O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI

ABDUSSATTOROVA UMIDA ABDUSAMAD QIZI

MAKTABGACHA TA’LIMDA INNOVATSION

FAOLIYAT
O’quv qo‘llanma

(70110201– Ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi (Maktabgacha ta’lim

yo‘nalishi) magistratura bosqichi talabalari uchun mo’ljallangan)
 UO’K:
KBK:
Maktabgacha ta’limda innovatsion faoliyat. U.A.Abdusattorova 2023 yil, –
210 bet.

O’quv qo‘llanma O’zbekiston Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi oliy, o’rta
va professional ta’lim yo;nalishlari bo’yicha o’quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini
muvofiqlashtiruvchi kengash tomonidan tasdiqlangan namunaviy dasturlarga asosan yozilgan.
70110201– Ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi (Maktabgacha ta’lim yo‘nalishi) magistrtatura
yo‘nalishlari talabalari uchun mo’ljallangan. Ushbu o’quv qo’llanma maktabgacha
ta’lim mutaxassisligiga doir pedagogik texnologiyalarning mohiyati, maqsadi, ularning tarixi,
tamoyillari va talablari, о‘quv maqsadlariga erishish uslublari, maqsadni belgilash va
loyihalash texnologiyasi, о‘quv jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish,
maktabgacha ta’limni axborotlashtirish metodikasini yaratish va amaliyotga tatbiq etish
kabilarni o’z ichiga oladi.
O’quv qo‘llanmadan pedagogika sohasi vakillari, maktabgacha ta’lim yo‘nalishida tahsil
oluvchi magistrantlar shuningdek ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan izlanuvchilar ham foydalanishlari
mumkin.

Учебное пособие написано на основе типовых программ, утвержденных Советом по

координации деятельности учебно-методических объединений в сфере высшего, среднего и
профессионального образования при Министерстве высшего образования, науки и инноваций
Республики Узбекистан. 70110201 – Теория и методика образования (дошкольное образование)
предназначена для студентов магистратуры. В данном учебном пособии описаны сущность,
цель, история, принципы и требования педагогических технологий по специальности
дошкольного образования, методы достижения образовательных целей, технология
целеполагания и проектирования, использование педагогических технологий в
образовательном процессе, дошкольное образование включает в себя создание и внедрение
метода информационной информации.
Учебное пособие может быть использовано представителями сферы педагогики,
аспирантами, обучающимися в сфере дошкольного образования, а также научными
сотрудниками, проводящими научные исследования.

The study guide is written based on the model programs approved by the Council for
Coordinating the Activities of Educational and Methodological Associations in Higher, Secondary and
Professional Education Areas under the Ministry of Higher Education, Science and Innovation of
Uzbekistan. . 70110201 – Theory and methodology of education (preschool education) is intended for
students of master's degrees. This study guide describes the essence, purpose, history, principles and
requirements of pedagogical technologies for the specialty of preschool education, methods of
achieving educational goals, goal setting and design technology, the use of pedagogical technologies
in the educational process, preschool education includes the creation and implementation of the
method of information information.
The study guide can be used by representatives of the field of pedagogy, graduate students
studying in the field of preschool education, as well as researchers conducting scientific research.

Taqrizchilar:

2
Xolnazarova M. – Guliston davlat universiteti p.f.d, professor.
Berdaliyeva G. – Sirdaryo VPYMO’MM direktor o’rinbosari PhD, dotsent.

3
 KIRISH

Innovatsion pedagogika – hozirgi davrda norasmiy fan sifatida ma’lum

bo’lgan, biroq kun sayin butun jahon soha mutaxassislarining
e’tiboriga tushib, jadal rivojlanib borayotgan bilimlar tizimidir. Uning
ta’limiy ahamiyatini tan olgan pedagoglar jamoasi, olimlar, shu
boisdan ham mavjud an’anaviy pedagogikaga tanqidiy yondashmoqdalar.
Hozirgi kunlarda shakllanib, rivojlanib borayotgan mazkur yangi fan
haqida jiddiy fikrlar bildirilyapti, uning asosiy vazifasi hukmron bo’lib
turgan butun o’quv tarbiya tizimi nazariyasini innovatsiya asosida qayta
tashkil etib o’zlashtirishdir.
Innovatsion pedagogika-hukmron nazariya, nazariy va amaliy
muammolarni hal etishning asosi qilib olingan. Innovatorlar fikriga asosan
odatiy mumtoz pedagogik nazariyalar eskirib qolgan, yangi sharoitda
hozirgi avlodni bu yo’l bilan tarbiyalash mumkin emas.
Hozirgi pedagogik fandagi vaziyat umumiy holda shundan iborat. Bu
vaziyatda innovatsiya juda muhim. Pedagogika-bilimlar tizimidir.
Ob’ektivlik, maqsadga muvofiqlik, mustaxkamlik, bir-biriga zid bo’lmaslik-
uning asosiy harakteristikalaridir. Pedagogika tizimini har qanday ilmiy
nazariya kabi tizimini tashkil etuvchi tamoyillari loyixalashtiradi,
birlashtiradi va ushlab turadi ya’ni ushbu tizim asosiy bilimlarga asoslanishi
asosiy holdir.
Ob’ektiv nazariyaning asosiy tamoyillari faqatgina ilmiy printsip bo’lishi
shart ammo g’oyaviy bo’lmasligi lozim.
Insonning aqliy rivojlanganligi va tarbiyasi haqidagi bilim darajasining
talabga muvofiqligi - ob’ektivlikning yagona talabidir.
Ideologiya (g’oyaviylik) - bu har doim ham u yoki bu ijtimoiy guruhlarning
bir tomonlama ijtimoiy qiziqishlari bo’lib, ular buni qimmatli yo’l-yo’riq va
g’oya sifatida boshqalarga majburlaydilar. Jahon pedagogik nazariyasi
tarbiyaviy jarayon sharoit bilan bog’liq yuqorida turgan odamlarning g’oyalari
qanday bo’lishi bilan bog’liq bo’lmasligini allaqachon e’tirof etganlar. O’sib
borayotgan avlodlar tarbiyasi juda jiddiy ish bo’lib, uning o’tkinchi narsalarga
bog’liq etib qo’yish mumkin emas.
Mustabidlik davrida mamlakatimizda ko’p vaqt insonni (sobiq)
kommunistik g’oyalar ruhida tarbiyalashga oid pedagogik ko’rsatmalar ustun
bo’lib kelgan, uning juda ta’sirligi, turli chaqiriqlarni hayotga tatbiq etish kabi
maqsadiga qaramay, uni ilmiy deb bo’lmaydi, chunki bunday g’oyalarni

4
tashkil etuvchi qoidalar inson tabiati va uning rivojlanishi haqidagi tizimini
faqatgina fan o’rnatgan ob’ektiv asoslar va amaliyotda tasdiqlangan
qoidalar yordamida rivojlantirish mumkin.
Ma’lum bo’lishicha, amaliyotda yo’l ko’rsatuvchi pedagogik
nazariyamizning asosiy kamchiliklaridan biri bilim va ta’limning
ustunligini qattiq bo’rttirib (kuchaytirib) yuborishdadir.
Insoniy, ma’naviy, mehnat tarbiyasi zarariga bilimda yodlab olish hajmi
ko’payib borishi bog’cha hayotida odatiy hol bo’lib qoldi, Hozirgi tarbiya
nazariyasi va u boshqarayotgan amaliyotning hamma belgilari bo’yicha
inqiroz holatda ekani ko’rinib turibdi.
Bu holatdan chiqish uchun bo’lgan har qanday harakat innovatsion
deb hisoblanayapti va bu holda ular o’z nomlariga mosdir. Innovatsion
pedagogikani ko’pincha an’anaviy, muqobil pedagogika deb ataydilar. Bu
fikrga qo’shilmaslik mumkin emas, hech bo’lmaganda eng oddiy
tushunchalar bo’yicha; sinf ham, tarbiyachi ham va mashg’ulot mazmuni va
mashg’ulotliklar yo’qolib ketmaydi-ku. Agarda, pedagogik tizim
saqlanib qolsa, unda faqat uni mukammallashtirish haqida gapirish
mumkin.
Faraz qilayotgan rivojlanish strategiyamiz “rivojlantiruvchi o’qitish»
yo’naltirishlaridan eng avvalo o’z intilishlarini bog’chada o’qishga
boshlashgacha yaxshi rivojlangan tuzilmalarni shakllantirish hamda bu
harakatlarga endi paydo bo’lib kelayottan jarayonlarni uyg’unlashtirib, olib
borishga qaratilgan.
Strategik yo’limiz "Butun taraqqiyotning o’z avlodlari haqidagi
g’amxo’rligi mantiqiga asoslangan didaktik va pedagogik tizim tuzishda amal
qilishdir". Xuddi ana shuning uchun ham metodologik asos negizi sifatida,
keng ma’noda tabiatni o’rgatuvchi soha bo’lib, xalq pedagogikasi hisoblanadi.
Bolalar qanday bo’lib tug’ilishi uning ota-onasidan bo’lak hech kimga
bog’liq emas. Lekin har bir insonning etarlicha rivojlanishi, barkamol shaxs
darajasiga erishishi, o’ziga yoqqan mashg’ulot va hayotda o’z o’rnini
topishi, o’z umrini hayotiy me’yorlarga munosib o’tkazishi-avvalo
bog’chaga bog’liq. Har bir bola shaxsini sevish, hurmat qilish va uning
rivojlanishi uchun zarur sharoitlarni yaratib berish lozim. Agarda tabiatni
o’rgatuvchi pedagogika moslashishni talab etmagan bo’lsa, gumanistik
pedagogika bu masalani munosabatlar markaziga qo’yishni va bola
me’yoriy darajada rivojlana olishi uchun: ... hamma ishni qilishni talab
qiladi. Gummanistik pedagogikani ko’pincha innovatsion deb ataydilar. Lekin

5
uning innovatsionligi faqatgina ayrim ta’lim tizimlariga aloqador. Hozirgi
zamon G’arb mamlakatlari ta’lim tizimlari uchun esa allaqachon gumanistik
yo’nalishga o’ta boshlagan. Ta’lim asta- sekin yangi munosabatlarga aylana
boshlagan. Gummanistik pedagogikani innovatsion pedagogika deb atalganda
so’zning to’la ma’nosida aytish mumkin: u tashqaridan "in’ektsiya" talab
qilmaydi, yuqori o’quv tarbiyaviy ta’sir natijalari tizimining ichki qayta tashkil
etilishi evaziga erishiladi.
Gumanizm (insonparvarlik)-insonning dunyodagi eng qimmatli
ma’naviy boyliklar yagona kontseptsiyasi. Bu kontseptsiyaning asosiy
qoidasi shaxs qadr-qimmatini himoya qilish, uning erkinlik, baxt, rivojlanish
va o’z qobiliyatini namoyon etish huquqini tan olish, buning uchun zarur,
qulay sharoitlarni yaratib berishdir.
Gumanizm - inson turmushi yagona va xususan alohida shaxs uchun
ahamiyati umumiy ekanini tasdiqlovchi g’oya va qadriyatlar yig’indisidir.
Qimmatli yo’naltirish va ko’rsatmalar tizimi sifatida gumanizm ijtimoiy g’oya
mazmunini oladi.
Gummanistik pedagogika — o’quv-tarbiya jarayoni ishtirokchisini,
o’z imkoniyati bo’yicha rivojlantiruvchi teng huquqli, ongli, faol
tarbiyalanuvchining etishib chiqishida rol o’ynovchi ilmiy-nazariy tizimdir.
Inson - qadr-qimmatini eng yuqori o’ringa qo’yilgan bizning davlatimizda
insonparvarlik g’oyalari uchun keng yo’l ochib berdi.
Hozircha, unchalik insonparvar deb bo’lmaydigan mamlakatimiz
pedagogikasi asta-sekinlik bilan bo’lsada, albatta bu innovatsion jarayon tomon
intilib, harakatlana boshlagan.
Insonparvarlik nuqtai nazaridan tarbiyaning asl maqsadi, har bir
tarbiyalanuvchi munosabatlar, o’zlashtirish faoliyati to’la huquqli sub’ekti,
mustaqil erkin shaxs bo’lib etishishidan iborat. Tarbiya jarayonining
insonparvarlik darajasi, ushbu jarayon shaxs o’zini namoyon eta olishi,
o’zidagi hamma tabiiy imkoniyatlarini ochib bera olish, uning erkinlikka
qobiliyati, ijodga ma’suliyatini ochib berish uchun shart-sharoit yaratib
berishi bilan (belgilanadi) va baholanadi.
Insonparvarlik pedagogikasi shaxsga qaratilgandir, Uning belgilari:
ma’lumotlar egallab olish va ma’lum doiradagi mahorat va ko’nikmalar
yuzaga keltirish o’rniga texnik, jismoniy, intellektual (aqliy) rivojlanishiga
diqqatning qaratilishi: erkin, mustaqil fikrlovchi va harakat qiluvchi
shaxsni shakllantirishga qaratilgan kuchlarni jamlash, har qanday hayotiy va
o’quv vaziyatlarida asoslangan qarorini tanlay-qabul qila oladigan

6
insonparvar fuqaro bo’lib etishishi: o’quv-tarbiya jarayonini muvaffaqiyatli
qayta yo’naltirishga erishish uchun kerakli tashkiliy shart-sharoitlar bilan
ta’minlash.
O’quv-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirishni avtoritar pedagogikadan
uning shaxsga pedagogik bosimdan voz kechib, tarbiyalanuvchi va pedagog
o’rtasida haqiqiy insoniy munosabatlar o’rnatish tarbiyalanuvchi faoliyati va
shaxsiy erkinligiga asosiy axamiyat kasb etuvchi shaxsga qaratilgan
pedagogikaga o’tish deb tushunish kerak.
Bu jarayonni insonparvarlashtirish shunday sharoit yaratish deganiki,
bunda tarbiyalanuvchi ilm olmasligi, imkoniyatlaridan past darajada olmasligi
mumkin emas, tarbiyaviy ishlarga befarq yoki muddatli o’tib boruvchi hayotta
kuzatuvchi bo’lib qolishi mumkin emas. Gumanistik (insonparvar) pedagogika
bog’chani tarbiyalanuvchiga moslashuvi, qulay sharoit va «psixologik
himoya» bilan ta’minlashni talab qiladi.

7
 MA’RUZA MASHG’ULOTLARI

1-MAVZU: PEDAGOGIK INNOVATSIYA: OB’EKT, MAVZU VA

ASOSIY TUSHUNCHALAR

Reja:
1.Pedagogik innovatsiyalarni shakllantirish shartlari
2.Pedagogik innovatsiyaning dastlabki tushunchalari.

Tayanch tushunchalar va iboralar: innovatsiya, texnologiya,

kommunikatsiya, gadjetlar, innovatsion maqsad, loyiha, moderator, ta’lim
innovatsiyalari.

Bugungi kunda har qanday davlatning barqaror taraqqiyoti asosini

innovatsion faoliyat tashkil etadi. Tarix shundan dalolat beradiki, inson
o‘zining aql-zakovati bilan dastlabki mehnat qurollarini o‘ylab topishdan,
algoritm va nanozarralar, zamonaviy innovatsion kompyuter, quyosh va
boshqa yuqori texnologiyalarni kashf etishgacha bo‘lgan murakkab yo‘lni
bosib o‘tdi.Shu bilan bir qatorda ta’lim sohasi tizimiga, balki jamiyatning barcha
sohalarining rivojiga o‘zining aks ta’sirini ko‘rsatadi.“Bugun biz davlat va
jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan yangilashga qaratilgan
innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tmoqdamiz. Bu bejis emas, albatta. Chunki

8
zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangi
fikr, yangi g‘oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi.
Innovatsiya –bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni
bugundan boshlaydigan bo‘lsak, uni aynan innovatsion g‘oyalar, innovatsion
yondashuvasosidaboshlashimiz kerak”.
“Innovatsiya” tushunchasi juda keng qo’llanilmoqda. Innovatsiya so’zi
inglizcha so’z bo’lib-«innovatsion» yangilik kiritish degan ma’noni bildiradi,
ya’ni tizim ichki tuzilishini o’zgartirish, deb ta’riflanadi.
«Innovatsiya» tushunchasi birinchi marta XIX asrda
madaniyatshunoslar o’rganishlarida paydo bo’ldi va bir madaniyat elementlarini
boshqasiga joriy qilish ma’nosini bildirgan. Uning bu mahnosi hozirgacha
etnografiyada saqlanib qolgan. Innovatsion faoliyat - yangi ijtimoiy talablar
bilan an’anaviy me’yorlarning moskelmasligi yohud amaliyotning yangi
shakllanayotgan me’yorlarining mavjud me’yorlar bilan to’qnashuvi natijasida
vujudga kelgan majmuali muammolarni yechishga qaratilgan faoliyatdir.
Prezidentimiz SH.Mirziyoev 2019 yil 8 maydagi PQ-4312 sonli qarori
bilan qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini
2030-yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasi”da qator ustuvor vazifalar
keltirilgan: “Ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolalarning
rivojlanganligi darajasini va ularning umumiy boshlang’ich ta’limga
tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, jismoniy va
ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi lozimligi ko’rsatib
o’tilgan. Bunda bolalarda Vatanga muhabbat hissini, oilaga, o’z xalqining
milliy, tarixiy, madaniy qadriyatlariga hurmat, atrof-muhitga nisbatan
ehtiyotkorona munosabatni shakllantirishga alohida e’tibor qaratilishi lozim.
Bolaning kelgusida o’zini-o’zi muvaffaqiyatini namoyon qilishi uchun asos
sifatida ijtimoiy-emotsional ko’nikmalarni rivojlantirish”. O’zbekiston
Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi Qonunining
3-moddasida maktabgacha ta’lim va tarbiya-bolalarga ta’lim va tarbiya
berishga, ularni intellektual, ma’naviy-axloqiy, etik, estetik va jismoniy
jihatdan rivojlantirishga, shuningdek bolalarni umumiy o’rta ta’limga
tayyorlashga qaratilgan uzluksiz ta’lim turi ekanligi belgilangan.
O’zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya
to’g’risida”gi Qonunining 29-modda maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat
ta’lim dasturiga bag’ishlangan bo’lib, bundabolalarni milliy hamda
umuminsoniy qadriyatlar, O’zbekiston Respublikasida yashovchi millatlar
va elatlarning urf-odatlari va an’analari bilan tanishtirish, bolaning

9
ijtimoiy moslashuvini amalga oshirishbelgilangan. Qonunda belgilangan
vazifalarni bajarish maqsadida tadqiqot ishimizdamaktabgacha 5-7
yoshdagi bolalarni Ona-vatan va atrof olam bilan tanishtirish jarayonida
milliy an’ana vaurf-odatlar bilan tanishtirish, ularni ijtimoiy moslashuvida
atrof-muhit ta’sirining muhimliginio’rganishnazarda tutilgan. Yangi
munosabatlar an’oanalarda bo’lganidek, qistovlar, hukmga bo’ysunish kabi
unsurlardan holi bo’lishi lozim. Ular tenglarning hamkorligi, o’zaro
boshqarilishi, o’zaro yordam shaklida qurilgan bo’lishi darkor.
O'quv jarayonida innovatsion texnologiyalarni joriy etish psixofizik yosh
xususiyatlarini hisobga olgan holda, maktabgacha tarbiyachilar tomonidan
har doim ijobiy seziladi, ular faoliyatni osongina o'zgartiradilar. O'z
navbatida, tashabbus pedagogik kompozitsiya Ota-ona jamoatchiligi,
maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalarning oilalari bilan o'zaro ta'siri
mexanizmlarini takomillashtirish zarurati, shuningdek, muhim ahamiyatga
ega. Maktabgacha amaliyotga kiritilgan innovatsion pedagogik echimlar,
turli xil va mazmunli tarkibni izchil amalga oshirish maqsadida bir qator
talablar va loyihalarni kuzatib borish muhimdir.Shuni ta'kidlash
kerakmaktabgacha ta’lim tashkilotida innovatsion texnologiyalar U faqat o'quv
va o'quv muhiti bilan cheklanmasligi kerak -boshqaruv sektorida,
kadrlar faoliyati, moliyalashtirish tartibida sifat jihatidan yangi qarorlar qabul
qilinishi tavsiya etiladi. Ammo bu, birinchi navbatda, maktabgacha ta'lim
jarayonini sifat jihatidan va uyg'unlashtirishga imkon beradigan yangi avlod
tizimlariga e'tibor qaratish kerak. Bularga quyidagi texnologiyalar kiradi:
Maktabgacha tarbiyachilar sog'lig'ini saqlash va mustahkamlashga, sog'lom
turmush tarziga e'tibor berishga qaratilgan isitish-isitish qobiliyati.
Texnologiyalar loyiha faoliyati -savol va mustaqil javobni taklif qiladigan
amaliy ish tizimlari. Individual hodisalarni kuzatish bo'yicha keng qamrovli
tajriba, ma'rifiy tadqiqotlar, keyinchalik umumiy xulosalar chiqarilishi bilan
ob'ektlarning xususiyatlarini o'rganish. Kompyuter uskunalari, aqlli gadjetlar
ro'yxatiga kiritilgan axborot-kommunikatsiya. Shaxsiy yo'naltirilgan -
guruhning o'quv jarayonining shartlarini har bir bolaning o'ziga xosligi
bo'yicha shaxsiy xususiyatlarini individual ravishda hisobga olgan holda
moslashtirish usullari. O'yin, saqlash va birlashtirish uchun mo'ljallangan,
bolalarning dunyo xarakterli bilimlarining asosiy usulini birlashtirish
bog’cha yoshi-o'yin va ijodiy tajriba orqali qiziqarli shaklda
bo’ladi.Pedagogning innovatsion faoliyati o’z ichiga yangilikni ta’lil qilish
va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va kontseptsiyasini

10
shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va ta’rir qilish, samaradorlikka
baho berishni qamrab oladi.Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog
shaxsiyati bilan belgilanadi.
V.A.Slastenin tadqiqotlarida pedagogning innovatsion faoliyatga bo’lgan
qobiliyatlarining asosiy xislatlari belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar
taalluqli: haxsning ijodiy-motivatsion yo’nalganligi. Bu - qiziquvchanlik, ijodiy
qiziqish, ijodiy yutuqlarga intil ish, peshqadamlikka intilish, o’z kamolotiga
intilish va boshqalar;kreativlik. Bu –hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi
bo’lish, tavakkal qilish, tanqidiy fikrlash, ba’o bera olish qobiliyati, o’zicha
mushohada yuritish, refleksiya;kasbiy faoliyatni baholash. Bu -ijodiy
faoliyat metodologiyasini egallash qobiliyati; pedagogik tadqi qot
metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik kontseptsiyasi faoliyat
texnologiyasini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy bartaraf qilish
qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va o’zaro yordam berish qobiliyati va
boshqalar; pedagogning individual qobiliyati. Bu -ijodiy faoliyat suroati;
shaxsning ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qatiyatlik, o’ziga ishonch;
masuliyatlilik, halollik, haqiqatgo’ylik, o’zini tuta bilish va boshqalar. Bolalarga
individual yondoshish butun o'quv va ta'lim tizimini engillashtirish kerak.
San'atlarga qiziqish uyg'otish, ayniqsa har bir bolaga diqqatli bo'lishi kerak,
unga yordam berish, kerakli ko'rsatmalarni berish, ishni bajarish istagini
qo'llab-quvvatlashga, uning harakatlarini yaxshi tushunishga yordam beradi.
Afsuski, ustozlar o'zlarining muvaffaqiyatlariga e'tibor beradigan yoki
vazifalarni bajarishda yaxshi ishlamaydigan bolalarni ko'pincha sezishadi.
Qolgan bolalar chetda qoladilar.Ota-onalarni individual ishlarga jalb qilish
kerak. Buning uchun siz "Bu" qo'shma ko'rgazmalarini tashkil
qilishingiz mumkin; Qo'lda yozilgan jurnalni yaratish "Yaqinda u ancha
oldin edi ..."; Suhbatlar va anketalar o'tkazish "Biz nima ota-onamiz",
"Oila va bolalar bog'chasida," Ota-onalar bilan hamkorlikning yakuniy shakli
"Oila kuni" bo'lishi mumkin.Shunday qilib, har bir bolaning individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda, bolalar bilan bo'lgan pedagoglarning
ishi -bu bolalarning shaxsiy xususiyatlarini shakllantirish uchun katta
ahamiyatga ega, u bolalarning shaxsiyatini shakllantirish uchun katta
ahamiyatga ega. Shaxsiy yondashuvning mohiyati, tarbiyachi o'z psixologik
xususiyatlarini va yashash sharoitlarini hisobga olgan holda har bir bolaning
pedagogik ta'siri orqali unga qarshi vazifalarni hal qilishda hal qiladi.Individual
yondoshuv, tarbiyachi guruh tarbiyalanuvchilari bilan shug'ullanadigan,
ammo shu bilan birga har bir bolaning o'ziga xos xususiyatlarini alohida

11
hisobga oladi. Maktabgacha ta`lim tashkilotida bolalarni tarbiyalash, bu ijodiy
faoliyat, tashabbus, faoliyatni rivojlantirishi kerak.
Shaxsiy yondashuv -bu har bir bolaning individual xususiyatlarini
hisobga olganholda o'quv dasturiga muvofiq, tamoyillardan biri ajratilishi
mumkin: bolaning individual ta'lim ehtiyojlarini hisobga olgan holda,bolaning
rivojlanishiga nisbatan va tengdoshlar bilan taqqoslagandaMaktabgacha
ta`lim tashkilotlaridagi individual ishlarga sovg'alar muhim o'rinni egallaydi va
bir qator shartlarning bajarilishiga hissa qo'shadi.
Ilm-fan, texnika, ishlab chiqarish va texnologiyaning jadal rivojlanishi jamiyat
hayotining barcha sohalarida taraqqiyotining yangi istiqbollarini ochib berdi.
Insoniyatning davlat va jamiyat qurilishiga doir asriy tajribalari ijtimoiy
munosabatlarni yangicha yondashuvlar asosida tartibga solish borasidagi ilg‘or
yondashuvlarning qaror toptirilishiga olib keldi.
Ikkinchi avlod standartlari joriy etish. Mamlakatimizda ta'lim taraqqiyotning
dolzarb bosqichi yangi federal standartlari (ikkinchi) avlod amalga oshirish
asoslanadi. takomillashtirish va ta'lim optimallashtirish kiritsin bog’chalar va
tarbiyachilar guruhlar oldin. bog’chalarining barcha darajadagi tashqari, bu
standartlar maktabgacha ta’limda joriy etildi.
Ta’lim innovatsion jarayonlar bolalar bog‘chalari, maktab, litsey va sport
maktablarida mavjud muammolar ko‘p hal qaratilgan. Avvalo e’tibor ta'limi
vazirligi texnik kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish berildi. Bu bolalar
va ularning ustoz o‘rtasida axborot almashinuvini samaradorligini oshirish
imkonini beradi. ta'lim va maktabgacha ta'lim tashkilotlari devorlari paydo
innovatsion axborot texnologiyalari, isloh qilish va o‘quv jarayonini
takomillashtirish uchun yangi ta'lim muhiti yaratish imkonini berdi.
Innovatsiya ta'rifi. Shunday qilib, pedagogik nima yangilik? Ingliz tilida
so‘z kerakli natijaga ishlab chiqarish uchun minimal vaqt, moddiy va
intellektual resurslarni jalb yangi ko‘nikmalar, texnik, shakllari, foydalanish
kabi tovushlar. ‘Pedagogik innovatsiyalar’ tushunchasi bir shunga o‘xshash
ma'noga, biroq ilovalar tor doiradagi ega. Yaqinda o‘zgartirish aloqa nafaqat
mamlakatimiz iqtisodiy hayoti, balki intellektual faoliyat (universitetlar,
bog’chalar, bog’cha oldin).
Pedagogik innovatsiyalar xususiyatlari. Pedagogik innovatsion nima? ning
batafsil muddatini ko‘rib chiqaylik. Avvalo, biz turli qismlarida, shuningdek,
butun tizimini individual komponentlarini xususiyatlarini oshirish, ta'lim, atrof-
muhit o‘zgartirish hissa mumkin maqsadli harakatlar ba'zi turdagi haqida
bormoqda.

12
 Ta'lim sohasidagi innovatsion jarayonlar uchun qidiruv va yangi texnik,
texnologiyalar, fondlari, dasturlari ishlab chiqish bilan bog‘liq. Yangi dasturlar
uchun bunday faoliyat qo‘no‘iroqlar, o‘quv jarayoniga ularning joriy o‘z
ahamiyatini va ahamiyatini qayta o‘ylab. Maxsus joy tarbiyachilar va bolalar,
sotib olingan bilim tasnifi mezonlarini o‘zgarishi o‘rtasidagi o‘zaro tashkil
beriladi.
Ta'lim jarayonida pedagogik innovatsiyalar yangilangan texnologiyasi
ta'lim va yosh avlodni tarbiyalash foydalanishni o‘z ichiga oladi. Ular siz
amaliyotga yangi ta'lim tizimini yo‘lga qo‘yish mumkin orqali bir vositasi bo‘lib
xizmat qiladi. Bunday ta'lim, uning psixologik va fiziologik xususiyatlari,
vazifalarni keyingi amalga oshirish ko‘rinishida mumkin bola ta'lim va o‘quv
jarayonining yo‘nalishini hisoblanadi. Bu zamonaviy pedagogik innovatsiyalar
murakkab muammolarni hal qilish uchun ijodiy metodlarni topish, ishlash
innovatsion mexanizmlarini rivojlantirishga hissa kerak, normal ijodiy
jarayonning o‘zgartirish.
Innovatsion maqsad. Barcha uning birinchi an'anaviy ta'lim tizimi bilan
solishtirganda shaxs xususiyatlari sifatini o‘zgarishlarni qabul qilinadi. Xuddi
shunday o‘zgarishlar, ularning tabiiy mayl bir ochilish bor maksimal darajada,
bolalar noan'anaviy ijodiy fikrlash hosil ta'lim va tarbiya dasturlari
tarbiyachilarning amaliy faoliyatni amalga oshirish mumkin bo‘ladi. ta'lim
barcha yangiliklar mustaqillik yosh avlod, ta'lim faoliyati davomida shakllangan
kundalik hayot tajribamiz, foydalanish uchun ilm-fan, ularning innovatsion
yutuqlarini tushunish istagi rivojlantirish bilan boo‘liq.
Innovatsiya navlari. Pedagogik innovatsiyalar tasniflash quyidagi
variantlardan ajratish o‘z ichiga oladi:
sinf-mashg’ulot tizimi foydalanish bilan treninglar tashkil etish;
ixtisoslashtirilgan sinflar shakllantirish;
o‘quv jarayoni o‘yin texnikasi dastur.
Innovatsiya ilmiy-tadqiqot faoliyati bilan uning jalb qilish orqali zarur
bilim o‘xshatmoq uchun bola beruvchi, klassik va mashg’ulot tizimidan tark va
dizayn texnik ariza beradi. Alohida e'tibor tarbiyachi va bola, ota-onalar va
tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi uzoq hamkorlikning mikrosxemalar yaratishga
alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu mumtoz vazifa tizimida saqlab qolish yoki
baland bo‘lishi mumkin. Yana bir qiziqarli trend maxsus (individual) ta'lim
usullari va dasturlarini yaratish kabi pedagogik bir yangilik.
Barcha Moderatorlar rejalari muvaffaqiyatli tarbiyachilari tayyorlash
bo‘yicha qaratib, amaliyotga tadbiq etildi. So‘nggi bir necha yil davomida biz

13
variant ‘professional standart’ tarbiyachisi muhokama qilindi. Barcha o‘quv
jamoa yaqin kelajakda u to‘liq barcha ta'lim yangiliklarni amalga oshirish uchun
bo‘lishi kerak tarbiyachilar uchun vakolatlar minimal majmuini rivojlantirish, bu
ish bilan shuo‘ullanuvchi. Tarbiyachilar bu innovatsion texnika va ta'lim
usullarini egalik qaysi, haqiqiy professional haqida gapirish mumkin bo‘ladi,
unga muvofiq o‘z qo‘shimcha mezonlarini taklif etamiz.
Shunday qilib, pedagogik innovatsiyalar nima? birinchi bog’cha
tarbiyalanuvchilari o‘rtasida mustaqilligini qurishga qaratilgan yangi texnika va
o‘quv usullari hisoblanadi. ularning faoliyatida tarbiyachilar uchun alohida
e'tibor dizayn tartib berishni boshladi. an'anaviy tizimi bolasi ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirish uchun hech vaqt berilgan bo‘lsa, ikkinchi avlod
yangi federal ta'lim standartlari joriy keyin, har bir bola barkamol rivojlanishi va
o‘z-o‘zini takomillashtirish uchun haqiqiy imkoniyat oladi.
Avgust uchrashuvlar Har yili tarbiyachilar yangi pedagogik usullar bilan
tanishish pedagogik innovatsiyalar, yarmarkasi bo‘lib o‘tdi. Har bir batafsil
ko‘rib keyin amalda sinov ketadi. natijalar ijobiy bo‘lsa, boshqa ta'lim
tashkilotlarida radioeshittirish tajribasi bor.
Ilmiy-tadqiqot faoliyati ta'lim innovatsiyalarni amalga oshirish yo‘li sifatida
muhim qismlaridan biri sifatida har bir intizom mazmuni muhandislik yoki
tadqiqot xizmat qiladi. yangi federal ta'lim standartlari doirasida, barcha bolalar
ijodiy va individual qobiliyatini rivojlantirish, ularni imkon beradi, bu ibora
o‘zlashtirish kerak. Ular tayyor loyihalar bor bog’cha yilning oxirida o‘quv yili
mobaynida amalga oshirilgan ishlar, tasdiqlash uchun o‘z ilmiy ishlari natijalari
bilan tarbiyachilari va sinf do‘stlari joriy etish. Bunday faoliyat to‘o‘ri, ta'lim
yangiliklarni e'tirof chunki bu yerda, o‘rniga an'anaviy rolini tarbiyachi,
tarbiyachi , ustoz, assistent, bir katta do‘st sifatida tarbiyalanuvchilar ko‘rinadi.
Birgalikda bolangiz bilan, u bir texnologiya tadqiqot karta ustida ish olib
bormoqda, faoliyat yo‘nalishi tajribalar oladi belgilaydi. Tarbiyachining vazifasi
muayyan kimyoviy o‘zgarishlarni, fikri so‘rovlari ijrosini amalga oshirishda
qiyinchiliklar taqdirda shogirdlari murakkab nazariy masalalarni tushuntirish,
yordam kiradi.
Loyihaning asosiy ish uning tadqiqot predmeti bo‘yicha yangi bilim olishda
imkon beradi tarbiyalanuvchi, bilan shuo‘ullanadi. asta-sekin bola va ularning
kelajakda professional faoliyati tanlash bilan aniqlanadi, masalan, innovatsion
usullari rahmat. Yangi pedagogik usullarini sinov natijalari, ularning yuqori
samaradorligi va samaradorligini dalolat beradi. An'anaviy avtoritar ta'lim

14
tizimidan ajralishiga ijtimoiy moslashuvi jarayonini osonlashtiradi, totuvlik
bolaning shaxsini rivojlantirishga imkon beradi.
Texnologiya (yuon. “techne” – mmahorat, san’at, “logos” – tushuncha,
ta’limot) – muayyan (ishlab chiqarish, ijtimoiy, iqtisodiy va b.) jarayonlarning
yuksak mahorat, san’at darajasida tashkil etilishi.
Innovatson pedagogika atamasi va unga xos bo‘lgan tadqiqotlar G‘arbiy
Yevropa va AQShda (60 yil) paydo bo‘ldi. Innovatsion faoliyat O.N Gonobolin,
B.A Slastenin, N.V Kuzmina, A.I Shervanov va boshqalar ishlarida tadqiq
etilgan. “O‘zbekiston Milliy entsiklopediyasi”da ko‘rsatilishicha,
innovatsiya quyidagicha mazmun va tushunchalarga ega: “Innovatsiya (ingl.
“innovationas” – kiritilgan yangilik, ixtiro) – 1) texnika va texnologiya
avlodlarini almashtirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablao‘lar;
2) ilmiy-texnika yutuqlari va ilo‘or tajribalarga asoslangaan texnika,
texnologiya, boshqarish va mehnatni tashkil etish kabi sohalardagi yangiliklar,
shuningdek, ularning turli sohalar va faoliyat doiralarida qo‘llanishi”1.
A.I.Prigojinning fikriga ko‘ra, innovatsiya maqsadga muvofiq ravishda
muayyan ijtimoiy birlik – tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga nisbatan
munosabatga yangicha yondashish, bu munosabatni bir qadar turo‘un elementlar
bilan boyitib borish tushunilishi lozim. Bu o‘rinda anglanadiki, muallifning
qarashlari bevosita ijtimoiy munosabatlar, ularga nisbatan innovatsion
yondashish mohiyatini ifodalaydi. Shundan kelib chiqqan holda har bir shaxs
fuqaro, mutaxassis, rahbar, xodim, qolaversa, turli ijtimoiy munosabatlar
jarayonining ishtirokchisi sifatida o‘ziga xos innovator faoliyatni tashkil etadi.
Lug‘aviy jihatdan “innovatsiya” tushunchasi ingliz tilidan tarjima
qilinganda (“innovation”) “yangilik kiritish” degan ma’noni anglatadi.
“Innovatsiya” tushunchasi mazmunan aniq holatni ifodalaydi. Innovatsiya –
muayyan tizimning ichki tuzilishini o‘zgartirishga qaratilgan faoliyat
hisoblanadi. Innovatsion ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar
innovatsion ta’lim texnologiyalari yoki ta’lim innovatsiyalari deb nomlanadi 2.
Ta’lim innovatsiyalari – ta’lim sohasi yoki o‘quv jarayonida mavjud
muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo‘llanilib,
avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va
texnologiyalar hisoblanadi.Ta’lim innovatsiyalari “innovatsion ta’lim” deb ham

1
O’zbekiston milliy entsiklopeiyasi. Zebuniso-Konigil / 4-tom. Bosh tahrir hay’ati a’zolari: M.Aminov va b. –
T.: “O’zbekistan milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2002. – 169-bet.
2
Pedagogika. Ensiklopediya. II- jild J-M “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat milliy nashriyoti.
Toshkent – 2015 yil

15
nomlanadi. “Innovatsion ta’lim” tushunchasi birinchi bor 1979 yilda “Rim
klubi”da qo‘llanilgan.
Ta’lim innovatsiyalarini qo‘llanilishiga ko‘ra bir necha turga ajratishimiz
mumkin. Ya’ni faoliyat yo‘nalishiga ko‘ra, kiritilgan o‘zgarishlarning tavsifiga
ko‘ra, o‘zgarishlarning ko‘ra ajratishimiz mumkin. Yuqoridagi innovatsiya
turlarini atroflicha quyida berilgan chizma orqali kengroq yoritilgan.
Innovatsiyalar turli ko‘rinishga ega. Quyidagilar innovatsiyalarning asosiy
ko‘rinishlari sanaladi:
- yangi o‘oyalar;
- tizim yoki faoliyat yo‘nalishini o‘zgartirishga qaratilgan aniq maqsadlar
Ta’lim tizimida yoki o‘quv faoliyatida innovatsiyalarni qo‘llashda
sarflangan mablao‘ va kuchdan imkon qadar eng yuqori natijani olish maqsadi
ko‘zlanadi. Innovatsiyalarning har qanday yangilikdan farqi shundaki, u
boshqarish va nazorat qilishga imkon beradigan o‘zgaruvchan mexanizmga ega
bo‘lishi zarur.
Barcha sohalarda bo‘lgani kabi ta’limda ham “novatsiya”, “innovatsiya”
hamda ularning mohiyatini ifodalovchi faoliyat to‘o‘risida so‘z yuritiladi. Agar
faoliyat qisqa muddatli, yaxlit tizim xususiyatiga ega bo‘lib,faqatgina tizimdagi
ayrim elementlarni o‘zgartirishga xizmat qilsa u novatsiya (yangilanish) deb
yuritiladi
Bordi-yu, faoliyat ma’lum kontseptual yondashuv asosida amalga oshirilib,
uning natijasi muayyan tizimning rivojlanishiga yoki uni tubdan o‘zgartirishga
xizmat qilsa, innovatsiya (yangilik kiritish) deb ataladi.
Darhaqiqat, yangilik – vosita sanalib, u aksariyat holatlarda yangi metod,
metodika, texnologiya va b. ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Mohiyatiga ko‘ra novatsiya va innovatsiya o‘rtasida muayyan farqlar
mavjud. Ular quyidagilardir (1-jadval):
1-jadval. Novatsiya va innovatsiyalar o‘rtasidagi asosiy farqlar
Asosiy farqlar
Novatsiya Innovatsiya
amaldagi nazariya 1) tizimli, yaxlit va davomli bo‘ladi;
doirasida qo‘llaniladi; 2) ma’lum amaliyotda yangi faoliyat
ko‘lam va vaqt bo‘yicha tizimini loyihalaydi;
chegaralanadi; 3) sub’ektlarning faoliyati to‘la
metodlar yangilanadi; yangilanadi;
4) natija avvalgi tizimni 4) yangi texnologiyalar yaratiladi;
takomillashtiradi 5) faoliyatda yangi sifat natijalariga

16
 erishiladi;
6) amaliyotning o‘zi ham yangilanadi

V.A.Slastenin innovatsiyani yangilik yaratish, keng yoyish va

foydalanishga qaratilgan maqsadga muvofiq, yo‘naltirilgan jarayon majmui deb
biladi. Muallifning fikriga ko‘ra har qanday innovatsiya yangi vositalar
yordamida ijtimoiy sub’ektlarning ehtiyojini qondirish va intilishlarini
rao‘batlantirish maqsadini ko‘zlaydi.
Har qanday innovatsiyada “yangi”, “yangilik” tushunchalari muhim
ahamiyatga ega. Turli munosabat va jarayonlarga kiritilayotgan yangilik
mazmunan xususiy, sub’yektiv, mahalliy va shartli o‘oyalar tarzida namoyon
bo‘ladi.
Pedagogik innovatsiyalar pedagogik faoliyatga yangiliklarning izchil olib
kirilishini tavsiflaydi. Pedagogik innovatsiyalarning didaktik imkoniyatlariga ko‘ra
ta’lim tizimi va jarayoni rivojlanib boradi. Tarbiyachining innovatsion faoliyati
pedagogik jamoani harakatga keltiruvchi, olo‘a undovchi, bunyodkorlikka
rao‘batlantiruvchi kuch sifatida namoyon bo‘lib, ta’lim jarayonining sifatini
kafolatlaydi. Shu sababli har bir tarbiyachi innovatsiyalarning mohiyatini to‘la
tushungan holda o‘z faoliyatiga izchil tatbiq eta olishi zarur.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD:

“Intervyu” metodi
Metod bir-birlari bilan tanish bo‘lmagan magistrlar o‘rtasida o‘zaro
muloqotni tashkil etish, ularning bir-birlari bilan yaqindan tanishishlari uchun
zarur sharoitni yaratib berish maqsadida qo‘llaniladi. Uni qo‘llashda bir-
birlarini yaxshi tanimaydigan juftliklar tuzilib, magistr (talaba)larning tanishib
olishlari uchun 2-3 daqiqa vaqt beriladi. So‘ngra juftlikning har bir a’zosi
jamoaga biror qiziqarli dalil yordamida o‘z sherigi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni
taqdim etadi. Bunda guruhdagi har bir magistr (talaba)ning bir nafar kishi bilan

17
tanishishi nazarda tutiladi. Metod magistr (talaba)da dadillik, jur’atni hosil
qiladi. Biroq, bu metodni 25 nafardan ortiq a’zosi bo‘lgan guruhlarda qo‘llash
samarali hisoblanmaydi.
“Intervyu” metodidan bolalar oromgohlari, volontyorlik guruhlari, umumiy
o‘rta ta’lim maktablari, o‘rta maxsus ta’lim tashkilotlari, oliy o‘quv yurtlari
hamda ta’lim oluvchilardan iborat yangi ijtimoiy guruhlar tashkil etilganda
foydalanish samarali sanaladi.
“Intervyu” metodi quyidagi sxema asosida qo‘llaniladi

1- talaba 2-talaba

Juftlik

Suhbat

Suhbat natijalarini jamoaga etkazish

Jamoa

Ta’lim jarayonida ushbu metod juftlik asosida mavzu bo‘yicha magistr

(talaba)lar tomonidan o‘rganilgan bilimlarning namoyish etilishini ta’minlash
maqsadida qo‘llaniladi. Bunda juftlikdagi magistr (talaba)larning biri “Muxbir”,
ikkinchisi esa “Taniqli shaxs” bo‘lishi lozim. Intervyu jarayonining har ikki
qatnashchisi ham mavzuni yaxshi o‘zlashtirgan bo‘lishi shart. “Muxbir”
o‘rganilgan mavzu yuzasidan savollar to‘plamini ishlab chiqadi, “Taniqli shaxs”
esa savollarga javob bera olishi lozim. Savollar va ular yuzasidan berilgan
javoblarni yozma shaklda qisqacha bayon etish maqsadga muvofiqdir. Zero,
belgilangan vaqt nihoyasiga etgach, har bir “Muxbir” jamoa a’zolarini o‘zi
tuzgan savollar, ular yuzasidan “Taniqli shaxs” bergan javoblar bilan
tanishtiradi. Barcha “Muxbir”larning chiqishlari tinglangach, jamoa a’zolari
pedagog rahbarligida eng maqbul savollar to‘plamini, savollarga berilgan eng
to‘g‘ri, batafsil javoblar variantlarini aniqlab, g‘oliblarni belgilaydi. Jamoaning
fikrini inobatga olgan holda pedagog g‘oliblarni e’lon qiladi.

Nazorat uchun savollar:

18
 1.Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik texnologiya fanining
maqsadi nima?
2. Ta’limda innovatsion pedagogik texnologiya fanining vazifalari
nimalardan iborat?
3.Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik texnologiya fanining
boshqa fanlar bilan aloqadorligini aytib bering.
4.Rivojlanish va unga ilmiy izoh bering
5.Pedagogik texnologiyaning bugungi kundagi ta’lim tizimidagi ahamiyati
qanday?

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

“Pedagogik innovatsiyalarni shakllantirish shartlari ”mavzusida taqdimot

yarating!

2-MAVZU. INNOVATSIYA VA JAMIYAT

Reja:

1.Ta’limdagi yangiliklarni tasniflash. Jamiyat va ta’limdagi

o’zgarishlar.
2.Ta’lim soxasida innovatsion faoliyatni rivojlantirish.

19
 3.Ta’lim soxasidagi asosiy yangiliklar. Innovatsiyalarning mohiyati.

Tayanch tushunchalar va iboralar: istiqbolli g'oyalar, o'quv rejalari,

DTS, fan dasturlari, innovatsiyalarni yaratish, innovatsion sikl.

Bozor shart-sharoitlarida o'z hayotiy layoqatini barqaror saqlashga

intiladigan har qanday ta'lim tashkiloti pirovard natijada ilm-fan sohasida yoki
kadrlar tayyorlash tizimida biron bir yangilikni yaratishga, yangi g'oyalarni
amalga oshirishga, ya'ni g'oyalarning moddiylashtirilishiga hamda bozorlarda
salohiyat xaridorlarga sotilishiga erishishi lozim. Ta'lim tashkilotlarining
faoliyatini tijoratchilik asosida yo'lga qo'yilishi ularni funktsional vazifalaridan
birmuncha chalg'itishi mumkin albatta, ammo ilmiy-innovatsion faoliyat bilan
shug'ullanish oxir oqibatda o'quv yurtlariga moddiy jihatdan o'z-o'zini ta'minlash
imkoniyatini yaratib beradi. Respublikamiz miqyosida amal qiluvchi
innovatsion muhitning yaratilishi barobarida ta'lim tashkilotlarining innovatsion
faoliyatini faollashtirish ob'ektiv ehtiyojga aylangan. Innovatsiyalarni yaratish
va amalga oshirish jarayonlari ham muayyan sikllardan iboratdir. Ushbu nuqtai
nazardan olib qaralsa, innovatsion sikl vaqt o'lchamlarida izchil davom etuvchi,
ahamiyati jihatidan bir xil bo'lgan turli xil bosqichlarda funktsional jihatdan
alohida mazmun kasb etib bir-biridan farqlanadigan faoliyat majmuasidir.
Ta'lim tashkilotining innovatsion faoliyatini joriy etishda innovatsiyalarni
yaratish va amalga oshirish jarayonlari ham muayyan sikllardan iboratdir. Ushbu
nuqtai nazardai olib qaralsa, innovatsion jarayon vaqt o'lchamlarida izchil
davom etuvchi, ahamiyati jihatidan bir xil bo'lgan turli xil bosqichlarda
funktsional jihatdan alohida mazmun kasb etib bir-biridan farqlanadigan faoliyat
yig'indisidir.
Innovatsiya uchun asos bo'lib xizmat kiluvchi fundamental g'oya va
bilimlarning, ularni amalda qo'llash quyidagi natijalarga olib keladi:
- istiqbolli bo'lmaydigan loyihalarni aniqlab olish va to'g'ri qaror chiqarish;
- innovatsion g'oyani amaliyotga tatbiq etish jarayonida yanada
takomillashtirish; - yangilikni texnologik xususiyatlariga, boshqaruv va tashkiliy
faoliyat yuritish uchun mas'ul bo'lgan tizimlarning xarakteriga moslashtirish
imkoniyati bo'ladi. Innovatsion potentsialning moliyaviy resurslardan
foydalanish funktsiyalari esa:
- innovatsionlarni joriy etish uchun talab etiladigan moliyaviy resurslarning
kelib tushishini ta'minlash;

20
 - moliyaviy resurslarning innovatsion jarayonlarning mos holda
ta'minlanish sharoitini yaratish;
- innovatsion jarayonlarning amalga oshirilishi takomillashtirish;
- innovatsiyalarning yaratilishi uchun shart-sharoit yaratib berish, va
rag'batlantirish;
- mavjud innovatsion tizimning funktsional faoliyati va rivojlanishi bilan
bog'liq turli xil ehtiyojlarga mos keladigan innovatsion loyihalarning
yaratilishiga ko'maklashish;
- innovatsion loyihalarni xarajatlarning optimal va samarador-ligini
ta'minlash.
Y.Shumpeter innovatsion sohada faoliyat yurituvchi sub'ektlarning
quyidagi funktsional vazifalarini belgilab beradi:
- innovatsiyalarni o'zlashtirishdan manfaatdor bo'ladigan potentsial
iste'molchilarni aniqlash maqsadida tijorat tahlilini amalga oshirish;
- istiqbolli g'oyalar mualliflarini, funktsional faoliyat yuritish uchun
imkoniyat beruvchi manbalarni izlab topish;
- yangiliklarni yaratish va ularni amaliyotga joriy etish jarayonlarini
tashkillashtirish;
- yangiliklarning amaliyotga joriy etilishini qo'llab-quvvatlash.
- ilm-fan sohasida kashf etilgan yangi g'oyalarning moddiy tusga kiritilishi
bosqichida innovatsion faoliyat sohasidagi novatorlik mehnati yaxshilash;
Guruhdagi o'zaro shaxsiy munosabatlarni tarbiyachi, jamoa shakllanishiga
qadar bo'lgan bosqichda maqsadli tashkil etishi lozim. Buning uchun u yuqori
darajada rivojlangan kommunikativ o'quvga-munosabat va aloqalar o'rnatishga
moyillik va iqtidor, ta'lim oluvchilarni tushuna bilishga ega bo'lishi kerak.
S.V.Kondrat'evaning ma'lumotlariga ko'ra tarbiyachining ta'lim oluvchilarni
tushunish darajasi va uning ularga ta'siri qandayligi o'rtasida muayyan o'zaro
bog'liqlik mavjud. Tushunish darajasi yuqori bo'lgan tarbiyachida xarakterni
shakllantiruvchi ta'sir birinchi o'rinda turadi, tushunish darajasi past bo'lgan
tarbiyachida esa-intizomiy ta'sirdir.
O'zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta'lim-tarbiya va ilm-fan
sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risidagi 2020 yil 6 noyabrdagi PF -
6108-sonli O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonida mamlakatimizda
ta'lim tashkilotlarining innovatsion faoliyatini joriy etish xususiyatlari, uning
ahamiyati va zaruriyatidan kelib chiqqan holda vazifalar belgilangan.
Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi
“Ta'lim-tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo'shimcha chora-

21
tadbirlar to'g'risida”gi PQ-4884-sonli qarorida ta'lim sifatini oshirish masalalari
bo'yicha vazifalar uzluksiz ta'lim tizimining har bir bo'g'ini uchun alohida ajratib
ko'rsatilgan bo'lib, bu vazifalarni amalga oshirishda ta'lim texnologiyalarini
qo'llash asosida o'qitish jarayonini tashkil etish ham o'z ahamiyatiga ega.
Amaliyotga joriy etiladigan innovatsiyalar jamiyat tomonidan e'tirof etilishi
oqibat natijada vujudga keladi. Bu xususda quyidagi global tendentsiyalarni
alohida ko`rsatib o`tamiz:
1.Ta'lim tizimini demokratlashtirish, ta'lim tizimining barcha bosqichlarida
uzluksizlik va uzviylikni ta'minlash, ta'lim tashkilotlari mustaqilligini
mustahkamlash.
2.Aholining barcha qatlamlari uchun ta'lim olishga teng imkoniyatlar
yaratish.
3.Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning ta'lim oldiga yangi vazifalar qo'yishi.
Kasb o'rganish uchun ta'lim olish bilan birga kelajakda ishlash uchun emas,
balki o'z shaxsiy ehtiyoji uchun ta'lim olishning rivojlanib borishi va boshqalar.
Ularni amalga oshirishda innovatsion ta'limning quyidagi rivojlanish
printsiplari asosida ish olib borilishi lozim.
• Ta'lim va amaliyotning o'zaro uzviy bog'liqligini ta'minlash, kadrlarni
amaliyotda ishlashga tayyorlash;
• Ilm-fan yutuqlarini ta'limga keng joriy qilib borish:
• Ta'limning uzluksizligi va uzviyligini ta'minlash, hayot mobaynida
uzluksiz ta'lim;
• Bitiruvchilarning korporativ hamkorligini ta'minlash, ta'lim tashkilotlari
an'analarini shakllantirish va rivojlantirib borish;
• Ta'lim va tarbiyani qo'shib olib borish, yuksak ahloqiy fazilatlarni
tarbiyalash;
• Yuksak ma'naviy fazilatlarga ega bo'lgan intelligentsiyani tarbiyalash.
Innovatsiyalarni ta'lim jarayonlariga tatbiq etishning istiqbollari:
• Ta'lim tashkilotlari moddiy-texnika bazasini modernizatsiya qilish,
axborotkommunikatsiya texnologiyalari imkoniyatlaridan ta'lim jarayonida
samarali foydalanish, masofaviy ta'limni joriy etish.
• Ta'lim tashkilotlarining mintaqaviy va xalqaro miqyosda
integratsiyalashuvi, ta'lim sohasidagi xalqaro hamkorlikning rivojlanib borishi;
• Ta'lim tashkilotlarini moliyalashtirish manbalarining ko'payib borishi,
byudjetdan tashqari moliyalashtirish;
• Ta'lim sifatini boshqarishga xalqaro standartlar talablarini joriy etishni
tashkil etadi.

22
 O'quv yurtlari o'rtasidagi integratsion aloqalar o'rnatish natijasida
innovatsion faollikning ahamiyati quyidagicha:
1.Amaliy tadqiqotlarning shakllanish ko'nikmalari, professional
yechimlarni qabul qilishga yordam beradi;
2. Bilimlarni samarali o'zlashtirish imkonini yaratadi ;
3.Bilimlarni to'plashdan mustaqil ta'lim olish mexanizmlarini yaratish va
tadqiqot faoliyati ko'nikmalariga o'tish jarayoni rivojlantirish imkonini yaratadi:
4.Tarbiyalanuvchilarning qobiliyatlarini shakllantirish va ularda bilim
ko'nikmalarini mustahkamlaydi;
5. Ijodiy va kasbiy bilim qobiliyatini rivojlantiradi;
6.Tarbiyalanuvchilarning sotsial moslashuvi uchun psixologik shart
sharoitlar yaratadi.
Milliy ta'lim tizimlari innovatsion faollik ular faoliyatiga ta'sir kursatib
kelmoqda, ular bir-biridan taraqqiyot darajasi, maqsad va vazifalari, milliy va
tarixiy xususiyatlari, an'analari, aholini qamrab olish darajasiga ko'ra keskin
farqlanadi. Ta'lim tizimini rivojlantirish uchun mamlakatimizning ilmiy-texnik
va innovatsion potentsialini barqaror saqlash xamda rivojlantirish zarur. Buning
uchun quyidagi yunalishlar bo'yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi kerak:
- mavjud konunchilikka innovatsion sohadagi faollikni yanada
jadallashtirish uchun qulay shart-sharoit yaratib beradigan yangi takliflar
kiritish;
- ilm-fanni rivojlantirish va innovatsiyalarni yaratish uchun, ilm-fan
yutuklaridan keng ko'lamda foydalanish asosida innovatsion faoliyat
sub'ektlarini va ulardagi faollarni qo'llab-quvvatlash;
- yaratiladigan innovatsion loyihalarni ro'yobga oshirish bilan bog'lik
bo'lgan barcha ishlarni muvofiqlashtirib boshqarib boradigan maxsus
innovatsion guruhlarni yaratish;
- bilimli, tajribali professional ilmiy-texnik xodimlari, olimlari va
mutaxassislaridan tarkib topadigan innovatsion loyixalarni ishlab chiqib ularni
ro'yobga oshirish bilan bog`liq chora-tadbirlarni rejalashtiradigan, keyinchalik
ushbu faoliyatni boshqarib turadigan ta`lim tashkilotlariaro Forsayt markazlarini
tashkil qilish. Innovatsion guruhlar faoliyat va undagi faollikani tartibga solish
mexanizmlarini boshqaruv funktsiyalari orqali muvofiqlashtirib borish
quyidagilarni amalga oshirishga bog'liq;
- ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnik istiqbollarni to'g'ri belgilash;
- turli xil ilmiy izlanishlarni va innovatsiyalarni amalga oshirish uchun
zarur bo'ladigan mablag'larni akkumulyatsiyalash;

23
 - innovatsion faoliyatni muvofiqlashtirish;
- innovatsiyalarni rag'batlantirish; innovatsion sohada raqobatchilikni
kuchaytirish va ta'lim tizimidagi innovatsion faoliyatni amalga oshirishda
salohiyatli kadrlar ta'minotiga ahamiyat berish;
- ilmiy-innovatsion infratuzilmani shakllantirish;
- amalga oshirilishi mo'ljallangan innovatsiyalarning ijtimoiy va iqtisodiy
yo'nalishli bo'lishligini ta'minlash;
- ta'lim tizimida innovatsion faoliyatning ijtimoiy mavqeini ko'tarish;
- ta'lim tizimida innovatsion jarayonlarni regional mikyoslarda tartibga
solish;
Innovatsiyalarni ta'lim jarayonlariga joriy etilishi natijasida ta'lim sifatiga
ta'sir etishi hammaga ma'lum. Innovatsion guruhlarni tashkil etgan ta'lim
tashkilotlari raqobatbardoshlikka ega. Bu esa o'z navbatida turli xil dasturlarni
tashkil etishda va integratsiya qilinishida xizmat qiladi. Innovatsion guruhlarni
tashkil etgan tashkilotlar – bu lider, ya'ni bu ta'lim tashkilotlarining faol
ishtirokini bildirib, chet ellik hamkorlar bilan mustahkam tashqi munosabatlarni
bildiradi. Bu - tashkilotlar qulay bo'lib, ya'ni xavfsizlikni ta'minlaydi va to'liq
infratuzilma bilan (meditsina, sport, mediateka, psixolog – pedagogik kuzatuv,
informatsion markaz va boshqalar) ajralib turadi. Bunda tashkilotlar innovatsion
faoliyatni ham samarali yuritadi, ya'ni yangi tashkillashtirilgan texnologiyalarni,
yangi dasturlarni va uslublarni ishlab chiqadi. Biz bularni quyidagicha
guruhlarga bo'lishimiz mumkin:
Birinchi guruh:
1.Ta'lim maqsadi va mazmuniga oid innovatsiyalar;
2.Pedagogik jarayonda foydalaniluvchi metodlar, vositalar, usullar,
texnologiyalarni o'zgartirishga qaratilgan innovatsiyalar;
3.Ta'lim va tarbiya shakllari va usullarini o'zgartirishga qaratilgan
innovatsiyalar;
4.Ta'lim tashkiloti rahbariyati, pedagoglar va ta'lim oluvchilar faoliyatini
tashkil etish va boshqarishni o'zgartirishga qaratilgan innovatsiyalar;
Ikkinchi guruh:
1.Yakka, muayyan ta'lim tashkilotiga oid, o'zaro bir-biriga bog'liq
bo'lmagan innovatsiyalar;
2.Kompleks holdagi, o'zaro bir-biriga bog'liq bo'lgan innovatsiyalar;
3.Tizimli, ta'lim tizimini to'liq qamrab olgan va barcha ta'lim tashkilotlariga
tatbiq qilish mumkin bo'lgan innovatsiyalar.
Uchinchi guruh:

24
 1.Mavjud tizim (o'quv rejalari, DTS, fan dasturlari)ni qisman o'zgartirish,
rivojlantirish, takomillashtirishga qaratilgan innovatsiyalar;
2.Nisbatan chuqurroq o'zgarishlarga qaratilgan innovatsiyalar;
3.Tub islohotlarga qaratilgan innovatsiyalar.
To'rtinchi guruh:
1.Muayyan hududni zamonaviy kadrlarga bo'lgan ehtiyojini qondirishga
qaratilgan innovatsiyalar;
2.Ijtimoiy buyurtmani qondirishga qaratilgan me'yoriy-huquqiy hujjatlarni
ishlab chiqish va takomillashtirishga qaratilgan innovatsiyalar;
3.Inson haqidagi fanlarning yutuqlarini o'rganishga qaratilgan
innovatsiyalar;
4.Ilg'or pedagogik tajribalarni tatbiq etishga qaratilgan innovatsiyalar;
5.Ta'lim tashkiloti rahbariyati va pedagoglarning malakasini oshirib borish,
ishga ijodiy yondoshuv, mas'uliyat va fidoyilikni tarbiyalashga qaratilgan
innovatsiyalar;
6.Tajriba-sinov ishlari, yangiliklarni sinash uchun ma'lum bir ta'lim
tashkilotlarida qo'llab ko'rib, ijobiy tajribalarni, yutuqlarni ommalashtirishga
qaratilgan innovatsiyalar;
7.Ilg'or xorijiy tajribalar, jahondagi nufuzli ta'lim tashkilotlarining
yutuqlarini joriy etishga qaratilgan etishga qaratilgan innovatsiyalar va
boshqalar. Innovatsion ta'limni rivojlantirishda yuqorida ajratib ko'rsatilgan
innovatsion faoliyatni amalga oshirish guruhlari eng maqbul variantlarni
tanlashi, innovatsiyalarni unumli boshqarishi uchun zarur oid masalalarni hal
etishi lozim. Innovatsion ta'limni rivojlantirishda, ta'lim tizimida innovatsiyalar
xususida maqbul qarorlar qabul qilish, elektron axborot tizimini yaratish va
undan unumli foydalanish masalalarini muvaffaqiyatli hal etish maqsadga
muvofiq.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD:

“REZYUME” TEXNOLOGIYaSI

25
 Texnologiya magistr (talaba)lar tomonidan murakkab, ko‘p tarmoqli va
muammoli mavzularning samarali o‘zlashtirilishi uchun xizmat qiladi. Unga
ko‘ra o‘rganilayotgan mavzuning band yoki bo‘limlari bo‘yicha axborot berilib,
har biri alohida tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida o‘quv materialining mohiyatini
yorituvchi asosiy tushuncha, muhim qoidalarning mazmuni, ilmiy bilimlarni
o‘zlashtirishdagi ahamiyati, murakkablik darajasi va amaliy qiymati kabi
holatlarga e’tibor qaratiladi.

Bu texnologiya magistrlarni erkin, mustaqil, tanqidiy fikrlash, jamoa bo‘lib

ishlash, izlanish, mavzudan kelib chiqqan holda o‘quv muammosining echimini
topish, zarur xulosalar chiqarish, oqilona qarorlar qabul qilish, jamoaga samarali
ta’sir etish, mavzu bo‘yicha egallangan bilimlarni bevosita amalda qo‘llay
olishga o‘rgatadi.

26
 Mashg‘ulotlarda texnologiyadan foydalanish quyidagi tartibda kechadi:

Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larni texnologiya mohiyati

va qo’llash shartlari bilan tanishtiradi

Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larni ularning soniga qarab guruhlarga ajratadi

Har bir guruhga tavsiya etilgan muammoning echimini topishga oid topshiriq beradi

Topshiriqni bajarish uchun vaqt hajmi (8-10 daqiqa) belgilanadi

Har bir guruh topshiriqni bajarishda professor-o’qituvchi

tomonidan taqdim etilgan sxema asosida ish ko’radi

Belgilangan vaqt nihoyasiga etgach, har bir guruhning bir nafar

a’zosi topshiriqning echimi bo’yicha ishlanmalarni namoyish qiladi (taqdimotda echimning “Xulosa” qismi bayon etilmaydi)

Professor-o’qituvchi boshqa guruhlardan o’z echimini taqdim etgan guruhning

xulosasi yuzasidan fikr bildirishni so’raydi

Guruhlarning fikrlari tinglangach, echimni

taqdim etgan guruh o’z xulosasini bayon qiladi

Professor-o’qituvchi guruhlar tomonidan berilgan fikr

(xulosa)larga izoh berib, ularni baholaydi

Professor-o’qituvchi mashg’ulotni yakunlaydi

Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larga metoddan foydalanishda

quyidagi sxema asosida ish ko‘rishni tavsiya etadi

Asosiy muammo:
№ Xususiy muammolar Echimlari Natija

27
1.
2.
3.
4.
Xulosa:

Nazorat uchun savollar:

1. Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalar fanining

yaralishiga nima sabab bo`ldi?
2.Qachondan O`zbekistonda yaratilayotgan pedagogik adabiyotlarda
“pedagogik texnologiya” kabi termenlar uchray boshladi
3.Innovatsion pedagogik texnologiyalarni maktabgacha ta’lim sohasida
qo`llashning yutuqlari nimada ko`rinadi?
4.Tarbiyachilar qaysi hollarda innovatsion pedagogik texnologiyalarga
murojat qilishi samarali natija beradi.

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

“Ta’limdagi yangiliklarni tasniflash” mavzusida ma’ruza matn tayyorlang.

3-MAVZU:PEDAGOG VA TARBIYACHILARNING
INNOVATSIYALARGA MUNOSABATI.

28
 Reja:

1.Pedagog va tarbiyachilarning innovatsion darajasi.

2.Pedagog va tarbiyachilarning innovatsiyalarga bo’lgan munosabatini
rag’batlantirish.
3. Innovatsiyalar uchun qulay shart-sharoitlar omili.
4. Innovatsiyalar tashabbuskorlari.

Tayanch tushunchalar va iboralar: Konstruktivlik, tashkilotchilik,

refleksiv tinglash, kommunikativ faoliyat, norefleksiv tinglash.

Pedagog va tarbiyachilarni yangiliklarni qabul qilish va qo’llash uchun

tayyorlash. Innovatsiyalarni tanlash va amalga oshirish usullari va mezonlari.
Tarbiyachining kasbiy chizgilari. Tarbiyachilik faoliyatida chuqur tahlil
etish bu jarayonda uch o’zaro bog’liq tarkibiy qism ajralib turadi: konstruktiv,
tashkiliy va kommunikativ. Konstruktivlik konstruktiv - mazmun, (tanlash va
o’z o’rniga qo’yish), konstruktiv tezkor (o’zi va tarbiyalanuvchilar harakatini
rejalashtirish) va konstruktiv materiallar (o’quv-material bazasini pedagogik
jarayonida amalda qo’llash). Tashkilotchilik (boshqaruv) faoliyati topshiriqlarni
bajarishni nazorat qilish, tarbiyalanuvchilarni ma’lum bir faoliyatga
yo’naltirish, jamoani tashkil qilish va birgalikdagi faoliyatini tashkil qilish.
Kommunikativ faoliyat tarbiyachi va tarbiyalanuvchida bog’chaning
boshqa pedagoglari, jamoat vakillari, ota-onalari o’ziga hos
munosabatlarini belgilaydi.
Pedagogik jarayonda kutilgan natijaga erishish shartlari doimiy qayta
bog’lanishga asoslangan. Bu tarbiyachiga o’z vaqtida rejalashtirilgan masalalar
bo’yicha axborot olish imkoniyatini beradi, bundan kelib chiqqan holda,
pedagogning tekshiruv baholash faoliyati tarkibiy qismini ajratib ko’rish kerak.
Pedagog mohiyati bilim berishdan iborat kasbgina emas, balki shaxsni
shakllantiruvchi, insoniylikni tarkib toptirishdek, oliy maqsadni bajarishi
kerak. Shu nuqtai nazardan, pedagog o’zida shartli ravishda, quyidagi
ijtimoiy va kasbiy sifatlarga ega bo’lishi kerak, yuksak fuqarolik
mas’uliyati, ijtimoiy faollik, bolalarni sevish, ularga o’zini baxsh etish istagi
va qobiliyat, ziyolilik namunasi, ma’naviy boy va madaniyatli bo’lish,
atrofdagilar bilan ishlash istagi va qobiliyatining mavjudligi, o’z kasbining
haqiqiy ustasi bo’lishi, ilmiy pedagogik fikrlashda innovatsion yo’nalishlariga
ega bo’lishi, yangiliklar yarata olishiga va ijodiy qarorlar qabul qilishga

29
tayyorgarlik, o’z bilimini oshirib borishga ehtiyoj sezish, jismoniy va ruhiy
sog’lom bo’lish, kasbiy jihatdan ishga yaroqli bo’lish kerak.
Tarbiyachi shaxsi va mehnatiga zamonaviy jamiyat rivojlanishida
kelib chiqib quyidagi talablarni qo’yadi: yuksak madaniyat va axloq, o’zini
baxsh etish, bag’rikenglik, yangilikka intilish, kelajakni ko’ra bilish o’z
tarbiyalanuvchilarni kelajak hayotga tayyorlash, yakka talantlarni
pedagogik hamkorlikda maksimal ishga solish, g’oyalar birligi va
ijtimoiy faollik, kasbni yuksak darajada egallash va o’z bilimini doimiy
to’ldirib borishga intilish, printsipiallik, talabchanlik, hozirjavoblik, eruditsii
va ijtimoiy javobgarlik.
Kasbiy chizgilarda yetakchi o’rinni pedagogning olamga intelektual,
irodali va hissiy munosabati tizimi egallaydi.
Pedagogning ijtimoiy va kasbiy munosabati farqlanadi. Pedagogning
ijtimoiy munosabati uning qarashlari, tushunchalari, ma’naviyati bilan
belgilanadi. Kasbiy munosabat pedagog kasbiga yondashuv, pedagogika
maqsad va vositalari bilan belgilanadi. Pedagog do’st uchun axborotchi,
diktator, maslahatchi, so’rovchi. ilhomlantiruvchi va h.k o’rniga bo’lishi
mumkin. Bunday kasbiy yondashuvlarni har biri pedagog shaxsi va ijtimoiy
munosabatiga qarab o’zining ijobiy va salbiy natijaga olib kelishi mumkin.
Pedagog shaxsi harakteridagi chuqur va asosli tomoni sobit ishonch
hisoblanadi. Pedagog shaxsini insonparvarlik g’oyalari bilan berishga
intilish, insoniy qadriyatlarni poymol etuvchi axloqiy kamchiliklarga
murosasizlik, burch va javobgarlik hissi, pedagog mahoratini rivojlantirishga
intilish va o’z tarbiyalanuvchilari uchun namuna bo’lish madaniyatini
shakllantirishni belgilab beradi.
Pedagogning asosiy tavsiyanomasidan biri — yo’naltirilgan shaxs
bo’lishdir. Bu shunday asoski, uning atrofida asosiy kasbiy talablar kasbga
qiziqish, pedagogik mavqe, kasbiy pedagogik maqsad va yo’nalishlar o’z
ichiga oladi.
Asosiy pedagogik yo’nalish tarbiyachi kasbiga qiziqish, ya’ni bolalarga
(ota-onalarga) munosabatda pedagogik faoliyat va uning alohida aniq
shakllariga ya’ni bilim va malakalarni egallashga intiladi.
Aniq pedagogik yo’nalishga ega bo’lgan pedagog uchun pedagog
etikasi normalariga rioya qilish va ular mohiyati ishonch harakterlidir.
Shaxsning pedagogik kasbiy yo’nalish pedagog burch va javobgarlikda
yaqqol namoyon bo’ladi. «Kasbiy burch» tushunchasi pedagog shaxsiga
mutaxassis sifatida quyidagi talablarni ifodalaydi: mehnat funktsiyasini

30
bajarish, tarbiyalanuvchilar va ularning ota-onalari ishida hamkorlik ishdagi
hamkasblari bilan to’g’ri tarzda o’zaro munosabatni tuzish, o’z tanlagan kasbiga
o’z pedagogik jamoasiga, jamoat ishlariga o’z munosabatini aniqlay olish.Bu
tushunchalar mazmunida axloqiy talablar faqatgina pedagogning pedagoglik
mehnat faoliyatiga nisbatan emas, balki pedagogning shaxsiy sifatlarini ham
qamrab olinadi. Bunday talablar o’ziga hos pedagogik axloq kodeksini
namoyon etadi.
Tarbiyachi uchun zaruriy sifatlardan biri pedagogik yondashuv - ichki
o’lchov birligi me’yori bo’lib ta’sir me’yori va bir vositani ikkinchisi
bilan taqqoslay olishdan iboratdir. Tarbiyachining ovoz tonini va boshqa
yondashuvi vaqt va joyidan qatiy nazar pedagogik faoliyat yuritish, turli
metodlarni qo’llash natijalaridir.
Pedagogik yondashuv ko’p jihatdan pedagogning shaxsiy sifatlariga,
dunyo--qarashiga, madaniyatiga, irodasi, fuqarolik munosabatiga va kasbiy
mahoratiga bog’liq bo’ladi. Pedagogik yondashuv pedagog va
tarbiyalanuvchilar orasidagi ma’naviy bog’lanishdir.
Mana shu sababli pedagogning ijtimoiy va kasbiy (professonal) asosga
ega sifatlari to’plamini ajratib ko’rsatish mumkin: yuksak fuqarolik mas’uliyati
va ijtimoiy faollik, bolalarga muhabbati ularga o’z jonini berish istagi va talabi:
haqiqatan insoniylik, ma’naviy madaniyat, boshqalar bilan ishlash istagi
va mahorati yuksak professionalli ilmiy pedagogik fikrlashi innovatsion
usuli, yangi qadriyatlar yaratishga va ijodiy qarorlar qabul qilishga
tayyorgarligi: muntazam mustaqil bilim olishga intilishi va bunga tayyorligi,
jismoniy va psixik sog’lomligi, professionalligi qobiliyatidan tashkil topadi.
Jamiyatning hozirgi bosqichidagi rivojlanish sharoitlari tomonidan
tarbiyachi mehnatiga va shaxsiga qo’yiladigan talablarni jamlab, ularni
quyidagi taqvim etish mumqin; yuksak madaniyat va ma’naviylik, o’zini
bag’ishlash, mehribonlik, yangini nozik his etish. Kelajakni ko’ra bilish va
o’z tarbiyalanuvchilarni kelajakda hayotga tayyorlashni bilishga individual
iste’dodini pedagogik hamkorlik bilan birga maksimal amalga oshirish,
g’oyalariga umumiyligini va ijgimoiy faolligi, yuksak professionallik darajasi
va o’z bilimlarini doimiy to’ldirib borishga intilish, printsipiallik va
talabchanlik, hozirjavoblik, e’tiborlilik, eruditsiya va ijtimoiy
mas’uliyatlilik, professiogrammada pedagogik nazariyasi uning dunyoga
irodaviy va emotsional baholash munosabatlari tizimi muhim o’rin
egallaydi. Pedagogning ijtimoiy va professional nazariyasi-pedagogik
kasbga munosabati, pedagogik faoliyat maqsadlari va vositalariga

31
munosabati bilan belgilanadi. Pedagog tririketor (axborot etkazuvchi) do’st,
maslahatchi, iltimos qiluvchi rag’batlantiruvchi va shu kabilar sifatida ishtirok
etishi mumkin. Mana shu professional nazariyalardan har biri pedagogning
shaxsi uning ijtimoiy nazariyasiga qarab ham ijobiy ham salbiy natija berishi
mumkin. Pedagogni ishonchi uning shaxsi eng chuqur protsentlar harakteristikasi
deb haqli ravishda hisoblanadi.
Pedagogning qiyofasi insonparvarlik nazariyasini bilish etaklashiga
intilishini, inson qadriyatini paymol qiluvchi ma’naviy nuqsonlar kamchiliklarga
yo’l qo’ymaslik, burch va mas’uliyatni his etish, insonparvarlik pozitsiyasi bilan
belgilanadi. O’zining pedagogik malakasini oshirishga intilish tarbiyalanuvchilar
uchun namuna bo’lishga intilish kerak.
Tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchilarning o’zaro munosabati
Pedagog bilan bola o’rtasida aloqalarning o’rnatilishi tarbiyachi bilan
tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar samaradorligining asosiy
shartidir. Quyidagi shartlarga rioya qilgandagina bunday aloqaga erishish
mumkin.
1. Bolani, uning his-tuyg’ulari, kechinmalari, xohish-istaklarini to’la
qabul qilish. Bolalar muammolari yo’q. Bolalarning his-tuyg’ulari kechinmalar
kuchiga ko’ra kattalarning his-tuyg’ularidan kam emas. Bundan tashqari, yosh
xususiyatlariga tashqi ta’sirlarga beriluvchanligi, shaxsiy tajribaning kamligi,
irodaning kuchsizligi, his-tuyg’ularning aql-idrok ustidan ustun kelishiga ko’ra
bolaning kechinmalari alohida ta’sirchanlik kasb etadi va uning keyingi
hayotiga katta ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun tarbiyachining bolani
tushunishi va qabul qilishini ko’rsatishi juda muhimdir. Bu tarbiyachi bolaning
xatti-harakati va ishlariga sherik (hamdard) bo’ladi degan emas. Qabul qilish
- bolaning fikriga qo’shilish, unga rozi bo’lish emas.
2. Tanlash erkinligi. Tarbiyachi turli yo’llar bilan muayyan kattaga
erishishga harakat qilishi shart emas. Tarbiyada «Maqsad har qanday
vositalarni oqlaydi» degan shior o’rinsizdir. Tarbiyachi zinhor bolani majbur
qilishi, biror narsani bo’yniga olishga ko’ndirishi kerak emas. Har qanday tadqiq
istisno qilinadi. Bola o’zining shaxsiy qarori (fikri)ga haqli ekanligini tarbiyachi
yodda tutsa yomon bo’lmasdi, bu fikr tarbiyachi nuqtai-nazaridan noto’g’ri
bo’lsa ham.
Pedagogning vazifasi - bolani tarbiyachi tavsiya etayotgan qarorni qabul
qilishga majbur etish emas, balki to’g’ri qarorni tanlash uchun barcha sharoitlar
yaratishdan iboratdir. Birinchi navbatda bola bilan aloqa o’rnatish haqida
o’ylaydigan, uni tushinishni istaydigan, bola mustaqil qaror qabul qilishga haqli

32
deb biladigan pedagog (faqat vaqtinchalik natijalar va tashqi xotirjamlik haqida
qayg’uradigan tarbiyachiga qaraganda) muvaffaqiyatga erishish uchun katta
imkoniyatlarga ega.
3. Bolaning ichki holatini tushunish tarbiyachidan bola tomonidan
yuboriladigan noverbal axborotni o’qiy olish malakasini talab etadi. Bu erda
pedagog bolada ko’rishni istaydigan va bu ko’proq bolaga emas, pedagogning
o’ziga hos bo’lgan salbiy fazilatlarni bolada bor qilib ko’rsatish xavfi
yashiringan bo’ladi. Kishining bunday xususiyati proektsiya deb ataladi.
Proektsiyani engib o’tish uchun pedagog o’zida empatiya -boshqa kishining
ichki dunyosini tushuna bilish kongruetilik - o’zi bilan o’zi bo’lish, xayrixoxlik
va samimiylik kabi qobiliyatlarni rivojlantirishi kerak.
Mazkur shartlarga rioya qilmaslik pedagog bilan bolaning muomalasida
psixologik to’siqlarning paydo bo’lishiga olib keladi (qarang: Obidatsya s
rebenkom kak? - 1955). Bu to’siqlarning ta’sirini quyidagi misolda qarab
chiqamiz.
Tasavvur qiling, tanaffusda yig’lab turgan etti yoshli Umida oldingizga
kelib: «Dilnoza men bilan do’stlashishni istamayapti», -deydi.
Hamkasb, sizning birinchi so’zlaringiz nimalar bo’lishi mumkin?
Ehtimol, shulardan kimdir: «Nima bo’ldi, nima uchun u do’stlashishni
xohlamayapti?», - deb so’rashni, kimdir boshqa do’st topishni taklif etar, kimdir
Umidani chalg’itishga urinib ko’rar. Mana shularning o’zi muomaladagi
to’siqlardir. Chunki bu va boshqa xatti-harakatlar (biz ularni quyida ta’riflab
o’tamiz) bolaning yig’isini to’xtatishga qaratilgan, ular haqiqatda bola
pedagogdan kutayotgan narsaga mos emas.
To’siqlarning verbal (og’zaki) ifodasini tavsiya etamiz.
So’zlar bilan yupatish: «Tinchlan, yig’lama, hammasi yaxshi bo’ladi».
So’rab bilib olish: «Nima uchun Dildora sen bilan do’stlashishni
xohlamayapti»? Nima bo’ldi? Urishib qoldilaringmi? Sen uni hafa
qildingmi? va hokazo.
Maslahat: «Yig’lashni to’xtat, Dildoraning oldiga yana borda, sen bilan
do’stlashishni istamasligi sababini bil, o’zingga boshqa do’st top» va hakozo.
Muammodan chetga qochish: «Kel, sen bilan hozir o’ynaymiz., ...
yasaymiz va hokazo». (bolaning ko’z-yoshlarini pisand qilmaslik).
Buyruq: «Darhol yig’lashni bas qil! Qani, uvvos solishni to’xtat,
eshityapsanmi, senga aytyapman?!».

33
 Pand-nasihat: «Aql bilan o’ylash kerak, arz qilish yaramaydi, yaxshi qizlar
urishmaydilar, ular do’stlashishni biladilar va o’z qiyinchiliklarini o’zlari hal
etadilar, yaxshi qizlar hech mahal ...» va hokazo.
Gumon, taxmin: «Agar Dildora sen bilan do’stlashishni xohlamayotgan
bo’lsa, o’zing biror narsa qilgandirsan, balki sen uni hafa qilgansan?».
Ayblash: «Agar u sen bilan do’st bo’lishni istamas ekan, o’zing aybdorsan».
Bolaning his-to’ygularini rad etish: «Yig’lama, hafa bo’lma, bunday
arzimagan narsaga iztirob chekish yaramaydi. Buni qarang-a, Dildora u bilan
do’st bo’lishni xohlamas emish».
Tanqid; «Albatta, senga o’xshagan yig’loqi qiz bilan hech kim do’st
bo’lmaydi».
Bunday vaziyatda nima qilish kerak?
Bu savolga javob berish uchun o’zingizning eng yaqin kishingizdan
qattiq iztirob chekkan va bu kechinmalaringiz bilan boshqa yaqin kishining
oldiga borgan vaziyatingizni yodga keltiring. Nima uchun? Odatda o’z
kechinmalarini ishonib aytadigan kishidan nimalar kutishadi? Uni
tushunishini-mi?
4. «Tinglash» (quloq solish) va «eshitish» nimani bildiradi? Eshitish
qobiliyati fiziologik hodisa. Bunda tovushlar ixtiyorsiz ravishda idrok qilinadi.
Tinglash — irodaviy hodisa bo’lib, kishidan muayyan bir irodaviy kuch-
g’ayratni talab etadi.
Tinglash - aktiv jarayondir. Shu sababli muomala psixologiyasida
«faol tinglash» degan tushuncha mavjud bo’lib, u ikki turga refleksiv va
norefleksiv tinglashga bo’linadi.
Norefleksiv tinglash hikoya qiluvchi juda kuchli salbiy (hafagarchilik,
g’am-alam tajovuz va h.k) yoki ijobiy (muhabbat, quvonch, baxt va h.k) his-
tuyg’ularni boshidan kechirayotgan bo’lib, tinglovchining uni tushunishiga
ehtiyoj sezgan paytda qo’llaniladi.
So’zlovchini tushunadigan tanglovchidan quyidagilar talab etiladi.
6) o’zining butun ko’rinishi bilan so’zlovchi uni diqqat bilan
tinglayotganligi va tushunishga harakat qilayotganligini namoyish qilish;
7) luqma tashlash va o’zi haqidagi hikoyalar bilan uning gapini
bo’lmaslik;
hech qanday baho bermaslik; baho beriladigan fikrlarni so’zlovchining his-
tuyg’ularini verbal va noverbal fikrlar, ya’ni so’zlovchi his qilayotgan
tuyg’ularni imo-ishora va boshqa vositalar bilan berish, go’yoki uning his-
tuyg’ularining ko’zgusi rolini bajarish yoki «Ha, sen hozir juda ... bir oz ...

34
(his qilayotgan tuyg’ular darajasiga qarab) hafa bo’lgansan, diling og’rigan,
mamnunsan, baxtlisan» va hokazo tipdagi fikrlar yordamida so’zlovchining
emotsional holatini berish;
10) agar maslahatlarga ehtiyoj sezmasa, maslahat bermaslik.
Refleksiv tinglash ishlab chiqarish masalalarini muhokama qilishda,
munozarali vaziyatlarda zarur, chunki u nizolar, kishilarning bir-birini
tushunmasligi oldini oladi. Bunday vaziyatda suhbat konteksti emas, balki
suhbatdoshlarning nuqtai nazarini aniqlash, biror narsani birgalikda hal etish,
biror narsa to’g’risida kelishib olish zarur bo’lganda suhbat mazmunining o’zi
muhim ahamiyat kasb etadi.
Refleksiv tinglash o’zining «men jon-quloq tinglayman» degan iboraga
yo’naltirilishi bilan noreflektiv tinglashdan farq qiladi. Ammo alohida usullar:
oydinlashtirish, aniqlash — «... da ... uchrashamiz», «Siz nimani nazarda
tutyapsiz?», «Men tushunmadim, yana bir marta tushuntiring», boshqacha
ifodalash -«Boshqacha so’zlar bilan ... deb aytish mumkin», «Shunday qilib,
Siz ... deb hisoblaysizmi? ... va hokazolar bilan ajralib turadi. Bu usullar
suhbatdoshni idrok qilishda xatolarning va tushunmovchilikning oldini olishta
qaratilgandir.
Fasl tinglash – pedagog bilan bolaning muomalasida to’siqlarni engib
o’tishning asosiy yo’lidir. Sharq donishmandligida: «Xudo gapirish uchun bir
a’zo, tinglash uchun ikki a’zo berganligi bejiz emas», - degan naql.
Sinfdan tashqari individual tarbiyaviy ishlarda rejalashtirilgan
komponentlar bilan bir qatorda pedagogik vaziyatlar mavjud bo’lib, u
pedagoglik kasbi mahorati darajasining indikatori hisoblanadi.
Pedagogik vaziyatlarni hal etish algoritmi. Bola shaxsiga «odatdan
tashqari» vaziyatlarda tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish maqsadida biz pedagogik
vaziyatni hal etish algoritmini tavsiya etamiz. Bu, bir tomondan, tarbiyaviy
smaraga erishishga, ikkinchi tomondan, bola bilan kattalar o’rtasidagi
muommolarda aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan izchil xatti-harakatlar
majmuidir. Muntazam ravishda algoritmni qo’yish tarbiyaviy jarayonni
maqsadga muvofiq, izchil va insoniy qiladi, pedagogik xatolarning oldini
oladi va bolani yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Pedagogik vaziyatlarni hal etishda algoritmni ishni endi boshlayotgan
pedagoglarga tavsiya etiladi. Zero bunda ular kasbiy mahoratni yaxshiroq
o’zlashtirib oladilar. Algoritmning qo’llanilishini quyidagi misolda qarab
chiqamiz. Taxmin qilaylik. 11 sinfda «Mening sevimli shahrim» mavzusida

35
sinfdan tashqari mashg’ulot. Suhbat vaqtida pedagog Nodir degan bolaning
chiroyli qalamtarosh bilan o’z nomini stolga o’yib yozayotganini sezib qoldi.
Birinchi bosqich, shartli ravishda «Stop!» deb ataladi, tarbiyachining
vaziyatni baholashiga va shaxsiy kechinmalarini anglashga qaratilgan. Bu
bosqich shoshmashosharlik bilan qilingan harakatlar tufayli bolaga ziyon
etkazmaslik va u bilan bo’ladigan munosabatlarni murakkablashtirmaslik
uchun zarurdir. Faqat vaziyat bolaning yoki tevarak-atrofdagi kishilarning
sog’ligi va hayoti uchun xavf tug’dirayotgan holatlarda (masalan, bola elektr
razetkasiga biror narsani tiqishga urinayotganda) tez va qat’iy ish ko’rish
lozim. Lekin bunday vaziyatlar onda-sonda uchraydi, shuning uchun boshqa
holatlarda, to’xtalishdan foydalanib: «Men hozir nimani his qilyapmiz? Hozir
men nimani istayman? Men nima qilyapman»? deb o’zidan so’rash, shundan
keyingina ikkinchi bosqichga o’tish mumkin.
Ikkinchi bosqich pedagogning o’ziga-o’zi beradigan «Nima uchun»
savolidan boshlanadi. Mazkur bosqichning mohiyati bolaning xatgi-harakatlari
sababini tahlil qilishdan iboratdir. Bu juda muhim bosqich, chunki aynan xatti-
harakat sababi pedagogik ta’sir vositalarini belgilab beradi. Zero har bir sabab
alohida yondoshuvni talab etadi.
Masalan, tarbiyalanuvchi partani zerikayotgani uchun ham, pichoqni
sinab ko’rmoqchi bo’lgani uchun ham, tevarak-atrofdagilarning uni e’tirof
etishlarini istayotgani uchun ham kesishi mumkin. Lekin u o’zini qanday
namoyon qilishni bilmaydi, u tarbiyachiga «qasddan» qilish uchun ham
partani buzishi mumkin va hokazo.
Bolaning xatti-harakatlari sababini tug’ri aniqlash va «nima uchun ?»
degan savolga aniq javob berish uchun pedagog noverbal tushunish
malakasiga ega bo’lishi kerak. Masalan, agar tarbiyalanuvchi partani
tarbiyachiga «qasddan» kesayotgan bo’lsa, u o’zining niyatlarini kishining
g’ashini keltiradigan holatda namoyon qilgan bo’lar edi.
Agar tarbiyalanuvchi partani zerikkanidan buzayotgan bo’lsa, unda
diqqatnoma ko’rinish paydo bo’lar va u pichoq o’rniga, ehtimol, ruchka yoki
qalamdan foydalanar va ma’nosiz naqshlar chizib o’tirar edi.
Bordi-yu u pichoqni sinab ko’rmoqchi bo’lganida buni hech kimga
sezdirmay, parta ostida, namunali tarbiyalanuvchi bo’lib ko’rinishga harakat
qilib, qo’llarini berkitib bajarardi.
Tarbiyalanuvchining diqqat bilan o’tirishi (tirishib ishlaganidan tilini
chiqarib olgan, tarbiyalanuvchining yaqinlashganini sezmaydi) uning o’z
xatti-harakatini namoyish etmasligini bildiradi. O’z nomini xafsala bilan yozib

36
berish fakti esa, uning tevarak-atrofdagilar tomonidan e’tirof etilmayotgani va
o’zini namoyon qila olmasligini ko’rsatyapti, deb taxmin qilishga imkon
beradi. Tabiiyki, bu birdan-bir sabab bo’lishi mumkin emas, taxminimizcha,
mazkur konuret holatda sinfdagi o’zining ijtimoiy holatidan qanoatlanmaslik
tarbiyalanuvchi xatti-harakatining asosiy sababidir. «Nima uchun? degan
savolga umumiy tarzda javob berib, algoritmning uchunchi bosqichiga
kirishish mumkin.
Uchinchi bosqich pedagogik maqsadni boshlashdan iborat bulib,
«Nima?» degan savol ko’rinishida ifodalanadi? «O’zimning pedagogik
ta’sirim natijasida men nimani istayman?». Gap nojo’ya xatti-harakatga borib
taqaladigan bo’lsa, har bir pedagog bolaning nomaqbul ishlarini to’xtatishini
va boshqa hech qachon bunday ishlar qilmasligini xohlaydi. Lekin bu bola
qo’rquv emas, balki o’ng’aysizlik, or-nomus hissini boshidan kechirayotgan
bo’lsagina mumkin. Afsuski, odatdagi hollarda pedagog o’zining pedagogik
ta’sirini bolaning qo’rquv hissi asosiga kiradi. Bu esa ijobiy, lekin uzoq
davom etmaydigan samara beradi, chunki bunday holatni saqlab turish uchun
tobora ko’proq qo’rqituvchi tadbirlar talab etiladi.
Bunday holatdan qanday chiqish va bolada qo’rquv emas, balki or-nomus
hissini qanday uyg’otish mumkin? Pedagogik ta’sir bolaning shaxsiga qarshi
emas, balki uning xatta-harakatlariga qarshi yo’naltirilgan bo’lsa uyat, or-
nomus rag’bat vositasini o’taydi. Agar bola o’zining yaxshiligini bila turib,
bu gal yaxshi ish qilmaganligini aniq anglaydigan bo’lsa, unda or-nomus
tuyg’usi orqali boshqa hech mahal shunday qilmaslik istagi paydo bo’ladi. Shu
sababli o’z oldingizga pedagogik maqsad qo’yar ekansiz har bir konkret holatda
o’zingizni bolani qanday bo’lsa shundayligacha tushunishingizni, biroq ayni
vaqtda uning xatti-harakatlarini ma’qullamasligingizni, chunki ular shunday
ajoyib, aqlli bolaga nomunosibligini ko’rsatishingiz kerak. Buday yondashuv,
bolani kamsitmay va majbur qilmay, unda rag’batlantiruvchi ijobiy xulq-atrof
tuyg’ular uyg’otishga qodir. To’rtinchi bosqich oldiga qo’yilgan pedagogik
maqsadga erishish uchun ehtimol vositalar tanlashdan iborat bo’lib, «Qanday?
Qanday qilib?» savollariga javob beradi: «Istalgan natijaga qanday yo’l bilan
erishish mumkin?» Pedagogik ta’sirga erishish usullari hamda vositalarini
o’ylab ko’rar ekan, tarbiyachi bolaga tanlash erkinligini berishi kerak. Bola
pedagog o’ylaganidek ish ko’rishi yoki, aksincha, boshqacha yo’l tutishi
mumkin. Pedagogning mahorati shunda namoyon bo’ladiki, unda u bolaning
kerak bo’lganidek ish ko’rishga majbur etmay, uning to’g’ri yo’l tanlashi
uchun zarur sharoitlar yaratishi lozim.

37
 Mahoratli pedagog har qanday vaziyatdan chiqishning bir necha yo’llari
borligini biladi. Shuning uchun u bolaga bir necha variantlarni taklif etadi,
ammo eng optimal variantni jozibali qilib ko’rsatadi va bu bilan to’g’ri yo’l
tanlashiga yordam beradi.
Mohir pedagog qo’rqitish, jazolash, mashara qilish, yomon xulqi
xaqida kundaligiga yozib qo’yish va ota-onalarga arz qilishdan
saqlanishga harakat qilib, keng ko’lamdagi pedagogik vositalardan
foydalanadi. Chunki pedagogik ta’sirning yuqorida aytib o’tilgan usullari
unchalik samarali emas va kasbiy mahoratning etarli darajada
emasligidan dalolat beradi. Pedagogik faoliyatining boshlanishidayoq
shularga o’xshash vositalardan voz kechish pedagogning ijodkorligi uchun
keng imkoniyatlar beradi va bola bilan bo’ladigan muomala jarayonini
quvonchli va samarali bo’lishiga imkon beradi.
Beshinchi bosqich - pedagogning amaliy ishlaridir. Mazkur bosqich
vaziyatni hal etish yuzasidan olib borilgan avvalgi barcha ishlarning mantiqiy
yakuni hisoblanadi, Zero, aynan shu bosqichda bolaning motivlariga muvofiq
ravishda, muayyan vosita va usullar orqali pedagogik maqsad amalga
oshiriladi.
Tarbiyachining amaliy ishlaridagi muvaffaqiyat uning bola xatti-
harakatining sabablarini qanchalik to’g’ri aniqlanganligiga, xatti-harakat
sabablaridai kelib chiqib, aniq pedagogik maqsadni qanchalik to’g’ri
ifodalaganligiga, oldiga qo’ygan maqsadiga erishishning optimal usullarini
qanchalik to’g’ri tanlanganligiga hamda ularni real pedagogik jarayonda
moxirlik bilan qanchalik joriy qila olganiga bog’liq.
Professional pedagog pedagogik ta’sirlar natijasi odatda, vaqtga
bog’liqligini biladi, shuning uchun u boladagi yaxshi fazilatlarga tayangan
holda ish ko’radi, (xatto bular ham yaxshi namoyon bo’lmasa ham).
Oltinchi bosqich pedagogik vaziyatlarni hal etish algoritmida oxirgi,
yakuniy bosqich bo’lib, pedagogik ta’sirning tuzilishidan iborat bo’ladi va
pedagogning bolalar bilan bo’ladigan muomalasi samaradorligini baholashga
imkon beradi. Bu bosqichga mensimay qarash yaramaydi, chunki u oldiga
qo’yilgan maqsadni erishilgan natijalar bilan taqqoslashga imkon beradi,
Buning asosida pedagog ishining samaradorligini ob’ektiv baholash va yangi
istiqbollarni ifodalash mumkin.
Tarbiyachini innovatsion faoliyatga tayyorligini tashxis qilish diagnostikasi
metodlari

38
 Bo’lajak tarbiyachi innovatsion faoliyatiga tayyorligini tashxis qilish
diagnostika deganda tarbiyachi bu faoliyatni amalga oshirishga mutaxassis
sifatida tayyorligini ko’rsatuvchi belgilarni o’rganish va baholash
usullarining to’plami tushuniladi. Innovatsion faoliyat muvaffaqiyatligini
tashxis diagnoz qilish butunlay mustaqil tadbir bo’lmay, u yanada kengroq
innovatsion jarayonlar tarkibiga kiradi. Yangiliklarni tatbiq etishni tashxis
qilish yo’llarini tahlil etish quyidagi asosiy vazifalarni belgilashga imkon
beradi:
1. Ko’zlangan yangilikni kiritishdan maqsad umumiy va uning
alohida bosqichlari muvaffaqiyatlarini tahlil qilish;
Yangilikning o’zidagi va uni tatbiq etishni tashkil etishdagi kamchiliklarni
aniqlash, ularni bartaraf qilish;
Yangilikni boshqalar bilan taqqoslash, ulardan eng samaradorini tanlab
olish, uning muhimligi va tayyor bo’lganligini aniqlash;
4. Yangilikni tatbiq etish foydaliligi darajasini tekshirish;
5. Bu yangilik tatbiq etiladigan tashkilot innovatsion qudratiga baho
berish.
Yangilik kiritish diagnostikasi usullarini ikki guruhga ajratish mumkin:
birinchi guruh-yangilik haqidagi bilimlar olishga qaratilgan usullar: ikkinchi
guruh - innovatsion jarayon tashkiliy doirasini baholashga qaratilgan usullar.
Shunga qaramay, odatiy usullar innovatsiya tashxisi (diagnozi) mantiqiga
bo’ysunadi.
Birinchidan, yangilik kiritish haqida standartlar bosqichlari
to’plamini o’z ichiga oluvchi jarayon sifatida. Tadqiqotchi o’z
didaktikani nimaga qaratishga qarab bu jarayonning ikki tushunchasi
shakllanadi. Birinchi holda uning mazmuni qaror qabul qilish mantiqi deb
hisoblansa, ikkinchida -jarayonning asosi yangilik kiritishning hayotiy tsikli
deb olinib va uning bosqichliligi ketma-ketligi qaraladi.
Ikkinchidan, yangilik kiritishning o’ziga hos yuzaga keluvchi va
rivojlanuvchi oddiy jarayon deb qarash mumkin. Shu munosabat bilan shunday
tashxis diagnostika predmetlari tarqatiladiki, xususan innovatsion jarayon va
muhit rivojlanadi.
Innovatsion faoliyat diagnostikasi uch bosqichda amalga oshiriladi.
Yangilikni amalga oshirishgacha, u o’z ichiga mutaxassislik o’z ichiga
mutaxassislik tayyorgarlik muammolarini aniqlaydi, analitik ko’rinishda bo’ladi.

39
 Innovatsion faoliyatini amalga oshirish vaqtida konstruktiv-o’zgartiruvchan
tusda bo’lib, kamchiliklarni tuzatish, pedagogik tajriba dasturlarni qayta ishlash
va tarbiyachi faoliyatini muvofiqlashtirish bilan bog’liq bo’ladi.
Yangilikni pedagogik jarayonga tatbiq etish va amalga oshirilgandan
so’ng, amalga oshirilgan yangilikdan olingan natijalarni va maqsadni
taqqoslash qaror qabul qilish bosqichida mutaxassislik tayyorgarlikni tashxis
qilish qisman «pedagogik vaziyatlarni» tahlil «qilish», tashkiliy faoliyati bilan
bog’liq o’yinlar metodlariga asoslangan metodikalar yordamida amalga
oshiriladi. Muvofiqliligini baholashda qaror natijalari ko’rsatuvchi turli son-
sifat ko’rsatkichlari qo’llaniladi, ular orasida turli konstruktiv haletish soni kabi
ko’rsatkich asosiy o’rinda turadi.
«Faoliyat doirasi» yoki mumkin bo’lgan echimlar «kengligi»ni aniqlash
bilan baholash ishlari cheklanmasligi kerak.
Innovatsion faoliyat komponenti bo’lgan innovatsion harakatlarni tahlil
qilish va baholash kabilarni tashxis qilish ham muxim ahamiyatga ega.
Ijrochilik qismini tashxis qilish harakatlari operatsional tarkibini tahlil
qilish va baholashga asoslanadi, ular kuzatuv kartalari yoki tabiiy sharoitda
yoki innovatsion faoliyat vaziyatini o’xshatuvchi maxsus tashkil etilgan
o’yin vaziyatlari yordamida amalga oshiriladi. Bu erda, ODI, bolalar va
tarbiyachining o’zi innovatsion faoliyati, guruh treningiga katta rol o’ynaydi.
Birinchi blok metodikalar yangilik haqida xabari borligini, yangilikka
bo’lgan munosabatini aniqlashga qaratilgan. Shu maqsadda yangilik
tashabbuskori bilan intervyu tashkil etiladi. Bu intervyuda shunday savollar
kiritilgan.
1. Yangilikning mazmuni, texnologik maqsadi, nimadan iborat,
boshqalarga qaraganda samaradorligi bilan farqi nimada.
Yangilikning kelib chiqish tarixi qanday: uning o’ziga hoslik va qiziqarlilik
tomonlari bormi yoki ilgari mavjud bo’lgan pedagogik g’oyalarni yangi
sharoitda ko’zlashdan iboratmi? Bu hol uchun shartlar farqi nimada ilgari
yangilikni tarkib etish vaqtida qanday qiyinchiliklarga uchragan, bu g’oyani
kiritishga boshqa urinishlar ham ular nima bilan yakunlangan.
Yangilikning tashkiliy tarkibi qanday, kim tashabbuschi uning
mutaxassislik darajasi qanday, tajribani moddiy qo’llab ta’minlash kimga
bog’liq va boshqalar.
Yangilik kiritishda qanday asosiy qiyinchiliklarga uchrash mumkin, ba’zi
bosqichlarning to’la ishlab chiqilmaganligi, yangilikka qarshilik ko’rsatish,

40
rahbarlarning shaxsiy qiziqishlari etarli emasligi, moddiy ta’minotning
yo’qligi va boshqalar.
5. Yangilikni joriy etish davrida bolalar shaxsi rivojlanishi, ish
mazmuni, tarbiyachining shaxsi va mutaxassislik o’sishda nimalar o’zgaradi?
Intervyuni-yopiq savollar anketasiga aylantirish mumkin, ya’ni
tarbiyachilar javob berayotib, mosini tanlaydilar. Ushbu metodlar quyidagi
natijalarni olishga imkon beradi: yangilik kiritishning mazmunli tomonlari bilan
tanishib olish, asosiy qiyinchiliklarini bilib olish, birinchi qarashda manfaatdor
shaxslarni aniqlab olishi, bog’chalarda innovatsion jarayonlar xususiyatlarini
tahlil qilish ko’pchilik tarbiyachilar faoliyati ijodiy uslubga mo’ljallanmay
o’z ustilarida ish olib borishlarini ko’rsatadi, tarbiyachilarning 45% yangi
didaktik va tarbiyaviy kontseptsiyalar, ularning farqi va afzalliklarini bilmas
ekanlar. Pedagogik mahorat va ko’nikmalariga o’ziga - o’zi baho berishda
asosan odatiy ko’rsatkichlar qo’llaniladi: o’z fanini bilishi, mashg’ulot
berishni bilishi, munosabat madaniyati, tashkilotchilik mahorati, bular
tarbiyachi mutaxassislik mahoratini ko’rsatuvchi asosiy ko’rsatkichlar
bo’lib qolaveradi. Bularning hammasi zamonaviy tarbiyachi va uni
diagnostikasi qilish metodi pedagogik faoliyat tizimiga yangicha nazar bilan
qarash zarurligini ko’rsatdi. Shu sababli innovatsion faoliyat bo’yicha o’z
faoliyatini tahlil qilish metodikasi katta ahamiyatga ega. Bu metodikasi
quyidagi savollarni o’z ichiga oladi:
Sizningcha bog’chaga birinchi o’rinda qaysi yangiliklar zarurdir?
Siz bog’chada tajriba ishlari tashkil etish metodikasi bilan tanishmisiz?
Siz qanday o’ylaysiz, turli yangiliklarni tarbiyachi qaerdan bilib olishi
mumkin?
Agar sizga innovatsion faoliyati bilan shug’ullanishiga imkon berilsa, siz
kimga yordam so’rab murojaat etardingiz?
Siz nima deb o’ylaysiz yangilikni joriy qilishda qanday qiyinchiliklar
uchrashi mumkin?
6. Yangiliklarni amalga oshirish paytida sizning faoliyatingizda nimalar
o’zgarishi mumkin?
7. Yangilikni kirishda siz yordam so’rab kimlarga murojaat
etishingiz mumkin?
8. Siz kiritayotgan yangilikka sizning hamkasblaringiz qanday
munosabatda bo’ladilar?
9. Siz nima deb o’ylaysiz, turli yangiliklarni qo’llashga tarbiyachini
nima majbur etadi?

41
 10. Siz o’zingizga pedagogik jarayonga yangilik kiritishdan
qanoatlanish kutasizmi?
Tarbiyachilar ishlariga tayyorgarliklarini tekshirishda biz kuzatuv kartasi
va anketalardan foydalandik, unda o’z-o’zini baholash va baho berish besh
ballik shkala bo’yicha olib boriladi.
Tarbiyachining innovatsion faoliyatiga qobiliyatini baholash va o’ziga-o’zi
baho berish pedagogik karta:

Shaxsning asoslangan-ijodiy yunalishi 12345

Qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish 12345
Ijodiy yutuqlarga intilish
Ilgorlikka intilish
Rahbarlarning ijodiy faoliyati uchun yaxshi baho berishlariga intilish

Ijodiy faoliyatining shaxsiy ahamiyati

O’z-o’zini mukammallashtirishga intilish
Tarbiyachining kreativligi
Ko’p sonli echimlarni amalda qo’llash 12345
Muloxazalarning mustaqilligi G’O’z fikrini aytishdan uyalmaslikG’ 12345

Tasavvur etish, ijodiy xayol. G’g’oyalarni o’rganishda intelektul akliy 12345

erkinlikG’
Pedagogik faoliyatda bir xilliklardan voz kecha olish, fikrlar
harakatsizlikni enga olish
Tavakkalchilik
Pedagogik faoliyat muammolariga ta’sirchanlik
Tanqidiy fikrlash, muloxazalarga qobiliyati 12345
O’z ishlarini tahlil qila olish qobiliyati

Innovatsion faoliyatni amalga oshirishga tarbiyachi mutaxasislik qobiliyatini

baholash:
S h a x s n i n g i j o d i y f a o l i y a t metodologiyasini egallab olish 12345
qobiliyati
Pedagogik tadqiqot metodlarini bilishi
Faoliyat texnologiyasini, mualliflik kontseptsiyasini yaratish
qobiliyati
Tajriba ishlarini rejalashtirish qobiliyati

Bog’chada pedagogik tajriba tashkil etish qobiliyati

42
 Faoliyatni tuzatish, qayta tashkil eta bilish qobiliyati
Boshqa uqituvchilar ijodiy faoliyat tajribalaridan foydalanish va
takkoslash, jamlash qobiliyati.
Ijodiy faoliyatda xamkorlik va uzaro yordam qobiliyati

Tarbiyachi shaxsining individual xususiyatlari

Ijodiy faoliyat surati 12345

Ijodiy faoliyatdashaxsiy ish olib borish imkoniyati 12345

Dadillik va uziga ishonch

Ma’suliyatlilik
Tarbiyachining ijodiy faoliyatining ijtimoiy muximligiga ishonish

Xalol, to’grilik
Uzi tashkil eta olish qobiliyati

Tarbiyachining innovatsion faoliyatga qobiliyatini baholash va o’z-o’ziga

baho berish kartasini bir oliy o’quv yurti bolalari ijodiy imkoniyatini, ularning
rivojlanishining muxim darajalarini ajratib, baholashda ham qo’lladik.
Tekshirishlar oliy o’quv yurtida ta’lim olishi natijalarini oldindan aytib berish
uchun ishga sxemasini va ijodiy qobiliyatini taxminiy aniqlash maqsadini ham
ko’zlagan.
Shu bilan birga biz uchun kuzatish metodi muxim ahamiyatga ega edi,
uning bog’liq muammolar mazmuniga chuqurroq kirib borish, innovatsion
jarayon ishtirokchilari o’zaro munosabatlarini o’rganishga imkon beradi.
Innovatsion faoliyatini tashxis qilish asosiy yo’nalishlaridan biri tarbiyachi
kreativligini tekshirishdir.
Bog’chada ishlash tajribasi turli pedagoglarda yangiliklarni qaratishda
mexanizmlarni o’zlashtirish darajalarida katta farq yuzaga kelishini ko’rsatadi.
Keyin esa ular natijaga katta ta’sir ko’rsatadilar, demak ularni o’rganish kerak,
ijodiy faoliyat bo’yicha shakllanib bo’lgan mexanizmlar tashxisini amalga
oshirish va keyinchalik mumkin bo’lgan samarasi va amalga oshirilishi bo’yicha
bashorat bera oladigan metodistlar kerak. Innovatsion faoliyat va keativlik uni
samarali amalga oshirish imkoniyati sifatida turli darajalarda o’rganishi mumkin.
Tashxisning birinchi darajasi tarbiyachining real innovatsion faoliyat, bo’lib
amalga oshiriladi. Bunda yangilik kiritishning yaqqol ko’rinishidagi alohida

43
qismlari shaxs ijodiy imkoniyatini ko’rib aniqlash uchun foydalaniladi va
boshqa qismlar ham shunday sifatli bo’la olishini taxmin qilinadi.
Tashhisning bu darajasida innovatsion faoliyat jarayoni G’kreativlik
mexanizmlari shakllanganlik darajasi va natijalar ijodiy mexanizmlar
ma’lumotlari asosida olingan natijasi aniq chegaralanib qo’yilmaydi.
Keyinchalik tarbiyachi ijodiy faoliyatini tashxis qilish masalalari va
samarali taxminlar tuzish amaliy tus olganda kreativlikni tekshirish alohida
metodlarini ishlab chiqish yuzaga keladi. Oldiniga ijodiy faoliyatning natijasi
tomonlarini tashxisi haqida gap boradi.
Amalda bunday tashxis kreativ natijalar test yordamida amalga
oshirilishi mumkin, unda pedagog u yoki bu fan dasturini bilishi emas, balki u
buni yangidan tashkil etish ijodiy qobiliyatini ijodiy echim talab etuvchi bir
emas bir necha echimiga ega masalani echish bilan tekshirish mumkin.
Bunday dasturda bizning fikrimizga, ijodiy toshpiriqlar u yoki bu soha, fan
bo’yicha innovatsion tekshirishlar yo’naltirilgan aniq yangilik bilan bevosita
bog’liq bo’lishi kerak.
Bundan tashqari etarlicha umumiy shaklda G’formadaG’ xususan ana shu
aniq bir sohadagi ijodiy faoliyatni aks ettirishi kerak.
Tarbiyachining erishgan ijodiy natijalarni tashxis qilish vositalarini yanada
rivojlantirish aniq faoliyat doirasi, kreativligi bilan bog’liq bo’lmagan
yo’nalish bo’yicha ko’rib boriladi va umuman aniq bir mutaxassislik
yutuqlari yoki kasb bilimlari bilan bog’liq bo’lmagan har qanday hayotiy
vaziyatlarga ijodiy munosabat sifatida qaraladi. Bu hollarda topshiriqlar oddiy
va umumiy bo’lishi mumkin. Shu maqsad uchun biz bir necha o’ziga hos
testlarni tanlab oldik va ularni pedagogik faoliyatni baholashga moslashtirdik.
Moslashtirish shundan iborat bo’ldiki, kreativlikni aniqlashga qaratilgan
D.Gilford va E.Torrans va Keryakan psixologiya testini tahlil qilinib va zehni
balandligi, muammolarga ijodiy qaraydigan xislatlarni aniqlovchi
qismlarini ajratib oldik, chunki bizning tekshirishlarimizda innovatsion
faoliyatning ana shu tashkil etuvchilari muhim axamiyatga egadir.
Tajriba olib borish davrida test topshiriqlarining turli variantlarini qo’llab
ko’rildi.
Bu testlar pedagogika universitet bolalari va boshlang’ich sinflar
tarbiyachilariga taklif etildi. Ushbu testlar mazmunini keltiramiz.
1. Bolalardan bir vaqtning o’zida ikki faoliyatni bajarish zarur bo’lgan
vaziyatda yuzaga keladigan muammolarni yozib borishni taklif etiladi: yangi
materiallarni tushuntirish va direktor qabuliga borishga tayyorlanish,

44
daftarlarni tekshirish va tarbiyalanuvchi javobini tinglash, telefon orqali
gaplashish va bolalar shovqinini tinchlantirish va boshqalar.
2. «Muammolarni hal etib borish» testi, bola va tarbiyachilarga
quyidagi mazmunda yuzaga keladigan muammolarni ko’rsatib berish taklif
etiladi: bog’chada aniq mashg’ulot o’tkazish: yosh tarbiyachi va rahbarlar
o’zaro munosabati podgotovka k uroku, bolalar bilan tarbiyaviy ishlar, yangi
dastur bilan ishlash, bog’cha kutubxonasi, bolalar va ota-onalar bilan
munosabatlar, bog’cha oshxonasi. Bu test qobiliyat ijodi uchun muhim bo’lgan
-
muammolarni ko’ra bilish, ochish qobiliyatini aniqlash uchun mo’ljallangan.
3. «Oqibat, natija» test. Tekshirilayotgan bog’chada mumkin bo’lgan
odatdan tashqari hodisalar oqibatlarini sanab o’tish taklif etiladi, masalan, agarda
tarbiyalanuvchilar mashg’ulotda ota-onalar bilan birga shug’ullansalar nima
bo’ladi: agar bog’chada mashg’ulotlar 10 min. daqiqa tanaffuslar esa 40 daqiqa
bo’lsa, nima sodir bo’lishi mumkin, agarda tarbiyalanuvchilar o’zlari
tarbiyachini tanlasalar, bog’chada ma’muriyat bo’lmasa, nima bo’ladi: agarda
bog’cha harakatlanuvchi G’gildirakli harakat vositasidaG’ bo’lsa nima bo’ladi?
4. «Qo’llash» testi. Tarbiyalanuvchilarga mashg’ulot paytida qo’yidagi
predmetlar har biridan foydalanish variantlarni sanab o’tish taklif etiladi;
qalam, qog’oz skrepkalari, gazeta, jurnal, sterjen, tugmacha, qopqoqcha, tish
cho’tkalari. Bu test bir turkum tushunchadan boshqa erga o’tish qobiliyatini
aniqlash, hamda fikrlashning o’ziga hosligini aniqlashga imkon beradi,
ko’rinib turibdiki, har bir topshiriqlarda qandaydir mahsulot, qandaydir natija
yaratish talab qilinadi. Shu bilan birga mahsulot xususiyatlari turlicha bo’lishi
mumkin, xuddi ana shunda tarbiyachining ijodiy faoliyata mexanizmlari,
kreativlik
mexanizmi rivojlanishi darajasi ko’riladi. Tashxisni takomillashtirish innovatsion
faoliyat va mexanizmlari rivojlanishiga teskari ta’sir ko’rsatadi, bu o’z
navbatida yangi tashxis diagnostik vositalari yuzaga keltirishiga turtki bo’ladi.
Bu eng avval ijodiy faoliyatning faqatgina natijalarini tashxis qilish tez
orada, qaysi yo’l bilan qanday mexanizmlar yordamida u yokn bu ijodiy natijaga
erishish mumkinligini aniqlash kerakligiga olib kelishida ifodalanadi, ya’ni
«natijalar bo’yicha» o’zini ham diagnostika qilish zarur bo’ladi.
Yuzaga kelgan alohida pedagogik texnologiya sohasi tashxis vositalarn
rivojlanishi yangi bosqichga o’tishi, pedagog yo’llar bilan aniq texnologiyalar
shaklida formasida ijodiy faoliyat ko’rsatib qanday ijodiy samaradorlikka erisha
olishi mumkinligini o’z ichiga olgan tarbiyachi kreativligi turdagi bo’lgan

45
diagnostikasi rivojlanishiga olib keladi. Bu hol har bir pedagog uchun uning
kreativligi ko’p o’lchovni model ko’rish zarurligi haqida gapirishga imkoni
beradi, unda kreativlik turdagi texnologiya ko’rsatkichlari, turli predmet
sohalariga munosabati, har bir texnologiyaning, keng olib borishi darajasi bilan
ta’rif etilgan bo’ladi.
Tahlillar shuni ko’rsatadiki, ijodiy faoliyatni o’rganish qaratilgan
metodikalar sonining keskin o’sib borishiga qaramay ular etishmayapti. Shu kabi
testlar ishlab chiqish va ular kerakligini aniqlashda ma’lum qiyinchiliklar
mavjud, o’ylaymizki hamma aspektlarni qamrab oluvchi tashxis G’diagnostikG’
qo’llanmalarni ishlab chiqish tarbiyachi innovatsion faoliyatini rag’batlantirishni,
o’rganish tashxis qilish bilan bog’liq psixologik-pedagogik masalalardan biri
bo’lib qolishi kerak.
Pedagogik faoliyat ijodiy qismlari va ularning rivojlanishini tekshirish
alohida ahamiyatga ega. O’rin ahamiyatini tashxis qilish uchun turli psixo texnik
metodikalardan foydalaniladi, ular yangiliklarni tatbiq etish bo’yicha tarbiyachi
professional faoliyatining eng mas’uliyatli tomonlarini shakllantiradi. Ana
shunday metodikalardan biri psixodramma texnikasi bo’lib, uni keng ma’noda
insonlarning psixik hayoti darajasizligini tushinib hayajonlanish vositasi sifatida
tushuniladi.
Psixodramma ijodiy va ichki sabablar orqali vujudga kelgan degan fikrni
tasdiqlovchi bir qator alohida uslublar mavjud. Bu usullar trening olib borish
davrida qulay vaziyat yuzaga kelganida kiritiladi va innovatsion vaziyat yuzaga
kelganida kiritiladi va innovatsion vaziyat psixologik mazmunini yanada
chuqurroq ochib berish va uning turli tomonlarini izchillik bnlan o’rganishga
qaratilgan. Masalan, «vazifalarni almashtirish» usuli insonni o’ziga tashqaridan
kuzatishga yordam beradi. Buning uchun harakatlar to’xtalib rollarni almashib
xuddi hozir bo’lib o’tgan hodisa haqiqatlarni qaytarish taklif etiladi.
Innovatsion jarayonda rollar pozitsiyalarini aniqlash uchun «kelajakni
tasavvur etish» uslubi qo’llanib u tarbiyachini mumkin bo’lgan vaziyatlarga faol
tayyorlash va shunga muvofiq yo’l tutishga yordam beradi.
Rollar pozitsiyasini diagnostika qilish uchun vaziyat treningi katta
ahamiyatga ega, bu innovatsion jarayonning hamma ishtirokchilar bilan
munosabati o’rgatishda o’z pozitsiyasini mustahkamlash uchun zarur u yoki bu
ijtimoiy mahorat yuzaga keltirishga qaratilgan. Ilgari aytib o’tganimizdek
yangilik kiritish jarayoni ziddiyatliklar, ba’zida kasbdoshlar, ma’muriyat va ota-
onalar o’rtasida nizolar keltirib chiqaradi.

46
 Bunday nizolar kelib chiqishi mumkinligi tarbiyachi bog’cha direktori yoki
metodisti bilan kelisha olmasa, yanada oshadi. Yangilik kirish bo’yicha
mulohazalar, muhokama va tortishuvlar ko’pincha juda ko’p cho’zilib ketadi va
har bir keyingi bosqich ular bir-birlarini yanada tushunmasliklariga olib keladi,
chunki ikki tomon ham bir-birlarini oxirigacha etib, tushunib, boshqa fikrini
eshitishni xohlamaydilar. Test bilan ishlay boshlar ekan tarbiyachi hayolan ilgari
yuzaga kelgan nizolardan bir ikkitasini batafsil va har tomonlama tasavvur etishi
kerak, bundan keyin tortishuv, nizo. muzokaralar vaziyatlarda amalga oshira
oladigan o’z bilim mahorat qobiliyatlarini baholaydi. Baholash to’qqiz balli
shkala yordamida amalga oshiraladi.
Bilimlarni o’zi baholashni siz bilasizmi:
1.Munozara ishtirokchilar psixologik va boshqa xususiyatlarini bilasizmi?
Tortishuv turlari va ko’rinishlar xususiyatlarini;
Tortishuv olib borishi asosiy usul va qoidalarini;
Muzokalar olib borish asosiy usul va qoidalari;
Nizolarni bartaraf etish asosiy usul va qoidalarini;
6.Bo’sh nizoli vaziyatlarda uzingizda yuzaga keladigan
sifatlaringizni kuchli va kuchsiz tomonlarini bilasizmi?
O’z mahoratlarini baholash siz bilasizmi:
1.Muayyan bir tortishuvni aniqlab turli va ko’rinishini diagnoz qila
olasizmi?
Oqilona bir bitimga kelisha olasizmi?
O’zingiz xatto dushman shaxslar bilan ham munosabatda bo’la olasizmi?
Janjal chiqaruvchi kishilar harakatlarini bartaraf eta olasizmi?
Hatto qarama-qarshi tomon munozara olib borishga qarshi bo’lsa ham
janjalni bartaraf etish uchun munozaralar olib bora olasizmi?
Janjal bilan bog’liq xodisalar rivojlanishini oldindan ko’ra bilib taxmin
qila olasizmi?
O’zingizni baholashga siz qodirmisiz?
1. Janjalni bartaraf qilishda mustaqillik va epchillik ko’rsata olasizmi?
2.Muloqot o’rnatib odob bilan muzokara olib bora olasizmi?
Vaziyatni to’g’ri baholab hodisalar rivojlanishini taxmin qila olasizmi?
Janjal keskin tus olgan vaqtda ham axloqiy sifat va sabr toqat qila
olasizmi?
Janjalni bartaraf ztish uchun qarama-qarshi tarafni tortishuvni ijobiy hal
etishga qiziqtira olasizmi?
Janjal rivojlanishida o’zgarishlar mumkinligini ko’ra olasizmi?

47
 O’zingizni baholashga qodirmisiz: 1. Mojaroni bartaraf ztishga tayyorgarlik
va bilish darajasi bloklar yig’ilgan ballar soni to’planadi.
Bilish, mahorat va qobiliyat rivojlanish darajalari quyidagi ko’rsatkichlar
orqali aniqlanadi:
juda past 6-12
past 13-14
o’rtacha past 18-21
urtachadan ozgina past 22-25
o’rtacha 26-30
o’rtachada ozgina yuqori 31-36
urtachadan yuqori 37-42
yuqori 43-48
juda yuqori 49-54
Taqqoslash analiz asosida tarbiyachi bilimdonligi rivojlanishi darajasi haqida
xulosa chiqaradi va o’zini rivojlantirish dasturini belgilaydi. Tarbiyachi
innovatsion faoliyati tashxisi muvaffaqiyatli bo’lishi ko’p jihatdan quyidagi
xususiyatlarni baholashga bog’liq bo’ladi: shaxsning sababli iqtisodiy
yo’naltirilganligi. Tekshirishlar natijalari innovatsion faoliyatga
tayyorgarlik muammoning shu tariqa ko’rib chiqishga imkon beradi:
mutaxassislik faoliyatini berishdan avval faqatgina bo’lajak pedagoglar
umumiy qobiliyatlar haqida gapirish mumkin, demak, umumiy qobiliyatlarni
diagnostika qilishga aiiq bir standartdan foydalanish mumkin.
Tarbiyachining innovatsion faoliyatga tayyorligi - bu ko’proq umumiy
qobiliyatlarni pedagogik, ijodiy kommunikativ, ta’lim muammolariga ko’chirish
(shaklga keltirish) muammosidir. Shu tariqa, tarbiyachi innovatsion faoliyatini
baholash shaxsni va mutaxassislik faoliyatini yaxlit o’rganish samarali bo’lad
Tarbiyachi pedagogik faoliyatidagi psixologik to’siqlar
Insonda hayotdan to’liq hissi paydo bo’ladi, qachonki u kamolotga
etadigan bo’lsa, aniqrog’i; o’z g’oyalarini amalga oshirsa, o’ z talant va
qobiliyatlarini ishlatsa va shu odam uchun o’zgacha sub’ektiv mazmunga
ega bo’lgan o’z ishlariga va o’z qadriyatlarining tizimiga qarshi chiqishga
majburlanmagan. Bu tizimning ortiqcha inertsiyaligi ishonchlarini psixik
mustahkamligi deb ko’rsatiladi. Boshqa tarafdan, qadriyatlar tizimining
harakatchanligi, o’zgaruvchanligi qabul qilingan qonunlarni qadrsizlanishida,
har xil xatolarga yo’l qo’yishda aks etadi.
Insonning tashqi va ichki muhitidan chiquvchi ma’lumotlarni hammasi
qadriyatlar va to’siqlar tizimi tomonidan kuzatiladi. Psixologiyada

48
psixologik to’siqlarni odamga ma’lum bir harakatni muvaffaqiyatli
bajarishga halaqit qiluvchi ichki to’siqlar (istamaslik, qo’rquv, o’ziga
ishonmaslik va hakozo) deb tushuniladi. Psixologik qarshiliklar yig’indisini
himoyalanish uchun ishlatib, tashqi muhitning turli xil akslarini yaratamiz.
Har bir odam tashqi axborotlar yig’indisidan uning ruhiy hayoti bilan hech
qanday qarshi chiquvchilarni kiritmay, o’zgartiriladigan ma’lumotni
tanlaydi. Lekin dunyo haqidagi bu tasavvurning saqlanishi anchagina
fikrlash ijodiy jarayoniga to’siq bo’la oladi. Shuning uchun kirib keluvchi
yangi ma’lumotlarni buzuvchi, himoyalashning ta’siridan ishonchi ozod qilish
degan masala kelib chiqadi.
Qadimdan yangi va noma’lum xodisalar odamlarda xavotir g’amda
qo’rquv tug’dirgan, Demak, salbiy jinslarning paydo bo’lishi bilan, individual
va jamlangan onglarning streotip bo’lishini hayot tarzi, insonparvarning
qiziqishi va odatlariga qarashli bo’lgan innovatsiyalar, ularda ko’ngilsiz
taassurotlarni paydo qilishi mumkin. Bu hol hayotiy ehtiyojlarining xavfsizlik,
himoyalanish, o’zini hayotda topish bilan bog’liq. Frustratsiyaga olib boruvchi
sharoitlar sifatida E.Ermolaeva tomonidan innovatsiyada quyidagilar ajratiladi:
juda tez kiritiladigan innovatsiyalar;
juda ko’p kiritiladigan innovatsiyalar (doimiy);
ko’p hajmli (tizimli) innovatsiyalar;
alternativsiz innovatsiyalar.
A.Xon pedagoglarda uchraydigan kognitiv va regulyativ psixologik
to’siqlarni ajratadi. Uning fikricha, yangilik oldida chiquvchi kognitiv
psixologik barerlar paydo bo’lishi mumkin, qachon yangi narsa haqida
ma’lum bir bilimga ega bo’lmaslik, sezishning yo’qligi passiv qarshi
bo’lishni keltirib chiqaradi. Regulyatik psixologik to’siqlar yangi hodisaga
yuzma-yuz bo’lib, boshliqlarga yangilikning o’zicha ishonchsizlikda kelib
chiqadi va yangi kashfiyotni kiritishga faol qarshilik bildiradi.
Psixologik to’siqlar tahliliga bag’ishlangan adabiyotlarda Antonyuk
tomonidan ishlab chiqilgan tizimda, ularni baholashning mantiqiy tug’ri
tomonlari ajratiladi. Psixologik to’siqlar quyidagicha ko’rib chiqiladi:
Yangilik kiritilishi bilan kelib chiqqan innovatsiya sharoitida ishchilar
axvolining negativ psixik shaklda bo’lishi;
Ishchilarning harakat, mulohaza, tushuncha, fikrlash, kutish va
emotsional kechinmalar yig’indisida ongli va ongsiz, yashirin yoki ko’zga
tashlanib, ataylab yoki to’satdan bo’lib, negativ psixik ahvol bilan
ifodalanadi.

49
 Psixologik to’siqlar parametrlari sifatida quyidagilar ajratiladi:
1. To’liqlarni tarkib topshiruvi va boshqa odamlarda negativ
munosabatni uyg’otuvchi aniq omillar; Psixologik to’siqning darajasi negativ
holatga ega bo’lgan odamlar soni bilan aniqlanadi;
Ishchilarning negativ munosabat bildirishining harakter va shakllari:
nofaol, faol so’ngi shakllar.
V. I. Antonyuk tadqiqotining ma’lumotlari ko’rsatadiki: psixologik
barerlar ijtimoiy - psixologik tashkilotlarining rivojlanayotgani bo’lib
chiqadi, fazoda va yangilanishining turli bosqichlarida, turli tashkilotlarda,
turli xil toifadagi ishchilarda uning o’lchamlari o’zgaradi.
Psixologik qarshiliklarning shunday transformatsiyasi yangilik
kiritishning turli bosqichlarida har bir aniq holatlarda (ob’ektiv va
sub’ektiv to’siqlar determinantini o’rganish uni turli usullar bilan
boshqarishning yo’llarini ishlab chiqish va tadqiq etishni talab etadi.
M.V.Kroz uning ko’rinishini ijgamoiy o’rgatishi, aniqrog’i, ushbu
urnatishning negativ qutbi deb hisoblaydi. Shunday yo’nalish
muammoning chegarasini kengaytirishga yordam beradi hamda psixologik
to’siqlarda ham salbiy, ham ijobiy qutblarida diqqatni o’rnatadi.
Himoyalanishning barcha turlari umumiy xususiyati - ularni anglay
olmaslik, shuning uchun himoya qiluvchi mexanizmlar ishining faqat
tashqi ko’rinishlarini kuzatsa bo’ladi. Odatiy xulq zaiflashadi: qo’rquv,
o’ziga ishonmaslik, xavotirlanishlar paydo bo’lishi mumkin. Yoqimsiz
ma’lumotni eshitib, inson unga har xil munosabatda bo’lishi mumkin. Tezda
uning ahamiyatini kichraytirish (unga istalmas edi) uni bajarilishiga
imkoniyat yo’qligini bilib O ’ Z xohishlarining darajasini pasaytirish, uning
muvaffaqiyatsizligini omilariga diqqat qilmaslikka urinadi. Psixologik
ximoyaning yaqin o’rganilgan ko’rinishlari maxsus nomlarga ega bo’ldi;
inkor etish, susayishi, ratsionalieatsiya, chiqarib qo’yishi, proektsiya
indentafikatsiya, begona bo’lish, o’rin almashish, kattarsis va boshqalar.
Tarbiyachi pedagogik yangiliklarni yo’qotaman degan paytida ularning
qadrligini tushuna boshlaydi. Oldingi munosabatdan ko’p sinadi va boshdan
quriladi, qadriyatlarni yangi tizimi o’rnatiladi echishlarning tizimlari
o’zgaradi.
Pedagogik jasorat o’z xulqining o’zgarishi haqida echimni qabul
qilishida eng muhim onlardan biri bo’ladi. Shu paytda kuch, vositalar,
noma’lum munosabatda yutuq munosabati qo’rquv va yangilanish bilan
qiziqishlarning aralashmasidan yaratiladi.

50
 Izlanish jasoratining ma’nosi yangilashiga qiziqligining to’g’ri yo’lini
tanlashidan iborat. Kirituvchi jasorat yangilanishni yangiliklar kiritishga
o’tkazib ko’rishda shunday o’tkazishning istagan va zararli natijalarning
solishtirishidan kelib chiqadi.
Pedagog xulqining o’zlashtirish mexanizmlaridan biriga
indentifikatsiya qaraydi. Indentifikatsiya — ongsiz ravishda o’zini boshqa
odam bilan solishtirish va o’zining yoqqan xissiyot sifatlarning unga
o’tkazilishi. Bu o’z individualligining chegaralarini kengaytirish bilan
o’zini boshqa insonga ko’tarib qo’yishi ekan: agar inson o’zining menga
boshqasini kiritsa, uning fikr, his yoki harakatlarini olib keladi. O’zini
«namuna» o’rniga qo’yib ko’rib, o’zining «men» markazini umumiy
fazoda joylashtirib, u mehrlikni, emmotsiyani, boshqasini o’zidek sezish va
uni yaxshiroq bilib olish mumkin, ammo kechinmalarini tushunishi
umumiy his va tuyg’ular orqali individualliklarning «qo’shilishini»
anglatadi, Indentifikatsiya faqatgina o’zini birortasi bilan solishtirganda
emas, balki o’zini ma’lum bir bo’limga, sinfga psixologik tur kurinishida
ishlanadi. Demak, tarbiyachilar, u yoki bu pedagogik oqimining
davomchilar («Zankovetslar» va boshqalar) o’zining ichki dunyosiga
ular tomonidan hurmat qilingan insonlarning qadriyatlarini, o’rnatishlarini
kiritadilar. Pedagogik oqimiga kirilishini o’z hurmatini qadrlash tuyg’uni
shakllantiradi, o’z hurmatani oshiradi, chunki tarbiyachi o’zidan
baland, zo’r hodisaga qarashligini sezadi. Bu tarbiyachiga kuchli bo’lishi
himoyasizlikni echishga yordam beradi.Indentifikatsiya o’zini tarbiyalash
vositasi bo’ladi va uning asosini boshqa odamlar his va ahvoli bilan
emotsional umumiylik sezishganidek emotsiyadan iborat.
Turli xil psixologik himoyalarning ko’rib chiqishni ko’rsatadiki: biri
odamni tinchlantiradi, qadriyatlar tizimini o’zgartiradi va bu tizimga
yangilanishni kiritadi: boshqalar esa yangilanishining inkor etishiga yordam
beradi va o’z ichki «men»ni saqlab qoladi. Lekin pedagogik yangilanishlarni
o’zlashtirishni ijtimoiy himoyasini yaratuvchi ijtimoiy jamoaga, pedagogik
jamiyatga bog’liq. Ijtimoiy - himoya - bu jamiyatda bor bo’lgan xalq
usullari, ular qarama-qarshilikda va tushunmovchilikdan tug’iladi.
Antipedagogik to’siq - jamiyatshunoslik, psixologik adabiyotda
an’anaviy ishlatiladigan tushuncha. Psixologik, ichki shaxsiyat to’siq
tarbiyachining individual hossalardan va o’zi kiradigan jamoaning ijtimoiy
- psixologik belgilardan kelib chiqadi.

51
 Tashqi tomondan bu to’siq ayrim innovatsiyalarga mos bo’lgan jamiyatda
vujudini total stereotiplarni aks ettirgan himoyalash fikrlarida - Prigojin «Ha
lekin...» ko’rinishi bo’yicha yaralgan bir necha pedagogik stereotiplarni ajratadi.
Ularning ko’pchiligi pedagogik yangilashlarning hollarida ishlatiladi. Bir
nechasini sanab chiqamiz:
1. Bizda bu hol bor. Taklif qilinadigan yangilanish bilan o’xshash
belgilari bir misol keltiriladi. Bu holatda opponent farqlarning mazmunini va
o’xshashlikning aldanishini inobatlash lozim. Ikki taraf bahs san’atiga qarab ish
tamomlashga imkoniyat bor, chunki farqlash dalillarga o’xshatish kontr
dalillarini qarshi qo’ysa bo’ladi,
2. «Bu narsa bizda chiqmaydi». Quyidagi yangilanishni imkoniyatsiz
qiluvchi ob’ektiv sharoitlarni, xususiyatlarini sanab chiqiladi, ularning hammasi
apponent uchun taniqli bo’lmaydilar: agar u «o’ziniki» bo’lsa, tashqi tartibining
tushuntirishlari ko’p, agar ichida bo’lsa, joyidagi hossasiga e’tibor beriladi
(«bizda moddiy asos») yo’q.
«Bu narsa bizning asosiy muammolarimizni echmaydi» - radikal
echimlarining tarafdosh fikri. Shu vaqtda innovatsiya haqiqiy rivojlanishning
uncha mard va aktiv bo’lmagan o’tkazuvchining hossalariga ega bo’ladi. Agar
bosh va ikkinchi darajalikning - interpretatsiya ko’rib chiqadigan bo’lsa, olib
qo’yishining imkoni doimo kafolatlanadi.
«Bunisi qayta ishlanishni talab qiladi». Yangilanishda uning haqiqiy
kamchiliklar, chetlanishlar, ishlay olinmagan elementlar chiqib turadi, chunki
har qaysi loyiha ish rejasining ko’rib chiqishiga muxtoj. Lekin shunisi bilan
yangilashni «tayyor emas», «oxirgacha o’ylab olinmagan» va agarda
ishlatishga juda kerakli hossasiga ega bo’ladi.
«Bu erda hammasi ham bir xil bo’la olmaydi» - ayrim detallarning
kesib olishga qarorgohni, shuning uchun yangilashni o’zining pedagogik
potentsiali bo’yicha «begunoh» bo’ladi, «o’rgatiladi», yoki bu sababdan ma’nosiz
bo’lib qoladi, yoki seziladigan taassurotlar bo’lmaydi.
Boshqa fikrlar ham bor. Boshqa mualliflar, bog’chalar tomonidan
chiqariladigan quyidagi yangilanishiga real alternativa tushuniladi. Shunda
apponent parallel innovatorlar bilan raqobat munosabatda qo’yiladi. Bu holat
masala echish muammosini ular orasidagi o’zaro munosabatlar sohasiga
o’tkazadi. Yangilashning hayotiy antipedagogik ongning va yangilanishini
o’zlashtirish bosqichidagi xulqning kelib chiqishini harakterlaydi.
Boshlangan pedagogik jarayon yangilashiga o’tsa, uni to’xtalishiga

52
metodlarning yaxshi ishlab chiqilgan to’plami mavjud. Ular orasida eng keng
tarqalganlarni quyidagilar hisoblanadi:
«konkretlashgan hujjatlarning usuli» - yangilashining, uning mazmunini
hajmining keng tarqalishiga yo’l qo’ymaslik;
«bo’lakli kiritish metodi» - birgina elementning kiritilishi;
«doimiy tajriba metodi» - tajribali stuatsiyada sun’iy ushlab olish;
«hisobot kiritishi metodi» - haqiqiy kiritishning o’zgartirishi;
«paralel kiritishi metodi» - yangilashning eskisi bilan birga vujud
bo’lishi. Elementlarning ko’pchiligi yangilarga almashmaydi, ammo ular bilan
bog’liq bo’lgan yangilanishiga harakatlarni davom etadi.
Psixologik to’siq bilan bog’liq bo’lgan yangilanishga qarshilik degan
o’zgacha ichki sabablar mavjud. Ular orasida o’z omilkor emasligini
ko’rsatishidek, shaxsiy mulkdorsizligidan, o’zining o’z baholash, haqida
xavotirlashdan qo’rquvni aytsa bo’ladi. Innovatsiyalarni o’zlashtirmaslik
sabablaridan biri rivojlanmagan echa olsa bo’ladigan motivatsiyadir, shunda
tarbiyachilarda omadsizliklardan qochishlar usuli bo’ladi.
Ko’pincha psixologik to’siqni ifodalashda «tsentratsiya» tushunchasini
ishlatadilar, bu tushuncha pedagogik jarayon qatnashuvchilar
qiziqishlarining mazmuniy bosqichlarni ko’rsatadi. Qatnashuvchining
shaxsiyat tsentratsiyasi aniqlanadi. Tarbiyachi tsentralizatsiyaning raxbariyat
qiziqishlari: ota-onalar qiziqishlari: kasbdoshlari qiziqishlari; o’quv-fanlar
qiziqishlari; tarbiyalanuvchilar qiziqishlari; tarbiyachining tsentratsiyasi bu
ham uning yo’nalishi, hamda odamlarning qiziqishlarga xavotirlanishi
o’zgacha psixologik murojaatlik, ularga tarbiyachining qaratalishi. Yangi
tarbiyachi uchun o’zining diqqat e’tiborini bir joyga jalb etadi, ham o’z
kechinmalar, o’z xulqiga diqqat qilishi hos. Yosh tarbiyachi yangilashiga
mardona intiladi, o’zining ishonganiga yordam berishga ishonsa. Kichik
yetakchi tarbiyachinig qiziqishlari, kechinmalari ish usullariga o’tadi.
Tajribasi ko’proq ijodli tarbiyachi uchun tarbiyalanuvchilar
qiziqishida markazlashgan. Tarbiyalanuvchini tushunishiga yordam
beruvchi, u bilan muloqot o’rnatish, uning rivojlanishiga yordam
berishga qaratilgan yangilanishlar tarbiyachini qiziqtiradi. Quyidagi
holatda tarbiyachining markazlanishi faqat tarbiyalanuvchilarga ma’lum bir
ma’noni o’tkazish uchungina emas, balki birlamlashuv, ijodiy izlanish va
shaxsiyatining o’sib borishiga qaratilgan. Ilgariroq ko’rsatilgan pedagogik
to’siqlarga ijodiy to’siqlarni kiritsa bo’ladi:

53
 1. Boshqa odamlarga o’xshash, ulardan o’z mulohazalarda, xulqlarda
farqlanmaslikka intilishda ijoddan ustun bo’lishda konformizmga ishtiyoq.
2. Odamlar orasida «oq qora» (o’zgacha) bo’lishi va tentak
ko’rinishidan qo’rquv. Bu ikkala yo’nalishlar tarbiyachining birinchi mustaqil
pedagogik xulqida, birinchi ijodiy mulohazalar, pedagoglar, ota-onalar, bolalar
orasida kerakli taskinlarni topmasa paydo bo’lishi mumkin.
Boshqa insonlarning fikrlarini tanqidlashda va o’zining yoqgirmasligi
uchun agressiv (serjahl) ko’rinishdan qo’rquv, Bizning madaniyat sharoitida
quyidagi fikr keng tarqalgan: agar odamni tanqid qilsang - o’zining
xurmatsizligini bildirasan.
Biror insonning vaziyatni tanqid qilsak, uning tomonidan qasd
qilishidan qo’rquv. Odamni tanqid qilsak, odobda u javob reaktsiyani
qaytaradi. Shu reaktsiyadan qo’rqib, o’z ijodiy tafakkuri - rivojiga to’siq
qo’yishimiz mumkin.
Shaxsiy xavotirlanish, o’ziga ishonmaslik o’zini salbiy o’zlashtirish
(«Men kontseptsiya»), o’z shaxsiyatini baholashda pasayishlar bilan
harakterlangan.
Tafakkur rigidlash («yopishqoqligi»)ni Arxaengelskiy o’zlashtarilgan
bilimlarni ularning xilma-xillik imkoniyatsiz yaxshi tushunib olish degan
hossasi deb ko’rib chiqadi.
Odatiy o’ylash qobiliyati ko’pchilik xollarda yangiliklarni qabul
qilmasdan, ularni chetlab o’tishga olib keladi. Tarbiyachi to’satdan keluvchi
yangiliklarga o’zlashtirmay ijodga intilishga urinmaydi. Tafakkurning yangi
fikrlarga, o’z xulqning modelida doimiy o’zlashtirishda ixchamligi bo’lmasa,
o’zgaruvchan muhitga mos kelolmaysiz dunyo o’zgaradi va har qaysi
odam birgalikda o’zgarishi kerak, aniq to’g’ri tasavvurlar o’zgarmay turib
vujud bo’lmaydi, deb psixika tushunishi kerak. Eskirgan
tasavvurlarning buzulishi tarbiyachining kasbiy bilimda kamchilikka
aylanadi va u yangi taxminlar bilan to’ldirishga urinadi. Lekin buni
o’zgartirish oson emas, chunki o’ylashlar o’rnatilsa, o’z fikrni
o’zgartirmaslikka harakat qiladi,
Shunda paydo bo’lgan qarashlar tasavvurni susaytiradi, ya’ni fikrlarni
chiqarganda ozodlikka chek qo’yadi.
O’tmish yondashuvlarining qotib qolish stereotipi yangi fikrlar va
kashfiyotlar yo’lida turadi. Yangi usullar pedagogik jamiyatda qizg’inlik
tug’diradi, shu holda tarbiyachi o’z kechinmalarini o’z-o’zi bilan
kelishmovchilikka keladi.

54
 Boshqa holda u pedagogik jamoa madaniyatiga moslashadi. Qachonki u
«keraklicha» ish qilsa, o’zining ruhiy sog’lig’ini asray oladi. Lekin bu yomon
ichki kelishmovchiliklarga, yo’qligini sezishga olib keladi.
Pedagogik xulq - bu o’z individualligining maksimal rivojlanishi, o’zini
muhim bo’lishini anglash ekan. Tarbiyachi shuni bilishi kerakki: agar inson
o’zining axloqiy, intellektual bir butunligini buzsa, o’z qadriyat, g’oyalarning
bo’lagidan voz kechsa demak u baxtsiz bo’ladi va ozodligini yo’qotadi.
Ozodlik boshqalarning hurmatini, hamda shaxsini izzat qilishga olib boradi.
Agar o’kituvchi o’zining ichki bir butunligiga etsa boshqalarga qaraganda,
omadi kam bo’lsa ham, lekin o’ziga ishonchi bor, boshqalarning fikrga
qo’shilmasligiga, holat tomonidan engishi bo’lmaydi. Bu hodisa uning ijodiy
ishlab chiqarishni aniqlaydi, chunki u o’z faoliyatining o’zgarishlarini ijobiy
qabul qiladi. Chunki qiyinchiliklar bilan mustaqil kurashganiga tayyor bo’ladi
stereotiv va o’rnatishlarning buzilishlariga imkoniyat bo’ladi. Jamiyatda
shunday maxsus usullar «borki», insonni pedagogik faoliyatni tamomlashga
majbur etadi.
Ijtimoiy to’siqlarni shakllantiruvchi operatsiyalaridan biri ustidan kulishdir.
Insonni enga olish uchun uning o’z bo’lmag’urligini anglab olish va
sezdirish kerak. Boshqa operatsiya - ijtimoiy staTusiyni tekshirish, ham
yuqori, ham past statuslar o’z afzallik va kamchiliklarga ega. Odatda
tarbiyachi afzalliklar va kamchiliklarning qo’shib yozish tarbiyachining
staTusiyni aniqlashdan so’ng va statusga binoan amalga oshadi. Bu narsa
ko’proq o’zini oqlash va o’z mavqeini himoya o’lgan chuqur ehtiyojini
bildiradi. Agar tarbiyachi pedagogik jamoaning kutishlariga munosib
bo’lmasa, unda uyat hissi xis uyg’onadi. Shu hisning tarbiyachi xulqini
«Men - kontseptsiya»gi binoan boshqaradi. Shu kontseptsiya shaxsiy tajriba
emas, balki madaniyat natijasidir. Eng muhim operatsiyalaridan biri -
personifikatsiya ijtimoiy harakatlarni aniqlaydi. Personifikatsiya proektsiya
va indentifikatsiya mexanizmlarni bajaruvi, shunda salbiy qiliq va
uyg’otishlar qanday sabablarga ko’ra mos bo’lgan tarbiyachiga
yo’naltiriladi. Bunday holatda innovator - tarbiyachini salbiy hossalari:
urishqoq, mahmadona, kasbiy bilim va ko’nikmalarni uncha bilmaydi
deb o’zidan qo’shib yozadilar.
Tarbiyachi pedagog faoliyatni olib borishga halaqit beradi. Psixologik
to’siqlar, «komplekslar»ni yaxshi o’zlashtirib boshdan kechib va ulardan
kechishi zarurdir. Pedagogning xulqning va ichki dunyosining
standartlashtirishi pedagogning faoliyatida yo’l yuriq qonunlari juda katta

55
ahamiyatga egaligi bilan kuzatiladi. Ongda pedagogik faoliyatining shaxssiz
tayyor namunalari ko’payib boradi. Biroq jamiyatning rivojlanishi
o’kituvchidan pedagogik xulqni, ya’ni aktiv va tizimli ijodni uning
pedagogik faoliyatida talab qiladi. Tarbiyachining pedagogik faoliyatini
olib borishga halaqit beradigan psixologik to’siqlarni umumlashtirib
yangilik kiritishlarga tarbiyachilarning ko’proq qarshilik bildirishni
keltiradigan sabablarni ta’kidlab o’tish zarur.
1.O’zgarishning maqsadi tarbiyachilarga tushuntirilmagan yashirin va
gapning ikki ma’nosi xavotir va noma’lumlikni keltiradi. Noma’lumdan
qo’rquvi har qaysi yangi usulga o’kituvchilarni yo’llashi mumkin.
2. Tarbiyachilar yangilikni kiritishda rejalashuvida va ishlab chiqarishda
qatnashmaganlar.
Jamoa an’analarini diqqatga olmaslik va o’z ishining odatiy usuli.
Yangi usullarga sub’ektiv munosabati va qo’rquv, status yo’qotish
xislari.
Ish hajmining ko’payishi rahbar tarbiyachilar faoliyatida o’zgarishlarni
rejalashtirmasa, shunda qo’rqish paydo bo’ladi.
Yangilik kirituvchi initsiatori (g’oyali odam) xurmat va ishonchga ega
bo’lmasa. Afsus, ko’pincha o’qtuvchilar loyihaga emas, uning muallifiga
qaraydi. Agar bu insonning hurmati kichik bo’lsa, pedagog uning qadriligiga
qaramay, bu odamga ishonchsizligi uning g’oyasiga o’tkaziladi. Tarbiyachi
ijodining muammolarini shaxsiyatning axloqiy munosabatiga qarab mulohaza
qilish mumkin. Qancha odamdan foydali g’oyalarni topsa, shuncha uning
savobiy kuchiga qaratilgan yoki egoistik hislar uni boshqaradi deb uni
javobgar deb qo’yadi. Agar ijodiy aktivlik asossiz va absolyut qadriyatlarga
e’tiborini qaratmasa, demak bu aktivlik juda xavfli. Yosh tarbiyachining
bilim berish va kasbiy faoliyatida ijodiy rivojlanishi uchun ko’p variantli
echimlarga olib boruvchi mashqlarni topmaganlar. Klari M.Vning «Chet el
pedagogik izlanishlarda ta’limotning pedagogik modellari» monografiyasida
katta sinf tarbiyalanuvchilar bilan mashg’ulotlarni tashkillashtirish asosiga
kiritilgan quyidagi masalalar taqdim etiladi:
Ijodiy yaratishlarda ichki to’siqlarni yo’qotish. Tarbiyalanuvchilar ijodiy
izlanishga tayyor bo’lsa, ularga tarbiyalanuvchilar va tarbiyachilar bilan o’zaro
munosabatlarda o’zida ishonchni o’rnatishga yordam berish lozim. Ularning
qabul qilinadimi yoki ular ustidan kuladimi, xavotirlanishiga yo’l qo’ymasligi
kerak. Ular xato qilishdan qo’rqmasligi kerak:

56
 Ongsizlik ishga e’tibor berish. Agar muammo diqkatning markazida
joylashmasa ham, biz miyaning ongsiz qismi uning ustida ishlaydi. Ayrim
g’oyalar bir oyga chiqib qolsa: ularni vaqtida esalab qolish kerak, hamda
tushuntirib, joylashtirib qo’yish va foydalanishi kerak:
Baholashdan chetda yurish. Bu ham tarbiyalanuvchilarning g’oyalar
oqimini kengaytirish, muammoning ustidan erkin fikrlashiga ko’proq vaqt va
e’tibor berishga imkoniyat beradi.
Tarbiyalanuvchilarga ijodiy izlanish va yangi tasavvur -
bog’lanishlarning topilishi uchun metafora va o’xshatishlarni ishlatilishiga
imkonlar hisobiga kengayadi.
O’rta va oliy bog’chalarda ixtirolar bilan ishlashi obrazli tafakkurga
chaqirish, obrazlarning yaratilishida va ularni anglashiga yo’nalishida
spantallikning birlashuvini kiritadi.
Aqliy mashqlar imkoniyatini berish. Boshqa holatlarda o’rganishi uchun
tarbiyalanuvchilarga mashqlar beriladi; sababi - echimni topish holatda ular
o’zgacha his etadi, o’zini yo’qotishga yo’l qo’ymaslik;
Tasavvurning aktivligini qo’llab - quvvatlash bu ijodiy o’ylashning asosi
bo’ladi. Tasavvurni, hayolni o’z joyiga qo’yish, ularni nazorat qilish. Ichki
ozodalik, yaratib bo’lgandan so’ng, hamma gaplar mulohaza qilinadi va
ko’rinadi;
O’zlashtirishni rivojlantirish, sezish, o’zlashtirishni kengaytirish va
to’ldirishlarni kuchaytirish:
Tarbiyalanuvchilarga ularning ijodiy faoliyatida ma’nosini umumiy
yo’nalishlarini anglashga yordam berish, o’z imkoniyatlarning rivojlanishini
bilish. Shunday tushunchasiz ijodiy faoliyatini kuchaytiradigan mashqlar
o’yin deb o’zlashtiriladi.
Boya sanab o’tilgan maslahatlar erkin muloqotda, fikr-almashuvda,
ijodiy bahslashuvda eksperimental ish jarayonida bo’lib o’tashi mumkin.
Mashg’ulotlarning tashkilotida shart-tarbiyalanuvchilarni ijodga shaxsiy
kiritishi ekan. Shunday ta’lim bilim, idroklarni shaxsiyat sohasining
shakllanishiga kiritadi, katta sinf tarbiyalanuvchilari ochiq, o’zlashtirish
va boshqa nuqtai nazarini tushunishi uchun qobiliyatlarni rivojlantiradi.
Misol uchun qobiliyatlar rivojlanishining natijasini ko’rib chiqamiz:
«Shuni ko’rib o’tish kerakki, hozir nimalarni mulohaza qilsa, hammasi
tushunarmikan... Nimaga u o’z qarashga meni ishontirmoqchi?».
Menimcha: «ma’lumotlarim etarli emas: etmagan to’la - to’kislarni bilib
olsam, yaxshi bo’ladi... U nohaq deb bildiryapmanmi, yoki ochiqchasiga

57
o’z munosabatimni bildiryapman? Bu holda ishonchliroq va men o’z
fikrimni o’zgartirishim kerak»...
Tarbiyalanuvchilarda ijodiy fikrlash rivojlanish metodlarini va
mazmunini didaktik izlash bilim va usullarini shakllantirishda olib keldi.
Shunday tadqiqiy orientatsiya o’quv jarayoniga pedagogik yondashuvni
o’ziga kiritadi, shularda ta’limning maqsadi yosh tarbiyachilarda yangi
tajriba, kasbiy - tadqiqiy faoliyatning qurollanishining, rolli va o’xshatish
modellashlarini o’zlashtirishi imkoniyatini yaratadi.
Bolalar tomonidan mazmunan ma’lumotlarni o’zlashtirishi bilan bog’liq
bo’lgan konkret shakllarda murojaat qilamiz. Ta’lim modellarining misollar
orasida biz muammolarni tizimi echimi asosida ijobiy izlanishning
tashkillashtirishini bahslashuv va didaktik o’yinlarini ajratamiz.
Sanab o’tilgan modellar orasida biz didaktik va rolli o’quv o’yinlarga
alohida joy beramiz.
Didaktik o’yinlar metodikasinnig asosiylari ularning tizimida
o’rnatilgan, shu erda 4 bosqichni ajrata bo’ladi.
Orientatsiya - o’rnatiladigan mavzuning tasavvuri, o’xshatilishi va
uning qoidalar harakteristikasi, o’yin mulohazalarining bayoni, o’yin
o’tkazishda uning sahnalashtirishi, o’yin mazmunining detallar ishlab chiqarishi
katta ahamiyatga ega. Sahna - bu o’yinning tashkiliy va syujetli sxemasi,
umumiy reja, ekan.
Sahna odatda o’z ichiga shunday bilimlarni kiritadi: qiyin holatning tasviri,
o’yin atributlari: o’yin harakatlarining o’yin qatnashuvchilarning repertuar
ishlab chiqarish; o’yin qatnashuvchilar uchun metodik ko’rsatkichlarni
yaratish.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD

58
 “REJA” METOD

Metod magistr (talaba)lar tomonidan muayyan bo‘lim yoki boblar bo‘yicha

o‘zlashtirilgan nazariy bilimlar asosida pedagogik faoliyatni tashkil etishga oid
rejani ishlab chiqish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Uni qo‘llash
magistr (talaba)lardan o‘rganilayotgan mavzu mazmunini puxta o‘zlashtirish,
asosiy g‘oyalarni umumlashtirish, ma’lum tizimga solish layoqatiga ega
bo‘lishni taqozo etadi. Metod magistr (talaba)lar faoliyatini juftlik, guruh va
jamoa asosida tashkil etish imkonini beradi.

Uni ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish, volontyorlik harakatlarini olib

borish, pedagogik amaliyotni tashkil etishda qo‘llash yanada samarali
hisoblanadi.

Odatda rejani ishlab chiqishda pedagogik vaziyat, magistr (talaba)larning

yosh, psixologik xususiyatlari, ma’naviy-ma’rifiy ishning yo‘nalishi, mazmuni
hamda samaradorlikka erishish imkoniyatiga egalik inobatga olinadi.

59
Mashg‘ulotlarda metodni qo‘llash quyidagi tartibda amalga oshiriladi:

Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larni metodni qo’llash tartibi bilan tanishtiradi

Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larni juftlik yoki guruhlarga ajratadi

Professor-o’qituvchi har bir juftlik yoki guruhga individual topshiriq beradi

Topshiriqni bajarish uchun vaqt hajmi (6-10 daqiqa) belgilanadi

Belgilangan vaqt nihoyasiga etgach, juftlik yoki

guruhlar o’z ishlarini namoyish qiladi

Jamoa guruhlarning a’zolariga savollar berib, topshiriqning

mohiyatini yanada to’liq ochilishiga ko’maklashadi

Jamoa professor-o’qituvchi rahbarligida juftlik yoki guruhlar

ishini baholab, eng yaxshi ishni ajratadi

Professor-o’qituvchi jamoa fikriga tayangan holda g’oliblarni

e’lon qiladi va mashg’ulotni yakunlaydi

60
 Odatda, ta’lim va ma’naviy-ma’rifiy ishlarda metod qo‘llanilganida
magistrlarga quyidagi sxema asosida faoliyat yuritish tavsiya qilinadi:

1. O‘quv materialini o‘zlashtirish bo‘yicha:

№ Bo‘lim yoki bob nomi Shakli Kutilayotgan Natija

samaradorlik

1.

2.

3.

...

2. Ma’naviy-ma’rifiy ishlarni rejalashtirish bo‘yicha:

№ Tadbir nomi Shakli O‘tkazilish Mas’ul Ilova

muddati shaxs

1.

2.

3.

...

Izoh: 1. Magistr (talaba)lar metod bilan ishlashda sxemaning “Shakli”

nomli bandida o‘quv materiallarini o‘zlashtirish yoki ma’naviy-ma’rifiy ishlarni
tashkil etishda ularning mohiyatidan kelib chiqqan holda quyidagi shakllarni
ko‘rsatishlari mumkin: suhbat, davra suhbati, bahs-munozara, musobaqa,
bellashuv, test, yozma ish, ijodiy ishlar tanlovi, konferentsiya, seminar, debat,
festival, forum va b.

61
 3. Magistrlar mantiqiy ravishda o‘quv materiallarini o‘zlashtirish yoki
ma’naviy-ma’rifiy ishlarni tashkil etish yuzasidan ko‘rsatilgan shakllarni
qo‘llashdan kutilayotgan samaradorlikni ham asoslay olishlari lozim.
4. Shuningdek, ular o‘quv materiallarini o‘zlashtirish yoki ma’naviy-
ma’rifiy ishlarni tashkil etishga doir shakllarni qo‘llashning natijalari aynan
nimalarda aks etishini ham ifodalay bilishlari lozim.

Nazorat uchun savollar:

1.Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalar fanining

rivojlanish tarixi.
2. Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalar fanining
rivojlanish tarixi bosqichlari
3. Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalar fanining
rivojlanish asoslari
4. Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalar fanining
rivojlanish asoslari yo`nalishlari

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

62
 “Pedagog va tarbiyachilarning innovatsiyalarga munosabati” mavzusida
taqdimot yarating!

4-MAVZU. PEDAGOGIK INNOVATSIYALAR VA ULARNING

JORIYLANISHINI TASHKIL ETISH.
Reja:

1.Innovatsion jarayon ob’ekti. Innovatsiya shartlari - bu kun tartibi.

2.Innovatsion jarayonning jamoa tomonidan amalga oshirilishi
bosqichlari.
3.Boshqaruv maslahati. Innovatsiyalarni tashkil etish va joriy
etishning kompleks - maqsadli dasturlari.

Tayanch tushunchalar va iboralar: intellectual, klassifikatsiya,

“innovatsion ta’lim texnologiyalari”, qoliplashtirish (stereotiplashtirish),
detsentralizatsiya.

Jamiyatimizda iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, madaniy sohalarda bo‘layotgan

o‘zgarishlar kelajakda mamlakatimizning intellektual imkoniyatlarini belgilab
beruvchi va uni rivojlantirishning asosiy sharti hisoblangan ta’lim tizimiga ham
bog’liqekanligini hisobga olish kerak.
Shu bilan birga intellektual salohiyatning o‘sishi, sifat darajasida
rivojlantirish nafaqat ta’lim samaradorligining oshishiga, shu sohadagi tizim
takomillashuviga o‘z ta’sirini o‘tkazibgina qolmay, balki mazkur ijtimoiy

63
tizimning barcha sohalarini o‘sishiga ham sezilarli darajada ta’sir etadi. Shuning
uchun ham bugungi kunda ta’limdagi strategik yo‘nalishlardan biri ta’lim
tashkilotlarining innovatsion faoliyati asosiy omil sifatida belgilab berilayapti.
Ta’lim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib yetish, amaliyotda
ta’lim tashkilotlarini innovatsion jarayonlarga qo‘shilishini taqozo etmoqda,
o‘zini yaratish imkoni mavjud innovatsion maydonda ko‘rish va eng muhimi
aniq yangiliklarni o‘zlashtirishdan iborat. Bu holat bugungi kunda o‘ta
dolzarbligi bilan muhimdir, chunki, ushbu jarayon (innovatsion jarayon) ta’lim
tashkilotlarini yashash sharti (bevosita va ko‘chma ma’noda ham), kelajak
avlodlar va pedagoglar jamoasining aloqalarini ijtimoiy himoyalash sharti bo‘lib
ham xizmat qiladi. Hayot ta’lim tashkilotlari oldiga yangi, mumkin
bo‘lmagandek tuyulgan vazifalarni, ya’ni eskichasiga ishlab turib, aniq
yangiliklarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etishni oldimizga
qo‘ymoqda.
Barcha yangiliklarga o‘ta ehtiyotkorlik bilan yondashadigan, o‘tmish
boyliklarga, tajribalarga e’tiqod ruhida tarbiyalangan, stabillikni yoqtiradigan
keksa avlodni, shuningdek hech qanday o‘zgarishlarni xohlamaydigan
pedagoglarni ham tushunish mumkin. Bunday holatda “innovatsion jarayonlar
orqasidan quvish” bugungi kun hayotimizning ajralmas qismi ekanligini ham
tushunish zarur. Xohlaymizmi yoki yo‘q bizning ta’lim tashkilotlari devorining
orqasida bozor va bozor munosabatlari jarayoni ketayapti. Bu jarayon
to‘o‘ridan-to‘o‘ri bizga tegishlidir, chunki ta’lim tashkilotlari o‘rtasidagi raqobat
tushunchasi ularni raqobat qobiliyati, ta’lim sifati, ijtimoiy buyurtmalar
bularning hammasi turmushimizga kirib kelayapti.
Bu jarayon biz yashayotgan muhit, hayot tarzi ekanligini har doim xis etib
turishimiz kerak. Bu jarayonga qarshi turish befoyda va havflidir. Biz tanlash
imkoniyatiga ega emasmiz va ushbu tezkor jarayon (quvish jarayoni) da ishtirok
etishga majburmiz. Mazkur jarayonda eng muhimi aql bilan, foydali tarzda, o‘z
tashkilotimiz uchun ishtirok etishdan iborat. Ko‘pchilik 7 mutaxassislar fikricha,
o‘zgarishlarga qobiliyat, bugungi kunda rivojlanishning hal qiluvchi omili, u
yoki bu ta’lim tashkilotlarining raqobat qobiliyatini ta’minlovchi asosiy omil
deb hisoblaydilar.
Bugungi kunda bog’cha va oliy ta’lim tizimidagi an’anaviy va ommaviy
ko‘rinishdagi ta’lim va tarbiya jarayonlari o‘rniga ta’lim tashkilotlari
rivojlanishida o‘ziga xos yangilik bo‘lib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda.
Innovatsiya (in-“lik”, novus-“yangi”) yangilik kiritish, yangilik degan ma’noni
anglatadi. “Innovatsion ta’lim” deganda odatda o‘quv jarayoniga yangi (foydali)

64
elementlar olib kirish tushuniladi. Shuning uchun ta’lim tizimida innovatsiya
o‘zgartirish bilan bevosita bog‘liq. Bunday o‘zgartirishlar ta’lim tizimining: -
maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli va
boshqaruv tizimiga; - pedagogik faoliyatdagi o‘ziga xoslik va o‘quv-bilish
jarayonini tashkil etishga; - ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash
tizimiga; - o‘quv-metodik ta’minotiga; - tarbiyaviy ishlar tizimiga; - o‘quv reja
va o‘quv dasturlariga; - tarbiyalanuvchi va tarbiyachi faoliyatiga boo‘liq.
Yangilik tarixiy aspektda nisbiylik ahamiyat kasb etadi. Yangilik aniq tarixiy
xarakterga ega, ya’ni o‘z vaqtidan oldin paydo bo‘lishi mumkin, o‘z vaqtida
me’yor bo‘lishi yoki eskirishi ham mumkin. Bog’cha yoki oliy tizimning
rivojlanish jarayonida, ehtimol ta’lim tizimi butunicha: - absolyut yangiligi
(o‘xshashi, prototipning yo‘qligi); - nisbatan yangiligi; - o‘ziga xos, ixtirochiligi
ko‘rinishidagilar hisobga olinadi. Yangilik xillari (tiplar) bog’cha va oliy
tizimda turlicha asoslarga ko‘ra guruhlanadi: Birinchi klassifikatsiya (guruh)
yangiliklarni kiritish, bog’cha va oliy tizimda sodir bo‘ladigan pedagogik
jarayonga aloqadorligi bilan asoslanadi.
Ushbu jarayonni tushunishga tayanib, quyidagi ko‘rinishdagi yangilik
xillarini ajratish mumkin:
- ta’lim maqsadi va mazmuniga;
- pedagogik jarayon metodikasi, vazifalari, usullari, texnologiyalarga;
- ta’lim va tarbiyani tashkil etish shakllari va vositalari;
- rahbariyat, pedagog va tarbiyalanuvchilar faoliyatiga.
Ta’lim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya (guruh) yangilikni kiritish
masshtabi (hajmi) belgisiga asoslanadi. Bu yerda quyidagi o‘zgarishlarni ajratish
mumkin:
- bir-birlari bilan bog’liq bo‘lmagan lokal va alohida (bir tomonlamalilik);
- kompleks, o‘zaro bir-biri bilan boo‘liq;
- butun bog’cha va oliy tizimni qamrab oluvchi, tizimli.
Uchinchi klassifikatsiya (guruh) innovatsion imkoniyatlarga qarab amalga
oshiriladi. Bu holatda e’tiborga olinadi:
- ta’lim dasturlari, o‘quv rejalar, tuzilmalarni takomillashtirish, ixtirochilik,
ko‘rinishlarni o‘zgartirish bilan bog’liqma’lum va qabul qilinganlarni
modifikatsiyalash;
- kombinatorlikka (o‘zgartirishlar) xos yangilik kiritish;
- radikal o‘zgartirishlar.
Yangilik kiritishning to‘rtinchi klassifikatsiyasi (guruh) oldingilariga
nisbatan belgilariga asoslanib, guruhlanadi. Bunday yondashuvda yangilik o‘rin

65
almashuvchi, bekor qilinuvchi yoki ochib beruvchilarga qarab belgilanadi. Bu
holatda bog’cha va oliy tizimda yangilanish manbai sifatida:
- mamlakat, region, shahar, tumanning ehtiyoji sifatidagi ijtimoiy
buyurtmasi; - ijtimoiy buyurtmani region va viloyat ahamiyatiga molik qonun va
hujjatlarda aks etishi;
- inson to‘o‘risidagi kompleks fanga erishish, ilo‘or pedagogik tajriba;
- xato va kamchiliklarni sinashda rahbar va pedagoglarning intuitsiyasi va
ijodkorligi;
- tajrib-sinov ishlari;
- chet el tajribalari.
Mamlakatimizda rivojlanib borayotgan innovatsion siyosat ta’lim oldiga
muhim va mas’uliyatli vazifalarni qo‘ymoqda. 2006 yil iyul oyida Sankt-
Peterburg shahrida “Sakkizlik guruhi” tomonidan Sammitda qabul qilingan
“XXI asrda innovatsion jamiyat uchun ta’lim” to‘o‘risidagi hujjat o‘oyalarini
yiriklashtirishni hisobga olishni va muammoning yechimini talab etadi. Fanni va
innovatsiyani kelajakda rivojlantirish strategiyasida “innovatsion insonni”
yaratish, ya’ni ishlashidan qat’iy nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil
bo‘lishi kerak. Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga
kelmoqda.
Hozirgi milliy loyihalar saytida “innovatsion ta’lim” iborasi paydo
bo‘lmoqda va unda aytilishicha innovatsion ta’lim o‘qitishni yangi bilimlarni
yaratish jarayonida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu esa bugungi kunda
mavjud “Innovatsion ta’lim texnologiyalari” tushunchasi bilan yangi
“innovatsion ta’lim” tushunchalarini bir-biridan ajratishni talab etmoqda. Ta’lim
sohasi – mamlakatimizda birinchilardan bo‘lib faol innovatsion harakatni
boshladi. Ma’lum bosqichda XX asr oxirlarida bunday harakatlar yo‘lga
qo‘yilgan edi. Masalan, 9 A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan o‘qitishni
jamoaviy o‘qitish, D.B.Elkonin, V.V.Davыdov, L.V.Zankovlar tomonidan ilgari
surilgan rivojlantiruvchi innovatsion ta’lim to‘o‘risidagi qarashlar o‘z vaqtida
ma’lum ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga boshqa innovatsion ta’lim
texnologiyalari: dialektik o‘qitish usullari (A.I.Goncharuk, V.L.Zarina),
o‘qitishning individual yo‘nalishli usuli (A.A.Yarulov), “Ekologiya va
dialektika” (L.V.Tarasov), evristik o‘qitish (A.V.Xutorskoy) dialog madaniyati
(V.S.Bibler, S.Yu.Kurganov), loyihali o‘z-o‘zini refleksiya
(G.P.Shedrovitskaya) va b.q.larni keltirish mumkin.
Yuqoridagi keltirilgan texnologiyalar o‘qitishda o‘zlashtirishni yuqori
ko‘tarish, o‘quv jarayonida qiziqtirishni, o‘quv materialini tushunishni

66
yaxshilashni, funksional savodxonlikni shakllantirishni, loyihali savodxonlikni,
nazariy tafakkurni, ekologik va iqtisodiy tafakkurni, kommunikativlikni,
ijtimoiy faollikni, fuqarolik ongini, o‘z-o‘zini anglash va boshqa vazifalarni hal
etishga yo‘naltirilgan edi.
Hozirda boshqa faoliyat sohalari, jumladan, ishlab chiqarish
rivojlanishining innovatsion yo‘liga o‘tgach, ta’lim sohasi ularga faqat
yyetakchilarni tayyorlash funksiyasini bajardi. Lekin aslida esa boshqacha
ko‘rinish ko‘zga tashlanadi. Ilgari jamiyat uchun uncha ko‘p bo‘lmagan va
mustaqil shakllangan innovatorlar yetarli edi. Yuqorida sanab o‘tilgan ta’lim
texnologiyalari uchun innovatorlar faqat pedagoglar edi va ularning
innovatsiyalari tarbiyalanuvchilarda zaruriy sifatlarni shakllanishiga
yo‘naltirilgan bo‘lib, innovatsion tafakkur va qobiliyatni innovatsion faoliyatiga
yo‘naltirishga e’tibor qaratilmagan. Bildirilgan fikrlar “innovatsion ta’lim
texnologiyalari” va “innovatsion ta’lim” tushunchalarini quyidagi tarzda ajratib,
alohida qarab chiqishni talab etadi:
- innovatsion ta’lim texnologiyalari va dasturlari ;
– bu barcha ta’lim texnologiyalari, yaratuvchi va ularni rivojlantiruvchi
pedagog innovatsion faoliyatining natijasi hisoblanadi.
Innovatsion ta’lim – bu shunday innovatsion ta’lim texnologiyalari va
dasturlariki, unda pedagog innovsion faoliyati natijasi bo‘lib, o‘qitilayotganlar
innovatsion o‘oyalarini yaratuvchisi (generatsiya) hisoblanadi; ishlab
chiqarishning monoinnovatsionligi (mutaxassislar innovatsiyasi) ta’limning
monoinnovatsion - (pedagog innovatsiyasi) emasligiga to‘o‘ri keladi, uning
innovatsiyaligi, pedagog innovatsiyaligi, ularning oqibati, o‘qitilayotganlarning
innovatsiyasidir. Bu o‘rinda masalaning dolzarbligi mavjud “mono”innovatsion
ta’lim texnologiyalarini “bi”-innovatsion xolatigacha rivojlantirishdan iborat.
Bular bir qator chet el tarbiyalanuvchilari misolida ular tomonidan yaratilgan
tajribalar, ixtirolar misolida o‘z amaliy isboti bilan tasdiqlangan. Bu o‘rinda
zamonaviy fan yutuqlari asosida kuchli, talantli tafakkur orqali amalga 10
oshirilishini, ya’ni ixtiroli masalalarni hal etish nazariyasi IMEN yo‘li bilan hal
etish mumkinligi isbotlangan.
Bir qator rivojlangan mamlakatlar ilmiy labaratoriyalarida (IMEN)
IMENpedagogikaga “bilimlarni ixtiro qilish” deb nomlangan yangi metod
yaratildi. IMEN ning integratsiya asoslari eng ko‘p tarqalgan barcha innovatsion
pedagogik texnologiyalar bilan birgalikda ishlab chiqildi. Buning qo‘shimcha
samarasi – turli pedagogik texnologiyalarni amaliy dialektika tilida yozib
chiqish imkonini beradi. Dunyodagi global o‘zgarishlar jarayoni,

67
mamlakatimizdagi iqtisodiy va ijtimoiy– madaniy sohalardagi o‘zgarishlar,
ta’lim tizimida tayyorlanayotgan mutaxassislarga jiddiy e’tibor qaratishni taqozo
etadi.
Pedagogik ta’lim sohasida 80-90 yillarda kadrlarni tayyorlash, qayta
tayyorlash va malaka oshirish tizimi yagona va yaxlit tizim sifatida innovatsion
xarakter kasb etib, quyidagi jarayonlarga e’tiborni qaratganini ko‘ramiz:
- ta’lim alohidaligi (detsentralizatsiya) ma’lum regionlarda ushbu sohani
mustaqil rivojlantirish va ma’lum mutaxassislarga “buyurtma portfeli” ni
shakllantirish imkonini berdi;
- oliy o‘quv yurtlarini demokratlashtirish, pedagogik jarayonni tashkil
etishning shakl, vosita va shartlarini belgilashda mustaqillikni ta’minlovchi
imkoniyatni berdi;
- umumta’lim tashkilotlarini tiplariga muvofiq tarzda pedagog uchun
o‘zining pedagogik faoliyatini loyihalash va tarbiyalanuvchilarni rivojlantirish
vositasi sifatida o‘zi o‘qitadigan o‘quv fanidan foydalanishda erkinlik berish va
bu borada umumta’lim bog’chalarining ehtiyojini hisobga olish uchun
imkoniyatlar berdi;
- olinayotgan pedagogik ta’lim mazmuni va darajasini tanlash imkonini o‘z
ichiga oluvchi individual ta’lim dasturlarini ishlab chiqishga mo‘ljallangan
tarbiyalanuvchining shaxsiy qiziqishlarini qoniqtirish zaruratini ko‘zda tutadi;
- uning turli darajadagi imkoniyatlar asosida qisqa muddat ichida
professional ta’lim beruvchi mutaxassislarni tayyorlash imkonini beradi.
Yuqorida aytib o‘tilgan jarayonlar ma’lum davrlarda kuchli ta’sir etilgan
bo‘lsada, bu o‘rinda an’anaviy tarzda kadrlar tayyorlashga nisbatan innovatsion
jarayonlar o‘rtasida ma’lum dialektik o‘zaro boo‘liqlik mavjudligini e’tirof
etgan holda, an’anaviy va innovatsion ta’limning har birini o‘ziga xos jihatlariga
e’tiborni qaratmasdan bo‘lmaydi.
An’anaviy pedagogik ta’lim mazmuni va tashkil etishi jixatidan aniq o‘quv
fani bo‘yicha mutaxassis tarbiyachilarni tayyorlashga qaratilgan. Kasbiy-
pedagogik tayyorgarlikdagi an’anaviy tizimda, faoliyatli yondashuv asosida
o‘quv-tarbiyaviy jarayon yotadi va bu jarayonda ishtirokchilar o‘rtasidagi
munosabatlar sub’ekt-ob’ekt tarzida yo‘lga qo‘yilgan. Bu yerda sub’ekt-
tarbiyachi ma’lum chegaralangan sharoitda bo‘lib, uning faoliyatini o‘quv reja
va o‘quv dasturi boshqaradi va hamda munosabatlar qat’iy belgilab qo‘yilgan.
Ob’ekt-bola ma’lum darajadagi bilim hajmi bilan chegaralangan.
An’anaviy ta’lim mazmun jihatidan o‘zaro bog’liqavtonom faoliyat bilan
belgilangan: tarbiyachini o‘qitish faoliyati va bolani o‘quv bilish faoliyati;

68
o‘qiyotgan bola tarbiyachi rejasining ijrochisi va boshqaruv ob’ekti bo‘lib
faoliyat ko‘rsatadi. An’anaviylikdagi o‘quv jarayonida o‘zaro faoliyat taqlid
qilish, imitatsiya, namuna bo‘yicha faoliyat ko‘rsatish, ijtimoiy va shaxslararo
o‘zaro ta’sirning bir xildaligi, tashqi nazorat va natijani baholash, bularning
barchasi bilish motivlarini qisqartirish, bilish motivlarini kengayishiga imkon
bermaydi.
1990-2000 yillar davomida nazariya va amaliyotda pedagogik ta’limga
yangicha yondashuvlar ishlab chiqildi. Amaliy jarayonlar “yuqoridan” va
“quyidan” boshlandi. “Yuqoridan” harakat oliy ta’limga yangi o‘quv rejalarini
joriy qilinishi bilan boshlanadi. Yangi o‘quv rejalariga ko‘ra oliy ta’lim o‘quv
fanlarini kurslar bo‘yicha mustaqil o‘tish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bunday
“demokratik erkinlik” kafedralar va fakultetlar tomonidan o‘zgacha ijodkorlik
bilan qabul qilindi va bu “quyidan” bo‘layotgan o‘zgarishlar ko‘plab “pedagog-
novator”lar harakatini yuzaga keltirdi. Innovatsion harakatlarni bir nechta
jumladan, tashkiliy, mazmunli, metodik ko‘rsatkichlari yuzaga keldi va
amaliyotga joriy qilindi. Ushbu xolatlar ko‘plab pedagogika va psixologiya
kefedralar yio‘ilishlarining asosiy masalasi sifatida muhokamaga qo‘yildi hamda
davlat o‘quv rejasi, dasturlari asosida har bir oliy o‘quv yurti o‘zlarining ishchi
o‘quv reja va ishchi o‘quv dasturlarini ishlab chiqishga kirishildi.
Bu esa joylarda har bir fan o‘qitilishining innovatsion texnologiyalarini
joriy etish va qo‘llash uchun imkoniyatlarni berdi. Mazkur o‘zgarishlar
respublikadagi barcha oliy o‘quv yurtlari o‘quv rejalariga pedagogik-psixologik
fanlar hajmini 20-25% gacha ortishiga sababchi bo‘ldi.
Innovatsion faoliyatning muhim komponentlari Hozirgi davr ta’lim
taraqqiyoti yangi yo‘nalish – innovatsion pedagogikani maydonga olib chiqdi.
‘Innovatsion pedagogika’ termini va unga xos bo‘lgan tadqiqotlar O‘arbiy
Yevropa va AQShda 60-yillarda paydo bo‘ldi. Yangilik kiritishning sotsial-
psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers tomonidan ishlab chiqilgan.
U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa(tip)lari tasnifini, uning
yangilikka bo‘lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi.
Innovatsiya (inglizcha innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir.
A.I.Prigojin innovatsiya deganda muayyan ijtimoiy birlikka - tashkilot, aholi,
jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turo‘un unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga
muvofiq o‘zgarishlarni tushunadi. Bu 12 innovator faoliyatidir. Tadqiqotchilar
innovatsion jarayonlar tarkibiy qismlarini o‘rganishning ikki yondashuvini
ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va alohida-alohida kiritilgan
yangiliklarni o‘zaro ta’siri mikrosathi.

69
 Birinchi yondashuvda hayotga joriy etilgan qandaydir yangi g‘oya
yoritiladi.
Ikkinchi yondashuvda alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o‘zaro
ta’siri, ularning birligi, raqobati va oqibat natijada birining o‘rnini ikkinchisi
egallashdir. Olimlar innovatsion jarayon mikrotuzilmasini tahlil qilishda
hayotning davriyligi konsepsiyasini farqlaydilar. Bu konsepsiya yangilik
kiritishga nisbatan o‘lchanadigan jarayon ekanligidan kelib chiqadi.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jarayoni sxemasi beriladi. U
quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:
1. Yangi o‘oya tug‘ilishi yoki yangilik konsepsiyasini paydo qilish
bosqichi, u kashfiyot bosqichi deb ham yuritiladi.
2. Ixtiro qilish, ya’ni yangilik yaratish bosqichi.
3. Yaratilgan yangilikni amalda qo‘llay bilish bosqichi.
4. Yangilikni yoyish, uni keng tadbiq etish bosqichi.
5. Muayyan sohada yangilikning hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda
yangilik o‘zining yangiligini yo‘qotadi, uning samara beradigan muqobili paydo
bo‘ladi.
6. Yangi muqobillik asosida, almashtirish orqali yangilikning qo‘llanish
doirasini qisqartirish bosqichi. Yangilik kiritishning tizimli konsepsiyasi
mualliflari innovatsion jarayonlarning ikki muhim shaklini farqlaydilar. Birinchi
shaklga yangilik kiritishni oddiy ishlab chiqish kiritiladi. Bu ilk bor mahsulot
o‘zlashtirgan tashkilotlarga taalluqlidir. Ikkinchi shaklga yangilikni keng
ko‘lamda ishlab chiqish taalluqlidir. Yangilik kiritish ham ichki mantiq, ham
vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-muhitga o‘zaro ta’sirini
ifodalaydigan dinamik tizimdir.
Pedagogik innovatsiyada ‘yangi’ tushunchasi markaziy o‘rin tutadi.
Shuningdek, pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va sub’ektiv yangilikka
qiziqish uyo‘otadi. Xususiy yangilik joriy zamonaviylashtirishda muayyan tizim
mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni ko‘zda tutadi. Murakkab va progressiv
yangilanishga olib keluvchi ma’lum unsurlarning yio‘indisi shartli yangilik
hisoblanadi. Mahalliy yangilik konkret ob’ektda yangilikning foydalanishi bilan
belgilanadi. Sub’ektiv yangilik ma’lum ob’ekt uchun ob’ektning o‘zi yangi
bo‘lishi bilan belgilanadi. Ilmiy yo‘nalishlarda yangilik va innovatsiya
tushunchalari farqlanadi. Yangilik - bu vositadir: yangi metod, metodika,
texnologiya va boshqalar. Innovatsiya jarayoni tarkibiy tuzilmalar va
qonuniyatlarni qamrab olgan tizimdan iboratdir.

70
 Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni kechishining 4 ta
asosiy qonuniyati farqlanadi: − pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz
bemaromlik qonuni; − nihoyat amalga oshish qonuni; − qoliplashtirish
(stereotiplashtirish) qonuni; − pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va
qaytishi qonuni. Ayovsiz bemaromlik qonunida pedagogik jarayon va hodisalar
to‘o‘risidagi yaxlit tasavvurlar buziladi, pedagogik ong bo‘linadi, pedagogik
yangilik baholanadi va u yangilikning ahamiyati va qimmatini keng yoyadi.
Nihoyat amalga oshish qonuni yangilikning hayotiyligi bo‘lib, u erta yo kech,
stixiyali yoki ongli ravishda amalga oshadi. Qoliplashtirish (stereotiplashtirish)
qonuni shundan iboratki, unda pedagogik innovatsiya fikrlashni bir qolipga
tushirish va amaliy harakatga o‘tish tendensiyasiga ega bo‘ladi. Bunday holatda
pedagogik qolip (stereotip) qoloqlikka, boshqa yangiliklarning amalga oshish
yo‘liga to‘siq bo‘lishga majbur bo‘ladi. Pedagogik innovatsiyaning davriy
takrorlanishi va qaytishi qonunining mohiyati shundaki, unda yangilik yangi
sharoitlarda qayta tiklanadi.
Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini
farqlaydilar:
1. Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali o‘tadi, ya’ni innovatsion jarayonda
unga bo‘lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart
sharoitlari tizimi, usullari va yo‘llariga ongli munosabat bo‘lmaydi.
2. Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan
faoliyat mahsulidir. Oliy bog’cha innovatsion jarayonlari negizida quyidagi
yondashuvlarni belgilash mumkin:
− madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi)
yondashuv;
− shaxsiy faoliyat jihatidan (ta’limdagi yangi texnologiyalar) yondashuv;
− ko‘p sub’ektli (dialogik) yondashuv, kasbiy tayyorgarlikni
insonparvarlashtirish;
− individual-ijodiy (tarbiyachi va bolalarning o‘zaro munosabatlari)
yondashuv. Tarbiyachi va bola o‘rtasidagi muloqot namunasining o‘zgarishi
innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar an’analarda
bo‘lganidek, qistovlar, hukmga bo‘ysunish kabi unsurlardan holi bo‘lishi lozim.
Ular tenglarning hamkorligi, o‘zaro boshqarilishi, o‘zaro yordam shaklida
qurilgan bo‘lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyati bu
tarbiyachi va bolaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat quyidagi
asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:
− kasbiy faoliyatning ongli tahlili;

71
 − me’yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;
− kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;
− dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo‘lish;
− o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z turmush tarzi va intilishlarini
kasbiy faoliyatida mujassam qilish. Demak, tarbiyachi yangi pedagogik
texnologiyalar, nazariyalar, konsepsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi,
tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ‘ibotchisi sifatida namoyon bo‘ladi.
Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta’lim taraqqiyoti sharoitida tarbiyachi
innovatsiya faoliyatiga bo‘lgan zaruriyat quyidagilar bilan o‘lchanadi:
• ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta’lim tizimi, metodologiya va o‘quv
jarayoni texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda
tarbiyachining innovatsiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish,
o‘zlashtirish va foydalanishdan iborat bo‘ladi;
• ta’lim mazmunini insonparvarlashtirish doimo o‘qitishning yangi
tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;
• pedagogik yangilikni o‘zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan
tarbiyachining munosabati harakteri o‘zgarishi. Tarbiyachining innovatsion
faoliyati tahlili yangilik kiritishning samardorligini belgilovchi muayyan
me’yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me’yorlarga - yangilik,
maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovatsiyani
ijodiy qo‘llash imkoniyatlari kiradi Yangilik pedagogik yangilik me’yori sifatida
o‘zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi.
Pedagog olimlar yangilikning qo‘llanish mashhurligi darajasi va sohasiga ko‘ra
farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, sub’ektiv darajalarini
farqlaydilar. Maqbullik me’yori tarbiyachi va bolaning natijaga erishish uchun
sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik, pedagogik yangilik o‘z
mohiyatiga ko‘ra ommaviy tajribalar mulki bo‘lib qolishi lozim.
Pedagogik yangilik dastlab ayrim tarbiyachilarning faoliyatiga olib kiriladi.
Keyingi bosqichda - sinalgandan va ob’ektiv baho olgandan so‘ng pedagogik
yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi. V.A.Slastenin o‘tkazgan
tadqiqotlar tarbiyachining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash
imkoniyatlarini beradi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat:
• mo‘ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari
muvaffaqiyatini bashorat qilish;
• kelgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o‘zidagi va uni tatbiq
qilishdagi kamchiliklarni aniqlash;

72
 • yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini
tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;
• yangilikni tatbiq etishning muvaffaqiyatlilik darajasini tekshirish;
• yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho
berish.
Tarbiyachining innovatsion faoliyati o‘z ichiga yangilikni tahlil qilish va
unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini
shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho
berishni qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi pedagog
shaxsiyati bilan belgilanadi. Tarbiyachini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki
yo‘nalishda amalga oshirilishi lozim:
− yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;
− yangicha harakat qila olishga o‘rgatish. Oliy bog’cha tarbiyachisining
innovatsion faoliyati oliy bog’cha pedagogikasining bosh muammolaridan
biridir.
Tarbiyachi innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri
yuksak professionalizm – akmeologiya, yunoncha eng oliy nuqta, eng gullagan
davr, yuksak professionalizm ma’nolarini beradi. Kasbiy intelletual yetuklik va
mahoratni bildiradi. Yuksak professionalizmga erishishning omillari sifatida
quyidagilar ko‘rsatiladi:
• iste’dod nishonalari;
• uquvlilik;
• qobiliyat;
• iste’dod;
• oila tarbiyasi sharoiti;
• o‘quv yurti;
• o‘z xatti-harakati.
Akmeologiya ilmiy nuqtai nazardan professionalizm va ijod munosabatida
olib qaraladi. Bunda quyidagi kategoriyalar farqlanadi:
• ijodiy individuallik;
• o‘zining o‘sish va takomillashish jarayoni;
• o‘z imkoniyatlarini amalga oshirish sifatidagi kreativ tajribasi.
Tarbiyachining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat:
• intellektual - ijodiy tashabbus;
• bilimlar kengligi va chuqurligi intellektual qobiliyati;
• ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan
yaratuvchilikka kurashchanlik qobiliyati;

73
 • axborotlarga tashnalik, muammolardagi g‘ayri odatiylikka va yangilikka
bo‘lgan histuyo‘u, professionalizm, bilishga bo‘lgan chanqoqlik. Tarbiyachi
innovatsion faoliyatining eng muhim komponentlaridan biri kreativlikdir. 16
Kreativlik termini angliya-amerika psixologiyasida 60-yillarda paydo bo‘ldi. U
individning yangi tushuncha yaratishi va yangi ko‘nikmalar hosil qilish
qobiliyati, xislatini bildiradi.
Ta’lim tizimida innovatsion uslublarni ishlab chiqishning zaruriyati Hozirgi
sharoitda innovatsion faollik oliy ta’limning ham mazmun hamda tashkiliy
tuzilmaviy jihatdan qayta ishlab chiqish bilan bevosita boo‘liq. Bu
jarayonlarning asosi bo‘lib oxirgi uch, o‘n yillikda pedagogik ta’lim nazariyasini
tezkor ishlab chiqilishi bo‘ldi. (A.A.Abdulina, Ye.V.Bondarevskaya,
V.I.Zagvyazinskiy, V.S.Ilin, N.M.Kan-Kalik, V.A.Slastenin va b.q) Pedagogik
ta’lim rivojlanishining zamonaviy innovatsion yo‘nalishlarini ichida xususiy
innovatsion nazariyani shaxsiy (xususiy) yo‘nalishli ta’lim sohasidagi
ishlanmalarni, ta’limni tashkiliy-tuzilmaviy modelini, ta’limni ko‘p darajali
tizimini rivojlantirishni ajratib ko‘rsatish mumkin. Oxirgi o‘n yillikda pedagogik
innovatikani nazariy asoslari ishlab chiqilyapti. Ayniqsa, K.Anglovskiy M.V.
Klarin, V.Ya.Lyaudis, M.N.Potaщnik, S.D.Polyakov, T.I.Shamova,
O.T.Xomeriki, N.R.Yusupbekova, V.A.Slastenin va b.q.larning ishlarida
pedagogik professionalizmni rivojlantirishning o‘ziga xos tomonlarini aniqlash
va oliy ta’limda o‘qitish jarayonida bo‘lg‘usi tarbiyachining innovatsion
imkoniyatlarini rivojlantirish olib borilayotgan ilmiy-tadqiqotlarning bahs
mavzusi bo‘lib qolmoqda.
Shaxsiy yo‘nalishli ta’lim konsepsiyasi madaniy-tarixiy va faoliyatli
yondashuvga asoslanadi (L.S.Vыgotskiy, A.A.Leontev, D.B.Elkonin,
E.V.Ilenko, V.V.Davыdov, G.P.Shedrovitskiy, A.G.Asmolov) va bugungi kunda
umummetodologik jihatdan V.V.Serikov, V.G.Sukerman, V.P.Zinchenko,
L.N.Kulikovlarning ishlari alohida ahamiyatga molik. Tashkiliy-boshqaruv
darajasida ushbu muammo bilan M.N.Kostikov, V.A.Boltovlar shuo‘ullangan.
Ushbu konsepsiyaning yyetakchi g‘oyalaridan biri pedagogik ta’limda predmetli
tayyorlashning roli va o‘rnini anglab yetish, predmetlarni o‘zlashtirish bilan
asosiy e’tibor tarbiyalanuvchilarni rivojlantirish vositasi sifatida predmetni
o‘qitishga asosiy maqsad qaratiladi. Ushbu konsepsiyaning boshqa bir o‘oyasi
o‘quv shakllarini konstruksiyalash bilan bog’liqbo‘lib, bunda ta’lim jarayoni
yagona jarayon sifatida qaraladi, (xususiy o‘quv faoliyati) unda materialni
anglab yetish va tadqiqot ishi birgalikda bo‘lg‘usi pedagogning shaxsiy
pedagogik pozitsiyasi bo‘lib shakllanadi. Mazkur yondashuvda asosiy talablar

74
quyidagi izchillikda: shaxs o‘zi uchun va boshqalar uchun ham asosiy boylik
bo‘lib, bunda ta’lim-oliy ta’limdagi yaxlit pedagogik jarayon sifatida
yo‘naltirilgan shaxsni o‘zgartirishga qaratilgan jarayondir.
Bunday ta’limning bosh natijasi egallangan bilim, ko‘nikma va malakalar
emas, balki shaxs o‘sishiga qobiliyat, empatik o‘zaro munosabatlar va shaxsiy
samaradorlikka qaratilgan yuqori ijtimoiy faollik tushuniladi. Hayotiy kelajakni
amalga oshirish uchun inson ongli tarzda qayta o‘z-o‘zini faoliyatini yo‘lga
qo‘yadi va buning uchun ta’lim jarayoni imkoniyatlaridan foydalanadi. Ayniqsa,
bu jarayon bola yoshi davri, yoshlik davri ayni ushbu jarayonni yo‘lga qo‘yish
uchun muhim bosqich davri hisoblanadi. Ushbu konsepsiyaning keyingi o‘oyasi
pedagogik sub’ektivlikni rivojlanishi bilan boo‘liq: bola “o‘rganuvchi”,
“tarbiyalanuvchi”, “o‘qitadigan” pozitsiya orqali o‘tadi. Agar oliy o‘quv yurti
“o‘qish joyi va vaqti emas, balki yigit va qizlarni katta bo‘lish
maydoni”(D.B.Elkonin) deb qaralsa, u holda ushbu oliy o‘quv yurtidagi
pedagogik jarayon uni amalga oshirish orqali ta’lim olayotgan bolaning o‘z-
o‘zini rivojlantirishini faollashtiruvchi, hech bir narsa bilan qiyoslab
bo‘lmaydigan pedagogik jarayonni ijodiy-o‘zini qayta qurish sub’ekti ham bola,
ham pedagog uchun imkoniyatlar hisoblanadi. Tarbiyachi faoliyati ham
o‘zgaradi: “usta” ishlari orqali bilimlarini pedagogik texnologiya asosida
yetkazishdan, bolalarda pedagogik qobiliyatni shakllantirish maqsadida
birgalikdagi faoliyatni tashkil etuvchi “maslahatchi” pozitsiyada bolalar bilan
birgalikda uning kelajak kasbiy faoliyatini loyihalovchiga aylanadi. Shunga
ko‘ra integrativ ta’lim texnologiyalarini yo‘lga qo‘yish dolzarb bo‘lib qoladi.
Ushbu masalada ta’limni loyihalash bilan shuo‘ullanuvchi muammolar instituti
bugungi kundagi dolzarb masalada yyetakchilik qilmog‘i zarur. Bundan tashqari
oliy ta’limda har bir fanlarni o‘qitish sohasida pedagogika va psixologiya fanlari
bloki tezkor texnologik izlanishlarni amalga oshirish bilan shuo‘ullanishlari
kerak. Pedagogik ta’lim amalga oshirishining tashkiliy-tuzilmaviy modeli
haqida alohida to‘xtalish kerakligi e’tiborga loyiq. Bular: kichik darajadagi, ko‘p
bosqichli va ko‘p darajadagi modellarga qaratilishidan iborat. Yuqorida
ko‘rsatib o‘tilgan har bir model mustaqil yaxlit ta’lim sifatida qaralib, ular
o‘zlarining jilo‘alariga ega bo‘lib, aniq ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy xolatlar
bilan bevosita boo‘liq. Kichik darajadagi tizim – bu oliy ta’limdagi an’anaviy
tizim hisoblanib, u qat’iy hisoblanib, bunda tor mutaxassislar tayyorlanib, ta’lim
jarayonida o‘qitish variantlarini tanlash imkoniyati mavjud emas.
Qabul qilingan 1998-yildagi DTS da variativ qismi kiritilgan bo‘lsada,
lekin bu tizim ham baribir shaxs tanlash imkoniyatlarini chagaralaydi. Ko‘p

75
bosqichli tizimda o‘rta maxsus ta’lim tizimi asosida oliy ta’lim olish uchun
imkoniyatlar mavjud bo‘lib, o‘zaro bog‘lovchi o‘quv rejasi ishlab chiqilgan.
Ushbu tizim ixcham hisoblanib, bitiruvchilarni uchinchi kursga qabul qilish
bilan bog‘liq ko‘plab muammolar kelib chiqadi: qaysi mablag‘ asosida o‘qitish,
birinchi o‘rinda pedagogika bilim yurti va 18 pedagogika kollejlarida bolalarni
egallagan bilimlari sifati masalasi turlicha gumon uyg‘otadi. 1997 yilda qabul
qilingan “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonunga muvofiq oliy ta’limning ko‘p bosqichli
tizimi yo‘lga qo‘yildi. Oliy ta’limning ko‘p bosqichli tizimini ishlab chiqish va
joriy etishni kuchli innovatsion jarayon sifatida belgilash mumkin. Ushbu
masalada G‘arbiy Yevropa mamlakatlari tajribasi har tomonlama tahlil etilib,
baho berildi va O‘zbekiston Respublikasi sharoitida o‘zimizning
mentalitetimizdan kelib chiqib, oliy ta’limning o‘ziga xos ko‘p bosqichli tizimi
yaratildi. Oliy pedagogik ta’limni ko‘p bosqichli mazmuni bizning sharoitimizda
ikki darajali model:
- umumiy (bazaviy-bakalaviriat va to‘liq (magistratura) ko‘rinishida
amalga oshirilib, har biri o‘ziga avtonom hisoblanadi;
- yaxlit tizim ko‘rinishiga ega;
- bozor iqtisodiyoti talablariga to‘la javob beradi;
- ta’limni ko‘pgina yo‘llari orqali egallash imkonini beradi;
- o‘qiyotganlarni akademik va kasbiy yo‘naltirishga rag‘batlantiradi;
- o‘z-o‘zini anglash, uning qimmatli yo‘nalishlarini va hayot tarzini
belgilash asosida shaxs rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratib beradi. O‘qitish
asosiga ta’limiy-kasbiy dasturlar qo‘yilgan bo‘lib, ular beshta blok-model
prinsipidan tashkil topgan: ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar fanlar, matematik va
tabiiy-ilmiy fanlar, umumkasbiy fanlar, ixtisoslik fanlari hamda qo‘shimcha
fanlar tizimidan iborat. Texnologik jihatidan kasbiy ta’limning mazmuni,
metodlari va metodikasini tanlashga madaniy yondashuv bilan bevosita bog‘liq.
Ushbu dasturlarni ishlab chiqilishida har bir blokning vazifasi, bloklar
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik tashkiliy, didaktik-texnologik ishlar va malakali
mutaxassislar bilan hamkorlikda amalga oshirilgani ko‘zga tashlanadi. Olib
borilgan tadqiqotlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, fakultetlarda oliy ta’limdagi ko‘p
bosqichli tizim (OTKT) asosida ishlash va an’anaviy tizim bilan ishlash qiyosiy
taqqoslab ko‘rilganda, bolalar (OTKT) yangicha ta’lim tizimida ongli, ijodiy
ishlashga ko‘proq e’tibor qaratgani, bolalarda ta’lim motivatsiyasi darajasi
yuqori ekanligi ko‘zga tashlanadi.
Oliy ta’limni fakultetlari va kafedralarida tuzilmaviy-funksional va
mazmunli-texnologik qayta qurish amalga oshiriladi. Umuman olganda oliy

76
ta’limda individual-ijodiy va jamoaviy-ijodiy faoliyat sohasida bugungi kunga
kelib sezilarli tajribalar to‘plandi, o‘quv pedagogik jarayoni ishtirokchilari
o‘rtasida sub’ekt-sub’ekt munosabatlari rivojlanishida o‘zgarishlar sodir
bo‘layotganini kuzatish mumkin. Ushbu tizim orqali bolalarni mustaqil
ishlashga ishtiyoqi ortib, reyting tizimida ularning faol ishtiroki ta’minlansa,
ikkinchi tomondan pedagoglar tomonidan bolalar faoliyatini boshqarishda
metodik madaniyat darajasi o‘sib borishi kuzatiladi.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD

“RAQAMLAR” METODI
Metod yordamida bir vaqtning o‘zida ko‘p sonli (20, 30, 40 va h.k.) magistr
(talaba)larni muayyan faoliyatga jalb etish orqali ma’lum topshiriq yoki
masalani hal etish, guruhlarning har bir a’zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning
qarashlarini bilib olish mumkin. U asosida tashkil etilayotgan mashg‘ulotda har
birida 4, 5 yoki 6 nafardan ishtirokchi bo‘lgan 4, 5 va 6 ta guruh professor-
o’qituvchi tomonidan o‘rtaga tashlangan muammo (masala)ni muhokama qiladi.
Mashg‘ulotlarda metodni qo‘llash quyidagicha amalga oshiriladi:

Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larni metoddan foydalanish qoidasi bilan

tanishtiradi

Professor-o’qituvchi magistrlarni 4 (5 yoki 6) nafardan guruhlarga biriktiradi

Belgilangan vaqt nihoyasiga etgach, professor-o’qituvchi guruhlarni qayta tuzadi

(qaytadan shakllangan guruhlarning har birida avvalgi guruhlardan bittadan vakil
bo’ladi)

Yangi shakllangan guruh a’zolari o’z jamoadoshlariga avvalgi guruhi tomonidan

muammo (masala) echimi sifatida taqdim etilgan xulosani bayon etadi
77

Yangi shakllangan guruhda guruhdoshlar bayon etilgan

 Nazorat uchun savollar:

1.Pedagogik innovatsiya tadqiqotchilarida innovatsiya jarayonining nechta

tipi ajratilgan?
2.Pedagogik innovatsiya bo‘yicha qaysi olimlar tomonidan tadqiqot ishlari
olib borilgan?
3.Innovatsion faoliyatning samaradorligi nima bilan belgilanadi?
4. Innovatsion faoliyat qaysi funksiyalar bilan izohlanadi?

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

78
 “Pedagogik innovatsiyalar va ularning joriylanishi” mavzusida tadqimot
tayyorlang.

5-MAVZU. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARDA

INNOVATSIYALAR TURLARI
Reja:

1.Ta’limning innovatsion shakllari.

2.Ta’limda innovasiyalarni tasniflash: ta’lim tizimidagi innovasiyalar.
3.Ta’lim ishlarining tuzilishidagi innovasiyalar; ta’lim vositalari, usullari va
shakllari.
Tayanch tushunchalar va iboralar: blended learning (aralash o‘qitish),
didaktik o‘yinlar, syujetli o’yinlar, amaliy o‘yinlar, imitatsion o‘yinlar,

Zamonaviy sharoitda bolalarning o‘quv-bilish faolliklarini kuchaytirish,

o‘qitish sifatini oshirish va samaradorligini yaxshilash maqsadida innovatsion
xarakterga ega ta’lim shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bugungi
kunda amaliy o‘yinlar, muammoli o‘qitish, interfaol ta’lim, modul-kredit tizimi,
masofali o‘qitish, blended learning (aralash o‘qitish) va mahorat mashg’ulotlari
ta’limning innovatsion shakllari sifatida e’tirof etilmoqda.
Ayni o‘rinda ta’limning innovatsion xarakterga ega ushbu shakllari
to‘o‘risida so‘z yuritiladi.
I. Amaliy o‘yinlar. Dastlab “o‘yin” tushunchasining mohiyatini anglab
olish talab etiladi.

O’yin – kishilik faoliyatining muhim turi hamda ijtimoiy

munosabatlar mazmunining bolalar tomonidan imitatsiyalash
(ko’chirish, taqlid qilish) asosida o’zlashtirish shakli sanaladi

Zamonaviy sharoitda ta’lim amaliyotida amaliy-innovatsion xarakterga ega

o‘yinlardan samarali foydalanilmoqda.

Amaliy o’yinlar – muayyan amaliy harakatlarning tashkil

etilishini imitatsiyalash imkoniyatini beradigan o’yinlar

79
 Ta’lim amaliyotida qo‘llaniladigan amaliy o‘yinlar o‘z-o‘zidan didaktik
xususiyat kasb etadi, shu sababli ular ko‘p holatlarda “didaktik o‘yinlar” deb
yuritiladi.
Kishilik tarixiy taraqqiyotining barcha davrlarida ham o‘yin sub’ekt
faoliyatining eng birinchi va muhim turi sifatida tan olingan. Binobarin, shaxs
faoliyatining muhim turlari – mehnat, o‘qish bilan birga o‘yin ham uning
shakllanlanishi va rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. O‘yinlar vositasida
katta avlod tomonidan to‘plangan hayotiy tajriba, o‘zlashtirilgan bilim, turmush
tarzi va ijtimoiy munosabat asoslari, madaniy qadriyatlar yosh avlodga izchil
uzatib kelingan.
O‘yin shaxsning tarbiyalash, rivojlantirish, unga ta’lim berish
xususiyatlariga ega. Mavjud xususiyatlari tufayli o‘yinlar qadim-qadimdan xalq
pedagogikasining muhim asoslaridan biri bo‘lib kelmoqda. Bevosita o‘yinlar
bolalarda idrok, sezgi, xotira, tafakkur, nutqni rivojlantirishga yordam berish
orqali ularni ma’naviy-axloqiy, aqliy, jismoniy va estetik jihatdan tarbiyalashga
xizmat qiladi. “Maktabgacha yoshdagi bola o‘yin faoliyatida o‘qish va mehnatga
tayyorlanadi. Yosh ulg‘aygan sari o‘yinning roli biroz kamayib boradi.
O‘yinlarning tarbiyaviy ahamiyati bolaning butun hayoti davomida saqlanib
qoladi”3.
Agarda jismoniy xatti-harakatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan
o‘yinlar bolalarda chaqqonlik, epchillik, chidamlilik, qat’iylikni tarbiyalasa,
intellektual, konstruktsiyali o‘yinlar ularni o‘ylashga, fikrlashga, mantiqiy
tafakkur yuritishga o‘rgatadi.
Tarixiy taraqqiyot jarayonida o‘yin nafaqat bolalar, balki kattalar hayotidan
ham alohida o‘rin egallashga muvaffaq bo‘lindi. Zamonaviy sharoitda
intellektual, kompyuter, iqtisodiy, harbiy, kasbiy, sport va maishiy hodiq
chiqarishga ko‘maklashadigan o‘yin modellari ham kattalar orasida keng
ommalashgan.
Zamonaviy pedagogikada o‘yinlar ta’lim jarayonining samaradorligini
oshirish, ta’lim oluvchilarning o‘quv-bilish faolligini kuchaytirish maqsadida
quyidagi tarzda qo‘llaniladi:

- tushuncha, mavzu va alohida bo’lim mohiyatini

o’zlashtirishda alohida texnologiya sifatida;
- pedagogik texnologiyalarning elementi sifatida;
- o’quv mashg’uloti shakli yoki uning bir qismi sifatida;
- sinf (auditoriya)dan tashqari ishlardan biri
3
Tarbiya / Ota-onalar va murabbiylar uchun entsiklopediya / Tuzuvchi: M.N.Aminov. Mas’ul
(“Zakovat”, “Bilimon”, “Huquq fani bilimdoni” va b.) sifatida
muharrir: A.Majidov. – Toshkent: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy
nashriyoti, 2010. – 432-bet.

80
 O‘yinning mohiyati va tuzilishi ma’lum ko‘nikma, malaka, qobiliyat va
sifatlarning har bir ishtirokchida butun o‘yin davomida shakllanishini
ta’minlaydi. Ta’lim jarayonda o‘yin texnologiyalaridan foydalanishda tarbiyachi
pedagogik vazifalarini stsenariyda aniq ifodalay olishi zarur.
O‘yin faoliyatining psixologik mexanizmlari shaxsning o‘zini namoyon
qilish, o‘zining hayotda o‘rnini belgilash, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘z
imkoniyatlarini amalga oshirishan iborat asosiy ehtiyojlarni qondirish
imkoniyatini yaratadi.
O‘yin ijtimoiy tajribalarni o‘zlashtirish va qayta yaratishga yo‘nalgan
vaziyatlarda, faoliyat turi sifatida belgilanadi hamda o‘yin jarayonida shaxsning
o‘z xulqini boshqarishi shakllanadi va takomillashadi.
O‘quv faoliyatining asosiy motivi – bu o‘quv-bilish motivi bo‘lsa, o‘quv
faoliyatining eng muhim motivatsiyasi esa bolada o‘zi tanlangan va asoslarini
o‘zlashtirayotgan kasbga bo‘lgan qiziqishi sanaladi. Bola o‘quv jarayonidagi
egallagan bilimlaridan, kasbiy malakalari va ko‘nikmalaridan hissiy jihatdan
qoniqa olishi lozim. Bu vazifani hal qilishda o‘qitish jarayonida o‘yinli
texnologiyalardan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. O‘yinli
texnologiyalari, shuningdek, bolalarning ijodiy qobiliyati va kreativ tafakkurini
o‘stiradi.
Pedagogik maqsadda foydalanilayotgan o‘yinlar o‘yin texnologiyalari deb
nomlanadi.

O’yin texnologiyalari (o’yin ta’limi) – ijtimoiy tajribalarni o’zlashtirishning

barcha ko’rinishlari: bilim, ko’nikma, malaka hamda
hissiy-baholovchi faoliyat jarayonini hosil qilishga yo’naltirilgan shartli o’quv
vaziyatlarini ifodalovchi shaxsga yo’naltirilgan
ta’lim (pedagogik texnologiya) turlaridan biri

O‘yin texnologiyalari ta’lim oluvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash,

ularda ma’lum hayotiy voqelik, hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish
uchun dastlabki ko‘nikma, malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim
jarayoni ishtirokchilari (m: ta’lim oluvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa
a’zolari, ta’lim tashkilotlarining rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarining vakili va

81
 b.) sifatida turli rollarni bajarish bola (tarbiyalanuvchi)larga pedagogik faoliyat
mazmuni bilan yaqindan tanishish imkoniyatini yaratish asosida ma’lum
faoliyatni samarali tashkil etishga nazariy, amaliy va ruhiy tayyorgarlikka
erishish nuqtai nazaridan yordam beradi.
O‘quv masho‘ulotlaridan o‘yinlar va o‘yinli vaziyatlarni qo‘llash quyidagi
asosiy yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:

- didaktik maqsad bolalar oldiga o’yinli topshiriq shaklida qo’yiladi;

- o’quv faoliyati o’yin qoidalariga bo’ysundiriladi;
- didaktik o’quv materialdan o’yin vositasi sifatida foydalaniladi;
- o’quv faoliyatida didaktik vazifani o’yin vazifasiga
aylantiruvchi musobaqa elementi qo’llaniladi;
- muvaffaqiyatli bajarilgan didaktik topshiriq o’yin natijasi sanaladi

O‘quv jarayonida o‘yin texnologiyalarining o‘rni, roli, shuningdek, o‘yin

elementlari hamda ta’limning o‘zaro uyo‘unligi ko‘p jihatdan tarbiyachi
tomonidan pedagogik o‘yinlar mohiyati, funktsiyasi va turlarining qanchalik
tushunilishi bilan belgilanadi. Aksariyat pedagogik o‘yinlar o‘zida quyidagi
belgilarni namoyon qiladi (11-rasm):

Bolaning xohishiga ko’ra Ushbu faoliyatning ijodiy,

tanlangan erkin rivojlantiruvchi avvaldan tayyorlanmagan,
faoliyat ekanligi juda faol xarakteri

Pedagogik o’yinlar

Faoliyatning hissiy ko’tarinkiligi, Bilvosita va bevosita

raqobatga asoslanishi qoidalarning mavjudligi

Har qanday o‘yinlar kabi pedagogik jarayonlarda foydalaniladigan o‘yinlar

ham o‘zining aniq maqsadi va natijasiga ega bo‘ladi.
Ta’lim tashkilotlarida ko‘p holatlarda rolli va kasbiy xarakterga ega
ishbilarmonlik o‘yinlarian foydalaniladi. Muhimi pedagogik maqsadlarda
qo‘llaniladigan o‘yinli texnologiyalarining asosini bolalarning faollik va
tezkorlikka asoslangan faoliyati tashkil etadi.
Pedagogik o‘yinlar yangi o‘quv materialini o‘zlashtirish, mustahkamlash,
bolaning ijodiy qobiliyatini rivojlantirish, umumiy kasbiy tayyorgarlik

82
ko‘nikma, malakalarini shakllantirish kabi masalalarni yechishga qaratiladi. Ular
yordamida bolalar turli holatlardan o‘quv materialini tushunish, uning negizida
ma’lum ko‘nikma, malaka va sifatni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Mashhur pedagog G.K.Selevko pedagogik o‘yinlarni quyidagi tartibda
tasniflagan (12-rasm):
Ayni o‘rinda o‘yin metodikasiga ko‘ra guruhlangan o‘yin
texnologiyalarining mohiyati xususida so‘z yuritiladi.
1. Didaktik o‘yinlar – o‘rganilayotgan ob’ekt, hodisa, jarayonlarni
modellashtirish asosida tarbiyalanuvchilarning bilishga bo‘lgan qiziqishlari,
faolliklarini oshiradigan o‘quv faoliyati turi hisoblanadi. Bu kabi o‘yinlar
tarbiyalanuvchilar tomonidan ijtimoiy-foydali mehnat va o‘qish ko‘nikmalarini
faol o‘zlashtirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning ahamiyati natijalar
bilan emas, balki jarayonning mazmuni va kechishi bilan belgilanadi; bu kabi
o‘yinlar bolalarni ijtimoiy
munosabatlar jarayonida faol ishtirok etishga tayyorlaydi, ulardagi turli
psixologik zo‘riqishlarni kamaytiradi.
2. Syujetli o‘yinlar – pedagogik voqelik, hodisalar bayonining muayyan
izchilligi va unda ishtirok etayotgan shaxslar faoliyatining o‘zaro boo‘liqligiga
asoslangan o‘yinlar sanaladi. Bu kabi o‘yinlar odatda pedagogik muammolarning
yechimini izlash, ta’im-tarbiya jarayonida yuzaga kelgan muammoli vaziyatlarni
bartaraf etish, shaxsni qayta tarbiyalash maqsadida qo‘llaniladi.
3. Rolli o‘yinlar – ma’lum bir shaxsning vazifa va majburiyatlarini
bajarishdagi ruhiy holati, xatti-harakatlar mohiyatini ochib berishga
yo‘naltirilgan o‘yinlar, ularda rollar majburiy mazmuni bilan taqsimlanadi. Rolli
va ishbilarmonlik o‘yinlari

83
 Pedagogik o’yinlar

Faoliya mohiyatiga ko’ra

Jismoniy Intellektual Меhnat Ijtimoiy Psixologik

Pedagogik jarayonning xarakteriga ko’ra

O’rgatuvchi, Ta’limiy, Produktiv; Muloqotga asoslanuvchi;

mashqlantiruvchi, tarbiyaviy, reproduktiv; tashxislovchi;
nazorat qiluvchi, rivojlantiruvchi ijodiy kasbga yo’naltiruvchi;
umumlashtiruvchi psixologik-texnik

O’yin metodikasiga ko’ra

Didaktik Syujetli Rolli Ishbilarmonlik Imitatsion Dramatik

Fan sohalariga ko’ra

Matematik, Musiqiy, teatr Mehnat, Jismoniy, Ijtimoiy,

biologik, tomoshasi; texnik, ishlab sport, harbiy, boshqaruv,
kimyoviy, badiiy chiqarishga sayyohlik, iqtisodiy,
fizik, doir xalqona tijorat
ekologik xarakteridagi

O’yin muhitiga ko’ra

Predmetli Stol o’yinlari; Kompьyuter; Texnik,

Predmetsiz xona o’yinlari; televizon; harakatni
ko’cha o’yinlari; texnik vositalarga ta’minlovchi
joy bilan bog’liq o’yinlar asoslangan o’yinlar o’yinlar

84

12-rasm. Pedagogik o’yinlar tipologiyasi (G.K.Selevko)

tarbiyalanuvchilarni muayyan jarayonga tayyorlash, ularda ma’lum hayotiy
voqelik, hodisalar jarayonida bevosita ishtirok etish uchun dastlabki ko‘nikma-
malakalarni hosil qilishga xizmat qiladi. Ta’lim jarayoni ishtirokchilari (m:
tarbiyalanuvchilar, ota-onalar, pedagogik jamoa a’zolari, ta’lim tashkilotlarining
rahbarlari, jamoatchilik tashkilotlarning vakillari va b.) sifatida turli rollarni
bajarish bolalarga pedagogik faoliyat mazmuni bilan yaqindan tanishish
imkoniyatini yaratsa, tarbiyalanuvchilarga ma’lum faoliyatni samarali tashkil
etishga nazariy, amaliy, eng muhimi, ruhiy jihatdan tayyorlanishga yordam
beradi.
4. Ishbilarmonlik o‘yinlari – ma’lum faoliyat, jarayon yoki munosabatlar
mazmunini yoritish, ularni samarali, to‘o‘ri, oqilona uyushtirishga doir
ko‘nikma, malaka hamda sifatlarni o‘zlashtirish maqsadida tashkil etiladigan
o‘yinlar. Bu turdagi o‘yinlar ta’lim oluvchilarda aniq faoliyat yo‘nalishida zarur
BKM va sifatlarni shakllantirish yoki rivojlantirish maqsadida tashkil etiladi.
SHu jihatdan ishbilarmonlik o‘yinlari ishlab chiqarish jarayoni, kasbiy faoliyatining
modellashtirilishini anglatadi. Ishbilarmonlik o‘yini bolalarda kasbiy sifatlarni
hosil qilish bilan birga shaxsiy sifatlarni ham tarbiyalaydi, ularning
ijtimoiylashuvini ta’minlaydi.
5. Imitatsion o‘yinlar – ishlab chiqarish korxonalari, ish o‘rinlari, firmalar,
tashkilotlarda xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan faoliyatni imitatsiyalash
(taqlid qilish, ko‘chirish) asosida bolalarni muayyan amaliy yoki kasbiy
faoliyatga samarali tayyorlashga yo‘naltiradigan o‘yinlar. Bu turdagi o‘yinlar
stsenariyasi, syujetidan tashqari, imitatsiya jarayon, ob’ektlarning tarkibiy
tuzilmasi va ahamiyatini to‘la ochib berish maqsadia modellashtiriladi.
Imitatsion o‘yinlar jarayonida ta’lim oluvchilar muayyan operatsiyalarni, m:
masalalar yechish, ma’lum bir usulni o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
6. Dramatik o‘yinlar (psixologik va ijtimoiy dramalar) – psixologik hamda
ijtimoiy masalalarni hal qilishga yo‘naltirilgan o‘yinlar bo‘lib, ular tashkil
etilishi, metodik xususiyatlariga ko‘ra rolli va ishbilarmonlik o‘yinlariga yaqin.
Odatda psixologik va ijtimoiy xarakterdagi dramatik o‘yinlar jamoadagi muhitni
yaxshilash, shaxslararo munosabatlarning ijobiy bo‘lishiga erishish, muloqotga
kirisha olish, jamoada yagona birlikni qaror toptirish, o‘zgalarning ruhiy holatini

85
to‘o‘ri baholash, oo‘ir vaziyatlarga uch kelgan sub’ektlarga yordam ko‘rsatish
hamda samarali, unumli faoliyat ko‘rsatish uchun zarur sharoitni yaratishga
xizmat qiladi.
Barcha o‘yinlarda bo‘lgani kabi pedagogik o‘yinlar jarayonida ham
ishtirokchi-bolalar faol holatda bo‘ladi, sheriklari bilan o‘zaro munosabatga
kirishadi, shuningdek, o‘z qarashlarini sheriklariniki bilan taqqoslash, jamoa
bilan zarur munosabatni o‘rnatish orqali o‘zini o‘zi o‘rganadi.
Pedagogik jarayonda o‘yinlardan foydalanishda ayrim jihatlarga e’tibor
qaratish lozim. Jumladan:

- o’yin stsenariysini tayyorlash;

- yo’riqnomalar tuzish;
- auditoriyani o’yin mohiyatiga muvofiq jihozlash

Stsenariy va uning mohiyati muhim ahamiyatga ega. Zero, aynan

stsenariygina tegishli ta’lim, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarga erishish
imkoniyatini ta’minlaydi. Tarbiyachilar o‘yin stsenariylarini tayyorlashga alohida
e’tibor qaratishlari, stsenariyni tayyorlash malakasiga ega bo‘lishlari zarur.
Pedagogik xarakterdagi o‘yinlarning tarkibiy tuzilmasi quyidagilardan iborat:

- o’quv maqsadi;
- o’yinning vazifasi;
- o’rganiladigan muammo tafsiloti;
- o’yin vaziyatining tafsiloti;
- ishtirokchilarning tasnifi

Ta’lim jarayonida o‘yin texnologiyalari qo‘llash quyidagilarga asoslanadi:

- guruhni shakllantirish;
- mashg’ulotlarning bosh maqsadini ifodalash;
- muammoli vaziyatni vujudga keltirish;
- rollarni taqsimlash,
- o’yin reglamentini o’rnatish;
- materiallar, yo’riqnomalar, qoidalar va
ko’rsatmalar to’plamini tarqatish;
- maslahat berish

O‘yin texnnologiyalarini qo‘llashda rollar qur’a tashlash yo‘li bilan

taqsimlanadi. Bunda rollar nomi yozilgan kichik qoo‘ozchalarda foydalanish

86
 mumkin. Rollarning bolalar o‘rtasida qur’a asosida taqsimlanishi kelib chiqish
ehtimoli bo‘lgan noroziliklarning oldini oladi. O‘yin jarayonida belgilangan vaqt
(reglament)ga, muloqot odobiga rioya etish, faollik ko‘rsatish hamda o‘yinni
oxirigacha davom ettirish kutilgan natijani kafolatlaydi. SHuningdek, quyidagi
omillar pedagogik maqsadlarda o‘yin texnologiyalaridan samarali foydalanish
imkoniyatini ta’minlaydi:

Pedagogik maqsadlarda qo‘llaniladigan o‘yinlar quyidagi texnologiyaga

ega (13-rasm):

As Stsenariyni ishlab chiqish; yo’riqnoma mazmunini

osi O’yinni ishlab chiqish; moddiy ta’minotni tayyorlash; guruhni
y loyihalash shakllantirish
bo Таyyorgarlik
sqi bosqichi
Rollar taqismoti; muammo va maqsadlarni vujuga
chl O’yinni
keltirish; shartlar, qoidalar, reglament o’rnatish;
ar boshlash
maslahat berish

Guruhda topshiriq ustida Manbalar bilan ishlash; trening; “Aqliy hujum”;

ishlash o’yin texnikasi bilash ishlash
O’yin
Guruhlardagi Guruhlarning chiqishi; natijalarni himoya qilish;
bosqichi сқичи
munozara munozara qoidasi; ekspertlar faoliyati

O’yinni yakunlash; tahlil; ishni baholash

Таhlil Jamoadagi
va o’ziga baho berish; xulosa va umumlashtirish;
bosqichi munozara
tavsiyalar

O‘yin jarayonida hech kim halaqit qilmasligi kerak. Bordi-yu, zaruriyat

bo‘lsagina faqat boshlovchi ishtirokchilarning harakatlarini tuzatishi, ularni
to‘o‘ri yo‘naltirishi mumkin.
Har qanday jarayon singari o‘yin yakunida uning tashkil etilishi,
o‘tkazilishi yuzasidan muhokama o‘tkazilishi zarur. Muhokama choo‘ida o‘yin
ishtirokchilari, tomoshabin (jamoaning o‘yina ishtirok etmagan a’zolari),
ekspertlar o‘yinning tashkil etilishi va o‘tkazilishi yuzasidan o‘z fikr-
mulohazalari, takliflarini bildiradi.
Muhokama jarayoni quyidagi tartibda tashkil etiladi:

87
 - taqrizchilarni chiqishlari;
- fikrlar almashinuvi;
- ishtirokchilarning o’z qarorlari va
xulosalarini himoya qilishlari;
- o’yinga yakun yasash

O‘yin texnologiyalarining metodik ta’minoti loyiha, o‘yinning mezonlari,

ish qoo‘ozlari (metodik ko‘rsatmalar), o‘yin mohiyatini yorituvchi hujjatlar
(stsenariy) kabilardan iborat. Pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan o‘yinlar
sub’ekt faoliyatini taqozo etadigan hamda mashina (m: kompьyuter) o‘yinlari
tarzda farqlanadi. O‘yinlar choo‘ida turli vositalar (kompьyuter, imitatsion
trenajyorlar, sport anjomlari (koptok, arqon, halqa), xomashyolar (plastlin,
yumshoq o‘yinchoqlarni yasash uchun materiallar, rangli qalamlar, ish
qoo‘ozlari, o‘yinchoqlar, legolar, konstruktsiyalar, dekoratsiyalar va b. kerak
bo‘ladi.
Ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan innovatsion metodlar. Zamonaviy
sharoitda ta’lim tizimida innovatsion xarakterga ega metodlar ham
qo‘llanilmoqda. Ular orasida eng keng ommalashgan metodlar yagona nom
bilan nomlanuvchi interfaol metodlar sanaladi.

Interfaol metodlar – bolalarning bilim, ko’nikma, malaka va

muayyan axloqiy sifatlarni o’zlashtirish yo’lidagi o’zaro harakatini
hamda tarbiyachi bilan hamkorliklarini tashkil etishga
xizmat qiladigan metodlar

Bu turdagi metodlar interfaol ta’limning muhim tarkibiy elementi

hisoblanadi. Hozirgi kunda interfaol metodlarning 100 dan ortiq turi mavjud
bo‘lib, o‘quv materialining xarakteri, bolalarning yosh va psixologik
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ta’lim jarayonida ularning har biridan
samarali foydalanish mumkin. OTM pedagoglarining malakasini oshirish
kursida o‘qitilishi yo‘lga qo‘yilgan “Innovatsion ta’lim texnologiyalari va
pedagogik kompetentlik” moduli doirasida interfaol metodlardan o‘rinli,
samarali foydalanish imkoniyati mavjud. Ushbu O‘MMning 2-qismida bevosita
modulni o‘qitish jarayonida samarali qo‘llash imkoniyati bo‘lgan interfaol
metodlar to‘o‘risida so‘z yuritilishi sababli ayni o‘rinda ularning mohiyatiga
batafsil to‘xtalib o‘tilmadi.

88
 So‘nggi vaqtlarda “Keys-stadi” metodi xorijiy mamlakatlar ta’limi
amaliyotida muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda va bugungi kunda respublika
ta’limida ham tobora ommalashib bormoqda. SHu sababli ayni o‘rinda ushbu
metod (texnologiya)4 mohiyati haqida so‘z yuritiladi.

“Keys-stadi” texnologiyasi (ingl. “case” – chemodan, metod,

“study” – muammoli vaziyat; vaziyatli tahlil yoki muammoli
vaziyatlarni tahlil qilish) – 1) bolalarda aniq, real
muammoli vaziyatni tahlil qilish orqali eng
maqbul variantlarini topish ko’nikmalarini
shakllantirishga xizmat qiladigan texnologiya;
2) real vaziyatlarni bayon etishda qo’llaniladigan o’qitish texnikasi

Texnologiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

1. Tahlil ko’nikmalari va tanqidiy tafakkurni rivojlantirish.

2. Nazariya va amaliyot birligini ta’minlash.
3. Muammo yuzasidan turli qarashlar va yondashuvlarni namoyish qilish.
4. Qarorlar qabul qilish va uning oqibatlariga
doir mulohazalarni taqdim etish.
5. Noaniqliklar mavjud bo’lgan sharoitda muqobil
variantlarni baholash ko’nikmalarini shakllantirish

Darhaqiqat, keys-stadi bolalarni har qanday mazmunga ega vaziyatni

o‘rganish va tahlil qilishga o‘rgatadi. Uning negizida muayyan muammoli
vaziyatni hal qilish jarayonining umumiy mohiyatini aks ettiruvchi elementlar
yotadi. Bular quyidagilardir: ta’lim shakllari, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari,
ta’lim jarayonini boshqarish usul va vositalari, muammoni hal qilish yuzasidan

4
Innovatsion ta’lim texnologiyalari / Muslimov N.A., Usmonboeva M.H., Sayfurov D.M.,
To’raev A.B. – T.: “Sano standart” nashriyoti, 2015. – 81-b.; Сборник кейсов для вузов по
дисциплинам гуманитарного и социально-экономического цикла / Учеб.-мет.пособие. –
СПб.: Изд-о Санкт-Петербургского университета управления и экономики, 2015. – С. 3.

89
olib borilayotgan ilmiy izlanishning usul va vositalari, axborotlarni to‘plash, ularni
o‘rganish usul va vositalari, ilmiy tahlilning usul va vositalari, tarbiyachi va bola
(bola) o‘rtasidagi ta’limiy aloqaning usul va vositalari, o‘quv natijalari.
“Keys-stadi” texnologiyasi dastlab 1870 yilda AQSHning Garvard
universitetining huquq bog’chaida ta’lim jarayonida qo‘llanilgan. Ushbu
texnologiya Garvard universitetining biznes bog’chaida 1920 yilda qo‘llanila
boshlangan. Keyslarning ilk to‘plami 1925 yilda biznes haqidagi Garvard
universiteti hisobotlari asosida chop etilgan. Hozirda texnologiya xorijiy
mamlakatlarda iqtisodiyot, biznes sohalarida ham keng qo‘llanilmoqda.
O‘zbekistonda mazkur texnologiyani ta’lim jarayoniga tatbiq etish yo‘lidagi
harakatlar mustaqillik yillarida faollashdi.
Zamonaviy o‘qitish amaliyotida o‘quv keyslarining quyidagi turlari
qo‘llanilmoqda (31-rasm):

Asosiy turlari

Muammoning yechimi va qarorlarni Qaror yoki yaxlit muammoni

tahlil qilishga yo’naltirilgan keyslar ifodalovchi keyslar

Bola faoliyatini tahlil qilish va baholash

imkoniyatini beruvchi keyslar

31-rasm. O’quv keyslarining asosiy turlari

Ta’limda qo‘llaniladigan “Keys-stadi”ning tayyor variantlari ham mavjud
bo‘lib, ularni sotib olish mumkin. Biroq, eng samarali yo‘l har bir fan bo‘yicha
keyslarning mustaqil yaratilishiga erishishdir. Birgina Garvard universitetida
yiliga 700 ta keys ishlab chiqiladi. Ularning narxi 10 $. Ammo ba’zi keyslarning
narxi 500 ta 1000 $ gacha. London biznes bog’chai va boshqa biznes bog’chalar
o‘zlarida 340 nafarga yaqin ishtirokchilarni birlashtirgan holda keyslarni
yaratish bilan shuo‘ullanadi.
Texnologiya bolalarda predmetni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqishni, amaliy
ko‘nikmalarni, vaziyatni tahlil qilish va to‘o‘ri qaror qabul qilishga nisbatan
ijodiy yondashish malakalarini rivojlantiradi, turli muammoli vaziyatlar va
ularni hal qilish asosida ular tomonidan bilimlarning faol o‘zlashtirilishi uchun
imkoniyat yaratadi.

90
 “Keys-stadi” yordamida bolalar quyidagi ko‘nikma, malakalar5ga ega bo‘ladi:

1. Tahliliy ko’nikmalar (ma’lumotlarni axborotlardan ajrata

olish, ularni turkumlashtirish, ma’lumotlarni zarur va nozarurga
ajratish, tahlil qilish, taqdim etish; buning uchun shaxs aniq,
mantiqiy fikrlay olishi kerak).
2. Amaliy ko’nikmalar (muammoning murakkabligidan kelib
chiqib, real vaziyatni tahlil qila olish, eng muhim
nazariya, metod va tamoyillarni qo’llay bilish).
3. Ijodiy ko’nikmalar (bunda mantiqiylik asosida vaziyat
(muammo)ni yechish muhim emas, balki ijodiy yondashuv
asosida muammoning bir necha yechimlarini topish va
ularni tahlil qilish talab etiladi).
4. Muloqot ko’nikmalari (unga ko’ra bola bahs-munozara
olib borish, o’z nuqtai nazarini himoya qilish, qaroriga
boshqalarni ishontirish, juda qisqa va ishonarli hisobotni
Har tarbiyachi keys-stadiga asoslangan o‘quv topshiriqlarining puxta
asoslanishiga erisha olishi lozim. Keys topshiriqlarining amaliy-didaktik
xarakterga

- maqsad aniq ifoda etish (maqsad ikki xil

(yoki undan ortiq) tushunilmasligi;
- savol yoki topshiriqlar ma’lum darajada murakkab bo’lishi;
- ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayotning bir necha jihatini yorita olishi;
- tezda o’zining amaliy ahamiyatini yo’qotmasligi;
- milliy xususiyatlarni o’zida namoyon eta olishi;
- ta’limning barcha yo’nalish yoki sohalariga oid tipik vaziyatlarni ifodalashi;
- dolzarb ahamiyatga ega bo’lishi;
- bolalarda tahliliy tafakkurni rivojlantirishi;

5
Innovatsion ta’lim texnologiyalari / Muslimov N.A., Usmonboeva M.H., Sayfurov D.M.,
To’raev A.B. – T.: “Sano standart” nashriyoti, 2015. – 81-b.

91
 ega bo‘lishi uchun ularni ishlab chiqishda quyidagilarga e’tiborni qaratish
talab etiladi:
O‘quv keyslarining muhim xarakterli jihatlari bolalarga muammoli vaziyatni
hal etish yuzasidan bolalar e’tiboriga adabiyotlar ro‘yxatining taqdim etilishi, ularga
metodik ko‘rsatma, yo‘riqnomalarning berilishi va albatta, tarbiyachi tomonidan
muammoning yechimi bo‘yicha o‘z variantining taqdim etilishi sanaladi.
Adabiyotlar ro‘yxati o‘rganilayotgan muammoga bevosita taalluqli bo‘lishi
zarur. Keyslarni yechishga doir metodik ko‘rsatma, yo‘riqnomalar taxminan shunday
bo‘lishi mumkin:

1. Keys (muammo) bilan tanishing.

2. Muammoning dolzarbligini baholang.
3. Muammoning dolzarbligini dalillar yordamida izohlang.
4. Keys (muammo)ni samarali yechish yo’llarini aniqlang.
5. Keys (muammo)ning samarali yechimini belgilovchi metod
va texnologiyalarni tanlang.
6. Keys (muammo)ning samarali yechimini kafolatlovchi
faraz (ilmiy faraz)larni shaklantiring

Xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida keyslar amaliy va ilmiy

tadqiqotlarini tashkil etish maqsadida qo‘llanilishi sababli ular odatda murakkab
tarkibiy tuzilma hamda o‘rtacha (Yevropa), katta (AQSh) hajmga ega bo‘ladi.
Ko‘p holatlarda keyslar birgina masho‘ulot jarayonida hal qilinmay, balki butun
bir semestr, hatto o‘quv yili davomida yechiladi. Ularning bu boradagi
tajribalaridan bitiruv malakaviy ishlari (bakalavriat), magistrlik dissertatsiyalari
(magistratura), bitiruv loyiha ishlari (malaka oshirish kurslari)da foydalanish maqsadga
muvofiqir. O‘quv materialining xarakteridan kelib chiqqan holda oddiy, murakkab
tarkibiy tuzilishga ega bo‘lmagan, ya’ni mini testlardan ham foydalanish amaliy
qiymatga egaligi ta’lim amaliyotida o‘z tasdio‘ini topgan.
Aytib o‘tilganidek, xorijiy mamlakatlar katta hajmli, murakkab ilmiy-tadqiqot
xarakteriga ega keyslar ko‘p qo‘llaniladi va ularni hal etish butun bir semestr, hatto
o‘quv yili davomida amalga oshiriladi. O‘zbekiston sharoitida ham ushbu keyslaran
samarali foyalanish mumkin. Shu bilan birga o‘rganilgan mavzuni mustahkamlash
maqsadida kichik hajmli, sodda – mini keyslardan ham foydalanish foydadan holi emas.
Murakkab va oddiy mini keyslar o‘rtasidagi eng muhim farqlar – ularning hajmi,
murakkablik darajasi va tarkibiy tuzilmasida aks etadi.
Murakkab keys (muammoli vaziyat)lar quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega bo‘ladi:

1. Pedagogik annotatsiya.
2. Kirish.
92
3. Keys (muammo)ning bayoni.
4. Keys (muammo)ni yechish yuzasidan topshiriq (yoki savol)lar.
5. Foydalanish uchun adabiyotlar ro’yxati.
 Mini keyslar uchun quyidagi tarkibiy tuzilmaga egalik xarakterlidir:

1. Keys (muammo)ning bayoni.

2. Keys (muammo)ni yechish yuzasidan topshiriq (yoki savol)lar.
3. Foydalanish uchun adabiyotlar ro’yxati.
4. Metodik ko’rsatmalar.
5. Keysni yechish jarayoni (tahlil va yechim variantlarini ilgari surish,
variantlar maqbulligini tekshirish).
6. Keys yechimi bo’yicha taqdimotni tashkil etish.
7. Keys yechimini tahlil qilish.
8. Tarbiyachi (keysolog)ning yechimi

Anglanganidek, ta’lim jarayonida o‘quv keyslarini qo‘llashda jarayon

(masho‘ulot) yakunida albatta tarbiyachi (keyolog)ning yechimi taqdim etilishi zarur.
Buning didaktik ahamiyati bu yechim asosida bolalarning o‘z o‘quv-bilish
harakatlarining qanchalik to‘g‘ri, samarali, maqsadga muvofiq amalga oshira
olganliklarini tahlil qilish, solishtirish, yo‘l qo‘ygan xatolarini aniqlash imkoniyatini
yaratishi bilan belgilanadi.
Keyslar tipologiyasida o‘quv topshirig‘ini taqdim etish usuli savolli hamda
topshiriqli bo‘lishi ko‘rsatilgan. Shunga ko‘ra bolalarning e’tiborlariga havola
etiladigan keyslar yoki savolli, yoki topshiriqli bo‘lishi mumkin.

93
 Asosiy guruhlar

Pedagogik bilimlardan xabardorlikni Pedagogik faoliyat, hodisa yoki jarayon

aniqlashga mohiyatini tushunish holatini
yordam beradigan keyslar belgilashga xizmat qiladigan keyslar

Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik

faoliyat va hodisaning tarkibiy faoliyat va hodisaning tarkibiy
elementlari o’rtasidagi o’zaro birlik, elementlarini tizimlashtirish,
aloqadorlikni anglash hamda tahlil sintezlash, bosqichlarni izchil
qilishga yo’naltirilgan keyslar ifodalashni taqozo etadigan keyslar

Pedagogik bilimlarni amalda qo’llash, mavjud ko’nikma va

malakalarni to’laqonli namoyon etishga doir keyslar

32-rasm. O’quv keyslarining asosiy guruhlari

Pedagogik turkum fanlarni o‘qitishda ushbu keyslardan samarali, maqsadli

va o‘rinli foydalanish uchun zarur sharoitlar mavjudligi aniqlandi. Quyidagi
misollar ushbu fikrning to‘o‘riligini tasdiqlaydi.
1. Pedagogik bilimlardan xabardorlikni aniqlashga yordam beradigan keys.
Keys bayoni. Sobir o‘rta bog’chaning 9-sinfini tamomladi.
Shahodatnomasida “uch” baholar ko‘p bo‘lganligi, salbiy xulqqa egaligi sababli,
Sobir hech bir kasb-hunar kollejiga qabul qilinmadi. Har bir kollejning rahbari
Sobirni boshqa akademik litsey va kasb-hunar kollejiga kirishini tavsiya etdi.
Biroq, Sobirning ota-onasi har gal o‘o‘illarini o‘zlari yashaydigan tumandagi
kasb-hunar kollejida ta’lim olishini, shundagina uni nazorat qilib turishlari
mumkinligi aytishardi.
Keys savollari:
Ayting-chi, kasb-hunar kollejlarining rahbarlari Sobirni o‘qishga qabul
qilmaslikka haqlimilar?
Ayni vaziyatda Sobirning qanday huquqlari buzilyapti?
Tarbiyachining yechimi. Kasb-hunar kolleji rahbarlari ijtimoiy xavf
bo‘lmagan holda “uch” bahoga o‘qiganligi va xulqida salbiy holatlar ko‘zga
tashlanishi uchungina Sobirni o‘qitishga qabul qilmaslikka haqli emaslar. Ular
shaxsning bilim olishga bo‘lgan huquqini poymol yetishgan. Qolaversa, kasb-

94
hunar kollejlarida ta’lim olish majburiy-ixtiyoriy xarakterga ega. SHu sababli
Sobir va uning ota-onasi kasb-hunar kollejini o‘zlari tanlay oladi.
Bordi-yu, kollejga qabul qilish sinov, imtihonlar asosida olib borilsa va
Sobirning o‘zi ularga puxta tayyorlanmaganligi sababli sinovdan o‘ta olmasa, u
holda ana shu kasb-hunar kollejiga qabul qilinmaydi.
Bu vaziyatda Sobirning bilim olish huquqi (O‘zbekiston Respublikasi
“Ta’lim to‘o‘risida”gi Qonunining 4-moddasi) poymol etganliklari sababli kasb-
hunar kollejlarining rahbarlari ma’muriy javobgarlikka tortiladi.
2. Pedagogik faoliyat, hodisa yoki jarayon mohiyatini tushunish holatini
belgilashga xizmat qiladigan keys.
Keys bayoni. Uzoq yillik ish tajribasiga hamda bolalar o‘rtasida alohida
hurmatga ega tarix fani tarbiyachi auditoriyaga kirib, doskada o‘zining
karikatura janrida ishlangan rasmini ko‘radi. Karikatura yorqin ishlangan, har
bir shtrix aniq ishlangan, qolaversa, rasm juda kulgili chiqqan. Butun guruh
tarbiyachining karikaturagaya, uning ijodkoriga nisbatan munosabatini kutyapti.
Biroq, tarbiyachi shoshilmasdan, katta qiziqish bilan karikaturani tomosha qiladi
va shunday dedi: “Karikatura shunchalik yaxshi chiqibdiki, uni hatto o‘chirgim
kelmayapti. Rasm ijodkori – yosh rassom uni qoo‘ozga ko‘chirib olishi kerak.
Men karikaturist (rassom)ni munosib baholayman!”.
Keys savollari:
1. Tarbiyachining mavjud vaziyatdagi holatini shaxsan Siz qanday
baholaysiz?
2. Bu vaziyatda tarbiyachi qanday tarbiya metodini qo‘lladi?
Tarbiyachining yechimi. Bu vaziyatda tarbiyachi o‘zining tarjribali va
pedagogik nazokatga egaligini namoyon eta oldi. U karikaturani o‘zining
ustidan kulish vositasi deb emas, aksincha, san’at asari sifatida qabul qildi.
Natijada tarbiyachi aybdor bolani qidirib, unga tanbeh berishni istamadi. Buning
o‘rniga o‘zining san’atga bo‘lgan muhabbatini ko‘rsatdi. Bunday yondashuv
bolalarga tarbiyachining irodali, o‘ziga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi,
hissiyotlarini jilovlay olish, o‘z-o‘zini boshqara bilish qobiliyatiga egaligini
ko‘rsatdi. Oqibatda bolalar tarbiyachining ruhan barqaror ekanliklarini angladi.
SHu sababli keyingi safar ular tarbiyachini kamsitish yoki ustidan kulishni
istashmaydi.
Bayon etilgan vaziyatda tarbiyachi: 1) izohlash (o‘zida muayyan guruh
yoki alohida shaxsga yo‘naltirilganlikni ifodalovchi hissiy-oo‘zaki ta’sir etish
usuli); 2) xulq va faoliyatni rao‘batlantirish metodlaridan biri bo‘lgan – qo‘llab-
quvvatlash metodidan foydalandi.

95
 3. Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik faoliyat hamda hodisalarning
tarkibiy elementlari o‘rtasidagi o‘zaro birlik va aloqadorlikni anglash hamda
tahlil qilishga yo‘naltirilgan keys.
Keys bayoni. Tarix fani tarbiyachisi bir soatlik mashg’ulotida quyidagi
xatti-harakatlarni amalga oshirdi:
1) ma’lumotlarni izchil bayon qildi;
2) zarur o‘rinlarda tayanch tushunchalarga alohida uro‘u berdi;
3) xaritadan tarixiy voqelar sodir bo‘lgan joylarni ko‘rsatdi;
4) vaqti-vaqti bilan bolalarga savollar berib, ulardan javoblar oldi;
5) o‘quv filьmi orqali tarixiy voqelikka oid dalillarni namoyish etdi.
Keys topshirig‘i. Tarbiyachining xatti-harakatlari qanday metodlar yordamida
amalga oshirilganligini aniqlang.
Tarbiyachining yechimi. Tarix fani tarbiyachisi qo‘llagan metodlar: 1)
hikoya; 2) tushuntirish; 3) tasvirlash; 4) suhbat; 5) namoyish.
4. Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik faoliyat hamda hodisaning tarkibiy
elementlarini tizimlashtirish, sintezlash, bosqichlarni izchil ifodalashni taqozo
etadigan keys.
Keys bayoni. Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlari:
1) tarbiyachi nazorati ostida bolalar tomonidan o‘quv harakatining;
2) zarur ko‘nikma va malakalar shakllangunicha o‘quv harakatlarning ko‘p
bora takrorlanishi;
3) dastlabki bajarilishi tarbiyachining faoliyat maqsadi va mazmunini
tushuntirishi;
4) topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko‘rsatishi.
Ushbu holatda mashq bajarishni tashkil etish bosqichlari noto‘g‘ri ko‘rsatilgan.
Keys topshirig‘i. Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlarini zarur
izchillikda ifodalang.
Tarbiyachining yechimi. Mashq bajarishni tashkil etish bosqichlari:
1) tarbiyachining faoliyat maqsadi va mazmunini tushuntirishi;
2) topshiriqni bajarish ketma-ketligini ko‘rsatishi;
3) tarbiyachi nazorati ostida bolalar tomonidan o‘quv harakatining
dastlabki bajarilishi;
4) zarur ko‘nikma va malakalar shakllangunicha o‘quv harakatlarning ko‘p
bora takrorlanishi.
5. Pedagogik bilimlarni amalda qo‘llash, mavjud ko‘nikma va malakalarni
to‘laqonli namoyon etishga doir keys.

96
 Keys bayoni. Og‘zaki bayon qilish metodlari bolalarning umumiy
madaniyati, mantiqiy fikrlash va bilish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Keys topshirig‘i. Og‘zaki bayon qilish metodi turlarini “Baliq skeleti”
grafik organayzerida ifodalang.
Tarbiyachining yechimi:

Тushuntirish Evristik
Hikoya suhbat

Оg’zaki bayon
qilish metodlari
Ма’ruza

Suhbat

Bugungi kunda respublika ta’lim tashkilotlaria ta’lim oluvchilar faoliyatini

nazorat qilishda “assesment” sinovi keng qo‘llanilmoqda.

“Assesment” texnologiyasi (ingl. “essesment” – “baho”, “baholash”) –

bolalarning bilim, ko’nikma va malakalari darajasini
har tomonlama, xolis baholash imkoniyatini
ta’minlovchi topshiriqlar to’plami

Mazkur texnologiya shaxsning kasbiy tayyorgarligi, mutaxassis sifatida

shakllanganlik darajasi hamda kasbiy kompetentlik sifatlariga egaligini aniqlash,
baholashga xizmat qiladi.
Bozor munosabatlari sharoitida mehnat bozorida ustuvor o‘rin egallagan kuchli
raqobatga bardoshli bo‘lish har bir mutaxassisdan kasbiy kompetentlikka ega
bo‘lish, uni izchil ravishda oshirib borishni taqozo etmoqda.
“Assesment” texnologiyaning yaratilish tarixi o‘tgan asrning 30-40-
yillariga borib taqaladi. Dastlab texnologiya mavjud harbiy vaziyatlarni to‘o‘ri
baholay oladigan, harbiy harakatlar jarayonini samarali boshqaradigan, zarur
o‘rinlarda oqilona harakatni tashkil eta oladigan ingliz hamda nemis harbiylari
orasidan bilimdon, tadbirkor, mahoratli harbiylar, shuningdek, ofitserlarni
tanlash maqsadida qo‘llanilgan. Keyinchalik ushbu texnologiya tadbirkorlik
sohasiga ham samarali tatbiq etildi.

97
 Texnologiya birinchi marta 1954-yilda “AT&T” kompaniyasi tomonidan
tadqiqot dasturlarini amalga oshirish doirasida qo‘llanilgan To‘rt yildan so‘ng
malakali menejerlarni tanlash maqsadida qo‘llanila boshlangan texnologiya
negizida tadbirkorlar psixologlar bilan hamkorlikda mazkur texnologiya
yordamida ishlab chiqarish, savdo, maishiy xizmat ko‘rsatish korxona hamda
tashkilotlari uchun malakali mutaxassislarni tanlash xizmati – “Assesment-
markaz” (“The Assessment Centre”)ni yo‘lga qo‘yildi. 1960 yilda “IBM”,
“Standart oyl of Ogayo”, “Sirs Robaks” kabi yirik amerika kompaniyalari o‘z
faoliyatlariga texnologiyani samarali tatbiq etdilar. Agarda 1980 yilda 2000 ta
firma “Assesment-markaz” asosida malakali mutaxassislarni tanlashni ma’qul
ko‘rgan bo‘lsa, ayni vaqtda bu texnologiya o‘n minglab korxona, tashkilot,
firma va kompaniyalarda samarali qo‘llanilmoqda.
Ayni vaqtda ishlab chiqaruvchi va savdo kompaniyalar malakali
menejerlarni tanlash maqsadida mazkur texnologiyandan muvaffaqiyatli
foydalanmoqda. So‘nggi yillarda mazkur texnologiya ta’lim tizimiga ham
samarali joriy etildi. Uning yordamida bolalarning bilim, ko‘nikma va
malakalari darajasi har tomonlama, xolis baholanmoqda.
Ayni vaqtda respublika ta’lim tashkilotlarida bolalarning bilim, ko‘nikma
va malakalari kamida to‘rtta topshiriq bo‘yicha baholanmoqda. M:

Izohli lug‘at Muammoli vaziyat

Ijodiy ish Test

Ushbu metoddan mashg’ulotning kirish, asosiy yoki yakuniy qismida ya’ni uyga
vazifa berish jarayonida qo‘llash mumkin. Mashg’ulotning kirish qismida
bolalarning uyga vazifalarini qay darajada bajarganliklarini aniqlashda yoki
mavzuni umumlashtirish jarayonida egallangan bilim, ko‘nikmalarni aniqlashda
foydalanish mumkin.
Assisment texnologiyasini qo‘llash quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
1. Yaxlitlik (bolalar turli mashq va
testlar yordamida sinovlardan o’tadi).
2. Reallik (bolalarning kuzatib borilayotgan xatti-harakati baholanadi).
3. Mustaqillik (har bir bola bir necha mutaxassislar tomonidan baholanadi).
4. Ob’ektivlik (xulosalar standartlashtirilgan baholarga asoslanadi).
5. Ishonchlilik (xulosalar bolalar tomonidan mustaqil bajarilgan vazifalarning natijalariga asoslanadi)

98
 Bolalarning umumiy-madaniy kompetentligini baholashda assesment
baholash quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:

1) bolalardagi baholanishi lozim bo’lgan kasbiy

kompetentlik sifatlari ro’yxatini tuzish;
2) kasbiy kompetentlik sifatlari namoyon bo’ladigan
faoliyat turlarini modellashtirishga imkon beruvchi,
muammoli vaziyat vazifasini ishlab chiqish;
3) ma’lum bir kompetentsiyalarning
MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN shakllanglanlik
INTERFAOL darajasiniMETOD
belgilar beruvchi mezonlarni ishlab chikish; ekspertlar
uchun baholash varaqalarini tayyorlash;
4) so’rov anketalarinni ishlab chiqish; assessmentdan
imtihon shakli sifatida foydalanish;

IMAK ( “IShONTIRISh MAKTABI”) TEXNOLOGIYaSI

Texnologiya magistrlarda boshqalarni ishontirish (buning uchun dalillarni

topish, ularni asoslash), suhbatdoshni boshqarish, jamoa orasida, turli hayotiy
vaziyatlarda o‘zini tutish malakasi va tashkilotchilik qobiliyatlarini
shaklllantirish maqsadida qo‘llaniladi.

Izoh: 1. “Tashkilotchi” lavhada ifodalangan voqelikdan kelib chiqqan

holda o‘zining tashkilotchilik qobiliyati, ishontira olish malakasi, vaziyatni
nazorat qilish, turli vaziyat, sharoitlarda o‘zini tutish, boshqarish ko‘nikmalarini
namoyon etishi, tarbiyaviy metodlarni qo‘llab, nizoli vaziyatni bartaraf etishga
harakat qilishi lozim.

2. Muhokama chog‘ida professor-o’qituvchi jamoa bilan birgalikda

“Tashkilotchi”ning o‘zini tutishi, boshqalarni o‘z fikriga ishontira olishi,
madaniyati, harakatlaridagi ijobiy va salbiy jihatlarni muhokama qiladi (bunda
nizoli vaziyatni bartaraf etish uchun “Tashkilotchi” qanday metodlardan
foydalanganligini aniqlash maqsadga muvofiqdir).

99
 3. Texnologiyani qo‘llashda magistr (talaba)lar tomonidan tayyorlangan
pedagogik nizoli vaziyatlardan biri to‘g‘risidagi videolavhani namoyish etish
mumkin.

4. Videolavha mashg‘ulotning 2-yarmida ekranda yoki kompyuter orqali

namoyish etiladi. U tomosha qilinib, mazmuni jamoa tomonidan muhokama
etiladi. Bu kabi tahlil har bir magistr (talaba)ga o‘z xatti-harakatlarining
mohiyatini anglash, zarur xulosalarni chiqarish ko‘nikmalariga ega bo‘lish
uchun yordam beradi.

Texnologiyani qo‘llash tartibi quyidagicha:

Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larni texnologiyadan foydalanish qoidalari bilan tanishtiradi

Texnologiya shartiga binoan magistrlardan biri (ya’ni “Tashkilotchi”) xonadan chiqadi

Jamoaning boshqa a’zolari pedagogik nizolardan birini yorituvchi muammoli

vaziyatni yaratib, uni muhokama qiladi va sahna ko’rinishini tayyorlaydi

Bu vaqtda “Tashkilotchi”ga rolining mazmuni tushuntirilib,

yuzaga kelishi mumkin bo’lgan vaziyat haqida ma’lumot beriladi

“Tashkilotchi”ga ham tayyorgarlik ko’rish uchun ma’lum vaqt beriladi

Belgilangan vaqt nihoyasiga etgach, “Tashkilotchi” auditoriyaga taklif etiladi

Jamoa a’zolari pedagogik nizolarga asoslanuvchi lavhani namoyish etadi

“Tashkilotchi” lavhada ifodalangan nizoli vaziyatni bartaraf etishga harakat qiladi

Professor-o’qituvchi jamoa bilan birgalikda “Tashkilotchi”ning harakatlarini baholaydi

Mashg’ulot yakunida sinf (guruh) jamoasi “Shaxsning tashkilotchilik

qobiliyati” mavzusida amaliy tavsiyalarni ishlab chiqadi

100
 Nazorat uchun savollar:

1. O’yin texnologiyalariga ta’rif bering.

2. “Assesment” texnologiyasiga ta’rif bering.
3. Bleanding learning atamasiga ta’rif bering.

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mo’ljallangan o’yin turlariga misollar

keltiring va taqdimot yarating.

6-MAVZU. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARDA

INNOVATSIYALARNI NORMATIV-HUQUQIY QO’LLAB-
QUVVATLASH

Maktabgacha ta’lim sohasiga innovatsion yondashuvlarni joriy etish

loyihalarini amalga oshirish uchun eksperimental maydonchalarni tashkil etish
chora-tadbirlari to‘g‘risida
Maktabgacha ta’lim tizimiga ilg‘or xorijiy tajriba joriy etilishini ta’minlash,
maktabgacha ta’lim sohasida eng yangi metodikalarni moslashtirish va ulardan

101
samarali foydalanish, sog‘lom va har tomonlama kamol topgan bolani voyaga
yetkazish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligining:
a) respublikada:
maktabgacha ta’limni tashkil etish sohasida ilg‘or xorijiy tajribani,
maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim va tarbiya berish sohasida innovatsion
usullar va samarali pedagogik amaliyotlarni o‘rganish, davlat maktabgacha
ta’lim tashkilotlari faoliyatiga jalb etish va joriy etish bo‘yicha ishlarni doimiy
asosda tashkil etish;
o‘rganishlar va eksperimentlar yakunlari bo‘yicha kompleks loyihani
amalga oshirish doirasida ijobiy amaliy yutuqlarni mamlakatning boshqa
mintaqalariga yoyishni — maktabgacha ta’limni boshqarishning zamonaviy
standartlarini, yangilangan o‘quv rejalari va dasturlarni ishlab chiqish va joriy
etishni, ilg‘or pedagogik axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini ta’lim
jarayoniga keng joriy etishni, maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun
takomillashtirilgan o‘quv-metodik, didaktik materiallarni nashr etishga
tavsiyalarni ishlab chiqishni nazarda tutuvchi kompleks loyihani (keyingi
o‘rinlarda kompleks loyiha deb ataladi) amalga oshirish;
b) Toshkent shahrida quyidagi davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari:
Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tumanidagi 324-son davlat maktabgacha
ta’lim tashkiloti;
Toshkent shahar Mirobod tumanidagi 34-son davlat maktabgacha ta’lim
tashkiloti negizida kompleks loyihani amalda ro‘yobga chiqarish uchun doimiy
ishlaydigan eksperimental maydonchalarni tashkil etish to‘g‘risidagi takliflariga
rozilik berilsin.
2. Quyidagilar kompleks loyihani amalga oshirish doirasida doimiy bazaviy
eksperimental maydonchalar sifatida tanlab olingan davlat maktabgacha ta’lim
tashkilotlarining asosiy vazifalari deb hisoblansin:
maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim va tarbiya berishni tashkil etish
sohasida ilg‘or xorijiy tajribani jalb etish yo‘li bilan respublikada maktabgacha
ta’lim tizimini rivojlantirishga ko‘maklashish;
kutubxona fondini shakllantirish va maktabgacha ta’limning mavzuli
yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-metodik va ilmiy-texnik adabiyotlar bilan,
shuningdek, maktabgacha ta’limning xorijiy modellariga moslashtirish bo‘yicha
metodik qo‘llanmalar bilan muntazam ravishda to‘ldirish;
shu jumladan, maktabgacha ta’lim sohasida nazariy ishlanmalarni va ilg‘or
xorijiy tajribani ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etish uchun tajriba-eksperimental

102
baza sifatida to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtirok etish orqali respublika maktabgacha
ta’lim tizimining yosh istiqbolli ilmiy-pedagog kadrlari malakasini oshirishni
tashkil etishga ko‘maklashish;
ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishning ilg‘or xorijiy metodikalarini keng
qo‘llash asosida ta’lim faoliyatini amalga oshirish, maxsus treninglar va mavzuli
seminarlarni tashkil etish va o‘tkazish;
respublikaning davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachilari va
metodistlarini faol jalb etgan holda ta’lim berish va tajriba almashishni tizimli
asosda tashkil etish va amalga oshirish uchun tayanch maktabgacha ta’lim
tashkilotlari sifatida faoliyat ko‘rsatish.
3. Belgilansinki:
a) eksperimental maktabgacha ta’lim tashkilotlari O‘zbekiston
Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligiga idoraviy mansub tashkilotlar
hisoblanadi;
b) eksperimental maktabgacha ta’lim tashkilotlarining mudirlari
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vaziri tomonidan lavozimga
tayinlanadi va lavozimdan ozod etiladi;
v) eksperimental maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ishlash uchun malakali
mutaxassislar, shu jumladan, xorijiy mutaxassislar jalb etiladi;
g) eksperimental maktabgacha ta’lim tashkilotlariga bolalarni qabul qilish
ularning ustaviga muvofiq amalga oshiriladi;
Oldingi tahrirga qarang.
d) eksperimental maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ishlash uchun jalb
etiladigan xorijiy mutaxassislarning ish haqi miqdorlari O‘zbekiston
Respublikasi maktabgacha ta’lim vaziri tomonidan Maktabgacha ta’limni
rivojlantirish jamg‘arma mablag‘lari va qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa
manbalar hisobiga belgilanadi.
(3-bandning “d” kichik bandi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2022-yil 4-apreldagi 153-sonli qarori tahririda — Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 05.04.2022-y., 09/22/153/0266-son)
4. Eksperimental maydonchalar sifatida tanlab olingan davlat maktabgacha
ta’lim tashkilotlarining tuzilmalari 1 va 2-ilovalarga muvofiq tasdiqlansin.
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vaziriga eksperimental
maydonchalar sifatida tanlab olingan davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari
tuzilmasiga, zarurat bo‘lganda, xodimlarning belgilangan umumiy soni doirasida
o‘zgartirishlar kiritish huquqi berilsin.

103
 5. Quyidagilar eksperimental maydonchalar sifatida tanlab olingan davlat
maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini moliyalashtirish manbalari etib
belgilansin:
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti mablag‘lari, xalqaro va xorijiy
hukumat, xalqaro moliya tashkilotlari, moliyaviy institutlar va boshqa
donorlarning grantlari va kreditlari (qarzlari);
Oldingi tahrirga qarang.
shartnoma asosida amalga oshiriladigan, qonunchilikda taqiqlanmagan
qo‘shimcha pulli ta’lim-tarbiya xizmatlari ko‘rsatishdan olingan daromadlar;
(5-bandning uchinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2022-yil 4-apreldagi 153-sonli qarori tahririda — Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 05.04.2022-y., 09/22/153/0266-son)
yuridik va jismoniy shaxslarning — O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari
va norezidentlarining xayriya ehsonlari;
Maktabgacha ta’limni rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari;
Oldingi tahrirga qarang.
qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa manbalar.
(5-bandning oltinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2022-yil 4-apreldagi 153-sonli qarori tahririda — Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 05.04.2022-y., 09/22/153/0266-son)
6. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta’lim vazirligi:
eksperimental maktabgacha ta’lim tashkilotlarining ustavlarini bir oy
muddatda ishlab chiqsin va tasdiqlasin, shuningdek, ular belgilangan tartibda
davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishini ta’minlasin;
eksperimental maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini rivojlantirish
maqsadida qo‘shimcha investitsiyalarni, shu jumladan, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalarni jalb etish chora-tadbirlarini amalga oshirsin.
7. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi Maktabgacha ta’lim
vazirligining buyurtmanomalari bo‘yicha kompleks loyihani amalga oshirish
doirasida jalb etiladigan xorijiy mutaxassislarga, shuningdek, ularning oila
a’zolariga kirish vizalari konsullik yig‘imlari va boshqa yig‘imlar undirilmasdan
rasmiylashtirilishini belgilangan tartibda ta’minlasin.
Oldingi tahrirga qarang.
8. O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi Maktabgacha ta’lim
vazirligining buyurtmanomalari bo‘yicha kompleks loyihani amalga oshirish
doirasida jalb etiladigan xorijiy mutaxassislarga, shuningdek, ularning oila
a’zolariga davlat boji undirilmasdan ko‘p martalik vizalar berilishini va ko‘p

104
martalik vizalar uzaytirilishini, shuningdek, vaqtincha turgan joyi bo‘yicha
ro‘yxatga olinishi va uning muddati uzaytirilishini belgilangan tartibda
ta’minlasin.
(8-band O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 28-
sentabrdagi 593-sonli qarori tahririda — Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi, 29.09.2020-y., 09/20/593/1340-son)
9. O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi
Maktabgacha ta’lim vazirligining buyurtmanomalari bo‘yicha kompleks
loyihani amalga oshirish doirasida xorijiy mutaxassislarni respublikaga jalb
etishga ruxsatnomalar berilishini (uzaytirilishini), shuningdek, ko‘rsatib o‘tilgan
xorijiy fuqarolarga O‘zbekiston Respublikasi hududida mehnat faoliyatini
amalga oshirish huquqiga tasdiqnomalar berilishini (uzaytirilishini) belgilangan
tartibda ta’minlasin.
10. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi
Bosh vazirining ijtimoiy rivojlanish masalalari bo‘yicha o‘rinbosari A.A.
Abduxakimov va O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vaziri A.V.
Shin zimmasiga yuklansin.
O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A. ARIPOV
Toshkent sh.,
2019-yil 19-iyul,
605-son
Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 19-iyuldagi 605-son qaroriga
1-ILOVA
Kompleks loyihani amalga oshirish uchun doimiy bazaviy eksperimental
maydoncha sifatida tanlab olingan Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tumanidagi
324-son davlat maktabgacha ta’lim tashkilotining
TUZILMASI

Ish
Mudir
yurituvchi

O‘quv-
Tibbiy Xo‘jali
tarbiyaviy
ot qismi: k qismi:
qism:
Metodist Vrach- Xo‘jali
— 1 birlik diyetolog k qismi
— 0,5 mudiri — 1

105
 birlik birlik
Hams
Tarbiyach Qorovu
hira — 1
i — 6 birlik l — 3 birlik
birlik
Tarbiyach
Kir
ining
Defekt yuvuvchi —
yordamchisi —
olog — 1 1,25 birlik
5 birlik
birlik
Chet tili Farrosh
tarbiyachisi — — 1 birlik
0,5 birlik

Jismoniy
Psixol Bog‘bo
tarbiya
og — 1 n — 0,5
bo‘yicha
birlik birlik
instruktor —
0,5 birlik
Hovli
Musiqa tozaligiga
xodimi — 1 Oshpa qarovchi
birlik z — 2 xodim — 1
birlik birlik
Xoreograf
— 0,5 birlik
Tasviriy
san’at
tarbiyachisi —
0,5 birlik
Xodimlarning cheklangan umumiy soni — 30,25 birlik.
Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 19-iyuldagi 605-son qaroriga
2-ILOVA
Kompleks loyihani amalga oshirish uchun doimiy bazaviy eksperimental
maydoncha sifatida tanlab olingan Toshkent shahar Mirobod tumanidagi 34-son
davlat maktabgacha ta’lim tashkilotining
TUZILMASI

106
 Ish
Mudir
yurituvchi

O‘quv- Hams
Xo‘jalik
tarbiyaviy hira — 1
qismi:
qism: birlik
Xo‘jalik
Metodist
Defek qismi mudiri
— 1 birlik
tolog — — 1 birlik
Tarbiyach 1,75 birlik Qorovul
i — 3 birlik
(shu jumladan,
bolalarni
bog’chaga
Psixol Kir
tayyorlash
og — 1,75 yuvuvchi —
bo‘yicha
birlik 1,5 birlik
guruhlar
tarbiyachilari)
— 10,5 birlik

Tarbiyachining Farrosh
yordamchisi — EMIS — 2 birlik
8 birlik markazi:

Chet tili Bog‘bo

Rahba
tarbiyachisi — n — 1 birlik
r — 1
1,25 birlik
birlik
Hovli
Jismoniy
tozaligiga
tarbiya IT
qarovchi
bo‘yicha bo‘yicha
xodim — 1
instruktor — mutaxassis
birlik
1,25 birlik — 2 birlik

Musiqa
xodimi — 1,75

107
 birlik
Oshpa
Xoreograf
z — 2
— 1,25 birlik
birlik
Xodimlarning cheklangan umumiy soni — 46,00 birlik.

(Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 22.07.2019-y.,

09/19/605/3456-son; 29.09.2020-y., 09/20/593/1340-son; Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 05.04.2022-y., 09/22/153/0266-son)

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD

“QANDAY?” METODI
Metod magistr (talaba)larda o‘rganilayotgan mavzu, muammo yuzasidan
umumiy tasavvurlarni hosil qilishga yordam beradi. Uni qo‘llashda magistr
(talaba)larda mantiqiy fikrlash, mavzu mohiyatini yorituvchi tayanch tushuncha,
ma’lumotlarni muayyan tizimga solish, ularni tahlil qilish ko‘nikmalari shakllanadi.
Mashg‘ulotlarda metodni qo‘llashda quyidagi shartlarga amal qilinadi:

O’ylangan g’oyalarni tahlil qilmay, baholamay, taqqoslamay tez bayon etish kerak

Shakllangan diagramma tugallanmagan bo’lib, unga yangi g’oyalarni kiritish mumkin

Agarda chizmada savol uning “shohlari”da bir necha bor qaytarilsa, unda u biror !
muhimlikni anglatib, muammoning asosiy echimi bo’lishi mumkin

108
!
Yangi g’oyalar qanday ko’rinishda bo’lmasin yuqoridan pastga yoki chapdan

o’ngga qayd qilib boriladi, buni magistrlarning o’zlari hal etadi

!
 Ta’lim jarayonida metodni qo‘llash tartibi quyidagicha:

Professor-o’qituvchi tanlangan mavzu (masala)ni e’lon qiladi

Professor-o’qituvchi magistrlarni mavzu va metodni qo’llash qoidalari bilan

tanishtiradi
Magistr (talaba)lar kichik guruhlarga biriktiriladi

Kichik guruhlarga muayyan topshiriqlar beriladi

Belgilangan vaqt (10-15 daqiqa) mobaynida guruhlar topshiriqlarni bajaradi

Jamoa kichik guruhlarning yechimlari bilan tanishtiriladi

Jamoa tomonidan kichik guruhlarning ishlari muhokama qilinadi

Professor-o’qituvchi jamoaning fikriga tayanib, eng yaxshi

ishni e’lon qiladi va mashg’ulotni yakunlaydi
Izoh:

1. Yangi g‘oyalar grafik, klaster, tasvir ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.

2. Muammoning yechimi “Buni qanday bajarish lozim?”, “Qanday yo‘l

tutish to‘g‘ri?” kabi savollariga javob topish asosida hal qilinadi.

3. Muammoni yechishda “nima qilish kerak”ligi yuzasida o‘ylanib

qolmaslik lozim.

4. Savollarning izchil berilishi muhim ahamiyatga ega.

5. Metodni qo‘llashda muammoni yechish yo‘llarigina izlanmay, ulardan

samarali foydalanish choralari ham o‘rganiladi.

109
 Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Mavzu yuzasidan 10 ta savol javob tuzing.

7-MAVZU. ILG’OR PEDAGOGIK TAJRIBANI

SHAKLLANTIRISH, O’RGANISH, UMUMLASHTIRISH VA ULARDAN
FOYDALANISH
Reja:
1."Ilg’or pedagogik tajriba" tushunchasi.
2.Ilg’or pedagogik tajribani tanlash me’zonlari.
3.Ilg’or pedagogik tajriba bilan ishlash bosqichlari.
4.Ilg’or pedagogik tajribani o’rganish uchun so’rovnomalar yaratish
usuli.
Tayanch tushunchalar va iboralar: Pedagogik tajriba,

Mukammallikni aniqlash, umumlashtirish va amalga oshirish usullari.

Ta’lim sohalari bir-biri bilan shu darajada uzviy bog‘liqki, bir sohadagi
yangiliklar, istalgan boshqa sohada yangiliklarni vujudga keltiradi. Shuning
uchun ta’limning ayrim komponentlarida yangiliklarning joriy etilishi,
qo‘llangan yangiliklarning umumiy samaradorligini aniqlashni talab etadi.
Ta’lim jarayoni yangiliklarini tasniflashda innovatsiya inson faoliyatining
muhim ko‘rinishlaridan biri ekanligini hisobga olish lozim. Bu faoliyat jiddiy
chegaralar va bo‘linishlardan holi. Yangilikka ta’lim jarayonining hamma
tushunchalari va aspektlarini kiritish va ularni bir tushunchaga
mujassamlashtirish qiyin.
Yangilik ta’lim mazmunini tashkil qilish jarayonida uning metodologiya va
texnologiyasigasiga ta’sir qiladi. Lekin shunday bo‘lsada ta’lim jarayonida
qo‘llaniladigan yangilikni tasniflash zarur. Bizning fikrimizcha birinchi asosiy

110
mezon bu yangilikning qanday muhitda joriy qilishga bog‘liq. Ikkinchi mezon
yangilikni qo‘llashning yo‘llari, uchinchisi yangilik joriy qilish tadbirlarining
kengligi va chuqurligi, to‘rtinchi mezon – yangilikning vujudga kelishiga sabab
bo‘lgan asos. Ta’limning qaysi sohasiga yangiliklarning kiritilishi va
qo‘llanilishiga qarab, birinchi mezonga quyidagi yangiliklarni kiritish mumkin:
1) ta’lim mazmunida, 2) texnologiyasida, 3) tashkil qilishda, 4) boshqarish
tizimida.
Yangiliklarni joriy qilishning yo‘llaridan qat’iy nazar ularni quyidagilarga
ajratish mumkin:
a) tizimli, rejali, oldindan o‘ylangan;
b)kutilmagan, o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan, to‘satdan paydo bo‘lgan.
Yangiliklarni joriy qilish tadbirlarining kengligi va chuqurligidan qat’iy
nazar ularning quyidagi turlarini sanab o‘tish mumkin:
a) ommaviy, katta, global, tizimli, keskin, asosli, muhim, jiddiy, chuqur va
boshqalar;
b) qisman, kichik, mayda.
Yangilikning paydo bo‘lish xususiyatiga qarab ularni quyidagicha
birlashtirish mumkin:
a) tashqi va
b) ichki.
Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlar ta’lim oluvchi manfaatdorligining
yuksak darajasini belgilaydi, natijada ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi.
Faoliyatni innovatsiyalar asosida tashkil eta oladigan pedagogik kadrlar
tayyorlash har doim pedagogika fanining diqqat markazida turgan muhim
masalalardan bo„lgan.
O‘zbek xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko‘p asrlar davomida
qo‘llagan usul va vositalari, tadbir shakllari, o‘ziga xos urf-odatlari va
an’analari, ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari va hayotiy tajribasi mavjud. Bu
meros o‘tmishda ko‘plab alloma-yu donishmandlar yetishib chiqishiga asos
bo‘lgan. Hozirgi kunda bu merosdan ijodiy foydalanish katta ahamiyatga ega.
Mutafakkirlar merosini o‘rganish natijasida insonning shakllanishida
ilmning ahamiyati katta ekanligining guvohi bo‘ldik. Ularda bilim shaxs
taraqqiyotining asosiy manbai ekanligi asoslab berilgan. Shuning uchun ham
ajdodlarimiz bilim o„rgatuvchi ustozga katta ahamiyat berganlar. Bu pedagogik
faoliyatga bo‘lgan asosiy talablardan biri edi.
Chunki ilm bor joyda rivojlanish, taraqqiyot bo‘ladi, yangiliklarni joriy
etishga keng yo„lochiladi. Sharq uyg‘onish davrining buyuk mutafakkiri Abu

111
Nasr Forobiy aqlli, dono va o‘tkir fikrlaydigan kishilar to‘g‘risida shunday
deydi: ‘Aqlli deb shunday kishiga aytiladiki, ular fazilatli, o‘tkir mulohazali,
foydali ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r iste’molga
ega; yomon ishlardan o‘zini chetda olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil
deydilar’
1 Uning fikricha, ‘Ta’lim so‘z va o‘rgatish bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa
amaliy ish va tajriba bilan o‘rganishdir,ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy
malakalaridan iborat bo‘lgan ish-harakatga, kasb-hunarga berilgan bo‘lishidir.
Agar ularish, kasb-hunarga berilgan bo‘lsalar, kasb-hunarga qiziqsalar, shu
qiziqish ularni butunlay kasb hunarga jalb etsa, demak, ular kasb-hunarning
chinakam oshig‘i bo‘ladilar’
2 . Yusuf Xos Hojib bolaga bilim berib hunar o‘rgatishni ularning
yoshligidan boshlash kerakligini ta’kidlaydi.
3 Bolalarga kasb-hunar va tadbirkorlikni yoshligidan boshlab o‘rgatish
masalasi Kaykovusning “Qobusnoma” asarida ham ko‘tarilgan. “Ey farzand,
ogoh bo‘lki, hunarsiz kishi hamisha foydasiz bo‘lur va hech kimga naf
yetkurmas. Bilursanki, xori mug‘ilonning (tikanli buta) tani bordur ammo soyasi
yo‘qdur. Hunarsiz kishi ham xori mug‘ilon yanglig‘ na o‘ziga va na o‘zgaga
foyda berur”
4 .O‘zbek xalqining ulug‘ allomalaridan biri Abu Rayhon Beruniy
asarlarida yosh avlodga bilim berishning turli yo‘llari va vositalari haqida
tushunchalar berib, ularni mustaqil fikrlaydigan, yangilik yarata oladigan qilib
tarbiyalash xususida to„xtalib o‘tgan. ‘Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar’
asarida Beruniy sxolastik metodlardan voz kechish, mashg’ulot samaradorligini
oshirish yo‘llarini izlash, bolalarning xotirasini rivojlantirish, fikrlashga
o‘rgatishni ta’kidlab o‘tgan. “Maqsad gapni cho‘zish emas, balki
tarbiyalanuvchini zeriktirmaslik, chunki, doimo bir xil narsaga qaray berish
malollik va sabrsizlikka olib keladi
Tarbiyalanuvchi fandan-fanga o‘tib tursa, turli bog‘larda yurganga
o‘xshaydi. Birini ko‘rib ulgurmasdan boshqasi boshlanadi va u kishi har bir
narsada o‘ziga yarasha lazzat bor deyilganidek ularni ko‘rishga qiziqadi va
ko‘zdan kechirishni istaydi. Bir xil narsa charchatadi, xotiraga malol keltiradi’
5. Buyuk sarkarda Amir Temur o‘zining o‘gitlarida har bir ishni
boshlaganda butun diqqat, zehn va bor kuchni shu ishga qaratish lozimligini
ta’kidlagan: ‘Azmu jazm bilan ish tutdim. Biron ishni qilishga qasd qilgan
bo‘lsam, butun zehnim, vujudim bilan bog‘lanib, bitirmagunimcha undan
qo‘limni tortmadim’.

112
 6 Amir Temur o‘z davrida qo‘l ostidagilarni tadbirkor, ishbilarmon,
mamlakat obodonchiligi, el-yurt osoyishtaligi uchun hamfikr, hamsuhbat,
yelkadosh bo‘lishlarini talab qilgan.
7. Ulug‘ mutafakkir va buyuk shoir Alisher Navoiy o‘zining “Mahbubul
qulub” asarida bog’cha tarbiyachilari mehnatiga baho beradi va uning mehnati
ancha mashaqqat talab etishini tushuntiradi.
8 Markaziy Osiyo allomalari merosida ilm va uni egallashdagi mahorat
masalalari keng miqyosda talqin etiladi. Bunda albattailm o‘rgatuvchining
muhim o‘rni ta’kidlanadi.
Hozirgi davrda ham tarbiyalanuvchilarni bilim, ko‘nikma va malakalar
bilan qurollantirishda tarbiyachining o‘rni beqiyos. Tarbiyachining muntazam
izlanishi, bilimni o‘rgatishning yangi va samarali yo‘llarini kashf etishi
tarbiyalanuvchilar bilimlarni yuqori darajada o‘zlashtirishlari, muhim amaliy
ko‘nikma va malakalar egallashlariningomili bo‘la oladi. Tarbiyachi o‘z
faoliyatida yangiliklarni muntazam joriy qilishi lozim.
1) shaxsiy qiziqtiruvchi omillarga asoslangan bo‘lganda. Bolalar o‘quv
jarayoni uchun mas’uliyatli bo‘ladalar, chunki ular o‘z ehtiyojlarini yaxshi
biladilar.
2) birinchi navbatdagi ehtiyojlarga javob berganda. Ta’lim bolalarning
birinchi navbatdagi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda o‘qishga intilish yuqori
darajada bo‘ladi.
3) tarbiyalanuvchilarning jalb etilishini ta’minlanganda. O‘quv jarayonida
sustkashlik bilan emas faol ishtirok etish.
4) mustaqil fikrga asoslanganda. O‘quv jarayoni mustaqil fikrga
asoslanganda, u eng katta samara keltiradi; bolalar bir-birlaridan o‘rganadilar.
5) teskari aloqani ta’minlaganda. Samarali bilim berilishi uchun
yo‘naltiruvchi va qo‘llab quvvatlovchi teskari aloqa mavjud bo‘lishi talab
etiladi.
7) o‘rganuvchilarga nisbatan hurmat namoyish etilganda. Murabbiy hamda
tarbiyalanuvchi o‘rtasida o‘zaro hurmat va ishonch mavjud bo‘lishi o‘quv
jarayoniga yordam beradi.
8) do‘stona muhit yaratilganda. Do‘stona kayfiyatda bo„lgan bola cho‘chib
o‘tirgan, hayajonlanayotgan, badjahl bolaga nisbatan materialni ancha osonroq
o‘zlashtirib oladi. 9) qulay vaziyat sodir bo‘lganda.
Demak, tarbiyalanuvchida o‘zlashtirishga nisbatan motiv hosil bo‘lsa,
o‘quv materialini tez va oson o‘zlashtiradi. Xulosa qilib aytganda, o‘z faoliyatini
innovatsiyalar asosida tashkil eta oladigan tarbiyachilarning ishlari ko‘p qirrali,

113
murakkab masaladir. Ushbu masalani samarali hal qilish uchun
tarbiyachilarning innovatsion faoliyatga tayyorgarligining pedagogik asoslarini
yaratish lozim.
Bugungi kunda jamiyatning ta’lim tashkilotlari oldiga qo’yayotgan talablari
yosh avlodga mukammal ta’lim berish, ularni ziyoli, bilimdon, barkamol inson
qilib tarbiyalashdan iboratdir. Bu esa, o’z navbatida, ta’lim amaliyotida
ehtiyojlar asosida vujudga kelgan yangidan-yangi muammolarning samarali
echimlarini topish uchun tug’ilgan g’oyalarni tajriba-sinovda sinab ko’rish
zaruriyatini yuzaga keltiradi. Har qanday uslub yoki usul chiroyli tarzda
asoslangan bo’lmasin, mashg’ulot deb atalmish tajriba maydonida o’zini
oqlamasa, uning zig’ircha qiymati bo’lmaydi. Tajriba - sinov natijasida
aniqlanadigan muammoning o’ziga xos jihati uning muayyan qismlari orasidagi
ziddiyatlar asosida vujudga keladi. Pedagogik jarayonning bu qismi natijalar va
uni ko’lga kiritish vositalari orasida namoyon bo’ladi. Muammoni vujudga
keltirish uchun faqatgina ziddiyatlarni aniqlash etarli emas, buning uchun
hodisalarning mohiyatiga chuqur kirish, u haqda nima ma’lum, nima noma’lum
ekanligini tushunib etish lozim. Pedagogik tajriba muammosi tezislar, farazlar,
kontseptsiyalar shaklida shakllantirilib, umumpedagogik muammolarni o’zida
mujassamlashtiradi.
Pedagogik tajriba ishlarining maqsadi - pedagogik jarayonlar yoki ta’lim
oluvchi shaxsini rivojlantirishning samarali pedagogik- psixologik shart-
sharoitlarini aniqlash va amalda sinovdan o’tkazishdan iborat. Tajriba ishlari
maqsadi har bir tadqiqot mazmuni va mohiyatiga ko’ra aniq o’lchanadigan
mezon va ko’rsatkichlarga asosan belgilanadi. Pedagogik tajriba ishlarining
vazifalari:
- tadqiqot ishidagi ilgari surilgan ilmiy faraz, ilmiy yangilik hamda
himoyaga tavsiya etilayotgan asosiy holatlarni ta’lim amaliyotida sinab ko’rish
orqali ularning haqqoniylik darajasiga xolisona xulosa berish; - tegishli
me’yoriy xujjatlar asosida tadqiqotchilar tomonidan me’yoriy talablarning
bajarilganligini baholash;
- tadqiqot ishidan olingan natijalarni ta’lim tizimiga joriy etish yuzasidan
amaliy yo’naltirilgan tavsiyalar ishlab chiqilishini ta’minlashdan iborat. Mazkur
belgilangan vazifalarning mazmun-mohiyatidan kelib chiqib aytish mumkinki,
oldimizga qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun belgilangan vazifalarni amalga
oshirish yo’nalishidagi mavjud muammolarni bartaraf etishda amalga
oshiriladigan izlanishlar, olib boriladigan tadqiqotlar jarayonida yaratilgan va
ilmiy asoslangan yangiliklar, o’qitish texnologiyalari, tahlillar, xulosa va

114
tavsiyalar milliy ta’lim-tarbiyaning maqsadi va vazifalariga mos kelishini,
shuningdek, natijalarning samaradorligi va ilmiy-amaliy ahamiyatini hamda
amaliyotga tatbiq etish zaruriyatini asoslashda keng miqyosda o’tkaziladigan
pedagogik tajriba ishlari o’ziga xos ahamiyat kasb etadi.
Pedagogik tajriba - sinov natijalari sifatida e’tirof etilgan ko’rsatkichlar
jamoatchilik fikriga ham tayanishi lozim. Bu tarbiyalanuvchilarning o’quv
faoliyatiga munosabati va fikri sifatida namayon bo’ladi. Chunki ta’limga muno-
sabat, tarbiyalanuvchilarning bilim darajasi, qobiliyati, o’quv yurtining moddiy-
texnika bazasi kabi omillar barcha o’quv yurtlarida bir xil emas. Ikkinchidan,
kamchiliklardan mutlaqo holi bo’lgan usul yoki uslubning o’zi bo’lmaydi. Aks
holda, kimlardir hozirgacha mutloq to’g’ri bo’lgan uslub- larni ishlab chiqqan va
bu uslublar barcha ta’lim maskan- larida ommalashtirilgan bo’lardi. Natijada, bu
sohada il- miy izlanishlarga ham hojat qolmas edi.
Ilg’or pedagogik tajriba ma’lum bir muhitda ijo- biy natijalar berishi
barobarida, boshqa bir muhitda yax- shi natijalar beradigan uslubiy
yondashuvlar va tajriba- larni ham ilg’or uslub yoki tajribalar qatoriga qo’shsa
bo’ladi. Demak, tarbiyachi ijodkor va izlanuvchan bo’lib, o’zi mashg’ulot
berayotgan muhitga mos tajribalarni ajratib olishi va ulardan foydalanishi lozim.
Uzluksiz nashr qilinadigan ilmiy va uslubiy jurnallardagi maqolalarda har
bir muallif ta’lim maskanlaridagi mavjud holatlarni hisobga olib va tahlil qilib
nimadir demoqchi, keng pedagoglar jamoasiga nimanidir taklif qilmoqchi, o’z
fikrlarini muhokamadan o’tkaz- moqchi bo’ladi. Bunday maqolalar bilan
muttasil tanishib boradigan pedagog o’zi uchun foydali bo’lgan fikrlarni
hamisha topadi. Yoki, boshqacha qilib aytganda, har kim ushbu nashrlardan
o’ziga keragini oladi. Shuning uchun ham bu nashrlar uzluksiz faoliyat
ko’rsatadi. Ilg’or fikrlardan o’zi mashg’ulot berayotgan pedagogik muhit uchun
mos kelad- iganlarini tanlab oladigan va, eng muhimi, o’z pedogogik faoliyatida
qo’llab, natijalarni tahlil qilib boradigan pedagogni zamonaviy, ilg’or pedagog
deyish mumkin. Hap bir pedagog ma’lum vaqt oralig’ida o’z tajri- basini
boyitish maqsadida malaka oshirish institutlarida o’z malakasini oshirib boradi.
Bunday maskanlarda mashg’ulot beruvchi tarbiyachilar ma’lum hudud,
mamlakat, qolaversa butun dunyo buyicha ma’lum fanlar va pedagogika
sohasida ro’y berayotgan yangiliklar, ilg’or tajribalar, ularning ijobiy va salbiy
ta’siri haqida o’z fikrlarini aytib, tarbiyachilarni muhokamaga torta oladigan
darajadagi pedagoglar bo’lishi lozim. Tarbiyachi malaka oshirish muddatini
kutib turmasdan, uzluksiz nashrlar bilan tanishib borish asnosida ham
pedagoglar oldiga qo’yilgan zamonaviy talablar va ilg’or pedagogik tajribalar

115
bilan muttasil tanishib, o’z bilim va tajribalarini to’ldirib borsa bo’ladi. Hamma
zamonlarda ham pedagoglar nisbatan kam vaqt va mehnat sarflash yo’li bilan
mumkin qadar ko’proq o’zlashtirishga erishishga imkon beruvchi uslublarni
topish uchun harakat qilganlar. Har bir qilingan mehnat o’z samarasi bilan
qadrlidir. &qituvchini ham, tarbiyalanuvchini ham, ota-onani ham nati-ja
qiziqtiradi. Odatda tarbiyachi mexnatining natijasi tezda ko’zga tashlanmaydi
deyishadi. Bunda tarbiyalanuvchining biror oliy o’quv yurtiga kirishi yoki biror
kasb egasi bo’lishi nazarda tutiladi. Aslida, tarbiyachi har yili oldingi yilgi
qilgan mehnatining, har chorakda oldingi chorakdagi mehnatining, qolaversa,
har bir mashg’ulotda oldingi mashg’ulotining natijasini ko’rib turadi. Hatto
tarbiyalanuvchilarning yaxshi o’zlashtirishiga sabab bo’ladigan ba’zi uslubiy
yondashuvlar ham chuqurroq va atroflicha mulohaza yuritib ko’rilsa, gohida bir
tomonlama ekanligi ayon bo’lib qoladi. Masalan, ba’zi tarbiyachilar o’zlarining
talabchanligi, qattiqqo’lligi va tarbiyalanuvchilar diqqati hamda e’tiborini
yo’naltira olish qobiliyatidan foydalanib, o’z fanlaridan beriladigan topshiriqlar
hajmini haddan tashqari ko’paytirib yuborishadi. Mazkur jihat o’sha fandan
o’zlashtirish ko’rsatkichini ko’tarishi bilan birgalikda, boshqa fanlardan
o’zlashtirishning pasayishiga olib keladi, har tomonlama bilimdon, zamonaviy
kadrlarni tayyorlash uchun tarbiyachi tarbiyalanuvchisining o’z fani uchun
ajratadigan vaqti me’yorini ham xisobga olmog’i kerak. Shuningdek, har bir
tushuncha yoki mulohazani juda elementar qismlarigacha qayta-qayta
tushuntirish yo’li bilan tarbiyalanuvchilarga etkazishga harakat qilish, oddiy va
jo’n fikrlarni ham yozdirish va kitob bilan mustaqil ishlashga hojat qoldirmaslik
kabi siralar tarbiyalanuvchilarning fanni yaxshi o’zlashtirishlariga sabab bo’ladi.
Lekin, bu holat tarbiyalanuvchilarda kitob bilan muloqotda bo’laolmaslik,
mustaqil fikrlay olmaslik, mulohaza yuritish yo’li bilan umumiy xulosalar
chiqara olmaslik, mulohazalar va formulalar o’rtasidagi bog’lanishlarni seza
olmaslik kabi nuqsonlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Ushbu vaziyatda,
tarbiyalanuvchi tashabbuskor bo’lishi, muammoli vaziyatlardan chikish yo’lini
izlash o’rniga, doimo kimgadir ishonish oqibatida, hamisha birovlarning
yordamiga extiyoj sezib turadi.
Eksperimentator-tarbiyachining bilim darajasi va etarli ish tajribasi
pedagogik eksperimentning sifatli va samarali yakunlanishini ta’minlaydi.
Ularga yangi texnologiyalar asosida ishlangan tarqatma materiallar, didaktik va
metodik materiallar, qiyin o’zlashtiriladigan mavzular bo’yicha mashg’ulot
ishlanmalarini etkazib berish maqsadga muvofiqdir. Pedagogik tajriba-sinov
ishlarini tashkil etish va boshqarish jarayonlariga innovatsion texnologiyalarni

116
tatbiq etish asosida pedagogik tajribalarning samaradorligini oshirishda
quyidagilarni inobatga olishni tavsiya etamiz:
-Pedagogik tajriba ishlarini rejalashtirish, tajriba maydonchalarini
belgilash, tajriba ishtirokchilarining vazifalarini aniqlashtirish;
-Tashkilotchi va ishtirokchilarga ular tomonidan bajariladigan ishlarning
mazmun-mohiyati va yo’nalishi bo’yicha zaruriy axborotlar berish;
-Pedagogik tajriba- sinov jarayonining samaradorligini ta’minlash uchun
zaruriy axborotlarni to’plash, ularning ahamiyatini va ishonchliligini o’rganish
hamda tahlil qilish, olingan natijalarni ob’ektiv baholash;
-Ishtirokchilarning bilim, ko’nikma va malakalarining rivojlanishi,
o’zlashtirish ko’rsatkichlari darajasining o’sishi bilan belgilanishiga alohida
e’tibor qaratish;
-Pedagogik tajriba jarayonida samaradorligi tekshirilayotgan yangilik va
innovatsiyalarning tajriba - sinovlari, ularning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib
chiqish lozim;
-Pedagogik tajriba ishtirokchilariga imkoniyatlardan foydalana olishi
lozim bo’lgan shart-sharoitlar yaratish;
- Belgilangan funktsional vazifalarni ma’lum bir izchillikda amalga
oshirish.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, ta’lim-tarbiya jarayoni ko’p qirrali
soha bo’lib, uning qaysidir qirrasini rivojlantirishga bo’lgan e’tibor boshqa bir
qirrasining susayishiga olib kelmasligi lozimdir.
Bunda har qanday tajribali pedagog ham o’zi yo’l qo’yayotgan
kamchiliklarni sezmasdan qolishi mumkin. Bu borada shuning uchun ham
o’zaro mashg’ulotlarga kirish, davriy nashrlar bilan doimiy ravishda tanishib
borish, ilmiy anjumanlarda ishtirok etishni muntazam faoliyatga aylantirish
bunday nuqsonlarni o’z vaqtida sezish va tuzatishga imkon beradi.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD

“QARORLAR ShAJARASI” (“QAROR

117
 QABUL QILISh”) TEXNOLOGIYaSI

Texnologiya muayyan fan asoslariga oid bir qadar murakkab mavzularni

o‘zlashtirish, ma’lum masalalarni har tomonlama, puxta tahlil etish asosida ular
yuzasidan muayyan xulosalarga kelish, muammo yuzasidan bildirilayotgan bir
nechta xulosa orasidan eng maqbul hamda to‘g‘risini topishga yo‘naltirilgan
texnik yondashuvdir. U avvalgi vaziyatlarda qabul qilingan qarorlarni yana bir
bora tahlil qilish, uni mukammal tushunishga xizmat qiladi.
Ta’limda texnologiyani qo‘llash o‘rganilayotgan muammo yuzasidan
oqilona qaror qabul qilish (xulosaga kelish) uchun magistr (talaba)lar tomonidan
bildirilayotgan har bir variantni tahlil qilish, maqbul va nomaqbul jihatlarini
aniqlash imkoniyatini yaratadi. Unga ko‘ra mashg‘ulotlarda magistr (talaba)lar
quyidagi chizma asosida ishlaydi (u yoki bu tartibdagi faoliyatni olib borishda
yozuv taxtasidan foydalanadi):

MUAMMO

1-G’OYA 2-G’OYA 3-G’OYA

QAROR

Mazkur texnologiyaning o‘ziga xos jihati shundaki, u bevosita ma’lum

loyiha asosida qo‘llaniladi. Loyiha quyidagi ko‘rinishga ega:
Umumiy muammo

118
 1-qaror varianti 2-qaror varianti 3-qaror varianti

Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi Afzalligi Kamchiligi

QAROR:

Texnologiya quyidagi shartlar asosida qo‘llaniladi:

Mashg’ulot chog’ida professor-o’qituvchi eng avval munozara, tahlil uchun mavzuga

oid biror muammoni belgilaydi; guruhlar tomonidan qabul

qilingan xulosa (qaror)larni yozish uchun plakatlarni tayyorlaydi

Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larni 4 yoki 6 nafardan kichik guruhlarga ajratadi;

muammoning hal etish, oqilona qaror qabul qilish uchun aniq vaqt belgilanadi

Qaror qabul qilishda guruhlarning har bir a’zosi bildirgan variantning

maqbul, nomaqbulligi batafsil muhokama qilinib, afzalligi, afzal emasligi
yozib boriladi; bildirilgan variantlar asosida muammoni ijobiy hal etishga yordam
beradigan usul haqida guruh a’zolari bir to’xtamga kelib oladi

Belgilangan vaqt tugagach, har bir guruhning lideri guruh qarorini e’lon qiladi; bildirilgan barcha xulosa
(qaror)lar professor-o’qituvchi boshchiligida o’zaro qiyoslanadi

Izoh: 1. Muammo bo‘yicha bildirilgan qarorlar yuzasidan savollar tug‘ilsa,

ularga javob qaytariladi, noaniqliklarga aniqlik kiritiladi.

119
 2. Agarda barcha guruhlar muammo yuzasidan bir xil qarorga kelingan
bo‘lsa, professor-o’qituvchi buning sababini izohlaydi.

Nazorat uchun savollar:

1.Maktabgacha ta’limda innovatsion jarayonlar haqida qaysi olimlarning

qanday fikrlarini bilasizlar?
2.Maktabgacha ta’limda innovatsion jarayonlar necha bosqichdan iborat?
3.Maktabgacha ta’limda innovatsion jarayonlar bosqichlari uzviyligini
ta’minlash uchun tarbiyachi tomonidan qilinishi kerak bo`lgan ishlar nimalardan
iborat?
4.O`zbekistonda ta’lim tizimiga kirib kelgan innovatsiyalarning
ahamiyatini qanday izohlaysiz?

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

“Maktabgacha ta’limda innovatsion jarayonlar” mavzusida tadqimot

tayyorlang.

120
 8- MAVZU. ILG’OR PEDAGOGIK TAJRIBANI O’RGANISH VA
UMUMLASHTIRISH BOSQICHLARI.
Reja:
1. Ilg’or pedagogik tajribani o’rganish va umumlashtirish bosqichlari:
maqsadni aniklash; shakllar va usullarni tanlash; mablag’larni tanlash;
faraz qilish; shartlarni aniqlash; tajribani o’rganish rejasini tuzish; olingan
natijalarni tahlil qilish; tavsiyalarni ishlab chiqish.
2. Ilg’or tarbiyachi-ijro tajribasi tavsifining shakllari: tezislar,
maqolalar, pedagogik jurnallar.

Pedagogik tajriba samaradorligini va uni baholash darajasini aniqlash

uchun quyidagilar aniqlanadigan mezonga ega bo'lish kerak: ob'ektning
xususiyatlari, ushbu ob'ektda u yoki bu belgi qanday aks ettirilganligini aniqlash
uchun o'lchov va mos yozuvlar nuqtasi (biror narsani o'lchash uchun sizda
bo'lishi kerak). nuqta). Ushbu tarkibiy qismlarsiz ishonchli mezon mavjud emas
va shuning uchun pedagogik tajribani ob'ektiv baholash mumkin emas.
Umumlashtirish darajasiga ko'ra mezonlarning ikkita guruhini ajratish
mumkin:
birinchi guruh - umumiy ta'lim mezonlariga tegishli mezonlar (masalan,
muammoli o'qitish mezonlari),
ikkinchisi - tegishli mezonlar, mukammallik umumiy pedagogik
mezonlarning zarralari sifatida (masalan, faoliyatning har xil turlari bo'yicha
muammoli o'qitish mezonlari).
O`zbekiston istiqlolining dastlabki kunlaridanoq o`z mustaqil taraqqiyot
yo`lining jamiyat hayotining barcha jabhalaridagi amalga oshiriladigan tub
o`zgarishlarning negizi milliy, ma`rifiy an`analarimizning zaminini yanada
mustahkamlash, zamon talablari bilan uyg`unlashtirish orqali dunyoning
zamonaviy ilg`or o`qitish usullari bilan boyitishga asosiy urg`u berildi. Bu esa
o`z navbatida ta`lim tizimining moddiy texnika va axborot bazasini
mustahkamlash, o`quv – tarbiya jarayonini yuqori sifatli o`quv adabiyotlari va
ilg`or pedagogik texnologiyalar bilan ta`minlanishini taqozo etadi. Shu sababli
ham pedagog kadrlarni tayyorlash jarayonida ularning kasb mahoratini ilg`or
pedagogik texnologiyalar asosida shakllantirish bugungi kunning muhim talabi
sifatida qo`yilmoqda. Ta`limga texnologik yondashuv pedagogik jarayonga faol
ta`sir etuvchi va uning samaradorligi, bir butunligi, muvaffaqqiyatini belgilab
beruvchi vositalardandir.

121
 Ta`limga texnologik yondashuvning nazariy – metodologik tahlili shuni
ko`rsatadiki, jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi pedagogika fani taraqqiyoti
darajasiga bo`lgan talablar bilan chambarchas bog`liq. Hozirgi vaqtda ilg`or
pedagogik texnologiyalar asosida o`qitish haqida turli – tuman fikr, qarash,
yondashuvlar mavjud. Bu ham tasodifiy emas albatta. Zamonaviy, ilg`or
pedagogik texnologiya asosida o`qitishni yo`lga qo`yish, ta`lim jarayonini
o`quvchilar uchun tushunarli va qiziqarli sohalarini yaratish uchun tinimsiz
izlanish o`qituvchining muhim vazifasi bo`lib qolmoqda. Ta`lim tizimining
barcha bo`g`inlarida, xususan uning eng muhim shakllantiruvchisi bo`lgan
umumiy o`rta ta`lim tizimidagi muhim vazifalardan biri o`quvchi – yoshlarni
fanning barcha yo`nalishlarida chuqur va mustahkam bilim olish, ularni
kelajakda ta`limning yuqori bosqichlarida o`qishni muvaffaqqiyatli davom
ettirib, munosib kadrlar bo`lib yetishishlariga zamin tayyorlashdan iborat.Bu
maqsadni muvaffaqqiyatli amalga oshirishda ta`limni uzluksiz takomillashtirib
borish, bog’cha, akademik litsey,oliy ta`lim o`rtasida o`zaro mustahkam aloqani
yo`lga qo`yish, ta`lim sohasidagi yangiliklar, ilg`or tajribalarni ommalashtirish,
metodik hamkorlikni izchil olib borish zarur. Mustaqil vatanimizda kadrlar
masalasi, yosh avlod tarbiyasi birinchi o‘rindagi muhim masalalar qatorida
bo`lib qolmoqda. Zeroki, O‘zbekiston ravnaqi, kelajagi shu yoshlar, ya’ni
zamonaviy kadrlar qo‘lida ekan, jamiki e’tibor ularning hur fikrli bo‘lishi, jahon
ta’lim standartlariga mos kela oladigan ta’lim olishi buyuk kelajak uchun
qo‘yilayotgan mustahkam poydevordir. Buning uchun esa, avvalo, ta`lim sifatini
jahon andozalariga mos ravishda oshirish lozimdir. Zamonaviy ta’lim olishning
o‘zi har bir shaxs zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Zeroki, ta’lim-tarbiya
jarayoni shaxsni har tomonlama kamol toptirish, yuksak g‘oyali, milliy g‘ururli,
chuqur ma’lumotli, ma’naviy va jismoniy yetuk qilib yetishtirish maqsadini
ko‘zda tutadi va o‘z harakatlarini shu nuqtai nazardan yo‘lga qo‘yadi.
Istiqlolning dastlabki qadamlaridanoq, yosh avlodni tarbiyalash, hayotda o‘z
o‘rnini topishi, demokratik davlat qurish vazifalariga bo‘ysundirilishi lozim
ekanligini uqtirib o‘tilgandi. Oradan yillar o`tib, zamonaviy innovatsion ta’limni
turli usullarda amalga oshirish imkoniyatlari kundankunga kengayib bormoqda.
Bularning barida butun mas’uliyat faqatgina tarbiyachi zimmasigagina
yuklatilmasdan ta`lim oluvchidan ham o‘z-o‘zini boshqarish talab etiladi.
Ta’lim-tarbiyaga yangicha yondoshib, ta`lim sifatini oshirish, mavjud
ta’lim dasturlarini zamonaviy talablarga muvofiq isloh qilish va yosh avlod
tarbiyasi muammolarini oqilona tarzda hal qilish imkoniyati yaratilgan bo`lib,
bu ulug‘ niyatlarni amalga oshirishda, avvalo, ta’lim tizimini bog’cha

122
yoshigacha bo‘lgan bola tarbiyasidan boshlab, yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlash, yuksak aql-zakovat mohiyatini shakllantirish, buning uchun
zamonaviy moddiy texnik va axborot bazasini yaratishgacha bo‘lgan barcha
sohalarni isloh etish kerak.
Ta’lim tizimini isloh etish va uning sifatini oshirish vazifalari
muvaffaqiyatli hal etilsa, ijtimoiy - siyosiy sohalar sekin o‘zgaradi, odamlar
ongida demokratik qadriyatlar qaror topadi, inson jamiyatdagi o‘rnini ongli
ravishda o‘zi belgilaydi. Bugungi kunda hayotimizda sodir bo`layotgan
o`zgarishlarning tub mohiyati bevosita ta`lim jarayoniga taqaladi.
Ta’lim-tarbiya sohasida olib borilayotgan tub islohotlarning asosiy
yo‘nalishlari quyidagilar:
 ta’lim mazumuni tizimini isloh qilish;
 ta’lim - tarbiya tizimini isloh qilish;
 ta’limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan mexanizmini isloh qilish;
 ota-ona, tarbiyachi va tarbiyalanuvchining ta’lim jarayoniga bo‘lgan
yangicha qarashlarini shakllantirish;
 yangi pedagogik texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etishdan iborat.
Ta’lim mazmuni va uning tarkibini kengaytirish, chuqurlashtirish, bu
mazmunga nafaqat bilim, ko‘nikma, malaka, balki umumisoniy madaniyatni
tashkil etuvchi ijodiy faoliyat tajribasi, tevarak - atrofga munosabatlarni ham
kiritish g‘oyasi juda muhimdir. Ilg‘or pedagogik, ijtimoiy tajribalar pedagogik
mahoratni shakllantirishda muhim omildir. Yangi pedagogik texnologiyalarning
asosiy tomoni bog’cha mashg’ulotliklarini qaytadan yuksak darajada, yuqori
saviyada tuzish lozimligidir. Mashg’ulotliklar tuzish ko‘p yillik ilmiy, madaniy,
estetik, ma’naviy tajribalarga tayangan holda amalga oshirilmog`i kerak. Ta`lim
jarayonidagi pedagogik faoliyat o‘z mehnatiga ko‘ra ijodiy xarakterga ega.
Ma’lumki, inson oldida biror muammo turgandagina ijodkorlikka ehtiyoj
tug‘iladi. Tarbiyachilik faoliyati ana shunday xususiyatga ega. Pedagogik
ijodkorlikning asosiy mohiyati pedagogik faoliyatning maqsadi va xarakteri
bilan aniq. Pedagogik faoliyat kishi shaxsi, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, ongi,
hulqatvoriga bo‘ysungan son-sanoqsiz pedagogik masalalarini yechish
jarayonidir. Tarbiyachi faoliyatidagi ijodkorlik ana shu masalalarni yechish
usullarida, ularni hal qila olish yo‘llarini qidirib topa bilishida ifodalanadi.
Pedagogik ijodkorlik manbai - bu ilg`or pedagogik tajribadir. Ilg`or
pedagogik tajriba muammoli vaziyatlarga juda boydir. Ilg‘or pedagogik tajriba
deganda, biz tarbiyachining o‘z pedagogik vazifasiga ijodiy yondoshishi,
tarbiyalanuvchilarning ta’limtarbiyasida yangi, zamonaviy, samarali, eng ma’qul

123
yo‘l va vositalarni qidirib topishini tushunamiz. 3 Ilg‘or pedagogik tajriba
tarbiyachi tomonidan qo‘llaniladigan ish shakli va usullari, uslub va vositalar
hamda innovatsion texnologiyalardir. Ilg‘or pedagogik tajriba o‘rganish, unga
asoslanib yangi pedagogik hodisa va qonuniyatlarni ochish, o‘quv-tarbiya
jarayoniga yaxshi, sifatli o‘zgarishlar kiritish, tarbiyalanuvchilarning bilish
faoliyatini boshqarish, yangi ko‘rinishdagi o`quv jarayonini modellashtirish
muammolarini yechishga sabab bo‘ladi. Ijodiy ishlaydigan tarbiyachi faqatgina
muvaffaqiyatli o‘qitish va tarbiyalash; ilg‘or tarbiyachilar ish tajribalarini tahlil
qila olish tadqiqotchilik ko‘nikma va malakalariga ham ega bo‘lishi zarur. Ilg‘or
tarbiyachi hamma vaqt pedagogika sohasidagi yangiliklarni bilishga intiladi,
boshqa tarbiyachilarning tajribalaridan foydalanishga hamda o‘z shaxsiy
tajribalarini umumlashtirishga harakat qiladi.Hozirgi zamon fan va texnika
taraqqiyoti tarbiyachining ijodkor bo‘lishi, o`z fanining muhim muammolari
yuzasidan erkin fikr yurita olishi, fan yutuqlarini tarbiyalanuvchilarga yetkaza
olishi, va nihoyat, o`quvchilarni ham ijodiy fikrlashga, tadqiqot ishlariga o‘rgata
olishini talab qiladi. Shuning uchun tarbiyachi, avvalo, tadqiqotchilik
malakalarini egallashi zarur. Tarbiyachi ilmiy-tadqiqot ishlari olib borishi
davomida olimlarning tajribalarini to‘playdi, tahlil qiladi, ular asosida xulosalar
chiaradi. U fan xulosalaridan o‘zining amaliy faoliyatida foydalanish jarayonida
hozirgi zamon tarbiyachisi uchun zarur bo‘lgan juda muhim fazilatlarni
egallaydi. Ilg‘or tarbiyachilar o‘qitish metodlarini tanlashga alohida e’tibor
beradilar.
Tarbiyalanuvchilarning frontal, differensiyalashgan va yakka tartibdagi
faoliyatlarining umumiy jihatlari ko‘proq bo‘lsa-da, ularni tashkil etish
tarbiyachidan o‘ziga xos ijodiy yondoshishni talab qiladi. Agar butun sinf, guruh
va alohida shaxsga nisbatan bir xil metod bilan ta’sir ko‘rsatilar ekan, unda
tarbiya ham, ijodiy yondoshish ham barbod bo‘ladi. Tarbiyachi pedagogik
mahoratini shakllantirishda ilg‘or pedagogik tajribalarga tayanishi yaxshi
natijalarga olib keladi.
Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, ta`limda ilg`or pedagogik
tajribalarni qo`llash orqali ta`lim sifatini yanada takomillashtirish zarur. Bu
orqali biz yoshlarimizning quyidagi xususiyatlarini rivojlantirgan bo`lamiz:
- bilim, ko`nilma va malakalarini shakllantirish;
- yoshlarni jahon arenalariga intilishlariga zamin yaratish hamda ularning
yetuk kadr sifatidagi raqobatbardoshligini oshirish;
- ularda ijodkorlik hamda tanqidiy fikrlay olish qobiliyatlarini
shakllantirish. Yana shuni aytish lozimki, bugungi kunda oldimizda turgan

124
asosiy hamda buyuk vazifamiz har tomonlama yetuk, barkamol shaxsni
tarbiyalab voyaga yetkizdir.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD

“QORA QUTI” METODI

Metodni qo‘llashdan maqsad magistr (talaba)lar tomonidan mavzuni puxta

o‘zlashtirishga erishish, ularni faollikka, hamkorlikda ishlashga undash,
vaziyatni boshqarish, mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishdir.
Undan foydalanishda quyidagi harakatlar tashkil etiladi:

1. Professor-o’qituvchi magistr (talaba)larni metodning mohiyati bilan tanishtiradi.

2. Magistr (talaba)lar juftlik (yoki kichik guruh)larga biriktiriladi.

3. Juftlik (kichik guruh)larga mavzu mohiyatini yorituvchi asosiy

tushunchalar (tayanch so’zlar, sanalar, raqamlar, belgilar va h.k.)ni

kartochkalarga qayd etish vazifasi yuklanadi.

4. Juftlik (guruh)lar muayyan vaqt oralig’i

(10-15 daqiqa)da topshiriqni bajaradi

5. Belgilangan vaqt nihoyasiga etgach, professor-o’qituvchi jamoa bilan hamkorlikda

juftlik (guruh)lar tomonidan topshiriqning bajarilishini tekshiradi.

6. Topshiriqni to’g’ri bajargan magistr (talaba) professor-o’qituvchi rolini

bajaradi va topshiriqning echimini yozuv taxtasiga yozadi.

125
7. Jamoa a’zolari yozuv taxtasida qayd etilgan fikr (tayanch so’zlar,

sanalar, raqamlar, belgilarning ma’nolari)ni sharhlaydi.

 8. To’g’ri javob bergan magistr “Professor-o’qituvchi” rolini bajarib,

Nazorat uchun savollar:

1. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida innovatsion jarayonlarning mazmuni

qanday izohlaysiz?
2.Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida innovatsion jarayonlarning
qonuniyatlarining o‘ziga xos jihatlari nimadan iborat deb o`ylaysiz?
3. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida innovatsion jarayonlarga
yondashuvlar haqida qanday fikrlarga ega bo`lasiz?

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

126
 “Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim texnologiyalari” mavzusida
krossvord tuzing.

9 - MAVZU. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARDA

INNOVATSION BANKNI TASHKIL ETISH.
Reja:
1.Inovatsiyalarni kiritish xaritasi.
2.Inovatsiyalarni kiritish xaritasi tarkibi: muammo, yangilikning
maqsadi, ishtirok etishning moxiyati, bashorat natijalar, dastur soxasi
bo’yicha innovatsiyalari tasnifi, innovator - pedagog, innovatsiyalarni
baxolash, rivojlanish va amalga oshirishdagi fikrlar.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga

Murojaatnomasida 2018-yilga faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va
texnologiyalarni qo’llab quvvatlash yili deb nom berishni taklif etdi. Davlatimiz
rahbari innovatsiyaning ahamiyati tog‘risida quyidagilarni ta’kidladi:
«Innovatsiya bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni
bugundan boshlaydigan bo’lsak, uni aynan innovatsion g‘oyalar, innovatsion
yondashuv asosida boshlashimiz kerak». 2018-yilda respublikamizda
innovatsiyalarni rivojlantirishning asosiy vazifalari qatorida quyidagilar
belgilandi: «Kelgusi yilda ilmiy tadqiqot va innovatsion faoliyatni rivojlantirish,
buning uchun zarur moliyaviy resurslarni safarbar etish, ushbu jarayonda
iqtidorli yoshlar ishtirokini, ijodiy g‘oya va ishlanmalarni har tomonlama qo’llab
quvvatlash vazifasi e’tiborimiz markazida bo’ladi» [1]

127
 Demak, bugungi kunda har bir soha va tizim faoliyatini innovatsion
g‘oyalar va texnologiyalar asosida olib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu
jihatdan mavzuga kirishishdan oldin «innovatsiya» so’zining ma’nosiga biroz
to’xtalishni lozim topdik. Innovatsiya tushunchasi (lotincha novus yangi)
tadqiqotlarda va ilmiy ishlarda XIX asrlarda qo’llanila boshlagan. Avval u
alohida elementlarni bir sohadan boshqa sohaga kiritishni ifodalagan.
Texnikaviy yangiliklar kiritish qonuniyatlarini o’rganib firmalar foyda olish
uchun «innovatsion siyosatni» butun bir tizim sifatida o’zlashtirishdi. Mazkur
faoliyat jamiyat hayotining ixtiyoriy bo’g‘inini yangilash bo’yicha umumiy
belgilarga, qonuniyatlar, yangilik kiritish mexanizmiga ega. Innovatsion
texnologiyalar pedagogik jarayonda tarbiyachi va bola faoliyatiga yangilik,
o’zgartirishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda interfaol metodlardan
foydalanishni taqozo etadi. Interfaol usullar ta’lim jarayonida qatnashayotgan
har bir tarbiyalanuvchining faolligiga, erkin va mustaqil fikr yuritishga
asoslanadi. Bu usullardan foydalanganda bilim olish tarbiyalanuvchi uchun
qiziqarli mashg‘ulotga aylanadi. Interfaol usullar qo’llanilganda
tarbiyalanuvchilar tarbiyachilar yordami va hamkorligida mustaqil ishlash
ko’nikma va malakalariga ega bo’ladilar. Tarbiyalanuvchilar yangi bilimlarni
ilmiy izlanish, tadqiqotchilik, tajriba sinovlar o’tkazish asosida o’zlashtiradilar.
Ilm orqali bilim olish tamoyiliga amal qilinadi. Ta’lim jarayoni qatnashchilari
kichik guruhlarga bo’lingan holda ishlaydilar. O’quv topshiriqlari alohida bir
tarbiyalanuvchiga emas, balki kichik guruhning barcha a’zolariga beriladi.
O’qitish jarayonini tashkil etishning asosiy shakli mashg’ulotdir. Hozirgi paytda
mashg’ulotning xilma xil noan’anaviy shakllari joriy etilmoqda. Bunday
mashg’ulotlar tarbiyalanuvchining ijodiy qobiliyatini o’stirish, aqliy salohiyatini
kuchaytirish, ilmiy dunyoqarashini kengaytirish va har bir yangilikni tez va to’la
qabul qila olish ko’nikma va malakalarining shakllanishiga xizmat qiladi.
Mashg’ulot jarayonida innovatsion texnologiyalarni qo’llash
tarbiyalanuvchilarda ilmiy izlanishga qiziqishni uyg‘otadi, ijodkorlik va
bunyodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi. Natijada egallangan bilim, ko’nikma va
malakalar amaliy faoliyatda tatbiq etiladi, o’zlashtirish sifati oshadi. Buning
uchun tarbiyachi mahoratli bo’lishi va mavzularning mazmuniga qarab
mashg’ulotni to’g‘ri rejalashtirishi, mashg‘ulot davomida barcha
tarbiyalanuvchilarni faol va ongli ishlashlariga erishmog‘i lozim. Zero,
tarbiyachi ta’lim islohotining bosh ijrochisidir. Bunda har bir tarbiyachini qisqa
vaqt ichida juda katta miqdordagi axborot to’plamini o’zlashtirish, qayta ishlash
va amalda qo’llay olishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. Uni hal qilishda

128
tarbiyachiga o‘qitishning an’anaviy usullari bilan birga zamonaviy axborot
texnologiyalari, jumladan kompyuterlardan foydalanish yordam beradi.
Pedagogik innovatsiya bu pedagogik g‘aoliyatdagi yangilik, o'qitish va tarbiya
mazmuni va texnologiyasidagi o'zgarishlar, ularning samaradorligini oshirishga
qaratilgan.Innovatsiya - innovatsiya natijasi sifatida tushuniladi va innovatsion
jarayon uchta asosiy bosqichning rivojlanishi sifatida qaraladi: g'oyani yaratish
(ma'lum bir holatda, ilmiy kashg‘iyot), amaliy jihatlarda g'oyalarni rivojlantirish
va yangiliklarni amaliyotga tatbiq etish. [2]
Pedagogik innovatsiyalab samaradorligining o’lchovi sifatida optimallik
tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning kafolatlangan natijaga erishishi uchun
kuch-quvvat sarflashlarini taqozo etadi. Turli tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilar
o’zlarining shaxsiy pedagogik hamda o’quv faoliyatlari jarayonida turlicha
darajadagi samaradorlikka erishadilar. Xuddi mana shuning o’zi pedagogik
innovatsiyalarning optimallik darajasini belgilaydi. Innovatsion usullarning eng
muhim belgisi sifatida natijalanganlik tarbiyachi faoliyatida ijobiy yutuqlarga
erishilgandagina namoyon bo’ladi. O’lchovlardagi texnologiklik,
kuzatuvchanlik, natijalarning qayd etilganligi o’qitishning yangi usullari,
metodlarini baholash orqali namoyon bo’ladi. Mazkur o’lchovning ahamiyatli
jihati shaxs, uning idroki va tushunchalarini shakllantirishning bir butunligida
namoyon bo’ladi. Shu munosabat bilan innovatsion jarayonni ilmiy g'oyani
amaliy foydalanish bosqichiga olib chiqish va shu bilan bog'liq ijtimoiy
pedagogik muhitdagi o'zgarishlarni amalga oshirish jarayoni deb hisoblash
mumkin.
G'oyalarning innovatsiyaga aylanishini ta'minlaydigan va bu jarayonni
boshqarish tizimini shakllantiradigan faoliyat bu innovatsion faoliyatdir.
Innovatsiya jarayoni rivojlanish bosqichlarining yana bir o'ziga xos xususiyati
mavjud. Pedagogik tajribada pedagogik innovatsiyalarni ijodiy qo’llash alohida
tarbiyachilar ish faoliyatining boshlang‘ich bosqichida namoyon bo’ladi.
Mazkur innovatsiyalar tajribasi sinovdan o’tkazilib, ob’ektiv baholangandan
so’ng ommaviy tarzda qo’llash uchun taqdim etiladi. Keng ommalashgan, ijobiy
natijalarga erishish imkonini beradigan innovatsion usullardan foydalangan
holda tarbiyachilarning kreativ funksiyalarini rivojlantirish maqsadga muvofiq
hisoblanadi.Pedagogik innovatsiyalarni baholash mezonlarini bilish
tarbiyachining pedagogik ijodning rangbarang shakllarini o’zlashtirishi uchun
qulay sharoit yaratadi. Pedagogik madaniyatning oddiy esda qolgan bilimlarni
takrorlash shaklidan boshlab, ilmiy pedagogik jamoatchilikka ma’lum bo’lgan
g‘oyalar, konsepsiyalar, texnologiyalarni o’z shaxsiy faoliyatiga singdirishdan

129
ularni evristik, kreativ ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishga qadar bo’lajak
pedagoglarning kundalik harakati mazmunini tashkil etishi lozim. Pedagogik
innovatsiyalarning mazmuni, uni qo’llash metodlarini bo’lajak tarbiyachilar
tajribasiga singdirish muhim ahamiyatga ega.
Ta’lim tashkiloti hayotiga pedagogik innovatsiyalarni keng ko’lamda olib
kirish uchun unda yangilik muhitini yaratish, muayyan axloqiy psixologik
holatni shakllantirish, tashkiliy, metodik, psixologik xarakterdagi
choratadbirlarni kullash talab etiladi. Shu maksadda bulajak ukituvchilarning
kreativ funksiyalarini rivojlantirish, ularni pedagogik innovatsiyalar bilan izchil
kurollantirib borish, innovatsion usullarni tahlil va tatbiq qilishga o’rgatish
vazifasini kuyish lozim.
Pedagogika fanida ta'lim tizimidagi yangilik masalalari muttasil
mutaxassislar tomonidan o'rganilib kelinmoqda. Biroq, ijtimoiy-pedagogik
yangiliklar mintaqaviy ta'lim tizimini rivojlantirish omili sifatida, bir tomondan,
nisbatan yaqinda tez rivojlanayotgan ijtimoiy pedagogika fan va amaliy faoliyat
sohasi sifatida nisbatan yaqinda paydo bo'lganligi sababli, boshqa tomondan,
ta'limni markazsizlashtirish va mintaqalashtirishning ijtimoiy tendensiyasining
nisbiy yangiligi bilan bog'liq. Bundan tashqari, xususiy, to'g'ri pedagogik
(masalan, uslubiy) yangiliklarning samaradorligi, agar ular ijtimoiypedagogik
rejada qo'llab-quvvatlanmasa, qo'llab-quvvatlanmasa, ancha past bo'ladi.
Shunday qilib, xususiy innovatsiyalar va ijtimoiy-pedagogik yangiliklarni
qo'llabquvvatlovchi ijtimoiy-pedagogik kontekstni yaratish ham, ma'lum hajm,
miqyos va daraja umuman mintaqaviy ta'lim tizimini rivojlanishini sezilarli
darajada kuchaytirishi mumkin. Xususan, turli xil innovatsion jarayonlarning
hayotiy davrlarini o'rgangan pedagogik innovatsiyalar sohasi mutaxassisi
V.I.Zagvyazinskiy ta’kidlashicha yangilikni rivojlantirish natijasida ijobiy
natijalarga erishgan holda, tarbiyachilar uni asossiz ravishda uni
universallashtirishga, uni pedagogik amaliyotning barcha sohalariga tatbiq
etishga intilayotganliklarini ta'kidlaydilar. Ko'pincha muvaffaqiyatsizlik bilan
tugaydi va umidsizlikka olib keladi, yangilikka soviydi. Boshqa bir tuzilmani
(hozir aytilganiga juda yaqin) aniqlash mumkin. Bu moddiy ishlab chiqarish
sohasidagi innovatsiyalar nazariyasidan olingan innovatsiya genezisining
tuzilishi. Ammo tarbiyalanuvchi yetarlicha rivojlangan tasavvurga ega bo'lsa,
bog’chadagi innovatsion jarayonlarga o'tish juda qulay: g'oyaning paydo bo'lishi
- rivojlanishi - dizayn (qog'ozda nima bor) - ishlab chiqarish (ya'ni amaliy ishda
o'zlashtirish) - boshqa odamlar tomonidan foydalanish. Yuqoridagilardan
tashqari har qanday innovatsion jarayonda yangiliklarni yaratish va

130
yangiliklardan g‘oydalanish (o'zlashtirish) kabi tuzilmalarni ko'rish oson; bir-biri
bilan bog'liq bo'lgan mikroinnovatsion jarayonlardan iborat bo'lgan butun
bog’chaning rivojlanishi asosida yotadigan murakkab innovatsion jarayon.
Tarbiyachilarda ijodkorlikni shakllantirishning muhim pedagogik sharti uni
mustaqil bilim olish va ijodiy fikirlashga yónaltirishdan iborat. Shu bilan bir
qatorda, tarbiyachilar orasida ijodiy muhit, muayyan ma‘naviy-ruhiy holat,
tashkiliy, metodik, psixologik chora-tadbirlar qo‘llashga ham alohida e`tibor
qaratish lozim.
Innovatsiyalarni boshqarish uchun innovatsion bankni shakllantirish zarur.
Buning uchun har bir Maktabgacha ta’lim tashkilotining har bir yangiligi uchun
maxsus karta yaratiladi (karta 1). Buning uchun eng yaxshi vaqt o'quv yilining
boshidir. Bunday karta bilan qanday ishlash kerak? Uning individual fikrlari va
ularni to'ldirish bo'yicha tavsiyalarni ko'rib chiqing.
1-band - "Muammo". Ta’lim va tarbiya amaliyotidagi qanday qarama-
qarshiliklar bizni an’anaviy yo‘ldan voz kechib, yangi yo‘l izlashga majbur
qilayotgani yoki bu yangilikka ehtiyoj nimadan kelib chiqishi haqida o‘ylash
kerak. Muammo qarama-qarshilik sifatida qayd etilgan. Masalan, ko'p bosqichli
differentsiatsiyani amalga oshirish zarurati va tarbiyachilarning amaliyotga
tatbiq etishi uchun ushbu pedagogik texnologiya haqida zarur bilimlarning
yetishmasligi bunga misol bo’lishi mumkin.
2-band - “Innovatsiyaning maqsadi, innovatsiya”. Maqsadni
shakllantirish bilan shug'ullanish uchun muammoning ikkinchi qismiga
(qarama-qarshilik) e'tibor berish va "Ish natijasida nimani yaratish kerak?"
degan savolga javob berish kerak. Har qanday yangilikning maqsadi fe'l
shaklida yoziladi. Masalan, ta’limning turli darajadagi tabaqalanishi uchun yangi
pedagogik texnologiyani ishlab chiqish va o‘zlashtirish.
3-band – “Innovatsiya, innovatsiyaning mohiyati”. Innovatsiyaning
mohiyati gipoteza, yangi sifatni olish uchun hal qilinishi kerak bo'lgan o'zaro
bog'liq vazifalar to'plamidir.
4-band - "Innovatsiyaning bashorat qilingan natijasi". Har qanday
bashorat qilinadigan natija erishish mumkinligi, haqiqat va o'lchanadigan
ko'rsatkichlarga ega bo'lishi kerak. Bashorat qilingan: mumkin bo'lgan
(kutilgan) ijobiy natijalar; mumkin bo'lgan yo'qotishlar, salbiy oqibatlar; ularni
bartaraf etish uchun kompensatsiya choralari.
Shuningdek, u innovatsiyaning samaradorligini aniqlash parametrlarini
ham belgilaydi.

131
 5-band - "Innovatsiyalar, bilimlarni qo'llash sohalari bo'yicha
innovatsiyalar tasnifi ...".
Innovatsiya tomonidan qo'yilgan masalalar bilimning qaysi sohalariga mos
kelishini ta'kidlash yoki qo'shish talab etiladi.
6-band - "Innovator".Ushbu ma'lumotni kim kiritganligi haqidagi
ma'lumotlar qayd etiladi. Ushbu yangilikka (ishlab chiquvchi, foydalanuvchi,
distribyutor) nisbatan kim ekanligini ta'kidlang.
7-band - "Innovatsiya bosqichdan o'tdi ...". Muayyan innovatsiya
boshidan o'tgan barcha bosqichlar raqamlarini, shu jumladan hozirgi bosqichni
ham aylantiring.
8-band - "Innovatsiya eksperimental tekshirishdan o'tdi". Tekshiruvlar
chastotasi o'quv yilining to'liq tsiklidan o'tgandan keyin hisoblanadi.
9-band - “Innovatsion jarayonning tabiati” (tajriba)
Aniqlash - jarayonni kuzatish, natijalarni bayon qilish.
Aniqlash - gipotezani natijalarga muvofiq tuzatish.
Formativ - pedagogik texnologiya va kutilayotgan natijalarni loyihalash va
tavsiflash.
Faol tajriba laboratoriya, ishlab chiqarish xarakteriga ega. Passiv
eksperiment - pedagogik kuzatish.
10-band - "Ishlab chiqish va amalga oshirishdagi to'siqlar”. Bular har
qanday sohada innovatsiyalarni joriy etishga to'sqinlik qiladigan muammolar:
ijtimoiy, huquqiy, moddiy-texnikaviy, moliyaviy, shuningdek, umumiy
pedagogik muammolar (boshqaruv, didaktik, xususiy metodik, ta'lim,
psixologiya, gigiena va boshqalar).
11-band - "Eksperimental nazorat o'tkaziladi ...".Mutaxassislar
mutaxassislar - hamkasblar, maktabgacha ta'lim tashkilotlarining tajribali
rahbarlari, metodistlar, olimlar va boshqalar bo'lishi mumkin.Jamoatchilik
nazorati ota-onalar, kasaba uyushma tashkilotlari, vasiylik kengashi va
boshqalar tomonidan amalga oshiriladi.O'z-o'zini nazorat qilish ishlab
chiquvchilar, tarqatuvchilar va foydalanuvchilar uchun zarurdir. innovatsiyalar.
12-band - “Innovatsiyalarni baholash”.2-karta "Innovatsiyalarni nazorat
qilish va ekspert baholash" ma'lumotlarini hisobga olgan holda aniqlanadi.
13-band - "Hali qanday muammolarni hal qilish kerak." Innovatsiyalarni
amalga oshirish yo'lidagi to'siqlarni hal qilish. Masalan: tarbiyachi va ota-onalar
uchun psixologik to'siq, ko'p bosqichli nazoratni o'tkazishning shaxsiy
usullarining yo'qligi va boshqalar.
14-band - "Innovatsiyaning ma'nosi haqida alohida eslatmalar...".

132
 U innovatsiyalar va innovatsiyalar dasturini ekspertizadan o'tkazish
natijalariga ko'ra to'ldiriladi. To'ldirilgan kartalar ma'lumotlarini kompyuterga
kiritish mumkin.
Endi Maktabgacha ta’lim tashkiloti Innovatsion Banki yaratildi, natijalarni
chuqur tahlil qilish talab etiladi. Shundagina maktabgacha ta’lim tashkiloti
rahbarlari innovatsiyalarni tartibga solish va tuzatish dasturini amalga
oshirishlari mumkin bo‘ladi.
Xarita
1. INNOVATSIYA VA INNOVATSIYALARNING XUSUSIYATLARI
1.Muammo
________________________________________________________________
________________________________________________________________
_____________

2. Innovatsiya, innovatsiyaning maqsadi

__________________________________
____________________________________________________________
________________________________________________________________
__________________

3. Innovatsiya, innovatsiyaning mohiyati

_________________________________

____________________________________________________________
________________________________________________________________
______________

4. Innovatsiyaning bashorat qilingan natijasi

______________________________

____________________________________________________________
_______

5. Innovatsiyalar, innovatsiyalarni bilimlarni qo'llash sohasiga ko'ra

tasniflash (boshqaruv, didaktika, psixologiya, xususiy metodlar, sotsiologiya,
huquq, gigiena va fiziologiya, fanlararo soha va boshqalar) ta'kidlanadi.

133
 6. Innovator:
________________________________________________________

To'liq ismi, yoshi, ma'lumoti, mutaxassisligi, ped. tajriba:

Ishlab chiquvchi, distribyutor, foydalanuvchi (tagi chizilgan)

7. O'tgan bosqich innovatsiyasi:

1. fikr shakllantirish,
2. maqsadni belgilash,
3. rivojlanish
4. tajriba yoki tajriba bosqichida ishlab chiqish;
5. Tarqatish, tarqalish (bir necha marta takrorlash,
6. muntazamlashtirish
8. Yangilik eksperimental sinovdan o'tdi: bitta, ko'p (tagi chizilgan)
9. Innovatsion tajriba:

aniqlash, shakllantirish, aniqlashtirish (tagi chizilgan faol (sanoat,

laboratoriya) yoki passiv (eksperimental kuzatish) (tagi chizilgan)

10. Ishlab chiqish va amalga oshirishdagi to‘siqlar

_________________________

11. Eksperimental nazorat amalga oshiriladi (mutaxassislar, jamoatchilik

tomonidan, o'z-o'zini nazorat qilish) (tagini
chizish)_____________________________

12. Innovatsiyani baholash: tanqidiy, past, maqbul, optimal

13. Yana qanday muammolar yechimini kutmoqda:

________________________

____________________________________________________________
________________________________________________________________
____________
4. Muqobil fikrlarni hisobga olgan holda innovatsiyaning ahamiyati va uni
baholash bo'yicha alohida mulohazalar:

134
________________________________________________________________
_

"____" 20____
Muallif:_____________________________________________

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD

“OLTITA FIKRLOVChI QALPOQChA” (“OLTITA O‘Q”) METOD

Metod muayyan mavzu (muammo) yuzasidan bir necha, ya’ni har bir urinishda
bittadan fikrlash operatsiyasining bajarilishini ta’minlovchi harakat mohiyatini
ifodalaydi. Unga ko‘ra magistr (talaba)lar 6 xil rangdagi qalpoqlarni kiyish orqali
fikrlashning muayyan jarayonlarini amalga oshiradi.

Qalpoqlarning rangi quyidagilarni anglatadi:

Dalil va raqamlarga tayangan holda ma’lumot

Oq qalpoq
(axborot)lar aniq ifodalash talab qilinadi

Qizil qalpoq
Hissiyot, sezgi, intuitsiya asosida muammoni oldindan his etish

Qora qalpoq Fikrlarni ifodalashda ehtiyotkor bo’lish, dalillarning haqiqatga mos kelishini ta’minlash,
mulohazaning oqilona bo’lishi lozimligini yodda tutish

Muammoni samarali hal etish yo’llarini izlash,

Sariq qalpoq
natijalarni ko’ra olish, ahamiyatini baholash zarur

Ijodiy izlanish, turli takliflarni ko’rib chiqish, yangi g’oyalarni ilgari surish va
Yashil qalpoq
muqobil variantlarni izlash lozim

135
Fikrlarni tahlil, fikrlash jarayonini nazorat qilish orqali fikrlarni umumlashtirish,
Ko’k qalpoq
yakuniy qaror qabul qilish
 Fikrlovchi qalpoqchalardan ikki yo‘l bilan: ixtiyoriy (2 ta qalpoqchadan)
va izchil (navbat bilan barcha qalpoqchadan) foydalanish mumkin.

Nazorat uchun savollar:

1. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachining innovatsion faoliyatini

shakllantirish shartlari haqida tushunchalaringiz?
2. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachining innovatsion faoliyatini
shakllantirishda tarbiyachi muloqotining o`rni?
3. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachining innovatsion faoliyatini
shakllantirish funksiyalari turlari haqida fikringiz?

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

“Yangi O’zbekistonning maktabgacha ta’limi” mavzusida esse yozing.

136
 10 –MAVZU. INNOVATSION JARAYONLARNI NAZORAT
QILISH VA TARTIBGA SOLISH
Reja:
1.Nazoratni tayinlash. Rejali natijani nazorat qilish. Innovatsiya
natijalarini nazorat qilish va ekspert baxolash. .
2.Innovatsiyalarni tahlil qilish algoritmi. Innovatsion jarayonlarni
tartibga solish va kompleks-maqsadli dastur tuzishning yo’llari.

Tayanch tushunchalar va iboralar: innovatsion ta’lim, radikal

o’zgartirishlar, intuitsiya, detsentralizatsiya, modifikatsiya.
Innovatsion jarayonlarni boshqarishda asosiy o'rinni natijalar ustidan
nazorat egallaydi. Nazorat maqsadini qisqacha quyidagicha shakllantirish
mumkin: bayon, ta'lim faoliyatining erishilgan natijalarini ekspert-tahliliy
baholash va jarayonni tartibga solish bo'yicha ishlarni amalga oshirish uchun
tegishli xulosalar; innovatsion jarayonning barcha ishtirokchilarining bayonoti
va bahosi, ularning maktabgacha ta'lim tashkilotlarini rivojlantirishga qaratilgan
ta'lim faoliyatining o'ziga xos natijalari va shu bilan birga, jamoaning xatti-
harakati va faoliyatini tuzatish uchun tegishli xulosalar; kompleks maqsadli
dasturga muvofiq innovatsiyalarni boshqarish natijalarini amalga oshirishni
bayon qilish va baholash, nazorat harakatlarini tartibga solish bo'yicha tegishli
xulosalar; innovatsion jarayon ishtirokchilarini xabardor qilish va
rag'batlantirish uchun bevosita va qayta aloqa kanallarini shakllantirish.
Innovatsiyalarni tashkil etish va amalga oshirish natijalari ustidan nazoratni
tayinlash bo'yicha aniq maqsadli belgi ularni olishga yordam beradigan va
to'sqinlik qiluvchi omillarni baholash bilan belgilanadi. Professor-tarbiyachilar
va har bir innovator individual ravishda innovatsiyalar va innovatsiyalarning
yakuniy natijasiga yo'naltirilgan holda, olingan ma'lumotlarni tahlil qilish orqali
dasturlashtirilganlardan chetga chiqish sabablarini tezda aniqlay oladi.
Innovatsion ta'lim faoliyati nuqtai nazaridan monitoring va ekspert tahlili
faoliyatga yo'naltirilgan fikrlashga, shuningdek, strategik tashabbuslarni va
o'quv yilining asosiy natijalarini baholashga qaratilgan. Ular innovatsiyalar va
innovatsiyalarni o'zlashtirgan har bir guruh darajasida baholanadi.

137
 Bashorat qilingan pedagogik innovatsiyalarni boshqarishda og'irlik markazi
olti oylik yoki o'quv yilining rejalashtirilgan natijalarini kuzatishga to'g'ri keladi.
Ma'lum bir natijaga e'tibor qaratgan innovator va maktabgacha ta'lim tashkiloti
rahbari prognozda kutilgan qiymatga ega bo'lgan tasodifiy ijobiy natijalarni ham
qadrlashi tabiiydir.
Innovatsiyalar natijalari ustidan nazorat chegaraviy asosda amalga
oshiriladi. Qoidaga ko'ra, bu yarim yil yakunlari bo'yicha selektiv nazorat yoki
o'quv yili natijalari bo'yicha yaxlit nazoratdir. Natijaning aniq ko'rsatkichini
olishda erishilgan natijalarni baholash va tegishli xulosalar chiqarish juda
muhimdir
Jamiyatimizda iqtisodiy-ijtimoiy, siѐsiy, madaniy sohalarda bo’laѐtgan
o’zgarishlar kelajakda mamlakatimizning intellektual imkoniyatlarini belgilab
beruvchi va uni rivojlantirishning asosiy sharti hisoblangan ta’lim tizimiga ham
bog’liq ekanligini xisobga olish kerak. Shu bilan birga intellektual salohiyatning
o’sishi, sifat darajasida rivojlantirish nafaqat ta’lim samaradorligining oshishiga,
shu sohadagi tizim takomillashuviga o’z ta’sirini o’tkazibgina qolmay, balki
mazkur ijtimoiy tizimning barcha sohalarini o’sishiga ham sezilarli darajada
ta’sir etadi. Shuning uchun ham bugungi kunda ta’limdagi strategik
yo’nalishlardan biri ta’lim tashkilotlarining innovatsion faoliyati asosiy omil
sifatida belgilab berilayapti. Ta’lim tizimini isloh qilishning zarurligini tushunib
etish, amaliѐtda ta’lim tashkilotlarini innovatsion jarayonlarga qo’shilishini
taqozo etmoqda, o’zini yaratish imkoni mavjud innovatsion maydonda ko’rish
va, eng muhimi, aniq yangiliklarni o’zlashtirishdan iborat. Bu holat bugungi
kunda o’ta dolzarbligi bilan muhimdir, chunki ushbu jarayon (innovatsion
jarayon) ta’lim tashkilotlarini yashash sharti (bevosita va ko’chma ma’noda
ham), kelajak avlodlar va pedagoglar jamoasining aloqalarini ijtimoiy
himoyalash sharti bo’lib ham xizmat qiladi. Haѐt ta’lim tashkilotlari oldiga
yangi, mumkin bo’lmagandek tuyulgan vazifalarni, ya’ni eskichasiga ishlab
turib, aniq yangiliklarni ishlab chiqish va ularni amaliѐtga joriy etishni
oldimizga qo’ymoqda. Barcha yangiliklarga o’ta ehtiѐtkorlik bilan
ѐndashadigan, o’tmish boyliklarga, tajribalarga e’tiqod ruhida tarbiyalangan,
stabillikni ѐqtiradigan keksa avlodni, shuningdek hech qanday o’zgarishlarni
xohlamaydigan pedagoglarni ham tushunish mumkin. Bunday holatda
―innovatsion jarayonlar orqasidan quvish‖ bugungi kun haѐtimizning ajralmas
qismi ekanligini ham tushunish zarur.
Xohlaymizmi ѐki yo’q bizning ta’lim tashkilotlari devorining orqasida
bozor va bozor munosabatlari jarayoni ketayapti. Bu jarayon to’g’ridan-to’g’ri

138
bizga tegishlidir, chunki ta’lim tashkilotlari o’rtasidagi raqobat tushunchasi
ularni raqobat qobiliyati, ta’lim sifati, ijtimoiy buyurtmalar bularning hammasi
turmushimizga kirib kelayapti. To’g’rirog’i, bu jarayon biz yashaѐtgan muhit,
haѐt tarzi ekanligini har doim his etib turishimiz kerak. Bu jarayonga qarshi
turish befoyda va xavflidir. Biz tanlash imkoniyatiga ega emasmiz va ushbu
tezkor jarayon (quvish jarayoni) da ishtirok etishga majburmiz. Mazkur
jarayonda eng muhimi aql bilan, foydali tarzda, o’z tashkilotimiz uchun ishtirok
etishdan iborat. Ko’pchilik mutaxassislar fikricha, o’zgarishlarga qobiliyat,
bugungi kunda rivojlanishning hal qiluvchi omili, u ѐki bu ta’lim
tashkilotlarining raqobat qobiliyatini ta’minlovchi asosiy omil deb hisoblaydilar.
2. Bugungi kunda bog’cha va oliy ta’lim tizimidagi an’anaviy va ommaviy
ko’rinishdagi ta’lim va tarbiya jarayonlari o’rniga ta’lim tashkilotlari
rivojlanishida o’ziga xos yangilik bo’lib innovatsion jarayonlar kirib kelmoqda.
“Innovatsion ta’lim” deganda odatda o’quv jarayoniga yangi (foydali)
elementlar olib kirish tushuniladi. Shuning uchun ta’lim tizimida innovatsiya
o’zgartirish bilan bevosita bog’liq.
Bunday o’zgartirishlar ta’lim tizimining:
maqsadiga, mazmuniga, metod, texnologiyasiga, tashkil etish shakli va
boshqaruv tizimiga;
pedagogik faoliyatdagi o’ziga xoslik va o’quv-bilish jarayonini tashkil
etishga;
ta’lim darajalarini nazorat qilish va baholash tizimiga;
o’quv-metodik ta’minotiga;
tarbiyaviy ishlar tizimiga; o’quv reja va o’quv dasturlariga;
tarbiyalanuvchi va tarbiyachi faoliyatiga bog’liq. Yangilik tarixiy aspektda
nisbiylik ahamiyat kasb etadi.
Yangilik aniq tarixiy xarakterga ega, ya’ni o’z vaqtidan oldin paydo
bo’lishi mumkin, o’z vaqtida me’ѐr bo’lishi ѐki eskirishi ham mumkin. Bog’cha
ѐki oliy tizimning rivojlanish jarayonida, ehtimol ta’lim tizimi butunicha:
absolyut yangiligi (o’xshashi, prototipning yo’qligi);
nisbatan yangiligi;
o’ziga xos, ixtirochiligi ko’rinishidagilar hisobga olinadi.
Yangilik xillari (tiplar) bog’cha va oliy tizimda turlicha asoslarga ko’ra
guruhlanadi:
Birinchi klassifikatsiya (guruh) yangiliklarni kiritish, bog’cha va oliy
tizimda sodir bo’ladigan pedagogik jarayonga aloqadorligi bilan asoslanadi.

139
Ushbu jarayonni tushunishga tayanib, quyidagi ko’rinishdagi yangilik xillarini
ajratish mumkin:
ta’lim maqsadi va mazmuniga;
pedagogik jarayon metodikasi, vazifalari, usullari, texnologiyalarga;
ta’lim va tarbiyani tashkil etish shakllari va vositalari;
rahbariyat, pedagog va tarbiyalanuvchilar faoliyatiga.
Ta’lim tizimiga ikkinchi klassifikatsiya (guruh) yangilikni kiritish
masshtabi (hajmi) belgisiga asoslanadi. Bu erda quyidagi o’zgarishlarni ajratish
mumkin:
- bir-birlari bilan bog’liq bo’lmagan lokal va alohida (bir tomonlamalilik);
- kompleks, o’zaro bir-biri bilan bog’liq;
- butun bog’cha va oliy tizimni qamrab oluvchi, tizimli.
Uchinchi klassifikatsiya (guruh) innovatsion imkoniyatlarga qarab amalga
oshiriladi. Bu holatda e’tiborga olinadi: ta’lim dasturlari, o’quv rejalar,
tuzilmalarni takomillashtirish, ixtirochilik, ko’rinishlarni o’zgartirish bilan
bog’liq ma’lum va qabul qilinganlarni modifikatsiyalash;
kombinatorlikka (o’zgartirishlar) xos yangilik kiritish;
radikal o’zgartirishlar.

Модификация – (лот. modificatio, modus – ўлчов, кўриниш, facio –

қилиш) – ташқи муҳит омиллари таъсирида бир хил генотипга эга
бўлган организмлар ўртасида вужудга келадиган фенотипик
фарқлар.
Yangilik kiritishning to’rtinchi klassifikatsiyasi (guruh) oldingilariga
nisbatan belgilariga asoslanib, guruhlanadi. Bunday yondashuvda yangilik o’rin
almashuvchi, bekor qilinuvchi ѐki ochib beruvchilarga qarab belgilanadi. Bu
holatda bog’cha va oliy tizimda yangilanish manbai sifatida:
mamlakat, region, shahar, tumanning ehtiѐji sifatidagi ijtimoiy buyurtmasi;
ijtimoiy buyurtmani region va viloyat ahamiyatiga molik qonun va hujjatlarda
aks etishi;
inson to’g’risidagi kompleks fanga erishish, ilg’or pedagogik tajriba;
xato va kamchiliklarni sinashda rahbar va pedagoglarning intuitsiyasi va
ijodkorligi;
tajrib-sinov ishlari;
chet el tajribalari.
Интуиция – (лотинча intutio-синчиклаб қарайман) – ҳақиқатни далил
билан исботламасдан, бевосита фаҳм-фаросат билан англаб олиш
қобилияти; фикран илғаб олиш (ақлига келиш) йўли билан тажриба
доирасидан чиқиш, шахсий қобилияти ѐки билиб олинмаган алоқалар,
140
қонуниятларни жонли шаклда умумлаштириш
 3. Mamlakatimizda rivojlanib boraѐtgan innovatsion siѐsat ta’lim oldiga
muhim va mas’uliyatli vazifalarni qo’ymoqda. 2006 yil iyul oyida Sankt-
Peterburg shahrida “Sakkizlik guruhi” tomonidan Sammitda qabul qilingan
“XXI asrda innovatsion jamiyat uchun ta’lim” to’g’risidagi hujjat g’oyalarini
yiriklashtirishni hisobga olishni va muammoning echimini talab etadi. Fanni va
innovatsiyani kelajakda rivojlantirish strategiyasida “innovatsion insonni”
yaratish, ya’ni ishlashidan qat’i nazar u innovatsiya va yangi bilimlarga moyil
bo’lishi kerak. Bugungi kunda zamonaviy innovatsion yaroqlilik yuzaga
kelmoqda. Hozirgi milliy loyihalar saytida “innovatsion ta’lim” iborasi paydo
bo’lmoqda va unda aytilishicha innovatsion ta’lim o’qitishni yangi bilimlarni
yaratish jarayonida amalga oshirishni taqozo etmoqda. Bu esa bugungi kunda
mavjud “Innovatsion ta’lim texnologiyalari” tushunchasi bilan yangi
“innovatsion ta’lim” tushunchalarini bir-biridan ajratishni talab etmoqda.
Ta’lim sohasi – mamlakatimizda birinchilardan bo’lib faol innovatsion
harakatni boshladi. Ma’lum bosqichda XX asr oxirlarida bunday harakatlar
yo’lga qo’yilgan edi. Masalan, A.G.Rivin va V.K.Dyachenko tomonidan
o’qitishni jamoaviy o’qitish, D.B.Elkonin, V.V.Davo’dov, L.V.Zankovlar
tomonidan ilgari surilgan rivojlantiruvchi innovatsion ta’lim to’g’risidagi
qarashlar o’z vaqtida ma’lum ahamiyat kasb etdi. Shu bilan birga boshqa
innovatsion ta’lim texnologiyalari: dialektik o’qitish usullari (A.I.Goncharuk,
V.L.Zarina), o’qitishning individual yo’nalishli usuli (A.A.Yarulov), “Ekologiya
va dialektika” (L.V.Tarasov), evristik o’qitish (A.V.Xutorskoy) dialog
madaniyati (V.S.Bibler, S.Yu.Kurganov), loyihali o’z-o’zini refleksiya
(G.P.Shedrovitskaya) va boshqalarni keltirish mumkin.
Yuqoridagi keltirilgan texnologiyalar o’qitishda o’zlashtirishni yuqori
ko’tarish, o’quv jarayonida qiziqtirishni, o’quv materialini tushunishni
yaxshilashni, funktsional savodxonlikni shakllantirishni, loyihali savodxonlikni,
nazariy tafakkurni, ekologik va iqtisodiy tafakkurni, kommunikativlikni,
ijtimoiy faollikni, fuqarolik ongini, o’z-o’zini anglash va boshqa vazifalarni hal
etishga yo’naltirilgan edi.
Hozirda boshqa faoliyat sohalari, jumladan, ishlab chiqarish
rivojlanishining innovatsion yo’liga o’tgach, ta’lim sohasi ularga faqat
yetakchilarni tayѐrlash funktsiyasini bajardi. Lekin aslida esa boshqacha
ko’rinish ko’zga tashlanadi. Ilgari jamiyat uchun uncha ko’p bo’lmagan va

141
mustaqil shakllangan innovatorlar etarli edi. Yuqorida sanab o’tilgan ta’lim
texnologiyalari uchun innovatorlar faqat pedagoglar edi va ularning
innovatsiyalari tarbiyalanuvchilarda zaruriy sifatlarni shakllanishiga
yo’naltirilgan bo’lib, innovatsion tafakkur va qobiliyatni innovatsion faoliyatiga
yo’naltirishga e’tibor qaratilmagan.
Bildirilgan fikrlar “innovatsion ta’lim texnologiyalari” va “innovatsion
ta’lim” tushunchalarini quyidagi tarzda ajratib, alohida qarab chiqishni talab
etadi:
innovatsion ta’lim texnologiyalari va dasturlari – bu barcha ta’lim
texnologiyalari, yaratuvchi va ularni rivojlantiruvchi pedagog innovatsion
faoliyatining natijasi hisoblanadi.
innovatsion ta’lim – bu shunday innovatsion ta’lim texnologiyalari va
dasturlariki, unda pedagog innovatsion faoliyati natijasi bo’lib, o’qitilaѐtganlar
innovatsion g’oyalarini yaratuvchisi (generatsiya) hisoblanadi;
ishlab chiqarishning monoinnovatsionligi (mutaxassislar innovatsiyasi)
ta’limning monoinnovatsion - (pedagog innovatsiyasi) emasligiga to’g’ri keladi,
uning innovatsiyaligi, pedagog innovatsiyaligi, ularning oqibati,
o’qitilaѐtganlarning innovatsiyasidir.
Моно... (юн. monos – бир, якка, ягона) –ўзлашма, қўшма сўзларнинг
таркибий қисми бўлиб, маъносига кўра, “бир”, “ягона”, “ѐлғиз”
сўзларига тўғри келади.
Bu o’rinda masalaning dolzarbligi mavjud «mono» innovatsion ta’lim
texnologiyalarini to’la innovatsion holatigacha rivojlantirishdan iborat. Bular bir
qator chet el tarbiyalanuvchilari misolida ular tomonidan yaratilgan tajribalar,
ixtirolar misolida o’z amaliy isboti bilan tasdiqlangan. Bu o’rinda zamonaviy
fan yutuqlari asosida kuchli, talantli tafakkur orqali amalga oshirilishini, ya’ni
ixtiroli masalalarni hal etish nazariyasi IMEN yo’li bilan hal etish mumkinligi
isbotlangan. Bir qator rivojlangan 9 mamlakatlar ilmiy laboratoriyalarida
(IMEN) IMEN-pedagogikaga «bilimlarni ixtiro qilish» deb nomlangan yangi
metod yaratildi. IMENning integratsiya asoslari eng ko’p tarqalgan barcha
innovatsion pedagogik texnologiyalar bilan birgalikda ishlab chiqildi. Buning
qo’shimcha samarasi – turli pedagogik texnologiyalarni amaliy dialektika tilida
ѐzib chiqish imkonini beradi.
4. Dunyodagi global o’zgarishlar jarayoni, mamlakatimizdagi iqtisodiy va
ijtimoiy–madaniy sohalardagi o’zgarishlar, ta’lim tizimida tayѐrlanaѐtgan
mutaxassislarga jiddiy e’tibor qaratishni taqozo etadi. Pedagogik ta’lim sohasida
80-90 yillarda kadrlarni tayѐrlash, qayta tayѐrlash va malaka oshirish tizimi

142
yagona va yaxlit tizim sifatida innovatsion xarakter kasb etib, quyidagi
jarayonlarga e’tiborni qaratganini ko’ramiz:
ta’lim alohidaligi (detsentralizatsiya) ma’lum regionlarda ushbu sohani
mustaqil rivojlantirish va ma’lum mutaxassislarga “buyurtma portfeli” ni
shakllantirish imkonini berdi;
oliy o’quv yurtlarini demokratlashtirish, pedagogik jarayonni tashkil
etishning shakl, vosita va shartlarini belgilashda mustaqillikni ta’minlovchi
imkoniyatni berdi;
umumta’lim tashkilotlarini tiplariga muvofiq tarzda pedagog uchun
o’zining pedagogik faoliyatini loyihalash va tarbiyalanuvchilarni rivojlantirish
vositasi sifatida o’zi o’qitadigan o’quv fanidan foydalanishda erkinlik berish va
bu borada umumta’lim bog’chalarining ehtiyojini hisobga olish uchun
imkoniyatlar berdi; olinayotgan pedagogik ta’lim mazmuni va darajasini tanlash
imkonini o’z ichiga oluvchi individual ta’lim dasturlarini ishlab chiqishga
mo’ljallangan tarbiyalanuvchining shaxsiy qiziqishlarini qoniqtirish zaruratini
ko’zda tutadi;
uning turli darajadagi imkoniyatlar asosida qisqa muddat ichida
professional ta’lim beruvchi mutaxassislarni tayyorlash imkonini beradi.
Yuqorida aytib o’tilgan jarayonlar ma’lum davrlarda kuchli ta’sir etilgan
bo’lsada, bu o’rinda an’anaviy tarzda kadrlar tayyorlashga nisbatan innovatsion
jarayonlar o’rtasida ma’lum dialektik o’zaro bog’liqlik mavjudligini e’tirof
etgan holda, an’anaviy va innovatsion ta’limning har birini o’ziga xos jihatlariga
e’tiborni qaratmasdan bo’lmaydi. An’anaviy pedagogik ta’lim mazmuni va
tashkil etishi jihatidan aniq o’quv fani bo’yicha mutaxassis tarbiyachilarni
tayѐrlashga qaratilgan. Kasbiy-pedagogik tayѐrgarlikdagi an’anaviy tizimda,
faoliyatli yondashuv asosida o’quv-tarbiyaviy jarayon ѐtadi va bu jarayonda
ishtirokchilar o’rtasidagi munosabatlar sub’ekt-ob’ekt tarzida yo’lga qo’yilgan.
Bu erda sub’ekt-tarbiyachi ma’lum chegaralangan sharoitda bo’lib, uning
faoliyatini o’quv reja va o’quv dasturi boshqaradi va hamda munosabatlar qat’iy
belgilab qo’yilgan. Ob’ekt-bola ma’lum darajadagi bilim hajmi bilan
chegaralangan.
An’anaviy ta’lim mazmun jihatidan o’zaro bog’liq avtonom faoliyat bilan
belgilangan: tarbiyachini o’qitish faoliyati va bolani o’quv bilish faoliyati;
o’qiѐtgan bola tarbiyachi rejasining ijrochisi va boshqaruv ob’ekti bo’lib faoliyat
ko’rsatadi.
An’anaviylikdagi o’quv jarayonida o’zaro faoliyat taqlid qilish, imitatsiya,
namuna bo’yicha faoliyat ko’rsatish, ijtimoiy va shaxslararo o’zaro ta’sirning bir

143
xildaligi, tashqi nazorat va natijani baholash, bularning barchasi bilish
motivlarini qisqartirish, bilish motivlarini kengayishiga imkon bermaydi.
1990-2000 yillar davomida nazariya va amaliѐtda pedagogik ta’limga
yangicha yondashuvlar ishlab chiqildi. Amaliy jarayonlar «yuqoridan» va
«quyidan» boshlandi. «Yuqoridan» harakat oliy ta’limga yangi o’quv rejalarini
joriy qilinishi bilan boshlandi. Yangi o’quv rejalariga ko’ra oliy ta’lim o’quv
fanlarini kurslar bo’yicha mustaqil o’tish imkoniyatiga ega bo’ldi. Bunday
―demokratik erkinlik‖ kafedralar va fakultetlar tomonidan o’zgacha ijodkorlik
bilan qabul qilindi va bu «quyidan» bo’layotgan o’zgarishlar ko’plab «pedagog-
novator»lar harakatini yuzaga keltirdi. Innovatsion harakatlarni bir nechta
jumladan, tashkiliy, mazmunli, metodik ko’rsatkichlari yuzaga keldi va
amaliyotga joriy qilindi. Ushbu holatlar ko’plab pedagogika va psixologiya
kefedralari yig’ilishlarining asosiy masalasi sifatida muhokamaga qo’yildi
hamda davlat o’quv rejasi, dasturlari asosida har bir oliy o’quv yurti o’zlarining
ishchi o’quv reja va ishchi o’quv dasturlarini ishlab chiqishga kirishdi. Bu esa
joylarda har bir fan o’qitilishining innovatsion texnologiyalarini joriy etish va
qo’llash uchun imkoniyatlarni berdi. Mazkur o’zgarishlar respublikadagi barcha
oliy o’quv yurtlari o’quv rejalariga pedagogik-psixologik fanlar hajmini 20-25%
gacha ortishiga sababchi bo’ldi.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN INTERFAOL METOD

FSMU texnologiyasi

Ushbu texnologiya munozarali masalalarni hal etishda xamda о‘quv jarayonini baxs-
munozarali о‘tkazishda qо‘llaniladi, chunki bu texnologiya talabalarni о‘z fikrini ximoya qilishga,
erkin fikrlash va о‘z fikrini boshqalarga о‘tkazishga, ochiq xolda baxslashishga xamda shu bilan
birga baxslashish madaniyatini о‘ratadi.Tinglovchilarga tarqatilgan oddiy qog‘ozga о‘z fikrlarini
aniq va qisqa xolatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga
yordam beradi.

F – fikringizni bayon eting

144
S – fikringiz bayoniga sabab kо‘rsating

M – kо‘rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring

 Jadvalni to‘ldiring

Savol Maktabgacha ta’limda pedagogik

tizim.
(F) Fikringizni bayon eting
(S) Fikringiz bayoniga sabab
ko‘rsating
(M) Ko‘rsatgan sababingizni
isbotlovchi dalil keltiring
(U) Fikringizni umumlashtiring

Mustaqil ta’lim uchun topshiriq:

Mavzu yuzasidan taqdimot material va test tayyorlang.

TESTLAR

145
1.O‘lkаmizdа nechanchi yillаrigа kelib mаktаbgаchа ijtimoiy tаrbiyа
tizimini vujudgа keltirish g‘oyаlаri еtilа boshlаdi?

a) ХIХ аsrning 50—60-yillаrigа

b) ХIХ аsrning 60—70-yillаrigа

c) ХIХ аsrning 80—90-yillаrigа

d) ХIХ аsrning 70—90-yillаrigа

2. 1872-yildа Turkistondа kimlar tomonidan miskinlаr uylаri, tunаsh

joylаri, ilk to‘gаrаk хonаlаri, otа-onаsi bo‘lmаgаn bolаlаr uchun
yеtimхonаlаr (dаstlаbki bolаlаr uylаri) tаshkil etildi.

a) “Jаmiyаti хаyriyа” tаrkibigа kirgаn ziyolilаr vаkillаri tomonidаn.

b) hukumatning ziyolilаr vаkillаri tomonidаn.

c) xayriya jamiyati tomonidan

d) bolsheviklar tomonidan

3. Nechichi yildа Toshkent shahrida birinchi bolаlаr bog‘chаsi ochilgаn?

a) 1890-yildа mаktаb yoshidаgi bolаlаr uchun ”Bolаlаr mаydonchаsi”

ko‘rinishidа birinchi bolаlаr bog‘chаsi ochilgаn.

b) 1895-yildа “Gulzorchilik” jаmiyаti tomonidаn mаktаbgаchа yoshidаgi

bolаlаr uchun ”Bolаlаr mаydonchаsi” ko‘rinishidа birinchi bolаlаr bog‘chаsi
ochilgаn.

c) 1899-yildа mаktаbgаchа vа mаktаb yoshidаgi bolаlаr uchun ”Bolаlаr

o’yingohi” ko‘rinishidа birinchi bolаlаr bog‘chаsi ochilgаn.

d) 1891-yildа “Bog‘dorchilik” jаmiyаti tomonidаn mаktаbgаchа vа mаktаb

yoshidаgi bolаlаr uchun ”Bolаlаr mаydonchаsi” ko‘rinishidа birinchi bolаlаr
bog‘chаsi ochilgаn.

4. 1896-yildа Turkistondа vаsiylаr kengаshi kаmbаg‘аllаrning bolаlаri

uchun qanday muаssаsаlаrni tuzа boshlаdi?

a) “yаsli”lаr deb аtаlаdigаn muаssаsаlаrni tuzа boshlаdi.

b) “bog’cha”lаr deb аtаlаdigаn muаssаsаlаrni tuzа boshlаdi.

146
c) “gulzor”lаr deb аtаlаdigаn muаssаsаlаrni tuzа boshlаdi.

d)“bog’bon”lаr deb аtаlаdigаn muаssаsаlаrni tuzа boshlаdi.

5. Nechanchi yillаrda o‘lkаning аyrim shаhаrlаridа хususiy bog‘chаlаr

pаydo bo‘ldi?

a) 1905—1906 yillаr

b) 1908—1909 yillаr

c) 1909—1910 yillаr

d) 1910—1911 yillаr

6. Хаlq mаorifi komissаrligining nechanchi yildagi deklаrаtsiyаsidа dаvlаt

tomonidаn mаktаbgаchа tа’lim muаssаsаlаrini tаshkil etish, sohа
хodimlаrini tаyyorlаsh vаzifаsi kun tаrtibigа qo‘yilаdi?

a) 1917-yil 18-oktyabrdаgi

b) 1917-yil 20-noyаbrdаgi

c) 1918-yil 20-dekabrdаgi

d) 1920-yil 25-maydаgi

7. 1918-yildа Turkiston Хаlq mаorifi komissаrligi qoshidа qanday bo‘limi

tаshkil etilаdi?

a) xalq tа’lim bo‘limi tаshkil etilаdi.

b) bolalar bog’chasi tаshkil etilаdi.

c) bog’dorchilik tаshkil etilаdi.

d) mаktаbgаchа tа’lim bo‘limi tаshkil etilаdi.

8. Nechanchi yildа qаbul qilingаn dаvlаt dаsturidа хаlq mаorifi sohаsidа

хotin-qizlаrning ijtimoiy аhvolini yахshilаsh, mаktаbgаchа tа’lim
muаssаsаlаri tаrmog‘ini vujudgа keltirish zаrurligi tа’kidlаngаn edi.

a) 1919-yildа qаbul qilingаn dаvlаt dаsturidа

b) 1918-yildа qаbul qilingаn dаvlаt dаsturidа

c) 1920-yildа qаbul qilingаn dаvlаt dаsturidа

147
d) 1921-yildа qаbul qilingаn dаvlаt dаsturidа

9. Nechanchi yilda viloyаt хаlq mаorifi bo‘limlаri qoshidа mаktаbgаchа

tа’lim bo‘linmаlаri tаshkil etildi?

a) 1918-yilda

b) 1919-yilda

c) 1920-yilda

d) 1917-yilda

10. Turkistondа1921-yilgа kelib bolаlаr bog‘chаlаr soni nechtaga yetdi?

a) 110 tаgа

b) 105 tаgа

c) 1023 tаgа

d) 600 tаgа

11. 1919- yilda Turkistondа davlatdagi siyosiy va iqtisodiy holat

munosabati bilan o‘sib kelayotgan avlodning sog‘ligini saqlash, oziq-ovqat
bilan ta’minlash masalalari bilan shug‘ullanuvchi qanday Kengashi tuzildi?

a) “Bog‘chalarni tashkil etish Kengashi”

b) “Bog‘chalarni rivojlantirish Kengashi”

c) “Bog‘chalarni himoyalash Kengashi”

d) “Bog‘chalarni metodik ta’minlash Kengashi”

12. Nechanchi yillarda maktabgacha tarbiya dasturlarida bolalar

bog‘chalarining tozalik va metodik yordam holatini tekshirish keng
tarqaldi?

a) 1918-yillarda

b) 1919-yillarda

c) 19 20-yillarda

d) 1930-yillarda

148
13. O‘zbekistondа nechanchi yilda bolаlаr bog‘chаlаri uchun ilk dаstur
loyihаlаrini ishlаb chiqаrildi?

a) 1930-yilda

b) 1933-yilda

c) 1934-yilda

d) 1935-yilda

14. Urush yillаri O‘zbekistongа necha nafar bolаar ko‘chirib keltirilgаn?

a) 500 ming

b) 400 ming

c) 300 ming

d) 200 ming

15. Respublikаdа 1975-yildа mаktаbgаchа tаrbiyа muаssаsаlаrigа necha

foiz bolаlаr jаlb etilgan?

a) 18,7 foiz bolаlаr jаlb etilgan.

b) 20 foiz bolаlаr jаlb etilgan.

c) 19,7 foiz bolаlаr jаlb etilgan.

d) 33,9foiz bolаlаr jаlb etilgan.

16. Nechanchi yilda mustaqil O‘zbekistonning ilk Qonuni qabul qilindi?

a) 1991-yilda

b) 1990-yilda

c) 1995-yilda

d) 1992-yilda

17. O‘zbekiston Respublikasining yangi tadrirdagi "Ta’lim to‘g‘risida"gi

Qonuni va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" Oliy Majlisining nechanchi
sessiyasida qabul qilindi?

a) Oliy Majlisining X sessiyasida qabul qilindi.

149
b) Oliy Majlisining IX sessiyasida qabul qilindi.

c) Oliy Majlisining XI sessiyasida qabul qilindi.

d) Oliy Majlisining VIII sessiyasida qabul qilindi.

18. 1997-yilda YuNESKO qaroriga ko‘ra, maktabgacha ta’limning nazariy

asoslarini qayta ko‘rib chiqish zaruriyati bilan asoslangan qanday atamasi qabul
qilindi?

a) "maktabgacha ta’lim" atamasi

b) "maktabgacha tarbiya" atamasi

c) bolalar bog’chasi atamasi

d) bolalar bog’i atamasi

19. Respublikamizda 2011-yilda maktabgacha ta’lim rivojining asosiy

yunalishlari, maqsad va vazifalari, tamoyillarini o‘z ichiga olgan "Maktabgacha
ta’lim Konsepsiyasi"ni necha bosqichda amalga oshirish belgilandi?
a) IV-bosqichda
b) VI-bosqichda
c) II-bosqichda
d) III-bosqichda
20. О‘zbekiston Respublikаsi Prezidentining qaysi qarori mаktаbgаchа
tа’lim tizimi fаoliyаtini yаngi bosqichgа kо‘tаrish, sohаni bugungi kun
tаlаblаri dаrаjаsidа modernizаtsiyа qilishgа qaratidi?

a) 2020 -yil 22- dekabrdagi”Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat

standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 802-son qarori

b) Maktabgacha ta’lim tizimini 2030 -yilgаchа rivojlаntirish konsepsiyаsi

c) “2017-2021-yillаrdа mаktаbgаchа tа’lim tizimini yаnаdа tаkomillаshtirish

chorа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа"gi qаrori

d) 391-son qarori

21. 2019 yildan Respublika maktabgacha ta’lim muassasalari rahbarlari va

mutaxassislarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutida
“Maktabgacha ta’lim”yo‘nalishi bo‘yicha oliy ma’lumotli kadrlarni qayta
tayyorlashda necha oylik kurslari tashkil etildi.

150
a) 3oylik va 5 oylik kurslari tashkil etildi

b) 4 oylik va 6 oylik kurslari tashkil etildi

c) 2 oylik va 3 oylik kurslari tashkil etildi

d) 4 oylik va 5 oylik kurslari tashkil etildi

22.Toshkentda A.I.Gersen nomidagi RDPU filiali nechanchi o’quv yilida

boshlab ish boshladi?

a) 2017-2018-o‘quv yilidan boshlab

b) 2018-2019-o‘quv yilidan boshlab

c) 2019-2020-o‘quv yilidan boshlab

d) 2020-2021-o‘quv yilidan boshlab

23. 2020-yilda qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 8-moddasi

mazmuni nimadan iborat?

a) Boshlang‘ich professional ta’lim kasb-hunar maktablarida IX sinf

bitiruvchilari negizida bepul asosda kunduzgi ta’lim shakli bo‘yicha
umumta’lim fanlarining va mutaxassislik fanlarining ikki yillik
integratsiyalashgan dasturlari asosida amalga oshiriladi.

b) Boshlang‘ich ta’lim ta’lim oluvchilarda umumiy o‘rta ta’limni davom ettirish

uchun zarur bo‘lgan savodxonlik, bilim, malaka va ko‘nikmalar asoslarini
shakllantirishga qaratilgan.

c) Maktabgacha ta’lim va tarbiya bolalarni o‘qitish va tarbiyalashga, ularni

intellektual, ma’naviy-axloqiy, yetik, estetik va jismoniy jihatdan
rivojlantirishga, shuningdek bolalarni umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashga
qaratilgan ta’lim turidir.

d) Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim umumta’lim o‘quv dasturlarini, zarur

bilim, malaka hamda ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga qaratilgan.

24. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-maydagi PQ-4312-

sonli qarori mazmuni berilgan qatorni belgilang.

a) “O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha

rivojlantirish konsepsiyasi”

151
b) “Maktabgacha ta’lim”yo‘nalishi bo‘yicha oliy ma’lumotli kadrlarni qayta
tayyorlash kurslari tashkil etish qarori

c) “Mаktаbgаchа tа’lim tizimini boshqаrishni tаkomillаshtirish chorа-tаdbirlаri

tо‘g‘risidа”gi qаrori.

d) “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning standartini tasdiqlash to‘g‘risida”gi

Qarori

25. Prezidentning 2020-yil 5-oktyabrdagi “Raqamli O‘zbekiston-2030

strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF-6079-farmoniga muvofiq respublikamizda faoliyat
yuritayotgan maktabgacha ta’lim tashkilotlarining necha foizi yuqori
tezlikdagi internet tarmog‘iga ulandi?

a) 95 % yuqori tezlikdagi internet tarmog‘iga ulandi.

b) 96 % yuqori tezlikdagi internet tarmog‘iga ulandi.

c) 80 % yuqori tezlikdagi internet tarmog‘iga ulandi.

d) 98 % yuqori tezlikdagi internet tarmog‘iga ulandi.

26. Respublikamizda bolalar uchun mo‘ljallangan “Aqlvoy” telekanali

qachon tashkil etildi?

a) 2019-yil mart oyidan

b) 2021-yil mart oyidan

c) 2022-yil mart oyidan

d) 2023-yil mart oyidan

27.Bolalarni boshlang‘ich ta'limga majburiy tayyorlash guruhlarini

yaratishning asosiy maqsadlaridan

a) maktabgacha yoshdagi bolalarga vaqtinchalik qarab turish va parvarishlash

b) bo‘lajak birinchi sinf o‘quvchilariga sifatli boshlang‘ich ta'lim olishlari uchun

teng imkoniyatlarni ta'minlash

c) maktab ta’limiga sifatli tayyorlash

d) ota-onalar talabiga asosan bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash

152
28. 2025-yildа bolаlаrni mаktаbgаchа tа’lim bilаn qаmrаb olish dаrаjаsini
necha foizgа yеtkаzish rejаlаshtirilgаn?

a) 80 foizgа yеtkаzish rejаlаshtirilgаn.

b) 90 foizgа yеtkаzish rejаlаshtirilgаn.

c) 70 foizgа yеtkаzish rejаlаshtirilgаn.

d) 60 foizgа yеtkаzish rejаlаshtirilgаn.

29. Bolalar uchun mo‘ljallangan “Aqlvoy” telekanalida qaysi

mamlakatlarda yaratilgan animatsion seriallar bolajonlar uchun namoish
etib kelinmoqda?

a) Italiya, AQSh, Janubiy Koreya, Simoliy Koreya kabi mamlakatlarning

b) AQSh, Koreya, Xitoy, Kanada kabi mamlakatlarning

c) Rossiya, Afrika, Fransiya, Germaniya kabi mamlakatlarning

b) Rossiya, AQSh, Janubiy Koreya, Xitoy kabi mamlakatlarning

30.2022-yil 14-16-noyаbr kunlari Toshkent shаhridа YUNESKO

tashkilotchiligida o’tkazilgan II-butunjаhon konferensiyasida qanday
masala ilgari surildi?

a) Maktab yoshdаgi bolаlаrga g‘amxorlik qilish va tаrbiyаlаsh masalasi

b)Imkoniyati cheklangan bolalarga g‘amxorlik qilish va tаrbiyаlаsh masalasi

c) Kichik yoshdаgi bolаlаrga g‘amxorlik qilish va tаrbiyаlаsh masalasi

d) O’rta yoshdаgi bolаlаrga g‘amxorlik qilish va tаrbiyаlаsh masalasi

31. Joriy rejаlаshtirish nima?

a) Bu hаr yili аmаlgа oshirilаdigаn moliyаviy хo‘jаlik ishlаridir.

b) Bu hаr yili аmаlgа oshirilаdigаn metodik ishlаridir.

c) Bu hаr yili аmаlgа oshirilаdigаn huquqiy хo‘jаlik ishlаridir.

d) Bu hаr yili аmаlgа oshirilаdigаn tezkor tekshiruv ishlаridir.

32. Muаssаsаning ishlаb chiqаrish vа moliyаviy хo‘jаlik fаoliyаtini nаzorаt

qilib qanday tartibda аmаlgа oshirilаdi?

153
a) har 3 yildа kompleks rаvishdа аmаlgа oshirilаdi.

b) har yildа bir mаrotаbа kompleks rаvishdа аmаlgа oshirilаdi.

c) har 5 yildа kompleks rаvishdа аmаlgа oshirilаdi.

d) har 2 yildа bir mаrotаbа kompleks rаvishdа аmаlgа oshirilаdi.

33. Smetа-nima?

a) hisob -kitob hujjatlari

b) loyihasining majburiy qismi

c) korxonalarni qurish loyihasi

d) dаvlаt moliyаviy hujjаti

34. Smeta hujjatlarini tayyorlash qaysi me’yoriy hujjarga asosan

yuritiladi?

a) O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirining 2707-sonli

buyrug‘i asosida amalga oshiriladi

b) O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirining 802-sonli buyrug‘i asosida

amalga oshiriladi

c) O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2634-sonli buyrug‘i asosida

amalga oshiriladi.
d) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 3076-sonli
Qaroriga asosida amalga oshiriladi

35. O‘zbekiston Respublikasi moliya vazirining “Byudjet tashkilotlari va

byudjet mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini
tuzish,tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi nizomni
tasdiqlash xaqida”gi 2634-sonli buyrug‘i qachon chiqarilgan?
a) 2018-yil 10-dekabrdagi
b) 2019-yil 20-dekabrdagi
c) 2020-yil 11-dekabrdagi
d) 2014-yil 15-dekabrdagi
36. “Byudjet tashkilotlari va byudjet mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar
smetasi va shtat jadvallarini tuzish,tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish
tartibi to‘g‘risidagi nizomni qanday tartibni belgilab beradi?

154
a) Davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet tashkiloti va byudjet
mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar smetasini tasdiqlash va ro‘yxatdan
o‘tkazish tartibini belgilaydi
b) Davlat byudjetidan moliyalashtiriladigan byudjet tashkiloti va byudjet
mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini, daromadlar
daromadlar va harajatlar, shuningdek byudjet mablag‘larini taqsimlovchilarning
va markazlashtirilgan moliya -buxgalteriya xizmatlarining jamlanma xarajatlar
smetasi hamda shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish
tartibini belgilaydi
c) Byudjet tashkiloti va byudjet mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar smetasi
hamda shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibini
belgilaydi
d) Daromadlar daromadlar va harajatlar, hamda byudjet mablag‘larini
taqsimlovchilarning va markazlashtirilgan xarajatlar smetasi hamda shtat
jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro‘yxatdan o‘tkazish tartibini belgilaydi.
37. Smetаning 4-moddаsi qanday nomlangan?
a) “Komаndirovkа vа хizmаt hаrаjаtlаri”
b) ”Ovqаtlаntirish hаrаjаtlаri”
c) ”Idorа vа хo‘jаlik hаrаjаtlаri”
d) ”Boshqа hаrаjаtlаr”
38. Smetаning 2-moddаsi qanday nomlangan?
a) “Ish hаqi”
b) “Ish hаqqigа nisbаtаn аjrаtmаlаr”
c) ”Boshqа hаrаjаtlаr”
d) ”Idorа vа хo‘jаlik hаrаjаtlаri”
39. Qanday harajatlar mаktаbgаchа tа’lim tаshkilotlаrining hаrаjаt
smetаsigа kiritilmаydi?
a) ”Ovqаtlаntirish hаrаjаtlаri”
b) “Komаndirovkа vа хizmаt hаrаjаtlаri”
c) Yozgi sog‘lomlаshtirish tаdbirlаrini o‘tkаzish sаrf-hаrаjаtlаri
d) “Bino vа inshootlаrning kаpitаl ta’mirlash”
40. MTTlarda ovqаtlаntirish meyori nimaga asosan belgilаnadi?
a) Sog‘liqni sаqlаsh, Moliyа vа iqtisodiyot vаzirligi tomonidаn belgilаb berilаdi
meyorga asosan
b) Ovqаtlаntirish meyoriga asosan
c) Moliyа vа iqtisodiyot vаzirligi tomonidаn belgilаb berilаdi meyorga asosan
d) Sog‘liqni sаqlаsh vаzirligi tomonidаn belgilаb berilаdi meyorga asosan

155
41. Smetа loyihаsi tegishli ilovаlаr bilаn belgilаngаn muddаtdа yuqori
tаshkilotlаrgа necha nusхаdа tuzilаdi?

a) ikki nusхаdа tuzilаdi.

b) uch nusхаdа tuzilаdi.

c) ikki-uch nusхаdа tuzilаdi.

d)bir nusхаdа tuzilаdi.

42. Mаktаbgаchа tа’lim tаshkilotlаrining hаrаjаtlаr hаjmi аsosаn

nimalarga bo’g’liq bo’ladi?

a) bolаlаr muаssаsаsidа qаnchа vаqt bo‘lishigа oid ko‘sаtkichlаr turli muddаtiga

b) hаr bir bolаning tаshkilotdа qаnchа vаqt bo‘lishigа bog‘liqdir.

c) guruhlаr vа bolаlаr sonigа bog‘liqdir.

d) guruhlаr vа bolаlаr sonigа, hаr bir bolаning tаshkilotdа qаnchа vаqt bo‘lishigа
bog‘liqdir.

43. Maktabgacha ta’limni rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini tashkil

etish nimaga asosan amalga oshiriladi?

a) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 3076-sonli

qaroriga asososan

b) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 18 dekabrdagi

1027-son qarori bilan belgilangan Nizomga asosan.

s) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 802-sonli qarori asosan

d) O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirining 2707-sonli

buyrug‘i asosan.

44. Vazirlik xodimlarini, jumladan, xorijda o‘qitish, qayta tayyorlash va

malakasini oshirishni tashkil qilish harajatlari qanday mablag’lar
hisobidan amalga oshiriladi?

a) dаvlаt moliyаviy harajatlari hisobidan

b) Maktabgacha ta’limni rivojlantirish jamg‘armasi hisobidan

156
s) jismoniy va yuridik shaxslarning, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi
norezidentlarining xayriya ehsonlari nisobidan.

d) xalqaro moliya tashkilotlari, xorijiy davlatlar va boshqa donorlarning

kreditlari (qarzi), grantlari hisobidan

45. Maktabgacha ta’limni rivojlantirish jamg‘armasi davlat maktabgacha

ta’lim tashkilotlarining foydalanilmayotgan ko‘chmas mulkini sotishdan
tushgan mablag‘larning necha foiz miqdoridan to’ldiriladi?

a) 100 foiz miqdorida;

b) 90 foiz miqdorida;

c) 80 foiz miqdorida;

d) 50 foiz miqdorida;

46. Davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti yuridik shaxs hisoblanib

nimalarga ega bo’ladi?

a) mustaqil balansga, byudjet va byudjetdan tashqari shaxsiy g‘azna

hisobvaraqlariga ega bo’ladi.

b) O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o‘z nomi davlat

tilida yozilgan muhrga va shtampga, mustaqil balansga, byudjet va byudjetdan
tashqari shaxsiy g‘azna hisobvaraqlariga ega bo’ladi.

c) Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o‘z nomi davlat tilida yozilgan muhrga ega
bo’ladi.

d) mustaqil balansga ega bo’ladi

47. Kimlar nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotining muassislari bo‘lishi

mumkin?

a) Yuridik shaxslar

b) jismoniy shaxslar

c) horijiy tadbirkorlar

d) Yuridik shaxslar — xususiy mulk huquqi sub’ektlari va jismoniy shaxslar

157
48. Bolalarning maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bo‘lish vaqtlari to’g’ri
belgilangan qatorni aniqlang.

a) 3-4 soat, 9 soat, 10,5 soat, 12 soat

b) 4-5 soat, 10 soat

c)10,5 soat, 12 soat

d) 9 soat, 10 soat 12 soat

49. MTTlarning bolalar 12 soat bo‘ladigan guruhlarida necha martalik

ovqatlantirish tashkil etiladi?

a) ikki martalik ovqatlantirish tashkil etiladi

b) uch martalik ovqatlantirish tashkil etiladi

c) to‘rt martalik ovqatlantirish tashkil etiladi

d) besh martalik ovqatlantirish tashkil etiladi

50. Maktabgacha ta’lim tashkilotidagi ta’lim-tarbiya jarayoni nimaga

asosan tartibga solinadi?

a) mashg‘ulotlarning yillik, kalendar-mavzuli rejalari bilan tartibga solinadi

b) mashg‘ulotlarning yillik, kalendar-mavzuli rejalari va jadvali bilan tartibga

solinadi

c) mavzuli rejalashtirish bilan tartibga solinadi

d) taqvim reja bilan tartibga solinadi

51. So‘nggi 20 yil dаvomidа dаvlаt tаsаrrufidаgi mаktаbgаchа tа’lim

tаshkilotlаri soni necha foizdаn ziyodroq kаmаygаn edi?

a) 45 foizdаn

b) 40 foizdаn

c) 35 foizdаn

d) 27 foizdаn

52. Respublika prezidenti Shavkat Mirziyoyev Maktabgacha ta'lim

vazirligini tashkil etish to‘g‘risidagi farmonga qachon imzo chekdi?

158
a) 2016- yilning 30 dekabrda

b) 2018 -yil 18 dekabrda

c) 2020-yil 5-oktyabrda

d) 2017- yilning 30 sentabrda

53. O‘zbekiston Respublikаsi Mаktаbgаchа tа’lim vаzirligining аsosiy

vаzifаlаri vа fаoliyаti yo‘nаlishlаri nechta etib belgilаndi?
a) 7 ta
b) 8 ta
c) 9 ta
d) 10 ta
54. Davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti yuridik shaxs hisoblanaganda
nimalarga ega bo’ladi?
a) O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o‘z nomi davlat
tilida yozilgan
muhrga va shtampga ega bo’ladi
b) O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tasviri tushirilgan va o‘z nomi davlat
tilida yozilgan muhrga va shtampga, mustaqil balansga, byudjet va byudjetdan
tashqari shaxsiy g‘azna hisobvaraqlariga ega bo’ladi
c) byudjet va byudjetdan tashqari shaxsiy g‘azna hisobvaraqlariga ega bo’ladi
d) o‘z nomi yozilgan muhrga va mustaqil balansga ega boladi
55. Davlat maktabgacha ta’lim tashkiloti yuridik shaxs shaklida tashkil
etiladi va o‘z faoliyatini nima asosida amalga oshiradi?
a) qonun asosida amalga oshiradi.
b) qaror asosida amalga oshiradi.
c) ustav asosida amalga oshiradi.
d) buyruq asosida amalga oshiradi.
56. Kimlar nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotining muassislari bo‘lishi
mumkin?
a) yuridik shaxslar — xususiy mulk huquqi sub’ektlari va jismoniy shaxslar
b) xususiy mulk huquqi sub’ektlari
c) jismoniy shaxslar
d ) tadbirkorlar
57. Bola nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotiga nimaga muvofiq qabul
qilinadi va chiqariladi?
a) Nodavlat maktabgacha ta’lim tashkiloti ustaviga muvofiq

159
b) EMIS elektron tizimi ma’lumotiga muvofiq
c) chiqarilgan buyruqqa muvofiq
d) belgilangan tartibga muvofiq
58. Maktabgacha ta’lim sohasidagi nodavlat ta’lim xizmatlarini amalga
oshirish huquqi qachon beriladi?
a) qaror chiqarilgandan keyin beriladi
b) ish yuritish huquqi berilgandan keyin beriladi
c) buyruq chiqarilgandanso’ng yuritadi
d) yuridik shaxs davlat ro‘yxatidan o‘tganidan keyin beriladi
59. Bolaning qonuniy vakili va maktabgacha ta’lim tashkiloti o‘rtasida
tuziladigan shartnoma qancha muddatda kuchda bo‘ladi?
a) kelgan kundankuchda bo’ladi
b) tarbiyalanuvchining maktabgacha ta’lim tashkilotini bitirgunicha yoki undan
ketgunicha kuchda bo‘ladi
c) bir yilgacha muddatda kuchda boladi
d) har yili tuzilishi talab etiladi
60. Nodavlat maktabgacha ta’lim tashkiloti tibbiyot xodimlari faoliyatini
nazorat qilish kimga yuklanadi?
a) tashkilot rahbariga yuklanadi.
b) hududiy tibbiyot bo’limigayuklanadi.
c) tibbiyot bo’limi rahbariga
d) mahalliy xokimiyat vakiliga
61. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 391-son
“Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qachon qabul qilingan?
a) 2018-yil 8-iyul
b) 2019-yil 13-may
c) 2019-yil 16-dekabr
d) 2020-yil 30-sentabr
62. Mаktаbgаchа tа’lim tаshkilotigа bevositа rаhbаrlik qilish kim
tomonidаn аmаlgа oshirilаdi?
a) direktor tomonidаn аmаlgа oshirilаdi.
b) metodist tomonidаn аmаlgа oshirilаdi.
c) bo’lim mudiri tomonidаn аmаlgа oshirilаdi.
d) xo’jalik ishlari mudiri tomonidаn аmаlgа oshirilаdi.

160
63. MTTga tayinlanadigan rahbar hududiy maktabgacha ta’lim
bo‘linmalarida necha yildan ortiq faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa ish staji talab
etilmaydi?
a) ikki yildan ortiq faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa
b) uch yildan ortiq faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa
c) to’rt yildan ortiq faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa
d) besh yildan ortiq faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa
64. Mаktаbgаchа tа’lim tаshkiloti direktori lаvozimigа qo‘yilаdigаn mаlаkа
tаlаblаri kim tomonidаn belgilаnаdi?
a) Mаktаbgаchа va maktab tа’lim vаzirligi tomonidаn belgilаnаdi.
b) Maktabgacha ta’lim vаzirligi tomonidаn belgilаnаdi
c) Maktabgacha ta’lim agentligi tomonidаn belgilаnаdi.
d) Vazirlar Mahkamasi tomonidаn belgilаnаdi.
65. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha,
umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, professional va maktabdan tashqari ta’lim
tashkilotlari pedagog kadrlarini attestatsiyadan o‘tkazish tartibini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 572-son qarorlari qachon
qabul qilingan?
a) 2021-yil 17-sentabrda
b) 2019-yil 16-dekabrda
c) 2017- yilning 30 sentabrda

d) 2016- yilning 30 dekabrda

66. Maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini attestatsiyadan

o‘tkazish tartibini qaysi qaror asosida tartibiga solinadi?

a) 2018- yil 18- dekabrdagi 1027-son qaroriga asosan

b) 2023-yildagi 3076-sonli qaroriga asososan

c) 2017- yilning 30 -sentabrdagi 391-son qaroriga asosan

d) 2021-yil 17-sentabrdagi 572-son qaroriga asosan
67. Bolalarni davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlariga qabul qilish
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining nechanchi qaroriga
asosan tashkil etiladi?
a) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 5-martdagi 122-
son qaroriga asosan

161
b) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 28-martdagi
244-son qarorlariga asosan
c) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 22-dekabrdagi
802-son qaroriga asosan
d) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 9-martdagi 132-
son qaroriga asosan
68. Maktabgacha ta’lim va tarbiya tizimida rahbar lavozimida mehnat
faoliyatini amalga oshirishga belgilangan ma’lum cheklovlar qaysi qonin
hujjatida belgilangan?
a) “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida” gi Qonuning 44-moddasida
b) “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 46-moddasida
c) ” Normativ-huquqiy hujjatlar to’g’risida”gi Qonunning 60-moddasida
d) Mehnat kodeksining 21-moddasida
69. Maktabgacha ta’lim tashkilotning tarbiyalanuvchilari yilning qaysi
oyida buyruq asosida yosh guruhlarni shakllantirishni amalga oshiradi?
a) sentabr oyida
b) oktabr oyida
c) avgust oyida
d) yanvar oyida
70. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida direktor rahbarligida olib
boriladigan ta’lim-tarbiya ya’ni pedagogik jarayonni nazorat qilish necha
xil shaklda amalga oshiriladi?
a) ikki xil shaklda amalga oshiriladi.
b) uch xil shaklda amalga oshiriladi.
c) to’rt xil shaklda amalga oshiriladi.
d) besh xil shaklda amalga oshiriladi.
71. Nazorat turlari oʻquv yili davomida nimadan kelib chiqqan holda
rejalashtiriladi?
a) MTT sonidan kelib chiqqan holda
b) guruh sonidan kelib chiqqan holda
c) bolalar sonidan kelib chiqqan holda
d) pedagoglar sonidan kelib chiqqan holda
72. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat ta’lim
muassasalari hamda nodavlat ta’lim tashkilotlarini attestatsiyadan va
davlat akkreditatsiyasidan o‘tkazish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”
470-sonqarori nechanchi yilda tasdiqlangan?
a) 2019-yil 7-iyundagi

162
b) 2018-yil 28-martda
c) 2020-yil 9-martda
d) 2018- yil 18- dekabrda
73. Maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbari tashkilotning qanday
yig‘ilishlariga raislik qiladi?
a) kuzatuv kengashi va umumiy ishlab chiqarish yig‘ilishlariga
b) pedagogik kengashi va umumiy ishlab chiqarish yig‘ilishlariga
c) umumiy ishlab chiqarish yig‘ilishlariga
d) pedagogik kengashi va metodik birlashma yig‘ilishlariga
74. Maktabgacha ta’lim tashkilot “Kuzatuv kengashi”ning dastlabki
yig‘ilishini kim tashkil etadi?
a) Maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbari
b) “Kuzatuv kengashi”raisi
c) MTT mudiri
d) Vasiylik kengashi raisi
75. Maktabgachata’lim tashkilot faoliyatining moliyaviy-xo‘jalik
masalalarini kim hal qiladi?
a) MTTdirektori
b) MTTxo’jalikishlari mudiri
c) MTT metodisti
d)Kuzatuv kengashi raisi
76. Maktabgacha ta’lim tashkilotining yillik va istiqbol ish rejalari
loyihalarini kimlar ishlab chiqadi?
a) direktor
b) mudira
c) metodist
d) tarbiyachi
77. Mаktаbgаchа tа’lim tаshkiloti metodisti ish hujjаtlаri qaysi hujjatda
asosan yuritiladi?
a) Maktabgacha ta’lim vazirligining 155-sonli buyrug’iga asosan
b) Mаktаbgаchа va maktab tа’lim vаzirligining 132-son qaroriga asosan
c) Maktabgacha ta’lim agentligining 124-sonli buyrug’iga asosan
d)99-sonli “Mаktаbgаchа tа’lim tаshkilotlаri pedаgoglаrining ish hujjаtlаrini
tаsdiqlаsh to‘g‘risidа”gi buyrug‘i ilovаsigа аsosаn

163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
Ayiq polvon yuradi - Shunday, shunday,
Asalni yalab yeydi - Shunday, shunday
Ayiq polvon uxlaydi - Shunday, shunday,
Uxlab turib o'ynaydi –Shunday, shunday.

173
174
Oq paxtaday sochingiz,
Omon bo’lsin boshingiz,
Ayta qoling buvijon,
Hozir necha Yoshingiz.
So’zlaringiz ko’p qiziq,
Yuzingiz nega chiziq.
175
Achomlasam buvijon,
Bag’ringiz muncha issiq?
Dadamalarni boqqansiz,
Oyimlarga yoqqansiz,
Topishmog’u ertakka,
Buvijonim chaqqonsiz.
176
Ko’k rang koptok, sariq koptok,
Qaysi baland sakrar sen top.
Ko’k rang top, sariq to’p,
Qochib ketdi koptok yo’q.

177
 Qo'g'irchog'im, qo'g'irchoq, Naqarot:
Ko'zlari pir-pir qilar, Ho, qo'g'irchoq, ho,
Naqarot: o'yinchoq.
Ho, qo'g'irchoq, ho, Chiroyli ko'ylak kiygan,
o'yinchoq. Qarang, qanday yarashgan.
Ko'zlari qora munchoq. Naqarot:
O'ynasam jim o'tirar. Ho, qo'g'irchoq, ho,
o'yinchoq.

178
179
180
Qator turar kataklar,
Quyonlarning uychasi ,
Sabzi bersa chopqillar ,
Uydan chiqib barchasi .
Sabzi bersa chopqillar ,
Uydan chiqib barchasi.

181
Yasanishgan bolalar,
Raqs boshlar gul lolalar,
O’ynar bunda quvnoqlar ,
To’pilaydi oyoqlar.

182
CHET EL MUSIQIY QO’SHIQLARI

183
Во саду ли, в огороде
Девица гуляла.
Белолица, круглолица,
Ростом невеличка.
За ней ходит, за ней бродит
Удалой молодчик.
За ней носит, за ней носит
Дороги подарки.
Не топчи ты, не топчи ты
Травку возле хаты.
Я не для тебя сажала,
Я и поливала. сей час пой маю!

184
185
186
 Дети-―зай цы становицся в круг. В центре на стулчеке
сидит ―волк Такти 1-8 Дети бегут поскаками по кругу и поют .
Такти 9-10. Останавливаюця и хлопают в ладоши.
Затем дети обрашаюця к волку: ―Выходи серый волк! Волк
отвечают: ―Я шапку надеваю И показывает, как он это делает.
Такти 1-8 (при повторении). Дети кладут руки на пояс и в
такт музыки выставлают поочередно то правую, то левую ногу.
Такти 9-10.( при повторении). Хлопают в ладоши Далее диалог
продалжает И ―волк надевает шубу.
Такти 1-8 (при следуюшем повторении). Дети обединяюця
в пари и кружаца на месте.
Такти 9-10.( при повторении). Хлопают в ладоши.
После слов: ―Догони, серый волк дети разбегаюця (бегут к
своим стульчикам домикам ), а волк стараеця кого-нибуд
пой мат, Тот заяц, которого пой мает волк, садиця на стул в
сентр круга, и игра наченаеца сначала.

187
188
189
190
 В лесу, на опушке,
Стрекозы-подружки
Знакомых позвали на бал.
В траве под сурдинку Скрипач-невидимка Старинные
вальсы играл.
Припев: Лето пришло, все расцвело, Распевают леса и поля:
И так танцевала,
Что тут же средь бала Упала без сил на диван.
Припев:
Лето пришло, все Ля-ля-ля-ля-ля, ля-ля-ляля-ля,
Ля-ля-ля-ля-ля, ля-ля-ляля-ля.
Букашка с былинкой Танцуют в обнимку, Осу подхватил
мотылек.
Поет им комарик,
И синий фонарик Зажег в темноте светлячок.
расцвело, Распевают леса и поля: Ля-ля-ля-ля-ля, ля-ля-
ляля-ля,
Припев: Лето пришло, все расцвело, Распевают леса и поля:
Ля-ля-ля-ля-ля, ля-ля-ляля-ля, Ля-ля-ля-ля-ля, ля-ля-ляля-ля.
А божья коровка
Склонила головку, Расправила свой сарафан, Ля-ля-ля-ля-
ля, ля-ля-ляля-ля.
В разгаре веселья
Над старою елью

191
192
193
194
195
Шел веселый Дед Мороз, Дед Мороз, Дед Мороз.

Важно поднял красный нос, Красный нос… Так!

196
 А по тропочке лесной ,
По лесной , по лесной , Прыгал зай ка озорной , Озорной …
Так!
Мишка зай ку догонял,
Догонял, догонял,
Он вразвалочку шагал, Он шагал… Так!
И нарядна, хороша,
Хороша, хороша,
Шла лисичка не спеша, Не спеша… Так!
Дедушка Мороз пришел, К нам пришел, к нам пришел. В
пляс веселый он пошел, Он пошел… Так!

197
198
 Жила-была пастушка, Стада свои пасла, ля-ля, Тра-ля, ля-ля,
тра-ля-ля, ля-ля. Стада свои пасла.
Жила-была пастушка,
Варила сыр овечий , Тра-ля, ля-ля, тра-ля-ля, ля-ля.
Варила сыр овечий ,
199
 Для целого села, ля-ля, Для целого села.
Пришла к пастушке кошка,
Тра-ля, ля-ля, тра-ля-ля, ля-ля.

Пришла к пастушке кошка, Вертелась у стола, ля-ля

Вертелась у стола.
«Уй ди», - кричит пастушка, Тра-ля, ля-ля, тра-ля-ля, ля-ля.
«Уй ди!» - кричит пастушка, «А ну-ка, где метла?» - ля-ля, «А ну-
ка, где метла?»
Метла нашлась не скоро, Тра-ля, ля-ля, тра-ля-ля, ля-ля.
Метла нашлась не скоро, А кошка не ждала, ля-ля, А кошка
не ждала. Она всю миску с сыром,
Тра-ля, ля-ля, тра-ля-ля, ля-ля.
Она всю миску с сыром, Стащила со стола, ля-ля, Стащила со
стола.

200
Xoрек
Le furet
Обработка Ан Александрова
Русский текст И.Мазина
 После исполнение песни детям можно предложит
следуюшую игру. Дети стоят в кругу и держат руками верѐвку.
Чериз верѐку продето небольшое колцо, которое ребята
незаметно передвигают, пряча его в кулачок. Водяший (он
находиця и середени круга) ишет кольцо.Тот, у кого оно будет
най дено, становиця водящем

202
 Я РАД І‘M GLAD

Я рад небесной синеве, Зеленой рад траве. Слились

природы чудеса, Как в хоре голоса.
І‘m glad the sky іs paіn ted blue And earth іs paіn ted green,
Wіth such a lot of nіse fresh
203
Aіr all sand wіched іn be tween

204
205
206
В шляпке Янки перышко, Скачет он на пони.
207
Вслед ему кричат ребята: «Янки Макарони!»
Все считают, что похож На конфетку Янки.
Янки Дудл, Дудл, ду, Как конфетка сладкий .

208
209