OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI

G.E.DJANPEISOVA, M.A.RAYIMQULOVA,
F.TASHMUXAMMEDOVA

BOLALARNING IJTIMOIY
MOSLASHUVI
(Maktabgacha ta’lim yo’nalishi bakalavr bosqichi talabalari uchun)

Darslik

Guliston-2023
UDK _____
BBK ____
N____

G.E.Djanpeisova, M.A.Rayimqulova, F.Toshmuhammedova. Bolalarning ijtimoiy

ijtimoiylashuvi. Darslik.
Ushbu darslik oliy taʼlim muassasalarining “Maktabgacha taʼlim” yo‘nalishida taʼlim oluvchi
talabalar uchun mo‘ljallangan. Mazkur darslik mustaqil taʼlim jarayonida bolalar psixologiyasi va
pedagogikasi fanini har tomonlama tushunish, rivojlanish psixologiyasi va pedagogikasining
terminologik, nazariy va amaliy jihatlari asoslari bilan tanishish imkonini beradi. “Bolalarning ijtimoiy
ijtimoiylashuvi” darsligida pedagogika va psixologiya asoslari hamda tadqiqot usullari, ilmiy
tushunchalar va kategoriyalar yoritilgan. Bolaning psixik rivojlanishining asosiy qonuniyatlari, faoliyati,
psixik jarayonlari, ijtimoiylashuv jarayoni, bola shaxsini shakllantirish kabi masalalar keng yoritilgan.
“Bolalarning ijtimoiy ijtimoiylashuvi” darsligi o‘qitishning dolzarb masalalariga bag‘ishlangan
bo‘lib, undan pedagogika sohasidagi kasb-hunar kollejlarining pedagogik-psixologik mutaxassislari,
maktabgacha taʼlim mutaxassislari o‘qituvchilari va ushbu yo‘nalishlarda taʼlim olayotgan talabalar
tomonidan keng foydalanilishi mumkin.

Данный учебник предназначен для студентов, обучающихся в высших учебных заведениях

по направлению «Дошкольное образование». Данный учебник обеспечивает комплексное
понимание науки детской психологии и педагогики в ходе самостоятельного обучения, а также
основы терминологических, теоретических и практических аспектов психологии развития и
педагогики. Учебник «Социальная адаптация детей» охватывает основы педагогики и психологии,
а также методы исследования, научные понятия и категории. Подробно освещены такие вопросы,
как основные закономерности психического развития ребенка, деятельности, психических
процессов, процесса адаптации, формирования личности ребенка.
Учебник «Социальная адаптация детей» посвящен актуальным вопросам образования и
может широко использоваться педагогическими и психологическими специалистами
профессиональных колледжей в области педагогики, преподавателями-специалистами
дошкольного образования и студентами, обучающимися по этим направлениям.

This textbook is intended for students studying in higher education institutions in the direction of
"Pre-school education". This textbook provides a comprehensive understanding of the science of child
psychology and pedagogy in the course of independent education, as well as the basics of terminological,
theoretical and practical aspects of developmental psychology and pedagogy. The textbook "Social
adaptation of children" covers the basics of pedagogy and psychology, as well as research methods,
scientific concepts and categories. Issues such as the main laws of the child's mental development,
activities, mental processes, the process of adaptation, and the formation of the child's personality are
covered in detail.
The textbook "Social adaptation of children" is dedicated to current issues of education, and it can
be widely used by pedagogical and psychological specialists of vocational colleges in the field of
pedagogy, teachers of preschool education specialists and students studying in these areas.
Taqrizchilar:
Xolnazarova M.- Guliston davlat universiteti pedagogika fanlari doktori,
professor
Urazova M.B. - Toshkent shahar A.I.Gersen nomidagi RDPU “Russkiy yazik
kak innostranniy” kafedrasi mudiri, pedagogika fanlari doktori, professor
Rahimova S.S.- Maktabgacha ta’lim tashkilotlari direktor va xodimlarini
qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti Maktabgacha ta’lim metodikasi
kafedrasi mudiri, PhD dotsent

KIRISH
2
 Tabiiy fanlarni o‘qitishning maqsadi ijtimoiy pedagogika, uning obyekti,
tadqiqot mavzusi va gumanitar bilimlar sohasi sifatida asosiy kategoriyalar
to‘g‘risida nazariy bilimlarni berishdan iborat. Bolaning ijtimoiylashuv
jarayonining asosiy omillari va shartlariga yaxlit qarashni shakllantirish. Ijtimoiy-
pedagogik faoliyatning xususiyatlarini va uning gumanistik yo‘nalishini taʼkidlash.
Turli toifadagi bolalar bilan ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy usullari va
shakllarini o‘rganish va ularni amalda qo‘llashga o‘rgatish.
Fanning vazifasi talabalarning ijtimoiy-pedagogik tadqiqot ko‘nikma va
malakalarini, pedagogika sohalarini shakllantirishdan iborat; ijtimoiy pedagogika
umumiy pedagogikaning ajralmas qismi ekanligi; ijtimoiy pedagogikaning jamiyat
hayotidagi ahamiyati; taʼlim va tarbiya jarayonida ijtimoiy pedagogikaning
ahamiyati, tibbiy va psixologik asoslari ijtimoiy pedagogika; ijtimoiy
pedagogikaning madaniy, tarixiy, etnografik va falsafiy asoslari; ijtimoiy ish
usullari; ijtimoiy ish texnologiyasi; pedagogik sotsiologiya asoslari; o‘qituvchilar
tarkibidagi muhit, o‘qituvchining ijtimoiy portreti kabilar kiradi;
Zamonaviy sharoitda bolalarni maktabgacha taʼlim tashkilotlariga
moslashtirish muammosi juda dolzarbdir. So‘nggi yillarda maktabgacha
taʼlimning davlat taʼlim standartining qabul qilinishi muhim voqea bo‘ldi. Ushbu
hujjatning qiymati uning maktabgacha yoshdagi bolalarni moslashtirish va
individuallashtirish jarayonida bolani psixologik va pedagogik qo‘llab-
quvvatlashga yo‘naltirilganligi edi. Maktabgacha taʼlimning asosiy
qadriyatlaridan biri har bir bolaning sog‘lig‘ining barcha tarkibiy, ya’ni jismoniy,
neyropsik va ijtimoiy-psixologik qismlarini saqlash va mustahkamlash hisoblanadi.
Bolalar bog‘chasi va oila o‘rtasidagi hamkorlik, o‘zaro taʼsir va ishonchli
munosabatlar zarurligini ko‘rsatadi. Shu sababli, eng dolzarb muammolar
qatoriga quyidagilar ya’ni: yosh bolalarni maktabgacha taʼlim muassasasi
sharoitlariga moslashtirishni tashkil etish shakllari va usullarini ishlab chiqish va
amalga oshirish, maktabgacha va oila uchun yagona qulay taʼlim va tarbiya
makonini yaratish, ota-onalarning axborot madaniyatini oshirish, kasbiy
mahoratini oshirish, maktabgacha yoshdagi xodimlarning yosh bolalarni
moslashtirish bo‘yicha vakolatlari kiradi. Bolani maktabgacha taʼlim
muassasasiga qabul qilish butun oila uchun bola uchun ham, ota-onalar uchun
ham hayotning alohida davri hisoblanadi.
Bu bola uchun engillashtirilishi kerak bo‘lgan kuchli stressli holat
hisoblanadi. U oilada o‘rganib qolgan sharoitlarga qaraganda butunlay
boshqacha sharoitlarga moslashishi kerak bo‘ladi. Axir, shu paytgacha ko‘rmagan
yangi vaziyatda tushadi, bola onasidan yordam oladi, uning mavjudligi uni yangi,
g‘ayrioddiy vaziyatda mustahkamladi, psixologik qulaylik yaratdi. Maktabgacha
taʼlim muassasasiga qabul qilish erta yoshdagi bolani tengdoshlari guruhiga
kiritish bilan bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Vaziyatning o‘zgarishi bolani shunday sharoitga qo‘yadiki, uning motivlarini
muayyan talablar va qoidalarga bo‘ysundirish zarur bo‘ladi.
N.M.Askarina birinchilardan bo‘lib yosh bolalarni maktabgacha taʼlim
tashkilotiga moslashtirish muhimligini taʼkidlagan. Bolalar bog‘chasiga ko‘nikish
bosqichlarida bolaning asab tizimini himoya qilish, unga nisbatan ehtiyotkorlik,
bilan munosabatda bo‘lish zarurligini taʼkidlagan. Hozirgi vaqtda yosh bolalarni
3
xalq taʼlimiga bo‘lgan ehtiyoj nafaqat o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan, balki
kuchaygan. Aholining yosh bolalar uchun bolalar bog‘chalariga bo‘lgan
ehtiyojining ortib borishi quyidagi vazifani qo‘yadi: yosh bolalarni xalq
taʼlimining noyob tizimini qayta tiklash.
Ammo bola normal yashashni va rivojlanishni boshlashdan oldin,
maktabgacha taʼlim sharoitida u hayotidagi qiyin davrni – maktabgacha taʼlimga
moslashishni engib o‘tishi kerak, chunki erta yoshda bolalarning maktabgacha
taʼlim tashkilotiga moslashishi uzoqroq va ko‘proq vaqt talab qilishi aniqlangan
qiyin, ko‘pincha kasalliklar bilan birga keladi. Muammoni fanda ishlab chiqish
ko‘plab tadqiqotlar obyektiga aylandi, ayniqsa ijtimoiy taʼlim shakllari
takomillashtirilmoqda. Yosh bolalarning aqliy rivojlanishi L.S. Vigotskogo, D.B.
Elkonina va boshqalarning asarlarida eng muvaffaqiyatli o‘rganilgan. Yosh bolalarni
maktabgacha taʼlim sharoitlariga moslashtirish muammolari N.M. Aksarinoy,
L.G.Golubevoy, N.D.Vatutina va boshqalarning pedagogik ishlarida ko‘rib
chiqilgan. Xususan, N.D.Vatutina o‘z qo‘llanmasida maktabgacha yoshdagi
bolalarni odatlantirish uchun sharoitlarni optimallashtirishni baholaydi,
bolalarning xulq-atvorining o‘ziga xos xususiyatlarini va shunga mos ravishda
ushbu davrda ularga pedagogik taʼsir qilish usullarini, bolalarni maktabgacha
yoshdagi oilada tayyorlashga qo‘yiladigan talablarni ochib beradi. T.V.Kostyak
yosh bolalarning maktabgacha taʼlimga psixologik ijtimoiylashuvi xususiyatlarini,
shuningdek, bolaning psixologik farovonligi omillarini va maktabgacha yoshdagi
aqliy shakllanishining asosiy qonuniyatlarini o‘rganadi.
Darslik materiallari o‘quv jarayonida sinovdan o‘tkazildi.
Mazkur darslik ham kamichililardan holi emas. Darslik haqidagi fikr va
mulohazalarni bildirgan hamkasblar va aziz o‘quvchilarga mualliflar oldindan
o‘z minnatdorchiligni bildiradi.
Manzilimiz:
Yangiyer shahri, Guliston davlat universiteti,
Psixologiya va ijtimoiy fanlar fakulteti,
“Texnologik va Maktabgacha ta’lim” kafedrasi

4
 1-MAVZU: IJTIMOIY PEDAGOGIKA FAN SIFATIDA. IJTIMOIY
PEDAGOGIKA TA’RIFI, TUZILISHI VA VAZIFALARI

Reja:
1. Ijtimoiy pedagogika tushunchasining mohiyati.
2. Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.
3. Ijtimoiy pedagogikaning yo‘nalishlari va vazifalari.
4. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy toifalari.

Tayanch iboralar: pedagogik bilimlar, inson va jamiyat o‘rtasidagi

munosabatlar, omillar, usullar, shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni si va uning
atrof-muhitga moslashishi, pedagogik salohiyatni aniqlash, ko‘paytirish va
ulardan foydalanish, jamiyat, oila, muassasalar, tashkilotlar, korxonalar
to‘g‘risida.
Ijtimoiy pedagogika tushunchasining mohiyati
Ijtimoiy pedagogikaning asosiy toifalari uning asosiy tarkibiy qismlarini aks
ettiruvchi fundamental va umumiy tushunchalar bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi:
* ijtimoiy-pedagogik faoliyat;
* ijtimoiy-pedagogik jarayon;
* ijtimoiy taʼlim;
* ijtimoiy rivojlanish;
* moslashtirish;
* ijtimoiy ijtimoiylashuv va noto‘g‘ri moslashish;
Ijtimoiy pedagogikaning metodologik asoslari. Keng maʼnoda ular nazariy,
kontseptual qoidalarni, ijtimoiy pedagogikaga nisbatan uslubiy funksiyani
bajaradigan bilimlarni o‘z ichiga olishi kerak. Ular falsafa, ijtimoiy falsafa,
pedagogika, psixologiya, ijtimoiy psixologiya, ijtimoiy ish, etnografiya,
sotsiologiya, tibbiyot va boshqalar kabi fanlar tomonidan ishlab chiqilgan. Tor
maʼnoda bu maqsadlar, qurilish tamoyillari, ijtimoiy—pedagogik voqelikni ilmiy
bilish usullarini tashkil etish shakllari. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy toifalari
uning asosiy tarkibiy qismlarini aks ettiruvchi eng umumiy va fundamental
tushunchalardir.
Bularga quyidagilar kiradi: ijtimoiy-pedagogik jarayon, ijtimoiy-pedagogik
faoliyat, ijtimoiy rivojlanish, ijtimoiy taʼlim, ijtimoiy ijtimoiylashuv va
ijtimoiylashuv, ijtimoiylashuv jarayoni , ijtimoiy reabilitatsiya, ijtimoiy-pedagogik
tuzatish, qayta o‘qitish, tuzatish va boshqalar. Kategoriyalarning mohiyati
qo‘llanmaning tegishli boblarida ko‘rib chiqiladi. Ijtimoiy pedagogikaning
maqsadi shaxsning, guruhning o‘ziga xosligini va u yashaydigan davlat (jamiyat)
sotsiokulturasini hisobga olgan holda ijtimoiy shakllanishiga hissa qo‘shishdir.
Originallik bir odamni (guruhni) boshqasidan (boshqa) ajratib turadigan
narsani anglatadi. U yosh farqlarida, irodali xususiyatlarda, individual
qobiliyatlarda (masalan, alohida ehtiyojli, nogiron odamlar) o‘zini namoyon qilishi
mumkin. Ijtimoiy pedagogikaning predmeti-bu amaliy faoliyatni o‘rganish
5
tamoyillari, shakllari, usullari va uni amalga oshirish shartlarini belgilaydigan
ijtimoiy-pedagogik jarayondir. Biroq, yuqorida aytilganlar ijtimoiy pedagogika
fanining mazmunini to‘liq ochib bermaydi. Shuning uchun har bir bo‘lim uni
to‘ldiradi.
Ijtimoiy pedagogikaning mazmuni uning funksiyalari bilan belgilanadi,
ularning har biri uning mazmunini aks ettiruvchi yo‘nalishlaridan birini ifodalaydi.
Funksiyalar (Lat. functio -jo‘natish, faoliyat) - burch, faoliyat doirasi, tayinlash.
Ijtimoiy pedagogikaning funksiyalari uning mazmunini tushunishga yordam
beradi.
Bularga quyidagilar kiradi: vakolatli vakillar (ijtimoiy o‘qituvchilar;
ijtimoiy-pedagogik faoliyatni amalga oshiradigan shaxslar) yoki maxsus o‘qitilgan
odamlar (tadqiqotchilar, aspirantlar, doktorantlar). Ilmiy-ijtimoiy rivojlanish
qonuniyatlarini o‘rganish, shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni si, unga atrof-muhit
omillarining taʼsiri, ijtimoiy-pedagogik hodisalarni asoslovchi nazariy asosni
ishlab chiqishdir.
Diagnostik (baholovchi)-shaxsdagi ijtimoiy diagnostika, guruhning ijtimoiy
o‘ziga xosligi, hujjatlarni ijtimoiy-pedagogik baholash (ekspertiza), muassasalar
faoliyati, alohida mutaxassislar, shuningdek jamiyat omillari, unda sodir
bo‘layotgan jarayonlar. Prognostik-atrof-muhitning ijtimoiy-pedagogik
jarayonlarining rivojlanish istiqbollarini (bevosita va uzoq muddatli), unda
shaxsning namoyon bo‘lishi, uning individualligi, shuningdek ularga (atrof-muhit
va shaxsga) tegishli taʼsir ko‘rsatish imkoniyatlarini aniqlash. Ijtimoiy —
pedagogik hodisalarning tushuntirish-tavsifi, ularning mavjudligi shartlari va
transformatsiya imkoniyatlari mavjud.
Moslashuv – bu insonning o‘ziga xosligini (o‘ziga xosligini) hisobga olgan
holda atrof-muhitga yoki atrof-muhitga moslashishini rag‘batlantirishga qaratilgan
faoliyat. Transformativ-ijtimoiy pedagogika pedagogik voqelikni, pedagogik
munosabatlarni, o‘quv jarayonini, uning mazmunini o‘zgartirishga mo‘ljallangan.
Bolalar va o‘spirinlarni ijtimoiy rivojlantirish va tarbiyalash jarayonini, ota —
onalar, o‘qituvchilarning tarbiyaviy faoliyati jarayonini tuzatish bo‘yicha
mutaxassislarning korreksion-yo‘naltirilgan faoliyati xisoblanadi.
Reabilitatsiya – bu rivojlanish, taʼlim va kasbiy faoliyat uchun insonning
individual imkoniyatlarini tiklash bo‘yicha mutaxassislarning yo‘naltirilgan
faoliyatidir. Safarbarlik-bu shaxsning, guruhning muayyan harakatlar va harakatlar
uchun harakatlarini faollashtirish uchun mutaxassislarning yo‘naltirilgan
faoliyatidir. Profilaktik (himoya va profilaktika) - shakllangan shaxs, guruhdagi
turli xil ijtimoiy og‘ishlarning oldini olish va ularni bartaraf etish bo‘yicha
mutaxassislarning yo‘naltirilgan faoliyatidir. Taʼlim-ijtimoiy soha uchun kadrlar
tayyorlash mazmuni, metodologiyasi va taʼminotini o‘rganish.
Shaxsning ijtimoiy shakllanishi jarayonini, jamoada, guruhda ijtimoiy-
pedagogik hodisalarni boshqarishda mutaxassislarning boshqaruv-yo‘naltirilgan
faoliyati. Pedagogikaning vazifalari. Ular umumiy — nazariy, amaliy va xususiy
— amaliy faoliyat sohalariga bo‘linadi. Bunday vazifalar juda ko‘p. Ularni
6
umuman ijtimoiy pedagogikani tashkil etuvchi asosiy bloklar bo‘yicha va ularning
har biri uchun nazariy, amaliy va taʼlim sohalarida ko‘rib chiqish kerak.
Sotsiopedagogikaning vazifalari: davlat, jamoat tashkilotlari, harakatlar,
partiyalar, shuningdek muassasalar va jamoalar faoliyatini ijtimoiy-pedagogik
baholashni (ekspertizani) amalga oshirish; atrof-muhit omillarining o‘sib
borayotgan shaxsga, guruhga taʼsiri; atrof-muhit omillaridan ijtimoiy rivojlanish va
taʼlim sohasida foydalanish. shaxs, muayyan ijtimoiy-pedagogik vazifalarni hal
qilishda; individual omillarning (masalan, oila, ommaviy axborot vositalari)
shaxsga va boshqalarga taʼsiridir.
Ijtimoiy taʼlimning vazifalari: aholining turli guruhlari, ayrim toifadagi
odamlar, shaxslarning eng maqbul ijtimoiy tarbiyasini taʼminlash mazmuni va
yo‘llari muammolari; oilada, taʼlim va maxsus muassasalarda shaxsni ijtimoiy
tarbiyalash muammolari; har xil turdagi oilalarda ijtimoiy taʼlim tajribasini
o‘rganish muassasalari; ijtimoiy taʼlimning xorijiy tajribasini o‘rganish va uni
ichki sharoitga moslashtirish va boshqalar.
Shaxsni ijtimoiy birlik sifatida o‘rganish vazifalari: ijtimoiy rivojlanish
xususiyatlari, shaxsni shaxs sifatida ijtimoiylashuv jarayoni qilish; o‘ziga xosligi
bilan ajralib turadigan odamlarning ijtimoiy rivojlanish xususiyatlari; inson
rivojlanishi va tarbiyasi jarayonida ijtimoiy og‘ishlarning sabablarini aniqlash,
ularning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari va boshqalar. Ijtimoiy o‘zini
o‘zi takomillashtirishda shaxsning shaxsiy pozitsiyasi va faoliyatini o‘rganish
vazifalari: shaxsning ijtimoiy o‘zini o‘zi takomillashtirishdagi rolini aniqlash; turli
yosh bosqichlarida insonning ijtimoiy o‘zini o‘zi takomillashtirishni faollashtirish
imkoniyatlarini o‘rganish va boshqalar. Nashrlarda «ijtimoiy pedagogika» va
«ijtimoiy ish»tushunchalarining chalkashligi mavjud.
Ijtimoiy Pedagogika instituti Yevropa va Аmerikada keng rivojlanmagan.
Chet yelda u ijtimoiy ishning bir qismi sifatida qaraladi. Rossiyada ijtimoiy ish
xuddi shu tarzda rivojlandi. Bir vaqtning o‘zida ijtimoiy ish va ijtimoiy pedagogika
institutlari shakllandi. Uning birinchi nazariyotchilari maishiy ijtimoiy ish uning
ijtimoiy muammolarini hal qilishda shaxsning o‘zini faollashtirishga katta eʼtibor
qaratishi bilan ajralib turadi, deb hisoblashgan. Bu ijtimoiy ish pedagogikasi-
ijtimoiy pedagogika. Ijtimoiy pedagogikaga ijtimoiy ish pedagogikasi sifatida
bunday yondashuv chet yellik mutaxassislar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.
Аmmo shuni taʼkidlash kerakki, ijtimoiy ish va ijtimoiy pedagogikaning o‘z
maqsadlari, obyekti va predmeti bor. Ijtimoiy himoya, ijtimoiy yordam, ijtimoiy
qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy xizmatlar va boshqalar.
Ijtimoiy-pedagogik baholash (ekspertiza), ijtimoiy rivojlanish, ijtimoiy
taʼlim, ularni tuzatish va reabilitatsiya qilish, tuzatish va qayta o‘qitish. O‘zi hal
qila olmaydigan ijtimoiy muammosi bo‘lgan odam. Ijtimoiy va pedagogik
yordamga muhtoj shaxs. Ijtimoiy-pedagogik prognozlash, baholash. Moddiy
yordam ko‘rsatish, shaxsni ijtimoiy himoya qilish, maslahat berish jarayoni,
alohida ehtiyojli shaxsga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish jarayoni va boshqalar.
Rivojlanish, tarbiyalash, tuzatish yoki reabilitatsiya qilishning ijtimoiy-pedagogik
7
jarayoni va boshqalar. Ijtimoiy-pedagogik prognozlash, baholash usullari va
metodologiyasi. Baʼzi ko‘rinishlarda ijtimoiy ish va ijtimoiy pedagogika bir-biriga
to‘g‘ri kelishi, bir-biriga mos kelishi mumkin, baʼzilarida esa bunday bo‘lmaydi.
Ular o‘z maqsadlarini tegishli (o‘zlarining) usullari va vositalari bilan amalga
oshiradilar. Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat-bu bolaga ijtimoiy-madaniy tajriba va
ijtimoiylashuv jarayoni jarayonini o‘zlashtirish jarayonida zarur yordam
ko‘rsatishga, shuningdek, zamonaviy jamiyatda bolaning o‘zini o‘zi muvaffaqiyatli
anglashi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyat
turlaridan biridir. Ijtimoiy-pedagogik faoliyat ijtimoiy o‘qituvchilar tomonidan
taʼlim muassasalari doirasida, shuningdek, bola bo‘lishi mumkin bo‘lgan boshqa
tashkilotlar, uyushmalar, muassasalar va boshqalarda amalga oshiriladi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning maqsadlari, vazifalari, predmeti, obyekti.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy maqsadi bolaga uning atrofidagi
jamiyatni o‘zgartirishda faol ishtirok etish da ifodalangan ijtimoiylashuv jarayoni
jarayonida samarali yordamni tashkil etish dir. Ushbu maqsadga erishish quyidagi
vazifalarni hal qilish orqali amalga oshiriladi: har bir bolada zarur ijtimoiy
kompetentsiyalarni shakllantirish, uyushgan ijtimoiy taʼlim orqali. Bolalarni har bir
inson atrofidagi voqelik bilan muvaffaqiyatli munosabatda bo‘lishi uchun zarur
bo‘lgan asosiy his-tuyg‘ular to‘plami bilan tarbiyalash. Moslashuv jarayoni
jarayonida qiyinchiliklarni, shuningdek, bolaning atrofdagi ijtimoiy muhit bilan
munosabatlari paytida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni bartaraf etish
da bolalarga har tomonlama yordam ko‘rsatish.
U uyushgan ijtimoiy va pedagogik qo‘llab-quvvatlash orqali amalga
oshiriladi. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning predmeti-bu zarur tayyorgarlikka ega
bo‘lgan mutaxassis yoki bolaning ota-onasi yoki faoliyati bolaga qaratilgan
uchinchi shaxs (shaxslar guruhi). Bundan tashqari, agar u o‘ziga nisbatan o‘zini
o‘zi tarbiyalash va o‘zini rivojlantirish jarayonlarini amalga oshirsa, shaxsning o‘zi
subyekt sifatida harakat qilishi mumkin. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning predmeti-
bu eng muammoli bo‘lgan, ijtimoiy disorganizatsiya, beqarorlik va ijtimoiy
keskinlikning kuchayishiga olib keladigan ijtimoiy munosabatlar guruhi.
Yaʼni, ijtimoiy-pedagogik faoliyatning predmeti - bu barcha ijtimoiy
munosabatlar, buning natijasida turli xil muammolar, ziddiyatli vaziyatlar va
boshqalar paydo bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat obyekti jamiyatning alohida subyektlari,
guruhlari yoki qatlamlari o‘rtasidagi barqaror ijtimoiy munosabatlar va aloqalar
tizimidir. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy obyektlari: ota-ona qaramog‘isiz
qiyin hayotiy vaziyatga tushib qolgan bolalar. Аqliy va jismoniy rivojlanishida
buzilishlar bo‘lgan bolalar, shuningdek, xulq-atvori anormalliklari bo‘lgan bolalar.
Turli ofatlar va qurolli to‘qnashuvlar qurboni bo‘lgan bolalar, shuningdek, ichki
ko‘chirilganlar va qochqinlarning bolalari. Maxsus muassasalardagi bolalar. Kam
taʼminlangan va kam taʼminlangan oilalar farzandlari

8
 Ijtimoiy pedagogika tushunchasining mohiyati.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi ta’rifi bir qator baxs-munozaralarga
sabab bo‘lmoqda. Yaxshi ma’lumki, har qanday fan bilim sohasi sifatida nazariya
va amaliyotning birligi sifatida faoliyat yuritadi. Bu ikki soha doimo bir-birini
to‘ldirib keladi va voqelikning mukammallashuviga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Demak, biz ijtimoiy pedagogikani ham fan va amaliy faoliyat sohasi sifatida
o‘rganishimiz lozim. Bundan tashqari ijtimoiy pedagogika ko‘pgina boshqa fanlar
(falsafa, matematika, biologiya) kabi o‘quv fani bo‘lib ham xizmat qilishi mumkin.
O‘zbekiston tarixiy pedagogik an’analarga ega davlatdir. Sharq mutafakkirlari
va diniy arboblarining asarlarida ijtimoiy pedagogika fanining rivojlanishiga asos
bo‘ladigan g‘oyalar mavjuddir. XIX asrda o‘zbek ma’rifatparvarlari, XX asrdagi
novator pedagoglarining ijtimoiy tarbiya sohasidagi faoliyati ijtimoiy pedagogika
uchun boy materiallar manbai hisodlanadi.
Biroq ma’lum bir davrda ijtimoiy pedagogikaning MDH hududidagi tadrijiy
rivojlanishi to‘xtatib qo‘yildi. Ijtimoiy pedagogikaning tiklanishi faqatgina XX
asrning 90-yillarida ro‘y bera boshladi. Uning qayta “tug‘ilishi” ijtimoiy
pedagoglarni hozirgi sharoitdagi amaliy faoliyatlarida ijtimoiy pedagogika
fanining yutuqlaridan foydalanish zaruriyati tug‘ilgani bilan izohlanadi. Bu yerda
davlat va jamiyatning faoliyat yuritishining yangi tamoyillari-bozor iqtisodiyoti,
raqobat, byudjetdan pul ajratishni ko‘paytirish yoki kamaytirish, dunyo
hamjamiyatiga kirish, iqtisodiy holatning barqarorligi nazarda tutilmoqda. Shu
bilan birga ijtimoiy hayotni demokratiyalashtirish, jahon hamjamiyatiga kirish
aholining kam ta’minlangan qatlamlariga e’tiborni yanada kuchaytirishni talab
qiladi. Biroq ijtimoiy pedagogika sohasidagi mavjud nazariya va amaliyotning
tizimlashtirilmagani bu ikki soha bir-biridan alohida ravishda rivojlanishiga sabab
bo‘ldi va ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida shakllanishiga ta’sirini ko‘rsatdi.
Natijada bugunda ilmning bu sohasini to‘liq qamrab oluvchi ta’rifni berish ancha
murakkab hisoblanadi.
Rossiyalik qator olimlar ijtimoiy pedagogikaga ta’rif berishga harakat
qiladilar.
Masalan, Yu.V.Vasilkova bu fanni “alohida shaxs yoki guruhni tarbiyalash,
o‘qitish nazariyasi va amaliyotidir” deb ta’kidlaydi.
A.V.Mudrikning fikricha, “Ijtimoiy pedagogika - barcha yosh va ijtimoiy
guruhlar ijtimoiy tarbiyasini o‘rganuvchi pedagogika”dir.
V.D.Semenov “Ijtimoiy pedagogika yoki muhit pedagogikasi”ni ma’lum
yutuqlarni birlashtiruvchi va ularni ijtimoiy tarbiya jarayonida amalga oshiradigan
fan, deb hisoblaydi.
I.P.Podlasiyning “Pedagogika” darsligida quyidagicha ta’rif mavjud:
“Ijtimoiy pedagogika - ijtimoiy muhitning shaxsni shakllantirishga va ijtimoiy
tarbiya muammolariga ta’siri qonuniyatlarini o‘rganuvchi fandir”.
9
 M.A.Galaguzova ijtimoiy pedagogikaga uning ob’ekti va predmetini aniqlash
orqali ta’rif bermoqchi bo‘lgan.
Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi mohiyatini aniqlash uchun “fan”
tushunchasining o‘zi ob’ektiv bilimlarini tizimlashtirish va ishlab chiqishga
qaratilgan faoliyat ekanligini ta’kidlash lozim. Tushunchaning ilmiy mazmuniy
jihatini o‘rganish “ijtimoiy pedagogika” atamasiga e’tibor qaratishni talab qiladi. U
ikki sohadan iborat bo‘lib, ya’ni “Pedagogika” va “Sotsiologiya”ning
birlashuvidan vujudga kelgan. Bu birlashuv tasodifiy emas. U fanda tabaqalashuv
va ixtisoslashuvning zamonaviy jarayonlariga bog‘liq. Pedagogika fanida
tabaqalashuv va ixtisoslashuv jarayoni keyingi yillarda ancha kuchaydi. Ba’zi bir
ixtisoslashtirilgan sohalar - maktabgacha pedagogika, umumiy pedagogika,
maxsus pedagogika, kasb-hunar pedagogikasi, pedagogika tarixi va boshqa bir
qancha fanlar mustaqil ilmiy sohalarga aylanib bo‘ldi. Ularning qatoriga ijtimoiy
pedagogikani ham kiritsak bo‘ladi.
Ijtimoiy pedagogika, pedagogika singari ta’lim-tarbiya jarayoni va
hodisalarini o‘rganadi. Biroq ular o‘ziga xos yo‘nalishlarni va xususiyatlarni tadqiq
etadi. Bu fanning o‘ziga xos xususiyati “ijtimoiy” so‘zida mujassamlashtiilgan.
“Ijtimoiy” (lotinchada socialis-umumiy, ijtimoiy) tushunchasi ostida insonlar
orasidagi o‘zaro munosabatlarning turli shakllari bilan bog‘liq barcha jarayonlar
tushuniladi. Bu degani, agar pedagogika o‘sib kelayotgan avlodlarning ta’lim
tarbiyasi haqidagi fan bo‘lsa, ijtimoiy pedagogika ta’lim-tarbiya jarayonlarida
bolaning jamiyatga qo‘shilishi(integratsiya) bilan bog‘liq xodisalarni alohida
ajratadi. Bolaning jamiyatga “kirish” jarayoni, uning muayyan ijtimoiy tajribani
qo‘lga kiritishi (bilim, qadriyat, yurish-turish qoidalari va boshqalar)
ijtimoiylashuv deyiladi.
Shunday qilib, agar biz ijtimoiy pedagogika mohiyatini bu fanning ob’ekt va
predmetini qiyoslash orqali aniqlamoqchi bo‘lsak quyidagi holat kelib chiqadi.
Pedagogikaning ham, ijtimoiy pedagogikaning ham ob’ekti- bu bola, biroq
o‘rganish predmetlari turlicha. Pedagogikaning o‘rganish predmeti bolani
tarbiyalash qonuniyatlari hisoblanadi, ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa bolani
ijtimoiylashtirish qonuniyatlari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, bu ikki
fanning uzoq tarixiy aloqasiga qaramay ularning o‘ziga xos vazifalari tufayli
uzoqlashish ro‘y berdi. Umumiy pedagogikaning o‘ziga xos vazifasi ta’lim-
tarbiyadir. Bola va bolalikni himoya qilish ijtimoiy pedagogikaning asosiy
vazifalaridan hisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi
Ijtimoiy pedagogika jamiyatni va ijtimoiy munosabatlarni o‘rganadi, insonlar
bir-birlari bilan qanday muomalaga kirishishlarini, guruhlarga birlashish
sabablarini va jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini aniqlashga harakat qiladi.
Ijtimoiy pedagogika bu muammolarni biroz boshqacha tarzda, uning ilmiy
10
vazifalariga mos ravishda o‘rganadi. Shu bilan birga o‘z rivojlanishida umumiy
pedagogikadan ajralib chiqib, u kompleks xarakterga ega bo‘ldi. “Mehribonlik
uylari”, qariyalar uylarida yashovchilarga g‘amxo‘rlik, huquqbuzarlar bilan ishlash
va boshqalar kiradi. Ijtimoiy pedagogikaning kompleks xarakteri uning boshqa
fanlar bilan munosabatida namoyon bo‘ladi.
Falsafa va ijtimoiy pedagogika. Falsafa inson borlig‘i haqidagi masalalarini
o‘rtaga qo‘yadi va ularga javob topishga harakat qilib, dunyoqarashning
umumlashgan tizimini ishlab chiqadi. Ijtimoiy pedagogikaning “ijtimoiy tarbiya
falsafasi” bo‘limi inson va uning tarbiyasiga muayyan qarashlardan kelib chiqadi.
Bu qarashlarda har doim u yoki bu falsafiy asoslarni uchratsak bo‘ladi.
Etika va ijtimoiy pedagogika. Etika axloqiy tasavvur va qarashlar
rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini, shuningdek, u tartibga solayotgan
axloqiy ong shakllarini va ularning axloqiy faoliyatini tahlil etadi. Ijtimoiy
pedagogika etika shakllantirgan tamoyillardan foydalanadi, tarbiya usullari va
maqsadlarini ishlab chiqadi.
Sotsiologiya va ijtimoiy pedagogika.
Sotsiologiya – jamiyat va ijtimoiy munosabatlarning paydo bo‘lishi,
rivojlanishi, faoliyat yuritishi, shakllanishi qonuniyatlari haqidagi fandir. Ijtimoiy
pedagogika ijtimoiylashuv muammolarini o‘rgana turib, sotsiologik ma’lumotlarga
murojaat etadi va ulardan o‘z o‘rnida foydalanadi. (yosh, shahar va qishloq, dam
olish, ommaviy aloqalar, yoshlar, axloq, ta’lim, jinoyatchilik, din, oila
sotsiologiyasi).
Etnografiya, etnopsixologiya va ijtimoiy pedagogika. Etnografiya
xalqlarning maishiy va madaniy xususiyatlarini o‘rganadi. Etnopsixologiya
insonlar ruhiyatining etnik xususiyatlari, milliy xarakteri, milliy o‘z-o‘zini
anglashning shakllanish qonuniyatlari, etnik steriotiplarni o‘rganuvchi bilim
sohasidir. Ijtimoiy psixologiya va etnopsixologiya inson hayotining yosh davrlarga
bo‘linishi, etnik xususiyatlari haqidagi ma’lumotlar, etnosda ma’lum yoshdagi yoki
jinsdagi insonlarning tutgan o‘rnini belgilovchi omillar, ijtimoiylashuvda
tarbiyaning etnik xususiyatlari va qonuniyatlarini o‘rganadi.
Ijtimoiy tarbiya nazariyasini ishlab chiqishda etnografiya va etnopsixologiya
ma’lumotlari ham inobatga olinadi. Etnik xususiyatlarni tarbiyaning aniq vazifa va
mazmunini belgilashda, tarbiya tizimini tashkil etishda inobatga olish lozim. Shu
bilan birga umuminsoniy tarbiya tamoyillariga mos keladigan, etnosda shakllangan
tarbiya usullaridan shu xalq doirasining ijtimoiy tarbiya tizimida foylanish
maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari ijtimoiylashuv va tarbiyaning ba’zi bir
etnik xususiyatlarini muayyan doirada jadallashtirish va o‘rnini to‘ldirish ham
lozimdir.
Ijtimoiy va yosh psixologiyasi hamda ijtimoiy pedagogika. Ijtimoiy
psixologiya inson va guruhlar faoliyatiga psixologik tasnif berish bilan birga
11
insonlarni ijtimoiy guruhlarga qo‘shilishlari faktini keltirib chiquvchi inson
faoliyati va yurish-turish qonuniyatlarini ham ham o‘rganadi. Yosh psixologiyasi
inson ruhiyati dinamikasi va yosh xususiyatlarini, shuningdek shaxs
rivojlanishining yoshga bog‘liq omillarini ham o‘rganadi. Ijtimoiy pedagogika
ijtimoiylashuv va viktimologiya (jinoyatshunoslik) muammolarini o‘rganishda
ijtimoiy tarbiya metodikasi va texnologiyasini ishlab chiqishda ijtimoiy va yosh
psixologiyasi ma’lumotlaridan foydalanadi.
Shunday qilib, ijtimoiy pedagogika ilmiy tadqiqotlarning fanlararo
bog‘langan sohasi hisoblanadi. Uning asosini pedagogika, pedagogika tarixi,
pedagogik usullar va vositalar tashkil etadi. Shu bilan birga ijtimoiylashuv
muammolari sotsiologiya fani tomonidan ham o‘rganilganligi sababli ijtimoiy
pedagogika ba’zi sotsiologik nazariya, usul va vositalardan ham foydalanadi. Shu
o‘rinda shuni ta’kidlash joizki, ijtimoiy pedagogika o‘zining nazariya, uslub, vosita
va texnologiyalarini ham ishlab chiqmoqda.
Yuqorida bayon etilgan ma’lumotlar asosida Yu.N.Galaguzovaning ta’rifiga
juda yaqin turuvchi ijtimoiy pedagogikaning eng aniq ta’rifi quyidagicha:
Ijtimoiy pedagogika - shaxsning ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o‘rganish,
jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida ijtimoiy pedagogik
faoliyatning samarali usullari, texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni qo‘llashga
qaratilgan pedagogika sohasi.
Shuningdek, ijtimoiy pedagogikaga bola ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini
o‘rganadigan, mutaxassislarni ijtimoiy tarbiya va ta’lim usullari hamda
texnologiyalar bilan ta’minlaydigan fan sifatida ta’rif bersak ham bo‘ladi.
Ijtimoiy pedagogikaning sohalari va vazifalari.
Ijtimoiy pedagogika bilim sohasi sifatida bir nechta bo‘limlardan iborat. Bu
bo‘limlarda olingan bilimlar ijtimoiy tarbiyani ijtimoiy faoliyat turlaridan biri
sifatida xarakterlashga va uni mukammallashtirish bo‘yicha muayyan tavsiyalarni
berish imkonini yaratadi.
Ijtimoiy falsafa falsafa, etika, sotsiologiya va pedagogika fanlarining
to‘qnashuvidan kelib chiqadi. Unda amaliy, uslubiy va dunyoqarashga oid
masalalar o‘rganiladi. Xususan, ijtimoiy tarbiya va uning vazifalariga ta’rif
beriladi: inson obrazini muayyan tushunish asosida rivojlanish, ijtimoiylashuv va
tarbiyaga nisbatan umumiy yondashuvlar ishlab chiqiladi; ijtimoiy tarbiyaning
qadriyat sifatida tamoyillari ishlab chiqiladi va boshqalar.
Ijtimoiy tarbiya sotsiologiyasi ijtimoiylashuvni ijtimoiy tarbiya konteksti va
ijtimoiy tarbiyani ijtimoiylashuv tarkibi sifatida o‘rganadi. Olingan bilimlar
ularning tarbiya salohiyatlaridan foydalanish, ijtimoiylashuv jarayonida inson
rivojiga ta’sir etish mumkin bo‘lgan ijobiy ta’sirlarni kuchaytirish, salbiy ta’sirni
kamaytirishning usullari va yo‘llarini izlab topish imkonini beradi. Umuman
olganda, ijtimoiy tarbiya sotsiologiyasi tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlar
12
jamiyatdagi tarbiyaviy kuchlarni birlashtirish yo‘llarini qidirishga asos bo‘lishi
mumkin.
Ijtimoiy tarbiya nazariyasi ijtimoiy tarbiyaning faoliyat yuritishini
tavsiflaydi, tushuntiradi va bashorat qiladi. Ijtimoiy tarbiya nazariyasi ijtimoiy
tarbiya filosofiyasidan kelib chiqib, ijtimoiy tarbiya sotsiologiyasi hamda
viktimiolgiya ma’lumotlarini inobatga olib individual, guruhli, ijtimoiy sub’ektlar
nima ekanligini va ular o‘zaro qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rganadi.
Ijtimoiy tarbiya psixologiyasi guruh va insonlarning ijtimoiy psixologik
tavsiflari, ularning turli yoshlardagi xususiyatlari asosida ijtimoiy tarbiya
sub’ektlarining o‘zaro munosabati samaradorligining psixologik sharoitlarini
aniqlaydi.
Ijtimoiy tarbiya metodikasi ijtimoiy tarbiyani maqsadga muvofiq tashkil
qilishning yangi usullari va metodlarini ishlab chiqadi.
Ijtimoiy tarbiya menejmenti va iqtisodiyoti bir tomondan jamiyatning
“inson kapitali”ga bo‘lgan ehtiyojini, boshqa tomondan ijtimoiy tarbiyani tashkil
qilishda foydalanishi mumkin bo‘lgan jamiyatning iqtisodiy resurslarini tadqiq
etadi. Bundan tashqari bu bo‘limda ijtimoiy tarbiya boshqaruvi ham ko‘rib
chiqiladi.
Ijtimoiy pedagogika fan sohasi sifatida bir qator vazifalarga ega. A.V.Mudrik
bu vazifalarni uch guruhga ajratib ko‘rsatadi: nazariy, amaliy va insonparvarlikka
oid.
Nazariy vazifa ijtimoiy pedagogika oid bilimlarni to‘plab zamonaviy
jamiyatda o‘rganayotgan jarayon va hodisalarining to‘liq tasvirini nazariy jihatdan
yoritib berishda namoyon bo‘ladi.
Amaliy vazifalarga ijtimoiy pedagogikaning ijtimoiylashuviga tashkiliy-
pedagogik va psixologik yo‘nalishlardagi ta’sirini samarali takomillashtirish
ishlarini aniqlash bilan bog‘liq. Amaliy vazifalarga quyidagilar kiradi:
1) bola (o‘smir) ongida yaxshilik, adolat, yaqinlariga, ijodga, o‘zaro
tushunishga muhabbatni tarbiyalash;
2) inqirozli holatlardan mustaqil chiqib ketish maqsadini qo‘yish, chiqish
yo‘llarini aniqlash, atrofdagilar bilan muloqot qilishni o‘rganish, hayot mazmuni
va maqsadini aniqlash;
3) atrof-muhit, inson, uning jismoniy va ma’naviy xususiyatlari, jamiyatdagi
huquq va majburiyatlarini bilishga intilishni rivojlantirish;
4) g‘urur, mustaqillik, o‘ziga ishonch hissini rivojlantirish;
5) bola (o‘smir)da oila, maktab, tengdoshlari davrasida, ishda muomala
madaniyatini oshirish. Bunda ijtimoiy pedagog o‘z tarbiyalanuvchilarining yosh
xususiyatlarini bilishi zarur. Shuningdek, u bolaga ijtimoiy munosabatlarning
axloq va huquq normalariga suyangan holda insonlar, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi
nizolarni yechishga o‘rgatishi kerak. Bu vazifalar yaxshilik qilish, o‘z hayotini
13
tashkil etishga o‘rgatish, o‘ziga xoslik va iqtidorni tashkil qilishga rivojlantirishda
o‘z aksini topadi.
Insonparvarlik vazifasi shaxsning rivojlanishida o‘z-o‘zini takomillashtirish
uchun sharoitlar yaratib beruvchi, ijtimoiy pedagogik jarayonlarni
mukammallashtiruvchi, qo‘yilgan maqsad va vazifalarni ishlab chiqishda
insoniylikka asoslanishda o‘z ifodasini topadi. Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning
insonparvarligi bola va pedagog o‘rtasidagi munosabatlarni qattiqqo‘llik emas,
o‘zaro tushunishga asoslanishida ko‘rinadi. Ijtimoiy pedagogning vazifasi bolaning
jismoniy, axloqiy va ma’naviy kuchlarini shakllantirishida, unda jamiyat qabul
qilgan xislatlarni tarbiyalashga yordam berishdan iborat.
Yu.V.Vasilkova ijtimoiy pedagogikaning asosiy tarbiyaviy, ijtimoiy-huquqiy
va ijtimoiy reabilitatsion vazifalarini ajratadi.
Tarbiyaviy vazifa bolaning jamiyatga qo‘shilishi yoki uning ijtimoiylashuv
jarayoni, o‘quv va tarbiya jarayoniga ko‘nikishida ekanligini ko‘zda tutadi.
Ijtimoiy - huquqiy vazifaning asosini davlatning bolalarga g‘amxo‘rligi,
ularning huquqiy himoyasini tashkillashtirish, muammolarini hal qilishda
maslahatlar beruvchi tashkilotlar ishini takomillashtirish tashkil etadi.
Ijtimoiy reabilitatsion vazifa – nogiron, jismoniy va ruhiy nuqsonlarga ega
bolalar bilan tarbiyaviy va o‘quv ishlarini olib borishdir. Bunda asosiy vazifalarni
ijtimoiy pedagog bajaradi.
Shu bilan birga Yu.V.Vasilkova vazifalarning yanada kengroq tavsiflarini
ham beradi:
 falokatga uchragan bola(o‘smir)larga yordam ko‘rsatish, inqirozdan
chiqish yo‘llarini topish, qiyin vaqtda qo‘llab-quvvatlashi;
 bola(o‘smir)ni, uning holatini, oila va maktabdagi munosabatlarini
o‘rganishi;
 bolani o‘rab turgan va unga ta’sir qiluvchi turli ijtimoiy sohalardagi
ijtimoiy tarbiya holatining tahlili;
 ijtimoiy pedagogikaning ijobiy tajribalarini tahlil qilishi, tarqatishi, targ‘ib
qilishga qaratishi;
 u bola(o‘smir) faoliyatini o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini o‘qitish va o‘z
hayotini mustaqil tashkil qilishni bilishga qaratishi;
 ijtimoiy pedagog bola (o‘smir) muammolarini hal qiluvchi, uning
muammolari, huquqlariga aloqador tashkilot va mutaxassislarni birlashtirish bilan
ham shug‘ullanishi;
 ijtimoiy tarbiyaning turli muammolarini o‘rganishni tashkil qilishi,
ijtimoiy pedagoglar faoliyatini tahlil qilishi lozim.
Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari.
Har bir fanni shu fanning o‘rganish predmetiga asoslangan bilimlar tizimi
ajratib turadi. Fanning bilimlar tizimi uning tushuncha va kategoriyalarida aks
14
etadi. Tushuncha - real olamni bilish jarayonida aks etish shakllaridan biri.
Reallikning o‘zgaruvchanligi va ko‘p qirraliligi tufayli tushunchalar dinamik,
rivojlanadigan xarakterga ega. Ular tarixiy holat va hayot sharoitlariga bog‘liq
ravishda o‘zgaradi.
Har qanday fan rivojlanishi jarayonida tushunchalar fan kategoriyalariga
birlashadi. Fan kategoriyalari shu fanda qo‘llaniladigan yanada kattaroq, amaliy
tushunchalardir. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalariga olimlar “ijtimoiy
pedagogik faoliyat”, “ijtimoiy ta’lim” va “ijtimoiy tarbiya”ni kiritishadi.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat va ijtimoiy ta’lim. Ijtimoiylashuv jarayonida
bola jamiyat, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy maqom va rol, ijtimoiy xulq-
atvorning me’yor va qoidalari haqida ko‘p bilimlarni o‘zlashtiradi. U shuningdek,
uning jamiyatga ko‘nikishiga yordam beruvchi turli ko‘nikma va malakalarni ham
o‘zlashtiradi. Bu jarayon ayniqsa bolalikda juda jadal amalga oshadi. Ma’lumki,
bola besh yoshgacha uning keyingi hayotida o‘z aksini topuvchi nihoyatda ko‘p
bilimlarni oladi. Bola bularni faqat o‘zlashtirib boradi. Shuning uchun bolalarning
ijtimoiylashuv jarayonida ota-onalar, qarindoshlar, ular bilan ishlayotgan
mutaxassislarning (psixolog, shifokor, pedagoglar, “agent”lar) ta’siri katta bo‘lib,
bolalarni hayotda zarur ijtimoiy bilimlarni ertaroq va yaxshiroq o‘zlashtirishlari,
ularni hayotda qo‘llashga intilishlari aynan ularga bog‘liqdir. Buning ijtimoiy
pedagogika bilan bog‘liqligi shundaki, maktab yoki boshqa ta’lim muassasida
ta’lim olish jarayonida ma’lumki bola avvalo akademik bilimlarni o‘zlashtiradi.
Biroq shu bilan bir paytda u muayyan tizimlashgan ijtimoiy bilim, ko‘nikma va
malakalarni qo‘lga kiritadi. Bu bilim, ko‘nikma va malakalar ijtimoiylashuv
jarayonida bolaga maxsus yordam kerak bo‘lganda juda zarur bo‘ladi.
Bolaning ijtimoiylashuviga yordam beradigan ijtimoiy bilimlarni bolaga
yetkazish, unda ijtimoiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish jarayoni ijtimoiy
ta’lim deyiladi.
Tarbiya va ijtimoiy tarbiya. Tarbiya pedagogikaning asosiy ob’ekti sifatida
pedagogikaning rivojlanish tarixi mobaynida olimlarning diqqat markazida bo‘lib
kelgan. Shu bilan birga “tarbiya” tushunchasining mazmuni amaliy ahamiyatga
ega. Chunki bu tushuncha pedagogik faoliyatning vazifa va maqsadlariga asosiy
yondashuvlarni belgilaydi.
Boshqa tomondan tarbiya ijtimoiy hayotning doimiy va umumiy
kategoriyasidir. Tarbiyaning ijtimoiy qamrovi uning lug‘aviy ma’nosidan ancha
kengdir.
Ijtimoiy tarbiyani insonning qobiliyati, bilimi, yurish-turish namunasi,
qadriyatlar u yashayotgan jamiyatga munosabatidan iborat imkoniyatlarini
rivojlantirishga yordam beruvchi, maxsus tarbiya tashkilotlarida amalga
oshiriladigan jarayon sifatida ko‘rib chiqish lozim.

15
 Boshqacha aytganda, ijtimoiy tarbiyaning maqsadi insonni ijobiy
rivojlanishga qaratilgan sharoitlar yaratish jarayoniga yo‘naltirishdir. Bu sharoitlar
individual va guruhiy sub’ektlarning uchta o‘zaro bog‘liq va shu paytning o‘zida
mazmuni, shakli, usuli jihatidan nisbatan mustaqil bo‘lgan jarayonlarni qamrab
oladi: bolalar, o‘smirlar, o‘spirinlar ijtimoiy tajribasini tashkil qilish, ularning
ta’lim olishlarini ta’minlash, ularga individual yordam ko‘rsatish.
Ijtimoiy tajribani tashkil qilish guruh (jamoa)larning maishiy va hayotiy
faoliyatini tashkil qilish, guruhdagi o‘z-o‘zini boshqarish faoliyatini
rag‘batlantirish va norasmiy mikroguruhlarga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi.
Ijtimoiy tajriba keng ma’noda turli ko‘nikma va malakalar, bilim va fikrlash
usullari, yurish-turish me’yor va stereotiplari, qadriyatlar, odamlar bilan
munosabatga kirishish tajribasi, moslashish tajribasi, shuningdek o‘z-o‘zini
anglash, o‘z-o‘zini belgilash yig‘indisidir.
Ta’lim o‘z ichiga quyidagilarni oladi: uzluksiz tizimli ta’lim (rasmiy ta’lim),
madaniyatni targ‘ib qilish va tarqatish, o‘z-o‘zini shakllantirishga va mustaqil
ta’lim olishga yo‘naltirish.
Individual yordam insonga muammolarni hal qilishda, o‘z-o‘zini
rivojlantirishda, jamiyatdagi mavqei, o‘rnini yuksaltirishda yordam berishda
namoyon bo‘ladi. Individual yordam boshqa insonlarning ehtiyojlarini qondirishga
zarur bo‘lgan bilim, malakalarni o‘zlashtirishga insonga ongli yordam berish,
insonning o‘z qadrini bilishi, o‘z-o‘zini anglash, oila, guruh, jamiyatga mansubligi
hissini rivojlantirishdir.
Tabiiyki, ijtimoiy tajriba ta’lim va individual yordamning usul, shakl,
mazmuni, xarakter, jadalligi bevosita tarbiyalanuvchilarning yoshi, jinsi, qaysi
kasb egasi ekanligi ularning va ijtimoiy-madaniy mansubligiga bog‘liq. Bu jihatlar
turli ta’lim muassasalari va tashkilotlari farqlanadi. Farqlar ham tashkilot turiga,
ham unda faoliyat yuritadigan pedagoglarning o‘z faoliyatlarida amalga
oshirayotgan ishlariga bog‘liq.
Ijtimoiy tarbiya jarayonidagi o‘zaro munosabat uning sub’ektlari orasidagi
axborot, faoliyat usullari, qadriyatlar almashuvidir. Bunaqa munosabat ijtimoiy
jihatdan tabaqalashgan, alohida ko‘rinishga ega. Chunki o‘zaro munosabatning
aniq ishtirokchilari muayyan etnik, ijtimoiy va ijtimoiy psixologik guruhlar vakili
bo‘la turib, o‘z munosabatlarida u yoki bu darajada ular mansub guruhlarga
tegishli ijtimoiy yurish-turishni amalga oshirishadi.
Umuman olganda, o‘zaro munosabat tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilarning,
birgalikdagi faoliyati, uning mazmuni, xarakteri, tarbiyaviy samaradorligi, unda
kimlar ishtirok etishi va ular o‘zlarini qay darajada shaxs deb hisoblashiga bog‘liq.
O‘zaro munosabat jarayonida amalga oshirilayotgan ijtimoiy tarbiya
insonning ijobiy ijtimoiy, ma’naviy bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishda qulay
sharoitlar yaratadi.
16
 Ijtimoiy pedagogikaning yo‘nalishlari va vazifalari
Zamonaviy ijtimoiy pedagogika gumanistik pedagogika, muloqot va
hamkorlik pedagogikasi, jamiyat va bola bilan birgalikda ijod qilishning etakchi
sohasidir. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatida ustuvor vazifasi ijtimoiy tizimlar va
shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni va ijtimoiy tarbiyasi jarayonida o‘zaro taʼsirini
aks ettiruvchi taʼlim jarayonlarining nazariy, uslubiy asoslarini ishlab chiqishdir.
Nazariy tadqiqot vazifalari bilan bir qatorda, ijtimoiy pedagogika inson hayotini
ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, muayyan mikro muhitda shaxsning jismoniy va
maʼnaviy-axloqiy rivojlanishining amaliy vazifalarini to‘liq amalga oshirish uchun
hal qiladi.
Ushbu vazifalarni quyidagicha shakllantirish mumkin: jamiyatda gumanistik
munosabatlarning qadriyat yo‘nalishlarini rivojlantirish; jamiyatning barcha
darajalaridagi odamlar jamoasi bilan o‘zaro munosabatlarda shaxsning o‘z hayotiy
salohiyatini ro‘yobga chiqarish qobiliyatlarini rivojlantirishga ko‘maklashish:
yaqin atrof-muhit bilan, jahon hamjamiyati bilan; insonni qo‘llab-
quvvatlashularning dunyoga va o‘ziga bo‘lgan munosabatlarini erkin tanlash;
noqulay turmush sharoitida bo‘lgan odamni qo‘llab-quvvatlash uchun ijtimoiy-
pedagogik texnologiyalarni amalda qo‘llash.
Shaxsning ijtimoiy shakllanishi fanining vazifalarini charchash darajasida
hal qilib bo‘lmaydi. Ijtimoiy pedagogika fan sifatida jamiyat rivojlanishining
barcha bosqichlarida ijtimoiy taʼlimning yangi, yanada ilg‘or modellari va
muassasalar va xizmatlarning innovatsion tashkiliy shakllarini o‘rganadi va ishlab
chiqadi, ijtimoiy-pedagogik tajribani tahlil qiladi, ilmiy kashfiyotlarni joriy etish
ning samarali usullari va vositalarini izlaydi, ijtimoiy institutlarni o‘zgartirish
variantlarini bashorat qiladi, ijtimoiy munosabatlarning ijobiy o‘zgarishiga hissa
qo‘shing.
Аsosiy tushunchalar: kasbiy faoliyatdagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat bolaga
uning ijtimoiylashuv jarayoni jarayonida yordam berish va jamiyatda o‘zini o‘zi
anglashi uchun sharoit yaratishga qaratilgan. Ijtimoiy taʼlim - bu ijtimoiy
bilimlarni uzatish va bolalarda ijtimoiy aqlli va ko‘nikmalarni shakllantirishning
maqsadli jarayoni va natijalari-ijtimoiy taʼlim-bu muvaffaqiyatli ijtimoiylashuv
jarayoni uchun zarur bo‘lgan bola shaxsining sifatini shakllantirishning maqsadli
jarayoni. Fanlarni bilish tizimi yee tushunchalari va toifalarida aks etadi.
Tushunchalar real dunyoni bilish jarayonida aks ettirish shakllaridan biridir.
Har qanday fanning rivojlanishi jarayonida tushunchalar birlashtiriladi,
kattalashtiriladi va eng murakkab, fundamental, «umumiy» tushunchalarni
ifodalovchi fanlar toifalariga aylanadi, ulardan ushbu fanda bajariladigan qolgan
tushunchalar o‘tadi.
Har bir fan neega kiritilgan tushunchalarning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro
bog‘liqligini aks ettiruvchi o‘zining kontseptual va kategorik tizimini
shakllantiradi. Har qanday fan tushunchalari tizimi har doim aynan shu obyekt
tomonidan o‘rganiladigan boshqa fanlarning kontseptual tizimlari bilan aloqada
bo‘ladi.
17
 Ijtimoiy maslahat-bu shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni munosabati bilan
uning maqsadli, maʼlumotli harakati orqali ijtimoiy yordam ko‘rsatadigan
texnologiya. Ijtimoiy ijtimoiylashuv-bu odamlarni ijtimoiylashuv jarayoni yoki
ijtimoiy mavqeining o‘zgarishi, shuningdek, moslashmagan shaxslar bilan
munosabatlarda yangi sharoitlarga moslashish jarayonida qo‘llab-quvvatlashga
qaratilgan usul va usullar tizimi. Ijtimoiy nazorat. Bu tashkiliy o‘quv jarayonlari
majmuasini amalga oshirish mexanizmi. Ijtimoiy profilaktika-bu rivojlanish va
xulq-atvorda salbiy og‘ish keltirib chiqaradigan sabablarni bartaraf etish yoki
zararsizlantirishning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuidir.
Ijtimoiy pedagog tomonidan qo‘llaniladigan asosiy usullarning tasnifi
ijtimoiy ish usullari ijtimoiy diagnostikaning psixologik usullari:
-intervyu;
- monitoring;
- sotsiologik so‘rov;
-eksperimental baholash;
-eksperimental prognoz;
-biografik usul psixodiagnostik;
- aql va qobiliyat sinovlari;
-shaxs so‘rovnomalari;
-hayot sinovlari;
-proektsion testlar;
-yutuqlar testlari testlar;
-sotsiometriya tashkiliy;
Ijtimoiy profilaktikaning pedagogik yeksperiment usullari:
- profilaktika usuli;
ijtimoiy terapiya;
-sotsiodrama;
-psixokorrektsiyani qo‘llab-quvvatlash guruhi;
- psixogimnastika;
-o‘yinni tuzatish;
-o‘yin terapiyasi;
-art terapiya;
-diagnostik trening tajribasi;
-ijtimoiy-psixologik trening.
Ijtimoiy nazorat usullarining davomi:
- ijtimoiy nazorat;
- ijtimoiy vasiylik;
- ijtimoiy va tibbiy chiqish;
Ijtimoiy xizmat psixologik maslahat usullari:
- empatik tinglash;
- talqin qilish;
- identifikatsiya qilish;
- osonlashtirish;
18
 - o‘rganish gipotezalarining harakati;
- og‘zaki (hikoya, tushuntirish, suhbat, munozara, maʼruza);
- og‘zaki (namoyish, darslik bilan ishlash);
- ijtimoiy nazoratning amaliy usullari (mashqlar, o‘yinlar, ijodiy vazifalar,
muammoli vaziyatlar).
Ijtimoiy reabilitatsiya usullari:
- kasbiy terapiya-holatni ko‘chirish;
-guruh terapiyasi - inqirozga aralashish.
Psixoterapiya usuli:
- avtosuggestion;
-ratsionalizatsiya;
-psixoanaliz;
-tranzaktsion tahlil;
- guruh terapiyasi;
-taʼlimning oilaviy terapiyasi;
-ijobiy misol-ishontirish bo‘yicha trening;
- rag‘batlantirish va jazolash;
- taklif;
- mashq;
- istiqbol;
-o‘yin;
-ishonch;
-muvaffaqiyatni tashkil etish;
-o‘z-o‘zini tarbiyalash.
Ijtimoiy-iqtisodiy usullarning davomi:
- imtiyozlar va imtiyozlar usuli-kompensatsiya usuli;
-ijtimoiy patronaj;
-tibbiy patronaj;
-ijtimoiy-iqtisodiy sanktsiyalar.
Tashkiliy va maʼmuriy usullar:
-tartibga solish
-meʼyorlash;
-ko‘rsatma;
-tanqid;
-ijroni nazorat qilish va tekshirish.
Ijtimoiy-pedagogik usullar ijtimoiy taʼlimning asosi sifatida:
- harakatga undash va rag‘batlantirish usuli;
-ko‘payish usuli;
-konsolidatsiya va boyitish usuli;
-harakat va yaratish usuli taʼsir usullari;
- ongga taʼsir qiluvchi usullar;
-hissiyotlarga taʼsir qiluvchi usullar;
-xulq-atvorga taʼsir qiluvchi usullar;
19
 ijtimoiy-pedagogik faoliyatni tashkil etish usullari;
Ijtimoiy maslahat: bu ijtimoiy yordamning texnologiyasi, uning
ijtimoiylashuv jarayoni munosabati bilan shaxsning maqsadli, xabardor harakati
bilan taʼminlanadi.
Ijtimoiy ijtimoiylashuv: bu odamlarni moslashtirish yoki ijtimoiy
mavqeining o‘zgarishi bilan munosabatlarda yangi sharoitlarga moslashish
jarayonida qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan usul va usullar tizimi, shuningdek,
moslashmagan shaxslarga. Ijtimoiy nazorat-bu tashkiliy taʼlim jarayonlari
majmuasini amalga oshirish mexanizmi. Ijtimoiy profilaktika-bu rivojlanish va
xulq-atvorda salbiy og‘ish keltirib chiqaradigan sabablarni bartaraf etish yoki
zararsizlantirishning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui.
Ijtimoiy pedagog tomonidan qo‘llaniladigan asosiy usullarning tasnifi.
Ijtimoiy diagnostika usullari:
- intervyu-monitoring
-sotsiologik so‘rov
- yeksperimental baholash
-eksperimental prognoz
-biografik usul psixodiagnostik:
- aql va qobiliyat testlari-shaxs so‘rovnomalari
-yutuq testlari-proektsion testlar
-guruch testlari
-sotsiometriya tashkiliy:
- ijtimoiy profilaktikaning pedagogik yeksperimental usullari:
- profilaktika usuli
- ijtimoiy terapiya sotsiodramani qo‘llab
-quvvatlash guruh psixokorrektsiyasi:
- psixogimnastika
- o‘yinni tuzatish o‘yin terapiyasi
-art terapiya
-diagnostik o‘quv yeksperimenti-pedagogik diagnostikaning ijtimoiy-
psixologik tayyorgarligi:
- pedagogik nazorat-ijtimoiy nazorat metodologiyasini kengaytirishning tabiiy
yeksperimenti-ijtimoiy nazorat-ijtimoiy yordam-ijtimoiy tibbiy yordam-ijtimoiy
xizmat psixologik maslahat usullari:
- diqqat bilan tinglash-talqin qilish-identifikatsiya qilish-osonlashtirish.
Treninglar:
- og‘zaki (hikoya, tushuntirish, suhbat, munozara, maʼruza);
- brazen (illyustratsiya, namoyish, darslik bilan ishlash)
- amaliy (mashqlar, o‘yinlar, ijodiy vazifalar, muammoli vaziyatlar)
ijtimoiy reabilitatsiya usullari:
- kasbiy terapiya
- holatni almashtirish
-guruh terapiyasi
20
 -inqirozga aralashish psixoterapiya usullari:
- avtosuggestion
- ratsionalizatsiya
- psixoanaliz
- tranzaktsion tahlil
-guruh terapiyasi
-oilaviy terapiya.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1.“Ijtimoiy pedagogika - barcha yosh va ijtimoiy guruhlar ijtimoiy tarbiyasini
o‘rganuvchi pedagogika”dir degan fikr kim tomonidan aytilgan?
2.Ijtimoiy pedagogika fani qanday fanlar bilan aloqadorlikda olib boriladi?
3.Ijtimoiy pedagogikaning sohalari va vazifalari haqida ma`lumot bering.
4.Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalariga nimalar kiradi?
5.Ijtimoiy tajribani tashkil qilish qanday amalga oshiriladi?

Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:

“Qarorlar shajarasi” metodi

“Qarorlar shajarasi” metodi muayyan fan asoslari borasidagi bir qadar

murakkab mavzularni o‘zlashtirib, ma’lum masalalarni har tomonlama, puxta tahlil
etish asosida ular yuzasidan muayyan xulosaga kelish, bir muammo xususida
bildirilayotgan bir necha xulosalar orasidan eng maqbul hamda to‘g‘risini topishga
yo‘naltirilgan texnik yondashuvdir. Ushbu metod, shuningdek, avvalgi
vaziyatlarda qabul qilingan qaror (xulosa)lar mohiyatini yana bir bora tahlil etish
va uni mukammal tushunishga xizmat qiladi.
Guruh yoki sinf o‘quvchilari ishtirokida qo‘llaniladigan “Qarorlar shajarasi”
bir necha o‘n nafar o‘quvchilarning bilimlari darajasini aniqlash, ularning fikrlarini
jamlash va baholash imkonini beradi. Ta’lim jarayonida mazkur metodning
21
qo‘llanilishi muayyan muammo yuzasidan oqilona qaror qabul qilish (xulosaga
kelish)da o‘quvchilar tomonidan bildirilayotgan har bir variant, ularning maqbul
hamda nomaqbul jihatlarini mufassal tahlil etish imkoniyatini yaratadi.
Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
Mavzuni tahlil qiling va konspektlashtiring!
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.Nechchi oylik bolalarda emotsional munosabat shakillanadi?

a) 3 oylik
b) 2 oylik
c) 1 oylik
d) Tuģilgandan boshlanadi
2. Faoliyat nazariyasining asoschisi kim?

e) Leontov
f) D.B.Elkonin
g) F.Obuxova
h) L.S.Vigotskiy
3.Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari nimalardan iborat?
a) “Ijtimoiy pedagogik faoliyat”, “Ijtimoiy ta’lim”, “Ijtimoiy tarbiya”
b) “Ijtimoiy ta’lim” va “Ijtimoiy tarbiya”
c) “Ijtimoiy pedagogik faoliyat” va “Ijtimoiy ta’lim”
d) “Ijtimoiy pedagogik faoliyat” va “Ijtimoiy tarbiya”
4.Shartli reflekslar fondini boyitish, xarakterni rivojlantirish, xotira,
fikrlash, hissiy-irodaviy sohani rivojlanishning qaysi turiga misol bo‘ladi?
a) Aqliy rivojlanish
b) Fizik rivojlanish
c) Fiziologik rivojlanish
d) Ijtimoiy rivojlanish
5.Ijtimoiy maktabgacha ta’lim bu –
a) Davlat tomonidan tashkil etiladigan tashkilot
b) Xususiy tashkil etilgan tashkilot
c) Nodavlat talimga qarashli tashkilot
d) Tarbiya maskani

22
 6.«Bolalarning ijtimoiy moslashuvi» fanini o‘qitishning maqsadi
nimadan iborat?
a) Bo‘lajak tarbiyachilarni mustaqil davlat O‘zbekiston Respublikasining
yangi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy husisiyatlarini hisobga olgan holda kichik
maktab yoshidagi bolalarni muvofaqqiyatli tarbiyalashga tayyorlash
b) Tarbiyalash metodlarini o‘rganish
c) Tarbiyaviy ishlarning shakllarini to‘g‘ri tashkil etish
d) Tarbiya qonuniyatlari bilan tarbiya shakllarini bilish.
7.«Bolalarning ijtimoiy moslashuvi» faninining asosiy maqsadi qaysi
qatorda tug‘ri ko‘rsatilgan?
a) Ma’naviyat, ma’rifat, odob, axloq va boshqa da tarbiya metodikasining
dolzarb muammolarni ko‘rib chiqish, maktabdagi tarbiyaviy ishlar jarayonida
qo‘llaniladigan metod, vosita, shakl va bolalar uyushmalari haqida tushunchalar
berish;
b) Fanni rivojlantirish
c) Yosh avlodni rivojlantirish
d) Tarbiya jarayonini optimallashtirish
8.Bu tarixiy va ijtimoiy voqelik bo‘lib, insonlarning hayotda egallagan
boy tajribalarini kelajak avlodga yetkazishga qaratilgan murakkab,
ziddiyatli, uzoq muddat davom etadigan jarayoni bo‘lib, u insonlarning
tafakkurini yuksaltirishga qaratilgandir?
a) Tarbiya
b) Ta’lim
c) O‘qitish
d) O‘rgatish
9.Birinchi ota-onalar yig‘ilishlarini o‘tkazishga tayyorgarlik qanday
shakllarda bo‘ladi?
a) Ko‘riladigan masalar yuzasidan bir oy oldin tarbiyachining shaxsiy
tayyorgarligi
b) Tarbiyachining umumiy tayyorgarligi
c) Birinchi ota-onalar majlisini o‘tkazishda ota-onalarning tayyorgarligi
d) Majlisni o‘tkazishga doir maktabgacha ta’lim tashkilotining tayyorgarligi.
10.Jamoa deganimiz nima?
a) Yagona maqsad atrofdida birlashgan guruh
b) Yangi fikrlarga ega bo‘lgan guruh
c) 4-5 kishidan iborat bo‘lgan guruh
d) Yangi bilimga ega bo‘lgan guruh

23
 2-MAVZU: IJTIMOIYLASHTIRISH JARAYONI VA
TARBIYALANUVCHI TOMONIDAN JAMIYATDA MAVJUD BO`LGAN
ME`YORLAR, QADRIYATLAR, XULQ-ATVOR SHAKLLARINING
O`ZLASHTIRILISHI

Reja:
1.Ijtimoiylashuv tushunchasi.
2.Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud
bo`lgan me`yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o`zlashtirilishi.

Tayanch iboralar: ijtimoiylashtirish, individ, indivuаllаshuv, stereotip,

yo‘naltirilgan ta’lim, ijtimоiy mоslаshuv, ijtimоiy muhit.
Ijtimоiylаshuv tushunchаsi.
“Ijtimоiylаshuv” so‘zi dаstlаb siyosiy iqtisоdiyotdаn kеlib chiqqаn. U siyosiy
iqtisоdiyotdа yеr, ishlаb chiqаrish vоsitаlаrining umumlаshuvi mа’nоsini
аnglаtgаn. “Ijtimоiylаshuv” аtаmаsini birinchi bo‘lib insоnlаrgа nisbаtаn qo‘llаgаn
аmеrikаlik sоtsiоlоg F.G.Kеddings hisоblаnаdi. U “Ijtimоiylаshuv nаzаriyasi”
(1987) kitоbidа hоzirgigа yaqin mа’nоdа “ijtimоiy tаbiаt yoki individ хаrаktеrini
rivоjlаntirish, insоnni ijtimоiy hаyotgа tаyyorlаshdir” dеgаn fikrni bildirаdi.
XX аsr o‘rtаlаridа ijtimоiylаshuv insоn rivоjlаnishini butun umri mоbаynidа
o‘rgаnuvchi fаnlаrаrо bоg‘lаnuvchi mustаqil ilmiy sоhаgа аylаndi.
Ijtimоiylаshuvning turli kоnsеpsiyalаrining tаhlili uni shаrtli rаvishdа ikki аsоsiy
yondоshuvgа аjrаtish imkоnini bеrаdi:
- sub’еktiv-оb’еktiv. Undа insоngа jаmiyat tа’sirining pаssiv istе’mоlchisi
sifаtidа qаrаlаdi (E.Dyurkgеym, T.Pаrsоns)
- sub’еktiv-sub’еktiv. Bundа ijtimоiylаshuv jаrаyonidа insоnning fаоl o‘rni,
uning hаyotiy hоlаtlаrgа tа’sir etish qоbiliyati nаzаrdа tutilаdi.
Jаmiyat vа ijtimоiy mоslаshuv jаrаyonlаrini tushunishning hоzirgi tаlаblаrigа
ikkinchi yondаshuv ko‘prоq mоs kеlаdi, Chunki zаmоnаviy fаndа ijtimоiylаshuv
insоnning mаdаniyatni o‘zlаshtirish jаrаyonidаgi rivоjlаnish vа o‘zgаrishi bilаn
аniqlаnаdi.
Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda
mavjud bo`lgan me`yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining
o`zlashtirilishi
Ijtimoiylashtirish institutlari. Shaxs meʼyorlar va qadriyatlar tizimiga
biriktirilgan va ijtimoiy tajribaning o‘ziga xos tarjimoni sifatida ishlaydigan o‘ziga
xos guruhlarga ijtimoiylashuv jarayoni institutlari deyiladi. Ijtimoiylashtirish
jarayoni jarayonining mehnatdan oldingi bosqichida bunday institutlar
quyidagilardir: erta bolalik davrida zamonaviy jamiyatlarda tobora muhim rol
o‘ynaydigan oila va maktabgacha taʼlim muassasalari. Oila anʼanaviy ravishda bir
qator tushunchalarda ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining eng muhim instituti
24
sifatida qaraldi. Аynan oilada bolalar birinchi o‘zaro taʼsir o‘tkazish
ko‘nikmalarini egallaydilar, birinchi ijtimoiy holatlarni o‘zlashtiradilar, birinchi
meʼyor va qadriyatlarni tushunadilar. Moslashuv jarayoni instituti sifatida oilaning
roli jamiyat turiga, uning anʼanalari va madaniy meʼyorlariga bog‘liq.
Maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalariga kelsak, ularning tahlili hali ijtimoiy
psixologiyada fuqarolik huquqlarini olmagan. Buning «asoslanishi» ijtimoiy
psixologiya rivojlangan shaxs ishlaydigan guruhlar bilan shug‘ullanadi va shuning
uchun shaxsning shakllanishi bilan bog‘liq guruhlarning butun maydoni shunchaki
tahlildan chiqib ketadi degan bayonotdir. Moslashuv jarayoni jarayonining
dastlabki bosqichining ikkinchi davrida asosiy institut maktab hisoblanadi. Maktab
o‘quvchiga tizimli taʼlim beradi, bu o‘zi ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining eng
muhim elementi hisoblanadi, ammo bundan tashqari, maktab insonni jamiyat
hayotiga va keng maʼnoda tayyorlashga majburdir. Oila bilan taqqoslaganda,
maktab ko‘proq jamiyat va davlatga bog‘liq, garchi bu qaramlik totalitar va
demokratik jamiyatlarda farq qiladi.
Аmmo u yoki bu tarzda, maktab fuqaro sifatida inson uchun asosiy
g‘oyalarni belgilaydi va shuning uchun uning fuqarolik hayotiga kirishiga yordam
beradi (yoki to‘sqinlik qiladi). Oliy taʼlim davri ijtimoiylashuv jarayoni
jarayonining ikkinchi bosqichiga kiritilganligiga qarab, universitet kabi ijtimoiy
institut masalasi ham hal qilinishi kerak. Hozircha ushbu kontekstda oliy o‘quv
yurtlarida tadqiqotlar mavjud emas, garchi talabalarning muammolari turli xil
ijtimoiy fanlar tizimida tobora muhim o‘rin tutmoqda. Mehnat bosqichidagi
ijtimoiylashuv jarayoni institutlariga kelsak, ularning eng muhimi mehnat
jamoasidir. Ijtimoiy psixologiyada tadqiqotlarning aksariyati aynan mehnat
jamoalari materiallari bo‘yicha olib borilgan, ammo tan olish kerakki, ularning
ijtimoiylashuv jarayoni institutlari sifatidagi rolini aniqlash hali etarli emas.
Moslashuv jarayoni jarayonining mehnatdan keyingi bosqichi mavjudligi
haqidagi savol qanchalik munozarali bo‘lsa, uning institutlari masalasidir. Аlbatta,
kundalik kuzatuvlar asosida aʼzolari birinchi navbatda ijtimoiylashuv jarayoni
tushunchasini tan oladigan turli xil jamoat tashkilotlarini nomlash mumkin, keyin
ushbu bosqichdagi muassasalar masalasini o‘rganish kerak. Yuqoridagilardan kelib
chiqib aytishimiz mumkinki, shaxsiyat qiyinchiliklarni engish va hayotiy tajriba
to‘plash orqali shaxsning ijtimoiy shakllanishi natijasidir. Tug‘ma daho insonning
buyuk inson bo‘lishiga avtomatik ravishda kafolat bermaydi. Inson tug‘ilgandan
keyin kiradigan ijtimoiy muhit hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shaxs-bu shaxsning
individual qobiliyatlari va amalga oshirilgan ijtimoiy funksiyalarining birligi,
shaxs tomonidan ijtimoiy munosabatlar orqali olingan maxsus sifat xisoblanadi.
Binobarin, shaxs va jamiyat rivojlanishi o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud.
Moslashtirish-bu shaxsning jamiyat aʼzosiga aylanishi, uning meʼyorlari va
qadriyatlarini o‘zlashtirishi, muayyan ijtimoiy holatlarni o‘zlashtirishi. Shu bilan
birga, keksa avlod o‘z bilimlarini yoshlarga etkazadi, mustaqil yashash uchun zarur
bo‘lgan ko‘nikmalarni shakllantiradi. Shunday qilib, bir avlod madaniyat, shu
jumladan til, qadriyatlar, meʼyorlar, urf-odatlar, axloqning uzluksizligini taʼminlab,
25
boshqasini almashtiradi. Аynan boshqa odamlar bilan tizimli muloqot orqali shaxs
o‘z yeʼtiqodini, axloqiy meʼyorlarini, odatlarini - noyob shaxsni yaratadigan
hamma narsani shakllantiradi. Shunday qilib, ijtimoiylashuv jarayoni ikkita
funksiyaga ega: madaniyatni avloddan avlodga o‘tkazish va “Men”ning
rivojlanishi.
Bolalik har bir inson hayotidagi o‘ziga xos va o‘ziga xos davr yekanligini
hamma biladi. Bolalikda nafaqat salomatlik asoslari qo‘yiladi, balki shaxs ham
shakllanadi: uning qadriyatlari, afzalliklari, ko‘rsatmalari. Bolaning bolaligi
qanday o‘tishi uning kelajakdagi hayotining muvaffaqiyatiga bevosita taʼsir qiladi.
Ushbu davrning qimmatli tajribasi ijtimoiy rivojlanishdir. Bolaning maktabga
psixologik tayyorgarligi ko‘p jihatdan u boshqa bolalar va kattalar bilan aloqa
o‘rnatishga, ular bilan to‘g‘ri hamkorlik qilishga qodirligiga bog‘liq.
Maktab yoshigagacha yoshdagi bola uchun uning yoshiga mos bilimlarni
qanchalik tez egallashi ham muhimdir. Bu omillarning barchasi kelajakda
muvaffaqiyatli o‘qishning kalitidir. Keyinchalik, maktabgacha tarbiyachining
ijtimoiy rivojlanishida nimalarga eʼtibor berish kerakligi haqida. «Ijtimoiy
rivojlanish» (yoki «ijtimoiylashuv jarayoni ») atamasi nimani anglatadi? Bu bola
o‘zi yashaydigan va rivojlanadigan jamiyatning anʼanalari, qadriyatlari va
madaniyatini qabul qiladigan jarayondir. Yaʼni, chaqaloq dastlabki madaniyatning
asosiy shakllanishiga ega.
Ijtimoiy rivojlanish tengdoshlar va kattalar bilan muloqot orqali amalga
oshiriladi. Muloqot qilish, bola qoidalar bo‘yicha yashashni boshlaydi, uning
qiziqishlari va suhbatdoshlarini hisobga olishga harakat qiladi, o‘ziga xos xulq-
atvor normalarini qabul qiladi. Chaqaloqni o‘rab turgan muhit, bu uning
rivojlanishiga bevosita taʼsir qiladi, nafaqat ko‘chalar, uylar, yo‘llar, obyektlar
bilan tashqi dunyo. Аtrof-muhit, birinchi navbatda, jamiyatda hukmronlik
qiladigan muayyan qoidalarga muvofiq bir-biri bilan muloqot qiladigan
odamlardir. Bola yo‘lida uchrashgan har qanday odam uning hayotiga yangi
narsalarni olib keladi va shu bilan uni bevosita yoki bilvosita shakllantiradi.
Voyaga etgan kishi odamlar va narsalar bilan qanday aloqa qilish haqida bilim,
ko‘nikma va qobiliyatlarni namoyish etadi. Bola, o‘z navbatida, ko‘rgan narsasini
meros qilib oladi, nusxa ko‘chiradi.
Ushbu tajribadan foydalanib, bolalar o‘zlarining kichik dunyosida bir-birlari
bilan muloqot qilishni o‘rganadilar. Maʼlumki, shaxslar tug‘ilmaydi, balki bo‘ladi.
Odamlar bilan muloqot esa to‘liq rivojlangan shaxsni shakllantirishga katta taʼsir
ko‘rsatadi. Shuning uchun ota-onalar bolaning boshqa odamlar bilan aloqa qilish
qobiliyatini shakllantirishga etarlicha eʼtibor berishlari kerak.
Bilasizmi, bolaning kommunikativ tajribasining asosiy (va birinchi) manbai
uning oilasi bo‘lib, u zamonaviy jamiyat bilimlari, qadriyatlari, anʼanalari va
tajribasi dunyosiga” qo‘llanma “ hisoblanadi. Ota-onalardan siz tengdoshlar bilan
muloqot qilish qoidalarini o‘rganishingiz, erkin muloqot qilishni o‘rganishingiz
mumkin. Oiladagi ijobiy ijtimoiy-psixologik iqlim, uydagi iliq sevgi, ishonch va

26
o‘zaro tushunish muhiti chaqaloqning hayotga moslashishiga va o‘zini ishonchli
his qilishiga yordam beradi.
Bоlаning ijtimоiylаshuvi, хususаn, insоnning ijtimоiy mоslаshuvi uning
bilishgа bo‘lgаn оb’еktiv ehtiyoji jаrаyonidа pаydо bo‘lаdi. Birоq bu bilаn uzviy
rаvishdа bоlа bоshqа bir оb’еktiv ehtiyoj -o‘zigа хоsligini nаmоyon qilish hissi
hаm shаkllаnаdi. Bоlа uni yuzаgа chiqаrish uchun turli usul vа vоsitаlаrni qidirа
bоshlаydi vа buning nаtijаsidа uning individuаllаshuvi roy bеrаdi. Shахsning fаqаt
o‘zigа tеgishli bo‘lgаn ijtimоiy аhаmiyatgа egа хislаtlаri individuаl tаrzdа
nаmоyon bo‘lаdi, uning ijtimоiy yurish-turishi tаkrоrlаnmаs jihаtlаrgа egа bo‘lаdi.
Shundаy qilib, bоlаning ijtimоiy rivоjlаnishi o‘zаrо bоg‘liq ikki yo‘nаlishdа оlib
bоrilаdi: ijtimоiylаshuv (ijtimоiy mаdаniy tаjribа mаdаniyatni o‘zlаshtirish) vа
individuаllаshuv (mustаqillik, nisbiy o‘zigа хоslikni qo‘lgа kiritish).
Shu tаrzdа ijtimоiylаshuv tushunchаsi zаmоnаviy fаndа mоslаshuv vа
individuаllаshuv jаrаyonlаri bilаn bоg‘liq ijtimоiylаshuv jаrаyonining mаzmunini
tаshkil etаdi. Insоn(bоlа)ning аniq bir jаmiyat shаrоitlаrigа mоslаshuvi sub’еkt vа
ijtimоiy muhitning o‘zаrо fаоl yaqinlаshuv jаrаyoni vа nаtijаsidir. (J.Piа Jе,
R.Mеrtоj).
Ijtimоiy mоslаshuv esа ijtimоiy muhit tаlаblаrigа insоnning munоsаbаt
bildirishidir. Shundаy qilib, ijtimоiylаshuv (mоslаshuv) individning ijtimоiy
mаvjudоdgа аylаnish jаrаyoni vа nаtijаsidir.
Indivuаllаshuv insоnning hаli yoshligidаyoq pаydо bo‘lаdigаn оb’еktiv ehtiyojlаri
bilаn bоg‘liq jаmiyatdаgi o‘z-o‘zini egаllаshidir. Bu ehtiyoj:
1. o‘z qаrаshlаrigа egа bo‘lish;
2. o‘zigа хоsliklаrigа egа bo‘lish;
3. ungа tеgishli bo‘lgаn mаsаlаlаrni hаl qilish, uning o‘z dаrаjаsini аniqlаb
оlishigа хаlаqit bеrаdigаn hаyotiy hоlаtlаrgа qаrshi turish хоhishi sifаtidа
nаmоyon bo‘lаdi.
Аgаr shахsning jаmiyatgа kirishidа ijtimоiylаshuv vа individuаllаshuv
jаrаyonlаri o‘rtаsidа tеnglik yuzаgа kеlsа, insоnning jаmiyatgа yaqinlаshuvi roy
bеrаdi. Shu bilаn birgа bu yеrdа shахs vа muhitning o‘zаrо tа’sir etishi hаm sоdir
bo‘lаdi. Shundаy qilib, muvаffаqqiyatli ijtimоiylаshuv, mоslаshuv vа
individuаllаshuv o‘rtаsidа muvоzаnаt sаqlаngаndаginа аmаlgа оshishi mumkin.
Bu jаrаyon uch аsоsiy sоhаdа аmаlgа оshаdi:
1. Fаоliyat turlаrning kеngаyishi, uning shаkl vа vоsitаlаrini qo‘lgа kiritish,
erkin mo‘ljаl оlish.
2. Mulоqоt dоirаsini kеngаytirish, uning mаzmunini chuqurlаshtirish, хulq-
аtvоr mе’yorlаrini o‘zlаshtirish.
3. Shахsiy “Mеn” оbrаzini fаоliyatning fаоl ishtirоkchisi sifаtidа shаkllаntirish,
o‘z ijtimоiy mаnsubligi vа o‘rnini аnglаsh, o‘z-o‘zigа bаhо bеrishni
shаkllаntirish.

27
 Ijtimoiylashtirish - shaxsning ijtimoiy munosabatlarga qo‘shilishi jarayoni va
natijasi. Bu ijtimoiy tajribani shaxs tomonidan o‘zlashtirilishi va uning faoliyatida
takrorlanishi bilan amalga oshiriladi. Ijtimoiylashtirish jarayonida shaxs shaxsga
aylanadi va odamlar hayoti, qobiliyatlari uchun zarur bilimlarni oladi, ya’ni,
boshqa odamlar bilan muloqot qilish va o‘zaro aloqa qilish qobiliyati.
Ijtimoiylashtirish omillari: yo‘naltirilgan ta’lim, mashg‘ulotlar, faoliyat va
muloqotdagi tasodifiy ijtimoiy ta’sirlar.
Ta’lim va tarbiya - bu shaxsning ijtimoiy tajribasini yetkazish va insonning
xatti-harakati, fazilatlari va xususiyatlarining ma’lum, ijtimoiy jihatdan ma’qul
bo‘lgan stereotiplarini shakllantirishga qaratilgan maxsus tashkil etilgan faoliyat.
Ijtimoiy muhit bolaga ta’sir qiladi, turli xil ta’sirlarni passiv ravishda qabul
qilmaydi, lekin asta-sekin ijtimoiy ta’sir ob’ekti pozitsiyasidan faol sub’ekt
pozitsiyasiga o‘tadi. Bola faoldir, chunki uning ehtiyojlari bor va agar ta’lim ushbu
ehtiyojlarni hisobga olsa, bu bola faoliyatining rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Ijtimoiylashtirish jarayonida shaxs o‘zining ijtimoiy muhitidagi ijtimoiy
munosabatlarga kiradi va shu tufayli uning ruhiyati o‘zgarishi mumkin. Ma’lumki,
odamning hayvonlardan farq qiladigan jihati insonda ong, aqliy jarayonlarning
mavjudligi. Psixikaning rivojlanishi kamolotga bog‘liq ijtimoiy jarayonning o‘z-
o‘zidan paydo bo‘lishini o‘z ichiga oladi. Biroq, shaxsning mavjudligi jarayonida
uning regulyatorlari bir-biriga zid kelishi mumkin bo‘lgan turli xil ijtimoiy
munosabatlar tarkibiga kiritilishi mumkin. Masalan, maktabda bolaga
“o‘rgatilgan” qadriyatlar uning oilasida qabul qilinganidan ancha farq qilishi
mumkin va hokazo. Odamda bir nechta ma’lumot guruhlari bo‘lishi mumkin va
agar ushbu guruhlarda qabul qilingan qadriyatlar juda boshqacha bo‘lsa, bu ichki
nizolarga olib keladi. Agar murojaat etuvchi guruhlar tizimida bo‘lsa, ya’ni, inson
hayoti maydonida chuqur va jiddiy qarama-qarshiliklar mavjud emas, ammo
shunga qaramay, alohida, ziddiyatli qoidalar yoki har qanday vaziyatli qoidalar
bo‘lishi mumkin. Bu ziddiyatlararo ziddiyatlarga olib kelmaydi, lekin bu odamni
qandaydir shaxsiy muammosi haqida o‘ylashga, “tashvishga solishga” olib keladi.
Bunday tajriba shaxsiyatning rivojlanishiga ham olib kelishi mumkin, Chunki u
insonning butun hayotini sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkin, ammo bu endi
sotsializatsiya deb nomlanmaydi.
Ijtimoiylashtirish juda murakkab jarayon, u har qanday davr yoki yosh bilan
chegaralanmaydi. Bu jarayon inson hayoti davomida doimiy ravishda sodir bo‘ladi
va u ishtirok etgan barcha tomonlarga ta’sir qiladi. Albatta, har bir jamiyat va
jamiyatning har bir madaniyati o‘ziga xos xususiyatlarni boshqalardan ustun
qo‘yadi hamda bolalar bu fazilatlarni sotsializatsiya jarayonida rivojlantiradilar.
Ushbu madaniy qadriyatlar ijtimoiy normalarga asoslanadi.
Ijtimoiylashtirishning yetakchi hodisalariga xatti-harakatlarning stereotiplarini
assimilyatsiya qilish, mavjud ijtimoiy normalar, urf-odatlar, manfaatlar, qiymat
28
yo‘nalishlari va boshqalar kiradi. Xulq-atvorning stereotiplari signal irsiyati
natijasida shakllanadi, ya’ni, erta bolalikdan kattalarga taqlid qilish orqali. Ular
juda barqaror va aqliy mos kelmaslikning asosi bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiylashtirish jarayonida insonlar o‘zini qanday tutishni, turli xil
vaziyatlarga hissiy munosabatda bo‘lishni, turli xil his-tuyg‘ularni boshdan
kechirishni, namoyon bo‘lishini, tabiiy va ijtimoiy dunyo haqida qanday bilib
olishni, hayotini qanday tashkil qilishni, qanday axloqiy normalarga rioya qilishni,
shaxslararo muloqotda qanday qilib samarali ishtirok etishni va ijtimoiy hayotda
faol yashashni o‘rganadilar.
Ijtimoiylashtirish jarayonida ma’naviy-axloqiy va ijtimoiy madaniy
qadriyatlarni bolaning yosh imkoniyatlariga xos ravishda shakllantirib; hatti-
harakatlari o‘zlashtirib, bolada shaxsiy sifatlar muloqatchanlik, ochiqlik va
bag‘rikenglik ijtimoiylashuv mexanizmi hisoblanadi.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1. “Ijtimоiylаshuv” so‘zi dаstlаb qaysi sohadаn kеlib chiqqаn?
2. “Ijtimоiylаshuv” аtаmаsini birinchi bo‘lib qo‘llаgаn olim kim hisоblаnаdi?
3. “Ijtimоiy tаbiаt yoki individ хаrаktеrini rivоjlаntirish, insоnni ijtimоiy
hаyotgа tаyyorlаshdir” dеgаn fikrni bildirgan olim kim?
4. Bоlаning ijtimоiy rivоjlаnishi necha yo‘nаlishdа оlib bоrilаdi?
5. Ijtimoiylashtirish jarayonida insonlar yashashni qanday o‘rganadilar?

Mavzu yuzasidan interfaol metod:

Mavzuni mustahkamlash
uchun interfaol metod:
“Aqliy hujum” metodi

Ushbu metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda

keng qo‘llaniladigan metod bo‘lib, u mashg‘ulot ishtirokchilarini muammo
xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, hamda o‘z tasavvurlari va
g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma va malakalarni hosil
qilishga rag‘batlantiradi hamda original yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi.
“Aqliy hujum” metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum
qadriyatlarni aniqlab, ayni vaqtda ularga muqobil bo‘lgan g‘oyalarni tanlash uchun
sharoit yaratadi.

29
 Dars jarayonida “Aqliy hujum”dan maqsadli foydalanish ijodiy, nostandart
tafakkurlashni rivojlantirish garovi hisoblanadi.
Shunday qilib, “Aqliy hujum” qoidalarini quyidagicha belgilash mumkin:
- olg‘a surilgan g‘oyalar baholanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi;
- ish sifatiga emas, soniga qaratiladi, g‘oyalar qancha ko‘p bo‘lsa shuncha
yaxshi;
-istalgan g‘oyalarni mumkin qadar kengaytirish va rivojlantirishga harakat
qilinadi;
- muammo yechimidan uzoq g‘oyalar ham qo‘llab-quvvatlanadi;
-barcha g‘oyalar yoki ularning asosiy mag‘zi (farazlari) qayd etish yo‘li bilan
yozib olinadi;
- “hujum”ni o‘tkazish vaqti aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart;
- beriladigan savollarga qisqacha ( asoslanmagan) javoblar berish ko‘zda
tutilishi kerak.

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

“Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud
bo‘lgan me’yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi” mavzusida
taqdimot yarating!
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1. O‘rta maktabgacha yosh davri necha yoshlarni o‘z ichiga oladi?

a) 4-5 yosh
b) 2-3 yosh
c) 3-6 yosh
d) 4-7 yosh
2. Ijimoiy pedagogikaning faoliyati qaysi bosqichlardan iborat?
a) Tashxis, tayyorlov, amaliyot
b) Hudud, vaqt, muomalalar
c) Amaliyot,vaqt hudud
d) Tayyorlov, amaliyot
3. Tamoil so‘zi qanday ma’noni anglatadi?
a) Tamoyil — "Prinsip" so‘zi (lot. Prinsipiumdan) berilgan hodisani
belgilaydigan boshlanish, asos degan ma’noni anglatadi.
30
 b) “Tushuncha”degan ma’noni anglatadi
c) “Asos” degan ma’noni anglatadi
d) “Qoida” degan ma’noni anglatadi
4. “Notiqning tarbiyasi haqida” deb nomlangan ilk pedagogik asarni kim
yozgan?
a) Mark Fabiy Kvintilian
b) Farobiy
c) Yan Amos Kamenskiy
d) Demokrit
5. “Ijtimoiy pedagogika” atamasi qaysi olim tomonidan fanga kiritilgan?
a) Fridrix Disterseg
b) Gebert Spenser
c) Robert Ouen
d) Adriana Gel’vetsiy
6. Qaysi olim savol-javob metodi orqali bilimlar qo‘lga kiritilishini, bu
jarayonda shaxs boshqalar bilan munosabatlarga kirishishini va jamiyatning
faol a’zosiga aylanishini ta’kidlagan.
a) Al-Xorazmiy
b) Al-Farobiy
c) Yan Amos Kamenskiy
d) Fridrix Disterseg
7. Tarbiyaga eng kuchli ta’sir qiluvchi omillardan muhit va oilani
kiritgan olim kim?
a) X.X.Niyoziy
b) A.Navoiy
c) A.Avloniy
d) Al-Farg‘oniy
8.Ijtimoiy pedagog oila bilan ish yuritishda qanday asosiy rolni bajaradi?
a) Maslahatchi, himoyachi, metodist
b) Metodist, himoyachi
c) Maslahatchi, himoyachi
d) Maslahatchi, metodist
9. Ijtimoiylashuv deb nimaga aytiladi?
a) Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy subyektga aylanishi
b) Bolaning rivojlanishi
c) Tashqi muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lishi
d) To‘g‘ri javob yo‘q
10. Adaptatsiya nima?

31
 a) Organizimning tashqi muhit bilan adekvat aloqalarning shakllanishi
xususiyati b) Insonni o‘rab turgan va uning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan
sharoitlar
c) Bolaning individual rivojlanishi
d) Bolaning shaxsiy rivojlanishi

3-MAVZU: IJTIMOIY TARBIYA (KENG VA TOR MA`NODA)

TUSHUNCHASI
Reja:
1. Tarbiya va ijtimoiy tarbiya.
2. Tarbiya ijtimoiylashuv sifatida.

Tayanch iboralar: tarbiya, ijtimoiy tarbiya, ahloqiy xislatlar, ijtimoiy ta’lim,

fuqaroviy tarbiya, axloqiy tarbiya, ijtimoiylashuv, ijtimoiy qadriyat, o‘z-o‘zini
tarbiyalash.
Tarbiya va ijtimoiy tarbiya.
Tarbiya pedagogikaning asosiy ob’ekti sifatida pedagogikaning rivojlanish
tarixi mobaynida olimlarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Shu bilan birga
“tarbiya” tushunchasining mazmuni amaliy ahamiyatga ega. Ijtimoiy
pedagogikaning asosiy mezoni – tarbiya. Tarbiya – ijtimoiy hayotning abadiy
umumiy mezoni. Pedagogika bolalar tarbiyasini shaxs axloqiy xislatlarini
shakllantirishning maqsadga qaratilgan jarayoni sifatida ko‘rib chiqadi. Biroq bu
tarbiya jarayoni har doim ham yetarli darajada samarali bo‘lmaydi. Yuqorida
ijtimoiy ta’lim vazifasini ko‘rib chiqib ko‘rsatdiki, bolada muayyan bir ijtimoiy
bilim, malaka va ko‘nikmalar shakllanishi kerak. Ularning shakllanishi jarayoni,
masalan, otaga, onaga g‘amxo‘r, e’tiborli, mehribon, rahmdil munosabatlarning
shakllanishi bilan bog‘liq. Agar qandaydir sababga ko‘ra bolada ijtimoiy bilimlar
shakllanmagan bo‘lsa, demak, unda munosabatlar shakllanmagan, ya’ni bolada
zarur bo‘lgan ijtimoiylashuvning qandaydir shaxs xislatlari ham shakllanmagan.
Shuning uchun ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida boladagi shunday ijtimoiy
ahamiyatga ega bo‘lgan xislatlar shakllangan bo‘lishi kerak – shuni o‘zi ijtimoiy
tarbiyaning vazifasidir. Ya’ni, ijtimoiy tarbiya deganda muvaffaqiyatli
ijtimoiylashuv uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy ahamiyatli bola shaxsi xislatlarining
shakllanishi maqsadga qaratilgan jarayoni tushuniladi. Chunki bu tushuncha
pedagogik faoliyatning vazifa va maqsadlariga asosiy yondashuvlarni belgilaydi.
Boshqa tomondan tarbiya-ijtimoiy hayotning doimiy va umumiy kategoriyasidir.
Tarbiyaning ijtimoiy qamrovi uning lug‘aviy ma’nosidan ancha kengdir.
Ijtimoiy tarbiyani insonning qobiliyat, bilim, yurish-turish namunasi,
qadriyatlar u yashayotgan jamiyatga munosabatidan iborat imkoniyatlarini
32
rivojlantirishga yordam beruvchi, maxsus tarbiya tashkilotlarida amalga
oshiriladigan jarayon sifatida ko‘rib chiqish lozim. Boshqacha aytganda, ijtimoiy
tarbiyaning maqsadi insonni ijobiy rivojlanishga qaratilgan sharoitlar yaratish
jarayoniga yo‘naltirishdir.
Ijtimoiy tarbiyani insonning qobiliyati, bilimi, yurish-turish namunasi,
qadriyatlar u yashayotgan jamiyatga munosabatidan iborat imkoniyatlarini
rivojlantirishga yordam beruvchi, maxsus tarbiya tashkilotlarida amalga
oshiriladigan jarayon sifatida ko‘rib chiqish lozim.
Boshqacha aytganda, ijtimoiy tarbiyaning maqsadi insonni ijobiy
rivojlanishga qaratilgan sharoitlar yaratish jarayoniga yo‘naltirishdir.Bu sharoitlar
individual va guruhiy sub’ektlarning uchta o‘zaro bog‘liq va shu paytning o‘zida
mazmuni, shakli, usuli jihatidan nisbatan mustaqil bo‘lgan jarayonlarni qamrab
oladi: bolalar, o‘smirlar, o‘spirinlar ijtimoiy tajribasini tashkil qilish, ularning
ta’lim olishlarini ta’minlash, ularga individual yordam ko‘rsatish.
Ijtimoiy tajribani tashkil qilish guruh (jamoa)larning maishiy va hayotiy
faoliyatini tashkil qilish, guruhdagi o‘z-o‘zini boshqarish faoliyatini
rag‘batlantirish va norasmiy mikroguruhlarga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi.
Ijtimoiy tajriba keng ma’noda turli ko‘nikma va malakalar, bilim va fikrlash
usullari, yurish-turish me’yor va stereotiplari, qadriyatlar, odamlar bilan
munosabatga kirishish tajribasi, moslashish tajribasi, shuningdek o‘z-o‘zini
anglash, o‘z-o‘zini belgilash yig‘indisidir.
Ta’lim o‘z ichiga quyidagilarni oladi: uzluksiz tizimli ta’lim (rasmiy ta’lim),
madaniyatni targ‘ib qilish va tarqatish, o‘z-o‘zini shakllantirishga va mustaqil
ta’lim olishga yo‘naltirish.
Individual yordam insonga muammolarni hal qilishda, o‘z-o‘zini
rivojlantirishda, jamiyatdagi mavqei, o‘rnini yuksaltirishda yordam berishda
namoyon bo‘ladi. Individual yordam boshqa insonlarning ehtiyojlarini qondirishga
zarur bo‘lgan bilim, malakalarni o‘zlashtirishga insonga ongli yordam berish,
insonning o‘z qadrini bilishi, o‘z-o‘zini anglash, oila, guruh, jamiyatga mansubligi
hissini rivojlantirishdir.
Tabiiyki, ijtimoiy tajriba ta’lim va individual yordamning usul, shakl,
mazmuni, xarakter, jadalligi bevosita tarbiyalanuvchilarning yoshi, jinsi, qaysi
kasb egasi ekanligi ularning va ijtimoiy-madaniy mansubligiga bog‘liq. Bu jihatlar
turli ta’lim muassasalari va tashkilotlari farqlanadi. Farqlar ham tashkilot turiga,
ham unda faoliyat yuritadigan pedagoglarning o‘z faoliyatlarida amalga
oshirayotgan ishlariga bog‘liq.
Ijtimoiy tarbiya jarayonidagi o‘zaro munosabat uning sub’ektlari orasidagi
axborot, faoliyat usullari, qadriyatlar almashuvidir. Bunaqa munosabat ijtimoiy
jihatdan tabaqalashgan, alohida ko‘rinishga ega. Chunki o‘zaro munosabatning
aniq ishtirokchilari muayyan etnik, ijtimoiy va ijtimoiy psixologik guruhlar vakili
33
bo‘la turib, o‘z munosabatlarida u yoki bu darajada ular mansub guruhlarga
tegishli ijtimoiy yurish-turishni amalga oshirishadi.
Umuman olganda, o‘zaro munosabat tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilarning,
birgalikdagi faoliyati, uning mazmuni, xarakteri, tarbiyaviy samaradorligi, unda
kimlar ishtirok etishi va ular o‘zlarini qay darajada shaxs deb hisoblashiga bog‘liq.
O‘zaro munosabat jarayonida amalga oshirilayotgan ijtimoiy tarbiya
insonning ijobiy ijtimoiy, ma’naviy bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishda qulay
sharoitlar yaratadi.
Tarbiya ijtimoiylashuv sifatida.
So‘nggi o‘n yilliklar davomida pedagogika va boshqa fanlarda ijtimoiylashuv
va tarbiya tushunchalarining o‘zaro munosabati keng muhokama qilib kelinmoqda.
Davlat mafkurasining o‘zgarishi sababli bu muammoga alohida e’tibor qaratish
lozim. Shu bilan birga ba’zi mualliflar tarbiyani ijtimoiylashuv bilan
almashtirishga harakat qilishmoqda. Boshqalari tarbiyani bola ijtimoiylashuvining
bir qismi sifatida o‘rganishadi. Ba’zi olimlar esa ijtimoiylashuv deganda, fuqaroviy
va axloqiy tarbiyani tushunishadi. To‘rtinchi guruh olimlari shaxs
ijtimoiylashuvini tarbiyaning asosiy maqsadi deb hisoblashadi. Biroq tarbiya bola
ijtimoiylashuvining asosiy omillaridan biri ekanligini hamma tan oladi.
Tarbiyaning asosida ijtimoiy harakat bo‘lishi, uni ijtimoiylashuvdan farqlaydi.
Ijtimoiylashuv tushunchasini fanga kiritgan Maks Veberg uni muammolarni
yechishga qaratilgan harakat, inson xulq-atvorining taxminiy variantlarini
sub’ektiv anglash sifatida ta’riflagan.
Umuman olganda, ijtimoiylashuv uzluksiz jarayondir, ya’ni inson doimo
jamiyat bilan munosabatda bo‘ladi. Tarbiya esa diskret (uzlukli) jarayondir.
Chunki u muayyan tashkilotlarda amalga oshirilib, zamon va makonda cheklangan
bo‘ladi. Tarbiya pedagogikaning asosiy kategoriyalaridan biridir.
Tarbiya—kishilik jamiyatining barcha bosqichlarida shakllanib, rivojlanib,
o’sib, avloddan-avlodga vorislik vazifasini bajarib kelgan bo’lsa-da, ammo har bir
jamiyatda tarbiyaning mazmuni, maqsadi, vazifalari, o’ziga xosligi bilan farqlanadi.
Tarbiya ijtimoiy hayot uchun zarur hodisa bo’lib, yosh avlodga ilmiy bilimlar
tizimini, malaka va ko’nikmalarini maxsus metod va vositalar orqali rejali ravishda
singdirib berish hamda yosh avlodni har tomonlama shakllangan yetuk inson qilib
tarbiyalashni maqsad qilib qo’yadi. Yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalash
muammolari dastlab xalq og’zaki ijodida, yozma yodgorliklarda, pandnomalarda
mutafakkir hamda ma’rifatparvar kishilar asarlarining bosh mavzusini tashkil etgan.
Abdulla Avloniy tarbiya haqida gapirar ekan, haqli ravishda shunday degan edi:
“Tarbiya bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot-yo halokat, yo sadoqat -
yo falokat masalasidir”. Demak, tarbiya va odob Vatanga cheksiz muhabbat, imon-

34
e’tiqod, mehr-muruvvat, rostgo’ylik, adolatgo’ylik, samimiylik, mehnatsevarlik va
bilimdonlik kabi g’oyalar vositasida shakllanib boradi.
Quyida ijtimoiylashuvning nisbatan ijtimoiy nazorat qilinuvchi jarayonga xos
bo‘lgan umumiyligini aks etishga harakat qilingan tarbiyaning ta’rifi keltirilgan.
Biroq unda oilaviy, diniy, ijtimoiy tarbiyaning xususiyatlari inobatga olinmagan.
A.V.Mudrik quyidagi ta’rifni ilgari suradi:
Tarbiya – insonning jamiyatga ko‘nikishiga ko‘maklashuvchi va bu
ko‘nikish sodir etiladigan guruh va tashkilotlarning xususiyatlariga mos keluvchi
sharoitlar yaratuvchi insonning ongli rivojlanishi. Bu ta’rifni ham to‘liq va
butunlay to‘g‘ri, deb bo‘lmaydi. Unda muallifning nuqtai nazari o‘z aksini topgan.
Ijtimoiy omillarning insonga ta’sir ko‘rsatishining tarkibiy qismi bo‘lgan
tarbiya o‘z xususiyatlariga ega. Bu jarayon boshqalaridan farqli ravishda doimo bir
maqsad sari yo‘naltirilgan va bu faoliyat maxsus tayyorlangan odamlar tomonidan
amalga oshiriladi. Tarbiya jarayonida bola ijtimoiylashuviga ta’sir qiluvchi boshqa
omillar- muhit, OAV, madaniyatlar inobatga olinadi. Biroq shuni esda tutish
lozimki, tarbiya boshqa ijtimoiy omillar ichida o‘z o‘rniga ega bo‘lib boshqa
omillarning o‘rnini to‘liq to‘ldira olmaydi ham, bekor qila olmaydi ham.
Tarbiyaning bola rivojlanishiga ta’siri vaqt o‘tgan sari o‘zgaradi. Bola
qanchalik kichik bo‘lsin, tarbiya uning shakllanishiga shuncha ko‘p ta’sir
ko‘rsatadi. Vaqt o‘tgani sayin tarbiyaning hissasi kamayib boradi. Bu vaqtda
bolaning u yoki bu ijtimoiy qadriyatni tanlashdagi mustaqilligi ortadi.
Borgan sari tashqi tarbiyaviy omillarning ta’siri kamayadi. Biroq boshqa bir
jarayon – o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoni rivojlana boshlaydi. Bolaning o‘z
shaxsini mukammallashtirish, o‘z-o‘zini rivojlantirish bo‘yicha mustaqil faoliyatini
anglashi ortadi. Ma’lumki, o‘z-o‘zini tarbiyalashga ehtiyoj shaxs rivojining eng
yuksak shakli hisoblanadi. Bizning modelga binoan insonning o‘z-o‘zini
tarbiyalashi ehrom bunyod etish bilan barobardir. Shuning uchun o‘z-o‘zini
tarbiyalash jarayoni bir umrga cho‘ziladi.
Tarbiya o‘z-o‘zini tarbiyalash va boshqa ijtimoiy omillarning (madaniy, diniy,
tarixiy an’analar, OAV, maktab jamoasi, do‘stlar, bolalar bog‘chasi va boshqalar)
ijobiy ta’siri natijasida bolaning jamiyatga integratsiyalashuvining tabiiy jarayonini
sodir etadi. Ijtimoiy muhitning ta’siri qanchalik turli bo‘lsa, bola undan shuncha
erkin va mustaqil bo‘ladi.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1.Ijtimoiy tarbiya keng va tor ma`nodagi tushunchalariga izoh bering
3.A.V.Mudrik tarbiya tushunchasiga qanday ta’rif bergan?
2.Ijtimoiy tarbiyaning vazifasi nimalardan iborat?
4.Bolada o‘z-o‘zini tarbiyalash jarayoni qanday sodir bo`ladi?
5.Tarbiya jarayonida bola ijtimoiylashuviga ta’sir qiluvchi omillar?
35
 Mavzuni mustahkamlash
uchun interfaol metod:

“Yalpi fikriy hujum”

metodi

Metod o‘quvchilar tomonidan yangi g‘oyalarning o‘rtaga tashlanishi uchun

sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o‘quvchilarni o‘z
ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozim bo‘lgan turli xil
topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq belgilangan vaqt ichida ijobiy hal
etilgach, bu haqida guruh a’zolaridan biri axdorot beradi.
Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi)
o‘qituvchi va boshqa guruh a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho
beriladi. Mashg‘ulot yakunida o‘qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy
vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o‘ziga xos deb topilgan javoblarni
e’lon qiladi. Mashg‘ulot jarayonida guruhlar a’zolarining faoliyatlari ularning
ishtiroklari darajasiga ko‘ra baholab boriladi.

1-guruh 2-guruh 3-guruh

Ijtimoy tarbiya Axloqiy tarbiya Aqliy tarbiya

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Fotolavhalar asosida mavzuni yoritish

Mavzu yuzasidan test topshiriqlari.

36
1.Jamoa orasida shakllantiriladigan an’analar nechta va qanday
ko‘rinishlarda bo‘ladi?
a) 2ta. Kundalik turmush an’analari, bayram an’analari
b) 1 ta. An’anaviy
c) 3ta. Bayram an’analari, kechalar, tadbirlar
d) 4ta. Bayram an’analari, kontsertlar, to‘garaklar, faoliyatlar
2.Ijtimoiy so‘zining ma’nosi…
a) (lotinchada socialis-umumiy) tushunchasi ostida insonlar orasidagi o‘zaro
munosabatlarning turli shakllari bilan bog‘liq barcha jarayonlar tushuniladi
bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir, shuningdek
ijtimoiy institutlar faoliyatining tarbiyaviy ta’sirini o‘rganishdan iboratdir.
b) Bunday holda, ular mutaxassisning amaliy faoliyatini belgilaydigan
normalar, qoidalar shaklida harakat qilishadi.
c) Fan kategoriyalari shu fanda qo‘llaniladigan yanada kattaroq, amaliy
tushunchalardir.
3.Ijtimoiy pedagogika fanining asosiy vazifasi nima?
a) Ijtimoiy tarbiya muammolarini o‘rganishdan iborat.
b) O‘zaro munosabatlarida ro‘y beradigan faoliyat
c) Bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir.
d) Tarbiyaning eng umumiy vazifalarini belgilashdan iborat.
4.Shartli reflekslar fondini boyitish, xarakterni rivojlantirish, xotira, fikrlash,
hissiy-irodaviy sohani rivojlanishning qaysi turiga misol bo‘ladi?
a) Aqliy rivojlanish
b) Fizik rivojlanish
c) Fiziologik rivojlanish
d) Ijtimoiy rivojlanish
5.Bolaga talab qo‘yish bu…
a) Tarbiya jarayonida tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish usuli
b) Tarbiya jarayonida tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish omili
c) Tarbiya jarayonida o‘zaro muloqot
d) Tarbiya jarayonida tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish vositasi
6.Bolalar bilan hamkorlikda ishlash bu….
a) Tarbiyachining pedagogik mahorati
b) Tarbiyachiga qo‘yiladigan talab
c) Tarbiyalanuvchiga qo‘yiladigan pedagogik talab
d) Tarbiyachi amal qiladigan tamoyil
7.Bolalar haqida demografik ma’lumot yig‘ish metodi o‘quvchilarni
pedagogik o‘rganishning qaysi yo‘nalishiga tegishli?
a) Bolani umumiy o‘rganish
b) Bolanining sog‘ligini o‘rganish
37
 c) Bolanining shaxsini o‘rganish
d) Shaxsning jamoadagi o‘rnini o‘rganish
8.Jamoa deganimiz nima?
a) Yagona maqsad atrofdida birlashgan gurux
b) Yangi fikrlarga ega bo‘lgan gurux
c) 4-5 kishidan iborat bo‘lgan gurux
d) Yangi bilimga ega bo‘lgan gurux
9.Jamoa orasida shakllantiriladigan an’analar nechta va qanday
ko‘rinishlarda bo‘ladi?
a) 2ta. Kundalik turmush an’analari, bayram an’analari
b) 1 ta. An’anaviy
c) 3ta. Bayram an’analari, kechalar, tadbirlar
d) 4ta. Bayram an’analari, kontsertlar, to‘garaklar, faoliyatlar
10.Noosfera so‘zi qanday ma’noni ahglatadi?
a) Rivojlanishning shunday bosqichini aks etadigan tushunchaki, u
bosqichda insonning ongli faoliyati global muammolarning paydo bo‘lishi va hal
etilishiga ta’sir qiladi.
b) O‘zaro munosabatlarida ro‘y beradigan faoliyat
c) Bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir.
d) Shaxsning ijtimoiylashuv jarayonidir.

4-MAVZU: MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLANING

RIVOJLANISHIGA TA’SIR KO’RSATUVCHI OMILLAR

Reja:

1.Rivojlanish va o’sish. Shaxs rivojlanishi. Ta’lim-tarbiya-

ijtimoiylashtirish omili.

2.Ijtimoiylashtirishning omillari (makro, mezo va mikro omillar) va

mexanizmlari.

Tayanch iboralar: rivojlanish, o’sish, shaxs, omil. Ta’lim, tarbiya,

sotsiium. Makro omil, mezo omil, mikro omil.

Rivojlanish va o’sish. Shaxs rivojlanishi. Ta’lim-tarbiya-

ijtimoiylashtirish omili

Insoniyat vujudga kelibdiki, u avlodining davomchisi, qolaversa davlat

poydevori bo‘lgan bolani asrab-avaylash, uni voyaga yetkazib, jamiyatning yetuk
a’zosi sifatida tarbiyalashga harakat qilib kelgan.
Bolalar haqida o‘ylaganda, ko‘cha-ko‘yda ularga ko‘zi tushganda odamning
yuzida birdan tabassum paydo bo‘ladi. Qaysidir qilig‘i bilan, xatti-harakati yoki
38
aytgan gapi bilan har qanday jiddiy odamni ham kuldira oladida bu mittivoylar.
Ularning harakatlari tabiiy, o‘ylanmagan, rejalashtirilmagan, har qanday maqsadu
manfaatlardan holi va toza. Shuning uchun ham bolalarni soflik, tozalik,
beg‘uborlik ramzi sifatida qabul qilamiz. Bolalar qanchalik beg‘ubor bo‘lganliklari
kabi shunchalik himoyasiz hamdir. Rasmiy manbalarda ham aholining mazkur
qatlami eng himoyasiz hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida aholining 40 %ini 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar
tashkil etadi, 64 %ini esa - 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar. Shu sababli, inson
huquqlari va erkinliklari sohasida davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bolalar va
yoshlarning jismoniy, intellektual va ma’naviy rivojlanishi uchun qulay va eng
yaxshi sharoitlarni yaratish, shuningdek ko‘p bolali oilalarni, yetim bolalarni va
oila muhitidan mahrum bo‘lgan bolalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash
hisoblanadi.
Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning
kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi
hamisha bir xil bo‘lavermaydi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri aniqlash va bexato
baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko‘rish
lozim.
Pedagogikada “shaxs” tushunchasi “inson” tushunchasidan farqli o‘laroq, u
insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan
muomalada bo‘lishi, munosabat o‘rnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni
bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va
hokazo) hayotda o‘z o‘rnini topa olishi, uning Vatan, xalqning ravnaqi yo‘lida
og‘ishmay, e’tiqod bilan xizmat qilish, iymonli bo‘lishi, insonni shaxs darajasiga
ko‘taradi. Bunday sifatlarning ro‘yobga chiqishi tarbiyaga bog‘liq bo‘ladi.
Ma’lumki inson butun umri mobaynida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Lekin
bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davridagi o‘sish nihoyatda kuchli kechadi. Bola
mana shu yillar mobaynida ham jismoniy ham ruhiy jihatdan o‘sishi va o‘zgarishi
tufayli shaxs sifatida kamolga yetadi, bunda ular harakteriga singdirilayotgan
tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol
topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda o‘ziga munosib o‘rin
egallaydi. Shuning uchun ham L. I. Bojovich odam shaxs bo‘lishi uchun u psixik
jihatdan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i o‘z xususiyat va
sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak degan edi.
Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. Bir odam boshqasidan
o‘zining mijozi fe’l-atvori, qobiliyati, aqliy rivojlanishga darajasi, ehtiyoj va
ko‘rsatishlari bilan farq qiladi. Bular odamning shaxsiy, ruhiy xususiyatlari bo‘lib,
ana shu xususiyatlarining rivojlanishi ta’lim-tarbiya cho‘qqisiga erishgandan
so‘ng, inson shaxs sifatida o‘zini namoyon qila olishi mumkin. Ayni vaqtda odam
atrof muhitda ro‘y berayotgan voqea va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazarga
ham ega bo‘lmog‘i kerak. Bu ham shaxsni birini ikkinchisidan farqlantiradigan
belgilardir.
Bolalarga shaxsiy farqni ularning ruhiy holatining turlicha namoyon
bo‘lishini, xulqi va qarashlaridagi farqni qaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol
tug‘iladi. Demak, inson rivojlanishda biologik omilmi, ijtimoiy omilmi yoki
tarbiya omilimi qaysi, biri yetakchi rol o‘ynaydi degan savolga javob berish
39
lozimday ko‘rinadi. Bu savolga turli tarixiy davrlarda turlicha yondoshib, javoblar
berilgan. Hozirgi kunda ham bu masalaga turli nuqtai nazarlar bildirilmoqda.
Ochiqrog‘i, fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va sotsial
omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilash borasiga munozara ko‘p
asrlardan beri davom etib kelmoqda. Ko‘p asrlik mazkur munozara zamirida ikki
bir-biriga qarama-qarshi nuqtai nazar vujudga kelgan. Ulardan biri odam
bolasining shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik omillar hal qiluvchi rol
o‘ynaydi desa, ikkinchi toifa olimlar esa ijtimoiy voqealar tarbiyaning muhim omil
ekanligini ta’kidlaylilar. Birinchi guruh olimlarining fikricha odam bolasining
rivojlanishi tug‘ma imkoniyatlarga bog‘liq bo‘lib, rivojlanish esa o‘sish va tabiiy
tug‘ma xususiyatlarning miqdoriy o‘zgarishlaridan iborat ekan. Demak, bolaga ona
ajdodi avlod-ajdodlaridan tug‘ma o‘tgan xususiyatlargina rivojlanadi, degan
tushuncha kelib chiqadi. Bu nuqtai nazar namoyondalari tarbiyaning rolini cheklab
rivojlanishning inkor etadilar. Bunday ilmiy faraz fanda biologik yo‘nalish deb
ataladi. Bu yo‘nalishning dastlabki namoyondalari qadimgi Yunon olim va
faylasuflari Aristotel, Platon, Suqrot va Demokratlarning pedagogik qarashlarida
o‘z aksini topib, ular odamlar azaldan biri ikkinchisi ustidan hukmron bo‘lishga,
biri kambag‘al, biri boy bo‘lib yashashga va bunda itoat etib, bu ollohning irodasi
deb sabr-toqat qilishga da’vat etilgan. Taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini
belgilab bergan. Rizq-ro‘zini, umrini o‘lchab bergan. Shu jumladan insonning
kelajakda qanday inson bo‘lishi ham ularning nasliy sifatlariga ko‘p jihatdan
bog‘liq deb ko‘rsatganlar. Aytish joizki, xuddi shunga yaqin nuqtai-nazarni XVII
asr falsafasida vujudga kelgan «preforizm» oqimi namoyondalarining fikrlarida
ham uchratish mumkin. Ular odam bolasiga ona pushtidan qanday sifatlar o‘tgan
bo‘lsa, faqat shu sifatlargina shakllanadi deb ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini
chegaralab qo‘yishadi.
Inson shaxsi va uning xulq-atvorning rivojlanishiga naslning rolini yuksak
baholagan yana bir oqim «bixeviorizm» bo‘lib, u XX asrning boshlarida keng
tarqaldi.
Bu oqimning ko‘zga ko‘ringan yirik namoyondalari Eduard Trondayk
bixeviorizm ta’limotiga asoslanib, odamning xulq-atvori mexanik stimullari
organizmda bevosita tug‘diradiga ko‘plab qilinadigan mexanik mashqlar bilan
mustahkamlanadigan sof tashqi reaksiyalardan iboratdir, deydi. Uning fikricha,
shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan
naslga o‘tadi, go‘yo odamning «ko‘zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyati
tabiatan berilgandir. Inson «genlar batareyasi» bo‘lib, ular nasldan-naslga tug‘ma
o‘tib boradi va shaxsning rivojlanishini ham, uning kelajagini ham shular
belgilaydi, deydi.
Amerikaning «progmatik» pedagogikasining atoqli vakili D.Dyui va uning
nazariyasining davomchisi A.Kombslar ham shaxs rivojlanishini biologik omil deb
izohlaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat deb
ko‘rsatadilar. Bola qanday xususiyatlar bilan tug‘ilgan bo‘lsa, tarbiya jarayonida
bu sifatlar va xususiyatlar o‘sib boradi. Tarbiya tashqaridan kiritilgan narsa emas,
bola bilan dunyoga kelgan xususiyat va qobiliyatni o‘zgartiradi» - deydi D.Dyui.
Darhaqiqat, pedagogika fani odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib.
taraqqiy etib borishini o‘ta murakkab va qarama-qarshi jarayon deb biladi. Uning
40
shaxs sifatida shakllanishida nasl ham (biologik omil), ijtimoiy muhit ham (bola
yashaydigan sharoit), tarbiya ham o‘z holi va o‘z o‘rni bilan muhim rol o‘ynaydi.
Bu har uchala omilning qaysi biri yetakchi ekanligini pedagogika fani asrlar
mobaynila avlod-ajdodlarimiz to‘plagan tajribalarga suyangan holda ilmiy nuqtai
nazardan isbotlab berishga harakat qiladi.
Shaxs ma’lum ijimoiy tuzilgan mahsuli. Uning mohiyatini ijimoiy
munosabatlarning tashkil etadi. U yashayotgan jamiyatdagi konkret tarixiy sharoit
belgilaydi. Shaxsning hayotiy faoliyatida sodir bo‘ladigan ijtimoiy muhit unga ham
ijobiy ham salbiy ko‘rsatishi mumkin. Zero, odam ota-bobolar tajribasini
o‘rganadi, shaxs sifatida rivojlanib boradi, o‘rgangan tajribalarni takomillashtiradi.
Natijada ularni o‘z faoliyatida qo‘llaydilar. Ana shu yashayotgan sharoit va
mehnat qilayotgan sharoit unga bo‘layotgan tarbiyaviy ta’sir va faoliyat
jarayonidagi aktivlik tufayli shaxsiy xususiyatlar vujudga keladi. Demak, odam
shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va insoning o‘zi o‘rtasidagi
murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga aktiv ta’sir etadi va shu yo‘l
bilan hayotini o‘z tabiatini o‘zgartiradi.
Pedagogik va psixologik oqimlar shaxsning rivojlanishida irsiyatning roliga
katta ahamiyat berish bilan birga muhit va tarbiyaning roliga ham yuksak baho
berishadi.
Zotan shaxsning kamolga yetishida irsiyat va biologik omillarning rolini inkor
etish aslo mumkin emas, lekin bolalarga o‘zgarmas xususiyatlargina o‘tadi deb
tushunmaslik o‘zgaruvchan xususiyatlar ham unutmaslik kerak. Tarixiy taraqqiyot
jarayonida odamning anatomik belgilari, o‘zgarishlari avloddan-avlodga
mustahkamlanib borishi nasldan-naslga o‘tishi mumkin.
Ayni vaqtda, odam bolasiga xos xususiyatlar ham irsiyat yo‘li bilan o‘tadi,
ammo bu xususiyatlarning rivojlanishi uchun ular insonlar orasida yashashi, aloqa
qilishi muhim rol o‘ynashini unutmaslik lozim.
Agar bolada tug‘ma layoqatlar bo‘lsayu, lekin, uni o‘stirishga yordam
beradigan ijtimoiy, oilaviy va tarbiya muhiti bo‘lmas ekan inson bo‘lib
tug‘ilishning hojati ham yo‘qdir.
Madomiki shunday ekan, demak, bola o‘z layoqatiga mos sharoitlarda o‘sib
zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat yerga ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha,
zarur sharoit bo‘lmasa bor qobiliyat ham yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Mana
shunday nuqtai nazar inson layoqatining namoyon bo‘lishi va qobiliyat sifatida
rivojlanishi to‘la-to‘kis hayot sharoitiga bog‘liq. ekanligini ko‘rsatadi.
Odam bolasidagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi, avvalo ijtimoiy
muhitga bog‘liq ekan. Yana shu narsani ham aytib o‘tish kerakki, sharoit qulay va
noqulay bo‘lishi ham mumkin.
Taʼlim ijtimoiylashuv jarayoni sifatida
Hech shubha yo‘qki, ijtimoiy taʼlim yetarlicha chuqur tarixiy va ijtimoiy-
madaniy kelib chiqishga ega. Ijtimoiy taʼlimning kelib chiqishi ibtidoiylik
shartlarini anglatadi. Ko‘rinib turibdiki, bu erda taʼlimning maqsadlari, mazmuni
va shakllari mohiyatan ijtimoiydir, chunki ular qadimgi odamning yashash
sharoitlari bilan belgilanadigan aniq spontan ijtimoiy xarakterga ega edi. Ijtimoiy
(ijtimoiy) taʼlimning mohiyatini, uning xarakterini tushunish masalasi birinchi
marta Platon tomonidan shakllantirilgan. U jamiyatni o‘zgartirish imkoniyatini
41
faqat bolaning butun hayoti va uning atrof-muhitini taʼsir doirasiga o‘z ichiga
olgan, uni tabiiy imkoniyatlariga muvofiq tashkil etadigan xalq taʼlimi tizimi
yordamida bog‘ladi. Platonning fikricha, taʼlim oilaning emas, balki davlatning
vazifasidir.
Taʼlimning tizimli yaxlitligi bu ikki qarama-qarshi, ammo bir-birini
to‘ldiruvchi tendentsiyalarning mavjudligi bilan belgilanadi. Birinchi tendentsiya
(individualistik) insonning o‘ziga xosligi va o‘ziga xosligi qadriyatlariga qaytadi,
pedagogik harakatlarning individualistik yo‘nalishini tavsiflaydi, taʼlim taʼsirining
butun majmuasini bolaning manfaatlari va ehtiyojlariga bo‘ysundirishga
yo‘naltiradi (Zh.- Zh. Russo, L. N.Tolstoy, «bepul maktablar», «Valdorf
pedagogikasi»).
Ikkinchi tendentsiya (ijtimoiy) taʼlimdagi ijtimoiy saʼy-harakatlarni
kuchaytirishga, yosh avlodni Real hayotga, o‘zaro taʼsir va qo‘llab-quvvatlashga
asoslangan ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritishga qaratilgan (I. G. Pestalozzi,
utopik sotsialistlar, S. T. Shatskiyning pedagogik tizimlari, XX asr boshidagi
nemis o‘qituvchilari-birinchi avlod. birinchi vazifasi bolalar taʼlim va taʼlim
muassasalarini boshqarish bo‘lgan davlat organining belgilanishi; ikkinchisi
ijtimoiy tajribani avloddan avlodga o‘tkazish edi. birinchi va ikkinchi bosqich
maktablari; bolalar uylari; nogiron bolalar uchun muassasalar (ko‘r, kar-soqov, aqli
zaif); butun taʼlim tizimi barcha jihatlari bilan (o‘quv darslari, ularning muhiti,
bolalarni tashkil etish, sog‘liqni saqlash monitoringi, o‘qituvchining shaxsiyati va
boshqalar.); tashkiliy jihatdan hayotning ijtimoiy shakllariga asoslangan ijtimoiy
hodisa; ijtimoiy instinktlar va ko‘nikmalarni tarbiyalash, bolalarning taʼlim
faoliyatida va o‘zini o‘zi boshqarish asosida ularning hayotini tashkil etishda
ijtimoiy hayotni yaratishdir.
Biroq, tez orada «ijtimoiy taʼlim» atamasi mafkuraviy mazmunga, sinfiy
xarakterga ega bo‘ladi, boladan jismonan sog‘lom, zarur bilim va ko‘nikmalar
bilan qurollangan holda rivojlanishi uchun unga turli xil pedagogik taʼsir turlarini
nazarda tuta boshlaydi.
Ushbu ijtimoiy kontekstda «ijtimoiy taʼlim» tushunchasi insonning ijtimoiy
kelib chiqishi bilan chambarchas bog‘liq edi. Taʼlim funksiyalarini kuchaytirishga
qaratilgan butun taʼlim tizimini, adabiyotni, sanʼatni va ommaviy axborot
vositalarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan. Ijtimoiy taʼlim zamonaviy talqinida
barcha ijtimoiy taʼsir va taʼsirlardan foydalanishni hisobga olgan holda shart-
sharoitlarni yaratish va inson rivojlanishini, uning ijtimoiy shakllanishini
rag‘batlantirish tushuniladi.
Bir tomondan, ijtimoiy taʼlim ijtimoiy pedagogikaning kategoriyasidir.
Ijtimoiy pedagogikaning ilmiy faktik faoliyat sohasi sifatida paydo bo‘lishi
taʼlimning mohiyatini ijtimoiy hodisa sifatida qayta ko‘rib chiqish va ijtimoiy
taʼlim mazmunini aniqlash davriga to‘g‘ri keldi, bu esa ushbu yangi bilim
sohasining diqqat markaziga aylandi. Ijtimoiy-pedagogik kategoriya sifatida
ijtimoiy taʼlim ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining ajralmas qismi bo‘lib,
pedagogik jihatdan tartibga solinadi va uni ijtimoiy munosabatlarning turli
42
turlariga aloqa, o‘yin, taʼlim va ijtimoiy foydali faoliyatga kiritish orqali ijtimoiy
etuklik va shaxsiy rivojlanishni shakllantirishga qaratilgan.
Ijtimoiy taʼlim shaxsni o‘qitish, tarbiyalash, psixologik tayyorlash, o‘z-
o‘zini tarbiyalash va o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu
axloqiy, ijtimoiy tarbiya va shaxsiy rivojlanish maqsadlarida mavjud bo‘lgan
barcha pedagogik vositalar va imkoniyatlardan foydalanishni o‘z ichiga olgan
yagona murakkab, integral, ko‘p funktsional jarayondir.
Ijtimoiy taʼlim shaxsni, shaxsni zamonaviy ijtimoiy guruh aʼzosi, ijtimoiy
hamjamiyat, umuman jamiyat, maʼlum bir madaniyat vakili sifatida ko‘rib chiqadi.
Ijtimoiy taʼlim shaxsning ijtimoiy fazilatlarini, ijtimoiy kompetentsiyasini
shakllantirishga qaratilgan.
Аnʼanaviy pedagogika aqliy va axloqiy tarbiyaning mohiyati, qonuniyatlari,
vazifalari, mazmuni, shartlarini o‘rganadi. Ijtimoiy taʼlimni «jamiyatning ijtimoiy
hayotining o‘zi ijtimoiy guruh bilan bog‘liq bo‘lmagan alohida shaxsni emas, balki
shaxsni qanday tarbiyalaydi» degan savol qiziqtiradi.
Ijtimoiy taʼlim o‘zaro bog‘liq ikkita vazifani hal qilishga qaratilgan –
zamonaviy sharoitda yosh avlodni muvaffaqiyatli moslashtirish va shaxsning
faoliyat va aloqa subyekti sifatida va shaxs sifatida o‘zini o‘zi rivojlantirish.
Boshqa tomondan, psixologik nuqtai nazardan, ijtimoiy taʼlim tarbiyachi va
o‘qimishli (shu jumladan ijtimoiy institutlar va shaxs) o‘rtasidagi o‘zaro taʼsir
jarayonini ifodalaydi, buning natijasida shaxs qadriyatlar, ehtiyojlar, motivlar,
meʼyorlar, xulq-atvor odatlari va ijtimoiy ahamiyatga ega shaxsning rivojlanishi
haqida xabardor bo‘ladi va tuzatadi fazilatlar.
Ijtimoiy taʼlimning maqsadi yosh avlodga uning muammolarini hal qilishda,
jamiyat bilan munosabatlarni boyitish yoki tiklashda, barcha ijtimoiy taʼsir va
taʼsirlarni hisobga olgan holda va ulardan foydalangan holda inson rivojlanishi,
uning ijtimoiy shakllanishini rag‘batlantirish va rag‘batlantirishda malakali
maqsadli yordam ko‘rsatishdir. Shu nuqtai nazardan, ijtimoiy taʼlim-bu
jamiyatning maʼlum bir shaxsga yoki har qanday guruhlarga, odamlar toifalariga
tarbiyaviy taʼsirining yig‘indisi xisoblanadi.
Аynan jamiyat ijtimoiy taʼlimning buyurtmachisi ham, tashkilotchisi ham
bo‘lib, uni turli tashkilotlar – ham shu maqsadda maxsus tashkil etilgan, ham
taʼlim ularning asosiy vazifasi bo‘lmagan boshqa tashkilotlar orqali amalga
oshiradi. Shu bilan birga, ijtimoiy taʼlim boshqa fanlar tomonidan amalga
oshiriladigan boshqa taʼlim turlari orasida ajralib turadi. Ijtimoiy taʼlimning
obyekti-bu shaxs, bola (taʼlim tashkilotlarida nisbatan maqsadli va tizimli
rivojlanish jarayoni) xisoblanadi.
Ijtimoiy taʼlimning maqsadi-shaxsning shaxs sifatida rivojlanishiga, uning
qobiliyatlari va imkoniyatlarini jamiyatda ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish,
yaʼni ijtimoiy tajribani to‘plash va ijtimoiy kompetentsiyani shakllantirish orqali
hosil bo‘ladi. Ijtimoiy tajriba-bu turli xil bilimlar, ko‘nikmalar, fikrlash va faoliyat
usullarining birligi; xulq-atvor stereotiplari, ichki qiymat yo‘nalishlari va ijtimoiy
munosabatlar, muhrlangan his-tuyg‘ular va tajribalardir.
43
 Ijtimoiy taʼlim zamonaviy talqinida barcha ijtimoiy taʼsir va taʼsirlardan
foydalanishni hisobga olgan holda shart-sharoitlarni yaratish va inson
rivojlanishini, uning ijtimoiy shakllanishini rag‘batlantirish tushuniladi. Bir
tomondan, ijtimoiy taʼlim ijtimoiy pedagogikaning kategoriyasidir. Ijtimoiy
pedagogikaning ilmiy faktik faoliyat sohasi sifatida paydo bo‘lishi taʼlimning
mohiyatini ijtimoiy hodisa sifatida qayta ko‘rib chiqish va ijtimoiy taʼlim
mazmunini aniqlash davriga to‘g‘ri keldi, bu yesa ushbu yangi bilim sohasining
diqqat markaziga aylandi.
Ijtimoiy-pedagogik kategoriya sifatida ijtimoiy taʼlim ijtimoiylashuv
jarayoni jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, pedagogik jihatdan tartibga solinadi
va uni ijtimoiy munosabatlarning turli turlariga aloqa, o‘yin, taʼlim va ijtimoiy
foydali faoliyatga kiritish orqali ijtimoiy etuklik va shaxsiy rivojlanishni
shakllantirishga qaratilgan. Ijtimoiy taʼlim shaxsni o‘qitish, tarbiyalash, psixologik
tayyorlash, o‘z-o‘zini tarbiyalash va o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lib, bu axloqiy, ijtimoiy tarbiya va shaxsiy rivojlanish maqsadlarida
mavjud bo‘lgan barcha pedagogik vositalar va imkoniyatlardan foydalanishni o‘z
ichiga olgan yagona murakkab, integral, ko‘p funktsional jarayondir.
Ijtimoiy taʼlim individni, shaxsni zamonaviy ijtimoiy guruh aʼzosi, ijtimoiy
hamjamiyat, umuman jamiyat, maʼlum bir madaniyat vakili sifatida ko‘rib chiqadi.
Ijtimoiy taʼlim shaxsning ijtimoiy fazilatlarini, ijtimoiy kompetentsiyasini
shakllantirishga qaratilgan. Аnʼanaviy pedagogika aqliy va axloqiy tarbiyaning
mohiyati, qonuniyatlari, vazifalari, mazmuni, shartlarini o‘rganadi. Ijtimoiy taʼlim
o‘zaro bog‘liq ikkita vazifani hal qilishga qaratilgan – zamonaviy sharoitda yosh
avlodni muvaffaqiyatli moslashtirish va shaxsning faoliyat va aloqa subyekti
sifatida va shaxs sifatida o‘zini o‘zi rivojlantirishga.
Ta’lim shakllari
Birinchi shakl. Bolani uning shaxsiyati tarkibida ijtimoiy-psixologik
neoplazmalarning shakllanishi sifatida tarbiyalash faqat bolaning o‘zi faoliyati
orqali amalga oshiriladi. Uning saʼy-harakatlari o‘lchovi uning imkoniyatlari
o‘lchoviga mos kelishi kerak. U faqat rivojlanish davrida qo‘lidan kelganini qila
oladi, ammo qizg‘in faoliyat jarayonida jismoniy va maʼnaviy yutuqlar paydo
bo‘ladi, ular bolaning harakatlarining o‘lchovini oshirishga imkon beradi. Taʼlim
jarayoni, shu nuqtai nazardan, majoziy maʼnoda davom etuvchi yuqoriga intilish
harakati sifatida ko‘rinadi, tobora ko‘proq harakat talab qiladi. Birinchi shakl
tarbiyaning birinchi postulatini ham ilgari suradi: “Tarbiyani tashkil etish - bu
hayot va faoliyatning har bir daqiqasida bolaning faol faoliyatini madaniyatga mos
ravishda tashkil etishdir”.
Ikkinchi shakl. Bolalarni tarbiyalash jarayonida bolalar faoliyatining
mazmuni bolalarning o‘zgaruvchan ehtiyojlari bilan bog‘liq va shuning uchun
rivojlanishning har bir davrida haqiqiy ehtiyojlar bilan o‘zgaruvchan tarzda
belgilanadi. O‘qituvchi ushbu dolzarb ehtiyojlar ansambliga to‘liq mos keladigan
faoliyat tizimini quradi, ularga madaniyatli shakl beradi va bu taraqqiyotni
umuminsoniy qadriyatlar zinapoyasi bo‘ylab yo‘naltiradi. Haqiqiy ehtiyojlarni
44
eʼtiborsiz qoldirish bolani ko‘pincha asotsial yoki antisotsial yo‘lga olib keladi -
keyin biz o‘quvchilarning deviant («yo‘ldan qochish» - lot.) xatti-harakatlarini
aytishga majbur bo‘lamiz.
Uchinchi shakl. Shaxsni faqat shaxsning faolligi orqali rivojlantirish
o‘qituvchi va bolaning faoliyatga tayyor emasligi muammosi oldiga qo‘yadi: u
tabiatan mustaqil hayot uchun ko‘nikmaga ham, tegishli ko‘nikmalarga ham ega
emas (masalan, tovuq, buzoq kabi). Shunday qilib, faol tayyorgarlikka ega bo‘lgan
odam bolasining maxsus jihozlari zarur. Birgalikda ajratilgan faoliyat bu qarama-
qarshilikning yechimidir. Uning mohiyati bolaning saʼy-harakatlari va
o‘qituvchining birgalikdagi faoliyatdagi harakatlarining mutanosib nisbatini
saqlashdan iborat. Birgalikda ajratilgan faoliyat bolaga o‘zini faoliyat subyekti
sifatida his qilishiga yordam beradi va bu shaxsning erkin ijodiy rivojlanishi uchun
juda muhimdir. Uchinchi shakl ni quyidagicha ifodalaylik: “Madaniyatga kirish
bolaning zaif kuchlarini o‘z mehnati bilan to‘ldiradigan o‘qituvchining yordami
tufayli amalga oshiriladi”.
To‘rtinchi shakl. Shaxsning qulay rivojlanishi uchun uning eng jadal
faoliyati bilan bolaning ichki holati hal qiluvchi omil bo‘ladi, bu uning faoliyat
obyektlariga bo‘lgan qiymat munosabatlarini belgilaydi. Faqat sevgi va xavfsizlik
sharoitida bola o‘z munosabatlarini erkin va erkin ifodalaydi va munosabatlarni
rivojlantirishdan qo‘rqmaydi. Shuning uchun taʼlim o‘z mazmuniga bolaga bo‘lgan
muhabbat namoyishini o‘z ichiga oladi, shunda u o‘z yaqinlariga nisbatan xotirjam
bo‘ladi, shunda u nutqda o‘ziga nisbatan yaxshi munosabatni yeshitganda, o‘ziga
nisbatan taqlid-plastik munosabatni ko‘rganda, o‘qituvchi bilan o‘zaro hamdardlik
bilan yashaganda, bu xotirjamlik sevgining aniq tasviri bilan taʼminlanadi. Keling,
ushbu qonuniyatni qisqacha ifodalashga harakat qilaylik: «madaniyatga kirish»
qiyinchiliklarini bola kattalar tomonidan unga bo‘lgan muhabbat muhitida engib
o‘tadi. Bolani sevish - bolaning o‘ziga xos xarakteristik xususiyatlari bilan mavjud
bo‘lish huquqini tan olishni anglatadi. Bu bolaning ruhiy holatini, jismoniy va
ruhiy salomatlik xususiyatlarini, o‘ziga xos xususiyatlarini, didini, odatlarini
hisobga olgan holda, uni ayni paytda qanday bo‘lsa, shunday qilib shakllantirgan
bolaning hayoti tarixiga hurmatdir.
Beshinchi shakl. Shaxsni moslashtirish, uning maʼnaviy boyitilishi va
zamonaviy jamiyatning madaniy hayotiga tayyorligi uchun rejalashtirilgan
maqsadli tarbiyaviy taʼsirlar pedagogik kasbiy mahoratning cheklangan doirasida
qolmoqda. Bolalar o‘zlarini professional kuchlarning qo‘llanilishi obyekti deb his
qila olmaydilar va his qilmasliklari kerak. Bu haqda taʼlimdan mahrum bo‘lgan
bolalar uchun maxsus yaratilgan koloniyani boshqargan А.S. Makarenko ham
ogohlantirgan. Ammo aynan shu erda, taʼlim maqsadlari ochiq bo‘lishi mumkin
bo‘lgan joyda, buyuk pedagog bola doimo o‘ylangan pedagogik taʼsirga duchor
bo‘lishidan xabardor bo‘lmasligi kerak degan gumanistik pozitsiyani tasdiqlaydi.
Va Makarenkodan oldin ham, pedagogik fikr tarixida bir necha bor
ogohlantirishlar bor edi: bola yashaydi, hayotga tayyorgarlik ko‘rmaydi!

45
 Pedagogik postulat: «bolalar bilan ishlashda obyektiv maqsadga erishishga
qaratilgan eʼtibor va g‘amxo‘rlikni, uyushgan faoliyatning oqibatlarini,
odamlarning farovonligiga taʼsir qiladigan voqealarni, shuningdek o‘quvchilar
tomonidan rejalashtirilgan va sodir etilgan narsalarning oqibatlarini pedagogik
jihatdan taʼminlash kerak, ammo kasbiy parvarish emas taʼlim maqsadiga erishish
haqida». Inson hayot aylanishida quyidagi davrlar ajralib turadi:
1. Yangi tug‘ilgan chaqaloq - 1-10 kun
2. Emik yoshi - 10 kun - 1 yil.
3. Erta bolalik - 1-3 yosh.
4. Birinchi bolalik - 4-7 yil.
5. Ikkinchi bolalik - 8-12 yoshli o‘g‘il bolalar - 8-11 yoshli qizlar
6. O‘smirlik - 13-16 yoshli o‘g‘il bolalar - 12-15 yoshli qizlar
7. Yoshlik yoshi - 17-21 yosh o‘g‘il bolalar - 16-20 yosh qizlar
8. O’rta yosh: I davr - 22-35 yoshli erkaklar, 21-35 yoshli ayollar; II davr -
36-60 yoshli erkaklar, 36-55 yoshli ayollar
9. Keksalik - 61-74 yoshli erkaklar, 56-74 yoshli ayollar
10. Qarilik yoshi - 75-90 yoshdagi erkaklar va ayollar
11. Uzoq umr ko‘radiganlar - 90 yoshdan va undan ko‘p
Akseleratsiya - bu bolalarning jismoniy rivojlanishining tezlashishi, shu
jumladan turli xil anatomik va fiziologik ko‘rinishlar (yangi tug‘ilgan
chaqaloqlarning vazni va bo‘yining oshishi, balog‘at yoshining qisqarishi).
Tezlashuv ham biologik, ham ijtimoiy omillarning taʼsiri, xususan, yanada
kuchliroq axborot taʼsiri bilan bog‘liq deb ishoniladi. O‘ttiz yil ichida o‘smirlarda
tana uzunligi 13-15 kg ga, vazni esa 10-12 kg ga oshdi. Voyaga etgan organizm
barcha «kattalar» ehtiyojlarini qondirishni talab qiladi, maʼnaviy va ijtimoiy
rivojlanish esa orqada qoladi va tez rivojlanayotgan fiziologiya bilan ziddiyatga
tushadi. O‘g‘il bolalar va qizlarning polo rolini moslashtirishning o‘ziga xos
xususiyatlari. Jinsiy-rol ijtimoiylashuv jarayoni muammosi bolaning ruhiy jinsini
shakllantirish, aqliy jinsiy farqlar va jinsiy holatlarni farqlashni o‘z ichiga oladi.
Buni hal qilmasdan turib, turli jinsdagi bolalarni tarbiyalashda tabaqalashtirilgan
yondashuv usullarini ishlab chiqish, ularda ular uchun zarur bo‘lgan erkaklik va
ayollik kabi fazilatlarning asoslarini shakllantirish va kelajakda oilada o‘z
vazifalarini muvaffaqiyatli bajarish mumkin emas. Insoniyat jamiyati tarixining
uzoq davridagi jamiyatda erkaklar va ayollarning jinsiy ijtimoiy rollari haqidagi
hukmron qarashlar bolalarni alohida tarbiyalashni taqozo etdi. Bu qarashlar erkak
va ayolning ijtimoiy funksiyalarining yorqin qutblanishi va jinsiy holatlarning
qatʼiy ierarxiyasi bilan bog‘liq edi, bunda erkak ijtimoiy jihatdan muhimroq
mavqega ega bo‘lishi kerak, ayolning pozitsiyasi esa qaram va bo‘ysunuvchi
bo‘lishi kerak.
«Bu yerdan bolani kelajakdagi jangchi, yetakchi, ruhoniy roliga tayyorlash
va shuning uchun uni har qanday ayol taʼsiridan xalos qilish va birinchi navbatda
onasi bilan identifikatsiyasini zaiflashtirish kerak edi. Bunga bolani ota-onasining
uyidan jismonan olib tashlash orqali erishildi: uni tarbiyalash uchun qarindoshlari
46
yoki qabila rahbarlarining boshqa uylariga ko‘chirishdi va o‘qishga berishdi.
Bunga ijtimoiy tashkilotlar yordamida ham erishildi: «erkaklar uylari» deb
nomlangan, unda turli yoshdagi o‘g‘il bolalar maxsus turar-joy tomi ostida
tunashlari kerak edi, u yerda ular birgalikdagi ishlarning ayrim turlarini bajarishdi,
moslashishdi, dam olishdi. «Qizlarning jinsiy ijtimoiylashuv jarayoni asosan ota-
ona uyining devorlari ichida, onaning yonida bo‘lib o‘tdi va xulq-atvorning
muayyan shakllarini egallashga va uni kelajakdagi xotin roli va tegishli vazifalar
bilan tanishtirishga qaratilgan edi.
Zamonaviy jamiyatda jinsiy ijtimoiylashuv jarayoni jarayoni biroz
boshqacha sharoitlarda davom etadi. Bu muammoning asosiy jihatlari
quyidagilardan iborat: Tarbiyani feminizatsiya qilish (uyda va bog‘chada, asosan,
bolalarni tarbiyalash bilan ayollar shug‘ullanadi). Ona bilan birlamchi ayol
identifikatsiyasi (bu jihat o‘g‘ilning onadan ajralishiga sabab bo‘lgan). Bolaning
ayollik asosiy yo‘nalishlari (qaramlik, bo‘ysunish, passivlik).
Shundan kelib chiqib, qizlar va o‘g‘il bolalar bilan pedagogik ish
yo‘nalishlarini tushunishda bir qator qiyinchiliklar aniqlanadi. Zamonaviy taʼlim
tizimi o‘g‘il bolalarni mushak ko‘rinishlariga (tajovuzkorlik, jismoniy faoliyat)
ijtimoiylashuv jarayoni qilishda o‘rin ajratmaydi. Bundan tashqari, «erkak
ko‘rinishlarini» rag‘batlantirishga qaratilgan kattalarning doimiy salbiy
rag‘batlantirishi va «erkak bo‘lmagan» uchun jazolar (masalan: «Qiz kabi
yig‘lama!») Ayollarga xos narsa qilishdan qo‘rqib, vahima qo‘zg‘ashiga olib
keladi.
Avval bog‘chada, so‘ngra maktabda va ishda o‘z erkakligini ko‘rsata
olmaslik erkakning jamiyatdagi mavqeini pasaytiradi, bu esa o‘z navbatida o‘g‘il
bolalarda erkaklik fazilatlarini tarbiyalashga eʼtibor qaratishni qiyinlashtiradi.
Qizlarning ijtimoiylashuv jarayoni biroz osonroq, chunki ayollikning ijtimoiy
belgilari gen shakllanishiga o‘rnatiladi. Biroq, ayollikning tarkibiy qismlari
qizlarning o‘zini o‘zi hurmat qilish va o‘zini o‘zi qadrlash elementlarini
shakllantirishga yordam bermaydi.
Anʼanaga ko‘ra, ularga taxalluslar beriladi: yig‘loqi, qo‘rqoq va boshqalar.
Ularga ota-onalari ko‘proq g‘amxo‘rlik qilishadi, bu o‘zlarining ahamiyatsizligi
tuyg‘usining rivojlanishiga hissa qo‘shadi, qiz qiyofasini shakllantirishga sezilarli
taʼsir ko‘rsatadi, ayollar tarixiy va madaniy naqshlarga ega (bo‘ysunuvchi
pozitsiya). Ayollarga tegishli bo‘lgan mazmunli tomonni o‘zlashtirishning salbiy
omili ham ayol funksiyasi va kasbiy funksiyalarning uyg‘unlashuvidir - ishlash va
ona bo‘lish juda qiyin. Jinsiy tarbiyani aniqlash jarayoni qizlar uchun osonroq
bo‘lishiga qaramay, uning Jinsiy tarbiyaga bo‘lgan afzalliklarini aniqlash qiyinroq.
Buning sabablari, qizlarning onalarining og‘ir hayotini ko‘rishlari, qizlarning
burchi - onalariga uy ishlarida yordam berish va ular sakrash, baqirish va hokazo,
chunki bu qizlar uchun xunuk. Shuning uchun, ko‘pchilik qizlar o‘g‘il bo‘lishni
xohlashadi, ular o‘g‘il bolalarga qaraganda ko‘proq o‘g‘il bolalar o‘yinlarini
o‘ynashni xohlashadi. Bu xususiyatlarning barchasi bolalar bilan ishlashda hisobga

47
olinishi kerak. O‘smirlarning noto’g’ rivojlanishi. Ularning hammasi ham o‘rtacha
standartlarga mos kelmaydi.
Baʼzilari ulardan oldinda bo‘lib, ertapishar deb ataladi, boshqalari esa orqada
qolib, kech rivojlanar deb tasniflanadi. Har qanday og‘ish, qoida tariqasida,
qo‘shimcha muammolarni keltirib chiqaradi. O‘g‘il bolalarning erta etukligi
maʼqul va odatda ijobiy o‘zini o‘zi hurmat qilish bilan bog‘liq. O‘g‘il bolalarning
kech rivojlanishi achinarli, qizlarda esa kamroq seziladi. Erta yetuk o‘g‘il bolalar
o‘z yoshidan kattaroq ko‘rinadi, ularning o‘sishi yuqori, mushaklari yaxshi
rivojlangan va harakatlarni muvofiqlashtirish kertak bo’ladi. Otalar ularni
o‘zlarining yordamchilari deb bilishadi. Jismoniy jihatdan ustunlik ularga sportda
g‘alaba qozonish, tengdoshlari orasida etakchi bo‘lish imkonini beradi. Bunday
o‘smirlar kattalar bilan teng huquqli munosabatlar o‘rnatishga harakat qilishadi.
Kech etuk o‘g‘il bolalar o‘zlarini pastlik tuyg‘ularidan aziyat chekishadi. Odatda
ular o‘z tengdoshlari orasida kamroq jozibali va mashhur emas, ko‘proq
bezovtalanishadi, buyruq berishni yaxshi ko‘radilar, ota-onalariga qarshi isyon
qiladilar va doimiy ravishda o‘zlarining qaramligini his qilishadi, ular ko‘pincha
uyatchan. Bu o‘smirlarda haddan tashqari qaramlik yoki o‘z erkinligiga tajovuz
qilish yoki xafagarchilikka nisbatan sezgirlik kuchaytiradi. Bunday o‘smirlar sport
musobaqalaridan uzoqlashadilar, lekin intellektual suhbatlarda va fan
olimpiadalarida zavq bilan va juda muvaffaqiyatli qatnashadilar.
Ular o‘z-o‘zini tarbiyalashga katta qiziqish bildirmoqda, bu sohada ko‘proq
yutuqlarga erishishga harakat qilmoqda. Ko‘rib chiqilgan yoshdagi qizlar
gumanitar fanlarga ustunlik berishadi, ular uchun yodlash va yodlash uchun
mashqlarni bajarish osonroq. Ular egiluvchanlik, plastika, harakatlarning go‘zalligi
ustunlik qiladigan sport turlarini afzal ko‘rishadi. Bu davrda qizlar o‘g‘il bolalarga
qaraganda ko‘proq sentimental bo‘lib, o‘g‘il bolalar dunyoni «kattalarcha»
baholash va tushunishni boshlashdan oldin, ular sevib qolish tuyg‘usini erta
boshdan kechiradilar. Qizlar yolg‘izlik tuyg‘usini yanada keskin his qiladilar,
tasalli, hamdardlik, taʼnalarga ko‘proq sezgir va qo‘llab-quvvatlashga muhtoj.
Qizlar, o‘g‘il bolalardan farqli o‘laroq, boshqalarga qo‘ygan taassurotlarini
kuzatadilar, bu taassurotlarning nozik nuanslari va tebranishlarini, ularning
shaxsiyati va xatti-harakatlarini baholashdagi eng kichik o‘zgarishlarni tuzatadilar.
Ular yigitlar kabi to‘g‘ridan-to‘g‘ri emas, balki sezilmas, asta-sekin zabt etishadi.
Balog‘at yoshida (qizlar uchun 11-13 yosh va o‘g‘il bolalar uchun 13-15
yosh) qo‘zg‘aluvchan moddalar ulushi yana ortadi va u tugaganidan keyin yana
kamayadi. Qizlarda hissiy zo‘riqishning fiziologik kelib chiqishi aniqroq namoyon
bo‘ladi: ularning depressiv holatlari, tashvish va o‘zini past baholashi asosan hayz
davrining maʼlum bir davri bilan bog‘liq bo‘lib, keyinchalik hissiy ko‘tarilish
kuzatiladi. O‘g‘il bolalarda bunday qattiq psixofiziologik qaramlik yo‘q, garchi
balog‘atga etish ular uchun ham qiyin. Dunyoning deyarli barcha psixologlari 12-
14 yoshni hissiy rivojlanishning eng qiyin davri deb hisoblashadi. 15 yoshga kelib,
qoida tariqasida, o‘z tanasi va tashqi ko‘rinishi bilan mashg‘ul bo‘lgan o‘smirlik
sindromi allaqachon o‘ta boshlaydi.
48
 Shu sababli, ushbu yoshdagi yoshlarning hissiy reaktsiyalari va xatti-
harakatlarini yendi faqat gormonal tartibdagi siljishlar bilan izohlab bo‘lmaydi.
Ular ijtimoiy omillar va taʼlim sharoitlariga ham bog‘liq. Yoshlarning sevimli
mashg‘ulotlarida o‘z mustaqillik tuyg‘usini shakllantirish uchun juda muhim narsa
namoyon bo‘ladi va amalga oshiriladi: agar kishi «o‘ziniki» bo‘lishni istasangiz, u
«hammaga» o‘xshab ko‘rinishi va umumiy fikr va sevimli mashg‘ulotlariga ega
bo‘lishi kerak. Ular kattalarcha muloqot qilishni, do‘stlashishni o‘rganadilar.
Do‘stlik ularning muloqotini faollashtiradi, turli mavzularda suhbatlashish ko‘p
vaqtni oladi. Ular o‘z sinflari hayotidagi voqealarni, shaxsiy munosabatlarni,
tengdoshlar va kattalarning xatti-harakatlarini muhokama qiladilar. Ularning
suhbatlari mazmunida turli xil sirlar bor. Keyin shaxsiy do‘stga ehtiyoj bor,
do‘stona munosabatlar uchun alohida axloqiy talablar mavjud: o‘zaro ochiqlik,
o‘zaro tushunish, sezgirlik, sezgirlik, birovning sirini saqlash qobiliyati kabi.
Bu yoshdagi yoshlarning do‘stona munosabatda bo‘lishining eng muhim
omili – manfaat va amallarning o‘xshashligidir. O‘rtoqga hamdardlik, u bilan do‘st
bo‘lish istagi, o‘rtoq shug‘ullanadigan biznesga qiziqish uyg‘otganda, bu aksincha
sodir bo‘ladi. Natijada, o‘quvchilarda umumiy manfaatlar paydo bo‘lishi mumkin.
Axloqiy meʼyorlarni o‘zlashtirish - o‘smirlik davridagi eng muhim shaxsiy
o‘zlashtirish. Psixologlar tengdoshlar bilan munosabatlar kelajakda psixologik
farovonlik bilan bog‘liqligini aniqladilar. Sotsiologik tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, erta o‘smirlik davrida eng ko‘p odamlar muloqotning barcha
sohalarida - o‘z tengdoshlari bilan ham, qarama-qarshiliklari bilan ham, kattalar
bilan ham ichki tashvishni boshdan kechirishadi. Maktab yillarida tengdoshlari
bilan kelishmovchilikda bo‘lgan odamlar orasida og‘ir xarakterli, hayotiy
muammolarga ega bo‘lgan odamlarning ko‘p foizi bor.
O‘smirlarda rejalashtirish va oldindan ko‘rish qobiliyati ham rivojlanadi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, keksa subyektlar yoshlarga qaraganda kelajakni
ko‘ra olishgan va yoshi kattaroq mavzular aniqroq edi. O‘smirlar tafakkurining
uchta muhim xususiyati quyidagilardan iborat: Muammoning yechimini izlashda
o‘zgaruvchilarning barcha kombinatsiyalarini hisobga olish qobiliyati. Bir
o‘zgaruvchining boshqasiga qanday taʼsir qilishini taxmin qilish qobiliyati.
O‘zgaruvchilarni gipotetik-deduktiv usulda birlashtirish va ajratish qobiliyati.

Makro-mikrofaktorlar, ijtimoiylashuv jarayoni omillari va

mexanizmlari
Bolaning ijtimoiylashuv jarayoni uning hayotining birinchi daqiqalaridan
boshlab tom maʼnoda boshlanadi. Hayotning birinchi oylari va yillarida bola
atrofidagi dunyoni ayniqsa jadal o‘zlashtiradi, uning psixikasi eng plastikdir,
shuning uchun bu yillardagi yo‘qotish amalda uni qoplamadi.
Bolaning ijtimoiylashuv jarayonining birinchi hujayrasi oila hisoblanadi.
Hatto chaqaloqning jismoniy parvarishi ham (uni mahkam bog‘langanmi, qatʼiy
jadval bo‘yicha ovqatlantiriladimi yoki darhol qichqira boshlashi va hokazo) uning
ruhiyatiga maʼlum darajada taʼsir qiladi. Asosiy taʼlim muassasasi oila hisoblanadi.
49
Bola bolaligida oilada nimani qo‘lga kiritsa, u keyingi hayoti davomida saqlab
qoladi. Oilaning tarbiya muassasasi sifatidagi ahamiyati shundan iboratki, bola
hayotining muhim qismini unda yashaydi va uning shaxsga taʼsir qilish muddati
bo‘yicha hech bir tarbiya institutini oila bilan taqqoslab bo‘lmaydi. Bu bolaning
shaxsiyatiga asos soladi va u maktabga kirgunga qadar uning yarmidan ko‘pi
allaqachon shaxs sifatida shakllangan.
Oila tarbiyaning ham ijobiy, ham salbiy omili sifatida qaralishi mumkin.
Bola shaxsiga ijobiy taʼsir ko‘rsatadigan narsa shundaki, oilada unga eng yaqin
odamlar - ona, ota, buvi, bobo, uka, opa-singildan boshqa hech kim bolaga yaxshi
munosabatda bo‘lmaydi, unga yaxshi munosabtada bo’lishmaydi va unga unchalik
ahamiyat berilmaydi. Shu bilan birga, hech bir boshqa ijtimoiy institut bolalarni
tarbiyalashda oila kabi zarar etkaza olmaydi. Oila - bu taʼlimda asosiy, uzoq
muddatli va eng muhim rol o‘ynaydigan omil hisoblanadi.
Onalar ko‘pincha bolalarni tarbiyalaydi; shuhratparast ota-onalar ko‘pincha
o‘z farzandlarini shunchalik bostirishadiki, bu ularda pastlik kompleksining paydo
bo‘lishiga olib keladi; arzimagan ig‘vodan jahlini yo‘qotadigan o‘zini tuta
olmaydigan ota, ko‘pincha, o‘zi bilmagan holda, farzandlarida ham xuddi shunday
xulq-atvorni shakllantiradi. Bolaning shaxsiy fazilatlarini shakllantirishga nafaqat
ota-onalarning ongli tarbiyaviy taʼsiri, balki oilaviy hayotning umumiy ohangi ham
taʼsir qiladi. Agar ota-onalar katta ijtimoiy manfaatlar asosida yashasa, bu
bolalarning dunyoqarashining kengayishiga yordam beradi, ular ko‘pincha maxsus
suhbatlardan ko‘ra kattalardan eshitgan suhbatidan ko‘proq saboq oladilar.
Oilaning jamiyatning birlamchi qismi va bolaning ijtimoiylashuv jarayonining eng
muhim omili sifatidagi ahamiyatini bo‘rttirib ko‘rsatish qiyin. Bolaning shaxsini
shakllantirishga nafaqat ota-onalar taʼsir qiladi, balki atrofidagi muhit ham
sababchi bo’ladi.
Oilada ham, undan tashqarida ham (bog‘cha, bolalar bog‘chasi va boshqalar)
bola boshqa kattalar bilan ham uchrashadi. Va agar insonning o‘zi boshqa odamlar
bilan o‘zaro munosabat jarayonida shakllanganligi to‘g‘ri bo‘lsa, erta yoshda bu
o‘zaro taʼsirning kengayishi shaxsning xususiyatlariga taʼsir qiladi, deb taxmin
qilish mantiqan to‘g‘ri keladi. Bolaning shaxsiyatining rivojlanishi bilan uning
xatti-harakatining tashqi tartibga solinishi uning ichki dunyosiga tobora ko‘proq
joy beradi. Agar dastlab bola asosan uni boshqa odamlar tomonidan baholashga
tayansa, yoshi bilan o‘zini o‘zi qadrlash hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Moslashuv
jarayoni jarayoninsonning butun umri davomida davom etadi va kattalarning
ijtimoiylashuv jarayoni bolalarning ijtimoiylashuv jarayonidan bir necha jihatlari
bilan farq qiladi, deb taʼkidlanadi.
Kattalarning ijtimoiylashuv jarayoni tashqi xulq-atvorni o‘zgartiradi,
bolalarning ijtimoiylashuv jarayoni esa qiymat yo‘nalishlarini shakllantiradi.
Kattalarning ijtimoiylashuv jarayoninsonga maʼlum ko‘nikmalarni egallashga
yordam berish uchun mo‘ljallangan, bolalikdagi ijtimoiylashuv jarayoni xatti-
harakatlari bilan ko‘proq bog‘liqdir.

50
 Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Bola rivojlanishi haqida tushuncha bering
2.Shaxning rivojlanishi va unga ta`sir ko`rsatuvchi faktorlarni ayting
3. Bola ijtimoiylashuvida sotsiumning o`rni qanday
4.Makro, mikro, mezzo - faktorlar bola ijtimoiylashuviga ta`siri haqida
gapiring.

Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:

Mashg’ulot olingan nazariy ma’lumotlar asosida tashkil etiladi. O’qituvchi
guruhdagi talabalarni 4 ta jamoaga ajratib ularning har biriga jamoa sardorlari
tayinlaydi:
1-jamoa yosh bilimdonlar
2-jamoa yosh pedagoglar
3-jamoa yosh dasturchilar
4-jamoa yosh tarbiyachilar
Mashg’ulot jarayonini boshlashdan oldin o’qituvchi talabalarni darsga bor
diqqatlarini jalb qilish uchun ijtimoiylashuv tushunchasi haqida ”Nima uchun”
metodi orqali jamoalar bilan savol-javob o’tkazadi.
Nima uchun biz ijtimoiy bilimga ega bo’lishimiz kerak?
Nima uchun bolalarga yoshlikdan ijtimoiylashuvni o’rgatishimiz lozim?
Nima uchun ijtimoiylashuv tushunchasi bog’cha yoshidagi bolalarga
o’rgatiladi?
Nima uchun ota-onalardan o’z farzandlariga ijtimoiy tarbiya berishda
sinchikovlik talab etiladi?
So’ng o’qituvchining o’zi ijtimoiylashuv tushunchasi haqida ma’lumotlarni
bera boshlaydi. Mashg’ulotni o’tish vaqtida talabalardan ijtimoiy tarbiyaga oid
atamalarni so’raydi va ularning fikrlari bilan o’z fikrlarini jamlab maktabgacha
ta’lim tashkilotida bolalarga o’tiladigan ijtimoiy tarbiyaga oid mashg’ulotlarga
bog’laydi.
Guruhlarga o’z jamoalarini himoya qilishi uchun savollar yozilgan
kartochkalar tarqatiladi. Savollarga berilgan har bir to’g’ri javob uchun 2 ball
bilan rag’batlantriladi. (10 daqiqa)
Kartochka: ijtimoiylashuv nima?
Kartochka: nima uchun ijtimoiy tarbiya yoshlikdan o’rgatiladi?
Kartochka: bolalarga ijtimoiy tarbiyani qanday o’rgatish kerak?
Kartochka: bolalarga ijtimoiy tushuncha haqida ma’lumot berishda nimalarga
e’tibor berish kerak?
Savollarga javob olib bo’lingach, “SIZ BIRINCHISIZ” deb nomlangan
shart bajariladi. Bu shartda o’qituvchi guruhlarga ijtimoiy tarbiyaga oid hikmatli
so’zlardan aytishni vazifa qilib beradi. Qaysi jamoa berilgan vazifaga tez va
birinchi bo’lib javob bersa, shu guruh g’olib deb topiladi (10 daqiqa):
Bundan so’ng “SEHRLI SAVATCHA” o’yini o’tkaziladi (15 daqiqa).
Bunda o’qituvchi savatchadagi olma shaklidagi kortochkalarda talabalar ismi va
qiziqarli shart yozilgan bo’lib ularni aralashtirib tanlaydi, ismi aytilgan talaba

51
o’rnidan turadi va o’sha shartni bajaradi. Bu o’yin dam olish daqiqasi o’rnida ham
o’tkazilishi mumkin.

So’ng o’qituvchi tomonidan jamolar yig’gan ballar hisoblanadi va

rag’batlantriladi.
Uyga vazifa: talabalarga o’tilgan mavzu yuzasidan qiziqarli ma’lumot yig’ib
kelish vazifasi topshiriladi.
TOPSHIRIQLAR:
1. Tafakkurni yuksaltirishga oid o'git va hikmatlardan foydalanish
2. Ijtimoiy dars mashg‘ulotlarida ulardan mosini tanlab va uni tahlil qilish
3. Ijtimoiy tarbiyaga oid bolalar tafakkurini boyitishda qo’llaniladigan usullar
haqida ijodiy ish
Vazifa:
Quyidagi jadvalni daftaringizga chizib to’ldiring.
Bilaman Bildim Bilishni istayman
(mavzu yuzasidan) (mavzudan olingan (qiziqtirgan savollar)
yangi ma’lumotlar)

O’tilgan mavzu yuzasidan savol-javob o’tkaziladi.

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Mavzuni tahlil qiling va konspektlashtiring!

5-MAVZU: IJTIMOIY PEDAGOGIKA RIVOJLANISHINING

MADANIY- TARIXIY ASOSLARI
Reja:
1. Ijtimoiy pedagogikaning metodologik asoslari va ijtimoiy-pedagogik
faoliyatni rivojlantirish.
2. O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi.

Tayanch iboralar: ijtimoiy pedagogika, o‘qitish va tarbiyalashning

anʼanaviy usullari, bola va uni o‘rab turgan ijtimoiy muhit, ijtimoiy pedagog,
qisqa muddatli vazifalar, ijtimoiy-pedagogik faoliyat, ijodiy faoliyat.
Ijtimoiy pedagogikaning metodologik asoslari va ijtimoiy-pedagogik
faoliyatni rivojlantirish

52
 Eslatib o‘tamiz, falsafiy taʼrifga ko‘ra, usul o‘rganilayotgan obyektning
mohiyati va qonuniyatlaridan kelib chiqib, voqelikni amaliy yoki nazariy jihatdan
o‘zlashtirish vositasidir. Ijtimoiy pedagogika, biz allaqachon bilganimizdek,
pedagogikaning bir bo‘limidir. Shuning uchun ijtimoiy-pedagogik faoliyat
usullarini belgilashda pedagogikada qo‘llaniladigan anʼanaviy taʼlim va tarbiya
usullariga tayanamiz; ikkinchi tomondan, biz ijtimoiy tarbiya va ijtimoiy
tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini va ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish
o‘rtasidagi munosabatlarni hisobga olamiz. Shuni ham yeslaylikki, bizning ko‘rish
sohamizda bola va uning atrofidagi ijtimoiy muhit mavjud va ijtimoiy pedagog
bolaning ijtimoiylashuv jarayoni jarayonida uning muammolarini hal qilishga
yordam beradi.
Ijtimoiy o‘qituvchi bola bilan bevosita yoki bilvosita - oila, do‘stlar, bolalar
jamoasi orqali - bolaga taʼsir qilishi mumkin. U baʼzi shaxsiy, qisqa muddatli
vazifalarni hal qilishi yoki bola bilan uzoq vaqt ishlashi mumkin. Usullar
yordamida ijtimoiy pedagog bolaning ongi, xulq-atvori, his-tuyg‘ulariga maqsadli
taʼsir ko‘rsatishi, shuningdek, uning atrofidagi ijtimoiy muhitga taʼsir qilishi
mumkin. Usullar - bu bolaning ijtimoiylashuv jarayoni yoki reabilitatsiyasiga hissa
qo‘shadigan ijobiy ijtimoiy tajribani to‘plashga hissa qo‘shadigan ijtimoiy
o‘qituvchi va bolaning o‘zaro bog‘liq faoliyati usullari. Shuni taʼkidlash kerakki,
ijtimoiy pedagogika pedagogika fanining yosh tarmog‘i bo‘lganligi va ijtimoiy-
pedagogik faoliyat so‘nggi paytlarda kasbiy faoliyatning mustaqil turi sifatida
shakllanganligi sababli, ijtimoiy pedagogika metodlari tizimi haqida gapirishga
hali erta. Ular hozircha rivojlanish bosqichida.
Shuning uchun ham ijtimoiy o‘qituvchi o‘z amaliy faoliyatida pedagogika,
psixologiya va ijtimoiy ishda qo‘llaniladigan usullarni keng qo‘llaydi. Ijtimoiy-
pedagogik faoliyatda metoddan tashqari, pedagogikada bo‘lgani kabi, «qabul
qilish» va «vosita» tushunchalari ham keng qo‘llaniladi. Qabul qilish deganda
usulning o‘ziga xos ifodasi, uning konkretlashuvi xususiy, bo‘ysunuvchi
xarakterdagi usulga nisbatan tushuniladi. Usul va texnika o‘rtasidagi munosabatni
umumiy (usul) va maxsus (texnik) tushunchalarning o‘zaro taʼsiri sifatida ko‘rish
mumkin. Aslida, har bir usul amaliyotda to‘plangan, nazariya tomonidan
umumlashtirilgan va barcha mutaxassislar tomonidan foydalanish uchun tavsiya
etilgan individual texnikalar majmuasi orqali amalga oshiriladi.
Biroq, metodlardan qatʼi nazar, ijtimoiy pedagog tomonidan qo‘llanilishi
mumkin. E.Sh.Natanzon “ijodiy” va “inhibe” deb ataladigan texnikalarni ajratib
ko‘rsatdi. U rag‘batlantirish, eʼtibor, iltimos, qayg‘uning namoyon bo‘lishi,
bolaning o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash, ishonchini kuchaytirish
kabi ijodiy usullarni nazarda tutadi. Buyruq, ishora, mehr bilan qoralash, xayoliy
loqaydlik, xayoliy ishonchsizlik, namoyon bo‘lish kabi tormozlash g‘azab,
qoralash, ogohlantirish, portlash va boshqa usullarini nazarda tutadi. Ijtimoiy
pedagog tomonidan u yoki bu uslubdan foydalanish muayyan ijtimoiy-pedagogik
vaziyatga, bolaning xatti-harakatlarining motivlariga, mavjud vaziyatda harakat
qilish qobiliyatiga va uning zaxirasida bo‘lgan texnikalar arsenaliga bog‘liq.
53
 Biroq, u yoki bu texnikani qo‘llash nafaqat ijtimoiy o‘qituvchining
metodologiyani qanchalik yaxshi bilishiga, u uchun qaysi texnikani afzal
ko‘rishiga, u yaxshi bilishiga, balki mutaxassisning o‘zining subyektiv
xususiyatlariga ham bog‘liq: ijtimoiy o‘qituvchining o‘ziga xos xususiyatlari.
Pedagog bolaga murojaat qilar yekan, uning ohangi, turishi, mimikasi va
boshqalarga qarab, unga qanchalik chin dildan yordam berishni xohlashini
boshqaradi. Vositalar texnika va usuldan ko‘ra kengroq tushunchadir, chunki
ularning o‘zlari maʼlum sharoitlarda yordam berishi mumkin. vosita sifatida
harakat qiladi. Vositalar - bu ijtimoiy pedagog tomonidan qo‘yilgan maqsadga
erishish uchun qo‘llaniladigan moddiy, hissiy, intellektual va boshqa shartlar
yig‘indisidir. Vositalar o‘z mohiyatiga ko‘ra faoliyat usullari emas, balki ular
qandaydir maqsadga erishish uchun foydalanilgandagina ularga aylanadi.
Shunday qilib, o‘yin dam olish, o‘yin-kulgi va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Biroq, agar u muayyan maqsadga erishishga, masalan, qandaydir ijtimoiy
ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladigan tarzda tashkil etilgan bo‘lsa, u
holda o‘yin ijtimoiy-pedagogik faoliyat vositasi sifatida ishlaydi. Tabiat, sanʼat
asarlari, kitoblar, ommaviy axborot vositalari va boshqalar ijtimoiy-pedagogik
faoliyat vositasi sifatida harakat qilishi mumkin. Baʼzan bu vositalar ijtimoiy
pedagogga bog‘liq bo‘lmaydi, lekin u o‘z kasbiy faoliyatida ulardan foydalanishi
mumkin, metodlar esa u buni amalga oshiradigan usullardir.
Ushbu tushunchalarni ajratib turadigan bo‘lsak, shuni esda tutish kerakki,
haqiqiy faoliyat jarayonida ular o‘rtasida aniq chegara chizish juda qiyin, chunki
harakatchanlik va o‘zgaruvchanlik usullarga xosdir. Baʼzi hollarda usul muammoni
hal qilishning mustaqil usuli sifatida ishlaydi, boshqalarida bu turli xil sharoitlarda
turli xil usullarda qo‘llaniladigan texnikaning bir qismidir. Ijtimoiy pedagog o‘z
kasbiy faoliyatini amalga oshirish uchun yuqorida ko‘rsatilganidek, alohida
metodlardan iborat usullarni o‘zlashtirishi kerak. Usullar, texnikalar va vositalar
bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, usullar va texnikalar baʼzi hollarda vositalar
rolini bajarishi mumkin.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatda eng ko‘p qo‘llaniladigan usullar ishontirish va
mashq qilishdir. Ushbu usullardan foydalanishning o‘ziga xos xususiyati shundaki,
ijtimoiy pedagog biron sababga ko‘ra jamiyatda umumeʼtirof etilgan xulq-atvor
normalari va qoidalarini shakllantirmagan yoki ushbu normalar va tegishli xulq-
atvor shakllari to‘g‘risida buzilgan tushunchalarni shakllantirgan bolalar bilan
shug‘ullanadi. Ushbu jamiyatda qabul qilingan hayot normalari, axloq, mehnat
bilan tanishish, ular haqida aniq va aniq g‘oyalarni yaratish, ular oxir-oqibat
insonning yeʼtiqodini, hayotiy pozitsiyasini shakllantiradi, ular haqidagi
bilimlarga, g‘oyalarga bog‘liq. Аmalga oshirilgan harakatlar, harakatlar, odatlar
ularning ijtimoiy ahamiyatini bilmasdan tasodifiy bo‘lishi mumkin, ular samarali
kuchga ega emas.
Ishontirish usuli jamiyatda qabul qilingan meʼyorlarni bolaning faoliyati va
xulq-atvori motivlariga aylantirishga yordam beradi, bu esa eʼtiqodlarning
shakllanishiga yordam beradi. Eʼtiqod-bu bolaning axloqiy bilimlarning haqiqati
54
va adolatiga qatʼiy ishonchi, ular insonning axloqiy harakatlar va ishlarga ichki
motivatsiyasi. Ishontirish-bu maʼlum bir xatti-harakatning to‘g‘riligi yoki
zarurligini tushuntirish va isbotlash. Ishontirish jarayonida ijtimoiy pedagog
bolaning ongi, hissiyotlari va irodasiga taʼsir qiladi. Ishontirish bolaga faqat uning
ichki sohasi orqali taʼsir qiladi. Ishontirish bola va jamiyat o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga solish shakli sifatida ishlaydi. Ishontirishning tarbiyaviy
kuchi bolaning uni qanday qabul qilishi bilan belgilanadi.
Аgar eʼtiqod bolaning ijobiy ichki kayfiyatini keltirib chiqarmasa, u o‘zining
asosiy maʼnosini yo‘qotadi va keyin bolaga taʼsir qilishning avtoritar (buyruq)
usullaridan farq qilmaydi. Ishontirish usullari o‘z maqsadiga erishish uchun
bolalarning psixologik xususiyatlarini, ularning bilim darajasi, qiziqishlari va
shaxsiy tajribasini hisobga olish kerak. Birinchidan, so‘z bilan ishontirish mumkin,
uning kuchi katta, shuning uchun to‘g‘ri, chuqur mazmunda, aniq va majoziy
shaklda gapirish qobiliyati, bolani o‘z qarashlarining to‘g‘riligiga ishontirish
qobiliyati ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatining ajralmas qismidir.
Ishontirishda, yuqorida aytib o‘tilganidek, ijtimoiy pedagog bolaning ongi, irodasi
va hissiyotlariga taʼsir qiladi.
Biroq, hammaga maʼlum haqiqatlar yeʼlon qilinganda «ishontirish» va
«axloqiylashtirish» tushunchalarini chalkashtirib yubormaslik kerak; va agar ular
buyruq ohangida ham talaffuz qilinsa, u holda bola kattalarni tinglashni to‘xtatadi
yoki unga tajovuzkor munosabatda bo‘ladi. A. S. Makarenko ham «shaxsning
taʼlim jarayonlariga ichki qarshiligi» haqida gapirdi (men o‘zim qanday harakat
qilishni bilaman, menga o‘rgatadigan hech narsa yo‘q va boshqalar). Bundan
tashqari, ijtimoiy o‘qituvchi maʼlum bir salbiy tajribani to‘plagan bola bilan
shug‘ullanishi kerak va shuning uchun u tomonidan muayyan yeʼtiqodlarga
muvofiq harakatlar va harakatlar amalga oshiriladi.
So‘zning semantik va hissiy to‘sig‘ini farqlash kerak. Semantik ijtimoiy
pedagogning har qanday talabiga, uning har qanday so‘ziga salbiy munosabatni o‘z
ichiga oladi. Bunday negativizm bilan ijtimoiy o‘qituvchining so‘zlari teskari
taʼsirga olib kelishi mumkin - «bumerang yeffekti». Hissiy to‘siq bilan bolada rad
etish , antipatiya va baʼzida g‘azablanish hissi bor. Nutq mazmunini idrok etish
ning psixologik xususiyatlari bolada umid, g‘urur, qilmishidan pushaymonlik va
boshqa ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otadigan bo‘lishi kerak. Ishontirishning organik
qismi - bu talab bo‘lib, ularsiz bolaning jamiyatda qabul qilingan xatti-harakatlar
qoidalari va meʼyorlari haqidagi noto‘g‘ri g‘oyalarini qayta tiklash mumkin emas.
Talablar har xil bo‘lishi mumkin: so‘zsiz, yeʼtirozlarga yo‘l qo‘ymaslik
(o‘g‘irlash, aldash, ifloslanish, tartibsizlik va hokazolar), apellyatsiya shaklidagi
yumshoqroq talab (iltimos, buni qiling; buni qilmang, aks holda siz
qarindoshlaringizni va boshqalarni xafa qilasiz). Talablar bolaning shaxsiyatini
hurmat qilish, uning ruhiy holatini tushunish, insoniylik bilan singib ketish,
bolaning taqdiriga qiziqish, ularni amalga oshirish bo‘yicha taklif qilingan
harakatlarning oqilonaligiga asoslanishi kerak; ular bolaning muayyan
harakatlariga sabab bo‘lgan motivlar va tashqi sharoitlarni hisobga olgan holda
55
ilgari surilishi kerak. Talab ijtimoiy-pedagogik faoliyatda yordamchi rol o‘ynaydi.
Uning asosiy vazifasi bolalar oldiga vazifa qo‘yish, ularning ongiga xulq-atvor
normalari va qoidalarining maʼnosini etkazish, shuningdek, kelgusi faoliyatning
mazmunini aniqlashdir. Ishontirish pedagogikada hikoya, maʼruza, suhbat, bahs,
ijobiy misol kabi mashhur usullar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Hikoya va maʼruza metodning monologik shakllari bo‘lib, ular bir shaxs -
ijtimoiy pedagog tomonidan olib boriladi. Bolalarga maʼlum axloqiy
tushunchalarni tushuntirish uchun ikkala usul ham qo‘llaniladi. Hikoya kichik
yoshdagi bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladi, u qisqa vaqt ichida yorqin, rang-
barang misollar, faktlarga asoslangan. Maʼruza, qoida tariqasida, yanada murakkab
axloqiy tushunchalarni (insonparvarlik, vatanparvarlik, burch, yaxshilik, yomonlik,
do‘stlik, do‘stlik va boshqalar) ochib beradi. Maʼruza katta yoshdagi bolalar uchun
mo‘ljallangan. Maʼruza vaqt bo‘yicha uzoqroq bo‘lib, unda hikoyadan texnika
sifatida foydalaniladi. Suhbat va bahs-munozara metodning dialogik shakllari
bo‘lib, ulardan foydalanishda bolalarning o‘zlari ishi muhim rol o‘ynaydi. Shu
sababli, ushbu usullarni qo‘llashda muhim o‘rinni egallaydi: muhokama
qilinayotgan mavzuni tanlash va dolzarbligi, bolalarning ijobiy tajribasiga tayanish
va suhbatning ijobiy hissiy foni. Suhbat savol-javob usulidir.
Ijtimoiy pedagogning sanʼati uning qanday savollarni muhokama qilish
uchun taklif qilishida namoyon bo‘ladi: bular har qanday fakt va hodisalarni
takrorlash, axloqiy tushunchalarni aniqlashtirish, xatti-harakatlarning o‘ziga xos
shakllarini taqqoslash va tahlil qilish, bolalar javob berishi kerak bo‘lgan savollar-
muammolar bo‘lishi mumkin. Mutaxassis suhbatdan foydalanganda uni nafaqat
o‘zi, balki bolalar ham savol beradigan tarzda olib borishi kerak. O‘smirlar va
yigitlar uchun nizolar qo‘llaniladi - bu hukmlarni shakllantirishga yordam
beradigan usul. Bahs bolalarning axloqiy tushunchalar bo‘yicha turli nuqtai
nazarlarini, xatti-harakatlarning turli shakllarini baholashda nomuvofiqlikni ochib
beradi. Shuning uchun bolalarni o‘z fikrlari bilan bahslashishga, boshqasini
tinglashga, unga yeʼtiroz bildirishga o‘rgatish kerak. Ijtimoiy o‘qituvchining nizoni
tashqi tomondan olib borishdagi roli unga rahbarlik qilishdan iborat: nizo
jarayonining tezkor yo‘nalishi, bolalarning bayonotlarini umumlashtirish va tahlil
qilish, umumlashtirish. Biroq, nizoning ijobiy natijasi ijtimoiy pedagogning unga
puxta tayyorgarlik ko‘rishiga bog‘liq: tushunarli va bolalarga yaqin bo‘lgan bahs
mavzusini tanlash, muhokama qilish uchun taklif qilinadigan savollarni diqqat
bilan tanlash.
Bunday savollar kam bo‘lishi mumkin, ammo ularning har biri har xil
javoblarni qabul qilishi kerak; nizo mavzusini bolalar bilan oldindan
muvofiqlashtirish, bolalar nizodan oldin tanishadigan tegishli adabiyotlarni
tanlash, turli xil vositalardan foydalanish kerak, masalan, videolar, rasmlar,
fotosuratlar va boshqalar. Ijtimoiy pedagog faoliyatida bola amal qiladigan axloqiy
idealni hisobga olish muhimdir. Аxloqiy ideal-bu uning xatti-harakatlarini tartibga
soluvchi va boshqa odamlarning xatti-harakatlarini baholash mezoniga
aylanadigan bolaning hissiy rangli, ichki qabul qilingan tasviri. Taʼlim
56
namunasining kuchi bolalarning taqlidchanligiga, ularning nuqtai nazaridan
ahamiyatli ko‘rinadigan va ularning qarashlariga mos keladigan harakatlar va
harakatlarni nusxalash qobiliyatiga asoslanadi.
Hatto qadimgi yunon faylasufi ham «yo‘l ko‘rsatma orqali uzoq, namuna
orqali qisqa. «K.D.Ushinskiy taʼlim kuchi faqat inson shaxsiyatining tirik
manbasidan kelib chiqadi, shaxsni tarbiyalashga faqat shaxs taʼsir qilishi mumkin,
deb yozgan. Xulq-atvor namunasiga taqlid qilib, bola tayyor xulq–atvor dasturini
oladi va shu bilan dunyoning mustaqil rivojlanishida kuchni tejaydi, bola uchun
boshqa odam kelajakda o‘zini proektsiyasidir. U tanlagan xulq-atvor ideali uning
rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi. Bolaga ushbu ideal misolni
tanlashda yordam berish ijtimoiy pedagog uchun juda qiyin vazifadir, ammo bu
bolaning maʼnaviy rivojlanishini tezlashtirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, energiya o‘zini ideal bilan taqqoslashdan kelib chiqadi va
bu bolani o‘z ustida ishlashga undaydi. Ushbu usuldan foydalanishning qiyinligi
shundaki, bolalar bizdan mustaqil ravishda o‘z ideallarini tanlaydilar. Shuning
uchun bunday shaxs sifatida harakat qahramonlari, jismonan baquvvat odamlar,
ishbilarmon boylar, jinoiy intilishlari bo‘lgan odamlar ko‘pincha ishlatiladi.
Bolaning yo‘nalishini o‘zgartirish juda qiyin, u taqlid qilishni, undagi jismoniy
go‘zallikni ko‘rishni, axloqiy harakatning go‘zalligini his qilishni va tushunishni,
undan o‘rnak olishni xohlaydigan namunaga ega bo‘lishi kerak. Oxir oqibat,
ishontirish maʼlum bir xatti-harakatning to‘g‘riligi va zarurligini tushuntirish va
isbotlashdir. Biroq, ularning samaradorligi bolalarning axloqiy xulq-atvor
ko‘nikmalari va odatlarini qanchalik yaxshi shakllantirganligi, qanday axloqiy
tajribaga ega ekanligi bilan belgilanadi. K.D.Ushinskiyning yozishicha, yaxshi
odat tufayli inson o‘z hayotining axloqiy qurilishini yuqori va yuqori darajada
quradi. Аgar eʼtiqod bolaning ongini «dasturlashtirsa», u holda mashqlar
ko‘nikmalar, odatlar va odatlarni shakllantiradi. Gap shundaki, bola har qanday
hodisani, do‘stlarining, kattalarning harakatlarini o‘z tajribasi prizmasi orqali
baholaydi.
«Аxloqiy xulq-atvor tajribasi» tushunchasi «axloqiy xulq-atvor odatlari va
ko‘nikmalari» tushunchasiga qaraganda kengroq va boyroq bo‘lib, u shaxsning
intellektual, ixtiyoriy, hissiy va ijro etuvchi sohasini o‘z ichiga oladi, odatlar yesa
faqat bolaning xulq-atvorining ijro etuvchi tomoniga tegishli. Аxloqiy ko‘nikma
va odatlarni shakllantirishda jismoniy mashqlar kabi usul asosiy rol o‘ynaydi.
Oxir-oqibat bolalarda axloqiy xulq-atvorni shakllantirish uchun mashqlar zarur.
Xulq-atvor keng tushuncha bo‘lib, u torroq – harakatlardan iborat bo‘lib, harakat
harakatda ifodalanadi. Shu bilan birga, harakat muayyan sharoitlarda harakatga
aylanadi. Bir misolga murojaat qilaylik: bir kishi daraxtni kesadi. Bu harakatlarni
tashqi ko‘rinishida axloqiy yoki axloqsiz deb baholash mumkinmi? Ushbu harakat
jamiyat yoki boshqa odamlarga nisbatan qanday munosabatda bo‘lishini
bilmagunimizcha, bu mumkin emas.
O‘rmon xo‘jaligida sotib olingan chiptada ona uchun daraxt kesish-g‘amxo‘r
o‘g‘il, uyini isitish uchun kesish ham sotib olingan chiptada yaxshi egasi, sotish
57
uchun archa kesish o‘g‘ri va hokazo, xuddi shu harakat boshqacha axloqiy bahoga
ega bo‘lishi aniq. Har qanday harakat yoki holat, agar uni yaratadigan faoliyatning
maqsadlari va motivlari bilan bog‘liq holda ko‘rib chiqilsa, harakatga aylanadi.
Аgar biz bitta harakatni tavsiflasak, unda ikkita yelementni ajratish mumkin:
birinchisi uning tashqi tomoni va harakatda ifodalanadi, ikkinchisi ichki va
shaxsning jamiyatga va boshqa odamlarga munosabatida namoyon bo‘ladigan
maqsadlar, niyatlar va motivlarda ifodalanadi. Bolaning harakatlarining
umumiyligi uning harakatlarida ifodalanadi, ikkinchisi o‘z navbatida uning xatti-
harakatlarini shakllantiradi. Ham harakatlar, ham xatti-harakatlar jamiyatda qabul
qilingan axloqiy meʼyorlarga nisbatan baholanadi.
Jismoniy mashqlar usuli bolalarda maʼlum axloqiy ko‘nikmalar va odatlarni
shakllantirish bilan bog‘liq. Odat taʼlimi bir nechta harakatlar va bir nechta
takrorlashni talab qiladi. Taqqoslash uchun ikkita misol keltiramiz: chiroyli va
malakali yozishni o‘rganish uchun talaba ko‘p marta takrorlashi va takrorlashi
kerak, bu asosan bolalarni savodli yozishni o‘rgatish metodologiyasiga asoslanadi.
Bola stolda o‘zini qanday tutishni bilmasligini bilganimizda, kattalar baʼzida
g‘azablanadilar va boladan o‘zini to‘g‘ri tutishini talab qiladilar, bola esa buni
qanday qilishni bilmaydi va bilmaydi, chunki hech kim unga buni maxsus
o‘rgatmagan: uyda ular buni qilmaganlar. bunga alohida eʼtibor bering, maktabda,
qoida tariqasida, bugungi kunda asosiy vazifa-buni qanday qilish kerak emas, nima
boqish kerak.
Аxloqiy mashqlar deganda bolalarning zarur hayotiy ko‘nikmalari va
odatlarini tarbiyalash va mustahkamlash maqsadida harakatlari va harakatlarining
takroriy takrorlanishi tushuniladi. Ko‘nikma va odatlarni shakllantirish quyidagi
ish usullarini o‘z ichiga oladi: vazifani belgilash, uni amalga oshirish qoidalarini
tushuntirish, ushbu vazifani bajarishga bo‘lgan ehtiyoj va istakni uyg‘otish, amaliy
namoyish (buni qanday qilish kerak), amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish ,
talablarni taqdim etish , ushbu talablarning bajarilishini yeslatish va ularni
monitoring qilish. ularni amalga oshirishning to‘g‘riligi. Mahorat va odat o‘rtasida
maʼlum masofa bor. Birinchidan, biz ko‘nikmalarni shakllantiramiz, keyin maʼlum
vaqt davomida ularni muntazam ravishda birlashtiramiz va ko‘nikmalarning odat
tusiga kirishini taʼminlaymiz.
«Odat, - deb yozgan K.D.Ushinskiy, - harakatni takrorlash orqali ildiz otadi,
uni asab tizimining refleks qobiliyati harakatda aks eta boshlaguncha va asab
tizimida bu harakatga moyillik o‘rnatilgunga qadar takrorlaydi. «Аgar mashqlar
muntazam ravishda bajarilmasa va mahorat odat tusiga kirmasa, unda mahoratni
tiklash qiyinroq vazifadir. Misol uchun, bolani oilada va bolalar bog‘chasida
yehtiyot bo‘lishga o‘rgatishadi, yotishdan oldin, bola yehtiyotkorlik bilan
narsalarni stulga qo‘yadi, o‘yinchoqlarni olib tashlaydi va hokazo.
Biroq, bir muncha vaqt o‘tgach, bola maktab o‘quvchisiga aylanganda, u ahmoqga
o‘xshamaydi: u narsalarini tozalay olmaydi, stolida tartibsizlik, maktab ryukzagida
daftar va kitoblar bilan birga iflos krossovkalar va hokazolar. Nega bu sodir
bo‘lmoqda? Аxir, bola toza edi. Biroq, bu odat asosan bolalar bog‘chasida
58
shakllangan; va bola maktabga kelishi bilan ota-onalar unga eʼtibor berishni
to‘xtatdilar. Natijada, yendi ular oldida yanada qiyin vazifa turibdi: beparvolikni
qanday qilib tartiblilikka aylantirish.
Psixolog U. Jeyms bu haqda majoziy taqqoslaydi: yangi odatning har bir
buzilishini biz ipni o‘ragan to‘pning qulashi bilan solishtirish mumkin; agar u bir
marta tushsa, uni avvalgi shakliga qaytarish uchun yana ko‘p burilishlar qilishimiz
kerak bo‘ladi. Аgar ijtimoiy pedagog mashq usulini o‘yin sifatida tashkil etish ning
bunday shakllariga murojaat qilsa, mashqlar usulidan foydalanish samaradorligi
oshadi: ijodiy, hikoya-rolli va boshqa turdagi o‘yinlar. Bunday holda, ijtimoiy
pedagog bolalarning hayajonli maqsadlarga intilishidan foydalanadi (kosmosni
zabt etish , uzoq mamlakatlarga sayohat qilish, baʼzi muammolarni hal qilishda
adolatli bo‘lish va hokazo.). O‘yin faoliyati har doim ijodiydir va bolalar, qoida
tariqasida, o‘yinga yangi teginishlar olib kelishadi. Rolli o‘yinda maʼlum bir
axloqiy naqsh mavjud (ona, ota, himoyachi, jozibali kasb va boshqalar.), bola
taqlid qilishni xohlaydi. O‘yinning qiymati shundaki, bolaning o‘z ehtiyojlari biz
unga rioya qilishni o‘rgatmoqchi bo‘lgan meʼyorlardir.
O‘yin maʼlum sharoitlarda o‘z muvaffaqiyatiga erishadi: o‘yin g‘oyasi
bolalar tomonidan tushunarli va qabul qilinishi kerak, bolalar o‘yin syujetida,
holatlarni taqsimlashda faol ishtirok etish lari kerak, ijtimoiy o‘qituvchi o‘yin
mazmunini boyitishda, uni zarur atributlar bilan jihozlashda yordam berishi kerak.
o‘yin davomida bolalarning qiziqishlari; bolalarga o‘zlari yoqtirgan o‘yinni
takrorlash imkoniyatini berish kerak. Ishontirish usullari va mashqlar bir-biri bilan
chambarchas bog‘liq. A. S. Makarenko har doim so‘z va amallarni, yeʼtiqod va
mashqlarni birlashtirish g‘oyasini taʼkidlagan.
Maqtovga sazovor fikrlar va bilimlar bo‘yicha eng qatʼiy mashg‘ulotlar, u
qayta-qayta taʼkidlagan, tegishli amaliyotsiz «ikkiyuzlamachilar» va
«grafomanlar»ning shakllanishiga olib kelishi mumkin. Ijtimoiy-pedagogik usullar
orasida maxsus guruh tuzatish usullaridan iborat bo‘lib, ularga rag‘batlantirish va
jazolash kiradi. Rus pedagogik fikrining rivojlanishining turli davrlarida ushbu
taʼlim usullariga munosabat boshqacha edi: jazolarni qo‘llash zarurligidan (shu
jumladan maktabda jismoniy jazolarni) ularni to‘liq rad etish gacha. Bu muammo
bo‘yicha baʼzi taniqli o‘qituvchilarning fikrlari.
Shunday qilib, А.S.Makarenko jazolash kerakligini taʼkidlagan, bu nafaqat
huquq, balki o‘qituvchining burchidir. V.А.Suxomlinskiy maktabda jazosiz taʼlim
olish mumkinligiga ishongan. А.S.Makarenkoning yozishicha, so‘zlar tinch, hatto
ovozda aytilmasligi kerak, o‘quvchi o‘qituvchining g‘azabini his qilishi kerak.
V.А.Suxomlinskiy edi ishonchim komilki, o‘qituvchining so‘zi, birinchi navbatda,
bolani tinchlantirishi kerak. Ijtimoiy-pedagogik fikrning butun tarixi shuni
ko‘rsatadiki, tuzatish usullari (rag‘batlantirish va jazolash) bolaning shaxsiyatiga
taʼsir qilishning eng qiyin usullari hisoblanadi.
O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi

59
 Yangi ming yillikning boshlarida inson, inson jamoalari, jamiyatlarning
axloqiy va maʼnaviy qadriyatlarining doimiy ravishda qadrsizlanishi tobora
ravshanlashib bormoqda. Sababi jamiyatning eng muhim sohalarini: madaniyat,
fan, din, taʼlimni qamrab olgan tizimli inqirozdir. Taʼlim ijtimoiy ongni
shakllantirishning asosiy omillaridan biri bo‘lganligi sababli, taʼlim paradigmani
o‘zgartirib, odamlarga borliqning eng yuqori axloqiy qadriyatlariga va inson
hayotining maʼnosiga yo‘qolgan ishonchni tiklaydigan va shu bilan qaytarib
bo‘lmaydigan maʼnaviy hayotning haqiqiy xavfini oldini oladigan ijtimoiy
institutga aylanishi kerak inson va insoniyatning degradatsiyasi. Bizning
fikrimizcha, bu zamonaviy jamiyatdagi eng muhim muammolardan biridir.
Taʼlimdagi qadriyatlar muammosi bilan bir qatorda maqsadlar muammosi doimo
dolzarb bo‘lib kelgan, chunki bu o‘qituvchi nimaga eʼtibor qaratganiga, qaysi
qadriyatlar u uchun ustuvor va ayniqsa ahamiyatli bo‘lganiga, taʼlim va tarbiya
jarayoni qaysi yo‘nalishda qurilganiga va amalga oshirilganiga bog‘liq edi.
Taʼlim tizimlarining rivojlanish tarixida maqsadlarni belgilash muammosiga
ikkita yondashuvni ajratish mumkin: shakllantiruvchi (proektsion) va bepul.
Formativ yondashuv taʼlimning eng oliy maqsadi davlatning iqtisodiyot, fan,
texnologiyaning izchil rivojlanishini taʼminlashi kerak bo‘lgan shaxsga,
bitiruvchiga bo‘lgan talablarini to‘liq qondirish yekanligiga asoslanadi. Ushbu
yondashuv doirasida davlat manfaatlari birinchi o‘rinda turadi. Ikkinchi yondashuv
- erkin maqsad qo‘yish-har bir shaxsning qobiliyatlarini maksimal darajada
rivojlantirish uchun sharoit yaratishni, uning eng yuqori insoniy intilishlarga,
hayotiy ideallarga va ustuvorliklarga ko‘tarilishini, boshqacha qilib aytganda,
shaxsning ehtiyojlari bilan belgilanadigan insoniy xususiyatlarning maksimal
rivojlanishini o‘z ichiga oladi. Gumanistik yondashuvni amalga oshirish muayyan
qiyinchiliklarni keltirib chiqarishiga qaramay, olimlar va pedagogik hamjamiyat
taʼlim tizimini davlat darajasida o‘zgartirish va takomillashtirish zarurligini
muhokama qilishlari katta ahamiyatga ega.
Umumiy taʼlimni modernizatsiya qilishning asosiy tendentsiyasi uning
rivojlanish funksiyasini faollashtirishdir. Zamonaviy pedagogikani inson va uning
rivojlanishiga yo‘naltirish eng muhim vazifadir. O‘zgargan siyosiy, iqtisodiy,
ijtimoiy-madaniy tashkiliy va pedagogik sharoitlar o‘quv jarayonining yanada
samarali va adekvat didaktik modelini yaratishda yangi yondashuvlarni ishlab
chiqish zarurligini oldindan belgilab berdi. Ushbu model talabalar va
o‘qituvchilarning o‘quv jarayonidagi faoliyati bir vaqtning o‘zida o‘qituvchining
etakchi rolini saqlab qolish va o‘quv jarayonida talabalarning faol, mustaqil
ishtiroki bilan dialektik birlikda harakat qilishiga asoslanadi.
Ushbu didaktik modelning vazifasi taʼlimda mavjud bo‘lgan bir qator
noaniqliklarni engishga yordam berishdir. Quyidagi haqiqat faktlarini ajratib
ko‘rsatish mumkin: o‘qitishda avtoritar va gumanistik yondashuvlarning birgalikda
yashashi bilan; proektiv va erkin maqsadlarni belgilash rolini aniqlash bilan;
ijtimoiy markazlashgan (shaxs modeli davlat pozitsiyasidan) va antropotsentrik
(o‘z-o‘zini o‘zi) yaqinlashishi bilan.shaxsning shaxs sifatida qadriyatlari)
60
taʼlimdagi yondashuvlar. L.S.Vigotskiy, А.N.Leontiev va ularning izdoshlari
nazariyasiga ko‘ra, taʼlim va tarbiya jarayonlari insonni faqat faoliyat shakllarida
kiyinib, tegishli tarkibga ega bo‘lganda, maʼlum bir yoshda maʼlum bir faoliyat
turini shakllantirishga hissa qo‘shganda rivojlantiradi.
Shunday qilib, tashkiliy madaniyatning dizayn va texnologik turidagi
zamonaviy sharoitlarda o‘qitish maxsus tashkil etilgan jarayon sifatida ko‘rib
chiqilishi kerak, uning davomida talaba o‘quv va ilmiy-tadqiqot faoliyatini amalga
oshiradi, o‘quv predmeti materiallari bo‘yicha o‘quv harakatlarini amalga oshiradi.
Ichkilashtirishning psixologik jarayoni («o‘zlashtirish») davomida bu tashqi
obyektiv harakatlar ichki, kognitiv harakatlarga (fikrlash, xotira, idrok) aylanadi.
Yuqoridagilar bilan bog‘liq holda, o‘quv va ilmiy-tadqiqot faoliyati talabada
kognitiv jarayonlarning rivojlanishi uchun tashqi shart bo‘lib xizmat qiladi.
Demak, pedagogik jarayonning tarbiyaviy vazifasi har bir talabaning ilmiy-
tadqiqot faoliyatini rag‘batlantiradigan taʼlim muhiti sharoitlarini tashkil etishdir.
O‘quv materialini passiv idrok etish bilan kognitiv qobiliyatlarning rivojlanishi va
taʼlim ko‘nikmalarining shakllanishi bo‘lmaydi. Binobarin, kelajakda har qanday
shaxsning qobiliyatlarini shakllantirish uchun asos faqat o‘quv va ilmiy-tadqiqot
faoliyati jarayonida o‘z harakati bo‘lishi mumkin. Ushbu muammo barcha
talabalar uchun dolzarbdir, chunki bu taʼlim faoliyati etakchi bo‘lib,
rivojlanayotgan shaxsning asosiy kognitiv xususiyatlarini rivojlantirishni
belgilaydi. Ushbu maqsadga erishish tadqiqot yo‘nalishi bilan taʼlim faoliyatini
tashkil etish bilan bog‘liq. Tadqiqot faoliyati atrofdagi dunyoni bilishning etakchi
usuli bo‘lib, u taʼlim va insonning aqliy rivojlanishi o‘rtasidagi bog‘liqlik,
taʼlimning ijtimoiy-madaniy maqsadiga mos keladigan aqliy faoliyatning universal
turlaridan biridir.
O‘quv jarayoni nazariy yoki amaliy xarakterdagi mafkuraviy muammolarni
mustaqil ijodiy hal qilish uchun etarli bo‘lgan talabalarning bunday bilim
darajasiga erishishga qaratilgan bo‘lishi kerak deb taxmin qilinadi. Ushbu taniqli
haqiqatlarni amalga oshirishga sinfda tadqiqotning o‘quv holatini yaratish
muammosining etarli darajada uslubiy ishlab chiqilmaganligi, o‘quv vazifasini
o‘quv holatiga o‘tkazish usullari to‘sqinlik qilmoqda, buning uchun nafaqat o‘quv
vazifasining mazmuni haqida o‘ylash, balki uni qo‘yish ham zarur. ushbu vazifa
talabalarni faol harakatlarga undaydigan, yuqorida sanab o‘tilgan muammolarning
atrofdagi voqeligini o‘rganish uchun motivatsiya yaratadigan sharoitda taʼlimning
hozirgi holatini aks ettiradi. Аmmo taʼlimni taʼlimning tarbiyaviy funksiyalarisiz
tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Taʼlim umumiy nazariyasida ensiklopedist va pedagoglar: Аbu Аli ibn Sino,
Аbu Rayhon Beruniy, Yusuf xos Xojib, Munavvar Qori Аbdurashidxonov, Yan
Аmos Komenskiy, Geynrix Pestalozzi, Аdolf Disterveg, Iogann Gerbart, K.D.
Ushinskiy, P.F. Kapterevlar asosida XX asrning 80-90-yillarida mahalliy va xorijiy
pedagogikaning yirik vakillari А. Munavvarovym, K. Xoshimov, U. Nishonaliev,
J.J.Xasanboev, Ye. G‘oziev, R. Jo‘raevlar o‘quv faoliyatining pedagogik faoliyati

61
asosida O‘zbekistonning ilmiy ustuvor yo‘nalishi nazariyasini to‘g‘ri
shakllantirdilar.
O‘zbekiston qadimdan buyuk alloma va mutafakkirlar bilan mashhur. Ular
jahon sivilizatsiyasi xazinasiga bebaho hissa qo‘shdilar va asosan jahon ilm-fani va
madaniyatining izchil rivojlanishini belgilab oldilar. Bugungi kunda mamlakatimiz
Fanlar Аkademiyasi olimlari o‘zlarining buyuk ajdodlari anʼanalarini davom
ettirib, mustaqil O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy,
maʼnaviy-axloqiy taraqqiyoti yo‘lida mehnat qilmoqdalar.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1. “Ijtimоiylаshuv” so‘zi dаstlаb qaysi sohadаn kеlib chiqqаn?
2. “Ijtimоiylаshuv” аtаmаsini birinchi bo‘lib qo‘llаgаn olim kim hisоblаnаdi?
3. “Ijtimоiy tаbiаt yoki individ хаrаktеrini rivоjlаntirish, insоnni ijtimоiy
hаyotgа tаyyorlаshdir” dеgаn fikrni bildirgan olim kim?
4. Bоlаning ijtimоiy rivоjlаnishi necha yo‘nаlishdа оlib bоrilаdi?
5. Ijtimoiylashtirish jarayonida insonlar yashashni qanday o‘rganadilar?

Mavzu yuzasidan interfaol metod:

Mavzuni mustahkamlash
uchun interfaol metod:
“Aqliy hujum” metodi

Ushbu metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda

keng qo‘llaniladigan metod bo‘lib, u mashg‘ulot ishtirokchilarini muammo
xususida keng va har tomonlama fikr yuritish, hamda o‘z tasavvurlari va
g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma va malakalarni hosil
qilishga rag‘batlantiradi hamda original yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi.
“Aqliy hujum” metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum
qadriyatlarni aniqlab, ayni vaqtda ularga muqobil bo‘lgan g‘oyalarni tanlash uchun
sharoit yaratadi.
Dars jarayonida “Aqliy hujum”dan maqsadli foydalanish ijodiy, nostandart
tafakkurlashni rivojlantirish garovi hisoblanadi.
Shunday qilib, “Aqliy hujum” qoidalarini quyidagicha belgilash mumkin:
- olg‘a surilgan g‘oyalar baholanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi;
- ish sifatiga emas, soniga qaratiladi, g‘oyalar qancha ko‘p bo‘lsa shuncha
yaxshi;
-istalgan g‘oyalarni mumkin qadar kengaytirish va rivojlantirishga harakat
qilinadi;
- muammo yechimidan uzoq g‘oyalar ham qo‘llab-quvvatlanadi;

62
 -barcha g‘oyalar yoki ularning asosiy mag‘zi (farazlari) qayd etish yo‘li
bilan yozib olinadi;
- “hujum”ni o‘tkazish vaqti aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart;
- beriladigan savollarga qisqacha ( asoslanmagan) javoblar berish ko‘zda
tutilishi kerak.

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

“Ijtimoiylashtirish jarayoni va tarbiyalanuvchi tomonidan jamiyatda mavjud
bo‘lgan me’yorlar, qadriyatlar, xulq-atvor shakllarining o‘zlashtirilishi” mavzusida
taqdimot yarating!

6-MAVZU: TARBIYA –IJTIMOIY HODISA

Reja:

1. Ijtimoiy tarbiya va uning bosqichlari.

2. Ijtimoiylashtirish-tarbiyaning bosh maqsadi.

Tayanch iboralar: tarbiya, ijtimoiylashuv, diskrеt (uzlukli), o‘z-o‘zini

tаrbiyalаsh, sub’еktiv-оb’еktiv, rеаbilitаtsiya, individuаllаshuv, ijtimоiy mоslаshuv

Ijtimoiy tarbiya va uning bosqichlari

Zаmоnаviy jаmiyatdа ijtimоiy institutlаrning bir butun tizimi mаvjud.

Ijtimоiy institut jаmiyat а’zоlаrining ijtimоiy rеsurslаrdаn fоydаlаnish jаrаyonidа
vujudgа kеlgаn u yoki bu ehtiyojlаrini (iqtisоdiy, siyosiy, mаdаniy, diniy vа
bоshqа) qоndirish uchun birgаlikdаgi fаоliyatlаrining tаriхаn shаkllаngаn
shаklidir. Tаrbiya ijtimоiy institut sifаtidа jаmiyat а’zоlаrining ijtimоiylаshuvini
аmаlgа оshirish, mаdаniy vа ijtimоiy qаdriyatlаrini tаrg‘ib etish, ijtimоiy
ehtiyojlаrni qоndirish uchun shаrоit yarаtish umumаn оlgаndа jаmiyatning fаоl
а’zоlаrni yеtishtirish uchun pаydо bo‘lgаn. Tаrbiya ijtimоiy institut sifаtidа
muаyyan jаmiyatning muаyyan rivоjlаnish bоsqichidа pаydо bo‘lаdigаn fеnоmеn
hisоblаnаdi.
Hаr bir jаmiyatning tаriхiy rivоjlаnish jаrаyonidа muаyyan bоsqichlаrdа
quyidаgilаrni sоdir bo‘lishi kuzаtilаdi:
Tаrbiya оilаviy, diniy, ijtimоiy turlаrgа аjrаlаdi, ulаrning o‘rni, аhаmiyati vа
o‘zаrо munоsаbаti o‘zgаrmаy qоlаdi.
Tаrbiya jаmiyatdаgi kаttа аvlоddаn yosh аvlоdgа qаrаb yo‘nаlаdi vа bоrgаn
sаri ko‘prоq yosh guruhlаrini qаmrаb оlаdi.
Ijtimоiy tаrbiya jаrаyonidа uning tаrkibiy qismlаri sifаtidа tа’lim оlishni,
kеyinchаlik mа’lumоtli bo‘lishni аjrаtsаk bo‘lаdi.
Kоrrеktsiоn tаrbiya pаydо bo‘lаdi.
Tоtаlitаr, siyosiy vа jinоyatgа mоyil jаmiyatlаrdа g‘аyri-ijtimоiy tаrbiya
аmаlgа оshirilаdi.
63
 Tаrbiyaning vаzifа, shаkl, usul vа vоsitаlаri o‘zgаrаdi.
Tаrbiyaning аhаmiyati оrtаdi. U jаmiyat vа dаvlаtning аlоhidа funktsiyasi
bo‘lib qоlаdi vа ijtimоiy institutgа аylаnаdi.
Tаrbiya ijtimоiy institut sifаtidа o‘z tаrkibigа quyidаgilаrni qаmrаb оlаdi:
оilаviy, diniy, ijtimоiy, kоrrеktsiоn tаrbiyalаr mаjmuаsi; ijtimоiy rоllаr yig‘indisi;
tаrbiyachilаr, tаrbiyalаnuvchilаr, оilа а’zоlаri, din аrbоblаri, mintаqаviy, хududiy
tаrbiya tаshkilоtlаri rаhbаrlаri, jinоiy vа tоtаlitаr guruhlаr yеtаkchilаri; turli хildаgi
tаrbiya muаssаsаlаri; ijоbiy vа sаlbiy sаnktsiyalаr yig‘indisi; tаrbiyachilаrning
tа’lim vа prоfеssiоnаl tаyyorgаrligi dаrаjаsi.
 Tаrbiya ijtimоiy institut sifаtidа ijtimоiy hаyotdа muаyyan vаzifаlаrgа egа:
 Jаmiyat а’zоlаridа bir mаqsаd sаri qаrаtilgаn dunyoqаrаshni shаkllаntirish vа
ulаr tоmоnidаn tаrbiya jаrаyonidа аmаlgа оshirilishi mumkin bo‘lgаn bir
qаtоr ehtiyojlаrning qоndirilishi uchun shаrоitlаr yarаtish.
 Jаmiyatdа fаоliyat yuritish vа uni rivоjlаntirishgа qоdir bo‘lgаn kаdrlаrni
tаyyorlаsh.
 Ijtimоiy hаyot bаrqаrоrligi mаdаniyatini аvlоdlаrgа mеrоs qоldirish оrqаli
tа’minlаsh.
 O‘zgаruvchаn ijtimоiy hоlаtlаrgа jаmiyat а’zоlаrini mоslаshishini tа’minlаsh.
 Jаmiyat а’zоlаrining intilishlаri, mаqsаdlаrining birlаshishini vа ijtimоiy,
kаsbiy, etnоkоnfеssiаl guruhlаr mаnfааtlаrining uyg‘unlаshuvini tа’minlаsh.
 Ijtimоiy pеdаgоgning bu yo‘nаlishlаrgа bоg‘liq аsоsiy fаоliyati zаmоnаviy
tаrbiya tаmоyillаri аsоsidа qurilаdi.
O‘sib kеlаyotgаn аvlоdning tаrbiyasi vа ijtimоiy jаrаyonlаrgа mоslаshuvidа
bilim, ungа munоsаbаt mаsаlаsi dоimiy muаmmо hisоblаnаdi. Bu muаmmо
zаmоnаviy shаrоitdа yanаdа kеskin ko‘rinish kаsb etmоqdа. So‘nggi yillаr
dаvоmidа pеdаgоgikа vа bоshqа fаnlаrdа ijtimоiylаshuv vа tаrbiya
tushunchаlаrining o‘zаrо munоsаbаti kеng muhоkаmа qilib kеlinmоqdа. Dаvlаt
mаfkurаsining o‘zgаrishi sаbаbli bu muаmmоgа аlоhidа e’tibоr qаrаtish lоzim.
Shu bilаn birgа birinchi guruh оlimlаri tаrbiyani ijtimоiylаshuv bilаn
аlmаshtirishgа hаrаkаt qilishmоqdа. Ikkinchi guruh оlimlаri tаrbiyani bоlа
ijtimоiylаshuvining bir qismi sifаtidа o‘rgаnishаdi. Uchinchi guruh оlimlаri esа
ijtimоiylаshuv dеgаndа, fuqаrоviy vа ахlоqiy tаrbiyani tushunishаdi. To‘rtinchi
guruh оlimlаri shахs ijtimоiylаshuvi tаrbiyaning аsоsiy mаqsаdi dеb hisоblаshаdi.
Birоq tаrbiya bоlа ijtimоiylаshuvining аsоsiy оmillаridаn biri ekаnligini hаmmа
tаn оlаdi. Tаrbiyaning аsоsidа ijtimоiy hаrаkаt bo‘lishi, uni ijtimоiylаshuvdаn
fаrqlаydi.
Ijtimоiylаshuv tushunchаsini fаngа kiritgаn Mаks Vеbеrg uning
muаmmоlаrini yеchishgа qаrаtilgаn hаrаkаt, insоn хulq-аtvоrining tахminiy
vаriаntlаrini sub’еktiv аnglаsh sifаtidа tа’riflаgаn.
Umumаn оlgаndа, ijtimоiylаshuv uzluksiz jаrаyondir, ya’ni insоn dоimо
jаmiyat bilаn munоsаbаtdа bo‘lаdi. Tаrbiya esа diskrеt (uzlukli) jаrаyondir.
Chunki u muаyyan tаshkilоtlаrdа аmаlgа оshirilib, zаmоn vа mаkоndа chеklаngаn
bo‘lаdi. Tаrbiya pеdаgоgikаning аsоsiy kаtеgоriyalаridаn biridir. Shungа qаrаmаy,
tаrbiyaning umume’tirоf etilgаn tа’rifi mаvjud emаs. Bungа uning ko‘p
mа’nоliligini sаbаb qilib ko‘rsаtsаk bo‘lаdi. Tаrbiyani ijtimоiy hоdisа, fаоliyat,
jаrаyon, qаdriyat, tizim, tа’sir, o‘zаrо munоsаbаt sifаtidа ko‘rib chiqsаk bo‘lаdi.
64
Bu tushunchаlаrning hеch qаysisi tаrbiya mаzmunini аlоhidа оlgаn hоlаtdа to‘liq
оchib bеrа оlmаydi.
Ijtimоiylаshuvning nisbаtаn ijtimоiy nаzоrаt qilinuvchi jаrаyongа хоs bo‘lgаn
umumiyligini аks etishgа hаrаkаt qilingаn tаrbiyaning tа’rifi kеltirilgаn. Birоq
undа оilаviy, diniy, ijtimоiy tаrbiyaning хususiyatlаri inоbаtgа оlinmаgаn.
А.V.Mudrik quyidаgi tа’rifni ilgаri surаdi:
Tаrbiya – insоnning jаmiyatgа ko‘nikishigа ko‘mаklаshuvchi vа bu
ko‘nikish sоdir etilаdigаn guruh vа tаshkilоtlаrning хususiyatlаrigа mоs kеluvchi
shаrоitlаr yarаtuvchi insоnning оngli rivоjlаnishi. Bu tа’rifni hаm to‘liq vа
butunlаy to‘g‘ri dеb bo‘lmаydi. Undа muаllifning nuqtаi nаzаri o‘z аksini tоpgаn.
Ijtimоiy оmillаrning insоngа tа’sir ko‘rsаtishining tаrkibiy qismi bo‘lgаn
tаrbiya o‘z хususiyatlаrigа egа. Bu jаrаyon bоshqаlаridаn fаrqli rаvishdа dоimо bir
mаqsаd sаri yo‘nаltirilgаn vа bu fаоliyat mахsus tаyyorlаngаn оdаmlаr tоmоnidаn
аmаlgа оshirilаdi. Tаrbiya jаrаyonidа bоlа ijtimоiylаshuvigа tа’sir qiluvchi bоshqа
оmillаr- ijtimoiy muhit, ОАV, mаdаniyatlаr inоbаtgа оlinаdi. Birоq shuni esdа
tutish lоzimki, tаrbiya bоshqа ijtimоiy оmillаr ichidа o‘z o‘rnigа egа bo‘lib
bоshqа оmillаrning o‘rnini to‘liq to‘ldirа оlmаydi hаm, bеkоr qilа оlmаydi hаm.
Tаrbiyaning bоlа rivоjlаnishigа tа’siri vаqt o‘tgаn sаri o‘zgаrаdi. Bоlа
qаnchаlik kichik bo‘lsin, tаrbiya uning shаkllаnishigа shunchа ko‘p tа’sir
ko‘rsаtаdi. Bu vаqtdа bоlаning u yoki bu ijtimоiy qаdriyatni tаnlаshdаgi
mustаqilligi оrtаdi. Bоrgаn sаri tаshqi tаrbiyaviy оmillаrning tа’siri kаmаyadi.
Birоq bоshqа bir jаrаyon – o‘z-o‘zini tаrbiyalаsh jаrаyoni rivоjlаnа bоshlаydi.
Bоlаning o‘z shахsini mukаmmаllаshtirish, o‘z-o‘zini rivоjlаntirish bo‘yichа
mustаqil fаоliyatini аnglаshi оrtаdi. Mа’lumki, o‘z-o‘zini tаrbiyalаshgа ehtiyoj
shахs rivоjining eng yuksаk shаkli hisоblаnаdi. Bizning mоdеlgа binоаn insоnning
o‘z-o‘zini tаrbiyalаshi ehrоm bunyod etish bilаn bаrоbаrdir. Shuning uchun o‘z-
o‘zini tаrbiyalаsh jаrаyoni bir umrgа cho‘zilаdi. Tаrbiya o‘z-o‘zini tаrbiyalаsh vа
bоshqа ijtimоiy оmillаrning (mаdаniy, diniy, tаriхiy аn’аnаlаr, ОАV, mаktаb
jаmоаsi, do‘stlаr, bоlаlаr bоg‘chаsi vа bоshqаlаr) ijоbiy tа’siri nаtijаsidа bоlаning
jаmiyatgа intеgrаtsiyalаshuvining tаbiiy jаrаyonini sоdir etаdi. Ijtimоiy muhitning
tа’siri qаnchаlik turli bo‘lsа, bоlа undаn shunchа erkin vа mustаqil bo‘lаdi.
Bоlа ijtimоiylаshuvi uning jismоniy vа ruhiy rivоjlаnishining sаlbiy
хususiyatlаri bilаn qiyinlаshtirilishi, bоlаning ijtimоiy mе’yor vа qаdriyatlаrni
o‘zlаshtirishi muhitning sаlbiy tа’siri оqibаtidа nоto‘g‘ri yo‘nаlishdа kеtib qоlishi
mumkin. Buning nаtijаsidа bоlа mе’yoriy ijtimоiy munоsаbаtlаrdаn chеtdа qоlib,
mахsus yordаmgа muhtоj bo‘lib qоlаdi. Bundаy bоlаlаrning ijtimоiylаshuv
jаrаyoni, аvvаlо, tаrbiya оrqаli аmаlgа оshiriladi. Birоq buning uchun hаr bir tоifа
bоlаlаrning ijоbiy jihаtlаrini fаоllаshtiruvchi tаrbiya mеtоdlаri vа tехnоlоgiyalаrini
ishlаb chiqish lоzim.
Umumаn оlgаndа, tаrbiyachi vа mutахаssislаrning vаzifаsi qiyin vаziyatlаrdа
turgаn bоlаning ijtimоiy mоslаshuvigа qаrаtilgаn, ya’ni jаmiyatdа qаbul qilingаn
qоnun vа mе’yorlаrgа fаоl ko‘nikishi yoki sаlbiy оmillаrning оqibаtlаrini
yеngishdir. Аgаr shахsdа ijtimоiy muhit salbiy sifаtlаrining shаkllаnmаgаn
dаrаjаsi bоlаgа ijtimоiy muhitgа ko‘nikishgа хаlаqit bеrаdigаn hоlаt bo‘lsа,
bоlаning ijtimоiy mоslаshа оlmаsligi sоdir bo‘lаdi. Bu hоlаtdа bоlа tоmоnidаn
yo‘qоtilgаn ijtimоiy аlоqаlаr vа munоsаbаtlаrni tiklаshgа qаrаtilgаn mахsus chоrа-
65
tаdbirlаrni qo‘llаsh tаvsiya etilаdi.
Shundаy qilib, bоlаning jаmiyatdа o‘sishi, rivоjlаnish jаrаyonidа uning
ijtimоiylаshuvi sоdir bo‘lаdi. Аgаr bu jаrаyon sоdir bo‘lmаsа, uning аksi-
dеzаdаptаtsiya kuzаtilаdi. Bundаy hоlаtdа bоlаning ijtimоiy rеаbilitаtsiyasigа
ehtiyoj tug‘ilаdi.

Ijtimoiylashtirish-tarbiyaning bosh maqsadi

Inson ijtimoiy mavjudotdir, uning taraqqiyoti nafaqat biologik, balki, birinchi

navbatda, ijtimoiy qonunlarga bog‘liq. Shuning uchun u hayotning ijtimoiy
sharoitlari mavjud bo‘lgandagina shakllanadi. O‘zining mavjudligining birinchi
kunlaridanoq odam boshqa odamlar tomonidan o‘ralgan. U hayotining boshidanoq
ijtimoiy muloqotga kiradi. Inson nutqni o‘rganishdan oldin ham birinchi muloqot
tajribasini oladi. Insonning qadr-qimmati nafaqat uning qilmishi va faoliyatida,
balki doimiy ravishda o‘z ustida ishlash, o‘z-o‘zini takomillashtirish, o‘z
imkoniyatlarini tobora chuqurroq o‘rganish, hayoti va faoliyatida ulardan
maksimal darajada foydalanish qobiliyatidadir.
Faqat doimiy o‘z-o‘zini bilish va o‘z-o‘zini rivojlantirish - bu insonning
tuganmas shaxsiy va ijodiy salohiyatini anglash, hayotning ushbu salohiyatdan
to‘liq foydalanish mumkin bo‘lgan sohalarini aniqlash uchun vositadir. Hozirgi
davrda fan-texnika taraqqiyoti yuksak taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilgan bir paytda
yuqori ijodiy salohiyatga ega, tez va konstruktiv qarorlar qabul qilishga qodir,
tashqi dunyo bilan uyg‘un munosabatda bo‘ladigan faol shaxs alohida qadriyat
kasb etadi. Maʼlumki, chaqaloq katta dunyoga biologik organizm sifatida kiradi va
hozirgi paytda uning asosiy tashvishi o‘zining jismoniy qulayligidir. Bir muncha
vaqt o‘tgach, bola o‘ziga xos munosabat va qadriyatlarga ega bo‘lgan, yoqtiradigan
va yoqtirmaydigan, maqsad va niyatlari, xatti-harakatlari va masʼuliyati,
shuningdek, dunyoga o‘ziga xos individual qarashga ega bo‘lgan insonga aylanadi.
Inson bu holatga biz ijtimoiylashuv jarayoni deb ataydigan jarayon orqali
erishadi. Bu jarayon davomida shaxs insonga aylanadi. Ijtimoiy hayotning
murakkablashuvi sharoitida shaxsni ijtimoiy yaxlitlikka, jamiyatning ijtimoiy
tuzilishiga kiritish muammosi dolzarb bo‘lib bormoqda. Ushbu turdagi
inklyuziyani tavsiflovchi asosiy tushuncha “ijtimoiylashuv jarayoni ” bo‘lib, u
insonga jamiyat aʼzosiga aylanish imkonini beradi.
«Shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni» tushunchasi mahalliy psixologiyada
ijtimoiylashuv jarayoni bilan sinonim bo‘lgan yana ikkita tushuncha mavjud –
shaxsni rivojlantirish va tarbiya. Taraqqiyot jarayonini ijtimoiy taraqqiyotsiz,
ijtimoiy aloqalar tizimini o‘zlashtirmasdan va unga kiritmasdan tasavvur qilib
bo‘lmaydi. Shu nuqtai nazardan, bu ikki tushuncha bir xil, ammo ijtimoiylashuv
jarayoni da shaxsning faoliyati sust bo‘ladi, bu erda asosiy eʼtibor ijtimoiy muhit
va uning shaxsga taʼsiri yo‘nalishiga qaratiladi. Bizning psixologiyamizda tarbiya
tushunchasi ikki maʼnoga ega: tor maʼnoda – maʼlum bir g‘oyalar, tushunchalar,
meʼyorlar tizimini unga o‘tkazish, singdirish maqsadida taʼlim jarayoni tomonidan
shaxsga maqsadli taʼsir etish jarayoni va keng maʼnoda, ijtimoiy tajribani
o‘zlashtirish uchun butun ijtimoiy munosabatlar tizimining insonga taʼsirini
66
tushunish mumkin. Agar biz taʼlim tushunchasini so‘zning tor maʼnosida ko‘rib
chiqsak, ijtimoiylashuv jarayoni o‘zining maʼnosi bilan farq qiladi va agar keng
maʼnoda bo‘lsa, ular bir xildir.
Moslashuv jarayoni ikki tomonlama jarayondir. U, bir tomondan, ijtimoiy
muhitga, ijtimoiy aloqalar tizimiga kirish orqali shaxs tomonidan ijtimoiy tajribani
o‘zlashtirishni o‘z ichiga oladi, boshqa tomondan, shaxs tomonidan uning faol
faoliyati, ijtimoiy hayotga faol qo‘shilishi tufayli ijtimoiy aloqalar tizimini faol
ravishda ko‘paytirish jarayoni hisoblanadi. Moslashuv jarayoni doimiy jarayondir.
Moslashuv jarayoni jarayonining uchta yo‘nalishi mavjud:
1. Faoliyat. Uchta jarayon mavjud: har bir faoliyat turida va uning har xil
turlari o‘rtasida mavjud bo‘lgan aloqalar tizimiga yo‘naltirish; asosiy, tanlangan
atrofida markazlashtirish, unga eʼtibor qaratish va boshqa barcha faoliyatni unga
bo‘ysundirish; faoliyatni amalga oshirish jarayonida shaxs tomonidan yangi
holatlarni o‘zlashtirish va ularning ahamiyatini tushunish. Bu harakatlar
katalogining kengaytmasi. Maqsadni belgilash jarayoni muhimdir. Shaxs faoliyat
predmetiga aylanadi.
2. Аloqa. Bu kontaktlar sonining ko‘payishi va dialogik aloqaga o‘tish.
Muhim: aloqalarini ko‘paytirish qanday sharoitda amalga oshiriladi va shaxs ushbu
aloqadan nimani oladi.
3. O‘z-o‘zini anglash. O‘z-o‘zini anglashga o‘z taqdirini o‘zi belgilash,
o‘zini anglash va o‘zini tasdiqlash, o‘z-o‘zini hurmat qilish kiradi. O‘z-o‘zini
identifikatsiyalashni o‘ziga xos qiymat va identifikatsiya masalasi sifatida
tushunish.
Moslashuv jarayoni jarayonida o‘z–o‘zini anglashni rivojlantirish – bu
faoliyat va aloqa muloqotini kengaytirish sharoitida ijtimoiy tajribani doimiy
ravishda egallash bilan belgilanadigan va boshqariladigan jarayon hisoblanadi.
Umumiy tushunchada ijtimoiylashuv jarayoni - bu o‘zlashtirish, ijtimoiylashuv
jarayoni jarayonini egallash jarayoni, yaʼni.ijtimoiylashuv jarayoni jarayonini
shaxs tarkibiga kiritilishiga olib keladigan jarayon. «Ijtimoiy» tushunchasi
psixologiya tarixida kamida uchta talqinga ega: universal, umuminsoniy qadriyat,
jamoviy.
Moslashuv jarayoni jarayonini umuminsoniy qadriyat deb tushunish
kishilarni birlashtiruvchi maʼlum bir mohiyatning mavjudligini nazarda tutadi.
To‘g‘ri, hozirgacha jumboq bo‘lgan savol qolmoqda: ijtimoiy narsa umuminsoniy
qadriyat sifatida insonga boshidanoq berilganmi yoki u jamiyat bilan o‘zaro
munosabat jarayonida orttirilganmi? Boshqacha qilib aytganda, yangi tug‘ilgan
chaqaloq allaqachon bu xususiyatga egami yoki u uni egallashi kerakmi.
Psixologiya tarixida bu masala bo‘yicha turli nuqtai nazarlar mavjud.
L.S.Vigotskiyning taʼkidlashicha, bola tug‘ilgandan keyin allaqachon maʼlum bir
madaniyat, maʼlum ijtimoiy aloqalar elementi mavjud bo’ladi. Uning fikricha,
“...ijtimoiylashuv jarayoni jarayonini faqat jamoa sifatida, ko‘p odamlarning
mavjudligi deb tushunish juda sodda. Ijtimoiy deb faqat bitta odam va uning
shaxsiy xavotirlari bor joyni ham tushunish mumkin”. Hozirgi vaqtda А.V.
Brushlitskiy “... har qanday inson individi va uning psixikasi dastlab va doimo
ijtimoiydir... ijtimoiy – subyekt va uning psixikasining umuminsoniy qadriyat
sifatlaridagi boshlang‘ich va eng mavhum xususiyatidir” deb taʼkidlaydi.
67
 Ushbu talqindan farqli o‘laroq, jamiyat bilan o‘zaro munosabatlar jarayonida
ijtimoiy, shaxsning mohiyatini egallash zarurligi haqidagi bayonot mavjud. Ushbu
bayonot mahalliy va xorijiy psixologiyada ko‘proq uchraydi. Ko‘pincha
ijtimoiylashuv jarayoni ijtimoiylashuv jarayoni jarayonini ijtimoiy deb
tushunishga asoslanadi. Shuning uchun ijtimoiylashuv jarayoni shaxs tomonidan
o‘ziga xos shakllar va o‘ziga xos modifikatsiyalarga ega bo‘lgan jamiyat bilan
subyektiv munosabatlarni o‘rnatishni nazarda tutadi.
Shu bilan birga, ushbu jamiyatning o‘ziga xos xususiyatlari unda aks
ettirilgan, uning xususiyatlari orqali sinadigan shaxsga taʼsir qiladi. Psixologiya
tarixida ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining bir nechta talqinlari mavjud:
ijtimoiylashuv jarayoni tashqi ko‘rinish sifatida (shaxsning jamiyatdagi asl
mohiyatini ochib berish); ijtimoiylashuv jarayoni hominizatsiya sifatida
(jamiyatda mohiyatni egallash); ijtimoiylashuv jarayoni moslashish sifatida
(muhim va ijtimoiy konjugatsiya); ijtimoiylashuv jarayoni internalizatsiya sifatida
(o‘zlashtirish), uni shaxsiyatning chuqur qatlamlariga o‘tkazishsifatida qaraladi).
«Moslashuv jarayoni» atamasi, keng tarqalganiga qaramay, psixologiya
fanining turli vakillari orasida aniq izoh mavjud emas. Rus psixologiyasi tizimida
yana ikkita atama ishlatiladi, ularni baʼzan «ijtimoiylashuv jarayoni» so‘zining
sinonimlari deb hisoblashni tavsiya qilishadi: «shaxsiy rivojlanish» va «taʼlim».
Bundan tashqari, baʼzida nafaqat so‘zlarni ishlatish bilan, balki masalaning
mohiyati bilan bog‘liq bo‘lgan umuman ijtimoiylashuv jarayoni tushunchasiga
juda tanqidiy munosabat bildiriladi. Moslashuv jarayoni tushunchasiga hali aniq
taʼrif bermasdan, aytaylik, ushbu konsepsiyaning intuitiv ravishda taxmin qilingan
mazmuni bu «shaxsning ijtimoiy muhitga kirishi», «ijtimoiy taʼsirlarni
o‘zlashtirishi», «uni ijtimoiy aloqalar tizimi bilan tanishtirish» va hokazo.
Moslashuv jarayoni – bu shaxsning jamiyat aʼzosi sifatida ishlashiga imkon
beradigan maʼlum bir meʼyor va qadriyatlar tizimini o‘rganadigan barcha ijtimoiy
jarayonlar majmuidir.
«Moslashuv jarayoni» va «taʼlim» tushunchalari o‘rtasidagi bog‘liqlik
masalasi biroz murakkabroq. Maʼlumki, «taʼlim» atamasi adabiyotimizda ikki
maʼnoda – so‘zning tor va keng maʼnosida qo‘llaniladi. So‘zning tor maʼnosida
«taʼlim» atamasi insonga maʼlum bir g‘oyalar, tushunchalar, normalar tizimini
o‘tkazish, singdirish uchun o‘quv jarayoni subyekti tomonidan maqsadli taʼsir
qilish jarayonini anglatadi va hokazo.
Bu erda asosiy eʼtibor taʼsir qilish jarayonining maqsadga muvofiqligi,
muntazamligiga qaratilgan. Taʼsir subyekti sifatida biz maxsus institutni,
belgilangan maqsadga erishish uchun tayinlangan shaxsni tushunamiz. So‘zning
keng maʼnosida «tarbiya» deganda ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish maqsadida butun
ijtimoiy munosabatlar tizimining shaxsga taʼsiri va boshqalar tushuniladi. Bu holda
taʼlim jarayonining subyekti butun jamiyat bo‘lishi mumkin va kundalik nutqda
tez-tez taʼkidlanganidek, «butun hayot» mazmunini anglash mumkin. Agar
“taʼlim” atamasini so‘zning tor maʼnosida ishlatadigan bo‘lsak, ijtimoiylashuv
jarayoni o‘z maʼnosiga ko‘ra “taʼlim” atamasi tasvirlagan jarayondan farq qiladi.
Agar bu tushuncha so‘zning keng maʼnosida ishlatilsa, u holda farq yo‘qoladi. Bu
aniqlik kiritib, ijtimoiylashuv jarayoni mohiyatini quyidagicha aniqlash mumkin
bo’ladi: ijtimoiylashuv jarayoni ikki tomonlama jarayon bo‘lib, u bir tomondan,
68
ijtimoiy muhitga, ijtimoiy aloqalar tizimiga kirib, shaxs tomonidan ijtimoiy
tajribani o‘zlashtirishni o‘z ichiga oladi; boshqa tomondan (ko‘pincha
tadqiqotlarda etarli darajada taʼkidlanmagan), uning faoliyati, ijtimoiy muhitga faol
qo‘shilishi tufayli shaxs tomonidan ijtimoiy aloqalar tizimini faol takrorlash
jarayoniga nisbatan aytiladi.
Ko‘pgina mualliflar ijtimoiy psixologiyaning asosiy oqimida ijtimoiylashuv
jarayoni g‘oyasini qabul qilib, ushbu muammoni ijtimoiy-psixologik bilimlarning
to‘liq huquqli muammosi sifatida ishlab chiqishda ijtimoiylashuv jarayonining
ushbu ikki jihatiga eʼtibor berishadi. Savol shunday qo‘yiladiki, inson nafaqat
ijtimoiy tajribani o‘zlashtiribgina qolmay, balki uni o‘z qadriyatlari, munosabati va
yo‘nalishlariga aylantiradi.
Ijtimoiy tajribani o‘zgartirishning ushbu momenti nafaqat uning passiv qabul
qilinishini belgilab qo‘yadi, balki shaxsning bunday o‘zgartirilgan tajribani
qo‘llashdagi faolligini, yaʼni maʼlum bir inʼomda, agar uning natijasi allaqachon
mavjud bo‘lgan ijtimoiy tajribaga nafaqat qo‘shimcha, balki uni qayta ishlab
chiqarish, yaʼni uni yangi bosqichga ko‘tarish harakati mqilinadi. Shaxsning
jamiyat bilan o‘zaro munosabatini anglash bir vaqtning o‘zida nafaqat shaxsni,
balki jamiyatni ham rivojlanish subyekti sifatida tushunishni o‘z ichiga oladi va
bunday taraqqiyotdagi mavjud davomiylikni tushuntiradi.
Moslashtirish kontseptsiyasining bunday talqini bilan shaxsni ijtimoiy
munosabatlarning obyekti va subyekti sifatida tushunishga erishiladi. Moslashuv
jarayoni uzluksiz va insonning butun hayoti davomida davom etadi. Atrofimizdagi
dunyo o‘zgarmoqda, bizdan tegishli o‘zgarishlarni talab qiladi. Hayot - bu
moslashish, doimiy yangilanish va o‘zgarish jarayonidir. Uch yoshli bolalar
bog‘chada moslashadi. Talabalar - tanlagan kasbi doirasida. Yangi xodimlar - o‘z
muassasasi yoki korxonasi doirasida. Er va xotin - ular yaratgan yosh oila
doirasida, yangi dinga kirganlar - o‘zlarining diniy mazhabi doirasida. Keksalar
Qariyalar uyi doirasida moslashadi. U yoki bu tarzda, barcha jamiyatlar
kontseptsiyadan boshlangan, qarish bosqichida davom etadigan va o‘lim bilan
tugaydigan hayot aylanishi bilan shug‘ullanadi. O’tgan asrning boy to‘qimalariga
asoslanib, jamiyatlar g‘alati ijtimoiy naqshlarni to‘qishadi: bir madaniyatda 14
yoshli qiz o‘rta maktab o‘quvchisi, boshqasida esa ikki farzandning onasi bo‘lishi
mumkin; 45 yoshli erkak o‘zining biznes karerasining eng yuqori cho‘qqisida
bo‘lishi mumkin, siyosiy zinapoyaga ko‘tariladi yoki agar u professional futbolchi
bo‘lsa, allaqachon nafaqaga chiqqan bo‘lishi mumkin va boshqa jamiyatda bu
yoshdagi odam odatda boshqa dunyoga ketmoqda va yosh qarindoshlari tomonidan
ajdod sifatida hurmat qilinadi. Barcha madaniyatlarda biologik vaqtni tegishli
ijtimoiy birliklarga ajratish odatiy holdir. Agar tug‘ilish, balog‘at, etuklik, qarish
va o‘lim umumeʼtirof etilgan biologik faktlar bo‘lsa, ularning har biriga aniq
belgilangan ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan jamiyatdir.
Inson ijtimoiy mavjudotdir. Biroq, hech kim jamiyatning tayyor aʼzosi bo‘lib
tug‘ilmaydi. Shaxsning jamiyatga integratsiyalashuvi uzoq va murakkab
jarayondir. U ijtimoiy meʼyorlar va qadriyatlarni o‘zlashtirishni, shuningdek,
holatlarni o‘zlashtirish jarayonini o‘z ichiga oladi. Moslashuv jarayoni bir-biriga
bog‘langan ikkita yo‘nalishda davom etadi. Bir tomondan, ijtimoiy munosabatlar
tizimiga kiritilgan shaxs o‘z jamiyatining madaniy tajribasini, uning qadriyatlari va
69
meʼyorlarini o‘rganadi. Bunday holda, u jamoatchilik taʼsirining obyekti
hisoblanadi. Boshqa tomondan, inson ijtimoiylashuv jarayoni orqali jamiyat
ishlarida va uning madaniyatini yanada rivojlantirishda tobora faolroq ishtirok
etadi. Bu erda u allaqachon ijtimoiy munosabatlar subyekti sifatida harakat qiladi.
Moslashtirish tuzilishi sotsializator va sotsializator, ijtimoiylashuvchi taʼsir,
birlamchi va ikkilamchi ijtimoiylashuv jarayoni jarayonini o‘z ichiga oladi.
Sotsializator - bu ijtimoiylashuv jarayonini boshdan kechirayotgan shaxs
hisoblanadi. Sotsializator - bu shaxsga ijtimoiylashuvchi taʼsir ko‘rsatadigan muhit
hisoblanadi. Odatda bu ijtimoiylashuv jarayoni hisoblanadi.
Moslashtirish – bu shaxsga ijtimoiylashuvchi taʼsir ko‘rsatadigan institutlar:
oila, taʼlim muassasalari, madaniyat, ommaviy axborot vositalari, jamoat
tashkilotlari. Moslashuv jarayoni shaxsni bevosita o‘rab turgan shaxslar:
qarindoshlar, do‘stlar, o‘qituvchilar va shu kabilardir. Demak, talaba uchun taʼlim
muassasasi ijtimoiylashuv jarayoni agenti, fakultet dekani esa agentdir.
Sotsializatorlarning sotsializatorlarga qaratilgan harakatlari ijtimoiylashuvchan
taʼsir deb ataladi. Moslashuv jarayoni hayot davomida davom etadigan
jarayondir. Biroq, uning mazmuni va yo‘nalishi turli bosqichlarda o‘zgarishi
mumkin. Shu munosabat bilan birlamchi va ikkilamchi ijtimoiylashuv jarayoni
ajralib turadi. Birlamchi ijtimoiylashuv jarayoni deganda etuk shaxsni
shakllantirish jarayoni tushuniladi.
Mehnat taqsimoti bilan bog‘liq o‘ziga xos holatlarni ikkilamchi rivojlanishi
deyish mumkin. Birinchisi go‘daklik davridan boshlanadi va ijtimoiy etuk shaxs
shakllanguncha davom etadi, ikkinchisi - ijtimoiy etuklik davrida va butun umr
davom etadi. Qoida tariqasida, deijtimoiylashuv jarayoni va resosializatsiya
jarayonlari ikkilamchi ijtimoiylashuv jarayoni bilan bog‘liq. Qayta ijtimoiylashuv
jarayoni - bu shaxsni ilgari o‘rganilgan meʼyorlar, qadriyatlar, qabul qilingan
holatlardan voz kechish.
Qayta ijtimoiylashuv jarayoni yo‘qolgan eskilarini almashtirish uchun yangi
qoidalar va normalarni o‘zlashtirishga qaratiladi. Hozirgi vaqtda ijtimoiylashuv
jarayoni jarayonini ikki tomonlama, jumladan, shaxs tomonidan ijtimoiy
munosabatlarni o‘zlashtirish va faol takror ishlab chiqarish jarayoni sifatida qarash
kerak, degan tushuncha mahalliy fanda (G.M.Andreeva, A.V.Mudrik,
S.N.Belicheva) ildiz otgan. Moslashuv jarayoni jarayonida shaxs ijtimoiy
munosabatlarning ham obyekti, ham subyekti sifatida harakat qiladi, yaʼni
shaxsning ijtimoiylashuv jarayonikki jihat: obyekt va subyekt sifatida ko‘rib
chiqiladi.
Ushbu olimlarning ishlariga asoslanib, ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining
mohiyati tashqi ijtimoiy shaxsning ichki tuzilmalarga aylanishida yotadi va
quyidagi jarayonlarda namoyon bo‘ladi, degan xulosaga kelishimiz mumkin:
Individualizatsiya (individualizatsiya (individuallashuv interpsixologik, ijtimoiy
kollektiv faoliyatdan individual intrapsixik); «Intimizatsiya» («Biz» dan «Men» ga
o‘tish - shaxsning o‘zini o‘zi anglash muammosi); Interiorizatsiya (ongning ichki
rejasini ishlab chiqarish).
Moslashtirish jarayoni shaxsning ijtimoiy rivojlanishining zarur sharti
bo‘lgan, shaxs tomonidan ijtimoiy normalarni o‘zlashtirishni taʼminlaydigan
identifikatsiyalash mexanizmiga asoslanadi. Identifikatsiya mexanizmi ijtimoiy
70
turni tanlashga asoslanadi, inson yangi faoliyat turlarini o‘zlashtirishda unga
rahbarlik qiladi, shuning uchun mexanizmlarning ikkinchi guruhi o‘rganish
mexanizmini ifodalashi kerak. Moslashuv jarayoni jarayonining mohiyati ijtimoiy
normalarni shaxsning ichki sohasiga tarjima qilishda yotadi.
Ongli ijtimoiy meʼyorlar asosida va ular yordamida inson haqiqatda shaxs
sifatida ro’yobga chiqadi. Moslashtirish jarayonida aniq shaxsiy va hissiy
munosabatlardan, shaxslar bilan bog‘lanishdan va ularga bog‘lanishdan asosiy
munosabatlar va aloqalarga o‘tish amalga oshiriladi; rivojlanish jarayonida
munosabatlar va bu munosabatlarning obyektlari umumlashtiriladi.
Umumlashtirish darajasiga ko‘ra, ijtimoiylashuv jarayoni jarayonida shaxsning
rivojlanish dinamikasini kuzatish mumkin bo‘lgan munosabatlarning bir necha
darajalari ajralib turadi. Ushbu dinamika tashqi ijtimoiy qadriyatlarni shaxsning
intim tuzilmalariga aylantirish nazarda tutilgan va ijtimoiylashuv jarayoni
jarayonida shaxsning boshlang‘ich faoliyatiga yo‘naltirilgan ijtimoiylashuv
jarayoni jarayonining mohiyatini ifodalaydi. Maktabgacha yoshdagi bolaning
ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining xususiyatlari va xususiyatlarini ochib berish
zarurati mavjud. Bolaning ijtimoiylashuv jarayoni jarayoniga qanday omillar va
mexanizmlar taʼsir qilishini aniqlash muhimdir. Maktabgacha yoshdagi bolaning
ijtimoiy kompetensiyasi nimadan iborat.
Shunday qilib, ijtimoiylashuv jarayoni deganda shaxsni
insonparvarlashtirishning butun ko‘p qirrali jarayoni tushuniladi, bu ham biologik
shartlarni, ham shaxsning ijtimoiy muhitga kirishini o‘z ichiga oladi va
quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ijtimoiy bilish, ijtimoiy muloqot, amaliy faoliyat
ko‘nikmalarini, shu jumladan narsalarning obyektiv dunyosini, shuningdek,
ijtimoiy funksiyalar, rollar, normalar, huquqlar va majburiyatlar va boshqalarni
o‘zlashtirish; atrofdagi (tabiiy va ijtimoiy) dunyoni faol qayta qurish; shaxsning
o‘zini o‘zgartirish va sifat jihatidan o‘zgartirish, uning har tomonlama va uyg‘un
rivojlanishi. Moslashuv jarayoni jarayonida shaxsning rivojlanish bosqichlari
mavjud. Moslashuv jarayoni bosqichlari masalasi psixologik bilimlar tizimida o‘z
tarixiga ega. Moslashtirish masalalari Freyd tizimida eng batafsil ko‘rib
chiqilganligi sababli, ijtimoiylashuv jarayoni bosqichlarini aniqlash anʼanasi
aynan shu sxemada rivojlangan.
Maʼlumki, psixoanaliz nuqtai nazaridan, erta bolalik davri shaxsning
rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega. Bu ijtimoiylashuv jarayoni
bosqichlarining ancha qattiq o‘rnatilishiga olib keldi: psixoanaliz tizimida
ijtimoiylashuv jarayoni xronologik jihatdan erta bolalik davriga to‘g‘ri keladigan
jarayon sifatida qaraladi. Boshqa tomondan, uzoq vaqtdan beri g‘ayrioddiy
psixoanalitik ishlarda ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining vaqt doiralari biroz
kengaytirildi: o‘smirlik va hatto o‘smirlik davridagi ijtimoiylashuv jarayoni
jarayonini o‘rganuvchi xuddi shu nazariy yo‘nalishda eksperimental ishlar paydo
bo‘ldi. Ijtimoiy psixologiyaning boshqa freydchi bo‘lmagan maktablari hozirgi
vaqtda o‘smirlik davridagi ijtimoiylashuv jarayoni jarayonini o‘rganishga alohida
eʼtibor berishadi. Shunday qilib, bolalik, o‘smirlik va o‘smirlik davrlari uchun
ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining «tarqalishi» umumiy qabul qilingan deb
hisoblanishi mumkin.

71
 Biroq, boshqa bosqichlar haqida qizg‘in bahs-munozaralar mavjud. Bu
ijtimoiylashuv jarayoni mazmunining muhim qismini tashkil etuvchi ijtimoiy
tajribaning o‘zlashtirilishi balog‘at yoshida sodir bo‘ladimi, degan asosiy savolga
tegishli. So‘nggi yillarda bu savolga ijobiy javoblar ko‘paymoqda. Shu bois,
nafaqat bolalik va o‘smirlik davrlarini ijtimoiylashuv jarayoni bosqichlari deb
atash tabiiydir. Shunday qilib, ichki ijtimoiy psixologiyada ijtimoiylashuv jarayoni
ijtimoiy tajribani, birinchi navbatda, mehnat faoliyati jarayonida o‘zlashtirishni o‘z
ichiga olishiga urg‘u beriladi. Shuning uchun bosqichlarni tasniflashning asosi
mehnat faoliyatiga munosabatdir. Agar biz ushbu printsipni qabul qilsak, unda
uchta asosiy bosqichni ajratib ko‘rsatishimiz mumkin: tug‘ruqdan oldingi,
tug‘ruqdan keyingi va tug‘ruqdan keyingi.
Moslashuv jarayoni jarayonining mehnatdan oldingi bosqichi inson
hayotining mehnat faoliyati boshlanishigacha bo‘lgan butun davrini qamrab oladi.
O‘z navbatida, bu bosqich ikkita ko‘proq yoki kamroq mustaqil davrlarga
bo‘linadi: a) erta ijtimoiylashuv jarayoni , bolaning tug‘ilishidan maktabga
kirishgacha bo‘lgan vaqtni qamrab oladi, yaʼni. rivojlanish psixologiyasida erta
bolalik davri deb ataladigan davr; b) keng maʼnoda o‘smirlikning butun davrini o‘z
ichiga olgan o‘rganish bosqichi. Bu bosqich maktabdagi barcha vaqtni o‘z ichiga
oladi. Universitetda yoki texnikumda o‘qish davriga nisbatan turli nuqtai nazarlar
mavjud. Agar mehnat faoliyatiga munosabat bosqichlarni ajratish mezoni sifatida
qabul qilinsa, keyingi bosqichga universitet, texnikum va boshqa taʼlim shakllarini
kiritish mumkin emas.
Boshqa tomondan, ushbu turdagi taʼlim muassasalaridagi taʼlimning o‘ziga
xosligi o‘rta maktab bilan solishtirganda, xususan, taʼlimni mehnat bilan
uyg‘unlashtirish tamoyilining tobora izchil amalga oshirilishi nuqtai nazaridan juda
muhimdir va shuning uchun inson hayotidagi bu davrlarni maktabda o‘qish vaqti
bilan bir xil ko‘rib chiqish qiyin. Qanday bo‘lmasin, lekin adabiyotda bu masala
ikki tomonlama yoritilmoqda, garchi har qanday yechim bilan muammoning o‘zi
ham nazariy, ham amaliy jihatdan juda muhim: talabalar jamiyatdagi muhim
ijtimoiy guruhlardan biri bo‘lib, ushbu guruhni moslashtirish muammolari juda
dolzarbdir. Moslashuv jarayoni jarayonining mehnat bosqichi insonning etuklik
davrini qamrab oladi, garchi «etuk» yoshning demografik chegaralari
o‘zboshimchalik bilan bo‘lsa-da; bunday bosqichni tuzatish qiyin emas - bu
insonning mehnat faoliyatining butun davri xisoblanadi. Moslashuv jarayoni
taʼlimning tugashi bilan tugaydi degan g‘oyadan farqli o‘laroq, ko‘pchilik
tadqiqotchilar ish davrida ijtimoiylashuv jarayoni jarayonini davom ettirish
g‘oyasini ilgari surdilar. Qolaversa, insonning ijtimoiy tajribani o‘zlashtiribgina
qolmay, balki uni qayta ishlab chiqarishiga urg‘u berish ham bu bosqichga alohida
ahamiyat beradi. Moslashuv jarayoni jarayonining mehnat bosqichini tan olish
mantiqiy ravishda shaxs rivojlanishi uchun mehnat faoliyatining etakchi
ahamiyatini tan olishdan kelib chiqadi. Mehnat insonning muhim kuchlarini
joylashtirish sharti sifatida ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish jarayonini to‘xtatib
turishiga rozi bo‘lish qiyin; ijtimoiy tajribani takror ishlab chiqarish mehnat
faoliyati bosqichida to‘xtaydi, degan tezisni qabul qilish yanada qiyinroq.
Ijtimoiy psixologiyada bu muammo ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining
mehnat bosqichidan keyin muammo sifatida mavjud. Muhokamadagi asosiy
72
pozitsiyalar qutbli qarama-qarshiliklardir: ulardan biri ijtimoiylashuv jarayoni
tushunchasi inson hayotining barcha ijtimoiy funksiyalari cheklangan davrga
nisbatan qo‘llanilganda shunchaki maʼnosiz deb hisoblaydi. Shu nuqtai nazardan,
ko‘rsatilgan davrni «ijtimoiy tajribani o‘zlashtirish» nuqtai nazaridan yoki hatto
uni qayta ishlab chiqarish nuqtai nazaridan ham tasvirlab bo‘lmaydi. Ushbu nuqtai
nazarning haddan tashqari ifodasi - ijtimoiylashuv jarayoni jarayoni tugagandan
so‘ng yuzaga keladigan «deijtimoiylashuv jarayoni » g‘oyasi xisoblanadi. Boshqa
pozitsiya, aksincha, keksalikning psixologik mohiyatini tushunishga mutlaqo yangi
yondashuvni faol ravishda talab qiladi.
Keksalarning uzluksiz ijtimoiy faoliyatiga oid ko‘plab yeksperimental
tadqiqotlar ushbu pozitsiya foydasiga gapiradi, xususan, keksalik ijtimoiy tajribani
ko‘paytirishga katta hissa qo‘shadigan yosh hisoblanadi. Savol faqat shu davrda
shaxsning faoliyat turining o‘zgarishi haqida ko‘tariladi. Moslashuv jarayoni
keksalikda davom etish ini bilvosita tan olish Ye.Eriksonning sakkizta inson yoshi
(go‘daklik, erta bolalik, o‘yin yoshi, maktab yoshi, o‘smirlik va o‘smirlik, yoshlik,
o‘rta yosh, etuklik) mavjudligi haqidagi kontseptsiyasidir. Eriksonning so‘zlariga
ko‘ra, faqat oxirgi davr - «etuklik» (65 yoshdan keyingi davr), shaxsiyatning
yakuniy shakllanishiga mos keladigan «donolik» shiori bilan belgilanishi mumkin.
Agar biz ushbu pozitsiyani qabul qilsak, shuni tan olish kerakki, mehnat
bosqichidan keyin ijtimoiylashuv jarayoni mavjud.
S.L.Rubinshteyn taʼkidlaganidek, «bola tarbiya va o‘rgatish orqali
rivojlanadi, lekin rivojlanish orkali tarbiyalanibva o‘qitilmaydi. Bu shuni
anglatadiki, tarbiya va taʼlim bolaning rivojlanish jarayonining o‘zida yotadi va
unga asoslanmaydi, bolaning shaxsiy aqliy xususiyatlari, uning qobiliyatlari,
xarakter xususiyatlari va boshqalar nafaqat o‘z-o‘zidan namoyon bo‘ladi, balki
bolaning faoliyati shaklida ham namoyon bo‘ladi». Bundan maktab o‘quvchisining
o‘qitishni uning taʼlim faoliyati sifatida maxsus tashkil etish zarurligi haqidagi
psixologik tezis kelib chiqadi. Biroq bugungi maktab jarayoni, taʼlim faoliyati
butun jamiyatimiz kabi ancha murakkab davrni boshidan kechirmoqda.

Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:

“Nima uchun”?
“Nima uchun” sxemasi - muammoning dastlabki sabablarini aniqlash
bo‘yicha fikrlar zanjiri bo‘lib, o‘quvchilarning tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlashini
rivojlantiradi va faollashtiradi.
Buning uchun o‘quvchilar avvalo – Nima uchun? sxemasini tuzish qoidasi
bilan tanishadilar. Alohida kichik guruhlarda muammoni ifodalaydilar. Nima
uchun? so‘rog‘ini beradilar va chizadilar, shu savolga javob yozadilar. Bu jarayon
muammoning dastlabki sababi aniqlanmagunicha davom etadi. Kichik guruhlarga
birlashadilar, taqqoslaydilar, o‘zlarining chizmalarini to‘ldiradilar. Umumiy
chizmaga keltiradilar. Ish natijalarini taqdimot qiladilar.
Nima uchun? chizmasini quyidagicha chizish mumkin:

Tаrbiya ijtimоiy
Nima uchun? Nima uchun?
institut
73
 Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Sharq allomalarining tarbiyaga oid fiklarlari mavzusida esse yozing!

Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1. O‘rta maktabgacha yosh davri necha yoshlarni o‘z ichiga oladi?

a) 4-5 yosh
b) 2-3 yosh
c) 3-6 yosh
d) 4-7 yosh
2. Ijimoiy pedagogikaning faoliyati qaysi bosqichlardan iborat?
a) Tashxis, tayyorlov, amaliyot
b) Hudud vaqt muomalalar
c) Amaliyot vaqt hudud
d) Tayyorlov amaliyot
3. Tamoil so‘zi qanday ma’noni anglatadi?
a) Tamoyil — “Prinsip” so‘zi (lot. Prinsipiumdan) berilgan hodisani
belgilaydigan boshlanish, asos degan ma’noni anglatadi.
b) “Tushuncha”degan ma’noni anglatadi
c) “Asos” degan ma’noni ahglatadi
d) “Qoida” degan ma’noni ahglatadi
4. “Notiqning tarbiyasi haqida” deb nomlangan ilk pedagogik asarni kim
yozgan?
a) Mark Fabiy Kvintilian
b) Farobiy
c) Yan Amos Kamenskiy
d) Demokrit
5. “Ijtimoiy pedagogika” atamasi qaysi olim tomonidan fanga kiritilgan?
a) Fridrix Disterseg
b) Gebert Spenser
c) Robert Ouen
d) Adriana Gel’vetsiy

74
6. Qaysi olim savol-javob metodi orqali bilimlar qo‘lga kiritilishini, bu
jarayonda shaxs boshqalar bilan munosabatlarga kirishishini va jamiyatning
faol a’zosiga aylanishini ta’kidlagan.
a) A. Al-Xorazmiy
b) Al-Farobiy
c) Yan Amos Kamenskiy
d) Fridrix Disterseg
7. Tarbiyaga ehg kuchli ta’sirqiluvchi omillarga muhit va oilani kiritgan olim
kim?
a) X.X.Niyoziy
b) A.Navoiy
c) A.Avloniy
d) Al-Farg‘oniy
8. Ijtimoiy pedagog oila bilan ish yuritishda qanday asosiy rolni bajaradi?
a) Maslahatchi, himoyachi, metodist
b) Metodist, himoyachi
c) Maslahatchi, himoyachi
d) Maslahatchi, metodist
9. Ijtimoiyashuv deb nimaga aytiladi?
a) Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy subyektga aylanishi
b) Bolaning rivojlanishi
c) Tashqi muhit biln o‘zaro aloqada bo‘lishi
d) To‘g‘ri javob yo‘q
10.Adaptatsiya nima?
a) Organizimning tashqi muhit bilan adekvat aloqalarning shakllanishi
xususiyati
b) Insonni o‘rab turgan va uning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan sharoitlar
c) Bolaning individual rivojlanishi
Bolalarning shaxsiy rivojlanishi

7-MAVZU: BOLALIK-INSONNING IJTIMOIY HAYOT

ME`YORLARINI EGALLAY BOSHLASH DAVRI

Reja:

1.Bolani shaxs bo`lib shakllanishida omillarning ta`siri

2. Bolalikda egallangan ijtimoiy hayot me`yorlari

Tayanch iboralar: jamiyatning yetuk a’zosi, qobiliyat kurtaklari, ijtimoiy

omillar, biologik omillar, fe’l-atvor, qobiliyat, aqliy rivojlanish darajasi,
insonparvarlik g‘oyalari.

Bolani shaxs bo`lib shakllanishida omillarning ta`siri

75
 Insoniyat vujudga kelibdiki, u avlodining davomchisi, qolaversa davlat
poydevori bo‘lgan bolani asrab-avaylash, uni voyaga yetkazib, jamiyatning yetuk
a’zosi sifatida tarbiyalashga harakat qilib kelgan.
Bolalar haqida o‘ylaganda, ko‘cha-ko‘yda ularga ko‘zi tushganda odamning
yuzida birdan tabassum paydo bo‘ladi. Qaysidir qilig‘i bilan, xatti-harakati yoki
aytgan gapi bilan har qanday jiddiy odamni ham kuldira oladida bu mittivoylar.
Ularning harakatlari tabiiy, o‘ylanmagan, rejalashtirilmagan, har qanday maqsadu
manfaatlardan holi va toza. Shuning uchun ham bolalarni soflik, tozalik,
beg‘uborlik ramzi sifatida qabul qilamiz. Bolalar qanchalik beg‘ubor bo‘lganliklari
kabi shunchalik himoyasiz hamdir. Rasmiy manbalarda ham aholining mazkur
qatlami eng himoyasiz hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasida aholining 40 %ini 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar
tashkil etadi, 64 %ini esa - 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar. Shu sababli, inson
huquqlari va erkinliklari sohasida davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bolalar va
yoshlarning jismoniy, intellektual va ma’naviy rivojlanishi uchun qulay va eng
yaxshi sharoitlarni yaratish, shuningdek ko‘p bolali oilalarni, yetim bolalarni va
oila muhitidan mahrum bo‘lgan bolalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash
hisoblanadi.
Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning
kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi
hamisha bir xil bo‘lavermaydi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri aniqlash va bexato
baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko‘rish
lozim.
Pedagogikada “shaxs” tushunchasi “inson” tushunchasidan farqli o‘laroq, u
insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi. Yangi jamiyat boshqa odamlar bilan
muomalada bo‘lishi, munosabat o‘rnatish natijasida shakllanib boradigan sifatlarni
bildiradi. Inson ruhiy xususiyatlarini rivojlanishi (aql, iroda, diqqat, harakat va
hokazo) hayotda o‘z o‘rnini topa olishi, uning Vatan, xalqning ravnaqi yo‘lida
og‘ishmay, e’tiqod bilan xizmat qilish, iymonli bo‘lishi, insonni shaxs darajasiga
ko‘taradi. Bunday sifatlarning ro‘yobga chiqishi tarbiyaga bog‘liq bo‘ladi.
Ma’lumki inson butun umri mobaynida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Lekin
bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davridagi o‘sish nihoyatda kuchli kechadi. Bola
mana shu yillar mobaynida ham jismoniy ham ruhiy jihatdan o‘sishi va o‘zgarishi
tufayli shaxs sifatida kamolga yetadi, bunda ular harakteriga singdirilayotgan
tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol
topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda o‘ziga munosib o‘rin
egallaydi. Shuning uchun ham L. I. Bojovich odam shaxs bo‘lishi uchun u psixik
jihatdan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i o‘z xususiyat va
sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak degan edi.
Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. Bir odam boshqasidan
o‘zining mijozi fe’l-atvori, qobiliyati, aqliy rivojlanishga darajasi, ehtiyoj va
ko‘rsatishlari bilan farq qiladi. Bular odamning shaxsiy, ruhiy xususiyatlari bo‘lib,
ana shu xususiyatlarining rivojlanishi ta’lim-tarbiya cho‘qqisiga erishgandan
so‘ng, inson shaxs sifatida o‘zini namoyon qila olishi mumkin. Ayni vaqtda odam
atrof muhitda ro‘y berayotgan voqea va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazarga

76
ham ega bo‘lmog‘i kerak. Bu ham shaxsni birini ikkinchisidan farqlantiradigan
belgilardir.
Bolalarga shaxsiy farqni ularning ruhiy holatining turlicha namoyon
bo‘lishini, xulqi va qarashlaridagi farqni qaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol
tug‘iladi. Demak, inson rivojlanishda biologik omilmi, ijtimoiy omilmi yoki
tarbiya omilimi qaysi, biri yetakchi rol o‘ynaydi degan savolga javob berish
lozimday ko‘rinadi. Bu savolga turli tarixiy davrlarda turlicha yondoshib, javoblar
berilgan. Hozirgi kunda ham bu masalaga turli nuqtai nazarlar bildirilmoqda.
Ochiqrog‘i, fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va sotsial
omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilash borasiga munozara ko‘p
asrlardan beri davom etib kelmoqda. Ko‘p asrlik mazkur munozara zamirida ikki
bir-biriga qarama-qarshi nuqtai nazar vujudga kelgan. Ulardan biri odam
bolasining shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik omillar hal qiluvchi rol
o‘ynaydi desa, ikkinchi toifa olimlar esa ijtimoiy voqealar tarbiyaning muhim omil
ekanligini ta’kidlaylilar. Birinchi guruh olimlarining fikricha odam bolasining
rivojlanishi tug‘ma imkoniyatlarga bog‘liq bo‘lib, rivojlanish esa o‘sish va tabiiy
tug‘ma xususiyatlarning miqdoriy o‘zgarishlaridan iborat ekan. Demak, bolaga ona
ajdodi avlod-ajdodlaridan tug‘ma o‘tgan xususiyatlargina rivojlanadi, degan
tushuncha kelib chiqadi. Bu nuqtai nazar namoyondalari tarbiyaning rolini cheklab
rivojlanishning inkor etadilar. Bunday ilmiy faraz fanda biologik yo‘nalish deb
ataladi. Bu yo‘nalishning dastlabki namoyondalari qadimgi Yunon olim va
faylasuflari Aristotel, Platon, Suqrot va Demokratlarning pedagogik qarashlarida
o‘z aksini topib, ular odamlar azaldan biri ikkinchisi ustidan hukmron bo‘lishga,
biri kambag‘al, biri boy bo‘lib yashashga va bunda itoat etib, bu ollohning irodasi
deb sabr-toqat qilishga da’vat etilgan. Taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini
belgilab bergan. Rizq-ro‘zini, umrini o‘lchab bergan. Shu jumladan insonning
kelajakda qanday inson bo‘lishi ham ularning nasliy sifatlariga ko‘p jihatdan
bog‘liq deb ko‘rsatganlar. Aytish joizki, xuddi shunga yaqin nuqtai-nazarni XVII
asr falsafasida vujudga kelgan «preforizm» oqimi namoyondalarining fikrlarida
ham uchratish mumkin. Ular odam bolasiga ona pushtidan qanday sifatlar o‘tgan
bo‘lsa, faqat shu sifatlargina shakllanadi deb ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini
chegaralab qo‘yishadi.
Inson shaxsi va uning xulq-atvorning rivojlanishiga naslning rolini yuksak
baholagan yana bir oqim «bixeviorizm» bo‘lib, u XX asrning boshlarida keng
tarqaldi.
Bu oqimning ko‘zga ko‘ringan yirik namoyondalari Eduard Trondayk
bixeviorizm ta’limotiga asoslanib, odamning xulq-atvori mexanik stimullari
organizmda bevosita tug‘diradiga ko‘plab qilinadigan mexanik mashqlar bilan
mustahkamlanadigan sof tashqi reaksiyalardan iboratdir, deydi. Uning fikricha,
shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan
naslga o‘tadi, go‘yo odamning «ko‘zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyati
tabiatan berilgandir. Inson «genlar batareyasi» bo‘lib, ular nasldan-naslga tug‘ma
o‘tib boradi va shaxsning rivojlanishini ham, uning kelajagini ham shular
belgilaydi, deydi.
Amerikaning «progmatik» pedagogikasining atoqli vakili D.Dyui va uning
nazariyasining davomchisi A.Kombslar ham shaxs rivojlanishini biologik omil deb
77
izohlaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat deb
ko‘rsatadilar. Bola qanday xususiyatlar bilan tug‘ilgan bo‘lsa, tarbiya jarayonida
bu sifatlar va xususiyatlar o‘sib boradi. Tarbiya tashqaridan kiritilgan narsa emas,
bola bilan dunyoga kelgan xususiyat va qobiliyatni o‘zgartiradi» - deydi D.Dyui.
Darhaqiqat, pedagogika fani odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib.
taraqqiy etib borishini o‘ta murakkab va qarama-qarshi jarayon deb biladi. Uning
shaxs sifatida shakllanishida nasl ham (biologik omil), ijtimoiy muhit ham (bola
yashaydigan sharoit), tarbiya ham o‘z holi va o‘z o‘rni bilan muhim rol o‘ynaydi.
Bu har uchala omilning qaysi biri yetakchi ekanligini pedagogika fani asrlar
mobaynila avlod-ajdodlarimiz to‘plagan tajribalarga suyangan holda ilmiy nuqtai
nazardan isbotlab berishga harakat qiladi.
Shaxs ma’lum ijimoiy tuzilgan mahsuli. Uning mohiyatini ijimoiy
munosabatlarning tashkil etadi. U yashayotgan jamiyatdagi konkret tarixiy sharoit
belgilaydi. Shaxsning hayotiy faoliyatida sodir bo‘ladigan ijtimoiy muhit unga ham
ijobiy ham salbiy ko‘rsatishi mumkin. Zero, odam ota-bobolar tajribasini
o‘rganadi, shaxs sifatida rivojlanib boradi, o‘rgangan tajribalarni takomillashtiradi.
Natijada ularni o‘z faoliyatida qo‘llaydilar. Ana shu yashayotgan sharoit va
mehnat qilayotgan sharoit unga bo‘layotgan tarbiyaviy ta’sir va faoliyat
jarayonidagi aktivlik tufayli shaxsiy xususiyatlar vujudga keladi. Demak, odam
shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va insoning o‘zi o‘rtasidagi
murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga aktiv ta’sir etadi va shu yo‘l
bilan hayotini o‘z tabiatini o‘zgartiradi.
Pedagogik va psixologik oqimlar shaxsning rivojlanishida irsiyatning roliga
katta ahamiyat berish bilan birga muhit va tarbiyaning roliga ham yuksak baho
berishadi.
Zotan shaxsning kamolga yetishida irsiyat va biologik omillarning rolini inkor
etish aslo mumkin emas, lekin bolalarga o‘zgarmas xususiyatlargina o‘tadi deb
tushunmaslik o‘zgaruvchan xususiyatlar ham unutmaslik kerak. Tarixiy taraqqiyot
jarayonida odamning anatomik belgilari, o‘zgarishlari avloddan-avlodga
mustahkamlanib borishi nasldan-naslga o‘tishi mumkin.
Ayni vaqtda, odam bolasiga xos xususiyatlar ham irsiyat yo‘li bilan o‘tadi,
ammo bu xususiyatlarning rivojlanishi uchun ular insonlar orasida yashashi, aloqa
qilishi muhim rol o‘ynashini unutmaslik lozim.
Agar bolada tug‘ma layoqatlar bo‘lsayu, lekin, uni o‘stirishga yordam
beradigan ijtimoiy, oilaviy va tarbiya muhiti bo‘lmas ekan inson bo‘lib
tug‘ilishning hojati ham yo‘qdir.
Madomiki shunday ekan, demak, bola o‘z layoqatiga mos sharoitlarda o‘sib
zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat yerga ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha,
zarur sharoit bo‘lmasa bor qobiliyat ham yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Mana
shunday nuqtai nazar inson layoqatining namoyon bo‘lishi va qobiliyat sifatida
rivojlanishi to‘la-to‘kis hayot sharoitiga bog‘liq. ekanligini ko‘rsatadi.
Odam bolasidagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi, avvalo ijtimoiy
muhitga bog‘liq ekan. Yana shu narsani ham aytib o‘tish kerakki, sharoit qulay va
noqulay bo‘lishi ham mumkin.
Ijtimoiy rivojlanish bog‘cha yoshdagi bolada go‘daklikdan boshlanadi. Ona
yoki yangi tug‘ilgan chaqaloq bilan tez-tez vaqt o‘tkazadigan boshqa odam
78
yordamida chaqaloq yuz ifodalari va harakatlari, shuningdek tovushlar kabi aloqa
vositalaridan foydalangan holda muloqot asoslarini o‘rganadi. Olti oydan ikki
yilgacha. Kichkintoyning kattalar bilan aloqasi vaziyatga aylanadi, bu amaliy
o‘zaro taʼsir shaklida namoyon bo‘ladi. Bola ko‘pincha ota-onalarning yordamiga,
qandaydir qo‘shma harakatlarga muhtoj, buning uchun u amal qiladi. Uch yil.
Ushbu yosh davrida chaqaloq allaqachon jamiyatni talab qiladi: u tengdoshlar
guruhida muloqot qilishni xohlaydi.
Bola bolalar muhitiga kiradi, unga moslashadi, uning normalari va
qoidalarini qabul qiladi va ota-onalar bunga faol yordam berishadi. Ular
maktabgacha tarbiyachiga qanday harakat qilish kerakligini va qanday qilmaslikni
aytadilar: boshqalarning o‘yinchoqlarini olishga arziydimi, ochko‘zlik yaxshimi,
baham ko‘rish kerakmi, bolalarni xafa qilish mumkinmi, qanday qilib sabrli va
muloyim bo‘lish kerak va hokazo. To‘rt yildan besh yilgacha. Bu yosh segmenti
bolalar dunyodagi hamma narsa haqida cheksiz ko‘p savollar berishni boshlashlari
bilan tavsiflanadi (kattalar har doim ham javob bera olmaydi!). Maktabgacha
tarbiyachining muloqoti idrok etish ga qaratilgan yorqin hissiy rangga aylanadi.
Bolaning nutqi uning muloqotining asosiy usuliga aylanadi: undan foydalanib, u
maʼlumot almashadi va kattalar bilan atrofdagi dunyo hodisalarini muhokama
qiladi. Olti yoshdan etti yoshgacha. Bolaning muloqoti shaxsiy shaklga ega
bo‘ladi. Bu yoshda bolalar allaqachon insonning mohiyati haqidagi savollarga
qiziqishmoqda. Bu davr bolaning shaxsiyati va fuqaroligini shakllantirishda eng
muhim hisoblanadi. Maktabgacha tarbiyachi ko‘plab hayotiy daqiqalarni
tushuntirishga, kattalarning maslahatiga, qo‘llab-quvvatlashiga va tushunishiga
muhtoj, chunki ular namuna xisoblanadi. Kattalarga qarab, olti yoshli bolalar
o‘zlarining muloqot uslublarini, boshqa odamlar bilan munosabatlarini va xatti-
harakatlarining xususiyatlarini nusxalashadi. Bu ularning individualligini
shakllantirishning boshlanishi deb atash mumkin.
Ijtimoiy omillar.

Chaqaloqning ijtimoiylashuv jarayoniga nima taʼsir qiladi?

* oila
* bolalar bog‘chasi
* bolaning muhiti
* bolalar muassasalari (rivojlanish markazi, klublar, bo‘limlar, studiyalar)
* bolaning faoliyati
* televizor, bolalar matbuoti
* adabiyot, musiqa
* tabiat
Bularning barchasi bolaning ijtimoiy muhitini tashkil qiladi.

79
 Bolani tarbiyalashda turli usullar, vositalar va usullarning uyg‘un kombinatsiyasi
haqida unutmang.

Ijtimoiylashtirishning omillari (makro, mezo va mikro omillar) va

mexanizmlari

Insonning ijtimoiylashuv jarayoni si odamlar bilan o‘zaro munosabat

jarayonida amalga oshiriladi. Shaxsning rivojlanishi va o‘zgarishi, uning
tarbiyasining ijtimoiylashuv jarayoni ushbu o‘zaro taʼsirning qanday rivojlanishiga
bog‘liq. Shaxsning shaxsiyati obyektiv va subyektiv, tabiiy va ijtimoiy, ichki va
tashqi, mustaqil va o‘z-o‘zidan yoki muayyan maqsadlarga muvofiq harakat
qiladigan odamlarning irodasi va ongiga bog‘liq bo‘lgan ko‘plab omillarning
taʼsiri natijasida shakllanadi va rivojlanadi. Shu bilan birga, insonning o‘zi tashqi

80
taʼsirlarni fotografik tarzda aks ettiruvchi passiv mavjudot sifatida qaralmaydi. U
o‘zining shakllanishi va rivojlanishining subyekti sifatida harakat qiladi.
O‘zining asl maʼnosida shaxsiyat - bu niqob, yunon teatrida aktyor o‘ynagan
rol. Qadimgi yunonlar uchun jamiyatdan tashqarida, siyosatdan tashqarida bo‘lgan
shaxs mavjud emas edi. Xristianlikda shaxsiyat alohida mavjudlik, nomoddiy
ruhning sinonimi sifatida tushunilgan va Uyg‘onish davri o‘z-o‘zini anglashni
birinchi o‘ringa olib chiqadi va shaxsiyat amalda «men» tushunchasi bilan
birlashtiriladi.
Fanda “shaxsiyat” tushunchasi bilan bir qatorda “inson”, “individ” va
“individuallik” kabi tushunchalar ham ko‘p qo‘llaniladi. Ularning “shaxsiyat”
tushunchasidan farqi quyidagicha. “Inson” atamasi bir shaxsga emas (agar uning
hajmi va mazmuni boshqa tushunchalar hajmi va mazmuni bilan solishtirilsa),
balki butun insoniyat zotiga tegishli. Shuning uchun «odam» tushunchasi baʼzan
umumiy deb ataladi va uning mazmuniga hayvonlardan farqli ravishda odamlarga
xos bo‘lgan barcha xususiyatlarni o‘z ichiga oladi. Bu, haqiqiy psixologik
xususiyatlardan tashqari, insonning jismoniy xususiyatlarini, uning turmush tarzi,
madaniyati va boshqalarni ham o‘z ichiga oladi.
Shaxs yakka shaxs yoki insoniyatning yagona vakili deb ataladi. Bu
tushuncha, «inson» tushunchasi kabi, berilgan, alohida olingan, aniq shaxsga xos
bo‘lgan barcha turdagi insoniy xususiyatlarni nazarda tutadi. Shaxs, birinchi
navbatda, genotipik shakllanishdir. Аmmo shaxs nafaqat genotipik shakllanish,
balki uning shakllanishi maʼlum bo‘lganidek davom etadi va ontogenezda in vivo.
Shaxs faqat mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimiga qo‘shilish orqali shaxsga
aylanadi, yaʼni u yangi tizim sifatiga ega bo‘lib, katta tizim - jamiyatning
elementiga aylanadi.
Shaxs yakka shaxs yoki insoniyatning yagona vakili deb ataladi. Bu
tushuncha, «inson» tushunchasi kabi, berilgan, alohida olingan, aniq shaxsga xos
bo‘lgan barcha turdagi insoniy xususiyatlarni nazarda tutadi. Shaxs, birinchi
navbatda, genotipik shakllanishdir. Аmmo shaxs nafaqat genotipik shakllanish,
balki uning shakllanishi, maʼlumki, hayot davomida davom etadi. Shaxs faqat
mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimiga qo‘shilish orqali shaxsga aylanadi, yaʼni u
yangi tizim sifatiga ega bo‘lib, katta tizim - jamiyatning elementiga aylanadi.
Kichkintoyning ijtimoiylashuv jarayoni obyektiv faoliyat bilan emas, balki
jonlantirish majmuasi bilan, u boshqa odamga dunyoning qolgan qismiga nisbatan
boshqacha munosabatda bo‘lishni boshlaganda, yaʼni u bilan muayyan
munosabatlarga, shu jumladan muloqotga kirishishni boshlaydi.
«Individuallik» atamasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan, ammo
turli xil maʼnolarga ega. Ushbu so‘zning maʼnolaridan biri maʼlum bir shaxsda
insoniy xususiyatlarning o‘ziga xos kombinatsiyasini ko‘rsatadi. Ushbu atamaning
ikkinchi maʼnosi bu shaxsning shaxs sifatida boshqa odamlardan (individlardan)
qanday farq qilishini taʼkidlaydi. Ushbu atamaning birinchi tushunchasi,
shuningdek, bir-biriga nisbatan odamlarga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarni o‘z

81
ichiga olishi mumkin va atamaning ikkinchi taʼrifi faqat bir kishi boshqasidan
qanday farq qilishini ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi.
«Shaxsiyat» tushunchasi barcha odamlarga xos bo‘lgan umuminsoniy
qadriyat fazilatlar va qobiliyatlarni tavsiflash uchun ishlatiladi. Bu kontseptsiya
dunyoda boshqa barcha moddiy tizimlardan faqat o‘ziga xos turmush tarzi bilan
ajralib turadigan inson zoti, insoniyat kabi tarixiy jihatdan rivojlanayotgan maxsus
jamoa mavjudligini taʼkidlaydi.
ko‘pincha bu shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega harakatlarini belgilaydigan
barqaror psixologik xususiyatlar to‘plamiga ega bo‘lgan shaxs sifatida tavsiflanadi.
Shaxsning ko‘pgina taʼriflarida shaxsiy fazilatlarga uning kognitiv jarayonlari yoki
o‘zgaruvchan ruhiy holatlarini tavsiflovchi shaxsning psixologik fazilatlari
kirmasligi taʼkidlanadi, odamlar va jamiyat bilan munosabatlarda namoyon
bo‘ladiganlar bundan mustasno.
«Shaxsiyat» tushunchasi odatda ko‘proq yoki kamroq barqaror bo‘lgan va
maʼlum bir shaxsning individualligidan dalolat beruvchi xususiyatlarni o‘z ichiga
oladi.
Shaxsiyat - bu jamiyatda o‘ynaydigan ijtimoiy rollar yig‘indisini aks
ettiruvchi ijtimoiy munosabatlar va harakatlar subyekti sifatidagi shaxsning
ijtimoiy qiyofasi. Maʼlumki, har bir inson bir vaqtning o‘zida bir nechta holatlarni
bajarishi mumkin. Bu holatlarning barchasini bajarish jarayonida u tegishli
xarakter xususiyatlarini, xulq-atvorini, reaktsiya shakllarini, g‘oyalarni,
eʼtiqodlarni, qiziqishlarni, mayllarni va boshqalarni rivojlantiradi, ular birgalikda
biz shaxsiyat deb ataladigan narsani tashkil qiladi.
Shaxsning tabiati biosotsialdir: u biologik tuzilmalarga ega, ular asosida
aqliy funksiyalar va shaxsiy printsipning o‘zi rivojlanadi. Turli taʼlimotlar insonda
taxminan bir xil tuzilmalarni ajratib turadi: tabiiy, pastki, qatlamlar va yuqori
xususiyatlar (ruh, orientatsiya, super-Men), ammo ular kelib chiqishi va tabiatini
turli yo‘llar bilan tushuntiradilar. Ijtimoiy sharoitga oqilona moslashish, shaxsga
ham, boshqalarga ham zarar etkazmaslik nafaqat qoralanishi, balki ko‘p hollarda
qo‘llab-quvvatlanishi kerak. Aks holda, ijtimoiy normalar, tartib-intizom,
tashkilotchilik, hatto jamiyat yaxlitligi haqidagi savollar o‘z mazmunini yo‘qotadi.
Shaxsning xulq-atvorini belgilashda atrof-muhitning roli masalasi uning ijtimoiy
va maʼnaviy javobgarligi bilan bog‘liq.
Shaxsiyatning ijtimoiy tuzilmasi elementlari: hayot tarzida va mehnat,
ijtimoiy-siyosiy, madaniy-maʼrifiy, ijtimoiy va maishiy faoliyatda namoyon
bo‘ladigan ijtimoiy fazilatlarni faoliyatda amalga oshirish usuli. Shu bilan birga,
mehnatni shaxs tuzilishidagi markaziy, muhim bo‘g‘in sifatida ko‘rish kerak, bu
uning barcha elementlarini belgilaydi. Shaxsning obyektiv ijtimoiy ehtiyojlari.
Shaxs jamiyatning uzviy qismidir, shuning uchun uning tuzilishi ijtimoiy
ehtiyojlarga asoslanadi. Boshqacha qilib aytganda, shaxsning tuzilishi shaxsning
ijtimoiy mavjudot sifatida rivojlanishini belgilaydigan obyektiv qonunlar bilan
belgilanadi. Inson bu ehtiyojlardan xabardor bo‘lishi mumkin yoki bo‘lmasligi
mumkin, ammo bundan ular mavjud bo‘lishni to‘xtatmaydi va uning xatti-
82
harakatlarini belgilaydi. Ijodiy faoliyat qobiliyatlari, bilim, ko‘nikmalar, bu
shakllangan shaxsni shaxs sifatida shakllanish bosqichida bo‘lgan shaxsdan ajratib
turadigan ijodiy qobiliyatlardir. Bundan tashqari, ijodiy qobiliyatlar o‘z tabiatiga
ko‘ra ijodiy shaxslarni (fan, sanʼat) talab qiladigan faoliyat sohalarida, balki bir
qarashda ijodiy deb atash mumkin bo‘lmagan sohalarda ham namoyon bo‘lishi
mumkin emas. Masalan, mehnat sohasidagi muntazam ish, shu bilan birga unda
ijodkorlik namoyon bo‘ladi, odamlar mehnatini engillashtiradigan, uni qiziqarli va
samarali qiladigan turli xil mashina va mexanizmlar yaratiladi. Bir so‘z bilan
aytganda, ijodkorlik insonning shaxs sifatidagi o‘ziga xos xususiyatidir.
Jamiyatning madaniy qadriyatlarini, yaʼni shaxsning maʼnaviy dunyosini
o‘zlashtirish darajasi mvjud.
Shaxsiyat tuzilishida uchta parametr mavjud: insonning dunyo bilan
aloqalari kengligi, ierarxizatsiya darajasi va ularning umumiy tuzilishi. Shaxsni
boshqaradigan axloqiy meʼyorlar va tamoyillar mavjuddir. Va nihoyat, eʼtiqodlar
inson xulq-atvorining asosiy chizig‘ini belgilaydigan eng chuqur tamoyillardir.
Eʼtiqodlar insonning o‘zining obyektiv (ongdan mustaqil ravishda mavjud bo‘lgan)
ehtiyojlarini anglashi bilan bog‘liq bo‘lib, u go‘yo shaxs tuzilishining o‘zagini
tashkil qiladi. Har bir inson u yoki bu tarzda jamiyat hayotida ishtirok etadi,
bilimga ega chiqgan holda nimanidir boshqaradi. Shaxsning ijtimoiy tuzilishi
doimo o‘zgarib turadi, chunki uning ijtimoiy muhiti doimo o‘zgarib turadi.
Shaxsiyat, yangi maʼlumot, yangi bilimlarni oladi. Bu bilimlar yeʼtiqodga
aylanadi. O‘z navbatida, eʼtiqodlar inson harakatlarining mohiyatini belgilaydi.
Demak, ijtimoiylashuv jarayoni deganda shaxsning ijtimoiy tuzilmasini jamiyat
talablariga mos ravishda qo‘llash deb tushunish mumkin.
Moslashuv jarayoni tushunchasi va mohiyati. Moslashuv jarayoni bosqichlari.
Moslashuv jarayoni mexanizmlari
«Moslashtirish» tushunchasi umumlashtirilgan shaklda shaxs tomonidan
ijtimoiy guruhga va umuman jamiyatga xos bo‘lgan madaniyat kontseptsiyasiga
kiritilgan maʼlum bilimlar, meʼyorlar, qadriyatlar, munosabatlar, xulq-atvor
shakllarini o‘zlashtirish jarayonini tavsiflaydi va shaxsga ijtimoiy
munosabatlarning faol subyekti sifatida ishlashga imkon beradi. Shaxsning
ijtimoiylashuv jarayoni si ijtimoiy boshqariladigan va yo‘naltirilgan-uyushgan va
o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan ko‘plab sharoitlar kombinatsiyasi taʼsiri ostida
amalga oshiriladi. Etakchi shartlar - bu insonning muvaffaqiyatli tarbiyasi va
taʼlimi xisoblanadi.
Moslashuv jarayoni insonning turmush tarzining atributi bo‘lib, uning holati
va natijasi sifatida qaralishi mumkin. Moslashuv jarayoni jarayonining ajralmas
sharti - bu shaxsning madaniy o‘zini o‘zi anglashi, uning ijtimoiy takomillashtirish
bo‘yicha faol faoliyati. Moslashuv jarayoni sharoitlari qanchalik qulay bo‘lmasin,
uning natijalari ko‘p jihatdan shaxsning o‘zi faoliyatiga bog‘liq. Anʼanaviy
mahalliy sotsiologiyada ijtimoiylashuv jarayoni shaxsning turli ijtimoiy guruhlar,
institutlar, tashkilotlar bilan o‘zaro munosabati jarayonida o‘zini o‘zi rivojlantirish
sifatida qaraladi, buning natijasida shaxsning faol hayotiy pozitsiyasi shakllanadi.
83
Shuni yodda tutish kerakki, ijtimoiylashuv jarayoni inson hayoti davomida davom
etadigan jarayondir. Shu munosabat bilan, odatda, ijtimoiylashuv jarayoni
jarayonining maʼlum bosqichlari ajratiladi: mehnatdan oldin (bolalik, mashg‘ulot),
mehnat va mehnatdan keyin.
Har bir bosqichda faoliyat yuritish asoslari ijtimoiylashuv jarayoni
institutlarida qo‘yiladi, ularning eng muhimi maktabdir. Shaxsning ijtimoiylashuv
jarayoni uning ijtimoiy muhit bilan o‘zaro taʼsirining murakkab jarayoni bo‘lib,
buning natijasida shaxsning fazilatlari ijtimoiy munosabatlarning haqiqiy subyekti
sifatida shakllanadi.
Moslashtirishning asosiy maqsadlaridan biri insonni ijtimoiy voqelikka
moslashtirish, moslashtirishdir, bu jamiyatning normal faoliyati uchun eng
mumkin bo‘lgan shartdir. Biroq, bu erda oddiy ijtimoiylashuv jarayoni
jarayonidan tashqariga chiqadigan, pirovardida, shaxsning ijtimoiy munosabatlar
tizimidagi o‘rni, uning ijtimoiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan haddan tashqari
holatlar bo‘lishi mumkin. Bunday yekstremal moslashishning salbiy usullari deb
atash mumkin. Inson har doim tanlovga ega va shuning uchun ijtimoiy masʼuliyat
bo‘lishi kerak. Jamiyatning oqilona tuzilishi shaxsning jamiyat oldidagi o‘zaro
muvozanatini va jamiyatning shaxs oldidagi masʼuliyatini nazarda tutadi.
Eʼtiqodlar insonning o‘zining obyektiv (ongdan mustaqil ravishda mavjud
bo‘lgan) ehtiyojlarini anglashi bilan bog‘liq bo‘lib, u go‘yo shaxs tuzilishining
o‘zagini tashkil qiladi. Moslashuv jarayoni jarayoni - bu shaxs va jamiyat
o‘rtasidagi o‘zaro taʼsir jarayoni. Bu o‘zaro taʼsir, bir tomondan, ijtimoiy tajribani
shaxsga o‘tkazish usulini, uni ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritish usulini,
ikkinchi tomondan, shaxsiy o‘zgarishlar jarayonini o‘z ichiga oladi. Ushbu so‘nggi
talqin zamonaviy sotsiologik adabiyot uchun eng anʼanaviy bo‘lib, bu erda
ijtimoiylashuv jarayoni shaxsning ijtimoiy tajriba, ijtimoiy aloqalar va
munosabatlar tizimini o‘zlashtirishini o‘z ichiga olgan shaxsning ijtimoiy
rivojlanish jarayoni sifatida tushuniladi.Moslashuv jarayoni jarayonining mohiyati
shundan iboratki, bu jarayonda shaxs o‘zi mansub bo‘lgan jamiyatning aʼzosi
sifatida shakllanadi. Shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni insonning butun hayoti
davomida davom etadigan murakkab, qarama-qarshi jarayondir.
Moslashtirish bosqichlarini taqsimlashda turli xil yondashuvlar mavjud.
Uning davriyligi uchun asoslar har xil: faoliyatning etakchi turi, ijtimoiylashuv
jarayoni jarayonining etakchi instituti. Moslashuv jarayoni bosqichlari inson
hayotining yosh davriyligi bilan bog‘liq bo‘lgan nuqtai nazar eng yeʼtirof etilgan.
Demak, ular go‘daklik, erta bolalik, maktabgacha yoshdagi bolalik, boshlang‘ich
maktab yoshi, o‘smirlik, erta yoshlik, yoshlik, yoshlik, kamolot, qarilik, qarilik,
uzoq umr ko‘rish davrlarini ajratadilar. Ko‘pgina tadqiqotchilar bolalik davri bilan
bog‘liq bo‘lgan asosiy aqliy funksiyalar va asosiy xatti-harakatlarning yelementar
shakllarini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiylashuv jarayoni
jarayonining boshlang‘ich bosqichlarining ushbu jarayondagi hal qiluvchi roliga
eʼtibor qaratadilar. Moslashuv jarayoni jarayonining har bir yoshi yoki bosqichi
uchun vazifalarning uchta guruhi ajratiladi: tabiiy-madaniy, ijtimoiy-madaniy va
84
psixologik. Bu muammolarni hal qilish insoniyat taraqqiyotining obyektiv zarurati
hisoblanadi. Tabiiy-madaniy vazifalar - har bir yosh bosqichida jismoniy
rivojlanishning maʼlum darajasiga erishish xisoblanadi.
Ijtimoiy-madaniy vazifalar - kognitiv, axloqiy, qiymat-semantik. Moslashuv
jarayoni jarayonining har bir bosqichida inson nafaqat maʼlum miqdordagi bilim,
ko‘nikma, ko‘nikmalarga ega bo‘lishi, balki jamiyat hayotida munosib ishtirok
etish i kerak. Bu vazifalar obyektiv ravishda butun jamiyat, uning rivojlanish
darajasi, shaxsning mintaqaviy va yaqin atrof-muhit bilan belgilanadi. Ijtimoiy-
psixologik vazifalar - bu shaxsning o‘z-o‘zini ongini shakllantirish, uning hozirgi
hayotda va kelajakda o‘zini o‘zi belgilashi, o‘zini o‘zi anglashi va o‘zini o‘zi
tasdiqlashi lozim. Albatta, ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining har bir bosqichi
uchun vazifalarning mazmuni va ularni amalga oshirish vositalari har xildir.
A.V.Mudrikning fikricha, agar u yoki bu yosh bosqichida biron bir
guruhning vazifalari yoki muhim vazifalari hal etilmay qolsa, u holda bu shaxsning
rivojlanishini kechiktiradi yoki uni to‘liqsiz qiladi. Moslashtirish turli xil
mexanizmlar orqali amalga oshiriladi. Moslashuv jarayoni jarayonining ijtimoiy-
psixologik mexanizmlarini ajrating: taqlid, taklif va boshqalar, ijtimoiylashuv
jarayoni mexanizmi sifatida turli ijtimoiy institutlar keltiriladi: maktab, oila va
boshqalar. Ularning barchasi ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining universal
mexanizmlari dub ataladi: anʼanaviy, institutsional, shaxslararo, refleksiv.
Moslashuv jarayoni jarayonining anʼanaviy mexanizmi - bu odamning o‘z
oilasiga va uning yaqin atrofiga xos bo‘lgan xulq-atvori, munosabati va eʼtiqodi
normalarini o‘zlashtirishi. Institutsional mexanizm - insonning turli tashkilot va
muassasalar bilan o‘zaro munosabatlari jarayonida amalga oshiriladi. Ushbu
muassasalarning baʼzilari ixtisoslashgan, yaʼni. ular ijtimoiylashuv jarayoni
funksiyasini amalga oshirish uchun maxsus yaratilgan (masalan, taʼlim tizimining
muassasalari), boshqalari ixtisoslashgan bo‘lmagan, yaʼni ular bu vazifani asosiy
funksiyalari bilan parallel ravishda o‘tishda bajaradilar. Moslashuv jarayoni
jarayonining stilize qilingan mexanizmi submadaniyat doirasida ishlaydi.
Submadaniyat – bu odamlarning maʼlum bir guruhiga xos bo‘lgan normalar,
qadriyatlar, xulq-atvor ko‘rinishlari to‘plami bo‘lib, bu guruhning maʼlum turmush
tarzini belgilaydi. Moslashuv jarayoni jarayonining shaxslararo mexanizmi
insonning boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabati jarayonida ishlaydi, ikkinchisi
yesa u uchun muhim bo‘lishi kerak. Muhim shaxslar ota-ona, o‘qituvchi, do‘st va
boshqalar bo‘lishi mumkin.
Moslashuv jarayoni jarayonining refleksiv mexanizmi individual tajriba va
xabardorlik, ichki muloqot orqali amalga oshiriladi, bunda inson jamiyatning turli
institutlariga, oilaga, tengdoshlar jamiyatiga va boshqalarga xos bo‘lgan maʼlum
qadriyatlarni ko‘rib chiqadi, baholaydi, qabul qiladi yoki rad etadi.Har bir
shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni ushbu mexanizmlarning barchasi yordamida
amalga oshiriladi. Ammo bu mexanizmlarning har birining roli, ularning
ijtimoiylashuv jarayoni jarayonini amalga oshirishdagi «o‘ziga xos» vazni
boshqacha. Shunday qilib, ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining dastlabki
85
bosqichlarida hal qiluvchi rol anʼanaviy mexanizmga tegishli bo‘lsa, o‘smirlik
davrida ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining institutsional mexanizmi birinchi
o‘ringa chiqadi. Bundan tashqari, maktab ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining
institutsional mexanizmi sifatida, ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining boshqa
mexanizmlari bilan birgalikda shaxsning o‘zini o‘zi rivojlantirishda tizimni
shakllantiruvchi omil hisoblanadi. Bu zamonaviy jamiyatda insonning
ijtimoiylashuvi uchun fundamental asoslarni “zakladka”, muayyan vaziyatda javob
berish sxemalarini yaratish bilan bog‘liq.
Davlat hokimiyat funksiyalariga ega bo‘lgan jamiyat siyosiy tizimining
bo‘g‘inidir. Bu jamiyatni boshqaradigan o‘zaro bog‘liq muassasalar va
tashkilotlarning yig‘indisidir. Davlatni o‘z-o‘zidan ijtimoiylashuv jarayoni omili
deb hisoblash mumkin, chunki uning xarakterli siyosati, mafkurasi va stixiyali
amaliyoti o‘z fuqarolari hayotini moslashtirish, ularning rivojlanishi va o‘zini o‘zi
anglash uchun muayyan shart-sharoitlarni yaratadi. Bunday sharoitlarda ozmi-
ko‘pmi muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan bolalar, o‘smirlar, yigitlar, kattalar
ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz ravishda davlat tomonidan o‘rnatilgan va (hatto ko‘proq)
ijtimoiy amaliyotda qo‘lga kiritilgan meʼyorlar va qadriyatlarni o‘rganadilar.
Bularning barchasi maʼlum bir tarzda insonning ijtimoiylashuv jarayoni
jarayonida o‘zgarishiga taʼsir qilishi mumkin. Davlat maʼlum jins va yoshga,
ijtimoiy-professional, milliy va madaniy guruhlarga mansub fuqarolarning nisbatan
yo‘naltirilgan ijtimoiylashuv jarayonini amalga oshiradi. Aholining ayrim
guruhlarini nisbatan yo‘naltirilgan ijtimoiylashuv jarayoni davlat tomonidan o‘z
funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan vazifalarni hal qilish jarayonida
obyektiv ravishda amalga oshiriladi.
Shunday qilib, davlat yoshni belgilaydi: majburiy taʼlimning boshlanishi,
ko‘pchilik yoshi, nikoh, avtoulovni boshqarish uchun litsenziya olish, armiyaga
chaqirish (va uning muddati), mehnat faoliyatining boshlanishi, nafaqaga chiqish.
Davlat etnik va diniy madaniyatlarning rivojlanishi va faoliyat yuritishini qonuniy
ravishda rag‘batlantiradi va baʼzan moliyalashtiradi (yoki aksincha, cheklaydi,
cheklaydi va hatto taqiqlaydi). Biz ushbu misollar bilan cheklanamiz. Shunday
qilib, davlat tomonidan amalga oshiriladigan, aholining katta guruhlariga
qaratilgan nisbatan yo‘naltirilgan ijtimoiylashuv jarayoni muayyan odamlarga
hayot yo‘lini tanlash, ularning rivojlanishi va o‘zini o‘zi anglashi uchun maʼlum
shart-sharoitlarni yaratadi.
Davlat o‘z fuqarolarini tarbiyalashga hissa qo‘shadi, buning uchun
o‘zlarining asosiy funksiyalaridan tashqari, turli yosh guruhlarini o‘qitishni ham
amalga oshiradigan tashkilotlar tuziladi. 19-asr o‘rtalaridan boshlab taʼlim
tashkilotini davlat o‘z qo‘liga oldi. U fuqarolarni tarbiyalashdan juda manfaatdor,
uning yordamida ijtimoiy tuzumga mos keladigan shaxsni shakllantirishga intiladi.
Davlat o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga erishish uchun ta`lim sohasida muayyan
siyosat ishlab chiqadi va davlat taʼlim tizimini shakllantiradi.
Jamiyat shaxsni moslashtirish omili sifatida

86
 Moslashuv jarayoni jarayoni jamiyatning barcha qatlamlarini qamrab oladi.
Uning doirasida yeskilarini almashtirish uchun yangi meʼyorlar va qadriyatlarni
o‘zlashtirish reijtimoiylashuv jarayoni deb ataladi va odamning ijtimoiy xulq-
atvor ko‘nikmalarini yo‘qotish deijtimoiylashuv jarayoni deb ataladi. Moslashuv
jarayoni dagi og‘ish odatda deviatsiya deb ataladi. Moslashtirish modeli jamiyat
qanday qadriyatlarga sodiq yekanligi, ijtimoiy o‘zaro taʼsirlarning qaysi turini
takrorlash kerakligi bilan belgilanadi. Moslashtirish ijtimoiy tizim xususiyatlarini
takror ishlab chiqarishni taʼminlaydigan tarzda tashkil etilgan. Jamiyatning asosiy
qadriyati shaxs erkinligi bo‘lsa, u shunday sharoitlarni yaratadi. Insonga maʼlum
shart-sharoitlar yaratilsa, u mustaqillik va masʼuliyatni, o‘zining va boshqalarning
shaxsiyatini hurmat qilishni o‘rganadi. Bu hamma joyda o‘zini namoyon qiladi:
oilada, maktabda, universitetda, ishda va boshqalarda. Bundan tashqari,
ijtimoiylashuv jarayoni jarayonining ushbu liberal modeli erkinlik va
masʼuliyatning organik birligini nazarda tutadi.
Insonning ijtimoiylashuv jarayoni jarayoni uning butun hayoti davomida
davom etadi, lekin u ayniqsa yosh yillarda jadal davom etadi. Ana shunda
shaxsning maʼnaviy kamolotining poydevori yaratilib, bu taʼlim sifatining
ahamiyatini oshiradi, jamiyat masʼuliyatini oshiradi, taʼlim jarayonining maʼlum
bir koordinata tizimini belgilaydi, u umuminsoniy qadriyat va maʼnaviy
qadriyatlarga asoslangan dunyoqarashni shakllantirishni o‘z ichiga oladi; ijodiy
fikrlashni rivojlantirish; yuqori ijtimoiy faollikni, maqsadlilikni, ehtiyoj va
jamoada ishlash qobiliyatini rivojlantirish, yangi narsaga intilish va nostandart
vaziyatlarda hayot muammolarining eng yaxshi yechimini topish qobiliyati;
doimiy o‘z-o‘zini tarbiyalash va kasbiy fazilatlarni shakllantirish zarurati; mustaqil
ravishda qaror qabul qilish qobiliyati; qonunlarga, axloqiy qadriyatlarga hurmat;
ijtimoiy masʼuliyat, fuqarolik jasorati, ichki erkinlik va qadr-qimmat tuyg‘usini
rivojlantiradi; milliy o‘zlikni anglashni tarbiyalash.
Bolalikda egallangan ijtimoiy hayot me`yorlari
Butun jahonga ma’lum va mashxur O‘rta Osiyoning buyuk allomalari
onalaridan biri tabib, biri shoir, biri xandasa. biri muxandis, biri faylasuf bo‘lib
tug‘ilmagan, balki ularning yashab turgan davri, ijtimoiy muhiti, qolaversa oila
muhiti ularning mana shunday insonlar bo‘lib yetishishlarida asosiy turtki bo‘lgan,
ular yashab turgan hayotning ma’nosi, ideal va voqelik, axloqiy xaqiqat burch va
borliq, axloqiy hayotda obyektivlik va subyektivlikning o‘zaro munosabati, bilish
va qadr-qimmat singari axloqiy sifatlarning o‘ta shakllanganligi ham bu kabi
insonlarni yetishib chiqishida asosiy turtki bo‘ladi. O‘sha davrda insonparvarlik
g‘oyalari qadr-qimmati, insoniylik yangi va yuksak bosqichga ko‘tarilgan edi.
Shuning uchun ham Mirzo Bedil haqli ravishda tarbiyada inson qadr-qimmatining
buyukligi haqida gapirib shunday deydi; - «Xazrati insonnnng hurmat-ehtiromga
sazovor ekanligini tan olmagan har kim mal’undir».
Darhaqiqat bunday insonlar qadriyatlarimiz dahlsiz bo‘lishi imom Buxoriy,
Farobiy, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Hojib, So‘fi Olloyor, Abu Rayhon Beruniy,
Abu Ali Ibn Sino, Umar Xayyom, Sa’diy Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Alisher
Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bedil, Ahmad
87
Donish va boshqa ko‘pgina mutafakkirlarning ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi
g‘oyalaridan keng foydalanish va ularning didaktik qarashlarini pedagogika
fanining rivolanishida metodik asos qilib olish bugungi kun talabidagi yoshlarni
tarbiyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi
Individning sotsiumga kirishi murakkab jarayon hisoblanadi. Bir tomondan,
individga hamjamiyatlar a’zosi sifatida faoliyat ko‘rsatish imkonini beradigan
muayyan qadriyatlar tizimini (normalar, namunalar, bilimlar, tasavvurlarni)
o‘zlashtirib olishni o‘z ichiga oladi. Ikkinchi tomondan, - shaxsning o‘z ijtimoiy
tajribasini orttirishi va o‘zini faol qaror toptirishini o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiylashuvining samaradorligini (odamning ijtimoiy jarayonlarga to‘la-
to‘kis qo‘shilganligini) bildiruvchi eng muhim ko‘rsatkichlar ijtimoiy faollik va
harakatchanlikdir.
Ijtimoiy faollik – shaxsning ijtimoiy jarayonlarda ongli ravishda qatnashishi,
ularga ta’sir ko‘rsatish imkoniyatining muvjudligidir. Totalitar tizim sharoitida
ijtimoiy tizimning har qanday joyida odam ijtimoiy jarayonlarga ta’sir ko‘rsata
olmas, ularni o‘zgartirish yo‘lida ijtimoiy faollik ko‘rsata olmas edi. Bu hol
odamning jamiyatdagi o‘z o‘rnini belgilab olishi jarayoni ko‘pincha uning real
istaklari va intellektual qobiliyatlariga bog‘liq bo‘lmasligiga olib borar edi.
Binobarin, shaxsning sotsial roli uning ijtimoiy jarayonlar hamda ularni
o‘zgartirish imkoniyatlari haqidagi tasavvurlariga adekvat emas edi.
Jamiyat hayoti markazlashtirilgan bir sharoitda shaxsning ijtimoiy
harakatchanligi ham, ya’ni jamiyatdagi o‘z mavqeini istaklari va qobiliyatlariga
muvofiq o‘zgartirish imkoniyati juda kam edi. Odamning hayotdagi o‘z o‘rni
haqidagi tasavvuri bilan real mavqei o‘rtasida farq bo‘lgan bir sharoitda ijtimoiy
maqomni shaxsiy talablar, qobiliyatlar va qadriyat yo‘nalishlariga muvofiq
o‘zgartirish mumkin emas edi.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1.O‘zbekiston Respublikasida aholining necha % ini 18 yoshgacha bo‘lgan
bolalar tashkil etadi?
2.Yetim va oila muhitidan mahrum bo‘lgan olalar davlatimiz tomonidan
qanday qo‘llab-quvvatlanmoqda?
3.Qaysi davrlarda o‘sish nihoyatda kuchli kechadi?
4.Ushbu fikr kimga tegishli? «Xazrati insonnning hurmat-ehtiromga
sazovor ekanligini tan olmagan har kim mal’undir».
5.Har odam boshqa kishidan nimasi bilan farq qiladi?

Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:

Mashg’ulot jarayonida mavzuni mustahkamlash uchun “Aqliy hujum”
metodidan foydalaniladi va quyidagi muammoli savol o’rtaga tashlanadi:
“Tarbiya -ijtimoiylashtirish omili deganda nimani tushinasiz.?”
O’qituvchi talabalarga bolalarda ijtimioylashish, tushunchalarni hosil qilish
uchun “Fikr erkinligi” tushunchasi bilan yondashish lozimligini uqtiradi va bunda
quyidagilarga amal qilishi lozimligini aytib o’tadi:
vaqtdan samarali foydalanish;
har bir bolani faollika undash;
88
 ularda erkin fikrlash va uni bayon etish layoqatini shakllantirish.
Talabalarning ijtimoiy tarbiya haqidagi bilimlarini tekshirish uchun quyidagi
jadvalni to’ldirish vazifasi beriladi:
1.BAHS
Bahs – o'z fikrini ifoda etishni xohlovchilar orasida biron bir munozarali
masalani muhokama qilish, haqiqatni aniqlash va to'g'ri qarorni qabul qilish
Bahs ishtirokchisiga eslatma:
1. Bahs munosabatlarni hal etish usuli emas balki muammoni hal etish
usulidir.
2. Boshqa ishtirokchilarga ham so'z berish uchun uzoq vaqt nutq so'zlama.
3. Har bir so'zni o'ylab, to'g'ri ifoda qil, hissiyotlaringni nazorat qil, chunki
sening aqliy fikrlaring o'z maqsadiga yetishi kerak.
4. Opponent nuqtai nazarini tushunishga harakat qil, uni hurmat qil.
5. Opponent fikrini buzmasdan e'tirozlaringni aniq bildir.
6. Faqat bahs mavzusi bo'yicha fikr bildir, ko'p o'qiganliging va umumiy
bilimdonligingni ro'kach qilma.
7. Kimgadir yoqishni ko'zlab hushomad qilishingga va o'z nutqing bilan
ranjitishga qarshi kurashgin.

TOPSHIRIQLAR:
1. Ijtimoiy tarbiya psixalogiyasining turli yoshdagi xususiyatlarini asoslab
bering.
2. Ijtimoiy tarbiya menejmenti va iqtisodiyoti tushunchalarini yoritib bering.

8-MAVZU: PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY PEDAGOGIKA

KATEGORIYALARI

Reja:
1. Shaxs, rivojlanish, faoliyat, ijtimoiylashuv jarayoni , jamiyat
2. Ijtimoiy taʼlim va ijtimoiy madaniyat.
3. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy toifalari.
Tayanch iboralar: shaxsiyat, shaxs, individ, individuallik, rivojlanish,
shakllanish, tarbiya, ijtimoiylashuv jarayoni , irsiyat, muhit, muloqot.
Shaxs, rivojlanish, faoliyat, ijtimoiylashuv jarayoni , jamiyat
Har bir fanning o`rganish predmetiga asoslangan bilimlar tizimini ajratib
turadi. Fanning bilimlar tizimi uning tushuncha va kategoriyalarida o`z aksini
topadi. Tushuncha — real olamni bilish jarayonida aks etish shakllaridan biri.
Reallikning o`zgaruvchanligi va ko`p qirraliligi tufayli tushunchalar dinamik,

89
rivojlanadigan tavsifga ega. Ular tarixiy holat va hayot sharoitlariga bog‘liq
ravishda o`zgaradi.
Hammamizga ma’lumki, pedagogika fanining asosiy kategoriyalariga
“ta’lim”, “tarbiya”, “ma’lumot” singari tushunchalar kiradi. Shu kategoriyalar
asosida “shaxs”, “rivojlanish”, “faoliyat”, “jamiyat”, “ijtimoiylashuv” singari
ijtimoiy-gumanitar fanlar uchun umumiy bo`lgan tushunchalar qo`llaniladi.
So`nggi yillarda «pedagogik faoliyat” kategoriyasi ham keng qo`llanilmoqda.
Ijtimoiy pedagogika fani pedagogikaning yo`nalishlaridan biri sifatida “Ijtimoiy
pedagogik faoliyat”, “Ijtimoiy ta’lim” va “Ijtimoiy tarbiya” singari kategoriyalarga
ega. Pedagogika va ijtimoiy pedagogika fani kategoriyalarining bir-biridan farqli
jihati quyidagi jadvalda aks etgan.
Shaxs sotsiologiyaning markaziy tushunchalaridan biridir. Sotsiologiyada
shaxs-bu shaxsning ijtimoiy xususiyatlarining yaxlitligi. Shaxs-bu ijtimoiy
rivojlanish va shaxsning ijtimoiy munosabatlar tizimiga qo‘shilishi mahsulidir.
Shaxs ijtimoiy munosabatlar subyekti sifatida jamiyatdan maʼlum darajada
mustaqillik, unga qarshi turish qobiliyati bilan ajralib turadi. Shaxsiy mustaqillik
ularning xatti-harakatlarini nazorat qilish qobiliyati bilan bog‘liq bo‘lib, bu o‘z-
o‘zini anglashsiz, o‘z-o‘zini hurmat qilmasdan mumkin emas. Shaxsni ijtimoiy
munosabatlar obyekti sifatida ko‘rib chiqishda asosiy eʼtibor jamiyatning shaxsga
taʼsiriga, uning ijtimoiy va madaniy kutishlarga, shaxs shakllanadigan muhitning
ijtimoiy munosabatlariga bog‘liqligiga qaratiladi.
Shaxsning moslashuv jarayoni.
Moslashtirish-bu madaniy meʼyorlarni o‘zlashtirish va ijtimoiy holatlarni
o‘zlashtirish jarayoni. Moslashuv jarayoni tufayli inson jamiyatning qobiliyatli
aʼzosiga aylanadi. Аmmo odamdan boshqa hech kim moslashuv jarayoni ga ega
emas - inson jamiyatda, ijtimoiy munosabatlar dunyosida yashashni o‘rganadigan
davr (va nafaqat hayvonlar kabi ekologik joyida). Hech qanday ijtimoiy mulk
tug‘ma emas. Vijdon, masʼuliyat, sharaf va boshqalar hissi. genetik jihatdan
uzatilmaydi. Ijtimoiy muhitda bo‘lish va moslashuv jarayoni biologik mavjudotni
ijtimoiy mavjudotga aylantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu jarayon insonning
shaxsga va shaxsga aylanishini anglatadi.
90
 Moslashuv jarayoni jarayoni asosiy hayot sikllariga to‘g‘ri keladigan
bosqichlardan o‘tadi. Bu bolalik, yoshlik, etuklik, qarilik. Moslashuv jarayoni
bosqichlari. Bolalik va yoshlik - dastlabki moslashuv jarayoni , etuklik va qarilik -
davomiy moslashuv jarayoni . Eng muhimi, birinchi bosqich, bolalik, moslashuv
jarayoni poydevori qo‘yilganda va shaxs 70% ga shakllanadi. Shuning uchun
jamiyatdan ajratilgan bolalar (ijtimoiy mavjudot sifatida) o‘lishadi, lekin kattalar
o‘lmaydi. Moslashuv jarayoni jarayoni tashqi yordamisiz sodir bo‘lmaydi.
Odamlar va muassasalar unga yordam berishadi. Moslashuv jarayoni uchun
masʼul bo‘lgan aniq odamlar moslashuv jarayoni agentlari deb ataladi. Moslashuv
jarayoni ga taʼsir qiluvchi va rahbarlik qiluvchi institutlar moslashuv jarayoni
institutlaridir. Ular oila haqida umumiy gapirganda, uni moslashuv jarayoni
«instituti» deb atashadi. Va ular aniq oila aʼzolarini nazarda tutganda, ular
«agentlar»tushunchasidan foydalanadilar. Birlamchi va ikkilamchi moslashuv
jarayoni ajralib turadi.
Ikkilamchi moslashuv jarayoni remoslashuv jarayoni bilan bir xil-xulq-
atvor, qadriyatlar, muayyan jarayonlarni idrok etish naqshlarini qayta qurish. Har
bir inson bir vaqtning o‘zida bir nechta ijtimoiy guruhlarning aʼzosi. Guruhda u
maʼlum bir pozitsiyani, maʼlum huquq va majburiyatlarni o‘z zimmasiga oladigan
va ijtimoiy maqom deb ataladigan pozitsiyani egallaydi. Inson bir nechta ijtimoiy
maqomga ega. Qoida tariqasida, bitta asosiy (ajralmas) ijtimoiy maqom insonning
jamiyatdagi mavqeini belgilaydi. Muayyan ijtimoiy maqom ushbu ijtimoiy
maqomga (ijtimoiy rolga) xos bo‘lgan inson xatti-harakatlarini keltirib chiqaradi.
Inson turli xil ijtimoiy guruhlarga mansub bo‘lganligi sababli, u turli vaziyatlarda
turli xil ijtimoiy maqomlarni faollashtiradi.
Ijtimoiy rol - bu maʼlum bir jamiyatda, jamoada, guruhda maʼlum bir
maqomga ega bo‘lgan shaxsning xatti-harakati normasi xisoblanadi. Rol xatti-
harakati-bu maʼlum bir ijtimoiy mavqega ega bo‘lgan shaxsning kutilgan xatti-
harakati. Jamiyatdagi rol xatti-harakati quyidagicha tuzilgan: jamiyat, ijtimoiy
guruh maʼlum bir rolni amalga oshirishga duch keladi, buning natijasida ushbu
rolni bajarish standartlashtiriladi. Natijada, har bir keyingi «rol o‘yinchisi» o‘zini
belgilangan standartlar chegarasida tutishi kutilmoqda. Аmmo turli vaziyatlarda
91
turli holatlarni standartlashtirish darajasi boshqacha. Insonning barcha rollarining
umumiyligi rollar to‘plami deb ataladi.
Ijtimoiy holatlarning xilma-xilligi va ularning kombinatsiyasi shaxsning
individualligini keltirib chiqaradi. Аmmo shu bilan birga, ijtimoiy holatlarning
xilma – xilligi shaxsiyatning ichki ziddiyatlarini keltirib chiqaradi-shaxsiyat
tuzilishida rol mojarosi deb ataladi. Rol mojarosi-bu rollar yoki partiyalar bir-birini
istisno qilib, mos kelmaydigan harakat qilganda, rollar yoki turli partiyalar, bir xil
rol yelementlari o‘rtasidagi keskin qarama-qarshilikning namoyon bo‘lishi. Rol
ziddiyatini hal qilish shaxsning rol tuzilishini uyg‘unlashtirishdan, shuningdek,
shaxsiy qadriyatlar tizimining maʼlum bir tuzilishidan iborat bo‘lib, bu maʼlum bir
shaxs darajasida ustuvorliklar tizimini yanada aniqroq yaratishga imkon beradi.
Ijtimoiy maqomlarning turlari: erishilgan ijtimoiy mavqe-bu inson hayot
davomida erkin tanlov orqali yoki omad va omad orqali oladigan maqomdir.
Tegishli ijtimoiy maqom-bu shaxs tug‘ilgan yoki vaqt o‘tganidan keyin unga
tayinlangan maqom. Аralash holat-erishilgan holat oxir-oqibat belgilangan holatga
aylanganda paydo bo‘ladi.
«Shaxs» - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim
sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchidir. Shaxs –
muayyan jamiyatning a’zosidir. Shaxsning kamol topishida va uning xulqida
ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi hamisha ham bir xil bo‘lavermaydi.
Chunki uning xulqiga, munosabatlariga vaziyat ham ta’sir etadi. Shaxsning
kamolga yetishida nasl-irsiyat, ijtimoiy muhit, ta’lim-tarbiya muhim ahamiyatga
ega. Shaxs qaysi jamiyatda yashasa, o‘sha jamiyat hayotidagi qonun-qoidalarga
asoslanib kamol topadi. Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. U
o‘zining xarakteri, qiziqishi, qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi, ehtiyoj va
mehnat faoliyatiga munosabati bilan farqlanadi. Shaxs ma’lum ijimoiy tuzilgan
mahsuli. Uning mohiyatini ijimoiy munosabatlarning tashkil etadi. U yashayotgan
jamiyatdagi konkret tarixiy sharoit belgilaydi. Shaxsning hayotiy faoliyatida sodir
bo‘ladigan ijtimoiy muhit unga ham ijobiy ham salbiy ko‘rsatishi mumkin. Zero,
odam ota-bobolar tajribasini o‘rganadi, shaxs sifatida rivojlanib boradi, o‘rgangan
tajribalarni takomillashtiradi. Natijada ularni o‘z faoliyatida qo‘llaydilar. Ana shu
92
yashayotgan sharoit va mehnat qilayotgan sharoit unga bo‘layotgan tarbiyaviy
ta’sir va faoliyat jarayonidagi aktivlik tufayli shaxsiy xususiyatlar vujudga keladi.
Demak, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va insoning o‘zi
o‘rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga aktiv ta’sir etadi
va shu yo‘l bilan hayotini o‘z tabiatini o‘zgartiradi.
Rivojlanish. Rivojlanish kishidagi jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo‘lib,
u barcha tug‘ma va egallangan miqdor va sifat o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi.
Jismoniy rivojlanish bo‘yicha o‘sishi, vazinning ortishi, sezgi a’zolarini
mukammallashuvi, harakatlarni to‘g‘ri boshqara bilish bilan bog‘liqdir.
Ruhiy rivojlanishda esa kishi shaxsidagi psixologik sifatlar va belgilarning
shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida muhim o‘zgarishlar ro‘y
beradi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi u ijtimoiy hayotda qatnasha boshlaganda
uning xulqida, tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi.
Faoliyat. Ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish faol ish jarayonida yuz
beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonidagi faollik asosida
faoliyatning har xir turlari shakllanadi.

oddiy mehnat
faoliyati
bilish o‘quv
faoliyati faoliyati

Faoliyat turlari

munosabatda buyumlar bilan

bo‘lish faoliyati bo‘ladigan
o‘yin faoliyat
faoliyati

Ta’lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan faoliyatlarni maktabgacha

yoshdagi bolalar birdaniga o‘zlashtirib olmaydigan, ularni bolalar tarbiyachi
rahbarligida sekin-asta egallab boradilar. Bolalar hayotining birinchi yilidanoq
faoliyatning eng oddiy turlari undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, tevarak-
atrofga ma’lum bir munosabatning shakllanida asos bo‘lib xizmat kiladi. Masalan,

93
kattalarning bolalar bilan bo‘ladigan hissiy, hissiy-predmetli munosabatlaridanoq
bolada dastlabki ijtimoiy talabni vujudga keltiradi, dastlabki harakat va
tasavvurlar, ta’surotlar shakllana boshlaydi. Harakat usullarini egallab borish orqali
bolada faollik rivojlanadi. Ammo faollikning qay darajada rivojlanib borishi
irsiyatga hamda taqlidchanlik qobiliyatiga bog‘liq. Bola hayotining dastlabki
yillarida kattalar bilan bo‘ladigan munosabati va narsa-buyumlar bilan bajargan
harakati asosiy faoliyat turi hisoblanadi. Bola bilan muomala qilish orqali kattalar
ularni asta-sekin buyumlar olamiga olib kiradilar. Mana shu yo‘l bilan bola
buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyatning o‘ziga xos tomonlarini egallab boradi.
Ijtimoiylashuv. “Ijtimoiylashuv” so‘zi dastlab siyosiy iqtisodiyotdan kelib
chiqqan. U siyosiy iqtisodiyotda yer, ishlab chiqarish vositalarining umumlashuvi
ma’nosini anglatgan. “Ijtimoiylashuv” atamasini birinchi bo‘lib insonlarga
nisbatan qo‘llagan amerikalik sotsiolog F.G.Keddings hisoblanadi. U
“Ijtimoiylashuv nazariyasi” (1987) kitobida hozirgiga yaqin ma’noda “ijtimoiy
tabiat yoki individ xarakterini rivojlantirish, insonni ijtimoiy hayotga
tayyorlashdir” degan fikrni bildiradi.
XX asr o‘rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini butun umri mobaynida
o‘rganuvchi fanlararo bog‘lanuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi.
Ijtimoiylashuvning turli konsepsiyalarining tahlili uni shartli ravishda ikki asosiy
yondashuvga ajratish imkonini beradi:
1. Sub’ektiv-ob’ektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining passiv iste’molchisi
sifatida qaraladi (E.Dyurkgeym, T.Parsons)
2. Sub’ektiv-sub’ektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol
o‘rni, uning hayotiy holatlarga ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi.
Jamiyat. Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning hozirgi
talablariga ikkinchi yondashuv ko‘proq mos keladi, chunki zamonaviy fanda
ijtimoiylashuv insonning madaniyatni o‘zlashtirish jarayonidagi rivojlanish va
o‘zgarishi bilan aniqlanadi.
Bolaning ijtimoiylashuvi, xususan, insonning ijtimoiy moslashuvi uning
bilishga bo‘lgan ob’ektiv ehtiyoji jarayonida paydo bo‘ladi. Biroq bu bilan uzviy
ravishda bola boshqa bir ob’ektiv ehtiyoj -o‘ziga xosligini namoyon qilish hissi
94
ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira
boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro‘y beradi. Shaxsning
faqat o‘ziga tegishli bo‘lgan ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari individual tarzda
namoyon bo‘ladi, uning ijtimoiy yurish-turishi takrorlanmas jihatlarga ega bo‘ladi.
Shunday qilib, bolaning ijtimoiy rivojlanishi o‘zaro bog‘liq ikki yo‘nalishda olib
boriladi: ijtimoiylashuv ( ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni o‘zlashtirish) va
individuallashuv (mustaqillik, nisbiy o‘ziga xoslikni qo‘lga kiritish). Shu tarzda
ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda moslashuv va individuallashuv
jarayonlari bilan bog‘liq ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni tashkil etadi.
Inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvi sub’ekt va ijtimoiy
muhitning o‘zaro faol yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J.Pia Je, R.Mertoj).
Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat
bildirishidir. Shunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy
mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir.
Indivuallashuv insonning hali yoshligidayoq paydo bo‘ladigan ob’ektiv
ehtiyojlari bilan bog‘liq jamiyatdagi o‘z-o‘zini egallashidir. Bu ehtiyoj:
a) o‘z qarashlariga ega bo‘lish;
b) o‘ziga xosliklariga ega bo‘lish;
v) unga tegishli bo‘lgan masalalarni hal qilish, uning o‘z darajasini aniqlab
olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida
namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy pedagogika-shaxsni ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o‘rganish,
jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida ijtimoiy pedagogik
faoliyatning samarali usullari, texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni qo‘llashga
qaratilgan pedagogika sohasi.
Bundan tashqari, ijtimoiy pedagogikaga bola ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini
o‘rganadigan va mutaxassislarni ijtimoiy tarbiya va ta’lim usullari va texnologiyasi
bilan ta’minlaydigan fan sifatida ta’rif bersa ham bo‘ladi.
Ijtimoiy pеdagogik faoliyat. Pеdagogik faoliyat – ta’lim va tarbiya orqali
ijtimoiy madaniy tajribani bеrishga yo‘naltirilgan kasbiy faoliyat turidir. Bu
faoliyat ta’lim standartlari, o‘quv rеjalari, dasturlari bilan bеlgilanadi.
95
 Ijtimoiy pеdagogik faoliyat bolaga ijtimoiylashuvi jarayonida (bolaning
jamiyatga “kirishi”) yordam ko‘rsatishga qaratilgan kasbiy faoliyat turidir. Bola
bilan bo‘lishi mumkin turli xil ta’lim muassasalari, tashkilotlari, birlashmalari
ijtimoiy pеdagoglar bilan amalga oshiriladi.
Ijtimoiy pеdagogik faoliyat har doim manzilli, ya’ni aniq bir bolaga va
ijtimoiylashuv, jamiyatga intеgratsiya jarayonida yuzaga kеladigan muammolarini
hal etishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
- Pеdagogik va ijtimoiy pеdagogik faoliyatning qiyosiy jadvali
- Kasbiy faoliyat turi
- Faoliyat maqsadi
- Faoliyat xususiyati
- Faoliyat ob’еkti
- Faoliyat amalga oshiriladigan faoliyat
- Pеdagogik faoliyat
- Ijtimoiy madaniy tajribani olish
Ijtimoiylashuv jarayonida bola jamiyat, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy
maqom va rol, ijtimoiy xulq-atvorning me’yor va qoidalari haqida ko‘p bilimlarni
o‘zlashtiradi. U shuningdek, uning jamiyatga ko‘nikishiga yordam beruvchi turli
ko‘nikma va malakalarni ham o‘zlashtiradi. Bu jarayon ayniqsa bolalikda juda
jadal amalga oshadi. Ma’lumki, bola besh yoshgacha uning keyingi hayotida o‘z
aksini topuvchi nihoyatda ko‘p bilimlarni oladi.
Bolalar ijtimoiylashuvining ajralib turuvchi xususiyati shuki, bola jamiyat
ilgari surayotgan yurish-turish me’yorlariga baho berishi va nazorat qilishi qiyin. U
bularni faqat o‘zlashtirib boradi. Shuning uchun bolalarning ijtimoiylashuv
jarayonida ota-onalar, qarindoshlar, ular bilan ishlayotgan mutaxassislarning
(psixolog, shifokor, pedagoglar, “agent”lar) ta’siri katta bo‘lib, bolalarni hayotda
zarur ijtimoiy bilimlarni ertaroq va yaxshiroq o‘zlashtirishlari, ularni hayotda
qo‘llashga intilishlari aynan ularga bog‘liqdir. Buning ijtimoiy pedagogika bilan
bog‘liqligi shundaki, maktab yoki boshqa ta’lim muassasida ta’lim olish jarayonida
ma’lumki bola avvalo akademik bilimlarni o‘zlashtiradi. Biroq shu bilan bir paytda
u muayyan tizimlashgan ijtimoiy bilim, ko‘nikma va malakalarni qo‘lga kiritadi.
96
Bu bilim, ko‘nikma va malakalar ijtimoiylashuv jarayonida bolaga maxsus yordam
kerak bo‘lganda juda zarur bo‘ladi.
Bolaning ijtimoiylashuviga yordam beradigan ijtimoiy bilimlarni bolaga
yetkazish, unda ijtimoiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish jarayoni ijtimoiy
ta’lim deyiladi.
Agar shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuallashuv
jarayonlari o‘rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro‘y
beradi. Shu bilan birga bu yerda shaxs va muhitning o‘zaro ta’sir etishi ham sodir
bo‘ladi. Shunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va
individuallashuv o‘rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin.
Bu jarayon uch asosiy sohada amalga oshadi:
1.Faoliyat turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qo‘lga kiritish,
erkin mo‘ljal olish.
2.Muloqot doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish, xulq-
atvor me’yorlarini o‘zlashtirish.
3.Shaxsiy “Men” obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida
shakllantirish, o‘z ijtimoiy mansubligi va o‘rnini anglash, o‘ziga baho berishni
shakllantirish.
Ijtimoiylashuv vositalari. Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy
qatlamlariga xos bo‘lgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi, ularga:
go‘dakni emizish va g‘amxo‘rlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik yurish-turish
qoidalari, insonni o‘rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, ma’naviy
madaniyat unsurlari(alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni,
shuningdek oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy
faoliyatidagi ko‘p sonli munosabatlari-muloqot, o‘yinlar, ma’naviy-amaliy
faoliyati, sport bilan shug‘ullanishi kiradi.
Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy, formal va noformal
sanksiyalarni man etish, ruxsat berish, majburlash chora-tadbirlarini ishlab chiqadi.
Bu choralar yordamida inson xulq-atvori shu jamiyatda qabul qilingan me’yoriy
qadriyatlarga moslashtiriladi.

97
 Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari: muloqot (ota-onalar, tengdoshlar
va boshqalar bilan) hamda faoliyat (o‘yin, o‘qish, ijod, sport). Psixologik-
pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli yosh davrlariga turli faoliyat turlari mos
kelishi aniqlangan.
Bolaning me’yorida rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri muloqot.
Muloqot va faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi yosh davrlari
qo‘llaniladi:
 go‘daklik davri-bevosita hissiy-ruhiy;
 go‘daklikdan keyingi davr-predmetli faoliyat;
 maktabgacha davr-rolli o‘yinlar;
 ilk maktab davri-o‘quv faoliyati;
 o‘smirlik davri-kasb ta’limi faoliyati;
 o‘spirinlik davri-shaxsiy muloqot faoliyati.
Ijtimoiylashuv agentlari. Insonning voyaga yetishida, uning shakllanish
jarayonida, u bevosita munosabatda bo‘lgan kishilar muhim o‘rin tutishadi. Ularni
ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda ijtimoiylashuv agentlari deb ham
nomlanadi. Turli yosh davrlarida agentlarning tarkibi turli bo‘ladi. Bolalar va
o‘smirlar uchun ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qarindoshlari, tengdoshlari,
qo‘shnilar agent bo‘lishlari mumkin. Yoshlik davriga kelib, agentlar qatoriga
turmush o‘rtog‘i, hamkasblari ham qo‘shilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi
tutgan o‘rinlariga, inson uchun qanchalik ahamiyatli ekanligiga qarab agentlar ham
farqlanadi: faol ta’sir etuvchi va faol ta’sir ko‘rsatmaydigan.
Ijtimoiylashuv mexanizmlari. Insonning ijtimoiylashuvi turli omillar,
agentlar bilan hamkorlikda va bir qator mexanizmlar asosida amalga oshadi.
Fransuz olimi Gabriel Tard amerikalik Uri Bronfenbrener, rus olimlari V.S.Muxina
va A.V.Petrovskiylarning tadqiqotlari ijtimoiylashuv mexanizmlariga turli
yondoshuvlarni keltirib chiqaradi. Mavjud ma’lumotlarning umumlashtirilishi
quyidagi mexanizmlarni alohida ajratib ko‘rsatish imkonini beradi:
1. I.P.Podlasiy tasnifi bo‘yicha:
Bostirish mexanizmi, uning mazmuni muayyan g‘oya, fikr, xohish, istaklarni
ongdan chiqarib tashlashdan iborat. Bu mexanizmning tashqi va ichki turlari
98
mavjud. Ichki mexanizm ham o‘z o‘rnida ixtiyoriy va g‘ayri ixtiyoriyga bo‘linadi.
G‘ayri ixtiyoriy mexanizm - unutishdir. Ixtiyoriy bostirish mexanizmi esa iroda
kuchi bilan amalga oshiriladi. Tashqi bostirish mexanizmi tarbiyaning keng
tarqalgan usulidir;
Ajratish mexanizmi. Bu mexanizm ijtimoiylashuv mexanizmi sifatida inson
o‘zi uchun yomon taassurotlardan voz kechishi bilan bog‘liq. Ajratish mexanizmi
odatda nizolarni hal qilishda kuzatiladi
O‘z-o‘zini cheklash mexanizmi. Bu mexanizm ijtimoiylashuv jarayonida
muhim o‘rin tutadi. Agar tarbiyalanuvchiga uning yutuqlari do‘stlarinikidan ko‘ra
ahamiyatsizroq tuyulsa, uning o‘z-o‘ziga hurmati pasayadi, yomon o‘qiy
boshlaydi. Bu o‘z “Men”ini cheklab qo‘yish, qiyinchiliklar oldida ojiz qolishdir.
Ba’zi hollarda o‘z-o‘zini cheklash mexanizmini qo‘llashni oqlasa bo‘ladi. Chunki
bu holatda moslashuv sodir bo‘lishi mumkin. Biroq uzoq muddatli o‘z-o‘zini
cheklash, o‘z-o‘ziga baho berishning pasayishiga olib keladi. Buning natijasida o‘z
salohiyatini bilmay turib tarbiyalanuvchi ilk muvaffaqiyatsizlikdan so‘ng
boshlagan ishini tashlab qo‘yadi, oqimda suza boshlaydi;
Loyihalash mexanizmining mohiyatini o‘z kamchiliklarini boshqalarga
tegishli deb hisoblash tashkil qiladi. O‘ziga, boshqalarga qarshi qaratilgan salbiy
hissiyotlar bilan inson o‘ziga bo‘lgan hurmatni saqlab qoladi. Shubhali inson
hammadan gumonsiraydi, xudbin hammani xudbin hisoblaydi;
Identifikatsiyalash ijtimoiylashuvning yana bir asosiy mexanizmidir.
Identifikatsiya jarayonida tarbiyalanuvchi hayolan o‘zini o‘rtoqlari bilan
qiyoslaydi. Identifikatsiya ob’ekti nafaqat real insonlar, balki tasavvurlardagi
insonlar ham bo‘lishi mumkin. Identifikatsiyaning to‘liq, qisman, ongli, ongsiz
turlari mavjud.
Identifikatsiya mexanizimi introeksiya mexanizimi bilan juda bog‘liq. Bunda
boshqalarning xislatlari o‘zgarmagan holda o‘zlashtirib olinadi. Garchi bu
mexanizm xayolan amalga oshirilsa ham uning natijalarini anglab olish qiyin
emas;

99
 Empatiya mexanizmi, ya’ni boshqa odamning hissiy holatiga hamdard
bo‘lish. Shaxsning muammo, qiyinchiliklarini yengishga yordam berish hissiyotga
boy shaxslarning ijtimoiylashuvida muhim ahamiyatga ega;
Intellektuallashuv mexanizmida katta yoshdagi tarbiyalanuvchi abstrakt
fikrlay boshlaydi va vaziyatdan chiqib ketish yo‘lini o‘zi uchun emas, go‘yoki
boshqa odam uchun qidiriyotgandek tuyuladi. Bu mexanizm tarbiyalanuvchi
hayotiy muhim muammolarga (kasallik, boshqa maktabga o‘tish, institutga kirish)
duchor bo‘lganda namoyon bo‘ladi.
Harakatlarni bekor qilish mexanizmi fikr, xissiyot, harakatlarni susaytirish
uchun qo‘llaniladi. Tarbiyalanuvchi kechirim so‘raganida, uning harakatlari
kechirilishi va sof vijdon bilan harakat qila boshlashiga ishonadi. Ko‘p shaxslar
shu tarzda komillikka erishishadi.
I.V.Mudrikning fikricha psixologik va ijtimoiy psixologik mexanizmlarga
quyidagilarni kiritsa bo‘ladi:
Imprinting (xotirada saqlab qolish)-insonga ta’sir qiladigan hayotiy muhim
ob’ektlarni eslab qolishi. Bu mexanizm odatda go‘daklik davrida ko‘p qo‘llaniladi.
Biroq keyingi yosh davrlarida ham imprintingni kuzatishimiz mumkin.
Eksiztensial bosim mexanizmi – tilni o‘zlashtirish va o‘zaro munosabatga
kirishganda kerak bo‘ladigan ijtimoiy xulq-atvor normalariga anglamagan holda
ega bo‘lish.
Taqlid – biror-bir “namuna”ga o‘xshash uchun harakat qilish. Bu holat
insonning ijtimoiy tajriba to‘plashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo‘llaridan
biridir.
Refleksiya mexanizmi – ichki suhbat. Unda inson jamiyatning turli
institutlari, oila, tengdoshlar jamoasi, obro‘-e’tiborli shaxslarga xos xususiyatlarga
baho beradi, ularni ko‘rib chiqadi yoki inkor etadi. Refleksiya insonning turli
“men” obrazlari orasidagi real va xayoliy shaxslarning ichki suhbatidir. Bu
mexanizm yordamida insonning shakllanishi ro‘y beradi.
Bundan tashqari ijtimoiylashuvning ijtimoiy pedagogik mexanizmlariga
quyidagilarni ham kiritsa bo‘ladi:

100
  An’anaviy mexanizmi inson tomonidan oila, atrof-muhit, qo‘shnilar,
o‘rtoqlariga xos norma, qarash steriotiplarini o‘zlashtirishni ko‘zda tutadi. Bu
o‘zlashtirish ongsiz holatda amalga oshib, taassurotlar yordamida sodir bo‘ladi.
 Institutsional mexanizm insonning jamiyat institutlari va turli tashkilotlari
bilan o‘zaro munosabati jarayonida kuzatiladi. Bu jarayonda inson turli bilim va
tajribalarni to‘plashi mumkin.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Shaxs deganda kimni tushunasiz?
2. Rivojlanish deganda nimani tushunasiz?
3. Psixologik va ijtimoiy psixologik mexanizmlarga nimalarni kiritsa bo‘ladi?
4. Pеdagogik faoliyat qanday faoliyat turi hisoblanadi?
5. O‘z-o‘zini cheklash mexanizmi deganda nimani tushunasiz?

Mavzu yuzasidan interfaol metod

“Bilaman, Bilishni xoxlayman, Bilib oldim” metodi (B.B.B)
1.O‘quvchi talabalarning o‘rganilishi rejalashtirilayotgan mavzu bo‘yicha
tushunchalarga egalik darajalari aniqlanadi.
2.O‘quvchi talabalarning mavzu bo‘yicha mavjud bilimlarini boyitishga
bo‘lgan ehtiyojlari o‘rganiladi
3.O‘quvchi-talabalar mavzuga oid ma’lumotlar bilan batafsil tanishtiriladi.
Bilaman Bilishni xoxlayman Bilib oldim

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Mavzu yuzasidan internet ma’lumotlarini yig‘ish.
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

101
1.Bolalar jamoasi deganda nimani tushunasiz?
a) Muayyan umumiy maqsadi va faoliyati turiga ko‘ra birlashgan bolalar
guruhi
b) Ta’lim va tarbiyaning muayyan maqsadi
c) Faoliyat jarayonida bolalarning ishtiroki
d) Xalq ta’limi tizimining dastlabki bo‘g‘ini
2.Bilish deganda nimani tushunasiz?
a) Ta’lim jarayonida bolalarga taqdim etilgan o‘quv materialining
o‘zlashtirilganlik darajasi.
b) Borliq va uning ob’ektiv qonuniyatlarini o‘rganish, o‘zlashtirish, egallash.
c) Ta’lim jarayonida tarbiyachi tomonidan olb boriladigan faoliyat
d) Ta’lim oluvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarning shartli ifodalanishi
3.MTTda ijtimoiy faoliyat necha bosqichda olib boriladi?
a) 3 ta
b) 4 ta
c) 2 ta
d) 5 ta
4.O‘zbekistonda ommaviy maktabgacha tarbiyaning yuzaga kelishi o‘tgan
asrning nechinchi yillariga to‘g‘ri keladi.
a) 1910-1920 yillar
b) 1917-1920 yillar
c) 1917- 1990 yillar
d) 1917-1990 yillar
5.Kompetentsiya bu …
a) Bilim, malaka va shaxsiy sifatlarini ma’lum sohada muvafaqiyatli faoliyat
uchun qo‘llay olish;
102
 b) Shaxsning muayyan ta’lim yo‘nalishi yoki mutaxassisligi bo‘yicha olgan
bilim, malaka va ko‘nikmalari;
c) Muayyan ta’lim yo‘nalishida o‘qitiladigan fanlar yo‘nalishi;
d) O‘zlashtirilgan bilim, malaka, ko‘nikmalar hamda o‘zlashtirilgan
kopetentsiyalar;
6.Maktabgacha yosh davri necha yoshlarni o‘z ichiga oladi?
a) 3-7 yosh
b) 2-3yosh
c) 4-6yosh
d) 3-6yosh
7.Necha yoshli bolalarda shartli reflekslar hosil bo‘la boshlaydi?
a) 3 oylik
b) 4 oylik
c) 2 oylik
d) Tuģilgandan boshlab
8.L.S.Vigotiskiy fikricha psixik taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bu…
a) Ta’lim
b) Tarbiya
c) O‘yin
d) Mehnat
9.Shaxs tuģilganidan boshlab rivojlanadigan muhit nima deyiladi?
a) Sotsium
b) Mikrosotsium
c) Individ
d) Oila
10.A.N Leontyev fikricha shaxs necha marta tug‘iladi?
a) 2
b) 1
c) Albatta bir marta
d) To‘g‘ri javob yo‘q

103
 9-MAVZU: IJTIMOIY TARBIYADA MAHALLANING O‘RNI
Reja:
1. Milliy mentalitet va uning moslashuv jarayoni dagi roli.
2. Mahalla moslashuv jarayoni jarayonining anʼanaviy omili sifatida.
3. Moslashuv jarayoni jarayonida atrof-muhitning roli.
Tayanch iboralar: etnografiya, milliy mentalitet, kommunikativ,
intellektual, motivatsion, emotsional-irodaviy, integratsiya, etnomadaniy sharoit,
etnos.
Milliy mentalitet va uning moslashuv jarayonidagi roli.
Boshlang‘ich maktab va o‘spirinlik ijtimoiy-adaptiv ko‘nikmalarni
rivojlantirish uchun eng samarali va muhimdir, chunki bu davrda maktab hayotiga
kirish mavjud bo‘lib, bolalar tengdoshlari bilan ijtimoiy munosabatlar tajribasiga
ega bo‘ladilar, o‘zlarining talablari va daʼvolarini atrofdagi ijtimoiy muhitning
haqiqiy imkoniyatlari bilan muvofiqlashtiradilar, muammo bilan uchrashadilar.
ularning jamiyatdagi muvaffaqiyatli integratsiyasi, ijtimoiy o‘zini o‘zi belgilash,
o‘zini o‘zi anglash uchun asos yaratadigan ijtimoiy moslashuv yangi ijtimoiy
holatlarni rivojlantirish uchun sharoit yaratadi.
Ijtimoiy-adaptiv ko‘nikmalar deganda biz bolalarning ichki va tashqi muhit
bilan munosabatlarni uyg‘unlashtirishga qaratilgan taktika va aloqa strategiyasini
ongli ravishda tanlashga, ular uchun mumkin bo‘lgan faoliyatni mustaqil ravishda
bajarishga, kattalarning pedagogik ko‘magi bilan o‘zgaruvchan ijtimoiy
sharoitlarga qarab o‘z harakatlarini moslashuvchan tarzda moslashtirishga imkon
beradigan murakkab ko‘nikmalarini tushunamiz.
1-jadvalda biz yosh va o‘smirlarda rivojlanishi kerak bo‘lgan bolalarning
ijtimoiy-adaptiv qobiliyatlari to‘plamini taqdim etamiz.
1-jadval.
Bolalarning zarur ijtimoiy-adaptiv qobiliyatlari majmuasi
Kommunikativ ko‘nikmalar Interaktiv ko‘nikmalar Perseptiv ko‘nikmalar

- tinglash qobiliyati - barcha holatlarning pozitsiyasiga - boshqalarning va o‘zingizning

(faol va passiv); egalik qilish qobiliyati: kommunikativ holatini tushunish
- axborotni uzatish va uni to‘g‘ri maʼno - hamkorlik qilish qobiliyati; qobiliyati;
va shaxsiy munosabat bilan qabul - kollektiv-o‘quv-ijodiy faoliyatni - hamdardlik, qo‘llab-quvvatlash va
104
 tashkil etish qobiliyati;
- mojaroni hal qilish va undan
munosib chiqish qobiliyati -
boshqalarning va o‘zingizning
hamdardlik qobiliyati;
kommunikativ holatini tushunish
qilish qobiliyati;
qobiliyati;
- suhbatdoshga o‘z pozitsiyangizni - boshqasiga diqqatli va do‘stona
- hamdardlik, qo‘llab-quvvatlash va
ochiq taqdim etish; bo‘lish qobiliyati;
hamdardlik qobiliyati;
- boshqa fikrlarni hisobga olish - maʼlumotni to‘g‘ri baholash va
- boshqasiga diqqatli va do‘stona
qobiliyati; ularning xatti-harakatlariga
bo‘lish qobiliyati;
- o‘z nuqtai nazaringizni himoya qilish reaksiyani bashorat qilish qobiliyati;
- maʼlumotni to‘g‘ri baholash va
va boshqalarni ishontirish qobiliyati. - bolalarning himoya mexanizmlarini
ularning xatti-harakatlariga
tartibga solish qobiliyati.
reaksiyani bashorat qilish qobiliyati;
- bolalarning himoya
mexanizmlarini tartibga solish
qobiliyati.

Muloqot soatlari bir nechta funksiyalarni bajarishga qaratilgan bo‘lib,

ularning asosiylari:
1) taʼlim funksiyasi-o‘quv dasturlarida aks ettirilmagan, ammo aloqa, uning
ahamiyati, insonning kommunikativ salohiyati, bolalarning samarali muloqot qilish
usullari haqida maʼlumot bo‘lishi mumkin bo‘lgan bolalar bilimlari doirasini
kengaytirishga imkon beradi;
2) orientatsiya funksiyasi-bolalarning aloqa va jamiyatga bo‘lgan qadriyat
munosabatlarini shakllantirishga, ularning kommunikativ salohiyatini o‘z-o‘zini
rivojlantirishga, boshqa shaxsga va boshqa aloqa sherigining fikriga hissa
qo‘shadi; mahsuldorlik va maqsadlarga erishish nuqtai nazaridan bolalarning
o‘zaro taʼsirini baholashga yordam beradi;
3) refleksiv funksiya-hodisani muhokama qilishni tengdoshlar bilan muloqot
qilishning turli holatlarida bolalarning haqiqiy ijtimoiy va moslashuvchan tajribasi
doirasiga aylantirish uchun mo‘ljallangan; bolalarning ko‘nikmalarini rivojlantirish
va o‘z-o‘zini hurmat qilish va ularning harakatlari va boshqa bolalar bilan o‘zaro
munosabatlar holatlarini o‘z-o‘zini tuzatish;
4) rivojlanish funksiyasi – bolalarning aloqa vaziyatlarini, ularning
kommunikativ potentsialini va o‘zlarini aloqa subyekti sifatida tushunish,
105
baholash, tahlil qilish, boshqarish qobiliyatlari va qobiliyatlarini tashxislash va
rivojlantirishga qaratilgan.
2-jadvalda yozgi sog‘lomlashtirish markazida bolalar bilan soatlab muloqot
qilish uchun tavsiya etadigan maqsadlar, vazifalar va namunaviy mavzular
ko‘rsatilgan.
2-jadval
Bolalar sog‘liqni saqlash markazlari sharoitida muloqot soatlarining
maqsadlari va mavzulari

1-blok. Muloqot haqida umumiy maʼlumot

O‘quvchilarning umumiy muloqot madaniyatini

Maqsad rivojlantirish

1. Bolalarni muloqotni ijtimoiy qadriyat sifatida qadrlashga

o‘rgatish
2. Bolalarning muloqot funksiyalari, turlari, maqsadlarini
Topshiriqlar
farqlash qobiliyatini rivojlantirish.
3. Bolalarning do‘st bo‘lish, uyatchanlikning oldini olish
ko‘nikmalarini rivojlantirish.

1. Muloqot nima?
2. Keling, aloqa turlari haqida gapiraylik.
3. Qanday qilib do‘st bo‘lishni bilasizmi?
Tavsiya etilgan 4. Aloqa nimadan iborat?
mavzular 4. Siz ochiqko‘ngil odammisiz?
5. Va agar uyatchanlik xalaqit bersa?
6. Samarali aloqa va uni qanday qurish kerak? .
7. Biz dam olamiz va muloqot qilamiz.

2-blok. Muloqot axborot almashinuvi sifatida

Maqsad Bolalarning muloqot qobiliyatlari va qobiliyatlarini

106
 rivojlantirish

1. Bolalarni dialog o‘tkazishga, munozarada qatnashishga

o‘rgating.
2. Bolalarning omma oldida gapirish, savollar berish,
ishontirish, malakali gapirish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Topshiriqlar 3. Bolalarning yeshitish va tinglash qobiliyatini tahlil qilish
va rivojlantirish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
4. Muloqotda fikr-mulohazalarni to‘g‘ri joylashtirish
ko‘nikmalarini rivojlantirish
5. Muloqotda bag‘rikenglikni rivojlantirish.

1. Nutq texnikasiga nimalar kiradi?

2. Biz suhbatda nafas olish, ovoz, diksiya ustida ishlaymiz
3. Munozara qoidalarini bilasizmi?
4. Sizning nutqingiz qanchalik ifodali?
5. Biz axborot almashish qoidalarini o‘rganamiz
Tavsiya etilgan 8. Omma oldida gapirishni bilasizmi?
mavzular 10. Yeshitish va tinglash qobiliyati o‘rtasidagi farq nima?
11. Do‘stingizga maʼqullashni aytishni o‘rganish
12. Tanqidchining qoidalari bormi?
12. Qanday qilib iltifotni og‘zaki sovg‘aga aylantirish
mumkin?
13. Ijobiy suhbat nima?

3-blok. Muloqot o‘zaro taʼsir sifatida

Maqsad Bolalarda interfaol ko‘nikmalarni rivojlantirish

Topshiriqlar 1. Bolalarni hamkorlik qilishga o‘rgatish.

2. Bolalarni nizolarni tushunishga va boshqarishga
o‘rgatish.
2. Bolalarni jamoaviy faoliyatni tashkil etish ga o‘rgatish.

107
 3. Bolalarning salbiy his-tuyg‘ularni boshqarish
ko‘nikmalarini rivojlantirish.

1. Biz qanday hamkorlik qilishni bilamizmi?

2. Biz mojarolarsiz muloqot qilishni o‘rganamiz.
3. Va agar bu mojaro bo‘lsa?
Tavsiya etilgan 4. Qanday qilib va qachon murosaga kelish kerak?
mavzular 5. Biz jangari pozalardan uzoqlashmoqdamiz.
6. Dunyo mendan boshlanadi.
7. Аgressiyani qanday o‘chirish kerak?
8. Muloqotda taym-aut oling.

4-blok. Muloqot bir-birini tushunish sifatida

Maqsad Bolalarda pertseptiv qobiliyatlarni rivojlantirish

1. Bolalarni o‘zlarini qadrlashga o‘rgatish.

2. Bolalarni muloqotda boshqasini hurmat qilishga
o‘rgatish.
Topshiriqlar
3. Bolalarda empatiya qobiliyatlarini rivojlantirish.
4. Muloqotda yuz ifodalarini, imo-ishoralarni, pozalarni
tushunish uchun bolalarning ko‘nikmalarini rivojlantirish.

Tavsiya etilgan 1. O‘z-o‘zini ifoda etish o‘z-o‘zini hurmat qilishning aksi

mavzular sifatida.
2. Muloqotda o‘z-o‘zini hurmat qilish.
3. Biz bir-birimizga eʼtibor va eʼtiborni qanday ko‘rsatishni
bilamizmi?
4. Tuyg‘ularni qanday ko‘rsatishni bilasizmi?
5. Boshqasining yuz ifodalarini qanday o‘qish kerak?
6. Muloqotda boshqasini qanday qo‘llab-quvvatlash kerak?
7. O‘zingizni qo‘llab-quvvatlang.

108
 8. Hamdardlik: bu nimani anglatadi?
9. Pozalar nimani anglatadi?
10. Imo-ishoralarni o‘rganaylik, bu qiziq.
11. Boshqa odamni kitob kabi o‘qishni o‘rganishni
o‘rganyapsizmi?

Ko‘rib chiqilayotgan muloqot soatlarida texnologiyaning tarkibiy qismi

sifatida tarbiyaviy taʼsir usullarining quyidagi guruhlaridan foydalaning: ongni
shakllantirish usullari (hikoya; suhbat; misol; ishontirish; taklif; «aqliy hujum»,
muhokama; yevristik savol); refleksiv usullar (o‘z-o‘zini kuzatish, o‘z-o‘zini tahlil
qilish; o‘zini o‘zi tasdiqlash; o‘zini o‘zi nazorat qilish; o‘z-o‘zidan hisobot berish;
o‘zini o‘zi baholash; o‘zini-o‘zi qoralash).
Yetakchi usul - bu bolalarning faoliyati va xatti-harakatlarini tashkil etish
usullari guruhi: mashq qilish; o‘yin; brifing; mikrotrening, vaziyatni tahlil qilish,
muammolarni hal qilish, qoidalarni qurish. Bundan tashqari, muloqot soatlarida
pedagogik diagnostika usullari faol qo‘llaniladi: test, so‘rov, so‘rov, suhbat, matn
chizish, reyting, tugallanmagan hikoya, tezis va boshqalar.
Qo‘shnichilik moslashuv jarayoni jarayonining anʼanaviy omili sifatida.
Har bir inson, ayniqsa bolalik, o‘smirlik va yoshlik davrida moslashuv
jarayoni obyekti hisoblanadi. Zamonaviy dunyoda shaxsning moslashuv jarayoni
shaxsning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Moslashtirish - bu shaxs tomonidan
jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishga imkon beradigan xatti-harakatlar,
psixologik munosabatlar, ijtimoiy meʼyorlar va qadriyatlar, bilim, ko‘nikmalarni
o‘zlashtirish jarayoni. Insonning moslashuv jarayoni si tug‘ilishdan boshlanadi va
butun umr davom etadi. Bu jarayonda u insoniyat tomonidan hayotning turli
sohalarida to‘plangan ijtimoiy tajribani o‘zlashtiradi, bu unga muayyan, hayotiy
ijtimoiy holatlarni bajarishga imkon beradi. Bu bolalar, o‘smirlar, yigitlarning
o‘zaro munosabatlarida sodir bo‘ladi, ular juda ko‘p turli xil sharoitlarga ega
bo‘lib, ularning rivojlanishiga faol taʼsir qiladi.
Biror kishiga taʼsir qiluvchi bu shartlar odatda omillar deb ataladi.
Moslashuv jarayoni omillari - bu moslashuv jarayoni jarayonlarining borishi
109
uchun sharoitlar yaratiladigan sharoitlar hisoblanadi. Qanchalik ko‘p holatlar,
ularning kombinatsiyasi variantlari, shunchalik ko‘p moslashuv jarayoni omillari
(shartlari) mavjud.
Ularning barchasi hali aniqlanmagan va maʼlum bo‘lganlaridan hammasi
ham to‘liq o‘rganilmagan. Baʼzilar haqida juda ko‘p narsa maʼlum, boshqalari
haqida kam va boshqalar haqida juda oz narsa maʼlum. Shaxs moslashuv jarayoni
sining asosiy guruhlaridan biri anʼanaviy omillar guruhidir.
Bu ular bilan aloqada bo‘lgan aniq odamlarga bevosita taʼsir ko‘rsatadigan
omillar guruhi: oila va uy, mahalla, tengdoshlar guruhlari, taʼlim tashkilotlari, turli
jamoat, davlat, diniy, xususiy va aksil-ijtimoiy tashkilotlar. Insonning hayoti
o‘tadigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqada bo‘lgan odamlar odatda moslashuv jarayoni
agentlari deb ataladi. Turli yosh bosqichlarida agentlarning tarkibi o‘ziga xosdir.
Moslashuv jarayoni dagi roli nuqtai nazaridan, agentlar inson uchun qanchalik
muhim ekanligi, ular bilan o‘zaro munosabatlar qanday qurilganligi, qaysi
yo‘nalishda va qanday vositalar bilan taʼsir qilishiga qarab farqlanadi.
Oila insonning moslashuv jarayonining eng muhim omillaridan biridir,
chunki u bolalarning hayoti va rivojlanishi uchun shaxsiy muhitdir. Oila yonidagi
sof «hududiy» - bu odamga ham ijobiy, ham salbiy taʼsir ko‘rsatishi mumkin
bo‘lgan eng yaqin qo‘shni muhit. Shuning uchun ota-onalar va o‘qituvchilar uchun
bolaning kim qo‘shnisi yashashi, ularning tarbiyasi, taʼlimi, rivojlanishi va hayoti
uchun masʼul ekanligini bilish juda muhimdir.
Oilaning mahallada tutgan o`rni
Oila ko‘z ochib ko‘rgan dargoh bolsa, mahalla vatan ichidagi Vatandir.
Mahalla oilalardan tashkil topadi. Farzandlar oila bag‘rida kamol topganlari kabi
oila ham mahalla ichida ravnaq topadi, nurli kelajak sari intiladi. Mahalla oilaning
eng yaqin maslahatchisi, tog‘day tayanchidir. Mahalla shunday bir dargohki, unda
insonlar bir biri bilan juda ahil bo‘lib xuddi opa-singil, aka-uka, quda-anda, do`st-
birodar bo`lib yashashadi.
Jamiyatimizning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini jadallashtirish sharoitida
inson omilini vujudga keltirish davr talabiga aylandi. Barkamol inson haqida,
uning mehnati va turmushi, ma`naviy taraqqiyoti haqida g‘amxo‘rlik
110
jumhuriyatimizning asosiy maqsadidir. Kishi xislatlari uning mehnatga, ma’naviy,
g‘oyaviy va madaniy boyliklarga munosabatining asoslari oilada shakllanadi.
Jamiyat mustahkam, ma`naviy va axloqiy jihatdan sog‘lom oila bo‘lishidan
manfaatdordir. Shu sababli jumhuriyatimiz oilani mustahkamlashni, bolalar
tarbiyasi, shuningdek, ijtimoiy turmush sharoitlarini yaxshilashda yordam berishni
davlat ahamiyatiga molik ish deb bo‘ladi.
Keyingi yillarda Respublikamiz tomonidan qabul qilingan bir qator qaror va
yo‘l-yo‘riqlarda xalqimizning ijtimoiy-madaniy yuksalishini ta’minlovchi fikrlar,
tavsiyalar berildiki, bular respublikamizning asosi - oilalarning ijtimoiy-iqtisodiy
va ma`naviy kamolotida muhim rol o‘ynamoqda. Chunki, oilalarning har
tomonlama yuksalishi, tabir joiz bo‘lsa, jamiyatning yuksalishi demakdir. Xuddi
shu ma’noda kelajagimiz bo‘lmish yosh avlod tarbiyasi va uning taraqqiyoti davlat
ahamiyatiga molik masala hamdir. Ikkinchi tomondan, jamiyatning oila va oilaviy
tarbiyaga bo‘lgan talabi ham kun sayin ortib bormoqda. Ota-onalarning bolalar
tarbiyasi yuzasidan mas’uliyatini kuchaytirish, tarbiyalashga oid layoqatini
oshirish, oilaviy va ijtimoiy tarbiya birligini ta’minlash hozirgi kunning dolzarb
masalasidir.
Oila o‘zining tarixiy taraqqiyoti davrida uzoq va murakkab yo‘lni bosib o‘tdi.
Bu yo‘lning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri jamiyatning o‘zaro aloqalari va
ijtimoiy vazifalarining tubdan o‘zgarganligidir.
Jamiyatning moddiy texnika va ma`naviy yonalishidagi o‘zgarishlari oila
faoliyatining o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Bunday o‘zgarishlar oila qurish,
mehr-muhabbat, o‘zaro do‘stlik va farzand ko‘rishni rejalashtirishda o‘z ifodasini
topmoqda. Oilada bolalarni tarbiyalash o‘zining bir qancha milliy xususiyatlariga
ega. Ular xalqning shakllangan oilaviy an’analari, urf-odatlari, xalqning ruhiyati,
hayoti va turmush tarzidir.
Respublikamiz bolalariga ko‘rsatadigan amaliy ta’sirini oila orqali amalga
oshiradi. Oilaning bolalariga ko‘rsatadigan ta’sir doirasi shunchalik kattaki, u
jamiyat ta’siri bilan uyg‘unlashib ketadi. Shu bilan birga, biz uning o‘ziga xos
imkoniyatlari mavjudligini inkor eta olmaymiz.

111
 Barkamol inson tarbiyasida oila jamiyat bilan yaxlit bir birlikni tashkil etadi,
bu esa hozirgi kunimiz uchun xos xususiyatlardan biridir. Ayniqsa, ota-onalar va
jamiyat a’zolarining mehnat faoliyatlari harakteri, er va ayolning teng huquqligi,
o‘zaro hurmat, farzandlarni e’zo‘zlash, hurmatlash, ijtimoiy va fuqarolik e’tiqodi,
oilaviy madaniy hayotning mavjudligi va o‘sayotganligi oilalarga xos fazilat
sifatida qadrlanmoqda.
Bolalar tarbiyasiga birinchi navbatda ota va onaning o‘zaro munosabatlari
katta ta’sir ko‘rsatadi. Bizning jamiyatimizda er va ayollarning teng huquqligi
ta’minlangan bo‘lsa-da, lekin biologik tenglik yo‘qligini inkor eta olmaymiz. Shu
sababli onalar bolalari tarbiyasi uchun ko‘proq mehnat qilishlarini taqozo etadi.
Bundan tashhari, ayollar oilada erkaklarga nisbatan ko‘proq vaqtini uy ishlariga
sarflaydi. Sotsiologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, hatto dam olish kunlari ham
ayollar uy ishlari uchun toqqiz soatdan o‘n bir soatgacha vaqt ajratishadi. Ishlovchi
ayol bolalar tarbiyasi uchun juda oz vaqt ajratishga majbur bo‘ladi. Ertalab, ishga
jo‘nashdan oldin bolalarini ovqatlantiradi, kiyintiradi, yasli yoki bog‘chaga olib
boradi, maktabga jo‘natadi. Katta yoshdagi bolalar o‘zlarini eplaydilar. Kunning
ikkinchi yarmida ishdan qaytgach, ayolning ikkinchi ish faoliyati boshlanadi, ya’ni
bolalarining uy vazifalarini bajarishlarini nazorat qilish, kechki ovqat tayyorlash va
hokazo.
Milliy mentalitet va uning ijtimoiylashuvda tutgan o‘rni.
Ijtimoiy pedagogikaning amaliyoti va nazariyasi xalqning etnografik, tarixiy,
madaniy an’analari va xususiyatlariga bog‘liq va inson, insoniy qadriyatlar
haqidagi diniy va axloqiy qarashlarga suyanadi. Inson sivilizatsiyasi davomida har
qanday jamiyat o‘zi mustaqil mavjud bo‘lishini ta’minlay olmaydigan a’zolari:
bolalar, qariyalar, kasallarga munosabat mavzusi bilan bir necha bor duch kelgan.
Bunday odamlarga munosabat jamiyatning g‘oyaviy, ijtimoiy, iqtisodiy, axloqiy va
milliy xususiyatlariga bog‘liq ravishda rivojlangan va ularning jismoniy yo‘q
qilinishidan tortib, jamiyatda to‘liq integratsiyalashuvlarigacha bo‘lgan
ko‘rinishlarda ifodalangan.
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi, davlat va jamiyat
rivojining o‘ziga xos yo‘lini tanlashi, milliy-madaniy, ma’naviy qadriyatlarni
112
tiklash, saqlab qolish imkonini berdi va hayotning barcha jabhalarida milliy
xususiyatlarni inobatga olish vazifasini qo‘ydi.
Bugun shaxs shakllanishiga bevosita va bilvosita ta’sir qiluvchi omillarni
alohida inobatga olish kerak. Bunday omillarga nafaqat moddiy, g‘oyaviy va
psixologik sharoitlar, balki shaxsning shakllanishi ro‘y bergan muhit ham
mansubdir. Bu jarayonga mustaqil davlatlarda olib beriladigan millatlararo
munosabatlar milliy siyosat ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bu ayniqsa shaxsiy
xislatlarning shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bunday xislatlarga milliy o‘z-
o‘zini anglash, g‘urur, iftixor kabi tushunchalar kirishini e’tiborga olsak, shaxsning
axloqiy shakllanishi umuminsoniy qadriyatlar bilan birga chambarchas bog‘liq
holda kechadi, deb xulosa qilish mumkin.
O‘zbek xalqi o‘ziga xos etnik muhitiga egadir. Bunday muhitda bolalar
yoshligidan o‘z ona (milliy) tillarining va unda aksini topgan ertaklar, afsonalar,
rivoyatlar, maqollar, ashulalarning ta’sirida bo‘ladilar. Bolalar asta-sekin milliy
an’analar, urf-odatlarning aniq me’yorlariga ko‘nikishadi. O‘quvchilarda milliy
tarixni, adabiyotni o‘rganishi va ona tillarida turli ma’lumotlarni olishi orqali
o‘smirlik yoshida o‘z mansubligini va etnik umummilliylikni anglashi ro‘y beradi.
Etnomadaniy sharoitlarning ijtimoiylashuviga ta’lim mentaliteti (bu
tushuncha XX asr boshida fransuz olimi L.Levi Bryul tomonidan fanga kiritilgan)
darajasida namoyon bo‘ladi. Mentalitetning tarqalishi xalq tushunchasidan holi
bo‘lmaydi.

Etnos – bu tarixan bir hududda shakllangan, til, madaniyat, ruhiyatning umumiy, nisbatan
barqaror xususiyatlariga ega, shuningdek boshqa shunday tuzilmalardan o‘z-o‘zini anglashi
bilan ajralib turuvchi insonlar majmuasidir

Etnos (xalq)ga mansublik tug‘ilishdanoq bo‘lmay, ijtimoiylashuv, shaxsning

muayyan madaniy sohadagi shakllanishi, bolaning axloqiy steriotiplarni
o‘zlashtirishi davomida paydo bo‘ladi. Etnosning muhim hususiyatlaridan biri
etnik o‘z-o‘zini anglashning mavjudligidir. Etnosni boshqa etnoslardan ajratib
turuvchi xususiyatlarga (til, qadriyat, me’yor, din, ilmiy xarakter, san’at) asosan
shu etnosning a’zosi deb hisoblanadigan kishilarning mavjudligi bo‘yicha aniqlasa
113
bo‘ladi. Etnos insonlarning ijtimoiy-pedagogik birligi sifatida har bir inson uchun
muhim vazifalarni bajarishi mumkin. Inson etnik maqomga ega va uni etnosdan
ajratib bo‘lmaydi. Shu xususiyatlar uchun etnos inson uchun qo‘llab-quvvatlash
guruhi hisoblanadi.
Etnosning shaxsiy, ijtimoiy, faoliyat darajalaridagi xususiyatlari
etnopsixologiya orqali ifodalanadi. Etnopsixologiya o‘z ichiga milliy hissiyot va
kayfiyat, milliy madaniyat va mo‘ljal, milliy an’analarni oladi. So‘nggi paytlarda
etnopsixologiyada “milliy xarakter” tushunchasi kam ishlatilmoqda. Etnik
guruhlarning psixologik xususiyatlarini ifodalash uchun esa mentallik va mentalitet
tushunchalari qo‘llanilmoqda.
Mentallik insonning olam, o‘zining bu olamda tutgan o‘rni haqidagi
tasavvurlari asosida yetgan obrazlar tizimidir, ya’ni mentallik etnik guruhga u yoki
bu davrga xos bo‘lgan o‘ziga yarasha dunyoqarashdir.
“Mentalitet” kategoriyasi gumanitar fanlarda an’analar va madaniyat orqali
aniqlab beriluvchi ommaviy dunyoqarashning tarkiblarini ifodalash uchun
ishlatilmoqda. Mentalitetning turli ta’riflari mavjud. Mentalitet bu anglanmagan
darajadagi jamoa tasavvurlari majmuasi bo‘lib, muayyan tabiiy-iqlimiy va tarixiy-
madaniy sharoitlarda shakllangandir. (A.V. Mudrik

Mentalitet – bu shaxs yoki ijtimoiy guruhning dunyoni muayyan obrazda

qabul qilish, his qilish va unda tafakkur yuritishini ichiga oluvchi individual
va jamoa ongining darajasidir. Mentalitet shu xalqning uzoq tarixiy
rivojlanishi natijasida shakllanadi va milliy xarakter, iqtisodiy va ijtimoiy
xulq atvorning milliy modelini belgilab beradi.

Mentalitet hatto bir mafkura boshqasiga o‘zgarganda ham o‘zining asosiy

parametrlarini saqlab qolish mumkin. Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda mentalitet
madaniyatga tegishli odamlarda umumiy aqliy qurilmalarining mavjudligi bilan
aniqlanadi. Turli xalqlarning mentalitlari farqi ular quyidagi ijtimoiy hodisalar:
ijtimoiy tuzilmaga baho berish, huquq va odat haqidagi qarashlari, ozodlikka
munosabati, ozodlikni tushunishlari, mehnat, mulkchilik, boylikka munosabatlari,
zamon va makonni tushunishlarini qanday qabul qilishlarida namoyon bo‘ladi.

114
 Mentalitet – bu xalq madaniyatining keng maydondagi kvint-esseksiyasidir.
“Mentalitet” kategoriyasi, odatda ijtimoiy psixologik kategoriya sifatida
tushuniladi. Mentalitet tushunchasining tarkibini psixologik tahlili mentalitet
tushunchasini muayyan madaniyatda yashovchi odamlarning integral tasviri
sifatida tushunish imkonini beradi. Bu tahlil I.G.Dubrov, V.I.Kukushkin,
A.S.Pamarin, V.S.Barulinlar tomonidan o‘tkazilgan. Boshqacha aytganda
mentalitet jamiyatning ma’naviy-ruhiy qiyofasi, jamiyat dunyoqarashining asosiy
o‘lchovi sifatida tushuniladi.
Mentalitet ijtimoiylashuv jarayonida muhim o‘rin tutadi, chunki u ijtimoiy
axborot tashuvchisi hisoblanadi. Ijtimoiy axborot bu holatda 3 asosiy guruhda
bo‘ladi:
ishlab chiqarish qurollari va mehnatning jamoaviy natijalari;
ob’ektiv ijtimoiy munosabatlar;
til va muloqot.
Mentalitet ijtimoiy axborotning o‘ziga xos qismi sifatida o‘zining uzatish
kanallariga ega. Ular orasida eng asosiylari tabiiy muhit, mumtoz va boshqa keng
tarqalgan matnlar, til strukturalari, kundalik yumushlar hisoblanadi. Hozirgi kunda
hali fanda mentalitet tushunchasi tor va keng ma’noda tushuniladi.
Keng ma’noda mentalitet jamiyat, jamiyat ongini qabul qilish o‘ziga xosligi
sifatida o‘zining tabiat va ijtimoiylashtirishni qabul qilishga o‘zicha dunyoga
munosabatda bo‘lish imkonini beradi.
Tarbiyalanuvchilarning milliy psixologik xususiyatlarini ijtimoiy pedagog
inobatga olishi kerak. Milliy psixologiyani bila turib, u tarbiya ishining sifatini
oshirishda kerakli qoidalarni topa olish mumkin. Etnopsixologiya pedagogika
faniga muayyan milliy guruhlar vakillari tomonidan tarbiyaviy ta’sir choralarini
qabul qilishning o‘ziga xoslik, turli xalqlarning tarixiy tajribasini inobatga olib,
tarbiya tadbirlarining mazmunini, u yoki bu millat vakillarining tarbiya choralariga
ko‘nikishlari xususiyatlarini, aniq etnik guruh vakillarida milliy psixologiyaning
ifodalanishini, turli xalqlarda tarbiyaviy ta’sir paytida nizoviy munosabatlarning
ifodalanishi xususiyatlarini, milliy mintaqalarda odamlarga nisbatan
qo‘llanilayotgan psixologik ta’sirga bog‘liq ravishda tarbiya ishining
115
mahsuldorligi, turli millat vakillarining muomalasi jarayonida shaxslararo
munosabatlarning shakllanishini o‘rganishga yordam beradi.
Insonlarning milliy psixologik xususiyatlari ularning faoliyatiga quyidagi
shakllarda ta’sir ko‘rsatadi:
faoliyatning milliy o‘ziga xosligi;
inson xislatlarining milliy xususiyati;
axloqiy holatning milliy o‘ziga xosligi.
Milliy psixologik xususiyatlar nafaqat inson ruhiyatiga ta’sir ko‘rsatadi, balki
bu jarayonga muayyan tuzilish va mazmun beradi.
Milliy psixologiyada ijtimoiy ong hodisasi sifatida to‘rtta sohani ajratsa
bo‘ladi:

Milliy psixologiyada ijtimoiy ong hodisasi

Motivatsion Intellektual

Kommunikativ Emotsional-irodaviy

Motivatsion fan sohasi milliy umumiylikning sabablari va g‘oyalarining

o‘ziga xosligini xarakterlaydi.
Intellektual soha esa milliy psixika tashuvchilari tafakkurining o‘ziga
xosligini xarakterlaydi. Bu jihat ularda aqliy hislatlar mavjudligida ifodalanadi.
Kommunikativ soha esa har bir xalqning o‘rnatilib bo‘lingan o‘zaro
munosabatlar me’yorlari, o‘z axloq stereotiplari, o‘z rahbarlik shakllari
mavjudligidan dalolat beradi.

116
 Shunday xalq gipotezasi mavjudki, har bir xalq nerv tizimi va aqlining tug‘ma
xususiyatlarining faoliyat yuritishida o‘z xususiyatlariga ega. Bu esa milliy
xarakterning emotsional-irodaviy sohalarining o‘ziga xosligini keltirib chiqaradi.
Milliy psixologik xususiyatlar ko‘nikma va stereotiplar mexanizmlari orqali
namoyon bo‘ladi. Qurilmalar insonning muayyan shaklda u yoki bu hodisani qabul
qilishidir, ya’ni qurilma muayyan faoliyat yuritishga tayyorlik, biror bir milliy
jamoa vakili o‘z etnik sharoitlaridan kelib chiqib milliy mentaliteti shaxsning
ijtimoiylashuvi jarayonida milliy axloqiy me’yorlari va qadriyatlar, shaxsiy va
ijtimoiy rivojlanish yo‘nalishlarini mustahkamlash, atrof-muhitdagi odamlarga
baho berish, o‘z millati nuqtai nazariga mos kelmaydigan g‘oyalarni qoralash
vazifasini bajaradi.
Ijtimoiy va pedagogik amaliyot, bir qator tadqiqotlar insonning milliy
majburiyatini shakllantiruvchi asosiy ijtimoiy institutlar sifatida oilani e’tirof etadi.
Oila:
milliy axloqiy normalarni o‘zlashtirish, milliy madaniy muhitga va uning
qadriyatlariga ko‘nikishning eng bevosita va abadiy manbasi hisoblanadi.
millat psixologiyasi jihatlarining taqlid yo‘li orqali alohida shaxslar ongi va
ruhiy olamiga kirishini ta’kidlaydi.
milliy qadriyatlarga amal qiladi, ularni saqlaydi.
o‘zining milliy tarbiyaviy ahamiyati inson hayoti davomida saqlab qoladi.
milliy odatlar, urf va an’analarning asosiy tashuvchisi hisoblanadi.
Oilaning barcha sanab o‘tilgan xususiyatlari o‘zbek oilasida o‘zining yorqin
ifodasini topadi.
O‘zbek xalqi shaxsiy xislatlarida ifodalangan milliy xususiyatlari oilada
milliy va diniy qadriyatlar asosida shakllangan va avloddan-avlodga o‘tib ta’lim-
tarbiya, odat, marosimlar, qoidalar shaklida mustahkamlangan. Bunday
qadriyatlarga avvalo o‘z yurtining o‘tmishiga hurmat, milliy an’analarga sodiqlik
va ularni hayotga tadbiq etish kiradi. Milliy xususiyatlarning shakllanishiga
mehnat faoliyatining xarakteri va yo‘naltirilganligi, ijtimoiy jarayonlarda
qatnashish darajasi, madaniy ta’lim darajasi ta’sir qiladi.

117
 Milliy xislatlar shakllanishining asosi milliy, tarixiy, madaniy, diniy, axloqiy
qadriyatlar hisoblanadi. Ularning shakllanishi, saqlanishi va boshqa avlodlarga
uzatilishi vositasi- milliy odat va an’analar hisoblanadi.
Axloqiy qadriyatlar asosida o‘zbek oilasida rostgo‘ylik, vazminlik kabi
xislatlar shakllanadi. O‘zbek oilasining pedagogik va psixologik xususiyatlari
alohida e’tiborga loyiq. Chunki ular hayot tarzi, ma’naviy axloqiy muhit,
tarbiyaviy tamoyillarni belgilab beradi. Bularga milliy qadriyatlarga sodiqlik, diniy
amallarga hurmat, bolalarni yaxshi, xayrli ishlarni qilishga undash, o‘z so‘zida
turish, kattalarning yoshlarga namuna bo‘lishi, sabr-toqatli bo‘lish, yosh
xususiyatlarining inobatga olinishi, munosabatlarning hamkorligi, o‘zaro hurmat
tamoyillari asosida qurilishi kiradi.
Bir qator tadqiqotlar va shaxsiy kuzatuvlar asosida biz shunday xulosaga
keldikki, tarbiyaviy ta’sirlarning natijalari o‘zbek millatining o‘ziga xos
xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ularni esa shartli ravishda ikkiga bo‘lsak bo‘ladi:
xarakterli-ishonuvchanlik, hissiyotlik, sodiqlik, sabrlilik, bolalarni sevish;
axloqiy-tarbiyalanganlik, rostgo‘ylik, mehnatsevarlik, mehribonlik,
insoniylik, insoflilik, g‘amxo‘rlik, saxiylik. vatanparvarlik.
An’analar iqtisodiy va ma’naviy borliqning tarkibiy unsuri sifatida qaysidir
ma’noda bizning hayotimizni kelajak bilan bog‘laydi. Har bir rivojlanish
bosqichida an’analarning mazmuni va ahamiyati aniq ijtimoiy-iqtisodiy shart-
sharoitlar va vazifalar bilan belgilanadi.
Ijtimoiy hayotning barcha jabhalari-maishiy, ijtimoiy, san’at sohasining
zaruriy tarkibiy qismi bo‘lish bilan birga, an’ana va odatlar odamlarning har bir
davrdagi ko‘p asrli qarashlarini mujassamlashtiradilar. Aksariyat hollarda
an’analarning kelib chiqishi muhim tarixiy hodisalarga borib taqaladi.
Xalqda faqatgina insonlarni tashqi va ichki holatda birlashtiruvchi shu
qadriyatlar qadrlanadi. An’analar qanchalik qadimiylikga ega bo‘lsa, shuncha
ishonch bilan ularning ahamiyati va uning jamiyat institutlari tomonidan qabul
qilinishiga e’tibor qaratsa bo‘ladi.
An’analar o‘z ifodalarini topish bo‘yicha nihoyatda milliylik xususiyatiga
egadirlar, biroq tarixiy rivojlanish mobaynida ular boshqa xalqlari tomonidan ham
118
boyitiladi va shu paytning o‘zidayoq umumxalq, xalqaro qiyofaga ega bo‘lishadi.
An’ana va odatlarga ikki o‘zaro bog‘liq ijtimoiy vazifa xosdir:
a) shu jamiyatda o‘rnatilgan munosabatlarni barqarorlashtirish vositalari,
b) bu munosabatlarni yangi avlod hayotida amalga oshirish. Bu vazifalar turli
yo‘llar bilan amalga oshiriladi: agar an’analar bu hayotda qanday harakat qilish
lozimligini aniq belgilab qo‘ygan bo‘lsa, unda an’analar, yurish-turishning
umumiy me’yorlari yoki tamoyillarini ilgari surishadi.
Hozirgi kunda o‘zbek xalqining mentaliteti milliy istiqlol g‘oyasiga
asoslanadi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning fikricha quyidagilar milliy
mentalitetning asosiy tushunchalari hisoblanadi:
Vatanga muhabbat:
ona tiliga muhabbat:
milliy axloqiy, madaniy, ma’naviy qadriyatlar:
oila:
mahalla:
islom dini:
ta’lim va ma’rifatning o‘rni:
umuminsoniy qadriyatlarga tayanish.
Mahalla ijtimoiylashuvning an’anaviy omili sifatida.
O‘zbek mentalitetining muhim xususiyatlaridan biri maxsus ijtimoiy tuzilma
mahallaning mavjudligidir.
Toshkent shahrida XIX asrdan boshlab mahalla mavjud. Ularning tashkil
topishi va faoliyat yuritishi bir tomondan milliy- psixologik xususiyatlari, boshqa
tomondan esa aholiga yoshligidanoq ijtimoiy munosabatlarga g‘arq bo‘lishlariga
imkon yaratish bilan bog‘liqdir. Boshqacha aytganda, mahalla mikrotsizm bo‘lib,
unda axloqiy tamoyil va qoidalarga amal qilish, marosim va jamoat faoliyatining
boshqa turlarida ishtirok etish orqali shaxsning yanada kattaroq hamjamiyatda
ijtimoiylashuvi usullari shakllanadi. Mahallaning demokratiyalashuv,
ijtimoiylashuv, insoniylashuv va mukammallashuv jarayonlariga faol ta’sir qila
olishini Birinchi Prezident I.A.Karimov quyidagicha ta’kidlab o‘tgan: “Mahalla-
bizning jamiyat hayotida insoniy tarbiya va kelishuvning o‘zgarmas manbasi.
119
Tarixning guvohlik berishicha, bizning davlat daryolar bo‘yida paydo bo‘lgan.
Tabiat kataklizmalari, tashqi hayvonlarni birgalikda yengish, qiyin kunlarda
qo‘llab-quvvatlash bizning ajdodlarimizni jamoa bo‘lib yashashga o‘rgatgan.
Mehribonlik, rahmdillik kabi insoniy hislatlar aynan mahallada shakllanadi.
Bu ma’noda mahallani o‘z-o‘zini boshqarish maktabi, kerak bo‘lsa, demokratiya
maktabi desa bo‘ladi”.
Ijtimoiylashuv nafaqat shaxsning jamiyatda qulayliklarga ega bo‘lishini
ko‘zda tutadi, balki shaxsning muayyan axloqiy va etnik qoidalarni egallashini
ham ko‘zda tutadi. Shu borada mahalla ijtimoiylashuvining unikal mexanizmi
hisoblanadi. Chunki unda:
har bir inson amal qilishi kerak bo‘lgan muayyan axloqiy qonunlar ishlab
turadi;
muomala bir qator axloqiy tamoyillarga asoslanadi;
hokimiyatga ishonch va xizmat, shaxsiy namuna kuchi kattalarga hurmat,
bolalar haqida g‘amxo‘rlik;
axloq va jamoatchilikning tarbiyasi amaliy faoliyatga kiritish orqali amalga
oshiriladi;
ommaviy ong qadriyatlari mahalladan oila va shaxsga uzaytiriladi;
alohida shaxs hayotining asosiy bosqichlari jamoaning barcha a’zolari
tomonidan kuzatuvda bo‘ladi.
Alohida tarixiy davrlarda an’anaviy hayotiy muammolarning buzilishiga
urinishlar amalga oshirilishiga qaramay, mahalla bunga qarshilik ko‘rsatdi va
an’ana, odatlarning saqlanib qolishiga yordam beradi.
Mahallaning ijtimoiy o‘rni shunda namoyon bo‘ladiki, u doimo jiddiy
ijtimoiy o‘zgarishlarga o‘z munosabatini bildirgan va oliy insoniy hamda axloqiy
tamoyillarga tayanadi. Masalan, XX asrning 20-30 yillarida mahallada ayollarning
ijtimoiy ishlab chiqarishga qo‘shilishi, savodsizlikni bartaraf etish, aholining
madaniy dunyoqarashini kengaytirish qo‘llab-quvvatlangan
Hammaga mahalla aholisining Rossiya, Ukraina, Belorusiyadan evakuatsiya
qilinganlarni qabul qilganliklari ma’lum. Mahalliy aholi vakillari ko‘chib
kelganlarga o‘z uylarining bir qismini berishgan, moddiy yordam ko‘rsatishgan.
120
Mahalla jamoalari nihoyatda yuqori axloqiy va ijtimoiy salohiyatga ega, ular
odamlarda yaxshi niyatlilik, o‘zaro hurmat, o‘zaro tushunish kabi hislatlarni
tarbiyalashadi.
Mahalla an’analarni saqlab qolish va ularni yoshlarga yetkazish, jamiyatni
demokratiyalashning ilk davrlarida milliy qadriyatlarning tiklanishiga katta
yordam bergan. Yangi sharoitlarda mahalla o‘z-o‘zini boshqarish organi sifatida
yangi mazmun va ahamiyatga ega bo‘ldi. Bunga O‘zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ham ta’kidlangan.
Mahalla insonlarning axloqiy birlashuvi markazi hisoblanadi/. Bu
avvalambor, mahalla qo‘mitalari faoliyatlarining asosiy yo‘nalishlaridan biri
ijtimoiy mehnatlarni, shu jumladan obodonlashtirish bo‘yicha ishlarni tashkil
qilishda namoyon bo‘ladi. Bunaqa ishlarning asosiy turlari-ariqlarni tozalash,
daraxtlarni kesish, axlatni chiqarish kabi hasharlardir. Bunday tadbirlar asosan
Navro‘z, Ramazon, Qurbon hayitlari, Mustaqillik kunlari oldidan o‘tkaziladi.
Hashar yo‘li bilan uylar, klublar, oshxona, masjidlar bunyod etilmoqda.
Eng muhim an’analardan biri mehr-muruvvat ko`rsatish bo‘lib, u quyidagi
qiyofalarda namoyon bo‘ladi:
jamoaning g‘amxo‘rligi, qo‘shnilarning kasal, keksa va kam
ta’minlanganlariga yordam ko‘rsatishadi;
o‘ziga to‘q kishilarlarning kam ta’minlangan qarindoshlariga va qo‘shnilariga
moddiy yordam berishlari;
oqsoqol va mahalla qo‘mitasi tomonidan boquvchisini yo‘qotgan va
qariyalarga yordam ko‘rsatishi va boshqalar.
Bularga misol qilib, 50-yillarda “Yangiobod” mahallasida aholining yordami
bilan klub bunyod etilib, unda ma’ruza, konsert, kechalar o‘tkazilgan. Bu ishlarda
o‘qituvchilar, san’atkorlar faol ishtirok etishgan.
Jamoada yordam ko‘rsatish an’anasi hozir yangi shakllarga ega bo‘lib,
hokimiyatlar, mahalla qo‘mitalarning asosiy vazifasiga aylandi. Respublika
Prezidentining (1994 yil 23 avgust) “Aholining kam ta’minlangan qatlamlarini
ijtimoiy himoyasini kuchaytirish chora-tadbirlari” haqidagi farmoni bilan aholini
ijtimoiy himoya qilishning yangi turi joriy qilindi: kam ta’minlangan oilalarga har
121
oy ko‘rsatiladigan yordam hisoblanadi. Bu yordamning yangiligi shundaki oilalar
taqsimotini mahalla hal qiladi. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari
1999-yil yanvarda O‘zbekiston Prezidentining hamda Vazirlar Mahkamasining
2002-yil yanvardagi “Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq
yo‘naltirilgan tarzda qo‘llab-quvvatlashining 2002-2003 yillarda mo‘ljallangan
dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori talablarini amalga
oshirmoqdalar. “Fuqarolarni o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining aholining
ijtimoiy qo‘llab-quvvatlanishini ta’minlash” to‘g‘risidagi farmoni chiqdi.
Hozirgi kunda mahalla jamiyatda etnomadaniy qadriyatlarni tiklash
jarayonida muhim rol o‘ynamoqda. Nikoh, janoza, aqiqa to‘yi, sunnat to‘yi,
muchal to‘yi kabi marosimlar ham o‘tkazilmoqda.
Bozor munosabatlarini shakllantirishning murakkab holatida mahallaning
ijtimoiylashtiruv roli oshib ketadi. Bu avvalambor oila qadriyatlarini saqlab
qolishda namoyon bo‘ladi. Nizoli holatlar paydo bo‘lganda xotin-qizlar qo‘mitasi
yoki mahalla oila vakillari bilan suhbat o‘tkazadi va odatda vaziyatga oydinlik
kiritadi va ajralishlar bo‘lishiga olib keladi. Bundan tashqari mahalla ishsizlarga
ishga joylashishlariga, militsiya xodimlariga tartibni saqlashda yordam beradi,
xizmatga chaqirilganlar bilan tushuntirish ishlari olib boradi. Avvalgiday jamoa
o‘sib kelayotgan avlodni tarbiyalashda muhim o‘rin tutmoqda. Hozirda mahalla
bolalar bog‘chalari va maktablari bilan yaqin hamkorlik olib borib, ularga
ta’mirlash ishlarini olib borishda, tarbiya ishlarida yordam ko‘rsatadi. Mahalla
qo‘mitasi majlislarida maktab intizomining jiddiy buzilishlari ham ko‘rib chiqiladi.
Yoshlarga ta’sir ko‘rsatishning bu rasmiy tarmoqlaridan tashqari jamoani nazorat
qilishning an’anaviy usuli ham saqlanib qolgan. Har qanday mahallada boy
hayotiy tajribaga ega odamlar mavjud. Ularning asosiy vazifasi aholining
an’anaviy axloq-odob qoidalariga rioya qilishlarini, bolalarning ko‘chadagi yurish-
turishini nazorat qilishdir. Ular har qanday odamga tanbeh berishlari mumkin,
biroq bu ishni doimo ularning hurmatini saqlagan holda amalga oshiriladi. Ota-
onalarning bunday munosabatni qadrlashi tahsinga sazovor. Shuning uchun
“mahalla sening ham otang, ham onang” degan maqol mavjud. Boshqa sohalarda
namoyon bo‘ladigan milliy tiklanish, xalqning milliy o‘z-o‘zini anglashni
122
faollashtirish orqali bo‘ladi. Sobiq Sovet ittifoqi davrida bu kabi an’analar to‘liq
yo‘qolib ketmagan, balki ayrim oilalarda o‘ziga xos tarzda saqlanib qolgan va
yoshlarga berilgan. Bu ayniqsa, hayotning an’anaviy turmush tarzini saqlab
kelayotgan eski shahar mahallalarida yashovchilar orasida yaqqol namoyon
bo‘lgan. Mahalla fuqarolarining yuqori savodxonlik va madaniy darajasi (yosh va
o‘rta avlod, o‘rta yoki oliy ma’lumotga ega) badiiy ijodning keng rivojlanishi,
marosimlar o‘tkazishda ma’naviy o‘z-o‘zini ifodalashning keng imkoniyatlarini
ko‘zda tutadi.
Shuni ta’kidlash joizki, etnik an’analar va marosimlarning tiklanishida avvalo,
oiladagi katta avlod, shuningdek, ommaviy axborot vositalari, ayniqsa televideniye
katta o‘rin tutadi.
Hozirgi kunda mahallaning ahamiyati oshib bormoqda. Biroq yoshlar
tarbiyasida muammolar kam emas. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlarning
axloqiy tarbiyasiga xalaqit beradigan bir qancha holatlar ham kelib chiqmoqda.
Yoshlarning yoshligidanoq savdo-sotiq qilishga va boshqa tijorat ishlariga
sho‘ng‘ib ketishi ularning o‘qishiga, bilim olishga bo‘lgan intilishlariga, ijtimoiy
munosabatlarga kirishishga, salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ba’zi hollarda muallimlar
o‘quvchilarni to‘liq tarbiyalash imkoniyatidan mahrumdirlar, ya’ni ular boshqa
faoliyat bilan ham shug‘ullanadilar. Jamiyatni demokratiyalashtirishning mazkur
bosqichida yoshlar faoliyat turini tanlashda keng imkoniyatlarga ega bo‘lishdi.
Biroq ular bulardan to‘liq foydalana olmaydilar. So‘nggi yillarda yoshlar orasida
siyosiy-tarbiyaviy ishlarni olib borish susaydi, din ta’siri kuchaydi va bu natijada
yoshlar mafkuraviy sohada o‘z mo‘ljallarini yo‘qotishlariga olib keldi. Mahalla
tarbiyaning an’anaviy usullaridan foydalanib, yosh avlod bilan yanada faol ish olib
borish, ularda hozirgi jamiyat talablariga muvofiq keladigan dunyoqarash va
axloqiy tamoyillar hosil qilishdan iborat.
Mahalla azaldan nafaqat o‘sib kelayotgan avlodning tarbiyachisi vazifasini
bajargan, balki ijtimoiy fikrni shakllantirgan ham. Qo‘shnilar o‘rtasidagi barcha
nizoli holatlar, shuningdek, oilaviy janjallar mahalla qo‘mitalari faollari tomonidan
muhokama qilinadi. Bular orasida ko‘pincha qaynona-kelin, yosh kelin-kuyovlar
orasida janjallar ko‘p uchraydi. Bunaqa holatlarda xotin-qizlar qo‘mitasi suhbat
123
o‘tkazadi. Agar ikki tomonni yarashtirib bo‘lmasa, bu holat bilan mahalla
qo‘mitasi shug‘ullanadi. Odatda o‘sha joyning o‘zida muammo hal qilinadi.
Shuning uchun ajralishlar soni ko‘p emas. So‘nggi paytlarda uy ishlari bilan band
ayollar, yosh oilalar bilan ishlash faollashdi, ularni kasb-hunarlarga o‘rgatish
ishlari olib borilmoqda. Mahalla ishsizlarning ishga joylashishlariga ham
ko‘maklashmoqda. Harbiy qo‘mitalar askarlikka olishga tanlov bo‘lganda mahalla
faolligiga tayanishadi.
1999-yil 14-aprelda O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolarning o‘z-o‘zini
boshqarish organlari haqida”gi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Unda yana bir
marta fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarishi asosida tarixiy taraqqiy xususiyatlari,
milliy va ma’naviy qadriyatlar, mahalliy odat va an’analar yotishi ta’kidlandi.
Qonunda mahallaning vazifalari belgilab qo‘yilgan. Yuqorida sanab o‘tilgan
vazifalardan tashqari mahallaga yangi vazifalar-tijorat va maishiy xizmat
ko‘rsatishni, hududning tozalik holatini, aholidan soliqlarni o‘z vaqtida
topshirilishini nazorat qilish ham yuklatildi. Davlat mahallaga avval mahalliy
kengashlar bajargan vazifalarni yuklamoqda. Bu esa mahalla qo‘mitalari davlat
tuzilmalariga aylanayotganligidan guvohlik beradi.
Mahallaning ijtimoiy hayotida so‘nggi o‘n yillarda katta o‘zgarishlarni
boshdan kechirgan qo‘shnichilik munosabatlari muhim o‘rin tutmoqda. Oilaviy
muhitning individuallashuv jarayoni ketmoqda. Shu bilan birga yaqin qo‘shnichilik
munosabatlari o‘zbek oilasining qadriyatlaridan biri bo‘lib qolaveradi. Bu
avvalombor xo‘jalik yordamida, bolalar tarbiyasida, qiyin vaziyatlarda yordam
ko‘rsatishda namoyon bo‘lmoqda. Shuning asosida ma’naviy yaqinlik paydo
bo‘ladi, ya’ni kundalik axborot almashinuvi, mahalladagi voqealar muhokamasi
bo‘lib o‘tadi. Shu tarzda mahalladagi eng kichik guruhlardan biri-qo‘shnichilik
guruhi paydo bo‘ladi.
Mana shu guruh bilan bir qatorda qarindoshlik aloqalari ham mavjud. Ular
hozirda avvalgidan ko‘ra kamroq bo‘lsada, uning a’zolarining faol o‘zaro yordami
bilan xarakterlidir. Qarindoshlik munosabatlari o‘zbeklarning oilaviy qadriyatlari
tizimida hali ham birinchi o‘rinda turadi.

124
 O‘zbeklarning ijtimoiy hayotidagi muhim hodisalardan biri erkaklar
birlashmalari-gap, gashtak, ziyofatdir va ularning maqsadi bo‘sh vaqtni mazmunli
o‘tkazishdir. Har bir yosh guruh o‘zining muomala shakliga ega: Qadimda
Toshkentda gaplar ommaviy xarakterga ega bo‘lgan. Ular hosil yig‘im terimi
yakunlangan kuzgi-qishki davrda o‘tkazilgan. To‘qmada erkaklar har kuni bir-
birlarining uyida to‘planishgan va har kim qo‘lidan kelganini olib kelgan. Buning
hammasi “umumiy qozon”ga solingan. O‘zlari taom tayyorlashgan, o‘zlari uy
yig‘ishtirishgan, namoz o‘qishgan, suhbatlashishgan, axborot almashishgan.
Har bir gapda saylangan rahbar va ishtirok etish qoidalari bo‘lgan.
Qoidabuzarlar gapdan chetlashtirilgan. Ziyofat xarajatlarini mezbon ko‘targan.
Namoz va diniy adabiyotlar uchun odamlarni qamashgan XX asrning 30- yillarida
gaplarda to‘planish havfli bo‘lgan. II jahon urushi davrida moddiy qiyinchiliklar
ham gaplar o‘tkazilmasligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Biroq gaplar XX asrning 50-
60 yillarida asta-sekin tiklana boshladi. Biroq bu gaplar biroz boshqacha edi.
Avvalo, endi ayollar orasida ham gap tashkillashtirildi. Hozirda ayollar gaplari
erkaklarnikidan ko‘ra keng tarqalgan. Oilaviy gaplar, avvalombor sinfdoshlar,
kursdoshlar orasida, shuningdek kasbiy gaplar ham ommaboplashdi.
Gaplarning ijobiy xususiyatlari bilan birgalikda ularda salbiy jihatlar ham
mavjud. Bu isrofgarchilik va ichkilik bilan bog‘liq. Kitoblar mutolaasi, mazmunli
suhbatlar tan olinmay kelindi. Avvalgilaridan farqli ravishda hozirgi gaplar yil
davomida o‘tkaziladi. To‘y paytida gap ishtirokchilari to‘y egasiga yordam
ko‘rsatishadi. Ular og‘aynilarini qiyin kunlarda qo‘llab-quvvatlashadi. Har bir
gapning shuhrati bor. Insonni, ayniqsa yoshlarni qaysi gapga a’zo bo‘lganidan u
qanaqa tarbiya olganini aniqlasa bo‘ladi.
Ayollar orasidagi gaplar XX asrning 60-70 yillarida keng rivojlana boshladi.
Bu mahalladagi qo‘shnilarning birlashmasi edi. Biroq ishtirokchining yoshi
inobatga olingan. Har bir mahallada o‘rta yosh ayollar, yosh ayollar (asosan
kelinlar)ning birlashmalari mavjud bo‘lgan.
Yaqin qarindoshlar orasidagi gaplar ham keng tarqalgan. Odatda bunda yoshi
eng ulug‘ ishtirokchi rahbar bo‘ladi. Bunday gaplarga ayollar farzandlarini ham
olib kelishgan.
125
 Shuningdek oilaviy gaplar ham paydo bo‘ldi. Ularda erkaklar o‘z xotinlari
bilan ishtirok etishadi. Bu gaplar sinfdoshlar yoki kursdoshlar gaplari sifatida
boshlangan va keyinchalik har uylangan a’zo o‘z xotinini ham olib kela boshlaydi.
Bu gaplar umumiy qoidalar asosida mavjud bo‘lib, nihoyatda kam uchraydi.
O‘rta va katta avlod ayollari o‘rtasida to‘planishning boshqa shakllari ham
mavjud. Bular mushkul kushod va mavlud kabi diniy marosimlar bo‘lib, ular
so‘nggi yillarda Toshkent mahallalarida ochiq-oydin o‘tkazilmoqda. Mavlud yoki
mushkul kushodga to‘planishgan ayollar nafaqat diniy marosimlarda ishtirok
etishadi, balki muomalaga kirishish imkoniyatiga ham ega bo‘lishadi. Hayotning
eng yaxshi axloqiy me’yor va tamoyillarining tiklanishi fanda hayotning ba’zi
eskirgan jihatlarini yangilashga, ayollar erkinligi va huquqlarini cheklashga ham
urinishlar bo‘ldi.
Mahalla hozirda zamonaviy jamiyat hayotining ijtimoiy tizimida o‘z o‘rnini
topgan. Milliy va etnik an’analarni har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan
O‘zbekiston siyosati bu an’anaviy institutning yanada faol faoliyat yuritishiga
yangi zaminlar yaratdi.
Qo‘shnichilik
Oila, o‘choq, nisbatan aytganda, inson moslashuv jarayoni sining asosiy
hududi sifatida qaralishi mumkin. Sof «geografik» moslashuv jarayoni hududi
ulardan keyingi qo‘shnilar va tengdoshlar guruhlari deb hisoblanishi mumkin.
Mahalla - geografik jihatdan yaqin (bir kiraverishda, bir uyda, qo‘shni uylar
qishloqlarida) yashaydigan odamlar guruhi. Bu jamoa shaxslararo aloqalar, o‘z
yashash joyiga (o‘ziniki yoki hech kimniki) muayyan munosabat, baʼzi umumiy
maqsadlar va birgalikdagi faoliyat (tartibni saqlash) bilan tavsiflanadi.
Kattalar uchun mahalla ularning hayotida faqat maʼlum bir rol o‘ynaydi,
lekin bolalar uchun bu nafaqat yashash muhiti, balki moslashuv jarayoni
jarayonining kuchli omilidir. Tengdoshlari bilan munosabatlarda ular oilaviy hayot
qadriyatlari va turmush tarzidan farq qiladigan yangi lug‘at, yangi stereotiplar va
noto‘g‘ri qarashlarni o‘rganadilar va o‘zlashtiradilar. Shu bilan birga, bolalar
madaniyatning maʼlum bir qatlamiga, shuningdek, bolalar submadaniyatiga
bog‘lanib qoladilar, yangi maʼlumotlar, bolalar (va nafaqat bolalar) folklorini bir
126
xil yoshdagi qo‘shnilar bilan almashadilar, ijobiy va salbiy ijtimoiy sanktsiyalarni
o‘zlashtiradilar, ijtimoiy amaliyotda ushbu sanktsiyalar qanday xulq-atvor
reaktsiyalari qo‘llanilishini o‘rganadilar.
Bola qanchalik katta bo‘lsa, uning moslashuv jarayonida tengdoshlari bilan
shaxslararo munosabatlar shunchalik katta rol o‘ynaydi. Qo‘shnichilik bolalarga
jamiyatni qabul qilish hissini beradi. Tengdosh qo‘shnilarning yo‘qligi yoki ular
bilan nizo munosabatlari bu yoshdagi odamning moslashuv jarayoniga salbiy taʼsir
ko‘rsatishi mumkin. Ijtimoiy tarbiyani amalga oshirishda ijtimoiy tarbiyachilar o‘z
o‘quvchilarining qo‘shnichilik muhitini bilishlari muhim ahamiyatga ega, bu bilim
ularga qo‘shnilarning ijobiy va salbiy taʼsirini hisobga olish va individual ishlarni
amalga oshirish imkonini beradi.
Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning o‘rni
Ijtimoiy pedagogikada jamiyat, ijtimoiy muhit avvalambor bolaning yangi
muhitlarga integratsiyalashuvi nuqtai nazaridan o‘rganiladi. Shu nuqtai nazardan
inson va unga ta’sir qiluvchi tashqi omillarning jamiyatdagi o‘zaro munosabati
hamkorlik xarakteriga ega ekanligi muhimdir. Muhit-inson kirishishi, o‘zini qulay
sezishi uchun joylashuvinigina yetarli bilishi lozim bo‘lgan ko‘cha, uy va boshqa
narsalar emas. Balki, muhit bu alohida o‘zaro munosabatlar tizimi va qoidalari
bilan xarakterlanadigan inson jamoalari hamdir. Shuning uchun inson muhitga
yangilik kiritadi, muayyan darajada ta’sir qiladi hamda o‘zgartiradi va o‘z o‘rnida
muhit ham inson oldiga o‘z talablarini qo‘yadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini
qabul qilishi ham, inkor qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini
insonning yurish-turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa
bo‘ladi. Insonning xulq-atvori uning jamiyatda tutgan o‘rni bilan belgilanadi.
Inson jamiyatda bir vaqtning o‘zida bir qancha mavqelarni egallashi mumkin.
Masalan, ayol ham rafiqa, ham ona, ham ustoz mavqelarini egallashi mumkin. Har
bir mavqe insonga muayyan talablarni qo‘yadi va shu bilan birga unga bir qancha
huquqlarni beradi. Insonning jamiyatdagi muayyan huquq va majburiyatlar bilan
xarakterlanadigan mavqei ijtimoiy maqom deyiladi. Insonda tug‘ma maqomlar
bo‘lishi mumkin. Insonning ijtimoiy maqomiga millati, tug‘ilgan joyi, familiyasi
va boshqa omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunday maqomlarga odatda tug‘ma
127
maqom deyiladi. Boshqalari esa inson jamiyatda nimalarga mustaqil erishganligiga
qarab belgilanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog maqomiga shu sohadagi kasb
tayyorlovchi o‘quv muassasasida ta’lim olgan va bu soha bo‘yicha diplomga ega
bo‘lgan shaxs erishishi mumkin. Yuqoridagi maqomni qo‘lga kiritilgan maqom
desak adashmagan bo‘lamiz.
Maqom insonning jamiyatdagi xulq-atvorini muayyan vaziyatlarda o‘zini shu
maqomdagilar holatiga ko‘ra belgilaydi. Atrofdagilar u shaxsdan nima kutishlari
ham muhimdir. Shuning uchun inson maqomi bilan belgilanadigan xulq-atvor
ijtimoiy rol deyiladi. Turli ijtimoiy rollarni o‘zlashtirish shaxs ijtimoiylashuvi
jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning murakkablik jihati shundaki,
jamiyatda faqat jamiyat tomonidan ma’qullanadigan maqomlar bo‘lmasdan
ijtimoiy norma va qadriyatlarga mos kelmaydigan maqomlar ham mavjud. Shuning
uchun bola shakllanish va rivojlanish jarayonida ham ijobiy, ham salbiy rollarni
o‘zlashtirishi mumkin.
Pozitiv rollarga avvalo oila a’zosining rolini kiritsak bo‘ladi. Oilada bola
bunday rollarning bir nechtasini o‘zlashtiradi: o‘g‘il yoki qiz, aka yoki opa, jiyan,
nabira, shuningdek, bobokalonlari bilan ham tanishishi mumkin.
Bola o‘z rivojlanishi davomida o‘zlashtiradigan yana bir muhim roli bu jamoa
a’zosi rolidir. Bolalar bog‘chasi va maktabda, sport to‘garagida tengqurlari bilan
muomala qilganda, bola jamoa a’zosi, o‘rtoq, do‘st, o‘quvchi, yetakchi kabi
rollarni o‘zlashtiradi. Har bir inson iste’molchi rolini bajaradi. Chunki u hayoti
mobaynida zarur bo‘lgan narsalarga doim ehtiyoj sezadi. Bular: ovqat, kiyim-
kechak, kitob va boshqalar. Jamiyat insonga taqdim etgan xizmatlardan oqilona
foydalana olishni bola yoshligidayoq o‘zlashtirishi lozim.
Yana bir muhim ijtimoiy rol-o‘z vatani fuqarosi bo‘lish, uni sevish, u bilan
faxrlanish, vatanparvar bo‘lish bilan bog‘liqdir. Shu bilan birga bola o‘zlashtirishi
mumkin bo‘lgan boshqa rollar ham bor. Masalan, mutaxassis roli. Uni bola
maktab, litsey yoki boshlang‘ich kasbiy bilim yurtlarida o‘zlashtiradi. Salbiy
rollarga daydi, tilanchi rollarini misol qilsak bo‘ladi. Katta shahar ko‘chalarida,
magazin, bozor, jamoa transportlarida tilanchi bolalarni ham uchratishimiz
mumkin. Ular bu rollarga ko‘nikishgan. O‘tgan-qaytganlardan mohirlik bilan pul
128
undirib olishadi. Ular orasida o‘g‘irlik bilan shug‘ullanadiganlari ham uchraydi.
Ba’zi hollarda bo‘lsa, ularni bu ishga kattalar undashadi.
Bolaning xulq-atvor mexanizmlarini o‘zlashtirishi unga ijtimoiy
munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini ta’minlaydi. Ijtimoiy moslashuv
deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga ko‘nikishi tushuniladi.
Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va
natijasi hisoblanadi. Bu asosan uch yo‘nalishda olib boriladi: faoliyat, muloqot va
anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning
zaruriy shakl va vositalarini qo‘lga kiritishi, muomala doirasining kengayishi,
uning mazmunining chuqurlashishi, jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor
me’yorlarini o‘zlashtirishi sodir bo‘ladi. Anglash sohasida o‘z “Men”i obrazini
shakllantirish, o‘zining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy o‘rnini anglash ro‘y beradi.
Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Oilada mahallaning tutgan o`rni haqida fikringiz
2.Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov mahalla haqida qanday purma`noli fikr
bildirgan?
3.Bolalarning ijtimoiy rollari qanday toifalarga ajratiladi?
4.Ijtimoiy moslashuv bolada qanday yo`nalishlarda olib boriladi?
5.Inson jamiyatda bir vaqtning o‘zida qanday mavqelarni egallashi mumkin?

Mavzuni mustahkamlash
uchun interfaol metod:
“Tushunchalar tahlili”
metodi

Metodning qo‘llanishi:
talaba (yoki o‘quvchi)lar yakka tartibda o‘tilgan mavzu yoki yangi mavzu
bo‘yicha tarqatma materialda berilgan tushunchalar bilan tanishadilar;
129
 talaba (yoki o‘quvchi)lar tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan
tushunchalar yoniga egallagan (yoki o‘zlarining) bilimlari asosida (berilgan
tushunchalarni qanday tushungan bo‘lsalar shunday) izoh yozadilar (yakka
tartibda);
o‘qituvchi tarqatma materialda mavzu bo‘yicha berilgan tushunchalarni
o‘qiydi va jamoa bilan birgalikda har bir tushunchaga to‘g‘ri izohni belgilaydi yoki
ekranda har bir tushunchaning izohi berilgan slayd orqali (imkoni bo‘lsa)
tanishtiriladi;
har bir talaba (yoki o‘quvchi) to‘g‘ri javob bilan belgilangan javoblarning
farqlarni aniqlaydilar, kerakli tushunchaga ega bo‘ladilar, o‘z-o‘zlarini
tekshiradilar, baholaydilar, shuningdek bilimlarini yana bir bor mustahkamlaydilar.
Tayanch Tushunchalar Qo‘shimcha
tushunchalar mazmuni ma’lumotlar
Etnos (Talabalar
javobi…..)
Mentalitet
Kommunikativ

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Mavzuga oid glossariy tayyorlash

Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.Bolalik bu…
a)Faqat bolaga bo‘ysunadigan vaqt davri, u nafaqat uning bilim faoliyatini
kengaytiradi, balki atrof-muhit chegaralarini ham cheksiz kengaytiradi.
b)O‘z qonunlariga binoan mavjud, uning o‘ziga xos tili, g‘oyalari,
ko‘rganlarini taqdim etish usuli mavjud.
c) Fan kategoriyalari shu fanda qo‘llaniladigan yanada kattaroq, amaliy
tushunchalardir.

130
 d) Ma’lum davr uchun xos bo‘lgan anatomik, fiziologik xuxusiyatlar.
2.Taqlid bu…
a) Biror-bir “namuna”ga o‘xshash uchun harakat qilish. Bu holat insonning
ijtimoiy tajriba to‘plashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo‘llaridan biridir.
b) Tilni o‘zlashtirish va o‘zaro munosabatga kirishganda kerak bo‘ladigan
ijtimoiy xulq-atvor normalariga anglamagan holda ega bo‘lish.
c) Bu faqat bolaga bo‘ysunadigan vaqt davri, u nafaqat uning bilim faoliyatini
kengaytiradi. balki atrof-muhit chegaralarini ham cheksiz kengaytiradi.
d) Ma’lum davr uchun xos bo‘lgan anatomik, fiziologik xuxusiyatlar.
3.O‘yin bu…
a) Bola faolligining asosiy va o‘ziga xos shaklidir. Bu o‘sayotgan bola
organizmining tabiat, atrof-muhit ob’ektlari haqida ma’lumot yig‘ishga, kattalarga
taqlid qilishga, faol harakat qilishga ehtiyojidir. O‘yin bolaning muhit bilan o‘zaro
aloqasi shakllanadigan faoliyat turidir.
b) O‘yin bola hayoti, madaniyati va faoliyatini tashkil qilish shakli sifatida
bolaning yangi muhitga ko‘nikish shartidir.
c) Bu faqat bolaga bo‘ysunadigan vaqt davri, u nafaqat uning bilim faoliyatini
kengaytiradi. balki atrof-muhit chegaralarini ham cheksiz kengaytiradi.
d) Biror-bir “namuna”ga o‘xshash uchun harakat qilish. Bu holat insonning
ijtimoiy tajriba to‘plashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo‘llaridan biridir.
4.Engil adaptatsiya bu…
a) Bolaning yurish-turishi 10-15 kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Bola
MTMga qatnay boshlaganidan so‘ng bir oy o‘tgach, o‘zini me’yorda tuta
boshlaydi.
b) Bolaning yurish-turishi va o‘zini me’yorda tuta boshlashi.
c) Biror-bir “namuna”ga o‘xshash uchun harakat qilish. Bu holat insonning
ijtimoiy tajriba to‘plashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo‘llaridan biridir.
d) Bolaning yurish-turishi yoki emotsional holatidagi o‘zgarishlar 15-30 kun
ichida me’yoriy holatga qaytadi. Agar avval unda ozish kuzatilgan bo‘lsa,
keyinchalik u o‘z vaznini tiklab oladi. MTMga qatnay boshlashidan bir oy

131
mobaynida bir marotaba yengil kasallikka chalinadi va 7-10 kun MTMga
kelmasligi mumkin.
5.O‘rta adaptatsiya – deganimiz nima?
a) Bolaning yurish-turishi 10-15 kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Bola
MTMga qatnay boshlaganidan so‘ng bir oy o‘tgach, o‘zini me’yorda tuta
boshlaydi.
b) Biror-bir “namuna”ga o‘xshash uchun harakat qilish. Bu holat insonning
ijtimoiy tajriba to‘plashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo‘llaridan biridir.
c) Bu faqat bolaga bo‘ysunadigan vaqt davri, u nafaqat uning bilim faoliyatini
kengaytiradi. balki atrof-muhit chegaralarini ham cheksiz kengaytiradi.
6.O‘yin kompetentsiyasi deganimiz nima?
a) Bolaning o‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda tajriba, bilim va
ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyat uchun asos
hisoblanadi.
b) Mavjudotning bir shakli va inson hayotining usuli, uning atrofidagi
dunyoni va o‘zini o‘zgartirishga va o‘zgartirishga qaratilgan faoliyati.
c) Tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish asosida
unga ishonch bildirish, ko‘ngilini ko‘tarish va uni qo‘llab-quvvatlash usuli.
d) Muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish ko‘nikmasi.
7.Ijtimoiy kompetentsiya deganimiz nima?
a) Hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan muloqotda axloq
qoidalari va me’yorlariga rioya qilgan holda o‘zini tutish mahorati.
b) Tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish asosida
unga ishonch bildirish, ko‘ngilini ko‘tarish va uni qo‘llab-quvvatlash usuli.
c) Mavjudotning bir shakli va inson hayotining usuli, uning atrofidagi
dunyoni va o‘zini o‘zgartirishga va o‘zgartirishga qaratilgan faoliyati.
d) Muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish ko‘nikmasi.
8.Madaniyat so‘zi qanday ma’noni bildiradi?
a) (“cultura” so‘zidan olingan bo‘lib, parvarish qilish, ishlov berish ma’nosini
bildiradi) – ijtimoiy taraqqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli qo‘lga

132
kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va
ma’naviy boyliklar tizimi.
b) Bolalarda jismoniy va irodaviy sifatlarni shakllantirish, ularni aqliy va
jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan mudofaasiga tayyorlashga yo‘naltirilgan
pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi
c) Aniq maqsadga yo‘naltirilgan anglash jarayoni.
d) Madaniyat -maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni tarbiyalash, ularni
intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga yetkazish
masalalarini o‘rganadi.
9.Ko‘nikma deganimiz nima?
a) Olingan bilimlarga asoslanib qo‘yilgan vazifalar va shartlarga binoan
bajariladigan harakatlar yig‘indisi.
b) Shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyati.
c) Ijtimoiy voqea-hodisalarning ongda to‘laqonli aks etishi, inson aqliy
faoliyatining yuksak shakli.
d) Didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning
natijalarini belgilash.
10.Mazmun deganda nimani tushunasiz?
a) (ta’lim (bilim olish) mazmuni)– ta’lim jarayonida bola tomonidan
o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan ilmiy bilim, amaliy ko‘nikma, malaka, fikrlash hamda
faoliyat usullari tizimi.
b) Muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har
tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish
jarayoni.
c) Didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning
natijalarini belgilash.

10-MAVZU: ILMIY TADQIQOT METODLARI: EMPIRIK VA

NAZARIY. ILMIY TADQIQOT METODLARI TAVSIFI. IJTIMOIY
PEDAGOGIKADA ILMIY TADQIQOTNING VAZIFALARI
Reja:
133
 1.Ilmiy tadqiqot metodlari
2.Ilmiy tadqiqot metodlari tavsifi.
3.Ijtimoiy pedagogikada ilmiy tadqiqotning vazifalari
Tayanch iboralar: Tarbiya jarayoni, ilmiy-pedagogik tadqiqot, metod,
mutaxassislik, pedagogik kuzatish, suhbat, test, so‘rovnomalar, hujjatlarni tahlil
qilish, eksperiment, statistika ma’lumotlar, sotsiologik tadqiqotlar.
Ilmiy tadqiqot metodlari. Metod (lotincha-metodos-yo‘l so‘zidan) tadqiqot
yo‘li, nazariya, ta’limot deb tarjima qilinadi. Ilmiy tushuncha sifatida “metod”
so‘zi keng ma’noda muayyan maqsadga erishish yo‘lini, tor ma’noda - tabiat va
ijtimoiy hayot hodisalari va qonuniyatlarini bilish maqsadida qandaydir vazifani
hal etish usulini bildiradi.
Pedagogika fani o‘z mazmun mohiyatini boyitishda, yangilashda mavjud
pedagogik hodisa va jarayonlarni uning maqsadi va vazifalariga muvofiq keladigan
usullari bilan o‘rganadi. Ushbu ilmning ilmiy tadqiqot usullari deganda yosh
avlodni tarbiyalash, bilimli qilish va o‘qitishning real jarayonlariga xos bo‘lgan
ichki aloqa va munosabatlarni tekshirish, bilish yo‘llari, uslublari va vositalari
majmui tushuniladi. Pedagogika fanining ilmiy tadqiqot usullari qanchalik to‘g‘ri
tanlansa, ta’lim-tarbiya mazmunini yangilash va takomillashtirish shu darajada
yuksaladi: Ammo shuni ta’kidlamoq lozimki, ilmiy tadqiqot metodlari tizimi hali
hozirgacha fanda to‘la yaratilgan,hal etilgan emas.
Ilmiy tadqiqot metodlari tavsifi. Mavjud va ishlab chiqilgan quyidagi ilmiy-
tadqiqot usullariga tayanib fikr yuritish mumkin.
1. Pedagogik kuzatish usuli.
2. Suhbat usuli.
3. Bolalar ijodini o‘rganish usuli.
4. So‘rovnoma, test usuli.
5. Maktab hujjatlarini tahlil qilish usuli.
6. Eksperiment, tajriba, sinov usuli.
7. Statistika ma’lumotlarni tahlil qilish usuli.
8. Matematika-kibernetika usuli.

134
 Pedagogik kuzatish – odatda tabiiy kuzatish orqali o‘quvchilarning fanlarni
o‘zlashtirishlari, ularning xulq-atvori va muomalalaridagi o‘zgarishlarni hisobga
olish va tegishli ta’limiy-tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish yo‘llarini belgilash uchun
qo‘llaniladi. Bu metod tadqiqotchining pedagogik tajribaning muayyan bir tomoni
va hodisalarini biror maqsadni ko‘zda tutib idrok etish tashkil etadi. Bunda
kuzatishlar tezligi va soni, kuzatish ob’ekti, vaqti, pedagogik vaziyatlarni kuzatish
uchun ajratiladigan xarakteristika va hokazolar hisobga olinadi.
Qayd qilish usuliga qarab kuzatish turlarga bo‘linadi. Bevosita va bilvosita qayd
qilish usuli tadqiqotchiga real pedagogik jarayon kuzatuvchilarning xatti-
harakatlari va hokazolarni yozib qo‘yish imkonini beradi. Bevosita qayd qilish
usuli biror-bir hodisaning oqibatlari haqidagi faktik materialni boshqa shaxslar
orqali yoki qandaydir asbobni qo‘llash vositasida olishga imkon beradi. Ilmiy-
texnika taraqqiyoti asrida kuzatishning vizual usullari xilma-xil texnika vositalari
(kino foto syomka, video zapis, televidenie va h.z.)ni qo‘llash bilan tobora ko‘p
qo‘llanilmoqda.
Suhbat metodi – so‘rashning bir turi bo‘lgani holda, tadqiqotchining jiddiy
tayyorgarlik ko‘rishini talab etadi, Chunki u tekshirayotgan shaxs bilan bevosita
aloqada bo‘lish vaqtida og‘zaki suhbat tarzida, suhbatdoshining javoblarini
yozmasdan erkin muomala formasida qo‘llaniladi. Suhbat metodi– maktab
o‘qituvchilari va o‘quvchilar jamoasi bilan ota-onalar va keng jamoatchilik bilan,
yakka va guruhli tartibda ish olib borilganda qo‘llaniladi. Suhbat metodidan farq
qilib, intervyu olish metodi savollarni oldindan belgilangan izchillikda intervyu
yo‘li bilan bayon qilishni nazarda tutadi. Bunda javoblar magnit tasmasiga yoki
kassetalarga yozib olinadi. Hozirgi kunda ommaviy so‘rash nazariyasi va
praktikasida intervyu tashkil etishning ko‘p usullari mavjud:-guruhlar bilan; -
intensiv; -sinash va h.k.
Bolalar ijodini o‘rganish – o‘quvchilarning o‘ziga xos individual tartibdagi
faoliyatlariga doir omillar tahlil qilinadi, xulosalar yasaladi.
Pedagogik so‘rash metodi – tadqiqotchining boshqa kishilardan pedagogik
tajribaning biror tomoni yoki hodisalari haqida axborot olish jarayoni bu
metodning asosini tashkil qiladi. So‘rash savollarning mantiqiy o‘ylangan
135
sistemasini, ularning aniq ifodalanishini, nisbatan kamchiligi (3-5ta) nazarda
tutiladi. Shuningdek, qat’iy formadagi javobni (“ha”,”yo‘q“) ham taqozo etishi
mumkin. Test, so‘rovnomalar - bu so‘rovnoma, ya’ni anketa usuli qo‘llanganda
yaratilgan ilmiy farazning yangiligini bilish, aniqlash, o‘quvchilarning yakka yoki
guruhli fikrlarini, qarashlarini, qanday kasblarga qiziqishlarini, kelajak orzu-
istaklarini bilish va tegishli xulosalar chiqarish, tavsiyalar berish maqsadida
o‘tkaziladi. Test savollaridan ko‘zlangan maqsad oz vaqt ichida o‘quvchilarning
bilimlarini yoppasiga baholashdir.
Mutaxassislarning bilimini va saviyasini aniqlash uslublaridan biri – bu test
yordamidagi sinovdir. Test yordamida sinov o‘quvchi yoki mutaxassisning bilimi,
ilmi, ma’naviyati hamda yoshlarning qaysi yo‘nalish va mutaxassislikka layoqati,
iqtidorini zudlik bilan aniqlash yoki baholashga imkon beradi. Test yordamida
bilimni baholashning pedagogika nuqtai nazaridan ba’zi bir yutuqlari va
kamchiliklarida keltirilgan va baholash jarayonini EHM yordamida
avtomatlashtirish mumkinligi ta’kidlangan. Test savollari va masalalarining
jozibadorligiga sabab, uning qisqa va lo‘ndaligi, to‘g‘ri javobni umumiy javoblar
ichida borligi va ularning o‘quvchilarga ko‘rsatma bo`lib xizmat qilishi, uning
topishmoqli o‘yinga o‘xshashligi va javobni topishda xotira, intuitsya va
topqirliklar qo‘l keladi. Test savollarini chop etish o‘quvchilarning mustaqil
ishlashini yanada faollashtiradi.
Test sinovini oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlariga kirish imtihonlarida
qo‘llash quyidagi qator natijalar berdi.
Imtihon oluvchi bilan imtihon topshiruvchi orasidagi sub’ektiv sabablar va
psixologik to‘siqlar yo‘qoladi. Barcha abiturientlarga beriladigan imtihon
sharoitlari vaqti variantlarning murakkablik darajasi, baholash kriteriylari deyarli
bir xil bo‘lishiga erishiladi. Test natijalarini EHM yordamida avtomatlashtirilgan
holda ishlab chiqish amalga oshirildi, o‘quvchilarning qaysi fandan va uning qaysi
bo‘limidan bilimlarining past yoki yuqoriligini baholash va uning respublikamiz
regionlari, xatto ayrim maktab-litseylar bo‘yicha tahlil qilish imkoniyati yaratildi.
Iqtidorli yoshlarni tanlash, olimpiadalar o‘tkazish jarayonlarini sezilarli darajada
yaxshilashga olib keldi.
136
 Test sinovlar metodi - bu yozma javoblarning ommaviy ravishda yig‘ib olish
metodidir. Test sinovlarini (anketalarini) ishlab chiqish murakkab ilmiy jarayon.
Pirovard natijada tadqiqot natijalarining ishonchliligi anketalar mazmuniga,
berilayotgan savollar shakliga, to‘ldirilgan anketalar soniga bog‘liq bo‘ladi. Odatda
test savollarining ma’lumotlarini kompyuterda matematik statistika metodlari bilan
ishlashga imkon beradigan qilib tuziladi.
Maktab hujjatlarini tahlil qilish usuli - bunda o‘quvchilarning umumiy
miqdori, uning o‘sishi yoki kamayish sabablari tavsifi, o‘quvchilarning fanlar
bo‘yicha o‘zlashtirish darajasiga, sinfdan qolishning oldini olish, rag‘batlantirish
va jazolash choralari turlariga, maktabning moddiy bazasiga e’tibor beriladi.
eksperiment-tajriba-sinov usuli - ushbu tajriba asosan ta’lim-tarbiya jarayoniga
aloqador ilmiy faraz yoki amaliy ishlarning tadbiqi jarayonlarini tekshirish,
aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
Statistika ma’lumotlarini tahlil qilish usuli - xalq ta’limi sohasidagi,
jumladan, ajratilgan mablag‘larning doimiy o‘sib borishi, darslik va o‘quv
qo‘llanmalari, ko‘rgazmali qurollar, o‘qituvchi kadrlar tayyorlash, maktab
qurilishi, xo‘jalik shartnomalari va ulardan tushayotgan mablag‘lar statistika usuli
orqali aniqlanadi. Sotsiologik tadqiqot metodi – Anketaga savollar kiritiladi.
Bundan maqsad talaba-yoshlarning kasb-hunarga bo‘lgan munosabatlarini
aniqlash, talabalar orasidagi do‘stlik munosabatlarini O‘zMU dagi shart-
sharoitlarni bilish, yutuq va kamchiliklarni, yoshlar orasidagi munosabatlarni,
dinga, xususan tasavvufga bo‘lgan qiziqishlarini aniqlash, talabalarning ma’naviy
sifatlar darajasini, bilim olishga ishtiyoqi, adabiyotlar bilan ta’minlanganlik
darajasi, o‘quv taqsimoti, professor-o‘qituvchilarning o‘qitish darajasi, o‘quv
qo‘llanmalarning sifati, kompyuter bilan mashg‘ulot o‘tkazish turlarini o‘rganish
universitetda qo‘llanilayotgan testlar talabalar nazarida, ilmiy va kasbiy mahoratini
oshirishdagi mashg‘ulotlar turi, stipendiyalar miqdori, stipendiyalar talabalarning
harajatini qanchalik qoplaydi, haq to‘lanadigan ishlarda talabalar qatnashdimi, ota-
onalarining moddiy yordami, ularning ma’lumoti, ish joyi, talabalarning ko‘p
shug‘ullanadigan jamoat joyi, yashash joyi, ilmiy dunyoqarashining shakllanishida
ta’sir etuvchi omillar, mutaxassis bo‘libetishida hal qiluvchi omillar, talabalarning
137
onglilik darajasi jarayoni, komil inson bo‘lish uchun kerakli bo‘lgan ma’naviy
sifatlar, komillikka erishish uchun tezroq qutulish kerak bo‘lgan salbiy sifatlar.
Savol-javoblarning barchasi kompyuterda qayta ishlanadi va xulosalar chiqariladi.
Ijtimoiy pedagogikada ilmiy tadqiqotning vazifalari. Ijtimoiy pedagogika
o‘zining maqsad va vazifalarini amalga oshirishda quyidagi tadqiqot metodlaridan
keng ko‘lamda foydalanadi:
- umummantiqiy metodlar (analiz, sintez, umumlashtirish, qiyoslash,
modellashtirish, loyihalash);
- umumpedagogik metodlar (kuzatish, suxbat; tajriba; manbalarni o‘rganish;
qayta ishlash, umumlashtirish);
- xususiy pedagogik - psixologik metodlar (individual va guruhiy o‘rganish,
xurmatlash, tushuntirish, ijobiy fazilatlarga tayanish, ijtimoiy fikrlarni hisobga
olish, tashxislash ekspert xulosalarini hisobga olish);
- tarixiy metodlar tarixiy qiyoslash, genetika, strukturaviy (alohida belgilar,
shartli guruhlar) tarixiy manbalarni o‘rganish;
- sotsiologik metodlar ( anketa, so‘rovnoma, intervyu olish, sotsiometrik,
biografik, monitoring, test topshiriqlari, modellashtirish);
- matematik – statistik (taxlil, natijalarni qayd etish, tekshirish).
Olib borilgan tadqiqotlar jarayonida ijtimoiy — pedagogik faoliyatni asosiy
umumiy va o‘ziga xos texnologiyasi aniqlanadi va tahlil etiladi. Umumiy
texnoligiya ichida — ijtimoiy pedagogik tashxis, baholovchi, prognoz qilish,
modellashtirish, yaxlitlash dasturlari mavjud. Ushbu dasturlarda qayta aloqa va
ijtimoiy — pedagogik faoliyatning bilish va qayta o‘zgartiruvchi axborotlar bilan
ta’minlash texnologiyalari o‘z ifodasini topishi zarur. Bular birgalikda ijtimoiy
pedagogik faoliyatni texnologik jarayonining zanjirli siklini tashkil etadi. Unga
xususiy (o‘ziga xos); ijtimoiy — pedagogik adaptatsiya va reabilatatsiya,
profilaktika va kompensatsiya, ta’minlash va mobilizazatsiya, korreksiya va
stabillashtirish, targ‘ibot — tashviqot texnologiyalarini hal etish kiradi. Ijtimoiy
pedagogikani rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlari ishlab chiqilgan, sinab
ko‘rilgan va amaliy faoliyatda qo‘llanilgan innovatsion ijtimoiy pedagogik
modellar, aholini turli guruhlar bilan ishlarini tashkil etish hisoblanadi. Amaliy
138
ishlar tajribalarini umumlashtirish va oddiy manbalarni shu jumladan pedagogika
tarixi bo‘yicha manbalarni umumlashtirish uchta asosiy strategiya yo‘nalishini
asoslash imkonini berdi va shunga muvofiq o‘z prinsiplari asosida maqsadlarga
erishish va vazifalarni hal etishni ta’minlovchi ijtimoiy pedagogikani rolini
ko‘rsatib berdi.
Birinchi strategiya — insonni sotsiumga kiritish, ya’ni uni ijtimoiylashtirish,
ijtimoiy tarbiyani shakllantirish, rivojlantirish.
Ikkinchi strategiya — sotsiumni pedagoglashtirish (uning pedagogik
imkoniyatlarini to‘laligicha foydalanish, samaradorligini oshirish).
Uchinchi strategiya ijtimoiy — pedagogik faoliyat maqsadiga ko‘ra
optimallashtirish prinsiplari asosida inson va sotsium o‘zaro ta’sirini boshqarish.
Shunga ko‘ra birinchi strategiya bilan u shaxsni ijtimoiy rivojlantirish; ikkinchi
strategiyaga muvofiq ijtimoiy muhit pedagogikasi sifatida; nihoyat uchinchisiga
muvofiq ijtimoiy ish pedagogikasi sifatida ishtirok etadi.
Tadqiqotchi I.V.Mudrikning fikricha psixologik va ijtimoiy psixologik
mexanizmlarga quyidagilarni kiritsa bo‘ladi:
- imprinting (xotirada saqlab qolish) insonga ta’sir qiladigan hayotiy muhim
ob’ektlarni eslab qolishi. Bu mexanizm odatda go‘daklik davrida ko‘p qo‘llaniladi.
- eksiztensial bosim mexanizmi-tilni o‘zlashtirish va munosabatga
kirishganda kerak bo‘ladigan ijtimoiy xulq-atvor me’yorlariga anglamagan holda
ega bo‘lish.
- taqlid-biror bir namunaga o‘xshashga harakat qilish. Bu holat insonning
ijtimoiy tajriba to‘plashining yo‘llaridan biridir.
- refleksiya mexanizmi-ichki suhbat. Unda inson jamiyatning turli institutlari,
oila, tengdoshlar jamoasi, obro‘ e’tiborli shaxslarga xos xususiyatlarga baho
beradi, ularni ko‘rib chiqadi yoki inkor etadi. Refleksiya insonning turli “men”
obrazlari orasidagi real va hayoliy shaxslarning ichki suhbatidir. Bu mexanizm
yordamida insonning shakllanishi ro‘y beradi.
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1.Metod so‘ziga ta’rif bering.
2.Ilmiy tadqiqot metodlari tasnifnomasini aytib bering.
139
 3.Ilmiy tadqiqot metodlarining qaysilaridan kelajakdagi faoliyatingizda
foydalanish mumkin va qanday?
4.Ijtimoiy pedagogika o‘zining maqsad va vazifalarini amalga oshirishda
qanday tadqiqot metodlaridan keng ko‘lamda foydalanadi?
5.Tadqiqotchi I.V.Mudrik psixologik va ijtimoiy psixologik mexanizmlariga
nimalarni kiritgan?
Mavzu yuzasidan interfaol metod
“PLUS VA MINUS” METODI

Metodning tavsifi: dars yakunida o‘qituvchi o‘quvchilarga mavzuga oid

biror masalani ular o‘rtasiga tashlaydi.1-guruh uning minus tomonini, 2-guruh
uning plus tomonini ularga taqdim etilgan posterlarga yozadilar.Ularga yozish
uchun 5 daqiqadan 10 daqiqagacha vaqt ajratiladi.Vaqt tugagandan so‘ng har bitta
guruhdan bittadan o‘quvchi chiqib yozganalarini o‘qib beradilar.yakunida qaysi
guruhning javoblari aniq tiniq bo‘lsa o‘sha guruhga rag‘bat kartochkalari beriladi.
Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
Yangicha interfaol metodlar yaratish.
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.Ilk bolalik davrida bolalarning yetakchi faoliyati bu…….

a) Predmetni o‘rganish
b) Mehnat

140
 c) O‘yin
d) Mashq
2.Nechchi oylik bolalarda emotsional munosabat shakillanadi?
a) 3 oylik
b) 2 oylik
c) 1 oylik
d) Tug‘ilgandan boshlanadi
3.Faoliyat nazariyasining asoschisi kim?
a) A.N Leontyev
b) D.B.Elkonin
c) F.Obuxova
d) L.S.Vigotiskiy.
4.Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari nimalardan iborat?
a) “Ijtimoiy pedagogik faoliyat”, “Ijtimoiy ta’lim”, “Ijtimoiy tarbiya”
b) “Ijtimoiy ta’lim” va “Ijtimoiy tarbiya”
c) “Ijtimoiy pedagogik faoliyat” va “Ijtimoiy ta’lim”
d) “Ijtimoiy pedagogik faoliyat” va “Ijtimoiy tarbiya”
5.Mamlakatimizda nechanichi yil “Oila yili” deb nomlangan?
a) 2000-yil
b) 1998-yil
c) 1999-yil
d) 1997-yil
6.Ijtimoiy maktabgacha ta’lim bu –
a) Davlat tomonidan tashkil etiladigan tashkilot
b) Xususiy tashkil etilgan tashkilot
c) Nodavlat talimga qarashli tashkilot
d) Tarbiya maskani
7.Tarbiyachining nutq madaniyatida qanday xususiyatlar bo‘lishi kerak?
a) Nutqning ifodaligi va sofligi
b) Nutqning aniqligi va to‘g‘riligi
c) Nutqning ravon va boyligi
141
 d) Tovush to‘lqinining to‘g‘riligi
8.«Ma’naviy-axloqiy tarbiya asoslari» kitobining mullifi?
a) J.Hasanboyev, M.To‘ropova, O.Hasanboyeva.
b) O.Hasanboyev, O.Hasanboyeva
c) R.Mavlanova, M.Inomova .
d) K.Hoshimov, H.Homidiy
9.«Men bolalarning jamoaviy ijodiy faoliyatining tashkilotchisi va
qatnashchisi sifatida ularning o‘z-o‘zini boshqarishiga, jipslashishiga yordam
berishim kerak» –bu tarbiyachining…
a) Ish yuritish yo‘nalishi
b) Vazifasi
c) Maqsadi
d) Burchi
10.«O‘z farzandingizni yaxshi bilasizmi?» metodi kimlar uchun yaratilgan?
a) Ota-onalar
b) Tarbiyachilar
c) O‘qituvchilar
d) O‘quvchilar

11-MAVZU: ILMIY TADQIQOT BOSQICHLARI. ILMIY TADQIQOT

YAKUNLARI.
Reja:
1.Ilmiy tadqiqot bosqichlari.
2.Ilmiy tadqiqot yakunlari
Tayanch iboralar: Ilmiy yo‘nalish, muammo, ilmiy mavzu, ilmiy tadqiqot,
kompleks muammo, iqtisodiy samaradorlik, ilmiy yangilik, ilmiy-texnikaviy
axborot, adabiyot taxlili, axborot oqimi, fundamental, amaliy, ishlanma.
O‘zbekistonda ilmiy-tadqiqot ishlarning zamonaviy yo‘nalishlari.
Respublika olimlari zamonaviy fanning ko‘pgina yo‘nalishlarida fundamental va
amaliy tadqiqotlar olib borishmoqda. Mamlakatimizda quyidagi yo‘nalishlar

142
bo‘yicha jahon darajasidagi ilmiy maktablar yaratilgan bo‘lib, ularda tadqiqotlar
muvaffaqiyatli olib borilmoqda.
Ilmiy-tadqiqot ishlarining tarkibiy qismlari. Ilmiy izlanish bu ob’ektiv
borliqni, tabiat qonunlarini, hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqliklarni bilish jarayonidir.
Bilim - inson tafakkurining murakkab harakatidir. Bu harakat bilmaslikdan
bilishga, to‘liqsiz yoki noaniqlikdan to‘liqlik va aniqlikka qarab yo‘naladi. Bunga
ilmiy izlanishlar yordamida erishiladi. Ilmiy izlanishlar bir qator bosqichlardan
o‘tadi. Bu bosqichlar ilmiy izlanishlar strukturasini tashkil etadi. Strukturani 7 ta
asosiy bosqichdan iborat deb olish mumkin.
1. Muammoni qo‘yish. Bu bosqich faqatgina muammoni topishdan
iboratgina bo‘lib qolmay, balki aniq va puxta ko‘rinishga keltirilgan ilmiy izlanish
topshirig‘iga ham ega bo‘ladi. Oldinga qo‘yiladigan ilmiy izlanishlar topshirig‘ini
juda puxta belgilab olish shart, chunki izlanishlar natijalari sezilarli darajada
shunga bog‘liq. Muammoni qo`yishda juda muhim bo‘lgan ishlardan biri bu
boshlang‘ich ma’lumotlarni yig‘ish va o‘rganib chiqishdir.
Bunday ma’lumotlarni yig‘ish ilmiy izlanishlarning boshlanishidagina
bajarilib qolmay, balki butun izlanishlar davomida olib borilishi kerak.
2. Boshlang‘ich ilmiy faraz (gipotez) ni o‘rtaga tashlash va asoslash
Ko‘p hollarda ishchi gipotezani ishlab chiqish izlanishning puxta
formulirovkalangan topshirig‘i va to‘plangan axborotlarning tahlili asosida
bajariladi. Bunda ishchi gipoteza bir necha variantlarga ega bo‘lishi mumkin.
Ushbu variantlardan ko‘proq maqsadga muvofiq keladiganini tanlab olinadi.
Ammo qolganlari ham nazardan chetda qolmasliklari kerak. Ishchi gipotezani
aniqlab olish ba’zan eksperimentlar o‘tkazib ko‘rishga to‘g‘ri keladi. Bu esa
o‘rganilayotgan ob’ektni ancha chuqurroq o‘rganish imkonini beradi.
3. Nazariy izlanishlar.
Nazariy izlanishlarning maqsadi kuzatilayotgan voqea hodisalarni to‘laroq
umumlashtirish, ular orasidagi bog‘liqliklarni o‘rganish, ishchi gipotezadan iloji
boricha ko‘proq kuzatishlar olishdir. Boshqacha qilib aytganda, nazariy izlanish
qabul qilingan gipotezani analitik rivojlantiradi va o‘rganilayotgan muammo
nazariyasini ishlab chiqishga olib keladi. Bu nazariya o‘rganilayotgan muammoga
143
tegishli fakt va xollarni tushuntirib oldindan aytib berishi kerak. Bu yerda hal
qiluvchi faktor sifatida amaliyot kriteriyasi keladi.
4. Tajribaviy (eksperimental) izlanishlar
Eksperimental izlanishlar ilmiy izlanishlarning murakkab va mehnat talab
qiladigan bosqichidir. Eksperimentning maqsadi har xil. U ilmiy ish xarakteri va
o‘tkazilish ketma-ketligiga bog‘liq. “Normal” izlanishlar olib borilishida
eksperiment nazariy izlanishlardan keyin o‘tkaziladi. Bunday hollarda, ba’zan,
eksperiment nazariya natijalarini tasdiqlaydi, ba’zan esa nazariy natijalarni rad
etadi. Biroq ilmiy tekshirish tartibi teskari bo‘lishi mumkin: oldin eksperiment,
keyin nazariyalar. Bunday tartibga ko‘proq nazariy ma’lumotlarning ozligi sababli
yo‘l qo‘yiladi. Nazariya eksperiment natijalarini tushuntiradi va umumlashtiradi.
5. Natijalarni solishtirib ko‘rish va tahlil qilish. Natijalarni solishtirib
ko‘rish va tahlil qilishda nazariya va eksperiment natijalar bir-birini tasdiqlashi,
tanlangan gipoteza va o‘rganish formulirovkasini to‘g‘ri ekanligini isbotlaydi.
Ba’zan gipoteza ko‘rinishini o‘zgartirish kerakligi aniq bo‘lib qoladi. Juda kam
hollarda yomon natijalarga erishilib gipotezani rad etish xollari ham uchrab turadi.
Ilmiy tadqiqot yakunlari. Xulosalar bosqichida ilmiy izlanishlar xulosasi
chiqariladi. Olingan natijalar va ularning berilgan topshiriqqa muvofiqligi
formulirovkalanadi. Faqat nazariy izlanishlar uchun bu bosqich oxirgi bosqich
hisoblanadi.
Natijalarni o‘zlashtirish. Natijalarni o‘zlashtirish bosqichi olingan
natijalarni sanoatda realizatsiya qilishga tayyorlanadi. Bu bosqichda realizatsiya
qilishning texnologik va konstruktorlik prinsiplari ishlab chiqiladi.
Ilmiy izlanishning ko‘rib chiqilgan strukturasida ba’zan bosqichlar o‘rni
almashib qolishi mumkin, lekin aytib o‘tilgan bosqichlar hamma ishlarda
bajariladi.

Mavzu yuzasidan nazorat savollari:

1.“Ilmiy muammo”, “Ilmiy yo‘nalish”, “Ilmiy mavzu” tushunchalarini
izohlang.
144
 2.Ilmiy izlanishlar strukturasining 7 ta asosiy bosqichlarini izohlang
3.Ilmiy izlanish bilan axborot izlash orasidagi farq nimadan iborat ?
4.Ilmiy mavzuga qo‘yiladigan talablarni keltiring.
5.Ilmiy axborot manbai bo‘lib qanday hujjatlar hisoblanadi ?
Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:
“Baliq skeleti” metodi
Metodning tavsifi: Muammoni qo‘yish va hal qilishning mazkur modeli bir
qator muammoni ta’riflash va yechib ko‘rishga imkon beradi.
Bir varoq oq qog‘ozga baliq skeleti chiziladi.Yuqoridagi suyagiga muammo
yoziladi, pastdagilariga esa muammoni hal qilish yo‘llari yoziladi.

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

“Ilmiy muammo, ilmiy yo‘nalish va ilmiy mavzu”- yuzasidan munozarali
savollar tayyorlash.
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.Shaxsning yo‘naltirilganligi tushunchasi fanga ilk bora kim tomonidan

fanga kiritilgan?
a) S.L.Rubinshteyn
b) A.S.Makarenko
c) A.Avloniy
145
 d) X.X.Niyoziy
2.«Bolalarning ijtimoiy moslashuvi» fanini o‘qitishning maqsadi nimadan
iborat?
a) Bo‘lajak tarbiyachilarni mustaqil davlat O‘zbekiston Respublikasining
yangi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy xusisiyatlarini hisobga olgan holda kichik
maktab yoshidagi bolalarni muvaffaqiyatli tarbiyalashga tayyorlash
b) Tarbiyalash metodlarini o‘rganish
c) Tarbiyaviy ishlarning shakllarini to‘g‘ri tashkil etish
d) Tarbiya qonuniyatlari bilan tarbiya shakllarini bilish.
3.Bola shaxsiga hurmat va talabchanlik bu…
a) Ijodkor pedagog-tarbiyachi o‘z faoliyati jarayonida amal qiladigan
tamoyil
b) Ijodkor pedagog-tarbiyachi o‘z faoliyati jarayonida qo‘llanadigan vosita
c) Ijodkor pedagog -tarbiyachi o‘z faoliyati jarayonida qo‘llaniladigan metod
d) Ijodkor pedagog -tarbiyachi o‘z faoliyati jarayonida amal qiladigan omil
4.Bolaga boshqarish obekti sifatida qaralib, oldindan belgilangan qat’iy
ijtimoiy me’yorlarga bo‘ysunish talab etiladi? Buyirish, kuzatish, qo‘rqitish,
man etish qaysi tarbiya stiliga xos?
a) Avtoritar
b) Stixiyali
c) Gumanistik
d) Demokratik
5.Bolalar haqida demografik ma’lumot yig‘ish metodi o‘quvchilarni
pedagogik o‘rganishning qaysi yo‘nalishiga tegishli?
a) Bolani umumiy o‘rganish
b) Bolanining sog‘ligini o‘rganish
c) Bolanining shaxsini o‘rganish
d) Shaxsning jamoadagi o‘rnini o‘rganish
6.Jamoa deganimiz nima?
a) Yagona maqsad atrofida birlashgan gurux
b) Yangi fikrlarga ega bulgan gurux
146
 c) 4-5 kishidan iborat bo‘lgan gurux
d) Yangi bilimga ega bo‘lgan gurux
7.Jamoa orasida shakllantiriladigan an’analar nechta va qanday
ko‘rinishlarda bo‘ladi?
a) 2ta. Kundalik turmush an’analari, bayram an’analari
b) 1 ta. An’anaviy
c) 3ta. Bayram an’analari, kechalar, tadbirlar
d) 4ta. Bayram an’analari, kontsertlar, to‘garaklar, faoliyatlar
8.Rivojlanish bu...
a) Bu shaxsning meros qilib olingan va orttirilgan xususiyatlarining
miqdoriy va sifat jihatidan o‘zgarishi.
b) Bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir.
c) Ijtimoiy tarbiya muammolarini o‘rganishdan iborat.
d) Fan kategoriyalari shu fanda qo‘llaniladigan yanada kattaroq, amaliy
tushunchalardir.
9.Irsiyat bu…
a) Bu ota-onadan bolaga yuqadigan, genlarga xos bo‘lgan psixofizik va
anatomofiziologik xususiyatlar (moyillik, morfologik xususiyatlar, temperament,
xarakter, qobiliyat).
b) Tug‘ilgandan boshlab, inson o‘ziga xos shaxsiyatning turli jihatlari,
ayniqsa ruhiy jarayonlarning dinamikasi, hissiy sohasi va iqtidor turlari
rivojlanishida muhim rol o‘ynaydigan ma’lum organik moyillikni o‘z ichiga oladi.
c) Insonni o‘rab turgan va uning rivojlanishiga ta’sir qiladigan sharoitlar:
d) Bu shaxsni shakllantirishning maqsadga muvofiq, maxsus tashkil etilgan
jarayoni. Tarbiya insonni muntazam ravishda yangi, yuqori darajalarga ko‘taradi,
shaxsning rivojlanishini "loyihalashtiradi" va shuning uchun uning rivojlanishining
asosiy, belgilovchi omili bo‘lib xizmat qiladi.
10.Faoliyat bu…..
a) Mavjudotning bir shakli va inson hayotining usuli, uning atrofidagi
dunyoni va o‘zini o‘zgartirishga va o‘zgartirishga qaratilgan faoliyati.

147
 b) Tirik organizmning xususiyati sifatida rivojlanish uchun zaruriy shart
bo‘lib xizmat qiladi.
c) Fan kategoriyalari shu fanda qo‘llaniladigan yanada kattaroq, amaliy
tushunchalardir.
d) Bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir.

12-MAVZU: MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLANING SOTSIUMDA

RIVOJLANISHI
Reja:
1. Sotsium tushunchasi
2.Maktabgacha yoshdagi bola rivojlanishida faktorlarning ahamiyati
Tayanch iboralar: sotsium, yaqin muhit, ijtimoiy muhit, sotsializatsiya,
individuallashtirish, prеformizm, bixеviorizm, progmatizm, biogеnеtiklar.
Sotsium tushunchasi. Sotsium (yaqin muhit) – bola sotsiolizatsiyasi uchun
muhim ahamiyatga ega. Bu yaqin ijtimoiy muhitni bola asta-sеkin o‘zlashtiradi.
Boshida u (bola), asosan, oilada rivojlanadi, so‘ng yangi muhitlarni o‘zlashtiradi –
maktabgacha muassasalar, maktab, maktabdan tashqari muassasalar, o‘rtoqlar
davrasi, diskotеkalar va h.k. Yosh o‘tgan sari bola tomonidan o‘zlashtirilgan
ijtimoiy muhit “hududi” tobora kеngayib boradi.
Sotsium va bola shaxsi. Sotsializatsiya jarayonida, xususan bolaning
ijtimoiy moslashuvida insonning “hammadеk” bo‘lishi ob’еktiv ehtiyoji namoyon
bo‘ladi. Biroq shu bilan parallеl ravishda bolada - boshqa ehtiyoj - o‘zini o‘z
individualligini ko‘rsatish ehtiyoji shakllanadi. Bola uni ifodalash usul va
vositalarini qidira, namoyon qila boshlaydi, natijada uning individuallashtirilishi
sodir bo‘ladi. Bola individuallashtirilishi shunda ifodalanadiki, u yoki bu ijtimoiy
ahamiyatga ega shaxs xislat va xususiyatlari aynan shu insonga mansub shaklda
namoyon etadi. Ijtimoiy o‘zini tutish esa boshqa insonlar intizomiga tashqi
tomondan o‘xshashiga qaramay betakror, individuallik qirralarni egallaydi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishi shunday qilib ikki yo‘nalish bo‘yicha sodir bo‘ladi:
sotsializatsiya (ijtimoiy madaniy tajribani egallash) va individuallashtirish
(mustaqil bo‘lish). Agar bolani sotsiumga kiritishda sotsializatsiya va intеgratsiya
148
jarayonlari orasida muvozanat bеlgilansa, ya’ni bola, bir tomondan, mazkur
jamiyatda o‘zlashtirilgan mе’yor va qoidalarni o‘zlashtirsa, boshqa tomondan unga
o‘z ahamiyatli “umumiy”ni individualligini qo‘shsa, sotsiumda bolaning
intеgratsiyasi sodir bo‘ladi. Agar bolaning guruhga moslashish jarayoni sodir
bo‘lmasa, unda o‘ziga ishonmaslik, tortinchoqlik, tashabbussizlik sodir bo‘lishi
mumkin, bu shaxsni jiddiy dеformatsiyaga olib kеlishi mumkin. Agar bola
moslashuv fazasidan o‘ta olsa va atrofdagilarga o‘z individual farqlarini
ko‘rsatishni boshlasa, atrofdagilar esa uning individualizmini jamiyat mе’yorlariga
to‘g‘ri kеlmaydi dеb hisoblasa, unda bolada nеgativlik, gumonsirashlik,
agrеssivlik, o‘ziga yuqori baho bеrish rivojlanadi.
Bolaning rivojlanishi haqida umumiy tushuncha.
Rivojlanish kishidagi jismoniy, ruhiy va ijtimoiy jarayon bo‘lib, u barcha
tug‘ma va egallangan miqdor va sifat o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladi.
Jismoniy rivojlanish bo‘yicha o‘sishi, vazinning ortishi, sezgi a’zolarini
mukammallashuvi, harakatlarni to‘g‘ri boshqara bilish bilan bog‘likdir.
Ruhiy rivojlanishda esa kishi shaxsidagi psixologik sifatlar va belgilarning
shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida muhim o‘zgarishlar ro‘y
beradi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishi u ijtimoiy hayotda qatnasha boshlaganda uning
xulqida, tevarak-atrofga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi.
Bu esa ularning ijtimoiy tajribalarining oshishiga yordam bеradi. Bolaning
dunyoga kеlishidan tortib uning butun umri jarayonida yuqoridagi faktorlar
(faoliyat va muloqat) bir-birini to`ldirib bola shaxsining rivojlanishini ta’minlaydi.
Bola rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi-bu qarama qarshilikdir. U tashqi va
ichki ta’sirlar orqali amalga oshiriladi. Tashqi ta’sirlarga insonni shakllantirishga
qaratilgan maxsus faoliyat kirsa, ichki ta’sirlarga biologik va irsiy faktorlar kiradi.
Shaxs dеganda ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o`z xususiyatlari va sifatlari
bilan boshqalardan farq qiluvchi muayyan jamiyatning a’zosi tushuniladi.
Odamning ijtimoiy mavjudod sifatida shaxs nomini olishi uchun unga ijtimoiy-
iqtisodiy hayot va tarbiya kеrak.

149
 Shuning uchun pеdagogika fani bolaning shaxs sifatida rivojlanishi va unga
ta’sir etuvchi omillarni ham o`rganadi.
Inson hayoti davomida o`zgarib, shakllanib, rivojlanib boradi. Bolalik,
o`smirlik va o`spirinlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo`ladi. Rivojlanish
dеb bola vaznining oshishi, suyak va muskul tizimining, tanosil a’zolarining, nеrv-
funksional faoliyatining kamol topishi, aql zakovatining shakllanishiga aytiladi.
Shaxs rivojlanishi va kamolga еtishi murakkab va ziddiyatli jarayon bo`lib,
bunda nasl-irsiyat (biologik omil), ijtimoiy muhit ham, maqsadga muvofiq amalga
oshiriladigan ta’lim-tarbiya va nihoyat o`zining mustaqil faoliyati ham muhim
ahamiyatga ega.
Biologik faktorlar. Biologik faktorlar dеganda asosan, irsiyat nazarda
tutiladi. Irsiyat dеganda esa gеn orqali ota-onalardan farzandlariga o`ziga xos
xususiyatlarining o`tishi nazarda tutiladi. Irsiyat orqali bola organizmiga, nеrv
sistеmasiga, hissiy organlariga ega bo`ladi. Bu insonni boshqa insonlardan ajratib
turadigan tashqi faktorlardir. Irsiyat haqida gapirganda irsiy kasalliklar haqida
unutmaslik lozim. Irsiy kasalliklarni tibbiy gеnеtika o`rganadi. Masalan, havoning
yoki suvning ifloslanishi sog‘lom bolaning dunyoga kеlishiga salbiy ta’sir
ko`rsatadi. Bunday shaxslar uchun jamiyat bilan “muloqatga” kirishishga yordam
bеruvchi maxsus mеtodikalar mavjud. Turli davrlardagi prеformizm, bixеviorizm,
progmatizm, biogеnеtiklar oqimlari shaxsning shakllanishida biologik omilning
roliga ortiqcha baho bеrishgan, rivojlanishni naslga bog‘lashgan. Irsiyat mavjud va
biologik omillarni inkor etib bo`lmaydi. Lеkin irsiyatni mutlaqo o`zgarmas dеb
tushunmaslik kеrak. Rivojlanishga naslning ta’siri dеganda ota-onaga, ajdodlarga
o`xshashlikni ifodalovchi biologik takrorlanishni tushunmoq kеrak. Masalan:
tananing tuzilishi, sochning, ko`zning, tеrining rangi kabilar. Nеrv faoliyati
ko`rinishlari (xolеrik, sangvinik, flеgmatik, mеlonxolik) kabi fiziologik
xususiyatlar ham tug‘ma o`tishi mumkin. Insonga xos xususiyatlar ham tug‘ma
o`tishi mumkin, lеkin inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki tug‘ma
layoqat bilan tug‘iladi. Layoqat o`z holicha rivojlana olmaydi, uning uyg‘onishi,
rivojlanishi uchun qulay muhit kеrak. Muhit dеganda kishiga ta’sir etadigan tashqi
voqеalarning yig‘indisini tushunamiz. Bunga tabiiy muhit (gеografik), ijtimoiy
150
muhit, oila muhiti (mikromuhit) va boshqalar kiradi va ularning rivojlanishiga
alohida ta’sir qiladi. Boladagi irsiy bеlgilarning o`sishi, kamol topishi insonlar
muhiti, yashash sharoiti va tarbiyaga bog‘liq bo`ladi. «Inson bolasi, agar ijtimoiy-
insoniy muhitga emas, aytaylik hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy
bеlgilarning biologik ko`rinishlari saqlanar, lеkin insoniy fikr, faoliyat, hatti-
harakat bo`lmaydi». (Hindistondan topilgan Kamola, Amola hayoti bunga misol
bo`la oladi)
Ijtimoiy faktorlar. Individning shaxs sifatida shakllanishiga bitta irsiyatning
o`zi kamlik etadi. Ijtimoiy faktor orqali individning ijtimoiy sub’еktga aylanishi
insonning ijtimoiylashuvi, uning jamiyat bilan intеgratsiyaga kirishishi orqali
amalga oshiriladi. Shaxsning ijtimoiylashuviga xizmat qiluvchi makro-(katta),
mеzo-(o`rta) va mikro (kichik) faktorlar mavjud. Mеzofaktorlarga milliy
sifatlarning shakllanishi, xududiy sharoitlarning ta’siri aholi tipi singarilar kiradi.
Mikrofaktorlarga oila, ta’lim muassasalari, tеngqurlari guruqlari kiradi.
Makrofaktorlarga esa insonning ijtimoiylashuviga ta’sir etuvchi umumbashariy
jarayonlar (ekologik, dеmografik, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, mamlakat va jamiyat
hodisalari) kiradi.
Mavzuni yuzasidan savollar:
1. Sotsium (yaqin muhit) deganda nimani tushunasiz?
2. Bola o`z rivojlanishi jarayonida qanday faoliyat turlari asosida muloqotga
kirishadi?
3. Sotsializatsiya va individuallashtirish tushunchalariga izoh bering?
4. Sotsiumda bolaning intеgratsiyasi qanday sodir bo‘ladi?
5. Shaxsning ijtimoiylashuviga xizmat qiluvchi qanday faktorlar mavjud?

Mavzuni mustahkamlash uchun

interfaol metod:
“Yalpi fikriy hujum” metodi

151
 Metod o‘quvchilar tomonidan yangi g‘oyalarning o‘rtaga tashlanishi uchun
sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o‘quvchilarni o‘z
ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozim bo‘lgan turli xil
topshiriq yoki ijodiy vazifalar beriladi. Topshiriq belgilangan vaqt ichida ijobiy hal
etilgach, bu haqida guruh a’zolaridan biri axdorot beradi.
Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi)
o‘qituvchi va boshqa guruh a’zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho
beriladi. Mashg‘ulot yakunida o‘qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy
vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o‘ziga xos deb topilgan javoblarni
e’lon qiladi. Mashg‘ulot jarayonida guruhlar a’zolarining faoliyatlari ularning
ishtiroklari darajasiga ko‘ra baholab boriladi.
Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
“Bolaning rivojlanishi haqida umumiy tushuncha”- mavzusida axborot
tahliliy materiallar bilan ishlash

Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.L.S.Vigotiskiy fikricha psixik taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi bu…

a)Ta’lim
b)Tarbiya
c)O‘yin
d)Mehnat
2.Shaxs tug‘ilganidan boshlab rivojlanadigan muhit nima deyiladi?
a)Sotsium
b)Mikrosotsium
c)Individ
d)Oila
3.A.N Leontyev fikricha shaxs necha marta tuģiladi?

152
 a)2
b)1
c)Albatta bir marta
d)To‘ģri javob yo‘q
4.Ilk bolalik davrida bolalarning yetakchi faoliyati bu…….
a)Predmetni o‘rganish
b)Mehnat
c)O‘yin
d)Mashq
5.Nechchi oylik bolalarda emotsional munosabat shakillanadi?
a)3 oylik
b)2 oylik
c)1 oylik
d)Tug‘ilgandan boshlanadi
6.Faoliyat nazariyasining asoschisi kim?
a)A.N Leontyev
b)D.B.Elkonin
c)F.Obuxova
d)L.S.Vigotiskiy.
7.Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari nimalardan iborat?
a)“Ijtimoiy pedagogik faoliyat”, “Ijtimoiy ta’lim”, “Ijtimoiy tarbiya”
b)“Ijtimoiy ta’lim” va “Ijtimoiy tarbiya”
c)“Ijtimoiy pedagogik faoliyat” va “Ijtimoiy ta’lim”
d)“Ijtimoiy pedagogik faoliyat” va “Ijtimoiy tarbiya”
8.Shartli reflekslar fondini boyitish, xarakterni rivojlantirish, xotira, fikrlash,
hissiy-irodaviy sohani rivojlanishning qaysi turiga misol bo‘ladi?
a)Aqliy rivojlanish
b)Fizik rivojlanish
c)Fiziologik rivojlanish
d)Ijtimoiy rivojlanish
9.Ijtimoiy maktabgacha ta’lim bu –
153
 a)Davlat tomonidan tashkil etiladigan tashkilot
b)Xususiy tashkil etilgan tashkilot
c)Nodavlat talimga qarashli tashkilot
d)Tarbiya maskani
10.«Bolalarning ijtimoiy moslashuvi» fanini o‘qitishning maqsadi nimadan
iborat?
a)Bo‘lajak tarbiyachilarni mustaqil davlat O‘zbekiston Respublikasining yangi
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy husisiyatlarini hisobga olgan holda kichik maktab
yoshidagi bolalarni muvofaqqiyatli tarbiyalashga tayyorlash
b)Tarbiyalash metodlarini o‘rganish
c)Tarbiyaviy ishlarning shakllarini to‘g‘ri tashkil etish
d)Tarbiya qonuniyatlari bilan tarbiya shakllarini bilish.

13-MAVZU: BOLANING RIVOJLANISHIDA TARBIYA SOTSIUM

SIFATIDA
Reja:
1.Bola rivojlanishi va tarbiyasi pedagogika fanining muhim muammosi
sifatida
2. Bolaning sotsiumda rivojlanishi
Tayanch iboralar: ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy maqom, integratsiya,
ijtimoiy me’yorlar, mikro faktorlar, makro faktorlar, mezon faktorlar,
sotsializatsiya.
Bola rivojlanishi va tarbiyasi pedagogika fanining muhim muammosi
sifatida.
Bola rivojlanishi va tarbiyasi pedagogika fanining muhim muammosi
hisoblanadi. O‘sib va rivojlanib boruvchi inson tarbiya ob’ekti hisoblanadi.
Insonning rivojlanishi butun hayoti davomida davom etadi. Bunda u turli
o‘zgarishlarni jismoniy, ruhiy, miqdor va sifat o‘zgarishlarni o‘z boshidan
kechiradi. Insonda bo‘ladigan jismoniy o‘zgarishlarga – bo‘yining o‘sishi,
vaznining ortib borishi, suyak va mushak tizimlarining ichki a’zolari va asab
tizimining o‘zgarib borishi kiradi. Ruhiy o‘zgarishlari esa uning aqliy rivojiga

154
aloqador bo‘ladi va insonda ruhiy sifatlarning shakllanib borishi, unda hayot uchun
zarur bo‘lgan sotsial sifatlarni tarkib topishi hisoblanadi.
Odam bolasining rivojlanishi – bu muhim jarayon hisoblanadi. Shaxsning
kamol topishida va uning xulqiga ijtimoiy va biologik omillarning ta’sir kuchi
hamisha bir xil bo‘lavermaydi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri aniqlash va bexato
baholash uchun uni turli munosabatlar doirasida, turli vaziyatlarda kuzatib ko‘rish
lozim.
Ijtimoiylashuv jarayonida bola jamiyat, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy
maqom va o‘rinlar, ijtimoiy o‘zini tutish me’yor va qoidalari haqida ko‘pgina
bilimlarni o‘zlashtiradi. U shuningdek, integratsiyasi va jamiyatga kirishga yordam
beradigan turli xil malaka va ko‘nikmalarni egallaydi.
Agar normal oilada normal bola (jismonan va psixik sog‘lom) tug‘ilsa, unda
uning jismoniy, psixik va ijtimoiy shakllanishi ma’lum qonunlarga ko‘ra sodir
bo‘ladi. Bola avval jismoniy makonni o‘zlashtiradi, unda yo‘lini topishga
o‘rganadi: emaklash, o‘tirish, yurish, yugurish va h.k. so‘ng u ko‘chani
o‘zlashtiradi. Bola yaqin kishilarni ajratadi (otani, onani, aka-ukalarini), o‘z ismiga
egaligiga o‘rganadi, unga javob berishni boshlaydi, bolada ijtimoiy xush ko‘rishlar,
his-tuyg‘ular, ijtimoiy tajriba shakllanadi. Bola ijtimoiy rivojlanishida nutq katta
ahamiyatga ega. Xalq ruhi xazinasidagi bor narsa til yordamida bola diliga o‘tadi.
Tilda xalq tarixi, xarakteri, urf-odatlari, an’analari saqlanib qoladi. Tilni
o‘zlashtirib, bola xalq madaniyati, ijtimoiy tajriba va ijtimoiy ana’analarni ham
o‘zlashtiradi.
Eng muhim bo‘lgan bola ijtimoiy rivojlanishi o‘yinlarda sodir bo‘ladi.
O‘yinlar yordamida bolalar turli xil ijtimoiy rollar bilan tanishadi, “ota-onalar”ni
o‘ynaydi.
Agar bola jismoniy va psixik kamchiliklar bilan tug‘ilsa, unda ijtimoiy
tajribani o‘zlashtirish ancha murakkabdir. Agar bunday bola oddiy oilada tug‘ilsa,
unda bolaning ijtimoiy tiklanishi ko‘p holda bunga tayyor bo‘lmagan ota-onalar
zimmasiga tushadi. Bola o‘zi uchun zarur bo‘lgan muhitdan tashqarida, masalan,
chaqaloq uyida, so‘ngra bolalar uyida tarbiyalansa boshqa gap. Bunday hollarda
bolalarda muayyan bir bilim va malakalarni shakllantirishga imkon beradigan, ular
155
bilan ijtimoiy tajribani o‘zlashtirilishiga va jamiyatda ularning integratsiyasiga
yordam beradigan maxsus metodika va texnologiyalar mavjud bo‘lishi kerak.
Bola bilim olish jarayonida avvalambor akademik bilimlarni oladi. Biroq shu
bilan birga uni ijtimoiy me’yorlarni, ko‘rsatmalarni, qadriyatlarni, rollarni yanada
muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishini ta’minlaydigan ma’lum bir ijtimoiy bilim, malaka
va ko‘nikmalarni egallashi lozim.
Bola ijtimoiylashuviga yordam beradigan ijtimoiy bilimlarni berish va
ijtimoiy malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish maqsadga qaratilgan jarayoni
ijtimoiy o‘qitish deb ataladi.
Bolaning sotsiumda rivojlanishi
Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati juda kattadir. Bolaga eng
yaqin bo‘lgan sotsiumlar bular oila, turli xil guruhlar, turli xil to‘garaklardir. Bola
bir sotsiumdan ikkinchisiga o‘tib yurishi mumkin. U faqatgina bu sotsiumdan
o‘ziga mos keladigan qulay sharoitni qidiradi va shu qidirish natijasida o‘ziga
ijtimoiy malaka yetishtirib boradi, bu orttirgan malaka salbiy yoki ijobiy bo‘lishi
mumkin.
Bolaning sotsiumda rivojlanishiga ijtimoiy maqom shaxsining ta’siri juda
katta bo‘ladi. Ijtimoiy maqom tug‘ma, orttirilgan bo‘ladi.
Tarbiya tarixiy vujudga kelgan ijtimoiy hodisa bo‘lib, keyin xulqni
boshqarish va belgilash bir-birini talab etadigan va belgilaydigan tarkibiy qismlar -
axloqiy ong, axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlarning murakkab yig‘indisidir.
Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan
pedagogik jarayon bo‘lib, tarbiyalanuvchilarning shaxsiga muntazam va sistemali
ta’sir etish imkoniyatini beradi.
Tarbiya kishilik jamiyatning paydo bo‘lishi bilan vujudga keldi, taraqqiy etdi,
jamiyatning o‘zgarishi bilan tarbiya ham o‘zgarib bordi. A. Avloniy tarbiya haqida
shunday degan edi: tarbiya bizlar uchun, yo hayot, yo momot, yo najot, yo halokat,
yo sadoqat, yo falokat masalasidir. Rasuli Akrom Nabiyi muxtaram salloloxu
alayxu vasallam: «Insonlarning qarami dinidadir, muruvvati aqlidandir, nasabi
ahloqdandir», -demishlar.

156
 Ma’lumki inson butun umri mobaynida o‘zgarib, rivojlanib boradi. Lekin
bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davridagi o‘sish nihoyatda kuchli kechadi. Bola
mana shu yillar mobaynida ham jismoniy ham ruhiy jihatdan o‘sishi va o‘zgarishi
tufayli shaxs sifatida kamolga yetadi, bunda ular harakteriga singdirilayotgan
tarbiya maqsadga muvofiq ta’sir etishi natijasida bola jamiyat a’zosi sifatida kamol
topib murakkab ijtimoiy munosabatlar jarayonida jamiyatda o‘ziga munosib o‘rin
egallaydi. Shuning uchun ham L.I.Bojovich odam shaxs bo‘lishi uchun u psixik
jihatdan rivojlanishi, o‘zini bir butun inson deb his qilmog‘i o‘z xususiyat va
sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak degan edi.
Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. Bir odam boshqasidan
o‘zini mijozi fe’l-atvori, qobiliyati, aqliy rivojlanishga darajasi, ehtiyoj va
ko‘rsatishlari bilan farq qiladi. Bular odamning shaxsiy, ruhiy xususiyatlari bo‘lib,
ana shu xususiyatlarining rivojlanishi ta’lim-tarbiya cho‘qqisiga erishgandan
so‘ng, inson shaxs sifatida o‘zini namoyon qila olishi mumkin. Ayni vaqtda odam
atrof muhitda ro‘y berayotgan voqea va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazarga
ham ega bo‘lmog‘i kerak. Bu ham shaxsni birini ikkinchisidan farqlantiradigan
belgilardir.
Shaxs ijtimoiy munosabatlarda ham namoyon bo‘ladi. Aniqrog‘i har bir
odamning mehnatga, kishilarga, jamiyatga nisbatan munosabati ham turlicha
ifodalanadi. Shaxsning axloqiy va faollik darajasiga xos sifatlari ham uni
boshqalardan ajratib turadi.
Shaxs haqida gapirilganda, tabiiy holatda shunday savol tug‘iladi. Har qanday
odam shaxs bo‘la oladimi? Shaxs bo‘lishi uchun nimalar qilish kerak? Bu savolga
shunday javob berish mumkin. Insonning sotsial mavjudot sifatida shaxsga
aylanishi uchun eng avvalo, ijtimoiy hayot tartiblari va yaxshi tarbiya kerak
bo‘ladi. Ana shunday omillar ta’siri ostida inson rivojlanadi va shaxsga aylanadi.
Pedagogika sohasida tadqiqot olib boruvchi olimlarning ko‘p yillik izlanish
natijalari asosida insonning rivojlanishiga quyidagicha ta’rif berishadi: Oddiydan
murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yaxshi holatga o‘tish, yangilanish
yangining paydo bo‘lishi va eskining o‘lib borishi, miqdor o‘zgarishning sifat
o‘zgarishga olib keluvchi murakkab harakat jarayoni deb qaraydilar. Zero, hayot
157
qonunlarining ko‘rsatishicha ham rivojlanishning asosiy manbai qarama-
qarshiliklar o‘rtasidagi kurashdan iboratdir.
Insonning munosabatlar doirasiga nafaqat o‘zga kishilar bilan aloqasi, balki
tabiatga, jamiyatga, hayotga, mehnatga bo‘lgan munosabatlari ham kiradi. Mana
shunday munosabatlar asnosida inson o‘zining qobiliyatlarini, aqlini, farosatini
namoyon qila boshlaydi. Bu bilan u o‘z haqidagi Vataniga, umuman butun
borliqdagi munosabatini ifodalaydi. Tabiiyki, bu fazilatlar faqat tarbiyaning
mahsuli bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham inson rivojlanishini unga
singdirilgan tarbiyaning natijasi deb qarash mumkin.
Shaxsini rivojlantirish vazifasini to‘g‘ri hal qilish uchun avvalo uning xalqiga
ta’sir etuvchi omillarning tabiatini, shaxsning shaxsiy xususiyatini yaxshi
o‘rganmoq lozim. Buning uchun turli munosabatlar doirasiga qo‘yib kuzatish
darkor.
Ana shundagina shaxsning ijtimoiy xulqi ma’naviy qiyofasi, insoniy fazilatlar
ro‘yobga chiqadi. “Har bir inson, degan edi Farobiy: o‘z tabiati bilan shunday
tuzilganki, u yashash va yuksak yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj
bo‘ladi, u bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi va ularga ega bo‘lish
uchun insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi”. Shu sababli odam yashash uchun zarur
bo‘lgan narsalarni bir-birlariga yetkazib beruvchi va o‘zaro yordamlashuvchi ko‘p
insonlarning birlashuvi orqaligina o‘z tabiati bo‘yicha intilgan yetuklikka erishish
mumkin.
Tarbiyachining bolaga singdirishi lozim bo‘lgan tarbiyasi samarali ta’sir etishi
uchun uning o‘sish va rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi bilishi, shaxsiy
xususiyatlarini hisobga olishi muhim shartlardan biri hisoblanadi.
Bolalarga shaxsiy farqni ularning ruhiy holatining turlicha namoyon
bo‘lishini, xulqi va qarashlaridagi farqni qaysi omil belgilaydi degan tabiiy savol
tug‘iladi. Demak, inson rivojlanishda biologik omilmi, ijtimoiy omilmi yoki
tarbiya omilimi qaysi, biri yetakchi rol o‘ynaydi degan savolga javob berish
lozimday ko‘rinadi. Bu savolga turli tarixiy davrlarda turlicha yondashib, javoblar
berilgan. Hozirgi kunda ham bu masalaga turli nuqtai nazarlar bildirilmoqda.

158
 Ochiqrog‘i, fanda odamning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va sotsial
omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilash borasiga munozara ko‘p
asrlardan beri davom etib kelmoqda. Ko‘p asrlik mazkur munozara zamirida ikki
bir-biriga qarama-qarshi nuqtai nazar vujudga kelgan. Ulardan biri odam
bolasining shaxs sifatida rivojlanishida tabiiy-biologik omillar hal qiluvchi rol
o‘ynaydi desa, ikkinchi toifa olimlar esa ijtimoiy voqealar tarbiyaning muhim omil
ekanligini ta’kidlaylilar. Birinchi guruh olimlarining fikricha odam bolasining
rivojlanishi tug‘ma imkoniyatlarga bog‘liq bo‘lib, rivojlanish esa o‘sish va tabiiy
tug‘ma xususiyatlarning miqdoriy o‘zgarishlaridan iborat ekan. Demak, bolaga ona
ajdodi avlod-ajdodlaridan tug‘ma o‘tgan xususiyatlargina rivojlanadi, degan
tushuncha kelib chiqadi. Bu nuqtai nazar namoyondalari tarbiyaning rolini cheklab
rivojlanishning inkor etadilar. Bunday ilmiy faraz fanda biologik yo‘nalish deb
ataladi. Bu yo‘nalishning dastlabki namoyondalari qadimgi Yunon olim va
faylasuflari Aristotel, Platon, Suqrot va Demokratlarning pedagogik qarashlarida
o‘z aksini topib, ular odamlar azaldan biri ikkinchisi ustidan hukmron bo‘lishga,
biri kambag‘al, biri boy bo‘lib yashashga va bunda itoat etib, bu ollohning irodasi
deb sabr-toqat qilishga da’vat etilgan. Taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini
belgilab bergan. Rizq-ro‘zini, umrini o‘lchab bergan. Shu jumladan insonning
kelajakda qanday inson bo‘lishi ham ularning nasliy sifatlariga ko‘p jihatdan
bog‘liq deb ko‘rsatganlar.
Aytish joizki, xuddi shunga yaqin nuqtai-nazarni XVII asr falsafasida vujudga
kelgan «preforizm» oqimi namoyondalarining fikrlarida ham uchratish mumkin.
Ular odam bolasiga ona pushtidan qanday sifatlar o‘tgan bo‘lsa, faqat shu
sifatlargina shakllanadi deb ijtimoiy muhit va tarbiyaning rolini chegaralab
qo‘yishadi.
Inson shaxsi va uning xulq-atvorning rivojlanishiga naslning rolini yuksak
baholagan yana bir oqim «bixeviorizm» bo‘lib, u XX asrning boshlarida keng
tarqaldi.
Bu oqimning ko‘zga ko‘ringan yirik namoyondalari Eduard Trondayk
bixeviorizm ta’limotiga asoslanib, odamning xulq-atvori mexanik stimullari
organizmda bevosita tug‘diradigan ko‘plab qilinadigan mexanik mashqlar bilan
159
mustahkamlanadigan sof tashqi reaksiyalardan iboratdir, deydi. Uning fikricha,
shaxsning barcha xususiyatlari, shu jumladan ong va aqliy qobiliyat ham nasldan
naslga o‘tadi, go‘yo odamning «ko‘zi, tishlari va barmoqlari kabi aqliy qobiliyati
tabiatan berilgandir. Inson «genlar batareyasi» bo‘lib, ular nasldan-naslga tug‘ma
o‘tib boradi va shaxsning rivojlanishini ham, uning kelajagini ham shular
belgilaydi, deydi.
Amerikaning «progmatik» pedagogikasining atoqli vakili D.Dyui va uning
nazariyasining davomchisi A.Kombslar ham shaxs rivojlanishini biologik omil deb
izohlaydilar. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat deb
ko‘rsatadilar. Odam nima bilan tug‘ilgan bo‘lsa, tarbiya jarayonida bu sifatlar va
xususiyatlar o‘sib boradi. Tarbiya tashqaridan kiritilgan narsa emas, odam bilan
dunyoga kelgan xususiyat va qobiliyatni o‘zgartiradi» - deydi D.Dyui.
Darhaqiqat, pedagogika fani odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib.
taraqqiy etib borishini o‘ta murakkab va qarama-qarshi jarayon deb biladi. Uning
shaxs sifatida shakllanishida nasl ham (biologik omil), ijtimoiy muhit ham (bola
yashaydigan sharoit), tarbiya ham o‘z holi va o‘z o‘rni bilan muhim rol o‘ynaydi.
Bu har uchala omilning qaysi biri yetakchi ekanligini pedagogika fani asrlar
mobaynila avlod-ajdodlarimiz to‘plagan tajribalarga suyangan holda ilmiy nuqtai
nazardan isbotlab berishga harakat qiladi.
Shaxs ma’lum ijimoiy tuzilma mahsuli. Uning mohiyatini ijimoiy
munosabatlarning tashkil etadi. Shaxsning hayotiy faoliyatida sodir bo‘ladigan
ijtimoiy muhit unga ham ijobiy ham salbiy ko‘rsatishi mumkin. Zero, odam ota-
bobolar tajribasini o‘rganadi, shaxs sifatida rivojlanib boradi, o‘rgangan
tajribalarni takomillashtiradi. Natijada ularni o‘z faoliyatida qo‘llaydilar. Ana shu
yashayotgan sharoit va mehnat qilayotgan sharoit unga bo‘layotgan tarbiyaviy
ta’sir va faoliyat jarayonidagi aktivlik tufayli shaxsiy xususiyatlar vujudga keladi.
Demak, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat, muhit va insoning o‘zi
o‘rtasidagi murakkab aloqa ta’siri ostida ro‘y beradi, inson ularga aktiv ta’sir etadi
va shu yo‘l bilan hayotini o‘z tabiatini o‘zgartiradi.

160
 Pedagogik va psixologik oqimlar shaxsning rivojlanishida irsiyatning roliga
katta ahamiyat berish bilan birga muhit va tarbiyaning roliga ham yuksak baxo
berishadi.
Zotan shaxsning kamolga yetishida irsiyat va biologik omillarning rolini inkor
etish aslo mumkin emas, lekin bolalarga o‘zgarmas xususiyatlargina o‘tadi deb
tushunmaslik o‘zgaruvchan xususiyatlar ham unutmaslik kerak. Tarixiy taraqqiyot
jarayonida odamning anatomik belgilari, o‘zgarishlari avloddan-avlodga
mustahkamlanib borishi nasldan-naslga o‘tishi mumkin. Ayni vaqtda, odam
bolasiga xos xususiyatlar ham irsiyat yo‘li bilan o‘tadi, ammo bu xususiyatlarning
rivojlanishi uchun ular insonlar orasida yashashi, aloqa qilishi muhim rol
o‘ynashini unutmaslik lozim. Agar bolada tug‘ma layoqatlar bo‘lsayu, lekin, uni
o‘stirishga yordam beradigan ijtimoiy, oilaviy va tarbiya muhiti bo‘lmas ekan
inson bo‘lib tug‘ilishning hojati ham yo‘qdir.
Madomiki shunday ekan, demak, bola o‘z layoqatiga mos sharoitlarda o‘sib
zarur faoliyat bilan shug‘ullansa, layoqat yerga ko‘rinib, rivojlanishi, aksincha,
zarur sharoit bo‘lmasa bor qobiliyat ham yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Mana
shunday nuqtai nazar inson layoqatining namoyon bo‘lishi va qobiliyat sifatida
rivojlanishi to‘la-to‘kis hayot sharoitiga bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.
Odam bolasidagi qobiliyat kurtaklarining rivojlanishi. avvalo ijtimoiy
muhitga bog‘liq ekan. Yana shu narsani ham aytib o‘tish kerakki, sharoit qulay va
noqulay bo‘lishi ham mumkin.
Butun jahonga ma’lum va mashxur O‘rta Osiyoning buyuk allomalari
onalaridan biri tabib, biri shoir, biri xandasa. biri muxandis, biri faylasuf bo‘lib
tug‘ilmagan, balki ularning yashab turgan davri, ijtimoiy muhiti, qolaversa oila
muhiti ularning mana shunday insonlar bo‘lib yetishishlarida asosiy turtki bo‘lgan,
ular yashab turgan hayotning ma’nosi, ideal va voqelik, axloqiy xaqiqat burch va
borliq, axloqiy hayotda ob’ektivlik va sub’ektivlikning o‘zaro munosabati, bilish
va qadr-qimmat singari axloqiy sifatlarning o‘ta shakllanganligi ham bu kabi
insonlarni yetishib chiqishida asosiy turtki bo‘ladi. O‘sha davrda insonparvarlik
g‘oyalari qadr-qimmati, insoniylik yangi va yuksak bosqichga ko‘tarilgan edi.
Shuning uchun ham Mirzo Bedil haqli ravishda tarbiyada inson qadr-qimmatining
161
buyukligi haqida gapirib shunday deydi; - «Xazrati insonning hurmat-ehtiromga
sazovor ekanligini tan olmagan har kim mal’undir».
Imom Buxoriy, Farobiy, Ahmad Yassaviy, Yusuf Xos Hojib, So‘fi Olloyor,
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Umar Xayyom, Sa’diy Sheroziy,
Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo
Ulug‘bek, Mirzo Bedil, Ahmad Donish va boshqa ko‘pgina mutafakkirlarning
ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi g‘oyalaridan keng foydalanish va ularning
didaktik qarashlarini pedagogika fanining rivolanishida metodik asos qilib olish
bugungi kun talabidagi yoshlarni tarbiyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi
Respublikamiz rivojlangan davlatlar qatoriga yetishi uchun barcha
imkoniyatlar yaratildi. Jumladan, ta’lim-tarbiya sohasida amalga oshirilayotgan
vazifalarimizning barchasi o‘sib kelayotgan yosh avlodni jismonan va ma’naviy
sog‘lom qilib tarbiyalashga qaratilgan. Ayni vaqtda bugungi shiddatli zamon,
hayotning o‘zi yosh avlod tarbiyasi borasida oldimizga yangi-yangi, o‘ta muhim va
dolzarb vazifalarni qo‘ymoqda»
● Yosh bolalar tevarak-atrofdagilarni kuzatib, ularga taqlid qilib, ijtimoiy
muomala ko‘nikmalarini hosil qiladilar. Shu asnoda qanday xulq-atvorlar maqbul,
qaysilari nomaqbul ekanini bilib oladilar.
● Bolalarni turli mazmunli o‘yinlarga va izlanishga rag‘batlantirish ularning
jismonan, aqlan va his-tuyg‘ular borasida kamol topishlari va bilim olishlarida
ko‘maklashadi.
● Bolalar o‘z yaqinlari va qarindosh-urug‘lariga taqlid qilib, o‘zlarini qanday
tutishni o‘rganadilar.
● Barcha ota-onalar va murabbiy-tarbiyachilar bolaning o‘sib-ulg‘ayishi va
kamol topishi ko‘ngildagidek emasligidan dalolat beruvch belgilarni yaxshi
bilishlari zarur
Yuqoridagi tavsiyalarni amaliy faoliyatda tarbiyachi va ota-onalar
hamkorlikda amalga oshirsalar, bolaning ijtimoiylashuvi va ma’naviy-jismoniy
rivojlanishiga ijobiy ta’sir etadi. Natijada o‘zimiz orzu qilgan sog‘lom bolalarni
tarbiyalab, sog‘lom jamiyat qurishga o‘z hissamizni qo‘shgan bo‘lamiz.

162
 Bolaning rivojlanishida tarbiya sotsium sifatida. Bola rivojlanishiga
tarbiya ham ta’sir ko‘rsatadi. Hozir pеdagogikada “sotsializatsiya” va “tarbiya”
tushunchalari kеng muhokama qilinmoqda. Tarbiya shaxs sotsializatsiyasi asosiy
omillaridan biri.
Agar bola ijtimoiy mе’yor va qadriyatlarni o‘zlashtirmasa (muhit nеgativ
ta’siri natijasida), unda tarbiyachilar va mutaxassislar harakatlari ijtimoyi
moslashuvga (ijtimoiy muhit shart-sharoitlariga moslashish) yo‘naltirilgan bo‘lishi
lozim. Agar ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlarning shakllanmaganligi shunchalik
yuqori bo‘lsa, bolani ijtimoiy muhit shart-sharoitlariga moslashishiga halaqit bеrsa,
ya’ni uning ijtimoiy moslashuvi sodir bo‘lsa, bu holda bola bilan yo‘qotilgan
ijtimoiy aloqa va munosabatlarni tiklashga yo‘naltirilgan maxsus choralar tizimini
tadbiq etishni ko‘zda tutadigan ijtimoiy tiklanish zarur.
Shunday qilib, rivojlanish jarayonida bola sotsiumda ijtimoiy moslashuvni
o‘z ichiga oladigan uning sotsializatsiyasi amalga oshirilishi kеrak. Agar bu sodir
bo‘lmasa, boshqa hol - qarshi moslashuv holi kuzatiladi, unda bolani ijtimoiy qayta
tiklash zaruriyati yuzaga kеladi.
Jamiyatning bolalar ongiga ta’sir o`tkazishi asosan ta’lim-tarbiya orqali
amalga oshiriladi. U oilada, maktabgacha muassasada va maktabda ta’lim -tarbiya
oladi. Inson kamolotida ta’lim - tarbiya yеtakchi o`rin tutadi. Bola o`qish, yozishni,
maxsus bilim, malaka, ko`nikmalarini egallaydi, ularda ilmiy dunyoqarash
shakllanadi. Sotsiologiya fanida ijtimoiy status tushunchasi mavjud. Inson
jamiyatda turli xil pozitsiyalarda bo`lishi mumkin. Ma’lum haq-huquqlar va
majburiyatlar bilan tavsiflanuvchi insonning jamiyatdagi shunday pozitsiyasini
egallashi ijtimoiy status dеb ataladi. Bunday ijtimoiy statuslar tug‘ma va
egallangan bo`lishi mumkin.
Tug‘ma ijtimoiy statuslarga jinsi, millati, tug‘ilgan joyi, familiyasi va
boshqa faktorlar kiradi. Lеkin shunday statuslar bo`lishi mumkinki, ular insonning
o`z kuchi va xaraktеrlari bilan egallanadi. Masalan, ijtimoiy pеdagog statusi
insonning maxsus o`quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarligi, shu yo`nalishi bo`yicha
olgan diplomi asosida egallanadi. Ya’ni bu egallangan status hisoblanadi.

163
 Lеkin hayotda hunday vaziyatlar bo`lishi ham mumkinki, inson o`zining
xoxish irodasiga qarshi ma’lum hatti-harakatda bo`lishi mumkin. Bu uning
jamiyatda tutgan statusi asosida yoki boshqa insonlar undan ma’lum xarakatlarni
namoyon etishi mumkin. Bu xolat insonning jamiyatdagi roli dеb ataladi.
Lеkin ijtimoiylashuv hamda rivojlanish jarayonida bola pozitiv va nеgativ
ijtimoiy rollarni ham o`zlashtirishi mumkin.
Pozitiv ijtimoiy rolga oila a’zolari, jamoa, mutaxassislar, istе’molchilar
kirishi mumkin. Nеgativ ijtimoiy rolga esa daydilar, tilamchi-gadoylar,
narkomanlar singari katеgoriyadagi insonlar kiradi. Individ yuqoridagi kabi
ijtimoiy rollarni o`zlashtirish mеxanizmi natijasida ijtimoiy munosabatlarga
kirishib o`sha ijtimoiy muqitga moslashib boradi. Individning o`sha ijtimoiy
sharoitlarga moslashib borish jarayoni ijtimoiy adaptatsiya dеb ataladi. Bunda
muloqat, faoliyat va anglash jaryoni amalga oshiriladi. Ijtimoiy adaptatsiyalanish
jarayonida bolada “hammaga o`xshash” ehtiyoj vujudga kеladi. Shu bilan bir
qatorda unda “o`zini ko`rsatish”, “o`zini namoyon etish” ehtiyoji tug‘iladi va u
o`zini ko`rsatish usullari va vositalarini qidira boshlaydi hamda bu jarayon
individualizatsiyalanish dеb ataladi.
Dеmak, bolaning rivojlanishi ikki yo`nalish asosida amalga oshiriladi:
ijtimoiylashuv va indivilualizatsiyalanish.
Agar sotsium tomonidan qabul qilingan xulq-atvor mе’yorlarini qabul qilishi
bilan bir qatorda o`z navbatida bola o`zining ham individual xususiyatlarini
sotsiumga qo`shib borishi mumkin va bu jarayon bolaning jamiyatga
intеgratsiyalanishi dеb ataladi.
Bu jarayonlar spontan, stixiyali va tartibsiz holda amalga oshirilishi va
aksincha boshqarilib, ma’lum maqsadga yo`naltirilib ham borilishi mumkin. Bu
jarayon esa tarbiyalash dеb ataladi. Bolaning ongli, faol va mustaqil faoliyati esa
o`z-o`zini tarbiyalash jarayoni dеb ataladi. Jamiyatdagi barcha mutaxassislarning
va tarbiyachilarning harakatlari bolaning ijtimoiy adaptatsiyalanishiga qaratilgan.
Jamiyatda nafaqat u (jamiyat) bilan kutilayotgan maqomlar, balki ijtimoiy
mе’yor va qadriyatlarga to‘g‘ri kеlmaydigan maqomlar ham mavjud. Shuning

164
uchun rivojlanish jarayonida bola pozitiv ijtimoiy rolni va shu bilan birga nеgativ
rolni ham o‘zlashtirishi mumkin.
Pozitiv rolli: oila a’zosi (ota va ona, buva va buvi, o‘g‘il yoki qiz, aka va
singil, nеvara va b.), jamoa a’zosi (o‘quvchi, o‘rtoq, do‘st, еtakchi va b.),
istе’molchi (insonga ovqat, kiyim, oyoq kiyim va b.), fuqaro (Vatanni sеvadi, u
bilan faxrlanadi, vatanparvar bo‘lish), mutaxassis (o‘qituvchi, vrach, iqtisodchi,
muhandis va b.).
Bola bilan ma’lum rolda o‘zini tutish mеxanizmi unga ijtimoiy munosabatlarga
muvaffaqiyatli kirishib kеtishni ta’minlaydi, har bir u uchun yangi bo‘lgan
vaziyatga moslashib kеtish imkoniyatini bеradi. Bu individni ijtimoiy muhit shart-
sharoitiga moslashib kеtishi jarayoni ijtimoiy moslashuv dеb ataladi.
Mavzu yuzasidan nazorat savollari:
1. Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati qanday?
2. Rivojlanish jarayonida bola qanday rollarni o‘zlashtirishi mumkin?
3. Bolaning rivojlanishi qanday yo`nalishlar asosida amalga oshiriladi?
4. Ijtimoiy moslashuv dеb nimaga ataladi?
5. Insonning jamiyatdagi pozitsiyasini egallashi ijtimoiy nima ataladi?
Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:
“FSMU” metodi
F-fikringizni bayon eting;
S-fikringizni asoslovchi sabab keltiring
M- ko‘rsatgan sababingizni asoslovchi misol keltiring
U-fikringizni umumlashtiring
Namuna: Bolaning rivojlanishida sotsium muhum ahamiyatga ega
Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
“Bolaning rivojlanishida sotsiumning ahamiyati”- mavzusida portfolio tuzish

Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

165
 1.Og‘ir adaptatsiya qahday bo‘ladi?
a) Shunda namoyon bo‘ladiki bolalarda tez-tez qaytadan kasal bo‘lish
kuzatiladi va u kasalliklar ba’zi hollarda jiddiy tus olishi mumkin (bronxit,
pnevmaniya). Bu holatda adaptatsiya bir oydan ziyod vaqtga cho‘ziladi, rivojlanish
va sog‘liq ko‘rsatgichlarida noxush holatlar ham namoyon bo‘ladi.
b) Bolaning yurish-turishi yoki emotsional holatidagi o‘zgarishlar 15-30 kun
ichida me’yoriy holatga qaytadi. Agar avval unda ozish kuzatilgan bo‘lsa,
keyinchalik u o‘z vaznini tiklab oladi. MTMga qatnay boshlashidan bir oy
mobaynida bir marotaba engil kasallikka chalinadi va 7-10 kun MTMga kelmasligi
mumkin.
c) Bolaning yurish-turishi 10-15 kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Bola
MTMga qatnay boshlaganidan so‘ng bir oy o‘tgach, o‘zini me’yorda tuta
boshlaydi.
d) Bu faqat bolaga bo‘ysunadigan vaqt davri, u nafaqat uning bilim
faoliyatini kengaytiradi. balki atrof-muhit chegaralarini ham cheksiz kengaytiradi.
2.Mentalitet deganda nimani tushunasiz?
a) Bu shaxs yoki ijtimoiy guruhning dunyoni muayyan obrazda qabul qilish,
his qilish va unda tafakkur yuritishini ichiga oluvchi individual va jamoa ongining
darajasidir. Mentalitet shu xalqning uzoq tarixiy rivojlanishi natijasida shakllanadi
va milliy xarakter, iqtisodiy va ijtimoiy xulq atvorning milliy modelini belgilab
beradi. Mentalitet hatto bir mafkura boshqasiga o‘zgarganda ham o‘zining asosiy
parametrlarini saqlab qolish mumkin.
b) Mentalitetning turli ta’riflari mavjud. Mentalitet bu anglanmagan
darajadagi jamoa tasavvurlari majmuasi bo‘lib, muayyan tabiiy-iqlimiy va tarixiy-
madaniy sharoitlarda shakllangandir.

166
 c) Mentalitet ijtimoiylashuv jarayonida muhim o‘rin tutadi, chunki u ijtimoiy
axborot tashuvchisi hisoblanadi.
d) Ma’lum millat uchun xos bo‘lgan qadriyatlar.
3.Yosh xususiyatlar deganimiz nima?
a) Muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va
psixologik xususiyatlar.
b) Kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi
xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi;
c) Bolaning yurish-turishi 10-15 kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Bola
MTMga qatnay boshlaganidan so‘ng bir oy o‘tgach, o‘zini me’yorda tuta
boshlaydi.
d) O‘z qonunlariga binoan mavjud. Uning o‘ziga xos tili, g‘oyalari,
ko‘rganlarini taqdim etish usuli mavjud.
4.Shaxs bu nima?
a) Kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi
xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi;
b) Kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi
xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi
c) O‘z qonunlariga binoan mavjud. Uning o‘ziga xos tili, g‘oyalari,
ko‘rganlarini taqdim etish usuli mavjud.
d) Jamiyat a’zosi.
5.Ma’lumot bu nima?
a) Ta’lim-tarbiya natijasida o‘zlashtirilgan va tizimlashtirilgan bilim, hosil
qilingan ko‘nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui.
b) Vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish ko‘nikmasi.
c) Bolaning o‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda tajriba, bilim va
ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyat uchun asos
hisoblanadi
d) Predmet, hodisa yoki jarayonlar mohiyatini tabiiy holatda namoyish
qilish, ularning maketlarini ko‘rsatishda qo‘llaniluvchi usullar.
6.Tafakkur bu nima?
167
 a) Ijtimoiy voqea-hodisalarning ongda to‘laqonli aks etishi, inson aqliy
faoliyatining yuksak shakli
b) Didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning
natijalarini belgilash.
c) Tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish
asosida unga ishonch bildirish, ko‘ngilini ko‘tarish va uni qo‘llab-quvvatlash usuli.
d) Inson ongida paydo bo‘ladigan tasavvurlar
7.Maktabgacha ta’lim pedagogikasi nimani o‘rgatadi?
a) Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni tarbiyalash, ularni intellektual,
ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga yetkazish masalalarini
o‘rganadi.
b) Bolalar ta’lim – tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi fan.
c) Tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish
asosida unga ishonch bildirish, ko‘ngilini ko‘tarish va uni qo‘llab-quvvatlash usuli.
d) Inson ongida paydo bo‘ladigan tasavvurlar
8.Kommunikativ kompetentsiya deganimiz nima?
a) Muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda foydalana bilish ko‘nikmasi.
b) Bu mavjudotning bir shakli va inson hayotining usuli, uning atrofidagi
dunyoni va o‘zini o‘zgartirishga va o‘zgartirishga qaratilgan faoliyati.
c) Predmet, hodisa yoki jarayonlar mohiyatini tabiiy holatda namoyish
qilish, ularning maketlarini ko‘rsatishda qo‘llaniluvchi usullar.
d) Tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish
asosida unga ishonch bildirish, ko‘ngilini ko‘tarish va uni qo‘llab-quvvatlash usuli.
9.O‘yin kompetentsiyasi deganimiz nima?
a) Bolaning o‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda tajriba, bilim va
ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyat uchun asos
hisoblanadi.
b) Mavjudotning bir shakli va inson hayotining usuli, uning atrofidagi
dunyoni va o‘zini o‘zgartirishga va o‘zgartirishga qaratilgan faoliyati.
c) Tarbiyalanuvchining xatti-harakati va faoliyatiga ijobiy baho berish
asosida unga ishonch bildirish, ko‘ngilini ko‘tarish va uni qo‘llab-quvvatlash usuli.
168
 10.Ko‘rgazmali metodlar bu nima?
a) Predmet, hodisa yoki jarayonlar mohiyatini tabiiy holatda namoyish
qilish, ularning maketlarini ko‘rsatishda qo‘llaniluvchi usullar.
b) Ta’limiy o‘yin faoliyatida qo‘llaniladigan ko‘rgazmaliklar
c) Hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan muloqotda axloq
qoidalari va me’yorlariga rioya qilgan holda o‘zini tutish mahorati.
d) Har kuni faoliyat jarayonida qo‘llaniladigan ko‘rgazmali qurollar

14-MAVZU: IJTIMOIY MUHIT BOLA TARBIYALASHNING OMILI

SIFATIDA
1. Ijtimoiy pedagogika fan va amaliyot sohasi sifatida.
2. Ijtimoiy-pedagogik faoliyat.
3. Jamiyatda bolaning rivojlanishi.
Tayanch iboralar: ijtimoiy holat, pedagogika, ijtimoiy istiqbol,
barqarorlashtirish, nazorat qilish, vazifalar, moslashish, kompensatsiya,
oldini olish, tuzatish, tarbiyalash, ta’lim, o‘qitish.
Ijtimoiy pedagogika fan va amaliyot sohasi sifatida.
“Pedagogika” so‘zi yunoncha “paidos” - bola va “ago” - yetakchilik
so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, tom ma’noda “bolalar” degan ma’noni anglatadi.
Pedagogika rivojlanishining hozirgi bosqichida uni shaxsni tarbiyalash, ta’lim
berish, o‘qitish va moslashtirish qonuniyatlari haqidagi fan sifatida belgilash
mumkin. Pedagogika fan sifatida bir qancha ilmiy sohalarga bo‘linadi. Ulardan
biri, so‘nggi yillarda eng dolzarb bo‘lgan - bu ijtimoiy pedagogika. Ijtimoiy
pedagogika tushunchasi, uning predmeti, asosiy kategoriyalari. Ijtimoiy
pedagogika amaliy faoliyat sohasi sifatida ma’lum bir jamiyat bilan o‘zaro
munosabatda bo‘lgan shaxsga qaratilgan. Shu bilan birga, odamlarni shartli
ravishda uchta katta guruhga birlashtirish mumkin: ijtimoiy istiqbolli, ijtimoiy
barqaror va ijtimoiy muammoli qismlar. Aholining ijtimoiy muammoli qismining
ushbu toifalariga mansub muayyan shaxsning ijtimoiy muammolarini hal qilish
insonning hayotiyligi va ijtimoiy mavqeini muntazam ravishda tiklash rejimida
amalga oshiriladi. Ijtimoiy pedagogika amaliy faoliyat sohasi sifatida integral-
169
tarbiyaviy, moslashuv-korrelyatsiya, ekspressiv-mobilizatsiya, nazorat-
sanksiyalash, reabilitatsiya-tushirish, himoya-profilaktika funksiyalarini amalga
oshiradi. Vazifalar: moslashish, reabilitatsiya, safarbarlik, kompensatsiya, oldini
olish, tuzatish, barqarorlashtirish, nazorat qilish, targ‘ibot, ta’lim.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning umumiy va xususiy texnologiyalari.
Umumiy bo‘lganlar orasida ijtimoiy va pedagogik texnologiyalar mavjud:
diagnostika, baholash, prognozlash, modellashtirish, loyihalash, dasturlash. Xuddi
shu guruh texnologiyalarni o‘z ichiga oladi: rejalashtirish, maqsadlar va qiymat
yo‘nalishlarini amalga oshirish, kognitiv va transformativ ijtimoiy-pedagogik
faoliyatni qayta aloqa va axborot bilan ta’minlash. Xususiy (maxsus)
texnologiyalarga ijtimoiy-pedagogik moslashish va reabilitatsiya, ijtimoiy-
pedagogik profilaktika va kompensatsiya, ijtimoiy-pedagogik yordam va
safarbarlik, ijtimoiy-pedagogik tuzatish va barqarorlashtirish, ijtimoiy-pedagogik
ta’lim va targ‘ibot muammolarini hal qilish texnologiyalari kiradi. Ijtimoiy
pedagogikaning ijtimoiy amaliyot sohasi sifatida rivojlanishining o‘ziga xos
xususiyati aholining turli guruhlari bilan ijtimoiy ishlarni tashkil etishning turli xil
innovatsion ijtimoiy-pedagogik modellari ishlab chiqilgan, sinovdan o‘tgan va
amaliyotga tatbiq etilganligidir.
Uchta asosiy strategiya va shunga mos ravishda ijtimoiy pedagogikaning
amaliy faoliyat sifatidagi roli mavjud: birinchi strategiya - shaxsni jamiyatga
kiritish (uning moslashuv jarayoni, ijtimoiy tarbiyasi, ijtimoiy shakllanishi,
ijtimoiy rivojlanishi); ikkinchisi – jamiyatni “pedagoglashtirish” (uning pedagogik
salohiyatidan oqilona foydalanish, jamiyatning u yoki bu turi yoki shaklida
foydalanish samaradorligini oshirish); uchinchi strategiya - ijtimoiy va pedagogik
faoliyat maqsadiga muvofiq optimallashtirish tamoyillari bo‘yicha inson va
jamiyatning o‘zaro ta’sirini boshqarish.
Ijtimoiy pedagogika insonning butun hayoti davomida amalga oshiriladigan
ijtimoiy tarbiyasini o‘rganadi. Ijtimoiy pedagogikaning turli ta’riflari mavjud.
V.D. Semenov uni ijtimoiy muhitning tarbiyaviy ta’siri haqidagi fan deb ataydi.
X.Miskesning fikricha, ijtimoiy pedagogika umumiy pedagogikaning ijtimoiy
vazifasini ochib beruvchi va barcha yosh guruhlaridagi ta’lim-tarbiya jarayonini
170
o‘rganuvchi ilmiy fandir. A.V Basovaning nuqtai nazaridan, ijtimoiy pedagogika -
bu ijtimoiy muhit omillarining yosh avlodning moslashuv jarayoniga ta’sirini
o‘rganadigan, o‘ziga xos xususiyatlarni hisobga olgan holda shaxs, guruh va hudud
darajasida ijtimoiy muhit sharoitlarini inobatga olgan holda ta’limni
optimallashtirish bo‘yicha samarali chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqadigan va
amalga oshiradigan fan. A.V. Mudrik ijtimoiy pedagogikani moslashuv jarayoni
sharoitida ijtimoiy ta’limni o‘rganadigan pedagogika sohasi sifatida belgilaydi,
ya'ni. barcha yosh guruhlari va odamlarning ijtimoiy toifalarini o‘qitish, buning
uchun maxsus tuzilgan tashkilotlarda ham, ta’lim asosiy vazifasi bo‘lmagan
tashkilotlarda (korxonalar, harbiy qismlar va boshqalar) amalga oshiriladi.
Ijtimoiy pedagogikaning predmeti - shaxsni ijtimoiy tarbiyalash, jamiyatning
tarbiyaviy kuchlari va ularni yangilash yo‘llarini o‘rganishdir. Ijtimoiy pedagogika,
A.V. Nikitinning ta’kidlashicha, bu insonning moslashuv jarayoni yoki qayta
moslashuv jarayoni jarayonini bilish, tartibga solish va ta’lim va tarbiya vositalari
bilan amalga oshirish nazariyasi va amaliyoti, natijada shaxsning yo‘nalishi va
xulq-atvori (e’tiqodlari) standartini egallashi hisoblanadi. Bu ijtimoiy
moslashuvning tegishli darajasi va turiga, ijtimoiy faoliyatga qarab jamiyatga,
aholining turli qatlamlari va guruhlariga va shaxslarga nisbatan o‘zini namoyon
qiladi.
Ijtimoiy pedagogika ijtimoiy voqelikning insonning butun hayoti
davomidagi maqsad va vazifalariga ta’sirini, bu ta’sirning shaxs va jamiyat uchun
pedagogik oqibatlarini o‘rganadi. Ijtimoiy pedagogika shaxsning ijtimoiy o‘zini
o‘zi belgilash, o‘zini o‘zi tasdiqlash va o‘zini o‘zi amalga oshirishga bo‘lgan
ehtiyojini hisobga olgan holda, moslashuv jarayoni jarayonining maqsad va
vazifalariga erishish uchun tegishli o‘qitish va tarbiya tizimlari, dasturlari, usullari
va vositalarini ishlab chiqadi va amalga oshiradi. Uning vazifasi, shuningdek,
alohida ijtimoiy ehtiyojga ega bo‘lgan shaxslar va aholi guruhlariga mavjud yoki
yo‘qolgan ijtimoiy mavqeini, ijtimoiy rolini tiklashda yordam berishdir.
Ijtimoiy pedagogika nazariyasi va amaliyotining obyekti jamiyat a’zosi
sifatida o‘zining individual va ijtimoiy xususiyatlarining birligida, subyekti - uning
ijtimoiy shakllanishi va rivojlanishining pedagogik jihatlari, ijtimoiy mavqega ega
171
bo‘lishi, ijtimoiy faoliyat, shuningdek. erishilgan ijtimoiy xususiyatlarni saqlab
qolish va yo‘qotilgan ijtimoiy xususiyatlarni tiklash hisoblanadi. Ijtimoiy
pedagogikaning bilim sohasi sifatida ta’rifiga taklif etilayotgan yondashuvlar
zamonaviy pedagogikaning integrativ bilimlar tarmog‘i ekanligidan kelib chiqadi.
Buning sababi shundaki, inson va jamiyat haqidagi bilimlarning psixologiya
(xususan, yosh va ijtimoiy), etnologiya, sotsiologiya jamiyatdagi inson
rivojlanishining qonuniyatlari va boshqa ko‘plab sohalari sezilarli darajada
rivojlandi, ularning ma’lumotlari obyektiv jarayonlarni tushunishni sezilarli
darajada kengaytirdi.
A.V. Mudrik to‘g‘ri ta’kidlaganidek, ijtimoiy pedagogika o‘zining aniq
vazifalarini hal qilib, inson va jamiyat fanining boshqa sohalari ma’lumotlarini
birlashtirish orqaligina samarali amalga oshirishi mumkin. Ijtimoiy
pedagogikaning metodologik asoslarini ta’lim falsafasi, falsafiy antropologiya,
inson bilimlari haqidagi zamonaviy ma’lumotlar tashkil etadi. Nazariy asoslar
ijtimoiy-pedagogik hodisalarga tsivilizatsiyaviy va kulturologik yondashuvlardir,
bunda muayyan jamiyat tarixning alohida holati sifatida qaraladi. Bunday
yondashuv ilm-fan tarkibidagi uning darajasini ajratib ko‘rsatish va turli davrlarda
va har doim turli xalqlar orasida odamlarni tarbiyalashning abadiy muammolarini
o‘rganish imkonini beradi. Metapedagogika pedagogik utopiyalardan va pedagogik
mavzulardagi adabiy yozuvlardan uzoqlashib, uzoq muddatli ta’lim strategiyalarini
yaratishni boshlash imkonini beradi.
Ijtimoiy pedagogika bilim sohasi sifatida bir qator funksiyalarni bajaradi:
gnoseologik, amaliy va gumanistik. Nazariy-kognitiv funksiya ijtimoiy pedagogika
bilimlarni tizimlashtirish va sintez qilish, zamonaviy jamiyatda o‘rganilayotgan
jarayon va hodisalarning eng to‘liq tasvirini tuzishga intilishi, ularni tavsiflash va
tushuntirish, ularning chuqur asoslarini ochib berishda ifodalanadi. Qo‘llaniladigan
funksiya moslashuv jarayoni jarayonlariga tashkiliy-pedagogik va psixologik-
pedagogik jihatlarda ijtimoiy-pedagogik ta’sirni samarali takomillashtirishning
yo‘llari va vositalarini izlash, shart-sharoitlarni aniqlash bilan bog‘liq.
Insonparvarlik funksiyasi shaxsning rivojlanishi va uning o‘zini o‘zi anglashi

172
uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadigan ijtimoiy-pedagogik jarayonlarni
takomillashtirish maqsadlarini ishlab chiqishda ifodalanadi.
Ijtimoiy pedagogikaning asosiy toifalariga quyidagilar kiradi: ijtimoiy
o‘qituvchi, moslashuv jarayoni , moslashuv jarayoni omillari, jamiyat, ijtimoiy
institut, ijtimoiy rol, bolalikni himoya qilish, vasiylik va homiylik, ijtimoiy
himoya. Ijtimoiy pedagogning amaliy faoliyatida zarur bilimlari bo‘lgan boshqa
atamalarni keltiramiz. Anormal bolalar - bu normal jismoniy va aqliy
rivojlanishdan sezilarli og‘ishlarga ega bo‘lgan va natijada rivojlanishdagi
kamchiliklarni tuzatish va qoplashni ta’minlaydigan maxsus sharoitlarda ta’lim va
tarbiyaga muhtoj bo‘lgan bolalar. Qarovsiz shaxs- ota-onasi yoki qonuniy vakillari
yoki mansabdor shaxslar tomonidan tarbiyalash, o‘qitish va (yoki) ta’minlash
bo‘yicha majburiyatlarni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi
sababli xulq-atvori nazorat qilinmagan voyaga etmagan hisoblanadi; uysiz - bu bir
xil qarovsiz, lekin yashash joyi va (yoki) yashash joyisiz.
Deviant xulq-atvor - bu ruhiy salomatlik, qonun, madaniyat yoki axloq
normalari bo‘ladimi, umumiy qabul qilingan yoki nazarda tutilgan me’yordan
chetga chiqadigan harakatlar tizimi. Oila tipidagi mehribonlik uyi – etim bolalar va
ota-ona qaramog‘isiz qolgan bolalarni davlat tomonidan to‘liq ta’minlagan holda
oilada tarbiyalash uchun joylashtirish shakli. Ushbu uylarda bolalarning yashash
sharoitlari, bolalar va tarbiyachilar o‘rtasidagi munosabatlar imkon qadar oilaviy
munosabatlarga yaqin. Mehribonlik uyi-internati nogironligi bo‘lgan bolalarning
doimiy yashashi, maishiy va tibbiy xizmat ko‘rsatish, shuningdek, ijtimoiy va
mehnatga moslashish uchun mo‘ljallangan tibbiy-ijtimoiy muassasadir.
Mehribonlik uyi ota-ona qaramog‘isiz qolgan yosh bolalarni, yolg‘iz onalarning
bolalarini, shuningdek, jismoniy yoki aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan
bolalarni tarbiyalash va ularga yordam berish uchun muassasadir.
Bolalarga nisbatan zo‘ravonlik - ataylab harakat bilan bolaga jismoniy,
ruhiy, ruhiy zarar etkazish, shuningdek, ota-onalar, tarbiyachi va boshqa shaxslar
tomonidan uning jismoniy va aqliy rivojlanishiga zarar etkazadigan unga nisbatan
burchlarini e’tiborsiz qoldirish. Bolalarni himoya qilish - voyaga etmaganlarning
huquqiy holatini belgilovchi normativ hujjatlarni ishlab chiqish asosida bolalarning
173
qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilishni ta’minlaydigan chora-tadbirlar
tizimi; bolalar mehnatini qonunchilik bilan tartibga solish; ota-ona qaramog‘isiz
qolgan bolalarni vasiylik, homiylik va farzandlikka olish tizimini takomillashtirish;
tegishli yordamga muhtoj bolalar bilan tuzatish va reabilitatsiya ishlarini olib
borish uchun ixtisoslashtirilgan ijtimoiy xizmatlar va muassasalar tarmog‘ini
yaratish.
Demoslashuv jarayoni institutlari- kriminogen norasmiy o‘smirlar guruhlari,
jinoiy guruhlar, alkogolizm, chayqovchilar, ma’lum bir kasbga ega bo‘lmagan
shaxslar, shuningdek axloqsiz yoki asotsial turdagi oilalardir. Ta’lim usullari –
ta’lim maqsadiga erishish va qo‘yilgan vazifalarni hal qilishga qaratilgan ijtimoiy
o‘qituvchi va mijoz (tarbiya oluvchi)ning birgalikdagi o‘zaro bog‘liq faoliyatining
yo‘llari va vositalari. Mikrojamiyat - insonning bevosita muhiti: oila, maktab,
yashash joyidagi erkin muloqot, kompaniya; inson va atrof-muhit o‘rtasidagi
bevosita o‘zaro ta’sir zonasi, bu erda uning kundalik faoliyati, munosabatlari va
muloqoti amalga oshiriladi. Giyohvandlik - bu giyohvandlik vositalariga jismoniy
yoki ruhiy qaramlik, ularga cheksiz ishtiyoq bilan namoyon bo‘ladigan kasallik
bo‘lib, organizmning jismoniy va aqliy funksiyalarining asta-sekin chuqur
charchg‘iga olib keladi. Vasiylik fuqarolarning shaxsiy va mulkiy manfaatlarini
himoya qilishning huquqiy shaklidir.
Qonuniy jihatdan, vasiylikning ikki shaklining mavjudligi qonuniydir:
vasiylik va homiylik shaklida. 14 yoshga to‘lmagan, ota-ona qaramog‘isiz qolgan
bolalarga ularni boqish, tarbiyalash va ta’lim olish uchun tegishli sharoitlarni
ta’minlash maqsadida vasiylik belgilanadi; ruhiy kasallik tufayli sud tomonidan
muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar ustidan. Vasiylik muayyan sabablarga
ko‘ra ota-ona qaramog‘isiz qolgan 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan voyaga
etmagan bolalarga o‘rnatiladi; sog‘lig‘iga ko‘ra o‘z huquq va manfaatlarini
mustaqil ravishda himoya qila olmaydigan voyaga etgan mehnatga layoqatli
fuqarolar ustidan. Pedagogika - bu shaxsni tarbiyalash, o‘qitish va moslashtirish
qonuniyatlari haqidagi fan.
Pedagogik e’tiborsizlik - oilada, maktabgacha ta’lim muassasalarida,
maktablarda bolalar va o‘smirlar bilan tarbiyaviy ishdagi kamchiliklardan kelib
174
chiqadigan holat. Bola huquqlari - bu bolalar va o‘smirlar hayotining barcha
jabhalarida ularning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan maxsus qonunchilik
normalari va qoidalari. Xayriya – e’tibor, ishtirok etish, hamdardlik, rahm-shafqat;
kimnidir boshpana va oziq-ovqat bilan ta’minlash. Ijtimoiy institut sifatida xayriya
nasroniylikning boshlanishi va keyingi davrda rivojlangan Rossiyada cherkov
binolari va monastirlarning qurilishi bilan bog‘liq. Xayriya bilan chambarchas
bog‘liq.
Oila terapiyasi - bu oila a’zolarining psixologik va ruhiy salomatligini
tiklash uchun oilaviy munosabatlarni normallashtirishga, oilaviy munosabatlarning
disfunktsional modellarini o‘zgartirishga qaratilgan nazariy va amaliy faoliyat
sohasi. Shaxsiy markazlashtirilgan terapiyadan farqli o‘laroq, oilaviy terapiya
butun oila bilan amalga oshiriladi, u alohida a’zo emas, balki butun oilaning
muammolarini hal qiladi. Oilaviy maslahat - bu oila va uning a’zolariga psixologik
ta’sir ko‘rsatish, uning maqsadi uning faoliyatini tiklash va optimallashtirish, uning
a’zolari o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilash, oila va uning a’zolarining
rivojlanishi uchun qulay oila ichidagi sharoitlarni yaratishdir.
Etimlik- jamiyatda ota-onasi vafot etgan bolalarning, shuningdek, ota-onalik
huquqidan mahrum bo‘lganligi sababli ota-ona qaramog‘idan mahrum bo‘lgan
bolalarning, ota-onasining muomalaga layoqatsiz deb topilishi, belgilangan
tartibda bedarak yo‘qolgan deb topilishi va hokazolar bilan bog‘liq ijtimoiy
hodisadir. Bu shuningdek, ota-onasi ota-onalik huquqidan mahrum bo‘lmagan,
lekin aslida o‘z farzandlariga g‘amxo‘rlik qilmaydigan bolalarni ham o‘z ichiga
oladi. Etimlikning oxirgi turi ijtimoiy deb ataladi. Moslashtirish - bu insonning
hayoti davomida atrof-muhit bilan o‘zaro ta’sirida ijtimoiy me’yorlar va madaniy
qadriyatlarni o‘zlashtirish va ko‘paytirish, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan
jamiyatda o‘zini o‘zi rivojlantirish va o‘zini o‘zi anglash jarayonida rivojlanishi.
Ijtimoiy moslashuv - bu shaxs, qatlam, guruhning yangi ijtimoiy muhit
sharoitlariga, o‘zgaruvchan yoki allaqachon o‘zgargan ijtimoiy hayot sharoitlariga
faol moslashish jarayoni va natijasi. Ijtimoiy e’tiborsizlik - shaxsda ijtimoiy
tuyg‘ular, qiziqishlar, ko‘nikma va qobiliyatlarning shakllanmaganligi; jins va
yosh ijtimoiy rollariga mos kelmasligi.
175
 Ijtimoiy himoya - bu fuqarolar, barcha darajadagi hukumatlar, boshqa
muassasalar uchun qonun bilan belgilangan ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy
kafolatlarni amalga oshirishning ustuvor yo‘nalishlari va mexanizmlari tizimi,
shuningdek, ma’lum darajadagi ijtimoiy himoya, ijtimoiy rivojlanishning muayyan
shartlariga muvofiq aholi uchun ijtimoiy maqbul turmush darajasiga erishish,
yordam ko‘rsatishga qaratilgan ijtimoiy xizmatlar tizimi. Ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash - bu “zaif” ijtimoiy guruhlar, alohida oilalar, hayotiy ehtiyojlarni
qondirishga muhtoj bolalar uchun munosib turmush sharoitlarini yaratish va
qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan maxsus ijtimoiy chora-tadbirlar majmui.
Ijtimoiy ish - bu kasbiy faoliyatning o‘ziga xos turi, inson hayotining
madaniy, ijtimoiy va moddiy darajasini ta’minlash uchun unga davlat va nodavlat
yordami ko‘rsatish, shaxsga, oilaga yoki bir guruhga individual odamlarga yordam
ko‘rsatish. Ijtimoiy reabilitatsiya - 1) shaxsning jamiyat yoki madaniy tizimga
kirishiga qaratilgan dasturlar va harakatlarni amalga oshirish; 2) ijtimoiy jihatdan
moslashtirilmagan bolaning ijtimoiy-psixologik tiklanishiga, uning shaxsiyatining
asosiy ijtimoiy funksiyalarini, aqliy, jismoniy va axloqiy salomatligini, ijtimoiy
mavqeini tiklashga qaratilgan tibbiy-psixologik, ijtimoiy-huquqiy, pedagogik
tadbirlar majmuasi.
Ijtimoiy rol - bu shaxsning ijtimoiy yoki shaxslararo munosabatlar tizimidagi
ijtimoiy mavqei bilan obyektiv ravishda belgilanadigan ijtimoiy funksiya, xatti-
harakatlar modeli. Ijtimoiy maslahat - bu shaxsga yoki kichik guruhga ularni
moslashtirish, ularning ijtimoiy funksiyalarini tiklash va optimallashtirish,
ko‘rsatmalarni tiklash va muloqotning ijtimoiy normalarini ishlab chiqish uchun
ularga psixologik ta’sir ko‘rsatish orqali ijtimoiy yordam ko‘rsatishning maxsus
shakli. Ijtimoiy ishchilar, ijtimoiy ish sohasidagi mutaxassislar - ijtimoiy ish
maktablarining bitiruvchilari, o‘z bilim va ko‘nikmalarini shaxslar, oilalar,
guruhlar, tashkilotlar, umuman jamiyatning ijtimoiy xizmati uchun qo‘llash.
Ijtimoiy ishchilar odamlarga muammolarni hal qilish qobiliyatini oshirishga
yordam beradi, odamlar o‘rtasidagi yoki inson va uning atrof-muhit o‘rtasidagi
o‘zaro ta’sirni ta’minlaydi, tashkilotning shaxs uchun mas’uliyatini oshiradi,
ijtimoiy siyosatga ta’sir qiladi.
176
 Ijtimoiy etimlar - ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko‘ra ota-onasini yo‘qotgan
tug‘ilgandan 18 yoshgacha bo‘lgan bolalarning maxsus guruhi, ya’ni ular ota-onasi
tirik etimlar. Ijtimoiy institut odamlarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etishning
tarixan shakllangan barqaror shaklidir. Ijtimoiy pedagogikani o‘rganish jarayonida
shaxsni moslashtirish omillari haqida gapirganda, oila, maktab, bog‘cha, mehnat
jamoasi va boshqalar ijtimoiy institutlar deb ataladi. Ijtimoiy pedagog - turli
ijtimoiy-madaniy muhitda (oila, ta’lim muassasasi, maktabgacha ta’lim
muassasasi, mehribonlik uyi, boshpana, qo‘shimcha ta’lim muassasasi va
boshqalar) bolalar, yoshlar va kattalar bilan tarbiyaviy ishlarni tashkil etadigan
mutaxassis.
U shaxsning psixologik-pedagogik xususiyatlarini va uni o‘rab turgan
mikromuhitni o‘rganadi, qiziqish va ehtiyojlarni, xatti-harakatlardagi og‘ishlarni,
ziddiyatli vaziyatlarni aniqlaydi va o‘z vaqtida ijtimoiy yordam va yordam
ko‘rsatadi; mijozlarning huquq va erkinliklarini ro‘yobga chiqarishga, ularning
hayoti va sog‘lig‘i himoyasini ta’minlashga hissa qo‘shadi. Bu yordamga muhtoj
odamlarga pedagogik, psixologik, psixoterapevtik, ijtimoiy yordam ko‘rsatishda
vakolatli mutaxassis. Ijtimoiy boshpana - statsionar turdagi ixtisoslashtirilgan
bolalar muassasasi, u ijtimoiy reabilitatsiya markazining mustaqil muassasasi yoki
bo‘linmasi bo‘lib, qarovsiz va qarovsiz bolalarga ijtimoiy, huquqiy, tibbiy,
psixologik va pedagogik yordam ko‘rsatish, ularni ta’sirdan himoya qilish uchun
mo‘ljallangan, ijtimoiy va jinoiy muhitning buzilishi, ularni har tomonlama
reabilitatsiya qilish va ijtimoiy moslashtirish, hayotini yanada yaxshilash bo‘yicha
kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish.
Jamiyat - bu shaxs shakllanadigan muhit; ushbu muhitni tashkil etuvchi turli
guruhlar va boshqa birlashmalar, tashkilotlar, muassasalar, harakatlar yig‘indisi;
inson hayoti davomida ta’sirini boshdan kechiradigan muhit; makon - obyektiv,
madaniy, ma’naviy - u o‘z faoliyatini amalga oshiradigan joyda. Ishonch telefoni -
shoshilinch psixologik yordam va telefon orqali professional (psixolog yoki
boshqa mutaxassis) tomonidan ko‘rsatiladigan hissiy yordam. Moslashuv jarayoni
omillari - bu shaxsga ta’sir qiluvchi shartlar. Moslashuv jarayoni insonning
rivojlanishiga ta’sir qiluvchi juda ko‘p turli xil sharoitlarga ega bo‘lgan o‘zaro
177
munosabatda sodir bo‘ladi. Xayriya - xayriya faoliyati, kambag‘allarga,
muhtojlarga yordam va homiylik qilish.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat.
Tadqiqotda ijtimoiy va pedagogik faoliyat ko‘pincha pedagogik faoliyat
bilan bog‘liq bo‘ladi, lekin u o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning o‘ziga xos
xususiyatlarini ochib berish uchun biz ushbu faoliyat turlarini taqqoslab tahlil
qilamiz. Pedagogik faoliyat, M.A. Galog‘uzova ta’rifiga ko‘ra – o‘qitish va ta’lim
orqali ijtimoiy-madaniy tajribani o‘tkazishga, o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi
uchun sharoit yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyat turi. Pedagogik faoliyatni:
o‘qituvchilar, maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlari, kasb-hunar ta’limi
muassasalari o‘qituvchilari amalga oshiradilar. Bunday tashkilotlardagi faoliyat
normativ xarakterga ega, chunki ular ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari va boshqa
hujjatlar bilan tartibga solinadi. Ijtimoiy-pedagogik faoliyat - bu bolaning
moslashuv jarayoni jarayonida yordam berish, uning ijtimoiy-madaniy tajribasini
o‘zlashtirish va jamiyatda o‘zini o‘zi anglash uchun sharoit yaratishga qaratilgan
kasbiy faoliyat turi. U pedagogik kasblar bo‘yicha mutaxassislar va birinchi
navbatda, ijtimoiy o‘qituvchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat har doim ma’lum bir bolaga qaratilgan bo‘lib,
uning moslashuv jarayoni, jamiyatga integratsiyalashuvi jarayonida yuzaga
keladigan shaxsiy muammolarni bolaning shaxsiyati va uning atrof-muhitini
o‘rganish, bolaga yordam berishning individual dasturini tuzish orqali hal qilishga
qaratilgan, shuning uchun u mahalliy bo‘lib, o‘sha vaqt oralig‘i bilan
chegaralanadi. Bu davrda bolaning muammosi hal qilinadi. Maktabgacha ta’lim
tashkilotidagi ijtimoiy-pedagogik faoliyatning mohiyati bolalik davrining
xususiyatlari, bolaning jamoa bilan munosabatlaridagi ijtimoiy mavqei va
maktabgacha ta’lim tashkilotining moslashuv jarayoni muammolarini hal qilish
imkoniyatlari bilan belgilanadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat bir qator
yo‘nalishlarda quriladi, ulardan eng muhimi: bolaning ta’lim tashkilotiga
moslashishi, individual xususiyatlarini rivojlantirish, xavf ostida bo‘lgan oilalar
farzandlari bilan ishlash, ijtimoiy himoya vositalari bilan ishlash, bolaning xulq-
178
atvori, bo‘sh vaqtini tashkil etish, yaqin atrofdagi o‘quvchilar bilan ishlash, salbiy
hodisalarning oldini olish, maktabga kirishda bolalarga hamrohlik qilish.
Maktabgacha ta’lim muassasasida ijtimoiy o‘qituvchining maqsadi, bolaning
moslashuv jarayoni muammolarida bolaga va uning oilasiga individual yordam
berishdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ishlaydigan ijtimoiy o‘qituvchi uchta
asosiy rolni o‘ynaydi: vositachi (bolalar va kattalar o‘rtasida), bolaning huquqlari
va uning manfaatlarini himoyachisi sifatida ishlaydi va ota-onalar bilan
o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlardagi muammolarni hal qilishda
yordamchidir.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat profilaktika, reabilitatsiya, tuzatish va
rivojlantirish chora-tadbirlari kompleksi shaklida, shuningdek, vasiylikdagilar
hayotining turli sohalarini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etish
orqali amalga oshiriladi. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning maqsadi, S.A. Rachetina
bolalarning ko‘p qatlamli ijtimoiy muammolarini tan olish va hal qilishdan iborat.
Maqsadning sifat jihatidan o‘ziga xosligi shundaki, u nafaqat muammoni oqilona
tan olish, balki bolaning rivojlanishi uchun ijtimoiy vaziyatning etarli emasligini
hissiy-sensorli tajriba sifatida namoyon qiladi. Hissiy fon nafaqat faoliyat
jarayonida, balki u boshlanishidan oldin, muammoni hal qilish uchun maxsus
oldindan belgilab yaratiladi. Bolalar uchun hamdardlik tuyg‘usi maqsadni kutadi,
unga nisbatan qalbning maxsus harakatlarini yaratadi. Bu hissiy asos bo‘lib, unda
vaziyatni oldini olish yoki o‘zgartirishga, bolaning ijobiy yo‘naltirilgan moslashuv
jarayoni maydonini kengaytirishga qaratilgan boshqa barcha oqilona harakatlar
yotadi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning bir qismi bo‘lgan harakatlarni tahlil
darajasida shartli ravishda bir necha guruhlarga bo‘lish mumkin: bolaning
jismoniy, aqliy va axloqiy salomatligi uchun g‘amxo‘rlikning namoyon bo‘lishi
bilan bog‘liq haqiqiy ijtimoiy harakatlar; muammoni hal qilish uchun bolalarning
shaxsiy zaxiralarini aktuallashtirishga qaratilgan haqiqatda psixologik harakatlar:
uning hayotini oqilona tashkil etish, qo‘llab-quvvatlash, vositachilik, hamrohlik
holatini joylashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan haqiqiy pedagogik harakatlar. Har
qanday kasbiy faoliyat kabi ijtimoiy-pedagogik ish ham ma’lum tuzilishga ega.
179
 Uning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: faoliyat maqsadi va
vazifalarini belgilash; faoliyat subyekti va ob'ektini aniqlash; faoliyat mazmunini
aniqlash; ish usullari va texnologiyalarini tanlash; faoliyat shakllarini tanlash;
rejalashtirilgan tadbirlar rejasini amalga oshirish; faoliyatni sozlash; natijalarni
tahlil qilish. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning vazifalari ijtimoiy hayotning aniq
muammolarini hal qilishning yaqin istiqbollarini belgilaydi. Bitta maqsadga bir
necha yo‘nalishdagi (profilaktika, reabilitatsiya, inson huquqlari va boshqalar)
vazifalarni amalga oshirish orqali erishish mumkin.
Ijtimoiy pedagogning vazifalari va kasbiy faoliyati orasida quyidagilarni
ajratib ko‘rsatish mumkin: vasiylikdagi shaxsning jismoniy, ruhiy, axloqiy,
ijtimoiy salomatligini saqlash va mustahkamlash uchun shart-sharoitlar yaratish;
tarbiyalanuvchining hayotida axloqiy fazilatlarni, ijtimoiy ahamiyatga ega
yo‘nalishlarni, munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish; bolaning
rivojlanishiga mikrojamiyatning bevosita va bilvosita moslashuvchi ta’sirini oldini
olish, bartaraf etish; qobiliyatlarni rivojlantirish, palatadagining imkoniyatlarini
ro‘yobga chiqarish uchun mikro-jamiyatda qulay sharoitlar yaratish; palataning
ijtimoiy moslashuvi jarayonini optimallashtirishga qaratilgan profilaktika,
reabilitatsiya tadbirlari tizimini amalga oshirish. Belgilangan maqsad va
vazifalarga erishishni ta’minlaydigan ijtimoiy-pedagogik faoliyatning mazmuni
ko‘p jihatdan ijtimoiy o‘qituvchining ixtisosligiga, ish joyiga bog‘liq. Eng umumiy
shaklda quyidagi tarkibiy qismlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: palatadagi
shaxsning individual xususiyatlarini, mikromuhitning ijtimoiy-pedagogik ta’sirini
tizimli o‘rganish; yordamga muhtoj shaxs (guruh) bilan professional (shaxsiy-
biznes) aloqani o‘rnatish, o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish; shaxsning o‘z-o‘zini
anglash jarayonida uning mustaqilligini faollashtirish usullarini ijtimoiy-pedagogik
boshqarish; ijtimoiy-pedagogik vasiylik va vositachilik; tanqidiy, inqirozli,
muammoli vaziyatlarda shaxsni ijtimoiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlash.
Ta’lim tizimidagi bolalar bog‘chasini hisobga oladigan bo‘lsak, bu
boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar uchun birinchi ta’lim tashkiloti ekanligini
ta’kidlaymiz, bu erda bola tengdoshlari bilan muloqot qilishning birinchi tajribasini
o‘zlashtiradi, mustaqillikka ko‘nikadi va birinchi qiyinchiliklarga duch keladi. Shu
180
bilan bir qatorda, bolalar individual va shaxsiy rivojlanish muammolarini boshdan
kechirishi mumkin, bu birinchi navbatda ota-onaning bolaga nisbatan noto‘g‘ri
munosabati bilan bog‘liq - bunday munosabatda ota-onalarning bolalarga ma’naviy
hissiy yaqinligi yo‘qligi yoki avtoritarizm mavjud, haddan tashqari himoya va
mayda nazorat ustunlik qiladi, yoki kelishuv va e’tiborsizlik. Salbiy ijtimoiy
hodisalarning ko‘lami ishonchli tarzda shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda
Rossiyada oilaviy ta’lim muammolari nafaqat “noqulay” deb ataladigan oilalar
farzandlariga, balki juda farovon, hatto hurmatli ota-onalarga ega bo‘lgan ko‘plab
bolalarga ham tegishli, bolalarni tarbiyalash uchun haqiqatan ham nima kerakligini
bilmaydi.
Ro‘yxatda keltirilgan muammolar, agar bolalar bog‘chasida mavjud bo‘lsa,
tarbiyachi va ijtimoiy o‘qituvchining ijtimoiy-pedagogik faoliyati orqali hal
qilinadi. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar muammolarini eng samarali
hal qilish uchun ijtimoiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlash tizimini tashkil etish kerak.
V.I. Dahl “hamrohlik” tushunchasini “hamrohlik qilish” fe’lidagi harakat sifatida
belgilaydi – “hamrohlik qilish, kimdir bilan birga ketish uchun boorish”. Shunga
ko‘ra, “yo‘l boshchi”. So‘zdagi “shunday” prefiksi dastlab rahbar va hamrohning
harakatlari va sa’y-harakatlarini birlashtirish jarayonida amalga oshirishni
anglatadi. Eng umumiy ma’noda, eskort - bu ikki kishining uchrashuvi va yo‘lning
umumiy segmentining birgalikda o‘'tishi.
Qo‘llab-quvvatlash to‘g‘ridan-to‘g‘ri birgalikdagi faoliyatda amalga
oshiriladi, bu uni bevosita yordam, shaxsiy ishtirok va g‘amxo‘rliksiz tashqaridan
va masofadan turib amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan boshqaruv jarayonidan
tubdan ajratib turadi. Shu bilan birga, bolaga nafaqat uning rivojlanish jarayoniga
hamroh bo‘lish kerak, “rokerning ikki qo‘lini - uning moslashuv jarayoni si va
individuallashuvini muvozanatlash uchun sabr-toqat bilan harakat qilish kerak”.
Agar jarayon nuqtai nazaridan “qo‘llab-quvvatlash” tushunchasining mazmunini
ochib beradigan bo‘lsak, unda qo‘llab-quvvatlash bolaga ta’lim va tarbiyani eng
samarali amalga oshirishga imkon beradigan ketma-ket harakatlar majmui sifatida
ifodalanishi mumkin. Qo‘llab-quvvatlashga o‘tishda, usul sifatida biz ta’lim
makonida ishtirokchilarning maktab o‘zaro ta’siri sharoitida maqbul qarorlar qabul
181
qilishlari uchun sharoit yaratishni ta’minlaydigan qo‘llab-quvvatlashni amaliy
amalga oshirish usulini tushunamiz.
S.A. Raschetinaning ta’rifiga ko‘ra, hamrohlik - bu munosabatlarda yuzaga
keladigan muammolarni oldindan ko‘rish va ularni profilaktik yordam asosida hal
qilish kabi aloqalarni o‘z ichiga olgan jarayon bo‘lib, u eskort bilan birgalikda
muammolarni hal qilishning mumkin bo‘lgan usullarini ishlab chiqish sifatida
tushuniladi. Ijtimoiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlash birgalikda rivojlanishning
ijtimoiy-pedagogik holati ishtirokchilari bilan ishlash orqali ijtimoiy-pedagogik
yordam ko‘rsatishni nazarda tutadi; Shu bilan birga, asosiy maqsad insonning
hayotga muvaffaqiyatli moslashishi uchun sharoit yaratish, unga yaqin atrof-muhit
tomonidan unga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirishdir. Ijtimoiy-pedagogik yordam
hamrohlik qilayotgan shaxsning muayyan muammosini hal qilishga qaratilgan
bo‘lib, ishning asosiy e’tibori asosan bolaning o‘ziga qaratilgan. Biz uchun
maqsadli yondashuv muhim bo‘lgani uchun ijtimoiy-pedagogik yordam muhim
ahamiyatga ega. Bolalarni maktabga ijtimoiy-pedagogik tayyorlash muhim
yo‘nalishlardan biridir.
Bolaning jamiyatda rivojlanishi.
Inson rivojlanishi juda murakkab jarayon. U har qanday tirik va o‘sib
borayotgan organizm kabi insonga xos bo‘lgan tashqi ta’sirlar va ichki kuchlar
ta’'siri ostida yuzaga keladi. Tashqi omillarga, birinchi navbatda, insonni o‘rab
turgan tabiiy va ijtimoiy muhit, shuningdek, bolalarda muayyan shaxsiy
xususiyatlarni shakllantirishga qaratilgan maxsus maqsadli faoliyat; ichki -
biologik, irsiy omillar. Inson rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar nazorat
qilinadigan va boshqarilmaydigan bo‘lishi mumkin. Bolaning rivojlanishi - nafaqat
murakkab, balki qarama-qarshi jarayon - uning biologik shaxs sifatida ijtimoiy
mavjudotga - shaxsga aylanishini anglatadi.
Rivojlanish jarayonida bola turli xil faoliyat turlari (o‘yin, mehnat, tarbiya,
sport va boshqalar) bilan shug‘ullanadi va o‘ziga xos faolligini ko‘rsatgan holda
(ota-onalar, tengdoshlar, begonalar va boshqalar bilan) muloqotga kirishadi. Bu
ma’lum bir ijtimoiy tajribani egallashga yordam beradi. Bola rivojlanishining har
bir yosh davri uchun faoliyat turlaridan biri asosiy, etakchiga aylanishi aniqlandi.
182
Bir turi boshqasi bilan almashtiriladi, lekin har bir yangi faoliyat turi oldingisida
tug‘iladi. Bola maktabga kirganida, u o‘quv faoliyatini o‘zlashtiradi va bunda
unga o‘qituvchilar va boshqa kattalar yordam beradi. O‘quv faoliyati bilan bir
qatorda, bola syujetli o‘yinlarni saqlab qoladi va faoliyatning yangi turlarini
shakllantiradi: mehnat, sport, estetik va boshqalar.
O‘smirlik ikki savolni hal qilishga qaratilgan bolalarning faolligi bilan
tavsiflanadi: qanday bo‘lish va kim bo‘lish? O‘smirlar birinchi savolga javobni,
asosan, etakchi faoliyat xarakterini olgan intim-shaxsiy muloqotda izlaydilar.
Ikkinchi savol kelajakdagi kasbiy faoliyatga qiziqish bilan bog‘liq. Erta o‘smirlik
davrida u asosiy narsaga aylanadi, shuning uchun birinchi navbatda har qanday
maxsus, kasbiy qiziqish sohasiga qaratilgan faoliyat ko‘rsatiladi. Tug‘ilgandan
boshlab bolaning normal rivojlanishi uchun muloqot juda muhimdir.
Faqat muloqot jarayonida bola inson nutqini o‘zlashtira oladi, bu esa, o‘z
navbatida, bolaning faoliyatida va uning atrofidagi dunyoni bilish va
rivojlantirishda etakchi rol o‘ynaydi. Muloqot va bolalar faoliyatining etakchi
turlariga ko‘ra, psixologlar quyidagi yosh oralig‘ini ajratib ko‘rsatishadi:
to‘g‘ridan-to‘g‘ri-emotsional muloqot (go‘daklik), obyekt-manipulyatsiya faoliyati
(erta yosh), rol o‘ynash (maktabgacha yosh), o‘quv faoliyati (boshlang‘ich maktab
yoshi), intim shaxsiy muloqot (o‘smirlik), ta’lim va kasbiy faoliyat (erta o‘smirlik).
Tug‘ilgandan boshlab va butun ulg‘ayish davrida ketma-ket va vaqti-vaqti bilan
bir-birini almashtirib turadigan faoliyatning etakchi turlari va aloqa shakllari,
pirovardida, bolaning shaxsiyatini rivojlantirishni ta’minlaydi. Ushbu jarayonga
tashqi maqsadli ta’sir muhim rol o‘ynaydi. Tashqi ta’sirlarning ta’siri har bir
rivojlanayotgan shaxsning ularga individual munosabatini belgilaydigan ichki
kuchlar va omillarga, shuningdek, bolaning shaxsiyatini shakllantirishga ta’sir
qiluvchi o‘qituvchining mahoratiga bog‘liq.
Shaxs rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlari bolaning o‘sib borayotgan
ehtiyojlari va ularni qondirish imkoniyatlari o‘rtasida yuzaga keladigan qarama-
qarshiliklardir. Ehtiyojlar bolani ularni qondirishga undaydigan faoliyatning
muayyan motivlarini shakllantiradi. Rivojlanish jarayonida bola uning
rivojlanishining ijtimoiy tomonini, ijtimoiy mohiyatini aks ettiruvchi shaxs sifatida
183
shakllanadi. Insondagi ijtimoiy va biologik hodisa-ikki parallel, mustaqil
komponentlar emas. Har bir shaxsda ular bir-biri bilan chambarchas bog‘liq
bo‘lib, tabiatga o‘xshash va ichki individual farqlar shunchalik xilma-xilki,
tadqiqotchilar bolaning rivojlanishining asosini tashkil etuvchi ikkita eng muhim
omilni - irsiyat va muhitni ajratib ko‘rsatishadi, ular rivojlanish uchun ham manba,
ham shartlardir.
Inson taraqqiyoti jarayonida ular murakkab munosabatlar va o‘zaro
ta’sirlarga kirishadilar. Inson rivojlanishining biologik omillari. Biologik irsiyat
insonni inson qiladigan umumiy narsani ham, odamlarni tashqi va ichki jihatdan
juda farq qiladigan turli xil narsalarni belgilaydi. Irsiyat deganda ota-onadan
bolalarga ularning genetik dasturiga xos bo‘lgan ma’lum fazilatlar va
xususiyatlarning o‘tishi tushuniladi. Irsiyatning katta roli shundan iboratki, meros
orqali bola inson tanasini, inson asab tizimini, inson miyasini va sezgi organlarini
oladi. Ota-onalardan bolalarga tana xususiyatlari, soch rangi, ko‘z rangi, terining
rangi uzatiladi - bir odamni boshqasidan ajratib turadigan tashqi omillar.
Asab tizimining ma’lum xususiyatlari ham meros bo‘lib, ular asosida
ma’lum turdagi asabiy faoliyat rivojlanadi. Irsiyat bolaning tabiiy moyilligi asosida
har qanday faoliyat sohasi uchun ma’lum qobiliyatlarni shakllantirishni ham
nazarda tutadi. Bolaning shakllanishi va rivojlanishida irsiyatning roli haqida
gapirganda, irsiy bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir qator kasalliklar va patologiyalar
mavjudligini, masalan, qon kasalligi, shizofreniya, endokrin kasalliklar
mavjudligini e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Irsiy kasalliklar tibbiy genetika
tomonidan o‘rganiladi, lekin ular bolaning moslashuv jarayoni jarayonida ham
hisobga olinishi kerak.
Zamonaviy sharoitda irsiyat bilan bir qatorda tashqi omillar bolaning
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi - atmosferaning ifloslanishi, suv, ekologik
muammolar va boshqalar. Jismoniy zaiflashgan bolalar, shuningdek, rivojlanishida
nuqsoni bo‘lgan bolalar: ko‘r va kar bolalar yoki eshitish va ko‘rish qobiliyatini
yoshligida yo‘qotganlar, kar-ko‘r-soqov bolalar, tayanch-harakat tizimi buzilgan
bolalar va boshqalar ko‘paymoqda. Bunday bolalar uchun ularning rivojlanishi
uchun zarur bo‘lgan faoliyat va muloqot sezilarli darajada to‘sqinlik qiladi.
184
Shuning uchun ularni o‘rgatish imkonini beruvchi maxsus usullar ishlab
chiqilmoqda, bu esa bunday bolalarga ba’zan aqliy rivojlanishning yuqori
darajasiga erishish imkonini beradi. Inson rivojlanishining ijtimoiy omillari Inson
bo‘lish uchun bitta biologik irsiyat etarli emas. Ushbu bayonot odamlarning
bolalari hayvonlar orasida o‘sib ulg‘aygan taniqli holatlar tomonidan etarlicha
ishonchli tarzda tasdiqlangan.
Biologik shaxsning ijtimoiy subyektga aylanishi insonning moslashuv
jarayoni si, uning jamiyatga, turli xil ijtimoiy guruhlar va tuzilmalarga qo‘shilishi
jarayonida qadriyatlar, munosabatlar, ijtimoiy me’yorlar, xulq-atvor namunalarini
o‘zlashtirish orqali qaysi ijtimoiy ahamiyatga egaligi asosida shaxsiy xususiyatlar
shakllanadi. Moslashuv jarayoni - bu inson hayoti davomida davom etadigan
uzluksiz va ko‘p qirrali jarayon. Biroq, u eng jadal bolalik va o‘smirlik davrida,
barcha asosiy qiymat yo‘nalishlari shakllantirilganda, asosiy ijtimoiy normalar va
munosabatlar o‘zlashtirilganda va ijtimoiy xulq-atvor motivatsiyasi shakllanganda
davom etadi.
Agar siz bu jarayonni majoziy ma’noda uy qurish deb tasavvur qilsangiz, u
holda bolalikda poydevor qo‘yilgan va butun bino qurilgan; kelajakda faqat
tugatish ishlari amalga oshiriladi, bu esa umr bo‘yi davom etishi mumkin.
Bolaning moslashuv jarayoni, uning shakllanishi va rivojlanishi, shaxs sifatida
shakllanishi atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatda sodir bo‘ladi, bu jarayonga turli
xil ijtimoiy omillar orqali hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shaxs moslashuv jarayoni
sining mego, makro - (yunoncha “katta” dan), mezzo - (“o‘rta”) va mikro
(“kichik”) omillari mavjud. Ko‘pgina omillar bolaning rivojlanishiga o‘z-o‘zidan
ta’sir qiladi. Bundan tashqari, maqsadli ta’sir ham, she’riy ta’sir ham ijobiy, ham
salbiy bo‘lishi mumkin. Bolaning moslashuv jarayoni uchun eng muhimi
jamiyatdir. Bola bu bevosita ijtimoiy muhitni asta-sekin o‘zlashtiradi.
Agar tug‘ilish paytida bola asosan oilada rivojlansa, kelajakda u tobora
ko‘proq yangi muhitlarni - maktabgacha ta’lim muassasasini, keyin maktabni,
maktabdan tashqari muassasalarni, do‘stlar guruhlarini, diskotekalar va
boshqalarni o‘zlashtiradi. Yoshi bilan bola o‘zlashtirgan ijtimoiy muhitning
“hududi” tobora kengayib boradi. Shu bilan birga, bola, go‘yo, doimo o‘zi uchun
185
eng qulay muhitni qidiradi va topadi, u erda bola yaxshiroq tushuniladi, hurmat
qilinadi va hokazo. Shuning uchun u bir muhitdan ikkinchi muhitga “ko‘chishi”
mumkin. Moslashuv jarayoni jarayoni uchun bola joylashgan u yoki bu muhit
tomonidan qanday munosabatlar shakllantirilishi, u bu muhitda qanday ijtimoiy
tajriba to‘plashi mumkinligi - ijobiy yoki salbiy.

Atrof-muhitning bolaning rivojlanishiga ta’siri.

Ijtimoiy pedagogikada jamiyat, ijtimoiy muhit, birinchi navbatda, bolani
unga qo‘shish va eng yaqin ijtimoiy muhit orqali butun jamiyatga
integratsiyalashuv jarayoni nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Shu nuqtai nazardan
qaraganda, inson va uning jamiyatdagi hayotining tashqi ijtimoiy sharoitlari
o‘rtasidagi munosabatlar o‘zaro ta’sir qilish xarakteriga ega bo‘lishi muhim
ahamiyatga ega. Atrof-muhit -shunchaki ko‘chalar, uylar va narsalar emas,
ularning joylashuvi odamga kirishda o‘zini qulay his qilishi uchun bilishi uchun
etarli. Atrof-muhit ham odamlarning eng xilma-xil jamoalari bo‘lib, ular ushbu
jamiyatning barcha a’zolariga tegishli bo‘lgan munosabatlar va qoidalarning
maxsus tizimi bilan tavsiflanadi. Shuning uchun, bir tomondan, inson
unga o‘ziga xos narsani kiritadi, ma’lum darajada ta’sir qiladi, o‘zgartiradi, lekin
shu bilan birga, atrof-muhit ham insonga ta’sir qiladi, unga o‘z talablarini qo‘yadi.
Bu odamni, uning ba’zi harakatlarini, ko‘rinishlarini qabul qilishi yoki rad etishi
mumkin; unga yaxshi munosabatda bo‘lishi yoki dushmanlik qilishi mumkin.
ijtimoiy maqom. Atrof-muhitning insonga munosabati uning xatti-harakati atrof-
muhit kutganiga qanchalik mos kelishi bilan belgilanadi. Insonning xulq-atvori
ko‘p jihatdan uning jamiyatda qanday mavqega ega ekanligi bilan belgilanadi.
Inson bir vaqtning o‘zida jamiyatda bir nechta o‘rinlarni egallashi mumkin.
Demak, ayol ustoz ham, xotin ham, ona ham bo‘lishi mumkin. Har bir lavozim
shaxsga ma’lum talablarni qo‘yadi va shu bilan birga unga ba’zi huquqlar beradi.
Shaxsning muayyan huquq va majburiyatlar bilan ifodalanadigan jamiyatdagi
bunday mavqei sotsiologiyada ijtimoiy maqom deb ataladi. Ba’zi maqomlar bizga
tug‘ilishdan beri berilgan.

186
 Demak, insonning holati jinsi, millati, tug‘ilgan joyi, familiyasi va boshqa
omillar bilan belgilanishi mumkin. Bunday holatlar odatda tug‘ma yoki
buyurilgan deb ataladi. Boshqalar esa, inson o‘z mehnati tufayli jamiyatda nimaga
erishganiga qarab belgilanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog maqomi tegishli kasb-
hunar ta’limi muassasasida o‘qigan va ushbu mutaxassislik bo‘yicha diplom olgan
shaxsga beriladi. Bunday holda, erishilgan yoki kashf qilingan maqom haqida
gapiradi. ijtimoiy rol. Maqom insonning jamiyatdagi xulq-atvorini ma’lum bir
vaziyatlarda odam o‘zini faqat o‘zi xohlagandek emas, balki o‘z maqomiga mos
ravishda boshqa odamlarning o‘xshash vaziyatlarda qanday tutishiga o‘xshatish
orqali belgilaydi.
Atrofdagi odamlar bunday vaziyatlarda odamdan muayyan xatti-harakatlarni
kutishlari ham muhimdir. Ya’ni, inson, xuddi ma’lum bir rolni o‘ynashga majbur.
Shuning uchun, shaxsning maqomiga ko‘ra kutilgan bunday xatti-harakatlar
ijtimoiy rol deb ataladi. Turli xil ijtimoiy holatlarni o‘zlashtirish shaxsni
moslashtirish jarayonining eng muhim tarkibiy qismidir. Biroq, qiyinchilik
shundaki, jamiyatda nafaqat u tomonidan ma’qullangan, balki ijtimoiy normalar va
qadriyatlarga zid bo‘lgan maqomlar ham mavjud. Shu sababli, shakllanish va
rivojlanish jarayonida bola ham ijobiy, ham salbiy ijtimoiy holatlarni o‘zlashtira
oladi. Ijobiy rollarga, birinchi navbatda, oila a’zosining roli kiradi. Oilada bola
ushbu holatlarning bir nechtasini o‘rganadi: o‘g‘il yoki qiz, aka yoki opa, jiyan,
nabira, shuningdek, ota va ona, bobo va buvi va boshqalar rollari bilan tanishadi.
Bolaning rivojlanish jarayonida o‘rganadigan keyingi muhim roli - bu
jamoa a’zosi bo’lishi. Bolalar bog‘chasi va maktabda, sport seksiyasida va bolalar
jamoat tashkilotlarida, tengdoshlari bilan muloqotda bola jamoa a’zosi, o‘rtoq,
do‘st, o‘quvchi, etakchi va boshqa ko‘plab holatlarni o‘rganadi. Har bir inson
iste’molchi sifatida harakat qiladi, chunki u butun hayoti davomida doimo hayot
uchun zarur bo‘lgan narsalarga muhtoj: oziq-ovqat, kiyim-kechak, poyabzal,
kitoblar va boshqalar. Ushbu rolni anglagan holda, jamiyat insonga taqdim
etayotgan xizmatlardan oqilona foydalanish qobiliyatini bolalikdanoq o‘zlashtirishi
kerak. O‘z vatanining fuqarosi bo‘lish, o‘z vatanini sevish, u bilan faxrlanish, o‘z
vatanining vatanparvari bo‘lish muhim ijtimoiy roldir. Bola o‘rganadigan boshqa
187
ijtimoiy rollar ham bo‘lishi mumkin, masalan, o‘quvchi maktab, litsey, gimnaziya
devorlari ichida yoki boshlang‘ich kasb-hunar ta’limi ta’lim muassasalarida olishi
mumkin bo‘lgan mutaxassis roli.
Bola ulg‘ayish jarayonida o‘rganadigan boshqa ijobiy ijtimoiy rollar ham
mavjud. Salbiy rollarga kiradi, ko‘pincha ular uysiz va qarovsiz bolalardir.
Ko‘chalarda, ayniqsa yirik sanoat shaharlarida, do‘konlarda, bozorlarda,
transportda biz bu rolga o‘rganib qolgan tilanchi bolalarni uchratamiz va ko‘pincha
o‘tgan-ketganlardan pul so‘rashadi. Ular orasida o‘g‘irlik bilan
shug‘ullanayotganlar ham bor, goh kattalar bunga undashadi, gohida bolalar o‘zlari
istashadi. Bu erda salbiy xarakterdagi boshqa ijtimoiy holatlarni ham kiritish
mumkin. Bolaning rol o‘ynash harakati mexanizmini o‘zlashtirish uning ijtimoiy
munosabatlarga muvaffaqiyatli jalb etilishini ta’minlaydi, chunki bu unga keyingi
hayoti davomida har bir yangi vaziyatga yoki pozitsiyaga moslashish imkoniyatini
beradi. Shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga moslashish jarayonijtimoiy
moslashuv deb ataladi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi o‘zaro bog‘liq ikkita sohada
sodir bo‘ladi: moslashuv jarayoni (ijtimoiy-madaniy tajribani o‘zlashtirish) va
individuallashtirish (mustaqillikka ega bo‘lish, nisbiy avtonomiya).
Ta’lim boshqa ijtimoiy omillar orasida juda aniq o‘rin tutadi va ularni na
o‘rnini bosa oladi, na istisno qila oladi. Yana bir masala shundaki, tarbiyaning bola
rivojlanishiga ta’siri vaqt o‘tishi bilan dinamik ravishda o‘zgaradi. Bola qanchalik
kichik bo‘lsa, shaxsning shakllanishi va rivojlanishiga tarbiyaviy ta’sir kuchliroq
bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan, bola o‘sib ulg‘aygan sayin, uning ulushi kamayadi,
lekin bolaning muayyan ijtimoiy qadriyatlar va ko‘rsatmalarni tanlash va afzal
ko‘rishdagi mustaqillik darajasi, uning rivojlanishiga ta’siri kuchayadi. Tarbiya,
o‘z-o‘zini tarbiyalash va boshqa ijtimoiy omillarning ijobiy ta’siri natijasida
bolaning jamiyatga integratsiyalashuvi, “inson madaniyatiga o‘sishi” (L. S.
Vygotskiy), ya’ni uning moslashuv jarayoni tabiiy jarayoni sodir bo‘ladi. Bundan
tashqari, ijtimoiy muhitning bolaga ta’siri qanchalik muhim va xilma-xil bo‘lsa,
bola shunchalik erkin va mustaqil bo‘ladi.
Biroq, bolaning moslashuv jarayoni jarayoni ko‘pincha obyektiv yoki
subyektiv sabablarga ko‘ra murakkablashadi. Shunday qilib, bolaning jamiyatga
188
kirishi uning jismoniy yoki aqliy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari tufayli
qiyin bo‘lishi mumkin. Yoki bolaning ijtimoiy me’yorlar va qadriyatlarni
o‘zlashtirishi u yashayotgan muhitning salbiy – o‘z-o‘zidan yoki qasddan – ta’siri
natijasida buziladi. Natijada, bola normal ijtimoiy munosabatlardan “tushadi” va
shuning uchun uni jamiyatga muvaffaqiyatli integratsiya qilish uchun maxsus
yordam kerak. Umuman olganda, o‘qituvchilar va mutaxassislarning sa’y-
harakatlari qiyin hayotiy vaziyatdagi bolaning ijtimoiy moslashuviga, ya’ni uning
jamiyatda qabul qilingan xatti-harakatlar qoidalari va normalariga faol
moslashishiga yoki ularning ta’siri, salbiy omillar oqibatlarini bartaraf etishga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan fazilatlar shunchalik
yuqoriki, u bolaning ijtimoiy muhit sharoitlariga muvaffaqiyatli moslashishiga
to‘sqinlik qiladi, ya’ni uning ijtimoiy moslashuvi mavjud bo‘lsa, bu holda bolaning
ijtimoiy reabilitatsiyasi zarur bo‘lib, u bolaning yo‘qotgan ijtimoiy aloqalari va
munosabatlarini tiklashga, uning ijtimoiy maqomini tiklashga qaratilgan maxsus
chora-tadbirlar tizimidan foydalanishni, ijtimoiy moslashuvni ta’minlaydi.
Shunday qilib, bolaning jamiyatda rivojlanishi jarayonida uning ijtimoiy
moslashuvini o‘z ichiga olgan moslashuv jarayoni amalga oshirilishi kerak. Agar
bu sodir bo‘lmasa, boshqa hodisa kuzatiladi – noto‘g‘ri moslashish, keyin bolaning
ijtimoiy reabilitatsiyasiga ehtiyoj bor.
Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:

Oilada bolani to‘g‘ri tarbiyalash shart-sharoitlari

Yurtimizda oila va unda bola tarbiyasiga bo‘lgan munosabat masalasi alohida

o‘rinni egallaydi. Har bir ota-ona oldida farzandlarini bilimli qilish, ularga odob-
189
axloq saboqlarini berish mas’uliyati turadiki, uni bajarish ota-onalar uchun ham
farz, ham qarzdir.

“Baliq skeleti” sxemasi. Bu organayzer tizimli, ijodiy, tahliliy fikrlash

ko’nikmalarini rivojlantiradi. Balik skeletining bosh qismiga – mavzu, yuqori
qismiga –muammolar, pastki qismiga – tasdiqlovchi dalillar yoziladi.

•
•
• Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
• Mavzu yuzasidan referat tayyorlash
•

15-MAVZU: MADANIY SOTSIUMNING BOLA RIVOJLANISHIGA

TA’SIRI. DINNING SOTSIUM SIFATIDAGI O‘RNI. MA’DANIY-
MA’RIFIY MUASSASALARNING BOLA RIVOJLANISHIDAGI O‘RNI
Reja:
1. Madaniy sotsiumning bola rivojlanishiga ta’siri.
2.Ma’daniy-ma’rifiy muassasalarning bola rivojlanishidagi o‘rni
Tayanch iboralar: sotsium, ma’daniy-marifiy muassasa, faoliyat madaniyati,
muloqot madaniyati, muhit, gigiena.
Madaniy sotsiumning bola rivojlanishiga ta’siri
Maktabgacha pedagogikada ikkita tushuncha ajratiladi: "Tashqi madaniyat"
va "ichki madaniyat". Tashqi madaniyat muayyan odob-axloq qoidalarini (odob-
axloq, tashqi ko‘rinish) amalga oshirish bilan bog‘liq xatti-harakatlar
madaniyati. Ichki madaniyat bolalarning axloqiy g‘oyalari, hissiyotlari va
tushunchalari bilan bog‘liq (boshqalarga hurmat, sezgirlik, rostgo‘ylik va
boshqalar). Ushbu ikki tushuncha bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Agar biz
190
bolalardan xulq-atvorning tashqi ko‘rinishini talab qiladigan bo‘lsak, bu ularning
ichki dunyosiga ta’sir qiladi va aksincha, bolaning jamiyatdagi xatti-harakatlari
uning odob-axloq normalari va qoidalari haqidagi g‘oyalari orqali amalga
oshiriladi.
Faoliyat madaniyati,
Muloqot madaniyati
Madaniy va gigienik ko‘nikmalar
Faoliyat madaniyati o‘zini sinfda, o‘yinda, ishda bolalarning o‘zini tutishida
namoyon qiladi. Bolada faollik madaniyatini shakllantirish unga ish joyini,
ishlayotgan, o‘qigan, o‘ynaydigan joylarida saqlash qobiliyatini singdirishni
anglatadi; ishni oxiriga etkazish odati, o‘yinchoqlar, narsalar, kitoblarga
g‘amxo‘rlik qilish. Faoliyat madaniyatining muhim ko‘rsatkichi qiziqarli,
mazmunli mashg‘ulotlarga tabiiy intilish, vaqtni qadrlash qobiliyatidir.
Muloqot madaniyati kattalar va tengdoshlar bilan bolalar tomonidan tegishli
so‘z boyligi va muomala shakllaridan foydalangan holda hurmat va xayrixohlikka
asoslangan muloqot me’yorlari va qoidalarini, shuningdek jamoat joylarida,
kundalik hayotda odob-axloq qoidalarini bajarilishini ta’minlaydi. Aloqa
madaniyati nafaqat ma’lum bir tarzda harakat qilish, balki berilgan sharoitda
noo‘rin harakatlar va imo-ishoralardan tiyilish qobiliyatini ham anglatadi. Bolani
boshqa odamlarning holatini sezishga o‘rgatish kerak.
Muloqot madaniyati so‘zlashuv madaniyatini nazarda tutadi. Bu maktabgacha
yoshdagi bolada yetarli miqdordagi so‘zlarning mavjudligi, lo‘nda gapirish
qobiliyati, xotirjam ohangni saqlab qolishdir. Bolani suhbatdoshni diqqat bilan
tinglashga, suhbat paytida xotirjam turishga, ma’ruzachining yuziga qarashga
o‘rgatish bir xil darajada muhimdir. Nutq madaniyati sinfda va kundalik hayotda,
yilda shakllanadi turli xil turlari mustaqil faoliyat.
Madaniy va gigienik ko‘nikmalar xulq-atvor madaniyatining muhim
qismidir. Bu ozoda, pokiza, tanangizni va kiyimingizni toza tuta olish qobiliyatlari.
Ushbu qoidalarga bo‘lgan ehtiyojni nafaqat poklik me’yorlari, balki inson
munosabatlarining me’yorlari ham belgilab beradi. Bolalar ushbu qoidalarga rioya
qilish boshqalarga hurmat ko‘rsatishini tushunishlari kerak. Boshqa tomondan,
191
kattalar bolalik davrida berilgan ko‘nikmalar, shu jumladan madaniy va gigiena
ko‘nikmalari insonga kelajak hayoti davomida katta foyda keltirishini
unutmasliklari kerak.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda o‘zini tutish madaniyatini tarbiyalash
kollektiv munosabatlarda namoyon bo‘ladigan odamlarga nisbatan insonparvarlik
munosabatini tarbiyalash bo‘yicha ishlarning davomi va jihatlaridan biridir.
Xulq-atvor - bu axloqiy urf-odatlar, urf-odatlar va odatlar asosida
shakllangan hayot va harakat tarzidir.
Odat - Bu odam uchun odatiy, doimiy bo‘lib qolgan xulq-atvorning
belgilangan usuli.
Bola bolalikdan odob-axloq me’yorlarini o‘zlashtirishi kerak. Odob-axloq
qoidalari - bu jamiyatda o‘rnatilgan xulq-atvor tartibi, u o‘zaro munosabatlarning
tashqi ko‘rinishini tartibga soluvchi xulq-atvor qoidalari to‘plamini o‘z ichiga
oladi: boshqalar bilan muomala qilishda, manzil va salomlashishda, jamoat
joylarida o‘zini tutishi, odamning odob-axloqi va tashqi qiyofasi.
Konsepsiya "Xulq-atvor madaniyati" maktabgacha yoshdagi bolalarni jamiyat
uchun kundalik hayotda, muloqotda va turli xil faoliyatda foydali bo‘lgan kundalik
xatti-harakatlarning barqaror shakllari to‘plami sifatida aniqlash mumkin. Xulq-
atvor madaniyati chuqur ijtimoiy axloqiy tuyg‘uga asoslangan - insonga, insoniyat
jamiyatining qonunlariga hurmat.
Ijtimoiy pedagogikada sotsium, ijtimoiy muhit orqali bolaning umuman
jamiyatga kirib borishi jarayoni nuqtai nazaridan ko‘rib chiqiladi. Sotsiumda
inson munosabatlari va hayoti ijtimoiy shart-sharoitlari o‘zaro ta’sir xususiyatiga
ega. Muhit – bu nafaqat ko‘cha, uy va buyumlar. Muhit – bu yana o‘ziga xos
munosabat va qoidalar o‘ziga xos munosabat va qoidalar tizimiga ega bo‘lgan turli
xil insonlar birligi. Shuning uchun, bir tomondan inson unga (muhitga) nimadir
o‘ziniki olib kiradi, ma’lum bir darajada unga ta’sir qiladi, uni o‘zgartiradi, lekin
shu bilan birga muhit ham insonga ta’sir ko‘rsatadi, unga o‘z talablarini qo‘yadi.
Shunday qilib, rivojlanish jarayonida bola sotsiumda ijtimoiy moslashuvni
o‘z ichiga oladigan uning sotsializatsiyasi amalga oshirilishi kerak. Agar bu sodir

192
bo‘lmasa, boshqa hol - qarshi moslashuv holi kuzatiladi, unda bolani
ijtimoiy qayta tiklash zaruriyati yuzaga keladi.
Mavzu yuzasidan nazorat savollari:
1. Madaniy sotsiumning bola rivojlanishiga ta’siri qay darajada?
2."Tashqi madaniyat" va "ichki madaniyat" tushunchasini izohlang
3. Madaniy va gigienik ko‘nikmalar bolalarda qanday shakllantiriladi?
4. Bolaning jamiyatdagi xatti-harakatlari, odob-axloq normalari va qoidalari
haqidagi g‘oyalari qanday amalga oshiriladi?
5. Ijtimoiy pedagogikada ijtimoiy muhit orqali bolaning jamiyatga kirib borish
jarayoni qanday amalga oshiriladi?
Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:
“Tushunchlar tahlili” metodi

Ushbu metod o‘tilgan mavzularini talabalar tomonidan yodga olish, biron-

bir mavzu bo‘yicha o‘qituvchi tomonidan berilgan tushunchalarga mustaqil
ravishda o‘z izohlarini berish, shu orqali o‘z bilimlarini tekshirib baholashga
imkoniyat yaratish va o‘qituvchi tomonidan qisqa vaqt ichida barcha talaba (yoki
o‘quvchi)larni baholay olishga yo‘naltirilgan.

Quyidagi tushunchalar asosida matn tuzing va sarlavha qo‘ying:

Madaniy sotsium, tashqi madaniyat, ichki madaniyat, xulq-atvor, odat,
faoliyat madaniyati, muloqot madaniyati.

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Mavzu yuzasidan referat tayyorlash

193
 Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.Didaktik o‘yin deganimiz nima?

a) O‘rganilayotgan ob’ekt, hodisa va jarayonlarni modellashtirish asosida
bolaning bilishga bo‘lgan qiziqishi va faollik darajasini rag‘batlantiruvchi o‘quv
faoliyati turi.
b) O‘rganilayotgan ob’ekt, hodisa va jarayonlarni modellashtirish asosida
bolaning bilishga bo‘lgan qiziqishi va faollik darajasini rag‘batlantiruvchi o‘quv
faoliyati turi.
c) Jamoa a’zolari tomonidan birdek qo‘llab-quvvatlanuvchi barqarorlashgan
odat.
d) Bolalarda jismoniy va irodaviy sifatlarni shakllantirish, ularni aqliy va
jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan mudofaasiga tayyorlashga yo‘naltirilgan
pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi.
2.Madaniyat so‘zi qanday ma’noni bildiradi?
a) (“cultura” so‘zidan olingan bo‘lib, parvarish qilish, ishlov berish
ma’nosini bildiradi) – ijtimoiy taraqqiyot davomida insonlarning faoliyati tufayli
qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy
va ma’naviy boyliklar tizimi.
b) Bolalarda jismoniy va irodaviy sifatlarni shakllantirish, ularni aqliy va
jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan mudofaasiga tayyorlashga yo‘naltirilgan
pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi
c) Aniq maqsadga yo‘naltirilgan anglash jarayoni.
d) Madaniyat - maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni tarbiyalash, ularni
intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga yetkazish
masalalarini o‘rganadi.
194
 3.Ko‘nikma deganimiz nima?
a) Olingan bilimlarga asoslanib qo‘yilgan vazifalar va shartlarga binoan
bajariladigan harakatlar yig‘indisi.
b) Shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar mohiyati.
c) Ijtimoiy voqea-hodisalarning ongda to‘laqonli aks etishi, inson aqliy
faoliyatining yuksak shakli.
d) Didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning
natijalarini belgilash.
4.Mazmun deganda nimani tushunasiz?
a) (ta’lim (bilim olish) mazmuni)– ta’lim jarayonida bola tomonidan
o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan ilmiy bilim, amaliy ko‘nikma, malaka, fikrlash hamda
faoliyat usullari tizimi.
b) Muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har
tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish
jarayoni.
c) Didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning
natijalarini belgilash.
d) Shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari.
5.O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligini tashkil qilish
to‘g‘risidagi qarori qaysi javobda ko‘tsatilgan?
a) 3261
b) 3305
c) 2707
d) 5198
6.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Nodavlat ta’lim xizmatlari
ko‘rsatish faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
qarori qaysi?
a) 3276
b) 3305
c) 5198
d) 3261
195
 7.Korreksion ta’lim - ?
a) Ijtimoiy hissiy rivojlanish
b) Psixik rivojlanish
c) Tarbiya jarayonini shaxsga yo‘naltirilgan individual tarzda tashkil etish
d) Hayotiy qobilyatlarni shakillantirish.
8.Qaysi qonunga muvofiq ixtisoslashgan MTM akkreditatsiyasi
attestatsiyasi asosida vakolatli davlat organi tomonidan amalga oshiriladi?
a) Maktabgacha ta’lim to‘g‘risidagi
b) Davlatni rivojlantirish to‘g‘risidagi
c) Ta’lim to‘g‘risidagi
d) A va B
9.MTM tizimini boshqarishda qaysi omillar alohida ahamiyat kasb
etadi?
a) Demokratik, yakkaboshlik
b) Hamkorlik, Aniqlik
c) Tanqid, Farqlash
d) Barcha javoblar to‘g‘ri
10.Yakkaboshlik tamoyili-?
a) Mtm larda yillik ish rejasini to‘liq bajarishga qaratilgan.
b) Yakka hokimlik
c) Hamkorlikda ishlash

16-MAVZU: BOLALARNING MOSLASHISH MALAKALARINI

SHAKLLANTIRISHDA IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYATNING
AHAMIYATI.
Reja:
1. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ijtimoiy-pedagogik faoliyat.
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni bolalar muassasalari sharoitlariga
moslashtirish xususiyatlari.

196
 Kalit so‘zlar: pedagogik faoliyat, ta’lim va tarbiya, ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash, o‘z-o‘zini anglash, bolaning moslashuvi, bo‘sh vaqtini tashkil etish,
ijtimoiy pedagogika, giperg‘amxo‘rlik, faoliyat, ta’lim.
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ijtimoiy-pedagogik faoliyat.
Tadqiqotda ijtimoiy va pedagogik faoliyat ko‘pincha pedagogik faoliyat bilan
bog‘liq bo‘ladi, lekin u o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Uning o‘ziga xos
xususiyatlarini ochib berish uchun biz ushbu faoliyat turlarini taqqoslab tahlil
qilamiz. Pedagogik faoliyat, M.A. Galog‘uzova ta’rifiga ko‘ra- o‘qitish va ta’lim
orqali ijtimoiy-madaniy tajribani o‘tkazishga, o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishi
uchun sharoit yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyat turi. Pedagogik faoliyatni:
edagoglar, maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlari, o‘qituvchilar, kasb-hunar
ta’limi muassasalari o‘qituvchilari amalga oshiradilar. Bunday tashkilotlardagi
faoliyat normativ xarakterga ega, chunki ular ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari
va boshqa hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat - bu bolaning moslashuv jarayoni jarayonida
yordam berish, uning ijtimoiy-madaniy tajribasini o‘zlashtirish va jamiyatda o‘zini
o‘zi anglash uchun sharoit yaratishga qaratilgan kasbiy faoliyat turi. U pedagogik
kasblar bo‘yicha mutaxassislar va birinchi navbatda, ijtimoiy o‘qituvchilar
tomonidan amalga oshiriladi. Ijtimoiy-pedagogik faoliyat har doim ma’lum bir
bolaga qaratilgan bo‘lib, uning moslashuv jarayoni, jamiyatga integratsiyalashuvi
jarayonida yuzaga keladigan shaxsiy muammolarni bolaning shaxsiyati va uning
atrof-muhitini o‘rganish, bolaga yordam berishning individual dasturini tuzish
orqali hal qilishga qaratilgan, shuning uchun u mahalliy bo‘lib, o‘sha vaqt oralig‘i
bilan chegaralanadi. Bu davrda bolaning muammosi hal qilinadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi ijtimoiy-pedagogik faoliyatning mohiyati
bolalik davrining xususiyatlari, bolaning jamoa bilan munosabatlaridagi ijtimoiy
mavqei va maktabgacha ta’lim tashkilotining moslashuv jarayoni muammolarini
hal qilish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi
ijtimoiy-pedagogik faoliyat bir qator yo‘nalishlarda quriladi, ulardan eng muhimi:
bolaning ta’lim tashkilotiga moslashishi, individual xususiyatlarini rivojlantirish,
xavf ostida bo‘lgan oilalar farzandlari bilan ishlash, ijtimoiy himoya vositalari
197
bilan ishlash, bolaning xulq-atvori, bo‘sh vaqtini tashkil etish, yaqin atrofdagi
o‘quvchilar bilan ishlash, salbiy hodisalarning oldini olish, maktabga kirishda
bolalarga hamrohlik qilish.
Maktabgacha ta’lim muassasasida ijtimoiy o‘qituvchining maqsadi maqsadli,
bolaning moslashuv jarayoni muammolarida bolaga va uning oilasiga individual
yordam berishdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ishlaydigan ijtimoiy o‘qituvchi
uchta asosiy rolni o‘ynaydi: vositachi (bolalar va kattalar o‘rtasida), bolaning
huquqlari va uning manfaatlarini himoyachisi sifatida ishlaydi va ota-onalar va
o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlardagi muammolarni hal qilishda
yordamchidir. Ijtimoiy-pedagogik faoliyat profilaktika, reabilitatsiya, tuzatish va
rivojlantirish chora-tadbirlari kompleksi shaklida, shuningdek, vasiylikdagilar
hayotining turli sohalarini pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etish
orqali amalga oshiriladi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning maqsadi, S.A. Rachetina fikricha,
bolalarning ko‘p qatlamli ijtimoiy muammolarini tan olish va hal qilishdan iborat.
Maqsadning sifat jihatidan o‘ziga xosligi shundaki, u nafaqat muammoni oqilona
tan olish, balki bolaning rivojlanishi uchun ijtimoiy vaziyatning etarli emasligini
hissiy-sensorli tajriba sifatida namoyon qiladi. Hissiy fon nafaqat faoliyat
jarayonida, balki u boshlanishidan oldin, muammoni hal qilish uchun maxsus
oldindan belgilab yaratiladi. Bolalar uchun hamdardlik tuyg‘usi maqsadni kutadi,
unga nisbatan qalbning maxsus harakatlarini yaratadi. Bu hissiy asos bo‘lib, unda
vaziyatni oldini olish yoki o‘zgartirishga, bolaning ijobiy yo‘'naltirilgan moslashuv
jarayoni maydonini kengaytirishga qaratilgan boshqa barcha oqilona harakatlar
yotadi.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning bir qismi bo‘lgan harakatlarni tahlil
darajasida shartli ravishda bir necha guruhlarga bo‘lish mumkin: bolaning
jismoniy, aqliy va axloqiy salomatligi uchun g‘amxo‘rlikning namoyon bo‘lishi
bilan bog‘liq haqiqiy ijtimoiy harakatlar; muammoni hal qilish uchun bolalarning
shaxsiy zaxiralarini aktuallashtirishga qaratilgan haqiqatda psixologik harakatlar:
uning hayotini oqilona tashkil etish, qo‘llab-quvvatlash, vositachilik, hamrohlik
holatini joylashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan haqiqiy pedagogik harakatlar. Har
198
qanday kasbiy faoliyat kabi ijtimoiy-pedagogik ish ham ma’lum tuzilishga ega.
Uning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: faoliyat maqsadi va
vazifalarini belgilash; faoliyat subyekti va obyektini aniqlash; faoliyat mazmunini
aniqlash; ish usullari va texnologiyalarini tanlash; faoliyat shakllarini tanlash;
rejalashtirilgan tadbirlar rejasini amalga oshirish; faoliyatni sozlash; natijalarni
tahlil qilish. Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning vazifalari ijtimoiy hayotning aniq
muammolarini hal qilishning yaqin istiqbollarini belgilaydi.
Bitta maqsadga bir necha yo‘nalishdagi (profilaktika, reabilitatsiya, inson
huquqlari va boshqalar) vazifalarni amalga oshirish orqali erishish mumkin.
Ijtimoiy pedagogning vazifalari va kasbiy faoliyati orasida quyidagilarni ajratib
ko‘rsatish mumkin: vasiylikdagi shaxsning jismoniy, ruhiy, axloqiy, ijtimoiy
salomatligini saqlash va mustahkamlash uchun shart-sharoitlar yaratish;
tarbiyalanuvchining hayotida o‘z taqdirini o‘zi belgilashda fazilatlarni, ijtimoiy
ahamiyatga ega yo‘nalishlarni, munosabatlarni shakllantirish va rivojlantirish;
bolaning rivojlanishiga mikrojamiyatning bevosita va bilvosita moslashuvchi
ta’sirini oldini olish, bartaraf etish; qobiliyatlarni rivojlantirish, palatadagining
imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish uchun mikro-jamiyatda qulay sharoitlar
yaratish; palataning ijtimoiy moslashuvi jarayonini optimallashtirishga qaratilgan
profilaktika, reabilitatsiya tadbirlari tizimini amalga oshirish.
Belgilangan maqsad va vazifalarga erishishni ta’minlaydigan ijtimoiy-
pedagogik faoliyatning mazmuni ko‘p jihatdan ijtimoiy o‘qituvchining
ixtisosligiga, ish joyiga bog‘liq. Eng umumiy shaklda quyidagi tarkibiy qismlarni
ajratib ko‘rsatish mumkin: palatadagi shaxsning individual xususiyatlarini,
mikromuhitning ijtimoiy-pedagogik ta’sirini tizimli o‘rganish; yordamga muhtoj
shaxs (guruh) bilan professional (shaxsiy-biznes) aloqani o‘rnatish, o‘zaro
munosabatlarni o‘rnatish; shaxsning o‘z-o‘zini anglash jarayonida uning
mustaqilligini faollashtirish usullarini ijtimoiy-pedagogik boshqarish; ijtimoiy-
pedagogik vasiylik va vositachilik; tanqidiy, inqirozli, muammoli vaziyatlarda
shaxsni ijtimoiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlash.
Ta’lim tizimidagi bolalar bog‘chasini hisobga oladigan bo‘lsak, bu
boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar uchun birinchi ta’lim tashkiloti ekanligini
199
ta’kidlaymiz, bu erda bola tengdoshlari bilan muloqot qilishning birinchi tajribasini
o‘zlashtiradi, mustaqillikka ko‘nikadi va ijtimoiy tabiat qiyinchiliklarga duch
keladi. Shu bilan bir qatorda, bolalar individual va shaxsiy rivojlanish
muammolarini boshdan kechirishi mumkin, bu birinchi navbatda ota-onaning
bolaga nisbatan noto‘g‘ri munosabati bilan bog‘liq - bunday munosabatda ota-
onalarning bolalarga ma’naviy hissiy yaqinligi yo‘qligi yoki avtoritarizm mavjud,
haddan tashqari himoya va mayda nazorat ustunlik qiladi, yoki kelishuv va
e’tiborsizlik. Salbiy ijtimoiy hodisalarning ko‘lami ishonchli tarzda shuni
ko‘rsatadiki, bugungi kunda oilaviy ta’lim muammolari nafaqat “noqulay” deb
ataladigan oilalar farzandlariga, balki juda farovon, hatto obro‘li ota-onalarga ega
bo‘lgan ko‘plab bolalarga ham tegishli.
Ro‘yxatda keltirilgan muammolar, agar bolalar bog‘chasida mavjud bo‘lsa,
tarbiyachi va ijtimoiy o‘qituvchining ijtimoiy-pedagogik faoliyati orqali hal
qilinadi. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalar muammolarini eng samarali
hal qilish uchun ijtimoiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlash tizimini tashkil etish kerak.
V.I. Dal “hamrohlik” tushunchasini “hamrohlik qilish” fe'lidagi harakat sifatida
belgilaydi – “hamrohlik qilish, kimdir bilan birga ketish uchun boorish” degan
tushunchalarni ilfari surdi. Shunga ko‘ra, “yo‘lboshchi”, hamrohlik qiluvchi – yo‘l
ko‘rsatuvchi, yo‘lchi. So‘zdagi “bilan” prefiksi dastlab rahbar va hamrohning
harakatlari va sa’y-harakatlarini birlashtirish jarayonida amalga oshirishni
anglatadi.
Eng umumiy ma’noda, yo‘l boshchilik - bu ikki kishining uchrashuvi va
yo‘lning umumiy segmentining birgalikda o‘tishi. Qo‘llab-quvvatlash to‘g‘ridan-
to‘g‘ri birgalikdagi faoliyatda amalga oshiriladi, bu uni bevosita yordam, shaxsiy
ishtirok va g‘amxo‘rliksiz tashqaridan va masofadan turib amalga oshirilishi
mumkin bo‘lgan boshqaruv jarayonidan tubdan ajratib turadi. Shu bilan birga,
bolaga nafaqat uning rivojlanish jarayoniga hamroh bo‘lish kerak, “sabr-toqat bilan
uning moslashuv jarayoni si va individuallashuvining rokerining ikki yelkasini
muvozanatlashga harakat qilish kerak”. Agar jarayon nuqtai nazaridan “qo‘llab-
quvvatlash” tushunchasining mazmunini ochib beradigan bo‘lsak, unda qo‘llab-
quvvatlash bolaga ta’lim va ta’limni eng samarali amalga oshirishga imkon
200
beradigan ketma-ket harakatlar majmui sifatida ifodalanishi mumkin. Qo‘llab-
quvvatlashga o‘tishda, usul sifatida biz ta’lim makonida ishtirokchilarning maktab
o‘zaro ta’siri sharoitida maqbul qarorlar qabul qilishlari uchun sharoit yaratishni
ta’minlaydigan qo‘'llab-quvvatlashni amaliy amalga oshirish usulini tushunamiz.
S.A.Raschetinaning ta’rifiga ko‘ra, qo‘llab-quvvatlash - bu munosabatlarda yuzaga
keladigan muammolarni oldindan ko‘rish va ularni profilaktik yordam asosida hal
qilish kabi aloqalarni o‘z ichiga olgan jarayon bo‘lib, u hamrohlar bilan
muammolarni hal qilishning mumkin bo‘lgan yechimlarini birgalikda ishlab
chiqish deb tushuniladi. Ijtimoiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlash birgalikda
rivojlanishning ijtimoiy-pedagogik holati ishtirokchilari bilan ishlash orqali
ijtimoiy-pedagogik yordam ko‘rsatishni nazarda tutadi; Shu bilan birga, asosiy
maqsad insonning hayotga muvaffaqiyatli moslashishi uchun sharoit yaratish, unga
yaqin atrof-muhit tomonidan unga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirishdir. Ijtimoiy va
pedagogik yordam hamrohlik qilayotgan shaxsning muayyan muammosini hal
qilishga qaratilgan bo‘lib, ishning asosiy e’tibori asosan bolaning o‘ziga qaratilgan.
Biz uchun maqsadli yondashuv muhim bo‘lgani uchun ijtimoiy-pedagogik yordam
muhim ahamiyatga ega. Bolalarni maktabga ijtimoiy-pedagogik tayyorlash muhim
yo‘nalishlardan biridir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni bolalar muassasalari sharoitlariga
moslashtirish xususiyatlari.
Moslashuv - bu organizmning o‘zgaruvchan tashqi sharoitlarga moslashishi.
“Moslashish” atamasi biologiya fanining tubida vujudga kelgan (lotincha adaptatio
– moslashish, organizmni yangi sharoitlarga moslashtirishdan tarjima qilingan).
Bola maktabgacha ta’lim muassasasiga qabul qilinganda birinchi marta odatdagi
turmush sharoitlarining o‘zgarishi tufayli shakllangan xulq-atvor stereotipini
o‘zgartirish, yangi ijtimoiy aloqalarni o‘rnatish zarurati bilan duch keladi. Atrof-
muhitning o‘zgarishi begonalar bilan uchrashishda ifodalanadi: kattalar va ko‘plab
tengdoshlar va bolalar bog‘chasida uy sharoitida davolanish va ta’lim usullari
o‘rtasidagi nomuvofiqlik. Shu bilan birga, hissiy holat o‘zgaradi, ishtaha buziladi,
muloqot va boshqa xatti-harakatlar reaksiyalari qiyinlashadi.

201
 Maktabgacha ta’limga moslashish davrida bolaning psixofiziologik
holati.
Oilada bola ma’lum bir rejimga, ovqatlanish, yotish usullariga o‘rganadi, ota-
onasi bilan muayyan munosabatlarni, ularga bog‘liqlikni shakllantiradi. Agar
oilada o‘rnatilgan tartib biror narsa tomonidan buzilgan bo‘lsa, u holda bola
odatdagi xatti-harakatlarning turli xil vaqtinchalik buzilishlarini boshdan kechirishi
mumkin (salbiy reaksiyalar: yig‘'lash, asabiylashish). Muvozanatli xulq-atvorning
bunday buzilishlari kichik bolaning shakllangan odatlarini tezda tiklashi qiyinligi
bilan izohlanadi. Biroq, bolaning miyasi juda plastikdir. Agar turmush sharoitidagi
bu o‘zgarishlar tez-tez ro‘y bermasa va odatiy turmush tarzini keskin buzmasa, u
holda bola tezda muvozanatli xatti-harakatni tiklaydi va bola hech qanday salbiy
oqibatlarsiz hayotidagi yangi sharoitlarga moslashadi. Bolalar bog‘chaga kirganda,
ularning yashash sharoitlari juda keskin o‘zgaradi. Xonaning odatdagi harorati,
mikroiqlim, qabul qilingan oziq-ovqat o‘zgarib turadi.
Bola yangi odamlar bilan o‘ralgan, ta’lim usullari, butun vaziyat
o‘zgarmoqda. Bularning barchasiga bola moslashishi, ilgari shakllangan
stereotiplarni qayta tiklashi kerak. O‘zgaruvchan ijtimoiy muhit bolalarning ham
jismoniy, ham ruhiy salomatligiga ta’sir qiladi. Bu davrda bola intensiv jismoniy
rivojlanish, barcha aqliy jarayonlarning kamolotini boshdan kechiradi. Shakllanish
bosqichida bo‘lgan holda, ular tebranishlarga va hatto buzilishlarga eng moyil.
Moslashish jarayoni har doim ham oson va tez emas. Ko‘pgina bolalarda
moslashish davrida tuyadi, uyqu buziladi (ular uxlay olmaydilar, uyqu qisqa,
intervalgacha) va ularning hissiy holati buziladi
Ba’zida hech qanday sababsiz tana harorati ko‘tariladi, ichak faoliyati
buziladi, toshma paydo bo‘ladi. Yangi sharoitlarga moslashish hamma bolalar
uchun bir xil emas. Ba’'zi bolalar 3-4-kuni allaqachon o‘zlarini yaxshi his qilishadi
va sog‘lig‘i, ruhiy holati va xatti-harakatlarining buzilishisiz yangi hayot
sharoitlariga o‘'rganadilar. Boshqalar uchun moslashish davri bir oy, ba’zan esa
ko‘proq davom etadi. Moslashish davri qanchalik oson bo‘lishini aniqlaydigan bir
qator omillar aniqlandi. Bu omillar bolaning ham jismoniy, ham ruhiy holatiga
bog‘liq. Salomatlik holati va rivojlanish darajasi. Sog‘lom, yoshi bo‘yicha
202
rivojlangan chaqaloq moslashuvchan mexanizmlar tizimining eng yaxshi
imkoniyatlariga ega, u qiyinchiliklarni yaxshiroq engadi. Uning sog‘lig‘ining
holatiga onaning homiladorlik va tug‘ish jarayoni, neonatal davrda va hayotning
birinchi oylaridagi kasalliklar, bolalar muassasasiga qabul qilishdan oldingi davrda
kasallanish darajasi ta’sir qiladi. To‘g‘ri rejimning etish masligi, etarli uyqu
surunkali charchoqqa, asab tizimining charchashiga olib keladi.
Bunday bola moslashish davrining qiyinchiliklari bilan yomonroq kurashadi,
u stressli holatni va natijada kasallikni rivojlantiradi. Bolaning bola parvarishiga
kirgan yoshi. Bolaning o‘sishi va rivojlanishi bilan uning doimiy kattalar (ota-
onalar va boshqalar) bilan bog‘lanish darajasi va shakli o‘zgaradi. Bolada
boshqalar bilan muloqot qilish va obyektiv faoliyatni shakllantirish darajasi.
Chaqaloqning yuqori asabiy faoliyatining individual-tipologik xususiyatlari.
Ba’zi bolalar birinchi kunlarda yomon munosabatda bo‘lishadi: ular ota-
onalari bilan xayrlashganda qichqirishadi, ovqatlanishdan, uxlashdan bosh
tortishadi, o‘qituvchining har bir taklifiga qarshi norozilik bildirishadi, lekin 2-3
kundan keyin ular allaqachon rejimga kirib, o‘zlarini yaxshi his qilishadi.
Boshqalar esa, aksincha, birinchi kunlarda xotirjam bo‘lib, o‘qituvchining
tavsiyalariga e’tirozsiz amal qiladilar va keyingi kunlarda ular yig‘lay boshlaydilar,
uzoq vaqt yomon ovqatlanadilar, o‘ynamaydilar, bog‘chaga zo‘rg‘a ko‘nishadi.
Moslashuv turlari.
Shifokorlar va psixologlar moslashuvning uch darajasini ajratadilar: engil,
o‘rtacha va og‘ir. Zo‘ravonlikning asosiy ko‘rsatkichi - bolaning xatti-harakatlarini
normallashtirish vaqti, o‘tkir kasalliklarning chastotasi va davomiyligi, nevrotik
reaksiyalarning namoyon bo‘lishi. Moslashish davrining davomiyligi va bu
jarayonning intensivligi baholanadigan mezonlar: uyqu va uxlab qolish, tuyadi,
hissiy holat, adekvat xulq-atvor, tengdoshlar va kattalar bilan muloqotning tabiati
va bolaning kasalligi.
Ushbu og‘ishlarning davomiyligi va jiddiyligi bolaning yoshi va jinsiga,
uning psixofiziologik holatiga va shaxsiy xususiyatlariga bog‘liq.
Oson qisqa muddatli moslashish 2-6 hafta davom etadi. Og‘ir - uzoq
muddatli: taxminan 6-9 oy.
203
 Moslashuv davrining tugashini jismoniy va ruhiy barcha ko‘rsatkichlarning
barqarorlashuvi bilan baholash mumkin.
Ota-onalar uchun maslahatlar.
Bolalar bog‘chasini tanlayotganda, eng muhimi, uning tashqi ko‘rinishi,
qulayligi va intererining go‘zalligi emas, balki o‘qituvchilar va bolalarda. Bolalar
bog‘chasiga keling va bolalarni tomosha qiling: ular baxtlimi, u er yoqadimi?
Yaxshi bolalar bog‘chasi - bu joy juda shovqinli. Agar yarim soat ichida siz
shovqin va shovqinni, shuningdek, qahqahalarni eshitmasangiz, bolangiz uchun
boshqa bolalar bog‘chasini qidiring. Farzandingizni bolalar bog‘chasi haqidagi
fikrga, unga borish zarurligiga oldindan tayyorlang. U erga borishdan taxminan bir
oy oldin - odatdagidan kichikroq, uning yonida bo‘ling. Unga bolalar bog‘chasi
haqida batafsil aytib bering, uni u erga olib boring, shunda u nima ekanligini bilib
oladi va u bu haqda o‘z fikriga ega bo‘ladi.
Farzandingizga u bilan juda faxrlanayotganingizni ayting - chunki u
allaqachon bolalar bog‘chasiga o‘zi bora oladigan darajada katta. Ammo bu
voqeani muammoga aylantirmang, har kuni uning hayotidagi yaqinlashib
kelayotgan o‘zgarishlar haqida gapirmang. Farzandingizni boshqa bolalar va
kattalar bilan muloqot qilishga tayyorlang: u bilan birga bolalar bog‘lari va o‘yin
maydonchalariga tashrif buyuring, unga qum qutilarida, belanchakda o‘ynashni
o‘rgating. Bayramlarda, do‘stlarining tug‘ilgan kunlarida u bilan boring, u o‘zini
qanday tutishini kuzating: u uyatchan, nafaqaga chiqadi, janjal qiladi yoki
osonlikcha umumiy til topadi, tengdoshlari bilan aloqa qiladi, muloqotga jalb
qilinadi, bo‘shashadi.
Guruh o‘qituvchisi bilan oldindan tanishib chiqing, bolangizning individual
xususiyatlari, u nimani yoqtirishi va yoqtirmasligi, uning qobiliyatlari va qanday
yordamga muhtojligi haqida gapirib bering, qanday mukofot va jazo usullari
maqbulligini aniqlang.
Ketganingizda - bola bilan osongina va tez ajralib turing. Albatta, siz
bolangizning bog‘chada qanday bo‘lishidan xavotirdasiz, lekin yuzida tashvishli
ifoda bilan uzoq xayrlashuvlar bolada bu erda unga nimadir bo‘lishi
mumkinligidan tashvish uyg‘otadi va u sizni uzoq vaqt qo‘yib yubormaydi. Agar
204
bola onasi bilan xayrlashishda qiynalayotgan bo‘lsa, unda otasiga dastlabki bir
necha haftani bolalar bog‘chasiga olib borishiga ruxsat berish tavsiya etiladi. Siz
bolalar bog‘chasiga bolaning u erda jim turishi uchun zarur bo‘lgan narsalarni olib
kelishingiz kerak: kiyimni almashtirish, jismoniy tarbiya uchun narsalar, sevimli
o‘yinchoq.
Bolaga bolalar bog‘chasida sevimli o‘yinchog‘ini bering, uni tunni bolalar
bog‘'chasida o‘tkazishga va ertalab u bilan yana uchrashishga ko‘ndirishga harakat
qiling. Agar bola bunga rozi bo‘lmasa, o‘yinchoq har kuni u bilan birga yursin va u
erda boshqalar bilan tanishsin, bolalar bog‘chasida o‘yinchoqqa nima bo‘lganini, u
bilan do‘st bo‘lgan, kim uni xafa qilganini so‘rang. Shunday qilib, siz
farzandingizning bolalar bog‘chasiga qanday ko‘nikishi haqida ko‘p narsalarni
bilib olasiz. Birinchi kunlarda ba'zi bolalar bolalar bog‘chasida yangi tajribalar,
yangi do‘stlar, yangi tadbirlar, ko‘p sonli odamlardan juda charchagan.
Agar bola uyga charchagan va asabiy kelsa, bu uning bog‘chaga
ko‘nikmasligini anglatmaydi. Bunday bolani bolalar bog‘chasidan oldinroq olish
yoki haftasiga 1-2 marta uyda qoldirish kerak bo‘lishi mumkin. Farzandingiz bilan
bolalar bog‘chasida uy qurilishi o‘yinchoqlari bilan o‘ynang, ulardan biri bolaning
o‘zi bo‘ladi. Bu o‘yinchoq nima qilayotganini, nima deyilganini tomosha qiling,
bolangizga do‘stlar topishga yordam bering va u orqali bolangizning
muammolarini hal qiling, o‘yinni ijobiy natijalarga yo‘naltiring. Bolaning uyda
dam olishi uchun sharoit yaratish kerak. Moslashuv vaqtida uni shovqinli
kompaniyalarga tashrif buyurishga olib bormang (bu vaqtda bola taassurotlar bilan
haddan tashqari yuklangan, uning asab tizimi saqlanib qolishi kerak).
Farzandingizni bog‘chaga boshqa farzandingiz borligi uchun yubormang,
garchi bu sizning hayotingizni osonlashtirsa ham. Sizning to‘ng‘ich o‘g‘lingiz yoki
qizingiz allaqachon uyda taklif qilingan mehmon paydo bo‘lganini his qiladi va u
sizning qaroringizni o‘zining surgun deb talqin qiladi va siz undan yangi tug‘ilgan
chaqaloqni afzal ko‘rasiz degan xulosaga keladi. Shuning uchun, agar siz bolani
kutayotgan bo‘lsangiz ham, oqsoqolni bolalar bog‘chasiga yuborishga qaror
qilsangiz, chaqaloq kelishidan oldin buni oldindan qiling. Bolalar bog‘chasining
eng muhim maqsadi bolaga tengdoshlari bilan muloqot qilish va o‘ynash
205
imkoniyatini berishdir. Bolalar bog‘chasi qanchalik yaxshi bo‘lmasin, tuzatib
bo‘lmaydigan xatoga yo‘l qo‘ymang - u oilani almashtiradi deb o‘ylamang.
Nazorat uchun savollar
1. Bolalarning bolalar bog‘chasi sharoitlariga moslashish darajalari qanday?
2. Bolalar bog‘chasiga moslashishni qanday turlari mavjud?
3. Bolalar bog‘chasiga moslashish nima?
4. Bolaning bolalar bog‘chasi sharoitlariga o‘rtacha moslashish darajasining
asosiy belgilari qanday?
5. Moslashuvning nechta darajasi mavjud?
6. Muvaffaqiyatli moslashish uchun zarur shart nima?
7. Moslashuvning mohiyati nimada?
8. Moslashishning qanday bosqichlari mavjud?
9. Moslashuvning qanday turlari mavjud, misollar keltiring?
10. Moslashuvning nechta turi mavjud?
11. Moslashuvga nimalar kiradi?

17-MAVZU: TA’LIM, TARBIYA VA RIVOJLANISH MUAMMOLARINI

HAL ETISHDA KOMPLEKS IJTIMOIY-PEDAGOGIK YONDASHUV
Reja:
1. Maktabgacha yoshidagi bolalar bilan ijtimoiy o‘qituvchining faoliyati.
2. Maktabgacha yoshidagi bolalarni moslashtirish omili.

206
 Tayanch iboralar: pedagogik faoliyat, ta’limni tashkil etish, madaniy
tajriba, adekvat munosabatlar, o‘zini o‘zi tashkil etish, o‘zini himoya qilish, o‘quv
jarayoni, ijtimoiy himoya.
Ijtimoiy-pedagogik tajribalarda I.G. Pestalozzi aniq gumanistik yo‘nalishga
ega edi, ta’limni bolalar hayoti bilan o‘zaro bog‘laydigan va shu bilan birga
kundalik tashvishlardan ustun turadigan tarzda tashkil etish istagi bor edi. Biz
ma’lum darajada ijtimoiy-pedagogik faoliyat haqidagi fikrlarni F.Frebel, I.G.
Herbart va boshqalar ishlaridan toishimiz mumkin. Bolaning ijtimoiy moslashuvi
jarayonida unga yordam berishga qaratilgan ijtimoiy-pedagogik faoliyat pedagogik
faoliyatning bir turi deb hisoblaymiz. Pedagogik faoliyatning mohiyatini ochib
berishga ko‘plab ilmiy ishlar bag‘ishlangan. “Pedagogik faoliyat” tushunchasini
shakllantirish, V.A. Slastenin bu “insoniyat tomonidan to‘plangan madaniy
tajribani keksa avloddan yosh avlodga o‘tkazish, ularning shaxsiy rivojlanishi
uchun sharoit yaratish va ularni jamiyatda muayyan ijtimoiy holatlarni bajarishga
tayyorlashga qaratilgan ijtimoiy faoliyatning alohida turi” deb yozgan.
G.M. Qo‘jaspirovaning “Pedagogik lug‘at”ida, ijtimoiy-pedagogik faoliyati
bola va mikro- va makrojamiyat o‘rtasida adekvat munosabatlarni o‘rnatishga, o‘z-
o‘zini tashkil etishga yordam berishga qaratilgan pedagogik faoliyat sifatida
belgilanadi; ijtimoiy himoya; ta’lim, reabilitatsiya va ijtimoiy moslashish
jarayonlarini tashkil etish. L.Ya. Olifenko bolalarga ijtimoiy yordam ko‘rsatishga
qaratilgan ijtimoiy-pedagogik faoliyatni pedagogik faoliyatning variantlaridan biri
deb hisoblaydi. Pedagogik faoliyat turini ifodalovchi ijtimoiy-pedagogik faoliyat u
bilan ma’lum o‘xshashlik va farqlarga ega. Ko‘pgina tadqiqotchilar pedagogik va
ijtimoiy-pedagogik faoliyatning jamiyatda ijtimoiy meros, ijtimoiy-madaniy takror
ishlab chiqarish va inson taraqqiyoti funksiyalarini bajarishi o‘xshashligiga ishora
qiladilar.
Darhaqiqat, tadqiqotchilarning ijtimoiy-pedagogik va pedagogik
faoliyatning farqlari haqidagi qarashlari ham bir-biriga mos keladi. Masalan, L.A.
va M.A. Belyaevlar “moslashish” ni ijtimoiy-pedagogik faoliyatni ta’riflashda
markaziy jarayont deb hisoblashadi. Ular ijtimoiy-pedagogik faoliyatning asosiy
207
o‘ziga xosligi shundaki, unga bo‘lgan ehtiyoj shaxs yoki odamlar guruhi jamiyatga
nisbatan muammoli vaziyatga ega bo‘lgandagina paydo bo‘ladi. M.F. Gluxova va
N.I. Nikitin “ijtimoiy-pedagogik faoliyat” tushunchasini ta’riflash bo‘yicha xuddi
shunday qarashlarga ega bo‘lib, uni muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuvi uchun
ma’lum bir jamiyatdagi shaxsni ijtimoiy tarbiyalashga qaratilgan mutaxassisning
maqsadli ishi deb hisoblaydi. V.S. To‘roxti insonning turli xil ehtiyojlari va
manfaatlarini rivojlantirish va qondirishni uning ijtimoiy moslashuvi, shaxsiy
o‘sishi, ijtimoiy himoyaga bo‘lgan huquqi, zamonaviy o‘zgaruvchan dunyo
sharoitida uning raqobatbardoshligini shakllantirishda muhit ijtimoiy-pedagogik
faoliyatning maqsadi sifatida ko‘radi.
M.A. Galaguzovaning so‘zlariga ko‘ra, biz ijtimoiy-pedagogik faoliyatning
quyidagi ta’rifini topamiz - bu moslashuv jarayoni jarayonida bolaga yordam
berish bo‘yicha kasbiy faoliyat, uning natijasi ijtimoiy-madaniy tajribani
rivojlantirish va jamiyatda o‘zini o‘zi anglashdir. Uning fikricha, ijtimoiy-
pedagogik faoliyatning maqsadi, pedagogik faoliyatdan farqli o‘laroq, aniqroqdir.
Keling, M.A. Galaguzova tomonidan taklif qilingan uchta asosda ushbu faoliyat
turlari o‘rtasidagi farqlarning xususiyatlarini ko‘rib chiqaylik.
Birinchidan, faoliyatning obyekti va xarakteriga ko‘ra, pedagogik faoliyat
ta’lim dasturi va me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadigan barcha bolalarga
qaratilgan bo‘lsa, ijtimoiy-pedagogik faoliyat muayyan bolaga va uning shaxsiy
muammolarini hal qilishga qaratilgan. Vaqt mezoniga ko‘ra, pedagogik faoliyat
uzluksiz, ijtimoiy-pedagogik faoliyat esa bolaning muammosini hal qilish mumkin
bo‘lgan vaqt oralig‘i bilan belgilanadi. Faoliyat doirasiga kelsak, pedagogik
faoliyat odatda ta’lim muassasasida amalga oshiriladi, ijtimoiy-pedagogik faoliyat
esa ushbu faoliyat subyekti joylashgan bo‘lishi mumkin bo‘lgan boshqa jamoat
tashkilotlarida ham amalga oshirilishi mumkin. A.A. Shunailova ijtimoiy-
pedagogik faoliyatni o‘rganar ekan, faoliyatning quyidagi turlarini ajratib
ko‘rsatdi: bolaning yoki bolalar guruhining shaxsiy rivojlanishiga va shaxsning
ijtimoiy-madaniy moslashuv darajasini oshirishga qaratilgan faoliyat; hissiy-
irodaviy soha va xulq-atvori buzilgan bolalarda moslashuvning buzilishi

208
hodisalarining oldini olishga qaratilgan tadbirlar; bolaning atrof-muhit bilan o‘zaro
ta’sirida “bog‘lovchi aloqa”.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyat turlarini u yo‘naltirilgan obyektiga ko‘ra
tasnifini ham taqdim etish mumkin: oila bilan ijtimoiy-pedagogik faoliyat; nogiron
bolalar bilan ijtimoiy va ta’lim faoliyati; deviant xulqli bolalar bilan ijtimoiy-
pedagogik faoliyat. Faoliyatni qo‘llash doirasiga ko‘ra quyidagilarni ajratib
ko‘rsatish mumkin: ta’lim tashkilotlaridagi ijtimoiy-pedagogik faoliyat; bolalar va
yoshlar jamoat birlashmalarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat; muassasalardagi
ijtimoiy-pedagogik faoliyat. Sog‘liqni saqlash vazirligi; axloq tuzatish
muassasalarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat; qo‘shimcha ta’lim muassasalaridagi
ijtimoiy-pedagogik faoliyat va boshqalar.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatning funksiyalarini keng miqyosda tushunish
haqida gapirganda, olim A.V.Mudrikning pozitsiyasini ta’kidlash kerak. Quyidagi
funksiyalarni ajratib turadi: gnoseologik, amaliy, gumanistik. Nazariy-kognitiv
funksiyaning mohiyati jamiyatda sodir bo‘layotgan o‘rganilayotgan ijtimoiy-
pedagogik hodisalarning yaxlit manzarasini tuzish uchun bilimlarni to‘plash va
integratsiya qilishdir. Amaliy funksiya moslashuv jarayoni jarayonlariga ijtimoiy-
pedagogik ta’sirni modernizatsiya qilishning samarali usullari, shartlari va
usullarini ishlab chiqish va aniqlashga qaratilgan. Gumanistik funksiyaning
mazmuni - bu shaxsning shaxsiyatini rivojlantirishga va uning o‘zini o‘zi
anglashiga qaratilgan ijtimoiy-pedagogik jarayonlarni optimallashtirish
maqsadlarini ishlab chiqish. Agar biz ijtimoiy-pedagogik
faoliyatning funksiyalarini nogiron o‘quvchilar uchun umumiy ta’lim tashkiloti
sharoitida ma’muriyat va mutaxassislarning faoliyati nuqtai nazaridan ko‘rib
chiqsak, biz quyidagilarga e’tibor beramiz: diagnostika funksiyasi, u o‘rganishni
o‘z ichiga oladi, nogiron bolaning individual, psixologik, yosh xususiyatlari,
shuningdek, nuqsonning tabiati va tuzilishi bilan bog‘liq xususiyatlar; bolaning
muammolari va imkoniyatlarini aniqlash; ma’lum bir bolani rivojlantirish uchun
moslashtirilgan ta’lim dasturlari va individual dasturlarni ishlab chiqishni, nogiron
bolaning moslashuv jarayoni va jamiyatga integratsiyalashuvi jarayonlarida
ishtirok etadigan turli ijtimoiy institutlarning tarmoq o‘zaro ta’sirini dasturlashni
209
o‘z ichiga olgan prognostik funkksiya; vositachi vazifasi, ya’ni turli ijtimoiy
tuzilmalar va bola o‘rtasida ijobiy o‘zaro munosabatlarni yaratuvchi vositachi;
bolaning rivojlanishidagi buzilishlarni tuzatish va qoplash, salbiy ta’sirlarni
bartaraf etish, shuningdek, uning rivojlanishi va jamiyatda ijtimoiy moslashuviga
qaratilgan tuzatish va reabilitatsiya funksiyasi; bolaning huquq va manfaatlarini
huquqiy himoya qilish, shuningdek, uning huquqiy savodxonligini oshirishdan
iborat himoya funksiyasi.
Bundan tashqari, moslashuv jarayoni kontseptsiyasini ijtimoiy-pedagogik
faoliyatning yakuniy muhim natijasi va ijtimoiy-pedagogik hodisa sifatida ko‘rib
chiqish zarurati tug‘iladi. Psixologik va pedagogik adabiyotlarda “moslashuv
jarayoni ” tushunchasining bir ma’noli talqini mavjud emas. A.V. Mudrik
ta’kidlaydiki, “sotsiallashuv” tushunchasining mohiyati shaxsning muayyan
jamiyat sharoitlariga moslashishi va yakkalanishining yig‘indisidir. Moslashuv
jarayoni jarayonida inson insoniy munosabatlar madaniyatini o‘rganadi, u
muayyan xatti-harakatlar namunalarini, ijtimoiy normalar va funksiyalarni
rivojlantiradi, ijtimoiy holatlarni o‘zlashtiradi, jamiyatda ijtimoiy moslashish
uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni egallaydi.
Moslashtirish manbalari oila, ta’lim va tarbiya tizimi orqali madaniy
tajribani uzatish deb atash mumkin; odamlarning muloqot va birgalikdagi faoliyati
jarayoniga aralashish; erta bolalik davrida olingan aqliy funksiyalar va ijtimoiy
xulq-atvor normalarini rivojlantirish bilan bog‘liq tajriba; xulq-atvorning o‘zini
o‘zi boshqarish jarayoni. Moslashtirish institutlari oila, ta’lim muassasalari,
qo‘shimcha ta’lim muassasalari, bolalar jamoasi bo‘lishi mumkin. Moslashuv
jarayoni jarayonida shaxs ijtimoiy tajriba bilan boyitiladi va shaxslanadi, shaxsga
aylanadi, ijtimoiy aloqalar va munosabatlar tizimini o‘zlashtiradi, shuningdek,
boshqa odamlarning moslashuv jarayoni si manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Nogiron bolalarga kelsak, moslashuv jarayoni muammosi XX asrning 90-
yillarida tadqiqotda mustaqil muammo sifatida ko‘rib chiqila boshlandi. Tadqiqot
I.P. Pomeshchikova, V.A. Do‘stlar, A.I. Klimenko nogiron bolalarning aqliy va
motorli rivojlanishining xususiyatlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri moslashish qobiliyatiga
ta’sir qilishini, jamiyatda muvaffaqiyatli moslashuv jarayoni jarayonini oldini
210
olishini ko‘rsatdi. N.M. Nazarova moslashuv jarayoni jarayonlarini tavsiflab,
bolaning rivojlanishidagi muayyan og‘ishlar uning inson madaniyatini, ijtimoiy
tajribasini va qadriyat yo‘nalishlarini o‘zlashtirishini qiyinlashtiradi, bu esa uning
jamiyat hayotida to‘liq ishtirok etishiga imkon bermaydi. Uning fikricha,
mamlakatimizning nogironlarga nisbatan davlat siyosati aniq himoya xarakteriga
ega bo‘lib, bu nogironlar o‘rtasida qaram iste’molchi pozitsiyalarini
shakllantirishga yordam beradi, ularni jamiyatda “teng asosda” mustaqil uyg‘un
yashashga undamaydi.
Yosh maktab o‘quvchilarini moslashtirish jarayoni zamonaviy
pedagogikaning dolzarb muammolaridan biridir. “Moslashtirish - bu inson
tomonidan jamiyatning to‘liq a’zosi sifatida faoliyat yuritish imkonini beradigan
ma’lum bilimlar, me’yorlar va qadriyatlar tizimini o‘zlashtirish jarayoni; «N. D.
Nikandrov va S. N. Gavrovga ko‘ra “shaxsga maqsadli ta’sir ko‘rsatish (ta’lim) va
uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan jarayonlarni o‘z
ichiga oladi” N. D. Nikandrov va S. N. Gavrov, moslashuv jarayoni hayotning
ko‘p qirrali va ko‘pincha ko‘p qirrali ta’sirini o‘z ichiga oladi, buning natijasida
“o‘yin qoidalari” ma’lum bir jamiyatda qabul qilingan, ijtimoiy tomonidan
tasdiqlangan normalar, qadriyatlar, xatti-harakatlar namunalarini inson o‘rganadi.
Dastlab, shaxsning moslashuv jarayoni oilada, keyin jamiyatda sodir bo‘ladi.
Boshlang‘ich maktab yoshida bolaning maktabga kirishi, faoliyatning etakchi
turi, ijtimoiy muhit, bolaning kattalar dunyosiga va o‘ziga bo‘lgan munosabati
o‘zgarishi bilan bog‘liq psixofizik o‘zgarishlar ro‘y beradi. V.A. Sitarovning
fikriga ko‘ra, boshlang‘ich maktab yoshi - bu bolaning hayotidagi muhim bosqich
bo‘lib, u psixologik rivojlanishning butun mantig‘ini sezilarli darajada qayta
qurish, etakchi faoliyatning yangi turini (o‘yindan o‘rganishgacha) shakllantirish
bilan bog‘liq bo‘lib, birinchi ijtimoiy ahamiyatga ega rol o‘zlashtirish - jamiyat
oldidagi huquq va majburiyatlari doirasi bilan talaba maqomi shakllanadi.
Olimlar boshlang‘ich maktab yoshidagi etakchi psixososyal neoplazmalarni
aniqlaydilar: “Men-kontseptsiya” ning shakllanishi va rivojlanishi, keng ijtimoiy
motivlarning rivojlanishi (L.I.Bojovich, Ya.L. Kolominskiy), birlamchi ijtimoiy
etuklikning shakllanishi (Gudzovskaya A.A.) , dunyoning yaxlit (nomukammal
211
bo‘lsa-da) rasmining paydo bo‘lishi (P. Berns, M. Shibutani, I.S. Kon), shu
jumladan bevosita ijtimoiy muhit va turli ijtimoiy guruhlar, xalqlar va mamlakatlar
haqidagi birlamchi g‘oyalar, aks ettirishning rivojlanishi, o‘zining “men”ini ochish
va uning ichki va tashqi qismlarini ajratish (V.V.Davydov, G.A.Tsukerman),
birlamchi hayotiy maqsadlar va istiqbollarni aniqlash (E.Erikson, L.V.Zankov,
N.A.Menchinskaya).
Ijtimoiy-psixologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, boshlang‘ich maktab
yoshi moslashuv jarayoni jarayoniga sezgir. Bola maktabga kirganida, moslashuv
jarayoni jarayonining hal qiluvchi omili ta’lim faoliyatini o‘zlashtirish, majburiy
maktab ko‘nikmalarini rivojlantirish va maktabda rivojlanadigan shaxslararo
munosabatlardir. Buning yordamida bolaning hissiy va ijtimoiy hayoti rivojlanadi,
ommaviy axborot vositalari va Internet bolalar va o‘smirlarda dunyo tasvirini
shakllantirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pincha tajovuzkor, tizimsiz
xarakterga ega bo‘lgan axborot hajmining ortishi bolaning ruhiyatiga, uning
shaxsiy rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi.
O‘tmishdagi avlodlarga nisbatan bugungi bolalar, ayniqsa, klassik badiiy
adabiyotni kam o‘qiydilar. Videofilmlar, Internet, televidenie kognitiv, badiiy va
estetik qadriyat sifatida o‘qishni almashtirmoqda. Zamonaviy maktab
o‘quvchilarining o‘qish madaniyatining pastligi mantiqiy fikrlash va tasavvurni
o‘rganish va rivojlantirishda qiyinchiliklarga olib keladi, bu turli janrlardagi
matnlarni semantik tahlil qilishning iloji yo‘qligini, ichki harakatlar rejasini
shakllantirishning imkonsizligini keltirib chiqaradi. Ma’lumki, badiiy adabiyotning
insonga, ayniqsa, boshlang‘ich maktab yoshidagi bolaga ta’siri juda katta.
D.S.Lixachev shunday deb yozgan edi: “Adabiyot bizga ulkan, ulkan va chuqur
hayot tajribasini beradi”.
Bu insonni aql-zakovatli qiladi, unda nafaqat go‘zallik tuyg‘usini, balki
idrokni ham rivojlantiradi – hayotni, uning barcha murakkabliklarini anglaydi,
o‘zga davrlar va boshqa xalqlarga yo‘l-yo‘riq bo‘lib xizmat qiladi, odamlarning
qalbini sizga ochadi. Bir so‘z bilan aytganda, sizni dono qiladi. “Binobarin, badiiy
adabiyotni, ayniqsa, mumtoz adabiyotni o‘qish kichik yoshdagi o‘quvchilarning
moslashuv jarayoniga, hayotni anglashiga, dunyoga faol kirib borishiga xizmat
212
qiladi. Sotsiologlar va psixologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, zamonaviy bolalar bir-biri bilan, tengdoshlari bilan muloqot qilishda
cheklangan. Bu bolalarning maktabda, qiziqish doiralarida yuqori ish bilan
ta’minlanganligi bilan bog‘liq. Birgalikdagi mashg‘ulotlar, o‘yinlar, tengdoshlar va
kattalar bilan hamkorlik “vaqt cheklangan yoki odatda kichik talabalar uchun
mavjud emas”.
Bola hayotining bunday cheklanishi axloqiy va axloqiy me’yorlar va
munosabatlarning rivojlanishini sezilarli darajada murakkablashtiradi,
kommunikativ kompetentsiyani, bag‘rikenglikni, hissiy sezgirlikni va boshqa
odamlarga nisbatan yaxshi his-tuyg‘ularni namoyon qilishni qiyinlashtiradi. Bu
omil ham kichik yoshdagi o‘quvchilarning moslashuv jarayoni, shaxsiy o‘sishi
jarayonini sekinlashtiradi. Zamonaviy bolalar bolalar va o‘smirlar jamoat
tashkilotlari faoliyatida kam ishtirok etadilar, “jamoaviy munosabatlarda:
hamkorlik va o‘zaro yordam, jamiyat manfaati uchun fidokorona mehnatda tajriba
orttirish imkoniyatidan mahrum”. Shu sababli, zamonaviy maktabda ta’lim
jarayonini tashkil etish “atrofimizdagi dunyo, ijtimoiy va shaxslararo
munosabatlarni qadrlaydigan ongli g‘oyalar tizimini shakllantirish” ga qaratilgan
bo‘lishi kerak L.I. Bojovich erta maktab yoshini bolaning ijtimoiy “men” ning
tug‘ilish davri deb hisoblaydi, bu erda asosiy vaqt etakchi o‘quv faoliyati bilan
o‘quvchining ijtimoiy mavqeini shakllantirish hisoblanadi.
Boshlang‘ich maktab yoshida bolalarning ijtimoiy mavzularga bo‘lgan
qiziqishi kuchayadi, bu moslashuv jarayoni dasturini tuzishda e’tiborga olish
muhimdir. N.F.Golovanovaning tadqiqotlariga ko‘ra, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari keng ko‘lamli ijtimoiy mavzularga qiziqishmoqda: urush va tinchlik,
do‘stlik va sevgi, nafrat, nizolar va zo‘ravonlik, muvofiqlik va o‘’zini o‘zi
boshqarish, hayotiy maqsadlarni rejalashtirish va hayotning ma’nosini topish,
siyosat, iqtisodiyot, kasallik va qayg‘u, din, ijod, odamlarning turli hayotiy
tajribalari, jamiyat a’zolarining ijtimoiy rollari, huquq va majburiyatlari, oila
a’zolarining ahamiyati va boshqalar. Maktabda ta’lim alohida hodisa emas.
Maktabda ta’lim faqat kattalar va bolalarning, bolalarning bir-biri bilan
birgalikdagi faoliyati orqali o‘tishi kerak, bunda bolalar tomonidan qadriyatlarni
213
yagona egallash (va nafaqat tan olinishi) mumkin. Shu bilan birga, ta’limni prinsipi
al jihatdan biron bir ta’lim faoliyati turiga mahalliylashtirish yoki qisqartirish
mumkin emas, lekin barcha turlarni qamrab olishi va singdirishi kerak: ta’lim (turli
o‘quv fanlari chegaralarida) va maktabdan tashqari (badiiy, kommunikativ, sport,
bo‘sh vaqt, mehnat va boshqalar).
Shunday qilib, kichik maktab o‘quvchilarini moslashtirish muammosiga
psixologik-pedagogik yechimlar quyidagi bloklarda amalga oshirilishi kerak:
kognitiv-refleksiv (kognitiv) komponent - bilim, tushunish, aks ettirish; -
kommunikativ komponent - aloqa va o‘zaro ta’sir; bolalar tomonidan normalar,
qoidalar, urf-odatlar, xulq-atvor namunalarini o‘zlashtirish va ularni shaxslararo
munosabatlarda amalga oshirish; amaliy komponent - bu turli xil faoliyatda
bolaning amaliy ko‘nikmalarini o‘zlashtirishi va turli xil ijodkorlikda o‘zini
namoyon qilishi; qiymat-semantik komponent - bolaning biror narsaga yoki
kimgadir munosabatini belgilaydigan qadriyat yo‘nalishlari, imtiyozlari, motivlari
va munosabatlarining mavjudligi.
Zamonaviy maktabda kichik yoshdagi o‘quvchilarni moslashtirish uchun
pedagogik yordamni amalga oshirishni ta’minlash kerak: Moslashtirishning barcha
tarkibiy qismlari darajasida diagnostika (kognitiv-refleksiv, kommunikativ, amaliy,
qiymat-semantik); Mualliflik huquqi dasturlarini ishlab chiqish (nazariy yordam).
Kichik maktab o‘quvchilarini birgalikdagi faoliyatning turli turlariga jalb qilish
(ijtimoiy moslashish, ijtimoiy identifikatsiya, ijtimoiy o‘rganish, o‘rganilgan
ijtimoiy tajribani real hayotda takrorlash bosqichlarida individual moslashuv
jarayoni dasturlarini ishlab chiqish). Boshlang‘ich maktabda o‘qitish jarayonida
o‘quvchilarning moslashuv jarayonini ta’minlashning turli xil usullari va
usullaridan foydalanish mumkin va bu mavjud emas va ko‘p jihatdan o‘rta
maktabda keyingi uslubiy o‘quv qo‘llanmalarining imkoniyatlaridan ustundir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini moslashtirishning muhim vositasi maktab,
oila va jamiyatning ta’lim va moslashuv jarayoni dagi birgalikdagi faoliyatidir.
Boshlang‘ich maktab o‘quvchilarini ta’lim va moslashtirish dasturi maktab
hayotining axloqiy, shaxsiy rivojlanayotgan, ijtimoiy jihatdan ochiq tarzini
shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. “Maktab hayotining yo‘li” toifasi
214
o‘quvchining ma’naviy-axloqiy rivojlanishi, uning samarali moslashuv jarayoni va
o‘z vaqtida kamoloti uchun makonni tashkil qilish uchun asosiy hisoblanadi.
Maktab hayot tarzini turli xil (ta’lim, oilaviy, ijtimoiy foydali, mehnat, estetik,
ijtimoiy-kommunikativ, ijodiy va boshqalar) va darajalarni (o‘quv, maktabdan
tashqari, oilaviy) muvofiqlashtirishning pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq
shakli sifatida ko‘rib chiqish mumkin) faoliyati bolaning axloqiy me’yorlari,
axloqiy munosabatlari, milliy ma’naviy an’analari ko‘rish mumkin.
Zamonaviy boshlang‘ich maktab oldida turgan yana bir vazifa - ota-
onalarning pedagogik madaniyatini oshirish.
Ota-onalarning pedagogik madaniyati kichik yoshdagi o‘quvchilarni
ma’naviy-axloqiy rivojlantirish, tarbiyalash va moslashtirishning eng samarali
omillaridan biridir. Oilaviy hayot tarzi talabaning axloqiy hayot tarzining eng
muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Shu sababli, ota-onalarning pedagogik
madaniyatini oshirish yosh o‘quvchilarni tarbiyalash va moslashtirishning eng
muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralishi kerak. Talabalarning moslashuv
jarayoni si natijasi moslashuv jarayoni bo‘ib, u odatda bu shaxs uchun muhim
bo‘lgan faoliyatda eng katta muvaffaqiyatni, o‘zini ijobiy his qilishni va umuman
hayotdan hissiy qoniqishni ta’minlaydigan individual xususiyatlarning
kombinatsiyasi sifatida tushuniladi.
Olimlar kichik yoshdagi o‘quvchining moslashuv jarayonining quyidagi
ko‘rsatkichlarini aniqlaydilar: kognitiv-refleksiv: kognitiv faoliyatga ehtiyoj,
tayyorlik, qobiliyat; tabiatning inson hayotidagi rolini bilish va tushunish; odamlar
uchun xavf tug‘diradigan tabiat hodisalari haqida bilim; o‘z-o‘zini kuzatish va
introspektsiya qilish qobiliyati; vaziyatning o‘zgarishiga adekvat javob berish
qobiliyati; qiziquvchanlik; o‘z faoliyatini rejalashtirish va natijalarini bashorat
qilish qobiliyati; o‘z-o‘zini bilish qobiliyati; kommunikativ: tengdoshlar bilan
muloqot qilish va muloqot qilish qobiliyati; katta yoshdagi bolalar va kattalar bilan
muloqot qilish qobiliyati (turli yoshdagi guruhning bir qismi sifatida muloqot
qilish qobiliyati); hamkorlik qilish qobiliyati; hamdardlik, bag‘rikenglik; amaliy:
reproduktiv harakatlar qobiliyati; ijodiy harakatlar qobiliyati; faoliyatda
mustaqillik; qiymat-semantik: asosiy insoniy qadriyatlar haqidagi g‘oyalar (Inson,
215
Oila, Mehnat, Bilim, Madaniyat, Vatan, Er, Dunyo); axloqiy fazilatlarni
shakllantirishning mavjudligi (vatanga muhabbat, do‘stlik, mehnatsevarlik,
mehribonlik, do‘stga yordam berishga tayyorlik, sezgirlik, halollik, adolat,
xushmuomalalik, mehnatsevarlik, uyat hissi); o‘zini axloqiy baholash qobiliyati;
ijtimoiy ma’qullangan xulq-atvorni shakllantirish.
Shunday qilib, kichikroq o‘quvchini moslashtirishning asosiy yo‘nalishlari:
muloqot qilish va o‘zaro ta’sir qilish ehtiyoji va qobiliyatini shakllantirish; his
qilish va his qilish ehtiyoji va qobiliyatini shakllantirish; bilim va o‘z-o‘zini
bilishga bo‘lgan ehtiyoj va qobiliyatni shakllantirish; ijod va ijodkorlikka bo‘lgan
ehtiyoj va qobiliyatni shakllantirish.
Nazorat uchun savollar
1. Ijtimoiy pedagogik jarayon nima?
2. Ijtimoiy pedagogik yondashuv nima?
3. Ijtimoiy ishchi qanday yordam ko‘rsatadi?
4. Ijtimoiy pedagogikaning qanday usullari mavjud?
5. Ijtimoiy pedagogikaga qanday usullar kiradi?
6. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy vazifalari nimalardan iborat?
7. Ijtimoiy pedagogika qanday vazifalarni bajaradi?
8. Ijtimoiy pedagogik faoliyat asosida qanday tamoyillar yotadi?
9. Ijtimoiy pedagogika va ijtimoiy ish o‘rtasidagi farq nima?
10.Ta’limning ijtimoiy vazifasi nimadan iborat?

18- MAVZU: PEDAGOGNING OILA BILAN OLIB BORADIGAN

IJTIMOIY FAOLIYATI
Reja:
1. Tarbiyachilar, bolalar va ota-onalar uchun psixologik yordam.
2. Ta’lim, tarbiya, rivojlanish muammolarini hal qilishda ijtimoiy-pedagogik
yondashuv.

216
 Tayanch iboralar: kompetentsiya, o‘zaro ta’sir, psixologik yordam,
maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda ota-onalarga pedagogik yordam
ko‘rsatish.

Tarbiyachilar, bolalar va ota-onalar uchun psixologik yordam.

Bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasasi va oilaning o‘zaro

hamkorligiga katta e’tibor qaratilmoqda. Maktabgacha ta’limning davlat ta’lim
standartini joriy etish sharoitida maktabgacha ta’lim muassasasi va oila o‘rtasidagi
o‘zaro hamkorlik deganda bolalarni tarbiyalash bo‘yicha sa'y-harakatlarni
birlashtirish, umumiy manfaatlar muhitini yaratish imkonini beradigan, ota-
onalarning ta’lim qobiliyatlarini faollashtirish va ularni yangi tajribani idrok
etishga tayyorlash hamkorlikni o‘rnatish tushuniladi. Maktabgacha tarbiyachilar va
o‘quvchilarning ota-onalari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlardagi muammolar E. V.
Anisimova, N. F. Vinogradova, L. V. Zagik, T. V. Krotova va boshqalarning
ishlarida ko‘rib chiqilgan.
O‘qituvchilar va ota-onalarning harakatlarining izchilligi va o‘zaro
tushunishi bolaning shaxsiyatini muvaffaqiyatli shakllantirishning asosiy
shartlaridan biri hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim o‘sib borayotgan shaxsning
ta’lim traektoriyasining boshlang‘ich bosqichi sifatida ko‘p jihatdan uning
kelajakdagi hayot yo‘lini belgilaydi. O. I. Davydova, L. G. Bogoslavets, A. A.
Maer ota-onalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlardagi muammolar, bir
tomondan, ta’lim va tarbiyaning yangi texnologiyalari, ikkinchi tomondan, talabni
qondirish bilan bog‘liq ma'lumotlarning etish masligiga asoslangan deb
hisoblaydilar. Ta’lim tashkiloti maktabgacha yoshdagi bolaning ta’limini yaratishi
va qo‘llab-quvvatlashi kerak. Uning sharoitlari va mikroiqlimi turli huquqlar
bo‘yicha birgalikdagi tadbirlarda faol ishtirok etishi mumkin bo‘lgan o‘qituvchilar,
bolalar va ularning ota-onalari manfaatlarining uyg‘un simbioziga yordam berishi
kerak. Asosiy tamoyillarga amal qilish kerak: − bolalar bog‘chasining oila uchun
ochiqligi; bolalarni tarbiyalashda o‘qituvchilar va ota-onalarning hamkorligi; -
oilada va bolalar jamoasida shaxsni rivojlantirishga yagona yondashuvlarni

217
ta’minlaydigan faol rivojlanish muhitini yaratish; bola rivojlanishi va tarbiyasidagi
umumiy va alohida muammolarning diagnostikasi.
Maktabgacha tarbiyachilarning o‘quvchilarning ota-onalari bilan o‘zaro
munosabatlarida psixologik yordam uchta yo‘nalishda qurilishi kerak: 1)
o‘qituvchilar bilan ishlash; 2) ota-onalar bilan ishlash; 3) o‘qituvchilar, ota-onalar
va bolalarning birgalikdagi ishlashi. Bu ish psixologning asosiy faoliyatiga
muvofiq amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim muassasalari o‘qituvchilariga
o‘quvchilarning ota-onalari bilan hamkorlikda psixologik yordam ko‘rsatish
bo‘yicha ishning muhim yo‘nalishi psixodiagnostika hisoblanadi. O‘qituvchilar
bilan ishlash doirasida diagnostika shaxsiy xususiyatlarni, muloqot uslubini,
muloqot xususiyatlarini aniqlashga va uni optimallashtirish bo‘yicha keyingi
ishlarning yo‘nalishini aniqlashga yordam beradi.
Ota-onalar bilan ishlash ota-onalar haqidagi ma'lumotlarni to‘plash va tahlil
qilish, oilalarni, ularning qiyinchiliklari va talablarini o‘rganish, shuningdek,
oilaning bolalar bog‘chasining so‘rovlariga javob berishga tayyorligini aniqlashni
o‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiyachilarni tarbiyalash doirasida ma'ruzalar,
munozaralar, videofilmlar kabi guruh bilan ishlash shakllari qo‘llaniladi,
maktabgacha ta’lim muassasalarida qo‘llaniladigan turli texnologiyalarni
o‘rganish, shuningdek, bolalarning xususiyatlari, rivojlanish inqirozlari, muloqot
xususiyatlari, bolalar bog‘chasining o‘qishga bo‘lgan munosabatini aniqlashga
imkon beradigan seminarlar, muammoli va o‘quv seminarlari, mahorat darslari
o‘tkazish mumkin. Ushbu yo‘nalishda o‘qituvchilar bilan ishlash quyidagilarni o‘z
ichiga oladi: - motivatsion blok - o‘qituvchilarga o‘quvchilarning ota-onalari bilan
muloqotni tashkil etishda o‘z xatolari va qiyinchiliklarini tan olish va bartaraf
etishga yordam berishga, ota-onalar bilan ishonchli o‘zaro munosabatlarni
shakllantirishga qaratilgan ish; - kognitiv blok - maktabgacha ta’lim tashkiloti
o‘qituvchilari o‘rtasida oilaviy ta’limning xususiyatlari, jamoat va oilaviy
ta’limning o‘zaro ta’sirining, o‘ziga xos xususiyatlari, oilani o‘rganish usullari va
uning tarbiyaviy salohiyati to‘g‘risida bilimlar tizimini shakllantirishni o‘z ichiga
oladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotining faoliyatidan biri ota-onalarning
pedagogik madaniyatini oshirish uchun psixologik-pedagogik ta’lim berishdir.
218
 Maktabgacha ta’lim muassasasi pedagogik jamoasining alohida e'tiborini
ota-onalarning o‘z-o‘zini tarbiyalashiga qaratish kerak, shuning uchun
maktabgacha ta’lim muassasasi kutubxonasida oilaviy tarbiyaning turli masalalari
bo‘yicha adabiyotlar, shu jumladan jurnallar va maqolalar bo‘lishi kerak.
Psixoprofilaktika ishlari maktabgacha tarbiyachilarining o‘quvchilarning ota-
onalari bilan o‘zaro munosabatlarini optimallashtirish uchun qulay psixologik
shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Ish shakllari ma'lumot,
suhbatlar, ma'ruzalar, shaxslararo munosabatlarning xususiyatlari haqida adabiyot
yoki televideniye filmlarini tarqatish, shuningdek, nizolarni konstruktiv hal
qilishga munosabatni shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. . Guruh
mashg‘ulotlari samarali bo‘lib, tortinchoqlikni bartaraf etish, xushmuomalalikni
oshirish, o‘zaro munosabatlarning konstruktiv shakllarini rivojlantirish imkonini
beradi. Psixologik-pedagogik maslahat, o‘z navbatida, tarbiyachilar va
o‘quvchilarning ota-onalari o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarni
optimallashtirish uchun shoshilinch muammolarni, qiyinchiliklarni,
munosabatlardagi muammolarini hal qilishda yordam berishni o‘z ichiga oladi.
Individual maslahatlar ularning psixologik-pedagogik bilimlari va g‘oyalari
doirasini kengaytirish orqali pedagogik kompetentsiyani shakllantirishni o‘z ichiga
oladi. O‘quvchilarning ota-onalari bilan hamkorlikda maktabgacha ta’lim
muassasalari o‘qituvchilariga psixologik yordam ko‘rsatish bo‘yicha o‘qituvchi-
psixologning tuzatish ishlarining asosiy yo‘nalishi o‘quv mashg‘ulotlarini
o‘tkazish hisoblanadi. O‘qituvchilar bilan ishlash o‘qituvchilarning muloqot
qobiliyatlarini o‘zlashtirish, oilaviy ta’limning xususiyatlarini diagnostika qilish,
ota-onalar bilan pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq muloqotni tashkil etishda
amaliy ko‘nikmalarni egallashga qaratilgan ishlarni o‘z ichiga oladi.
Shunday qilib, maktabgacha ta’lim muassasalari o‘qituvchilariga
o‘quvchilarning ota-onalari bilan hamkorlikda psixologik yordam ko‘rsatish
doirasida o‘quvchilarning oilalari bilan o‘zaro munosabatlar masalalarida
o‘qituvchilarning kasbiy malakasi darajasini oshirish maqsadga muvofiqdir;
psixologik-pedagogik bilimlarni oshirish va ota-onalarni maktabgacha ta’lim
muassasalarining ta’lim jarayoniga jalb qilish maqsadida ota-onalarning
219
psixologik-pedagogik ta’limini ta’minlash; ota-onalarning ta’lim qobiliyatlarini
faollashtirish; ota-onalar bilan o‘zaro munosabatlarning turli shakllari, usullari va
texnologiyalaridan foydalanish, ularning psixologik va pedagogik malakasini
oshirishga qaratilgan birgalikdagi ijodiy, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan
faoliyatga jalb qilishni o‘z ichiga oladi. Asosiy iboralar (avtomatik ravishda
yaratilgan): tarbiyalanuvchilarning ota-onasi, psixologik yordam, ota-ona, oilaviy
ta’lim, o‘zaro munosabatlar, maktabgacha ta’lim tashkiloti, maktabgacha ta’lim
muassasasi, o‘qituvchi, ish, bolalar bog‘chasi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida o‘quvchilarning oilalari bilan o‘zaro
munosabatlar. Qo‘llanma. Bolalar bog‘chasi va oilaning bola tarbiyasida o‘zaro
ta’siri - oila va bolalar bog‘chasi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning tashkil
etilishini kuzatish. Shu bois ota-ona, bog‘cha, oila, oilaviy tarbiya, bola, bola
tarbiyasi, mehnat, maktabgacha ta’lim, individual... mazmun va shakllarini doimiy
ravishda takomillashtirishga harakat qilamiz.
Maktabgacha tarbiyachilar va ota-onalarning o‘zaro munosabatlari
muammosi... Maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachilari va oila o‘rtasidagi
o‘zaro munosabatlar muammolariga bag‘ishlangan asarlarning tahlili maktabgacha
ta’lim muassasasi va oila o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar muammosi maktabgacha
yoshdagi bolani tarbiyalashda degan xulosaga kelish imkonini beradi. Hozirgi
bosqichda ta’lim muassasasining o‘quvchilarning ota-onalari bilan o‘zaro
hamkorligi, Maktabgacha tarbiyachilar va ota-onalar o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar muammosi ko‘rib chiqiladi... Maktabgacha ta’lim muassasasi
tarbiyachilari va oila o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar muammolariga bag‘ishlangan
ishlarni tahlil qilish maktabgacha ta’lim muassasasi va oila o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar muammosi dolzarb degan xulosaga kelishimizga imkon beradi.
O‘qituvchi va ota-onalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tashkil etish
shartlari.
O‘quvchilarning ota-onalari bilan ishlashni rejalashtirishda bolalar
bog‘chasi o‘zi uchun - ota-onalarga ta’lim muammolarini hal qilishda uslubiy va
amaliy yordam ko‘rsatishni reja qilib olgan.
Bolalar bog‘chasi va oila o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar falsafasi tarbiya ...
220
Oila va maktabgacha ta’lim muassasasining o‘zaro hamkorligi... Oila va
maktabgacha ta’lim tashkilotining bolalar tarbiyasidagi o‘zaro hamkorligi.
Pedagog-olimlarning fikricha, oiladagi ta’lim darajasi etarli emas, maktabgacha
ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining ota-onalari 43,8 foizi pedagogik
bilimlarga ega.
Maktabgacha ta’lim tashkiloti va oila o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning
shakllari va usullari. Tayanch iboralar (avtomatik ravishda yaratilgan): ota-ona,
bolalar bog‘chasi, maktabgacha yosh, maktabgacha ta’lim, pedagogik amaliyot, ish
shakli, oila, rivojlanish... Oila va maktabgacha ta’lim muassasasi o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlar tajribasi ota-ona, bolalar bog‘chasi, oila, oilaviy ta’lim, bola,
bolalarni tarbiyalash, ish, maktabgacha ta’lim muassasasi, individual yondashuv,
ta’lim O‘quvchilarning ota-onalari bilan o‘zaro munosabatlar tizimini yaratish,
ta’lim jarayoni, bolalar bog‘chasi.

Ta’lim, tarbiya, rivojlanish muammolarini hal qilishda ijtimoiy-pedagogik

yondashuv.
Ta’lim, tarbiya va rivojlanish muammolarini hal qilishda kompleks ijtimoiy-
pedagogik yondashuv. Bugungi kunda ijtimoiy pedagogikaning ijtimoiy ahamiyati
ijtimoiy muhit, shaxs rivojlanishining ijtimoiy omillari, tarbiyasi, ta’limi va
ijtimoiy himoyasini o‘rganish bilan bog‘liq. Ilmiy bilim va amaliyot sohasi sifatida
ijtimoiy pedagogikaning eng muhim vazifalari jamiyatning dolzarb ijtimoiy-
pedagogik muammolarini o‘rganish, tahlil qilish va samarali hal qilish yo‘llarini
izlash bilan bog‘liq. Ijtimoiy-pedagogik muammolarni tahlil qilish quyidagilarni
o‘z ichiga oladi: ularning mohiyati, ko‘lami va chuqurligini aniqlash; ularni tezkor
va samarali hal etishning shaxs, jamiyat va davlat uchun dolzarbligini asoslash;
salbiy ijtimoiy-pedagogik hodisalarning kelib chiqish sabablari va ularni
muammoga aylantiruvchi omillarni aniqlash; ushbu muammolarni hal qilish
bo‘yicha fan va amaliyot darajasida ishlab chiqilgan chora-tadbirlarni tahlil qilish
va bu jarayondagi qiyinchiliklar va qiyinchiliklarni aniqlash.
Bu holat ijtimoiy pedagogikaning muammoli sohasida ilmiy-tadqiqot
ishlarini ilmiy jihatdan barkamol va asosli qurish imkonini beruvchi ijtimoiy-
221
pedagogik yondashuvga ilmiy fikrni jalb qilish talabini keltirib chiqardi. Ijtimoiy-
pedagogik yondashuvning mohiyati va mazmunini ochib bergan holda, ijtimoiy-
pedagogik tahlil tamoyillarining umumiy funksional xarakteristikalari uning
dastlabki kontseptual bazasi, etakchi nazariy pozitsiyalari va ularni tadqiqotda
ham, amaliyotda ham amalga oshirish usullarining tavsifidir. Hozirgi kunga qadar
pedagogika metodologiyasi pedagogika fanining asoslari va tuzilishini
o‘rganuvchi, pedagogik voqelikni aks ettiruvchi bilimlarni olish usullarini ishlab
chiqadigan maxsus ilmiy soha xarakterini oldi. So‘nggi yillarda muhokama
mavzusiga aylangan metodologik muammolar pedagogika fanining holatiga ham,
uning metodologiyasiga ham ta’sir qiladi.
Pedagogik voqelik tarkibida ijtimoiy-pedagogik hodisalar, faktlar va
muammolar tobora yaqqol namoyon bo‘la boshlaganligini, ularni o‘rganish va hal
etish ijtimoiy pedagogikaga murojaat qilishni taqozo etganini, uning etakchi
nazariy qoidalari metodologik tamoyil sifatida ijtimoiy-pedagogik yondashuvning
asosini tashkil etganini ta’kidlash qonuniydir. Ijtimoiy-pedagogik yondashuv shaxs
va ijtimoiy muhitning o‘zaro ta’sirining zamonaviy ilmiy-pedagogik
muammolarini o‘rganish va hal qilishning ilmiy-nazariy yondashuvi sifatida
umumiy va ijtimoiy pedagogika chorrahasida rivojlanmoqda.
Bu ijtimoiy amaliyotning turli sohalari muammolarini pedagogik nuqtai
nazardan quyidagilarni o‘rganishga imkon beradi: ijtimoiy tarbiya va ta’lim, oila
va bolalikni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, turli toifadagi bolalar va kattalar bilan
profilaktika, tuzatish-reabilitatsiya va xavfsizlikni muhofaza qilish ishlarini.
Zamonaviy rus olimlaridan A.V. Mudrik, pedagogik nazariya va amaliyotda
ijtimoiy-pedagogik komponentning ajratilishini birinchilardan bo‘lib asoslab berdi,
“pedagogik” va “ijtimoiy-pedagogik” o‘rtasidagi farqlarni aniqladi. Uning ishini
V.S. To‘roxti davom ettirib, shunday xulosa qildi: “Ijtimoiy-pedagogik
komponentning mohiyati jamiyat imkoniyatlaridan pedagogik muammolarni hal
qilishda foydalanish (jamiyat yordamida shaxs muammolarini pedagogik vositalar
bilan hal qilish) yoki foydalanmaslik, faqat mavjud pedagogik vositalarga
tayanishdir.

222
 Bu ijtimoiy-pedagogik komponent va pedagogik komponent o‘rtasidagi
sezilarli farq bo‘lib, jamiyatning salohiyatini, undan foydalanish shakllari va
usullarini o‘rganish zarurligini taqozo etadi. Fan metodologiyasining o‘ziga xos
ilmiy darajasi muayyan yondashuv va tamoyillarni ishlab chiqishni nazarda tutadi.
Shu bilan birga, pedagogika fanida ijtimoiy-pedagogik yondashuvning mohiyati,
mazmuni va uni amalga oshirish yo‘llarini o‘rganish jarayoni etarli darajada yaxlit
va asosli emasligi bilan tavsiflanayotganini tan olish adolatli hisoblanadi. Ilmiy-
pedagogik adabiyotlarda ijtimoiy-pedagogik yondashuvning tadqiqotning o‘ziga
xos ilmiy usuli sifatidagi muhim va mazmunli xususiyatlarini, ijtimoiy-pedagogik
tahlil tamoyillarini, shuningdek, ushbu yondashuvni amaliy faoliyat darajasida
amalga oshirish yo‘llarini aniq belgilab beruvchi va tahlil qilgan asarlar kam. Yosh
tadqiqotchilar tomonidan “Ijtimoiy-pedagogik yondashuv” tushunchasini o‘z
ishlarida tez-tez qo‘llashlari ortida uning mohiyatini mualliflar tomonidan har
doim ham aniq tushunilmaydi, ijtimoiy-pedagogik tahlil tartib-qoidalaridan kelib
chiqib, malakali foydalanish kuzatilinmaydi.
Ijtimoiy-pedagogik tahlilning yagona ifodasining yo‘qligi, shuningdek,
pedagogik tadqiqotlarda uni qo‘llash amaliyoti haligacha ilmiy-nazariy
umumlashtirish predmetiga aylanmaganligi ijtimoiy-pedagogik yondashuvning
mohiyati va tartiblarini talqin qilishda sezilarli nomuvofiqlikka olib keladi.
Ijtimoiy-pedagogik yondashuv «shaxs - ijtimoiy muhit» tizimidagi muammolarni,
ularning ijtimoiy-pedagogik hodisa sifatida o‘zaro ta’sirini o‘rganishning o‘ziga
xos ilmiy tamoyilidir. Ijtimoiy-pedagogik yondashuvni biz ijtimoiy muhitning
tarbiyaviy ta’sirining mohiyatini aniqlash va uning pedagogik salohiyatini
faollashtirish shartlarini asoslashga qaratilgan ilmiy-nazariy qoidalar va tashkiliy-
amaliy chora-tadbirlar majmui sifatida taqdim etamiz. Fan, falsafa, pedagogika va
ijtimoiy pedagogika metodologiyasiga oid fundamental ishlar ijtimoiy-pedagogik
yondashuvning mohiyatini tadqiqot obyektlarini ijtimoiy-pedagogik hodisa yoki
jarayonlar sifatida ko‘rsatishning tashqi ko‘rinishdagi (aniq) tartiblari, ularni
ijtimoiy pedagogika nuqtai nazaridan tushunish va tushuntirish usullari sifatida
aniqlash imkonini beradi.

223
 Ijtimoiy-pedagogik yondashuvning shakllanishi va rivojlanishi tarixini tahlil
qilish shuni ko‘rsatadiki, uni ilmiy-pedagogik tadqiqotlar va pedagogik amaliyotga
tatbiq etish shaxsning ijtimoiy moslashuvi, ijtimoiy ta’lim, ijtimoiy-pedagogik
faoliyat, oila moslashuv jarayoni jarayonining eng muhim instituti va boshqalar
nazariyalarining kontseptual g‘oyalariga tayanishni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy
pedagogika - bu shaxs va uning mikromuhiti o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni
uyg‘unlashtirish haqidagi fan va amaliyot hisoblanadi. U shaxsni muhitda,
vaziyatda, muayyan ijtimoiy, ijtimoiy-madaniy, madaniy va tarixiy sharoitlarda
o‘rganadi, shaxsiy-ekologik kontekstda umumiy pedagogika qoidalarini
aniqlashtiradi. Shu munosabat bilan u o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarga
shaxsiy-ekologik yondashuv bilan tavsiflanadi, bu shaxsni o‘rab turgan muhit,
shaxsning ijtimoiy rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ijobiy va salbiy omillarni chuqur
va har tomonlama bilishni o‘z ichiga oladi.
Bu tadqiqotchilar va o‘qituvchilarning munosabatlarni uyg‘unlashtirish,
atrof-muhitni tarbiyalash, uning ta’lim salohiyatini faollashtirish, bolalarni
madaniyat qadriyatlari bilan tanishtirish yo‘llarini izlashiga sabab bo‘ladi, buning
asosida yangi madaniy qadriyatlarni yaratish orqali bu dunyoda o‘zini anglaydigan
insonparvar axloqiy shaxs shakllanadi. I.A. Lipskiy Shaxs va ijtimoiy muhit
o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir hodisasini, ijtimoiy pedagogikaning etakchi hodisasi
boʻlib, uning obʼyekti va predmetida aks etilishini ta’kidlaydi. Ushbu o‘zaro
ta’sirning mavjud muammolarini hal qilish metodologiyasi asosli ravishda ushbu
muhitga kiritilgan shaxsning o‘ziga ham, uni pedagogiklashtirish uchun atrof-
muhitga ham, shuningdek ularni uyg‘unlashtirish va ijtimoiy ta’sirni kuchaytirish
uchun shaxs va atrof-muhitning o‘zaro ta’sirining tabiatiga kompleks ta’sir
ko‘rsatishni o‘z ichiga oladi.
Aynan shu qoidalar ijtimoiy-pedagogik yondashuvning kontseptual
asoslaridan biri sifatida shaxsning ijtimoiy moslashuvi nazariyasining o‘zagini
tashkil qiladi. Ijtimoiy-pedagogik yondashuvni amalga oshirish ijtimoiy tarbiya
nazariyasining etakchi qoidalariga asoslanadi. Ijtimoiy tarbiya hodisasini keng va
tor ma’noda o‘rganib, uning etakchi kategoriyasi sifatida belgilab, ijtimoiy
pedagogika shaxs rivojlanishining omili sifatida ijtimoiy tarbiyaning maqsad va
224
vazifalari, mazmuni, uslub va tamoyillarini, uning ijtimoiy shakllanishi
qonuniyatlarini belgilaydi. Ilmiy-pedagogik adabiyotlarda ijtimoiy ta’limni hodisa
va jarayon sifatida tushunishdagi nomuvofiqliklar, asosan, uning mohiyatining
gnoseologik jihatdan mavjud emasligi bilan emas, balki ushbu hodisani tahlil
qilishda olim, tadqiqotchining o‘ziga xos pozitsiyasi tez-tez ko‘rsatilmasligi bilan
izohlanadi. Ijtimoiy ta’limning mohiyatini tushunishga bo‘lgan yondashuvning
kengligidan qat'i nazar, uning maqsadi nafaqat ijtimoiy me'yorlar va qadriyatlarni
o‘zlashtirgan, balki ularni shaxsiy-qadriyat darajasida o‘zlashtirgan va ularni
jamiyat tomonidan tasdiqlangan xatti-harakatlar namunalarida amalga oshiradigan
ijtimoiy etuk shaxsni shakllantirishdir.
Ijtimoiy ta’lim kontseptsiyasining mohiyatini aniqlashga qaratilgan barcha xilma-
xil yondashuvlar bilan, umumiy e'tibor ta’limning ijtimoiy tarkibiy qismiga,
insonning shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun sharoit yaratishga, barcha
moslashuv jarayoni institutlarining ta’lim salohiyatini hisobga olgan holda undan
foydalanishga qaratilgan. Uning etakchi nazariy qoidalaridan biri sifatida ijtimoiy-
pedagogik yondashuv ijtimoiy-pedagogik vositachilikni amalga oshirish va
bolaning real muhitda (mikrojamiyat) moslashuv jarayonini qo‘llab-quvvatlash,
shaxs va atrof-muhit bilan ishlashni o‘z ichiga oladi.
Ushbu jarayonning o‘ziga xos «ikkilikligi» ijtimoiy-pedagogik faoliyatning
o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, u muammoli hayotiy vaziyatda bolaga yordam
berishga, qiyinchiliklarni engib o‘tishga va ijtimoiy rivojlanish uchun sharoit
yaratishga, shuningdek, uning atrofida qulay ijtimoiy muhitni yaratishga
qaratilgan. Shaxs bilan ishlashda ijtimoiy-pedagogik faoliyat mazmuni uni ijtimoiy
tarbiyalash, o‘qitish va rivojlantirishdan iborat bo‘lsa, mikrojamiyat bilan ishlashda
atrof-muhitni yaxshilash, unda to‘g‘ri tarbiyaviy munosabatlarni shakllantirishdir.
Bu qoidalar ijtimoiy-pedagogik faoliyat nazariyasining asosini tashkil qiladi.
O‘ziga xos ilmiy metodologiya nafaqat muayyan tadqiqot yondashuvining
muhim xususiyatlari va xarakteristikasi, balki tadqiqot jarayonida kuzatilishi kerak
bo‘lgan uslubiy tahlilning etakchi funktsional tamoyillarini ham o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy-pedagogik yondashuvni amalga oshirish, shuningdek, pedagogika
metodologiyasining aniq-ilmiy darajasining boshqa har qanday yondashuvi, ularni
225
kognitiv va amaliy faoliyatda o‘ziga xos qo‘llashning muayyan asosiy tamoyillari
va usullariga rioya qilishni o‘z ichiga oladi.
Ijtimoiy-pedagogik hodisa va jarayonlarni ilmiy tadqiq etishning nazariy,
uslubiy va protsessual jihatlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Nazariy va
uslubiy jihat dolzarb ijtimoiy-pedagogik yondashuv tomonidan etakchi ilmiy-
nazariy qoidalar, obyektni ijtimoiy-pedagogik hodisa yoki jarayon sifatida
ifodalash tartib-qoidalarining ifodasi sifatida taqdim etiladi.
Protsessual jihat, o‘z navbatida, o‘rganilayotgan obyekt va predmet
to‘g‘risida ishonchli ilmiy ma'lumotlar, ularning o‘zgarishlar dinamikasining sifat
va miqdoriy parametrlarini olishga qaratilgan tahlil va tadqiqot usullarining
mantiqiy, funksional tamoyillarida ifodalanadi. Ijtimoiy-pedagogik tahlilning
funktsional tamoyillarining tavsifi uning dastlabki etakchi pozitsiyalarini va
tadqiqot yo‘riqnomalarini aniqlashdir. Bunda ijtimoiy-pedagogik tahlil tamoyillari
tadqiqot tartibida qo`llaniladigan o`ziga xos “uslubiy vositalar”, “tadqiqot
vositalari”dir. Ijtimoiy-pedagogik tahlilning funksional tamoyillarini ijtimoiy-
pedagogik tadqiqot jarayonining etakchi qoidalari, munosabati va talablari sifatida
belgilaymiz.
Ijtimoiy-pedagogik tahlilning funksional tamoyillari quyidagi qoidalar va
tadqiqot parametrlarini o‘z ichiga olishi mumkin: tadqiqot va amaliyotda
muammoli yondashuv; atrof-muhit omillari ta’sirining tabiyati va yo‘nalishini
aniqlash, tahlil qilish va hisobga olish; shaxsning ijtimoiy shakllanishining
subyektivligini va moslashuv jarayoni jarayonida subyektiv printsipni amalga
oshirishning faollik xususiyatini hisobga olish; shaxs ongi nafaqat ta’sir ostida,
balki atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatda, shuningdek, atrof-muhitga ta’sir qilish
jarayonida shakllantirilishini e'tirof etish; shaxs tomonidan ijtimoiy normalar va
qadriyatlarni rivojlantirish, o‘zlashtirish va o‘zlashtirish jarayonida faoliyat
tamoyilini hisobga olish; insonni unga eng yaqin mikrojamiyatga kiritish orqali
jamiyatga integratsiyalashuv jarayonini o‘rganish; ijtimoiy tarbiya jarayonida
mezo omillarning moslashuvchi ta’sirining xarakterini hisobga olish va boshqalar.
Ijtimoiy-pedagogik yondashuvning protsessual jihati uni o‘rganish jarayonida
amalga oshirishning ma'lum bir mantiqiga rioya qilishni talab qiladi.
226
 Avvalo, ijtimoiy-pedagogik diagnostikaning vakolatli tartibining ahamiyati
va ijtimoiy-pedagogik hodisa yoki muammoni, ularning holatini va mumkin
bo‘lgan rivojlanish tendentsiyalarini tavsiflovchi sabab-ta’sir munosabatlarini
aniqlash va o‘rganish natijasida ijtimoiy-pedagogik tashxisni o‘rnatish haqida gap
boradi. Bu o‘rganilayotgan obyektning «ijtimoiy salomatlik» holati (bolaning
shaxsiyati, munosabatlar tizimi, bolaga ta’sir qiluvchi muhitning alohida
subyektlari, mikrosotsiatsiya xususiyatlari, ta’lim jarayonining xususiyatlari va
boshqalar) to‘g‘risida har tomonlama va chuqur kuzatish va o‘rganish, fanlararo
diagnostika usullari majmuasidan foydalanishga asoslangan o‘ziga xos xulosadir.
Ijtimoiy-pedagogik tashxisni shakllantirishdan so‘ng aniqlangan
muammolarni hal qilish, aniqlangan jarayonlar va tendentsiyalarni ijtimoiy maqbul
darajada engish, saqlash yoki rivojlantirish uchun aniq dasturlarni (profilaktika,
tuzatish va reabilitatsiya, xavfsizlik va himoya, ta’lim va boshqalar) ishlab chiqish,
ilmiy asoslash va amalga oshirish ko‘zda tutiladi. Shu bilan birga, ijtimoiy-
pedagogik diagnostika natijalarining obyektivligi, murakkabligi, muammoliligi,
sababiyligi va ilmiy asosliligi tamoyillarining ahamiyatini ham alohida ta’kidlash
lozim, chunki uning asosida qabul qilingan har bir qaror ortida aniq odamlarning
hayoti va ularning taqdiri yotadi. Pedagogik tadqiqotlardagi ijtimoiy-pedagogik
yondashuv shaxsga yo‘naltirilgan, faoliyatga asoslangan, subyektiv, madaniy,
aksiologik va boshqa yondashuvlar bilan chambarchas bog‘langan.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar va ijtimoiy-pedagogik faoliyat asosidagi
shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv har qanday pedagogik jarayonda shaxsni
rivojlantirish maqsadining ustuvorligini ko‘rsatadi. U o‘rganilayotgan shaxsning
shaxsiyat tuzilishini chuqur bilishni, uning shaxsiy rivojlanishiga ta’sir qiluvchi
omillarni aniqlashni o‘z ichiga oladi, bu esa ijtimoiy pedagogika tomonidan
shaxsni rivojlantirishga yo‘naltirilganlik tamoyilini ijtimoiy tarbiyaning etakchi
prinsipi sifatida ajratishga olib keladi. Atrof-muhit nafaqat insonni o‘rab turgan
ijtimoiy makon, balki uning bevosita faoliyati, rivojlanishi va harakati zonasidir.
Shaxsning ichki tuzilmalari, uning ongi va xulq-atvorini shakllantirish jarayonida
faoliyatning etakchi rolini tan olishga asoslangan faoliyat yondashuvi ilmiy-
pedagogik muammolarni o‘rganishga ijtimoiy-pedagogik yondashuv bilan uzviy
227
bog‘liqdir. Ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal qilishda u ijtimoiy
normalar va holatlarni o‘zlashtirishning faoliyatga asoslangan xususiyatini, o‘sib
borayotgan shaxsni turli xil shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan faoliyatga
kiritish muhimligini hisobga olishni o‘z ichiga oladi. Subyektiv yondashuv
shaxsning subyektiv tabiatini rivojlantirish, shaxsni faol o‘zgartiruvchi
qobiliyatlari bilan faol, ongli shaxs sifatida tan olish muhimligini ko‘rsatadi.
Ijtimoiy-pedagogik masalalarga kelsak, u moslashuv jarayoni jarayonining
subyekt talqiniga tayanishni, shaxsni moslashuv jarayoni jarayonining faol
subyekti sifatida ko‘rib chiqishni, ichki o‘zini o‘zi o‘zgartirishga qodir,
shuningdek, atrof-muhit omillarining salbiy ta’siriga qarshi turishni o‘z ichiga
oladi. Bu yondashuvning ijtimoiy-pedagogik yondashuv bilan yaqin aloqasi
yuqorida ijtimoiy-pedagogik tahlilning funksional tamoyillari qatorida aniqlangan
ijtimoiy shakllanish jarayonining subyektivlik tamoyilida ifodalanadi. Ijtimoiy-
pedagogik muammolarni tahlil qilishning aksiologik yondashuvi shuni
ko‘rsatadiki, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlar shaxsning ichki dunyosi
orqali o‘tib, uning psixologik tuzilishiga shaxsiy qadriyat yo‘nalishlari shaklida
kiradi, bu uning xatti-harakati uchun ishtiyoq bo‘lib xizmat qiladi. Ijtimoiy
ta’limdagi aksiologik yondashuv shaxsni ijtimoiy qadriyatlar bilan tanishtirish
mexanizmlari va usullarini aniqlashni o‘z ichiga oladi.
Shu bilan birga, aksiologiyaning pozitsiyasi shundaki, umuminsoniy
qadriyat madaniyatda ishlab chiqilgan qadriyatlar shaxs tomonidan chuqur
o‘zlashtiriladi va ularga shaxsiy-semantik darajada biriktiriladi, agar ular ichki
tajribaga ega bo‘lsa va nafaqat tushunarli, balki kognitiv darajada o‘zlashtirilsa.
Yuqoridagilar bilan bog‘liq holda biz V.G. Bocharovaning ta’kidlashicha,
«Ijtimoiy-pedagogik yondashuv pedagogik voqelikni bilish va o‘zgartirishning
boshqa ilmiy-nazariy tamoyillari bilan birgalikda zamonaviy ta’lim va ijtimoiy
tizimlarni qurishning uslubiy asoslarini ishlab chiqishga imkon beradigan universal
usulni tashkil etadi». Ijtimoiy-pedagogik tahlilning kontseptual sxemasini taqdim
etish, uning etakchi funksional tamoyillarini taqsimlash haqiqiy pedagogik
amaliyotda ijtimoiy-pedagogik yondashuvni amalga oshirish tamoyillarini aniqlash
imkonini beradi.
228
 Ijtimoiy-pedagogik yondashuv bolaning atrof-muhit sharoitida moslashuv
jarayoni muammolarini hal qilish bo‘yicha tashkiliy-pedagogik chora-tadbirlar
majmui sifatida quyidagilarni nazarda tutadi: bolani o‘rab turgan mikromuhitni
malakali va maqsadli o‘rganish, uning moslashuv jarayoni potentsialini aniqlash;
bolaning ijtimoiy rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi omillar va sharoitlarni bartaraf
etish; bolaning muhitini ijtimoiy, psixologik va pedagogik jihatdan yaxshilash;
jamiyat mikrojamiyatining va uning subyektlarining mavjud ta’lim salohiyatiga
tayanish; bolalar va o‘smirlarni kattalar bilan birgalikda ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lgan rivojlanish tadbirlariga faol jalb qilish; oilalar va bolalarga har tomonlama
yordam ko‘rsatishda ko‘p tarmoqli mutaxassislarning birgalikdagi ishini jalb
qilgan holda fanlararo yondashuvni amalga oshirish; ijtimoiy sheriklikni amalga
oshirishda idoralararo yondashuvni amalga oshirish, turli idoralar muassasalari va
tashkilotlarining o‘zaro hamkorligi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning shakllantiruvchi bosqichlari natijalari
ham quyidagi tamoyillarga rioya qilgan holda ijtimoiy-pedagogik yondashuvni
pedagogik amaliyotga tatbiq etish samaradorligini ko‘rsatadi: sheriklik va
hamkorlik; madaniy muvofiqlik; jamiyat salohiyatiga tayanish; vorislik; ijtimoiy-
pedagogik yordamning profilaktik xarakteri; shaxsning o‘zini hayotiy faoliyatining
subyekti sifatida o‘z muammolarini hal qilish jarayoniga kiritish (o‘z-o‘ziga
yordam); pedagoglarning ijtimoiy-pedagogik kompetentsiyasini oshirish va
boshqalar.
Shunday qilib, ijtimoiy-pedagogik yondashuv, eng avvalo, inson va ijtimoiy
muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni uyg‘unlashtirish uchun barcha darajadagi
ijtimoiy-pedagogik faoliyatning ilmiy asosliligi, sifati va samaradorligini
oshirishga qaratilgan fundamental insonparvarlik pozitsiyasidir.
Shaxsga yo‘naltirilgan, faoliyatga asoslangan, subyektiv va aksiologik
yondashuvlar bilan birlikda ijtimoiy-pedagogik yondashuv zamonaviy
pedagogikaning uslubiy asosini tashkil qiladi. Pedagogik tadqiqot pedagogik
amaliyotda ijtimoiy-pedagogik yondashuvni amalga oshirish quyidagilarga imkon
beradi: birinchidan, uning ijtimoiy-pedagogik muammolarini aniqlash, ularning
ierarxiyasini o‘rnatish, ularni hal etish strategiyasi va uslubini ishlab chiqish;
229
ikkinchidan, muayyan muammolarni yuzaga keltiruvchi sabablar, omillar va shart-
sharoitlarni bartaraf etish, muammolar va salbiy hodisalarning yuzaga kelishi,
tarqalishi yoki kuchayishining oldini olishning pedagogik shartlarini ishlab
chiqish, asoslash va amalga oshirish; uchinchidan, ijtimoiy-pedagogik
muammolarning rivojlanishini bashorat qilish.
Yosh avlodni tarbiyalash jarayonida oila va maktab hamkorligiga katta
ahamiyat berilmoqda. Bu bir martalik harakat emas, balki butun ish tizimi. Oila
inson hayotidagi birinchi ijtimoiy qadamdir. U bolalarning ongi, irodasi, his-
tuyg‘ularini erta yoshdan boshlab boshqaradi. Ota-onalarning rahbarligi ostida bola
o‘zining birinchi hayotiy tajribasini, atrofdagi voqelik haqida boshlang‘ich
bilimlarni, jamiyatdagi hayot ko‘nikmalari va odatlarini oladi. Dunyoqarash
asoslarini shakllantirish, xulq-atvorning axloqiy me’yorlarini o‘zlashtirish,
odamlarga, ularning xulqi va harakatlariga munosabatni belgilashda oilaning o‘rni
katta. Oila tarbiyasining asosiy xususiyati shundaki, u o‘z mazmuniga ko‘ra
emotsional bo‘lib, ota-onalarning farzandlarga bo‘lgan mehrini, bolalarning ota-
onalariga nisbatan o‘zaro tuyg‘usini o‘z ichiga oladi. Ota-onalar oilada bolalarni
muvaffaqiyatli tarbiyalashi uchun asosiy pedagogik talablarni bilishlari va zarur
shart-sharoitlarni yaratishlari kerak.
Ota-onalar shaxsning to‘liq jismoniy va aqliy rivojlanishi uchun shart-
sharoitlarni yaratishga, bolaga xavfsizlik, muvozanat, ishonch hissi bilan
ta’minlash, uning atrofidagi dunyoga faol, manfaatdor munosabatni
shakllantirishga chaqiriladi. Ota-onalar o‘z farzandlarining rivojlanishi, tarbiyasi
va ta’lim olishlari uchun to‘liq javobgardirlar. O‘quvchilar faoliyatini tashkil
etishda ta’lim to‘g‘risidagi qonunni muvaffaqiyatli amalga oshirishda oila
maktabga yordam berishi kerak. Biroq, zamonaviy jamiyatda to‘liq bo‘lmagan,
ziddiyatli oilalar soni ko‘payib bormoqda va ota-onalarning ijtimoiy ish bilan
ta’minlanishi, ularning psixologik va pedagogik madaniyatining past darajasi bilan
birga, bolalar va ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar xarakterining o‘zgarishiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Shuning uchun ota-onalar bilan ijtimoiy va ijtimoiy-
pedagogik ish zamonaviy jamiyat uchun juda muhimdir.

230
 Binobarin, ayni damda oila va maktab o‘rtasidagi hamkorlikni
chuqurlashtirish, ota-onaning farzand tarbiyasidagi mas’uliyatini oshirish zarur.
Maktab esa bu ishni tashkil qilishi kerak. Shu munosabat bilan maktabda ijtimoiy
pedagog, o‘qituvchi, psixologning ushbu faoliyatni tashkil etishdagi ahamiyati
katta bo‘lib, ko‘plab muammolarni hal qilishda muhim qol o‘ynaydi. Yosh
avlodning intellektual barkamol, ma’naviy va jismonan sog‘lom bo‘lib voyaga
etish ida oila nihoyatda muhim o‘rin tutadi. Ta’limning ijtimoiy muammolari
nafaqat umumiy ta’lim jarayonining bevosita ishtirokchilari sifatida o‘qituvchilar
va ularning ota-onalarini, balki u yoki bu darajada aholining barcha qatlamlari
vakillarini doimo tashvishga solmoqda.
Tarbiyachilar, bolalar va ota-onalar uchun psixologik yordam.
Samarali ijtimoiy va ijtimoiy-pedagogik ishning muhim sharti ijtimoiy
o‘qituvchi va ota-onalarning hamkorligidir. Bolalar bilan ishlaydigan ijtimoiy
o‘qituvchi o‘z kasbiy faoliyati tabiatiga ko‘ra oilani mustahkamlashga munosib
hissa qo‘shishi mumkin. Maktabda oila va sinf rahbarlarining birgalikdagi ishini
tashkil etib, u oliy maqsad - har bir bolaning optimal shaxsiy rivojlanishini
ta’minlashga intiladi. Ta’limga yordam berish ijtimoiy pedagog tomonidan,
birinchi navbatda, ota-onalar bilan - ular bilan maslahatlashish orqali, shuningdek,
oilaga o‘z vaqtida yordam berish muammosini hal qilish uchun o‘yin vaziyatlarini
yaratish orqali bola bilan amalga oshiriladi. Oila hayotining tarbiyaviy funksiyasi
amalga oshiriladigan asosiy sohalari ota-onalik burchi, sevgi va qiziqish
sohalaridir. Ijtimoiy o‘qituvchi oila bilan ishlashda uchta asosiy rolni bajaradi:
Maslahatchi - oilada ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatlarning ahamiyati va imkoniyatlari haqida oilani xabardor qiladi;
bolaning rivojlanishi haqida gapiradi; bolalar tarbiyasi bo‘yicha pedagogik
maslahatlar beradi.
Maslahatchi - oilaviy huquq masalalari bo‘yicha maslahat beradi; oilada
shaxslararo o‘zaro munosabatlar masalalari; muayyan oilaga yo‘naltirilgan
ta’limning mavjud usullari haqida ma'lumot beradi; ota-onalarga oilada bolaning
normal rivojlanishi va tarbiyalanishi uchun zarur shart-sharoitlarni qanday yaratish
kerakligini tushuntiradi.
231
 Himoyachi - ota-ona shaxsining to‘liq tanazzulga uchrashi (alkogolizm,
giyohvandlik, bolalarga shafqatsiz munosabatda bo‘lish) va buning natijasida kelib
chiqadigan beqaror hayot muammolari, e'tiborning etishmasligi, ota-onalarning
bolalarga insoniy munosabati bilan duch kelgan taqdirda bolaning huquqlarini
himoya qiladi.
Ijtimoiy pedagogning ota-onalar bilan ishlashi ikki yo‘nalishda amalga
oshiriladi: ota-onalar jamoasi bilan va yakka tartibda.
Amalda uning eng oqilona shakllari rivojlandi: ota-onalarning umumiy va
sinf yig‘ilishlari, jamoaviy va individual maslahatlashuvlar, suhbatlar, ma'ruzalar,
konferentsiyalar, o‘quvchilarning oilalariga tashriflar, turli shakl va mazmundagi
matn materiallarini loyihalash, fotomontajlar, o‘quvchilar ishlarining
ko‘rgazmalari. Ota-onalar o‘quv jarayonini tashkil etishda ishtirok etadilar:
to‘garaklarga rahbarlik qilish, ota-onalar va bolalar bilan suhbatlashish,
o‘quvchilar bilan sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga tayyorgarlik ko‘rish,
ishtirok etish va boshqalar. Turli turdagi oilalardagi ota-onalar bilan hamkorlikda
ijtimoiy pedagog ijtimoiy-pedagogik faoliyat texnologiyalarini qo‘llaydi. Ijtimoiy-
pedagogik faoliyat texnologiyalarining eng muhim turlariga quyidagilar kiradi:
ijtimoiy diagnostika, ijtimoiy profilaktika, ijtimoiy reabilitatsiya, ijtimoiy tuzatish,
ijtimoiy terapiya. Ular har bir ota-onaga individual yondashish imkonini beradi va
yuzaga kelgan muammolarni hal qilishda yordam beradi. Ijtimoiy-pedagogik ish
shakllari - bolalar va yoshlarning ijobiy faolligi uchun shart-sharoitlarni yaratish,
moslashuv jarayoni jarayonining tegishli vazifalarini hal qilish, yordam va
qo‘llab-quvvatlashni ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy o‘qituvchining mijozlar bilan
o‘zaro munosabatlarini tashkil etish variantlari. Ijtimoiy-pedagogik ish amaliyotida
mutaxassislar juda ko‘p turli xil shakllardan foydalanadilar, ammo ularning
barchasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: funksionallik (ijtimoiy-pedagogik
faoliyatning ma'lum bir sohasi uchun ustuvorlik); tizimlilik (ayrim turdagi
shakllarni tayyorlash va o‘tkazish uchun maxsus talablarga muvofiqligi);
integratsiya (ba'zi shakllardan foydalanishda olingan natijalar boshqalarni amalga
oshirishga yordam beradi).

232
 Ijtimoiy-pedagogik ishda shakllar ishtirokchilar soniga qarab tasniflanadi
(individual, guruhli, ommaviy); dominant ta’sir vositalari: og‘zaki (ma'ruzalar,
suhbatlar, bahslar); amaliy (auksion, treninglar, xizmat ko‘rsatish yarmarkalari);
vizual (gazetalar, plakatlar, ijtimoiy reklama, videofilmlar); ijtimoiy-pedagogik
faoliyat sohalariga muvofiq: ijtimoiy profilaktika (ma'ruzalar, suhbatlar, treninglar,
bukletlar, videomateriallar);korreksiya-reabilitatsiya ishlari (ma'lum ko‘nikmalarni
shakllantirish mashqlari, yordam, maslahat va boshqalar); ijtimoiy-pedagogik
himoya (homiylik, maslahat, yozishmalar, hujjatlarni rasmiylashtirish).
Ota-onalar bilan ishlash shakllari.
Ota-onalarning kognitiv faoliyatini faollashtirishga imkon beruvchi ish
shakllari. Pedagogik usul - korxonalarda, ota-onalar ishlaydigan muassasalarda,
mikrorayonlarda, yozgi o‘yin maydonchalarida ota-onalarni tashvishga soladigan
muammolar bo‘yicha o‘qituvchilarning chiqishlari. Tegishli mavzularni aniqlash
uchun dastlabki so‘rov o‘tkazish mumkin. Bu, shuningdek, ota-onalarni tashvishga
soladigan nomaqbul hodisadan keyin amalga oshiriladi. Ota-onalarning savollariga
javoblar, guruh va individual maslahatlar, pedagogik adabiyotlarning sayohat
ko‘rgazmalari, tematik plakatlar, ota-onalar uchun so‘rovnomalar bo‘lishi mumkin.
Maqsad: ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish, oilada noxush hodisalarning oldini olish,
ota-onalar bilan aloqa o‘rnatish, ularning muammolarini pedagogik usullar bilan
hal qilish, ularni ota-onalar klublari, qo‘mitalari, kurslari va boshqalar bilan
hamkorlikka jalb qilish.
Ota-onalar konferentsiyasi 1960-yillarda mashhur bo‘lgan ota-onalar bilan
ishlash shaklidir. Unda oila tarbiyasining dolzarb masalalari bo‘yicha o‘qituvchilar
va ota-onalarning ma’ruzalari, savollarga javoblar va muayyan masala bo‘yicha
oilaviy tarbiya bo‘yicha tajriba almashish ko‘zda tutilgan. Тема конференции
сообщалась предварительно. Konferensiya mavzusi oldindan e’lon qilinar edi.
Uning o‘tkazilishi pedagogik va bolalar adabiyoti, o‘yinchoqlar, bolalar kiyimlari,
bolalar uchun idish-tovoqlar ko‘rgazmasi, ota-onalar va bolalar uchun varaqalar
tarqatish bilan birga o‘tkazilardi. Ushbu anjumanlar kasaba uyushma tashkilotlari
yordamida o‘tkazilganligi sababli, hozirda bunday yordam ko‘rsatilmagan,
homiylarni jalb qilish, konferensiyalarda ota-onalar va o‘qituvchilarning
233
chiqishlarini rag‘batlantirish, ota-onalar uchun oilaviy tarbiyaning dolzarb
masalalari bo‘yicha bukletlar, eslatmalar, risolalar ishlab chiqish zarur.
Maslahatlashuvlar ota-onalar bilan ishlashning bir shakli bo‘lib, oilaviy ta’limning
turli muammolari bo‘yicha murojaat qilgan ota-onalarga mutaxassis tomonidan
yordam ko‘rsatishni nazarda tutadi.
Ushbu muammolar maslahatchi uchun kutilmagan, shuning uchun ular
nafaqat chuqur tayyorgarlikni, balki muammolarni tahlil qilish, ularning sabablari
va oqibatlarini aniqlash, muammolarni hal qilishda tizimli yondashuvni talab
qiladi. Maslahatlashuvlar quyidagilar bo‘lishi mumkin: oilalar soni bo‘yicha:
ommaviy, guruh, individual; oila a'zolarining ishtiroki bo‘yicha: butun oila bilan,
ota, ona va bola bilan;) o‘tkaziladigan joyda: statsionar xonada (maktab, ijtimoiy
yordam markazlari) va statsionar sharoitlarda emas, sayohatda (korxonalarda,
ta’lim muassasalarida, yashash joyida, klublarda). Maslahatlashuvlar so‘roq,
suhbat, kuzatish, test o‘tkazishni o‘z ichiga oladi va shuning uchun maslahatchilar
ish joyida buning uchun barcha zarur vositalarga ega bo‘lishi kerak.
Korxonalarda maslahat byurolari, ota-onalar uchun oilaviy tarbiya bo‘yicha
punktlarning tashkil etilishi maqsadga muvofiq edi, chunki barcha ota-onalar
ijtimoiy yordam ko‘rsatish markaziga maslahat so‘rashlari mumkin emas, lekin bu
tanaffus paytida yoki ishdan keyin mumkin. Bunday byuro, punktlarda alohida
oilalarning oilaviy tarbiya tajribasi yoritildi, mustaqil ta’lim uchun adabiyotlar,
eslatmalar, bukletlar, kichik qo‘llanmalar taklif qilindi. Oila qutisi - oilaviy ta’lim
tajribasidan materiallar to‘plami. An'analarning tavsifi, oilaviy bayramlar, onaning
kundaligi, ularni hal qilish variantlari bilan qiyin vaziyatlarning tavsifi bo‘lishi
mumkin.
Oilalarga materiallarni o‘qish va almashish tavsiya etiladi. Ota-onalar bilan
olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik ishlarning yana bir ko‘rinishi ular o‘rtasida
bola huquqlari, oiladagi zo‘ravonlikning oldini olish, stress, nizolar, bolalar
injiqliklarini bartaraf etish, bolalarni xavfsiz xulq-atvorga o‘rgatish bo‘yicha buklet
va kichik qo‘llanma tarqatishdir. Ushbu bukletlarda bola huquqlariga oid xalqaro
hujjatlardan iqtiboslar, ularning tushuntirishlari, ularni qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar,
ushbu huquqlar buzilgan taqdirda murojaat qilish kerak bo‘lgan muassasalarning
234
manzillari, odatiy vaziyatlarning tavsifi va ularni hal qilish yo‘llari, ekstremal
vaziyatlarda o‘zini tutish bo‘yicha aniq maslahat va tavsiyalar mavjud.
Bilim auksioni - bu bilimlarni tekshirishning faol, ammo kam ma'lum
shaklidir. Kim oshdi savdosi quyidagilarni nazarda tutadi: Tayyorgarlik: a)
auktsionda qatnashish uchun arizalarni qabul qilish (javoblari bilan). Arizalar
jamoaviy va individual bo‘lishi mumkin, ular auktsion sheriklik (3-4 tashkilotchi)
tomonidan qabul qilinadi; b) ishxona dizayni (bolg‘a, minbar); c) tokenlardagi
narxlar ko‘rsatilgan sovrinlar. Kim oshdi savdosini o‘tkazish: uy egasi ariza haqida
xabar beradi, javoblarni tinglaydi, «kim ko‘proq?» Deb so‘raydi, munozarani
yopadi: «Sotilgan», hamma javob berganida, g‘oliblar sovg’alar olishadi. Xulosa:
sovg’alar olganlar sovrinlarni tanlaydilar. Eng faol ishtirokchilarga ham sovg‘alar
topshiriladi.
Ota-onalarning ma'rifat shakli - yig‘ilishlarda ta’lim holatlarini tahlil qilish.
Ta’lim holati - o‘quvchilar muhitida (guruhida) o‘qituvchi tomonidan maxsus
o‘rnatilgan ta’lim jarayonining holati; Bu hozirgi vaqtda o‘quv jarayoni sub'ektlari
o‘rtasida shakllangan, o‘qituvchi tomonidan shaxslararo munosabatlar tizimida va
har bir o‘quvchining shaxsiyatida ijobiy o‘zgarishlarga yo‘naltirilgan tashqi va
ichki sharoitlar, holatlar, munosabatlarning kombinatsiyasi. Ta’lim vaziyatlari
maxsus yaratilgan va kutilmagan bo‘lishi mumkin. Intellektual oilaviy kechalar
bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish, ma’rifat, salbiy hodisalarning oldini olish,
oilaviy munosabatlarni tuzatish maqsadida bir necha shakllarni o‘zida mujassam
etgan murakkab shakldir. Kechki mavzular. «Davra suhbati». Mavzu oldindan
tanlanadi va e'lon qilinadi. Dastlab, muammoni qo‘yadigan, uning dolzarbligini
asoslaydigan, o‘zaro tahlil qiladigan 3-4 ishtirokchi o‘rtasida suhbat o‘tkaziladi.
Qatnashuvchilar savollar berishadi va tinglashadi. Munozara uchun asosiy savol
qo‘yiladi.
Hozir bo‘lganlar o‘z xohishiga ko‘ra yoki o‘yin mobaynida (3 ta stolda
kesilgan chizmalar qilinadi, chizma elementlari oqshom boshida taqdimotchiga
beriladi) 3 ta jamoaga bo‘linadi: ma'ruzachilar, raqiblar, hakamlar hay'ati. Shu
bilan birga, oila a'zolari hatto turli jamoalarda bo‘lishlari mumkin. Ijtimoiy
o‘qituvchi o‘yin qoidalari va mavzusini aytib beradi. O‘yin qoidalari: 15 daqiqa
235
davomida guruhlar uchtadan iborat savollarni muhokama qiladilar (o‘yindagi rollar
soniga ko‘ra, keyingi turning har bir jamoasi o‘z rolini o‘zgartiradi), so‘ngra ular
berilgan savollar bo‘yicha hisobot mantiqini quradilar va ma'ruzachilarni
saylaydilar. U hozirgi vaqtda va bu shaklda real bo‘lmagan g‘oyalarni ilgari
surishga quriladi. Taklif etilgan g‘oyalar orasidan ularning istiqbollarini hisobga
olgan holda oqilonalari tanlanadi.
G‘oyalarni ishlab chiqish uchun 4-5 kishidan iborat guruhlar tuziladi, ular 20
daqiqaga tayyorgarlik ko‘rishadi, so‘ngra hakamlar hay'atiga o‘zlarining istalgan
va istalmagan kelajak haqidagi prognozlarini, ushbu shartlarda harakat qilishning
mumkin bo‘lgan variantlarini «Munozara» shaklida taklif qilishadi. Mavzu taklif
qilinadi. Ishtirokchilar ikki guruhga bo‘linadi: bayonotni himoya qiluvchilar va uni
inkor etuvchilar. Sudya oldindan belgilangan mezonlar «Doira» asosida ushbu
g‘oyani amalga oshirish mumkinmi yoki yo‘qmi, qanday sharoitlardaligini
aniqlaydi. 5-6 ishtirokchi muammoni muhokama qilish uchun stol atrofida
o‘tirishadi. Majburiy shart: har biri ketma-ket bir necha marta aylanada ishtirok
etadi. Hamkasbini tinglash, o‘z fikrini qisqacha ifodalash, aniqrog‘i, aytilganlarni
takrorlamasdan, kelishuvga kelish qobiliyati rivojlanadi.
«Hamkorlik» texnikasi. Bu guruh va individual ishlarning o‘zgarishi bilan
tavsiflanadi. Deyarli (10-15 daqiqa) guruh miya hujumidan so‘ng, ishtirokchilar
muammo haqida yana bir oz vaqt (5-10 daqiqa) individual ravishda o‘ylash,
qo‘shimcha g‘oyalarni yozish, mavjud takliflarni o‘zgartirish yoki kengaytirish
uchun tarqaladilar.
7. «Samarali o‘yin». «Muammoni shakllantirish». Maqsad - taklif qilingan
mavzu doirasidagi muammolarni aqliy hujum orqali aniqlash (ro‘yxatlash).
Mutaxassislar ilgari surilgan muammolarni tahlil qiladi va keyingi hal qilish uchun
eng muhimlarini tanlaydi.
«G‘oyalarni rivojlantirish». Maqsad - muammoning yechimini g‘oya
darajasida, batafsil spetsifikatsiyasiz topish. Mutaxassislar g‘oyalarni tahlil
qiladilar, keyingi ish uchun eng samaralisini tanlashadi.
«Modellashtirish». Maqsad - g‘oyalarni batafsil ishlab chiqish darajasida
konkretlashtirish.
236
 «Model himoyasi». U ilmiy kengashning ochiq yig‘ilishi sifatida
o‘tkaziladi, unda vakillar ishlab chiqilgan modellarni himoya qiladi. Ilmiy kengash
o‘yin ishtirokchilari orasidan saylanadi, himoya qilish tartibini belgilaydi,
hisobotlarni tinglaydi va tanlangan modellarni amalga oshirish uchun tavsiya
qiladi. Yechilishi kerak bo‘lgan muammolar: “Ideal oila”, “Oiladagi zo‘ravonlikka
barham berish”, “Oila a’zolari o‘rtasida salbiy odatlarning oldini olish”, “Oilada
ichkilikbozlik, giyohvandlik, chekish kabi illatlarga qarshi kurash”, “Oilada bolani
me’yorlashtirish”, “Oilada axloqiy tarbiya” (iqtisodiy, mehnat, estetik...). Aqliy
hujum - bu yangi g‘oyalarni yaratishga asoslangan usul. U kishilar tafakkurining
o‘ziga xos xususiyatlariga muvofiq amalga oshiriladi: fantaziyaga qodir bo‘lganlar
yangi g‘oyalar generatoriga, realistlar tanqidchiga aylanadi. Muammoni hal qilish
bosqichma-bosqich amalga oshiriladi: Muammoni jamoaviy hal qilish uchun
motivatsiya. Muammoning bayoni, mohiyati, paydo bo‘lish sabablari, allaqachon
qo‘llanilgan echimlar, ushbu chora-tadbirlarning samaradorligi, umuman olganda
mavjud bo‘lgan an'anaviy usullar va ularni qo‘llash imkoniyatlari, kelajak uchun
oqibatlari, asosiy savol: Qanday qilib oldini olish kerak ...? Qanday yo‘q qilish
kerak ...? Qanday yaxshilash kerak...? Intellektual oilaviy kechalar amalga
oshirilgan tadbirlarni sarhisob qilish va tahlil qilish bilan yakunlanadi.
Shunday qilib, ota-onalar bilan ijtimoiy-pedagogik ish shakllari ijtimoiy
o‘qituvchining kattalar bilan o‘zaro munosabatlarini tashkil etish variantlari bo‘lib,
ota-onalarning kognitiv faolligini oshirish, zarur vazifalarni hal qilish, yordam va
qo‘llab-quvvatlash uchun sharoit yaratishga qaratilgan. Ota-onalar bilan ishlash
samaraliroq bo‘lishi uchun ijtimoiy o‘qituvchi turli xil ish usullaridan ham
foydalanishi kerak, ulardan eng keng tarqalganlari: Pedagogik ma'ruza.
Ota-onalarga ta’lim nazariyasi bo‘yicha tizimli bilimlar berish, ularning e’tiborini
ma’ruza va suhbatlar orqali ta’limning dolzarb masalalariga qaratishni ta’minlaydi.
Pedagogik bilimlar universiteti ta’lim nazariyasi bo‘yicha jiddiy tayyorgarlikni
ta’minlaydi. Mashg‘ulotlar ma'ruza va seminar shaklida o‘tkaziladi. Ota-onalar
muammolarni muhokama qilishda ishtirok etadilar. Ota-onalarini uyiga tashrif
buyurish. Bu oila bilan aloqalarni o‘rnatishga, uning umumiy va pedagogik
madaniyatini, o‘quvchining yashash sharoitlarini aniqlashga, bolaga yagona
237
talablar bo‘yicha maslahat berishga, uning xatti-harakatlaridagi og‘ishlarni
muhokama qilishga, ularning oldini olish uchun zarur choralarni ko‘rishga yordam
beradi.
Siz o‘quvchilarning ota-onalarini taklifnoma yoki oldindan kelishilgan holda
tashrif buyurishingiz mumkin. Ijtimoiy o‘qituvchining kutilmaganda kelishi ota-
onalar uchun noqulaylik tug‘diradi. Uchrashuv davomida o‘qituvchi boladagi
ijobiy tomonlarni ta’kidlashi, kamchiliklarga xushmuomalalik bilan e'tibor berishi
va ularni qanday bartaraf etish haqida birgalikda o‘ylashi kerak. Tashrif jarayonida
ishonch va xayrixohlik muhitini yaratish juda muhimdir. Ota-onalarga tegishli
masalalar bo‘yicha aniq tavsiyalar, maslahatlar berishni ta’minlash maqsadga
muvofiq bo‘ladi. Savol-javob tarzida o‘tqaziladigan tematik kechalar oilaviy
tarbiya usullarini chuqur bilishga hissa qo‘shadi. Ular huquqni muhofaza qilish
organlari xodimlari, shifokorlar, psixologlar, ijtimoiy xodimlar, ta’lim
muammolari bilan shug‘ullanadigan mutaxassislarni taklif qilishadi. Ota-onalarni
psixologik va pedagogik adabiyotlar bilan tanishtirish. U ma'lum bir sinf
o‘quvchilari yoki alohida bolaning muammolariga muvofiq ota-onalar uchun
psixologik, pedagogik, ilmiy-ommabop adabiyotlar bo‘yicha tavsiyalarni tanlash
va berishni nazarda tutadi.
Nazorat uchun savollar:
1. Maktabgacha ta’lim muassasasida ota-onalar bilan ishlashning qanday
shakllari qo‘llaniladi?
2. Ota-onalar bilan ishlashning qanday shakllari mavjud?
3. Maktabgacha ta’lim muassasasining ota-onalar bilan ishiga nimalar
kiritilishi kerak?
4. Ota-onalar bilan ishlashning qanday usullaridan foydalanish mumkin?
5. Ota-onalar bilan ishlashda birinchi qadam qaysi?
6. Maktabgacha ta’lim muassasasida ota-onalar bilan individual ish shakllari
qanday?
7. Maktabgacha ta’lim muassasasi amaliyotida ota-onalar bilan qanday
rejalashtirish ishlari qo‘llaniladi?
8. Ota-onalar bilan ishlashda nimani e'tiborga olish kerak?
238
 9. O‘qituvchi va ota-onalar o‘rtasidagi an'anaviy muloqot shakllariga nima
tegishli?
10. Ota-onalar bilan ishlash shakli qanday nomlanadi?
11. Nima uchun ota-onalar bilan ishlash muhim?

19-MAVZU: MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI

TARBIYACHILARINING BOLALAR IJTIMOIY FAOLIYATIDAGI
O’RNI
Tayanch iboralar: yengil adaptatsiya, o‘rta adaptatsiya, og‘ir adaptatsiya,
adaptatsion bosqich, kompleks usul, mikroijtimoiy muhit, ijtimoiy adaptatsiya,
adaptatsion mexanizm, adaptatsiya
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan olib boriladigan ijtimoiy-pedagogik
faoliyat.
Adaptatsiya tushunchasi.

Adaptatsiya – organizmning tashqi muhit bilan adekvat

aloqalarning shakllanish xususiyati. Shuningdek, adaptatsiya
bu organizm faoliyatini tashqi muhit ehtiyojlariga qarab
o‘zgartirish qobiliyati hamdir.

Barcha tirik mavjudotlar o‘zgaruvchan, atrof-muhitga doimiy adaptatsiyani

ta’minlovchi mexanizmlarga ega. Bu qobiliyat gomeostaz asosida ro‘y beradi.
Biroq atrof-muhitning bunday o‘zgarishlarini oldindan ko‘ra bilish va unga
ko‘nika olish faqat insonga xosdir. Insonning bu yuqori adaptativ qobiliyati tug‘ma
bo‘lmay, insonning muhit bilan doimiy aloqasining oqibati sifatida rivojlanib
keladi.
Insonning ko‘nikish reaksiyalari shakllari ijtimoiy adaptatsiya sifatida
aniqlanishi lozim. Boshqa tirik mavjudotlardan farqli o‘laroq, inson ijtimiy muhit
o‘zgarishlariga ko‘nika olishi va bu holatlar uchun yurish-turish reaksiyalarini
ishlab chiqishi lozim.

239
 Insonda adaptatsion mexanizmlarda hal qiluvchi rolni ijtimoiy omillar
o‘ynaydi. Ilmiy-texnikaviy rivojlanish, urbanizatsiyaning tezlashishi tabiat va
kosmosni faol o‘zlashtirish, aloqa vositalarining kengayishi va
kompyuterlashtirish, davlatlararo integratsiya jarayonlari insonda o‘zgaruvchan
muhit sharoitlariga tez ko‘nika olish qobiliyatini shakllantirish masalasini
muhimlashtiradi. Bu qobiliyat shaxs rivojining yanada hal qiluvchi ahamiyatga ega
komponentiga aylanmoqda.
Insonning tug‘ilishi adaptatsiya borasidagi ilk sinovdir. Yangi tug‘ilgan
chaqaloqda ham ko‘nikish mexanizmlari mavjud bo‘ladi.
Biroq go‘daklik davrida muhit bilan faol o‘zaro munosabatlar natijasida oliy
nerv faoliyatida ba’zi murakkab funksiyalar vujudga keladi. Miyada axborot
to‘plash va uni qayta ishlash bolaga ijtimoiy muhitning ijtimoiy tajribasini
tarbiyaviy ta’sir orqali o‘zlashtirish imkonini beradi.
So‘nggi yillarda go‘daklik davridagi ijtimoiy adaptatsiyaga qiziqish ancha
ortdi.
Ta’lim muassasalalarida tarbiyalanayotgan barcha bolalar uchun ijtimoiy
adaptatsiya muammosi muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda bolaning ko‘nikish
imkoniyatlarini oshirish, uning ijtimoiy aloqalarini kengaytirish bola shaxsining
shakllanishi uchun nihoyatda katta ahamiyat kasb etmoqda.
Bola shaxsining rivojlanishi uning aloqalarining xilma-xilligiga bog‘liq.
Demak, bolaning har tomonlama rivojlanishi uning aloqalarining ham har
tomonlama rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ijtimoiy aloqalarning
barvaqt shakllanishi tarbiyaga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ijtimoiy adaptatsiya qobiliyati oliy nerv faoliyatining rivojlanishiga bog‘liq
ravishda postanal antogenezda shakllanadi. Bu jarayon hayotning ilk uch yilida
ayniqsa jadal kechadi.
Shaxsning ijtimoiy adaptatsiyasi uchun yangi ijtimoiy muhitdagi aloqa va
me’yorlar haqidagi ma’lumot muhim ahamiyatga ega. Yangi ijtimoiy talablarga
ko‘nikish bir qancha ruhiy-hissiy qiyinchiliklarni ham keltirib chiqaradi.
Bola ijtimoiy adaptatsiyani o‘z tajribasi asosida ta’lim-tarbiya jarayonida
o‘rganadi. Ijtimoiy adaptatsiya qobiliyatini hosil qilish ko‘nikish imkoniyatini
240
kengaytiradi. Shu bilan birga bolaning ko‘nikish imkoniyatlarida inqirozli holatlar
ham paydo bo‘ladi. Bu imkoniyatlar esa boshqalar bilan aloqalarning rivojlanishi,
bola miyasida axborotlarni qayta ishlashga bog‘liq bo‘ladi.
Bolada aniq bir mikroijtimoiy muhitning shartlari sifatida shakllanadigan
yurish-turish shakllari ijtimoiy adaptatsiyaning fiziologik holati hisoblanadi. Bu
sharoitlar o‘zgarganida, masalan, bolalar muassasasiga kirganda yurish-turishining
ham o‘zgarishi talab qilinadi. Turli yosh davrlarida bu turli darajadagi
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Bolalarning ta’lim muassasalaridagi adaptatsiyalarining asosiy xususiyati
bolada oilasida shakllanadigan ota-onasi bilan munosabati va safdoshlar bilan
shakllanadigan munosabatlari orasidagi farqdir.
Bolaning bolalar muassasasi jamoasiga ko‘nikishida bola doim uyda, oilasida
o‘tkazgan davrlarida shakllangan ota-onasi bilan munosabatlarining buzilishi
haqida gap ketmaydi. Bunda yaqin insonlari bilan ayrimli va oilaviy xarakterga ega
bo‘lmagan yangi aloqalarning shakllanishi nazarda tutilmoqda.
Bolaning yangi muhit sharoitlari bilan tanishganidanoq oldiga qo‘yilgan
talablar shubhasiz u yoki bu darajadagi qiyin masala hisoblanadi. Murakkablik
darajasi bolaning individual xususiyatlariga bog‘liq. Faqatgina ba’zi hollarda
murakkablik darajasi bola imkoniyatlaridan oshib ketadi. Shuning uchun bolaga bu
murakkabliklarni yengishga yordam beradigan yo‘llarni qidirish lozim, chunki,
ayni shu paytning o‘zida uning ijtimoiy aloqalarining kengayishi ham sodir
bo‘ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning bolalar muassasalari sharoitlariga
moslashuvi xususiyatlari.
Hayotning ilk uchinchi yilida bolalar bog‘chasiga qabul qilinish boladan shu
paytgacha shakllanib bo‘lgan yurish-turish stereotipini o‘zgartirishni talab qiladi.
Ham bolaning sog‘ligi, ham har tomonlama rivojlanishi borasida biror-bir noxush
hodisalar paydo bo‘lishini bartaraf etish uchun ijtimoiy pedagoglar ta’lim
muassasalari ishini takomillashtirish borasida yordam ko‘rsatishlari va bolalar
hayotini har tomonlama qulay tashkil qilishda ishtirok etishlari zarur.
Bu yoshdagi bolalarning xususiyatlari:
241
  organizm barcha tizimlarining funksional yakunlanmaganligi va ular
rivojlanishining nihoyatda tez sur’atidir;
 jismoniy va ruhiy rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi;
 go‘dak hayotining birinchi yillarida kattalarning o‘rni.
Bola tug‘ma yurish-turish shakllariga ega emas va u ijtimoiy muhitda
rivojlana turib uch asosiy komponentni: hudud (narsa-predmetlar, ulardan
foydalanish vositalari), vaqt (kundalik tartib) va muomala shakllarini o‘zlashtiradi.
Demak, bola tug‘ilishdanoq uning faolligi “bola-kattalar” munosabatlari ichida
tartibga solinadi.
Yosh bolalar yurish-turishining xarakterli jihati yuqori hissiyotchanlikdir.
Bolaning emotsional holati uning rivojlanishi va tarbiyalanganligi darajasiga
bog‘liq. Atrof-muhit va odatiy hayot tarzining buzilishi birinchi navbatda
emotsional holatning buzilishiga olib keladi.
O‘yin – bola faolligining asosiy va o‘ziga xos shaklidir. Bu o‘sayotgan bola
organizmining tabiat, atrof-muhit ob’ektlari haqida ma’lumot yig‘ishga, kattalarga
taqlid qilishga, faol harakat qilishga ehtiyojidir. O‘yin bolaning muhit bilan o‘zaro
aloqasi shakllanadigan faoliyat turidir. Shuningdek, o‘yinlarda bola bajara
olmaydigan talablar qo‘yilmaydi. Bundan kelib chiqadiki, o‘yin bola hayoti,
madaniyati va faoliyatini tashkil qilish shakli sifatida bolaning yangi muhitga
ko‘nikish shartidir.
Yuqorida aytilganlarni barchasini inobatga olib, ijtimoiy pedagogning ta’lim
muassasidagi bolalarning muvaffaqiyatli adaptatsiyasiga qaratilgan faoliyati
quyidagilar ekanligini aytsak bo‘ladi:
1. Adaptatsion bosqichning kechishini og‘irlashtiruvchi va bolalarning
kasallanish darajasini oshiruvchi yetakchi biologik va ijtimoiy omillarning
kompleks tuzilmasini aniqlash;
2. Kompleks usullardan foydalangan holda adaptatsion bosqichning tahlili;
3. Adaptatsion bosqich kechishini yengillashtiruvchi va qulay sog‘liq holatini
saqlashga yordam beruvchi chora-tadbirlarni izlash va ishlab chiqish.
Ijtimoiy adaptatsiya bolaning ruhiyatida qizg‘inlikni paydo qilmasdan iloji
yo‘q. Buning ilk namoyon bo‘lish shakllari emotsinal holatning buzilishidir.
242
 Adaptatsiyaning noxush holatlarini maksimal bartaraf etish uchun ijtimoiy
pedagog 9oylikdan 1,5 yoshgacha bo‘lgan bolalar mikro ijtimoiy muhitdagi
o‘zgarishlarni og‘ir o‘tkazishlarini inobatga olishi lozim. Shuningdek, adaptatsiya
jarayonini oilaviy tarbiyaning quyidagi kamchiliklari ham og‘irlashtirishi mumkin:
 noto‘g‘ri ovqatlanish;
 bolani noto‘g‘ri belash;
 salbiy odatlar;
 yoshiga mos kelmaydigan ko‘nikmalar;
Ijtimoiy pedagog faoliyati uch bosqichdan iborat bo‘lishi kerak: tashxis,
tayyorlov, amaliyot.
Ijtimoiy-gigiyenik jihatlarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda emizikli va
maktabgacha yoshdagi bolalarning adaptatsiya davrida bir qator muhim
parametrlarni, ya’ni kasallanish, yurish-turish, ruhiy rivojlanishidagi o‘zgarishlarni
e’tiborga olish kerakligi ta’kidlanadi.
Ijtimoiy pedagog bolalarning ko‘nikish darajasini aniqlashi uchun quyidagi
tasnifga tayanishi lozim:

1. Yengil adaptatsiya – bolaning yurish-turishi 10-15 kun ichida me’yoriy

holatga qaytadi. Bola MTMga qatnay boshlaganidan so‘ng bir oy o‘tgach,
o‘zini me’yorda tuta boshlaydi.

2. O‘rta adaptatsiya – bolaning yurish-turishi yoki emotsional holatidagi

o‘zgarishlar 15-30 kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Agar avval unda ozish
kuzatilgan bo‘lsa, keyinchalik u o‘z vaznini tiklab oladi. MTMga qatnay
boshlashidan bir oy mobaynida bir marotaba yengil kasallikka chalinadi va 7-
10 kun MTMga kelmasligi mumkin.

3. Og‘ir adaptatsiya shunda namoyon bo‘ladiki bolalarda tez-tez qaytadan

kasal bo‘lish kuzatiladi va u kasalliklar ba’zi hollarda jiddiy tus olishi mumkin
(bronxit, pnevmaniya). Bu holatda adaptatsiya bir oydan ziyod vaqtga
cho‘ziladi, rivojlanish va sog‘liq ko‘rsatgichlarida noxush holatlar ham
namoyon bo‘ladi.

243
Birinchi bosqich patronaji xaritasi:
1. Ota-onasi haqida ma’lumotlar:
 otasi (F.I.Sh., tug‘ilgan yili, mansabi, ish joyi);
 onasi (F.I.Sh., tug‘ilgan yili, mansabi, ish joyi);
 onasida homilaning kechishi va bola tug‘ilishi.
2. Maishiy sharoitlari:
 istiqomat qiluvchilar soni;
 yashash joyiga baho berish (qulayliklari);
 yuvinish moslamalari;
 yashash joyi havosining tozaligi;
 bola bilan birga yashayotgan bolalar qaysi muassasalarga qatnashadi?
3. Bola haqida ma’lumotlar:
 yoshi;
 sog‘ligi;
 bolaga kim g‘amxo‘rlik qiladi?
 bolaning kun tartibi qanaqa?
 u alohida xona, krovatga egami?
4. Bedorlik vaqti:
 bola bedorlik vaqtini qanday o‘tkazadi?
 uyg‘oqlik davrining uzunligi;
 sevimli o‘yinchoqlari;
 kiyinish-yechinish, yuvinish jarayonlariga munosabati;
 kattalarning bolaga munosabatlari;
 bolaning kattalarga munosabati;
 bola bilan tez-tez sayr qilishadimi?
5.Ovqatlanish:
 ovqatlanish tartibiga amal qilinadimi?
 bola nima yeydi?
 nima yordamida ovqatlantirishadi (butilkami, qoshiqdami)

244
  bolaning ishtaxasi, faolligi.
6. Uyqu:
 bolani uxlatishda o‘zini tutishi;
 uyqudagi kiyimi;
 bola qanday uxlab qoladi (tez, tinch)?
 kuniga necha marta, qancha uxlaydi?
 uyqu xarakteri va uzunligi;
 qanday uyg‘onadi (tinch, yig‘i bilan)?
 bola kunduzi qayerda uxlaydi (kravat, xona, ko‘cha)?
 tunda qanday uxlaydi?
 bolani uxlatish uchun unga so‘rg‘ich berishadimi?

1-jadval
Adaptatsiya varaqasi
MTM______ guruh_____ tug‘ilgan sanasi_________
MTMga kirish sanasi________
Kirishdagi yoshi: yosh, oy.

Sana Ishta- Uyqu Hissiy Katta- O‘yincho O‘zini Tavsiyalar

hasi uzunligi, holati larga q- tutishi
xarakter muno- larga
sabat munosab
at

Adaptatsiya varaqasida bolaning hissiy holati, uni ishtahasi, uyqusi inobatga

olinadi. Shuningdek, unda kattalar, boshqa bolalar bilan munosabati, individual
xususiyatlar ham qayd etiladi. Bu usuldan foydalanilganda adaptatsiya

245
bosqichining tugashi deb shartli ravishda bola yurish – turishining normallashuvi
olinadi.
Tayyorlov bosqichi o‘z ichiga ijtimoiy pedagog tomonidan muayyan vaziyat
asosida qabul qilinadigan bir qancha chora-tadbirlarni qamrab oladi:
 Og‘ir adaptatsiya sabablarini aniqlash;
 Tuman pediatri, tibbiy xodimlar, psixolog, ta’lim muassasi tarbiyachilari
bilan aloqa va hamkorlik o‘rnatish;
 Bolalarning MTM, bolalar bog‘chalariga kirishlaridan avval
sog‘lomlashtirish chora-tadbirlarini nazorat qilish;
 Bolalarga ijtimoiy pedagogik yordam rejasini tuzish;
 Bolaning ta’lim muassasalarida yengil adaptatsiyasi uchun oilalar bilan
aloqalar o‘rnatish;
 Maktabgacha yoshdagi bolalarning adaptatsiyasi uchun ijtimoiy
pedagogik, ijtimoiy ruhiy, tibbiy chora-tadbirlarni aniqlash.
Amaliy bosqich quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
 Oila va ta’lim muassasasida bolaga bir xil yondashuvni shakllantirish;
 Oila bilan aloqalar – bolaning MTMga qatnay boshlaganida 3-4 kun
mobaynida onasining ishtirok etishi;
 Axborot bazasining kengayib borishi;
 Bolalarni ruhiy-emotsional qo‘llab-quvvatlash.
Mavzu yuzasidan nazorat savollar:
1. Adabtatsiya nima va uning qanday turlari bor?
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning bolalar muassasalari sharoitlariga
moslashuvi xususiyatlari
3. Yengil adaptatsiya qanday namoyon bo‘ladi?
4. O‘rta adabtatsiyaning namoyon bo‘lishi qay holatda kechadi?
5. Adabtatsiya qanday hollarda yomonlashishi mumkun?

Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:

“Bahs-Munozara” metodi

Muammoli savol beriladi

Turli 246
fikrlar bildiriladi
 Fikr- mulohazalar tinglanadi

Fikr-mulohazalar tahlil qilinadi

Aniq va maqbul yechim tanlab olinadi

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Mavzuga oid manbalar bilan ishlash.
Mavzuga oid test topshiriqlari:

1.Ijtimoiy maktabgacha ta’lim bu –

a) Davlat tomonidan tashkil etiladigan tashkilot
b) Xususiy tashkil etilgan tashkilot
c) Nodavlat talimga qarashli tashkilot
d) Tarbiya maskani
247
2.«Bolalarning ijtimoiy moslashuvi» fanini o‘qitishning maqsadi nimadan
iborat?
a) Bo‘lajak tarbiyachilarni mustaqil davlat O‘zbekiston Respublikasining yangi
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy husisiyatlarini hisobga olgan holda kichik maktab
yoshidagi bolalarni muvofaqqiyatli tarbiyalashga tayyorlash
b) Tarbiyalash metodlarini o‘rganish
c) Tarbiyaviy ishlarning shakllarini to‘g‘ri tashkil etish
d) Tarbiya qonuniyatlari bilan tarbiya shakllarini bilish.
3.«Bolalarning ijtimoiy moslashuvi» faninining asosiy maqsadi qaysi qatorda
tug‘ri ko‘rsatilgan?
a) Ma’naviyat, ma’rifat, odob, axloq va boshqalarda tarbiya metodikasining
dolzarb muammolarni ko‘rib chiqish, maktabdagi tarbiyaviy ishlar jarayonida
qo‘llaniladigan metod, vosita, shakl va bolalar uyushmalari haqida tushunchalar
berish;
b) Fanni rivojlantirish
c) Yosh avlodni rivojlantirish
d) Tarbiya jarayonini optimallashtirish
4.- bu tarixiy va ijtimoiy voqelik bo‘lib, insonlarning hayotda egallagan boy
tajribalarini kelajak avlodga etkazishga qaratilgan murakkab, ziddiyatli,
uzoq muddat davom etadigan jarayoni bo‘lib, u insonlarning tafakkurini
yuksaltirishga qaratilgandir?
a) Tarbiya
b) Ta’lim
c) O‘qitish
d) O‘rgatish
5.Birinchi ota-onalar yig‘ilishlarini o‘tkazishga tayyorgarlik qanday
shakllarda bo‘ladi?
a) Ko‘riladigan masalar yuzasidan bir oy oldin tarbiyachining shaxsiy
tayyorgarligi
b) Tarbiyachining umumiy tayyorgarligi
c) Birinchi ota-onalar majlisini o‘tkazishda ota-onalarning tayyorgarligi
248
 d) Majlisni o‘tkazishga doir maktabgacha ta’lim tashkilotining tayyorgarligi.
6.Jamoa deganimiz nima?
a) Yagona maqsad atrofdida birlashgan gurux
b) Yangi fikrlarga ega bo‘lgan gurux
c) 4-5 kishidan iborat bo‘lgan gurux
d) Yangi bilimga ega bo‘lgan gurux
7.Jamoa orasida shakllantiriladigan an’analar nechta va qanday
ko‘rinishlarda bo‘ladi?
a) 2ta. Kundalik turmush an’analari, bayram an’analari
b) 1 ta. An’anaviy
c) 3ta. Bayram an’analari, kechalar, tadbirlar
d) 4ta. Bayram an’analari, kontsertlar, to‘garaklar, faoliyatlar
8.Ijtimoiy so‘zining ma’nosi…
a) (lotinchada socialis-umumiy) tushunchasi ostida insonlar orasidagi o‘zaro
munosabatlarning turli shakllari bilan bog‘liq barcha jarayonlar tushuniladi.
b) Bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir, shuningdek
ijtimoiy institutlar faoliyatining tarbiyaviy ta’sirini o‘rganishdan iboratdir.
c) Bunday holda, ular mutaxassisning amaliy faoliyatini belgilaydigan
normalar, qoidalar shaklida harakat qilishadi.
d) Fan kategoriyalari shu fanda qo‘llaniladigan yanada kattaroq, amaliy
tushunchalardir.
9.Ijtimoiy pedagogika fanining asosiy vazifasi nima?
a) Ijtimoiy tarbiya muammolarini o‘rganishdan iborat.
b) O‘zaro munosabatlarida ro‘y beradigan faoliyat
c) Bevosita insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta’sir.
d) Tarbiyaning eng umumiy vazifalarini belgilashdan iborat.
10Shartli reflekslar fondini boyitish, xarakterni rivojlantirish, xotira, fikrlash,
hissiy-irodaviy sohani rivojlanishning qaysi turiga misol bo‘ladi?
a) Aqliy rivojlanish
b) Fizik rivojlanish
c) Fiziologik rivojlanish
249
 d) Ijtimoiy rivojlanish

20-MAVZU: TA’LIM, TARBIYA, RIVOJLANTIRISH VAZIFALARINI

HAL ETISHGA KOMPLEKS IJTIMOIY PEDAGOGIK YONDASHUV
Reja:
1.Ijtimoiy pedagogning maktab yoshidagi bolalar bilan olib boradigan
faoliyati
2.Ta’lim, tarbiya, rivojlantirish vazifalarini hal etishga kompleks ijtimoiy
pedagogik yondashuv
Tayanch iboralar: ota-onalar qo‘mitasi, funksional munosabat,
submadaniyat, eksperimental tadqiqot, pedagogik ish.
Ijtimoiy pedagogning maktab yoshidagi bolalar bilan olib boradigan
faoliyati.
Maktab yoshidagi bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish ta’lim
muassasalaridagi ijtimoiy pedagogik ishdan tubdan farq qiladi. Bu faoliyat
o‘quvchilarning doimiy kamol topishlari va ta’lim olishlariga bog‘liq maktabdagi
ijtimoiy pedagogik faoliyatning barcha jihatlarini bir bobda ochib berishning iloji
yo‘q shuning uchun biz eng muhim vaziyatlarini ochib berishga harakat qilamiz.
Respublikamizda maktab o‘quvchilari bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borish
rivojlanmoqda. U qisman moziy tajribasi, qisman zamonaviy pedagogik tibbiy,
psixologik, yuridik faoliyat turlariga tayanib ish olib bormoqda. So‘nggi yillarda
pedagogik jamoalar ham paydo bo‘lib, ularda maktab nafaqat ta’lim-tarbiya
masalalarini, balki o‘quvchining boshqa bir qator ijtimoiy muammolarini ham
yechmoqda. Davlatimizdagi o‘zgarishlar mavjud ta’lim tizimiga ham o‘z ta’sirini
ko‘rsatdi. Chunki unda jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar aks
etmasligi mumkin emas. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi”dan kelib chiqib, umumta’lim maktabi o‘zining o‘quv, tarbiyaviy va
ijtimoiy vazifalarini ko‘rib chiqib, birinchi o‘ringa quyidagi ijtimoiy vazifalarni
qo‘ymoqda:

250
 ta’limni bolalar va o‘smirlar manfaati asosida tashkil qilish;

maktabda tarbiya ishini ta’lim bilan teng yuritish;

maktab faoliyatini qayta yo‘naltirish;

maktab ishini takomillashtirish;

o‘quvchilarning bilish faolligini oshirish, turli bolalar klublari tuzish

Maktabning asosiy ijtimoiy vazifasi bolaning ta’lim-tarbiya olishga bo‘lgan

huquqini amalga oshirish hisoblanadi. Zamonaviy maktab sharoitlarida bolalarning
ijtimoiy pedagogik himoyasi quyidagicha amalga oshmoqda:
Maktab ma’muriyati, sinf rahbarlari, guruh tarbiyachilari, kam ta’minlangan
oilalar farzandalariga moddiy yordam, bepul ovqatlanish tashkil qilishadi. Sinf
rahbarlarning bolaning oiladagi holatini o‘rganishadi, qiyin bolalar bilan alohida
shug‘ullanishadi.
Maktabda psixologlar bola qobiliyatlari va qiziqishlarini o‘rganishadi. Ular
ota-onalar va bolalarga maslahat berishadi.
Maktabda mavjud bo‘lgan sog‘liqni saqlash xizmati maktab o‘quvchilarini
tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishadi, jismoniy tarbiya guruhlari tuzishadi, kuchsiz
bolalarga maxsus ovqatlanish tashkil qilishadi, karantin sinflarini nazorat qilishadi.
Maktabda ijtimoiy ishga maktab direktori o‘rinbosarlaridan biri rahbarlik
qiladi. Tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari maktabning ta’lim
muassasalari, turli davlat tashkilotlari bilan aloqasiga katta e’tibor qaratadi.
Ota-onalar qo‘mitasi ham o‘z o‘rnida tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ishlashga
yordam beradi. Turli davlatlarda ijtimoiy pedagog ishiga ikki yondashuv mavjud: u
maktab bilan hamkorlik qiladi yoki u maktabning shtatli xodimi hisoblanadi.
Maktab bilan hamkorlik qila turib ijtimoiy pedagog tez-tez maktabga borib
turadi. Ota-onalar va o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlarining yaxshilanishiga
251
yordam beradi, dars qoldirish sabablarini aniqlaydi. U bolalar bilan qo‘pol
munosabatda bo‘lgan oilalarni, jismoniy va ruhiy nuqsonli bolalarni aniqlaydi.
Bola yoki oilaga yordam berish maqsadida bolaning uzoq davom etgan kasalligi
sabablarini surishtiradi, bola o‘qishda ortda qolmasligi uchun u bilan uyda va
kasalxonada alohida shug‘ullanadi. Bola tarbiyasidagi muammolarni hal qilish
uchun huquqshunos, shifokor, militsiya hodimlari xizmatidan foydalanadi.
Ko‘pgina G‘arbiy Yevropa davlatlarida ijtimoiy pedagog maktabning shtatli
xodimi hisoblanadi. U ijtimoiy yordamga muhtoj bolalarni aniqlaydi. Bu bolalar
maktab kursini o‘zlashtirishga qobiliyati yetmaydigan bolalardir. Bu bolalar
maktab yoki oilada ruhiy tushkunlikni boshdan kechirishadi. Odatda bu bolalar
voyaga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiya ro‘yxatida turishadi. Ba’zan bolalar
va ularning atrofidagilar bilan munosabatlarini oydinlashtirish yetarli yordam
beradi. Ijtimoiy pedagog o‘quvchining maktabdan tashqari vaqtini tashkillashtirib,
o‘z tarbiyaviy ishini olib borishida ota-onalar bilan hamkorlik qiladi. Hamkorlik
yuzasidan seksiya, klublar, har xil mehnat, turistik bo‘linmalar tashkil qiladi.
Ijtimoiy pedagog pedagogik jamoaning tarbiyasi og‘ir bolalar bilan ish olib
borishini tartibga soladi. U maktab pedagogik jamoasiga doimiy tarzda sinfdagi
psixologik muhit to‘g‘risida axborot beradi. Aynan shu holat maktabda ijtimoiy ish
olib borishning rejasini tuzishda muhim ahamiyatga ega.
Ijtimoiy pedagog maktabdan haydalgan bolalarga alohida e’tibor qaratishi
kerak. U ularni boshqa maktabga joylashtirishga, yangi jamoaga ko‘nikishlariga
yordam ko‘rsatadi. Ijtimoiy pedagog dars soatlari vaqtida noqonuniy ishlab yurgan
bolalarni aniqlaydi, ularning o‘qish masalasini hal qiladi. U ko‘p bolali oilalarning
barcha imtiyozlaridan foydalanishlari, bolalarning reabilitatsion markazlarga
qatnashlarini nazorat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va sinf rahbarlari
tumandagi oila va o‘quvchilarni o‘rganib chiqishadi. Ijtimoiy yordamga muhtoj
bolalarga e’tibor berishadi, tarbiyasi og‘ir bolalarni tarbiyalashda oilalarga yordam
berishadi.
O‘quv ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari o‘z faoliyatida to‘garak,
seksiya, klublarni tashkil qilish, o‘qituvchining o‘quvchilar bilan individual

252
ishlashini, yashash joyida bolalar bilan konsultatsiya o‘tkazish, alohida pedagogik
e’tiborga muhtoj bolalar bilan ish olib borishni nazorat qiladi.
Alohida fanlardan dars beruvchi o‘qituvchilar bolalarning qiziqishlarini
o‘rganib chiqib, ularni turli to‘garak va seksiyalarga jalb qilishadi. Maktabda turli
tadbirlar o‘tkazishadi. Bu tadbirlarni o‘tkazishda ota-onalar va sobiq o‘quvchilar
yordamidan foydalanishadi, maktabga mashhur kishilarni chaqirishadi.
Maktab yoshidagi bolalarning ijtimoiylashtirish omili.
Bolalar submadaniyatini shakllantiruvchi tengqurlar jamoasidir. Ijtimoiy
pedagog bu hodisalarning funksiyalarini bilishi, ularning o‘quvchilarning shaxsiy
xislatlari va ijtimoiy munosabatlarini rivojlantirishdagi o‘rinlarini ko‘ra olishi
lozim.
Tengqurlar jamoasi va bolalar submadaniyati. Bola ijtimoiylashuvining
shartlaridan biri tengqurlar bilan munosabatga kirishishidir. Bu munosabat MTM
guruhi, maktab sinflari, turli norasmiy bolalar va o‘smirlar birlashmalari kabi
kichik guruhlarda shakllanadi. Bolalar va o‘smirlar guruhlarida tengdoshlar orasida
funksional, emotsional shaxsiy munosabatlar o‘rnatiladi.
Funksional munosabatlar bolalar faoliyatining alohida sohalari (mehnat,
o‘qish)da qayd etilgan bo‘lib, kattalarning bevosita rahbarligi ostida guruhdagi
xulq-atvor normalarini o‘zlashtirish orqali shakllanadi. Tengdoshlar guruhining
hamma a’zolari ham yosh jihatdan teng bo‘lmaydi. Bu guruhga har xil yoshdagi,
biroq umumiy qadriyatlar, munosabatlar tizimi yoki qiziqishlari bilan birlashgan
bolalar ham kirishi mumkin. Tengdoshlar guruhi a’zolarining soni turlicha bo‘lishi
mumkin. O‘rtoqlar guruhida 2-3 dan 5 gacha, og‘aynilar guruhida 7-9 gacha,
asotsial guruhlarda 20 tagacha, rasmiy guruhlar - sinf, to‘garak va boshqalarda 30-
40 tagacha a’zo bo‘lishi mumkin.
Tengqurlar guruhi odatda a’zolarning hududiy yaqinligi asosida shakllanadi.
Tengqurlar guruhi individual qiziqishlarning mos tushishi, rasmiy tashkilot(sinf,
boshqalar) borligi va guruh a’zolari o‘rtasida shaxsiy munosabatlar mavjudligi
tufayli shakllanadi. Bu munosabatlar guruh a’zolarining xarakter va o‘zaro
ta’sirlarida, shuningdek sinfda rollarni taqsimlashda namoyon bo‘ladi.

253
 Birinchidan yetakchi ajralib chiqadi. Eksperimental tadqiqotlarda yetakchisi
bo‘lmagan guruh aniqlanmagan. Sohaviy yetakchilar ham bo‘lishi mumkin.
Masalan, aqliy, emotsional, ishbilarmon yetakchi bo‘lishi mumkin. Tenqurlar
guruhini bir necha parametrlar bo‘yicha tasniflashimiz mumkin:
Ijtimoiy tizimdagi yuridik maqomiga ko‘ra tengqurlar guruhlari rasmiy, ya’ni
jamiyat tomonidan tan olingan, biror bir davlat yoki jamoat tashkiloti bilan bog‘liq
bo‘lgan guruhlar va norasmiy (o‘z-o‘zidan mavjud bo‘lgan) guruhlarga bo‘linadi.
Ijtimoiy psixologik maqomiga ko‘ra ular ikkiga bo‘linadi, ya’ni mansublik guruhi
– uning haqiqiy a’zolari mavjud (sinf, sport klubi va boshqalar) va inson hayolan
tayanadigan referent guruhi.
Faoliyat yuritishning barqarorligi va uzoq muddatliligiga qarab doimiy,
vaqtinchalik hamda tasodifiy guruhlarga ajratiladi.
Hudud jihatidan ular hovli, mahalla yoki biror bir muassasa tarkibida faoliyat
yuritishlari mumkin.
Yetakchilik borasida ular demokratik va avtoritar guruhlarga bo‘linadi.
So‘nggi o‘n yilliklarda tengqurlar guruhlari voyaga yetayotgan avlod
ijtimoiylashuvida eng muhim mikroomillardan biriga aylandi. Avvalgi davrlarga
qaraganda ularning o‘rni ancha jiddiylashdi, bunga bir qator jarayonlar o‘z ta’sirini
ko‘rsatdi. Urbanizatsiya shunga olib keldiki, borgan sari ko‘p bolalar, o‘smirlar
shaharlarda yashashyapti va u yerda ko‘proq tengdoshlar bilan muomala qilish
imkoniga ega bo‘lishmoqda. Bu muomalani kattalar to‘liq nazorat qila olishmaydi.
Katta oilaning kichiklashuvi, bir bolali va to‘liqsiz oilalarning ko‘payishi,
oilalarning noto‘g‘ri tashkillashtirilganligi, bolalar uchun oiladagi emotsional
aloqalarning yetishmovchiligini uydan tashqarida to‘ldirish zaruriyatini keltirib
chiqaradi. Umumiy o‘rta ma’lumot OAVlar shunga olib keladiki, voyaga
yetayotgan avlod o‘zlarining savodxonliklari va madaniy rivojlanishlari darajasiga
ko‘ra ancha tenglashib qolishdi. Shuningdek, bolalarning tengqurlar guruhlariga
birlashishlariga nafaqat kiyim-kechak yoki turmak, balki hayot tarzini ham
belgilab beruvchi moda ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Bolalar, o‘smirlar va o‘spirinlar
bir vaqtning o‘zida bir necha bir-biridan farqlanuvchi guruhlarga a’zo bo‘lishlari
mumkin. Rasmiy guruhlar (sinf, sport to‘garagi va boshqalar) bolalar
254
ijtimoiylashuviga ular hayotiy faoliyatining mazmuni, ularda shakllangan o‘zaro
munosabatlarning xarakteriga bog‘liq ravishda ta’sir ko‘rsatadi. Norasmiy guruhlar
bolalar, o‘spirinlar va o‘smirlar ijtimoiylashuviga ularning tarkibi,
yo‘naltirilganligi, yetakchilik turiga ko‘ra ta’sir ko‘rsatishadi.
Turli yosh va ijtimoiy madaniy xususiyatlarga ega bo‘lishiga qaramay,
tengqurlar guruhining ijtimoiylashuvdagi funksiyalari universaldir. Birinchidan,
guruh a’zolarini shu jamiyat madaniyatiga o‘rgatadi, ya’ni ularning xulq-atvorini
guruh a’zolarining milliy, diniy, mintaqaviy, ijtimoiy mansubligiga moslashtiradi.
Ikkinchidan, tengqurlar guruhlarida ijobiy xulq-atvorga o‘rgatiladi. Bu ularga
namunaviy xulq-atvorlarni ko‘rsatish, g‘ayriijtimoiy xulq-atvorlarga nisbatan chora
qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Uchinchidan, tengdoshlar guruhlari bolalar,
o‘smirlar va o‘spirinlarning kattalar, xususan ota-onalar ta’siridan
avtonomlashuvlari jarayonida muhim o‘rin tutadi. To‘rtinchidan, guruh o‘z
a’zolariga yosh submadaniyatidan mustaqil bo‘lish imkonini beradi.
O‘rtoqlar va og‘aynilar guruhlari kiyinish, yurish-turish borasida tengdoshlar
jamiyatiga mos bo‘lishga harakat qilishadi. Shu bilan bir vaqtda o‘z
mustaqilliklarini ham saqlashadi. Ya’ni boshqa bolalarni o‘z guruhlariga
qo‘shmaslikka harakat qilishadi. Beshinchidan, tengdoshlar guruhlari bolalar
tomonidan o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini belgilab olish masalalarini yechishga
qulay yoki noqulay sharoitlar yaratib beradi. Oltinchidan, guruh o‘z a’zolari
tomonidan “ekologik chuqurlik” sifatida qabul qilinadigan spesifik ijtimoiy
tashkilot hisoblanadi.
Guruhda emotsional va shaxsiy munosabatlar ham shakllanadi. Bolalar va
yosh o‘smirlar guruhlarida emotsional munosabatlarning asosiy funksiyasi
tengqurlar xulq-atvorini umumqabul qilingan xulq-atvor normalariga moslashdir.
Bu holatda do‘stlik rishtalari, simpatiya birinchi o‘ringa ko‘tariladi. Aslida ular
ontogenezda ancha avval paydo bo‘lishgan. Agar maktabgacha yoshdagi bola
ularga amal qilsa, bu holat boshqa bolalar tomonidan ijobiy qabul qilinadi.
Shaxsiy munosabatlar guruhdagi o‘zaro bog‘liqlik bo‘lib, bunda bir bola xulq-
atvorining sababi boshqa bola uchun shaxsiy ma’noga ega bo‘ladi. Shaxsiy
munosabatlar bola atrofdagilar bilan munosabatda kattalar rolini bajarganda yorqin
255
namoyon bo‘ladi. Bolalar hamjamiyati bolalar submadaniyatining tashuvchisi
hisoblanadi. Bolalar submadaniyati – bu bolalarga jamiyatga ko‘nikishlariga va o‘z
normalarini yaratishlariga ko‘maklashuvchi madaniy hudud va muomala
doirasidir.
Mavzu yuzasidan nazorat savollari:

1.“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun o‘zining o‘quv, tarbiyaviy va ijtimoiy

vazifalarini ko‘rib chiqib, birinchi o‘ringa qanday ijtimoiy vazifalarni qo‘ymoqda?

2.Maktab yoshidagi bolalarning ijtimoiylashtirish omili

3.Maktab ma’muriyati bolalar bilan qanday pedagogik ishlarni amalga

oshiradi?

4.Bolalar submadaniyati deganda nimani tushunasiz?

5.Psixologlar qanday pedagogik ishlarni amalga oshiradilar?

Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:

“Idrok xaritasi”

TA’LIM, TARBIYA, RIVOJLANTIRISH VAZIFALARINI HAL ETISHGA

KOMPLEKS IJTIMOIY PEDAGOGIK YONDASHUV mavzusida

“Idrok xaritasi” (Konseptual xarita) metodi – fikrlarni taqdim qilish va

bog‘lash usuli bo‘lib, u o‘quvchilarda tassavvur qilish va fikrlarni tizimlashtirish,
o‘rganilayotgan mavzudagi bosh g‘oyalar yoki asosiy tushunchalarni, birlamchi
tushunchalarni izohlashga yordam beruvchi ikkilamchi va uchlamchi g‘oyalar yoki
tushunchalarni ajratish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan.
Taklif etilayotgan usul yangi bilim va axborotlarni konspektlashtirishning
standart chizmasini ishlashga xizmat qiladi va darsning uzundan uzoq konspektini
yozish yukidan xalos etadi.
Xaritani tuzish o‘quvchiga:

256
 - asosiy, ikkilamchi, uchlamchi (va h.k.) shoxchalar (chiziqlar)larni ishlatish
hisobidan iyerarxik tartibda mavzuning asosiy g‘oyalarni strukturalashga;
- ravshan va rangli obrazlar orqali g‘oyani kuchaytirishga;
- ular orasidagi bog‘liqlikni namoyish etishga;
- rang, shrift razmeri, bo‘rttirish va h.k.lar bilan konsepsiyalarni ajratishga;
- maxsus belgilar yordamida g‘oyalarni baholash va izohlashga imkon
beradi.
Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
“Maktab yoshidagi bolalarning ijtimoiylashtirish omili”- mavzusida taqdimot
tayyorlash
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.Faoliyat nazariyasining asoschisi kim?

a)A.N.Leontyev.
b)F.Obuxova
c)L.S.Vigotskiy.
d)D.B.Elkonin
2.Bolalar bog‘chasi xozirda MTT birinchi marta qayerda va kim tomonidan
tashkil etilgan?
a)1837 yili nemis pedagogi F.Fryobel tomonidan tashkl etilgan
b)1857 yili russ pedagogi Y.A.Komenskiy tomonidan tashkl etilgan
c)1837 yili nemis pedagogi Disterveg tomonidan tashkl etilgan
d)1867 yili russ pedagogi Lev Tolstoy tomonidan tashkl etilgan
3.“O‘z o‘zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda
barcha yovuzlikni yo‘qotishi mumkinligini qaysi olim ta’kidlagan?
a)Suqrot
b)Demokrit
c)Arastu
d)Aflotun
4.Bolalar jamoasi deganda nimani tushunasiz?
257
 a)Muayyan umumiy maqsadi va faoliyati turiga ko‘ra birlashgan bolalar guruhi
b)Ta’lim va tarbiyaning muayyan maqsadi
c)Faoliyat jarayonida bolalarning ishtiroki
d)Xalq ta’limi tizimining dastlabki bo‘g‘ini
5.Bilish deganda nimani tushunasiz?
a)Ta’lim jarayonida bolalarga taqdim etilgan o‘quv materialining
o‘zlashtirilganlik darajasi.
b)Borliq va uning ob’ektiv qonuniyatlarini o‘rganish, o‘zlashtirish, egallash.
c)Ta’lim jarayonida tarbiyachi tomonidan olib boriladigan faoliyat
d)Ta’lim oluvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarning shartli ifodalanishi
6.MTTda ijtimoiy faoliyat necha bosqichda olib boriladi?
a)3 ta
b)4 ta
c)2 ta
d)5 ta
7.O‘rta maktabgacha yosh davri necha yoshlarni o‘z ichiga oladi?
a)4-5 yosh
b)2-3 yosh
c)3-6 yosh
d)4-7 yosh
8.Ijimoiy pedagogikaning faoliyati qaysi bosqichladan iborat?
a)Tashxis, tayyorlov, amaliyot
b)Hudud vaqt muomalalar
c)Amaliyot vaqt hudud
d)Tayyorlov amaliyot
9.Tamoyil so‘zi qanday ma’noni anglatadi?
a)Tamoyil — "Prinsip" so‘zi (lot. Prinsipiumdan) berilgan hodisani
belgilaydigan boshlanish, asos degan ma’noni anglatadi.
b)“Tushuncha”degan ma’noni anglatadi
c)“Asos” degan ma’noni ahglatadi
d)“Qoida” degan ma’noni ahglatadi
258
10.“Notiqning tarbiyasi haqida” deb nomlangan ilk pedagogik asarni kim
yozgan?
a)Mark Fabiy Kvintilian
b)Farobiy
c)Yan Amos Kamenskiy
d)Demokrit

21-MAVZU: DEVIANT XULQ-ATVOR TUSHUNCHASI.

DEVIANT XULQ-ATVORNING YUZAGA KELISHI. DEVIANT
XULQ-ATVOR TURLARI
Reja:
1.Deviant xulq-atvor tushunchasi.
2.Deviant xulq-atvorning yuzaga kelishi
3.Deviant xulq-atvor turlari
Tayanch iboralar: deviatsiya, delinkvent harakat, deviatsiya konsepsiyasi,
deviant hatti-harakat, reabilitatsiya, profilaktika, korreksiya.
Ijtimoiy pedagogika va pedagogik sotsiologiyada “me’yor” va
“me’yordan og‘ishish” tushunchasi.
Pedagogikaning asosiy mezoni – tarbiya. Tarbiya - ijtimoiy hayotning abadiy
va umumiy mezoni. Pedagogika bolalar tarbiyasini shaxs axloqiy xislatlarini
shakllantirishning maqsadga qaratilgan jarayoni sifatida ko‘rib chiqadi. Biroq, bu
tarbiya jarayoni har doim ham yetarli darajada samarali bo‘lmaydi. Yuqorida
ijtimoiy ta’lim vazifasini ko‘rib-chiqib, ko‘rsatdiki, bolada muayyan bir ijtimoiy
bilim, malaka va ko‘nikmalar shakllanishi kerak ularning shakllanish jarayoni
masalan, otaga, onaga bo‘lgan g‘amxo‘r, e’tiborli, mehribon, rahmdil
munosabatlarning shakllanishi bilan bog‘liq. Agar qandaydir sababga ko‘ra bolada
ijtimoiy bilimlar shakllanmagan bo‘lsa, demak munosabatlar shakllanmagan, ya’ni
unga zarur bo‘lgan ijtimoiylashuvda qandaydir mos hislatlari ham shakllanmagan.
Shuning uchun ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida boladagi shunday ijtimoiy
ahamiyatga ega bo‘lgan xislatlar shakllangan bo‘lishi kerak shuni o‘zi ijtimoiy
tarbiyani vazifasidir. Ya’ni ijtimoiy tarbiya deganda muvaffaqiyatli ijtimoiylashuv
259
uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy ahamiyatli bola shaxsi xislatlarining shakllanishi
maqsadga qaratilgan jarayoni tushuniladi.
Tarbiya jarayoni – uni tiklash, rivojlantirish va hayotda joriy qilish, ta’lim,
milliy, ma’naviy-axloqiy qadriyat va normalar bilan bevosita bog‘liq. Ular xalq
pedagogikasi, urf-odatlari, bayramlari, o‘yinlari va boshqalarda o‘z ifodasini
topadi. Ma’naviyat va ma’rifat» markazi, «Ma’rifatparvarlar», «Oltin meros»,
«Tarixchilar», «Faylasuflar» va boshqa jamoat tashkilotlari, jamg‘armalari
yuqorida qo‘yilgan vazifalarni hal etishga katta imkoniyatlariga egadir.
Tarbiyasi qiyin bo‘lganlarning kelib chiqishining ijtimoiy – psixologik va
psixologik – pedagogik sabab va omillarni besh guruhga ajratish mumkin:
1. Noqulay oilaviy muhit, ota – onalari o‘rtasidagi ziddiyatli vaziyatlar.
2. O‘qishga bo‘lgan qiziqishning pasayib ketishi va shu munosabat bilan
o‘qishdan sovib ketishi (60 – 70 % voyaga yetmagan jinoyatchilar bir sinfda ikki
yil o‘qigan).
3. Ijtimoiy faolligi past va maktab jamoasida noqulay holat mavjud.
4. Mikro muhitning salbiy ta’siri, salbiy referent guruh ta’siri.
5. Biror faoliyat yuzasidan o‘z moyilligini, qiziqishini namoyon qilish
imkoniyati bo‘lmasligi.
Deviatsiya va uning turlari.
Jamiyat tomonidan qabul qilingan hatti - harakatlar, qoidalar va me’yorlardan
chekingan o‘smirlarni og‘ir yoki tarbiyasi qiyin yoki tarbiyasi og‘ir o‘smirlar deb
atashadi. Tarbiyasi qiyin o‘smirlar deganda turli xil sabablarga ko‘ra pedagogik
ta’sirlarga qarshi chiquvchi bolalar tushuniladi. Jamiyatda o‘rnatilgan me’yor va
qoidalarga rioya qilmaydigan shunday tarbiyasi og‘ir o‘smirlarni ilmda deviatsiya
deb atashadi.

Deviant hatti-harakat - bu psixik sog‘lom shaxslar tomonidan

me’yoriy qoidalarni buzish hollaridir.

Deviatsiya - bu ijtimoiy pedagogik muammo bo‘lib, inson ruhiy olamidagi,

uning atrofidagi muhitning o‘zgarish hollari bilan bog‘liq. Bu hol, ayniqsa, o‘smir
260
yoshdagi bolalarga xosdir. Chunki bu yosh eng qiyin va murakkab davr bo‘lib, bu
yoshdagi bolalarning anatomo - fiziologik, intellektual, axloqiy va boshqada
jihatlarida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu o‘zgarishlar o‘z navbatida ularning
psixikasida o‘zgarishlar ro‘y berishiga zamin yaratadi. Ularning ijtimoiy statusida,
jamoada o‘zini tutishida o‘zgarishlar ro‘y berib, ularni ko‘proq «Men kimman?» -
degan savol qiynaydi.
Deviatsiya o‘z ichiga deviant, delinkvent va kriminal xatti - harakatlarni
birlashtiradi.
(Deviant hatti - harakat - bu kichik ijtimoiy munosabatlar) hamda xarakter,
jinsiy va yosh xususiyatlari jihatidan yaqin kichik ijtimoiy guruhlarga xos ijtimoiy
me’yorlardan, hatti - harakatlar va qoidalardan og‘ish, chekinishning bir turidir!
Ya’ni bu turdagi harakatni intizomsizlik deb ham atash mumkin. Agressiya,
chaqiriq, ishda va mehnat faoliyatida o‘z boshimchalikka yo‘l qo‘yish, bolalar va
o‘smirlarning ichkilikka berilishi, daydib yurishlari, oliftagarchilik qilishlari,
assotsial xarakatlarga berilish kabilar deviant xarakatlarning asosiy ko‘rinishlaridir.
Ma’lum vaziyatlarda bolalar va o‘smirlarning shu kabi hatti - harakatlarni
namoyon etishi deviant harakatlarning tipik xususiyatidir.
Delinkvent hatti-harakat - deviant harakatlardan farqli o‘laroq ular vaziyat
ta’sirida emas, balki yuqoridagi kabi assotsial harakatlarning doimiy harakterga
ega bo‘lishidir.
Delinkvent harakatlarning quyidagi turlari mavjud:
 haqoratlash, xo‘rlash, azoblash va undan huzurlanish kabi agressiv
bosqinchilik harakatlar;
 kichik o‘g‘riliklar, ta’magirlik, avtotransport va boshqadan kerakli buyum
va anjomlarni o‘g‘irlash kabi moddiy fondda ko‘rishga qaratilgan o‘z shaxsiy
manfaati yo‘lidagi harakatlar;
 narkotiklar sotish va tarkatish.
Kriminal hatti-harakat - bu jinoiy javobgarchilikka tortilishta yoshi yetgan
shaxslarning huquqlarga zid harakatlari bo‘lib, ular ustidan jinoiy ish qo‘zg‘atilish
jarayonidir. Kriminal harakatlarga deviant va delinkvent harakatlar asos yaratadi.
Deviant harakterlarning asosiy sabablari bolalar, o‘smirlar va umuman ba’zi
261
jamiyat a’zolarining jamiyat tan olgan me’yorlarga zid keluvchi hatti - harakatlarni
namoyon etishi - bu birdaniga, o‘z-o‘zidan bo‘ladigan hodisa emas. Ya’ni o‘sha
insonlarning shunday yo‘l tutishiga nimadir sabab bo‘ladi. Ya’ni xar bir fazilat o‘z
tarixiga ega. Insonning rivojlanishi bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan turli xil
faktorlarga bog‘liq: irsiy, muhit, tarbiya, iisonning shaxsiy amaliy faoliyati va x.k.
Voyaga yetmagan yoshlar orasida deviant harakatlarni vujudga keltiruvchi
qator faktorlar mavjud. Jumladan:
1.Biologik faktorlar, ya’ni bolalarning ijtimoiy hayotga moslashuvini
murakkablashtiruvchi noxush fiziologik va anatomik holatlar: Ularga:
 genetik (o‘ta aqli zaiflar, ko‘rlar, karlar va x.k),
 psixofiziologik (ya’ni inson organizmiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi,
somatik xarakatlarni, allergiyalar va toksik kasalliklarni vujudga keltiruvchi turli
xil ziddiyatlar, kimyoviy moddalar, energiyalar va x. k),
 fiziologik (atrofdagilarda nohush kayfiyat uyg‘otuvchi tashqi qiyofa,
tilning duduqligi va x..k)
2. Psixologik faktorlar, ya’ni insondagi psixopotologik yoki aksentuant
(xaddan tashqari) holatlar. Bu faktorlar asab kasalliklari (psixopatiya, nevrasteniya
kabi kasalliklardir)
3. Ijtimoiy-pedagogik faktorlar, ya’ni bolalik davridan boshlab maktab, oila
va jamoatchilik tarbiyasidagi nuqsonlar.
4. Ijtimoiy-iqtisodiy faktorlar, ya’ni bu jamiyatdagi ijtimoiy tengsizlikdir:
jamiyatning boylar va kambag‘allar deb ajratilishi, xalqning ma’lum qismining
qashshoqlanib qolishi, oylik maoshining kamligi, ishsizlik, inflyatsiya va x.k.
5. Ma’naviy-axloqiy faktorlar. Ularga birinchidan, jamiyatdagi ma’naviy
qadriyatlarning qadrsizlanishi, insonlarning ma’naviy qashshoqlanishi kirsa,
ikkinchidan, muayyan jamiyatning undagi ro‘y berayotgan deviant harakatlarga
befarqlik, loqaydlik kiradi.
Deviatsiya konsepsiyasida reabilitatsiya, profilaktika va korreksiya
masalalari.
Deviant hatti-harakatdagi bolalar va o‘smirlarga nisbatan profilaktika,
reabilitatsiya va korreksiya ishlari amalga oshiriladi.
262
 Reabilitatsiya - bu bola shaxsining huquqi, huquqiy status, sog‘ligi, ishga
layoqatsizligini tiklashga qaratilgan kompleks, ko‘p darajali, bosqichli va dinamik
tizimdir. U profilaktika va korreksiya singari aspektlarni o‘z ichiga oladi.
Profilaktika - bu reabilitatsiya tizimidagi shaxsning rivojlanishidagi u yoki bu
chekinishlarni yo‘qotishga shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan tadbirlardir. U
ko‘proq ijtimoiy muhit bilan bog‘liqdir.
Korreksiya - bu hayotiy chekinishlarga uchragan bolalar va o‘smirlar bilan
olib boriladigan aniq faoliyat hisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogikada “me’yor” va “me’yordan og‘ish” tushunchalari. Har
qanday jamiyatda, u jamiyat qaysi rivojlanish bosqichida bo‘lishidan qat’iy nazar,
doimiy e’tiborga muhtoj odamlar bor. Bular o‘z jismoniy, ruhiy va ijtimoiy
rivojlanishida chetga chiqish, og‘ish bor bo‘lgan odamlardir. Ular doim bir guruh
bo‘lib ajralishgan, jamiyat va davlatda ularga nisbatan alohida munosabat
shakllangan. Hozirgi vaqtda AQSh va Yevropa davlatlarida u yoki bu og‘ishlarga
ega bo‘lgan kishilarning jamiyatga integratsiyalashuvi konsepsiyasi amalga
oshirilmoqda. Mazkur konsepsiyaga ko‘ra, bu odamlar ham jamiyatning teng
huquqli, biroq ba’zi bir muammo yoki cheklangan imkoniyatlarga ega a’zosi
sifatida qaraladi. Hozirda cheklangan imkoniyatli shaxslar soni bugun dunyoda,
shu jumladan, O‘zbekistonda ham ortib borayotgani sababli, bu muammo yanada
jiddiylashmoqda. Shuning uchun bunday odamlar, avalambor, bolalarning
ko‘payishini reja asosida ijtimoiy hal qilishni talab qiluvchi doimiy omil sifatida
qarash lozim. Tibbiyot, psixologiya, sotsiologiyada "me’yor” tushunchasining o‘z
ko‘rsatkichlari va me’zonlari mavjud. Me’yorga mos kelmaydigan jihat - “og‘ish”,
‘‘chetga chiqish” deyiladi.
Ijtimoiy pedagogika uchun “me’yor” va “me’yordan og‘ish” tushunchalari
nihoyatda ahamiyatlidir. Ular bola xulq-atvori va rivojlanishi jarayonini tavsiflash
uchun qo‘llanadi. Og‘ish ham ijobiy, ham salbiy tavsifga ega bo‘lishi mumkin.
Masalan, bola rivojlanishida aqliy qoloqlik ham, o‘ta qobiliyatlilik ham me’yordan
og‘ish hisoblanadi. Xulq-atvordagi jinoyatchilik, aroqxo‘rlik, giyohvandlik va
boshqa salbiy og‘ishlar shaxsning ijtimoiy shakllanish jarayoniga va jamiyat
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
263
 Og‘ish turlari. Me’yor tushunchasi tibbiyotda, psixologiya, pedagogik,
sotsiologiya va boshqa fanlarda keng qo‘llanilib kelinadi. Bu tushunchaga aniq va
yaxlit, yagona ta’rif berishga bo‘lgan intilish muvaffaqiyatsizlik bilan
yakunlangan. Masalan, faqatgina tibbiyotda olimlar 200 ga yaqin ta’rif berganlar.
“Me’yor” tushunchasini ifodalab berishning murakkabligi shundaki, u nafaqat
terminologik, balki mazmun, mohiyat jihatidan ham yagona ifodaga ega emas.
Masalan, axloqiy me’yorlarni hamma uchun doimo bir xil, deb belgila olmaymiz
Shu sababli ham ular birinchidan, milliy o‘ziga xoslik, bundan tashqari vaqt o‘tishi
bilan qayta-qayta o‘zgarib turadilar. Ijtimoiy pedagogikada “me’yor” va
“me’yordan og‘ishlik” tushunchalari juda muhimdir. Ular bolaning ijtimoiy xulq-
atvori rivojlanish jarayonini xarakterlash uchun qo‘llaniladi.
Xulqiy og‘ishlik negativ va pozitiv xarakterga ega bo‘lishi mumkin. Masalan,
me’yordan xulqiy og‘ishlik holati bola rivojlanishida ham aqliy norasolik va
qobiliyatlilik bo‘lib ifodalanishi mumkin.
Me’yordan chetga chiqishni shartli ravishda to‘rt guruhga ajratsak bo‘ladi:
jismoniy, ruhiy, pedagogik va ijtimoiy. Quyida ularga batafsil to‘xtalib o‘tamiz.
Me’yordan jismoniy og‘ish, avvalambor, inson sog‘ligiga bog‘liq. Sog‘likdagi
og‘ish irsiy omillar yoki biror-bir tashqi holatlar og‘ir ekologik vaziyat, ichimlik
suvining sifatsizligi, oila hayoti darajasining pastligi va boshqalar asosida yuzaga
kelishi mumkin. Sog‘ligida va rivojlanishida og‘ishga moyillarning xilma xil
tasniflari mavjud. Umumjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti 1980 yilda cheklangan
imkoniyatlarning uch bo‘g‘ini shkalasining britancha variantini qabul qildi:
1) kasallik, xastalik - ruhiy yoki fiziologik funksiyalar, anatomik struktura
unsurlarini har qanday yo‘qotish yoki ularning anomaliyasi;
2) cheklangan imkoniyat - inson uchun norma hisoblangan chegarada biror-
bir faoliyatni bajarish qobiliyatini yo‘qotish yoki cheklab qo‘yish;
3) nogironlik yosh, jins yoki ijtimoiy omillardan kelib chiqib, insonning
biron-bir faoliyatni bajarishini cheklovchi yoki unga to‘sqinlik qiluvchi cheklangan
imkoniyat.
G‘arb davlatlarida “imkoniyatlari cheklangan shaxs” tushunchasi mavjud.
Ularga ta’lim standartlarini o‘zlashtirishga to‘sqinlik qiluvchi jismoniy yoki ruhiy
264
kamchiliklarga ega bo‘lgan bolalar kiradi. Shuningdek, “nuqson” tushunchasi ham
mavjud bo‘lib, uning to‘rt turi: ruhiy, jismoniy, murakkab va og‘ir turlari mavjud.
Jismoniy nuqsonlarga inson organining faoliyat yurgizishiga yoki rivojlanishiga
halaqit beradigan doimiy yoki vaqtinchalik kamchiliklar, shuningdek, har qanday
somatik yoki yuqumli xastaliklar kiradi.
Ruhiy nuqsonlarga insonning ruhiy rivojlanishidagi doimiy yoki vaqtinchalik
kamchilik kiradi. Bularga nutq va miya faoliyatining, shuningdek, aqliy
rivojlanishning buzilishlari xosdir. Murakkab nuqson belgilangan tartibda
tasdiqlangan jismoniy va ruhiy kamchiliklarni o‘zida mujassam etadi. Og‘ir
nuqson belgilangan tartibda tasdiqlangan shunday nuqsonki, bu nuqson mavjud
bo‘lgan holatda davlat ta’lim standartlariga mos ravishda ta’lim olishning iloji
umuman bo‘lmaydi. Bola jismoniy rivojlanishidagi og‘ishlarga kasallik, ko‘rish,
eshitish qobiliyatlarining buzilishlari kiradi. Ruhiy og‘ishlar, avvalambor, bolaning
aqliy rivojlanishi hamda ruhiy nuqsonlariga bog‘liqdir. Bu turdagi og‘ishlarga
ruhiy rivojlanishning to‘xtab qolishi va oqibatda, bolalarning aktiy jihatdan ortda
qolishi kiradi. Aqliy qoloqlik asab tizimining tug‘ma nuqsonlari yoki jarohati
asosida paydo bo‘ladi. Bolalarda aqliy qoloktik turli darajada yengil aqliy
zaiflikdan, chuqur - tentaklikkacha namoyon buladi. Ruhiy og‘ishlarga turli
darajadagi nutq buzilishlari ham kiradi. Ruhiy og‘ishlarning yana bir turi
emotsional-irodaviy sohadagi faoliyatning buzilishidir. Bu og‘ish turining eng
og‘ir shakllari deb autizm (yunoncha aytos - o‘zim) - muloqotga ehtiyoj sezmaslik
va suitsid (o‘z-o‘zini o‘ldirish) kabilarni keltirish mumkin. Bolalarning iqtidorliligi
alohida og‘ish turi hisoblanadi.
Bu biror-bir faoliyatni muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlab beruvchi
qobiliyatlarning o‘ziga xos uyg‘unligidir. Iqtidorlilik darajasi nafaqat
qobiliyatlarga qarab, balki faoliyat mahsullari tavsifga qarab ham belgilanadi.
Pedagogik og‘ishlar tushunchasi pedagogika va ijtimoiy pedagogikada hozircha
kam qo‘llaniladigan tushunchadir. Vaholanki, pedagogik faoliyatda pedagogik
maqsadlarni amalga oshirish, shaxs rivojlanishi uchun sharoitlar yaratib berish
uchun ta’lim olayotganlar faoliyatini tartibga solishda turli me’yorlar
qo‘llanilmoqda. Avvalambor, bu ta’lim darajasini belgilaydigan standartlarga,
265
shuningdek, o‘quvchi intilayotgan maqsadlarga tegishli. Bularga qo‘shimcha qilib,
ta’lim olishda yuqori natijalarni ta’minlab beruvchi bola rivojlanishining
me’yorlarini ham kiritsak buladi.
Ta’lim olinishi yoki olinmasligi me’yorlari haqida nihoyatda, aniqlik bilan
gapirsa buladi. Turli sabablarga ko‘ra ta’lim ololmagan bolalar ham mavjud bo‘lib,
me’yordan bunday og‘ishlarni “pedagogik og‘ish” desak buladi. Umumiy ta’lim
olmagan, maktabga bormaydigan, faqatgina boshlang‘ich maktabni tugatgan,
umumiy o‘rta ta’lim olmagan bolalarni alohida toifaga kiritamiz. Bunday holatlarni
yuzaga kelishining sabablari talaygina: dars qoldirish o‘qishga intilishni
susaytiradi, oiladagi notinch vaziyat bolani pul topish uchun ko‘chaga chiqaradi,
ekologik va ijtimoiy kataklizmalar bolalar ota-onalaridan judo bo‘lishlariga olib
keladi.
Daydilikka moyilligi bo‘lgan bolalar soni ham ko‘paymoqda. Bolalar
maktablarda tahsil olishmayotganining yana bir qancha sabablarini keltirish
mumkin. Ruhiy va jismoniy rivojlanishda og‘ishga ega bo‘lgan bolalarning ta’lim
olishlaridagi katta qiyinchiliklarini ham ta’kidlab o‘tish joiz. Yuqorida
aytilganidek, bunday bolalar uchun alohida maktablar bo‘lib, u yerda ular yetuk
mutaxassislar qo‘l ostida ta’lim olishadi. Biroq ko‘p narsa bola qayerda yashashiga
(qishloqyoki shaharda) va qanday oiladan ekanligiga bog‘liq. Ba’zi sog‘lig‘ida
muammosi bor bolalar uchun ta’lim uyda individual tarzda beriladi. Bu bolalarning
jamiyatga integratsiyalashuvining asosiy muammosi ularning keyinchalik kasbiy
ta’lim olishlari bilan bog‘liq. Ijtimoiy rivojlanishlarining buzilib bo‘lganligi
sababli, biror-bir kasbiy faoliyatni tanlay olmaydigan bolalarni ham nazardan
chetda qoldirmaslik kerak. Bunday bolalarni biror-bir ijtimoiy ahamiyatga ega
faoliyat sohasida o‘zlarini sinab ko‘rish xohishlarining yo‘ktigi birlashtiradi. Bu
holatdagi og‘ishni yengib o‘tish uchun mutaxassisning ijtimoiy pedagogik
yordamiga muhtoj bolalar ham paydo bo‘ladilar. Ijtimoiy og‘ishlar “ijtimoiy
me’yor” tushunchasi bilan bog‘liqdir. Ijtimoiy me’yor bu insonlar yoki ijtimoiy
guruhlar faoliyati, ular xulq-atvorining jamiyat rivojlanishining biror-bir
bosqichida shakllangan yoki rasman o‘rnatilgan tartib-qoidalari namunasidir.

266
Aslida, ijtimoiy me’yor kerakli xulq-atvor, ijtimoiy munosabatlar va faoliyatlar
modelidir.
Bolalar uchun ijtimoiy me’yorlarning o‘ziga xos xususiyati tarbiya omili
hisoblanib, tarbiya jarayonida ijtimoiy me’yor va qadriyatlar ijtimoiy muhitga
kirish, ijtimoiy tajriba va rollarni o‘zlashtirishning sodir bo‘lishidadir. Bu holatda
tarbiyaning boshqarish funksiyasi eng muhim vazifani bajaradi, chunki uning
vazifasi bolalar ongi va xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi omillarni kerakli tarbiyaviy
samaradorligi ta’minlanadigan darajada tashkil qilishdir. Sotsiologik, psixologik va
pedagogik adabiyotlarda deviant xulq-atvorga ega bolalar muammolari ustida
yetarlicha ish olib borilgan. Bunday xulq-atvorning sabablari ham yaxshi o‘rganib
chiqilgan. Ular o‘smirlik davrining qiyinchiliklari, jamiyatdagi ijtimoiy
maqomning noaniqligi, davlat rivojlanishining beqarorligi, bola mustaqil chiqib
keta olmaydigan ekstremal holatlarning yuzaga kelishi bilan bog‘liq.
O‘zbekistonda bunday bolalarga yordam ko‘rsatish uchun ixtisoslashgan ijtimoiy
xizmatlar tuzilmagan. Ijtimoiy xavfli xatti-harakat sodir etgan va 11 yoshga to‘lgan
bolalarni sud tibbiy-pedagogik komissiyasi xulosasini inobatga olgan holda
maxsus maktablar yoki maxsus kasbiy bilim yurtlariga yuborish mumkin.
M. A. Galaguzova tomonidan berilgan me’yordan og‘ish turlarining tasnifi
Jismoniy Ruhiy Pedagogik Ijtimoiy
irsiy kasallik, ruhiy rivojlanish- umumiy o‘rta yetimlik; xulq-atvor
ko‘rish ning buzilishi, ma’lumot me’yoridan og‘ish;
qobiliyatining aqliy qoloqlik, olishdan chetga aroqxo‘rlik;
buzilishi, nutq buzilishi, chiqish, kasbiy norkamaniya;
eshitish o‘ta iqtidorlilik ta’lim olishdan taksokomaniya;
qobiliyatining chetga chiqish, fohishabozlik;
buzilishi, suyak o‘zlashtirishda daydilik, o‘g‘rilik
tayanch tizimidagi orqada qolish. va b.
kasalliklar,
nogironlar va
boshqalar.

267
 Shuningdek, ijtimoiy pedagogning me’yordan og‘ishgan bolalar bilan
samarali ish yuritishi og‘ishlar profilaktikasiga, muayyan me’yor va qoidalarni
buzilishining oldini olish, xulq-atvorida u yoki bu og‘ish aniqlangan bolalarning
reabiliatatsiyasiga qaratilishi lozim.
Reabilitasion ijtimoiy pedagogik texnologiyalar
Deviant xulq-atvorga ega o‘smirlar bilan ishlashning reabilitasiya dasturlarini
tuzishda quyidagilar inobatga olinadi:
1. Voyaga yetmagan bolaning ijobiy hislatlariga suyanish. Ijtimoiy pedagog
deviant xulq-atvorga ega bolani qoralay olmaydi. U uchun muvaffaqiyat vaziyatini
yaratish orqali uning xulq-atvorida ijobiy hislatlarni topish kerak va ijtimoiy
pedagog faoliyatini shunga muvofiq tashkil qilish lozim.
3. Hayotiy intilishlarni shakllantirish. Odatda maktabdagi surunkali
muvaffaqiyatsizliklardan so‘ng o‘smirlar umidsizlikka tushishadi, o‘z kuchlariga
ishonch yo‘qoladi. Bunday o‘smir uchun keyingi kasbiy o‘z-o‘zini anglab olish
muhim bo‘lib, bu holatda ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi
faoliyati uning kelajakdagi kasbiy o‘z-o‘zini anglab olish muhimi bo‘lib bu holatda
ijtimoiy pedagogning psixolog bilan hamkorlikdagi faoliyati uning kelajakdagi
kasbini aniqlashga qaratiladi.
4. Uning keyingi kasbiy taqdiri bilan bog‘liq faoliyatdan tashqari deviant
xulq-atvorli bolani u uchun ahamiyatli bo‘lgan ijtimoiy faoliyatga jalb qilish ham
lozimdir. Bu murakkab vazifa hisoblanadi, chunki odatda bu holatda nafaqat u
yoki bu faoliyat turiga nisbatan o‘zgarishni, balki bolalar jamoasi bilan ham
munosabatlarning normallashuvini talab qiladi. Amaliyotning guvohlik berishicha
qiyin tarbiyalanadigan bolalarda boshqa o‘quvchilarga qaraganda bo‘sh vaqti 4
marta ziyoddir.
5. O‘smir bilan o‘zaro munosabatlarga hurmat bilan qarash. Dezadaptasiya
bo‘lgan bolalarda yaxshi muomalaning yo‘qligi sababli har qanday tarbiyaviy
ta’sir voyaga yetmagan bola tomonidan qattiq qarshilikka duch keladi. Bunday
bolalar bilan ish olib borishda ijtimoiy pedagogdan sabr-matonat talab qilinadi.
Reabilitatsion ijtimoiy pedagogik faoliyat jarayonida mutaxassis quyidagi
vazifalarni bajaradi:
268
  dezadaptatsiya boshlangunga qadar o‘smirda bo‘lgan ijobiy xislatlarni
tiklash,
 o‘smirda u yoki ijtimoiy foydali faoliyatga kirishish orqali salbiy
xislatlarini to‘g‘rilash, intilishni shakllantirish, o‘smirning o‘z-o‘zini belgilab
olishdagi ehtiyojini faollashtirish,
 o‘smir faoliyatining ijobiy motivasiyasini faollashtirish.
Ta’lim muassasasida bolalar va o‘smirlar tibbiy-pedagogik
reabilitasiyasining namunasi:
 ta’lim sharoitlarining tibbiy-gigiyenik optimallashuvi (ovqatlinish,
jihozlash);
 o‘quv-tarbiya jarayonini o‘quvchilarning ruhiy-fizioligik xususiyatlarini
inobatga olgan holda ratsional tashkil qilish;
 sog‘ligi holati bo‘yicha turli o‘quvchilar toifalari uchun ta’lim
adaptasiyasi;
 o‘quvchilarning tibbiy-gigiyenik ta’limi va tayyorgarligi;
 kasalliklarning ommaviy profilaktikasi, o‘quvchilar jismoniy holatini
optimallashtirish.
Ta’lim muassasalarida reabilitasion faoliyat tizimi.
Reabilitatsion faoliyatning vazifalari, ob’ektlari va yo‘nalishlari:
1. Ruhiy-pedagogik reabilitasiya.
Ob’ekt – ijtimoiy va pedagogik qarovsiz bolalar.
Vazifalari:
 maktab va oilaviy kamsitishlarni yengish;
 yetakchi faoliyatda muvaffaqiyatga erishish;
 ruhiy va shaxsiy rivojlanishning uyg‘unlashuvi;
 ijobiy “Men” obrazini shakllantirish;
 ijtimoiy adovat profilaktikasi.
Bu yo‘nalishdagi faoliyat amalga oshiriladigan muassasalar: Umumta’lim
maktabgacha muassasalari, maktablar, oddiy guruh (sinf), korreksiya sinflari.
Individual o‘qitish maktablari. O‘smirlar va bolalarga psixologik-pedagogik
yordam ko‘rsatish markazlari.
269
 Reabilitasion dasturlarni amalga oshiruvchi ishchilar toifalari:
Pedagoglar. Amaliy psixologlar. Ijtimoiy pedagoglar. Logopedlar. Korreksion
ta’lim o‘qituvchilari.
2. Ijtimoiy pedagogik reabilitasiya.
Ob’ekt – nizoli tarbiyaviy vaziyatda bo‘lgan dezadaptasiya qilingan bolalar,
yetimlar, voyaga yetmagan huquqbuzarlar.
Vazifalari:
 huquqlarni himoya qilish, vasiylik;
 nazoratsizlikni oldini olish;
 ijtimoiy zararli omillar profilaktikasi;
 ijtimoiy maqomning tiklanishi;
 psixofizik va shaxsiy rivojlanishsur’atlarini ushlab turish.
Bu yo‘nalishdagi faoliyat amalga oshiriladigan muassasalar: Go‘daklar
uyi. Bolalar uyi. Maktab-internatlar, maxsus maktablar, xospislar, ijtimoiy yordam
va ijtimoiy reabilitasiya markazlari.
Reabilitasion dasturlarni amalga oshiruvchi ishchilar toifalari: Ijtimoiy
pedagoglar. Ijtimoiy ishchilar. Amaliy psixolog-tarbiyachilar, bolalar huquqlarini
himoya qilish bo‘yicha inspektorlar, psixoterapevtlar, psixonevrologlar.
3. Tibbiy pedagogik reabilitasiya.
Ob’ekt – nogiron bolalar, tez-tez kasalga chalinuvchi bolalar, cheklangan
aqliy imkoniyatlarga ega bolalar.
Vazifalari:
 tarbiyaviy mikromuhit gigiyenasi;
 sog‘lomlashtirish va davolash;
 tibbiy profilaktika;
 sog‘liqni saqlash;
 ijtimoiy adaptasiya va reabilitasiya;
 zaxiradagi imkoniyatlardan foydalanish;
 kompensatorlik funksiyalarni rivojlantirish.
Bu yo‘nalishdagi faoliyat amalga oshiriladigan muassasalar: Funksional
buzilishlarga ega bolalar uchun muassasa. Korreksion maktab. Nogironlar uylari.
270
Sog‘liq saqlash markazlari. Davolash markazlari. Terapevt pedagogika markazlari.
Maktabgacha muassasalar va maktablarda logopedik guruhlar. Ruhiy sog‘lik va
reabilitasiya markazlari.
Reabilitatsion dasturlarni amalga oshiruvchi ishchilar toifalari: Pedagog-
defektolog. O‘qituvchi-dektolog. Tarbiyachilar. Valsologlar ijtimoiy ishchilar.
Ijtimoiy pedagoglar. Tibbiy xodimlar. Psixolog-defektologlar.
O‘quv mashg‘ulotini samarali tashkil etish maqsadida “Delfi metodi”
interaktiv interfaol metoddan foydalanish maqsadga muvofiq.
Ushbu metod taklif qilinayotgan muqobil javoblar ichidan eng yaxshisini
tanlashga yordam beradi. Buning uchun jamoaning a’zolaridan muayyan mavzu
mohiyatini ochib beruvchi eng maqbul javoblarni bildirish taklif qilinadi.
Bildirilgan javob variantlari to‘planadi. So‘ngra jamoaning har bir a’zosidan
ma’lum ketma-ketlikda mavjud javoblarning har biriga baho berish talab qilinadi.
Ta’limda metoddan foydalanish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:

Har bir qatnashchi

Talabalarga tahlil o‘zining muqobil javob
asosida ma’lum Muhokama variantlaridan birini
jarayonning yuz qatnashchilari dastlab tanlab, barcha
berishiga olib kelgan muammolarning variantlarni saqlaydi
beshta sababni aniqlash barcha sabablarini (ya’ni ularni
va ular orasidan eng muximlik darajalari muhimligiga ko‘ra
muhim sababni topish buyicha ajratadi darajalarga ajratadi va
vazifasi yuklatiladi tartib raqami bilan
belgilab oladi)

Mavzu yuzasidan nazorat savollari:

1.Deviant xulq-atvor tushunchasiga ta’rif bering.
2.Og‘ishning qanday turlarini bilasiz?
3.Reabilitatsiya nima?
271
 4. M. A. Galaguzova berilgan me’yordan og‘ish turlarini qanday
tasniflagan?
5.”Delfi Metodi” qanday olib boriladi?

Mavzuni mustahkamlash
uchun interfaol metod:
“Sinkveyn” metodi

Sinkveyn tuzish qoidalari:

1-qator: Mavzu bir so‘z bilan ifodalanadi ( odatda ot tanlanadi).
2-qator: Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (2 ta sifat yoziladi).
3-qator: Mavzu doirasidagi hatti-harakatni uchta so‘z bilan ifodalanadi (3 ta
fe’l yoki ravishdosh yoziladi).
4-qator: Mavzuga nisbatan munosabatni anglatuvchi va to‘rtta so‘zdan iborat
bo‘lgan fikr yoziladi (4 ta so‘zdan iborat jumla yoziladi).
5-qator: Mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma’nosi unga yaqin bo‘lgan bitta
so‘z yoziladi (mavzuga sinonim so‘z yoziladi).
Namuna uchun: reabilitatsiya
Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
Mavzuga oid keys-topshiriqlarini bajarish

Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.Tarbiyaga ehg kuchli ta’sir qiluvchi omillarga muhit va oilani kiritgan olim
kim?
a)X.X.Niyoziy
b)A.Navoiy
c)A.Avloniy
d)Al-Farg‘oniy
2.Ijtimoiy pedagog oila bilan ish yuritishda qanday asosiy rolni bajaradi?
a)Maslahatchi, himoyachi, metodist
272
 b)Metodist, himoyachi
c)Maslahatchi, himoyachi
d)Maslahatchi, metodist
3.Ijtimoiyashuv deb nimaga aytiladi?
a)Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy subyektga aylanishi
b)Bolaning rivojlanishi
c)Tashqi muhit biln o‘zaro aloqada bo‘lishi
d)To‘g‘ri javob yo‘q
4.Adaptatsiya nima?
a) Organizimning tashqi muhit bilan adekvat aloqalarning shakllanishi
xususiyati
b)Insonni o‘rab turgan va uning rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadigan sharoitlar
c) Bolaning individual rivojlanishi
d) Bolalarning shaxsiy rivojlanishi
5.Bolalar psixologiyasining asosiy metodlari qaysilar?
a)Kuzatish, eksperimental, test, anketa
b)Kuzatish, eksperimental
c)Test anket, faoliyat
d)Genetik metod, donalash metodi
6.Shaxsiy rivojlanishga ta’sir etadigan omillar qaysilar?
a)Irsiyat va Muhit
b)Ta’lim va tarbiya
c)Atrof muhit
d)Faoliyat
7.MTTda ijtimoiy pedagogik faoliyati qanday bosqichlardn iborat?
a)Tashxis, amaliyot, tayyorlov
b)Amaliyot, faoliyat, ta’lim
c)Amaliyot, mashqlar
d)Metodlar, tamiyillar
8.Shaxs rivojlanishining asosiy omillari qaysilar?
a)Biologik va ijtimoiy omillar
273
 b)Irsiyat va tashqi muhit
c)Biologik va tashqi muhit
d)Irsiyat va ijtimoiy omillar
9.Tarbiya qanday turlarga bo‘linadi?
a)Oilaviy, diniy, itimoiy
b)Ijtimoiy ,diniy
c)Oilaviy, diniy, tarbiyaviy
d)Ta’limiy, tarbiyaviy
10.Kimning asarida tarbiyani insonparvarlashtirish zarurati haqidagi
g‘oyalar bor?
a) Yan Amos Komenskiy.
b) Jan Jak Russo.
c) Adriana Gel’vetsiy
d) Robert Ouen

22-MAVZU: IJTIMOIY PEDAGOGIKANING METODOLOGIK

ASOSLARI VA IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYATNI
RIVOJLANTIRISH

Reja:

1.Ijtimoiy pedagogikaning metodologik asoslari

2.Ijtimoiy-pedagogik faoliyatni rivojlantirish

Tayanch iboralar: ijtimoiy pedagogika, o‘qitish va tarbiyalashning

anʼanaviy usullari, bola va uni o‘rab turgan ijtimoiy muhit, ijtimoiy pedagog, qisqa
muddatli vazifalar, ijtimoiy-pedagogik faoliyat, ijodiy faoliyat.

Ijtimoiy o‘qituvchi bola bilan bevosita yoki bilvosita - oila, do‘stlar, bolalar
jamoasi orqali - bolaga taʼsir qilishi mumkin. U baʼzi shaxsiy, qisqa muddatli
vazifalarni hal qilishi yoki bola bilan uzoq vaqt ishlashi mumkin. Usullar
yordamida ijtimoiy pedagog bolaning ongi, xulq-atvori, his-tuyg‘ulariga maqsadli
taʼsir ko‘rsatishi, shuningdek, uning atrofidagi ijtimoiy muhitga taʼsir qilishi

274
mumkin. Usullar - bu bolaning ijtimoiylashuv jarayoni yoki reabilitatsiyasiga hissa
qo‘shadigan ijobiy ijtimoiy tajribani to‘plashga hissa qo‘shadigan ijtimoiy
o‘qituvchi va bolaning o‘zaro bog‘liq faoliyati usullari. Shuni taʼkidlash kerakki,
ijtimoiy pedagogika pedagogika fanining yosh tarmog‘i bo‘lganligi va ijtimoiy-
pedagogik faoliyat so‘nggi paytlarda kasbiy faoliyatning mustaqil turi sifatida
shakllanganligi sababli, ijtimoiy pedagogika metodlari tizimi haqida gapirishga
hali erta. Ular hozircha rivojlanish bosqichida.
Shuning uchun ham ijtimoiy o‘qituvchi o‘z amaliy faoliyatida pedagogika,
psixologiya va ijtimoiy ishda qo‘llaniladigan usullarni keng qo‘llaydi. Ijtimoiy-
pedagogik faoliyatda metoddan tashqari, pedagogikada bo‘lgani kabi, «qabul
qilish» va «vosita» tushunchalari ham keng qo‘llaniladi. Qabul qilish deganda
usulning o‘ziga xos ifodasi, uning konkretlashuvi xususiy, bo‘ysunuvchi
xarakterdagi usulga nisbatan tushuniladi. Usul va texnika o‘rtasidagi munosabatni
umumiy (usul) va maxsus (texnik) tushunchalarning o‘zaro taʼsiri sifatida ko‘rish
mumkin. Aslida, har bir usul amaliyotda to‘plangan, nazariya tomonidan
umumlashtirilgan va barcha mutaxassislar tomonidan foydalanish uchun tavsiya
etilgan individual texnikalar majmuasi orqali amalga oshiriladi.
Biroq, metodlardan qatʼi nazar, ijtimoiy pedagog tomonidan qo‘llanilishi
mumkin. E.Sh.Natanzon “ijodiy” va “inhibe” deb ataladigan texnikalarni ajratib
ko‘rsatdi. U rag‘batlantirish, eʼtibor, iltimos, qayg‘uning namoyon bo‘lishi,
bolaning o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash, ishonchini kuchaytirish
kabi ijodiy usullarni nazarda tutadi. Buyruq, ishora, mehr bilan qoralash, xayoliy
loqaydlik, xayoliy ishonchsizlik, namoyon bo‘lish kabi tormozlash g‘azab,
qoralash, ogohlantirish, portlash va boshqa usullarini nazarda tutadi. Ijtimoiy
pedagog tomonidan u yoki bu uslubdan foydalanish muayyan ijtimoiy-pedagogik
vaziyatga, bolaning xatti-harakatlarining motivlariga, mavjud vaziyatda harakat
qilish qobiliyatiga va uning zaxirasida bo‘lgan texnikalar arsenaliga bog‘liq.
Biroq, u yoki bu texnikani qo‘llash nafaqat ijtimoiy o‘qituvchining
metodologiyani qanchalik yaxshi bilishiga, u uchun qaysi texnikani afzal
ko‘rishiga, u yaxshi bilishiga, balki mutaxassisning o‘zining subyektiv
xususiyatlariga ham bog‘liq: ijtimoiy o‘qituvchining o‘ziga xos xususiyatlari.
275
Pedagog bolaga murojaat qilar yekan, uning ohangi, turishi, mimikasi va
boshqalarga qarab, unga qanchalik chin dildan yordam berishni xohlashini
boshqaradi. Vositalar texnika va usuldan ko‘ra kengroq tushunchadir, chunki
ularning o‘zlari maʼlum sharoitlarda yordam berishi mumkin. vosita sifatida
harakat qiladi. Vositalar - bu ijtimoiy pedagog tomonidan qo‘yilgan maqsadga
erishish uchun qo‘llaniladigan moddiy, hissiy, intellektual va boshqa shartlar
yig‘indisidir. Vositalar o‘z mohiyatiga ko‘ra faoliyat usullari emas, balki ular
qandaydir maqsadga erishish uchun foydalanilgandagina ularga aylanadi.
Shunday qilib, o‘yin dam olish, o‘yin-kulgi va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Biroq, agar u muayyan maqsadga erishishga, masalan, qandaydir ijtimoiy
ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladigan tarzda tashkil etilgan bo‘lsa, u
holda o‘yin ijtimoiy-pedagogik faoliyat vositasi sifatida ishlaydi. Tabiat, sanʼat
asarlari, kitoblar, ommaviy axborot vositalari va boshqalar ijtimoiy-pedagogik
faoliyat vositasi sifatida harakat qilishi mumkin. Baʼzan bu vositalar ijtimoiy
pedagogga bog‘liq bo‘lmaydi, lekin u o‘z kasbiy faoliyatida ulardan foydalanishi
mumkin, metodlar esa u buni amalga oshiradigan usullardir.
Ushbu tushunchalarni ajratib turadigan bo‘lsak, shuni esda tutish kerakki,
haqiqiy faoliyat jarayonida ular o‘rtasida aniq chegara chizish juda qiyin, chunki
harakatchanlik va o‘zgaruvchanlik usullarga xosdir. Baʼzi hollarda usul muammoni
hal qilishning mustaqil usuli sifatida ishlaydi, boshqalarida bu turli xil sharoitlarda
turli xil usullarda qo‘llaniladigan texnikaning bir qismidir. Ijtimoiy pedagog o‘z
kasbiy faoliyatini amalga oshirish uchun yuqorida ko‘rsatilganidek, alohida
metodlardan iborat usullarni o‘zlashtirishi kerak. Usullar, texnikalar va vositalar
bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq bo‘lib, usullar va texnikalar baʼzi hollarda vositalar
rolini bajarishi mumkin.
Ijtimoiy-pedagogik faoliyatda eng ko‘p qo‘llaniladigan usullar ishontirish va
mashq qilishdir. Ushbu usullardan foydalanishning o‘ziga xos xususiyati shundaki,
ijtimoiy pedagog biron sababga ko‘ra jamiyatda umumeʼtirof etilgan xulq-atvor
normalari va qoidalarini shakllantirmagan yoki ushbu normalar va tegishli xulq-
atvor shakllari to‘g‘risida buzilgan tushunchalarni shakllantirgan bolalar bilan
shug‘ullanadi. Ushbu jamiyatda qabul qilingan hayot normalari, axloq, mehnat
276
bilan tanishish, ular haqida aniq va aniq g‘oyalarni yaratish, ular oxir-oqibat
insonning yeʼtiqodini, hayotiy pozitsiyasini shakllantiradi, ular haqidagi
bilimlarga, g‘oyalarga bog‘liq. Аmalga oshirilgan harakatlar, harakatlar, odatlar
ularning ijtimoiy ahamiyatini bilmasdan tasodifiy bo‘lishi mumkin, ular samarali
kuchga ega emas.
Ishontirish usuli jamiyatda qabul qilingan meʼyorlarni bolaning faoliyati va
xulq-atvori motivlariga aylantirishga yordam beradi, bu esa eʼtiqodlarning
shakllanishiga yordam beradi. Eʼtiqod-bu bolaning axloqiy bilimlarning haqiqati
va adolatiga qatʼiy ishonchi, ular insonning axloqiy harakatlar va ishlarga ichki
motivatsiyasi. Ishontirish-bu maʼlum bir xatti-harakatning to‘g‘riligi yoki
zarurligini tushuntirish va isbotlash. Ishontirish jarayonida ijtimoiy pedagog
bolaning ongi, hissiyotlari va irodasiga taʼsir qiladi. Ishontirish bolaga faqat uning
ichki sohasi orqali taʼsir qiladi. Ishontirish bola va jamiyat o‘rtasidagi
munosabatlarni tartibga solish shakli sifatida ishlaydi. Ishontirishning tarbiyaviy
kuchi bolaning uni qanday qabul qilishi bilan belgilanadi.
Аgar eʼtiqod bolaning ijobiy ichki kayfiyatini keltirib chiqarmasa, u o‘zining
asosiy maʼnosini yo‘qotadi va keyin bolaga taʼsir qilishning avtoritar (buyruq)
usullaridan farq qilmaydi. Ishontirish usullari o‘z maqsadiga erishish uchun
bolalarning psixologik xususiyatlarini, ularning bilim darajasi, qiziqishlari va
shaxsiy tajribasini hisobga olish kerak. Birinchidan, so‘z bilan ishontirish mumkin,
uning kuchi katta, shuning uchun to‘g‘ri, chuqur mazmunda, aniq va majoziy
shaklda gapirish qobiliyati, bolani o‘z qarashlarining to‘g‘riligiga ishontirish
qobiliyati ijtimoiy pedagogning kasbiy faoliyatining ajralmas qismidir.
Ishontirishda, yuqorida aytib o‘tilganidek, ijtimoiy pedagog bolaning ongi, irodasi
va hissiyotlariga taʼsir qiladi.
Biroq, hammaga maʼlum haqiqatlar yeʼlon qilinganda «ishontirish» va
«axloqiylashtirish» tushunchalarini chalkashtirib yubormaslik kerak; va agar ular
buyruq ohangida ham talaffuz qilinsa, u holda bola kattalarni tinglashni to‘xtatadi
yoki unga tajovuzkor munosabatda bo‘ladi. A. S. Makarenko ham «shaxsning
taʼlim jarayonlariga ichki qarshiligi» haqida gapirdi (men o‘zim qanday harakat
qilishni bilaman, menga o‘rgatadigan hech narsa yo‘q va boshqalar). Bundan
277
tashqari, ijtimoiy o‘qituvchi maʼlum bir salbiy tajribani to‘plagan bola bilan
shug‘ullanishi kerak va shuning uchun u tomonidan muayyan yeʼtiqodlarga
muvofiq harakatlar va harakatlar amalga oshiriladi.
So‘zning semantik va hissiy to‘sig‘ini farqlash kerak. Semantik ijtimoiy
pedagogning har qanday talabiga, uning har qanday so‘ziga salbiy munosabatni o‘z
ichiga oladi. Bunday negativizm bilan ijtimoiy o‘qituvchining so‘zlari teskari
taʼsirga olib kelishi mumkin - «bumerang yeffekti». Hissiy to‘siq bilan bolada rad
etish , antipatiya va baʼzida g‘azablanish hissi bor. Nutq mazmunini idrok etish
ning psixologik xususiyatlari bolada umid, g‘urur, qilmishidan pushaymonlik va
boshqa ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otadigan bo‘lishi kerak. Ishontirishning organik
qismi - bu talab bo‘lib, ularsiz bolaning jamiyatda qabul qilingan xatti-harakatlar
qoidalari va meʼyorlari haqidagi noto‘g‘ri g‘oyalarini qayta tiklash mumkin emas.
Talablar har xil bo‘lishi mumkin: so‘zsiz, yeʼtirozlarga yo‘l qo‘ymaslik
(o‘g‘irlash, aldash, ifloslanish, tartibsizlik va hokazolar), apellyatsiya shaklidagi
yumshoqroq talab (iltimos, buni qiling; buni qilmang, aks holda siz
qarindoshlaringizni va boshqalarni xafa qilasiz). Talablar bolaning shaxsiyatini
hurmat qilish, uning ruhiy holatini tushunish, insoniylik bilan singib ketish,
bolaning taqdiriga qiziqish, ularni amalga oshirish bo‘yicha taklif qilingan
harakatlarning oqilonaligiga asoslanishi kerak; ular bolaning muayyan
harakatlariga sabab bo‘lgan motivlar va tashqi sharoitlarni hisobga olgan holda
ilgari surilishi kerak. Talab ijtimoiy-pedagogik faoliyatda yordamchi rol o‘ynaydi.
Uning asosiy vazifasi bolalar oldiga vazifa qo‘yish, ularning ongiga xulq-atvor
normalari va qoidalarining maʼnosini etkazish, shuningdek, kelgusi faoliyatning
mazmunini aniqlashdir. Ishontirish pedagogikada hikoya, maʼruza, suhbat, bahs,
ijobiy misol kabi mashhur usullar orqali amalga oshirilishi mumkin.
Hikoya va maʼruza metodning monologik shakllari bo‘lib, ular bir shaxs -
ijtimoiy pedagog tomonidan olib boriladi. Bolalarga maʼlum axloqiy
tushunchalarni tushuntirish uchun ikkala usul ham qo‘llaniladi. Hikoya kichik
yoshdagi bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladi, u qisqa vaqt ichida yorqin, rang-
barang misollar, faktlarga asoslangan. Maʼruza, qoida tariqasida, yanada murakkab
axloqiy tushunchalarni (insonparvarlik, vatanparvarlik, burch, yaxshilik, yomonlik,
278
do‘stlik, do‘stlik va boshqalar) ochib beradi. Maʼruza katta yoshdagi bolalar uchun
mo‘ljallangan. Maʼruza vaqt bo‘yicha uzoqroq bo‘lib, unda hikoyadan texnika
sifatida foydalaniladi. Suhbat va bahs-munozara metodning dialogik shakllari
bo‘lib, ulardan foydalanishda bolalarning o‘zlari ishi muhim rol o‘ynaydi. Shu
sababli, ushbu usullarni qo‘llashda muhim o‘rinni egallaydi: muhokama
qilinayotgan mavzuni tanlash va dolzarbligi, bolalarning ijobiy tajribasiga tayanish
va suhbatning ijobiy hissiy foni. Suhbat savol-javob usulidir.
Ijtimoiy pedagogning sanʼati uning qanday savollarni muhokama qilish
uchun taklif qilishida namoyon bo‘ladi: bular har qanday fakt va hodisalarni
takrorlash, axloqiy tushunchalarni aniqlashtirish, xatti-harakatlarning o‘ziga xos
shakllarini taqqoslash va tahlil qilish, bolalar javob berishi kerak bo‘lgan savollar-
muammolar bo‘lishi mumkin. Mutaxassis suhbatdan foydalanganda uni nafaqat
o‘zi, balki bolalar ham savol beradigan tarzda olib borishi kerak. O‘smirlar va
yigitlar uchun nizolar qo‘llaniladi - bu hukmlarni shakllantirishga yordam
beradigan usul. Bahs bolalarning axloqiy tushunchalar bo‘yicha turli nuqtai
nazarlarini, xatti-harakatlarning turli shakllarini baholashda nomuvofiqlikni ochib
beradi. Shuning uchun bolalarni o‘z fikrlari bilan bahslashishga, boshqasini
tinglashga, unga yeʼtiroz bildirishga o‘rgatish kerak. Ijtimoiy o‘qituvchining nizoni
tashqi tomondan olib borishdagi roli unga rahbarlik qilishdan iborat: nizo
jarayonining tezkor yo‘nalishi, bolalarning bayonotlarini umumlashtirish va tahlil
qilish, umumlashtirish. Biroq, nizoning ijobiy natijasi ijtimoiy pedagogning unga
puxta tayyorgarlik ko‘rishiga bog‘liq: tushunarli va bolalarga yaqin bo‘lgan bahs
mavzusini tanlash, muhokama qilish uchun taklif qilinadigan savollarni diqqat
bilan tanlash.
Bunday savollar kam bo‘lishi mumkin, ammo ularning har biri har xil
javoblarni qabul qilishi kerak; nizo mavzusini bolalar bilan oldindan
muvofiqlashtirish, bolalar nizodan oldin tanishadigan tegishli adabiyotlarni
tanlash, turli xil vositalardan foydalanish kerak, masalan, videolar, rasmlar,
fotosuratlar va boshqalar. Ijtimoiy pedagog faoliyatida bola amal qiladigan axloqiy
idealni hisobga olish muhimdir. Аxloqiy ideal-bu uning xatti-harakatlarini tartibga
soluvchi va boshqa odamlarning xatti-harakatlarini baholash mezoniga
279
aylanadigan bolaning hissiy rangli, ichki qabul qilingan tasviri. Taʼlim
namunasining kuchi bolalarning taqlidchanligiga, ularning nuqtai nazaridan
ahamiyatli ko‘rinadigan va ularning qarashlariga mos keladigan harakatlar va
harakatlarni nusxalash qobiliyatiga asoslanadi.
Hatto qadimgi yunon faylasufi ham «yo‘l ko‘rsatma orqali uzoq, namuna
orqali qisqa. «K.D.Ushinskiy taʼlim kuchi faqat inson shaxsiyatining tirik
manbasidan kelib chiqadi, shaxsni tarbiyalashga faqat shaxs taʼsir qilishi mumkin,
deb yozgan. Xulq-atvor namunasiga taqlid qilib, bola tayyor xulq–atvor dasturini
oladi va shu bilan dunyoning mustaqil rivojlanishida kuchni tejaydi, bola uchun
boshqa odam kelajakda o‘zini proektsiyasidir. U tanlagan xulq-atvor ideali uning
rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi. Bolaga ushbu ideal misolni
tanlashda yordam berish ijtimoiy pedagog uchun juda qiyin vazifadir, ammo bu
bolaning maʼnaviy rivojlanishini tezlashtirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, energiya o‘zini ideal bilan taqqoslashdan kelib chiqadi va
bu bolani o‘z ustida ishlashga undaydi. Ushbu usuldan foydalanishning qiyinligi
shundaki, bolalar bizdan mustaqil ravishda o‘z ideallarini tanlaydilar. Shuning
uchun bunday shaxs sifatida harakat qahramonlari, jismonan baquvvat odamlar,
ishbilarmon boylar, jinoiy intilishlari bo‘lgan odamlar ko‘pincha ishlatiladi.
Bolaning yo‘nalishini o‘zgartirish juda qiyin, u taqlid qilishni, undagi jismoniy
go‘zallikni ko‘rishni, axloqiy harakatning go‘zalligini his qilishni va tushunishni,
undan o‘rnak olishni xohlaydigan namunaga ega bo‘lishi kerak. Oxir oqibat,
ishontirish maʼlum bir xatti-harakatning to‘g‘riligi va zarurligini tushuntirish va
isbotlashdir. Biroq, ularning samaradorligi bolalarning axloqiy xulq-atvor
ko‘nikmalari va odatlarini qanchalik yaxshi shakllantirganligi, qanday axloqiy
tajribaga ega ekanligi bilan belgilanadi. K.D.Ushinskiyning yozishicha, yaxshi
odat tufayli inson o‘z hayotining axloqiy qurilishini yuqori va yuqori darajada
quradi. Аgar eʼtiqod bolaning ongini «dasturlashtirsa», u holda mashqlar
ko‘nikmalar, odatlar va odatlarni shakllantiradi. Gap shundaki, bola har qanday
hodisani, do‘stlarining, kattalarning harakatlarini o‘z tajribasi prizmasi orqali
baholaydi.

280
 «Аxloqiy xulq-atvor tajribasi» tushunchasi «axloqiy xulq-atvor odatlari va
ko‘nikmalari» tushunchasiga qaraganda kengroq va boyroq bo‘lib, u shaxsning
intellektual, ixtiyoriy, hissiy va ijro etuvchi sohasini o‘z ichiga oladi, odatlar yesa
faqat bolaning xulq-atvorining ijro etuvchi tomoniga tegishli. Аxloqiy ko‘nikma
va odatlarni shakllantirishda jismoniy mashqlar kabi usul asosiy rol o‘ynaydi.
Oxir-oqibat bolalarda axloqiy xulq-atvorni shakllantirish uchun mashqlar zarur.
Xulq-atvor keng tushuncha bo‘lib, u torroq – harakatlardan iborat bo‘lib, harakat
harakatda ifodalanadi. Shu bilan birga, harakat muayyan sharoitlarda harakatga
aylanadi. Bir misolga murojaat qilaylik: bir kishi daraxtni kesadi. Bu harakatlarni
tashqi ko‘rinishida axloqiy yoki axloqsiz deb baholash mumkinmi? Ushbu harakat
jamiyat yoki boshqa odamlarga nisbatan qanday munosabatda bo‘lishini
bilmagunimizcha, bu mumkin emas.
O‘rmon xo‘jaligida sotib olingan chiptada ona uchun daraxt kesish-g‘amxo‘r
o‘g‘il, uyini isitish uchun kesish ham sotib olingan chiptada yaxshi egasi, sotish
uchun archa kesish o‘g‘ri va hokazo, xuddi shu harakat boshqacha axloqiy bahoga
ega bo‘lishi aniq. Har qanday harakat yoki holat, agar uni yaratadigan faoliyatning
maqsadlari va motivlari bilan bog‘liq holda ko‘rib chiqilsa, harakatga aylanadi.
Аgar biz bitta harakatni tavsiflasak, unda ikkita yelementni ajratish mumkin:
birinchisi uning tashqi tomoni va harakatda ifodalanadi, ikkinchisi ichki va
shaxsning jamiyatga va boshqa odamlarga munosabatida namoyon bo‘ladigan
maqsadlar, niyatlar va motivlarda ifodalanadi. Bolaning harakatlarining
umumiyligi uning harakatlarida ifodalanadi, ikkinchisi o‘z navbatida uning xatti-
harakatlarini shakllantiradi. Ham harakatlar, ham xatti-harakatlar jamiyatda qabul
qilingan axloqiy meʼyorlarga nisbatan baholanadi.
Jismoniy mashqlar usuli bolalarda maʼlum axloqiy ko‘nikmalar va odatlarni
shakllantirish bilan bog‘liq. Odat taʼlimi bir nechta harakatlar va bir nechta
takrorlashni talab qiladi. Taqqoslash uchun ikkita misol keltiramiz: chiroyli va
malakali yozishni o‘rganish uchun talaba ko‘p marta takrorlashi va takrorlashi
kerak, bu asosan bolalarni savodli yozishni o‘rgatish metodologiyasiga asoslanadi.
Bola stolda o‘zini qanday tutishni bilmasligini bilganimizda, kattalar baʼzida
g‘azablanadilar va boladan o‘zini to‘g‘ri tutishini talab qiladilar, bola esa buni
281
qanday qilishni bilmaydi va bilmaydi, chunki hech kim unga buni maxsus
o‘rgatmagan: uyda ular buni qilmaganlar. bunga alohida eʼtibor bering, maktabda,
qoida tariqasida, bugungi kunda asosiy vazifa-buni qanday qilish kerak emas, nima
boqish kerak.
Аxloqiy mashqlar deganda bolalarning zarur hayotiy ko‘nikmalari va
odatlarini tarbiyalash va mustahkamlash maqsadida harakatlari va harakatlarining
takroriy takrorlanishi tushuniladi. Ko‘nikma va odatlarni shakllantirish quyidagi
ish usullarini o‘z ichiga oladi: vazifani belgilash, uni amalga oshirish qoidalarini
tushuntirish, ushbu vazifani bajarishga bo‘lgan ehtiyoj va istakni uyg‘otish, amaliy
namoyish (buni qanday qilish kerak), amaliy mashg‘ulotlarni tashkil etish ,
talablarni taqdim etish , ushbu talablarning bajarilishini yeslatish va ularni
monitoring qilish. ularni amalga oshirishning to‘g‘riligi. Mahorat va odat o‘rtasida
maʼlum masofa bor. Birinchidan, biz ko‘nikmalarni shakllantiramiz, keyin maʼlum
vaqt davomida ularni muntazam ravishda birlashtiramiz va ko‘nikmalarning odat
tusiga kirishini taʼminlaymiz.
«Odat, - deb yozgan K.D.Ushinskiy, - harakatni takrorlash orqali ildiz otadi,
uni asab tizimining refleks qobiliyati harakatda aks eta boshlaguncha va asab
tizimida bu harakatga moyillik o‘rnatilgunga qadar takrorlaydi. «Аgar mashqlar
muntazam ravishda bajarilmasa va mahorat odat tusiga kirmasa, unda mahoratni
tiklash qiyinroq vazifadir. Misol uchun, bolani oilada va bolalar bog‘chasida
yehtiyot bo‘lishga o‘rgatishadi, yotishdan oldin, bola yehtiyotkorlik bilan
narsalarni stulga qo‘yadi, o‘yinchoqlarni olib tashlaydi va hokazo.
Biroq, bir muncha vaqt o‘tgach, bola maktab o‘quvchisiga aylanganda, u ahmoqga
o‘xshamaydi: u narsalarini tozalay olmaydi, stolida tartibsizlik, maktab ryukzagida
daftar va kitoblar bilan birga iflos krossovkalar va hokazolar. Nega bu sodir
bo‘lmoqda? Аxir, bola toza edi. Biroq, bu odat asosan bolalar bog‘chasida
shakllangan; va bola maktabga kelishi bilan ota-onalar unga eʼtibor berishni
to‘xtatdilar. Natijada, yendi ular oldida yanada qiyin vazifa turibdi: beparvolikni
qanday qilib tartiblilikka aylantirish.
Psixolog U. Jeyms bu haqda majoziy taqqoslaydi: yangi odatning har bir
buzilishini biz ipni o‘ragan to‘pning qulashi bilan solishtirish mumkin; agar u bir
282
marta tushsa, uni avvalgi shakliga qaytarish uchun yana ko‘p burilishlar qilishimiz
kerak bo‘ladi. Аgar ijtimoiy pedagog mashq usulini o‘yin sifatida tashkil etish ning
bunday shakllariga murojaat qilsa, mashqlar usulidan foydalanish samaradorligi
oshadi: ijodiy, hikoya-rolli va boshqa turdagi o‘yinlar. Bunday holda, ijtimoiy
pedagog bolalarning hayajonli maqsadlarga intilishidan foydalanadi (kosmosni
zabt etish , uzoq mamlakatlarga sayohat qilish, baʼzi muammolarni hal qilishda
adolatli bo‘lish va hokazo.). O‘yin faoliyati har doim ijodiydir va bolalar, qoida
tariqasida, o‘yinga yangi teginishlar olib kelishadi. Rolli o‘yinda maʼlum bir
axloqiy naqsh mavjud (ona, ota, himoyachi, jozibali kasb va boshqalar.), bola
taqlid qilishni xohlaydi. O‘yinning qiymati shundaki, bolaning o‘z ehtiyojlari biz
unga rioya qilishni o‘rgatmoqchi bo‘lgan meʼyorlardir.
O‘yin maʼlum sharoitlarda o‘z muvaffaqiyatiga erishadi: o‘yin g‘oyasi
bolalar tomonidan tushunarli va qabul qilinishi kerak, bolalar o‘yin syujetida,
holatlarni taqsimlashda faol ishtirok etish lari kerak, ijtimoiy o‘qituvchi o‘yin
mazmunini boyitishda, uni zarur atributlar bilan jihozlashda yordam berishi kerak.
o‘yin davomida bolalarning qiziqishlari; bolalarga o‘zlari yoqtirgan o‘yinni
takrorlash imkoniyatini berish kerak. Ishontirish usullari va mashqlar bir-biri bilan
chambarchas bog‘liq. A. S. Makarenko har doim so‘z va amallarni, yeʼtiqod va
mashqlarni birlashtirish g‘oyasini taʼkidlagan.
Maqtovga sazovor fikrlar va bilimlar bo‘yicha eng qatʼiy mashg‘ulotlar, u
qayta-qayta taʼkidlagan, tegishli amaliyotsiz «ikkiyuzlamachilar» va
«grafomanlar»ning shakllanishiga olib kelishi mumkin. Ijtimoiy-pedagogik usullar
orasida maxsus guruh tuzatish usullaridan iborat bo‘lib, ularga rag‘batlantirish va
jazolash kiradi. Rus pedagogik fikrining rivojlanishining turli davrlarida ushbu
taʼlim usullariga munosabat boshqacha edi: jazolarni qo‘llash zarurligidan (shu
jumladan maktabda jismoniy jazolarni) ularni to‘liq rad etish gacha. Bu muammo
bo‘yicha baʼzi taniqli o‘qituvchilarning fikrlari.
Shunday qilib, А.S.Makarenko jazolash kerakligini taʼkidlagan, bu nafaqat
huquq, balki o‘qituvchining burchidir. V.А.Suxomlinskiy maktabda jazosiz taʼlim
olish mumkinligiga ishongan. А.S.Makarenkoning yozishicha, so‘zlar tinch, hatto
ovozda aytilmasligi kerak, o‘quvchi o‘qituvchining g‘azabini his qilishi kerak.
283
V.А.Suxomlinskiy edi ishonchim komilki, o‘qituvchining so‘zi, birinchi navbatda,
bolani tinchlantirishi kerak. Ijtimoiy-pedagogik fikrning butun tarixi shuni
ko‘rsatadiki, tuzatish usullari (rag‘batlantirish va jazolash) bolaning shaxsiyatiga
taʼsir qilishning eng qiyin usullari hisoblanadi.
Ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirish maktabgacha yoshdagi bolalarda bu
ularning hayotdagi faoliyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Chiroyli odob-axloq, odamlar
bilan oson muloqot qilish, odamlarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish,
ularni tushunishga urinish, hamdardlik va yordam berish bilan namoyon bo'ladigan
umumiy yaxshi odoblar ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishning eng muhim
ko'rsatkichidir. Yana bir muhim narsa - bu o'z ehtiyojlari haqida gapirish,
maqsadlarni to'g'ri belgilash va ularga erishish qobiliyati. Maktabgacha yoshdagi
bolani tarbiyalashni muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvning to'g'ri yo'nalishiga
yo'naltirish uchun biz ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishning quyidagi
yo'nalishlarini taklif qilamiz:
Farzandingizga ijtimoiy ko'nikmalaringizni ko'rsating. Chaqaloqlarga
nisbatan: chaqaloqqa tabassum qiling - u sizga xuddi shunday javob beradi.
Birinchi ijtimoiy o'zaro ta'sir bu tarzda amalga oshiriladi.
Bolangiz bilan suhbatlashing. Chaqaloq tomonidan chiqarilgan tovushlarga
so'zlar, iboralar bilan javob bering. Bu sizga chaqalog'ingiz bilan bog'lanishda
yordam beradi va unga tez orada qanday gapirishni o'rgatadi.
Farzandingizni diqqatli bo'lishga o'rgating. Egoistni tarbiyalamasligingiz
kerak: ko'pincha bolangizga boshqa odamlarning ham o'z ehtiyojlari, istaklari va
tashvishlari borligini tushunsin.
Tarbiyalashda mehrli bo'ling. Tarbiyada o'z o'rnida turing, lekin
qichqirmasdan, lekin muhabbat bilan.
Farzandingizni hurmat qilishga o'rgating. Ob'ektlarning qadri bor va ularga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish kerakligini tushuntiring. Ayniqsa, bu
boshqalarning narsalari bo'lsa.
O'yinchoqlar bilan bo'lishishni o'rgating. Bu unga tezroq do'stlar orttirishga
yordam beradi.

284
 Bolangiz uchun ijtimoiy doirani yarating. Hovlida, uyda, bolalar bog'chasida
chaqaloq va tengdoshlari o'rtasida muloqotni tashkil etishga intiling.
Yaxshi xulq-atvorni maqtang. Bola jilmayadi, itoatkor, mehribon, muloyim,
ochko'z emas: uni maqtashga nima sabab bo'lmaydi? Qanday qilib o'zini yaxshi
tutish va zarur ijtimoiy ko'nikmalarni egallash to'g'risida tushunchani kuchaytiradi.
Farzandingiz bilan suhbatlashing. muloqot qilish, tajriba almashish,
harakatlarni tahlil qilish.
O'zaro yordamni, bolalarga e'tiborni jalb qiling. Bolaning hayotidagi
vaziyatlarni tez-tez muhokama qiling: shu bilan u axloq asoslarini o'rganadi.

Mavzuni mustahkamlash uchun interfaol metod:

“Idrok xaritasi”

TA’LIM, TARBIYA, RIVOJLANTIRISH VAZIFALARINI HAL ETISHGA

KOMPLEKS IJTIMOIY PEDAGOGIK YONDASHUV mavzusida

“Idrok xaritasi” (Konseptual xarita) metodi – fikrlarni taqdim qilish va

bog‘lash usuli bo‘lib, u o‘quvchilarda tassavvur qilish va fikrlarni tizimlashtirish,
o‘rganilayotgan mavzudagi bosh g‘oyalar yoki asosiy tushunchalarni, birlamchi
tushunchalarni izohlashga yordam beruvchi ikkilamchi va uchlamchi g‘oyalar yoki
tushunchalarni ajratish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga qaratilgan.
Taklif etilayotgan usul yangi bilim va axborotlarni konspektlashtirishning
standart chizmasini ishlashga xizmat qiladi va darsning uzundan uzoq konspektini
yozish yukidan xalos etadi.
Xaritani tuzish o‘quvchiga:
- asosiy, ikkilamchi, uchlamchi (va h.k.) shoxchalar (chiziqlar)larni ishlatish
hisobidan iyerarxik tartibda mavzuning asosiy g‘oyalarni strukturalashga;
- ravshan va rangli obrazlar orqali g‘oyani kuchaytirishga;
285
 - ular orasidagi bog‘liqlikni namoyish etishga;
- rang, shrift razmeri, bo‘rttirish va h.k.lar bilan konsepsiyalarni ajratishga;
- maxsus belgilar yordamida g‘oyalarni baholash va izohlashga imkon
beradi.
Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:
“Maktab yoshidagi bolalarning ijtimoiylashtirish omili”- mavzusida taqdimot
tayyorlash

Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:

1.Faoliyat nazariyasining asoschisi kim?

a)A.N.Leontyev.
b)F.Obuxova
c)L.S.Vigotskiy.
d)D.B.Elkonin
2.Bolalar bog‘chasi xozirda MTT birinchi marta qayerda va kim tomonidan
tashkil etilgan?
a)1837 yili nemis pedagogi F.Fryobel tomonidan tashkl etilgan
b)1857 yili russ pedagogi Y.A.Komenskiy tomonidan tashkl etilgan
c)1837 yili nemis pedagogi Disterveg tomonidan tashkl etilgan
d)1867 yili russ pedagogi Lev Tolstoy tomonidan tashkl etilgan
3.“O‘z o‘zingni angla” degan shiorni ilgari surgan va shu bilan ong insonda
barcha yovuzlikni yo‘qotishi mumkinligini qaysi olim ta’kidlagan?
a)Suqrot
b)Demokrit
c)Arastu
d)Aflotun
4.Bolalar jamoasi deganda nimani tushunasiz?
a)Muayyan umumiy maqsadi va faoliyati turiga ko‘ra birlashgan bolalar guruhi

286
 b)Ta’lim va tarbiyaning muayyan maqsadi
c)Faoliyat jarayonida bolalarning ishtiroki
d)Xalq ta’limi tizimining dastlabki bo‘g‘ini
5.Bilish deganda nimani tushunasiz?
a)Ta’lim jarayonida bolalarga taqdim etilgan o‘quv materialining
o‘zlashtirilganlik darajasi.
b)Borliq va uning ob’ektiv qonuniyatlarini o‘rganish, o‘zlashtirish, egallash.
c)Ta’lim jarayonida tarbiyachi tomonidan olib boriladigan faoliyat
d)Ta’lim oluvchilar bilim, ko‘nikma va malakalarning shartli ifodalanishi
6.MTTda ijtimoiy faoliyat necha bosqichda olib boriladi?
a)3 ta
b)4 ta
c)2 ta
d)5 ta
7.O‘rta maktabgacha yosh davri necha yoshlarni o‘z ichiga oladi?
a)4-5 yosh
b)2-3 yosh
c)3-6 yosh
d)4-7 yosh
8.Ijimoiy pedagogikaning faoliyati qaysi bosqichladan iborat?
a)Tashxis, tayyorlov, amaliyot
b)Hudud vaqt muomalalar
c)Amaliyot vaqt hudud
d)Tayyorlov amaliyot
9.Tamoyil so‘zi qanday ma’noni anglatadi?
a)Tamoyil — "Prinsip" so‘zi (lot. Prinsipiumdan) berilgan hodisani
belgilaydigan boshlanish, asos degan ma’noni anglatadi.
b)“Tushuncha”degan ma’noni anglatadi
c)“Asos” degan ma’noni ahglatadi
d)“Qoida” degan ma’noni ahglatadi

287
10.“Notiqning tarbiyasi haqida” deb nomlangan ilk pedagogik asarni kim
yozgan?
a)Mark Fabiy Kvintilian
b)Farobiy
c)Yan Amos Kamenskiy
d)Demokrit

GLOSSARIY
Aqliy tarbiya – shaxsga tabiat va jamiyat taraqqiyoti to‘g‘risidagi bilimlarni
berish, uning aqliy (bilish) qobiliyati, tafakkuri va dunyoqarashini shakllantirishga
yo‘naltirilgan pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismi.
Axloq (lot. “moralis” – xulq-atvor) – ijtimoiy munosabatlar hamda shaxs
xatti-harakatini tartibga soluvchi, muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya
qilinishi zarur bo‘lgan xulq-atvor qoidalari, mezonlari yig‘indisi.
Axloqiy tarbiya – muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi
zarur bo‘lgan tartib, odob, o‘zaro munosabat, muloqot va xulq-atvor qoidalari,
mezonlarini bolalar ongiga singdirish asosida ularda axloqiy ong, axloqiy faoliyat
ko‘nikmalari va axloqiy madaniyatni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik
jarayon; ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismi.
Bashoratlash – bo‘lajak mashg‘ulotni tashkil etilishining turli varianlarini
baholash va ulardan qabul qilingan mezonlarga muvofiq eng ma’qulini tanlab
olish.
Bilim – bolaning ongida tushunchalar, sxemalar, ma’lum obrazlar
ko‘rinishida aks etuvchi borliq haqidagi tizimlashtirilgan ilmiy ma’lumotlar
majmui.
288
 Bilim olish – borliqni idrok etish, o‘rganish, mashq qilish va muayyan tajriba
asosida xulq-atvor hamda faoliyat ko‘nikma, malakalarining mustahkamlanib,
mavjud bilimlarning takomillashib, boyib borish jarayoni.
Bilish – ob’ektiv borliqning inson ongida aks etish shakli; ilmiy bilimlarni
o‘zlashtirish jarayoni.
Bolalar jamoasi – ijtimoiy-foydali ahamiyat kasb etuvchi umumiy maqsad va
birgalikdagi faoliyatga asosan jipslashgan bolalar birlashmasi, guruhi.
Yosh xususiyatlari – muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik,
fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar.
Jamoa (lot. “kollektivus” – yig‘ilma, omma, birgalikdagi majlis, birlashma,
guruh) – bir necha a’zo (kishi)lardan iborat bo‘lib, ijtimoiy ahamiyatga ega umumiy
maqsad asosida tashkil topgan guruh.
Jamoa an’analari – jamoa a’zolari tomonidan birdek qo‘llab-quvvatlanuvchi
barqarorlashgan odat.
Jismoniy tarbiya – bolalarda jismoniy va irodaviy sifatlarni shakllantirish,
ularni aqliy va jismoniy jihatdan mehnat hamda Vatan mudofaasiga tayyorlashga
yo‘naltirilgan pedagogik jarayon; ijtimoiy tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi.
Idrok – aniq maqsadga yo‘naltirilgan anglash jarayoni.
Ijtimoiy adaptatsiya (yunoncha adapto – moslashish) – anomal bolalar
individual yoki guruhli xulqlarining ijtimoiy qadriyatlar va xulq-atvor qoidalari
tizimiga mos kelishi.
Ijtimoiy kompetensiya – hayotiy vaziyatlarda kattalar va tengdoshlar bilan
muloqotda axloq qoidalari va me’yorlariga rioya qilgan holda o‘zini tutish
mahorati.
Ijtimoiy muhit – shaxsni o‘rab turgan. uning ongi hamda xulqiga faol
(bevosita va bilvosita, stixiyali va ongli) ta’sir o‘tkazuvchi barcha ijtimoiy shart-
sharoitlar, faoliyatlar va aloqadorliklarni belgilashda xizmat qiluvchi falsafiy
kategoriy.
Ijtimoiy hayot – keng va tor ma’nolarida qo‘llaniladi. Keng ma’nodagi
ijtimoiy hayot – yaxlit bir tizim hisoblanib. ijtimoiy hayot voqeligi sifatida
insonlarning barcha ongli harakati natijasida vujudga kelgan moddiy va nomoddiy
289
narsalar tizimiga aytiladi. Bularga ruhiy, iqtisodiy, siyosiy va tor ma’nodagi
ijtimoiy hayotlar kirib ketadi. Tor ma’nodagi ijtimoiy hayot ~ kishining
bioijtimoiy mavjudot sifatida, o‘z ixtiyori bilan namoyon qiluvchi hayot
jabhalariga aytiladi. Bularga oiladagi kundalik hayot, o‘zining shaxsiy hayoti
hamda mehnat va siyosat bilan bog‘liq bo‘lmagan barcha faoliyatlar kiradi. Tor
ma’nodagi ijtimoiy hayot tizimining qismlari – ma’naviyat, ma’rifat, madaniyat va
san’at deb nomlanishini yuqorida aytib o‘tdik. Bu unsurlarning har birini alohida-
alohida ilm tarmoqlari o‘rganib, ular shu ilmlarning tadqiqot ob’ektlari
hisoblanadi.
Ijtimoiy-ahloqiy muhit – akmeshaxs shakllanishining asosiy omili bo‘lib,
akmeshaxs taraqqiyotida shaxsning shaxsiy imkoniyatlar bazasi bilan bir qatorda
ta’sir etuvchi vosita sifatida ishtirok etadi.
Ijtimoiylashuv – individning jamiyatda muvaffaqiyatli rivojlanishi uchun
zarur bo‘lgan namunali xulq, psixologik mexanizm, ijtimoiy me’yyor va
qadriyatlarni o‘zlashtirishi jarayonidir. Ijtimoiylashuv insonning madaniyat,
kommunikatsiya ta’siri ostida shakllanish jarayoni, bir-birlari bilan muloqotda
bo‘lishlarini ifodalaydi. Bu omillarning ba’zilari insonning butun hayot davrida
davom etadi. Ommaviy axborot vositalari esa uning hayotining ma’lum davrida
ta’sir qiladi. Ijtimoiylashuv faqatgina shakllanayotgan shaxsning faolligigagina
bog‘liq bo‘lib qolmasdan, ayni pallada atrof-muhitning unga bo‘lgan ta’siri
hamdir. Ayrim tadqiqotchilar, ijtimoiylashuvning ikki jihatini ko‘rsatadilar:
ijtimoiy moslashuv va interiorizatsiya. Birinchi jihati, individning mavjud
ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitga, ijtimoiy hayotining turli darajalaridagi tartib-
qoidalarga, insonni o‘rab turgan muhit sifatidagi mavjud ijtimoiy guruhlar,
qatlamlar, ijtimoiy tashkilotlar, ijtimoiy institutlarga, jamiyatdagi o‘zining
mavqeyiga moslashuvini nazarda tutsa, ikkinchi jihati esa intertorizatsiya, ya’ni
ijtimoiy qadriyatlar va tartib-qoidalarning inson ichki dunyosiga singib borishi.
Izohlash – tarbiyalanuvchiga hissiy-og‘zaki ta’sir etish usuli.
Iqtisodiy tarbiya – bolalarga iqtisodiy bilimlarni berish, ularda iqtisodiy
faoliyat (oila byudjetini shakllantirish, xo‘jalikni yuritish, mavjud moddiy
boyliklarni asrash, ko‘paytirish, savdo-sotiq munosabatlarini to‘g‘ri tashkil etish va
290
hokazolar)ni tashkil etish ko‘nikma va malakalarini shakllantirishdan iborat
pedagogik jarayon.
Imij (inglizcha image – timsol, shakl) – ommaviylashtirish, reklama qilish
maqsadida ma’lum bir kishilarga emotsional psixologik ta’sir ko‘rsatish asosida
ularda aniq bir shaxs, hodisa, predmetning maqsadli yo‘naltirilgan timsolini
shakllantirishdir. Imijning bir necha xususiyatlarining mohiyatiga e’tiborni qaratish
mumkin: birinchidan, imij – timsol, ya’ni kategoriya sifatida asosan siyosiy-
psixologiyaga tegishli hodisadir; ikkinchidan, timsol maqsadli yo‘naltirilgan ta’sir
ko‘rsatish natijasida shakllanar ekan. kishilar va jamiyatga ta’sir ko‘rsatish
jarayonining o‘zini hech bir mubolag‘asiz davlat va boshqa siyosiy tuzilmalarning
ishtirokini talab etuvchi siyosiy jarayon sifatida ko‘rsatish mumkin.
Individ (lot. “individium” – bo‘linmas, yagona, alohida) – xatti-harakatlarini
shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi biologik mavjudot.
Individuallik – shaxsning o‘ziga xos xususiyatlari.
Inson – kishi, uning ongi, odob-axloqi, ma’naviyati, dunyoqarashi, talab-
ehtiyojlarining qondirilishi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy munosabatlarga, ijtimoiy
tuzum mohiyati va tabiatiga bevosita bog‘liqdir. Jamiyat qanday bo‘lsa, ijtimoiy
munosabatlar majmuyi bo‘lgan inson ham unga mos bo‘ladi. Inson dunyoda eng
murakkab mavjudot, tabiatning yuksak mahsuloti. hayot gulidir. Insonning
bebaholigi – uning aql-idrok va tafakkuriga egaligidadir. U aql-idrok sohibi
bo‘lgani uchun real dunyodagi voqealarni biladi, ilmu tafakkuri, mehnati,
salohiyati bilan dunyoni boshqaradi.
Kadrlar tayyorlash milliy modeli – shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz
ta’lim, fan va ishlab chiqarish kabi tarkibiy qismlarning o‘zaro hamkorligi, ular
o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik asosida “yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga
javob beruvchi yuqori malakali kadrlarni tayyorlash Milliy tizimi” mohiyatini aks
ettiruvchi andoza, loyiha.
Kommunikativ kompetensiya – muloqot vositalaridan turli vaziyatlarda
foydalana bilish ko‘nikmasi.

291
 Korreksiya (yunon. “correctiio” – tuzatish) – pedagogik uslub va
tadbirlardan iborat maxsus tizimi yordamida anomal bolalarning psixik va
jismoniy rivojlanishidagi kamchiliklarini qisman yoki to‘liq tuzatish.
Ko‘nikma – olingan bilimlarga asoslanib qo‘yilgan vazifa va shartlarga
binoan bajariladigan harakatlar yig‘indisi.
Madaniyat (lot. “cultura” – parvarish qilish, ishlov berish) – ijtimoiy taraqqiyot
davomida insonlarning faoliyati tufayli qo‘lga kiritilib, ularning ijtimoiy
ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiluvchi moddiy va ma’naviy boyliklar tizimi.
Mazmun (ta’lim (bilim olish) mazmuni) – ta’lim jarayonida bola tomonidan
o‘zlashtirilishi zarur bo‘lgan ilmiy bilim, amaliy ko‘nikma, malaka, fikrlash hamda
faoliyat usullari tizimi.
Maktabgacha pedagogika – maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni
tarbiyalash, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga
yetkazish masalalarini o‘rganadigan fan.
Maktabgacha ta’lim – bolaning sog‘lom, har tomonlama kamol topib
shakllanishini ta’minlovchi, unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otuvchi, uni
muntazam ta’lim olishga tayyorlovchi hamda bola olti-yetti yoshga yetguncha
davlat va nodavlat MTM va oilalarda amalga oshiriluvchi ta’lim bosqichi.
Maktabgacha ta’lim pedagogikasi – maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni
tarbiyalash, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan kamolotga
yetkazish masalalarini o‘rganadi.
Malaka – ongli xatti-harakatning avtomatlashtirilgan tarkibiy qismi.
Ma’lumot – ta’lim-tarbiya natijasida o‘zlashtirilgan, tizimlashtirilgan bilim, hosil
qilingan ko‘nikma va malakalar hamda tarkib topgan dunyoqarash majmui.
Mehnat tarbiyasi – shaxsga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda
mehnatga ongli munosabat, muayyan ijtimoiy-foydali harakat yoki kasbiy
ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat
jarayoni; ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismi.
Rag‘batlantirish – tarbiyalanuvchining xatti-harakati, faoliyatiga ijobiy baho
berish asosida unga ishonch bildirish, ko‘ngilini ko‘tarish va uni qo‘llab-
quvvatlash usuli.
292
 Rivojlanish – shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon
bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab
jarayon.
Suhbat – savol va javob shaklidagi dialogik ta’lim metodi.
Tamoyil (yunon. “principium” – har qanday nazariyaning asosiy, boshlang‘ich,
dastlabki holati) – biror-bir nazariyaning asosi, negizi, asosiy boshlang‘ich qoidasi;
boshqaruvchi g‘oya, faoliyatning asosiy qoidasi; umumlashtirilgan talab.
Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida
shaxsni har tomonlama o‘stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib
toptirish jarayoni.
Tarbiya jarayoni – pedagog va bola (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar
o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo‘naltirilgan samarali hamkorlik
jarayoni.
Tarbiya mazmuni – shaxsning shakllanishiga qo‘yiluvchi ijtimoiy talablar
mohiyati.
Tarbiya metodi (yunon. “metodos” – yo‘l) – tarbiya maqsadiga erishish
yo‘li; tarbiyalanuvchilarning ongi, irodasi, tuyg‘ulari va xulqiga ta’sir etish
usullari.
Tarbiya nazariyasi – pedagogikaning muhim tarkibiy qismi; tarbiyaviy
jarayon mazmuni, shakl, metod, vosita va usullari hamda uni tashkil etish
muammolarini o‘rganadi.
Tarbiyachi (pedagog) – pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘nalishlari
bo‘yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik va ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega
hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs.
Tafakkur – ijtimoiy voqea-hodisalarning ongda to‘laqonli aks etishi, inson
aqliy faoliyatining yuksak shakli.
Tashxis – didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning
natijalarini belgilash.
Ta’lim – bolalarga nazariy bilimlarni berish asosida ularda amaliy ko‘nikma
va malakalarni shakllantirish, ularning bilish qobiliyatlarini o‘stirish va
dunyoqarashlarini tarbiyalashga yo‘naltirilgan jarayon.
293
 Ta’lim va tarbiya mazmuni – shaxsning aqliy va jismoniy qobiliyatini har
tomonlama rivojlantirish, dunyoqarashi, odobi, xulqi, ijtimoiy hayot va mehnatga
tayyorlik darajasini shakllantirish jarayonining mohiyati.
Ta’lim jarayoni – tarbiyachi va bolalar o‘rtasida tashkil etiluvchi hamda
ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon.
Ta’lim mazmuni – davlat ta’lim standartlari asosida belgilab berilgan hamda
ma’lum sharoitda muayyan fanlar bo‘yicha o‘zlashtirilishi nazarda tutilgan ilmiy
bilimlar mohiyati.
Ta’lim maqsadi (o‘qish, bilim olish maqsadi) – ta’limning aniq yo‘nalishini
belgilab beruvchi yetakchi g‘oya.
Ta’lim metodlari – ta’lim jarayonida qo‘llanilib, uning samarasini
ta’minlovchi usullar majmui.
Ta’lim natijasi (mahsuli) – ta’lim yakunining mohiyatini qayd etuvchi
tushuncha; o‘quv jarayonining oqibati; belgilangan maqsadni amalga oshirish
darajasi.
Ta’lim shakli – ta’lim jarayonining tashkiliy tuzilmasi.
Topshiriq – bolalarda mehnat, ijtimoiy xulq va hayotiy tajriba ko‘nikmalarini
shakllantirish maqsadida qo‘llaniladigan usul.
Tushuntirish – o‘quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umumlashma,
taqqoslash asosida bayon qilish.
O‘yin kompetensiyasi – bolaning o‘yin jarayoni va uni tashkil qilishda
tajriba, bilim va ko‘nikmalardan ijodiy foydalanishi. O‘quv-tarbiyaviy faoliyat
uchun asos hisoblanadi.
O‘qish – ma’lum usullar yordamida tashkil etilgan bilimlarni o‘rganish
jarayoni; bolalar tomonidan o‘quv faoliyati usullarini egallab olishga yo‘naltirilgan
faoliyat.
O‘rgatish – tarbiyalanuvchilar ijtimoiy xulq-atvor ko‘nikmalari, odatlarini
shakllantirish maqsadida rejali va izchil tashkil qilinadigan turli harakatlar, amaliy
ishlar.
Faoliyat – shaxs tomonidan tabiiy va ijtimoiy maqsadga muvofiq tashkil
etiluvchi kundalik, ijtimoiy yoki kasbiy harakatlarning muayyan shakli, ko‘rinishi.
294
 Fenomen (yunonchadan fainomenes ~ hodisa) – akmeologik fenomenlar,
birinchidan, murakkab tirik organizm bo‘lgan insonni individ sifatida namoyon
bo‘lishi, avvalo, professional sifatidagi, arbob sifatidagi voqelikning turli-tuman
tomonlariga insondagi paydo bo‘lgan yadroviy munosabatlarning ko‘rinishlari,
ikkinchi jihatdan, uni jamiyatdagi bajaradigan roliga qarab, insonlarning kichik va
katta birlashmalarida ko‘rinadigan hayot faoliyatini yashash sharoitining konkret
ko‘rinishlari orqali chiqadigan hodisalar.
Shaxs – psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti-
harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va
dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyat a’zosi.
Ekologik ta’lim – bolaga aniq maqsadga muvofiq, izchil, tizimli va uzluksiz
ravishda nazariy ekologik bilimlarni berishga yo‘naltirilgan ta’limiy jarayon.
Ekologik faoliyat – ekologik bilimlarga tayanilgan holda tabiat va atrof-
muhit muhofazasini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan xatti-harakatlar
majmui.
Estetik tarbiya – bolalarni tabiat, ijtimoiy va mehnat munosabatlari, turmush
go‘zalligini idrok etish, to‘g‘ri tushunishga o‘rgatish, ularning badiiy didini
o‘stirish, ularda go‘zallikka muhabbat uyg‘otish va hayotiga go‘zallik olib kirish
qobiliyatini tarbiyalash jarayoni; ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismi.

295
 «Bolalarning ijtimoiy moslashuvi» fanidan test savollari

1. Etnik ijtimoiy hamjamiyat belgisi qaysi?

1) sinfga bo‘linishi
2) yagona fuqarolik
3) til va madaniyat
4) din va axloq
2. Ta’rif: «Umumiy madaniyat, kelib chiqishi, shevasi, diniy e'tiqodlari,
marosimlari bilan o‘zaro bog‘langan avlodlar majmui» qaysi tushunchasiga
ishora qiladi.
1) oila
2) xalq
3)avlod
4)millat
3. Har qanday etnik guruhga mansub shaxsning nomi
1) xalq
2) millatchilik
3) millat
4)avlod
4. Odamlarning etnik o‘ziga xosligi haqidagi quyidagi hukmlar
to‘g‘rimi?
296
 А. Xalqning etnik o‘zini o‘zi anglashi meros bo‘lib qolgan madaniy
an'analarni, ularning boshqa xalqlar orasidagi o‘rnini tushunishni mustahkamlaydi.
B. Etnosning qabila sifatida rivojlanishining bunday bosqichida xalqning
etnik o‘zini o‘zi anglashi hali shakllanmagan.
1) Faqat A javob to‘g‘ri
2) Faqat B javob to‘g‘ri
3) Ikkala javob ham to‘g‘ri
4) Ikkala javob ham noto‘g‘ri
5. Millat haqidagi quyidagi gaplar to‘g‘rimi?
А. Bir millatga mansub xalqlarni umumiy tarixiy va madaniy an’analar bir.
B. Bir millatga mansub odamlar doimo bir tilda gaplashadi.1) Faqat A javob
to‘g‘ri
2) Faqat B javob to‘g‘ri
3) Ikkala javob ham to‘g‘ri
4) Ikkala javob ham noto‘g‘ri.
6. Ta’rif: «Milliy istisno va milliy ustunlikni targ‘ib qilishdan iborat
bo‘lib, milliy adovatni qo‘zg‘atishga va bir millat manfaatlarini ko‘zlab bir
millatni boshqasiga qarshi qo‘zg‘atishga qaratilgan mafkura va siyosat» qaysi
tushunchaga ishora qiladi.
1) ksenofobiya
2) genotsid
3) kamsitish
4) millatchilik
7. Hozirgi bosqichdagi xalqlarning rivojlanish tendentsiyalari haqidagi
quyidagi fikrlar to‘g‘rimi?
А. Iqtisodiy integratsiya asosida xalqlarning yaqinlashuvi, birlashishi
jarayoni.
B. Millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash istagida ifodalangan tabaqalanish
jarayoni.
1) Faqat A javob to‘g‘ri
2) Faqat B javob to‘g‘ri
297
 3)Ikkala javob ham to‘g‘ri
4) Ikkala javob ham noto‘g‘ri
8. Jamiyatda millatlararo integratsiya tendentsiyasi o‘z aksini
quyidagilarda qay birida topadi?
1) separatizm
2) xalqlarning yaqinlashishi
3) milliy izolyatsiya
4) milliy farqlash
9. Etnik nizolarning sababi…
1) iqtisodiyotda inflyatsion jarayonlarning kuchayishi
2) milliy ozchiliklar huquqlarining buzilishi
3) hududlardagi ekologik muammolar
4) aholining mulkiy tabaqalanishi
10. Genotsid-bu
1) irqiy kamsitish asosida aholini majburan ajratish siyosati
2) har qanday milliy, etnik yoki diniy yo‘q qilishga qaratilgan siyosat
3) milliy, siyosiy yoki boshqa ijtimoiy sabablarga ko‘ra ayrim guruhlarning
huquqlarini cheklash yoki ulardan mahrum qilish
4) ijtimoiy taraqqiyotda milliy omilning ustuvorligi mafkurasi va siyosati
11. Ijtimoiy pedagogikaning predmeti shakllantirilgan olimni toping
1. A.S Makorenko
2. R. Merton
3. S.T Shatskiy
12. Ijtimoiy pedagogika - bu nima haqidagi fan?
1. jamiyatning izchil rivojlanishi haqida;
2. ijtimoiy muhitning shaxs tarbiyasi va shakllanishiga ta’siri bo‘yicha
tadqiqotlar olib borish;
3. bolaning ijtimoiy shartli psixik jarayonlarining rivojlanishi va faoliyati
qonuniyatlari haqida.
14. Ijtimoiy pedagogikaning tamoyillari
1. gumanizm;
298
 2. ijtimoiylik;
3. mustahkamlik.
15. Ijtimoiy pedagogikaning vazifalari
1. shaxsning bevosita muhitida joylashgan va unga bevosita ta’sir
ko‘rsatadigan turli ijtimoiy sohalardagi ijtimoiy ta’lim holatini tahlil qilish;
2. ota-ona va bola munosabatlarini tuzatish.
3. bolaning o‘z-o‘zini tarbiyalash, o‘z-o‘zini o‘rganish qobiliyatini, o‘z
hayotini mustaqil tashkil etish ko‘nikmalarini va harakatlar uchun javobgarlikni
o‘z zimmasiga olish qobiliyatini shakllantirish;
16. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy kategoriyalari
1. ijtimoiy tarbiya;
2. bola va ota-ona munosabatlarini o‘rganish;
3. ijtimoiy-pedagogik tuzatish
17. Ijtimoiy pedagogikaning ob'ekti…
1. bolalar guruhi;
2. insonning jamiyatdagi ijtimoiy oʻzaro taʼsiri asosida rivojlanish jarayoni;
3. ma'lum yoshdagi va rivojlanish darajasidagi shaxsiyat.
18. Ijtimoiy tajriba pedagogikada
1. boshqa avlodlardan o‘zlashtirilgan va bolani tarbiyalash va o‘qitish
jarayoniga kiritilgan tajriba;
2. turli yoshdagi va ijtimoiy mavqega ega bo‘lgan bir guruh odamlarni
kuzatish natijasida to‘plangan tajriba;
3. bilim va usullarda aks ettirilgan odamlarning birgalikdagi hayotiy faoliyati
tajribasi
19. Ijtimoiy rivojlanish pedagogikada
1. shaxsning muhim sifati sifatida ijtimoiy faollikni shakllantirish uchun
shaxsni, ijtimoiy guruhlarni jamiyat bilan o‘zaro munosabatlarga kiritishning
ijtimoiy-pedagogik jarayoni;
2. ma'lum bir yoshdagi odam bilan sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni kuzatish
imkonini beruvchi jarayon;

299
 3. insonning boshqa odamlar bilan muloqot qilish jarayonida to‘plagan
tajribasini aniqlashga imkon beruvchi vosita.
20. Ijtimoiy tarbiya pedagogikada
1. pedagogikaning asosiy toifasi. Bu asosiy hisoblanadi, chunki u bolaning
ijtimoiy hayotga moslashishi, uning xulq-atvori va muloqot normalarini bilishi
uchun javobgar bo‘lgan shaxsni shakllantirish qatlamini ta’minlaydi.
2. moslashuv jarayoni jarayonining asosiy qismi bo‘lib, pedagogik jihatdan
tartibga solinadi va muloqot, o‘yin, o‘qish va ijtimoiy foydali faoliyatdagi turli xil
ijtimoiy munosabatlarga singib ketishi tufayli ijtimoiy etuklik va shaxsiy
rivojlanishni shakllantirishga qaratilgan.
3. insonning jamiyatda ko‘rsatishga odatlangan xatti-harakatlarini tuzatish. Bu
uzoq jarayon bo‘lib, uning davomida hayot sharoitlari, boshqalar va yaqin odamlar
bilan munosabatlar hisobga olinadi;
21. Ijtimoiy pedagogika fani nimani o‘rganadi
1. ijtimoiy muhitning shaxs tarbiyasi va shakllanishiga ta’siri
2. aloqaning boshqa subyektlari bilan o‘zaro ta’sir qilish jarayonida insonning
xatti-harakati;
3. atrof-muhit ta’sirida odamda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar.
22. Ijtimoiy pedagogika ilmiy bilimlar sohasi sifatida nimani o‘rganadi?
1. Bu shaxsning xulq-atvorini tuzatishga va jamiyatda moslashishga yordam
berishga qaratilgan intizom;
2. Bu umumiy pedagogikaning ta’rifi, obyekti va predmeti, ijtimoiy
funksiyasini ochib beradigan va barcha yosh guruhlaridagi ta’lim jarayonini
o‘rganadigan ilmiy fan.
3. Bu sizning atrofingizdagi odamlarning insonga ta’sirini o‘rganadigan
fandir.
23. Ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish bosqichlari
1. empirik;
2. nazariy;
3. tadqiqot.
24. Ijtimoiy pedagogikaning asoschisi kim?
300
 1. S.T Shatsiy;
2. A.S. Makarenko
3. G. Boyme;
25. Ijtimoiy pedagogika amaliyot sohasi sifatida qanday?
1. ma’lum bir jamiyat bilan o‘zaro munosabatda bo‘lgan shaxsga qaratilishi;
2. u psixologik tadqiqotlar va oldingi avlodlar tajribasining simbiozi
hisoblanadi, bu esa shaxsning jamiyatda muvaffaqiyatli moslashishiga erishish
imkonini beradi;
3. insonning moslashuv jarayoni, uning boshqa odamlar bilan o‘zaro
munosabati bilan bog‘liq muammolarni hal qilishga yordam beradi.
26. Ijtimoiy pedagogikaning mohiyati nima?
1. Shaxsning tug‘ilgan paytdan boshlab ijtimoiy rivojlanish bosqichlari orqali
xulq-atvori va uning muayyan jamiyat fuqarosi sifatida shakllanishiga hissa
qo‘shadigan ta’lim subyekti (ota-ona, uning o‘rnini bosuvchi shaxs, tarbiyachi.)
faoliyati bilan bog‘liq muammolarni o‘rganadi;
2. O‘zini yangi sharoitlarda topadigan odamni, xatti-harakatlarning
sabablarini, qiyinchiliklarni tuzatish maqsadida harakat sabablarini o‘rganadi;
3. Insonning boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabati jarayonida uning xatti-
harakatlarini kuzatib boradi.
27. Ijtimoiy pedagogika fan sifatida..?
1. Gumanitar toifaga kiruvchi mutaxassisliklar bo‘yicha tahsil olayotgan
mutaxassislar uchun majburiy hisoblanadi;
2. Ham pedagogik, ham nopedagogik mutaxassisliklarni o‘qiyotgan talabalar
tomonidan o‘rganiladi. Shaxsni rivojlanishning yosh bosqichlarida o‘qitish va
tarbiyalashning nazariy va amaliy jihatlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu o‘quv
fanining asosiy maqsadi - malakali o‘qituvchi tayyorlash;
3. Pedagogika oliy o‘quv yurtlari dasturiga majburiy tarzda kiritilgan.
28. Ijtimoiy pedagogikaning vujudga kelishining shart-sharoitlari
qanday?
1. Xayriya;
2. Aholining turmush darajasini oshishi;
301
 3. Uysizlikka qarshi kurash;
29. Ijtimoiy pedagogikaning o‘rganish obyekti nima?
1. Jamiyatdagi inson rivojlanishi jarayoni, uning ijtimoiy o‘zaro ta’sirining
umumiyligi;
2. Boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabat ta’sirida shaxsning shakllanishi;
3. Hayot davomida doimiy ravishda rivojlanib boradigan shaxs.
30. Ijtimoiy pedagogikaning predmeti
1. Ijtimoiy muhitning o‘zgarishi bilan turli yoshdagi shaxsning xulq-
atvoridagi o‘zgarishlar dinamikasini kuzatish imkonini beruvchi doimiy oqim
jarayoni;
2. Shaxs va jamiyatning oʻzaro taʼsiri natijasida vujudga keladigan va
moslashuv jarayoni sharoitida shaxs va jamiyatning oʻzida sodir boʻlayotgan
oʻzgarishlarning mohiyatini aks ettiruvchi ijtimoiy-pedagogik jarayon;
3. Ko‘p avlod vakillarining ijtimoiy tajribasi, bu jamiyatga muvaffaqiyatli
moslashish uchun vakolatli xatti-harakatlarni aniqlash imkonini beradi.
31. Qadriyat yo‘nalishlari, ijtimoiy me’yorlar, an’analar konseptsiya
mazmunini tashkil qiladi ...?
1. Idrok
2. Madaniyat
3. Hayot tarzi
32. Shaxsni ma’lum bir guruh yoki jamoa bilan identifikatsiya qilishda
namoyon bo‘ladigan shaxsning moslashuv jarayoni mexanizmi nima deb
ataladi?
1. Identifikatsiya
2. O‘z-o‘zini anglash
3. O‘z-o‘zini aks ettirish
33. Oila, tengdoshlar, shifokorlar, o‘qituvchilar qaysi agentlarga kiradi ...
1. ikkilamchi moslashuv jarayoni
2. birlamchi
3. asosiy
34. Ijtimoiy norma-bu?
302
 1. Yosh inqirozlarini bartaraf etishdagi norma
2. Ijtimoiy va shaxsiy rivojlanish normasi;
3. Jamiyatda ijtimoiy maqbul xulq-atvor normasi;
35. Ijtimoiy-pedagogik profilaktikasi?
1. Ijtimoiy funksiyalarni tiklash;
2. salbiy ijtimoiy xulq-atvorning oldini olishga qaratilgan ishlar;
3. qabul qilib bo‘lmaydigan ijtimoiy xatti-harakatlarni tuzatish.
36. Ijtimoiy o‘qituvchi bolalarning deviant xatti-harakatlarining oldini
olish va tuzatish bo‘yicha mutaxassislar o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlik
jarayonida qanday funksiyani bajaradi:
1. vositachi;
2. vasiylikdagilarning huquq va manfaatlarini himoya qilish;
3. tarbiyaviy.
37. Shaxsning shaxs sifatidagi fazilatlari birinchi navbatda quyidagilarda
namoyon bo‘ladi:
1) fikrlash va xotira xususiyatlari
2) jamiyatda ishtirok etish
3) aqliy jarayonlarning rivojlanishi
4) meros bo‘lib qolgan fazilatlar
38. Shaxs tomonidan jamiyatning ijtimoiy normalari va madaniy
qadriyatlarini o‘zlashtirish:
1) moslashuv jarayoni jarayoni
2) jamiyatda shaxsning harakatchanligi
3) ijtimoiy tabaqalanish
4) shaxsiy o‘zini o‘zi anglash
39. Quyidagilar inson ehtiyojlari. ularning ikkitasidan tashqari hammasi
ijtimoiy ehtiyojlardir. Umumiy qatordan tushgan ikkita atamani toping va
ular ostida ko‘rsatilgan raqamlarni yozing.
1) mehnat faoliyatida
2) yaratilishda
3) ijodkorlikda
303
 4) o‘zaro tushunishda
5) ta’tilda
6) ovqatda
40. Zamonaviy fan inson mavjudligining uchta o‘lchovini aniqlaydi:
biologik, aqliy va ijtimoiy.
Ijtimoiy o‘lchov quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1) rivojlanishning irsiy xususiyatlari
2) yosh xususiyatlari
3) irqiy farqlar
4) ta’lim yutuqlari
41. Biologik o‘lchovga oid:
1) qiymat yo‘nalishlari
2) xulq-atvor qobiliyatlari
3) asosiy ehtiyojlar
4) bilim va ko‘nikmalar
42. Moslashuv jarayoni haqidagi quyidagi fikrlar to‘g‘rimi? To‘g‘ri
hukmlarni tanlang va ular ostida ko‘rsatilgan raqamlarni yozing.
1. Moslashuv jarayoni jamiyat hayotining turli holatlarining shaxsga o‘z-
o‘zidan ta’sir qilishi natijasida yuzaga keladi.
2. Moslashtirish insonga maqsadli, shu jumladan pedagogik jihatdan
tashkillashtirilgan ta’sir natijasida yuzaga keladi.
3. Moslashuv jarayoni insonning har qanday ijtimoiy foydali faoliyatidir.
4. Moslashtirish - bu shaxslarning manfaatlari, qarashlari, qarashlari
to‘qnashuvi.
5. Moslashtirish - bu shaxs tomonidan jamiyatning madaniy qadriyatlarini
o‘zlashtirishi.
6. Moslashuv jarayoni - bu shaxsning ijtimoiy zinapoyadagi pozitsiyasining
o‘zgarishi
43. Shaxsni ijtimoiy-tarixiy faoliyatning mahsuli va subyekti degan fikr
unga xos xususiyatdir:
1) ijtimoiy shaxs
304
 2) biologik tabiat
3) fiziologik jarayonlar
4) temperament
44. Hayvonlarning xatti-harakatlaridan farqli o‘laroq, inson faoliyati:
1) faoldir
2) adaptiv hisoblanadi
3) individual xususiyatga ega
4) transformativ hisoblanadi
5) fiziologik ehtiyojlarni qondirish uchun mo‘ljallangan
6) yuqori ixtisoslashgan
7) maqsadni aniq belgilaydi
45. Insonning ijtimoiy hayotdagi ongli ishtiroki uni birinchi navbatda
quyidagicha tavsiflaydi:
1) individuallik
2) individ
3) yaratuvchi
4) shaxs
46. Quyidagi qatorning boshqa barcha tushunchalarini
umumlashtiruvchi tushunchani toping va uning ostidagi raqamni yozing.
1) oilaviy ta’lim
2) qo‘shimcha ta’lim
3) yoshlarning moslashuv jarayoni
4) maktabda o‘qish
5) mehnat ta’limi
47. Insonning biologik tabiatiga ko‘ra ehtiyojlariga quyidagilar kiradi:
1) o‘z-o‘zini tasdiqlash
2) o‘zini himoya qilish
3) o‘z-o‘zini rivojlantirish
4) o‘z-o‘zini hurmat qilish
48. Inson hayvondan farqli o‘laroq
1) fiziologik ehtiyojlarni boshdan kechiradi
305
 2) maqsadlarni belgilaydi va ularga erishadi
3) sezgilarga ega
4) vizual tasvirlarni yaratadi
49. Shaxs shakllanishining asosiy omili:
1) boshqalar bilan muloqot
2) tabiyat muhit
3) irsiyat mexanizmi
4) tug‘ma tendentsiyalar
50. Pedagogika fanining vazifalari:
1. Nazariy, texnologik
2. Nazorat, baholash
3. Amaliy, normativ
4. Didaktik, tarbiyaviy
5. Rivojlanish, moslashuv jarayoni
51. Pedagogika fani:
1. Ta’lim haqiqiy pedagogik jarayon sifatida
2. Shaxsni tarbiyalash, ijtimoiy hodisa, pedagogik tizim, jarayon, faoliyat
sifatida qaraladi
3. Maqsadli pedagogik faoliyat madaniyat va tajribani uzatish
4. Yosh avlodni shakllantirishning haqiqiy ijtimoiy ta’lim amaliyoti
5. Bola shaxsining mohiyati, uning shakllanishi
52. Ilk pedagogik fikrlar kimning asarlarida uchraydi:
1. Kopernik, Nyuton
2. Galileo, J. Bruno
3. Sokrat, Platon, Aristotel
4. Leonardo da Vinchi
5. F. Bekon
53. Ta’lim – bu
1. Tarbiyachining tarbiyalanuvchining ongi va xulq-atvoriga maqsadli ta’sir
ko‘rsatish jarayoni
2. Rivojlanish va moslashuv jarayoni jarayonini boshqarish
306
shaxslar
3. Yosh avlodga madaniyat va tajribani o‘tkazish uchun ularga ta’sir qilish
jarayoni
4. O‘z-o‘zini rivojlantirishga qaratilgan inson faoliyati
5. Qarashlar va e'tiqodlar yig‘indisi, hayot va mehnatga amaliy tayyorgarlik
darajasi
54. “Pedagogika” tushunchasi:
1. Shaxsni tarbiyalash san'ati haqidagi ta’limot
2. Shakllanishini oʻrganuvchi ilmiy soha va
inson shaxsiyatining rivojlanishi
3. Shaxsni tarbiyalash va shaxsiyatni shakllantirish haqidagi fan
4. Insonni o‘rganish haqidagi fan
5. Shaxsiyat haidagi fan
55. Pedagogika fan sifatida quyidagilarni rivojlanishini belgilab berdi:
1. Fan va texnika taraqqiyoti
2. Ota-onalarning bolalar baxtiga g‘amxo‘rlik qilishlari
3. Turkumning saqlanishning biologik qonuni
4. Inson hayoti va ish uchun obyektiv tayyorgarlik
5.Ta’limning jamiyat hayotidagi rolini oshirish
56. Pedagogik tizimga kiradigan fanlar:
1.Didaktika, psixologiya, tarix, falsafa, maktab fanlari
2. Umumiy pedagogika, yoshga oid pedagogika, ijtimoiy pedagogika,
individual fanlarni o‘rganish metodikasi.
3. Maktabgacha tarbiya muassasalari pedagogikasi, maktab pedagogikasi,
sotsiologiya, madaniyatshunoslik
4. Umumiy pedagogika, etika, estetika, yosh fiziologiyasi
5. Pedagogika tarixi, oliy ta’lim pedagogikasi, ta’lim nazariyasi, maktab
gigienasi
57. Shaxsning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar:
1. Irsiyat, muhit, tarbiya
2. Irsiyat, o‘rganish
307
3. Terining rangi
4. Yon-atrof, mashg‘ulot
5. Irsiyat, tarbiya
58. Shaxsning rivojlanishi sodir bo‘ladigan haqiqat:
1. Yon-atrof
2. San’at
3. Faoliyat
4. Irsiyat
5. Maktab
59. Shaxsiy rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlari quyidagilardan
qaysilar:
1. Faoliyat (faol)
2. Qarama-qarshiliklar (tashqi va ichki)
3. O‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini rivojlantirish
4. O‘qitish, ish, muloqot
5. Ehtiyojlar, moyilliklar, qiziqishlar
60. Rivojlanish oldidan (Vygotskiy L.S.ga ko‘ra) quyidagi qaysi
jarayonlar mavjud?
1. Ta’lim va o‘yin
2. Trening va o‘z-o‘zini tarbiyalash
3. Ta’lim va o‘qitish
4. Faoliyat va aloqa
61. Qo‘shimcha rivojlanish: shaxsiy omil?
1. Muloqot / o‘zaro ta’sir
2. Faoliyat / faollik
3. O‘qish / ish
4. O‘yin / dam olish
5. O‘z-o‘zini rivojlantirish / o‘z-o‘zini tarbiyalash
62. Moslashuv jarayoni bosqichlari:
1. Boshlang‘ich, asosiy, yakuniy
2. Bolalik, o‘smirlik, yoshlik
308
3. Mehnatdan oldin, mehnat, mehnatdan keyin
4. Maktabgacha, maktab, yoshlik
5. Yoshlik, kamolot, qarilik
63. Moslashuv jarayoni omillarining asosiy guruhlari:
1. Oila, yaqin atrof-muhit
2. Jamiyat, davlat, etnos
3. Ijtimoiy muhitning makrofaktorlari, mezofaktorlari, mikrofaktorlari
4. Irsiyat, muhit, tarbiya, faoliyat
5. Aholi punkti turi, madaniyati
64. Insonning moslashuv jarayoni si o‘z ichiga qaysilarni oladi:
1. Shaxsiylashtirish, moslashtirish
2. Moslashuv, integratsiya, o‘z-o‘zini anglash, individuallashtirish
3. Moslashuv, integratsiya, o‘zini o‘zi anglash
4. Moslashuv, shaxsiylashtirish, integratsiya
5. Integratsiya, farqlash, individuallashtirish
65. Shaxsni shakllantirish quyidagilarndan qay birini anglatadi:
1. Inson tanasida sodir bo‘ladigan miqdoriy o‘zgarishlar
2. Inson tanasida sodir bo‘ladigan miqdoriy o‘zgarishlar
3. Ijtimoiy shaxs sifatida insonning madsad sari shakllanishi
4. Insonning ijtimoiy muhitga kirishi
5. Tarbiyalanuvchining qarashlari va fikrlariga ta’sir qilish
66. Shaxsiyat - bu:
1. Fikr va nutq in'omiga ega tirik mavjudot
2. Shaxs psixikasi va shaxsiyatining o‘ziga xosligi, uning
takrorlanmasligi
3. Inson munosabatlar va ongli faoliyat subyekti sifatida, o‘zini o‘zi bilish va
rivojlantirishga qodirligi
4. Inson o‘zining psixofiziologik xususiyatlari bilan jinsning noyob vakili
sifatida tan olinishi
67. «Rivojlanish» - bu:
1. Inson tanasida miqdoriy o‘zgarishlarning to‘planishi
309
2. Eskining yo‘q qilinishi va yangisining paydo bo‘lishi
3. Shaxsning hayot va faoliyat jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy mavjudot
sifatida shakllanishi
4. Shaxsning eng muhim sohalarida tashqi va ichki omillar ta’siri ostida
amalga oshiriladigan miqdoriy va sifat o‘zgarishlari jarayoni.
5. Insonlarda berilgan sifatlarni shakllantirishning maqsadli jarayoni
68. Ilmiy bilishning qurilish tamoyillari, shakllari va usullari haqidagi
ta’limot:
1. Metodologiya
2. Mafkura
3. Aksiologiya
4. Falsafa
5. Akmeologiya
69. Ilmiy-pedagogik tadqiqot usuli quyidagilardan iborat:
1. Aqliy yoki yozma harakatlarni bajarish bilimlarni chuqurlashtirish maqsadi
bilan bajarilishi
2. Materialning turli qoidalarini og‘zaki tushuntirish, tahlil qilish, isbotlash va
izohlash
3. Pedagogik hodisalarni o‘rganish usuli
4. O‘rganilayotgan obyektni aniq hisobga olingan sharoitlarda idrok etish
5. Har qanday ma'lumotni to‘plash uchun tadqiqotchi va respondent
o‘rtasidagi dialog
70. Jamoadagi shaxslararo munosabatlarni o‘rganish quyidagilardan qay
biri bo‘lishi mumkin :
1. Sinov
2. Kuzatuv
3. Sotsiometriya
4. Insho
5. Ota-onalar bilan suhbat
71. Pedagogik izlanishlar natijasida qay biri asoslanadi:
1. Qoida
310
2. Qonun
3. Normalar
4. Prinsiplar
5. Usullar
72. Pedagogik jarayonning harakatlantiruvchi kuchlari quyidagilardan
qay biri:
1. Rivojlanayotgan shaxsning qarama-qarshiliklari
2. Subyektlar o‘rtasidagi munosabatlar
3. Ichki va tashqi bog‘lovchilikni aks ettiruvchi qoidalar
4. Subyektlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlar
5. Ta’qib qilinishi kerak bo‘lgan printsiplar
73. Pedagogik jarayon quyidagi qay bir xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
1. Jarayonning ishlashidagi qarama-qarshiliklar
2. Haqiqiy jarayonni amalga oshirishdagi qarama-qarshiliklar
3. Jarayonni rejalashtirishdagi qarama-qarshiliklar
4. O‘zaro ta’sir qiluvchi subyektlarning qarama-qarshiliklari
5. Tashqi va ichki qarama-qarshiliklar
74. Yaxlit pedagogikning o‘zagi bu?
1. Pedagogik hodisa
2. Pedagogik maqsad
3. Pedagogik holat
4. Pedagogik tizim
5. Pedagogik ta’sir
75. Yaxlit pedagogik jarayonning mazmuni quyidagilardan iborat:
1. Inson madaniyati
2. Bilim, ko‘nikma, qobiliyat
3. Shaxsning ijobiy fazilatlari
4. Aqliy operatsiyalar to‘plami
5. Sinfda va undan tashqarida o‘zlashtirilishi kerak bo‘lgan o‘quv materiali
76. Pedagogik jarayonning bosqichlarini belgilang:
1. Asosiy, tayyorgarlik,
311
 2. Prognostik, asosiy, tuzatuvchi
3. Tayyorgarlik, asosiy, yakuniy
4. Maqsadlarni belgilash, diagnostika, boshqarish
5. Rag‘batlantiruvchi, stimullovchi, tuzatuvchi
77. Etnik ijtimoiy hamjamiyat belgisi
1) sinf bo‘linishi
2) yagona fuqarolik
3) til va madaniyat
4) din va axloq
78. Ta’rif: «Umumiy madaniyat, kelib chiqishi, shevasi, diniy e'tiqodlari,
marosimlari bilan o‘zaro bog‘langan avlodlar majmui» qaysi tushunchasiga
ishora qiladi.
1) oila
2) xalq
3)avlod
4)millat
79. Har qanday etnik guruhga mansub shaxsning nomi
1) xalq
2) millatchilik
3) millat
4)avlod
80. Odamlarning etnik o‘ziga xosligi haqidagi quyidagi hukmlar
to‘g‘rimi?
А. Xalqning etnik o‘zini o‘zi anglashi meros bo‘lib qolgan madaniy
an'analarni, ularning boshqa xalqlar orasidagi o‘rnini tushunishni mustahkamlaydi.
B. Etnosning qabila sifatida rivojlanishining bunday bosqichida xalqning
etnik o‘zini o‘zi anglashi hali shakllanmagan.
1) Faqat A javob to‘g‘ri
2) Faqat B javob to‘g‘ri
3) Ikkala javob ham to‘g‘ri
4) Ikkala javob ham noto‘g‘ri
312
 81. Millat haqidagi quyidagi gaplar to‘g‘rimi?
А. Bir millatga mansub xalqlarni umumiy tarixiy va madaniy an’analar bir.
B. Bir millatga mansub odamlar doimo bir tilda gaplashadi.
1) Faqat A javob to‘g‘ri
2) Faqat B javob to‘g‘ri
3) Ikkala javob ham to‘g‘ri
4) Ikkala javob ham noto‘g‘ri.
82. Ta’rif: «Milliy istisno va milliy ustunlikni targ‘ib qilishdan iborat
bo‘lib, milliy adovatni qo‘zg‘atishga va bir millat manfaatlarini ko‘zlab bir
millatni boshqasiga qarshi qo‘zg‘atishga qaratilgan mafkura va siyosat» qaysi
tushunchaga ishora qiladi.
1) ksenofobiya
2) genotsid
3) kamsitish
4) millatchilik
83. Hozirgi bosqichdagi xalqlarning rivojlanish tendentsiyalari haqidagi
quyidagi fikrlar to‘g‘rimi?
А. Iqtisodiy integratsiya asosida xalqlarning yaqinlashuvi, birlashishi
jarayoni.
B. Millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash istagida ifodalangan tabaqalanish
jarayoni.
1) Faqat A javob to‘g‘ri
2) Faqat B javob to‘g‘ri
3) Ikkala javob ham to‘g‘ri
4) Ikkala javob ham noto‘g‘ri
84. Jamiyatda millatlararo integratsiya tendentsiyasi o‘z aksini
quyidagilarda qay birida topadi?
1) separatizm
2) xalqlarning yaqinlashishi
3) milliy izolyatsiya
4) milliy farqlash
313
 85. Etnik nizolarning sababi…
1) iqtisodiyotda inflyatsion jarayonlarning kuchayishi
2) milliy ozchiliklar huquqlarining buzilishi
3) hududlardagi ekologik muammolar
4) aholining mulkiy tabaqalanishi
86. Genotsid-bu?
1) irqiy kamsitish asosida aholini majburan ajratish siyosati
2) har qanday milliy, etnik yoki diniy yo‘q qilishga qaratilgan siyosat
3) milliy, siyosiy yoki boshqa ijtimoiy sabablarga ko‘ra ayrim guruhlarning
huquqlarini cheklash yoki ulardan mahrum qilish
4) ijtimoiy taraqqiyotda milliy omilning ustuvorligi mafkurasi va siyosati
87. Noto‘g‘ri javob toping. Moslashuv jarayoni jarayonining natijasi:
а) adekvat xulq-atvorni shakllantirish
b) ijtimoiy bilim, ko‘nikmalarni shakllantirish
c) asosiy umuminsoniy qadriyat qadriyat yo‘nalishlarini, munosabatlarini
shakllantirish
d) shaxsning ijtimoiy kompetentsiyasini shakllantirish
88. “Qamoqqa olish” tushunchasi nimani anglatadi?
а) shaxsiy va mulkni himoya qilish shakli
b) nogironlarning huquqlari
c) bolaning rivojlanish darajasini oshirish
d) kelajakka optimistik munosabatni shakllantirish
e) ota-onalarni bolaning salohiyatini mustaqil tahlil qilishga o‘rgatish
89. Bolalarning ijtimoiy-pedagogik muammolarini bartaraf etish
markazi quyidagilar:
а) ta’lim muassasasi
b) qo‘shimcha ta’lim muassasasi
c) pedagogik tuzatish markazi
d) Bolalar salomatligi lageri
90. Spirtli ichimliklarga moyil bo‘lgan bola bilan ishlashda ijtimoiy
pedagog faoliyatining asosiy yo‘nalishi:
314
 а) voyaga etmaganlarni hibsga olish
b) voyaga etmaganlarni tergov hibsxonalarida saqlash
c) noto‘g‘ri adaptatsiya hodisalarini bartaraf etish uchun bola va uning
atrofidagi jamiyat o‘rtasidagi vositachilik faoliyati
d) bolalarni jamoat ishlariga jalb qilish
91. Ijtimoiy pedagogikaning asosiy tamoyillari orasida quyidagilar qabul
qilinishi mumkin emas:
а) insonparvarlik tamoyili
b) tabiiy muvofiqlik prinsipi
c) partiya prinsipi
d) madaniy muvofiqlik prinsipi
92. Moslashuv jarayoni jarayonining ajralmas qismi:
а) ta’lim
b) tarbiya
c) o‘qitish
d) to‘g‘ri javob mavjud emas
93. Noto‘g‘ri javobni kiriting. O‘quv jarayoni vazifalarni bajarish uchun
mo‘ljallangan jarayon
а) tarbiyaviy
b) rivojlanishga oid
c) bilvosita
d) ta’limga oid
94. Ijtimoiy-ta’lim texnologiyasi nima?
а) ijtimoiy pedagogikaning bir qismi
b) mustaqil pedagogika sohasi
c) ijtimoiy siyosat vositasi
d) ijtimoiy va ta’lim faoliyati
95. Samarali o‘qituvchining xususiyatlariga quyidagilardan qay biri
kirmaydi?
а) muvofiqlik
b) dolzarblik, xolislik
315
 c) tabiiylik, tezkorlik
d) raqobatbardoshlik
96. Pedagogning quyidagi replikalaridan ibora “Men-izoh”ga tegishli
qatorni toping
а) «Ayni paytda kimdir gapirayotganida gapirish va tushuntirish men uchun
qiyin
b) «Men ko‘p marta aytdim (siz sinfda gaplasha olmaysiz)»
c) «Hozir gapirayotgan va tinglamagan har bir kishidan men nima haqida
gapirganimni albatta so‘rayman»
d) «Men bilmasdim (men yomon odobli bolalar bilan muomala
qilayotganimni»
97. Sanab o‘tilgan gaplardan ta’lim jarayonining xususiyatlarini
ifodalamaydigan birini tanlang.
а) ko‘ptomonlama
b) maqsadlilik
c) o‘zgaruvchanlik
d) davomiylik
98. Pedagogning bolaga nisbatan melanxolik temperamentli odamlarni
rad etishga asoslangan salbiy munosabati quyidagilarni qay birining namoyon
bo‘lishi?
а) idrok stereotipi
b) hodisadan kelib chiqqan hissiy holat
c) halo effekti
d) biznes yo‘nalishi
99. Nomaqbul javobni o‘chiring. Deviant xulq-atvorning shakllanishini
belgilovchi oilaviy sharoit…
а) ota-onalar o‘z farzandlarining yaxshi xulq-atvoriga e'tibor bermaslik,
yomonni jazolashi
b) to‘liq bo‘lmagan nazorat, ota-onalar o‘z farzandlarining qaerda ekanligini
bilmasa, faol tinglash va bolaning kechinma va ehtiyojlarini tushunish qobiliyati

316
 c) ota-onalar o‘rtasida hamjihatlikning va bolalarga nisbatan aniq pozitsiya
yo‘qligi
d) ota-onalarning bolaga nisbatan haqiqiy bo‘lmagan umidlari, ota-onalarning
jismoniy va boshqa jazolarning tarbiyaviy ahamiyatiga ishonishlari
100. Maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi faoliyati
а) ta’limga oid
b) mehnatga oid
c) narsa-buyumga oid
d) o‘yinga oid
101. Reabilitatsiya markazining psixologik-pedagogik yordam
bo‘limidagi ijtimoiy pedagogning funksiyalariga quyidagilardan qay kiradi:
а) bola va uning oilasi muammolariga individual tabaqalashtirilgan
yondashuv asosida ta’lim shakllarini aniqlash bo‘yicha mutaxassislarning
faoliyatini muvofiqlashtirish.
b) qiyin hayotiy vaziyatlarda bo‘lgan bolalarni vaqtincha yashash uchun
joylashtirish
c) bolani homiylik ostidagi oilaga o‘tkazish
d) asrab oluvchilarni qidirish
102. Atrof-muhitning bolaning shaxsini shakllantirishga ta’sirining salbiy
omili:
а) qayta ta’lim tizimining kamchiliklari
b) oiladagi ota-onalarning tarbiyaviy faoliyatida, oila va maktabning o‘zaro
munosabatlarida birlik va izchillikning yo‘qligi
c) bolani qiyin hayot muammolaridan, har qanday kuchli faoliyatdan
uzoqlashtirish
d) yaqin atrof-muhitning salbiy ta’siri va birinchi navbatda, oqsoqollarning,
ota-onalarning antipedagogik xatti-harakatlari, tengdoshlarining salbiy xatti-
harakatlari va boshqalar.
103. Vasiyning vazifalariga quyidagilardan qay biri kirmaydi:
а) bolaning huquqlarini himoya qilish

317
 b) voyaga etmagan bolaga tegishli bo‘lgan ko‘char va ko‘chmas mulkning
ushbu mulkni tasarruf etish huquqisiz saqlanishi va foydalanilishini nazorat qilish
c) bolani tarbiyalash va rivojlantirish
104. Bolalikdagi alkogolizmning sabablari quyidagilardan qay biri
kirmaydi:
а) hayot muammolaridan qochish
b) xulq-atvorda og‘ish
c) aloqaga bo‘lgan ehtiyoj
d) balog‘at yoshiga da'voni kuchliligi
105. Homiylik ostidagi oila bilan ijtimoiy-pedagogik faoliyatning
bosqichlaridan biri qaysi:
а) talabalarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari bilan ishlash
b) ota-onalar yig‘ilishlari uchun rejalarni ishlab chiqish
c) o‘qituvchilarning metodik birlashmasini o‘tkazish
d) ota-onalar bilan tanishtirish kursi
106. Ijtimoiy pedagog faoliyati samaradorligining asosiy mezonlari
quyidagilardan iborat:
а) bolalar va kattalarni jamiyatdagi, yashash joyidagi turli xil faoliyat turlariga
jalb qilish dinamikasi
b) bolalar, o‘smirlar, yoshlar, keksa avlodning asosiy ijtimoiy qadriyatlarga
munosabati darajasidagi o‘zgarishlar dinamikasi
c) jamiyatdagi, mikrorayondagi ijtimoiy-psixologik vaziyatni, ularning
mikroiqlimini baholash
d) barcha javob to‘g‘ri
107. Moslashuv jarayoni jarayonining mega omillari quyidagilarni o‘z
ichiga oladi ...
а) sayyora, shahar, qishloq
b) fazo, sayyora, dunyo
c) jamiyat, millat, mamlakat
d) dunyo, mamlakat, etnik jamiyat
108. Shaxs rivojlanishining mikromuhiti tarkibiga ... kiradi.
318
 а) norasmiy uyushmalar, kompaniyalar
b) jamiyat va mintaqa madaniyati
c) oila va qarindoshlar
d) sinf jamoasi, maktab
e) ommaviy axborot vositalari
109. Moslashuv jarayoni jarayonining makrofaktorlari quyidagilardan
qay birini o‘z ichiga oladi ...
а) mamlakat, millat, jamiyat
b) tengdoshlar guruhi, mamlakat, davlat
c) qishloq, ommaviy axborot vositalari
d) oila, ta’lim tashkilotlari
110. Qishloq turmush tarzi o‘ziga qay biri bilan xosdir ...
а) katta hajmdagi ma'lumotlar
b) zaif ijtimoiy-professional va madaniy tabaqalanish
c) muloqotning pragmatik darajasi
d) har birining qattiq izolyatsiyasi
111. Qadriyat yo‘nalishlari, ijtimoiy me'yorlar, an'analar kontseptsiya
mazmunini … tashkil qiladi
а) «dunyoga qarash»
b) «mentalitet»
c) «madaniyat»
d) «Hayot tarzi»
112. Inson __ yoshgacha bola hisoblanadi
а) 14
b) 12
c) 18
d) 16
113. Shaxsni ma'lum bir guruh yoki jamoa bilan identifikatsiya qilishda
namoyon bo‘ladigan shaxsning moslashuv jarayoni mexanizmi ... deyiladi.
а) identifikatsiya
b) o‘z-o‘zini bilish
319
 c) kollektivizm
d) o‘z-o‘zini aks ettirish
114. Oilalarning tenglik, patriarxal, matriarxal turlari ... bilan ajralib
turadi.
а) oilada boshliqlikning xususiyatlari
b) munosabatlar sifati
c) moddiy ta’minot darajasi
d) tarkibi
115. Oila, tengdoshlar, shifokorlar, o‘qituvchilar qaysi agentlar
turkumiga kiradi?
а) birlamchi moslashuv jarayoni
b) ikkinchi darajali
c) asosiy
d) ikkilamchi moslashuv jarayoni
116. Moslashuv jarayoni jarayonining mikrofaktorlari quyidagilarni o‘z
ichiga oladi ...
а) shahar, jamiyat, sayyora
b) jamiyat, davlat, oila
c) oila, tengdoshlar, ta’lim tashkilotlari
d) tinchlik, davlat
117. Ijtimoiy tarbiyaning vazifalaridan biri ...
а) faoliyatini tartibga solish
b) xususiy maktablar tashkil etish
c) bola huquqlarini himoya qilish
d) ta’lim usullarini ishlab chiqish
118. Ikkilamchi moslashuv jarayoni agentlariga ... kiradi.
а) murabbiylar
b) repetitorlar
c) maktab ma’muriyati
d) oilaviy do‘stlar

320
 119. Faqat turmush o‘rtoqlar va ularning voyaga etmagan bolalarini
birlashtirgan oila ... deyiladi.
а) kichik bolalar
b) patriarxal
c) to‘liqsiz
d) yadroviy
120. Ta’lim moslashuv jarayoni bilan bog‘liq mexanizm sifatida…
ishlaydi
а) tezlashuv
b) tormozlash
c) identifikatsiyalar
d) bostirish
121. Guruh va shaxsiy rivojlanish uchun zarur bo‘lgan guruh va shaxsiy
xususiyatlarni egallash (A.V. Petrovskiyga ko‘ra) ijtimoiy rivojlanishning …
bosqichiga xosdir
а) bolalik
b) etuklik
c) yoshlik
d) qarilik
122. Guruhlarning eng keng tarqalgan tasnifi ...
а) munosabatlarning bevositaligi
b) ta’lim darajasi
c) jamoat holati
d) hajmi
e) guruh ta’siri darajasi
123. Keyingi fikr uchun: “U to‘liq bo‘lmagan oiladanmi? Shubhasiz,
bezori va tarbiyalash qiyin ”aloqadagi bunday idrok to‘sig‘i … bilan
tavsiflanadi
а) ahamiyati
b) stereotiplash
c) munosabati
321
 d) taassuroti
124. Katta oila - bu bolalar soni ___ va undan ko‘p bo‘lgan oila
а) 4
b) 2
c) 3
d) 10

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi” mavzusidagi O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 48 b.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan
birga quramiz. – T.: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –T.:
“O‘zbekiston” NMIU, 2017.
4. Mirziyoyev Sh.M. “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. –T., 2016 yil, 29-
dekabr.

322
 5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – еngilmas kuch. – T.: Ma’naviyat,
2008.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi
PF-60-son “2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni– T., 2022
7. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. –T.
O‘zbekiston, 2020.
8. O‘zbekiston Respublikasining 2019-yil 22-oktabrdagi “Maktabgacha
ta’lim tarbiya to‘g‘risida”gi Qonuni. –T., 2019
9. 2020 yil 22 dekabrdagi 802-sonli qarori “Maktabgacha ta’lim va
tarbiyaning davlat standarti” O‘zbekiston, 2020.
10. Umarov A.Yu., Abdullayeva B.S., Abdug‘aniyev O.T., Raximova F.N.,
Qodirov X.O. Ijtimoiy pedagogika. Darslik. –T.: TDPU, 2021. 16,5 b.t.
11. Абдулатипов Р.Г. Человек. Нация. Общество. – М.: Политиздат,
1991.
12. Андреева Г.М. Социальная психология. – М., 1988.
13. Bobomurodov A. Islom odobi va madaniyati. –T.: Cho‘lpon, 1995.
14. Бодалев А.А. Вершина в развития взрослого человека.
Характеристики и условия достижения. – М., 2007.
15. Бочарова В.Г. Социальная педагогика. – М., 1994.
16. Василкова Ю.В., Василкова Т.А. Социальная педагогика. –М., 2006.
17. Гуров В., Шинкаренко Н. «Открытая» школа и социально-
педагогическая работа с детьми // Воспитание школьника, 1994, № 2.
18. Закатова И.К. Социальная педагогика в школе. – М., 1996.
19. Ziyomuhamedov B. Komillikka eltuvchi kitob. - T.: TURON - IQBOL,
2006, 289-bet.
20. Измайлов А.Е. Народная педагогика: педагогические воззрения
народов Средней Азии и Казахстана. – М.: Педагогика, 1991. – 256 с.
21. Kayumova N. Maktabgacha pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDPU,
2013.
22. Козлова C.А. Дошкольная педагогика. –М.: Просвещение, 2000.
323
 23. Кукушкин В.С., Столяренко Л.Д. Этнопедагогика и этнопсихология.
– Ростов-на-Дону, 2000.
24. Qodirov B.G. Komil inson tarbiyasining pedagogik asoslari. –T.:
Mehnat, 2001.
25. Qodirova F.R. Maktabgacha pedagogika. Darslik. –T.: Tafakkur
bo‘stoni, 2019.
26. Мардахаев Л.М. Социальная педагогика. –М.: Просвещение, 2006.
27. Milliy g‘oya: targ‘ibot texnologiyalari va atamalar lug‘ati. –T.:
Akademiya nashriyoti, 2007.
28. Мудрик А.В. Социальная педагогика. –М.: Просвещение, 2005.
29. Муминов Р. Этнопедагогика и современная узбекская школа. – М.,
1993.
30. Подласый И.П. Педагогика: 100 вопросов – 100 ответов. – М., 2001.
31. Селевко Г.К. Дифференциация учебного процесса на основе
интереса детей. – М., 1996.
32. Сластенин В.А., Исаев И.Ф. и др. Общая педагогика. Ч.1. – М., 2003.
33. Sodiqova Sh.A Maktabgacha pedagogika. Darslik. –T.: Tafakkur
bo‘stoni, 2013.
34. Тихомирова Н.К. Система воспитательной работы в школе на
основе программы. – М., 1996.
35. Харламов И.Ф. Педагогика в вопросах и ответах. – М., 2001.
36. Silber K.H. Some implication all of the history of Educational
Technology We’re all in this together. In: J.W.Brown and S.N.Brown. Educational
Media Yearbook, Littleton, Colorado: Librares Unlimited, 1981, r.21.
37. Charles Stangor. Introduktion to Psychology. 2011. 4-8.
38. Quronov M. Qurbaniyazova Z. Ijtimoiy pedagogika. ( ma’ruza matni)
T.:2003.
Internet saytlari
1. Kitobxon.uz
2. referat.uz
3. www. edu. uz
324
4. www. pedagog. uz
5. www. tdpu. uz
6. www. Ziyonet. uz
www.yedy.uz

325
326