Скачать как pdf или txt
Скачать как pdf или txt
Вы находитесь на странице: 1из 36

Амир Темур шахсини идрок этиш - тарихни идрок

этиш демакдир. Амир Темурми англаш - узлигимизни


англаш демакдир. Амир Темур ни улуглаш - тарих цаърига
чуцур илдиз отгон томирларимизга, маданиятимизга,
цудратимизга асосланиб, буюк келажагиМизга
ишончимизни мустаукамлаш демакдир.
Ислом КАРИМОВ

УЛУТЛАШГА ЛОЙИЦ ИНСОН, САРКАРДА ВА ДАВЛАТ


АРБОБИ ЭОДИДА АСАР

Мазкур асар муаллифи Марсель Брион Европада довру^-


ли инсонлар ^аёти ва фаолиятига оид куплаб тарихий асар-
лари билан маш^ур олимлардан: у Францияда публицист,
адабий тан^идчи ва кейинчалик бир ^атор романлар, шу-
нингдек, тарихий мавзудаги асарлар муаллифи сифатида
шузфат топган ижодкорлардан.
Марсель Брион 1895 йили марселлик адвокат Брайон
оиласида таваллуд топган. Швецариянинг «Champittet»
шахрида урта мактабни тугатиб, Париждаги «d’Aix-en-
Provence» университетининг ^у^у^шунослик факультетида
та^сил олган. Унинг J^y^yi^ со^асидаги фаолияти жуда ^ис^а
муддат давом этган: у юридик маълумоти билан 1920-1924
йиллар мобайнида адвокат булиб ишлаган, холос. Шундан
кейин бу со^адан бутунлай воз кечиб, адабиёт билан маш-
гул булади. М. Брион бутун умри давомида юзга якин асар­
лар ёзган энг серма^сул ижодкорлардан. Адабий доиралар-
да у дастлаб Италия ва немис санъатининг ёр^ин намоян-
далари ха^идаги мемуар ва биографик асарлари билан кузга
курина бошлаган булса, кейинчалик кексайган пайтида бир
1$атор романлари билан китобхонлар орасида ном чикар-
ган.
«Тамерлан» асарининг биринчи та^ририни М. Брион 1942
йили, тулдирилган ва ^айта ишланган ушбу романини 1963
йили Париждаги Албин Мишелга ^арашли «Wraitten in
French» босмахонасида чоп эттирган. Мазкур асар худди
шу босмахонада 1999 йилгача саккиз марта чоп этилган.
Мазкур асарини ёзишдан олдин Марсель Брион мемуар
ва тарихий-биографик асарлар борасида анча тажриба орт-
тирган ва ралами равон булган адиб ва тадки^отчи сифати-
да шу^рат ^озонган эди. У утган асрнинг 30-йилидан бош-
лаб Италия ва немис уйгониш даври ва унинг намояндала-
ри ^а^ида бир ^атор асарлар ёзган эди. Жумладан, у Маки-
авели, Леонардо да Винчи, Боржиа, Ботичелли, Бартоломе
да Лас Каса, Гёте, Роберт Шуман, Моцарт ва яна бир неча
Европа Ренессансининг маш^ур вакиллари, санъат ва ада-
биёт намояндалари ^а^ида асарлар ёзган. Шу билан бирга
у темурийлар даври билан ^изи^иб, айтилганидек 1942 йили
«Тамерлан» номли асарини ёзган. Тахмин 1$илиш мумкинки,
Марсель Брионда Темур шахси ва темурийлар даврига яна-
да ^изи^иш уйготган омил 1941 йили Самаркандца антро­
полог Герасимов иштирокида Амир Темур ва темурий ша^-
зодалардан бир неча кишининг ^абрини очиб, олиб борил-
ган тадк;икот ишлари булиши ^ам мумкин. Чунки уша давр-
да бу во^еа жа^он буйлаб катта шов-шувга айланган, Аме­
рика ва Европанинг жуда куплаб илмий доиралари экспеди­
ция маълумотлари ва темурийлар хилхонасидан олинган фо-
тосуратлардан нусха олиш ма^садида мурожаат ^илишгани
маълум. Афтидан худди мана шу нарса Марсель Брионни
Амир Темур мавзусига я^инлаштирган. Башарти, у фран­
цуз тилидан таш^ари немис ва инглизчани, шунингдек, араб
тилини яхши билган. Бу эса Еарбий Европа ва Америка ку-
тубхоналарида са^анаётган цулёзмаларни урганиш имко-
нини берган.
Шуни ало^ида таъкидлаш жоизки, Марсель Брионнинг
мазкур асари китоб ^олида чоп этилганидан сунг, илмий
доираларда унинг мартабаси анчайин ошган. Буни биз унинг
1964 йили Француз Академиясининг аъзоси сифатида сай-
ланганганида куришимиз мумкин.
Мазкур асарни форс тилига угирган ва ^ушимча маълу-
мотлар билан бойитган Забуилло^хон Мансурийнинг таъ-
кидлашича, Со^иб^ироннинг эсдаликлар тарзидаги ^улёз-
маси (суз «Темур тузуклари» ^а^ида боради) 1610 йилга
^адар Яман ^укмдори Жаъфар пошшо ^ул осгида с а л а н ­
ган. Унинг вафотидан сунг ^улёзмага Жаъфар пошшонинг
авлодлари эгалик цилган. Аммо номаълум бир хаттот ке­
йинчалик ундан нусха олиш ма^садида ^индистонга олиб
кетади. Бир оздан кейин бу ^улёзма инглиз зобитининг
цулига утган ва Англияга олиб кетилган. Жаноб Девид исм-
ли киши орцали у Оксфорд университета профессори Уайт
томонидан инглиз тилига угирилган ва 1783 йили нашр
цилинган. Асар форс тилидан Абдурашид Абд-ул-Жалил
томонидан рус тилига угирилган ва «Я Тимур - властитель
вселенной» деган ном билан Нью-Йоркда 700 нусхада чоп
этилган.
М ана шу уринда ^урматли Президентимизнинг Амир
Темур таваллудининг 660 йиллигига багашланган халцаро
илмий конференцияда (1996 йил 24 октябрь) сузлаган маъ-
рузаларида айтилган ^уйидаги фикрларни келтириб )пгмо^-
чимиз: «Минг афсуски, биз бошимиздан утказган мустабид
тузум туфайли шундай бир а^волга тушиб долган эдикки,
улуг аждодимизнинг тарихи ва фаолиятини, башарият ри-
вожига цушган ^иссасини бугунги кунда хорижда - яъни
АК[Ш, Германия, Франция, Буюк Британия, Х^индистон,
Туркия, Эрон, Покистон ва бош^а мамлакатларда бизнинг
узимиздан кура купро^ билишади. Бизлар - яъни Амир Те-
мурнинг Ватани булмиш шу заминда усган одамлар унинг
фаолиятини жуда оз биламиз».
Дар^а^и^ат, фацат муста^иллик туфайли биз Амир Те­
мур шахсига царашларимизни узгартирдик. Фа^ат юртбо-
шимизнинг мана шу борадаги жасорати ва ташаббуси би­
лан улуг аждодимизнинг шаъни ва ^адр-^иммати ^айта тик-
ланди. Мустациллигимизнинг дастлабки йилларидано^
давлатимиз ра^бари шу масалага мунтазам эътибор ^ара-
тиб келаётгани бежиз эмас - фахримиз, гуруримиз ана шу
саркарда бобомизнинг ^аёти ва фаолияти билан вобаста-
дир. Зеро, бизнинг жа^он ичра тенглар ичида тенг экани-
миз ана шундай улугвор утмишга эга эканимиз, фахр этиш-
га, гурурланишга муносиб аждодимиз борлигидан -баш ар-
ти, уни билиш ^ар биримиз учун ^ам фарз, ^ам ^арздир.
Мана, 1993 йилнинг апрель ойида давлатимиз ра^барининг
бир гуру^ ижодкорлар билан булган учрашувда айтган
сузлари: «Амир Темур даврини бошцатдан урганишимиз
лозим. Нега деганда, Амир Темур тузукларини у^исам, худ-
ди бугунги замоннинг катта-катта муаммоларига жавоб
топгандек буламан».
Дар^а^ицат, Амир Темур мавзуси тинимсиз изланиш ва
урганишни талаб этадиган мавзу. Чунки муцаддам биз бу
борада нима деб ургатишган булса, тутига ухшаб ушани
такрорлашдан нарига ута олмасдик. Тарих тулалигича бу-
зиб таллии этилган, Амир Темур з ^ и д а маълумот бергув-
чи баъзи манбалар уни цоралашга хизмат ^иларди, холос.
Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов таклифи би­
лан улуг Со^иб^ироннинг 675 йиллик таваллуд туйи ара-
фасида «Темур тузуклари» мукаммал з^олда, юксак сифат-
да кай та нашр этилди. Мана шу китобга ёзган сузбошиси-
да Юртбошимиз айнан биз ю^орида тилга олган масала
борасида атрофлича тухталиб: «Минг афсуски, мустамла-
качилик йиллари, яъни миллий цадриятларимиз, азиз ав-
лиёларимиз ва алломаларимизнинг бой мероси, табаррук
номларини хал^имиз хотираси ва юрагидан бутунлай учи-
ришга ^аратилган сиёсат з^укм сурган даврларда Амир Те-
мурнинг з^аёти ва фаолиятини урганиш у ёл^ца турсин, з^атто
унинг номини тилга олиш з^ам мутла^о таъ^и^лаб |$йил-
ган эди. Бу мавзуда яратилган баъзи бир илмий-бадиий
асарларда Амир Темур сиймоси тарихий з^аци^атга зид
равишда бир ё ^ а м а , асосан, к;ора б у ё^ ар д а акс эттири-
лар эди. Таассуфлар булсинки, соби^ тузум даврида яра­
тилган тарихий ва бадиий адабиётларда з^амда уларнинг
таъсирида чоп этилаётган бугунги айрим китобларда з^ам
ана шундай гаразли ёндашув аломатларини з^ануз учратиш
мумкин», - деб таъкидлаган. Мазкур китобнинг илк маро-
таба узбек тилига угирилиб, кенг китобхонлар эътибори-
га з^авола этилаётгани з^ам истицлол шарофати туфайли -
улугСоз^иб^ирон з^ и д а г и билимларимизни бойитиш ма^-
садидадир. Чунки, мазкур асарда во^еалар шу цадар равон
ва ишонарли тарзда баён этилганки, уни уциш асносида
Амир Темурга хос булган куплаб сифатлар билан танишиш
имкони тугилади. Соз^ибцироннинг ички дунёси нечоглик
гузал, фаолияти «¡анчалар ибратли экани яна бир карра бор
буйи билан намоён булади.
Шуни ало^ида таъкидлаш жоизки, мазкур таржима асар-
ни илмий адабиётлар руйхатига тиркашни тавсия этмаймиз.
Уни бадиий адабиётлар сафидан жой олишини истардик. Бу
асарда келтирилган маълумотлардан илмий ба^с-мунозара-
ларда, тарихий сана ва во^еаларга ани 1$лик киритиш учун
фойдаланишни ^ам маъ^улламаймиз. Зеро, Со^иб^ирон Те­
мур номидан ёзилган ушбу китоб, гарчи Амир Темурга нис-
бат берилган «Тузуки Темурий» ва «Малфузот» асосида ёзил­
ган булса ^ам ундаги матнига муаллифи Марсель Брионнинг
^ам анча дахли булган. Инчунин, асарда шуб^а тугдиради-
ган жойлар, фикр ва хулосалар, бадиий уйдирмалар, мубола-
гали тасаввурлар жуда ^ам куп (бу ерда Амир Темурга нис-
бат берилган баъзи ихтиролар, ^арбий санъатга оид ишлар
ва режалар, унинг 1^уръони каримнинг ута билимдони, му-
фас^нри, шариатнинг етук билимдони сифатида тасвирлаш,
^атто 1^уръонни ^айта тартиб беришга уринишлари ва ни
санаб утиш мумкин). Бу ^ам табиий ^ол, албатта. Амир Те-
мурнинг ^аёти ва фаолияти билан ^изи^иш уз давридан бош-
лаб нафа^ат ма^аллий муаллифлар, балки Россия ва Европа-
да ^ам катта булгани маълум. Со^иб^ирон сиймоси, ^аёти ва
фаолиятига атаб юзлаб турли жанр ва тиллардаги асарларни
биламиз. Жа^он тарихида буюк уринни эгаллаган салтанат
ва империялар тузган бир ^атор шахслар ^аторида Амир
Темурнинг ^ам 1$йилиши жа^он тарихшунослик илмида раем
булгани ^ам анш$. Бугунги кунга ^адар Узбекистонда ^ам
Амир Темур ва темурийлар даври тарихшунослигига атаб
унга я^ин докторлик ва номзодлик ишлари ё^анган, илмий
ва бадиий адабиётлар, публицистик материалллар ОАВда чоп
этилмо!у*а. Амир Темур ва темурийлар даврига оид энг му-
^им манбалар форс ва араб тилларидан таржима ^илиниб,
нашр этилмо^а.
Таржимон ва ноширлар ушбу асар ор^али узбек китоб-
хонларини Европа х ал ^ ар и адабиёти тарихида му^им урин
эгаллаган яна бир асар билан таништириш ма^садида уни
чоп эттирмо^чи. Марсель Бриондек адиб, тарихчи ва олим-
ни узига ма^лиё этган шахе бу бизнинг Амир Темур булга­
ни боис, ёзувчининг фикри зикри, хулоса ва хаёлот олами
билан сизларни ^ам таништирмо^чи булдик.
Сирасини айтганда, му^тарам Президентимизнинг: «Биз­
нинг бугунги асосий вазифамиз шундан иборатки, асрлар
давомида дунснинг турли мамлакатларида Амир Темур ме-
росига багишлаб йирик илмий марказларда ^аци^атгуй
олимлар томонидан яратилган тад^и^отларни чуцур урга-
нишимиз, уларни таржима цилишимиз, хал^имизга, келгу-
си авлодларимизга тарихни холис ва ^ а ^ о н и й ургатувчи
дарсликлар сифатида, бизнинг фахру ифтихоримиз сифа-
тида та^дим ^илишимиз керак», - деган сузлари шу каби
ишларга ^ам ил^омбахш куч, дастуруламал булиб хизмат
цилади. Мазкур асарда баён этилган Амир Темурнинг ^аёти
ва фаолияти барча учун бирдек сабоц мактаби булиши шуб-
^асиз.
Шодмон вот ¡JOB,
тарих фанлари доктори, профессор
Фар^од РУЗИЕВ,
щтисод фанлари номзоди
БИРИНЧИБОБ

БОЛАЛИК ЙИЛЛАРИМ ВА ШАЙХ ШАМСИДДИНДАН


САБОЦ ОЛГАН ДАВРЛАРИМ

Отамнинг исми Тургай*, шазфи Кешнинг уртахол ер эга-


ларидан бири булган. Ш а^ар а^олиси уртасида ало^ида ^ур-
мат ва эътибор ^озонган киши эди. У менинг таваллудим-
дан бир мунча аввал туш курган, айтишича тушида унинг
ёнида фариштасифат бир муйсафид келиб, ^улига к;илич
тут^азиб кетган. Отам ^илични олиб, боши узра айлантир-
ган ва шу асно уйгониб кетган эканлар. Эртаси куни пешин
ва^ти, з^ар кунги одатича масжидга борганлар. Ибодат амал-
ларини бажаргач, пайт пойлаб ма^алламиз имоми шайх Зай-
нидцинни четга тортиб, кеча курган тушларини айтиб бер-
ганлар - таъбирини сураганлар. Шайх:
- Тушни туннинг ^айси цисмида кургансиз, - деб сураб-
ди.
- Тонгга я^ин! - жавоб ^илибди отам. Шунда у:
- Курган тушингизнинг таъбири шуки, Аллоз^ сизга бир
уш л ато этади. К^илич билан бутун дунёни ^ул остига бир-
лаштиради, етти И1ушмга ислом динини ёйишга зур хизмат-
лар ^илади, - дея башорат цилган экан.
- Углингиз тутли ш и билан унинг тарбиясига ^ойим ту-
ринг, - деб тайинлабди у отамга. - У^иб илм ургансин, шу-
гулланиб з^унар эгалласин, К^уръонни ёд олеин!..
Шу во^еадан бир йил утиб мен тугалган эканман. Отам
шу муносабат билан, мени ^андай номлаш хусусида яна уша
маз^алламиз имомига маслаз^ат солганлар. У менга «Темур»
деб ном беришни таклиф ^илган.

* Тургай - цуш номи.


Отамнинг кейинчалик з^икоя ^илишича, менга исм тан-
лаш ма^садида шайх Зайниддин ^узурида борганида, у К^урь-
они карим мутолааси билан банд экан. Отам ^узурига кир-
ган чог у 67-суранинг мана бу оятини ^ироат ^илиб турган
экан: «Эй сен, намотки осмондаги Зот, ерни оё^ларинг ос-
тида ^улатишидан ва унинг ларзага келишидан цур^масанг».
«Ларза» сузи арабчада «Тамурру» тарзида талаффуз этила-
ди ва у Темур талаффузига я^ин. Шу туфайли з^ам шайх
Зайниддин менга айнан шу номни танлаган булса керак.
Болаликдан хотирамга музфланган дастлабки жумла
онамнинг отамга айтган сузи булган: «Бу углингиз - чапа-
^ай, з^амма нарсани чап ^улида бажаради», - деган эди у.
Биро^ кези келиб аён булдики, мен ^ам чапа^ай, з^ам унгай
эдим. Яъни, з^ар ^андай ишни ^ам чап-^ам унг ^улимда бе-
малол бажара олиш ^обилияти бор эди менда. У^ишга бор-
ганимдан сунг з^ар иккала кулда ^ийналмай хат ёза олишим
аён булди. Улгайиб ^арбу зарб машгулотлари билан шугул-
лана бошлаганимда, ^илич сирмашда з^ам, уц-ёйни ишла-
тишда з^ам з^ар иккала ^улимни бирдек ишлата олишим мум-
кинлигини з^ис этдим. ^озир ёшим етмишда, биро^ з^али з^ам
унг ва чап кулим орасида деярли фарк йук;.
Савод чикариш учун муаллим сабогига борганимда з^али
жуда ёш эдим. Хачтоки ёзув тахтачасига суркалган о к мум-
ни кириб ташлашга-да, кучим етмасди. Уша пайтлари Мо-
вароунназфнинг бош^а барча жойларида булгани каби, биз-
га з^ам бир булак мум ва ёзув тахтачаси таркатилар эди. Он;
мумни эритиб, сунг ёзув тахтачасига юп^а ^илиб ётцази-
лар, унга кора ^алам билан з^арф ёзар эдик. Бу ь;окозни те-
жаш имконини берарди: болалар топшири^ни бажаргач,
мумни цириб ташлар, тахтачага янгидан мум суркаб яна ёзи-
шарди. Бу ишни узим бажара олмаганим туфайли, тахтача-
ни онам янгилаб берарди.
Менинг биринчи у^итувчим мулло Алибек исмли киши
булиб, мактабимиз маз^алламиз масжидида жойлашган эди.
Машгулотлар пешинга бориб тугар, уша пайт одамлар на-
моз у^иш учун масжидда туплана бошлар эдилар. Биз бола­
лар эса уйин^аро^ эдик - катталарнинг ибодат амалларини
бажаришлари, диздатларини бир ну^тага ^аратишларига
хала^ит берган булсак керакки, намоз арафасида бизга уй-
уйимизга тар^алишимиз учун рухсат бериларди. Ёшим ки-
чик булгани туфайли узим уйимни топиб бора олмасдим,
шунинг учун з^ам ма^алламиздаги каттаро^ ёшли болалар-
дан бири менга етакчилик ^илар эди: у менинг цулимдан
тутиб, гавжум бозор майдонларини кесиб утиб, бир неча
бор уйимга кузатиб ^уйган. ^ози р улугворлик касб этиб,
бутун жаз^он ^укмдори булган чогимда з^ам, мен уша маз^ал-
ладошимга нисбатан ^албимда чуцур миннатдорчилик туй-
гусини з^ис этаман. У хозир з^ам з^аёт - Кешда яшайди.
Устозимиз мулло Алибек хийла кексайиб долган киши
эди. У таълимнинг самарали воситаси - таёц, деб з^исоблар,
шунинг учун з^ам у^увчилар онгига илк алифбо сабоцлари-
ни ту^мо^ ёрдамида сингдирарди. Мен унинг таё^ зарбала-
рига дучор булмаган ягона уцувчи эдим. Чунки менда фав-
цулодда бир цобилият бор эдики, унинг кумагида устоз бер­
ган топш ири^арни тез ва осонгина узлаштирардим: з^ус-
нихатда з^ам, талаффузда з^ам, ёд олишда з^ам бену^сон эдим.
Бир куни мулло Алибек мени отамга алцаб: «Углингни ^адрла
- унинг идроки ва ^увваи з^офизаси бетакрор; шунинг ба-
робарида у з^ар иккала ^ули билан бирдек ёза олади. Бундай
кишилар улгайиб икки дунёда з^ам ном ^олдирар», - деган
экан.
Мактабнинг бош^а у^увчиларидан фаради уларок мен
мажбурият юзасидан у^иб, урганмас эдим. Аксинча, менинг
узимда илм олишга иштиёц зур эди. Шундан, уйга келга-
нимдан кейин з^ам асосан даре билан машгул булар эдим.
Етти ёшга тулганимда мулло Алибек мактабини тарк эт-
дим. У^ишимни бошца мактабда давом этгирадиган булдим.
Унда Шайх Шамсиддин деган устоздан сабо^ ола бошла-
дим. У Калом илмидан даре утар, бизга К^уръон оятларини
ёд олишни топшири^ берар эди.
Одатий машгулотларнинг бири К|уръони каримнинг
91-сураси билан бошланди. Суранинг номи айнан устози-
мизнинг исми билан з^амоз^анг эди. «Шамс»(К^уёш) сураси
15 та оятдан иборат булиб, мен дастлабки сабоцдаёц уни
Узлаштирдим. Шайх бундан росмана з^айратланди, сунг
отамни з^узурига чорлаб: «Узо^ йиллик фаолиятим даврида

11
бунинг каби и^тидорли болани курмаганман. У бугун жуда
rçncrça фурсатда «Шаме» сурасини ёд олиб, мени лол 1$ол-
дирди», - деди. Сузининг исботи учун сурани ёдцан айтиб
беришимни суради. Талабини бажардим. Севинчдан отам-
нинг юраги ^априциб кетди. Унинг кузларида цувонч ва
^адик бор эди. Шундан булса керак у ^улларини кукка чузиб:
«Эй Алло^, фарзандимни дарду балолардан асра! Бедаво ва-
бодан, бема^ал цазодан сацла!» дея муножот ^илди. Шун­
дан сунг киссасидан бир тилла танга олиб, мулло Шамсид-
динга ^адя ^илди.
Шайх Шамсиддин сабогига ^атнай бошлаганимга бир
^афтача булганди. Бир куни у болаларга умумий цилиб са-
вол берди: «1^ани айтинглар-чи, утирганда цай тахлит ути-
ришлик энг мацбул саналади?» Xpp ким уз билганича жа-
воб цайтарди. Навбат менга келганида, «утиришнинг энг
мацбули тиззалаб, чук тушиб утиришликдир», деб жавоб
^илдим. Устоз менга синовчан назар ташлаб, жавобимни
изо^лаб беришимни суради. Дар^ол жавоб ^айтардим:
«Киши намоз пайти Алло^га сажда ^илганида, 1^уръон оят-
ларини тиловат цилганида худди шу тахлит утиради», - де-
дим. Устоз азбаройи ^аяжонланиб кетганидан «Офарин!»
дея мени олцади.
Шу во^еадан сунг устоз менинг та^силим билан жиддий
шугуллана бошлади. Янги-янги сураларни ургатишга кириш-
ди. 1^ийналиб цолмаслигим учун, у менга ^ажман кичик-ки-
чик сураларни ургатар эди. Маълумки, пайгамбаримиз Му­
хаммад (с.а.в.) ^али Маккадан Мадинага ^ижрат ^илмаган
40FH худди шундай суралар нозил булган. Мен бу суралар­
ни устознинг дастлабки цироатидан сунг дар^ол ÿзлaшти-
риб олар, устозимнинг цайта такрорлашига ^ожат ^олдир-
мас эдим.
Каминанинг дарсларга муносабатим, илм олишга булган
иштиё^им устозни бе^ад ^увонтирди. У менга пайгамбари­
миз (с.а.в.)га Маккада эканида нозил булган «Ёсин» сураси­
ни ургатишни бошлади. Бу сура ^ажман катта сура булиб,
унда 83 та оят бор. Шайх бу ишнинг гоят цийин эканини
^ис этиб, деди: «Темур, мен бу сурани жуда аниц ва бенуц-
сон цироат ^иламан. Сен уни яхшилаб тингла, cÿHr худди
мен талаффуз ^илганимдек бену^сон такрорлашга ^аракат
^ил. Агар ^ийинчилик тукилса, тортинмай айт - ёрдамла-
шаман!» Шундай деб устоз «Ёсин» сурасини жуда >;ам ифо-
дали ва чиройли тажвид билан ^ироат ^илди. Фа^ат даст-
лабки «Йа син вал К^уръанил ^аким» оятидан сунг бир
муддат тухтаб, «Йасин»нинг маъносини билиш, билмасли-
гимни суради. Мен билганимча жавоб цилдим. Яъни, «Йа»
арабчада бировга мурожаат ^илинганда ёки бировни ча-
^ирмо^чи булганда ишлатиладиган товуш эканини, аммо
бу уринда «син» сузи ^андай маънога эга эканини билмас-
лигимни айтдим. Устоз у^и рд и : «син» - инсон маъносини
беради, аммо з^ар бир кишига эмас, муз^им кишига нисбатан
ишлатилади. Мен з^ и ^ а т а н з^ам араб алифбосидаги бирги-
на з^арф «син» - «инсон» маъносини беришини билмас эдим,
шу боис бу ^акда устозимга айтим.
«Назарий жиз^атдан сен з^а^сан. Тугри таъкидладинг, -
дея мени маъ^уллади устоз, - «син» з^арфи бошка з^арфлар
сингари бир товуш, у ало^ида з^олда маъно моз^иятига эга
эмас. Биро^ бу з^арф «Сирра» маъносинии беради. Курдинг-
ми, Аллоз^ уз Расулини шу ^адар севадики, унга «Эй Рай-
з^он!» деб мурожаат ^илм о^а».
Мен уша кезлари араб тилини у цадар мукаммал билмас
эдим. Шунинг учун з^ам устоз «Ёсин» сурасининг з^ар бир
сузидан англашиладиган маънолар усгида узо^ тухталмади,
фа^ат оятларнинг ^ис^ача мазмунини таништириб утди.
Шундай ^илиб устоз менга «Ёсин» сурасини бир марта
у^иб курсатиб бергач, мен узимдаги нусхани олиб уни так­
рорлашга киришдим. Бир неча маротаба такрорлаганим-
дан сунг уни батамом ёд олдим.
Уша кезлари менинг кун тартибим ^уйидагича эди. Эр-
талабги нонуштадан сунг мактабга, тушгача таз^сил олгач,
шайх Шамсиддин ортидан пешин намозига сафда туриб,
ибодат амалини бажариб булгач чулга чициб кетар эдим.
Отам Тургай з^амиша бир гапни такрорлар эди: яъни биз
з^арбий санъат билан шузфат ^озонган аждодларнинг авло-
ди эканмиз, шунинг учун з^ам болаликдан з^арб санъатини
урганишга бурчли эканман. Мана шундай даъватлар таъси-
ридами ёки цонимда борлиги учунми илм олишга ^анчалик
иштиё^манд булсам, з^арб ишига булган цизи^ишим з^ам ун-
дан кам эмасди. Кешга ёндош минта^аларда жуда катта яй-
ловлар булиб, унда йил^и уюрлари, ёввойи хачирлар туда-
си утлаб юрар эди. Ш уларнинг сафида отамга тегишли
булган, унча катта булмаган уюр з^ам бор эди.
Мен дарсдан кейин от минишни урганиш иштиёцида шу
ерга келардим. Аввалига катта ёшдаги бирор киши минил-
маган, ярим ёввойи бу отларни буйсундириш йулларини
менга ургатиб борди. Мен шу ишга оид барча ^оидаларни
бекаму куст узлаштира бордим. Кейинчалик бу борада анча-
йин малакага эга булдим. Ярим ёввойи отнинг з^еч ^ачон
олдидан ёндошмаслик лозим, чунки тишлаши мумкин. Ор-
тидан я^инлашсанг - тепади. Унга унг ёки чап томондан
ёндошиб мингач, унг ёки чап цул билан ёлидан маркам тут-
санг, у типирчилайди, депсинади, иргашлайди, устидаги
кишини ерга уло^тирмо^чи булади ва охир-о^ибат з^аракат-
лари зое кетгач, буйсунишдан узга чораси йу1$лигини з^ис
^илади - тинчийди.
^ а р гал ёввойи отни минмоцчи булганимда мана шун­
дай ^аршиликларга дуч келар эдим. Уни мардонавор енгач
эса, сакраб отга минар эдим-да, бир оз чоптирардим. У маъ-
лум бир масофага боргач яна тухтаб, энг сунгги тихирли-
гини намойиш этарди. Икки оёгани баланд кутариб осмон-
га сакрар, ор^а о ё^ ар и билан депсиниб чавондозни ерга
цулатиш пайида буларди, охир-о^ибат унинг ужарлиги бар­
дам топиб, так^дирга тан берарди.
Яйловда фа^ат отда сайр ^илиш билангина кифояланмас
эдим. Мен от устида туриб ^иличбозлик ^илиш, у^ отиш ва
узимни мудофаа ^илиш маз^оратимни устириш учун шугул-
ланардим. Бунда албатта мана шу санъатнинг з^адисини ол-
ган устозим менга кумаклашар эди. От устида чопиб кета
туриб уц узардим, аммо отган у^им нишонга етиб бормас,
к;илич сирмашим з^ам кутилган натижани бермасди. Шунда
устозим мени овутиб: «Сен з^али ёшсан, мушакларинг ба^ув-
ват эмас. ?^али усиб улгаясан, тананг кучга тулади - ушанда
у^ни бехато узо^ масофага отадиган буласан», - дерди.
Уша куни з^ам яйловда ва^тни худди шу зайл утказдим.
Куннинг иккинчи ярмида ^ош ^орайгунга ^адар от миниб
цилич уйнатиш, узиш, найза отиш маннутри билан маш-
гул булдим. Уйга ^айтгач ов^атланиб, хуфтон намозини
адо этгач ухлашга ётдим.
Эртаси куни мадрасада устозим мендан, «Ёсин» сураси­
ни айтиб беришимни суради. Ёдимда эди, бошдан-оё^ ёддан
у^иб бердим. Устозим яна мени олцишлаб, уч карра офа-
рин айтди.
Шайх Шамсиддин цул остида та^сил ола бошлаганим-
нинг учинчи йили мен 1^уръонни батамом ёд олган эдим.
Устозим шу муносабат билан ша^арнинг илмли кишилари-
ни анжуманга чацирди. Турган гапки бу йигинга отам ^ам
таклиф ^илинган эди. Ча^ирилган барча ме^монлар тупла-
ниб булгач, шайх уларга юзланиб: «Узингиз амин булинг ва
синаб куринг-чи, Темур 1^уръонни ^а^и^атдан ^ам узлаш-
тирдимикин?» - деди. Иштирокчилардан учта олим киши
1^уръони каримдан учта суранинг номини айтиб, уни ^иро-
ат цилишимни сурашди. Баланд овозда оятларни ^ироат
цилдим. Барча ^ойил цолди. Олцишлашди ва мана шу йи-
гинда, барча бир овоздан менга «^офиз» (1^уръонни ёддан
у^увчи) унвонини беришди.
Анжуман тугаб, йигилганлар тар^агач Шайх Шамсид­
дин отамни ^узурига чорлаб, хайр-маъзур ^илди: «Мен ни-
маики билсам углингизга ургатдим. Бундан буён энди уни
бошца бир устоз та^силига беринг, токи у фарзандингизга
дунёвий ва диний билимларни яна-да чу^урро^ ургатиш ба-
робарида, ^аётнинг сир-асрорларини ^ам ургатсин», - деди.
Отам Шайх Шамсиддин мактабини муваффа^иятли якун-
лаганим муносабати билан, унга бир от ва хачир совга
1$илди. Бир неча кун утиб, мени Абдулла К^утб та^сил бера-
ётган мадрасага олиб бориб ^уйди. Айтишим жоиз, Абдул­
ла 1^утб илмда беназир, юриш-туришда бе^иёс салобатли
киши эди. Ш а^арнинг казо-казолари уз фарзандларини
унинг сабогига беришарди. Уша кезлари мен тез улгайиб,
жисмонан такомилга эришиб бормо^да эдим. Ёшим ун
туртга тулиб, таищи куринишим биб-бинойи, хушбичим йи-
гитча булиб кузга ташлана бошлагандим.
Ёшим ун олтига тулди. Жанг санъатини шунчалар узлаш-
тирдимки, тенгдошларимдан бирортаси ^ам кураш, уц отиш
мусоба^аларида менга тенглаша олмасди. Мушакларим шу
1$адар кучга тулган эдики, агар осмонга ^арата у^ узсам, у
булутлар орасида куринмай кетар, орадан анча ва^т утиб
^айтиб тушар эди. Огир вазнли куплаб курашчилардан ка­
мина эпчиллигим билан ажралиб турардим. Мен з^ар бора-
да боищалардан устун булишга, улар бажариши мушкул
булган машцларни бажаришга з^аракат ^илар эдим. Шун­
дай мапщлардан бири - учта отни ёнма-ён чоптириб бири-
дан иккинчисига сакраб минишни маши; ^илардим.
Отларимиз яйловда утлаб юрган кезлари уларни та^а-
лаш зарурати йу^ эди. Миниш ёки юк ташиш ма^садида
ша^арга олиб келинганидан сунг, шунга э^тиёж тутпарди.
Мен бу ишни бировнинг ёрдамисиз танз^о узим бажара олар-
дим: отнинг туёгини о ё^ ар и м орасидан утказиб, бир ^улим
билан тутиб турардим-да, бонщаси билан тарани урнашти-
риб михлар эдим. ^олбуки шу борада тажрибаси бор ки-
шилардан сурасангиз, мен айтаётган юмуш осон эмаслиги-
ни ва буни з^ар цандай киши з^ам бажара олмаслигини айти-
шади.
Менинг севимли машгулотларимдан яиа бири, катта тез-
лик билан югуриб бораётган отнинг эгаридан тутиб гоз^ у-
гоз^ бу томонига сакраб оёгимни ерга тегизар-тегизмас яна
эгарга унгланиб олишдан иборат эди. Бу машгулот кейин-
чалик жангларда ёвнинг у ^ а р и г а чап бериш учун ас^отди.
Тугри, бундай ч о та р и отим з^алок булар, аммо узим омон
ва бешикаст колар эдим.
Чавандозликдан таш^ари сувда сузиш борасида з^ам ма­
йорат касб этган эдим. Ж ай^ун дарёси М овароунназф
буйлаб о^иб утади. Ба^ор кезлари у тулиб-тошади, узанига
сдомай »¡олади. Бир со^илдан иккинчисига сузиб утиш огир-
лашади, з^атто о^им хавфли туе олади. Мен мана шундай
вазиятда з^ам ^арама-^арши соз^илга сузиб утардим. Бунинг
учун эса сувга тушишим билан узимни о^им ихтиёрига топ-
ширар эдим. У мени о^им буйлаб олиб кетаркан, аста-се-
кин нариги соз^илга яцинлашиш з^аракатида булар эдим: бу
з^ол токи соз^илга етмагунимча давом этарди. Турган гапки
дарёни тугри кесиб утсам, шубз^асиз гар^ булишим тайин
эди. Шунинг учун з^ам бу уринда а!$л ва тадбир ^уллаш ма^-
садга мувофик^дир. Менинг яна бир машгулотим ёввойи от-
ларни ушлаш эди. Уюр оралаб танланган отнинг буйнига
ар^он солиш осон иш эмас. Мабодо уни чучитиб юборсанг,
бутун уюр безовталаниб цочишга тушади. Бу эса айнан тан­
ланган отни зувиб ушлашни цийинлаштиради. Шунинг учун
^ам аксар ^олларда бу ишга бир кун сарф булади. Мен учун
эса сано^ли да^и^аларгина кифоя эди. Мен ^еч ^ачон уш-
ламоцчи булган тулпоримга тугридан-тугри я^инлашмас-
дим, чунки у менинг режамни пай^амаслиги лозим. Шунинг
учун ^ам худди бош^а бир отга каманд ташламо^чи булган-
дек курсатардим узимни: от ^еч нарсадан ^адиксирамай
^уйгач эса унинг буйнига арцон ташлаб, уюрдан олиб чи-
1^ар эдим.
Хуллас, ун олти ёшимда мен барча илмларни узлаштир-
гандим.
Роппа-роса ун олтига тулган куним отам мени аждодла-
римиз мозорига олиб борди ва ^абристонга туташ масжид
биносини курсатиб деди: «Мана шу мозорда ётган барча
аждодларимиз исломга эъти^од ^уйган кишилар булишган.
Сен ^ам шу динга цойим булгин ва ёдингда тут: дунёдаги
динлар ичида Алло^нинг расули Мухаммад мустафо (с.а.в.)
олиб келган диндан афзали йуц. Зеро, баъзи динларда дунё-
вий масалаларга катта эътибор ^аратилгани ^олда, охират
масалаларига кам урин берилган. Айрим динларда эса бу-
нинг акси. Ислом динида эса ^ар икки масалага баробар
^аралади. Хо^лардимки, ^еч ^ачон исломдан чалгима, ула-
моларга доимо ^урматда бул. Олимлар су^батида булиб, дин
ва дунёвий масаларда сухбатлашишни одат к;ил. Имконинг
етса масжид ва мадрасалар ^ур, уларни жи^озла - мулкинг-
дан бир кисмини, бисотингнинг бир улушини уларга ^адя
1^ил!
Углим, эсингда тут: куз олдингда жилва ^илиб турган бу
дунё худди олтин жомга ухшайди. Биро^ унинг ичи за^ар-
ли илон ва чаёнлар билан тула. Бу жомдан илонларнинг ча-
^иши-ю, чаёнларнинг ниш санчишидан бош^а нарса кутиб
булмайди. Унга кунгил берма! Фа^ат ортидан эзгу амал-
лар, хайрли ишларни ^олдирган инсонларга мартов бор,
мангуликка дахлдор булади улар».
Уша куни отамга Му^аммаднинг (с.а.в.) динида цойим
туришликка ва умр буйи яхши, эзгу амаллар билан ^аётим-
ни зийнатлашга - имконим булса масжидлар цуришга, оли-
му уламоларни ^адрлашга суз бердим.
Шундан сунг отам менинг бошимни икки цилмоцчи эка­
нини билдириб: «Углим, ёшинг ун олтида булса ^ам йигир-
ма ёшли йигитга ухшайсан. Буйинг баланд, елкаларинг кенг,
билакларинг ба^уват - сирасини айтганда уйланиш ва^тинг
етди, зеро, авлодимиз давом этиши керак», - деди. Унга жа-
вобан ^али уйланмоцчи эмаслигимни билдирдим.
- Нега? Шундай баркамол йигит намотки уйланишни
истамаса - бунинг жиддий сабаби булиши керак-ку! - деб
1$изи1$ди отам.
- Мен ^озир чавандозлик, тирандозлик, ^иличбозлик
маютулотлари билан шунчалик бандманки бош^а ишларга,
алалхусус уйланишга ^ам орти^ча вахтам йу^, - дедим.
- Сен айтган машгулотлар баркамол инсон булмогинг
учун му^им - буни тан оламан, - деди отам, - аммо шунинг
баробарида уйланиш ^ам зарар ^илмайди, ^олаверса уйлан-
санг, фарзандинг ёш ва ба^увват отадан тугалса муста^кам
булади.
Отамдан илтимос ^илиб, шу масалани бир-икки йил
тухтатиб туришларини сурадим. Чунки уйланиш йигитнинг
кучини кесиб, уни заиф ^илиб ^уяди, деб ^исоблар эдим.
Биро^ кейинчалик Султония ша^рининг насроний еписко-
пи билан цилган су^батим асносида билдимки, уз ва^тида
уйланиш йигитнинг жисмоний цувватини камайтирмас
экан.*

* Султония ша^рининг насроний епископи Амир Темур Курагон


билан цилган ^изгин су^батлари таъсирида Со^иб^ирон ^ацида жуда
цимматли эсдалик ёзиб ^олдирган. Биз айни шу жойда мазкур мему-
арни эътиборингизга ^авола этамиз ва у Марсель Брион томонидан
Франция Миллий кутубхонасидан топилганини ва узбек тилида илк
бор уцувчилар этиборига ^авола этилаётганини эслатиб утмо^чи-
миз.
СУЛТОНИЯ ЕПИСКОПИНИНГ ЭСДАЛИГИ

Унинг исми Темурбек. Темурнинг маъноси- метал, бек эса


%укмдор дегани. Душманлари уни «Темурланг» деб аташади.
Сабаби унинг бир оёги оцсайди. Шунингдек, Темурбекни Эрон-
да «Мири табам» - «Улуг йулбошчи» %ам дейишади.
Бу одамнинг угиллари куп эди, уозирда улардап иккитаси-
гина %аёт: бириси Мироншо% - 40 ёшда. Иккинчиси Сун Хари
(Шо%ру%мирзо) - айни пайтда 22 ёгага тулди. Долган фар-
зандлари жангларда ва касаллик туфайли уаётдан куз юмиш-
ган.
Мироншоунинг 4 та хотини ва 4 нафар угли бор. Угилла-
рининг бариси вояга етган ва %ар бири йигирма-уттиз минг
кишилик цушинга эга. %ар туртала фарзанд му ставил %укм-
дор каби иш юритади. Уларнинг барчаси цаттищул бобоси-
дан цурцади, шунинг учун %ам бобосининг топширицларини
сузсиз бажариишди. Акс %олда аёвсиз жазоланишлари мум-
кинлигини билишади.
Темурбек гарчи уозирда ёши утиб долган булишига ^ара-
май %али %ам жисмонан бацувват, сафар за^матларига бар-
дошли, жангларда фаол. Кечаю кундуз вак;тини саруадсиз
кенгликларда, очщ осмон остида утказади.
Айтишларича, Темурбек ёшлигида жуда келишган, дилбар
йигит булган экан. Уша хушбичимликнинг нук;си урган %озир-
ги циёфаси-ю, ташци куриниши буни исботлаб турибди.
Бойлиги беуисоб, санаб саногига етиб булмайди. Унинг би-
сотидаги тилла тангалар сочилса, бутун ер юзини доплати
мумкин. Унинг емакхонаси ва шарбатхонаси учун бир кунда
минг мищол тилла сарфланади.
Салтанати поёнсиз: тасарруфидаги %удуднинг бир учи-
дан иккинчи учига бориш учун сайё% бир йил юриши лозим
булади. Мана шу масофаларда т улщ хавфсизлик таъмин-
ланган. Оддий йуловчилардан тортиб савдо карвонларигача
шу йуллар буйлаб эркин %аракат цилишади. Мабодо бирор-
бир %удудда цароцчилар бощини ёки талончилик содир булса,
Амир Темур биринчи галда уша уудуднинг ма^аллий %укмдо-
рини цатл эттиради. Чунки Темурбекнинг фикрича, токима-
%аллий %укмдор цароцчилар билан тил бириктирмаса, вази-
фасини виждопап, %алол адо этса - %еч цандай туда катта
йулларда цароцчилик цилишга журъат этмайди.
Хокимият тепасига келган дастлабки кундан шу пайтга
цадар Темурбекнинг барча юришлари фацат зафарли булиб
келмоцда: бирор-бир уукмдор, бирор-бир цальа йуцки унинг
олдида паст кетмаган булса.
Темурбек ислом дипи арконларига цатъий амал цилади. %ар
купи канда цилмай беш вацт намозни адо этади. Рамазон ойи
руза тутади. Мен унинг шароб ичганини курмадим...
Темурбек агар хоуласа цул остидаги а%оли орасидан ун
марталаб жанг к;илишга лаёк;атли эркаклардан иборат юз
минг кишилик цушин туплай олади.
От уюрлари салтанат уудудидаги поёнсиз утло^ларда
бок;илади, айтиш мумкинки, %ар бир уюри юз мингдан йигир-
ма мартагача купроцдир. Унга тегишли булган туяларнинг
эса сои-сапоги йуц. Хиндистон унинг боищарувига утгач, унинг
%исобида ун бештадан юзтагача жанговар филлар %ам мае-
жуд эди. Лекин бу филлардан танатанали тадбирларда фой-
даланишади.
Темур араб, форс ва турк тилларида эркин сузлашади. У
калом илмида ва ислом %укуцшунослигида шу к;адар бециёс
билимга эгаки, бирор-бир мусулмон уламоси илмий ба%с ва
мунозарада уни енга олмаган. Темурбекнинг 200 дан ортщ-
рок; саройи бор: биргина Самарцандда уларнинг сони - 18 та.
Кешда - 20 та, Багдодда - 15 та, Исфауонда - 12 та, Ше-
розда - 7 та; Багдод устидан цозонган галабаси шарафига у
соф олтиндан ясалган дарахт олди. Унинг барглари циммат-
ба%о тошлар билан безалган булиб, бу тошларнинг асл бауо-
сини %еч ким айта олган эмас.
Жанггоуларда у худди оддий аскар каби сафда туради -
у^амма к;атори жангга киради. Улимдан курк^майди. Бир эмас,
бир неча марталаб яраланса-да, неча бор улим билан юзма-юз
келган булса-да, бирор марта %ам ортга чекинмаган, шахсан
узи бош булиб кушинини жангга олиб кирган.
У олимларни, шоирларни багоят к^адрлайди. Уларга %ур-
мат курсатади. Бунинг сабаби унинг узи %ам олим эканидан-
дир. Дастлабки учрашувимиздаёц бир нарсага эътибор царат-
дим. Темурбек доимо чулда, очщ осмон остида яшайди. Са-
фар чодирида ухлайди. Назаримда бунинг сабаби, цушинининг
сон-саноцсизлигидир, чункибундай катта цушинни бирор-бир
ша^арда жойлаштиришнинг иложи йуц.
Темурбек ерда утириб таомлапади, ерга тушама солиб
ётади, унинг столда овцатланадиган одати йуц. Таомномаси
асосан гуручли овцатлар, от сутидан тайёрланган цатик;,
ёк^тирган ичимликлари сирасига яна от сути, асал шарбати
киради. Байрам кунлари унгд ёги тойчоцнинг гуштидан кабоб
%ам тайёрлашади. Бу таомни хоразмликлар айницса гоят хуш
куришади.
Сафар чодири беш устунли: овк;ат макали унда катта
дастурхон ёзилади. Турдан Темурбек жой олади. Цолганлар,
яъни унинг фарзандлари, набиралари ва лашкарбошилар икки
томонда жойлашадилар. Улар билан Темурбекнинг орасида
бир неча зарълик масофа сацланади. Дастурхонга таом тар-
^атиладиган барча жом ва идишлар соф олтиндан (Изо%: Сул­
тония епископининг мана шу жумласи ^а^щатга тугри кел-
майди. Чунки мазкур асарнинг айрим уринларида Амир Темур
%азратлари олтин ёки кумуш жомда овцатланиб булмасли-
гини бир неча бор таъкидлаганига гувох; буламиз). Овцат
макали %еч кимдан садо чи^майди. Мабодо Темурнинг узи би-
ровдан бирор нарсани сураб цолмаса, %еч ким ортицча бир суз
дейишга ботинмайди - жимгина тановул билан машгул були-
шади.
Агар Темурбек ме%мон цабул цилса-ю, меумони насроний
булса унга шароб цуйиб берилади, аммо узи %ам фарзандлари ва
лашкарбошилари %ам кайф берувчи ичимликдан тийилишади.
Дунёнинг бошца бирор-бир мамлакатида Темурбек к;уши-
нида жорий этилган тартиб ва интизомни учратмайсиз.
Унинг уарбий лашкарбошилари узи бош булган лашкарнинг
сони билан фаркранади. Масалан, ун кишидан ортщ аскарга
бошчилик k¡\иладиганларни - ун боши; юз кишидан ортщ ас-
карларга - юз боши, мингдан ортщ навкарларга минг боши
ва ун минг нафардан ортщ жангчиларга бош булган саркада-
лар туманбоши деб аталади.
Бу цушинда му ставкам интизом урнатилган: бошли^лар-
нинг топширицлари сузсиз бажарилиши шарт. Мабодо минг-
боши уз аскарига «утга кир» деса, у уйлаб утирмасдан узини
утга отади. Башарти жангчилар буйрук^дан буйин товлаш,
уни бажармаслик ёки сусткашлик к;аттщ жазоланишини
яхши биладилар.
Темурбек узини к;учок; очиб царшилаган, унга дарвозалари-
ни уз ихтиёри билан очган шауарлар ауолисининг жонига,
молига дахл к^илмайди. Шунинг учун %ам купгина цалъалар
Темурбекка жангсиз таслим булишни мащ ул куришган. Агар
бирор-бир аёл кишига зурлик ишлатилса ёки Темурбекнинг
тасарруфидаги %удудда бирор-бир талончилик руй берса, у
бу ишни цилганларни шафк^атсиз жазолайди.
Темурбекнинг жа^ондаги энг к;удратли уукмдорлардан
булганлиги, унинг биринчилардан булиб порохдан фойдалан-
ганлигида куринади. У порох тайёрлаш сир-асрорларидан во-
к;иф булган. Шунинг учун %ам %арбий юришлари чоги, %ами-
ша порох тайёрлаш учун зарур булган хом ашёни узи билан
бирга олиб /орган. Бирор-бир цалъа/ш цамал цилса-ю, раъйига
мувофщ жавоб булмаса даруол порох тайёрлаб, цалъа де-
ворлари остида портлатиб, уни кулатади. Мен дунёда бун-
гача у;ам бундан кейин %ам Темурбек сингари цаттищул одам
булмаса керак дебуйлайман...
Айрим хорижлик %укмдорлар унинг %узурида чукка ту-
шиб, цуллуц цилмоцчи булга/ыарида, Темурбек бунга изн бер-
маганига гуво% булганман. У фацат Алло^га чукка тушиб
цуллуц цилиш мумкин деб уисоблайди. Узи учун эса оддийгина
таьзим баэ/со келтиришни кифоя деб билади.
Гарчи майхурлик ва ишратпарастликни ёцтирмаса-да, бу
нарсага аёвсиз эмас. Бирок; Лут пайгамбар цавмига хос булган
ахло/^сиз ишларга тоцати йщ: бундай гу/ю% ишни цилгашар-
ни шафцатсиз жазолайди.
Самарщандда Испания элчиси Клавихони %урмат-э%тиром
била// к;абул цилиб, ундан: «Бизнинг севимли углимиз Касти­
лия к;иролининг ауволи цандай?» - деб сураганини узим эшит-
дим.
Бир марта унинг э/са/1гга кирганини ва жанггофш голибо-
на тарк этганини уз кузим билан кургач, шундай хулосага
келдимки, Темурбек %еч шуб^асиз уз даврининг энг жасур угло-
нидир!..
ИККИНЧИБОБ

ЁШЛИК АЙЁМИМ ВА ^АРБИЙ МАШЕУЛОТЛАР


Ёшим 16 га тулганида ^аётимда руй берган а^амиятга
молик во^еалардан бири - Самар^андга сафарим ва Амир
Кулол билан танишувим булди. У жарангдор исмига мо-
нанд Амир - хукмдор эмасди, балки маърифатпарвар, до-
нишманд бир киши эди. Унинг «Пир» деган мартабаси бор
эдиким, ^амиша муридлари, шогирдлари ^уршовида ути-
рарди.
Самар^андга сафарим олдидан устозим Абдулла К[утб
бир энлик хат ёзиб цулимга тут^азди. Шу мактуб билан
Амир Кулол ^узурига борсам, яхши ^абул ^илишини айт-
ди. Самар^андга келиб дастлаб ^аммомга тушдим. Йулда
инган чанг-губорлардан халос булдим. Шундан сунг Амир
Кулол ^узурига ошивдим. Устозимнинг мактубини ул зот-
нинг ^улларига тут^аздим. Давра турида утирган Амир
Кулол Абдула 1^утбнинг мактубига куз югуртира бошлади.
Фурсатдан фойдаланиб, мен ^ам унга тузукроц сер солиб
^арадим. Саксон ёшларни цоралаб долган, жиккаккина чол
булиб куринди у кузимга. Узун оппо^ соболи салобат бахш
этиб турган че^расини ме^р билан бо^увчи кузлари янада
файзиёб этиб турарди.
Амир Кулол хатни у^иб тугатгач, даврада камсу^умги-
на булиб утирган ме^монга, яъни менга диодат билан разм
солди, сунг: «1^ани жавон йигит, урнингдан туриб ёнимга
келиб утир-чи, сенга яхшироц бир ^араб олай!» - деди.
Мен унинг ёнига бориб утирдим. Пир айтди: «Эй Темур,
отанг ^а^ида эшитганим бор, аммо узини курмаганман.
Абдулла Ь^утб мактубида сени роса алцаб, 1^уръони карим-
ни ёд билади, шунингдек, араб ва форсигуй шоирларнинг
шеърларидан ^ам хабардор деб, таништирибди - шу гап
ростми?»
Мен унинг сузларини тасди^лаб: <<Хр, му^тарам пир, ^а^
йулини тутганим сабаб, Алло^ мени кучли хотира ^уввати
билан сийлаган: ^ар ^андай шеърни бир эшитсам, бас - ёдлаб
оламан», - дедим.
Шу кез Амир кулол: «Сен Аъши*нинг бирор-бир шеъ-
рини ёддан билансанми?» - деб су раб цолди.
Мен Аъшининг шеърларидан бирортасини ^ам ёд бил-
маслигимни, тукрирсж и уларни у^имаганлигимни руй-рост
тан олдим. Пир: «Нима учун?» - деб суради. Мен унга жа-
вобан, Аъшининг шеърияти асосан газал ва «ташбиб»лар-
дан иборатлиги, уларда ишций мавзулар буртиб туриши,
ёшлик ва гузаллик васф этилиши - менинг эса бундай мав-
зуларга тобим йу^лигини айтдим.*
Амир Кулол менинг важларимни обдан тинглаб, сунг бео-
зоргина танбе^ берди: «Сен у^имишли, зиёли кишисан, шу боис
газал ва «ташбиб»ларга юзаки муносабатда булмаслигинг ло-
зим, - деди у. - К^олаверса булар фа^ат восита, зеро, шоирлар
мана шу воситалар билан ило^ий илм ва Fañ6 сирларини намо-
ён этадилар. Маърифатли инсонлар уни у^иб ^икмат у^адилар,
оддий одамлар ^ам узларига яраша ба^ра оладилар».
Шу сузларни деб Амир Кулол шоирнинг бир шеърини
у^иб берди. Сунг менга юзланиб: «К^ани хотиранг кучини
амалда курсатиб, ^озир мен у^иган шеърни ёддан айтиб бер-
чи», - деди. У уциган шеър ун байтдан иборат булиб, мен
цандай эшитган булсам, шу тахлит такрорладим.
Утирганлардан бири бу ^олга шуб^а билдирди: «Афти-
дан бу йигит Аъшининг шеърларини аввал ^ам эшитган
булиши керак. Сабаби араб ва форс тилини билган ^ар бир
кишининг Аъши шеъриятидан бехабар булиши мумкин эмас,
- деди. - Шу сабаб, ижозат этсангиз мен ^озир ^али ^еч
кимга маълум булмаган, ^али ^еч ким эшитиб улгурмаган,
т$триси узимнинг ижодимдан бир шеърни у^исам-у, ме^-
монимиз уни бир эшитишдаё^ ёдлаб олиб, такрорласа -
ушанда унинг ^увваи ^офизасига тан берсак булади» - деди.
Кейин етти байтдан иборат шеърини у^иди. Мен уни сузма-
суз ёддан такрорладим. Давра сукутга чумиб мени тингла-

* Аъши - таншуш араб шоирларидан бири. Форсигуй шоир Ма-


нуче)фнинг таржималари боис шу^рати ёйилган.
* Араб тилидаги «ташбиб» сузининг узаги «шабб» булиб у ёшлик
маъносини ифодалайди. Шоирлар унинг воситасида дуркун гузаллик-
ни куйлайдилар.
ди. Шундан сунг Амир Кулол ме^рибонлик билан кафтини
бошимга цуйиб: «Эй давра а^ли, ^аранг бу йигитнинг пе-
шонасида бир нур бал^иб турибди. Унинг келажаги пор-
ло 1$, у бурун утган буюкларга насиб этмаган улугликка эри-
шади. У пайт э^тимол мен тириклар сафида булмасман.
Илло, сизларнинг аксарингиз Темур номи дунё буйлаб шу^-
рат ^озонганига гуво^ буласиз!» - деди. Сунг хизматкори-
ни ча^ириб, кулча нон олиб келишини суради. У бир сават
тула нон олиб кирди. Амир Кулол еттита кулча нонни ^улим-
га тут^азиб деди: «Кешга ^айтгач ^ар бир кулчани бир-бир
тишлаб, ¡^олганини асраб 1$ й . Башорат шуки, ва^ти келиб
етти шршм сенинг иродангга буйсунади!»
Бу во^еа ^ижрий 752 йилда* содир булди. Амир Кулол ме­
нинг келажагимни башорат 1$илди, аммо уша ма^ал мен бу
башорат амалга ошади, деган хаёлдан йиро^ эдим. Уйга цайт-
гач бу ^а!$да отамга сузлаб бердим. Отам уни жидций цабул
к;илди. Амир Кулол улуг инсон эканини айтиб, нимани буюр-
ган булса, айтганидек цилиб бажаришим лозимлигини таъкид-
лади. Мен худди айтганидек бажардим. Самараси мана, куриб
гуво^и булиб турганингиздек - бутун жа^он ^укмдориман!
Отам Самар тархон исмли ^иличбоз устани чорлаб, мени
унга шогирдликка берди. У менинг ^иличбозлик ма^оратимни
устиришга масъул булди. Мен уша пайтгача ^ам ^илич уйна-
тар эдим, аммо етарли даражада мо^ир эмасдим. Дастлабки
машгулотимизга Самар тархон икки 1^улоч арцон олиб келди.
Ацлга сигмайди: «Ар^онга бало борми?» - деган уй кечди хаё-
лимдан. У эса ана шу ар^он билан унг фшимни танамга мар­
кам боглади ва: «Эй Темур, сен ^озир бир ^улли одамсан. Бир
цулинг, у ^ам булса чап ^улинг ишлайди, холос. Сен шу зайл
к^шич уйнатишинг лозим - шуни мацщ 1$иламиз», - деди.
Сирасини айтганда мен аввал ^ам унг цут м билан баб-
баробар чап ^улимни ^ам ишлатиб турар эдим. Аммо Са­
мар тархоннинг машгулотлари уни такомилга етказди. У
узи ургатаётган сабо^нинг назарий жи^атини ^ам асослар-
ди: «Жангда душман ра^ибининг унг ^улини одатда яралаб,

* ^ижрий 752 - милодий 1352-1353 йил.


ишдан чи^ариш пайида булади, - деб сабоц берар эди у, -
унг ^ули яраланиб, чап ^улини ишлата олмаган кишининг
уликдан фар^и ^олмайди».
Шундай ^илиб мен чап ^улда ^ам юксак майорат билан
1^илич сирмайдиган даражага етдим ва тан олиб айтишим
керакки, бу нарса кейинчалик жангларда мени муцаррар
^алокатлардан с а ^ а б цолди.
Мен йиллар утиб, жангу жадаллар кечиб, улкан салтанат
барпо этдим. Етти ицлим ^укмдори булдим. Бу ва^тга ке­
либ, Самар тархон анчайин кексайиб долган, огзида тиши
битта ^ам ^олмай тукилиб кетган эди. Унинг устозлик хиз-
матларини муносиб та^и р л аб , унга моддий ёрдам курсат-
дим. Кексаликда бирор-бир нарсага зори^маслиги учун за-
рур чоралар курдим. Ва умуман ёшлигимда ким менга ус­
тозлик, дустлик ^илган булса - барчаларини яхшиликлар
билан сийладим: бировларига лавозим бердим, бировлари-
га нафаца белгиладим. Х^атто душманларимга ^ам ёмонлик
истамадим. Чунки, ёшлик чогларинг ра^ибларинг кузингга
улкан булиб куринар экан, улгайиб борганинг сари, айни^-
са мавцеинг юксалиб боргани сайин улар наздингда кич-
райиб, ^илган ёмонликлари ^ам арзимас бир нарсага айла-
ниб ^олар экан - ^аттоки ^асос олишга-да, арзимайди.
Самар тархоннинг сабоцлари зое кетмади. Мен ^ар «ис­
кала ^улимни ^ам бирдек ишлата олар эдим. Бу эса менга
^ар 1$андай ма^оратли ^иличбоз ра^ибимдан устунлигимни
курсатар эди. Йилдирим Боязид устига цушин тортиб бор-
ган чогим, ёшим олтмишдан ошган эди. ^ у ш и н л а р и м и з
Ангора (Ан^ара)да юзма-юз булди. Мен уни яккама-якка
курашга чорлаб, нома жунатдим. Чунки, таклифимни ^абул
цилиб майдонга тушса енгишимни билар эдим. Ахир мен
^ар иккала ^улим билан жанг ^илар эдим-да! Агар ана шу
во^еа содир булганида зап томоша буларди, аммо Йилди­
рим Боязид менинг таклифимни ^абул ^илмади.
Гарчи ёш булсам ^ам тиним билмай ва^тимни циличбоз-
лик, тирандозлик ва чавандозлик маппугари билан утказсам
^ам, ора-чора ва^т топиб, китоблар мутолаа ^илиб турар
эдим. Уша кезлари ^улимга иккита китоб тушиб ^олди.
Иккиси ^ам форсийда, назм йулида ёзилган булиб, бириси
М авлавий (Ж алолиддин Рум ий)нинг «М аснавийи
маънавий»си булса, яна бири Махмуд Ш абистарийнинг
«Шабистони хаёл» («Сирлар ёгдуси») китоби эди. Мавла-
вийнинг «Маснавий»си менга маы^ул келмади. Сабаби шоир
шеърларида эъти^од эркинлигини таргаб этиб, ^еч бир дин
бири-иккинчисидан устун эмас, деган fohhh илгари сурар
эди. ^олбуки, менинг бу масалада уз ^арашларим бор: мен
ислом динини бошца барча динлардан устун ^уяман. Илло,
менинг бул нав фикрлашим, узим мансуб булган динни кур-
курона улуглаш важидан эмас, балки шундай дейишимга
етарли асосим борлиги учундир. Масалан, ^ а ^ л и ги м н и ис-
ботлаш учун, ислом динини Мусо ва Исо пайгамбарлар-
нинг таълимоти билан ^иёслашнинг узи кифоя. К^аранг,
Мусо (а.с.) таълимотида ну^ул фоний дунё ^ацида гапири-
лади, биро^ нариги дунё хусусида лом-мим дейилмайди.
Худдики у дунё йуцдек. Исо пайгамбар таълимотида эса,
аксинча, ran фа^ат нариги дунё ^ацида, фоний дунё хусуси­
да бир OFH3 ^ам ran йу^. Исломнинг мукаммаллиги шунда-
ки, унга эътицод ^уйган ^ар бир киши ^ар икки дунё таш-
вишини цилишга бурчли. Охиратни уйлаб яшаш, бу дунёда-
ги ^аётни эзгу ва хайрли амаллар билан зийнатлаш, масъ-
улиятини пайдо цилади. Ёгочнинг ^ам икки учи, тарозининг
^ам икки палласи бор. Инсоннинг ^аёти ^ам фоний ва бо-
1$ий дунёда кечади. Бирини ^уйиб, иккинчисидан туйиб
булмайди.
Шу сабабли менга Махмуд Шабистарийнинг «Сирлар
ёгдуси» номли китоби маъ^ул келди. Г арчи у шиа маз^абида-
ги етти имомнинг издошларидан булса ^ам, унинг Худо хусу-
сидаги, фоний ва бо^ий дунё ^а^идаги фикрларидан ^аттиь;
таъсирландим. Кейинчалик Азербайжанни забт этганимда,
Шабистар а^олисига зиён-за^мат етказмадим. Зеро, ижоди
билан менда кучли таассурот уйготган Махмуд Шабистарий
шу ша^ар фу^ароси булган. Шабистар ахолисининг сонини
аширгашларини буюрдим. Ун беш ёшдан ю^ори фу^аролар-
ни санаб чи^ишди - 3891 нафар жон экан. ^ а р бирига беш
мисцолдан олтин беришларини амр ^иддим.
Атрофимдаги одамлар нега бундай иш тутганим, Шабис­
тар а^олиси га саховат курсатиб, тилла улашганим боисини
тушунмай ^айрон эдилар. Мен ^ам уларга бунинг сабабини
айтмай ^уя ^олдим, чунки оддий одамлар улугларнинг хо-
^иш ва иродасини тушунишга цодир эмаслар. Шу боис ша-
бистарликларга ^илган ^имматим сабаби сирлигича цолди.
Унинг сабаби фа^ат узимга аён эди. Бу сирни ^озир, мана
шу уринда очдим. «Сирлар ёгдуси» менинг онгимни ёриш-
тиргани, илмнинг купгина чигалликларини ечишимда омил
булгани - мурувват курсатишимнинг сабаби эди.
Ёшим ун саккизга тулганида отам барча хужалик ишла-
рини зиммамга юклаб, узи узлатга чекиниб, долган умрини
тоат-ибодат ва охират тадоригига бахш этишга киришди.
Аввал эслатганимдек, у Кеш ша^рининг урта ^ол ер эгала-
ридан булиб, жуда катта бойликка эга эмасди. Шунинг учун
^ам мен отамнинг бисотини бойитиш йулидан бордим. Бу
борада форсигуй шоир Саъдийнинг сабо^арини узлаштир-
дим. Шоир айтадики, инсон тирик экан бисоти ва билими-
ни бойитиш ^аракатида булмога лозим. Зеро, айрим кимса-
лар бойлигингга ^араб иззат-икром курсатсалар, илмли ки-
шилар а>ушнг ва идрокингни цадрлайдилар.
Башарти, отамнинг бисотини бойитиш учун узимга би­
рор-бир маипулот топиш им лозим эди. Шу важдан Мова-
роунна^р ^укмдорларидан бирининг хизматига кирдим.

УЧИНЧИБОБ

АМИР ЯХМАК ХИЗМАТИДА

Уша кезлари Самар^андни Яхмак исмли амир бош^арар


эди. Ёши етмишларни ^оралаб долган, икки нафар ёш фар-
занди улдирилган, акасидан долган зурриёд - ёлгиз жияни-
дан узга меросхури йук; эди унинг.
Амир Яхмак отамни танирди. Шу боис унга хат йуллаб,
агар истаса унинг к;ул остида хизмат ^илишим мумкинлиги-
ни баён этдим. У розилик билдирди. Узимни кургач эса лол
^олиб, «Тургайнинг шундай кучли, келишган угли борлиги-
ни билмаган эканман!» - деди. Сунг ^улимдан нима иш ке-
лишини суради. Мен унга жавобан: «>^ар икки ^улим хиз-
матга шай: ^ар иккаласида каламни з^ам, килични хам бир-
дек махорат билан ишлатишга ^одирман. Агар истасангиз
девондаги ишларингизга ^арашишим мумкин, хо^ласангиз
^ушинингизни бош^аришга хам тайёрман», - дедим. У бир
муддат мени синчиклаб кузатган булди-да, сунг: «Девонда­
ги ишларни бош^аришга з^али ёшлик ^иласан, биро^ кушин-
ни ишониб сенга топширишим мумкин», - деди. Шундай
^илиб уша кундан эътиборан Амир Яхмак ^ушинини бош-
^аришга киришдим. Ушанда эндигина 19 ёшга тулган эдим.
Амирнинг ^ушинини уша кезлари Кулар Камол деган
киши бопщариб келар экан. У семиз ва ^урс киши булиб,
ёши элликлар атрофида эди. Амир Яхмак мени к;ушинга бош
этиб тайинлаганини эшитиб, у аввалига мени обдан кузат-
ди. Сунг аскарларга юзланиб за^арханда ^илди: «К^аранг-
лар, Амир Яхмак бизга эрмак учун, ^орачадан келган бир
баччани юборибди».
Мен усмирларга нисбатан бунинг каби муносабатни
^абул ^ила олмайман. Умуман ахло^сиз гап-сузлар, ношаъ-
рий хатти-^аракатларни ^атти^ ^оралайман. Баайни шу са-
баб билан мадрасадаги сабоцдошларимдан бирини у^ узиб
ер тишлатганман. Шу боис Кулар Камолнинг тагдор к;илиб
айтган гапидан ^оним ^айнаб кетди. К^иличимни ялангоч-
лаб, унга жавоб ^айтардим: «Мен з^озир сенга бачча эмас-
лигимни исботлайман ва ^а^орат ^илганинг учун жойингга
утиргазиб ^уяман!»
Шу сузларни деб унга томон отилдим. Кулар Камол мен-
дан буни кутмаган экан шекилли, довдираб ^олди. Вазият
жиддий эканини англаб, у ^ам ^иличини ^инидан сугурмо^-
чи эди, у^всизлиги панд бериб, улгурмай ^олди. ^аракат-
лари ^овушмади. Мен эсам ^илич сирмаб булгандим. Уткир
тиг унинг томогини кесиб, жон томирини узган - боши
умурт^а суягига илашиб тургани учун ^ам, буйнини тарк
этмаганди. У худдики менга тан бериб, узр сураган каби,
аввал чуккалади, сунг гурс этиб ерга ^улади.
К^онга беланган ]дшичимни унинг усг-бошига артиб тоза-
ладим-да, сунг аскарларга юзланиб, узимни таништирдим:
«Мен - Темур Тургай угли: Кеш фу^ароси! Бугундан эътибо­
ран Амир Яхмак 1^ушининг бошлигиман. Буйрутртаримга сузсиз
итоат этишингизни талаб ^иламан, акс з^олда ^иличим зарби-
ни буйнингизда синаб куришингизга тугри келади!»
Аскарлар бир-бирларига термилишиб, жим туришарди.
Сукут - аломати ризо! Бу з$ол менинг ра^барлигим сузсиз
^абул ^илинганидан далолат эди.
Эз^тимол, мендан давр утгандан кейин, успирин ёшлар-
нинг шаънини з^имоя цилиб, аввал бир тенгдошимни, сунгра
Кулар Камолни улдирганим учун мени маломат ^иладиган-
лар з^ам чи^иб ^олар. Бу йулда з^еч иккиланмай бош кесга-
ним учун, мени керагидан орти^ ^атти^улликда айблаш-
дан з^ам тоймаслар. Биро*; менинг бундай кимсаларга айта-
диган гапим шу: гузаллик ва хушбичимлик - Алл отнинг туз^-
фаси ва у инсоннинг заволига хизмат ^илмаслиги лозим.
Айрим ахлоций бузу^ одамларнинг бошво^сиз майли ту-
файли ёшликнинг хуш сурати залолатга юз буриши мум­
кин. Шунинг учун з^ам мен келгусида а х л о ^ а зид, ^онунга
хилоф, одамийликка номуносиб бунинг каби ишлар содир
этил ганда, айбдорларни аёвсиз ^атл этишга фармон бер-
дим. Шу боис з^ам менинг салтанатимда успирин ёшларнинг
дахлсизлиги таъминланди. Бу подшоликда хушбичимлик со-
з^ибига хавф тугаирмайдиган булди.
Мен Кулар Камолни жазолаган куним Амир Яхмак з^узу-
рига чорлаб, миннатдорчилик изхор этди. Афтидан, мен уни
дурелиги, беписандлиги, безбетлиги билан но^улайлик туг-
дириб келаётган бир душмаиидан халос ^илган эканман.
Пайтдан фойдаланиб, ^ушинда янгича тартиблар жорий
этиш борасида амирнинг рухеатини олдим. У менга уз бил-
ганимча иш тутишим мумкинлиги тугрисида ваколат берди.
Дарз^ол ишга киришдим. Ун кишидан иборат унликларни
ташкил этиб, унбошилар тайинладим. Унта шундай унлик-
ка - юзбоши ва унта шундай юзликка эса мингбоши бошчи-
лик ^иладиган булди.
Менгача бу ^ушинда з^арбий тайёргарлик маинугарига
панжа ортидан цараб келинган экан. Суворийлар ейиш, ичиш
ва ухлашдан бошка иш цилмаганлар. Янги тартибга кура
к$шин кунора чулга чи^иб, з^арбий мапиулотларни утай бош­
лади. Шунингдек, шахеан узим уларнинг беш ва!$т намозни
огашмай амалга оширишларини назорат осгига олдим.
Мен бу исло^отлар аскарларга хуш ё^маслигини билар
эдим. Лекин шунинг баробарида орадан икки-уч ^афта утиб,
барчанинг шу тартибга куникишини, ^амма нарса жой-
жойига тушишини ^ам ^ис этардим.
Орадан бир ойча вацт утди. Амир Яхмакнинг чулда ис-
ти^омат ^илувчи бир неча фу^аролари арз билан келишди.
Айтишларича, Самарканд шимолида яшовчи цора-хитой
^абиласи уларнинг отарларига ^ужум уюштириб, олти минг
бош цуйларини талаб кетибди. Шу жараёнда уч нафар чупон-
чули1$ларни улдириб ^ам кетишибди.
Мен во^еа жойига бориб, вазиятни урганишга, айбдор-
ларни топиб жазолашга ва талаб олиб кетилган молларни
^айтариб келиб уз эгаларига топширишга тайёр эканимни
айтдим.
Амир Яхмак менга эътироз билдириб деди: «Эй Темур,
^ора-хитойларни биламан. Улар билан рацобат цилишинг
хавфли. Жанговар эркакларининг узи йигирма мингдан зи-
ёдроц». Унга дедим: «Агар менга икки юз нафар аскарни
олиб кетишимга рухсат берсангиз, улар билан ^исоб-китоб
к;илиб келишга ^урбим етади». Амир Яхмак таажжубланди:
«Йигирма мингга царши икки юз киши?» - елкаларини к^исиб
^уйди у.
- ^ а , шунинг узи кифоя! - цатьий к;илиб таъкидладим
мен. Рухсат булгач, икки юз нафар аскарни олиб, Самар-
^андцан чи^иб шимолга томон йул олдим.
1^ора-хитой ^абиласи Самар^анддан йигирма фарсанг
узо 1уэо1$да жойлашган булиб, мен уларнинг ерига цадам
к;уйишим билан, ^абиланинг ^урматли кишиларидан бир не-
часини су^батга чорладим. Уларга Амир Яхмак ^арбий
цушинининг бошлиги эканимни, келишимдан ма^сад - Амир
Яхмак ^удудидаги чупон-чули1$ларга цора-хитойликлар бос-
1^ин уюштириб, олти минг бош цуйни талаб кетганликлари-
ни айтдим. Шунингдек талончилик пайти уч нафар чупон-
нинг улдирилганини ^ам илова ^илдим. Шу боис угирлан-
ган молларни ^айтариб, улдирилган одамларнинг товони
учун ^отилларни топширишларини талаб цилдим.
1^абиланинг ^урматли кишилари, ^ора-хитой цабиласи
ун битта цавмдан иборат экани ва бу ишни ^айси 1^авм 1^ил-
ганини билмасликларини айтишди. Мен уларга яна муро­
жаат цилиб, ^ар бир цабилада угри-каззоблар борлигини,
улар отнинг цашцасидай цабиладошларига таниш эканини
уцтирдим. Агар ана шу угриларни яхшилик билан менга топ-
ширсалар, уларга ёмонлик цилмаслигимни таъкидладим.
Улар эса цайсарлик билан, бундан хабаримиз йуц, деб ту­
риб олишди.
Тушундимки, бу одамлар билан яхшиликча гаплашиш-
дан бир наф чициши цийин. Угрилар кимлар, уларнинг ма-
кони цаерда - бу одамлар ула цолса айтадиганга ухшамай-
ди. Шу боис уларга очи1ущн-очиц давдага цилишга утдим:
«Сизларга «Фоти^а» сурасини уциш учун кетадиган вацт
ми 1у*орида имкон бераман, шу фурсатда бирор-бир хулоса-
га келмасангиз, бирма-бир бошингизни оламан», - дедим.
Улар гапларимдан мени мазах цилиб кулишди. Бириси,
туладан келган, цизил юзли киши менга беписандлик билан
суз цотди: «Болакай, сен бунаца ишни цилиш тугул, сузлашга
^ам ^али ёшлик циласан. Шошилма ^али муйловинг уссин,
худди меникидек», - дея у узининг узун муйловига ишора
цилди. Сунг: «Ана ушанда гапирсанг ярашади» - деди. Мен
одамларимга бу одамни утовдан ташцарига олиб чицишла-
рини буюрдим. Менинг нима цилмоцчи эканимни ^еч ким
англамай ^ам цолди. Яшин тезлигида циличимни сугириб
унинг буйнига сирмадим. Устозим Самар тархоннинг ургат-
ганларини шу ерда бехато бажардим. Кулар Камолнинг
бошини кесганимда бунчалик ш щ ^аракат цила олмаган
эдим. Шунинг учун ^ам унинг боши орца умуртца суягига
илашиб долган эди. Бу сафар худди устозим ургатганидек
цул кучим билан эмас, бор вужудим билан зарба бердим.
Унинг боши чурт узилиб пастга думалади.
Бу ^ол кутилмаганда содир булди. Шундан цабиланинг
туртта вакили газабга келиб, мав^ этмоц булиб менга то-
мон отилишди. Мен уларга царши курашга киришар экан-
ман, йул-йулакай аскарларимга аралашмасликларини, фа-
цат иккинчи циличимни узатиб юборишларини тайинладим.
Икки цулимда икки цилич билан туртта рацибимни роса
тинкасини цуритдим. Тан олиб айтишим керак, мен бу одам-
ларни улдириш фикридан йироц эдим. Менга бор йуги маъ-
лумот керак эди. Навкарларимни курашга аралаштирмага-
ним, жангда уларнинг роса тинкасини куритганим хам шун-
дан - улдиришни истамаганим учун эди. К^арасам улар ^ам
б^ш келмаяпти. Шунда ра^ибларимдан бирининг ^улига
жарохат солдим: у килични тушириб, узи ерга капишиб
^олди. Мен билан савашиш фойдасиз эканини англаб даст-
лаб бириси, кейинро^ долган иккиси туркчада омонлик ти-
лаб, узрхо^лик ^илишди. Мен уларни ^айта утовга таклиф
^илиб, яна муло^отга киришдим.
Улар менга бу ишни «О^ марбуж»* ^авмидагилар ^илга-
нилигини, аммо айнан ^айси бири бунга бош кушганлиги-
ни айта олмасликларини билдиришди.
К^абила вакилларидан «О^ марбуж» ^авмига ким бошчи-
лик ^илишини сурадим. «Жавдат Голто» деб жавоб килиш-
ди. Мен ^абила вакилларини «О^ марбуж» кавмини топгу-
нимга к;адар гаровда ушлашимни, уларни топгач эса озод
^илишимни айтиб, йулга тушдим. Аскарларим тетик, бар­
дам эдилар. Шундан англадимки, менинг ёш булишимга
царамай ^атъият билан цилаётган хатти-^аракатларим улар­
га куч багишлаб, ишончларига ишонч ^ушмо^да эди.
Кечга я^ин «О^ марбуж» ^авми жойлашган худудга етиб
келдик. Мен йулимизда учраган биринчи йуловчидан Жав­
дат Голтонинг манзилини сураб суриштирдим. У ^уллари
билан узоадан элас-элас куриниб турган оц догни курсат-
ди.
- гумбазни кураяпсанми? - деди у мав^ум манзарага
ани!утик киритиб, - ана шу юрта Жавдатники.
Мен аскарларимни тезро^ юришга ундадим. Ма^садим
Жавдат Голтони эсанкиратиб ^уйиб, ^улга олиш эди. Токи
биров билиб, биров билмай ^олсин. Шундай булди ^ам.
Голтонинг утовига келибок; биз отдан сакраб тушиб, ичка-
рига кирдик. Ёши олтмишлар атрофидаги, сочлари о^арган
киши хотини ва икки угли билан дастурхон атрофида ути-

* «О^ марбуж» туркийда «о^ кувур» маъносини англатали. Эти-


мологик жи^атдан у утов тепасига урнатилган тутун цувурдан келиб
чи^ан.
ришарди. Келишганимиздек биз дарз^ол Голто билан угал-
ларини цулга олиб, бу манзилни тезда тарк этдик. Шошил-
м асак булмасди, чунки чамамда бу ерда уч мингтача урушга
лаё^атли эркакпар булиб, агар курашадиган булсак мени з^ам,
аскарларимни з^ам з^алок ^илишлари мумкин эди. Чунки мен-
даги майорат аскарларимда йу^ эди-да!
Шундай цилиб биз «О^ марбуж» манзилидан етарли
масофага узо^аш иб, хавфсиз з^удудга еткач тухтадик. Жав­
дат Голтога узимни таништириб, ташрифим сабабини баён
^илдим. У узини бу ишлардан бехабар одамдек курсатишга
тиришди. Шунда мен айтдим: «Жавдат Голто, сен шу ^авм-
нинг раз^барисан. Бу ^авмнинг яхши-ёмон куни, яхшими ёмон
иши сенинг рухсатингсиз амалга ошмайди. Башарти, сен
Амир Яхмакнинг сурувини талаб кетган одамларни била-
сан. Уларнинг ноз^ак; уч нафар чупонларимизни улдирган-
ликларидан з^ам хабаринг бор. Шундай экан сен, узингта ва
фарзандларингга жабр етмасин десанг - молларни ^айта-
риб, чупонларимизнинг хунини тула ёки ^отилларни бизга
топшир.
Жавдат Голто гапимга унамади. Дарво^е, мен сузлаб тур-
ган пайтим ота-болаларнинг узаро куз уруштириб олганла-
рини пай^аб ^олдим. К^отил ва талончиларга, айнан шу йи-
гитлар бош булиб бормадимикин, деган шубз^а пайдо булди
менда.
- Агар гапимга кирмасанг, айтиб ^уяй, ш ундо^ина куз
унгингда болаларингни жазолайман ва бундан заррача з^ам
афсусланмайман, - дедим. - Чунки, агар сен з^а^и^ий му-
сулмон булсанг ва К^уръондан хабаринг булса, шариат худ­
ди шундай жазони раво куради. Зеро, уша угри-каззоблар-
га сенинг фарзандларинг бош б$>лишган. Кейин сени ^атл
этаман, чунки талончилик ва ^отиллик сенинг рухсатинг
билан амалга ошган.
Жавдат Голтонинг осонликча жон бергиси йуц, шундан
тайсалланишда давом этди. К^авмида беш мингта жангчи
эркакпар борлигини, агар улар бундан хабар топса, оёода
туриб Амир Яхмакни з^ам з^алок этишини писанда ^илди.
Мен: «Агар беш минг эмас, юз минг тарафдоринг булса з^ам,
о^ибати ^андай булишидан ^атъи назар, токи булиб утган
вокеани адолатли з^ал ^илмас эканмиз, бу ердан сог-сало-
мат ^айтишни хаёлингга келтирма», - дея ого^лантирдим.
Жавдат Голто мени з^авойи ду^-пуписа ^иляпти, деб уйла-
ди шекилли пинагини з^ам бузмади. Шунда йигитларимга
унинг утлларидан бирини си ртм о^а тортишларини бу-
юрдим. Навкарларим унинг буйнига ип боглаб, икки учи-
дан ^арама-царши томонга торта бошлашди. Унинг ь;ул-
оё^лари ^алтирашга тушди. Шу кез ота аянчли букириб
юборди: «Бас! Бас ^илинглар! Бераман, ^айтариб бераман».
Йигитлар ар^онни бушатдилар, аммо Жавдатнинг угли улиб
долган экан. Углининг жонсиз танасн узра хунграб йигпа-
ётган Голтони ^иличим билан туртдим: «Иккинчи углингга
з^ам жабр ^илма!» Жавдат Голто бошини кутарди:
- Уша улдирилган чупонларнинг хуни ^анча?
- Шариатда бировни билмай улдириб ^уйган киши юзта
туя ми]^дорида хун тулаши лозимлиги айтилган. Сенинг
одамларинг эса ^асддан одам улдирганлар. Демак, сен уч
карра купро^ хун тулайсан, яъни з^ар бир чупон учун 300
бошдан.
Г олто биратула туедиз юзта туя бера олмаслигини, чун­
ки бунча туяси йу|ршгини айтди. Мен: «Туянг булмаса, урни-
га от бер - улар сенда куп-ку!» - дедим.
- Бу отлар меники эмас, жамоаники, - деди у.
- Унда жамоанг билан гаплаш, молинг азизми жонинг! -
дедим мен з^ам буш келмай.
Голтонинг буйсунишдан бопща чораси ^олмаган эди.
Аммо мен уни з^ам, удлини з^ам озод ^ила олмас эдим. Шу­
нинг учун чулда юрган кавмдошларидан бирини топиб ке­
либ, уни элчи и;илиб жунатдим. Унга Голто нималарни та-
йинлаган булса, мен яна-да кескинро^ ^илиб тайинладим:
- Бориб айт, - дедим унга. - Агар белгиланган муддатда
6000 та к;уй ва бадал сифатида 900 та от олиб келинмас экан,
Жавдат билан унинг угли к;атл эттирилади.
Худди кутганимдек, айтилган муддатда куйлар суруви ва
отлар уюрини олиб келишди. Аммо мен Голто ва унинг
углини дарз^ол озод ^илмадим. Чунки улар озод этилса цавм-
ни оёеда тургазиб бизга з^амла ^илиши мумкин эди. Шу­
нинг учун токи Самар^анддан чопар келиб юборилган цуй
ва отлар манзилга етди, демагунча уларни гаровда тутиб
турдим. Хабар келгач эса, Самарцандга молларни олиб кет-
ган юз нафар аскарлардан ажралиб, мен билан долган юзта
навкарим билан уй томон от чоптирдик.
Самарцандга цараб от суриб борар эканмиз, цора-хитой
цабиласи чегараларидан чшдеач, отларимизни бир оз секин-
латдик. Йулимизда куплаб утовлар учраб турарди. Мана
шундай цора уйлардан бирининг ёнидан утаётганимизда уй-
дан югуриб чиедан ёшгина бир цизга кузим тушди. Унинг
чиройига мафтун булиб цолдим. У ^ам мендан кузини узмас-
ди. Бир неча бор унга томон угирилиб царадим. У ^ам мени
ниго^лари билан таъциб этарди. У жойдан узо1угашиб, циз
куринмай цолди. Бас энди унутаман деб уйлагандим. Адаш-
ган эканман, унинг мафгункор кузлари мени таъциб этишда
давом этди. Бу ^ол менга ёцмади: мен узимни жуда мардона-
вор жангчи деб билардим, аслида-чи, бир цизнинг чиройи
олдида бушашиб утирибман. Узимдан-узим ижиргандим.
1^илични олиб, бир нотаниш цизнинг царашларига дош бера
олмаган юрагимни нимта-нимта цилиб ташлагим келди. Ахир
мен уни куриб, гузаллигидан бир оз ба^раманд булган чо-
гимда унга тамоман богоаниб цоламан, деб уйламаган эдим.
Аксинча, бу шунчаки уткинчи бир туйгу деган цатъий царор-
да эдим. Шу асно Шамсиддин Мухаммад Шерозийнинг* 1^уй-
идаги сатрлари ёдимга келди: «Шу и;ора кузларга чалинган иш-
цим юрагимни асло тарк этмас, зотан осмонпилг йуриги шу:
%еч нима уз-узидан содир булмас...»
Самарцандга келибоц Амир Яхмак ^узурига бордим.
Унинг хизматимдан рози эканлиги менга цилган муносаба-
тидан яедол англашилиб турар эди: «Эй Темур, - деди у
^аяжонини яшира олмай, - сен цилган иш ^ар цандай мана-
ман деган эркакнинг цулидан келмайди». У шу сузларни деб
хизматларим эвазига юзта отни инъом этди.

*Темурбек уз эсдаликларида ^офизни, яъни т а н и ^ и форс шо-


ирини тилга олганида Шамсиддин Шерозий деб тулиц номи билан
атайди. Одатда уни ^офиз деб аташади. Амир Темур узи ^ам Э^офиз
булгани туфайли уни бош^алар каби аташдан тийилган булса ке-
рак.
Гарчи Амир Яхмакнинг мендан кунгли туц булса ^ам,
узим-узимдан рози эмас эдим. Чунки хотирамга урнашиб
долган уша цора-хитойлик цизнинг сиймоси хаёлимни ба-
тамом банд цилиб олган эди. Бундан цутулмасам булмайди.
Шу сабабли, ота-онамни куриб келиш ба^онасида Амир Ях-
макдан таътил сурадим. У жон-жон деб рози булди. Мен
Кешда азиз устозим Абдулла К[утб билан учрашиш иштиё-
цида эдим. Унга ^аётимда руй берган воцеани сузлаб бер-
гим, ундан бундан бу ёгига цандай йул тутишим лозимлиги
^ацида масла^ат олишга ошицмоцда эдим.
Устоз Абдулла 1^утб мени куриб бе^ад цувонди: «Бара-
калла, кузга куринган мардона йигит бупсан!» - деди у. Мен
дедим: «Эй азиз устоз, сиртдан Караганда шундай, аммо сиз
айтган мана шу мардона йигит, ботинан ожизгина бир бола
эканини фош цилиб цуйди. Шуни сизга айтгани келдим.
Баъзан шунчалик паст кетишдан кура жонимга цасд цил-
самми, деб уйлаб цоламан».
Абдулла 1^утб хушёр тортди, сунг: «Агар уз жонингга цасд
цилмоцчи булсанг - сабаби нима?» - деб саволга тутди. Мен
кунглимни ром этган циз воцеасини сузлаб бердим. Устозим
енгил тортди: «Упшм, - деди у ме^рибонлик билан, - сени
^аяжонга солган бу туйгу - Алло^дан! У ^ар бир балогатга
тулган йигит-цизнинг цалбига шу туйгуни солади. Токи улар
шу туйгу воситасида бир-бирларини топсинлар, нико^ воси-
тасида цовушсинлар - натижада Алло^ шу йул билан банда-
ларинингсонини оширади. Ахир ^аётнинг бардавомлиги ^ам
шундан-ку! Башарти, цалбингда э^тирос жуш ура бошлабди-
ми, бу табиий, уйланишинг керак. Бу ^ а ^ а отангни хабар-
дор цил - эшитиб бошлари осмонга етади!»
Мен бу ^а!ущ отамга гапира олмаслигимни айтгач, у:
«Бупти, сен гапирмай цуя цол, мен узим отангнинг ^узурига
бориб гаплашаман!» - деди.*

* АмирТемурнингзавжалари куп булган. Лекин хотинлари ораси-


да биринчи ва каттаси мана шу 1{ора-хитойлик циз булган. У Темур-
нинг фарзанди Жа^онгир Мирзонинг онасидир. Шунингдек, Шо^-
рухнинг онаси Дилшод OFa, Мироншо^нинг онаси Манглибек хотун,
Умар шайхнинг онаси Туман хотун булган.
Мен rçopa-хитойлик шу цизга уйланганимдан cÿHr анча-
йин босилдим, тинчландим. Безовта ру^им таскин топди.
Ва мен ^еч нарсадан тортинмай, яна Яхмак хизматига кет-
дим.

Вам также может понравиться