Вы находитесь на странице: 1из 324

и

'4L

Энг цадимги
^икмашлар

ТОШКЕНТ
«O‘ZBEKISTON»
2018
УУК 398.2(100X089.3)
КБК 82.3(0)я48
Э62

Тузувч илар:
Абдулла Раимов, Нилуфар Раимова

Такризчилар:
Сафарбой Рузимбоев - филология фанлари доктори, профессор;
Кудрат Машарипов - тарих фанлари номзоди, доцент

Кулингиздаги ушбу китобга инсоният цивилизациясининг энг кадимги


давлатларида милоддан аввалги даврларда яшаган халкдар ва мутафаккир-
ларнинг хикматли сузлари жамланган. Тупланган бу хикматлар бундан 2000
йилдан 5000 йилгача бурун айтиб кетилган булса-да, улар бугунги кун-
гача уз ахамияти хамда мохиятини йукотган эмас ва бу хикматли сузлар
хает чоррахаларида турган куплаб кишиларга тугри йулни курсата олади
деб уйлаймиз. XIX асрда яшаган атокли инглиз ёзувчиси Самуэль Смайле
айтганидай: «Икки минг йил бурун ёзилган китоб хам киши хаётини
узгартиришга кодир».
Кенг китобхонлар оммасига мулжаллаб чицарилган ушбу туплам сизга
маъкул булади деб умид киламиз.

© А. Раимов, 2018
ISBN 978-9943-25-654-5 © «O‘ZBEKISTON» НМИУ, 2018

-Я(см
Ушбу китобнинг структураси тугрисида
кискача маълумот

Тупламда, бирор давлатда яшаб утган халкларнинг ва машхур кишилар-


нинг хикматли сузларини келтиришдан олдин шу мамлакат тарихига оид
кискача маълумотларни хам ёритишга харакат килдик. Максадимиз, урта
мактаб ва олийгохда урганилган тарихга оид билимларимизни эсга солиш-
гина эмас, балки хикматли сузлар пайдо булишига сабаб булган омилларни
тарихдан излаш ва, энг мухими, ёш китобхонларнинг интеллектини оши-
ришга кумаклашишдан иборат.
Китобда бирор мамлакат халкига тегишли булган хикматлар шу мам­
лакат тарихининг кадимийлигига кура, хикматли суз муаллифлари, яшаган
йилларининг кетма-кетлиги буйича сахифаларга жойлаштирилди. Шунинг-
дек, муайян халкка ёки алохида мутафаккирларга тегишли хикматлар эса,
хар бир хикмат биринчи сузининг биринчи харфи буйича алфавит тартибида
берилди.
ШУМЕР ВА АККАД ХИКМАТЛАРИ

Шумер ва Аккад давлатлари тарихи тугрисида


ни скача маълумотлар

Якин Шаркдаги Тигр (Дажла) ва Евфрат (Фрот) дарёларининг оралигидаги


Месопотамия худудининг табиий шароити бу ерда милоддан аввалги VI1I-V
минг йиллардаёк одамларнинг манзиллари пайдо булишига имкон берган.
Шундай булса хам шахар-давлатлар милоддан аввалги IV минг йилликка ке-
либгина шакллана бошлаган.
Дунёдаги энг кадимги давлат, Месопотамиянинг жанубида (хозирги
Ирок давлатининг жанубида) милоддан аввалги IV минг йилликнинг охи-
рида пайдо булган Шумерлар давлати хисобланади. Бу ерларга шумерлар
каердан келганлиги тугрисида хозиргача аник маълумот йук. Ривоятларга
кура, улар шаркдан ёки жанубий шаркдан келишган эмиш, уларнинг кадимги
манзили икки дарё оралигининг жанубий шахри - Эриду, хозирги Абу-
Шахрайн шахри урнидаги худуд хисобланар экан. Шумерлар афсоналарига
кура, инсониятнинг ватани Форс курфазидаги Дильмун ороли хисобланар
экан, бу орол хозир Бахрайн давлати жойлашган Бахрайн ороли деб ном-
ланади. Х,аки катан хам дунё олимларининг кейинги тадкикотлари давомида
бу ерда жуда кадим замонларда яшаган одамлар манзилларининг излари
топилган. Шумерлар ёзишни билган илк цивилизациядир. Милоддан аввал­
ги IV минг йилликнинг охири III минг йилликнинг бошида шумерлар ёзув-
ни кашф килганлар. Улар харфлари понага ухшаш - миххатлар ёрдамида
лойдан ясалган тахтачаларга ёзганлар. Хозирги давр олимлари миххатлар-
ни укишни урганишганидан кейин кадимги Месопотамиянинг тарихи
хакида жуда кимматли манбаларга эга булдилар.
Шумерлар, асосан, дехкончилик билан шугулланганлар. Месопотамия
пасттекислиги дунёнинг дехкончилик билан шугулланилган илк худуди
хисобланади. Одамлар бу ерда бундан олти минг йил бурун сунъий сугориш
системаларини куриб фойдаланишни билишган, галла, сабзавот ва мева

4
етиштиришган, купгина ёввойи усимликларни маданийлаштиришган. Шу-
мерликлар дунёда биринчи булиб гилдиракларни ихтиро килганлар, омоч-
ларни ясашни билганлар, рудадан металл ажрата олганлар ва улардан фойда-
ланганлар. Улар чукур астрономии илмларга хам эта булганлар, Дунёдаги энг
кадимги адабиёт хам шумер адабиёти хисобланиб, у шумерлар улкасининг -
Месопотамияда жойлашган худуд халкдарининг адабиёти булган. Бизгача
етиб келган энг кадимги кахрамонлик эпоси «Гильгамеш хакидаги достон»
хисобланади, у милоддан аввалги XXVI асрда Шумер давлатининг пойтах-
ти Урукда яшаган афсунгар Синликеуннинна томонидан ёзилган. Бундан
ташкари, «Атрахасис хакидаги достон» деб номланган кахрамонлик эпо­
си хам мавжуд булиб, бунда етти кеча-кундуз тинимсиз ёккан ёмгир ва
бурон натижасида дунёни сув босгани ва Атрахасис одамлару хайвонларни
сув тошкинидан куткаргани тугрисида хикоя килинган. Милоддан аввалги
тахминан III минг йилликнинг бошларида Месопотамиянинг урта кисмига
Арабистон яриморолидан шаркий семит кабилалари - аккадларнинг аждод-
лари кучиб келишган. Вакт утиши билан улар шумерларнинг ривоятларини,
хаёт тарзларини кабул килишган, ёзувини урганишиб, узларининг тилларига
мослаб олишган. Месопотамияда яшаб келаётан уруг-кабилалар уртасида
доимо бошкалар устидан хукмронлик килиш учун шиддатли урушлар булиб
турган. Семитлар хукмдори Шаррумкен (Саргон I) (милоддан аввалги
2369-2314 йиллар) Месопотамиядаги кичик шахар-давлатларни, хусусан
Киш, Сиппар, Эшнунна, Бобил, Куту ва Шумерлар давлатини босиб олган,
бунинг натижасида шу давр давлатчилигининг намунаси хисобланган Шу-
мер-Аккад давлати вужудга келган.
Саргон I асос солган династия Аккадга 140 йилга якин, тахминан ми­
лоддан аввалги 2200 йилларгача хукмронлик килган, кейин шаркдан Загр
тогларида яшовчи гутийлар кабиласи Месопотамияга бостириб кириб, бутун
мамлакатни вайрон килган ва уни уз хокимиятига буйсундирган.
Аккад давлати нисбатан киска давр давомида мавжуд булган булса
хам, унинг шухрати ва у тугридаги хотира куп асрлар мобайнида сакланиб
келмокда.
Гутийлар хукмронлиги 125 йил мобайнида, милоддан аввалги XXII аср-
нинг охиригача давом этади. Ундан кейин Шумер давлати кайта тикланган.
Кадимий Урук ва Ур шахарларининг халки боскинчиларни агдариб таш-
лаб, Шумерни кудратли давлатга айлантиришади ва унинг энг гуллаган дав-
ри Урнинг учинчи династияси даврига, милоддан аввалги 2112-1997 йиллар-
га тугри келади.
Аммо Ур хукмронлиги х.ам узок яшамаган. Гарбдан чулда яшовчи
кучманчи аморий кабилалари, шаркдан Элам давлати Месопотамиянинг
серхосил улкаларига ва бой шахарларига тез-тез килиб турган хужумларига
карши курашавериб, Ур подшолиги ожизлашиб колган, бунинг натижаси-
да, Ур кушинлари милоддан аввалги 2007 Йили Аморий ва Элам давлатла-
рининг уларга карши бирлашган кушинлари томонидан тор-мор килинган.
Шумер давлати ана шундай килиб барбод булган.
Истилочилар босиб олинган Месопотамияни тотувлик йули билан узаро
булишиб ололмаганлар. Бутун Месопотамияга эгалик килиш учун злам ва
аморий кабилаларининг узаро хукмронлик учун кураши бошланиб кетган.
Кураш аморий подшохларининг галабаси билан якунланиб, улар кейинча-
лик бутун Месопотамиянинг иктисодий, сиёсий ва маданий маркази булиб
коладиган Бобил шахрини узларига пойтахт килишган.
Куйида Шумер-Аккад хикматларидан намуналар келтирилган.

Шумер - Аккад хикматлари

Агар эхтиёткор булсанг - Тангри сен билан.

Агар химоя ожиз булса, душманни калъа дарвозасидан кайтариб


булмайди.

Бахтин топсанг - кахр йуколади.

Дустлик вакдинча - куллик абадий.

Ёмонлик килма, куркувда юрмайсан.

Кучли ва калондимог узаро чикиша олишмайди.

Нафратни калб эмас, суз пайдо килади.

Олдин алдаб кейин тугрисини гапирсанг, уни хам алдов хисоблашади.

Омадинг келди - ясандинг.

Подшох сахий булса, сарой аъёнлари доимо хизматга шай.

Сардорсиз сипох - ер хайдовчисиз дала.

Този курикчи эмас.


Уятни хис килган, бурчни хис килади.
Худди тог эчкисидай - узидан узи мамнун.
Чупон дехкон булишга интилмаслиги керак.
Эгаси сийлаганни - ити копмайди.
Эркалатилган ит кучукка айланади.
Яхши кийинганни, яхши кутиб олишади.
Кашшокнинг нони булганида тузи булмайди, тузи булганида нони
булмайди.
Кудук куримаса - чанкокка чидаса булади.
Хукиз асраган гунгнинг сассигига хам чидаши лозим.
ЦАДИМГИ МИСР ХИКМАТЛАРИ
Миер тарихи тугрисида кискача маълумотлар
Африка китъасининг шимоли-шаркида, жанубдан шимолга томон окиб
утадиган, дунёдаги энг узун дарёлардан бири (узунлиги 6850 км ортик) Нил
дарёси киргокларидаги тор водий ва дарёнинг Урта Ер денгизига куйилиш
жойидаги купдан-куп тармокларга булинган дельтаси худуди кадимдан
Миер деб номланган. Нил водийсининг кенглиги 20 км дан 50 км гача
булиб, биринчи бусагагача (дарёда сув окимининг баланд сатхдан паст
сатхга утадиган кисми булиб, Нилда 6 та бусага мавжуд булган) эгалла-
ган 700 км узунликдаги жанубий кисми Юкори Миер ва дельта кисми Куйи
Миер деб юритилган.
Миер Сувайш буйини оркали Африка ва Олд Осиёни боглайдиган йул
буйида жойлашганлиги, Нил дарёси оркали тропик Африка ва Урта Ер
денгизига чикиладиган сув йулига эгалиги, Нилнинг куриган узанидан
узлаштирилган йул оркали Кизил денгизга чикиб. у ердан Синай ярим оро-
ли ва Арабистонга, Боб-ал-Мандаб бугози оркали Пунт давлатигача кемада
бориш имконияти булган унгай географик худудда жойлашганлиги, унинг
тез ривожланишига сабаб булган. Нил водийсида дастлабки утрок ахоли
милоддан аввалги VI минг йилликнинг охирларида пайдо булган. Булар
Сахройи Кабир, Ливия даштларидан, хозирги Эфиопия худудларидан кел-
ган кабилалар булиб, улардан вакт утиши давомида Миер халки шаклланган.
Мисрда дастлаб пайдо булган кичик давлатлар номлар деб аталган. Улар
кичик шахарчалар ёки кишлокдар худудларини эгаллашган. Юкори Миер
худудида 22 та ном, Куйи Миер худудида 20 та ном булган. Милоддан ав­
валги IV минг йилликнинг охирига бориб улар бирлашиб, Юкори Миер дав-
латини ва Куйи Миер давлатини ташкил килган. Юкори Миер давлатининг
пойтахти Небут (Умбос, Энхаб, Нехен) булиб, унинг подшохи ок рангдаги
тож кийган, Куйи Миер давлатининг пойтахти Бахдед (Буто, Даманхур)
булиб, унинг подшохи кизил рангдаги тож кийган. Бу иккита Миер дав-
лати маълум давргача алохида-алохида фаолият юритган булсалар хам,
улар уртасида бир-бировларининг худудларини босиб олиш максадида шид-

8
датли жанглар булиб турган. Шундай бир жангдан кейин, милоддан аввалги
XXXI асрда Юкори Миер давлати Куйи Миер давлатини узига кушиб олган
ва Юкори Миер давлатининг подшохи Мина (Нармер, Менее) бирлашган
Миернинг биринчи подшохи - фиръавни булган. Миерда фиръавнлар олий
худо Осириснинг ердаги тимсоли деб хисобланган.
Тарихий даврнинг Миер фиръавнлари шажараларида фиръавн Ми-
нанинг номи биринчи булиб ёзилган. У Миернинг I династияси асосчи-
си хам хисобланади. Мина дельтадан водийга чикадиган ерда узининг
истехкомга айлантирилган пойтахтини курган ва бу пойтахтга «Ок де-
вор» деб ном берган, кейинчалик бу ерда Кадимги подшохдикнинг
пойтахти булган Мемфис шахри вужудга келган. Кадимги Шарк дав-
латларининг тарихи хронологиясини белгилаш кийин булгани каби,
кадимги Миер тарихининг хронологиясини белгилаш хам кийиндир.
Бу кийинчилик кадимги Шаркда аник йил хисоби системасининг
булмаганлигидан келиб чиккан. Миерда йил хисоби хар бир фиръавн динас -
тиясининг хукмронлик килган йилларига караб олиб борилган ва фиръ­
авн династияси кулаб, урнига янги династия тахтга утирса, йил хисоби хам
янгидан бошланган. Милоддан аввалги IV аернинг иккинчи ярми - III аср­
да яшаган Миер тарихчиси Манефон, Кадимги Миер давлатининг тарихини
фиръавнларнинг 30 та династияси хукмронлиги даврига булиб урганиш так-
лифини берган. Бу Миер подшохларининг, улар подшохдик килган йиллари-
ни тахминан аниклаб, руйхатларини белгилаб чикишга имкон берган ва бу
даврлар куйидагича булган:
Илк подшохдик даври (1-11 династиялар) - милоддан аввалги 3000-
2778 йиллар
(I династияда 8 та подшох хукмронлик килган)
(II династияда 9 та подшох хукмронлик килган)
Кадимги подшохдик даври (Ш-VI династиялар) - мил. авв. 2778-
2263 йиллар
(III династияда 5 та подшох хукмронлик килган)
(IV династияда 6 та подшох хукмронлик килган)
(V династияда 9 та подшох хукмронлик килган)
(VI династияда куп подшохлар хукмронлик килган)
Биринчи утиш даври (VII-X династиялар) - мил. авв. 2263-2070 йил­
лар
(VII династияда куп подшохлар хукмронлик килган)
(VIII династияда куп подшохлар хукмронлик килган)
(IX династияда куп подшохлар хукмронлик килган)

9
(X династияда куп подшохдар хукмронлик килган)
Урта подшохлик даври (XI-XII династиялар) - мил. авв. 2070-1785
йиллар
(XI династияда 3 та подшох хукмронлик килган)
(XII династияда 8 та подшох хукмронлик килган)
Иккинчи утиш даври (XIII-XVII династиялар) - мил. авв. 1785-1580
йиллар
(XIII династияда 70 та подшох хукмронлик килган)
(XIV династияда куп подшохдар хукмронлик килган)
(XV династияда куп подшохдар хукмронлик килган)
(XVI династияда куп подшохдар хукмронлик килган)
(XVII династияда 16 та подшох хукмронлик килган)
Янги подшохлик даври (XVIII-XX династиялар) - мил. авв. 1580-
1075 йиллар
(XVIII династияда 10 та подшох хукмронлик килган)
(XIX династияда 7 та подшох хукмронлик килган)
(XX династияда 10 та подшох хукмронлик килган)
Учинчи утиш даври (XXI-XXVI династиялар) - мил. авв. 1075-656
йиллар
(XXI династияда 7 та подшох хукмронлик килган)
(XXII династияда 10 та подшох хукмронлик килган)
(XXIII династияда 10 та подшох хукмронлик килган)
(XXIV династияда куп подшохдар хукмронлик килган)
(XXV династияда 5 та подшох хукмронлик килган)
(XXVI династияда 7 та подшох хукмронлик килган)
Охирги подшохлик даври (XXVII-XXX династиялар) - мил. авв.
656-332 йиллар
(XXVIII династияда куп подшохдар хукмронлик килган)
(XXIX династияда 4 та подшох хукмронлик килган)
(XXX династияда 3 та подшох хукмронлик килган)
Миер давлати, милоддан аввалги 343 йилда иккинчи марта форс под-
шохдиги таркибига кирган, 332 йилда эса батамом Александр Македонский
империясига кушиб олинган.
Фиръавнлар династиясининг хукмронлик йиллари бошка манбаларда
юкорида курсатилган йиллардан озрок фарк килиши мумкин. Мисрнинг III
династиядан бурунги давридан жуда оз ёзма ёдгорликлар сакланиб колган.
Энг кадимги кулдорлик жамиятининг ва мустабид давлатнинг келиб чикиш
замони булган ана шу даврни тарихчилар архаик давр дейишади. Архаик
даврда кадимги Мисрда уругчилик тузуми емирилиб, кулдорлик тузуми
хамда деспотик давлат ташкил топиб бордики, бу ход инсоният тарихида-

10
ги энг катта узгаришлардан биридир. Бу даврнинг охирида синфий жамият
ва тепасида кулдорлар аристократияси турган энг кадимги давлат вужудга
келади. III - VI династияларнинг фиръавнлари подшохдик килган замонни
уз ичига олган Кадимги подшохдик даври Мисрда биринчи марказлашган ва
кучли кулдорлик давлатининг тузилиш даври булди. Бу даврда хукмронлик
килган фиръавнлар купрок кулларни кулга киритиш ва металл рудаларигабой
кушни худудларни истило килиш максадида Синай яримороли ва Шимолий
Нубияни босиб олиш учун муттасил кураш олиб борганлар. Бу давр Миер
давлатида ишлаб чикариш, маданият, харбий-сиёсий кудратининг хийла гул-
лаб-яшнаган, дехкончиликнинг асоси булган сугориш системасини тако-
миллаштириш хамда кенгайтиришга катта эътибор килинганлиги натижа-
сида дехкончилик ва чорвачилик махсулотларини етиштириш купайган.
Шунингдек, бу даврда тош киркиш ва тошдан буюмлар ясаш мамлакат-
нинг хужалик хаётида гоят катта ахамиятга эга булган. У замонда бу иш гоят
юксалган ва техникаси жуда мукаммаллаштирилган. Миер тоштарошлари,
айникса, бинокорликда катта ютукдарга эришганлар. Шу даврда «Дунёнинг
етти муъжиза»сидан бири - Миер пирамидалари хам курила бошланган.
Уларнинг энг кадимгиси фиръавн Жосернинг (мил.авв. 2775-2756 йилларда
хукмронлик килган) архитектор Имхотеп томонидан погона-погона килиб
курилган пирамидаси хисобланади. Медума пирамидаси якинида тошдан
курилган энг кадимги ибодатхона хам III династия даврида кутарилган. Шу
вактдан бошлаб бутун Мисрда тош архитектураси кенг таркала бошлаган.
Фиръавнларнинг катта-катта макбаралари (пирамидалари) ва бу макбаралар
ёнида курилган ибодатхоналар бинокорлик техникасининг ривожланган-
лиги тугрисида аник тасаввур беради. Бу пирамида ва ибодатхоналарни
куришда катта-катта харсанглар ишлатилган. Масалан IV династия фиръавн-
ларидан Хуфу (Хеопс) (мил.авв. 2695-2672 йиллар) пирамидаси подшох
макбараларининг энг катталаридан бири булиб, баландлиги 146,6 метр,
огирлиги 7 миллион тоннага етган.
Йигирма йил давомида куриб битказилган бу пирамида асоси, хартомо-
нининг узунлиги 233 метр булган туртбурчак шаклида булиб, унга хар бири-
нинг огирлиги 2,5 тоннадан 15 тоннагача булган 203 кават килиб ёткизилган
2 миллион 300 минг дона йирик тош плиталари ишлатилган. Тош плиталар
шу кадар бежирим киркилган ва терилганки, бунга хатто хозирги замон
архитекторлари хам хайратда коладилар. IV династиядан булган фиръавн
Хафра (Хефрен)нинг (мил.авв. 2664-2608 йиллар) макбара ибодатхонасига
ишлатилган плиталарнинг узунликлари 5,45 м ва хар бирининг огирлиги
42 тонна булган. Бугунги кундагидай машина-механизмлар билан хам
Кадимги Мисрда бажарилган ишларни такрорлаш анча мушкул буларди.

11
Кадимги Мисрнинг ута ривожланганлигини факат буларгина эмас, бу-
гунги кундалик хаётимизда фойдаланилаётган купгина буюмлар ва амаллар
инсоният цивилизациясининг бешиги хисобланган Мисрда бундан 3000-
5000 йил бурун ишлаб ёки уйлаб чикарилганлиги хам тасдиклайди:
- кулф ва унинг калити, тиш пастаси ва чуткаси, совун, парик, тарок,
кайчи, дезодорант, аёлларнинг пошнаси баланд пойафзали Мисрда ихтиро
килинган;
- ёзиш учун когоз ва сиёхдан илк марта Мисрда фойдаланганлар. Бу
ерда папирус (тропик худудларда усадиган камишсимон усимлик)дан когоз
тайёрлашни милоддан 4000 йил олдин билганлар;
- чинни, фаянс, цемент, шиша Мисрда яратилган;
- косметикадан фойдаланишни илк бор Мисрда билганлар;
- бир йилни 12 кисмга, 365 суткага, бир суткани 24 соатга булишни илк
бор мисрликлар куллашган;
- кадимги Миер ахолиси дунёда биринчи булиб алока воситаси сифати-
да каптарлардан фойдаланишни билганлар;
- дунёдаги илк васиятномани Миер фиръавни Х,афра (Хефрен)нинг ми­
лоддан аввалги 2601 йилда вафот этган угли ёзиб колдирган;
- кадимги Мисрда, айникса, табобат кучли ривожланган. Мисрликлар
антибиотиклардан фойдаланишни билганлар. Юкумли касалликларни да-
волашда антибиотик сифатида могордан фойдаланишган. Кейинчалик биз-
нинг давримизда XX аернинг урталарига келибгина могордан хамма била-
диган пенициллин олинган ва у хозир беморларни даволашда кенг кулланиб
келинмокда;
- миерлик табиблар, улган кишиларнинг жасадларини узок вакт сакдаш
учун мумиёлашни билганлар, улар, шунингдек, пластик операцияларни ба-
жаришни, юракнинг уришига караб киши касалликларини аниклашни, ки-
шининг ички органларини операция килиш оркали даволашни, киши ор-
ганларини, шу жумладан кул ва оёкни бошка танага кучиришни билганлар
(шундай холатлар мумиёланган жасадларни урганишда учраган);
- улар кучирилган органларнинг тезда битиб кетишига ёрдам берадиган
воситаларни тайёрлашни билишган.
Кадимги мисрликлар турмуш ва хужалик фаолиятидаги турли
вокеаларни кайд килиш учун, алохида куринишдаги мураккаб ёзув система-
сидан фойдаланганлар. Бундай ёзув милоддан аввалги IV минг йилликнинг
охирида пайдо булиб, Мисрнинг У рта подшолик даврида тула шаклланган.
Унинг асоси расмли ёзув - пиктография хисобланиб, унда хар бир суз ёки
тушунча шунга мос расмлар билан ифодаланган. Кейинрок Мисрда белги-
ёзувлар - иероглифлардан фойдаланганлар, бундай Мисрёзувлари бугунги
12
кунда иероглифика деб аталади. Милоддан аввалги II минг йилликка келиб
Миер ёзувидаги иероглифлар сони бир неча мингта булса хам улардан асосан
700 тачасидан фойдаланилган. Ёзув материали сифатида тош (ибодатхона,
макбара деворлари, ёдгорликлар ва х.к.) ёгоч, тери ва папируслар ишлатил-
ган. Кейинчалик, милодий III аерга келиб Миер ёзуви такомиллашиб, улар­
дан 24 та ундош товушларни билдирадиган оддий белгилар пайдо булган ва
булар дастлабки алифбо белгилари эдилар.

Кадимги Миер хикматлари

Аввал уз устингдан галаба кил, ундан кейин - душманларинг устидан.


Хукмини узига утказа олмаган, узгаларга кандай утказади?

Агар ёмонликка карши курашадиганнинг узи ёмон булса, унда ёмонлик-


ни ким йукотади?

Бировнинг аёли олдида кур булган, бировнинг бойлигини кувишда шол


булган, якинлари тугрисида гийбат эшитганда лол булган киши буюкдир.

Бирор муаммони одилона ечиш ёлгонни кучеизлантиради, хакикатни


карор топтиради, яхшиликни урнатиб, ёмонликни шундай йукотадики,
худди овкат очликни йукотганидай, кийим танани ёпганидай, осмон
дахшатли чакмокдан кейин ёришганидай, куёш оловдек совуккотганларни
киздирганидай, олов хом нарсани пиширганидай, сув чанкокни босганидай.

Бирор нима уз-узидан чиройли ёки хунук буладими? Кишига нима ёкса,
шу нарса унинг учун чиройли.

Бу дунёга саёхат узок давом киладими? Вакт худди бир тушдай тезда
утади-кетади, оркангиздан факат «Хуш келдингиз!» деб колишади холос.
Давлатнинг тинчлиги - одилликда.

Дудукни гапдон килолмайсан, дангасани гайратлига, билимсизни дониш-


мадга, нодонни окилга айлантира олмайсан.

Дустни саклаш учун, кечиришни хам билиш лозим.

Ёмонликни тузатмасанг, у купаяди.


Жахди тез хакикатни хеч качон била олмайди.

Жуда узокни курадиган кишининг калби нотинч булади. Хеч нимага ол-
диндан гам чекма ва хеч нимага содир булмасидан бурун кувонма.

13
Зумрад тош орасида яширинганидай, акдли сузни хам оддий одамлардан
эшитасан.

Инсон ишлаши лозим - бекорчилик унга яхшилик келтирмайди.

Ким тузок куйса, унга узи илинади, ким чох казиса унга узи кулайди, ким
киличини кайраса, унинг узи киличдан улади.

Ким улдирса, узи хам улдирилади. Ким улдиришга буйрук берса, узи
хам буйрук билан улдирилади.

Кишига, унинг бошкаларга киладиган муносабатига караб муомала кил.

Кишининг тили уни кутказса хам, сузлари юзини шувут килиши мумкин.

Кишининг кадри улганидан кейин билинади.


Овкатнинг таъмини уни еяётган билади, жавоб беришни суралаётган би-
лади, тушни факат ухлаётган куради.

Очкузлик - туби йук жарлик.

Очкузни пул билан енг, гурурлини - ёлвориш билан, нодонни - хушомад


билан, окилни - хакикат билан.

Окил уз фикри буйича бахо беради, нодон эса узгаларнинг гапига ишо-
нади.

Пешонангга нима ёзилган булса, шу содир булади. Содир булиши


мукаррар буладиганни тухтатиб булмайди, инсоннинг вазифаси - такдирга
тан бериш.

Тана дарбадарликдан карийди, тош - сув окимидан, калб - ёмон суздан.

То киши хаётда бахтли яшар экан, узининг шафкатсиз улимга дуч кели-
шини эсидан чикаради. Киши хар кадамда улимни эслатадиган нарсаларга
дуч келса хам, у узини хеч качон улмайди деб уйлайди

Тошни тепага куп кийинчилик билан чикарамиз, пастга эса бирпасда узи
тушади - яхши обруга кийинчилик билан эришамиз, ёмон ном чикариш эса
жуда осон.

Хато улчайдиган тарозидан, калбаки тошдан ёки алдамчига айланган


халол кишидан ёмони борми?

14
Шикоят килувчи киши канчалик бахтсиз! Бахтсизларнинг такдирига
арзгуй булиш ёзилган.

Эртанги кун келмагунча унга умид килма, чунки хдли бугун нималар со-
дир булишини хеч ким билмайди.

Яхши килик хатто душманингда булса хам унга таклид кил, ёмон килик
отангда булса хам уни узингга кабул килма.

Уз умидларининг кули булган - хамма кишиларнинг кули, уз умидлари-


нинг хукмдори булган - бутун дунёнинг хукмдори.

Узгаларнинг гапини эшитиш фойдали.

Узингни билимдонман деб керилаверма! Якка узим хамма нарсадан ха-


бардорман деб хисоблама! Факат донишмандлардангина эмас - бехабарлар-
дан хам маслахат ол.

Кахрни мулойимлик билан енг, ёмонликни - яхшилик билан, зикналикни


- сахийлик билан, ёлгонни - хакикат билан.

Кахрини, худди илон пустини ташлаганидай ташлай оладиган киши


хакикий инсондир.

Гаразли киши нима исташини унинг узи хам билмайди ва хар ишнинг
якунида уни ягона учратадигани - муваффакиятсизлик булади.

Х,атто нодоннинг акли хам хакикатни тан олади.

Хакикат эртами ёки кечми барибир руёбга чикади, ёлгоннинг эса кули
кукка совурилади.

Хакикий буюк киши очкуз булмайди.


БОБИЛ ВА ОССУРИЯ ХИКМАТЛАРИ

Бобил ва Оссурия давлатлари тарихи тугрисида


кискача маълумотлар
Бобил (Вавилон, аккад тилида babilani - «Худонинг дарвозаси» маъно-
сини беради) - Месопотамиянинг уртасида - Тигр ва Евфрат дарёлари бир-
бирига якинлашиб келган ерда жойлашган булиб, у Кичик Осиё ва Кавказ-
ортидан Форс култигига караб ва Сурия киргокларидан Эрон ясси текисли-
гига караб кетган мухим савдо йуллари туташган ерда булганлигидан гоят
кудратли бир давлат пойтахти, Олд Осиёнинг энг катта савдо, сиёсий ва ма-
даний марказита айланган. Бобил деярли икки минг йил давомида узининг
бу ахамиятини сакдаб турган. Бобилнинг бундай ахамиятга эга булишига
унинг кулай географик урни ёрдам берган.
Милоддан аввалги III минг йилликнинг охирларида аморийларнинг
кучманчи семит кабилалари ва злам кабилалари биргаликда Аккад дав-
латига карши урушда голиб булганларидан кейин, улар уртасида Месо-
потамияга хукмронлик килиш учун бошланган курашда аморийлар подшо-
лиги голиб чиккан ва улар Бобил шахри атрофида Бобил давлатини барпо
килганлар. Бобил подшохдигини милоддан аввалги 1894—1595 йилларда
аморийлар династияси бошкарган.
Бобил-Аморий подшохлиги милоддан аввалги 1792-1750 йилларда
подшох Хаммурапи даврида айникса гуллаган. Хаммурапи бутун Месопо-
тамияни уз кул остида бирлаштириб, йирик ва кучли давлат тузган. Бу давр-
да кишлок хужалиги, чор-вачилик, хунармандчилик, савдо-сотик, илм-фан,
санъат ва маданият ривожланган, ерларни сунъий сугориш тармокдари кен-
гайган, курилиш ишлари усган. Бобил шахри эса дунёдаги илк мегаполисга-
ахолиси куп миллионли булган шахарга айланган.
Хаммурапи улганидан кейин Бобил подшохлиги хукмдори булган Хам-
мурапининг ворислари унинг ишларини лозим даражада давом эттира олма-
ганлар, бунинг устига сиёсат майдонида янги хавфлар пайдо була бошлаган.
Милоддан аввалги тахминан 1740 йилда Тигр дарёсининг шарк томони-
даги тогларда яшовчи касситлар, кейинрок хеттлар Бобилга бостириб кир-
16
ганлар, натижада, Месопотамия худудида бир канча майда подшохликлар
пайдо булган ва Бобил подшохлигининг кудрати пасайиб, тушкунликка юз
тутган.
Бу тушкунлик милоддан олдинги VII асргача - кудратли Янги Бобил
подшохлиги ташкил топгунгача давом этган. Бобил касситлар истилосидан
кейин заифлашиб колган булса хам, Месопотамиянинг энг мухим иктисодий
маркази сифатидаги ахамиятини йукотмаган.
Бобилнинг иктисодий ва маданий жихатдан энг ривожланган даври ми­
лоддан аввалги VI асрга - Навуходоносор II нинг хукмронлик килган дав-
рига тугри келган. Бу даврда фан, хусусан математика ва астрономия, ма-
даният ва санъат, курилиш ва архитектура, медицина ва фалсафа жуда
ривожланган «Кадимги дунёнинг етти мужизаси»дан бири хисобланган
Семирамиданинг осма боглари ва Бобилнинг афсонавий минораси хам
Навуходоносор II нинг хукмронлик килган даврида курилган. Месопотамия-
да Шумер давридан кейинги замонларда яратилган адабий ижодиётнинг
деярли хаммаси, асосан, кадимги анъанавий гояларни такрорлашдан ёки
кайта ёзишдан, эски мотивларни хадеб такрорлайверишдан иборат булган
ва баъзи жихатдангина муайян даврнинг талабларига мослаштирилган. Бо-
билда «Гильгамеш хакидаги достон», «Агушайн хакидаги достон», «Энума
элиш», «Адапа хакидаги достон», «Этана хакидаги достон» ва бошка куплаб
асарлар яратилган. Милоддан аввалги 539 Йили Бобил Форс шохи Кайхус-
рав (Кир II) кушинлари томонидан забт этилган ва шу тарика Бобил давлати
кулаган. Бобил шахри эса Ахоманийлар давлатининг пойтахтларидан бири
булиб колади. Милоддан аввалги IV асрнинг иккинчи ярмида Бобил шахри
Александр Македонский давлатининг пойтахтига айланган, кейинчалик
купгина боскинчилик урушлари натижасида Бобил Салавкийлар, Парфия ва
Рим давлатларининг таркибига кирган. Милоддан аввалги III асрдан бошлаб
эса, шахар бутунлай таназзулга юз тутган.
Бобил шахрининг харобалари, хозирги Ирокнинг Эл-Хилла шахри
якинида жойлашган.
Месопотамиянинг шимолий худудларига милоддан аввалги 3000
йилликнинг охирларида узларини «Ашшур уги^лари» (ов ва уруш ху-
досининг номи) деб атайдиган кучманчи кабилалар бостириб кир-
ганлар ва улар Тигр дарёсининг юкори окими буйлаб чузилиб кетган
худудни эгаллаб, шу ерларда муким яшаб келган субарей кабилалари
билан аралашиб кетишган. Улар милоддан аввалги тахминан XIX аср-
да Бобилдан шимолда Оссурия давлатини барпо килишган. Оссурия Ур-
нинг учинчи династияси кулаганидан икки юз йил утганидан кейин,
Ашшурнинг биринчи подшоси Шамшиадад I даврида (милоддан аввалги
1813-1781 йилларда) анча ривожланган. Шамшиадад I милоддан аввалги

2 - Энг кадимги хикматлар


17 ' .... ^4^
Лал
1800 йилга келиб Шимолий Месопотамияни бутунлай эгаллаб, худудини
У рта Ер денгизигача кенгайтирган ва Оссурияни харбий давлат сифатида
аста-секин халкаро кураш майдонига чикарган.
Агар милоддан олдинги XVIII асрдан бошлаб Олд Осиёнинг жану-
бий кисмидаги бутун савдони назорат килган жуда йирик марказ Бобил
хисобланган булса, Олд Осиёнинг шимолий кисми, шунингдек, шимолий
Сурия хам, Кичик Осиё хам шу даврда Оссуриянинг анча кучли таъсири
остида булган.
Оссурия жойлашган худуд темир рудасига ута бой булган, шу сабабли
бу ерда яшовчи одамлар рудадан темирни ажратиб олишни, унга ишлов
беришни темирдан курол-аслаха ва иш куроллари ясашни жуда эрта
урганишган, шунинг учун хам Оссурия Кадимги Шаркда бронза асридан
темир асрига утган биринчи давлат хисобланади. Оссурия давлати узок
даврлар мобайнида узининг боскинчлик юришлари билан Якин Шарк
мамлакатларига уз таъсирини утказиб келган ва турли даврларда унинг
хукмдорлари мамлакатни учта шахарда яшаб бошкаришган, яъни давлат-
нинг турли даврларда учта пойтахти булган, булар Ашшур, Нимуд ва Нине-
виялардир.
Милоддан олдинги VIII асрга келиб Оссурия подшоси Тиглатпаласар
III (745-727 йиллар) подшолиги даврида Улуг Оссурия давлати тузилган,
бу давлат бутун кадимги Шарк дунёсини жахонда ягона мустабид давлат
килиб бирлаштиришни даъво килиб, майдонга чиккан. Оссурия харбий
кудрати равнак топишининг сабаби мамлакатдаги ишлаб чикариш кучлари-
нинг тараккий килганлигида булиб, бу эса ташки савдони ривожлантириш-
ни, хом ашё манбалари ва бозорларни кулга киритишни, улжалар ва асосий
иш кучини, яъни кулларни кулга киритишни талаб килган. Шу сабабли
Оссурия кушинлари тез орада кучли ва ута шафкатсиз кушинга айланган
ва Фаластин, Бобил, Урарту, Миер ва бошка давлатларни босиб олишга эри-
шишган.
Оссурия давлатининг сунгги подшоси Ашшурбанипал уз подшолиги-
нинг бошидан охирига кадар бу жуда катта давлатнинг бирлигини ва унинг
харбий-сиёсий кудратини огир машаккатлар билан саклаб келган.
Ашшурбанипал улганидан кейин (милоддан олдинги 626 йилда), тез ора­
да мидияликлар билан бобилликларнинг бирлашган кучлари Оссурияга бос-
тириб кириб, оссур кушинини тор-мор килган, 612 йилда Ниневия босиб
олинган. Милоддан аввалги 605 йилда бутун Оссурия давлати душманлари-
нинг зарбалари остида кулаган.
Куйида Бобил ва Оссурия хикматларидан намуналар келтирилган:

18
Бобил ва Оссурия хикматлари

Агар ахмокона суз эшитишингга тугри келса, уни етти тирсак чукурликка
кум.

Агар ит эгасини ташлаб сенга эргашса, бундай итни тош отиб кувламок
зарур.

Агар сир хисобланган гапни эшитсанг, у калбингда улсин. Уни хеч кимга
ошкор килма, токи у огзингда аланга олиб тилингни куйдирмасин, калбингга
азоб бермасин ва сени Тангри олдида гунохкор килиб куймасин.

Агар сув юкорига караб окса, унда куш канотсиз учади, карганинг ранги
окка, аччик ширинга, нодон эса окилга айланади.
Аёлнинг хакикий гузаллиги - характерининг юмшокдигида, жозибадор-
лиги эса - гапиришининг юмшокдигида.

Оссурия маликаси Семирамида узи учун тайёрланган кабр тошига шун-


дай сузларни ёзишни буюрган: «Кайси шох пулга мухтож булса, ушбу кабрни
бузиб, ундан узига керагича ол-син». Форс подшохл Доро кабрни буздирган,
лекин унинг ичидан бойлик эмас, бошка бир ёзув чиккан ва унда шундай
сузлар битилган экан: «Сен ахмок ва очкуз одам экансан, булмаса улганлар
кабрини безовта килмаган булардинг».
Ахлатли урани канча куп титкиласанг, сендан сассик хиди шунча куп ке-
лади.

Барабаннинг сасини узокдан эшитган маъкул.

Бахслашишаётган ердан узоклаш, шунда сенинг калбинг хотиржам


булади.

Бегонанинг отига минган, тезда чарчайди.

Бечора кишининг нонини ит хам тортиб олади.

Бир бошга инсониятнинг барча донишмандлигини сигдириб булмайди.

Бир козонда икки ошпаз ош пиширса, ош тагига олади.

Биргина чириган узум донаси, бутун бош узумни бузади.


Бойугли хам уз жужасини чиройли хисоблайди.

Бузоклар кайда булса, сигирлар хам шу ерда булади.

19
Букалар судрайди, арава эса гижирлайди.

Бури кариганида итларга кулги булади.

Бобил ахолиси кеккайиб кетишибди ва улар баландлиги осмонга етади-


ган минора куриб Худо билан тенглашишга карор килишибди. Лекин худо
уларнинг тилларини аралаштириб юбориб, бир-бировларини тушунмайди-
ган килиб куйибди ва бу уларнинг курилишни охиригача етказмаслигига
сабаб булибди. Шундан бери одамлар амалга ошмайдиган, хаёлий режани
Бобил минораси деб, тартибсизлик, югур-югур, кий-чув, туполонни эса, Бо­
бил тус-туполони деб номлашар экан.

Душманингни олдин ур, кейин дустлаш.

Ёввойи эшакка кулогидаги халкадан наф йуклиги каби, куриниши чи-


ройли булса хам, гапирадигани ёлгон, узи аклдан махрум ва эзма аёлнинг
куркамлигидан наф йук.

Ёмон нарса эгасига кайтади.

Илмли киши файласуфдай гапиради, нодондай яшайди.

Илон канчалик иланг-биланг судралса хам, инига тугри булиб киради.

Ит ит гуштини емайди.
Йикиладиган еримни билсам, сомон тушаган булардим.

Йулбарснинг улиги хам итни куркитади.

Ким башанг кийинган булса, унинг сузлари хам салмокдор булади, ким
факирона кийинган булса, унинг сузларини эътиборга хам олишмайди.
Кичик кийинчиликдан кочган, каттасига дуч келади.

Киши тушамчасининг узунлигига караб, оёгини узатади.

Киши улганидан кейин номини колдиради, хукиз эса - терисини.

Кулгу кулгуни уйготади, гам гамни.

Купни истаган, озидан айрилади.

Купни курган акл - рандаланган тахта мисоли.

Курга то улгунича кузи очилаётгандай туюлади.

20
Мен огир темир ва кургошинларни хам кутарганман, лекин гийбат ва
тухматдан огиррок нарсани учратмаганман.
Мен огир харсанг тошларни хам агдарганман, лекин кайнотасининг уй-
ида яшаётган куёв ахволидан огир нарсани учратмаганман.
Мехнат кишини бокади, бекорчилик - бузади.

Нарса узининг эгасига ухшайди.


Нодон гапирганида окил сукут сакпайди.
Нодон киши билан май ичгандан, окил киши билан тош ковлаш афзал.
Нодонлар булишмаганида - окилларнинг борлиги билинмаган буларди.
Нодоннинг бошингга хушбуй мой куйишига рози булганингдан, окилдан
юзта калтак еган афзал.
Оёгингни босишларига йул куйма, акс холда, кейин елкангга минишга
интилишади.
Омадли кишини хар ерда омади келади. Агар уни Евфратга итариб юбор-
санг, у сувдан маржой топиб чикади.
Оч коринга ётсанг - тетик уйгонасан.

Окил узи утирган шохни кесмайди.


Окил кишининг гапини тинглаш - жазирама кунда муздай сув ичишдай
ёкимли.

Огир тош - уз урнида колади.

Пашша сассик гуштга кунади.


Секин гапир, овозингни кутарма. Агар бакириш билан уй курилганида,
эшак хар куни иккита уй курган буларди.
Тангри баъзиларнинг умрини кискартириб, аклини узайтирса кандай
яхши булар эди.

Текис ерда сув сокин окади.


Тентакка хар кун байрам.
Тепага тупурсанг - юзингга сачрайди, пастга тупурсанг - соколингга.
Тиканга канча юмшок тегсанг хам, барибир у кулингга ботади.

21
Тилингни ёмон суз гапиришдан, кулингни угирлик килишдан асра.
Тинч яшай десанг - карз \ам берма, карз хам олма.
Тимсохга кум сепма, барибир бу унга зиён килмайди.
Типратикан хам уз болаларини юмшогим деб эркалайди.

Тулкининг алдаганидан, йулбарснинг гажигани афзал.


Туянинг куприк устида уйноклагиси келади.
Туй келин ва куёвники, вактичоглик эса кишлокдагиларники.

Уйда мушук булмаган кун, сичконлар учун байрам.


Хачирдан «отанг ким?» деб сурашганида, у: «тогам от», деб жавоб килган
экан.
Худди мева ва шохлари дарахтга, калин урмон эса - тогларга чирой бер-
ганидай, эр кишига фарзандлари ва аёли курк беради. Агар кишининг ога-
инилари, аёли ва фарзандлари булмаса, у уз душманлари назарида жуда
ожиз куринади. У худди йул четида усган дарахтга ухшайди: истаган киши
унинг мевасидан узиши мумкин, истаган хайвон уни гажиши мумкин.
Хуроз кичкирадими ёки йукми - барибир куёш чикади.
Чакирилмаган мехмон хурматга умид килмасин.
Шахарда карол булгандан, кишлокда тура булган афзал.
Эшакни канча ясантирсанг хам, у эшаклигича колади.
Юмалаб келаётган тош тугри йулда тухтайди.
Яра тузалади, чандиги колади.
Угирлик килаётганида угри хам Тангрига илтижо килади.

Калампир егаининг, огзи ачийди.


Кочсанг - кутуласан.
Кувнок киши тунд кишиларни ёктирмайди.
Курт тегмаган дарахт минг йил яшайди.
Кул кулни ювади, икки кул - юзни.
Хамёндаги пул касалликдан асрай олмайди.
Хар бир сутчи уз катигини мактайди.

22
Хар ким уз уйида шох.

Хар кандай нишабликдан кейин кутарилиш булади.


Хакикатга кумаклашмокчи булсанг, ёлгон билан ошно бул.
Хеч качон аёлнинг никохига сабабчи булма, чунки агар турмуши ёмон
булса, бир умр сени каргаб утади, агар турмуши яхши булса, сени эсига хам
олмайди.
Хеч качон огзинг калбда уйланмаган гапни гапирмасин. Гапирганда
адашгандан, фикрлаганда адашган афзал.
Хеч качон сайрамайдиган кушлар хам булади, агар улар сайраган
такдирда, ёкимсиз сайрашади.
Хосилдор ерда бегона утлар куп булади.
ЦАДИМГИ ХИНД ХИ к мАТЛАРИ
Хиндистоннинг тарихи тугрисида
кискача маълумотлар

Дунёдаги энг катта мамлакатлардан бири хисобланган Хиндистон (хиндча


Бхарат) худудидаги Хинд ва Сарасвати дарёлари водийсида милоддан аввал-
ги VII минг йиллардаёк одамлар яшаганлиги археологларнинг изланишлари-
да аникланган. Дунёдаги куп халклар сингари Хиндистон халки хам кадимги
замонда тараккиётнинг уругчилик тузумидан кулдорлик тузумигача булган
тарихий йулни босиб утган.
Милоддан аввалги III минг йилликнинг урталарида Хиндистоннинг туб
ахолиси - дравидлар узларининг биринчи цивилизацияси - Хараппани бун-
ёд килишган. Гарчи бу ерда моддий маданият ёдгорликлари, иш куроллари,
металлургия, хунармандчилик, ишлаб чикариш кучлари уз даврига нис-
батан каралганда жуда ривожланган булса хам, цивилизация милоддан ав­
валги XVIII—XVII асрларга келиб инкирозга юз тутган, ахолиси жанубий
ва шаркий худудларга кучиб кетганлиги сабабли Мохенжо-Даро, Хараппа,
Лотхал шахарлари хувиллаб колган.
Ахолининг бундай кучишининг сабаби номаълумлигича колмокда,
чунки Кадимги Хиндистон тарихи, хозиргача хараппа цивилизациясидан
колган ёзувларни укишнинг иложи булмаётганлигидан (аникроги, бундай
ёзувларнинг топилмаётганлигидан), кадимги Миер ёки Месопотамия тари­
хи сингари чукур урганилмасдан колмокда. Якинда археологлар томони-
дан Мохенжо-Даро шахри харобалари урганилганида, шахар маркази деб
гумон килинган худуддаги тупрок катламлари остидан юкори температу-
рада эриб шишага айланиб колган кум ва тош колдикларидан бошка хеч
нимани топа олишмаган, шахар марказидан бир неча юз метр узок ра-
диусдаги худудларнинг тупрок катламлари остидан эса бетартиб сочилиб
ётган турли буюмларни ва одамларнинг склетлари колдикларини топиш-
ган. Склетлар урганилганида, улардан таркалаётган радиактив нурланиш-
лар атроф-мухитдагидан 50 мартадан куп эканлиги аникланган, бу дунё
олимларини хайратга солиб, ушбу фактни турлича талкин килишмокда:
24
нахотки бундан 3600-3700 йиллар бурун бу ерда атом бомбаси ёки шун-
га ухшаш кудратли курол портлатилган ва ундан омон колган шахар
ахолиси бошка худудларга кучган булишса? Шу уринда «Махабхарата» ва
«Рамаяна» эпосларида тасвирланган урушларда хам хозирги замон атом бом-
басига ухшайдиган куролдан фойдаланилганлиги тугрисида ёзиб кетилган.
Албатта, олимлар якин келажакда инсоният тарихидаги бу ноаникликка
жавоб топадилар деб умид киламиз.
Хараппа цивилизациясининг ожизлашиб колганлиги, худудга милод-
дан аввалги иккинчи минг йилликнинг урталарида, шимолдан кучманчи
орий кабилаларининг бостириб киришига йул очиб берган. Орийларнинг
маданий савиялари ерли ахолиникига Караганда анча паст булса хам, улар
урушкок булганлигидан кийинчиликсиз Шимоли-гарбий Хиндистонни
ншгол килишган. Уша даврдаги Хиндистоннинг ахолиси кора танли дра­
вид кабилаларидан иборат булган, буларнинг авлодлари хозирги вактда
Хиндистоннинг урта ва жанубий кисмида яшашади. Орийлар Хиндикуш
ва Помир тогларидан тушиб, Панжоб ва Ганг дарёсининг юкори кисмидаги
унумдор тупрокли ерларда урнашиб олиб, тарихан киска вакт ичида
махаллий халк билан кушилиб кетганлар. Кадимги хинд тили - санскритда
«орий» сузининг маъноси «яхши оиладан», «аслзода» деган маънони бе-
рар экан. Шимоли-гарбий Хиндистонга бостириб кириб, махаллий ахолини
буйсундириб олган истилочилар дастлаб узларини шундай деб атаган
булишлари хам мумкин.
Орийлар Хиндистонга бостириб кирганидан ксйин, улар маънавий
маданиятининг асоси булмиш, хозирги индуизмнинг хам пойдевори
хисобланадиган Веда даври бошланган. Кадимги Хиндистоннинг тари-
хини урганишда Веда деб номланадиган диний тупламларнинг ахамияти
каттадир.
Хиндистоннинг бу мукаддас китоблари туртта катта туплам (самхита)
дан иборат булиб, булар куйидагилардир: Ригведа, Самаведа, Яжурведа ва
Атхарваведа. Бу тупламларнинг энг кадимгиси Ригведа булиб, у худоларга
багишланган диний мадхия (гимн)лардан иборатдир. Бошка тупламларда
кушиклар ва мадхиялар билан бирга ибодатхоналарда, диний маросимларда
укиладиган дуолар хам урин олган.
Ведаларда маданий жихатдан колок, чорвачилик билан шугулланган
боскинчи орий кабилалари кучманчилик билан хаёт кечирганликлари ёркин
тасвирланади.
Хиндистоннинг милоддан аввалги биринчи минг йилликдаги тари-
хи ва маданиятини урганишда иккита катта эпик достон «Махабхарата»
ва «Рамаяна» мухим манба хисобланади. Бу достонларнинг биринчиси
«Махабхарата» («Бхарата авлодларининг кураши хакидаги буюк кисса»)
25
нинг асосий мазмуни подшох Бхарата асос солган Курулар династияси-
дан булган Дхритараштрнинг юзта угли ва Пандунинг бешта угиллари -
кон-кариндошлар уртасида, подшохлик тахтига эгалик килиш учун олиб
борилган узаро уруш тугрисидаги киссадан иборат булиб, унга афсона-
вий донишманд ва шоир Вьяса муаллифлик килган. «Махабхарата» эпоси-
да милоддан олдинги X-IX асрларда Хиндистон шимолида хакикатда содир
булган вокеалар акс эттирилган. «Рамаяна»нинг муаллифи эса, донишманд
ва шоир Валмики хисобланади. Достонда кадимги хиндларнинг афсонавий
кахрамони Раманинг уруш ва зафарлари тугрисида хикоя килинади.
Милоддан аввалги VI асрга келиб орий кучманчилари тула утрок булиб
яшашга утганлар ва Хиндистоннинг истило килинган худудларида 16 та
кичик давлатларни барпо килишган, шуларнинг энг кудратлиси Магадха
булган.
Шу даврда Шимолий Хиндистон худудида иккита буюк диний таълимот -
буддизм ва жайнизм асосчилари Будда (Сиддхартха Гаутама) ва Махавир
(Вардхамана)лар тугилганлар.
Милоддан аввалги VI асрнинг охирида Шимоли-гарбий Хиндистоннинг
бир кисми Ахоманийлар империясининг Эрон подшохдиклари таркибига
кирган.
Милоддан аввалги Vacpдa Магадха подшохдиги Шимолий Хиндистоннинг
энг кучли давлати булиб колган ва улар милоддан аввалги IV асрга келиб
Химолай тоглари билан Ганг дарёси уртасидаги худудларни уз давлати тар­
кибига кушиб олганлар.
Милоддан аввалги IV асрнинг иккинчи ярмида Македония давлати
Болкон яриморолидагина эмас, балки Урта Ер денгизи буйидаги энг куч­
ли давлатга айланган. Унинг подшохи Александр Македонский бутун
жахонга хукмронлик килиш даъвоси билан чиккан. Унинг кушинлари даст-
лаб Болкон яриморолидаги, Урта ер денгизи ва унинг атрофидаги куплаб
давлатларни босиб олганидан кейин, милоддан аввалги 334 йилда Эронга
карши уруш бошлаб, киска вакт ичида унинг асосий кисмини забт килган.
Милоддан аввалги 330 йилда унинг кушинлари яна шаркка томон - Бактрия
ва Урта Осиёнинг бошка худудларига, шунингдек, Хиндистонга караб юриш
килган. Милоддан аввалги 327-325 йилларда Александр Македонский
Хиндистоннинг шимоли-гарбига хужум килиб, уни уз империяси тарки­
бига кушиб олган. Хиндистоннинг икдим шароитига куникмаган маке-
дониялик аскарлар Хиндистон жанубига караб юришдан бош тортган-
лар ва шу сабабли Александр Македонский уз кушинларини оркага - уз
юртига кайтаришга мажбур булган. Александр Македонский Шимолий
Хиндистондан кайтиб кетганидан кейин милоддан аввалги 321 йилда хинд

26
кабилалари уртасида озодлик харакати бошланиб кетган, бу харакатга Ма-
урьяларнинг янги династиясига асос солган Чандрагупта рахбарлик килган.
Чандрагупта Хиндистонда македонияликларнинг гарнизонларига карши
кузголон кутарган шимоли-гарбий кабилаларга бошчилик килиб, 318 йилда
бутун шимолий Хиндистонни эгаллаган ва Хиндистон тарихидаги илк им­
перия - Маурьяга асос солган. Ганга ва Хинд дарёси водийларини уз ичи­
га олган бу худудга кейинчалик Гандхара, Декан ва Белужистоннинг катта
кисми кушиб олинган.
Кадимги Хиндистоннинг охирги гуллаган даври Ашока подшохлик
килган милоддан аввалги 272-232 йилларга тугри келади. Чандрагупта-
нинг невараси, Биндусаранинг угли булган Ашока, узи хукмронлик килган
даврда бутун Хиндистонни ягона бир катта давлат килиб бирлаштириш
максадида бобоси Чандрагуптанинг бошлаган ишини якунига етказган.
Лекин Ашоканинг авлодлари империяни парчаланишдан саклаб кола
олмаганлар ва милоддан аввалги 180 йилда Маурья династиясининг охирги
подшохи уз лашкарбошиси томонидан тахтдан агдарилган ва Шунглар динас­
тиясига асос солинган. Милоддан аввалги II аср бошларига келиб Салавкий-
нинг эллин давлатидан ажралиб чиккан Грек-бактрия подшохдиги (хозирги
Афгонистон худуди) кушинларининг Шимолий Хиндистон худудига кириб
келиши бошланган. Грек-бактрияликларнинг хукмдори Деметрий узининг
милоддан аввалги 180 йилги юришида Шимолий Хиндистоннинг анча
кисмини шунглардан тортиб олган ва шу худудда хинд-грек подшохлигига
асос солган. Хинд-грек подшохлигида буддизм расмий дин килиб олинган.
Милоддан аввалги II аср охирида Хиндистонга кушни булган Бактрия дав-
латитепасига Кушон кабилалари келган. Милодий 68 йилда Кужула Кадфиз
(30-79 йиллар) Кушон империясига асос солади ва тез орада Хиндистоннинг
шимолий хамда шаркий кисмларини уз давлатига кушиб олади. Кушон им-
периясининг энг кудратли даври Канишка 1 хукмронлик килган (97-120 йил­
лар) вактда марказий Хиндистон хам империя таркибига кушиб олинади.
Кадимги Хиндистон тарихидаги охирги кудратли давлат, милодий
240 йилда Шри-Гупта томонидан асос солинган Гупталар империяси
хисобланади. Милодий 330 йилдан 415 йилгача хукмронлик килган Саму-
драгупта ва унинг меросхури Чандрагупта айникса II Викрамадитье даври-
да кудратли булган. «Гупталарнинг олтин даври» деб номланган бу вактда
Хиндистон маданияти ва фани жуда ривожланган. Династиянинг бешин-
чи авлоди Скандагупта хукмронлик килган милодий 455-480 йилларда
Гуптлар империяси шимоли-гарбдан келган кучманчи гунн кабилаларининг
боскинчилик хужумлари натижасида инкирозга юз тутган ва милодий V аср-
нинг охирига келиб катта империя парчаланиб, унинг $фнида кичик-ки-
чик подшохдиклар пайдо булган.
27
Гарчи Х,индистоннинг энг кадимги тарихи шундай якунига етган булса
хам, хинд цивилизацияси дунё мамлакатлари ривожланишида узининг
алохида урнига эга, буни, хусусан Хиндистонда пайдо булган, хозирги кун-
да дунёда энг куп таркалган турт диннинг бири - буддизмнинг купгина
кушни мамлакатларда кенг ёйилганлиги, купчиликнинг севимли машгулоти
булган шахматнинг кадимги Хиндистонда уйлаб чикарилганлиги, кадимги
хинд мутафаккирларининг фалсафа, астрономия, математика, медицина
ва фаннинг бошка йуналишларига оид ишлари хозирги кунгача узининг
мавкеини йукотмаганлиги хам тасдиклайди.
Куйида илова килинаётган кадимги хинд хикматларида Будда (Сид­
дхартха Гаутама Шакьямуни)нинг хикматли сузларини алохида, бошка
манбалардан, хусусан, «Атхар-ваведа», «Жатака», «Упанишада», «Махабха­
рата», «Рамаяна», «Дхаммапада», «Калила ва Димна» ва бошкалардан олин-
ган хикматларни алохида келтиришни лозим топдик.
Будда тугрисида кискача маълумот ва унинг хикматли сузлари:
Буддадини-буддизмнинг асосчиси булган мутафаккирСиддхартха Га­
утама милоддан олдинги 623-544 йилларда яшаб утган. Будда сузи - унинг
номларидан бири хдсобланади. Сиддхартха Шимолий Хиндистондаги шакья
кабиласи подшохянинг угли булганлиги сабабли унинг Шакьямуни - «Шакья
кабиласидан булган зохдд» - деган номи булган. Будда Химолай тоги этаги-
даги, Хиндистоннинг Капилавасту шахри якинидаги Лумбини деган жойда
дунёга келган ва унга Сиддхартха (пал тилида «максадига етадиган» маъ-
носини беради) деб исм куйишган. Отасининг исми Шуддходана, онаси-
нинг исми Майя булган.
Унинг хаёти тугрисидаги манбаларда ёзилишича, Сиддхартха ёшлиги-
дан имтиёзли табакалар фарзандларига бериладиган илм, ахлок-одоб ме-
зонларига монанд равишда тарбия олган, лекин у хаётда касаллик, кек-
сайиш, улим каби шафкатсиз азоблар мавжудлигини англаганидан кейин,
хаётнинг маъноси нима эканлигини билиш учун, беташвиш, хар томонла-
ма химояланган хаётдан воз кечишга ва саройни тарк этиб, Хакикатни топиш
учун 29 ёшида жахонгашта зохидликнинг анъанавий хинд удумларига риоя
этиб, дунё кезишга карор килган. У куп ерларда булиб, куп донишмандларга
шогирд тушиб, куп нарсалар урганган булса хам хаёт ва улим тугрисидаги
Хакикатнинг тагига етолмаган. Бу тугридаги унинг тушунчаси олдин кандай
булса, кейин хам Хакикатдан шунча узок булиб туюлган. Шунинг учун у бу
йулдан воз кечиб, энди уз акли ва калбига кулок солишга, бевосита тажриба
ва мурокаба йулига таяниб хаётни урганишга карор килган ва бодха дарах-
тининг соясида утириб, то Хакикатни англамагунча шу ердан жилмасликка
онт ичган.
Орадан кирк кун утиб, май ойининг тулин ой кечаларидан бирида Сид­
дхартха хает тугрисидаги олдинги фикрларидан озод булиб, тулик му-
каммалликка эришган. Шундан кейин уни «Будда» деб аташган. «Будда»
сузи унвон булиб, «хакикатни англаган, онги тиник, хар томонлама мукам-
мал» деган маъноларни билдиради. Будда хаётининг колган кирк йилини
Хиндистоннинг шимолида уз карашларини таргиб килиб утказган. У турли
ижтимоий гурухдардаги кишилар билан мулокотда булиб, уз таълимотини
ургатган. Унинг купгина шогирдлари мукаммалликка эришганлар. Улар хам,
уз навбатида, бошка кишиларга устозлик килганлар ва шу тарика Будда
таълимотини ёйиш тартиби бугунги кунгача давом этиб келмокда.
Милоддан аввалги II асрда Хинд-Грек подшохдиги давридан буд­
дизм Хиндистоннинг давлат дини булиб колган, кейинчалик у Цейлон,
Афгонистон, У рта Осиё, Хитой, Япония, Тибет, Жануби-Шаркий Осиё мам-
лакатларига ва Мугулистонга таркалган.
Баъзилар буддизмни кадимги таълимот, у факат утган даврларда яшаган
кишилар менталитетига мое деб хисоблашади. Лекин Будда таълимотига
чукуррок назар солсак, унинг асосида азоблардан кутулиш гояси ётганини
курамиз, азоблар эса олдин хам булган, хозир хам мавжуд.

Будданинг хикматли сузларидан намуналар:

Агар бирор нима килиш керак булса, уни мехр билан килмок зарур.

Агар киши ёмон ният билан бирор нима гапирса ёки килса, бахтсизлик
унинг ортидан, худди арава тортаётганнинг ортидан араванинг гилдираги эр-
гашганидай эргашади.
Агар киши яхши ният билан бирор нима гапирса ёки килса, бахт унинг
ортидан, худди узининг сояси эргашганидай эргашади.
Агар киши мукаддас китобларда ёзилганларни доим айтиб юриб, узи
уларга амал килмаса, у худди узгаларнинг сигирларини санаб юргувчи
чупонга ухшайди.
Агар киши мукаддас китобларда ёзилганларни такрорлаб юрмаса хам,
хаётини мукаддас китобларда ёзилган коидаларга амал килиб яшаса,
иштиёкка, нафрат ва адолатсизликларга берилмаса, хакикий илм ва уткир
акл эгаси булса - ундайларни авлиёлар каторига кушса булади.

Агар кул ярадор булмаса, кулда захарни хам ушласа булади - захар яра-
ланмаган кулга зарар килмайди. Ёмонлик килмаган киши, ёмонликка учра-
майди.
Битта шам билан мингта шамни ёкиш мумкин, бунинг билан унинг
хаёти кискармайди. Худди шунингдек, бахтни купчиликка улашганингиз би­
лан бахт кичрайиб колмайди.

Дунёвий нарсаларга хаддан ташкари кунгил куйиш - бу азобланиш.


Енгилтаклар орасида жиддий булган, ухлаётганлар орасида бедор
булган донишманд, худди кирчанги отни кувиб утадиган аргумокдай ажра-
либ туради.

Ёмон ва узинг учун зарарли ишларни килиш жуда осой. Яхши ва фой-
дали ишларни килиш эса ута кийин.
Ёмонлик тугрисида «у мени четлаб утади» деб енгилтаклик билан
уйлама. Куза хам томчилардан тулганидек, нодон калб хам ёмонликка
майда килмишлар килиш оркали тулади.

Яхшилик тугрисида «у мени четлаб утади» деб енгилтаклик билан


уйлама. Куза хам томчилардан тулганидек, окил киши хам яхшиликка
кичик згуликлар килиш оркали эришади.

Катта коя шамолдан кузгалмаганидай, донишмандлар хам гийбат ва


мактовга бардошли булишади.

Кечиришга урганинг. Кечиришга тезрок урганинг.


Кимки килган гунохини яхши иш килиш билан ювса, у бу дунёни, будут
орасидан чиккан ойдай нурафшон килади.

Мен нимани англадим? Бахтсизлик мавжуд - мен шуни англадим. Бахт-


сизлик манбаи мавжуд - мен шуни англадим. Бахтсизликни тугатиш мум­
кин - мен шуни англадим. Бахтсизликни тугатиш йули мавжуд - мен шуни
англадим.

Назарий маълумотларга эътибор килмайдиган табиб, бир каноти


киркилган кушга ухшайди.

Нафрат, нафрат билан тугамайди, лекин у нафратнинг йуклиги билан ту-


гайди.
Ношукур булманг. Хар нарсага шукур килмок керак, агар биз куп
укимаган булсак, хар холда, куп вакт йукотмаганимизга шукур килайлик,
куп вакт йукотган булсак хам, касалланиб колмаганимизга шукур килайлик,
касалланиб колган булсак хам, улмаганлигимизга шукур килайлик. Хар
доим шукур килиш учун ниманидир топса булади, хатто жанжаллаш-
30
ган чогда хам шукур килса буладиган унлаб нарсани х,ис килиш мумкин.
Эрталаб уйкудан уйгонганимизга шукур килишимиз зарур, чунки кеча
кечкурун баъзилар охирги марта ухлашга ётган булишлари мумкин. Х,ар
нарсага шукур килиш сизни улуглайди.
Осмону фалакка, океан тубига, тог горига, умуман, ер юзининг истаган
ерига яшириниб хам килинган ёмонлик учун бериладиган жазодан кочиб
кутулиб булмайди.

Осмону фалакда хам, океан тубида хам, тог тепасида хам, хеч каердан
улим голиб булмаган жонзотни топиб булмайди.

Сен - узингнинг барча ишларингни йигиндисисан.


Тинчлантирадиган биттагина фойдали суз, мингта бефойда суздан афзал.
Томи яхши бостирилмаган уйга ёмгир осон утганидай, яхши ривожлан-
маган аклни хам шум фикрлар осон эгаллайди.
Томи яхши бостирилган уйдан ёмгир утмаганидай, яхши ривожланган
аклни хам шум фикрлар эгаллай олмайди.
Тушунишга харакат килинг. Биз хакикат учун курашмай куйдик, биз факат
узимиз учун кураша бошладик. Аввало, тушунишга харакат килинг ва шундан
кейингина сизни тушунишлари учун интилинг. Узганинг фикрини тушуниш
учун бор кучингизни жалб килинг. Узгаларни эшитинг, уларнинг нуктаи назари-
ни тушуниб олинг ва сиз хотиржамликка эришасиз. Бордиккат-эътиборингизни
хак булишга эмас, бахтли булишга каратинг.
Тугилиш - азоб, карилик - азоб, улим - азоб, яхши курганингдан ажра-
лиш - азоб, амалга ошмаган истак - азоб, кискаси - дунёдаги бирор нарсага
урганишнинг узи азоб.

«У мени хакорат килди, у мени урди, у мени енгди, у мени талади» -


деган фикрларни калбига тугиб олган кишида, калбини кемирувчи нафрат
тугамайди.
«У мени хакорат килди, у мени урди, у мени енгди, у мени талади» - де­
ган фикрларни калбидан чикариб ташлаган кишида, нафрат тугайди.

Узок йулга сафарга чиккан киши узидай ёки узидан акдлирок булган
йулдош топа олмаса, ёлгиз колгани афзал: нодон кишидан йулдош булмайди.
Фикрлар моддийдир. Нима тугрисида уйласангиз, шундай булиб
коласиз. Агар киши ёмон фикрларни уйлаб харакат килса ёки гапирса, уни
азоб таъкиб килади. Агар киши яхши ниятларга интилиб харакатланса ёки
гапирса, бахтга эришади ва бахт унга соядек эргашади. Тугри яшаш учун,
мияни «тугри» фикрлар билан тулдириш лозим. Тугри фикрлаш оркали ис-
таган нарсангизга эришасиз, нотугри фикрлаш ёмонликка етаклайди ва у
охир-окибат хаётингизни барбод килади. Ножуя ишларнинг бариси аклга
боглик. Агар акл яхши томонга узгарса, ножуя килмиш колармиди?
Худо х,ар бир кушга емиш беради, лекин уни кушнинг уясига ташла-
майди.
Уз устингиздан галаба килинг. Мингта жангда голиб булганингиздан хам
уз устингиздан галаба килганингиз афзал. Узингизни енгиш учун уз онгин-
гизни енгмок лозим булади.
Уз фикрларингизни назорат остига олинг, улар денгиздаги тулкинлар-
дек кутурмасин.
Сиз: «Фикрларимни назорат кила олмайман, улар уз-узидан пайдо
булади» - деб уйласангиз, мен «Сиз бошингиз устидан кушнинг учиб
утишини такикдай олмаслигингиз мумкин, лекин унга бошингизда уя
курмаслигига халакит бера оласиз» - деб жавоб берган булардим.
Укитувчингизнинг гапига, факат унга булган хурмат юзасидан ишона-
ётган булсангиз, унда ишонманг.
Камокхоналарнинг эшиклари кечаю кундуз берк, лекин уларнинг ичи ки-
шилар билан туда. Ибодатхоналарнинг эшиклари доимо очик, лекин улар­
нинг ичи доимо бум-буш.
Кахр, мастлик, кайсарлик, фанатизм, ёлгончилик, хасад, мактанчоклик,
бошкаларни назарга илмаслик, манманлик ва ёмон ният килиш манфурлик-
ни пайдо килади.
Fалаба-нафраттугд иради: маглубаламдаяшайди. Fалабавамаглубиятдан
воз кечган бахтли ва тинч яшайди.
Мен хеч качон рушноликка чикмайман деб, яхшилик тугрисида енгилтак-
лик билан уйлама. Хамма нарса оз-оздан йигилиб боради, хатто куза хам
томчилардан тулади.
Халол ва айбсиз кишини хафа килган кишига ёмонлик, худди шамолга
карши сепилган чангдай кайтиб келади.
Хар ишни кичигидан бошлаш маъкул. Хар бир уста качонлардир шогирд
булган. Хаммамиз оздан бошлаганмиз, шу сабабли озга беписанд булманг.
Агар сиз изчил ва сабрли булсангиз, шубхасиз, муваффакиятга эришасиз!
Хеч ким бирпасда хамма нарсага эриша олмайди: муваффакият, кичигидан
бошлашга тайёр булиб, гайрат билан ишлайдиганларга насиб килади.
32
Хар нарсага факат яхшилик билангина жавоб кайтаринг, шундай
килибгина дунёни гузал килиш мумкин. Агар ёмонликка ёмонлик билан
жавоб кайтарсангиз унда ёмонлик купаяди.
Хакикий инсон кахрни мехр билан, ёмонликни яхшилик билан,
зикналикни сахийлик билан, ёлгонни хакикат билан енгмоги лозим.
Хакикий эътикод-ибодатхоналарда куз-куз килинадиган сигинишларда,
удум ва одатларни хужакурсинга бажаришда эмас, балки калбда яшириниб,
бажариладиган ишларда намоён буладиган эзгуликларда.

Хаётда туртта Мукаддас Хакикат мавжуд:


Мукаддас Хакикатнинг биринчиси - Хаёт бу азобланиш, шубхасиз, киши
тугилганидан бошлаб бутун хаёти давомида азобга дуч келади.
Мукаддас Хакикатнинг иккинчиси - азобланишнинг сабаблари мавжуд,
у асосан, кишининг сохта тасаввурни хакикат деб тушунишида ва йук булиб
кетиши лозим булган нарсани сакдашга интилишида намоён булади. Азоб­
ланиш, киши бор кучини доимо узгаришда буладиган, хеч нарса абадий
булмаган дунёда вокеалар унинг истагига монанд булишига йуналтириш
ва бунинг имконияти йуклиги окибатида содир булади.
Мукаддас Хакикатнинг учинчиси - азоблардан кутулиш мумкин, бунга
сабаб-окибатлар конуниятига тулик маънода риоя этиб - хар бир тирик жон-
зотнинг айблари ва уларнинг окибатлари йигиндисини совукконлик билан
тан олиб эришилади.
Мукаддас Хакикатнинг туртинчиси - азоблардан кутулишнинг йуллари
мавжуд.
У Мукаддас Саккиз Йул деб номланади ва куйидагилардан иборат:
- тугри мулохаза;
- тугри фикрлаш;
- тугри сузлаш;
- тугри харакат;
- тугри яшаш;
- тугри интилиш;
- тугри хотира;
- тугри караш.
Тугри мулохаза - хакикатни тугри англаш, хакикат сабабларини урганиб
унга ишониш ва нарсаларга холисона назар билан караш дегани.

Тугри фикрлаш - бу истакларга ён бермаслик, иштиёк билан орзу


килмаслик, кахрга берилмаслик ва бошкаларга зарар бермаслик дегани.
Тугри сузлаш - бу алдамаслик, бехудасузларни гапирмаслик, сукинмаслик
ва тилёгламалик килмаслик дегани.
Тугри харакат - бу жонли жонзотларни улдирмаслик, угрилик ва хиёнат
килмаслик дегани.
Тугри яшаш - бу инсонийликка зид булган ишлардан четлашиш дегани.

Тугри интилиш - бу доимо, эринмасдан, тугри максадларга эришиш


учун бутун кучни бериш дегани.
Тугри хотира - бу хар бир харакатни уйлаб килиш дегани.
Тугри караш - бу уз олдига тугри максадлар куйиш ва онгнинг
тиникдашувига етишиш истагида хар томонлама мушохада килиш дегани.

Кавмлар учун бешта коида

Биринчи коида - оддий, камтарона, тавозели яшаш лозим.


Иккинчи коида - эр-хотинликка садокатни, вафодорликни сакдаб яшаш
лозим.
Учинчи коида - ёлгон гапирмаслик керак.
Туртинчи коида - котиллик килмаслик керак.
Бешинчи коида - сархуш килувчи моддаларни истеъмол килмаслик
керак.

Цадимги Х,инд хикматлари


Агар бахтсизлик келтирадиган булса, хакикатни хам айтмаслик керак.
Агар биз хайр-эхсон килмаганлигимиз ва уз истеъмолимизга ишлатма-
ганлигимиз сабабли бой хисоблансак, у холда ер каърида ётган бойликлар
билан хам бой хисобланмаймизми?

Агар бирор киши жангда мингта кишини енгса, бошкаси эса, факат ёлгиз
узини енгган булса, кейинги кишини зур голиб деб хисобламок зарур.

Агар идишдаги хамма сув ичилса у бушаб колади, лекин кудукдан


канча сув олма, у куримайди, чунки у ер каъридан чикади.

Агар окил булсанг хукмдорга, бойга, ёш болага, кексага, зохлдга, до-


нишмандга, аёлга, нодонга ва устозга карши гапирма.

Агар савол тугри куйилса, вазиятдан чикиш йули осон булади.

34
Агар сен харакатланишга карор килсанг, харакатинг натижасига хам
назар сол. Акс холда, бу сенинг охирги харакатинг булиши мумкин.

Агар такдир сени синамокчи булса, бу синовдан ёруг юз билан утиш


лозим.

Агар фарзанд ота юзидаги гамни курмаса, демак у сукир.

Агар хавфни четлаб утишнинг имкони булмаса, куркокликдан нима


фойда, барибир у сени химоя кила олмайди.

Агар эр хотинини тахкирлардан сакдай олмаса, демак у мурда.


Адолат ва касос бир-бирига зид тушунча.
Адолатли кишилар ёш болаларнинг гапига хам кулок солишади, хатто
уларнинг сузи ута содда булиб туюлса хам.
Аёл гулгун яшнаса - бутун уй яшнайди, аёл гамгин булса - бутун уй зи-
мистон булади.
Аёлнинг вазифаси хаёт тухфа этиш.

Азиятларсиз хурматга сазовор булиш мумкин эмас.


Айбдорни вактида тухтатмасанг, жиноят устига жиноят килаверади.

Анъаналар мисоли анбах мевасидир, дастлаб у аччик булади, сунгра у


нордонга айланади ким нордонни хуш курса уни истеъмол килади, кейин
у мазалига айланади, уни хамма ейишни истайди, охири у ачиб, истеъмолга
ярамай колади.

Асалнинг шифобахш хусусияти вахт утиши билан ошади.


Асл жангчи жанг килишдан куркади, улимдан курккани учун эмас,
бегунох одамларнинг улишидан куркади.
Асл жиноят, инсонни эркдан махрум этмакдир.
Асл сабабини билмай туриб, бировдан касд олмаслик керак.

Афсус! Пастлар билан ким муносабат урнатган булса уларнинг дуч кела-
дигани: аввал хизмат, мактов кейин - турлича бефойда сузлар, охиридаэса,
тухмат, сурбетлик ва нафрат булади.
Ахлоксизда яхши фазилат, омадда баркарорлик, нодонда фаросат, ишда
якун булмайди.
Акл ва тажриба куп нарсаларни англашга ёрдам беради.
Акли йук кишига илмдан нима фонда? Кур кишига кузгудан нима фонда?

Акли йук канча укиса хам, илмнинг магзини тушунмайди. Ахир кошик
ширгуручнинг таъмини билармиди?

Аклли ва халол кишига якинлаш, ёлгончи ва нодондан коч.

Аклсизлиги сабабли бутуй бойлигидан махрум булган кишининг барча


фаолияти тухтайди, худди майда ирмоклар ёзда куриганидай.

Бадавлатлик ва саломатлик, дуст ва ширинсуз хотин, итоаткор угил ва


фойдали билим - бу дунёда энг зарур булган олтита неъмат шулар.

Бадантарбия инсонни кучли килгани каби, кийинчилнкларни енгиш ин-


сонни етук килади.

Баданга кирган тикании, тебранган тишни ва ёмон маслахат берувчини


томири билан купориш лозим - хотиржам яшашнинг шарти мана шу.

Бадкор кишига илм - бахслашиш учун, пул - манманлик учун, хукмронлик


- зулм килиш учун зарур. Яхши кишига эса, тескариси, илм - илмини
купайтириш учун, пул - хайр-эхсон килиш учун, хукмронлик - якинларини
химоя килиш учун зарур.

Бадкорнинг калби бахтда каттик ва бахтсизликда майин булади, яхши-


нинг калби эса бахтда майин, бахтсизликда каттик булади.
Балик сувни ютиб яна чикаради, ундан факат фойдаланади.

Барглари тукилган дарахт ялангоч булиб колади.


Барча гамнинг якуни - бефарклик.
Бахт бурчни бажаришга халакит бермаслиги лозим.
Бахт фариштаси гайрат билан мехнат киладиганларнинг кошига кела-
ди. Факат нуфузсиз кишиларгина «Хамма нарса такдирга боглик!» - деб
хисоблашади.

Бахтга эришишни истасанг уз якинларингга худди узингга карагандай


назар кил, чунки кувонч ва ташвишлар сен учун хам, сенинг якинларинг
учун хам бирдай булади.
Бахтга эришмокчи булган киши олтита камчиликдан йирок булиши ло-
зим: куп ухлаш, сусткашлик, куркув, кахр, эринчоклик ва ишларини кейинга
суриш.
Бахтда йиллар худди кунлардай тез утади, бахтсизликда эса кунлар
йиллардай узок туюлади.
Бахтдан кейнн бахтсизлик келади, бахтсизликдан кейин - бахт. Узлуксиз
бахт ёки узлуксиз бахтсизлик булмайди.

Бахтсизликдан кутулиш дориси - у тугрисида уйламаслик. Бахтсизлик


тугрисида уйласанг, у камаймайди, балки купаяди.

Башант кийинган нодон мажлисда факат огзини очгунича чиройли


куринади.
Баъзи одамлар уз манфаатларидан келиб чикиб карор киладилар.

Баъзи ота-оналар фарзандларининг жисмига карашади, уларнингрухига


эмас. Бундай ота-оналарнинг холига вой.

Баъзи хукмдорлар узи содик, иши яхшилик булганларни узидан


узоклаштиришади,кузолдидаёмонликкилганларниузигаякинлаштиришади.

Бефойда илмларни эгаллашдан кишига кандай наф?

Бештаси доимо сенинг атрофингда булади: дуст, душман, локайд, ким-


нинг хисобига яшаётганинг, сенинг хисобингга яшаётган.

Биз истагимиз билан эмас, факат зур гайратимиз билан максадга ета-
миз. Кийик хам келиб ухлаётган шернинг отзига узини ташламайди.
Бизни куннинг чикиши ва шафак кувонтиради, лекин куёш бизнинг
хаётимизни улчаётганлиги тугрисида уйламаймиз хам.
Бизнинг барча ишимиз, фикримиз ва сузимиз оркамиздан боради, шу са-
бабли яхшилик килинг!
Билим эгаллаш учун, кишининг устозига ихлоси баланд булиши лозим.

Билим хар нарсадан юкори: уни тортиб олиб булмайди, унинг бахоси
йук, у хеч качон тугамайди.

Бир ерда уднинг шух саси, бошкасида - кайгули йиги, яна бир ерда -
олим сухбати, бошкасида - мает алжираши, бир ерда дилбар чехраси,
бошкасида - пес башараси. Дунё нимадан бунёд булганини била олмадим:
кувончданми ёки кайгудан?
Бир жонзот бошка жонзотнинг гуштини еганида, улар орасидаги фаркка
назар кил: бирига - бир онлик хузур, бошкасига эса - хаётдан жудолик.
Бир нарсани экиб бошка нарса ундириб булмайди. Ниманинг уругини
эксанг факат шу нарса кукариб чикади.
Бир умр камбагал булган кишидан, олдин бой булиб кейин кашшоклашган
киши купрок гам чекади.
Бир хил хузурга бадавлат катта бойлик, камбагал эса арзимас чака билан
эришади.
Бир кул юкорида, бошка кул эса пастда - шу куллар холатининг
узи эхсон берувчи ва уни суровчи уртасидаги мавкелар фаркини курсатиб
беради.
Бир кулда карсак чалиб булмайди, тиришмасдан муваффакиятга эришиб
булмайди.
Бирга булсак хеч ким бизни енга олмайди.
Бири умр буйи хар ойда курбонлик килиб келган, бошкаси хеч качон хеч
кимга ёмонлик килмаган. Кай бири буюк? Ёмонлик килмаган буюк.

Бировга маслахат беришда хар ким окил.

Бировларга боглик булган ишдан коч, факат узингга боглик булган иш-
гагина кул ур.
Бировни шодлантирган хабар бошканинг кунглини гаш килиши мумкин.
Бировнинг ёрдамига таяниш, ботир учун улим.
Бирор бир харакат ва харакатсизликда, бахт ва бахтсизликда, яхшилик
ва ёмонликда, киши узини бошкалар билан солиштира туриб меъёрни тушу-
нади.

Бирор нима узидан-узи яхши ёки ёмон буладими? Кишига нима ёкса,
унинг учун шу нарса чиройли.
Бой, таксимлаб таркатгани ва узи хам истеъмол килгани билан бой. У
улганидан кейин колган бойлигидан бошкалар хузурланишади.

Бой кашшокка жуфт эмас.


Бойлик улган кишини остонаси олдигача кузатиб колади, якинлари ва
дустлари уни кабргача кузатиб колишади, киши улганидан кейин ортидан
борадигани факат унинг килган яхши ва ёмон ишлари.

38
Бойликка интилган кашшокни факат омадсизлик кутади. Бойликни бой-
лик чорлайди, худди ёввойи филни кулга ургатилган фил чорлаганидай.

Бойликларидан эхсон килиб турмаган ва хузури учун ишлатмаган, ба-


рибир уларни саклаб кола олмайди.

Бойликни эгаллашда, илм урганишда, токка кутарилишда, яхши иш


килишда ва х,ар нарсага зур беришда шошкалоклик килма.
Болалигида киши факат ота-онаси тугрисида уйлайди, балогат ёшида
факат севгани тугрисида, кексайганида факат фарзандлари тугрисида. Шун-
дай килиб у узи тугрисида уйлашга улгура олмай колади.
Болгалаш металларни бирлаштиради, максад эса хайвонлар ва кушларни,
куркув ва очкузлик нодонларни, караш эса бир-бировига лойикларни.

Бошка биров бахтсиз булганида, кандай килиб мен бахтли булай? Ёрдам
килиш кулимдан келганида, кандай килиб мен бепарво булай?
Бошкаларга душман назари билан карамайдиган ва ёмон фикрларга бор-
майдиган киши учун дунё кувончларга тула.
Бошкаларга сабок булиши учун, Тангри бандаларини сабрини синаб
куради.
Бошкаларни деб дарёлар окади, бошкаларни деб сигир сут беради,
бошкаларни деб дарахт мева беради, бошкаларни деб яхши одамлар эзгу
ишлар килишади.
Брахманнинг котили, майпараст, касамхур ва ёлгончилар уз гунохдарини
ювишлари мумкин, лекин нонкур хеч качон уз гунохини юва олмайди.

Бу дунёга биров келади - биров ундан кетади.


Бу дунёда имон-эътикоди билан фахрланмайдиган инсоннинг узи йук.

Бу дунёда кишининг фазилати икки нарсада намоён булади: купол суз


айтмасликда ва нолойикларни улугламасликда.

Бу дунёда факат уч нарса азиз: ейиш, ичиш ва яхши суз.

Бу дунёда хеч нима сабабсиз содир булмайди.

- Бу саволни мен сенга эртага бераман.


- Нимага эртага?
- Чунки хар кандай савол кулай пайтида берилиши лозим.

39
«Бу яхши!», «Йук, бу яхширок!» - деб кишилар узганикини инкор
килишади. Х,ар ким узига ёккан коидани ёклайди.
Бугун булмаса эртага танамиз гам-кулфат ва касалликдан улади. Шун-
дай экан унинг учун бурчимизни бузишдан нима фойда.
Буйрук берган одам, буйрукни бекор килишни хам билади.

Буйрукни бекор килиш мумкин, лекин айтилган суз отилган ук


Бутадаги тикан гулни химоя килади.
Буюк акл эгалари учта бахтсизликка гирифтор булишади: эрта улишади
ёки ночор яшашади, ёки авлод колдиришмайди.
Буюклар билан жангда орттирилган жарохат, чиройли булади.
Буюклар билан мулокот кай биримизни улугламайди?

Бугдой билан ёввойи ут бир далада усса хам, ёввойи ут бугдойнинг


5фнини боса олмайди.

Бурон турганида нозик ут-уланларга зарар бермайди, лекин баланд да-


рахтларни аямайди. Буюклар факат буюкларга кучини курсатади.
Вакт - мисоли бир ошпаз, хар он у кимнингдир такдирини тайёрлайди.
Вакт утиши билан дуст душманга, душман эса дустга айланиши мумкин.
Чунки, шахсий манфаат хар нарсадан кучли.

Гар душманинг булса хам - мехмонга эътиборли бул.

Гарчи киска хаёт кечирган булса хам, уз якинларининг ташвишлари би­


лан яшаган кишининг хаёти бахтлидир.
Гарчи хаётинг кил устида турган булса хам, якинларингга ёрдам кил.
Якинларига ёрдамлашиш юзлаб курбонликлар килганингдан афзал.

Гунох муртаднинг иши, рахм-шафкат имон пойдевори.


Гунох факат тавба билан ювилади.
Гунох килган жазосини тортиши керак.
Гунохкорга дуои хайр айтиш, унинг гунохига шерик булишдир.
Гунохни ювиш солихларга хос иш.
Дарахт баргидан ажраши мумкин, илдизи мустахкам булса у яна барг
чикаради.

40 с8^
Дарахт илдизидан кувват олгани каби, инсон гурури билан кудратли.
Дарахт уз соясини хатто дарахт кесувчидан хам аямайди.
Дарахт хам бакувват илдизига таяниб яшайди.
Дарахтини кесиб, хатто ёккан кимса хам мевасини авайлаб саклайди.
Дарахтнинг барги тукилгани, бу унинг куригани эмас, у бахорда яна кур-
так ёзади.
Дарё хамиша пастга окади.
Дунёда факатгина бахтсизлик мавжуд, бахт бу йук нарса - биз бахт деб
бахтсизликдан кутулганимизга айтамиз.
Душман билан сулх тузиб бемалол ухлашга ётиш, дарахт устида
мизгиган кишига ухшайди - у йикилганидан кейингина уйгонади.
Душманингни келишиш оркали енг, совга бериш билан, риёкорлик
билан ёки шуларнинг хаммаси билан бирга енг, лекин хеч качон урушишга
интилма.
Дустинг тахкирласа, хаётинг захар-заккумга айланади.
Дустликка - соткинлик билан, яхши фазилатга - алдаш билан, тинчликка
- хакорат билан, илмга - бекорчилик билан, аёлга - куполлик билан эри-
шишнинг имкони борми?
Дустликнинг олтита белгиси бор: олиш, бериш, сирлашиш. суриштириш,
мехмон килиш, мехмонга бориш.
Дустнинг бой ва камбагали булмайди.
Ерга мухаббат куйсанг такдирламай куймайди.
Ерга тушган биргина уруг хам мул хосил бера олади.
Ёлгон гапириш, нолойикларнинг хизматини килиш, юрт кезиб саргардон
булиш - киши буларнинг барини корни учун килади.
Ёлгон хакикатга ухшайди, хакикат эса ёлгонга - хаёт шундай ранг-баранг.
Окил булинг!
Ёмон ва узингга зарарли ишларни бажариш жуда осон. Яхши ва фойдали
ишларни килиш эса ута кийин.
Ёмон курганлар билан яшаш, яхши курганлар билан айрилик, ноло-
йиклар билан муносабат - узок яшайдиганларнинг аччик кисмати шу.

41
Ёмон сузларга хасис, яхшиларига сахий, аёли билан инок, якинларига
танбех беришдан сакланадиган киши - дунёнинг энг такчил курки шу.
Ёмон хужайин факат зарурият тугилганида хизматкорларини эслайди.

Ёмонлар билан муносабатда булиш ёмонликни пайдо килади, яхшилар


билан муносабатда булиш эса яхшиликни пайдо килади.

Ёмонларни жазолаш, яхшиларни рагбатлантириш, халоллик билан бой-


лик купайтириш, арзгуйларга одиллик курсатиш, давлатни химоялаш -
шохдарнинг бешта вазифаси шулар.

Ёмонлик килишдан сакланиш, дустона гапириш, х,акикатгуйлик, соф-


лик, рахмдиллик, сабрлилик - булар хамманинг бурчи булиши лозим.

Ёмонлик килмаслик, эзгу ишларни бажариш, аклни поклаш - хотиржам-


лик илми шулар.

Ёмонлик килувчи киши - узининг душмани: чунки у уз ёмонлигининг


мевасини ейди.
Ёмонликка йуналтирилган олимликдан на фойда?

Ёмонликни ташлаган, кули билан х,ам, тили билан х,ам, фикри билан
хам ёмонлик килмаган киши брахман х,исобланади.

Ёшлар кексалар донишмандлигининг вориси булишади ва вакти келиб


узлари хам етук булиб етишишади. Киска вакт ичида илм олишнинг имкони
йук.
Ёшлигингни шундай утказки, кексаликда бахт сенга йулдош булсин.
Ёкимли тапир, лекин хушомад килма, кахрамонлик курсат, лекин
мактанма, сахий бул, лекин нолойикларга эмас, жасур бул, лекин куполлик
килма.

Жазо жиноятдан ортик булмаслиги лозим. Хдр кандай жиноятга унта


Караганда юмшокрок жазо тайинлаш лозим.
Жамиятдаги х,ар кандай адолатсизлик инсондаги ишончни улдиради.

Жангда зафар кучмаслик, хаётда кам муваффакиятларга эришмайди де-


ганимас.
Жангда куч мухим эмас, мухими хужум фурсатини бой бермаслик.
Жангни ютишга кучингиз етмаслигини била туриб жангга киришиш но-
донликдир.

Жахд билан айтилган суз эшитганга озор етказади ва сенга шунга лойик
жавоб кайтади.
Жахл отига минган кишини яхши гап билан тинчитиш даркор.

Жахли чикканга аччикданма, куполликка мулойимлик билан жавоб бер,


курук гапни олиб кочма, ёлгон гапирма.

Жулдур кийинган одам, дуч келган жойда утиради.

Зарар бериш кулидан келмайдиган кахр килишга уялмоги лозим. Нухат


товада сакрагаии билан уни синдира оладими?

Зарур булган пайтда китобларда яширинган илм - илм эмас, бошкаларнинг


чунтагидаги пул - пул эмас.
Зиналардан дадил тушишни билган одам, унга кайта чикишни хам би­
лад и.

Золимга хам, яхшига хам, афв этиб булмайдиганга хам шафкат килмок
керак. Чунки айбсиз одам булмайди.
Зохидлик никоби билан яшириниб юрган паст кишиларга ишонма.
Мукаддас булокдар буйида хам очкуз дарвешлар яшаши мумкин.

Идрокнинг жони маърифат, аклники сабру токат.

Илм урганиш камтарликка олиб келади, факат нодонгина билими билан


мактанади.

Ёруглик куришимизни кучайтиради, бойкушнинг эса кузини камаш-


тиради.

Илдиз ер остида цолиши лозим, ташкарида колса нобуд булади.

Илм итоаткорликни пайдо килади, итоаткорлик кишини мактовга лойик


килади, хакикий мактовга лойиклик бойлик келтиради, яхши максадларда
фойдаланилган бойлик бахт келтиради.

Илм урганиш билангина нодонликдан кутулиб булмайди. Уз илмидан


фойдаланишни билгангина инсон комил. Яхши тайёрланган дори хам факат
узининг номи билан беморни согайтирмайди.

43
Илон яширинган уйга, тимсохдар макон этган нилуфарли ховузга,
йирткичлар тула урмонга кириш хавфли булганидай, ярамас, ёлтончи ва но-
бакорлар харом килган шох саройига хам хизматкорлар титрок ва куркув би-
лан киришади.
Имконияти йукдан куркма. Х,еч кимни хозиргача калласини икки мар­
та, кулларини уч марта чопишган эмас.
Имонли одам куп кийинчиликларга учрайди.
Инсон келиб чикиши билан эмас, эзгу амаллари билан инсондир.
Инсон муваффакиятига энг катта гов, унинг иззат-нафси.
Инсон юрагида куркувга жой берса, куркув унта карши чикади.

Инсон хаётидаги етакчн куч куркувдир.


Инсоннинг бор-йугини тортиб олиб турурини колдирсанг, хеч нимага
эриша олмайсан.

Инкироз инсонга вазиятни узгартириш имкониятини беради.


Иродали шахе нуксонлари уни янчишига караб утирмайди.
Итнинг думини ун икки йил турли моддалар суркаб ип билан боглаб
куйишди, лекин уни бушатган замон - думи яна аввалги холига келди.

Иш, тухтаб турган киши ёнида тухтайди, кетаётган киши ортидан ке-
тади, ижод килаётган киши ёнида ижод булади, у кишига худди сояси каби
эргашади.

Ишда, фикрда ва сузда дустона муносабат, хар нарсада жонкуярлик ва


сахийлик - яхши фазилатли кишиларнинг азалий коидалари шулар.

Ишонувчанни алдаш - окиллар иши эмас.

Куксингга бош куйиб мизтиганни улдириш - мардлар иши эмас.

Иштиёк, куркув ёки очкузлик таъсирида булган киши хеч качон эзгу иш
килишга интилмайди.
Йилнинг хар бир янги фасли кишиларни кувонтиради, лекин утган хар
бир фасл узи билан хаётимизнинг бир кисмини олиб кетади.
Кайфу-сафога интилиш дастлаб кишини узига тортади, кейин эса унда
иштиёк ва кахр уйготади.
Камбагаллик, борингга шукур! Сен туфайли мен сехргарга айландим:
мен хаммани кураман, мени эса хеч ким курмайди.

Камтарлиги булмаса, гузаллигидан на фойда?

Касаллик, гам, азоб, кишан, мусибат - буларнинг хаммаси киши ёки


унинг аждодлари килмишларининг мевасидир.

Катта дарёни кечувдан, кудратли билан душманликдан ва оломон билан


тортишувдан курк.

Келажакнинг хар бир куни дакикасигача белгилаб куйилган.

Кийим танадаги жарохатни беркитганидек, сузлар хам хакикатни беки-


тади.

Ким бадавлат булса - унинг дустлари хам куп, кариндошлари хам, у


дунёда хакикий инсон, хакикий илмли.

Ким Брахманни биламан деб уйласа, у уни билмайди, ким Брахманни


билмайман деб уйласа - у уни билади.

Ким ёшлигида халол мехнат килиб бойлик жамгармаган булса, кексай-


ганида баликсиз кулда балик излаб очликдан улган кекса кутос ахволига ту-
шиб колад и.

Кимки анъаналарни бузса, у аркони давлатнинг хам. раиятнинг хам душ-


манига айланади.

Кимки бировда буюкликни курса, у хурматга сазовор.

Кимки ёмонликни била туриб ва уни кайтаришга кучи етгани холда


бундай килмаса, ёмонлик килувчи киши билан тенг айбдордир.
Кимки секин харакат килса имкониятни бой беради.

Кимки касамини бузса, унинг хаёти дузахга айланади.

Кимнинг акли кам булса бировга акл $фгатади. Факат буюкларгина


узига тугри йулни танлай олишади.

Кимнинг илми куп булса, одамлар орасида у устун хисобланади.


Киши узига тегишли бойликни ташлаб кетади ёки бойлик кишини таш-
лаб кетади. Шу икковидан бири мукаррар экан, бойликни йукотиш сабабли
гамга ботишдан на хожат?

45
Киши дунёга ёлгиз келиб, ёлгиз кетади. У узининг яхши ва ёмон ишлари-
нинг мевасини ейди.

Киши илм урганиш ва унинг фойдаси тугрисида шунчалик жон куйдир-


синки, гуёки хеч качон улмайдигандай. Яхшилик килиш учуй шунчалик
тиришсинки, гуё унинг этагига улим ёпишгандай.
Киши кишига эмас - киши пулга хизмат килади.

Киши нимани истамасин - истагани ундан узоклашади. Исташни иста-


маганида, у хамма нарсага эришади.

Киши худди актёрдай бир оз муддат гудак, бир оз муддат хузурга чумган
успирин ролини уйнайди, кейин у кашшок ёки бадавлат ролига киради, охи-
рида кариб мункайиб ва ажинлар босиб Азроил пардаси оркасида куздан
яширинади.

Кишига мингта камон уки отилса х,ам, улиш вакти келмаса омон
колади. Лекин улиш вакти келганида х,атто битта чуп хам унинг улимига
сабаб бул ад и.

Кишига унинг камчиликларини курсатадиган ва шулар учун танбех


берадиган донишманд учраса, худди хазинани курсатадиган кишини топга-
нидай унинг ортидан колмасин.

Кишига чирой берадиган нарса - донишмандлик, донишмандликка


чирой берадиган нарса - хотиржамлик, хотиржамликка чирой берадиган
нарса - жасорат, жасоратга чирой берадиган нарса - мулойимлик.

Кишилар хадя килганларни кадрлашади, бадавлатларни эмас. Кишилар


ёмгирли булутларни дуо килишади, океанларни эмас.
Кишини тинчлантирадиган биргина фойдали гапни эшитиш, мингта бе-
фойда сузлардан тузилган гапдан яхшидир.
Кишини хеч нима яхши суздай рухлантирмайди.
Кишининг аклу фаросати: ёмон кишилар билан муносабат киладиган
булса пасаяди, яхши кишилар билан муносабат киладиган булса мукаммал-
лашади.
Кишининг фазилати канча булса, унинг камчилиги хам шунча булади.
Хеч ким ёруг дунёга камчиликсиз келмайди.
Кумушга канча ишлов берсанг хам, барибир тиллага айланмайди.

46
Куч ишлатгандан кура, хийла-найранг билан максадга тез етиш мумкин.
Кучлар тент булмаган жойда - айёрлик ёрдам беради.
Кучли булиш - бу нимага интилсанг, шунга эришишдир.
Кучли уз кучига ишонмаса, ожизни хам енга олмайди. Узига ишонган
ожиз кучлини хам енга олади.
Куза соясини каерга тушишини узи белгиламайди. У куёшга боглик.

Куп уйламок катъиятнинг заволидир.


Лойик кишига курсатиладиган яхшилик канчалик кичик булса хам, у юз-
лаб куртак чикаради.
Мажбуриятлар истикболни белгилайди.
Мазаси пустида эмас, магзида.
Мазлума калбидан чиккан каргиш ижобат булади.

Маймунларнинг бутун лашкарини тупласанг хам, шерни енга олмайсан.


Манфаат илинжида хакикатни яширмок бу риёдир, лекин хавфсизлик
илинжида хакикатни яширмок риё эмас.
Марварид етилса, чиганок очилиб кетади.
Мардлик касос олишда эмас, шафкат курсатишда.

Маст, бемулохаза, аклсиз, толиккан, даргазаб, очиккан, очкуз, журъатсиз,


ховликма - буларнинг хаммаси конунларни билишмайди.
Масъулиятни хис килмаган одам бурчни унутади.
Маглуб булганга мехрибонлик курсат ва унга хурмат билан муносабат-
да бул, шунда яна бир дустинг купаяди.
Махорат хамма кобилиятни ичига олади.
Меваси куп булса шохи эгилади, хурпайган дум товус юришини секин-
латади, тезюрар отни тушовлашади. Демак, устунликнинг узи зарар хам бе­
ради.
«Менинг тушиб колган холатим, менинг учун мукаррар эди» - деб доимо
уйлайдиган киши хеч качон ташвиш чекмайди.
Минг йил конунсиз хаёт кечиргандан, бирпас булса хам конунга амал
килиб яшаган афзал.
Муаммо ва унинг ечими бир вактда пайдо булади.

Муваффакият кимнинг кузини богламайди? Улим кимни енгмайди?


Муваффакиятга эришиш учун тугри карор килмок зарур.
Мулойимлик мулойимларни енгади, мулойимлик баджахлларни ен-
гади. Мулойимлик билан амалга ошмайдиган иш йук.
Мустакилликка рухсат сураб эришилмайди, унга катъият билан эриши-
лади.
Мушкул дамлар дустликни мустахкамлайди.
Мукаддас суз хузурли ва кувончли булади.
Нилуфарнинг гулбаргигатушган сув томчиси хам марвариддай яраклайди.

Нима содир булмаслиги керак булса у содир булмайди, нима содир


булиши лозим булса хеч кандай уринишсиз хам у содир булади. Насиб
килмаган нарса кулдан хам сиргалиб чикиб кетади.

Нимагадир илинжи бор одам кучини намоён этади.


Ниманинг имкони булмаса, у мумкин булмайди, ниманинг имкони булса,
у мумкин булади. Арава сувда юра олмайди, кема курукликда суза олмайди.

Новдани синдира олмасанг, уни узунасига иккига бул.

Нодонга маслахат бериш - унинг жахдини чикаради.

Нодонлар доноларни нохак таъна ва ёмон сузлар билан хакоратлайдилар.


Лекин ёмон суз айтаётган нодон гунохга ботади, аламларни кечирган доно
эса гунохдардан кутулади.

Нодонлар окиллардан нафратланишади, камбагаллар - бойлардан, айбли-


лар - фазилатлилардан, суюкоёклар - вафодорлардан.
Нодонни кушикдан, болани пойма-пой чугурлашдан, аёлни гапдан
тухтатиб булмайди.
Нохаклик учун бериладиган жазодан хеч ким кутулиб кета олмайди -
агар бунинг учун узи жазосини олмаса, фарзандлари олишади, фарзандла-
ри олишмаса неваралари олишади.

Нуфузи йук киши узгаларнинг камчиликларини гийбат килиб, узини


мактаб гапиради.
Овчи ерга дон сепса, тузок куяётгани булади.

Овкатланиш, уйку ва куркув хайвонда хам булади, факат илм уларда


булмайди. Инсон илми билан улардан фаркланади.

Овкатни хазм булганидан кейин, аёлни - ёшлиги утганидан кейин, бо-


тирни - жангдан кайтганидан кейин, хосилни - йигиб олинганидан кейин
макта.

Одам канча кучли булса, шунча вазмин булади.

Одамзоднинг табиати шундай, узи булмаган ердаги хаётни яхши деб


уйлайди. Булутдаги томчи хам ёмгир булиб ерга тушишга шошади, ерга
тушган захоти уммонга интилади.

Одамлар Тангри Шивага ибодат кила туриб, унинг устидаги чумолига


хам ибодат киладилар.
Одамларини химоя килиш шохдарнинг бурчи.
Одамнинг хаёти, худди сувдаги ойнинг аксидай бекарор, шуни назарда
тутиб тинмай эзгу ишлар кил.
Ожизларни химояламаса, жасурликдан не фойда?
Ожизнинг кучи - подшохда, боланинг кучи - йигида, нодоннинг
кучи - сукутда, угрининг кучи - ёлгонда.

Ой тутилган паллада тулин ой куринмайди, лекин кейин аввалгисидан


хам гузал, мунаввар булиб куринади.

Олмос ялтираши учун уни ер остидан чикармок лозим.


Олов дарахтни кумирга айлантиради, агар кумир яна оловга ташланса,
у кулга айланади.

Олов сув билан учирилади, куёшдан соябон саклайди, фил санчиш


билан, мол ёки эшак - таёк билан буйсундирилади, касаллик дори билан
даволанади. Х,амма нарсадан кутулишнинг воситаси бор - факат нодонлик-
дан кутулишнинг чораси йук.

Олтин, сигир ва ерини тухфа киладиган кишиларни топиш осон, барча


тирик мавжудотларга рахмдил булган кишини топиш мушкул.
Она заминдан хам буюкрок, ота осмондан хам баландрок.
Онанинг бахти фарзандининг муваффакиятида.
Онасини бехурмат килган отани, хеч бир угил кечирмайди.

Онт илохий конунларга зид нарса.


Опа сингил учун она кабидир.
Орзу килинган истак амалга ошса, бу билан истак конмайди, у май се-
пилган оловдай яна авж олаверади.

Орзулар бехосдан пучга чикса, умид армонга айланади.

Осмонга тупурган одамнинг тупуги юзига тушади, осмон кечирмайди,


факат жазолайди.

Осмонни будут коплаши - бу ёмгир ёгади деганимас, кучли шамол бу-


лутларни хайдаб кетиши мумкин.
От уз оёклари билан чопса хам, унинг тезлиги ва чакконлиги чавандоз
измида булади.

Ота-она учун фарзанд, худонинг неъмати.

Ота-она килмишининг окибати фарзандларида акс этади.

Отага кулок солиш - олий неъмат. Лекин онанинг хукуки отаникидан


минг маротаба юкори. Угил ёмон булиши мумкин, лекин она хеч качон
ёмон булмайди. Х,ар кандай онани, она Ерга киёслаш мумкин, у хеч качон уз
мевасини бегона хисобламайди.
Отанинг аччик гапида хам фарзанд учун зарур угит бор.

Охирги натижа сенинг харакатинг тугри ёки нотугрилигидан катъий на-


зар урнатилади.

Окил, ишончли, фойдали кашшокларнинг гапини хеч ким эшитмайди,


нодон, купол, бефойда бадавлатларнинг гапларини эшитишади.

Окил йуколган, утган, улган тугрисида гам чекмайди. Шу томони би­


лан у нодондан фарк килади.

Окил киши купчилик уртасида биров тугрисида номаъкул гапларни


гапирмайди. Агар у бахтсизлик келтирадиган булса, хатто хакикатни хам га-
пирмаслик лозим.

Окил киши оз учун купни курбон килмайди. Оз билан купни асраш - до-
нишмандликнинг хакикий белгиси шу.
Окил шахсий фикрига асосланиб бахолайди, нодон миш-мишларга ишо-
нади.

Окилга мажлисларда шу ерда йуклар тугрисида номакбул сузлар гапи-


риш ярашмайди.

- Окилликка кандай эришилади?


- Донишмандлар билан сухбат килиб.
- Энг яхши бойлик нима?
- Билим.
- Осмондан хам баланд нима?
- Ота.
- Ким отанинг калби хисобланади?
- Угил.
- Киши учун энг якин дуст ким?
- Унинг хотини.
- Жангчи учун энг кимматли нарса нима?
- Унинг куроли.
- Дехкон учун энг мухим нарса нима?
- Экиладиган уруг.
- Ким кузини очиб ухлайди?
- Балик.
- Тугилганидан кейин кимирламайдиган нима?
- Парранда тухуми.
- Кандай касалликнинг давоси йук?
- Очкузликнинг.
Оккуш икки каноти ёрдамида учади - билим ва харакат каноти билан.
Агар унда факат биргина канот булганида хеч качон уча олмасди.
Оккушларни ок килиб, тутиларни - яшил килиб, товусларни - гулдор
килиб яратган, сенинг яшашингга хам имкон тугдириб беради.

Паст киши бажармай гапиради, асл инсон эса бажарса хам гапирмайди.
Паст кишилар хар нарсага куполлик билан жавоб беришади, уртамиёна
кишилар - куполликка куполлик билан жавоб беришади, мактовга лойик ки­
шилар эса, унга кандай муомала килишсалар хам хеч качон куполлик билан
жавоб беришмайди.

Пул гам билан богланган.


Пулни, зикнанинг унга булган муомаласига караб. панох излаб келган-
га ёки улдирувчи захарга ухшатиш мумкин - уни узидан узоклаштирмайди
хам, ундан фойдаланмайди хам.
Рахм-шафкат дунёни бошкаради. Рахм-шафкат билан куролланган киши-
га хеч кандай ярамас зарар бсра олмайди.
Рахмдил инсон одоб чегарасидан чикмайди.
Режанг шундай булиши керакки, узинг хеч нима йукотмай душманла-
рингни бор-будини тортиб олишинг лозим.
Ростгуйликдан ортик яхши фазилат, ёлгончиликдан ортик ёмон камчилик
мавжуд эмас.
Руёбга ошмайдиган тушни беморлар, гамга ботганлар, багритошлар ва
мастлар куришади.
Сабр - ожизнинг яхши фазилати ва кучлининг зийнати.

Сабр, шифобахш ут каби, вакт утиши билан уз кучини йукотади.

Сабрдан ортик фидойилик йук, каноатдан ортик бахт йук, дустликдан


ортик инъом йук, хамдардликдан ортик фазилат йук.

Сабрли одам кучли булади, бесабр эса кучсиз.

Садокат йук ерда бахт булмайди.


Саломатлик - буюк галаба, мамнунлик - буюк бойлик, ишониш -
якинларнинг энг яхшиси, тинчлик - буюк неъмат.

Саломатликка тенг яхши дуст, бетобликка тенг ёвуз душман йук.

Сен томонингдан килинган яхши иш, доимо узингга яхшилик булиб


кайтади. Ёмонликка хам ёмонлик билан жавоб кайтарма - доимо яхшилик
кил.

Сенга ёмонлик килган кишига ёмонлик килишдан на хожат? Вакти келиб


улар хам дарё киргогидаги дарахт кулаганидай, узидан-узи кулашади.

Сенга келган бахтнинг кадрига ет, сенга келган кайгуга чида. Кувонч
ва гамнинг келиши гилдиракнинг айланишига ухшайди.
Сенга мехрибон булган кишига нисбатан мехрибон булишлик буюклик-
ми? Хдкикий буюклик - сенга зарар берган кишига нисбатан мехрибон
булишликда.
Сенинг соглигинг - тоза хаво, сув ва таом.

Эрталаб урнингдан кувонч билан тур. кечкурун кулгу билан ухлашга ёт.

Сен кувониб, кулиб юрсанг - демак сен соту саломатсан.


Касалингни даволама, уз хаётингни давола. табиат конунларига итоат
килиб акл билан яша. Саломатлик жойида булмаса, донишмандлик сукут
килади, санъат ривожланмайди, куч танани тарк килади, бойлик бефойда ва
акл ожиз булиб колади.

Сиёсат тилида олийжаноблик ахмокликдир.

Сиёсатда хам худди кимордаги каби омад хамма вакт хам сен томонда
булавермайди.

Сочи окарганларнинг хаммаси хам доно эмас. Агар донишмандликни


эгаллаган булса, хатто успиринни хам доно хисобласа булади. Ким илмли
булса шу киши буюк.

Сочлар окаради, тишлар тукилади, кузлар курмай ва кулоклар эшитмай


колади - факат очкузликкина каримайди.

Сув билан ёгни бир идишда сакламайдилар, чунки улар бир-бирига


кушилишмайди.
Сув осмондан ёгиб ерга сингади, унинг узи хам ер каъридан кудук оркали
кутарилади.

Сув тез оккани сари дарё хам тозаланади.

Сувли идишни тунтариш билан ичидаги бушликни йукотиб булмайди.

Сукут - барча неъматларга йул.


Сукут гапиришдан афзал.

Сунмас истакларинг ортидан борма, шу билан бирга барча истакларинг-


ни хам сундирма.
Табиати инжик булган хукмдор бурч тугрисида хам, фойда тугрисида
хам уйламайди. Худди мает филдай, кунглига хуш ёккан томонга кетаве-
ради. Агар жарга кулаб кетгудай булса, узи айбдор булса хам, хамма айбни
бошкаларга тункайди.
Такаббурлик ва куркув эгизакдир.
Тана ва калб дардидан кутулишнинг иккита воситаси мавжуд: унга
карши чора куриш ёки у тугрисида уйламаслик.
Тангрим, мени бирор ерда хам нодоннинг гапини эшитиш, ёки уни куриш,
ёхуд унинг билан сухбатдош булиш бахтсизлигидан асра!
Такдир бизга нимани кулга киритишни лозим топса, биз ётган жойимиз-
да хам уни кулга киритамиз, нимани кулга киритишни лозим топмаса, канча
тиришсак хам унга етолмаймиз.

Такдир таклифга мухтож эмас.


Такдир такозоси билан хеч кандай уринишсиз биз олдин килган яхши ёки
ёмон ишларимизнинг мевасини еймиз.
Такдирни мардона ишлар билан енгмок зарур, агар сенинг уринишларинг
муваффакият билан якунланмаса, бунда сенинг айбинг булмайди.

Тимсох уз мухитида филни хам енгади, мухитидан ташкарида итга хам


бас келолмайди.
Тинчлик билан хал этиладиган ишни уруш билан кулга киритишга на
хожат.
Тинчлик ва мехнат - фаровонликнинг асоси шулар.

Тиришкоклик ва кайсарлик орасидаги фарк шундаки, биринчисининг


манбаи кучли истак булса, иккинчисиники эса унинг тескариси - кучли ис-
тамасликдир.

То тананг сот экан, ксксайишгача вакт бор экан, кобилиятинг гуллаган


экан, хаётинг поёнига етмаган экан - кучинг борича камолотга эришишга
интил.

Товус жужасида улгайганидан кейин худди отасиникидай камалакранг


патл ар пай до булади.
Торсиз уддан овоз чикмайди, гилдираксиз арава юрмайди, эрсиз аёл
бахтли булмайди - хатто юзлаб кариндошлари булса хам.

Тош дон орасига тушса уни топиш мумкин, лекин дон тош орасига туш-
са, уни топиш мушкул.

Тош коса тошбака учун факат химоя, бошка вактда эса у огир юк.
Тош хайкалтарош кулига тушмагунча оддий тош эди.
Тошкин чоги оху дарёга чукиб кетса, бунга даре айбдор эмас, лекин
оху хам айбдор эмас.

Токка чиккан одамнинг оёти бир тойиб кетдими, у жарликка кулайди.


Ток бор сувини водийга беради, узига бир томчи хам колдирмайди.
Тунда куёш куринмагани бу унинг йук деганимас, тонг отса у яна
куринади.

Тушовини узаётиб козиктишини синдирган фил мактовга лойик эмасми?

Тугилиш, кексалик, улим булмаса, айрилик олдида куркув булмаса, бу-


ларнинг бариси уткинчи булмаса - хаётда бирорта бахтли одам булармиди?

Тугрисини ва ёкимлисини гапир, тугрисини, лекин ёкмайдиганни гапир-


ма, ёкимлисини, лекин нотугрини хам гапирма - азалий коида шулар.

Уй аланга ичида колганида кудук казишдан на фойда?

Уйгониш вакти келганида хам ухлайдиган, ёш ва бакувват булса хам


ялков, журъати, фикрлари ва рухи тушган бушанг киши хеч качон дониш-
мандликка йул топа олмайди.

Улар кулишди, куйлашди, уйнашди ва мана энди улар куринишмайди -


вактнинг хукми шунака.

Устоз унта брахмандан афзал, ота - унта устоздан, она - унта отадан ва
дунёдаги хамма нарсадан афзал. Онани хеч ким билан киёслаб булмайди.
Тугри йулдан огган устозни ташлаб кетмок зарур, лекин онани хеч качон
ташлаб кетиб булмайди. Факат сени туккунича уз корнида кутариб юргани-
нинг узигина, уни хаммадан хам улуглайди.

Устозларни - улар олдида макта, дуст ва кариндошларни - улар ортидан


макта, хизматкор ва кулларни - ишини тугатганидан кейин, хотинни -
улганидан кейин макта, угилларни эса хеч качон мактама.

Уч нарсада меъёрни бил: мухаббатда, овкатда ва пул топишда. Уч нар-


сада меъёрни билма: илмда, фидокорликда ва сахийликда.

Факат жиноятгина юракка вахима солади.

Факат насл-насабига кура бировни улдириб, бошкани хурматлаш мум-


кинми? Олдин иши билан таниш, кейин улдириш ёки хурматлаш ихтиё-
ринг.
Факат таънага ёки факат мактовга лойик киши йук, булган хам эмас,
булмайди хам.

Факат тиник сувдагина акс аник куринади.

Филни камчи билан эмас, мехр билан кулга ургатишади.

Фотиха юракдаги мехр изларидир.

Фукаро уз хукмдоридан ибрат олади.

Фукароси оч юртнинг бошига куп савдолар тушади.

Хавфдан у пайдо булмасидан олдин курк, хавф пайдо булганидан кейин


куркма, балки унинг билан олиш.

Халк кони эвазига барпо булган шохдик одилона булиши мумкин эмас.

Халкнинг хаёти канчалик фаровон булса, у уз хукмдорини шунчалик


кучли химоя килади.
Характери, наели ва кучи сенга маълум булмаган билан якинлашма.

«Хизматга лойик иззат» - ёлгон суз, чунки кишининг хизматларини эс-


лайдиганлар оз.
Хизматкор шахсий истакдан махрум, у узгалар фикрига итоат килиб,
бошкалар истаги билан яшар экан кандай килиб бахтли булиши мумкин?
Хотиржамликка тинчлик оркали эришилади.

Худди илон эски терисини ташлаганидай, кахрини ташлай оладиган одам,


хакикий инсондир.

Чарчамасдан огир юкни ташиш, иссикдан хам, совукдан хам куркмаслик,


доимо мамнун булиб юриш - мана шу уч фазилатни эшакдан урганиш лозим.

Чекиниш маглубият эмас, пухта уйланган режа.


Чумолини улдириш учун килич шарт эмас.
Шакар ширин булганлиги учун кадрланадими ёки бахоси баланд
булганлиги учун ширин туюладими?

Шамол кучеиз булса, у шамни хам учира олмайди.


Шамол 5ф>монни ёкаётган оловни кучайтиради, шамни ёкаётган оловни
эса учиради. Ожизларни ким хам иззатларди?
56
Шамчирокни ёкканда нафакат шам, унинг пилиги хам ёнади.

Шахсий максад учун эмас, халк манфаати учун хукмронлик килинади.

Шер улжасини бир узи емайди, атрофдагиларига хам колдиради.


Шикоят сабр билан тингланиши шарт.
Шоирлар ва хукмдорлар азалдан угрилик билан шугулланишади. Би-
ринчилари узгаларнинг шеърини угирлашса, иккинчилари - узгаларнинг
молини.

Шох булиш истагидаги ога-инилар ва хатто фарзандлар хам шохга


улим тилашади. Хукмрон булиш ниятидан узоклашинг.

Шох назари бахтсизликка дучор килиши хам мумкин.

Шох хизматидаги киши хаётини ит хаётига киёсласа янглишади: ит


каерни хохласа шу ерларда сангийди, хизматкор эса - шох буюрган ерда.

Шохга пешвоз чикиш фукароларнинг бурчи.


Шохдарга истеъдод эмас, садокат керак.
Шохнинг узи хам, вазирлари хам, бош кохини хам угри булсалар,
фукаролари нима килишлари лозим. Шох кандай булса фукаролари хам
шундай булишади.
Шухратпарастлик буюкликнинг эмас, ожизликнинг белгиси.

Эй нодон, нимага улимдан куркасан, гуё у куркканларга тегмайдигандай?


Бугун булмаса кейинрок у дунёдаги барча тирик жонларни уз домига тор-
тади.
Энг яхши муаллим - бу оила.

Эр билан хотиннинг, ота билан угилнинг орасига тушма.


Эрга тенг кариндош йук, эрга тенг дуст йук, эрга тенг химоячи йук, эрга
тенг панох йук.
Эртага корни туйишига ишончи йук киши, овкатини колдирмай ейди.
Эрталаб бор булган пешинда булмайди, пешинда бор булган кечкурун
булмайди, кечкурун бор булган энди куринмайди. Бизнинг дунёимиз ана
шундай жодули алдамчи.
Эркакнинг гузаллиги - сабр, аёлнинг гузаллиги - камтарлик.
Эртага киладиган ишингни бугун кил, пешиндан кейин киладиганингни
пешингача кил.

Юзни кулга киритганлар мингни истайди, мингга эришиб юз мингни ис-


тайди, юз мингни кулга киритиб шохликни истайди, шохликка етишиб ос-
монни истайди.

Яшаётган булсалар-да, бу бешовлоннинг бариси мурда - кашшок, бедаво


бемор, нодон, гурбатда яшовчи ва кул.

Яхши ва ёмон одамлар орасидаги фарк, худди сигир ва илон ора-


сидаги фаркдай булади: сигир утни сутга айлантирса, илон сутни захарга
айлантиради.

Яхши иш яхши ниятлардан пайдо булади.

Яхши киши якинларига ёрдам бериш учун бор нарсасидан кечади,


уртамиёна кишилар хеч нарсасидан кечмаса хам зарурларга ёрдам беради,
паст кишилар уз фойдаси учун узгаларга зарар беради. Узига хеч кандай
фойдаси булмаса хам бошкага зарар берадиган кишини кандай номлаш ке-
рак?
Яхши киши якинларини мактаб гапиради, хатто уларнинг яхши хис-
латлари булмаса хам, паст киши эса якинларининг факат камчиликларини
гапиради. Гарчи икковлари хам ёлгон гапираётган булсалар-да биринчи-
сининг манзили осмону фалакда булса, иккинчисиники - жаханнамда
булади.

Яхши одамлар сурамасдан олдин беришади, уртамиёналар - илтимос


килишганида, паст кишилар илтимос килганларида хам бермайдилар.
Яхши одат душманингда булса хам унга таклид кил, ёмон одат ота-
онангда булса хам унга таклид килма.

Яхши суз билан чин кунгилдан бериладиган инъом, мактанишдан холи


булган илмлилик, ботирликка хамрох булган мулойимлик, бадавлатлик би­
лан бирга булган сахийлик - камдан-кам учрайдиган туртта неъмат мана
шулар.

Яхши фазилатли шохларнингфукаролари хам яхши фазилатли бул ишади,


ёмон шохларнинг фукаролари хам ёмон булишади. Фукаролар уз шохларига
таклид килишади.
Яхши хулк билан дустларингни уз томонингга огдир, тиришкоклик билан
- кариндошларингни, совга ва эътибор билан - аёллар ва хизматкорларинг-
ни, хушмуомалалик билан - бошкаларни.

Яхшилар узокдан худди Химолай тогларидаек яркираб куринадилар.


Емонларни эса якиндан хам куриб булмайди, худди коронгида камондан
отилган укни куриб булмаганидай.

Яхшилик ва ёмонликни нимага ва нима билан, кандай килиб, качон,


канча, каерда килганлигинг учун Яратганнинг узи шунинг учун ва шу
оркали, шундай килиб, шу вактда, шунчалик мукофот ёки жазо белгилайди.

Яхшилик камчиликдай кузга яккол ташланмайди.

Яшин дарахтни бир марта урадими ёки куп мартами, натижаси бир
хил - дарахт куйиб кетади.

Уз ишига тиришкок булган киши катта обруга эришади.

Уз ниятингни олдиндан ошкор килма, бировларга ошкор булган режа


муваффакият козонмайди.

Уз номи ва куринишини йукотиб уммонга кушилган дарёдай, уз номи


ва фикрлашини йукотиб илм кишиси буюкликка кушилади.

Уз хулкингни доимо кузатиб бор. Хар кун узинг узингдан сура:


«Хайвонлар билан ухшаш томоним борми? Яхши фазилатли кишилар билан
ухшаш томоним-чи?»
Узгаларнинг камчилигини куриш осон, узингникини куриш кийин.
Узгаларнинг сузини такрорлаш бу хали унинг маъносини тушуниш дега-
ни эмас.
Узидаги куркувни енгиб рост гапирган инсонгина хакикатгуй булади.

Узинг учун ёмон деб хисоблайдиган нарсани бошкаларга нисбатан


куллаш керакмас. Бунга амал килиш хам одиллик хисобланади.

Узингдан ожиз одамдан узр сураш олийжанобликдир.

Узингни вазиятга караб узгартира олсанг, бахтингни кулгани шу.

Узининг нодонлигини тан олган нодон окилдир, узини окил деб


хисоблайдиган нодон эса чинакам нодондир.
Уйга чумишдан на фойда? Кдлбдаги гамни яширишдан на фойда? Пешо-
намизга нима ёзилган булса факат шу содир булади-ку.

Уйламасдан айтилган суз бемаврид узилган гулдай хор булади.

Уйлашда кузбуямачилик булиши мумкин, онтда эса йук.

Улдиришга изн берувчи, суювчи, улдирувчи, отувчи, сотувчи, сотиб


олувчи, гуштини егувчи - хаммалари котил.

Улим килган ва килмаган ишларингни текшириб утирмайди.

Уринсиз вахима сабаб, бахт сизни тарк этади.

Кадимий конунларга амал килиш - бу анъана.

Кайгуга эрк берсанг, у сени адо килади.

Калбан мукаммал булмаган киши, яхшилик ва ёмонликнинг сирини анг-


лай олмайди.

Калби кувончга тулган киши хушбахтдир. Оёк кийими кийган киши


учун ерлар тери билан коплангандай эмасми?

Канчалик жабр тортган булса хам душманинг билан иттифок тузма. Сув
канчалик кайнок булса хам, оловни учиради.

Карз, ёнгин ва касаллик кайта кучайиши мумкин - уларни охиригача ту-


гатинг.

Каттиккуллик отага хос, зулм эса душманнинг иши.

Кашшокларга ёрдам бермаса, пулининг куплигидан на фойда? Яхши-


ликка йуналтирилмаса, харакатдан на фойда?

Кахрни кечириб енгмок, бетавфикни яхшилик курсатиб жиловламок,


зикнани сахийлик билан тарбияламок, ёлгонни эса хакикат билан енгмок ке-
рак.

Кийинчиликларга чиниккан кишиларнинг калби, бахтсизликка, кийин-


чиликлар курмай, бехосдан кулфатга тушиб колган нозик калб эгалариники-
дай чукур азобланмайдилар.

Киладиган ишимиз бизни бахтга етаклаши лозим. Лекин одиллик бул­


маган ерда бахт булмайди. Шу сабабли адолатли бул.

60
Килични факат жангдан олдин уткирлаш зарур, агар уни хар кун
уткирлайверсанг, у юпкалашиб, биринчи жангдаёк синиб колади.

Килиш керак булмаган ишни, хатто улим хавф солса хам бажарма, ба-
жарилиши керак булган ишни эса кейинга сурма - хаётнинг азалий амри шу.

Коронгини билиш учун коронгини тушуниш керак.


Кояда курилган уйнинг бир кун кулаши аник.

Кувонаётганларни куриб кувонадиган ва гамга ботаётганларни куриб


гам чекадиган киши олий фазилатлидир.

Куёш чикаётганида хам, ботаётганида хам кизгиш тусда булади. Буюк-


лар бахтда хам бахтсизликда хам узгармас булишади.
Курол кучеиз булган жойда факат най галаба козонади.

Курук кул билан севган хотинингни, якин дустингни, кичик углингни,


хукмдор ва фолбинни олдига борма.

Кушнинг изи хавода, баликники сувда куринмайди - яхши фазилатли-


ларнинг йули хам шундай булади.

Кулингни сувдан чикарсанг, у эгаллаган жой яна сувга тулади.


Куркок ва ожизлар учун илм олиш фойда келтирмайди.

Куркок одам жамият учун хавфли.

Куркок одам, куркув остида илмидан фойдалана олмайди.

Куркув сабаб берилган дуои савобнинг кучи булмайди.

Кушнимизнинг уйидан бирор нима угирланганлигини эшитган захотимиз,


уз уйимизни угрилардан асраш чораларини кучайтирамиз. Нима учун биз
Азроилнинг кунда бир уйдан бошкасига утиб одамларини угирлашларидан
куркмаймиз?

Fазабини ютолмаганларни такдир каттик жазолайди. Улар енгилмасидан


олдин маглуб булишади.
Гам одамларни якинлаштирса, шодлик узокдаштиради.

Хаддан ташкари купол, хаддан ташкари кайсар, хаддан ташкари буш,


хаддан ташкари исботлашга мойил, хаддан ташкари кахрли булма. Нима-
да булса хам хаддан ташкарилик хавфли: куполлик кишиларнинг аччигини
61
чикаради, кайсарлик кишилардан узоклаштиради, бушанглик жиркантира-
ди, исботлашга мойиллик кишиларни ранжитади, кур-курона ишонувчан-
лик кишини кулгили килади, ишонмаслик камчиликка етаклайди.
Хддя «бериш керак» деган фикр билан берилганида, мукофот илинжи-
сиз берилганида, зарур пайтда, зарур ерда ва лойик одамга берилганида эзгу
хисобланади.
Х,аёт аравага ухшайди, агар куп юк ортилмаса ботиб колмайди.
Хаёт бу - оний узгаришлар занжири.

Хаёт на утмишда, на келажакда бор. У хозир мавжуд.


Хаётда баъзан ножоиз ишларни хам килишга тугри келади.

Хаётда йикилишга тугри келганида, макташга арзийдиган киши ерга


худди коптокдай, паст киши эса юмалокданган лойдай тушади.
Хаётнинг асосий мазмуни - истак.
Хаётинг сенга канчалик кадрли булса, узга жонзотларга хам хаётлари
шунчалик кадрли булади. Узини бошкалар билан солиштирганликлари
сабабли хам яхши кишилар рахмдил булишади.
Хаётинг хавф остида колган булса хам - аёлингга, муминларга, зохид
ва ёш болаларга ёмонлик килма, бунинг устига улар сенга ишонадиган
булсалар.
Хайр-эхсон гунохларни ювишнинг ягона йули.
Хайр-эхсонга тенг булган зийнат борми? Кдноатга тенг булган бой-
лик борми? Олийжанобликка тенг булган безак борми? Саломатликка тенг
булган ютук борми?
Халоллик билан хукукингизни талаб килинг, лекин хакингиз йук нарсага
даъво килманг.
Хамма мавжудотларда узини курадиган ва хамма мавжудотларни узида
курадиган киши буюк хукмронликка эришади.
Хамма нарса суз билан аникланади, сузда негизланади ва суздан келиб
чикади. Ким суз билан алдаса, у хар нарсада алдайди.

Хамфикрлик, хар кандай муносабатнинг мустахкам пойдевори.

Хар бир мавжудот уз табиатига монанд булади. Шундай экан, уни жазо-
лашга на хожат.
Хар бир он танамизни, худди сувда колган пиширилмаган куза емирил-
ганидай, сездирмасдан емириб боради. Биз бу емирилишни якунланганидан
кейингина билиб коламиз.

Хар ишда хотин эрнинг кул ва оёги булмоги лозим.

Хар калланинг уз фикри, х,ар булокнинг уз суви, х.ар кабиланинг уз ахлоки,


хар огизнинг уз сузи бор.

Хар кандай ишга хам кулингни ураверма - окилликнинг биринчи белги-


си шу. Бирор ишни бажаришга кулингни урдингми, уни охиригача етказ -
окилликнинг иккинчи белгиси эса мана шу.

Хар кандай зеки достон яхши булавермайди, хар кандай янги достон
эса ёмон булавермайди. Окил уз фикрига таяниб бахо беради, нодон эса
узгаларникига таяниб.

Харакат килиш керак булган вактда савдолашадиган хизматкор ёки дуст


ярамасдир.
Харакат характсизликдан афзал - шуни эсда тут.

Харакатланишдан чучийдиган кишига донишманд угитлари фойда бер-


майди. Кур кишининг кулидаги чирокдан унга нима фойда?

Хатто золимларга карши шафкатсизлик килган хам дузахийдир. Яхши-


ларга карши шафкатсизлик килганларни айтмаса хам булади.

Хакикатни била туриб сукут саклаган киши, сохта гувохдик берувчига


ухшайди.

Хакикатнинг тагига етадиган кобилияти булиб, кейин уни бошкаларга


етказадиган, уз муаммосини ечиб, кейин бошкаларнинг муаммосини ту-
шунтириб берадиган кишини мен брахман хисоблайман.

Хакикий дустингта ишонганингдай хеч кимга - онангга хам, аёлингта


хам, ака-укангга хам, фарзандингга хам ишониб булмайди.

Хакконий ва ёкимли гапларни тапир, хакикат булса хам кунгилсиз


булган гапларни гапирма, ёкимли булса хам нотугри гапларни гапирма -
азалдан келаётган коида шу.

Хеч бир килинган яхшилик изеиз йуколмайди.

63
Хеч ким хукмрон булмаган, купчилик хукмрон булган, аёл хукмрон
булган ёки бола хукмрон булган давлатда яшама.

Хеч кимга кахр килма, хеч кимга беписанд булма, дустга соткинлик
килма, манманлнк килгувчи булма, ёмонлик килма, купол сузловчи булма.
Хеч кимга куполлик килма - сенга хам шундай жавоб беришади.

Хеч качон гапни, «лекин» ва «агар» сузлари билан бошламанг.


Хеч качон димогдор булмаган, иши жуда унгидан келиб турганида
хам узгалар тугрисида менсимасдан гапирмайдиган, жахли жуда чикка-
нида хам, купол гапирмайдиган киши - хамма учун севимли булади.

Хеч качон сизга тегишли булмаган нарсадан узингизга фойда кутманг.


Хеч качон карга покиза, киморбоз - халол, илон - сабрли, аёл - бепарво,
мает - мулохозали булмайди.
КАДИМГИ ХИТОЙ ХИКМАТЛАРИ

Кадимги Хи гой тарихи тугрисида кискача маълумотлар

Дунёдаги кадимги цивилизациялардан бири хисобланган Хитой ци-


вилизацияси, олимларнинг тасдиклашича, беш минг йиллик тарихга эга.
Кадимги Хитойнинг бунёд булиш тарихи хам худди Кадимги Миер,
Шумер ва Кадимги Хиндистон каби давлатларнинг пайдо булишига
ухшаб кетади - улар катта дарёлар киргокларида вужудга келгани каби
Хитой цивилизацияси хам Хуанхэ (хитойча «Сарик дарё») водийсида
- унинг урта кисмида вужудга келган. Ривоятларга кура, Хитойнинг даст-
лабки хукмдорининг исми Фу Си булган. Юй исмли хукмдор эса Хи­
тойнинг биринчи - Ся династиясининг асосчиси булган ва бу династия
милоддан аввалги 2205-1557 йилларда давлатга хукмронлик килган.
Хитой династиялари тугрисидаги ёзма манбалар эса, кейинги 3600
йилга якин даврни камраб олади ва у милоддан олдинги XVI аср-
да Шан-Инь династиясидан бошланади. Бунга кадар Хитой худудида
утган хукмдорлар ва династиялар тугрисида бирорта хам ёзма манба
мавжуд эмас. Шан вилоятининг хукмдори булган Ли, Хитойда Ся ди-
настиясини маглуб килиб, янги - Шан-Инь династиясига асос солгани-
дан кейин узига Тан исмини кабул килган ва мамлакатни бошкаришда
янги ижтимоий режаларни хал килишни узига бош максад килиб
белгилаган. Асосан овчилик билан шугулланган Марказий Хитойнинг
шимолий худудларидан чиккан Шан кабиласининг ахолиси киска вакт
ичида дехкончилик, чорвачилик ва хунармандчилик билан шугулланишни
узлаштирганлар.
Дехконлар дон экинлари, богдорчилик махсулотлари етиштириб, ипак
курти асраш учун тут эккан булсалар, чорвачилик билан шугулланган
ахоли корамол, эчки, чучка ва от асраганлар, хунармандчилик билан
шугулланган ахолининг энг асосий юмуши одамлар учун кундалик зарур
буладиган буюмлар ясаш, тукиш, тикиш билан бир каторда бронзадан
турли нарсаларни куйиш булган. Бу ердаги йирик бронза куйиш устахона-
ларида бронза эритилиб, ундан диний маросимлар учун зарур буладиган
анжомлар, курол-яроглар, арава гилдираклари, уй-рузгор буюмлари ва
бошка нарсалар ишлаб чикарилган.
Шан-Инь династияси даврида монументал курилиш, хусусан, шахар
курилиши анча ривожланган. Энг кадимги пиктограф (суратли ёзув) ва
иероглиф ёзувлари Шань-Инь даврида пай до булган. Шу даврда бронза-
дан ясалган идишлар сиртига битилган кадимги шеърий асарлардан на-
муналар бизнинг давримизгача етиб келган, уларда минг йиллар давомида
тупланган тарихий, ахлокий, эстетик ва диний угитлар уз аксини топтан.
Хитойда вактни хисоблаш ва таквимларга булган зарурият астро-
номик илмлар ривожланишига сабаб булган. Мамлакат худуди кенгай-
ган сари география сохасидаги билим хам ривожланган. Бошка кабила,
халклар билан иктисодий ва маданий алокалар урнатилганлиги сабабли,
уларнинг жойлашган урни, халкининг турмуши, у ерларда етиштирилади-
ган махсулотлар, уларнинг ривоят ва афсоналари тугрисидаги маълумот-
лар тупланган. Шан-Инь династияси даврида ипак етиштириш ва улардан
ипак матолар тукиш ишлари анча ривожланган. Милоддан аввалги II минг
йилликнинг охирига бориб Хитой худудида бир канча мустакил князлик-
лар вужудга келган. Улар уртасида уз худудини бошка князликларнинг ери
хисобига кенгайтириш максадида муттасил узаро урушлар булиб тур-
ган. Шундай урушларнинг бирида милоддан олдинги 1122 Йили У-ван
бошчилигидаги Чжоу кабиласи Шан-Инь давлатини маглуб килган ва Хи­
тойда милоддан аввалги III асргача Чжоу династиясининг хукмронлиги
урнатилган.
Кам сонли Чжоу кабиласи, Шан-Инь давлатини маглуб килганидан ке-
йин, улар, худуди деярли бутун Хуанхэ дарёси хавзасини эгаллаган йирик
харбий-сиёсий бирлашма тепасига келиб колганлар. Чжоу хукмдорлари
олдида келиб чикиши турлича булган куп сонли ахолини бошкариш му-
аммоси пайдо булган. Бу уртада Чжоу хукмдори У-ван вафот килган,
давлатни бошкариш унинг балогатга етмаган угли Чэн-ванга ва унинг би­
лан бирга вактинча хукмдор вазифасини бажарган тогаси Чжоугун зимма-
сига тушган. Улар давлат худудидаги бошка халкларга Караганда анча
онглирок булган Шан-Инликларни давлатнинг турли худудларига булиб
юборганлар. Инь усталари томонидан давлатнинг янги пойтахти Чэнчжоу
курилган. Гарчи янги пойтахтга мамлакатнинг асосий маъмурлари кучиб
утган булса хам, хукмдор Чэн-ван ва сарой ахди эски пойтахт - Цзунчжо-
уда, чжоуликларнинг ота-боболари яшаган манзилда - мамлакат гарбида
колганлар. Шунинг учун хам мамлакатнинг бу даврдаги номини тарихда
Гарбий Чжоу деб атаганлар.
66
Хитойда содир булган вокеа-ходисаларни ёзиб бориш одати илк бор ми­
лоддан аввалги 841 йилда Гарбий Чжоу саройида бошланган. Кейинрок бу
анъанага бошка хукмдорлар саройларида хам амал килишган ва хукмдорлар
саройларида тарихни ёзиб борувчи - солномачи амали киритилган, улар-
нинг асосий вазифаси содир булган вокеаларни кайд килиш билан чекланиб
колмасдан астрономия илми билан шугулланиш ва таквимлар хисобини
юритиш хам булган. Улар курган-билганлари ва эшитганларидан ахамиятли
деб хисоблаганларини фол очиш соккаларида, тошбака косаларида, бамбук
таёкчаларида ва ипак матоларда, кейинчалик эса когозларда кайд килиб
борганлар. Ёзма маълумотларнинг жуда хам куплиги ва бунинг устига
археологик казишмаларда топилган буюмларнинг хам муллиги Хитой та-
рихини аникрок урганиш учун яхшигина асос яратган. Милоддан аввалги
I минг йилликнинг урталарида Чжоу давлати иктисодининг ривожла-
нишида мамлакат худудида мис ва темир конларининг очилиши мухим
роль уйнаган. Кишлок хужалигининг иш куроллари мукаммаллашган, на-
тижада экин майдонлари кенгайиб, ерга ишлов бериш яхшиланган, ирри­
гация тармоклари кенгайган, бу, уз навбатида, экинлар хосилдорлигининг
ошишига сабаб булган. Мамлакатда янги шахарлар пайдо булган ва
шахарлар уртасида савдо-сотик ишлари жонланган, муомалага мис тан-
галар чикарилган. Милоддан аввалги VII асрда Хитойда илк ой-куёш
таквими яратилган, милоддан аввалги IV асрда эса юлдузлар каталоги ту-
зилган. Бу даврда Хитойда турли хил фалсафий окимлар пайдо булган
Лао-Цзи, Конфуций, Мен-Цзи каби буюк файласуфлар хам шу вактларда
яшаб утишган, уларнинг фикр ва гоялари нафакат уз даврининг, бал­
ки келажак авлодларнинг хам ижтимоий-сиёсий эътикодларига уз таъси-
рини курсатган. Донишмандлар орасидан, айникса, Конфуций халкнинг
хурматига купрок сазовор булган. Унинг «яхши киши» тугрисидаги
фалсафий таълимотидаги катталарга хурмат, камтарлик, илмли булиш,
хукмдорга оила бошлигига булганидай муносабатда булиш каби утитлари
Хитойда кишиларнинг оилада ва мамлакатда узаро муносабатларининг
юксак намунаси сифатида узок вактларгача кадрланиб келинган ва бу таъ-
лимот бугунги кунгача хам уз нуфузини йукотгани йук.
Милоддан аввалги 770 йилда Чжоу хукмдори боскинчи кабилаларнинг
хужумидан хавфсираб мамлакат пойтахтини гарбдаги Цзунчжоудан, мам­
лакат шаркига Чэнчжоуга кучирган, шу сабабли мамлакатнинг тарих-
даги номи бу даврдан бошлаб Шаркий Чжоу деб аталган, эски пойтахт
ва унинг атрофидаги худудлар Чжоу хукмдорининг якинларидан бирига
колдирилган, кейинчалик бу ерда Цинь князлиги барпо килиниб, у вакт
утиши давомида ягона Хитой империясининг марказига айланган.
67
Милоддан аввалги V III асрларда Шаркий Чжоуда Чжаньго хукмронлик
килган пайтда Хитой худудида еттита князлик мавжуд булган, булар Вэй.
Чжао, Хань, Цинь, Ци. Чу ва Янь. Бу князликлар уртасида бутун мамлакат
худудига хукмронлик килиш учун узаро боскинчилик урушлари булиб тур-
ган. Шундай урушлар натижасида мамлакатнинг энг карбида жойлашган
Цинь хукмдори Инчжэн милоддан аввалги 221 йилда барча князликларни
маглуб килиб, уларни бир давлат таркибига кушиб олганидан кейин узига
Цинь Ши Хуан-ди «Цинь династиясининг биринчи императори» деган
ном ва унвон олган. Шундай килиб, Шаркий Чжоу давлатининг тарихдаги
даври тугаган ва Хитойда империя даври бошланган. Цинь Ши Хуан-ди-
нинг хукмдорликни бошлаганидан кейинги биринчи иши давлатга карши
галаён кутармасликлари учун ахоли кулидаги барча курол-ярогларни
йигиштириб олган, империянинг турли худудларидан минглаб мулкдорлар
ва ахолини мамлакатнинг янги пойтахти Сяньянга кучиртирган, ягона дав­
лат худуднни 36 та улкага булиб, уларни бошкариш учун уз якинларидан
хокимлар тайинлаган. Унинг хукмронлик килган даврида мамлакат худуди
кенгайтирилиб, унга Маньчжурия ва Мугулистоннинг бир кисми, Корея
хамда Х,инди-Хнтойдаги айрим улкалар кушиб олиниб, ягона ва марказ-
лашган Хитой давлати тикланган.
Цинь Ши Хуан-ди мамлакат дехкончилигида феодал муносабатлари-
ни урнатган, унинг даврида шаклланган феодал ижтимоий муносабатлар
Хитойда кейинги 2000 йилдан ортик вактгача сакланиб келган. Шунинг-
дек, унинг даврида иероглифлар ёзилиши бир хилга келтирилган, ягона
пул системаси, узунлик, огирлик ва хажм улчовларининг ягона системаси
жорий килинган, улкаларни мамлакат пойтахти билан богловчи империя
йуллари курилиб, ягона транспорт системаси барпо килинган, Буюк Хитой
канали казилган.
Цинь Ши Хуан-дининг хукмронлиги даврида кучманчи гунн каби-
лаларининг хужумларидан мамлакат худуднни асраш максадида шимо-
лий Чжоу ва Янь подшохдиклари даврида курилган мудофаа деворлари
бирлаштирилган ва янгидан мудофаа деворлари курилган. Бу ишга мун-
тазам равишда 300000 дан ортик жиноятчи махбуслар, оддий дехкон ва
хунармандлар жалб килинган.
Ун йил ичида курилган бу девор тарихда «Буюк Хитой девори» деб ном
олган. «Буюк Хитой девори»нинг узунлиги, кейинги авлодлар томонидан
курилган кисмларини хам хисоблаганда 8851,8 км га тенг булган. Бугунги
кунда гарбдан шаркка томон чузилган деворнинг 2700 км узунликдаги уз­
лу ксиз кисми сакланиб колган. Девор тош палахсалари ва гиштлардан бунёд

68
килинган булиб, уларни бирлаштириш учуй гуруч буткаси ва сундирилган
охак аралашмасидан тайёрланган коришмадан фойдаланилган. Деворнинг
баландлиги 6,6 метрдан 10 метргача, дсвор тепасидаги йулакнинг эни
5 метрдан 8 метрача булиб, карама-карши томондан келаётган икки-
та арава бир-бирига тегмасдан утаб кетадиган даражада кенг килиб
курилган. Курилиш ишлари ута огир ва шароити ёмон булганлигидан,
девор курилишида катнашган бир миллиондан ортик ишчилар ка-
саллик ва толикишдан халок булишган, уларнинг жасадлари хам де­
вор ичига кумилган, шунинг учун хам деворни купчилик тарих-
чилар дунёдаги энг узун ва катта кабристон деб хисоблашади. Де­
вор буйлаб хар 2,5-3 км ораликда ердан баландлиги 12 метр булган
кузатув миноралари курилган булиб, у ерда сув ва озик-овкат
захиралари сакланган. Кандайдир хавф тугилган пайтда кузатув минораси-
даги сокчилар машъал ёкиб кушни минорадаги сокчиларни ва мамлакат
ичкарисидаги одамларни хавфдан огох килишган.
Сокчилар уз оилалари билан девор ичига курилган уйларда яша-
ганлар. Бугунги кунда уй-рузгор ишларида фойдаланилиб келинаётган
замбилгалтаклар девор курувчилари томонидан уйлаб чикарилган. Хитой
маданий меросини урганиш буйича Давлат маъмуриягининг археологлар
билан хамкорликдаги 2007 йилда бошланган «Буюк Хитой девори»нинг
охирги кенг масштабли тадкикоти давомида, Хитой тарихининг турли
даврларида бунёд килинган деярли 44 мингга якин девор участкалари ва
кузатув миноралари урганилган. Урганиш жараёнида «Буюк Хитой дево-
ри» сифатида алохида ва яхлит тикланган деворларнинг умумий узунлиги
21196,18 километрга тенг булганлиги, лекин купгина участкаларда девор
фрагментларининг факат пойдеворигина колганлиги аникланган. Шун-
дай булса хам, «Буюк Хитой девори» бугунги кунгача инсон кули билан
курилган дунёдаги энг узун сунъий иншоот хисобланади.
Цинь Ши Хуан-ди узи хаёт вактида узига махобатли макбара курдирган.
1974 йилда бу макбара якинидаги ер ости иншоотидан топилган буюмлар
дунё ахдини хайратга солган. У ердан чиннидан ясалган 8000 та аскар,
от ва жанг араваларининг хайкаллари топилган, хайкаллар шу даражада
табиий чикканки, кишида улар худди хозир юриб кетадигандай таассурот
колдирар экан. Ши Хуан-ди тарихда нафакат буюк император сифати­
да, балки тарихнинг буюк бузувчиси сифатида хам уз номини колдирган.
У маглуб давлатларни яксон килиш, уларнинг тарихий-маданий ёдгорлик-
ларини, Кадимги Хитойнинг ижтимий-сиёсий системасини, утмиш ада-
биётини, хусусан, Конфуций китобларини йук килиш билан чекланиб
69
колмасдан, уз аждодларидан колган маънавий меросларни х,ам йук килган.
Баъзи манбаларда ёзилишича, у йук килиниши керак булган китобларни
ёкиб юбормай яширганликлари учун бир кунда 460 илмли олимларни ти-
риклай ерга кумдиртирган экан. Милоддан аввалги 210 йилда Ши Хуан-ди
вафот килган. Гарчи Цинь династиясининг хукмронлик даври киска булса
хам, у Хитой тарихи ва маданиятида чукур из колдирган.
Император улганидан кейин унинг килган зулмларига чидамаган халк
оммаси кузголон кутарганлар, кузголончиларнинг йулбошчиларидан
бири Лю Бан (Гао-цзу) пойтахтни ва олий давлат хокимиятини кулга олиб,
милоддан аввалги 206 йилда, Цинь империяси харобалари устида Хань ди-
настияси бошлик янги империяга асос солишга муваффак булган. Лю Бан
хукмронлиги даврида мамлакатда кишлок хужалиги, хунармандчилик, сав-
до, маданият ва инсон фаолиятининг бошка сохалари гуркираб ривожлан-
ган. Бунга соликларнинг камайтирилиши, халк хаётини огирлаштиришга
каратилган, Цинь империяси даврида чикарилган конунларнинг бекор
килиниши оркали эришилган. Бу даврда Хитой ахолиси 50 миллион киши-
га етган. Император У Ди (Лю Чэ) хукмронлиги даврида (м.авв. 140-87
йиллар) империянинг кудрати яна хам ошган ва мамлакат яна хам ривож-
ланган, империянинг худуди «гарбий чеккалар» (хозирги Синьцзян ва
Марказий Осиё)гача кенгайган.
Император мамлакат пойтахти Чанандан (хозирги Сиань шахри) Урта
Ер денгизининг шаркий сохилидаги дав-латларга савдо йули очиш учун
уз элчиси Чжан Цянни икки марта «гарбий чеккалар»га жунатиб, савдо
муносабатларини урнатган. Хитой карвонлари Шаркий Туркистон оркали
утиб, Оке ва Яксарт дарёлари (Амударё ва Сирдарё) атрофидаги улкалар
билан, Бактрия, Эрон, Парфия ва Сурия билан кизгин савдо-сотик му-
носабатлари урнатганлар. У ерлардан Хитой моллари Римгача етиб бор-
ган. Хитойликлар ташкарига ипак ип ва матолар чикаришган, булардан
ташкари кимматбахо тошлар, буёк, тери, темир, никель, юпка жун газла-
малар хам чет элларга чикарилган. Четдан эса турли газламалар, гилам-
лар, ойна, металлар, кимматбахо буюмлар, от ва туялар олиб келганлар.
Хитой ипагидан тайёрланган моллар бетухтов Fарбга томон шу йуллардан
ташилганлиги учун, кейинчалик бу йул «Буюк Ипак йули» деб номланган.
Гарб ва Шарк мамлакатлари уртасидаги алокалар кучайганлиги сабабли
милодий I аерда Хитойга буддизм таълимоти кириб келган. Хань цивили-
зацияси даврида Хитойда фан, адабиёт, санъат ва маданият анча ривож-
ланган, Конфуций таълимоти расмий равишда асосий фалсафий таълимот
деб хисобланган. Катта мамлакатда соликларни йигиш арифметика ва

70
геометрияни билишни талаб килганлиги сабабли математика асосларини
урганиш учун махсус дарсликлардан фойдаланилган, бу эса шу фаннинг
ривожланишига туртки булган. Кадимги Хитой астрономлари куёш йи-
лининг давомийлигини аник хисоблаб, мукаммал календарлар тузганлар,
улар юзлаб юлдузлар ва юлдузлар туркумларини билганлар, сайёраларнинг
айланиш даврларини хисоблаб чикканлар ва шулар асосида астрология
таълимотига асос солганлар. Милодий 105 йилда Цай Лунь исмли амалдор
дарахт пустлоги ва усимлик чикиндиларидан когоз ишлаб чикариш техно-
логиясини яратган. Бу эса ёзув маданиятини тубдан узгартириб юборган.
Хитой тарихини урганишда Хань династияси даври «Ханнинг I ди-
настияси» (милоддан олдинги 206 йил - милодий 9 йил) ва «Ханнинг
II династияси» (милодий 25-220 йиллар) деб иккига булиб урганилади.
Улар орасидаги 17 йиллик вакт оралигида Синь династияси давлатни
бошкарган. Милодий 9 йилда хокимиятни кулга олган Ван Ман узини
император ва Синь династиясининг асосчиси деб эълон килган. У уз
хукмдорлигини мамлакатда бир неча сиёсий-иктисодий узгартиришлар
киритиш билан бошлаган булса хам, экологик халокат - Хуанхэ дарёси
узанини узгартирганлиги сабабли, уларни амалга ошира олмаган. Бунинг
устига кургокчилик сабабли содир булган уч йиллик очарчилик, мар-
казий хокимиятни ожизлаштириб, халкнинг хаётини мушкуллаштириб
куйган. Бунга чидай олмаган халк оммаси Фань Чун бошчилигида ва
Хань династиясининг вакиллари билан биргаликда милодий 18 йилда
амалдаги хукмдорга карши кузголон кутарганлар. Фань Чун уз одамлари-
ни подшо кушинларидан фарк килиш максадида кошларини кизил рангга
буяшни буюрган. Тарихда «кизил кошлар» кузголони деб ном ол­
ган бу галаён натижасида милодий 25 йилда мамлакат пойтахти эгал-
ланиб, хокимият яна Хань династияси вакилларига олиб берилган, Ван
Ман эса катл килинган. «Ханнинг II династияси» даврининг дастлабки
йиллари халкнинг турмуши анча яхшиланган булса хам, вакт утиши би­
лан мехнаткаш омманинг ахволи яна огирлашган, катта ер эгалигининг
усиши ва куллар савдосининг авж олиши синфий зиддиятларнинг кес-
кинлашувига ва синфий курашнинг кучайишига сабаб булган. Милодий
184 йилга келиб уч ака-ука Чжанлар бошчилигида халк кузголони бош-
ланган. Тарихда «сарик румоллилар» кузголони деб ном олган бу галаён
бутун Хитойни камраб олган. Гарчи кузголончиларнинг йулбошчилари
ва бир неча юз минглаб одамлар курбон булишган булса хам кузголон
20 йил давом этган. Кадимги Хитойдаги бу кузголон бостирилса хам,
у мамлакат учун огир зарба булган. Милодий 220 йилга келиб ожизла-

71
шиб колган Хань династияси кулаган ва унинг урнида бир неча мустакил
давлатлар пайдо булган. Содир булган бу вокеа тарихда Кадимги Хитой
даврининг тугаши деб хисобланади. Хитойнинг энг кадимги тарихи шун-
дай якунланган. Энди Хитойнинг антик даврида яшаган мутафаккирлари
ва халкининг афоризм хамда хикматли сузлари билан танишинг.
Лао-Цзи - Кадимги Хитой файласуфи, «даосизм» деб иомланувчи ди-
ний-фалсафий йуналиш асосчиси. Асли исми Ли Эр булган мутафаккир,
милоддан олдинги 604 йилда, хо-зирги Пекин шахри якинидаги Цюй-
жэнь кишлогида тугилган. Кадимги Хитой тарихчиси Сим Цяня (мил.авв.
145-86 йилларда яшаган)нинг маълумотларига кура, Лао-Цзи 160 йил умр
курган экан. Лао-Цзи уз даврида яхши маълумот олганидан ксйин Чжоу-
лар династияси саройида тарихчи ва шох саройи кутубхонасида архивлар-
ни сакловчи булиб хизмат килган. Кексайганидан кейин давлат ишларидан
четлашиб, Чжеу вилоягидаги цивилизациядан узокда жойлашган хилват
бир горда яшаган, Уни шу ерда зиёрат килишга келган Конфуций, кекса
донишманднинг аклидан хайратга тушган. Лао-Цзи инсониятга янги фалса-
фий йуналишни белгилаб берган «Дао-дэ Цзин» номли рисола колдирган.
Беш минг суздан иборат булган бу рисолада фикрлар шундай концентра-
цияда ифодаланганки, унинг кичкина бир булагини хам турли маъноларда
талкин килиш мумкин булган. Энди Лао-Цзининг хикматларидан намуна-
лар келтирамиз.
Агар буюм бирор максадга ярамаса, уни бошка максадга ишлатиш
мумкин.

Агар давлагда такик куп булса, халк кашшоклашади.

Агар киши узганинг зинасидан узок кутарилган булса, узиникини то-


пиши учун у, аввало, пастга тушиши лозим.
Агар киши узини хамма нарсани биладиган ва хамма нарсага кодирдай
килиб курсатса, билингки у хеч нарсани билмайди ва хеч нарсага кодир
эмас.
Агар сиз рухий сикилиш холатида булсангиз, демак сиз утмиш би­
лан яшамокдасиз.
Агар безовталик холатида булсангиз, демак сиз келажак билан
яшамокдасиз. Агар тинч холатда булсангиз, демак сиз бугунги кун билан
яшамокдасиз.
Агар сиз уз муваффакиятларингизни узгаларнинг мактов ва танбехи
билан улчасангиз, сизнинг хавотирингиз доимий булади.
Агар халк куп билса. уни бошкариш кийин булади.

Агар халк улимдан куркмаса, уни улим билан куркитишдан нима


фонда?
Агар халк хукуматдан куркмаса, халкни бошкариш учуй ундан кучлирок
хукумат келади.

Баъзилар бажараётган ишини охирига стказаётганларида, купинча,


бузиб куйишади, агар сен бажараётган ишингни охирига етказаётганингда
хам, уни бошлаган пайтингдагидай эхтиёткор булсанг, уни чиройли килиб
якунига етказасан.

Бекаму кустликка ннтилаётганингизда хам. яшаш эсингиздан чикмасин!


Бири иккинчисини пайдо киладигани - бу борлик ва йуклик...
Бири иккинчисини бараварлаштирадигани - бу огирлик ва енгиллик...
Бири иккинчисини чеклайдигани - бу узунлик ва кискалик.
Бири иккинчисига хизмат киладигани - бу юкорилик ва пастлик...
Бири иккинчисини такрорлайдигани - бу овоз ва садо.
Бири иккинчисига эргашадигани - бу утмиш хамда келажак ва абадий
шундай.

Ботир булиб инсонпарварликни билмаган, сахий булиб тсжамкор


булмаган, олдинда бориб тавозсни билмаган максадига етмайди.

Бошкаларни снгувчи кучлидир, узини енгувчи кудратлидир.

Буюк окиллар укимасалар хам билишади, карамасалар хам куришади,


ишламасалар хам бажаришади.

Буюк окиллар хукмрон булган ерда фукаролар уларнинг борлигини


сезишмайди. Унчалик окил булмаган киши хукмрон булган ерда халк
унга боглик булади ва уни мак-тайди. Ундан хам окил эмасрок киши
хукмронлик килган ерда халк ундан куркади, умуман окил булмаган киши
хукмронлик килган ерда эса халк ундан нафратланади.

Гапирадиганлар билишмайди, биладиганлар - гапиришмайди.

Гарчи урушнинг максади тинчликка эришиш булса хам, уруш шубхасиз


мусибатдир.

Дунёдаги барча кулфат майдаларидан бошланади, худди буюк иш ки-


чикларидан бошланганидек.
Дунёдаги барча нодонликлар жиддий чехра билан килинади.
Дунёдаги хамма нарса усади, гуллайди ва олдинги холига кайтади.
Душман булмаган ерда, уруш хам булмайди.
Душманни писанд килмасликдан ортик фалокат йук.
Жанжаллашмаган айбланмайди.
Жосусга эхиёж булмаган бирорта хам иш йук.
Зарар фойдага айланиши мумкин, фойда эса зарарга айланиши мумкин.
Зарарли интилишларга карши бепарво булишдан ортик жиноят йук.
Зиёли булмаганларга хам зиёлиларча муносабатда бул.
Инсонпарварлик максадида уруш олиб борувчи душманини маглуб
килади.
Пшончи комил булмаган, узгаларни хам ишонтира олмайди.

Иштиёкдан огиррок гунох йук.


Камайиш купайишнинг бошланиши, купайиш - камайишнинг бошла-
ниши.

Камайтириш учун, шубхасиз, олдин уни купайтириш лозим. Олиш учун,


шубхасиз, олдин бериш лозим. Агар саройлар мухташам булса-ю, далалар
каровсиз, омборхоналар бум-буш булса, амалдорлар бежирим кийинишиб,
уткир киличлар такиб олишиб, оддий овкатларга каноат килишмай, ният-
лари ортикча бойликлар туплаш булса. Буларнинг хаммасини бир ном би­
лан - талаш ва исрофгарчилик деб айтса булади.

Киши тугилган пайтида ожиз ва нозик, улими олдидан эса куп­


ли ва кувватли. Барча нарса ва усимликлар тугилган пайтида ожиз ва
майин булишади, улими олдидан эса купли ва пишик. Ожиз ва майин -
бу яшашни бошлаётганлар... Купли ва кудратлилар хаётда ожиз ва майин
устунлигига эга эмаслар.
Кишини босиб утган узун йулини, унинг калишини кийиб босиб
утмай туриб хеч качон айбламанг.

Куп гапирадиганнинг купинча омади келмайди.

Куп топсанг, куп йукотасан.

74
Ломка сувни уз холига ташлаб куй, шунда у тоза ва тиник булади.
Муваффакиятга эришгач, яхшиси чеглашмок зарур.
Камтар одамнинг ёнида киммабахо тоши булса хам, кийиниши сипо
булади.
Келажакдан бошка хамма нарсани башорат килиш мумкин.
Курашга чикмаган енгилмайди.
Кучли булиш учун сувга ухшамок лозим. Йулида тусик булмаса -
окади, тусик олдида - тухтайди, тусик упирилса - яна окади, турт киррали
идишда - у турт киррали, думалок идишда - у думалок. Доим муросага
келаверганлигидан, у хар нарсадан керакли ва хар иарсадан кучли!

Куп нарса билса хам узини хеч нарса билмайдигандай тутадиган киши
окил, хеч нарса билмаса хам узини хамма нарсани биладигандай тутади­
ган киши полон.

Майин ва ожиз, каттик ва кучлини енга олади. Дуиёда сувдан кучсиз


ва майин нарса булмаса хам, у энг каттик жисмни хам смира олади.
Одам тугилган пайтидан бошлаб улим сари кадам ташлайди.
Одамларга «Аклингизни туплаб олинг» деб маслахат берадиганнинг
узи аклли була олмайди.
Оёк учига кутарилган, узок тура олмайди.
Катта кадамлар ташлаган, узок юра олмайди.
Узини ёругликка олган, ялтирамайди.
Узини мактайдиган. обруга эриша олмайди.
Узини катта олган, бошкалар орасида катта булмайди.
Олаётган ховучини тулдиради, бераётган - калбини тулдиради.
Осон эришиладиган битимга ишонч кам булади.
Окил хар куни билимини ошириб боради. Донишманд хар куни
ортикчасини учириб боради.
Сизни, жахлингизни чикараётганлар бошкаришади.
Сирти каттик ичи юмшок булганидан, сирти юмшок ичи каттик булгани
афзал.
Сувдан юмшок ва майинрок нарса йук, лекин унга каршилик курсатишга
харакат килиб куринг-чи.
75
Табиат хеч качон шошмайди, лекин у доим улгуради.

Тартибни галаён бошланмасдан бурун урнатиш лозим.


Таъм билаётганингда. нима ширин хисобланиши тугрисида уйлама.

Токка кутарилаётганингда, кувиб утаётганларингни тепиб утма. Улар


билан пастга тушаётганингда яна учрашасан.
Узокдарга киладиган саёхатингиз биринчи кадамдан бошланади.
Факат шубха ишончсизликни пайдо килади.
Халкни бошкариш кийинлашаётганлигининг сабаби шундаки, халк
илмли булмокда ва ундаги акллиларнинг сони купаймокда.
Халкни эргаштириш учун унга эргашиш зарур.
Чиройлини чиройли эканини хамма билганидан кейин хунуклик пайдо
булади.
Яхши билим - бу сенинг бирор нима тугрисида билмаслигингни би-
лишлигинг.
Яхши саёхатчида каерга боришнинг аник режаси булмайди.
Яхшиларнинг коидаси - яхшилик килиш ва жанжаллашмаслик.
Яшиликни яхши эканлигини хамма билганидан кейин ёмонлик пайдо
булади.
Уз иштиёкининг чегарасини билмасликдан ортик бахтсизлик йук.
Уз фаолиятининг чегарасини билиб, хавфга якинлашмайдиган киши
узок яшайди.
Уз фикрларингизга эхтиёт булинг, улар киладиган ишларингизнинг
боши.
Уз хаётига бепарво булган киши, хаётининг кадрига етмайди.
Узгаларни биладиган окил, узини биладиган - фаросатли.
Узида борига каноат киладиган киши - бадавлат.
Узини тия билиш - бу ахлокий мукаммаллашиш бошланишининг илк
погонаси.
Каноатни билмасликдан ортик камчилик йук.

76
Канча узокрок борсанг. шунча камрок биласан.
Кийинни енгиш енгилидан бошланади, буюкни бажариш кичигидан
бошланади, чунки, дунёдаги барча кийин ишлар енгилларидан, буюк иш-
лар эса кичикларидан таркиб топган.
Конун ва коидалар купайса, боскинчилик ва угирликлар ошади.
Гилдиракнинг уттизта кегайи булиши мумкин, лекин гилдиракдан
кегайлар орасида бушлик булгани учун фойдаланишади.

Гулдонни лойдан ясашади, лекин гулдон ичидаги бушликдан фойдалани­


шади. Курилган уйга эшик, ойна урнатишади, лекин уйда яшаш учун унинг
ичидаги бушликдан фойдаланишади. Борлик ва йукликнинг фойдаси мана
шулар.

Хаёт фаровон булган кунлари, кулфатли кунларни кандай указиш


тугрисида уйлаб куйиш зарур, чунки буюк кулфатлар арзимас нарсалардан
бошланади.
Хаёт киска, шу сабабли ундан хузурланиш учун вактни бехуда кетказ-
манг.

Халол кишилар бадавлат булишмайди. Бадавлат кишилар халол


булишмайди.
Хамма нарсани биламан деб уйлайдиган киши, хеч нимани билмайди.

Харакатланиш совукни енгади, харакатланмаслик иссикни енгади.


Осойишталик дунёда тартиб урнатади.

Харакатни энди буладиганидан бошлаш керак.

Хатто энг яхши курол хам эзгуликдан дарак бермайди.

Хак сузлар чиройли булмайди. Чиройли сузларга ишонч булмайди.


Яхши гапга уста булмайди. Гапга уста яхши була олмайди. Билган исбот-
ламайди, исботлайдиган билмайди.
Хакикий илмли киши хеч качон урушмайди.
Хеч нарса билмай, узини хамма нарсани биладигандай тутувчи кишига
нимадир етишмайди.
Хеч качон «хеч качон» дема, чунки кунлар шундай шиддат билан
утмокдаки, хеч нарса узгармасдан колаётгани йук.
Конфуций, милоддан аввалги 551-479 йилларда яшаган Кддимги Хи-
той мутафаккири ва файласуфи. Унинг таълимоти Хитой ва Шаркий Оспе
халклари хаётига чукур таъсир курсатган хамда конфуцийчилик номи
билан аталувчи фалсафа системасининг асоси булиб колган. Халк уни
купинча Кун Фу-цзи («Устоз Кун») ёки оддийгина Цзи - «Устоз» деб
атаганлар. Конфуций таълимотининг бутун этикаси «яхши киши» билан
«ёмон кишини» бир-бировига карши куйиш оркали хаётда кандай булиш
кераклиги тугрисида угит бериш асосида тузилган. Бу этиканинг туб не-
гизларидан бири ота-онага. ёши ва нуфузи катта кишиларга, императорга
ва умуман атрофдаги одамларга хурмат-иззатда булишга даъват килишдан
ибораг эканлигини алохида айтиб утиш зарур. Умуман, этика - бу хар
кандай фалсафий таъпимотнинг таркибий кисми булиб, у «инсон ахлок
кодекси»нинг шу фалсафа принципларига мувофик булишига каратилган.
Шуни хам таъкидлаш уринлики, Конфуций фалсафасининг асосий тези-
сида, худди богдаги дарахтнинг кераксиз шохларини киркиб унта чирой-
ли шакл бсрилганидай, инсон цивилизацияси «боги»даги одам онгини хам
«маданийлаштириш» ётади. Конфуций фалсафасидаги бу тезис, инсоннинг
«табиий« равишда ривожланишининг тарафдори булиб, ташкаридан унинг
онгига таъсир килмасликка даъват киладиган «даосизм» фалсафаси асосий
тезисининг бутунлай акси хисобланади. Куйида Конфуцийнинг хикматли
сузларидан намуналар билан танишинг:
Агар аёл эркак кишининг ишини килишга кул урса - рузгор гуллайди,
агар эркак аёлнинг ишига кул урса - рузгор хароб булади.
Агар бир суз таъсир килмаса. ун минги хам таъсир килмайди.
Агар биров узининг билмаслигини билса - унга ургат.
Агар биров узининг билишини билса - уни эшит.
Агар биров узининг билишини билмаса - уни уйгот.
Агар биров узининг билмаслигини билмаса - ундан коч.
Агар дустларга бефарк булсанг, уларнинг сенга мойиллигини йукотасан.
Агар йул бир булмаса, бирга режа тузмайдилар.

Агар киши катъий, шижоатли, оддий ва камгап булса, бу унинг инсо-


нийликка якинлиги.
Агар кишилар оркангдан тупуришса, демак сен олдиндасан.
Агар сизда рахмдиллик курсатиш имконияти бор булса, хатто устозин-
гизни хам олдинга чикарманг.

78
Агар узинг тугри булсанг, кул остингдагилар ишни буйруксиз хам ба-
жаришади. Агар узинг тугри булмасанг, кул остингдагилар буюрсанг хам
кулок солишмайди.
Агар укимишли киши хакикатга интилса-ю, факирона кийиниши ва
овкатланишидан уялса, ундай киши билан гаплашмаса хам булади.
Агар канотинг кискалигини узинг билсанг, узокка ва баланд учма.
Агар хужайин ота-онасини хурмат килса, оддий халкда хам одамгарчи-
лик булади. Агар хужайин зеки дустларини эсидан чикармаса, унинг хиз-
маткорлари хам тошбагир булишмайди.
Ахлок нуктаи назаридан сенга Караганда паст киши билан дуст ту-
тинма.
Ахмокона фикри йук киши, ахмокона ишдарни хам килмайди.
Бахтин хам, бахтсизликни хам киши узига-узи пайдо килади.
Баъзан биз купни курамиз, лекин асосийсига эътибор килмаймиз.
Берахмликни ёмон курадиган рахмдиллик курсатади.
Бир сафар, бир нарса тугрисида уйланавериб куни билан овкат емадим
ва кечаси билан ухламай чикдим, лекин хеч нарсага эришмадим. Яхшиси
шу вактни илм урганишга сарфласам буларкан.
Бировларнинг сизга нисбатан киладиган ишини хохламасангиз, сиз хам
уларга шу ишни раво курманг.
Бировнинг: «Ёмонликка яхшилик кайтар дейишлари тугрими?» - деб
сураганга устоз деди: «Унда яхшилик килган кишига нима кайгарасан?
Ёмонликка одиллик билан жавоб кайтар, яхшиликка эса яхшилик кайтар».
Бор булиб йуколганидан, йук булиб, пайдо булгани афзал.
Бурчни билиб уни бажармаслик - куркоклик.
Ваъданинг тугрилигини ва бажаришнинг имконияти борлигини уйлаб
ваъда килиш зарур, чунки ваъда - бу карз.
Вактдан бошка й5т<отилган хамма нарсани топишинг мумкин.
Гапирганингизда «муаммо» деган сузни ишлатманг ва у уз-узидан
йуколади.
Гапиришни билмаган киши узгаларни англай олмайди.

79
Дарахт экиш учун энг унгай давр бундан йигирма йил олдин утгани.
Кейинги унгай давр эса - бугун.
Даре буйида туриб устоз деди: «Хамма нарса утиб кетади, худди мана
шу сувдай, хар кандай кун хам ва хар кандай тун хам».
Донишманд киши уз камчиликларидан уялади, лекин уларни тузатиш-
дан уялмайди.
Донишманд хамма нарсани узидан излайди, нодон эса узгадан.
Дунёда гулламайдиган усимлик хам, мева бермайдиган гул хам мавжуд.
Душманни енгиш учун, ундан кучлирок булишга эмас, уни узингдан
ожизрок килишга урин.
Дукон очиш осон, уни бекитмаслик учун эса санъат зарур.

Дустлар билан асабга тегадиган даражада муносабатда булсанг, улар


сендан узокдашишади.
Ёмон кишининг ёнига бориш ва эшитиш - бу ёмонликнинг бошлани-
ши.

Ёмон одатларни эртага Караганда бугун енгиш осонрок.


Ёшларга беписанд булмаслик керак. Улгайганида улардан буюк киши-
лар чикиши мумкин.
Факат кирк ёки эллик ёшга кирганида хам хеч нимага эришмаган ки-
шигина хурматга лойик эмас.
Жахддорнинг мушти жилмаяётган юзга тегмайди.
Жиноятларнинг энг огири - шафкатсизлик.
Иероглифларни билмаслик, кишиларни билмасликдан афзал.
Икки марта караган, хеч нимани йукотмайди.
Илмга етишишнинг учта йули бор: фикрлаш йули - энг тугри йул,
такдид килиш йули - энг осон йул ва тажриба йули - энг аччик йул.
Итгифокчилар - бу умумий душмани бор булган душманлар.
Йул сурамасдан, олдинга шошма.
Йулдан адашсанг, оркага кайтишинг мумкин: суздан адашсанг - хеч
нима кила олмайсан.
Камгаплик - хеч качон сотмайдиган содик дуст.
Камондан отиш хакикатни топишга ургатади. Мерган мулжалдан адаш-
са бошкаларни айбламайди, айбни узидан излайди.

Катта нон огизни беркитади.

Ким ута рахмдил булса, у шубхасиз кудратлидир.


Кишилар бадавлат ва обрули булишни истайдилар, агар улар бунга
халол йул билан эриша олмасалар улардан узоклашиш зарур. Кишилар
кашшок булиб колишдан ва номи чикмасликдан к^фкишади, агар бундай
булиб колишдан сакдана олмасалар, уларни обрусизлантирмасдан шундай-
лигича кабул килиш зарур.

Кишилар мени билишмаганидан ранжимайман, укувим пастлигидан


ранжийман.

Кишилар мени тушунмаганликлари учун ранжимайман, мен кишилар-


ни тушунмаганлигим учун ранжийман.
Кишилар табиатан бир-бирига якин, лекин одатлари билан улар бир-
биридан узок.
Кишининг тартиб-интизомини кузатинг, унинг камчиликлари сабабини
урганинг, унинг бекорчилик вактини хам кузатинг. Шунда хам у сиз учун
сирли булиб коладими?

Конфуций бир куни кабристон ёнидан утаётиб бир кабр устида уввос
солиб йиглаётган аёлни куриб колибди. У аёлнинг ёнига уз шогирдини
юбориб, сабабини суриштирибди.
- Нимага бунча куйиниб йиглаяпсиз? - деб сурабди шогирд.
- Йулбарс панжасида олдин кайнотам, кейин зрим нобуд булди. Энди
эса углимни хам шу йулбарс халок килди.
- Нимага унда бу ердан бошка ерларга кучиб кетмайсиз? - сурабди
Конфуций.
- Чунки бу ерда золим хукмдорлар йук. - деб жавоб берибди аёл.
- Буни эсда тут, шогирд - дебди Конфуций - золим хукмдор конхур
йулбарсдан хам баттар.

Кунгилсиз нарсадан шикоят килиш - уни купайтиради, ёмонлик


устидан кулиш - уни йукотади.

Манманлик, бекорчилик ва мехмондорчиликка берилиш зарарлидир.

6 - Энг кадимги хжматлар 81


Мен эшитаман ва эсдан чикараман.
Мен кураман ва эслайман.
Мен бажараман ва тушунаман.
Менинг угитларим факат шундан иборатки, соф калбли булинг ва уз
якинларингизни худди узингизни севганингиздай севинг.

Меъёридан ортик иззат узни камситилишга айланади, меъёридан


ортик эхтиёткорлик куркокликка айланади, меъёридан ортик довюраклик
аклсизликка айланади, меъёридан ортик самимийлик куполликка айлана­
ди.

Миннатли сузлар курсатилган яхшиликни хам йук килади. Майда нар-


салардан узни тия олмаслик буюк ишларни хам йукка чикаради.

Миноранинг буюклиги соясининг узунлиги билан улчанади, кишининг


буюклиги хасадчиларининг сони куплиги билан улчанади.
Мушук кетганидан кейин сичкон сайрга чикади.

Мухими хеч качон янглишмасликда эмас, хар сафар йикилганингда


кутарилишни билишда.
Нодон - кишилар уни билишмаганидан шикоят килади, донишманд -
кишиларни билмаганидан.

Одамгарчилик жуда кам холларда гапга усталик ва чиройли куриниш


билан бирга булади.

Одамларни $фгатмай урушга юбориш, уларга соткинлик килишдир.

Одатда энг доноларни ва энг нодонларни укитиш кийин булади.

Олмос, ахлатга тушгани билан хам олмослигича колади, чанг, осмонга


кутарилгани билан хам чанглигича колади.
Ором олиш - бу машгулотларни узгартириш.
Осмонда иккита куёш булмаганидай, халкнинг хам иккита хукмдори
булмайди.

Ота ва онангизга бирор нимани тушунтирмокчи булсангиз, иложи бо-


рича юмшокрок охангда гапиринг. Агар сизнинг гапларингизни инобат-
га олишмаса хам, уларга худди аввалгидай одобли ва эхтиромли булиб
колинг. Х,атто калбан ранжиган булсангиз хам, уларга уз норозилигингиз-
ни билдирманг.
Окил киши хамма нарсани узидан талаб килади, нодон эса -
бошкалардан.
Окил кишини курганингда унга ухшаш булиш тугрисида уйла, нодон
кишини курганингда узингдаги камчиликлар тугрисида фикрла.
Секин усишдан куркманг. узгармай колишдан куркинг.
Секинлашишдан куркма, тухтаб колишдан курк.
Сен айтдинг - мен ишондим, сен такрорладинг - мен шубхаландим,
сен таъкидлай бошладинг ва мен алдаётганингни билдим.
Сенга хамла килмокчи булган икки йулбарс олишаётганида, уларни
четда кузатиб турмок, сунгра голибини улдирмок маъкул.
Сенинг камчиликларингни курсатувчи киши хар доим хам душма-
нинг булавермайди, сенинг яхши гомонларингни айтувчи киши хар доим
хам дустинг булавермайди.
Сенинг хатоларинг - эхтимол дунё учун зарури шудир.
Сотиб олишда янглишиш мумкин, лекин сотишда янглишилмайди.

Сувга отган гошинг, хар доим сув юзидаги тулкин айланасининг мар-
казига тушади.
Сукут - хеч качон сотмайдиган содик дуст.
Сухбатлашишга арзийдиган киши билан гаплашмаслик, кишини
йукотишдир. Сухбатлашишга арзимайдиган киши билан гаплашиш - сузни
йукотиш. Окил - кишиларни хам, сузларни хам йукотмайди.

Суз тугри булиши лозим, харакат эса катъий.

Суз фикрни ифодаласа бас.


Тажриба - сочимиз тукилганидан кейин эга буладиган тарогимиз.
Тангри буюк узгаришлар даврида яшашдан асрасин.

Тарбияси ва табиийлиги бир-бири билан мувозанатга келганидан


кейингина киши улуг булади.
Тартиб-интизом бор булган давлатда, ишда хам гапда хам жасур бул.
Бегартиб давлатда ишда жасур, гапда эса эхтиёткор бул.
Тартиб-интизомни эгалламай туриб, шухратга эришмайсан.

83
Такдирни билмай туриб, яхши инсон булиш кийин. Зарурини билмай
туриб, хаётда суянчик топиш кийин. Сузиинг хакикий маъносини тушу-
нишни урганмай туриб, кишиларни билиш кийин.
Тежамкор булмаган кийналади.
Тог ва дарёларни узгартириш, кишининг характерини узгартиришга
Караганда осон.
Тугри йул курсатганингиздан кейин хаёт йулларидан ишонч билан бо-
раётган болани куриш, дунёдаги энг гузал манзарадир.
Тугри муносабат урнатиш, айникса, аёллар ва паст кишилар билан
кийин. Агар уларни ёнингга якинлаштирсанг - улар бетакаллуф булиб
коладилар, агар узингдан узоклаштирсанг - сени ёмон куриб колишади.

Узок келажакда содир буладиган кийинчиликлар тугрисида уйламай-


диганни, якин орада келадиган кунгилсизликларга учраши шубхасиз.
Уйдан бошка ерда булсангиз, узингизни худди азиз мсхмонларни кута-
ётгандай тутинг.

Улуг киши туккиз нарсага эришиш тугрисида уйлайди: равшан


куришни, аник эшитишни, истараси иссик булишни, ишига бошкалар хавас
килишини, сузлари самимий булишини, харакатларида эхтиёт булишни,
гумон пайдо булганда бошкалардан сурашни, кахрининг окибатларини
уйлашни, фойда олиш имконияти пайдо булганида халол булишни.
Улугворлик ва золимлик бир-бирига ёрдам беради.
Устоз деди: «Дагал овкат еб ва булок суви ичиб, бошни кулга куйиб
ухлашнинг хам узига яраша гашти бор. Нонок йуллар билан топилган бой-
лик ва обру менинг учун - осмонда сузаётган булутдай бетона».

Устоз деди: «Ишониш мумкин булмаган киши билан бирор нима килиш
мумкинлигига мен ишонмайман. Агар арава гилдирагининг уки булмаса,
унда кандай юриш мумкин?»

Устоз деди: «Мен айтаётганларимни узим тукиётганим йук, балки


эшитганларимни сизга етказаётирман. Мен утмишга ишонаман ва у ни
яхши кураман».
Устоз деди: «Мен хозирча уз хатоларини била туриб, уз айбини узи
олдида тан оладиган кишини учратмадим».
Устоз деди: «Менинг шогирдларим! Мени, сизлардан бирор нимани
яшираяпти деб уйлаяпсизми? Иук, мен сизлардан хеч нимани яшираётга-

84
ним йук. Мен сизларга факат сизлар билишингиз лозим булган нарсалар-
нигина айтаяпман».
Устоз деди: «Олдинда эзгулик курсам, худди унга етиша олмайдиган-
дай унга томон чопаман. Олдинда ёмонлик курсам, худди кайнок сувга
оёгимни босиб олгандай ундан узоклашаман».
Устоз деди: «Унтагача хонадони бор хар бир кишлокда хам эзгулик
килишда мендан колишмайдиган киши топилади. Лекин илм урганишга
булган хавасда хеч ким мен билан тснглаша олмайди».

Факат нотугри йулгина мавжуд, лекин имкониятсиз вазиятлар мавжуд


эмас.
Факат самимийлик булганида хамма нарсани тушунишга эришиш мум-
кин, хамма нарсани тушунганда эса самимийликка эришиш мумкин.
Факат фойдани уйлаш газабни купайтиради.
Факат энг нодон ва энг окилларгина узгармайдилар.
Фикрламай укийдиган янглишади. Укимай фикрлайдиган кийналади.
Фикрсиз илм - фойдасиз мехнат.
Халкни итоат килишга мажбурлаш мумкин, лекин нима учунлигини
билишга мажбурлаб булмайди.
Чиройли гапирадиган ва ёкимли куринадиган кишилар кам холлардагина
одамгарчиликли булишади.
Шамолга карши юр ва оркангдан тупуришса тупуришаверсин.

Шижоат яхши курилиб камбагаллик ёмон курилса, галаён чикиши мум­


кин. Инсонийлигини йукотган кишиларни ута ёмон куриш хам галаённи
чикариши мумкин.
Шундай укингки, гуё сизга уз билимларингиз доим етишмаётгандай ва
худди сиз доим уз билимларингизни йукотишдан куркаётгандай туюлсин.
Энг яхши жанг бу - содир булмагани.
Эскига караб, янгисини яратишга кодир киши устоз булишга лойик.
Эшиклар елвизакни пайдо килади, вайсакилар эса кулфатни.
Юз йил давомида бунёд килинган, бир соатнинг ичида барбод булиши
мумкин.
Юкори мансабга эга эмаслигинг билан ташвишланма. Сени узингни
юкори мансабга лойик ёки лойик эмаслигинг ташвишлантирсин. Сени
узгалар танимаганлиги ташвишлантирмасин. Сени узгалар танишига лойик
ёки лойик эмаслигинг ташвишлантирсин.

Яхши ахлокка эга булган киши, шубхасиз, чиройли гапиришни билади,


лекин чиройли гапирадиган кишиларнинг хаммасини хам яхши ахлокка
эга деб булмайди.

Яхши бошкаришнинг сири: хукмдор - хукмдордай булсин, тобе - тобе-


дай, ота - отадай, угил эса - угилдай булсин.

Яхши киши беозор булади, паст киши эса доимо хар нарсадан норози.

Яхши киши бошкалар билан инок яшайди, лекин уларга эргашмайди,


тубан киши бошкаларга эргашади, лекин улар билан инок яшамайди.

Яхши киши бошкаларга узларининг яхши томонларини куришларига


ёрдамлашади, уларга ёмон томонларини куришни ургатмайди. Тубан киши
эса бунинг тескарисини килади.

Яхши киши бурчни биринчи уринга куяди, бурчини бажарганидан ке-


йин фойда олади.
Шунннг учун хам унинг фойда олиши одамларнинг меъдасига тегмай-
ди.
Яхши киши одамларни гапига караб танламайди, лекин яхши гаплар
номуносиб киши томонидан айтилса хам, уни инкор килмайди.
Яхши киши тугри ва катъий булади, лекин кайсар эмас.

Яхши киши тугри йулни кузлайди ва уни кашшоклиги ташвишлантир-


майди. Узи богда мехнат килса хам, корни оч колиши мумкин.
Яхши киши факат бурчни билади, тубан киши факат фойдани.

Яхши киши уз устунлигини билса хам, жанжаллашишдан кочади. У


хамма билан яхши ва хеч кимга карши фитнага кушилмайди.
Яхши киши узига талабчан булади, тубан киши узгаларга.
Яхши киши узини айблайди, паст киши эса узгаларни.
Яхши киши кунгирокка ухшайди: агар уни чертмасанг - жарангла-
майди.
Яхши киши хамма билан ахил яшайди, паст киши эса узига ухшай-
диганларни излайди.

Яхши кишига майда ишлар билан бахо бериш ярамайди, унга катта
ишларни ишонса булади. Тубан кишига катта ишларни ишониб булмайди,
унга майда ишлар билан бах,о берса булади.

Яхши киши хаддан ташкари тук ва бадавлат яшашга шунгимайди. У


ишни тез бажаради, лекин секин гапиради. Яхши кишилар билан мулокотда
булганида уларга ухшашга интилади.

Яхши нарсани урганиш учун - юз кун хам кам, ёмон нарсани урганиш
учун - бир соат хам етарли.

Яхши ниятли киши ёлгиз булмайди, шубхасиз унга хамфикрлар топи-


лади.
Уз илмининг камлигини сезиб, илм урганмокчи булганларгагина
устозлик кил. Квадратнинг битга бурчагини билиб колган учта бурчаги
тугрисида тасаввурга эга булганларгагина ургат.
Уз уйидагиларни яхшилик килишга ургата олмайдиганларнинг узлари
хам хеч нарсага ургана олмайдилар.
Уз фикрларингни яхшилаш устида ишла. Агар сенда ёмон фикр
булмаса, ёмон иш хам килмайсан.

Узингизга талабчан, узгаларга кунгилчан булинг. Шунда сиз узингизни


кишиларнинг нафратидан асрайсиз.
Узини тута биладиган киши кам янглишади.
Уртамиёналик доноликка энг якин нукта.
Утмиш тугрисида фикр килиб, келажакни англайсан.

У киш учун уч йиллик умрини сарфлаб, юкори мансабни орзу кил-


майдиган кишини учратиш кийин.
Кадимда кишилар куп гапиришни яхши курмаганлар. Улар уз сузининг
устидан чикмасликни шармандалик деб хлсоблаганлар.
Кадимда кишилар уз билимини ошириш учун укишган, хозир эса
бошкаларни хайратга солиш учун укишади.
Карашлари турлича булган кишилар, умумий тил топиша олмайдилар.

87
Кимматбахо тошга силликламай жило бериб булмайди. Худди шунинг-
дек, инсон хам кийналмасдан камолга етолмайди.

Кирол тугрисида, унинг хукмдорлиги пайтида кандай раке тушишлари-


га караб фикр килса булади.

Кирк сшга кирганида хам хсч кимга ёкмайдиган кишини одам каторига
кушмаса хам булади.

Кулаётган каерни битта тирговуч билан саклай олмайсан.

Хаёт тугрисида шунчалик оз билсак, улим тугрисида нимани хам би-


лардик.

Хамма обру ва бойликка зга булишни хохлайди, агар уларни халол йул
билан кулга киритишнинг иложи булмаса, хар кандай бойлик ва обрудан
воз кечмок лозим.

Хар ким уз гаразгуйлигига мувофик янглишади. Кишининг хатосига


бок ва унинг кандай одам эканлигини фахмлайсан.

Хатто икки кишининг даврасида хам мен улардан нимани урганиб


булишини излайман. Уларнинг яхши томонини кабул киламан, камчилиги-
дан эса узимга сабок оламан.

Хаяжонланган киши - бу бандаргохдан узилган кайикка ухшайди.


Хакикат турлича булиши мумкин.

Хакикий инсон булиш ёки булмаслик - факат узимизгагина боглик.

Хакикий инсонийлик биздан йирокми? Исташ етарли ва у шу захоти


ёнингизда пайдо булади!

Хакикий инсонпарвар кишигина яхши куриш ва нафратланиш хис-


сиётига эга.

Хакикий ягона хато - килган хатоликларини тузатмаслик.

Хакикий угил - отаси ва онасини факат бетоблиги билангина ташвишга


солади.
Хеч булмаганида озгина рахмдилрок булишга харакат килинг ва сиз
ёмон иш килишни истамай коласиз.
Х,еч нарса билмаганни хам бахтли дейиш мумкин: унинг тушунарсиз
булиш хавфи йух.

Чжуан-Цзи (устоз Чжуан), Хитойнинг машхур файласуфларидан бири


булиб милоддан аввалги 369 286 йиллар оралигида Сун подшохлигининг
Мэн шахрида (хозирги Хэнань провинциясининг Шанею шахрн) яшаган.
Унинг Чжуан Чжоу, Мэн-ши (Мэн амалдори), Мэн Чжуан (Мэн-Каттаси)
номлари хам булган. Унинг хикматли сузларидан намуналар билан тани-
шинг:
Фойда изланганида самимийлик эсдан чикади.
Бехисоб нарсалар кичкинагина уругидан униб чикишади ва яна уз
холига кайтишади.
Хдмённи угирлаганларни дорга осишади, бутун бир подшохликни
угирлаганлар хукмрон булишади.
Олий инсонпарварлик кариндошлик муносабатларини назарга олмайди.
Донишманд огзини бекитиб юришни маъкул куради, у хатто шам хам
тил ёрдамида ёнишини билади.
Маъкуллаш ва танбех бериш - шуларни мен инсон хислатлари деб би-
ламан.
Мусика кишини оддий, соф ва самимий булиб колишга ва унинг даст-
лабки холига кайтишига ёрдамлашади.
ХИКОЯТ
Буюк' ковок
Хуэй-Цзи Чжуан-Цзига шундай хикоят килибди:
- Вэй хукмдори менга катта ковок уругини совга килиб юборибди. Мен
уни ерга экканимдан кейин ундан огирлиги икки юз пуд чикадиган ковок
униб чикди. Агар унга сув тулдириб куймокчи булсанг, у уз огирлигини
кутара олмай, ёрилиб кетади. Агар ундан бочка сифатида фойдаланмокчи
булиб бир неча булакларга булсанг хеч каерга жойлаштириб булмайди.
Ковок жуда катта булса хам, мен учун унинг фойдаси йук экан.
Унга Чжуан-Цзи шундай дебди:
- Х,а, мен сенинг буюк нарсалардан фойдаланишни билмаслигингни
сездим! Сун шахридан бир киши совук сувда кул терисининг ёрилиб ке-
тишидан саклайдиган суртма ясаш сирини билар экан. Буни билишига
сабаб унинг оиласи авлоддан-авлодга пиллани сувда ивитиб ундан ипак
ицлар олиш билан шугулланар эканлар. Чет элдан келган бир савдогар
бу суртма тугрисида эшитиб, суртма эгасидан уни юз тилла тангага со-
тишни сурабди. Сунлик косиб кариндошларини туплаб, уларга суртмани
сотиш маслахатини шундай тушунтирибди: «Мана неча авлоддан бери
оиламиз пиллани ивитиб, ундан ипак ипларни ажратиб олиб сотиш би­
лан шугулланиб келмокда, лекин ишлаб жамгарганимиз бор-йуги бир неча
тилла танга булибди холос, шунинг учун суртмамизни сотсак катта фойда
курамиз» - дебди. Улар суртмани савдогарга сотишибди. Савдогар суртмани
олиб У мамлакати подшохига совга сифатида келтириб берибди. Иттифоко
шу пайтда У давлати худудига Юэ подшохдигининг кушинлари бостириб
кирган экан. У подшохи уз кушинини душман кушинларига карши урушга
жунатибди. Вокеа кишда содир булиб, жангчилар урушни сувда олиб бо-
ришларига тугри келибди. У кушинлари кулларига суртма суртганликла-
ри сабабли урушда голиб келишибди. Бундан кувонган подшох савдогарга
бир вилоятни совга килиб берибди. Мана кулни юмшатадиган бир суртма
сабабли биров бир вилоятга эга булган, бошка бировлар эса бир умр ип
ивитиб утган. Бунинг сабаби бу кишилар узида бор нарсалардан турлича

90
фойдаланишган. Сизда эса огирлиги икки юз пудлик ковок бор экан. Ун-
дан каттагина кайик ясаб, дарё-куллар буйлаб саёхатга чикса булмайдими?
Сиз эса уни бефойда хисоблаб, нима килишни билмай утирибсиз.
Сюнь-Цзи, милоддан аввалги 313—238 йилларда яшаган Кддимги Хи-
той файласуфи, Конфуцийчилик таълимоти анъаналарини давом килдирган
мутафаккир. Унинг Сюнь Куан ва Сюнь Цин деган исмлари хам булган.

Унинг хикматли сузларидан намуналар билан танишинг:


Агар киши тиришкок ва мулкига эхтиёткор булиб дехкончилик билан
шугулланса, Тангри уни кашшок килиб куймайди.
Агар кишининг бекор вакти куп булса, у куп нарсага эришмайди.
Агар сен савол берсанг, демак, сен жавобнинг ярмини биласан.
Ахмокона сифат ва киликлар кишининг узигагина боглик.
Баланд токка чикмай осмоннинг баландлигини хис килмайсан. Чукур
жарликка карамай, ернинг калинлигини хис килмайсан. Аждодлар
насихатларини эшитмай, илмнинг буюклигини хис килмайсан.

Бахтсиз кушиннинг олтита хили булади: кочкин, интизомсиз, чукаётган,


вайрон булаётган, бетартиб ва янчилган. Улар бу ахволга Осмон ва Ер са-
бабли эмас, лашкарбошиларининг хатолари сабабли тушишади.
Бахслашишни севадиганлар билан тортишма.
Бошкариш усули яхши мамлакатда баъзан - нотинчлик хукм суради-
ган вазиятлар хам булади. Лекин кадим замонлардан хозиргача хукмдори
доно, билими мукаммал булган давлатда нотинчлик хеч качон булган эмас.
Бурчини бажариши учун узини курбон килишга тайёр туриш - хаётни
саклашнинг асоси шу.
Бурчини бажармай факат фойда изидан кувадиганни мен карокчи деб
номлаган булардим.
Бутун хаёт давомида, то охирги нафасгача укиш лозим!
Виждонлилик мукофотланади, лекин бу пул билан дегани эмас.
Дунёни тартибга келтириш учун, олдин уз уйингни тартибга келтир.
Жанг майдонига биринчи булиб келиб душман билан буладиган жанг-
ни кутганга жанг утказиш осон булади, чунки жанг майдонига кейин кел-
ган томон шошади ва чарчаб колади. Шу сабабли урушда голиб келган
маглубларни буйсундиради.
91
Жангда факат сон жихатдан куплик устунликни таъминламайди.
Факатгина жангчилар сонига ишониб хужумга утмаслик керак.
Жангни олий даражада олиб бориш учун куйидагиларни килиш зарур:
аввал - душман режаларини бузиш, кейин - унинг иттифокини бузиш,
кейин - кушинига хужум килиш, энг охирида - унинг мустахкамланган
калъаларига хужум килиш.

Жисмоний мехнат - яхшиликка хизмат киладиган иш шу.


Илм олишда тухтамаслик керак.
Илм уз чегарасига харакат оркали етади.

Ким душманни хам, узини хам билса, юзта жанг килса хам хавф
остида колмайди. Ким душманни билмаса, лекин узини билса, у баъзида
голиб келади, баъзида эса маглуб булади. Ким душманни хам, узини хам
билмаса, у хар бир жангда тор-мор килиииши аник.

Киши, огир жисмоний кучни талаб киладиган булса хам, узини тин-
члантирадиган ишни килмоги зарур.

Киши табиатан гузал хислатларга ва уткир аклга эга булса хам - у


узига донишманд устоз топиб унга эргашмоги, яхши дустлар танлаб, улар
бил ан дустлашмоги лозим.

Киши хамма нарса тугрисида уйлаши мумкин, лекин у факат ишонч


хосил килганини килиши шарт.

Кишилар эринчоклигидан уз гамини емаслиги сабаблигина кулфатга


гирифтор булишади.

Кишиларга хукмронлик киладиган киши бадавлат ва сахий булмаса, у


кул остидагиларни бошкара олмайди.

Кишиларнинг ёмон курган нарсаси - ишлаш, яхши курган нарсаси -


такдирланиш ва хукмронлик килиш.
Кишининг ёмон фазилатлари ва ишлари унинг узигагина боглик.
Кулфат, кишиларнинг эринчоклиги туфайли уз гамини ейишмагани
окибатида келади.
Кучли кишини ожиздан кандай фарклаш лозим? Агар кучли киши
хаётдан норози булса, айбни узидан излайди. Агар ожиз киши хаётдан но-
рози булса, айбни бошкалардан излайди.

92
Купчиликни бошкариш - озчиликни бошкаришдан фарк килмайди.
Асосийси уни ташкиллаштиришда.

Лашкарбоши - бу давлатни тутиб турувчи устун. Агар унинг илми


чукур булса давлат албатта кучли булади. Агар устунда дарз пайдо булса,
давлат мукаррар ожизлашади.

Мансаб ва вазифа кишилар уртасида таксимланмаса бахтсизлик келиб


чикади: кишилар факат узига фойда келтирадиган ишни килишга интили-
шади ва ном чикариш учун курашишади.
Мактанчоклик - ишончсизлик белгиси. Куполлик - ожизлик белгиси.
Мен киска харбий юришларда ютукка эришган давлатлар булганлигини
эшитганман, лекин узок, давомли уруш ютук билан якунланганини эшит-
маганман. Бирорта хам давлат узок давом этган урушдан фойда олган эмас.
Менинг хатоларимни тугри курсатадиган киши - менинг устозим, ме-
нинг тугри ишларимни аник талкин киладиган киши - менинг дустим,
менга хушомад киладиган киши менинг душманим.
Мусика - бу окил кишилар кувончининг манбаи, у кишиларни яхши
ишларга рухлантира олади, у онгга чукур кириб бориб, кишилар ахлоки ва
одатларини узгартира олади.
Мукаммал киши тугилганида бошка кишилардан фарк килмайди. У
бошкалардан фикрлай олиши билан фарк килади.
Нолойик саволларга жавоб бериш, номаъкул гаплар айтилганида савол
бериш ёки нолойик нарсалар тугрисида хикоя килишганида эшитиш лозим
эмас.
Одам кучда хукизга бас кела олмайди, чопишда эса отга бас кела ол-
майди, лекин у хукизни хам, отни хам узига хизмат килишга мажбур кила
олади. Бу кандай содир булади? Жавоби шуки: одамларнинг бирга яшаш
кобилияти бор, хукиз ва отда эса бундай кобилият йук. Одамлар нима ту-
файли биргаликда яшай олишади? Жавоби шуки: одамлар уз мажбурият-
ларини таксимлай оладилар. Нима туфайли мажбуриятларни таксимлаш
мумкин? Жавоби шуки: бурчни хдс килиш туфайли.
Одам уз табиатига кура ёвуз мавжудот, унинг яхшилиги амалий фаоли-
яти давомида шаклланади.
Осмон халкни хукмдор учун пайдо килмайди, хукмдорни халк учун
пайдо килади.
Окил - буюк ишлар тугрисида куп уйлайдиган киши эмас, майда иш-
лар тугрисида кам уйлайдиган киши.

Окил ва кобилиятли кишиларни ижтимоий ахволига карамасдан ман-


сабларга тайинлаш лозим, ялков ва кобилиятсиз кишиларни кечиктирмай
мансабидан бушатиш лозим. Ёвуз жиноятчиларни, уларни кайта тарбия-
лашни кутмай осиш лозим, майда жиноятчиларни жазоланишини кутиб
турмай тарбиялаш лозим.
Тартиб ва интизом коидалари хаётни сакдашга кумаклашади.
Уруш - бу алдов йули, алдов - бу уруш йули.
Уруш - бу давлатнинг буюк иши, хаёт ва улимнинг асоси, улим ва ти-
рикликка йул. Буни синчиклаб уйлаб куриш лозим.
Уруш хавфини етарлича тушунмайдиган киши, урушнинг фойдасини
хам тушунмайди.
Урушда голиб булишнинг бош омили тезлик хисобланади.
Урушни олиб бориш стратегияси шундай: агар кучинг душманникидан
ун марта куп булса, уни ураб ол, агар беш марта куп булса, унга хужум
кил, агар кучинг икки марта куп булса, майдондаги кучингни булиб
жойлаштир. Агар кучлар тенг булса, душман билан жанг килишинг мум-
кин. Агар кучинг кам булса айёрлик кил. Агар душман сендан анча
устун булса, унга чап бер. Кам куч билан кайсарлик килган, кучлининг
асирига айланади.
Устозни канча самимий хурмат килсанг, унинг илмини хам шунча тез
эгаллайсан.
Халкнинг танкид ва мактовига парво килмай, узига булган хурмат па-
сайишига эътиборсизлик - бошкаришнинг энг номуносиб йули шу.
Хатони кечирмасанг, узинг хато киласан.
Юзта жангда юзта галаба козониш - бу харбий санъатнинг чуккиси
эмас. Харбий санъатнинг чуккиси - душманни жангсиз енгиш.
Ялковларга ёрдамлашиш билан уларнинг, елкангга минишларига ёрдам-
лашасан.
Янги тугилган чакалоклар хамма ерда бирдай йиглашади. Улар катта
булишганида эса одатлари турлича булади. Бу, улар олган тарбиянинг на-
тижаси.
Янги хакикатга етиш учун, эски ёлгондан узоклашиш зарур.
Ярамасликни кечириш оркали, бошка ярамаслик килинишига ёрдамла-
шасан.

Яхшини курганингда унга хурмат билан караб, узингда хам шундай


хислатлар бор-йуклигини синаб кур. Ёмонни курганда унга нафрат би­
лан караб, узингда шундай сифатлар бор-йуклигини текшириб кур.
Уткир, вакт утиши билан утмаслашади, тумток эса, яна хам
тумтокдашади.
Качон жанг олиб боришни ва качон жанг олиб бормасликни биладиган
голиб булади.
Конунларга итоат килиш ва унинг коидаларини тушуниш -
факат шу йул билангина муросага эришиш мумкин.
Хаддан зиёд солик солмок - бу талон-торожликни келтириб
чикарадиган, душманларни бойитадиган ва давлатни хароб киладиган йул.
Хаддан ташкари шафкатсизлик килсанг муваффакиятсизликка учрай-
сан, хаддан ташкари кунгилчанлик килсанг кийинчиликка учрайсан.
Хаёт тук булмаса халк тартиб-интизомли, ориятли булмайди.
Хамма нарсани билиш кобилияти - бу инсоннинг тугма сифати.
Хар томонлама мукаммал киши катта билимга эга булса хам, хар куни
узини назорат килиб, уз юриш-туришини тахдил килиб борсагина, у окил
ва хатога йул куймайди.
Хукмдор - бу кайик, халк эса - сув. Сув кайикни кутариб боради, ле-
кин у кайикни агдариши хам мумкин.
Хукмдорнинг донишмандлигига унинг даврида килинган буюк ишларга
караб эмас, у йул куймаган фалокатли хатоликларга караб бахо берилади.

Кадимги Хитойлик бошка муаллифларнинг


хикматли сузлари
Мо-Цзи (Мо Ди) - милоддан аввалги 479^400 йилларда яшаган, Кон­
фуций таълимотига карши булган Кадимги Хитой файласуфи.

Окил ва мардлар нодон хамда пастларни бошкарган ерда тартиб-инти-


зом хукмрон булади.
Утмишни урганиб келажакни, аникни урганиб ноаникни биламиз.
Кашшоклик - мамлакатдаги тартибсизликларнинг асосий сабаби.
Косил мул булган йиллари кишилар мехрибон ва мулойим булишади,
кам хосилли йиллар кишилар купол ва берахм булиб колишади.
Шан Ян - милоддан аввалги 390-338 йилларда яшаган, Кадимги Хи-
той давлат арбоби.
Халк содда булса, уни бошкариш осон булади.
Хато килиб куйиш ва буни англаш - бу окилликни билдиради. Килган
хатоингни билиш ва уни яширмаслик халолликни билдиради.

Мэн-Цзи - милоддан аввалги 372-289 йилларда яшаган Кадимги Хи-


той файласуфи, Конфуцийнинг издоши.
Болаликдаги калбини йукотмаган киши, буюк инсондир.

Мазахчи, айёр, ёлгончи, луттибоз, фитначи кишини узгартириб бул-


майди.
Мен хаётни кадрлайман, лекин одилликни ундан хам купрок кадрлайман.

Дун Чжуншу, Гуйянь - милоддан аввалги II асрда яшаган Кадимги


Хитой файласуфи, Конфуцийнинг издоши.
Кекса кишини утмишини эсламасликка кундира олмайсан.
От кишнаши отга, мол маъраши молга таъсир килади.
Чжан Цзяо - тугилган Йили номаълум, милодий 184 йилда вафот
килган, «сарик румоллилар» кузголонининг рахбари
Агар тингламасанг ва кузатмасанг тажриба кайдан пайдо булади.
Агар яхши киши ёлгон илм тугрисида ваъз килса, уни тугри деб кабул
килишади. Агар ёмон киши тугри илм тугрисида ваъз килса, уни ёлгон
деб кабул килишади.

Чжугэ Лян - милодий 181-234 йилларда яшаган, Хитойнинг давлат ва


харбий арбоби.
Аскарларинг утирмагунча утирма, улар овкат ейишни бошламагунча ема.
Олдин кучлиларни тартибга сол, кейин ожизларни; олдин каттани
тартибга сол, кейин кичикни; олдин уз хаётингни тартибга сол, кейин
бошкани.
Хитой халкининг хикматли сузлари

Арикдаги сув шилдирашининг саси кечаси баландрок эшитилади.


Билиш, лекин амал килмаслик, бу билмаслик билан баробар.
Бир гапни куп такрорлайвериш - хатто итни хам жиркантиради.
Бошка баликларга ухшашни истамайдиган балик киргокка сакрайди
ва шу ерда халок булади Бошка йулбарсларга ухшашни истамайдиган
йулбарс тогни ташлаб шахарга тушади ва шу ерда катакка камалади. Окил
киши хеч качон бошкалардан ажралиб турмайди, шунинг учун унга тусик
куриб булмайди.
Гиламга тикилган урдак расмини узгаларга намойиш килиш мумкин.
Лекин уни тиккан игна эса гиламни изсиз тарк этади.
Икки оила фойдаланадиган кайик, сув утказади.
Ишонмайдиган кишингни ишга ёллама, ишга ёллаган кишингга зса
ишон.
Кийикни овлаётган овчи тогларни курмайди. Олтинга уч киши одам-
ларни курмайди.
Куёв угил булолмайди.
Куп гапирадиган киши кам холлардагина сузининг устидан чикади.
Окил киши эса доимо сузи ишидан олдин юришидан хадиксирайди.
Мохир уста из колдирмайди.
Нима содир булса хам уз вактида содир булади.
Олов ичида колган соф олтин, ёркинрок ялтирайди.
Осмон четидан куёш чикади ва ой ботади.
Рухлнг кутарилганида, гайратинг хам ошади.
Сув кайнаётган козоннинг совук жойи булмайди.
Суз билан таърифлаб булмайдиганни, харакат билан намойиш килиб
хам булмайди.
Суз фикрни тулик ифодалай олмайди, китоб эса сузни.
Тешиги булмаган найни чалиш кийин.
Тоглар ранги кун ботар пайтда ёркинрок куринади.
Тузланган балик солинган кузанинг огзи очилганида, унинг атрофида
гувиллаган пашшалар гуж булишади. Куза бушаб, ичи ювилганидан кейин
эса атрофида хеч нима колмайди.
Туман калин булса хам гулнинг ёкимли хидини яшира олмайди.
Чиройли кушнигина катакка жойлайдилар.
Шамол таъсирида купорилган дарахтнинг шохи, томиридан куп булади.
Яхши савдогар бойлигини намойиш килмай. узини факирдай курсатади.
Яхши сухбатда хамма гап хам айтилавермайди.
Яхшиликни хам акл билан килиш зарур. Яхшиликсиз акл - ёмон, лекин
аклсиз яхшилик хам - яхши эмас.
Узини доно хисоблайдиган донишманд, эшакдан олдинрок ва отдан
кейинрок юради.
Утган йилги олхури, бу йилги мажнунтол: уларнинг чиройи ва хиди,
худди кадимдагидай.
Кадрига етиш билан хаётни саклаб булмайди.
Кушлар сайрашмаганида, тоглар хам сокин булади.
КАДИМГИ ФАЛАСТИН ХИКМАТЛАРИ

Кадимги Фаластин тарихи тугрисида


кискача маълумотлар
Ливаннинг жанубий тог этакларидан Арабистон сахросининг шимо-
лий чегараларигача булган ерни ишгол килган худудни кадимда греклар
Фаластин деб номлашган. Урта Ер денгизининг жануби-шаркий кисми
хисобланган бу худудда милоддан аввалги XII асрдан бошлаб филистим-
ликлар яшаганликлари сабабли мамлакат номи хам шу халк номидан ке-
либ чикиб аталган. Фаластин худудининг шимолидан жанубига то-
мон окиб утиб, Улик денгизига куйиладиган Иордан дарёси мамлакат
худудини бир-биридан кескин фарк киладиган икки кисмга булган: Иор-
даннинг гарб томонида турли-туман усимликларга бой хосилдор ерлар
мавжуд булса, унинг шарк томони тогу тошлардан иборат усимликсиз,
ялангоч ердан иборат булган. Географик жихатдан Фаластинни турт
кисмга: киргокбуйига, Иордан гарбидаги ясситогликка, Иордан водийсига
ва Иордан шаркидаги ясситогликка булиш мумкин. Киргокбуйининг жа­
нубий кисми, Сарон пасттекислиги ва Вади-Кельт дарёсидан сув ичадиган
Иерихон пасттекислиги жуда серунум ерлардан иборат булган. Мисрдан
Сурияга борадиган савдо йули буйлаб жойлашган, турли мевали дарахт-
лар ва фойдали усимликларга ута бой булган бу худуд баъзида «жаннат
боги» деб хам номланган.
Фаластинда ва кисман Сурияда милоддан олдинги учинчи минг
йилликлардан бошлаб кадимги семит - ханааней кабилалари яшашган,
бу кабилалар узлари яшаган худудни Ханаан деб атаганлар. Кадимги
яхудийларнинг «мукаддас китоби» хисобланган Тавротда хананейлар
Фаластиннинг туб ахолиси деб курсатилган. Милоддан аввалги III минг
йилликда бу худуд Финикия катори Мисрнинг XVIII династияси фиръ-
авнлари томонидан эгалланган ва уларга карам булиб колган, лекин ми-
лодцан аввалги II минг йилликда «денгиз халкдари» деб номланган эгей
кабилаларининг боскинчилик юришлари натижасида Миер бу худудларни
кулдан чикарган.
Милоддан аввалги II минг йилликнинг охирига бориб Фалас-
тин худудига Иордан дарёси ортидан кучманчи чорвадор яхудий
кабилаларининг кириб келиши бошланган. Яхудий кабилалари Фалас-
тин худудига бир вактда ёппасига бостириб кирмасдан, кабилаларнинг
алохида-алохида кириб келиши кузатилган. Кучиб келган кабилалар аста-
секин чорвачиликдан дехкончилик билан шугулланишга ута бошлашган.
Айрим кабилалар уртасида булган курашлар жараёнида дастлаб кичик-ки-
чик кабила иттифоклари ташкил топган, кейинчалик бу иттифоклардан энг
кадимги давлатлар усиб чиккан. Милоддан аввалги XI асрда Фаластинда-
ги давлатлардан энг каттаси ва кучлиси Саул томонидан барпо килинган
Баниисроил (Исроил болалари) подшохдиги булган. Саул Баниисроилнинг
худудини кенгайтириш максадида филистимликларга карши каттик уруш
олиб борган. Шунингдек, у бутун Баниисроилни уз хукмронлиги остига
бирлаштириш максадида Иордан дарёсининг нариги томонида яшовчи ба­
ниисроил кабилаларини химоя килиш бахонасида подшох Моавга карши,
Фаластиннинг шимол томонида яшовчи баниисроил кабилаларини химоя
килиш бахонасида Арами подшохлигига карши уруш олиб борган. Булардан
ташкари, у ханаанейларнинг мустакиллигини саклаб колган шахарларини
хам узининг подшохлигига кушиб олган, натижада, анча катта Баниисроил
давлати ташкил топган. Саул ва унинг учта угли филистимликларга карши
урушда халок булганларидан кейин, Саулнинг мамлакатни кенгайтириш
йулида олиб борган ишини милоддан аввалги 1005 йилдан бошлаб Довуд
(Давид) давом эттирган (м.авв. 1035-965 йилларда яшаган). Ривоятларда
Саул сингари халк кахрамони килиб тасвирланган, яхудий кабилаларидан
чиккан Довуд, Фаластиннинг жанубий кисмига урнашиб олиб, бу ерда
Яхудия подшохлигини ташкил килади ва Хеврон шахрини подшохликнинг
маркази килиб олади. Довуд Саулнинг тирик колган вориси ва угли Иш-
вааламга карши 2 йил давомида каттик уруш олиб борган ва уни галаба
билан якунлаган. Шу галаба натижасида Довуд Баниисроил ва Яхудия
подшохдикларини бирлаштирган. Довуд подшохдик килган пайтда юз
берган энг мухим вокеалардан яна бири, кадимги Ханаанлар томонидан
асос солинган Куддус (яхудийча Урушалим - Иерусалим) шахрини ми­
лоддан аввалги 995 йилда босиб олиниши ва уни бирлашган давлатнинг
пойтахти килиниши булган. Довуд эски шахар якинидаги Сион тепалигида
гоят мустахкам булган «Довуд шахри» деб номланган уз кароргохини ва
худди шу ерда яхудийлар кабиласининг худоси хисобланган Яхвега ибо-
датхона курдирган.
Довуд улганидан кейин милоддан аввалги 965 йилда тахтга унинг
угли Сулаймон (Соломон) утирган (м.авв. 1011-928 йилларда яшаган). Ун-
гача милоддан аввалги 967-965 йилларда, у отаси билан бирга давлатни
бошкарган.
Сулаймоннинг подшохдик килган даври, тарихий маълумотларга
кура, Баниисроил-Яхудия подшохдигининг энг гуллаб-яшнаган даври
хисобланади. Бу вактда савдо-сотик ишлари, айникса, ташки савдо гоят
тараккий этган ва бир канча кушни давлатлар билан тинчлик муносабат-
лари урнатилган. Мамлакат худуди 12 та маъмурий кисмларга (округлар-
га) булинган. Хар бир округ йилнинг бир ойи мобайнида подшох саройи
ва давлат аппарати харажатларини тулаб бориши лозим булган. Округлар
тепасида соликдар туплаш ва уни подшох хазинасига юборишни амал-
га оширадиган амалдорлар утирганлар. Сулаймон соликлар ва мажбурий
туловларнинг мустахкам системасини жорий килган, у икки гилдиракли
жанг аравалари билан жихозланиб, кучли отрядларга эга булган доимий
фаолиятдаги армияни ташкил килган. Подшох Сулаймон тарихий ва по­
этик афсоналарда идеал подшох, донишманд хукмдор килиб курсатилган.
Тарихий китобларда ёзилишича, Сулаймон подшох ваъз-насихатлар,
хикматлар тупламини тузган, шунингдек, у 1005 та лирик асар ва 3 минг-
та масал яратган дейилади.
Сулаймон куплаб саройлар, ибодатхоналар, шахар атрофларига мудофаа
иншоотлари ва истехкомларини курдирган. Бу ишларга мамлакат округла-
ри навбати билан доимий равишда ишчи кучи сифатида 30 минг кишидан
иборат кишиларини ишга юбориб турганлар, булардан ташкари, Ханаан-
нинг забт этилган худудларидаги ахоли хам курилиш ишларига мажбуран
жалб килинган.
Сулаймоннинг курувчилик сохасидаги фаолияти, курилган иншоотлар-
ни безаш ва уларни саклаш харажатлари, подшох саройининг дабдабали
хаёт тарзи мамлакат фукароларининг машаккатли мехнати ва уларни талаш
эвазига копланган. Бошкача айтиладиган булса, мамлакатнинг иктисодий
юксалиши, ахоли турмуш тарзининг яхшиланиши билан баробар бормаган,
бадавлат ва камбагал яшайдиган одамлар орасидаги фарк кескин ошган. Бу
эса мамлакат ахолисининг норозилигига сабаб булган. Норозилик, айникса,
Фаластиннинг шимолий кисмида, иктисодий ва маданий жихатдан мам­
лакатнинг бошка худудларига Караганда анча ривожланган Баниисроилда
кучли булган. Норози булганларга бир вактлар Сулаймон хизматида
булган, насл-насаби номаълум Иеровоам исмли шахе бошчилик килган.
Лекин тайёрланаётган кузголонни олдиндан пайкаган Сулаймон уни авж
олмасидан олдин бостиришга эришган, Иеровоам Мисрга - унга Бани-
исроилни Яхудиядан ажратиб олишида хайрихох булишига умид килиб,
фиръавн Шешонк хузурига кочишга улгурган. Миер хукмдорлари хам уз
кушнилари сифатида Фаластиндай битта кудратли давлат булганидан ик-
кита ожиз давлатлар булишини истаганликлари сабабли Иеровоамни яхши

101
кутиб олишган. Милоддан аввалги 928 йилда Сулаймон вафотидан кейин
тахтга утирган унинг вориси ва угли Ровоам Баниисроил устидан булган
хукмронлигини сакдай олмаган. Мисрнинг мададига таянган Иеровоам
ватанига кайтиб келган ва Ровоамга карши кузголон кутариб, мустакил
Баниисроил давлатини тиклаган ва шу мамлакатинг подшоси килиб сай-
ланган. Шу тарика милоддан аввалги 925 йилда деярли 80 йил бир давлат
таркибида булган Баниисроил-Яхудия подшохлиги иккита алохида - Ба­
ниисроил ва Яхудия подшохдикларига булинган ва шу вактдан эътиборан
Баниисроил билан Яхудия уртасида узок вакт давом этган каттик кураш
бошланган. Яхудияда Довуд сулоласи узгаришсиз хукмронлик килиши
давом килгани холда, Баниисроилда хукмдорлар сулоласи тез-тез узгариб
турган. Баниисроилда милоддан аввалги 875 йилда давлат тепасига келган
лашкарбоши Омри династияси узидан олдин утган подшох династияла-
ридан анча узок вакт - 50 йилга якин давлатни бошкаришган. Омрининг
хукмронлиги даврида Баниисроил анча ривожланган, мамлакат пойтахти
олдин Сихем (Шхем), кейинрок Фирца шахри хисобланган булса, унинг
хукмронлиги даврида пойтахт давлатнинг марказий кисмида, хосилдор во-
дийдаги тепаликда жойлашган Самария шахрига кучирилган.
Баниисроил билан Яхудиянинг узаро ва кушни давлатлар хамда халклар
билан доимий низолари бу иккала кичик давлатни ожизлаштириб куйган,
айникса, Оссурия подшохларининг бир неча бор уюштирган харбий
юришлари уларни бутунлай холдан тойдирган. Милоддан аввалги 734 йил­
да Ханаан ва Сурия кичик подшохдиклари Оссурия экспансиясига бирга-
ликда карши туриш тугрисида шартнома тузганлар, бунга Баниисроил хам
кушилган. Улар уз сафларига Яхудияни хам кушилишга даъват килишган,
лекин Яхудия подшохи буни бошкача талкин килиб, Оссурияга ёрдам
сураб мурожаат килган. Унгай фурсатдан фойдаланган Улуг Оссурия дав-
латининг асосчиси Тиглатпаласар III Баниисроил худудига, уларни доимий
хирож тулаб туришга мажбур килиш максадида бостириб кирган. Баниис­
роил Мисрнинг хайрихохлигига ишониб, хирож тулашни рад килган. Ос-
суриянинг янги подшохи, Тиглатпаласар III нинг угли Салманасар V Ба-
ниисроилга яна хужум уюштирган, шу орада подшохлик тахтини эгаллаган
унинг укаси Саргон II, милоддан аввалги 721 йилда Баниисроилни тор-мор
килиб, Самарияни ишгол килган. Баниисроил подшохи Осияни ва унинг
фукароларидан 27000 дан ортик кишини асир килиб олиб кетган ва бу
асирларни Оссуриянинг ички улкаларига хамда мамлакатнинг узокдаги че-
гараларига жойлаштирган. Баниисроил подшохлиги шу тарика кулаган. Ба-
ниисроилнинг тор-мор килиниши у билан куп замонлардан бери ракиблик
килиб келаётган Яхудияни бир кадар кучайтириши керак эди. Оссуриянинг

102
тушкунликка юз тута бошлаши Яхудиянинг уз мустакиллиги учун ку-
рашни кучайтиришига имкон берган. Яхудияда Иосия подшохдик килган
пайтда реформалар утказилган, бундан максад мамлакат ичкарисида авж
олиб кетаётган синфий кураш ва зиддиятларни баркарор бушаштириб,
давлатни ичдан мустахкамлаш эди. Лекин, давлатни ичдан мустахкамлаш
учун килинган харакатлар Яхудия подшохдигини халокатдан сакдаб кола
олмаган. Милоддан аввалги 597 йилда Куддусни Бобил подшохи Наву­
ходоносор II нинг кушинлари ишгол килган ва сунгра, милоддан аввалги
586 йилда бу шахар бутунлай яксон килинган. Навуходоносор II хам
узидан олдин утган Оссурия подшохдари сингари, мамлакат пойтахти-
ни ишгол килгач, бу мамлакатдан жуда куп одамларни асир килиб, Бобил-
га олиб кетган ва шу тарика Яхудия давлати тугатилган.
Фаластин худудида жойлашган давлатларнинг энг кадимги даврдаги
кискача тарихи шундай якунига етган. Кейинчалик эса, милоддан аввал­
ги 538 йилда Эрон подшохи Кайхисрав Бобилни эгаллаган ва у ердаги
яхудийларнинг катта кисмини Фаластинга кайтиб кетишига каршилик
килмаган ва уларнинг худуди Егуд номи билан Ахоманийлар давлати-
нинг Дарёорти сатраплиги таркибига кирган.
Милоддан аввалги 332 йилда Фаластин худуди Александр Македонский
томонидан эгалланган ва унинг вафотидан кейин дастлаб Птолемейнинг
Миер давлати таркибига, милоддан олдинги 198 йилда эса Салавкий-
лар подшохдиги таркибига кирган. Салавкийлар подшохи Антиох IV
нинг яхудийлар динини йук килиш максадидаги харакатлари куролли
кузголонни келтириб чикарган, натижада, милоддан аввалги 167 йилда
Яхудия мустакилликка эришиб, бутун Фаластин худудида Хасмонейлар
(Хашмонаим) династияси урнатилган.
Милоддан аввалги 63 йилда Рим лашкарбошиси Помпей, Фаластин-
ни Рим империяси таркибига кушиб олган. Яхудийлар подшохи Ирод I
(милоддан аввалги 37 - милодий 4 йилларда подшохдик килган) даврида
Фаластин мухтор (автоном) деб эълон килинган булса хам, ташки сиё-
сатда Римга карам булган. Яхудийларнинг Римга карши милодий 132-135
йиллардаги Бар-Кохба бошчилигидаги кузголони яхудий давлати яксон
килинишига, купчилик ахолиси кучириб юборилишига ва Куддусни Элия
Капитолина деб, Яхудия провинциясини Фаластин Сурияси деб номлани-
шига сабаб булган. Милодий 395-614 йилларда Фаластин Шаркий Рим
империяси - Византия таркибига кирган. 614 йилда Фаластин худуди
Эрон томонидан босиб олиниб, Сосонийлар империяси таркибига кирган.
Орадан куп утмай, 629 йилда император-лашкарбоши Ираклий даврида у
яна Византия таркибига кайтган.
Милодий 640 йилда эса, Фаластин араблар томонидан босиб олинган.
103
Кадимги Фаластин хикматлари

Агар кишининг бугун ейдиган нони бор булиб, эртага нима ейман деб
гамга ботса, демак ундай кишининг имони ожиз.
Агар Тангри сиз томонда булса, ким хам сизга карши булади.
Агар уз якинингга озгина озор берсанг, уни катта деб бил, агар сен
унга катта яхшилик килсанг, уни арзимас деб хисобла, бошка томондан
сенга килинган кичкина яхшиликни катта хисобла.
Аёл айёрлиги олдида хар кандай айёрлик хам хеч нарса эмас.
Айрилик - садокатнинг душмани.
Арзимаган нарсага хурсанд буладиган кишини, арзимаган нарса хафа
килади.
Ахлоксизлар уйи кашшоклашади, хушахлоклар уйи гуллаб яшнайди.
Баджахл билан дустлашма ва жахли тез билан муносабат урнатма.
Бахтсизликка кувонган киши, жазосиз колмайди.
Баъзи дустларинг сени макташади, баъзилари эса танбех беришади:
мактайдиганлардан узоклаш, танбех берувчиларга якинлаш.
Баъзилар кули очиклик билан борини харжлайверади, шунга карамай
унинг бойлиги купаяверади, баъзилар хаддан ташкари тежамкорлик
килишади, шунга карамай борган сайин кашшоклашаверади.
Бесабаб бировдан гина килма.
Биз кисман биламиз, кисман башорат киламиз.
Бошкаларни айбламанг, сиз хам айбдор булмайсиз. Бошкаларни кечи-
ринг, сиз хам кечириласиз.
Ваъда бериб бажармагандан, ваъда бермаган афзал.
Гунох килиб сунгра тавба киламан дейдиган кишиларнинг тавбаси
кабул килинмайди.
Гудак дунёга келганида муштини тугиб келади: бу дунёнинг хаммаси
меники ва у менинг кулимда булиши керак деб. Инсон бу дунёни тарк
килганида кафти очик холда кетади: мана мен узим билан хеч нимани
олиб кетмаяпман деб.
Давлат конундан чекинган пайтда, бошликлар сони купаяди.
Донони сакловчи тусик - гапирмаслик.
Дунёда, факатгина яхши иш килиб гунох иш килмайдиган киши
булмайди.
Ёшликдаги илм - тошга уймакорлик, кариликдаги илм - кумда чизма-
кашлик.
Жанжалнинг бошланиши - тугондан тешик топган сувга ухшайди:
жанжални тухтат, токи у авж олиб кетмасин.
Жиззакилик, унта эта булганга зарар келтиради.
Жуда хам куп гапирадиган киши гунох килади.
Икки марта жиноят килган кишига, жиноят килиш жоиздай туюлади.

Иккита гап талашаётган кишининг кай бири биринчи тухтаса, шу хак.

Илохий китобларни кучирган пайтда ортикча ёзилган ёки ёзилмасдан


колган бир харф дунёни бузиши мумкин.
Инсон нима экса шуни уради.
Иштиёк олдин бегонадай туюлади, кейин - мехмондай, охирида эса -
уйнинг хужайинидай.
Камбагални хатто якинлари хам хуш куришмайди, бадавлатнинг эса
дустлари доим куп булади.
Катта гунох эсдан чикади, кичиги эса - йук.
Ким мен томонда булмаса, у менга карши.
Кимга куп берилган булса, ундан куп ундирилади. Кимга куп ишониб
топширилган булса, ундан талаб килннади.
Киши уйланишидан олдин уй куриши ва узум экиши лозим.
Кишига чумолидай мехнат килишни маслахат беришса - бу уят, агар
шу маслахатга амал килмаса - ундан хам уятлирок.
Кишилар сиз билан кандай муносабатда булишларини истасангиз, улар
билан шундай муносабатда булинг.
Кишилар яхши курмаганни, Тангри хам хуш курмайди.
Кишиларга яхшилик килиб улардан яхшилик кутманг. Кишилар табиа-
тан окибатсиздир. Яхшилик килинг ва уни эсдан чикаринг.
Кишини гузаллиги учун мактама ва бошка бировнинг келишмаган
куринишидан жирканма.
Кишининг ёлгиз булиши яхши эмас.
Кулганда хам баъзан юрак огриши мумкин.
Куя - кийимни, курт - дарахтни кемирганидай, гам киши калбини ке-
миради.
Куп марта биринчи булганлар охирги, охиргилар эса биринчи буладилар.
Марварид - хамма ерда хам марварид. Агар уни биров йукотса, у факат
унинг учун йуколган.
Мулкнинг купайиши ташвишни хам купайтиради.
Нима учун аёллар эркакларга Караганда жанжалкаш? Чунки эркаклар
юмшок тупрокдан ясалган, аёллар эса каттик ковургадан.
Нодон билан маслахатлашма, чунки унинг огзида гап турмайди.
Нодонлик килганга, унга ухшаб колмаслик учун, нодонлик билан жа-
воб кайтарма.
Нодоннинг хаёти улимдан хам огир.
Одам Ато ясалган тупрок, дунёнинг турли жойларидан йигилган.
Ота-онасига ёмон гапирадиганнинг чироги зим-зиёликда учади.
Ота углини яхши куради, угли хам углини яхши к$фади.
Окил киши вакти-соати келгунча сукут килади, шухратпараст ва
нодон киши кутиб тура олмайди.
Окилга бир марта килинадиган танбех, нодонга юз камчи урганидан
хам кучлирок таъсир килади.
Сен ракибинг билан козихонага бораркансан, йул-йулакай у билан
келишишга шошил, токи ракибинг сени козига, кози эса миршабга топши-
риб, сени зиндонга ташламасин. Сенга чинини айтайин: охирги тийининг-
ни бермагунингча, у ердан чика олмайсан.
Сен каердан келганингни, каерга боришингни ва кимнинг олдида жа-
воб беришингни эсингда тутиб яша.
Сиз вакт утаётир дейсизми, аксинча - сиз утаётирсиз.
Сиз кандай улчов билан улчасангиз, худди шундай улчов билан сизга
хам улчаб берилади.
Кимда бор булса, унга яна берилади. Кимда йук булса, бор булгани
хам тортиб олинади.

Сукут мактовга лойик, лекин илм зфганишдаги сукут мактовга лойик


эмас.

С}фаб туринг, сизга берилади. Излаб туринг, топасизлар. Такиллатиб


туринг, сизга очилади.
Чунки хар бир сураган олар, излагал топар. такиллатганга эшик очилар.

Тангри барча иркдаги инсонлар конини бир хил килиб яратган.

Тангри огохлангирмай жазоламайди.

Тангри шундай деган: агар менинг уйимга келсангиз, мен хам сизнинг
уйингизга бораман.

Тангрининг истагини, худди узингникидай бажар, шунда Тангри хам


сенинг истагингни узиникидай бажаради.

Тилингни ёмон суздан, лабингни эса ёлгон гапиришдан асра.


Тор эшикдан киринглар! Чунки халокатга элтувчи йул куп энли, дарво-
заси эса кенгдир. Ана, шу томон юраётганлар куп. Хаёт сари элтувчи йул
эса танг, эшиги жуда тордир. Бу йулни топадиганлар оз.

Уйланаётган киши, келиннинг ога-инилари кимлигини суриштирсин.

Уйланиш учун бир погона пастга туш, дустлашиш учун бир погона
кутарил.
Уламоларнинг айтганини килинг. лекин килганини килманг!
Учкунни пуфласанг олов алангаланади, учкунга туфласанг учиб колади.
Лекин иккаласи хам бир огиздан чикади.
Уятчан укий олмайди, жахли тез укита олмайди.
Худо кунни берса, Худо ризкни хам беради.
Шамолга караган киши эка олмайди, булутга караган киши ура ол­
майди.
Шухрат ортидан кувгандан шухрат кочади, шухратдан узини четга ол-
ганнинг эса ортидан шухрат боради.
Эртага ким булишингиз билан мактанманг, чунки эртанги кун нима
келтиришини билмайсиз.
107
Эси паст уз якинларига нафратини билдиради. окил киши эса сукут
саклайди.
Эхтиёт булинглар, узингизни турли тамагирликдан сакланглар. Зеро,
инсон умри унинг мол-мулки куплигигагина боглик эмас.
Юмшок тил суякни хам синдиради.
Яратган олдида гунох килган, табиб кулига тушади.
Яратган олдидаги куркувдан бошка хаммаси, Яратганнинг кулида.
Яхши дарахт ёмон мева бермайди, ёмон дарахт хам яхши мева бермай-
ди. Тиканзордан анжир, бутазордан узум терилмайди.
Яхши иш учун мукофот - бу килган яхши ишинг, гунох учун мукофот -
бу килган гунохинг.
Яхши одам узининг яхши калб хазинасидан яхшилик чикарур. Ёмон
одам узининг ёмон калб хазинасидан ёмонлик чикарур. Одамнинг дили
нимага тулиб тошса, тили ушани гапирур.
Яхши ном катта бойликдан афзал.
Яхши суз - бу уз вактида айтилган суз.

Яхшиликка ёмонлик кайтарадиган кишининг уйидан кулфат аримайди.

Яхшини ёмондан ажрата биладиган эмас, иккита ёмондан камрогини


танлай оладиган киши окил.
Якинингнинг мулкига хасад назари билан карама.
Уз иштиёкининг кули - кулларнинг энг тубани.
Уз якинларингни худди узингни севгандай сев.
Узгаларнинг жанжалига аралашиш. утиб бораётган итнинг кулогидан
ушлашдай гап.

Узингга муносиб уринга Караганда пастрогини эгалла. Чунки юкорирок


чик деган сузни эшитиш, пастрок туш деганни эшитишдан афзал.
Узингни кечирма, шунда бошкаларни кечириш осонрок булади.

Узини катта тутган кишини Тангри пасайтириб куяди, узини камтар


курсатган кишини эса улуглайди.
Ута чидаб булмайдиган уч тоифа одам бор: димогдор кашшок, шилким
чол ва курумсок бой.
Угирлаш учун хеч нима колмаганида, угри - конун химоячисига айла-
нади.
Угри туннинг кай вактида келишини агар уй эгаси билганнда, бедор
туриб, уйига лахим казилишига йул куймас эди.
Кай бирингиз бегунохсиз?
Калбингга кулок сол, чунки сенинг учун ундан яхши маслахатчини то-
пиш кийин.
Кахр окилни хам хароб килади.
Кизиккон киши низо чикаради, сабрли киши жанжални тинчитади.
Килич кутариб келганлар, киличдан улишади.

Конун булмаса, гунох айбланмайди.


Гам канча чукур булса, унинг тили шунча калта булади.
Хайрия киладиган киши, ксйинчалик узи хам бошкаларнинг химматига
мухтож булиб колмаслиги учун, бойлигининг бешдан бир булагидан
ортигини сарфламасин.
Хамма гапларга хам ишонма.
Хамма ишда охирини уйла.
Хамма нарсанинг хам уз вакти-соати булади. Тугилиш вакти ва улиш
вакти, экиш вакти ва уриш вакти, улдириш вакти ва даволаш вакти, сукут
вакти ва гапириш вакти, уруш вакти ва тинчлик вакти.
Хаммаси яхшиликка! Ахир тикандан атиргул усиб чикади, бизни
чакадиган ари эса ширин бол беради.
Хаммаси утади.
Хатто, кишилар булмаган жойда хам, одам булиб колишга харакат кил.
Хеч бир киши бошка кишига ухшамайди. Шунинг учун хар ким дунё
менинг учун яратилган деб уйлаши лозим.
Хукмдор кандай булса, унинг атрофидагилар хам шундай булишади.
Хукуматнинг тинчлиги учун ибодат кил, агар ундан куркув булма-
ганида, кишилар бир-бировларини гажишган булар эдилар.

109
КАДИМГИ УРТА ОСИЁ ВА ЭРОН ХИКМАТЛАРИ

У рта Осиё ва Эрон тарихи тутрисида кискача


маълумотлар
Урта Осиёнинг жойлашган урни тутрисида бир неча хил таъриф-
лар мавжуд. Марказий Осиёнинг тарбий кисмида жойлашган Евроосиё-
нинг бу тарихий-географик худуди гарбда Каспий денгизининг шаркий
киргокдари билан, шаркда Тарбаготой ва Жунтория тот тизмалари хамда
Хитойнинг тарбий улкалари билан чегарадош, жануби-шаркда уни
Помир-Олой, Тянь-Шань, жануби-гарбда Копетдот тотликлари ураб турган
булса, шимол томонда унинг таркибига Турон пасттекислиги, Устюрт ва
Тургай ясси тотликлари кириб, улар шаркдан гарбга томон катта-катта
террасалардек каватма-кават булиб, секин-аста пастлашиб борган.
Кадимги вактларда Урта Осиё худудида бир канча цивилизация учоклари
мавжуд булган, улар, асосан, дарё буйи худудларида пайдо булишган. Урта
Осиёда пайдо булган илк давлатлардан бири Амударёнинг куйи кисмида
жойлашган Хоразм давлати хисобланади. Археологик казишмалар давоми-
да унинг эгаллаган худудидан милоддан аввалги VII—III минг йилликлар-
даги овчилар ва баликчиларнинг «калтаминор» маданияти даврига оид
буюмлар топилган. Милоддан аввалги II минг йилликларнинг урталарига
келиб, бронза асрининг «тозабогёп» маданияти даврида, бу ерда ах,олиси
дехкончилик, чорвачилик ва хунармандчилик билан шугулланган, анча ри-
вожланган давлат мавжуд булганлиги аникланган.
Милоддан аввалги IV минг йилликлардан бошлаб Урта Осиё ва Кав-
казнинг шимолидаги жуда катта кенгликларига кадимги орий кабилалари
кучиб кела бошлашган. Бу кучманчи халк асосан чорвачилик билан
шугулланган. Орийларнинг келиб чикишлари тутрисида бугунгача аник
маълумотлар йук. Баъзи тарихчилар уларни славян кабилаларидан деб
хисоблашса, бошка тадкикотчилар орийлар герман, скандинав ва Ев-
ропанинг бошка кабилаларининг аждодларидан булганлар деб тахмин
килишади. Милоддан аввалги II мингинчи йилларнинг иккинчи ярмида
бошланиб, милоддан аввалги XII—XI асрларда якунланган, Евроосиёнинг
катта худудларида, уз ахамияти ва окибати билан бутун одам такдирига
таъсирини курсатган орийларнинг буюк кучиши содир булган. Бу давр-
да улар ривожланишнинг давлат куриш арафасидаги боскичида булишган.
Орий кабилаларининг шимолий улкалардан жанубга, хусусан, Урта Осиё,
Эрон ва Хиндистон худудларига кучиши, махаллий халк томонидан асрлар
мобайнида яратилган барча ёдгорликларни яксон килинишига, уларнинг
фани, маданияти, урф-одатлари таназзул ва фалокатга юз тутишига олиб
келган. Натижада, бу худудлар бир неча асрлар мобайнида мудрок холга
келган ва ривожланиш булмаган «коронгилик даври»ни бошидан кечир-
ган. Бундай холат милоддан аввалги I минг йилликнинг бошларигача
давом килган. Бу орада Урта Осиё ва Эрон махаллий ахолисининг злам
ва дравид тилига якинрок булган тилда сузлашадиган катта кисми
шу ерларга келиб урнашган, хинд-европа тиллари оиласининг хинд-эрон
тармогига мансуб тиллар гурухида сузлашадиган орийлар билан коришиб
кетишган. Амударё водийси худудларида, фанда «авесто орийлари» деб
номланадиган кабилалар жойлашганлар, улар узларини «орийлар»деб, уз
худудларини эса, Айриана-Вайжо яъни «Орийлар юрти» деб атаганлар.
Авесто орийлари оммавий равишда кучиб келган орийларнинг олдинги
кисми авлодларидан булиб, уларни шаркка томон кучиб келган орий­
ларнинг асосий кисми - гарбий Эронда колган кариндошларидан Кас­
пий денгизининг шаркидаги, ахолиси эроний булмаган кум ва даштли
худудлар ажратиб турган. Шу сабабли «авесто орийлари» Эрондаги орий
кабилалари билан доимий алокада булишмаган, бу эса уларни кейинги
асрларда мустакил равишда ривожланишига сабаб булган.
Милоддан олдинги VIII—VI асрларга келиб, Амударёнинг урта кисмида
Бактрия, Зарафшон дарёси буйида Сугдиёна, Мургоб дарёси водийсида
Маргиёна, давлатлари пайдо булган. Бу даврга келиб Урта Осиё ахолиси
уз турмуш тарзига кура утрок ва кучманчи гурухларга булинишган, бирин-
чи гурухга хоразмликлар, сугдийлар ва бактрияликлар кирган булсалар,
иккинчи гурухга массагетлар, скиф-саклар, дайлар, мардилар киришган.
Юнон тарихчиларининг ёзишларига кура, утрок ахоли хам кучманчилар
хам, орий халклар оиласига мансуб кардош халклар булишган ва бир-
бирига якин тилда сузлашганлар.
Европаликлар Урта Осиё тугрисидаги илк маълумотларни кадимги
юнон тарихчилари Геродот, Страбон, Арриан ва Птолемей асарларидан
олишган.
Урта Осиё узининг географик урни буйича Гарб ва Шарк мамлакатла-
рининг уртасида жойлашганлигидан кадим замонлардан бошлаб бу худуд

111
савдо карвонлари учун унтай йуналиш хисобланган. Милоддан аввалги
II асрнинг охирида шу худуд оркали утадиган «Буюк Ипак йули» деб
номланувчи савдо йули пайдо булган. Ундан Хитойда ишлаб чикарилган
ипак ип ва матолар тарб мамлакатларига етказиб берилган булса, Еарбий
мамлакатлардан Хитой ахолиси учун зарур моллар ташилган. «Буюк Ипак
йули»нинг шаркни гарб билан ботловчи асосан икки йуналиши мавжуд
булиб, биринчиси Хитой - Коштар - Фартона - Хоразм - Каспий ден-
гизининг шимолидан Аланлар юрти оркали Европага чикилган булса,
иккинчиси Хитой - Кошгар - Иссиккул оркали - Сугдиёна - Бактрия -
Мартиёна - Каспий денгизининг жанубий-шаркидаги Парфия оркали -
Римга ёки Парфия оркали - Мидия - Месопотамия - Сурияга борилган.
Халкаро савдонинг ривожланиши, мамлакатлар ривожланишига хам таъ-
сирини курсатган.
Энди Эрон ва Урта Осиёдаги кадимги давлатларнинг кискача тарихи
ва шу даврлардаги халк хикматлари тугрисида, хамда Урта Осиё ва Эрон-
нинг ривожланиш тарихида алохида урин эгаллаган Зардушт ва «Авесто»
тарихи хамда, «Авесто» да ёзилган хикматлар тугрисида алохида-алохида
тухталиб утамиз.
ЭРОН ДАВЛАТИНИНГ ЦИСЦАЧА ТАРИХИ
Каспий денгизи ва Форс курфази оралигида Эрон давлати жойлашган
булиб, уни деярли хамма томонидан тог тизмалари ураб турган. Жанубда
ва жануби-гарбда уни жанубий Эрон тог ёйи ураб турган булса, шимоли-
гарбда Загра тоглари Эронни Месопотамиядан шаркда, Брагуй тоглари
ва Сулаймон тоглари уни Хинд океани хавзасининг гарбий кисмидан ши-
молда Копетдог ва Х,индикуш тоглари Эронни У рта Осиёдан ажратиб
турган. Эрон ахолиси узок вактларгача деярлик хамма томонидан тоглар
билан химоя килинган холда худди калъада яшагандек яшаб келишган,
кушни халкдарнинг маданияти бу калъага жуда оз кира олган. Факат ши-
молда яшаган Эрон кабилаларигина узларига кон-кардош булган, Урта
Осиё худудида яшайдиган шаркий Эрон кабилалари билан якин алока
урнатганлар. Эрон кабилаларининг аксарияти жахон тарихи майдонига
кадимги Шаркнинг бошка халкларидан кейинрок чикишган. Эроннинг
кадимги замонда Элам деб ном олган жануби-гарбидаги кисми, Жану­
бий Месопотамияга якин булганлиги туфайли, Шарк дунёсининг маданий
хаётига Эроннинг бошка худудларига Караганда эртарок тортилган.
Милоддан аввалги II мингинчи йилларнинг иккинчи ярмидан бош-
лаб, хозирги Эрон давлати худудига шимол томондан кириб келган орий
кабилалари аста-секин махаллий ахоли билан коришиб кетишган. Милод­
дан олдинги I минг йилликнинг урталарига бориб бир томони Тигр дарё-
си, бошка томонлари Амударё ва Хинд дарёлари билан чегараланган жуда
хам катта кенгликни эгаллаган бу худуд Айриана деб атала бошланган.
Ушбу ибора кейинчалик Эрон шаклини олган.
Эрон ясситоглиги худудида кабилаларнинг илк иттифоки милоддан
аввалги VII асрнинг 70-йилларида мидияликлар рахнамолигида барпо
килинган. Юнон тарихчиси Геродотнинг маълумот беришича, мидиялик­
лар орасида «такводор судья» деб ном олган Дейока исмли шахе Мидия
кабилаларини бир давлат килиб бирлаштирган, давлат пойтахти килиб,
хозирги Хамадон шахрининг урнидаги, Экбатана шахрини курдирган.
Мидиянинг кейинги подшохдари Фраорт (форсча Фравартиш), Киаксар
(Хвахшатра) ва Астиаг (Иштувегу)лар даврида Мидиянинг худуди янги-

X - Энг кадимги хякматлар 13


дан-янги худудларни босиб олиш натижасида анча кенгайган, кудрати
хам ошган. Эрон худудида мидияликлар билан бир каторда бошка
кабилалар хам пайдо булган. Милоддан аввалги 640 йилда Ахоманийлар
уругидан булган Кир I Эламнинг Аншан вилоятини эгаллаган ва бу ерга
парс кабилаларининг катта кисмини кучиртириб, парс кабилаларининг
иттифокини тузган. Бу худуд Оссурия ёзувларида парсуа (юнонча Персия,
хозирда Форс) деб номланган булиб, тарихчиларнинг фикрича, бу ер
эронликларнинг ота-боболари яшаган худуд хисобланар экан. Оссуриялик-
ларга, кейинчалик эса мидияликларга карши курашда парс кабилалари
итгифокининг мавкеи, кучи усган ва мустахкамланган.
Милоддан аввалги 558 йилда, Ахоманийлар династиясининг асос-
чиси Кайхисрав (Кир II) Эрон подшохдигини барпо килган ва Ахома­
нийлар салтанатини урнатган. Кайхисрав узини «Аншан подшохи», шу-
нингдек, «Парсу подшохи», яъни Эрон подшохи деб атаган. Кайхисрав
Мидия давлатини эгаллаганидан кейин хам боскинчилик юришларини
давом эттирган ва милоддан аввалги 549-548 йилларда Астиаг билан
урушда кулга киритилмасдан колган Мидиянинг бошка худудларини,
шу жумладан Эламни хам босиб олган. Милоддан аввалги 547 йилда
Мидияни ва У рта Ер денгизи киргокдарида жойлашган юнонларнинг
шахар-кишлоклари билан бирга Кичик Осиёни хам тулик ишгол килган,
кейинги йиллари эса, Шаркий Эрон худудларини, шу жумладан Бактрия,
Маргиёна, Сугдиёнани, Хиндистоннинг шимолий-гарбидаги Гандхара ви­
лоятини эгаллаган. Милоддан аввалги 539 йилда эса Бобилга юриш килган
ва уни хеч кандай кийинчиликсиз эгаллаган. Милоддан аввалги 530 йил­
да Кайхисрав Эроннинг шимоли-шаркий вилоятларида ва Урта Осиёда,
хусусан, энг мухим савдо йуллари кесишган Хоразмда узининг сиёсий
таъсирини мустахкамлаш учун харбий юриш бошлаган, лекин бу сафар
унинг харбий юриши махаллий ахолининг кучли каршилигига учрагани
сабабли муваффакиятсиз чиккан. Дастлаб Широк исмли оддий чупон
уз халкини эронликлар хужумидан саклаб колиш максадида, уз жонидан
кечиб, Эрон кушинининг бир кисмини, якин йулни курсатаман деб ал-
даб, кум сахросининг сувсиз, одам бормайдиган жойларига бошлаб бориб,
кушиннинг кирилишига сабаб булган булса, малика Тумарис бошчили-
гидаги массагетлар кабиласи билан Амударёнинг Узбой тармоги якинида
булган жангда Кайхисравнинг узи хам улдирилган.
Кайхисравнинг улимидан кейин, унинг катта угли Кумбиз отасининг
конуний вориси сифатида тахтга утирган. У хам отасининг истилочилик
сиёсатини давом эттириб, милоддан аввалги 525 Йили Мисрни ва унта
кушни булган Ливияни, хамда Юнонистонга ярим карам булган Кире-
наикини Эронга буйсундирган. Милоддан аввалги 522 йилда Кумбиз сирли
аснода бехосдан вафот этган. Шундан кейин Эроннинг турли худудларида
114
кузголонлар бошланиб кетган ва давлат тепасига узини Кумбизнинг улган
укаси Бардияман деб даъво килган, аслида Ахоманийлар династиясига
алокаси булмаган мидиялик кохин Гаумата келган. Шу Йили Ахоманийлар
авлодидан булган Доро I Эроннинг бир гурух обрули кишилари кумагида
сохта подшох Гауматани улдириб, подшохлик тахтини эгаллаган, сунгра
мамлакат худудидаги кузголонларни бостирган хамда Кайхисрав ва Кумбиз
сиёсатини давом эттириб Эронни энг кудратли давлатга айлантиришни уз
олдига максад килиб куйган. У давлат тепасига келганидан кейинги бир
йил ичида Эронга тобе булиб Кумбиз вафотидан кейин таркаб кетган дав-
латларни яна Эрон таркибига кайтарган. Доро I замонидаги Эрон давла-
ти таркибига кирган улкаларнинг Бехустин кояси'га ёзилган руйхатида
юкорида номлари келтирилган давлатлар каторида Хоразм ва сакларнинг
бирмунча кабилалари хам эслатиб утилган. Еоятда кенг худудни уз ичи­
га олган Эрон давлатини ички томондан мустахкамлаш учун Кайхисрав
замонидаёк буйсундирилган мамлакатларда вилоятлар барпо килинган
ва бу вилоятларни сатраплар идора килганлар. Сатраплар подшохнинг
улкадаги ноиблари булиб, жуда хам кенг ваколатга эга булишган, улар уз
улкаларини мустакил бошкаришда деярли подшохчаларга айланганлар.
Доро I замонида Эрон подшохдиги 24 сатрапликка булинган булиб, улар-
нинг номлари Бехустин, Накши-Рустам ва Сувайш тошёзувларида санаб
утилган. Доро I денгиз йули оркали Мисрни Месопотамия ва Эрон билан
боглаш максадида, Миер фиръавни Нехонинг Нил дарёсидан Кизил денгиз-
гача канал казиш юзасидан бошлаган ишини якунига етказган, яъни Кизил
денгиздан Нил дарёси оркали У рта Ер денгизига чикувчи Сувайш канали-
ни казишни амалга оширган, бу хакда Сувайш канали буйидаги катта тош-
га уйиб ёздирилган хатда кайд килиб утилган. Доро 1 нинг Эронда ва унга
карашли худудларда урнатган катъий тартиби хаддан ташкари мустахкам
булса хам, унинг меросхурлари узларининг укувсизлиги ва омадсизликла-
ри туфайли Эрон давлатининг ожизлашишига сабаб булган. Дастлаб Доро
I нинг угли, Эронга милоддан олдинги 486-465 йилларда хукмронлик
килган Ксеркс I юнонларга карши, узининг милоддан олдинги 480-479
йиллардаги харбий юришида тулик маглубиятга учраган, бу эса, уз нав-
батида, форсларнинг Европадаги карам ерларини кулдан чикишига олиб
келган.
Ахоманийлар династиясининг кейинги подшохдари Артаксеркс I,
Артаксеркс II ва Артаксеркс III лар хукмронлик килган даврларда хам
1 Бехустин кояси - Эроннинг Хдмадон шахри якинидаги катта коя булиб, унга
подшох Доро I нинг хукми буйича, давлатда, асосан, милоддан аввалги 522-519 йил­
ларда булиб утган вокеаларнинг баёни уч тилда (зеки форс, злам ва бобил тилларида)
миххат ёзувида тошга уйиб ёзилган.
115
Эроннинг аввалги кудрати кайта тикланмаган, аксинча, олдин босиб олин-
ган Миер, Хинд дарёси водийси хамда Урта Осиёнинг баъзи худудлари
ундан ажралиб чиккан. Милоддан аввалги 336-330 йилларда Доро III
хукмронлик килган даврда эса, Эрон Александр Македонскийнинг кушин-
лари томонидан босиб олинган ва шу тарика Кир I томонидан асос со-
линган Ахоманийлар династиясининг Эронда 228 йиллик хукмронлиги ту-
гатилган.

Кадимги Хоразм давлати тарихи

Жуда кадим замонларда Амударёнинг куйи кисмида пайдо булган Хо­


разм давлати ва унинг халки узининг милоддан аввалги узок утмиши
давомида жуда куп вокеаларнинг гувохи булган. Кадимги Хоразм худуди
гарбда Каспий денгизининг шаркий киргоклари билан, шарк томонда Сир-
дарё билан, жанубда Сугдиёна худудлари билан, шимол томонда Орол
денгизи атрофи ва Устюрт ясситогликлари билан чегараланган булса хам,
милоддан аввалги I минг йилликнинг иккинчи ярмига бориб унинг чегара-
си шимоли-гарб томонда Каспий денгизи буйидаги даштликлардан утиб,
хозирги Кавказгача, Кора ва Азов денгизларининг киргокларигача етган,
жанубда бутун Мовароуннахрни эгаллаган. Милоддан аввалги II мин-
гинчи йилларнинг иккинчи ярмида шимолдан ва шимоли-гарб томондан
Хоразм худуди оркали кучманчи орий кабилаларининг бир неча окими
жанубга ва жануби-шарк томонга кучиб утишган. Орий кабилаларнинг
баъзилари Хоразмда колган булсалар, уларнинг катта кисми кадимги Эрон
ва Урта Осиёнинг кенг худудлари буйлаб таркаб кетганлар, бошка бирлари
эса яна хам жануброкка - Хиндистон томонга кучишган. Милоддан аввал­
ги 1 минг йилликнинг бошларида махаллий ахолининг тили ва удумлари
шу ерларга келиб }фнашган орийлар билан коришиб кеган. Милоддан ав­
валги VII аерда Хоразмда Зардушт томонидан зардуштийлик динига асос
солинган ва бу дин шу даврга келиб кудрати ошаётган Эронга хамда бошка
кушни давлатларга таркалган. Бу эса Урта Осиё давлатлари ва Эронда бир
неча аерлар мобайнида хукм суриб келган «коронгилик даври»нинг туга-
ганидан далолат берган.
Кайхисрав (Кир II) Эрон хукмдори булганидан кейин киска вакт
оралигида Месопотамиядан Хиндистонгача булган кенгликда жойлаш-
ган давлатларни, шу жумладан Урта Осиёдаги Бактрия, Маргиёна ва
Сугдиёна давлатларини босиб олганидан кейин, энг мухим савдо йуллари
кесишган худудда жойлашган Хоразмни эгаллаш учун милоддан аввалги
530 йилда 200 минг аскардан иборат кушин билан харбий юриш бош-
лаган. Хоразмликлар массагетларнинг бешта кабиласидан энг кудратлиси
хисобланганлигидан, Эрон боскинчиларига карши буладиган жангга бу-
116
тун массагет халки бирлашиб малика Тумарис бошчилигида урушга
кирган ва милоддан аввалги 530 йил август ойининг бошларида Узбой
дарёси буйида булиб утган жангда массагетлар голиб булишган, Кайхисрав
эса улдирилган. Кадимги Эроннинг энг ривожланган даври хисобланган,
Ахоманийлар династиясидан булган Доро I подшохдик килган вактда
(милоддан аввалги 522^486 йиллар) кадимги Хоразм Эрон давлати тарки-
бига 16-сатраплик булиб кирган, бу тугрида Доро I томонидан Бехистун
коясига ёздирилган руйхатда унинг хам номи курсатилган. Лекин, Доро I
нинг Хоразмни босиб олган ёки олмаганлиги тугрисидаги масала хозиргача
анча бахсли булиб колмокда, чунки Доро I узининг кейинги, анча батаф-
сил битилган ёзувларида Хоразмни босиб олиниши тугрисида хеч нима
ёзмаган. Бундай мухим ходиса тугрисида хеч нима ёзмасликнинг узи мум-
кин эмас. Шу сабабли академик С. П. Толстов ва бошка олимлар Доро I
Хоразмни босиб олмаган, балки Хоразм давлати уз мустакиллигини саклаб
колиш максадида форс подшохлигининг олий хокимиятини тан олган ва
унга улпон тулаб туришга уз ихтиёри билан рози булган деган фикрни
хакикатга якинрок деб хисоблаганлар.
Хоразм давлатининг чегараси милоддан аввалги IV асрга келиб
шимоли-гарбга томон кенгая бориб, Каспий денгизининг атрофидаги бе-
поён даштликлардан утиб, Кора ва Азов денгизи сохилларигача етган. Бу
хакда кадимги юнон гарихчиси Арриан хам уз асарларида маълумот бе-
риб утган. Унинг ёзишича, Хоразм подшохи Фарасман, милоддан аввалги
328 йилда Марокандани вактинчалик кароргох килган Александр Маке-
донскийнинг олдига узининг угли Фратаферн бошчилигидаги 1500 киши-
дан иборат отлик жангчиларни совга-саломлар билан юбориб, император-
да Хоразмнинг кушнилари булмиш, хозирда гарбий Грузия худудидаги
Колхидага ва Азов денгизи якинида жойлашган амазонияга кушин тортиб
бориш нияти булса. хоразмликлар хам македонияликлар томонида туриб
жанг килиш истагида эканлигини билдирган. Македонский бу таклиф
учун миннатдорчилик билдириб, узининг энг асосий режаси Х,индистонни
ишгол килиш булганлигидан хозирча бундай режаси йуклигини маълум
килган. Александр Македонский У рта Осиёни эгаллаган пайтда, бу ерда
уз мустакиллигини саклаб колган ягона давлат Хоразм хисобланган, шу
сабабли Салавкийлар подшохлигидаги сатрапликлар узларининг озод-
лик харакатларида Хоразмдан панох излашган. Милоддан аввалги II аср-
нинг биринчи ярмида Хоразмнинг Грек-Бактрия давлатига карши харбий
юришлари бошланган, бунинг натижасида милоддан аввалги тахминан 170
йилда Хоразм Сугдиёнани босиб олган, бироз кейинрок, эса, Бактрия тар-
кибига кирмаган Шошни хам эгаллаган.
Уз юртининг тарихини урганиш буйича буюк аллома Абу Райхон Беру-
ний жуда куп изланишлар килган.
У кадимги Хоразм тарихи ва маданиятига оид афсона ва ривоятлар-
ни, узидан олдин утган тарихчиларнинг асарларини, ватандошларининг
иолом дини кириб келгунга кадар куп асрлар давомида амал килишиб, уз
ахамиятини йукотмаган удум ва эътикодларини урганиб, шулар асосида
«Хоразм тарихи» асарини ёзган, афсуски бу асар бизгача етиб келмаган.
Унда ёзилган маълумотлар тугрисида Берунийнинг «Х,индистон тарихи»,
«Асар ал-бокийя», Ал-Байхакийнинг Тазнавийлар тарихини ёзишда фой-
даланган Беруний асарларидан олинган Хоразм тарихига оид киска пар-
чалардан билса булади. Уларда ёзилишича, Хоразмда йил хисоби, кадимги
Салавкийлар династиясида йил хисоби юритила бошланган вактдан 980
йил олдинрок, яъни милоддан аввалги 1292 йилдан бурун бошланган экан.
Агар давлатда узининг йил хисоби юритилишига эхтиёж булиб, шун-
дай хисобни юритса, демак у ерда астрономия, математика, фалсафа ва
бошка фанлар хам ривожланган булади, бу эса, уз навбатида, шу вактда
давлат тизимининг хам ривожланганлигидан дарак беради. Булар, ривож­
ланган Хоразм давлати, унинг худудида йил хисоби юритила бошланган
вактдан - милоддан аввалги 1292 йилдан анча бурун мавжуд булганлигини
курсатади.
Булардан ташкари, Беруний уз асарларида кадимда Хоразмнинг уз куёш
календари булганлигини ёзиб, бу куёш календари унга маълум булган ка-
лендарларнинг энг мукаммали эканлигини, у Миер ва Юнон календарла-
рига Караганда аникрок булганлигини таъкидлайди. Календарда хар бир
йил уз номига эга булган 12 та ойга булинган, бир йил 365 кундан иборат
булган, хар бир йил ва ой уз мучали, уз буржига эга булган.
Беруний, узи яшаган даврида - бундан 1000 йил бурун Амударё куйи
кисмининг унг ва суд киргоклари буйлаб кадимги хоразмийларнинг уч
юздан ортик калъа ва саройлари, зардуштийлик дини ибодатхоналарининг
харобалари булганлигини (уларнинг баъзилари хозир хам мавжуд) ёзади.
Булардан ташкари, милоддан олдинги III минг йилликдан бери Аму­
дарё бир неча бор Хоразм худудида уз йуналишини узгартириб, Узбой
узани буйича окиб, хозирги Дарёлик канали ва Сарикамиш кули оркали
Каспий денгизининг Кора-бугоз к^ффазига куйилган. шу вактларда Узбой
киргоклари буйлаб куплаб калъалар, шахарлар мавжуд булган. Хар сафар
Амударё суви бир неча аср мобайнида Каспий денгизига караб окканидан
кейин, дарё уз окими йуналишини яна Орол денгизига караб узгартирган.
XX аср мобайнида академик С.П. Толстов бошчилигидаги археолог ва та-
рихчилар Узбой киргокларида сув кайтиб кетганидан кейин харобага айла-
ниб, кум барханлари остида колиб кетган жуда куп калъаларнинг излари-

118
ни топишган. Буларнинг хаммаси узок утмишда Хоразм гоят ривожланган
давлат булганлигини тасдиклайди.
Хоразмда кейинги йил хисоби Хоразмшох. Африг томонидан Амударё-
нинг jwr киргогида ал-Фир калъасини куриб, мамлакат пойтахтини
Тупроккалъадан Кат шахрига кучирган милодий 305 йилдан бошлаб юри-
тила бошланган ва у араблар Хоразмни истило килиб, узларининг йил
хисобини урнатгунларигача давом килган, шу давр оралигида Хоразмга
22 та подшох хукмронлик килган, улар тугрисидаги маълумотлар хам Бе-
руний асарларида келтирилган. Шундай булса хам, бугунги кунгача Хо-
размнинг кадимги тарихи тугрисида етарлича маълумотларга эга эмасмиз,
бунинг сабабини кадимги Хоразм тарихига оид маълумотлар кейинги аср-
ларда бу худудга хужумлар уюштирган боскинчилар томонидан атайлаб
йук килинганлигидан деб изохласа булади. «Утмишини унутган халкни
бошкариш осон булади» - деган гоя билан куролланган боскинчилар,
зардуштийлик динининг ватани булган Хоразмнинг илмли кишиларини
улдиришган, нодир китоблари ва маданий ёдгорликларини ёкишган ва
вайрон килишган. Милодий VII асрнинг охирига келиб Хоразм худудига
хужум уюштирган Салим ибн Зиёд, сунгра Умейи ибн Абдуллох бошчи-
лигидаги араб кушинларининг хужумлари, айникса, арабларнинг милодий
712 йилда Кутайба ибн Муслим ал-Бохилий бошчилигидаги хужуми да-
вомида Хоразм халкига курсатилганидай шафкатсизлик, улар томонидан
Урта Осиёни эгаллаш тарихи давомида бошка бирорта худудда учра-
маган. Улар жанг майдонида курбон булганлардан ташкари, кадимги хо-
размликларнинг дини, маданияти ва тилини яхши биладиган кишилардан
турт мингдан купрогини асир олиб катл килишган, китобларидан гулхан-
лар ёкишган. Кейинчалик мугул истилочилари ва бошка боскинчиларнинг
харбий юришлари окибатида хам Хоразм тарихига оид колган маълумот­
лар деярли йук килиб юборилган.

Сугдиёна ва Бактрия давлатларининг тарихи


Урта Осиёнинг тарихий улкаларидан бири хисобланган Сугдиёна дав-
лати Амударё ва Сирдарё оралигида, Зарафшон ва Кашкадарё дарёлари
водийсида милоддан аввалги VIII асрда пайдо булган. Сугдиёна топони-
мидан кадимги Сугд улкасининг номи сифатида фойдаланилган. Сугд
тугрисидаги илк маълумотлар мукаддас «Авесто» китобида учраб, бу
ном «мукаддас» ёки «соф» маъносини берган. Милоддан аввалги 546-539
йилларда Ахоманийлар хукмдори Кир II Сугдиёнани босиб олган пайт-
да унинг чегараси Бактриядан шимолда, Бухородан то Хужандгача булган
катта худудни эгаллаган, унинг пойтахти анчагина катта ва обод Марокан-
да (Самарканд) шахри булган.
119
Сугдиёна милоддан олдинги VI-1V асрларда Ахоманийлар империя-
си таркибидаги ун туккизинчи сатраплик хисобланган, бу тугрида унинг
номи Бехустин коясига ёзилган. Сугдиёна билан деярли бир вактда
хозирги Афгонистон, Узбекистон ва Тожикистоннинг айрим вилоятла-
ри урнида, Амударёнинг юкори ва урта окими кисмида Бактрия давлати
мавжуд булган. Пойтахти Бактра (Балх) шахри булган бу давлат, шимол
томондан хозирги Фаргона водийси билан, шимоли-гарбдан Сугдиёна
билан, жануби-гарбдан Гиркания билан, шарк томондан Гандхара, гарбда
Маргиёна билан, жануб томондан Хиндикуш тог тизмалари билан чегара-
ланган худудда жойлашган. Бактриянинг эгаллаган географик урни савдо
йулларининг чоррахдсида булганлиги сабабли, у жуда кадим замонлар-
дан кушни давлатлар уртасида алохлда ахдмиятга эга худуд хисобланган.
Шимолдан жанубга - Буюк даштликлардан Хиндистон ва Хинд океани
киргокларига чикадиган йул, гарбдан шаркка - Урта Ер денгизи буйидаги
мамлакатлардан Хитойга бориладиган йул Бактрия оркали утган. Зар-
душтийлик динини таргиб килганлиги учун уз юртида таъциб килинган
пайгамбар Зардушт хам милоддан аввалги VII асрда Бактрияга келиб
панох топган, шу ерда янги дин тан олинган, хамда у давлат дини дара-
жасига етиб, дунёнинг бошка худудларига ёйилган. Бактрия Буюк Кир II
хукмронлик килган даврдан Ахоманийлар династиясининг бир сатраплиги
сифатида Ахоманийлар империяси таркибига кирган. Кейинчалик давлат
тепасига келадиган подшох Доро I нинг отаси Гистасп хам Бактрия сатрапи
булган. Милоддан аввалги 329-327 йилларда, Александр Македонский
Бактрия ва Сугдиёнани эгаллаш максадида бошлаган урушида Спитамен
бошчилигидаги Сугд ахолисининг кучли каршилигига дуч келган, По-
литимет (Зарафшон дарёси) буйидаги жангда юнон-македон кушинлари
етти йиллик харбий юришлар давомида илк бор маглубиятга учраганлар,
шундай булса хам боскинчилар сугдларнинг каршилигини енгганлар ва
Александр Македонский Сугдиёнани эгаллаган ва уни Бактрия билан бир
сатрапликка бирлаштирган. Сугдиёна пойтахти Марокандани Александр
Македонский харакатдаги кушинларининг вактинчалик пойтахти килган,
узи хам шу ерда бир кишни утказган.
Александр Македонский узининг босиб олган худудлари ахолисини
тинчитиш ва шу оркали империя пойдеворини мустахкамлаш максадида
доим маглублар билан ярашиш йулларини излагай. Бактрияда хам у обрули
амалдорлардан бири булган Оксиартни узига якин олган ва милоддан ав­
валги 327 йилда унинг кизи Роксанага уйланган, Оксиартнинг узини эса,
Бактрия сатрапи килиб тайинлаган. Александр Македонскийнинг бевакт
улимидан (мил.авв. 323 йил) кейин империя худуди унинг лашкарбоши-
лари томонидан узаро булиб олина бошланган ва катта империя урнида
бир канча алохида-алохида давлатлар пайдо булган.
120
Милоддан аввалги 309 Йили Александр Македонскийнинг конуний
меросхури хисобланган угли Александр ва унинг онаси Роксананинг
улдирилиши империянинг парчаланиш жараёнини тезлаштирган. Трипа-
радис келишувига кура, Сугдиёна ва Бактрия сатрапликлари Стасанор-
га теккан ва бу худуд Дрангиана деб атала бошланган. Орадан куп вакт
утмай, милоддан аввалги 305 йилда Дрангиана Салавкийлар подшохдиги
томонидан босиб олинган. Аслида лашкарбоши Салавка 1 Никаторга мам-
лакат худудлари таксимланганида Бобил давлати теккан булса хам, у
боскинчилик сиёсатини юргизиб, киска вакт оралигида Эгей денгизидан
Сирдарёгача булган худудларни босиб олган. Лекин давлатдаги нотинч-
лик ва Миер подшохи Птолемей II нинг хужумлари окибатида Салав­
кийлар подшохдиги бирмунча муаммоларга дуч келган ва ожизлашган,
бунинг натижасида милоддан аввалги 255 йилда Дрангиана сатрапи Ди-
одот сатрапликни мустакил давлат деб, унинг номини эса Грек-Бактрия
давлати деб эълон килган. Кейинрок Грек-Бактрия давлатининг хукмдори
булган Евтидем ва унинг угли Деметрийлар мамлакат худудини кенгайти-
риш максадида узларининг милоддан аввалги 180 йилги харбий юришла-
рида шаркий Эрон ва Шимолий Хиндистоннинг анча кисмини шу пайтда
Хиндистонда хукмрон булган Шунглар династиясидан тортиб олишган ва
бу худудда Грек-Хинд подшохдигига асос солишган ва шундай килиб
Грек-Бактрия подшохдиги иккига булинган. Подшох Деметрий Хиндистон
ерларини босиб олиш билан банд булган пайтда унинг лашкарбошилари-
дан бири булган Евкратид узини Грек-Бактрия подшохи деб эълон килган.
Бу куп вакт утмай купгина майда подшохликларнинг пайдо булишига
туртки ва улар орасида келишмовчиликлар чикишига сабаб булган, нати-
жада давлат ожизлашган. Бундан фойдаланган Хоразм давлати милоддан
олдинги 170 йилда Грек-Бактрияга хужум килиб, ундан Сугдиёнани тортиб
олган. Деярли шу вактда Парфия подшохи Митридат I нинг кушинлари
хам Грек-Бактрияга харбий юриш килиб, унинг таркибидаги Маргиёнани
узига кушиб олган. Шу атрофдаги кучманчи тохар ва сак кабилалари хам
Грек-Бактриянинг унумдор ерли худудларини эгаллаб, утрок яшаш тарзи-
га утганлар ва шундай килиб Грек-Бактрия давлати тугатилган. Кучманчи
кабилалар босиб олинган худудларини бешта подшохдикка булишган, шу-
лардан бири Кушон подшохдиги булган. Милодий 20-46 йилларда Хинд-
Парфия подшохдигига хукмронлик килган Гондофарнинг Кобул водийсини
босиб олиб, Бактрияга якинлашиб колгани сабабли, уз худудларини ташки
хавфлардан асраш максадида, колган туртта подшохдик Кушон подшохдиги
атрофида бирлашганлар, натижада Кушон подшохдигининг кудрати ошган.
Милодий 68 йилда Кужула Кадфиз (мил.авв. 30-79 й.) Кушон империясига
асос солганидан кейин Урта Осиёдаги бошка давлатлар катори Сугдиёна

121
ва Бактрия хам унинг таркибига кирган. Дастлабки пайтларда Кушон
подшохлигининг иктисодий ва сиёсий маркази Сугдиёна хдсобланган
булса хам, кейинчалик Кушон империясининг Канишка подшохдик килган
энг ривожланган даврига (мил.авв. 97-120 й.) келиб, давлатнинг сиёсий
маркази Хиндистонга кучган.

Маргиёна давлати
Маргиёна Урта Осиёнинг кадимги вилоятларидан бирининг номи
булиб, у милоддан аввалги VIII асрда, Мургоб дарёси буйида пайдо булган.
Маргиёна шимоли-шаркда Сугдиёна билан, шаркда Бактрия билан, гарбда
Парфия билан, жанубда Ариёна билан чегарадош булган. Дастлаб бу
худуд Маргу, Маргуш деб номланган, грек тарихчилари эса, уни Маргиёна
деб, урта асрларда араб тилининг таъсири остидаги худуд Марв деб аталган
булса, бугунги кунда Мари деб номланиб келмокда. Маргиёна тугрисидаги
илк маълумотлар «Авесто»да ва Бехустин ёзувларида учрайди. Милоддан
аввалги VI асрнинг урталарида Маргиёна Ахоманийлар династиясининг
таркибига алохида сатраплик сифатида кушиб олинган. Милоддан аввалги
521 йилда Маргиёна халки Фрада бошчилигида эронликлар зулмига карши
кузголон кутаришган, лекин бу кузголон Доро I томонидан шафкатсизларча
бостирилган. Милоддан аввалги 328 йилда Маргиёна Александр Маке-
донскийнинг кушинлари томонидан ишгол килинган ва унинг империяси
таркибига кушиб олинган. Александр Македонскийнинг вафотидан кейин,
Маргиёна Салавкийлар подшохдиги таркибига утган. Энди Салавкийлар
давлатининг худуди гоят кенгайган ва унинг шаркий худудини бошкариш
учун доимий назорат зарур булган, шу сабабли хам милоддан аввалги 293
йилда Салавка I уз угли Антиох Сотерни бу худуднинг хукмдори килиб
тайинлаган. Антиох узи хукмрон булган улкаларни ривожлантириш учун
анча ишлар килган. У Маргиёна худудида Маргиёна Антиохияси деб ном-
ланадиган шахарга асос солган, кейинчалик бу шахар мамлакат пойтах-
тига айланган. Страбоннинг ёзишича Антиох бу улкалардаги гоят унум-
дор ерларлардан хайратга тушганидан, уни шимолдан келадиган кучманчи
кабилаларнинг хужумидан асраш максадида Маргиёна атрофини узунли-
ги 236 км булган девор билан уратиб олган. Милоддан аввалги 255 йил­
да Бактрия сатрапи Диодот сатрапликни мустакил давлат, унинг номини
Грек-Бактрия давлати деб эълон килганидан кейин Маргиёна хам Сугдиёна
катори шу давлат таркибида булган.
Милоддан аввалги II асрнинг биринчи ярмида эса, Парфия подшохи
Митридат I Маргиёнани Грек-Бактрия давлатидан ажратиб олиб, узининг
давлати таркибига кушган. Бу даврлар Маргиёнанинг гуллаб-яшнаган вакти

122
булган, бу вактга келиб сугориш системасининг мукаммаллашганлиги са-
бабли дехкончилик махсулотларини етиштириш купайган, хунармандчилик,
шу жумладан металл куйиш, кулолчилик, тукувчилик ишлари ривожлан-
ган. Шахар худуди калинлиги 6-7 метр келадиган мудофаа девори билан
ураб олинган булиб, унинг юзаси 60 км2 га етган.

Парфиёна давлати

Милоддан аввалги 250 йиллар ва милодий 220 йиллар оралигида Ка­


спий денгизининг жанубий ва жануби-шаркий худудларида, тарихда Пар­
фиёна подшохлиги (Парфия давлати ёки Парфия империяси) деб номлан-
ган давлат мавжуд булган. Бугунги кундаги Туркманистон, Афгонистон,
Эрон, Ирок ва Покистон давлатларининг урнида жойлашган бу улканинг
ерли ахолиси, асосан, дехкончилик билан шугулланишган. Салавкийлар
давлатининг сатрапликпаридан бири хисобланган Парфиёнанинг ноиби
Андрогор бу улкани марказий хокимиятдан ажратиб, мустакил деб эълон
килган пайт, Копет-Догнинг шимоли-гарбий кисмига, милоддан аввал­
ги 247 йилда Орол денгизининг жанубидаги кучманчи сакларнинг парн
кабиласи келиб урнаша бошлаган вактга тугри келган.
Орадан куп утмай, милоддан аввалги 238 йилда кучманчилар саркар-
даси Аршак I (Аршакидлар династиясининг асосчиси) бошчилигидаги
парн кабиласи Салавкийларнинг Парфиёнадаги ноиби Андрогорни маглуб
килган ва сатрапликни эгаллаган. Парн кучманчиларининг тили, дини
ва удумлари Парфиёнада яшовчиларникига якин булганлигидан улар
махаллий халк билан тарихан киска вакт ичида аралашиб кетиб, узларини
махаллий ахоли каби «парфиёналик»лар деб атай бошлашган, мамлакат
пойтахти бу вактда Нисо шахри булган (унинг харобалари хозирги Аш-
хобод шахри якинида жойлашган). Парфиёнанинг узун тарихи давомида
Нисодан ташкари Гекатомпил, Экбатана, Ктесифон ва Салавкия шахарлари
хам маълум муддат мамлакат пойтахтлари булган. Салавкийлар хукмдори
Салавк II узининг милоддан аввалги 230-228 йиллардаги Парфиёнани
кайтариб олиш максадида уюштирган харбий юришлари муваффакиятсиз
чикканлиги сабабли, аршакидларнинг Парфиёна устидан хукмронлигини
тан олишга мажбур булган. Парфиёнани кайтариб олиш максадида Салав­
кийларнинг бошка хукмдори Антиох III нинг милоддан олдинги 217 йил­
да Рафия якинидаги жангда парфиёналиклардан маглуб булганидан кейин,
Аршак 1нинг кушини Парфиёна якинидаги Гирканияни хам босиб олган ва
узининг тулик мустакиллигининг белгиси сифатида уз тангаларини зарб
кила бошлаган.
Милоддан аввалги 170-138 йилларда Парфиёнага Митридат I хукм-
ронлик килган пайтда давлат худуди Салавкийларнинг шаркий сатраплик-
лари хисобига кенгайган: унинг таркибига Грек-Бактрия давлатининг
катта кисми, шу жумладан Маргиёна худуди, Месопотамиянинг жану-
бий кисми, Мидия, Элимаида, Парс, Бобил ва Хоареналар кушиб оли-
ниб, мамлакат чегараси Евфрат дарёсидан Х.индикуш тогларигача булган
майдонни эгаллаган. Милоддан аввалги 165 йилда, Митридат I Парфия
хукмдорлари ичида биринчи булиб «подшох» унвонини олган, кейинчалик
унта «Буюк подшох» унвони хам берилган, шу вактларда мамлакат пой-
тахти Гирканиянинг пойтахти булган Гекатомпилга кучирилган. Салавкий-
ларнинг аршакидларга каршилик курсатиш буйича кейинчалик бир неча
бор килган харакатлари хам самарасиз булган, бунинг устига Митридат I
Грек-Бактрия подшохи Деметрий II Никаторни асир олган ва уни Гирка-
нияда асраган. Буюк подшох Митридат I нинг угли ва меросхури Фраат II
милоддан аввалги 129 йилда Салавкийлар подшохи Антиох VIIhh маглуб
килиб, парфияликларнинг кудратини мустахкамлаган. Бу орада Марказий
Осиёнинг даштларидан келган кучманчи тохар кабилаларининг Арша-
кидлар давлатига тахдиди, Парфиянинг гарб улкаларига экспансиясини
вактинча тухтатиб турган. Кучманчи тохарлар билан булган жангларда ми­
лоддан аввалги 128 йилда подшох Фраат II ва милоддан аввалги 123 йилда
унинг урнига тахтга утирган Артабан I улдирилган. Шундан кейин Пар-
фияга подшохдик килган Митридат II хукмронлиги (мил.авв. 123-87 й.)
даврига келибгина кучманчилар тухтатилган. У давлат чегараларини
мустахкамлаб олганидан кейин сак кабилалари эгаллаган Дрангианани
кайтариб олган, Ареяни ва гарбда Месопотамиянинг шимолий кисмидаги
улкаларни Парфия таркибига кушиб олган. Шундан кейин подшох Мит­
ридат Ига «Шохлар шохи» - «Шаханшох» унвони берилган. Парфия дав-
лати узининг ижтимоий тузилиши буйича бир хил булмаган. Унинг шаркий
худудларидаги ахолиси шахсан озод хисобланишиб, давлат томонидан экс­
плуатация килиниб, жамоа дехкончилиги билан шугулланадиганлардан
иборат булсалар, гарбий кисмидаги Бобил, Месопотамия, Элимаида, Ха-
ракена худудларида кулдорлик ривожланган. Парфия давлатининг худуди
18 та сатрапликка булинган, сатрапликларда подшох хужаликлари булган
ва улардан олинган даромад хисобига давлат хазинаси тулдириб борилган.
Парфия худудида ягона дин булмаган, давлатнинг шаркий худудларида
яшовчилар зардуштийлик динига, Маргиёнада буддизмга итоат этиш-
ган, гарбий кисмларининг ахолиси эса, Юнон ва Эски Бобил динларига
сигинишган.
Милоддан аввалги 92 йилда Митридат II Рим лашкарбошиси ва кон-
сули Луций Корнелий Сулла саройига икки давлат орасида муносабатлар
урнатиш максадида уз элчиларини юбориб, Парфиянинг ташки сиёсатдаги
янги сахифасини очган. Шу Йили Рим давлати ва Парфия подшохдигининг
124
чегараси Евфрат дарёси буйлаб утади деб келишилган. Лекин вакт утиши
билан Римнинг шаркий давлатларни босиб олишига тускинлик килувчи
асосий куч Парфия эканлигидан бу икки давлат орасидаги зиддиятлар ку-
чайган. Турли бахоналар билан бошланиб, гох у томоннинг, гох бу томон-
нинг галабаси билан якунланиб турган урушлар уч аср мобайнида давом
этган.
Парфияликларнинг римликлар устидан энг ёркин галабаси Месопота-
миянинг шимолий кисмидаги Харран шахри якинида, милоддан аввалги 53
йилнинг 9-10 майида булиб утган. Римнинг Марк Лициний Красс бошчи-
лигидаги 40 минг кишилик кушинига карши Парфиянинг 10 минг отлик
камончилари урушга кирган ва жанг мобайнида римликларнинг 20 минг-
дан ортик аскарлари хамда уларнинг лашкарбошиси Красс улдирилган,
7 мингга якин аскари асир олинган.
Милоддан аввалги 52-50 йилларда парфияликлар Сурияни, сал кейинрок
Кичик Осиёни, Фаластинни, шаркдаги Римга карашли булган деярли барча
худудларни ишгол килишган. Милоддан аввалги 36 йилда Парфияга Фраат
IV подшохдиги даврида (мил.авв. 38-2 йиллар) Рим кушинларининг Марк
Антоний бошчилигидаги катта харбий юриши яна муваффакиятсизликка
учраган. Милоддан аввалги 20 йилда Фраат IV нинг Рим билан тинчлик
урнатиш максадида ташлаган мухим кадами римликларда чукур таас-
сурот колдирган. У Красс ва Антоний армиялари таркибида жангга ки-
риб, парфияликлар томонидан асир олинганларни ва Рим легионларининг
байрокларини кайтариб берган. Шундан кейин Парфия ва Рим уртасида
юз йилдан зиёд вактгача тукнашув булмаган. Лекин милодий 115 йилда,
Рим императори Траян даврида Арманистон ва Месопотамия Рим провин-
циялари деб эълон килинган, 116 йилда эса, Траян лашкарлари Салавкий-
лар давлати худудларига ва Парфия пойтахти Ктесифонга хужум уюш-
тирганлар, лекин Траяннинг улими (117 й.) сабабли бу харбий юришлар
охирига етказилмасдан колган. Милодий 164 йилда император Марк Ав­
релий даврида римликлар яна Месопотамияга, Салавкийлар давлатига ва
Парфияга хужум уюштиришиб, харбий муваффакиятларга эришганлар.
Милодий 198-199 йилларда Рим императори Септимий Севернинг ар-
мияси парфияликларга яна бир какшаткич зарба бериб, подшох хазина-
ларини талаб, юз мингдан ортик кишини асир килиб олиб кетишган. Пар­
фиянинг охирги подшохи Артабан V (мил. 213-227 йилларда подшохдик
килган) даврида, милодий 218 йилда, аршакидлар римликлар устидан
галаба козонишиб, Месопотамия ва бошка худудларни улардан кайтариб
олишган булсалар хам, мунтазам булаётган урушлар ва ички низолар са­
бабли ожизлашиб колган давлатни парчаланишдан сакдай олишмаган.
Милодий 224 йилда аршакидлар хукмдори Артабан V бошчилигидаги
Парфия кушини, уларга тобе булган Парса хукмдори Ардашир бошчили­
гидаги кушин билан Ормиздаган майдонида булиб утган жангда енгилган
ва Аршакидлар давлати тугатилиб унинг худуди, асосчиси Ардашер I
булган, Сосонийлар давлати таркибига кирган. Ардашер I узини ахоманий-
лар авлодидан деб эълон килган ва унинг томонидан Сосонийлар динас-
тиясига асос солинган. Шундай килиб, уз даврида Рим империяси, Буюк
Кушонлар империяси ва Хитойнинг Хань империяси сингари дунёнинг энг
буюк туртта давлатлари каторида булган, Ахоманийлар ва Сосонийлар ди-
настияларидан анча узок вакт - деярли беш аср мобайнида тарих майдони­
да булган Парфия подшохлиги тугатилган.

У рта Осиё ва Эрон хикматлари

Агар акл булмаса, яшаш - бир азоб.


Агар акл ва хушёрлик сени осон тарк этса, демак улар сенга бегона.
Агар бахт юз угирган булса, мардликдан фойда йук.

Агар бахтсизлик келтирадиган булса, хатто хакикатни хам айтмаслик


керак.
Агар дарвоза булмаса, дарвозабон нимага керак?
Агар довулга чидаган булсанг, ёмгир сени ташвишлантирмайди.
Агар ёшлигингда кашшок булсанг - ноумид булишга шошма, агар ёш-
лигингда бойиб кетсанг - кувонишга шошма.
Агар кишилар биргаликда бажаришга карор килишса, тогни хам
кучиришади.
Агар сиз эшитсангиз - эсдан чикарасиз, агар сиз курсангиз - эслайсиз,
агар сиз бажарсангиз - тушунасиз.
Агар сукутни яхши томонга узгартира олмасангиз, гапирмаганлигингиз
маъкул.
Агар Тангри бирор-бир халкка яхшилик килмокчи булса, унинг
хукмдорларига илм беради ва унинг олимларига хукмдорларникидай
хукмронлик беради.
Агар тугунни кулда ечиб булса, тишни безовта килиш зарур эмас.
Агар шерикчилик яхши булганида, Тангри хам узига шерик топган
буларди.
Агар ширин овкат емокчи булсангиз, ошпазни хакоратламанг.
Агар этигинг тор булса, дунёнинг кенглигидан сенга фойда йук.
Агар эшак юкнинг ёнига бормаса, юкни унинг ёнига келтир.
Агар кувиб етолмасанг - оркангга кайт.
Агар куллик - хаёт булса, унда улим нима?
Айёрлик нодонликка етаклайди.
Албатта, янги кийим, янги уй, янги анжомлар яхши. Лекин эски дуст,
зеки хизматкор ва эски гуруч хам яхши.
Аравани тортаётган хам, уни никтаб кистаётган аравакаш хам, яхши
кунлар келишидан умидини узмайди.
Арзон нарсалар кадрли булмайди, кадрли нарсалар арзон булмайди.
Арслон улса, сиртлонлар байрам килишади.
Акл - кучдан хам устун. Куч бефойда булган ерда, акл ёрдамга келади.
Аклга тугри келмайдиган нарсани ким айтаётган булса хам ишонма!
Баланд тог ортида хам дашт бор.
Бахтсизларга бахт улашишдан ортикрок бахт йук.
Бахтсизлик нималигини бил май туриб, эзгу бахтга ета олмайсан.
Бахтсизлик унинг учун очилган эшикка киради.
Баъзан кашшок хам шох булиши мумкин, худди пиёда шох ёки фарзин
булганидай.
Баъзида келишмовчиликнинг келиб чикишига - сузни турлича талкин
килиниши сабаб булиши мумкин.
Баъзида киши узида бор хислатларни узи хам билмайди.
Бакираверадигандан куркма, индамасдан курк.
Бегоналарнинг ишига аралашма, узгаларнинг мушкул ахволидан узингга
бахт излама.
Бекорчиликдан текинга ишлаш хам афзал.
Бепарволик барча кулфатларнинг сабаби хисобланади.
Бехосдан чукурга куласанг, сукиниб бекорга кучингни сарфлама, яхши-
си ундан чикиш йулини изла.

127
Биз яхшиликни улкан кийинчиликлар билан киламиз, лекин ёмонлик
килишнинг хеч бир кийинчилиги йук.
Биз куёшнинг чикишига караб кувонамиз, куёшнинг ботишига караб
хам кувонамиз, лекин, куёшнинг хдракати билан бирга умримиз хам
утаётганлиги тугрисида уйламаймиз.
Бизнинг дунёга келиб кетишимизнинг маънисига хеч ким етган эмас.
Худди очик деразадан хонага бир зумгина кириб чиккан пашша мисоли.
Билимсизлик - бетартибликни келтириб чикаради, шунинг учун хам
илмдан яхшилик келиши бежиз эмас!
Билмайдиганнинг гапи урушни келтириб чикаради.
Бир кунлик сафарга чиксанг хам, уч кунлик егулик ол.
Бир кулда иккита ковунни кутариш кийин.
Бировга ёрдамлашиш кулидан келса хам узини олиб кочадиган киши
манфурдир.
Бойликка кул булган кишини кулликдан озод килиб булмайди.
Бошкалар тугрисида ёмон гапирадиганнинг узи ёмон.
Бу дунё Тангри ва одамларнинг биргаликдаги харакатлари туфайли
мавжуд.
Бутунлай соф олтинни топиш кийин булганидай, бирорта хам камчи-
ликсиз кишини топиб булмайди.
Буюкларнинг гапи оддий кулокларга мулжалланмаган.

Булмаслиги керак булган нарса содир булмайди, булиши кераги эса хеч
кандай уринишсиз хам содир булади. Бизга насиб килмайдиган нарса,
кулимиздан сирпаниб чикиб кетади.
Ваъда билан хазиллашма. Ваъда бердингми - оркага йул йук.
Вакти-соати келмаган кишига минг камон уки отилса хам омон
колади. Лекин вакти келган булса, киши бир чупдан хам улимини топади.
Виждонли киши учун хар кандай амал - огир юк, хурматга эришиш
йули эмас.
Гап, гапни пайдо килади.
Гарчи бир аравада кетишаётган булсалар хам, йулдошларнинг такдири
хар хил.
Гул - тиканнинг дусти.
Гул кайтадан гуллаши мумкин, лекин инсонда кайтадан яшариш имко-
нияти йук. Шунинг учун вактни бехудага кеткизманг.
Давлатни тартибга келтириш ва уни кучли килишни четда туриб амалга
ошириб булмайди.
Давлатнинг тинчлиги - одилликда.
Дам олиш булмаса иш хам булмайди, ишни хам бил, хордик чикаришни
хам.
Даромад кишини сахий килиши мумкин.
Даъволашувчи икки тараф хам суд кароридан норози булишади.
Доимо базму зиёфатдан чикмайдиган киши, донолик ва билимдан
махрум киши.
Дори баъзида захардан хам хавфли, баъзида эса касални захар даво-
лайди.
Душманлар уч хилга булинади: душман, дустингнинг душмани, душ-
манингни дусти.
Душманни дуст тутиниб йукотса булади.
Душманни ожизлиги учун кечирувчи булма, агар у кувватга тулса сени
кечириб утирмайди.
Дуконни очиш кийин эмас, уни доим очик саклаш кийин.
Дустдан карз хам олма, унга карз хам берма, карз худди кайчидай
дустликни киркади.
Дустини хафа килган - душманининг кунглини кутаради.
Дустларни саклаш учун уларни кадрламок, асрамок, кечирмок ва бажа-
риб булмайдиганни ваъда килмаслик керак.
Ёлгончига, хатто тугрисини гапирганида хам ишонишмайди.
Ёмон мевани хатто могор хам босмайди.
Ёмоннинг яхшиси булгандан, яхшининг ёмони бул.
Жиноят сабаблари тугатилса, жамиятда жиноятчи колмайди.
Золимлар хукмронлик киладиган саройлардаги тартиб шунака: бугун
сен эгардасан, эртага эгар бошкада.

9 - Энг кадимги кикматлар 129


Илм бойликдан афзал, чунки илм сени асрайди, бойликни эса сен ас-
райсан.
Илм калкони билан куролланган киши, хаёт туполонларидан ташвиш
чекмайди.
Илон ухлаётганни чакмайди.
Имкони тугилганида дунё неъматларидан фойдаланиб кол, чунки сен
уткинчи тасодифлар кулидасан. Хеч качон хузурланишни эртага колдирма,
чунки эртага хам бундай имкон тугилишига хеч ким кафил була олмайди.
Инсон гапи бир парда, унинг ортида хазина, баъзида эса, хавфли илон
булиши мумкин.
Истак гамни пайдо килади, истак куркувни хам пайдо килади. Истак-
дан кутулганларда гам хам, куркув хам булмайди.
Ишнинг огирини эшак бажаради, емнинг яхшисини кирчанги ейди.
Йулда бораётиб сир айтмокчи булсанг, йул четидаги чакалакзорда хам
хеч кимнинг йуклигига ишонч хосил кил.
Камтарлик канчалик мактовли булса хам, бойлик изламайман, бойлик
мени излайди дегувчи ёлгон гапиради.
Катта дарё сокин окади, окил киши овозини кутармайди.
Катта омад купгина майда кунгилсизликларни пайдо килади.

Катта кувонч пайтида, хеч кимга хеч нимани ваъда килма. Катта кахр
устида, хеч кимга хеч нимани гапирма.
Келиннинг инжиклиги сепига боглик.
Ким доно булса, у кучли хам булади.
Ким кирк кун мобайнида беташвиш яшаган булса, уни ер жаннатида
булган деб хисоблаш мумкин.
Ким хамма нарсани осон деб хисобласа, кийин ахволга тушади.
Кимнинг зикна эканлиги хаммадан хам кашшокка купрок аён.
Кичик кишида хам катта истаклар булиши мумкин.
Киши бошкаларга душман назари ва салбий фикр билан карамаса,
унинг учун дунё кувончга туда.
Киши дунёга ёлгиз келади ва ёлгиз утади, шунингдек, килган яхшилик
ва ёмонликларининг мевасини хам ёлгиз ейди.

130
Киши дучор буладиганни такдир дейишади.
Киши кишига хизмат килмайди - киши пулга хизмат килади.
Киши учун тузок - унинг шошкалоклик билан уйламасдан ичган
касами.
Кишилар тартибни саклашга интилишади, лекин уларнинг харакати
тартибсизликни пайдо килади.
Кишиларни кашшоклик ва бойлик бузмайди, уларни хасад ва очкузлик
бузади.
Кишиларнинг акли - уларнинг кузида булади.
Кишининг аслида кимлиги, унинг сузлари панасида яширинган булади.
Кишининг яхши томони канча куп булса, у узгаларнинг ёмон томони-
ни шунча кам пайкайди.
Кулги янграётган кулба зерикарли саройдан бойрок.
Кулфат келганида, факат узингга ишон.
Кузанинг ичида бор нарсанигина пиёлага куйиш мумкин.
Кунглинг нотинч булганида караётганингни курмайсан, эшитилаётган-
ни эшитмайсан, еяётганингни таъмини сезмайсан.
Куп ейиш оз ейишдан хам махрум килади.
Купни эксангиз - купни урасиз. Озни эксангиз - озни урасиз.
Кур худодан нимани тилайди? Иккита уткир кузни.
Кур-курона ишонсанг йулингни топа олмайсан, агар фикрласанг - бу-
тун умрингни гумон билан утказасан.
Курмайдиган факат курадиганнинг берганини олади.
Кутарилганингда дустларинг кимлигингни билишади. Пастга тушириш-
ганида эса, дустларинг кимлигини биласан.
Мажнунтолдан мева кутишдан нима фойда?
Марварид, нолойик хасиснинг чунтагига тушганидан, уммонга тушгани
афзал.
Мевасини еб шохини синдирма.
Менинг истаганимча булмади, худонинг истаганича булди.
Менинг яхши томонларимни гапирсалар - бор нарсамни угирлайдилар,
менинг камчиликларимни гапирсалар - илмимни оширадилар.
Меъёрни хар нарсада билиш зарур, хатто дустлик ва душманликда хам.
Мехмон мезбонга хаводай зарур. Х,аво ютилиб, лекин чикмаса - киши
улади.
Минг бефойда гапдан, хаммани тинчлантирувчи биргина фойдали суз
афзал.

Минглаб китоб магзи - бир жумлага жамланган: якинингга яхшилик


килиш - эзгулик, якинингга ёмонлик килиш - гунох.

Мингта яхши аскарни топиш осон, лекин битта яхши лашкарбошини


топиш кийин.
Мохир деб ном чикарган киши хам кулидан келадиган иш билан
шугуллансин.
Муваффакиятга эришмокчи булсангиз, камида учта муйсафиддан
маслахат олинг.
Муваффакиятсизлик муваффакиятнинг онаси.

Мусофирчиликни бошидан кечирган рахмдилрок булиб колади.


Нима шамол билан келса, у шамол билан кетади хам.
Нима шошиб бажарилса - у узокка бормайди.
Нима уринли булса, у ёкимли булади.
Нодон кишиларни берган совгасига караб бахолайди.

Нодоннинг бошига ташвиш тили туфайли тушади деб бекор айтиш-


маган.

Нодоннинг хам, окилнинг хам газаби чикиши мумкин, лекин нодон


уз даргазаблигининг кулига айланади. Уни газаб кутуртирганида нима
килаётганлигини хам билмайди ва бундай пайтда унинг хар бир килган
иши узига ёмонлик булиб кайтади.
Нолиш - бу аёллар иши.
Нонни тандир кизиганида ёпишади.
Нокобил киши хеч качон бизни эзгуликка ургатмайди.

132
Одамларни давлатинг етарли ва ишинг юришиб турганда эмас, балки
камбагаллик ва ночорлик пайтингда сина, шунда уларнинг яхши ёки ёмон
эканини биласан.
Ожизлар устидан козонилган галабани маглубиятга киёсласа булади.
Олдин дустларинг билан чикишиб ол, ксйин душманингга хужумга
утсанг булади.
Олдиндан хеч нима учун кайгуга ботма, шунингдек, йук нарсага
кувонма.
Олчок одамда номус булмайди.
Орзу майдони кенг.
Ортикча мактов суккандан хам баттар.
Ортикча мактовга хам, ортикча танбехга хам эътибор килмайдиганни,
муштга мушт билан жавоб кайтармайдиганни, хафа килганга хам ёмонлик
истамайдиганни худо хам хуш куради.
Осон бажариладиган хар бир ишни бажариш, дастлаб кийин булган.
От ва хукизлар кучи билан макталади. Кишилар эса акли билан.

Отаси углига эмас, угли отасига шараф келтиради.


Очкузлигини енгган киши бахтли булади, нафсини енгган эса ёкимли
булади.
Окил билса хам сурайди, нодон билмайди хам, сурамайди хам.
Окил киши факат хакикатни гапиради, лекин унда хам баъзи нарсалар-
ни факат ичида саклайди.
Окил киши узи учун карорни узи кабул килади, нодон кишини
бошкаларнинг фикри бошкаради.

Окил кишилар вактини илм ва хунар урганишга сарфлайдилар, нодон-


лар эса бузукилик, уйку ва жанжалларга сарфлашади.
Окил учун, одамлар орасида бошкалар хакида нобоп гапларни айтиш
ярашмайди.
Окил учун олам жумбокка туда, нодон учун эса хамма нарса аён.
Сабр билан яхши тобланган кишини, куннинг жазирамаси хам куйдир-
майди.
Сабр аччик булса хам, ширин мева беради.
Сабр - ожиз учун фазилат, кучли учун эса чирой.
Саёхатдан кайтган киши, саёхатга кетаётган пайтидагидан фарк килади.
Сенинг илминг, сенинг калбингга тегишли, бойлигинг эса факат та-
нангга тегишли.
Сичконнинг улгиси келса, мушук билан уйнашади.
Сув узига йулни узи топади.
Сукут катта кучнинг манбаи хисобланади.
Сукут - суздан афзал.
Сурбет аёлга уйланиш осон, лекин муросага келиб яшаш кийин.
Суздан амалгача булган масофа жуда катта.
Сузнинг энг мухим кисми - айтилмасдан колгани.
Кобилият ва билим - ёркин ёгду, уларсиз зулматдан чикиб булмайди.
Тажрибали угри, аввало, уйдаги чирокни учиради.
Тананг иморати бузиладиган даражада куп ема.
Таслим булиш истаги, айникса, галаба якин булганида кучли булади.
Ташвишларнинг тугашини сураб илтижо килиш керакмас, чунки таш-
вишлар тугаганида хаёт хам тугайди.
Такдири жазолаган кайга борса хам, бахтсизлиги унга булади хамдам.
Такикланган нарса жозибали булади.
Такдирига осилиш ёзилган чукиб улмайди.
Текин сирка асалдан хам ширинрок туюлади.
Тентакка мактов ёкади.
Тилинг сузга канчалик зикна булса, бошинг шунча омонда булади.
Тирик киши учун хеч нима тугаган эмас.
Тирикни улдириш мумкин, лекин улик кандай тирилтирилади?
Топилган топишмок осондай туюлади.
Тош кай тарафга отилса хам, чулокнинг оёгига бориб тегади.
Тошдан хам каттик нима? Инсон! Гулдан хам нафис нима? Инсон!

134
Тошни тош синдиради.
Тогдан чикадиган битта темирдан курол хам, омоч хам, эшакка така
хам ясалади.
Угил канчалик ёмон, тартибсиз, нодон, эпсиз, жохил булмасин - у ба-
рибир калбни кувонтиради.

Уйкудан кеч турадиган, имкониятни эрта турганларга бериб куяди.

Уруш йулини факат нодонлар танлашади.


Устозлар эшикларни очишади, унта узинг киришинг керак.
Устознинг каттиккуллиги отанинг эркалашидан афзал.
Уч ёшда улгайиш хам мумкин, юз ёшда бола булиш хам мумкин.
Факат еганинг сеники.
Факат уч нарсани кайтаришнинг иложи йук: камондан отилган укни,
уйламай айтилган гапни, йукотилган имкониятни.
Хавф каердан тахдид солса хам, ошкоралик уни пасайтиради.
Халк ичида эътиборсиз ёки буюк булишинг, тилингга боглик.
Халкни йук килиш учун, унинг устига курол кутариб бориб уриш
очишнинг зарурияти йук, унинг ахлокини йук килишнинг узи етарли.
Хизматкорлар жанжаллашганларида уларнинг угрилиги хужайинига
аён бул ад и.
Худонинг улчаб берган нарсасини, ошириб хам булмайди, камайтириб
хам.
Чаён ёмонлиги учун чакмайди, унинг табиати шунака.

Чивиннинг умри филникидан киска, чунки, конхурлар узок яшашмайди.


Чопа-чопдан факат ковуш йиртилади.
Чупон мохир ва каттиккул булса, кайсар куйнинг узи курага югуради.
Шамол кемадагиларнинг истаганича эсмайди.
Шошилиш ёмон, лекин эзгу иш килишда мактовли.

Шум хабар эшитсанг уни таркатувчи булма, бундай ишни бошкаларга


колдир.
Эркак - бу огзини бекитиб, енгини шимарадиган киши.

135
Эшитган нарсангиз - ёдингиздан кутарилади, курган нарсангиз - хоти-
рангизда колади, бажарган нарсангизни - маънисига етасиз.
Юлдузлар куп булишса хам, куёш ботгач, коронгилик чукади.
Яхши гапларни гапирувчи киши - бу хали яхши киши дегани эмас.
Яхши иш килмокчимисан - иккиланма.
Яхши фазилати булмаган киши, бошкаларга яхши фазилатни ургата ол-
майди.
Яхши хотирага ишонгандан, суюк сиёх билан булса хам ёзган афзал.
Яхши укувчиларни капиккул устозлар тарбиялайдилар.
Яхшилик хам, ёмонлик хам, уни килганга кайтади.
Яхшининг кахри кучли булади.
Якинингни холига тушмай туриб, унга танбех бергувчи булма.
Уз димогдорлигининг чохига кишилар хам, хайвонлар хам бирдай
кулашган.
Уз истакларингдан курк, чунки улар руёбга чикишлари мумкин.
Уз одатингни ташлаш кийин. Итни агар подшох килсанг хам - у ковуш
гажиш одатини ташламайди.
Уз фикрларингни кузатиб бор, чунки улар сузга айланиши мумкин.
Уз сузларингни кузатиб бор, чунки улар фаолиятга айланиши мумкин.
Уз фаолиятингни кузатиб бор, чунки улар одатга айланиши мумкин.
Уз одатларингни кузатиб бор, чунки улар хулкка айланиши мумкин.
Уз хулкингни кузатиб бор, чунки улар такдиринг булиб колиши
мумкин.

Узга юртда булмаган киши, кишининг кадрини билмайди.


Узгалар кувонишса, сен хам шод бул.
Улим - девор ва хеч ким тирик пайтида девор оркасидаги опий
хакиикатни билмайди.
Уткир тил ёки калам кишини пичоксиз хам улдириши мумкин.
Утмиш тугрисида фикрлаб келажакни билиш мумкин.
Кайсарлик - киши нодонлигининг биринчи белгиси.
Калб дастурхон эмас, уни хар кимнинг олдида хам очаверма.
Калбдан чиккан суз калбга бориб жойлашади, тил учида айтилган суз
эса, кулокдан нарига утмайди.

Калбдан калбга йул мавжуд.


Калбнинг хакикий хотиржамлигига ёмонлар билан муросага келиш
оркали эришилади.

Калъани ичидан ишгол килишади.

Кандай куз билан карасанг, шундай куз билан сенга карашади.

Канча куп ковласанг. шунча куп сасийди.

Кари от уйга йулни узи топади.


Каттиккул булиш керак булган ерда кунгилчан булма. Кунгилчанлик
билан душманни дустга айлантира олмайсан, аксинча, унинг сенга булган
даъвосини оширасан.

Кафасдан озод булган куш учун хар бир новда жаннатдай туюлади.

Качон курашиш, качон курашмасликни билган кишигина голиб булади.

Кашшоклик кишини йулдан оздириши хам. гунох ишга етаклаши хам


мумкин.

Кахр килсанг карийсан, кулиб юрсанг ёшарасан.

Кахрнинг боши - нодонлик, охири эса - пушаймонлик.


Кизариш хусусиятини йукотмаган кишининг калби кора булмайди.
Килган хатоингни тузатишни имкони булса, демак сен хато килмабсан.
Кимматбахо тошга тарашламай чирой бериб булмайди, синалмай туриб
киши мукаммалликка эришмайди.

Кокилиб йикилганииг, бу сен зарур томонга кетмаяпсан дегани эмас.

Куёшнинг куринмаганига куз ёши туксанг, бу пайтда юлдузларни хам


кура олмайсан.
Кудукдаги сув тогдан келган.
Кулоги кар киши купгина галвалардан бехабар булади.
Курукликда яшаши лозим булганни, денгиз туби хам кабул килмайди.
Кули очик кишининг, жасур булиши шарт эмас.
Хаддан ташкари узокни курадиган кишининг калби нотинч булади.

Хаёл майдони жуда хам кенг.


Хамма истакларингни хам бажаришга интилма, хамма истакларингни
хам сундирма.
Хаммага нон бер, лекин хамманинг хам нонини ема.
Хаммани бирдай камчилаш керакмас.

Хар нарсани уз номи билан аташ - донишмандликнинг бошланиши.

Хар бир курилган зарар, аклни купайтиради.


Хар гулнинг уз хиди бор.
Хар ким уз такдирига ёзилганини олади.
Хар кандай тугилиш ёнида улим булади, саломатлик ёнида - касаллик,
муваффакият ёнида - муваффакиятсизлик, ёшлик ёнида - кексалик.
Хасад аклни кур килади.
Хашаротнинг факат канотсизи яхши.
Хак сузни баъзида нодондан эшитасан.
Хакикат ва ёкимли нарсалар тугрисида гапир, лекин ёкимсиз нарсалар
тугрисида гапирма, ёкимли лекин ёлгонни хам гапирма - азалдан келаёт-
ган катьий коида шу.
Хакикатгуйлигимиз - кучлилигимиздан, ёлгончилигимиз - ожизлиги-
миздан.
Хакикатни тушуниш - бу яшашни урганди дегани эмас.
Хакикий калб тинчлигига, кутаётганингни энг ёмонига куниб эришасан.
Хакикатгуйликдан ортик фазилат йук, ёлгончиликдан ортик камчилик
йук.
Хеч ким билан купол булма - сенга хам шундай жавоб килишади.
Купол суз азоб келтиради - уни эшитганга хам, айтганга хам.

Хар бир халк маданиятининг узига хос коида ва мукаддас бурчлари


булгани каби, кадимдан Урта Осиё ва Эрон халкларининг хам калб соф-
лиги ва тана халоллигига оид уз хикматлари мавжуд. Уларга итоат килиш
кишининг рухий оромини саклаши билан бирга унинг саломатлигини таъ-
минлайди. Ушбу бандни куйидаги халк насихатлари билан якунлаймиз:
Халол куллар: узингизга тегишли булмаган нарсаларни олманг, худди
шунингдек, нопок йуллар билан кулга киритилганини хам. Бундай бойлик
ва пуллар бахт келтирмайди, аксинча, улар хаёт тарзингиз мураккаблаши-
шига, узингиз ёки якинларингиз согликларида муаммолар пайдо булишига
сабаб булиши мумкин. Халол ишлаб топилган фойдангизнинг хам бир
кисмини мухтожларга таксимлаб ажратиб боринг.

Покиза кулоклар: хаёлингизни гийбат ва бехуда гаплар билан булгаманг.


Хаммадан хафа ва ранжиган кишиларнинг сухбатида булмасликка харакат
КИЛИНГ.
Равшан кузлар: нигохингизни хасад, берахмлик, можаро ва жабр
вокеалари билан ифлослантирманг. Яхшиси назарингизнн олам гузаллиги
ва атроф уйгунлигига каратинг.

Тоза огиз: кераксиз гапларни, курук сафсатабозлик ва хакоратли


сузларни айтишдан сакланинг.
Покиза тана ва кийим: устингиздаги кийимингиз камтаронами ёки
башангми - бу мухим эмас, мухими унинг озода ва покиза эканлигидан
шахсий покизалик коидаларига амал килиб яшанг.
Эзгу фикрлар: салбий фикрларни узингиздан узоклаштиринг. Ёмон
ният, шунингдек, утиб кетган гам ва омадсизликларга ташвиш тортиш,
хаёт кувватини пасайтиришини, хамда рухий хис-туйгуларга ёмон таъ-
сир килишини, бу эса охир-окибат саломатлигингизни ёмонлаштиришини
эсингиздан чикарманг.
Кунгил ва калб софлиги: киши дунёга соф калб билан келади,
калбнинг шижоатига бсписанд булманг. Кунглингиз истагига кулок солинг
ва шунда сиз бахтли хаёт кечирасиз.

Ушбу мураккаб булмаган коидаларга амал килиш кадимда хам, хозир


хам кишига факат фойда келтирган ва фойда келтирмокда.
ЗАРДУШТ ВА «АВЕСТО» ТУГРИСИДА ЦИСЦАЧА
МАЪЛУМОТЛАР
Милоддан аввалги VIII асрнинг охирида, тахминан 707 Йили хоразмлик
махаллий кохии Сипийтмон (Спитома) уругидан булган Парушаспнинг
аёли Дугдова угил тугади ва унга Зардушт деб исм куйишади. Зардушт
оиладаги бешта фарзанднинг учинчиси булган. У ёшлигида ута зехнли
ва илохий хислатларга эга булган экан. Углининг фавкулодда истеъдод-
ли эканлигини сезган отаси Зардуштга етги ёшидан бошлаб узи жиддий
диний таълим бера бошлаган. Зардушт ута кобилиятли булганлигидан
амалдаги диний коидаларни кунт билан урганиб туда ёдлаб олган ва ун
беш ёшидаёк ок афсунгар сифатида танилган. Бугунги олимларнинг фик-
рича, Зардуштнинг исми «Сарик туя сохиби» маъносини бериши мумкин,
биринчи карашда бу галати булиб туюлса хам, бунга асос бор, шунга
ухшаш: «Секинюрар туя сохиби», «Орик от сохиби», «Орик хукиз сохиби»
ва хоказо исмлар Авестода хам келтирилган. Хатто Зардуштнинг отаси
Парушаспнинг исми хам «Кари от сохиби» маъносини берган. Бундай
исмлар химояловчи, сакловчи-исмлар каторига кириб, у исм эгасини ёвуз
кучлардан асраш, уларнинг эътиборини чалгитиш максадида гудакларга
куйилган.
Зардушт кирк ёшга етганида шу ерда - Хоразмда унга Ахурамазда
куриниш берган ва у улкада хукмрон булган купхудолик динига карши
чикиб, уз номи билан аталадиган янги дин - Зардуштийлик динини таргиб
кила бошлаган. У даврларда шу худудда яшовчи одамлар асосан икки-
та худога: одамларга яхшилик, эзгулик ато килувчи, табиий шароит ва
хаётий вазиятларда уларни куллаб-кувватловчи ахурга ва ёмонлик хамда
улим уругини сепувчи - девларга сигинганлар. Одамлар девларни Анхра-
ману бошкаради деб ишонганлар. Улар Ахурамаздага узларига яхшилик,
ишларига унум, омонлик тилаб сигинсалар, Анхрамануга уз ёмонлиги-
ни улардан дариг тутиб, барча ёмонликларни узларининг душманларига
каратишни тилаб сигинганлар. Зардушт худди ана шундай карашларга
карши чиккан, у одамлар орасида бутун олам харакатининг маъниси
Ахурамазда ва Анхраманунинг, яъни яхшилик ва ёмонликнинг узаро кура-
шидан иборат, Ахурамазда барча ёркинлик, яхшилик ва адолат келтирув-

140
чи, Анхраману эса зулмат, зулм, хунуклик, нохаклик уругини сочувчи деб
таргибот килиб юрган. Бири бахт ва шодлик белгиси, иккинчиси разолат
ва жахолат тимсоли булган шу икки рух, шу икки куч дунёни бошкаради.
Улар уртасидаги кураш эса4 абадий, одамлар оламдаги Яхшилик ва Ёмон-
ликнинг бу курашида уз уринларини топсалар, факат Ахурамаздани тан
олишиб, хар кандай девлардан ва уларни улугловчилардан узок булсалар
охиратда хам савобга эришадилар деб ташвикот килган.
Ун йиллик таргиботлардан кейин у уз юртида факат биргина киши
- амакиваччаси Мадявмохдан бошка издош топа олмаган. Бунинг устига
махаллий хукмдор, афсунгар Дурашрав ва юртдошлари Зардуштнинг ли­
ний ислохотига душманлик назари билан караб, унинг узини таъкиб кила
бошлашган, шу сабабли у юртидан кочиб - Бактрияга кетишга мажбур
булган. Бактрия подшохи Кави-Виштасп Зардуштни бир канча огир амал-
лар билан синаб курганидан кейин унинг динини кабул килган ва Зар-
душтийлик динини расмий равишда давлат дини деб эълон килган ва уни
омма орасида ёйиш чораларини курган. Кави-Виштаспнинг хотини, малика
Хутаоса, уларнинг кариндошлари хамда сарой ахди Зардуштийлик дини­
ни биринчилардан булиб тан олганлар ва шу динга кирганлар. Бу вактда
Зардушт 42 ёшида булган ва у подшохнинг маслахатчиси хисобланган
экан. Зардуштийлик динининг буюклигини: унинг таълимотига кура жан-
нат ва дузахнинг мавжудлиги, бу дунёда килинган яхши ёки ёмон иш
учун киши у дунёда жаннат ёки дузахга тушиши, охирзамоннинг кели-
ши ва рухдарнинг кайта тирилиши, инсоният куткарувчисининг келиши ва
сунгги суд - буларнинг хаммаси буддизм, иудаизм, христиан ва ислом дин-
ларининг шаклланишига узининг сезиларли таъсирини курсатганлигидан
хам билса булади.
Зардушт фикрловчи мутафаккир эмас, у пайгамбар хисобланган. Мута-
факкирлар фикрлашади, пайгамбарлар эса хис килишади. Хар кандай фикр -
бу бирор нимага жавоб излаб хаёллар огушига берилиш хисобланади. Хис
килиш эса умуман бошка нарса. Зардушт уз сузининг кучига самимий
ишонган. У мадхиялар хам яратган, оддий кишилар учун панд-насихатлар
хам, инсонлар хаётида учрайдиган баъзи тушунмовчилик ва муаммолар-
га тушунча бериб, буларни зардуштийлик динининг мукаддас коидалари
туплами - Авестога жамлаган. У узининг тажрибаси ва илмини уз дини­
нинг тарафдорлари сафини купайтиришга каратган, у куп марта узининг
экстрасенсорлик ва башоратчилик кобилиятларини намойиш килиб, ки-
шиларнинг олкишларини олган. Пекин Зардушт узини, купхудолик ди­
нининг тарафдори булган, бир умр уни таъкиб килиб келган душмани
Тур-и-Братарвахшнинг макридан саклай олмаган ва унинг томонидан
тахминан милоддан аввалги 630 йилда улдирилган. Бу вактда Зардушт
77 йилу 40 кун яшаган экан.
У даврларда кишилар ёзувни, ёвуз иблис - Анхраману (Ахриман)нинг
ихтироси деб хисоблаганлар, шунинг учун мукаддас илохий фикрларни
ёзиш мутлако мумкин эмас, агар ёзилса у илохийлигини йукотади деб
билганлар. Шу сабабли минг йиллардан ортик давр мобайнида Зардушт-
нинг фикрларини диндорлар ёд олиб, халк орасида айтиб, Зардуштийлик
динининг коидаларига риоя этишни даъват килиб юрганлар ва уз шо-
гирдларини хам мукаддас фикрларни ёд олишга ундаганлар. Милоднинг
VII асридаги арабларнинг Эрон ва Урта Осиёга юришидан сал олдинрок,
милодий IV-VI асрларидагина Зардуштнинг издошлари мукаддас Авесто-
ни китоб сифатида ёзишга жазм килишган. Бошка манбаларга Караганда,
Авестонинг бир нусхаси Ахоманийлар сулоласининг (милоддан аввалги
558-330 йилларда) асосчиси, Форс шохи Кайхисрав (Куруш, Буюк Кир II)
саройининг кутубхонасида булган. У 21 та китобга жамланган икки мил­
лион мисра шеър, саккиз миллион уч юз минг суздан таркиб топган
булиб, ун икки минг бузокнинг терисидан тайёрланган ёзув материалига
(кейинчалик бундай материал пергамент деб номланган) зархал ёзувлар-
да битилган экан. Александр Македонский милоддан аввалги 330 Йили
Ахоманийларнинг сунгги шохи Доро III ни енгганидан кейин, унинг ку­
тубхонасида сакданаётган Авестодаги тиббиёт, фалсафа, математика ва
астрономия илмларига дойр кисмларни юнон тилига таржима килдириб,
китобнинг аслини эса ёндиришни буюрган. Александр Македонскийнинг
Авестони йук килишдаги жохиллиги факат китобларни ёкиш билан чек-
ланиб колмасдан, Авестони ёд биладиган купдан-куп кохинларни хам
улдиртирган.
Кейинчалик Парфия подшохдиги (милоддан аввалги 250 - милодий
220 йиллар) ва Эрон подшохдигининг Сосонийлар сулоласи (милоднинг
224-651 йиллари) даврида Авестонинг огзаки кисмлари яна тупланиб,
китоб холига келтирилган.
Авестога карши кейинги зарба VII—VIII асларда, арабларнинг Урта
Осиёга бостириб келиши даврида берилган. Кадимги Хоразм маданияти-
ни вайрон килувчиларнинг кора руйхатини XIII аср бошларида Марказий
Осиёга бостириб кирган мугуллар хам тулдиришган: улар шахарларни вай­
рон килиб, бебахо китоб ва кулёзмаларни ёкиб юборишган. Лекин, шундай
тусикдарга учраган булишига карамай, Авесто китобининг бир кисми ва у
оркали буюк ватандошимиз Зардуштнинг фикрлари бизгача етиб келган.
Афсуски, Авестонинг факат туртдан бир кисмигина сакланиб колган.
Лекин бизгача етиб келган мукаддас парчалари хам кишиларга тугри
йулни к>фсатиб келмокда. Авестонинг бизгача туртта кисми етиб келган
булиб, булар: «Ясна», «Яшт», «Виспирад» ва «Вандидод»лардир, шулар-
дан хам факат охиргиси тулик холича етиб келган. «Ясна» - 72 бобдан

142
иборат булган, бу кисмда зардуштийлик динининг расм-русумлари, Танг-
ри Ахурамаздага (Маздага, Хурмаздга) хамду санолар, диний маросим-
ларни бажариш пайтида килинадиган амаллар ва ёддан укиладиган дуо­
лар келтирилган. «Яшт» - зардуштийларнинг худони мадх этувчи ва ёвуз
кучларга карши курашда эзгулик маъбудларига мададкор булган кучларни
улугловчи кушик - оятлардан иборат булиб, унда кадимги афсона ва риво-
ятлардан парчалар хам келтирилган. «Виспирад» - 24 бобдан иборат булиб,
Тангри Ахурамазда яратган яхши хислат ва фазилатларга багишланган.
«Вандидод» - «Девларни узокдаштирувчи конун» деган маънони берувчи бу
булимнинг узи учта кисмдан иборат булиб, у ёмонлик, жахолат ва разолат
тимсоллари - девларга карши кураш конунномаси хисобланади. Шунингдек,
бу булимда ибодат килиш тартиби, буни бузганларни, ёлгон ваъда берганлар-
ни жазолаш конун-коидалари, уша даврларнинг одат ва анъаналари, ахлок-
одоб, расм-русумлари, маданият ва маорифи акс эттирилган. Умуман, Авесто-
да фикри, таълимоти, нияти, амаллари бир-бирига тамомила карама-карши
булган, нур ва зулмат, хаёт ва улим, адолат ва адолатсизлик, яхшилик ва
ёмонлик, гузаллик ва хунуклик рамзлари булган Ахурамазда билан Ан-
храмануларнинг узаро кураши оркали одамларга хаёт сабоклари етказилган.
Зардушт ва унинг яшаган даври тугрисида юкорида келтирилган маъ-
лумотлар академик фанлар тан олган манбалардан олинган булса хам, бу
тугрида бошкача маълумотлар хам мавжуд.
Масалан, Кадимги Юнон тарихчиси Платоник Гермодор «Фанлар
тугрисида» деб номланган китобида Зардушт, Троянинг кулашидан (мил.
авв.1260 йил) 5000 йил олдин яшаб ут-ган деб ёзади.
Лидиялик Ксанфнинг хисобларига кура, Зардушт форс шохи Ксеркс
1 нинг грекларга карши юриш учун Геллеспонт курфазида кечиб утган
вактидан (мил.авв. 480 йил) 6000 йил бурун яшаган экан.
Аристотель узининг «Фалсафа тугрисида» деб номланган китобида
Зардушт Миер давлати пайдо булган даврдан анча бурун яшаган деб ёза­
ди. Кадимги Юнон мутафаккирлари Гермипп, Евдокс ва Феопомплар хам
уз асарларида шундай фикрларни билдиришади.
Бу маълумотларни келтиришдан максад Зардуштнинг хаёти тугрисида
юкорида ёзилган маълумотларга шубха уйготиш ёки ватанимиз тарихи-
ни «узайтириш» эмас, балки шундай маълумотлар хам борлиги тугрисида
китобхонларга билдириб куйишдир. Бунда кизиги шундаки, узлари яша­
ган даврдан 200-300 йил олдинрок яшаган мутафаккирни 6000-7000 йил
олдин яшаб утган деб хисоблашлари учун уз даврининг буюк тарихчи
олимларида кандайдир асос булиши хам мумкин, буни эса вакт ва олим-
ларнинг изланишлари келажакда курсатиб берса ажаб эмас.

143
«Авесто»дан хикматлар

Агар бировларнинг хаки эвазига бойлик орттирган бадавлат киши


хайр-садака берса, унинг савоби бойлик кимнинг хаки эвазига орттирил-
ган булса ушанга тегади.
Агар кузи ожизнинг илми булса, у кузи сог бесаводдан афзал.
Агар сиз баландга кутарилишни истасангиз, уз оёкларингиздан фойда-
ланинг!
Адашганларни тугри йулга бошлаган одамларнигина яхши одам дейиш
мумкин.
Аждодларингнинг обрусига суянма, чунки охир-окибат суянчигинг
факат уз ишларинг булиб колади.
Аёлларни мукаррам тутинглар.
Акли булиб яхшиликни билмаса, буни окил деб булмайди, кобилияти
булиб акли булмаса, буни кобилият деб булмайди.
Акли расо киши бахтли ва фаровон яшайди.
Ахурамазда уз кудратини поктийнат кишиларга курсатади.
Баландлик эмас, чукурлик дахшатли!
Балогатга етмаган фарзандингни, хотинингни, молингни ва оловни
доим каттик назорат остида тутиш керак ва хаммасидан хам купрок химоя
килиш зарур.
Бахтсизликка карши дори - унинг тугрисида уйламаслик. Бахтсизлик
тугрисида уйлаганингда у камаймайди, балки купаяди.
Баъзи сирларингни хотинингга ишон, баъзисини дустларингга, баъзи-
ларини фарзандларингга - уларнинг хаммаси ишончга лойик. Лекин хеч
кимга хамма сирни айтиб булмайди.
Баъзиларнинг калби тез карийди, баъзиларнинг эса - акли.
Бахор ойининг бир куни аёллар ийди - байрами килиб белгилаб
куйилсин.
Битта билимли киши мингта кишини таъсирли сузлари билан ишон-
тириши мумкин, лекин мингта билимсиз киши, битта илмли кишини суз
билан ишонтира олмайди.
Бошкаларга боглик булган ишдан узоклаш: факат узингга боглик нар-
саларгагина интил.
Бошкаларга яхшилик килиш - бу мажбурият эмас, бу кувонч, чунки у
сизга саломатлик ва бахт инъом килади.
Бундан кейин сизга каердан келаётганингиз эмас, каерга бораётганин-
гиз мухим булсин.
Бутун фикри уйи, сузи ва иши доим халоллик булган кишига, бу дунё-
да килинадиган барча эзгу ишлар ва яхшиликларнинг савоби тегади.
Виждон азоби тишлашни ургатади.
Гапирувчи нодон булса хам, тингловчи доно булмоги лозим.
Гунох йул билан бойлик орттириб бунга кувонган кишининг кувончи -
бахтсизликдан хам ёмон.
Дин ва мукаддас суз - худди тана ва тери мисоли.
Бир донишманд уз углига шундай маслахатларни берган экан:
«Гунохсиз бул, куркув азобини чекмайсан. Яхшиликни билувчи бул,
хурматга сазовор буласан. Х,алол ва мулохазали бул, бадавлат буласан.
Мамнун ва мумин бул, куп дустларга эга буласан. Хасадчи ва ичи кора
кишилардан узок бул. Уз уйингни кулай яшаш учун мосла. Дустларинг
билан хушмуомала ва кунгилчан бул. Х,еч ким билан жанжаллашма, ман-
саб учун талашма. Май ичганда меъёрни бил ва босик гапир. Уз камчи-
ликларингни тузатишга эътиборингни карат. Ёлгон гапирма. Овкатингни
мает киши билан бахам курма. Агар душманинг бошлик булса, ун-
дан эхтиёт бул. Хар ерда ва хар качон тиришкок бул. Хар ерда ва хар
качон узингга ёкмаган нарсани бошкага раво курма. Жохил кишини энг
ёмон ва бахтсиз деб бил, кек сакловчи ва хасадчи булма, аёлинг хамда
фарзандларингга иложи борича яхши муомалада ва хайрихох бул.
Хотинни акллигидан, дустни эса хушмуомалалигидан танла.
Адоватни узингга якинлаштирма. Узгарувчан феълли булма, суюкоёк
аёллардан узокрок бул, булмаса уларнинг барча гунохлари сенга утади.
Узганинг мулки хисобига эмас, уз мулкинг хисобига сахий бул. Тана
абадий эмас, рух - абадий, шуларни эсингда тут».
Дустлик риштасини поклик билан махкам тутинг.
Ёлгон гапириб тирик колгандан кура, рост сузлаб улган яхши.
Ёлгончини адолатли енгади.
Ёмонлик килинишини била туриб, уни тухтатишга кучи етгани холда
бу ишни килмаган киши, шу ёмонликка шерикдир.
Доно узгаларни уз билимидан бахраманд этмоги зарур.
Дунёда кишилар яхши хаётга, кувонч, обру ва хар кандай рушноликка
акл кучи билан эришадилар. Кимнинг характери. ахлоки ва тартиб-интизо-
ми яхши булса, бунинг учун аклдан миннатдор булмоги керак.
Дунёда шундай булиш ва шундай эхтиёткорлик билан юриш керакки,
гуёки илонлар, чаёнлар ва тиканлар босиб кетган ерда биз ялангоёк бо-
раётгандай, тугри йулдан сал четга чиксанг, улар сенга ташланадигандай,
оёкларингга санчиладигандай туюлсин.
Дунёдан миннатдор булиш. хар кимга яхшилик исташ - бу хар кандай
эзгуликдан афзал. бунинг устига хеч кандай харажат талаб килмайди.
Душманларинг билан адолатли кураш, дустларинг билан самимий бул.
Жангда биров мардлик курсатса хамма жангчилар мардга айланади;
агар биров куркоклик килса, хамма куркок булиб колади.
Жахонга хакорат кузи билан карайдиган кишилар пок тийнатликдан
йирокдирлар.
Икки нарсани суиистеъмол килмаслик зарур: истеъмол килишни ва
истеъмол килишдан сакланишни.
Илм укишга боглик, фахр - ишга, фаровон хаёт - тиришкокликка. му-
кофот - такдирга.
Инсон факат ичида бор нарсаси билан яшайди.
Инсоният пайдо булганидан бери, кишилар жуда хам кам кувонишган,
буни, бизнинг асосий гунохимиз хисобласак булади. Качонки биз
кувонишни канча куп ургансак, шунда биз бировларга азоб беришни ва
уни уйлаб чикаришни шунча унутган булардик.

Ишониб булмайдиган дуст, мухтожликда ёрдам килмайдиган кариндош,


тотувликда яшаб билмайдиган хотин, отасининг номини давом эттирмай-
диган фарзанд, хотиржамликда ва хавфсиз яшаб булмайдиган мамлакат
ёмондир.
Кек сакловчи киши билан олишма ва асло уни хафа килма.
Кексалар гапига кулок солинг ва андиша билан мулохаза юритиб,
яхши билан ёмонни узингиз ажратиб олинг.
Ким ёлгонга огиз очса, бахт куши ундан кочади.
Ким фаросатли, окил ва тугри булса, парвардигори олам унинг
хомийсидир.
Ким ялков булса - у кишиларнинг энг виждонсизидир, хаммамизни
яратган Хурмазд ундайлар учун бирорта хам донни раво курмайди.
Кишилар билан яшаш кийин, чунки сукут сакдаш кийин.
Кишилар яхши хулк билан камолот ва мангуликка эришадилар.
Кишининг хизматини киладиганлар ва киши хизмат киладиганлар
кандай булишса, кишининг узи хам шундай.
Мавкеи сендан пастни узинг билан тенг хисобла, сен билан тенг-
ни узингдан баланд хисобла, мавкеи сендан баландни бошлик хисобла,
бошликни эса хужайин хисобла.
Мамлакатни хавфсиз сакдай олмаган, халкини мамнун кила олмаган
хукмдор ярамасдир.
Манфаат ва бойлик туплашга муккангдан кетма, чунки барибир улар-
нинг хаммасини охирида ташлаб кетасан.
Маслахат бериш керак булганида хамма донишмандга айланади. Ушбу
маслахатга узинг амал килишинг лозимлигида, донишманд хам нодондек
ту юл ад и.
Нодон билан хамкорлик килма, тентак билан бахслашма, мает киши
билан йулга чикма, пасткаш кишидан карз олма.
Одамларга яхшилик килмок дунёдаги энг м$л>табар одатдир.
Одамлар узларини, моддий нарсаларга эга булиш ва унга етишиш учун
курашаётганлиги сабаблигина мавжудмиз деб хисоблаб, такдирни эса ху-
донинг зиммасига юклаб янглишадилар.
Олимнинг чарчашини факат олим билади; тугмаган тугиш азобини ту-
шунмайди.
От, курол, илм, гап, эркак ва аёл яхши ёки ёмон булиши мумкин. Хаммаси
уларга кандай муносабатда булишингга боглик.
Очкуз киши билан бирга булма ва унга хукмронликни ишонма.
Покиза сув ва ёниб турган олов каршисида густохлик килган зот-
нинг дузахда топадиган жазоси бу дунёнинг жамики дарду озорларидан
мудхишдир.
Поклик инсон тугилганидан умрининг охиригача килинадиган энг яхши
амалдир.
Покхилкат кишигина Тангри иноятига эришади.
Покхулкли юрт хамиша тараккиёт ва юксалишда булади.
Сиз уз душманингиздан хам фахрланишингиз лозим, шунда душма-
нингизнинг муваффакияти сизнинг хам муваффакиятингиз булади.
Соглик учуй кам еб, танангни иш билан банд кил.
Сукут - энг буюк одоб.
Рост амалдан узга хеч нарса билан шугулланма.
Рост суз сендан коладиган кутлуг ёдгорликдир.
Табиатнинг турт унсури - куёш, ер, сув ва хаво инсон хаётининг даво-
мийлигини таъминлайди.
Тангри шому сахар узгаларга ёрдам кулини чузадиган бандаларини
ёктиради.
Ташлаб кетилганлик бошка, ёлгизлик бошка.
Такдир - хаммамизни бошкарадиган шохдир ва ундан хеч ким хеч
каерга коча олмайди.
Агарда ялков, бесавод ва ёвуз кишига такдири дуст булса, унинг
ялковлиги - гайратга, бесаводлиги - донишмандликка, ёвузлиги - эзгу-
ликка айланади. Агар доно, хурматли ва яхши кишига такдири душман
булса, унинг донолиги - нодонликка, хурматлилиги - бехурматликка ва
яхшилиги ёмонликка айланади, унинг билими ва кобилияти фойдасиз
булиб колади.
Тухматчи билан шох саройига борма. Беобру киши билан якин улфат
булма.
Тинчлик ва мехнат - фаровон яшашнинг манбаи шулар.
Фойдали суз гудакдан чикса хам унга кулок сол; ёмон суз муйсафиддан
чикса хам унга кулок солма.
Умидсизлик - Аихраманунинг галаба килганини билдиради. Яхшилар
кувонч билан голиб булишади.
Ушбу кишиларни бадавлат хисоблаш зарур: биринчиси - аклли-
доноларни, иккинчиси - соглом ва куркувсиз яшаётганларни, учинчиси -
содир булган нарсага хаддан зиёд куюн-майдиганларни, туртинчиси -
узининг адолатлилиги туфайли такдири унинг дусти булганларни, бешин-
чиси - худо ва яхши кишилар олдида обруга эга булганларни, олтинчиси -
соф ва асл Мазда динига умид билан сигинадиганларни, еттинчиси- бой-
ликларига халоллик билан эришганларни.

148
Ушбу кишиларни эса кашшок деб хисоблаш лозим: биринчиси - акли йук
кишиларни, иккинчиси - касал кишиларни, учинчиси - куркув, вахима ва
ёлгончилик билан кун кечираёт-ганларни. туртинчиси - узига-узи хужайин
эмасларни, бешинчиси-такдири узига дуст булмаганларни,олтинчиси- худо
ва яхши кишилар олдида ёмон обруга эта булганларни, еттннчиси - кекса
булиб угли хам, кариндошлари хам йукларни.
Эй мардум! Шундай киши гапига кулок тутингки, у донишманд ва
ростлик тарафдори булсин.
Энг мухими - акл, дунёни хам акл билан яшнатиш мумкин ва осмон-
ни хам акл кучи билан эгаллаш мумкин.
Ярмисини билгандан хеч нимани билмаслик афзал! Узгаларнинг фикри
буйича окил булгандан, уз таваккалчилиги буйича нодон булган афзал.
Яхши фикрлашни, яхши сузлашни ва яхши ишни, яхши фикрлаш,
яхши сузлаш ва яхши иш килиш оркали мадх киламан. Барча яхши фикр-
га, яхши сузга ва яхши ишга садокат билан бериламан ва барча ёмон фикр-
дан, ёмон суздан ва ёмон ишдан узимни тияман.
Яхши уйланг, яхши бажаринг, тугрисинн гапиринг.
Яхшилик камчиликдай кузга яккол ташланмайди.
Яхшилик одамни мангулик кишвари - жаннатга элтади.
Уз бойликларидан коникмасдан факат уни купайтириш тугрисида
уйлайдиган бой кашшокдир. Узида борига кувониб, уни купайтириш
тугрисида уйламаган кашшок бойдир.
Узгалар тугрисида факат яхши гапиринглар.
Узгаларга яхшилик килган кимсаларгагина яхшилик насиб этади.
Узига куйидаги бешта иблисни якинлаштирмаган кишигина кучли:
очкузликни, кахрни, куркувни, шахвоний нафсни ва каноатланмасликни.
Узингдан катталар олдида мулойим ва камтар бул, узингдан кичиклар
олдида токатли ва хушмуомала бул.

Угил болаларга нисбатан киз болалар илму дониш урганишга жиддийрок


киришсинлар. Зероки улар ота-она хонадонида булган вактларида ота
рузгорини тартибга солиб, зийнат бериб борсалар, жуфти халоли манзили-
га боргач, келажак наел тарбияси ва таълими билан машгул булмоклари
лозим булади.

Каерда икки тан бир-бирини кулласа, уша ерда иш юришади.


Калб дунёсидаги биринчи, иккинчи ва учинчи навбатдаги энг мукам-
мал нарсалар нима?
- Яхши фикрлар, яхши сузлар, яхши ишлар.
Кахр билан эмас, кулги билан улдиришади.
Кахрга кахр билан жавоб кайтармаган икковини хам куткаради - узини
хам, узгани хам.
Киз болани ура курманг, хонадонингиз бахтсизликка учрайди.
Кудратлиларга яхшиси миннатдорчилигингни изхор ва яхши ахлокингни
намоён кил, якинларингга эса, мехрибонлигингни курсат.
Кул остидагиларидан норози буладиган, издошларини химоя килмай-
диган, уларни дусти деб билмайдиган рахбар ношуддир.
Куркув ва ёлгондан иборат булган хаёт улимдан хам ёмон, чунки хар
кимга хаёт кувонч ва дунё неъматларидан лаззатланиш учуй берилади.
Хаёт сенга бемаза булиб колмаслиги учуй хасад гунохига ботма.
Хамма нарсага карши восита мавжуд, хатто улимдан кейин хам адолат-
дан бошка хамма ёмонликлар тугайди, хаммаси утади деган умид булади.
Хамма чала-чулпалар бутунни бузади.
Хаммага яхшилик истайдиган одамларга яхшилик етсин!
Хаммасидан хам учаётганларни ёмон куришади.
Хар кимнинг хаёти кувонч ва дунё неъматларидан лаззатланиш учун
яратилган, агар буларнинг урнини факат куркув ва ёлгон эгаллаган булса,
ундай хаёт улимдан хам баттар.
Хар нарсанинг уз вакти соати булади.
Хакикат - энг яхши бойлик.
Хеч ким маълум бир йил яшагани учун кексаймайди, кишилар уз
гояларидан чекинганликлари учунгина каришади.
Хукмдорлар олдида улар билан якдиллигингни ва уларга наф тила-
шингни билдир. Кул остингдагиларга ва хизматкорларингга эса яхши
ахлокингни ва талабчанлигингни курсат.
Хукмдорлар учун доно ва яхши кишилар билан мулокот килиш фойда-
ли, гийбатчи ва айёр кишилар билан сухбатлашмок зарарлидир.
Хукмронлигингга ишонма, охир бир кун хукмронлик кулингдан кетади.

150
КАДИМГИ ЮНОН ХИКМАТЛАРИ

Кадимги Юнон тарихи тугрисида кискача маълумотлар


«Тарихий» деган маънони берадиган лотинча «antiquus» сузи инсоният
тарихидаги энг ажойиб бир даврга нисбатан кулланилади. Деярли 15 аср
давом этадиган бу давр узида буюк цивилизациялар деб хисобланадиган
Кадимги Греция ва Кадимги Римнинг бунёд булиши, гуллаб ривожлани-
ши ва кулашини камраб олади. Антик даврнинг маданият, театр, фалсафа,
диалектика, медицина, математика, архитектура, хайкалтарошлик, мифоло­
гия, спорт мусобакаларига оид буюк ютуклари кейинги авлодлар учун бир
мактаб ва шу йуналишларни ривожлантириш учун бир дастур булди деб
хисобласа булади.
Биз Греция (Юнон, Юнонистон) деб атайдиган мамлакат Европанинг
жануби-шаркий кисмидаги Болкон яриморолида жойлашган. Утмишда у
хеч качон ягона давлат булмаган булса хам, унинг халки узларини эллин-
лар деб, уз юртларини Эллада деб, узга юрт халкдарини эса варварлар
(грекча «бар-бар» - «тушунарсиз гапирувчи») деб аташган. Элладаликлар-
га нисбатан Греция атамасини эса римликлар куйишган.
Греция географик жойлашуви буйича материк, орол ва Кичик Осиё
кисмларига булинган. Материк Грециянинг узи хам уч кисмга булиниб,
улар: Шимолий, Урта ва Жанубий Греция деб аталган. Шимолий Греция
шарк томонда Фессалия ва гарбда Эпир деб номланадиган вилоятлардан
ташкил топган. Фессалиянинг шимолида Македония ва Фракиялар жой­
лашган. Уларнинг тили ва маданияти грекларникига ухшаш булса хам
эллинлар деб хисобланмаганлар. Македония ва Фессалиянинг чегарасида
Грециянинг энг баланд тоги Олимп жойлашган, унда грекларнинг фикрича,
худоларнинг саройлари булган. Урта Греция хам бир канча вилоятлардан
ташкил топган булиб, уларнинг асосийлари маркази Афина булган Аттика
ва маркази Фива булган Беотия хисобланган. Беотиядан гарбда Фокида
вилояти жойлашган булиб, унинг худудидаги Дельфа шахрида Аполлон
ибодатхонаси жойлашган. Эллада ва унинг билан чегарадош мамлакатлар-
да бирорта хам мухим иш Аполлон ибодатхонасининг кохини Пифиянинг
ок фотихасисиз бошланмаган. Жанубий Греция (Пелопоннес)нинг мухим

151
вилоятларига маркази Спарта булган Лаконика, маркази Аргос булган
Арголида ва Элида кирган. Элида вилоятида жойлашган Олимп тогида
хайкалтарош фидий томонидан ишланиб, дунснинг «етти муъжизаси»дан
бири хисобланган Зевс хайкали урнатилган ибодатхона булган. Элидада
милоддан аввалги 776 йилдан бошлаб хар турт йилда бир марта «худолар
ва одамларнинг отаси» Зевс шарафига Олимпия уйинлари утказилган.
Грециянинг орол кисми Эгей денгизида жойлашган купдан-куп орол-
лардан иборат булиб, уларнинг энг каттаси Крит ороли хисобланган. Ки­
ник Осиёнинг гарбий кисми милоддан аввалги II минг йилликнинг охи-
рида греклар томонидан босиб олинган худуд булиб, у Иония ва Эолия
вилоятларидан ташкил топтан. Афсонавий Троя шахри хам Элладанинг
шу худудида жойлашган. Киник Осиёдаги грек шахарларининг энг йириги
Милет хисобланган. Тарих фанида Кадимги Греция тарихи куйидаги беш
даврга булиб урганилади:
1. Крит-микен (эгей) даври - милоддан олдинги III—II минг йилликлар-
нинг охири;
2. Гомер даври - милоддан аввалги Х1-1Х асрлар;
3. Архаик давр - милоддан аввалги VIII—VI асрлар;
4. Классик давр - милоддан аввалги 500 - 323 йиллар;
5. Эллин даври - милоддан аввалги 323 - 30 йиллар;
Кадимги Греция тарихининг дастлабки даври - Крит-микен даври ёки
Эгей даври деб номланган. У бронза асрида, милоддан олдинги 3000
1000 йилларда, Эгей денгизи оролларида, Крит оролида, шунингдек, Гре­
циянинг материк кисмида вужудга келган ва у умумлаштирилиб, Эгей
цивилизацияси даври деб номланган. Эгей цивилизацияси Критмиксн
даври (милоддан аввалги III—II йилликларнинг охири)ни уз ичига олган
Мина ва Микен цивилизациялари давридан иборат булган. Милоддан ав­
валги 2700 йилларда Крит оролида хозирги кунда Мина цивилизацияси
деб номланадиган (Критнинг афсонавий хукмдори шох Минос номига
алокадор) цивилизация пайдо булган ва ривожланган.
Мина цивилизацияси даврида илк шахар-давлатлар пайдо була бошла-
ган. Денгизда кема катнови ривожланганидан кейин Кадимги Шарк дав-
латлари билан узаро савдо ва дипломатик алокалар урнатила бошланган,
металлдан фойдаланиш узлаштирилганидан кейин хунармандчилик ва
дехкончилик ишлари хам ривожлана бошлаган, илк ёзувлар пайдо булган,
аник монументал курилиш ишларини бажариш йулга куйилган, буни Кносс
шахрида афсонавий уста Дедал томонидан подшох Минос учун курилган
куп каватли саройнинг хозирги кунгача сакланиб колган харобалари хам
тасдиклайди, у узининг мураккаб утиш жойлари, дахлизлари билан,
ташкарига караган деразаси булмаса хам сарой ичкариси махсус шахта-
лар оркали ёрптилиши, вентиляция системаси ва сув таъминоти мавжудли-
ги ва улар аник инженерлик хисоб-китоблар асосида яратилгани билан ки-
шини хайратга солади. .Пекин, милоддан аввалги 1470 йилда содир булган
кучли зилзила Критда катта вайронагарчиликларни келтириб чикарган,
бу Мина цивилизацияси инкирозга юз тутишига, унинг ожизлашишига
ва Критни 1450 йилларга келиб ахейлар томонидан босиб олинишига са-
баб булган. Ахейлар Эллада худудида куплаб шахарлар барпо килганлар.
шулардан энг каттаси Микен булган. Бугунги кунда Мина цивилизацияси
урнида пайдо булган бу цивилизацияни Микен цивилизацияси деб номла-
ниши хам шу шахар номидан келиб чиккан. Грециянинг милоддан аввалги
XI—IX асрлардаги тарихини урганишда асосий манба сифатида Гомернинг
«Илиада» ва «Одиссея» поэмаларидан фойдаланилганлигидан бу давр Го­
мер даври деб аталган. Бу даврда Греция милоддан аввалги II минг йиллик
урталарида юз берган фалокатдан кейин аста-секинлик билан узига келиб,
мутлако бошкача цивилизация куриш учун - шиддат билан олга инти-
лишга куч туплаётган пайтда булган. Гомер даврида Грецияда темир асри
бошланган.
Милоддан аввалги VIII—VI асрлар Грецияда Архаик (юнонча archaios -
кадимги) давр деб аталган. Бу унчалик катта булмаган вакт оралигида
Греция уз ривожланиши буйича кутни давлатлардан анча узиб кетган.
Греция ахолисининг ижодий фаолияти гуркираб усган, архитектура, мо-
нументал хайкалтарошлик, тасвирий санъат юкори боскичга кутарилган,
улмас поэма ва шеърлар битилган. Грецияда бугунги кунгача фойдала-
ниб келинаётган Финикия (Суриянинг киргок кисми) алфавита асосидаги
ёзув системаси шу даврда яратилган. Дунё маданияти, санъати ва фани ри-
вожига жуда хам катта хисса кушган мутафаккирлардан Юноннинг «етти
донишманди» - Фалес. Солон, Биант, Питтак, Клеобул, Хилон ва Пери-
андрлар катори Гесиод, Анахарсис, Пифагор. Эзоп, Гераклит. Анаксимен,
Анаксимандр, Симонид, Фсогнид, Пиндар, Парменид, Алкмеон, Андокид
ва бошкалар хам шу даврда яшаганлар.
Архаик даврда инкирозга юз тутган шахарларнинг купчилиги кайта тик-
ланган, янги шахарлар пайдо була бошлаган, Кора денгиз киргокларида,
Италия, Сицилия, Ливия ва Урта Ер денгизи киргокларининг бошка
худудларида Грециянинг мустамлакалари пайдо булган. Грецияда полис
цивилизацияси урнатила бошланган, яъни худудида давлатчиликнинг янги-
ча шакли - полислар - шахар-давлатлар пайдо була бошлаган. Бундай дав-
латлар сони Греция худудида бир неча юзтани ташкил килган, гарчи улар-
нинг эгаллаган худуди унчалик катта булмаса хам, улар мутлако мустакил
булишган. Полислар, кулдорлик тузумига асосланган давлатлар булишган.
Полисларнинг эркин ахолиси фукаролардан ва фукаро эмаслардан (бошка
худудлардан кучно келганлардан) иборат булган. Фукаролар. уз навбатида.

153
аристократларга (узларини худолар ва машхур кишиларнинг авлодидан деб
хисоблайдиганларга) хамда демосларга (дехконлар, хунармандлар, савдо-
гарларга) булинган.
Уз тузилишлари буйича полислар демократии, аристократик ва оли-
гархикларга булинган. Демократии полисларда хукуматни демослар
бошкаришган, аристократик полисларда машхур кишилар бошкаришган,
олигархии полисларда эса аристоиратлар тарнибига иирувчи тор доира-
даги шахслар бошкаришган. Х,амма полисларда халк йигинлари мавжуд
булган ва мансабдор шахслар сайланиб куйилган. Демократик полисларда
барча мухим масалалар халк йигинлари томонидан, барча фукаролар иш-
тирокида ечилса, аристократик ва олигархик полисларда халк йигинлари
номигагина мавжуд булиб, у, асосан, хукумат кабул килган карорларни
маъкуллаш билан чекланган. Демократик полисга мисол килиб Афина-
ни, аристократик полисга, кейинрок олигархик полисга айланган Спарта-
ни курсатса булади. Архаик давр охирига бориб Греция худудида Афи­
на, Спарта, Фива, Коринф каби шахар-давлатлар бошка полислардан кучи
ва кудрати билан ажралиб турган ва улар орасида, айникса, Афина хамда
Спарта уртасида бутун Греция худудига лидерлик килиш буйича кураш
ва ракобат бошланиб кетган. Лекин Греция чегарасида умумий душман -
форс кушинларининг пайдо булиши келишмовчиликларни маълум муд-
дат эсдан чикариб туришга мажбур килган.
Кадимги Греция тарихининг туртинчи - классик даври юнон цивили-
зациясининг хамма сохаларда энг гуллаган даври хисобланади. Греция
худудида бу даврда Софокл, Эсхил, Геродот, Горгий, Еврипид, Протагор,
Сократ, Гиппократ, Демокрит, Критий, Фукидад, Алкивиад, Антисфен,
Агафон, Аристофан, Аристипп, Архелай, Клеарх, Фидия, Фрасимах, По­
ликлет, Пракситель, Исократ, Филоксен, Ксенофонт, Платон, Агесилай II,
Диоген, Архидам III, Гиперид, Аристотель, Демосфен, Теофраст, Ифи-
крат каби буюк мутафаккир, меъмор, хайкалтарош, файласуф ва давлат ар-
боблари яшаб утганлар.
Милоддан аввалги 500 йилда Греция полислари билан кудратли Форс
давлати Ахоманийлар сулоласининг подшохи Дорий I кушинлари уртасида
шиддатли жанглар бошланган. Грек кушинларининг форслар устидан илк
галабаси милоддан аввалги 490 йилнинг 12 сентябрида Марафон кишлоги
ёнидаги жангда содир булган.
Бу хушхабарни Афинага тезрок етказиш учун грек аскарининг 42
км 195 метрга чопиб келганлиги тугрисидаги ривоят, кейинчалик енгил
атлетикада «Марафон югуриши» номи билан аталадиган мусобака тури-
ни пайдо килган ва у 1896 йилдан бошлаб Олимпия уйинлари дастуридан

154
урин олган. Уруш вакти-вакти билан тухтаб, милоддан аввалги 449 йилга-
ча давом этган. Афина давлатининг Эгей денгизи ороллари ва унинг атро-
фидаги давлатлар билан денгиз иттифоки тузганлиги унинг лашкарбошиси
Мильтиад харбий жихатдан тугри кумондонлик килганлиги туфайли уруш
Грециянинг тула галабаси билан якунланган.
Афинанинг кудратли, сиёсий тизимининг демократии ва маданиятининг
энг гуллаган даври, айникса, Периклнинг (443-429 йиллар) хукмронлик
килган йилларига тугри келади. Пекин бу давр жуда хам киска вакт давом
этган, чунки ташки сиёсий характердаги зиддиятлар кучайиб бораётган
эди: Афина ва Коринф уртасида гарбий савдо йуллари учун кураш, Афина
ва Спарта уртасида Греция худудига гегемонлик килиш учун кураш охир-
окибат Пелопоннес урушининг бошланишига (431—4-04 йиллар) олиб кел-
ган ва уруш Грециянинг аксарият худудларини камраб олиб, Афинанинг
батамом маглуб булиши ва Спартанинг галабаси билан якунланган. Шун-
дан кейин хам Греция полислари уртасидаги урушлар тухтамаган. Бу давр-
да Грециянинг шимолидаги Македония подшохдиги кучайиб бораётган
эди. Македонияликлар аслида грек булсалар хам, маданий савияси буйича
Грециянинг бошка худудларидаги ахолисидан анча паст эдилар. Милоддан
аввалги 359 йилда Македония тахтига Филипп II утиради ва у уз олдига
Грециядаги барча полисларни бирлаштириб, уларни Македонияга карам
килиш максадини куяди ва милоддан аввалги 337 йилда узининг бу ор-
зусига эришади хамда буни Коринфда угказилган умумгрек конгрессида
хукукий равишда тасдиклатиб олади, унда Македонияга карам булан
грек давлатлари иттифоки тузилганлиги эълон килинади. Милоддан ав­
валги 336 йилда Филипп II фожиавий улдирилганидан кейин унинг иши-
ни угли ва меросхури Александр Македонский давом эттиради. У тахтга
утирганидан кейин 9 йил мобайнида, шу пайтгача булмаган, худуди У рта
Ер денгизидан Хинд океанигача чузилиб кетган дунёдаги энг катта импе-
рияни бунёд килади. Александр Македонский дастлаб уз кушинлари билан
милоддан аввалги 334 йилда Геллеспонт (Дарданелли) бугози оркали Форс
империяси худудига кириб бориб, унинг пойтахти Персеполь ва бошка
шахарларини эгаллайди ва 330 йилга бориб, бутун форс ерларини ишгол
килиб, уз империяси таркибига кушиб олади. Милоддан аввалги 329 йили
грек кушинлари шаркка караб юришини давом эттириб, Бактрия, Сугдиёна
ва Урта Осиёнинг бошка худудларини эгаллаб, Хиндистонга Хинд океани
киргокларигача чикишади. Пекин у ердаги нокулай иклим шароити милод­
дан аввалги 324 йилда Александрии уз кушинларини оркага кайтаришга
мажбур килган. Александр Македонскийнинг боскинчилик юришлари
Греция хамда Шаркий Урта Ер денгизи давлатлари тарихида янги давр-

155
ни бошлаб берган. Милоддан аввалги 323 Йили Александр Македонский
33 ёшида тусатдан вафот килганидан кейин унинг лашкарбошилари им­
перия худудларини узаро булиб олиб. эллин давлатларини барпо килиб,
узларини подшох деб эълон килганлар. Шулардан энг катталари Греция ва
Македония Антипарга тегишли булган, Фракия - Лисимахга, Эпир - Пирр-
га, Кичик Осиё - Антигонга, Бобил - Салавкка, Миер - Пголемейга те­
гишли булган. Эллинларнинг бу давлатлар тарихини камраб олган даврини
тарихчилар эллин даври деб номлашган. Бу пайтда гарбда Рим давлати
кучайиб бораётган эди. Милоддан аввалги III аернинг урталарига келиб
Рим давлати Грециянинг ички ишларига аралаша бошлаган ва у милоддан
аввалги 146 йилга келиб Греция ва Македонияни тулик ишгол этиб, узига
карам килганлар ва эллинларнинг бошка худудларига хам тахдид сола
бошлаганлар.
Эллин даврида Грециянинг ва грек цивилизациясининг мавкеи пасайиб
кетган. Бу даврдаги эллин маданиятининг буюк марказлари Птолемей Мис-
рининг пойтахти Александрия ва Салавк Суриясининг пойтахти Антиохия
хисобланган. Грсцияда бу даврда Менандр, Эпикур, Зенон. Бион. Клеанф,
Мстродор, Пирр. Хрисипп, Евклид, Полибий, Посидоний. Деметрий. Ди­
онисий каби мутафаккир. олим, файласуф ва давлат арбоблари яшаб ижод
килганлар. Эллин давлатлари ичида Рим боскинчиларининг хужумларига
энг узок каршилик килган давлат Миер булиб, у хам милоддан аввалги
30 йилга келиб Рим томонидан ишгол килинган. Шу билан Греция та-
рихидаги эллин даври хам, умуман, Грециянинг энг кадимги тарихи хам
якунига етган.
Энди бевосита Юнон мутафаккирларининг хикматларини баён килишга
утамиз, уни юноннинг «етти донишманди»дан бошлаганимиз маъкул деб
хисоблаймиз.
Юноннинг «етти донишманди». Милоддан аввалги тахминан VIII
аерга келиб дунёнинг куп цивилизация марказларида одамлар онгида си-
фатий узгаришлар еодир була бошлаган. Милоддан аввалги 111—II аерлар-
гача давом этган, донишмандлар даври деб аталган бу вакт оралигида ин-
соният Х,индистон, Хитой мутафаккирларига, Марказий Осиё ва Урта Ер
денгизи буйи мамлакатлари донишмандларига эга булишган. Худди ана шу
даврда Кадимги Юнонда антик давр фалсафасида алохида урин эгаллаган,
юноннинг «етти донишманди» деб ном олган буюк мутафаккирлар яшаб
утишган. Юнон фалсафасининг бошланиши хам «етти донишманд» яшаб
утган даврга тугри келади. Кадимда етти раками сехрли деб хисоблангани
сабабли энг донишманд кишиларнинг сонини хам шу ракам билан че-
гаралашган. Х.акикатда эса «етти донишманд»нинг фаолият даври деб
хисобланган - милоддан аввалги VH аернинг охири ва VI аернинг бошида
Юнонистонда донишмандлар сони жуда куп булган, шу сабабли хам «етти
донишманд»ларнинг турлича руйхатлари тузилган. Бизгача етиб келган
«етти донишманд»лар руйхатининг дастлабкиси милоддан аввалги IV аср-
да Платон томонидан тузилган, ундан Фалес, Питтак, Биант, Солон, Кле-
обул, Мисон ва Хилонларнинг номлари урин олган. Милоддан аввалги III
асрда яшаб, «етти донишманд»лар тугрисида куп биографик асарлар ёзган
Гермипп донишмандлар гаркибига 17 та мутафаккирларни киритган булса,
милоддан аввалги III асрнинг охири ва II асрнинг биринчи ярмида яшаб,
гарихий-фалсафий асарлар яратган Гиппобот 12 та мутафаккирларни «етти
донишманд»лар таркибига киритиб, турли комбинацияларда руйхатлар туз-
ганлар ва уларда Платоннинг «етти донишманди» кагорига Пифагор, Ана-
харсис, Ферекид, Периандр, Эпименид, Писистрат, Аристодем, Памфил,
Акусилай ва бошкаларнинг номларини келтирганлар. Милодий II асрнинг
иккинчи ярми, III асрнинг бошида яшаб утган юнон ёувчиси Диоген Лоэрций
(Лаэртский) томонидан тузилган «етти донишманд»лар руйхаги купчилик
томонидан тан олинган руйхат хисобланган ва унга бир вактда яшаб,
бир-бири билан якин алокада булган куйидаги донишмандларнинг номла­
ри киритилган: Фалес, Солон, Биант, Питтак, Клеобул, Хилон ва Псри-
андр. Яна шуни хам айтиш уринлики, «етти донишманд»ларнинг хамма
руйхатларида туртта донишманд - Фалес, Солон, Биант ва Питтакларнинг
исмлари жой олаверган, Фалеснинг исми эса, барча руйхатларда биринчи
курсатилган. Лекин донишмандларнинг хеч бири узини руйхагдаги бошка
донишмандлардан устун хисобламаган. Бу тугрида шундай бир ривоят хам
бор:
Кос оролида баликчилар тур билан балик тутишаётган экан. Ов жуда
унгидан кслиб, яхшигина балик тутилар, шу ерда хозир булган сав-
догарлар эса, турга гушган улжаларнинг хаммасини сотиб олишавер-
ган. Бир сафар турга балик эмас, уч айрилик найза илиниб чикибди. Бу
кимматбахо буюм Спарта подшохи Менелейга тегишли эканлигини. у
хотини Елена билан Троядан уйига кайтишаётганида бехосдан денгиз-
га тушиб кетган найза шу эканлигини хамма фахмлабди ва улар юз йил-
лаб сув тагида ётган булса хам уз кийматини йукотмаган бундай
нодир мулк эгаси булиш учун тортишиб колишибди. Савдогарлар турга
нима илинса хаммасини сотиб олаётганлигимиз сабабли бу буюмни хам
бизга сотасиз дейишса, баликчилар - сиз турга тушгаи баликни сотиб
олаётган эдингиз, бу балик эмас, шу сабабли буни сотмаймиз, бу бизда
колади дер эканлар. Охири улар Дельфадаги Аполлон ибодатхонаси-
нинг кохини Пифияга бу бахсни ечиб беришни сураб мурожаат
килишибди. У бу буюмни энг донишманд кишига беринглар деб маслахат

157
берибди. Улар, нимага бундай яхши фикр бизнинг хаёлимизга келмабди
деб ажабланишиб, найзани Фалесга тухфа килиш учун олиб боришибди.
Фалес топилмани диккат билан куздан кечириб чикиб, шундай дебди:
«Жуда антика буюм экан, лекин мен буни кабул кила олмайман, чунки
Биант мендан донишмандрок, буюм унга берилса, адолатли булади», -
дебди. Баликчи ва савдогарлар найзани Биантга келтиришибди. Биант
хам бу совгани олмай уни Клеобулга берилса одилона иш булади дебди.
Клеобул найзани Питтакка беришни, Питтак Солонга беришни, Солон
Хилонга беришни, Хилон Периандрга беришни, Периандр эса, Фалесга бе­
ришни маслахат берибди. Ривоятда айтилишича, баликчи ва савдогарлар
найзани хеч бир донишмандга бера олмаганликлари сабабли охири Дель-
фа ибодатхонасига топширишиб, уз ишлари билан кетишибди. Бу ривоятда
донишмандларнинг камтарлиги баён килиниши билан бирга донишманд-
ликнинг солиштириш улчами булмаслиги хам эътироф этилади. Куйида
«Юноннинг етти донишманд»лари х,икматларидан намуналар келтирилади:
Фалес - милоддан аввалги 625-547 йилларда яшаган Кддимги Юнон-
истон файласуфи. Финикиялик машхур Фелидлар авлодидан булган.
Кддимги Юноннинг «етти донишманди»дан бири. Аристотелнинг фикри-
ча, метафизика (фалсафа)нинг, Евдемнинг фикрича эса, астрономия ва
геометрия илмларининг асосчиси.
Акд - хар нарсадан тез, чунки у хдмма нарсани кувиб утади.
Вакт - хар нарсадан аклли, чунки у хамма нарсанинг ечимига етади.
Ёмон нарсани, хатто отангдан хам урганма.
Зарурият хар нарсадан кучли, чунки у х,ар нарсага уз хукмронлигини
утказади.
Куп гапириш - бу окилликнинг белгиси эмас.
Нима зарарли? «Узингни тия олмаслигинг.»
Нимага токат килиб булмайди? «Беадабликка.»
Ота-онангиз билан кандай муносабатда булсангиз, фарзандларингиз
хам сиз билан худди шундай муносабатда булажакларини унутманг.
Фазо хар нарсадан катта, чунки у хдмма нарсани узига камрайди.
Фалес узининг янги кашфиёти тугрисида пиреналик Мандролитга га-
пириб берибди. У олган илмидан жуда хдм кувониб кетиб, бу яхшилик-
ни кандай кайтарсам экан деб Фалесдан сурабди. Фалес кискагина килиб:
«Агар хаммага бу билимни мендан олганлигингни айтсанг бас», - деган
экан.
Бундай Караганда, оддийгина хакикат булиб туюлган бу ривоят таги-
да бошка бир фикр ётибди. Агар етти донишманднинг биринчиси бундай
дейишни лозим деб топган булса, демак, кашфиёт, ихтиро, фикр ва гоя
угрилари у даврларда хам кенг таркалган экан-да.
Фалесдан бир кампир юлдузларга караб мунажжимлик килишни сураган
экан, у осмонга караб юриб бир чукурга тушиб кетибди, чикиб олишга
ёрдам сураб одамларни чакирибди, шунда кампир унга караб: «Бу кандай
булди Фалес? Оёгинг остидагини курмайсану осмондагиларни билишга
умид киласан», - деган экан. Кампирнинг бу донишмандлиги хозирги кун-
да хам ижод ахли орасида уз долзарблигини йукотгани йук.

Фалесдан сурашибди: «Дунёдаги энг кийин иш нима?» - «Узингни анг-


лаш». «Энг осони нима?» - «Бировларга маслахат бериш».

Худодан ёмон ишни яшириб буладими? - деб сурашганида, Фалес:


«Х,атто ёмон иш килишни уйлашни хам яшириб булмайди», - деган экан.

Энг ёкимли нарса нима? - «Истагингдаги нарсага эришиш».

Энг чарчатадиган нарса нима? - «Бекорчилик».

Урган ва факат яхши нарсани урган.


Гам - бирор нима кафилликка олинган ерда.

Хаммада бир нарса бор - бу умид. Кимда хеч нарса булмаса хам умид
булади.
Хдммасидан хам ёкимлиси нима? - «Омад».

Солон - милоддан аввалги 640-559 йилларда яшаган Кадимги Юнон


файласуфи ва давлат арбоби. Кадимги Юноннинг «етти донишманди»дан
бири. Бир вактлар Афинанинг хукмдори булмиш Кодридлар авлодидан
булган Эксекестиднинг угли, 594 йилдан Афинанинг олий мансабдорлари -
архонтларидан бири булган.
Алдама, тутрисини гапир.
Билсанг - тилингни тий.
Бошкалардан жавобгарликни хис килишни талаб килишдан олдин,
узинг уни хис кил.
Буюк ишлар килинганида, хаммага ёкишнинг имкони булмайди.
Буюришдан олдин, итоат килишни урган.

159
Гузалликка осон етишиб булмайди.

Дустинг олдига куп бораверма, тез-тез кураверганидан безиб, сени


ёктирмай колиши мумкин.

Дустни ёлгиз колганидагина айбла, бошкалар олдида макта.

Дустни шошмасдан танла, танлаганингдан четлашма.

Ёкимлини маслахат килма, яхшисини маслахат кил.

Иккала томонни хам эшитмасдан карор кабул килма.

Купчилик куркадиган киши, купчиликдан куркиши лозим.

Курмаганингни гапирма.
Мастлик - хакикий жиннилик, у бизни кобилиятимиздан ажратади.
Номаълумни маълум ёрдамида фахмла.
Овкатланаётганда бирорта хам нодон жим була олмайди.
Ортикчани тамини ейиш купинча зарурини йукотишга олиб келади.
Сукут сузни кувватлантиради, уз мавриди эса, сукутни кувватлантиради.

Суз бу ишнинг бир тарзи.

Тенглик урушни пайдо килмайди.


То улгунича хеч кимни бахтли хисоблаб булмайди.

Касам ичадиганларга Караганда хам, яхши ва мехрибон кишиларга


купрок ишон.

Куймаган нарсангни олма.

FaM келтирувчи кайфу сафодан коч.

Хар нарсада хам меъёр зарур.

Биант - милоддан аввалги 625-540 йилларда яшаган Кадимги Юнон


файласуфи.
Приеналик Тевтамнинг угли. Халк орасида у одил судья сифатида
шухрат козонган. Кадимги Юноннинг «етти донишманди»дан бири.
Бахтсизликни кутара олмайдиган киши бахтсиздир.

160
Дустларинг орасидаги бахсни енгганингдан, душманларинг орасида-
ги бахсни енгганинг афзал, чунки ундан кейин дустларингдан бири сенга
душман, душманингдан бири дуст булиб колади.

Дустларни улар гуё ёмонлик билан жавоб кайтарадигандай севмок за-


рур, чунки кишиларнинг купчилиги ёмондир.
Ёмонлар хамма ерда куп.

Ёшликда муваффакиятга, кексаликда - донишмандликка эриш.

Инсон нима билан хузурланади? «Фойда олиш билан».

Ишинг билан - эсда колишга, меъёр билан - эхтиёткорликка, феъл-


атвор билан - улугворликка, мехнат билан - сабрга, куркув билан -
такводорликка, бойлик билан - дустликка, суз билан - ишончга, сукут
билан - одобга, фикрлаш билан - адолатга, жасорат билан - мардликка,
хатти-харакат билан - хукмронликка, шухрат билан - устунликка эриша-
сан.

Кемада сузаётган киши тириклар каторида хам, уликлар каторида хам


булмайди.

Кишига куч табиат томонидан берилади, ватан равнаки учун харакат -


калбдан ва илмдан, бойлик эса купчиликка оддий тасодиф туфайли кулга
киритилади.
Куч билан эмас ишонтириш билан эриш.
Нима килаётганингни бил.

Нолойикни бойлиги учун мактама.

Олдин уйлайман, кейин харакат киламан.

Шошмай тапир: шошкалоклик - нодонлик белгиси.


Узгалар кайгусига севинма.

Питтак - милоддан аввалги 650-580 йилларда яшаган Кадимги Юнон


файласуфи.
Лесбослик Гирраснинг угли. Аристократлар ва демосларнинг кураши
жараёнида Митилен хукмдори килиб тайинланган ва унинг томонидан илк
ёзма конунлар чикарилган. Кадимги Юноннинг «етти донишманди»дан
бири.
Бировларнинг хасадини уйготмаслик учун бахтингни яшир, лекин
бошкаларнинг ачиниш хиссини хам уйготма.
Диёнатлиликни, тарбияни, эсанкирамасликни, андишаликни, хакикат-
гуйликни, содикликни, тажрибалиликни, эпчилликни, тиришкокдикни, махо-
ратни ардокла.
Дононинг иши - кулфатни олдиндан башорат килиш, ботирнинг иши -
кулфат келганида уни енгиш.
Кишининг хар томонлама яхши булиши жуда хам кийин.
Кишининг кимлигини мансаб намоён килади.
Маст холда айб иш килган кишидан, хушёр айбдорга Караганда икки
марта купрок ундириш лозим.
Муваффакиятсизлик учун жазолама - узинг хам шундай ахволга ту-
шишдан курк-
Омонатга хиёнат килма.
Ота-онангга нимани килсанг, фарзандларингдан хам шуни кут.
Режалаштирган нарсангни олдиндан айтма: амалга ошмаса кулгига
коласан.
Содир булиши мукаррар нарса тугрисида тортишмайдилар.
Тамагир туймасдир.
Якинларинг сенга сал зарар берса - токатли бул.
Узингникига эгалик кил.
Касд олишдан, кечириш афзал.
Хаммасидан хам нима яхши деб савол беришганида, у шундай жавоб
берган экан: «Бажараётган ишингни яхши бажариш».

Хар нарсанинг вактини бил.


Хеч ким тугрисида, хатто душманинг тугрисида хам гийбат килма.
Периандр - милоддан аввалги 660-585 йилларда яшаган Кадимги
Юнон файласуфи. Кипселнинг угли, Коринфнинг хукмдори (мил.авв. 627
йилдан) булган. Унинг хукмронлиги даврида Коринф хужалик ва маданий
жихатдан ривожланган. Айникса, савдо, хунармандчилик, кулолчилик юк-
салган. Кашшокдарга дехкончилик килишлари учун ер ажратилган.
Кул олди-сотдисини такиклаш, фан ва маданиятни ривожлантириш
тугисида конунлар чикарилган. Кадимги Юноннинг «етти донишманди»дан
бири булган.
Бахтинг чопганида керилма. кулфатда мул оказал и бул.
Беихтиёр ножуя ваъда берган булсанг, уни бажарма.
Ватан учун улишга тайёр тур.
Ваъда бердингми, бажар.
Душманларингни кувонтирмаслик учун омадсизлигингни яшир.

Жиноятнигина эмас, унта интилишни хам жазола.


Инсофсизлик билан олинган фойда, диёнатсизликни ошкор килади.
Мухтож булиб яшагандан, зикна булиб улган яхши.
Озодлик нима? Озодлик - пок виждон.
Сирии ошкор килма.
Тинч бошкаришни истаган, узини найзалар билан эмас, хамманинг
мехри билан химояласин.
Факат пул учун булса хеч нима килмаслик керак.
Хато килсанг уни тузат.
Уз ота-онангга муносиб бул.
Унгай фурсатни кут.
Хаётда мактовли булганни, утганидан кейин дуо килишади.
Хаётда энг мухими - охири.
Хамма нарса тиришкокдикка боглик.
Хамма нарсанинг сабаби нима? Бу - вахт.
Клеобул - милоддан аввалги VI асрда яшаган Кадимги Юнон файла-
суфи.
Линдлик Эвагрнинг угли. Миер фалсафаси билан таниш булган.
Кадимги Юноннинг «етти донишманди»дан бири.
Аёлингни бировлар олдида эркалама, у билан жанжаллашма: биринчи-
си - нодонлик белгиси, иккинчиси жохиллик.

163
Бахтда хаддан ташкари ишончли, гамда эса ишончсиз булмаслик керак.
Билимсизликка эмас, билимни эгаллашга интил.
Дустликни мустахкамлаш учун дустларнинг хизматини килиш зарур,
душманни дустга айлантириш учун хам уларнинг хизматини килиш зарур.

Ёлгон бор ердан коч.


Жан жал ни йукот.
Куп гапирма, куп эшит.
Муваффакиятга эришганингда тилингга махкам бул.
Омадга эришиш учун ибодат кил.
Такдирнинг бевафолигини мардонавор утказишни урган.

Фарзандларингни яхши тарбияла.


Халкнинг душманини ярамас хисобла.
Ширакайф чогингда хизматкорларингни жазолама, акс холда, сени
мастликда бебошлик килаётир деб уйлашади.
Энг яхшиси - меъёр.
Эшитиш зарур, яширинча кулок солиш эмас.
Узинг билан тенгга уйлан, узингдан устунрокка уйлансанг, кариндошинг
эмас хужайининг купаяди.
Узингдан пастларга беписанд булма.
Кочиримга уста кишининг масхаралаганига кулма, булмаса масхара-
ланган кишининг нафратига коласан.
Х,еч нимани куч билан хал килма.

Хилон, милоддан аввалги VI асрда яшаган Кадимги Юнон файласуфи.

Лакедемоналик Дамагетнинг угли. Кадимги Юноннинг «етти дониш-


манди»дан бири.
Амалга ошмайдиганни орзу килма.

Ахмокона ютукдан йукотиш афзал: йукотишдан бир марта азобланасан,


ютукдан эса умрбод.
Бировларнинг ишига аралашганлардан жиркан.
Гапирганингда кулларингни силкима - бу нодонлик белгиси.
Дустлар ёнига, яхши кунига Караганда хам ёмон кунида шошил.
Зарур булмаган нарсаларга сарфласанг, зарур нарсага пулинг оз колади.
Кафиллик учун тулаш лозим булади.
Кексаларни иззат кил.
Кучинг етмаганга касд килма.
Пуписа килма: бу мард кишининг иши эмас.
Сенга зарар берсалар - муросага кел, сени хакоратласалар - уч ол.
Синов тоши билан олтин, олтин билан эса инсон синалади.
Тарбияли киши тарбиясиз кишидан нимаси билан фаркланади? «Умиди
билан.»
Тилингга махкам бул, айникса зиёфатларда.
Тилнинг аклдан узиб кетишига йул куйма.
Шармандаликдан коч.
Энг аклли файласуф хам ахмокона саволларга жавоб топишга кийналади.
Яхши бошкаришни уз уйингда урган.
Уликлар тугрисида факат яхши гапириш ёки умуман гапирмаслик ке-
рак.

Кадимги Грециянинг бошца мутафаккирларининг


хикмат ва афоризмлари

Гомер - тахминан, милоддан аввалги УШ асрда яшаган Кадимги Юнон


шоири.
Антик давр маълумотларига кура, торли мусика асбоби журлигида кушик
айтиб элма-эл кезиб юрадиган, кузи ожиз сайёр кушикчи шоир. Кадимги
Грециянинг буюк асарлари хисобланган «Илиада» ва «Одиссея»ларнинг
муаллифи.
Аёлни камгаплик гузаллаштиради.
Баъзи нарсалар тугрисида гапириш лозим булади, баъзилари тугрисида -
гапирмаслик.
Гузаллик, афсуски, узок яшамайди.
Ёшлик ва гузалликда акл жуда кам булади.

Инсоннинг тили буш, унда гаплар битмас-туганмас.


Истаган нарсангга эта булишинг мумкин, серсут сигирга х.ам, калин
жунли куй-кузига хам.
Олтин ёлли отингга олтин тушов хам сотиб олишинг мумкин, лекин
утган умрни оркага кайтариб булмайди.
Куп ухлаш зарарли.
Мен - сенга, сен - менга.
Мехнат хамма нарсани енгади.
Нодон факат амалга ошган нарсаларнигина билади.
Тугатилган иш ёкимли булади.
Хотиннинг содиклигига ишониш хавфли.
Худо айбдорни топади.
Уз отасини тушунадиган фарзанд аклли.
У зга юртларда дайдиб юришдан ёмони йук.
Узинг уйлан, лекин узгалар маслахатини хам эшит.
Кандай суз айтсанг, шундай жавоб хам эшитасан.
Хар нарсанинг уз вакти бор: сухбатлашишнинг хам, оромнинг хам.
Гесиод - милоддан аввалги VIII асрнинг охири VII асрнинг биринчи
ярмида яшаган Кадимги Юнон шоири.
Имиллаган бутун хаёти давомида кунгилсизликлар билан курашиб
утади.
Халк орасида купчилик томонидан такрорланадиган суз йуколиб кет-
майди.
Уз вактини узига буйсундира олган киши хакикий буюкдир!
Анахарсис - милоддан аввалги VII асрда яшаган. Кора денгизнинг ши-
молида яшовчи скифлар шохи Гнурнинг угли булган буюк донишманд.
Умрининг катта кисмини Юнонда утказган. Кадимги тарихчиларнинг

166
тасдиклашларича, кема лангари, кулолчилик чархи ва бошка курилмаларни
ихтиро килган.
Биринчи кадах чанкок босиш учун, иккинчиси - кувноклик учун, учин-
чиси рохатланиш учун, туртинчиси - аклдан озиш учун.
Бозор - бу бир-бировни алдаш ва талаш учун махсус белгиланган жой.
Ёмон киши кумирга ухшайди: куйдирмаса хам сени кора килади.

Оркасида яхши ният ва эзгу иш булган суз ахмокона булмайди.


Энг хавфсиз кема - киргокка судраб чикарилгани.
Конун - ургимчак уясига ухшайди, унда майда хашаротлар курбон
булишади, йириклари эсон-омон утиб кетишади.
Андокид - милоддан аввалги VI асрда яшаган кадимги Юнон кулоли;
Утмишдан, келажакни ёритишда машъал сифатида фойдаланиш зарур.
Пифагор - милоддан аввалги 580-500 йилларда яшаган Кадимги Юнон
файласуфи, дин ва давлат арбоби, математик. Самос оролида тугилганлиги
сабабли уни самослик Пифагор деб хам аташган. У грек фалсафасида илк
идеализм намоёндаси булган.
Аввало, одам булишга харакат кил, ортикча вакт топсанг олим була-
верасан.
Аввало, узингга якин булган нарсаларни урган, ундан кейин узок-
дагиларни урганасан.
Агар бургут була олсанг, зогчалар орасида биринчи булишга интилма.
Ахмокона умид хам, худди нодон йулбошловчи каби ахмокона ишларга
етаклайди.
Бахт оркасидан чопма, у доим сенинг узингда.
Бекор гапни айтгандан, таваккалига тош отган фойдали.

Бировлар олдида хам, яширинча хам уяладиган иш килма.

Бирор-бир халкнинг урф-одатларини билиш учун, аввало, унинг тилини


урганишга харакат кил.
Сенинг асосий коиданг, узингни узинг хурмат килиш булиши лозим.
Болаларингни куз ёшларини куп тукишга мажбур килма, акс холда,
уларда мозоринг устида тукишга ёш колмайди.
167
Болаларни ургатинг ва сизда катталарни жазолашга зарурият булмайди.
Бошлаш - ишнинг ярми демак.
Гапирма, аммо гапирмаганга Караганда яхширок буладиган булса та­
пир.
Давлат бир-бирига душман булган иккита давлатлардан ташкил топади:
биттаси кашшокларники, бошкаси - бадавлатларники, улар хам, уз навба-
гида, купгина кичик-кичик давлат-чалардан ташкил топади.

Дустлик - бу тенглик.
Жахл чикканида гагшрмаслик хам, харакат килмаслик хам зарур.
Зарурият кайда булса, имконият хам шу ерда булади.
Икки нарса кишини улуглайди: хаётини жамиятга багишлаш ва
хакикатгуйлик.
Илм акднинг урнини боса олмайди.
Йигитча! Агар узок умр к)фишни хохласанг, хаддан ташкари туйиш ва
ортикчаликдан узингни тий.
Катта ваъда бермай, катта иш кил.
Кишилар билан шундай яшаш керакки, дустларинг душманга айланма-
син, душманларинг дустга айлансин.
Кун ботадиган пайтдаги соянгнинг катталигига караб узингни улуг
киши деб хисоблама.
Кучлари тент икки кишидан, хак булгани кучлирок хисобланади.

Куп кулаверадиган кишига куп хам ишонма.

Куп укиган саёз укийди. Куп укишга Караганда купрок кузат, эътибор
кил.

Купинча таомнинг эмас, ичимликнинг меъёрини йукотишади.


Мастлик - жиннилик машки.

Мактанчоклар юзига олтин суви юритилган куролга ухшайди - ичи


ташкарисига мос булмайди.
Мулксиз фукаронинг ватани булмайди.

168
Нодонларга мехмондорчилик килиш, ута аклсизликдир.
«Оловни пичок билан ковлама», яъни аччиги тез ва димотдор кишини
каттик сузлар билан тергама.
Пешонасида ажини булмаган кишидан маслахат сурама, улар хеч качон
уйланишмайди.

Майхурни кандай килиб ичмайдиган кишига айлантирса булади? Маст


холида килган ишларини эслатиб туриш оркали.
Сендан, яхши яшаш нимадан иборат деб сурашса, узинг билан
узингнинг хамфикрлигингда деб жавоб кил.
Сенинг тугрингда нима деб уйласалар хам нимани адолатли деб
хисобласанг шуни кил. Танбехга хам, мактовга хам бирдай беэътибор бул.
Сухбатни шундай олиб борки, душманинг хам дустга айлансин.
Сузда хам, ишда хам сийкаси чикиб кетган бир хилликдан узокрок бул.

Тартиб-интизом илохинг булсин! Доим уни чин дилдан хизматини кил:


тартиб-интизом хамма нарсанинг йулдоши. Хатто табиатнинг узи хам тар-
тиб сабабли мавжуд.

Факат бугунги кун билан яшаш - бахтли яшашнинг буюк илми шу.

Халк устидан кулиш эмас, ачиниш лозим.

Хушомад, бу раем килиб чизилган куролдай гап, у кузни кувонтиради,


лекин ундан хеч кандай фойда йук.
Энг аник хакикат нима? Бу - кишиларнинг нодонлиги.
Энг тубан киши юзингиздан мактаб, изингиздан нобоп гап таркатишга
кодир.
Якинини хафа килганнинг узи хам хафа булади.
Уз аёли билан инок яшамаган киши билан дуст тутинма.
Уз иштиёкдарига асир булган киши эркин була олмайди.
Узингга дуст танла: бир узинг бахтли була олмайсан, бахт бу икки ки-
шининг иши.
Узингдан хам узок яшамокчи ва авлодларингнинг хурматини козон-
мокчи булсанг, узингдан кейин яхши оила ва яхши китоб колдир.
Утган кун давомидаги килган ишларингни тахдил килмай туриб, ухлаш
учун кузингни юмма.

Кайда зарурият булса, шу ерда имконият хам булади.

Карилик - камаяётган, ёшлик - купаяётган нарсага ухшайди.

Кизлар! Эсингизда булсин, калб чиройли булганидагина тана келишган


булади.
«Ха» ёки «йук» сузлари жуда киска булса хам, улар жиддий фикрлаш-
ни талаб килади.
Хаёт театрга ухшайди: у ерда яхши уринларни доим ута бемазалар
эгаллашади.
Хаёт уйингохга ухшайди: бировлар курашиш учун, кимлардир савдо
килиш учун, энг бахтлилари эса томошага келишади.
Хаётда бир вактнинг узида турли йуллардан юриш кийин.
Хазилни хам худди туздай меъёри билан ишлатиш зарур.

Хайкалнинг гузаллиги куринишида, кишиники эса - ишида.

Хар куни эрталаб, уйкудан турган захоти узингдан: - «Бугун нима


килишим зарур?» - деб, кечкурун ухлашдан олдин эса «Нима килдим?»
деб сура.

Хеч качон халкни алдама, лекин хамма нарсани хам унта етказма.
Симонид - милоддан аввалги 556-468 йилларда яшаган Кадимги Юнон
шоири.
Бир куни Симониддан хотини Гиерона: «Бадавлат булиш яхшими ёки
донишманд?» - деб сураган экан: - «Бадавлат, - деб жавоб берибди у, -
чунки купинча донишмандларни бадавлатларнинг эшиги олдида каккайиб
туришига кузинг тушади, бунинг аксига эмас».

Гапирган, купинча гапирган гапига пушаймон булади, гапирмаган - хеч


качон.

Хар кимга узига тегишлисини бериш одилонадир.

Феогнид - милоддан аввалги VI асрнинг иккинчи ярмида яшаб ижод


килган Кадимги Юнон шоири.

170
Агар май ичилганида меъёр эсдан чикса, нодон хам, донишманд хам
бирдай енгилтакка айланади.
Хаёлингга келган фикрни икки-уч марта мулохаза килганингдан кейин
изхор кил.
Эзоп - милоддан аввалги V1-V асрларда яшаб ижод килган Кадимги
Юнон масалчиси.
Агар бирор кимсанинг омади келса, унга хасад килма, аксинча, унинг
билан бирга купон, шунда унинг муваффакияти сеники хам булади, хасад
киладиган киши, узига ёмонлик килган булади.
Агар киши бир-бирига карама-карши булган икки ишга кул урса,
шубхасиз, уларнинг бирини бажара олмайди.
Агар пулинг куп булса кувонма, агар оз булса куюнма.
Агар улимдан кутулиб колишнинг имкони булмаса, хеч булмаганида
шараф билан ул.
Бахтсизларга узидай бахтсизлар борлиги тасалли беради.
Бир калдиргоч бахорни келтирмайди.
Бошингга кулфат тушса атрофингга караб овун: ташвиши сеникидан
хам баттаррок кишилар бор, шундан сакласин.
Ватанини ташлаб кетган кишиларни гурбатда хурмат килишмайди, ва-
танида эса ундан ётсирашади.
Ёмон киши яхши була олмайди, яхши кишининг ёмон булиши осон.
Ёмон кишининг хушомади хавфли.
Иш билан исботлаб буладиганга сузлаб вактни бехудага кетказиш шарт
эмас.
Иш кишилар учун хузур хисобланади.
Катта булса хам, кичик булса хам ёмонлик килмаслик керак.
Кутмаган киши томонидан етказилган озор. жуда хам аламли булади.
Куриниш алдамчи: купинча яхши сузлар панасида ахмокона ишлар,
гузал савлат ичида жирканч калб яширинган булади.
Манман ва кайсар киши хеч кимнинг маслахатига кулок солмайди ва
тез орада уз янглишишининг курбони булади.

171
Миннатдорчилик - калбнинг софлиги белгисидир.

Мулойимлик билан хар доим куполлик ва куч ишлатиб эришга-


нингдан купга эришасан.
Омад кувончга арзимайди, муваффакиятсизлик - гамга: хаммаси
уткинчи ва хеч бири инсонга боглик эмас.
Такдир узгарувчан ва у, одатда, факат ёмон томонга узгаради.

Эшакни хатто арслон терисига ёпинган булса хам, овозидан билса


булади.

Янги дустни эскисидан устун куядиганлар билан дуст тутинма.

Узинг бевакт улмаслигинг учун шох саройида эшитганларинг, сенинг


узингда булсин.
Узингдан яхши ёки кучли билан бахслашиш бемаъниликдир.

Узини биладиган кишилар орасида мактаниш узини кулгига


колдиришдир.
Хар доим хам ёз булавермайди.
Хар ким узиникини талаб килса, кишиларга кийин булади.
Хар кишининг уз иши бор ва хар ишнинг уз вакти бор.
Хакикий дуст ёмон кунда билинади.
Хеч кандай камчиликсиз мукаммал нарса йук.

Гераклит - милоддан аввалги 530-470 йилларда яшаб ижод килган


Кадимги Юнон файласуфи.

Агар куёш булмаса, туннинг нималигини биз билмаган булардик.

Касаллик - саломатликни, очлик - тукликни, чарчаш - оромни ёкимли


килади.
Кишиларнинг хамма истаклари амалга ошганида - улар учун яхши
булмаган буларди.
Куз кулокка Караганда аникрок гувох.

Куп билмок, бу куп тушунмок дегани эмас.


Купбилармонлик кишини аклли килмайди.

172
Маймунларнинг энг чиройлиси х.ам бадбашарадир.

Совук нарса кизийди, иссяк нарса совийди, нам нарса курийди, курук
нарса нам булади.

Табиат яширинишни яхши куради.

Уруш хамма нарсанинг отаси. У баъзи бировларни бой килди,


бошкаларни эса инсон, баъзиларни кул, бошкаларни эса озод.
Халк, худди калъа деворини душмандан химоя килганидай, конунни
хам бузилишидан асраши лозим.
Характер такдирни яратади.
Узбошимчаликни утдан хам олдин учириш зарур.
Хайвонлар биз билан бирга яшаб хонакилашади, кишилар эса бир-бири
билан муомалада булиб вахшийлашади.
Хакикат, ёлгончи ва алдамчиларни фош килади.
Хамма нарса харакатда.
Хаммаси утади, хаммаси узгаради.
Эсхил - милоддан аввалги 525-456 йилларда яшаган Кадимги Юнон
шоир-драматурги, «трагедия отаси». У туксонга якин пьесалар муаллифи
булган, шулардан бизгача факат еттитаси етиб келган.
Агар куч одиллик билан иттифок булса, бундай иттифокдан кучлирок
нарса булмайди.
Ахволимнинг огирлиги, бошкаларга азоб бериш учун сабаб була ол-
майди.
Бахтли учун бахтсизга акл ургатиш осон.
Купни билган эмас, зарурини билган донишманд.
Омадли нодон - катта офат.
Хеч кимга хавас килмайдиган кишининг ахволига хавас килиб булмайди.
Пиндар - милоддан аввалги 518-442 йилларда яшаб ижод килган
Кадимги Юнон лирик шоири.
Жанжал, хакорат ва хасадга мойиллик - кулидан иш келмайдиган одам-
ларнинг йулдоши.
Одиллик - давлатнинг мустахкам асоси.

Пиндардан: «Кушик ёзасан-у, лекин нега куйлашни билмайсан?» - деб


сураганларида у: - «Кемасоз усталар хам кема тузата оладилар, лекин ке-
мани бошкара олмайдилар», - деган экан.
Пиндардан: «Аррадан хам уткир нима бор?» - деб сураганларида,
«Тухмат», - деб жавоб берган экан.
Хатто дахо хам пул топишга мажбур.
Парменид - милоддан аввалги 515^445 йилларда яшаган Кадимги
Юнон файласуфи.
Фикрлаш ва мавжуд булиш - бу бир нарса.
Алкмеон Кротонский - милоддан аввалги VI-V асрларда яшаган
Кадимги Юнон табиби ва файласуфи.

Душмандан эхтиёт булиш, дустдан эхтиёт булишдан осон.

Антифонг - милоддан аввалги V асрда яшаган Кадимги Юнон матема­


тик ва файласуфи.
Бетоблик - ялков учун байрам.
Мелисс - милоддан аввалги V асрда яшаган Кадимги Юнон файласуфи.

\еч нимадан хеч нима пайдо булмайди.

Евбулид - милоддан аввалги IV асрнинг 1-ярмида яшаган Кадимги


Юнон файласуфи.

Агар ёлгончи «мен алдаяпман» деса, демак у алдамаяпти - тугрисини


гапираяпти; лекин, агар у «тугрисини гапираяпман» деса, демак у алда-
япти.
Софокл - милоддан аввалги 496-404 йилларда яшаган Кадимги Юнон
шоир-драматурги; Эсхил ва Еврипидлар каторида антик даврнинг энг
буюк учта трагик драматурглари таркибига киради.
Агар акл кишига хизмат килмаса, у жуда хам дахшатли булиши мум-
кин.
Акл шубхасиз, бахтнинг дастлабки шартидир.
Бахт, куркмасларга йулдош булади.

174
Буюк ишлар дарров бажарилмайди.

Вакт барча яширинларни очади, барча маълумларни яширади.


Гапирмаслик - аёллар курки.
Донишмандлик - бахтнинг туккан онаси.
Дунёдаги барча нарса качонлардир биринчи марта содир булган.
Ёлгиз кексалик барча гамлардан хам гамлирок.
Ёлгон гапириш ёмон. лекин хак гап кулфат келтирадиган булса, унда
ёлгонни кечирса булади.
Ёмон ниятсиз янглишган кишига жахд килмаслик керак.
И шита махкам киши гап-суздан куркмайди.
Куп сузлаш ва куп гапириш бир хил маънога эга эмас.
Мен кишиларни кандай булиши лозимлигини тасвирлайман, Еврипид
эса, улар кандай булса шундайлигича тасвирлайди.
Ношукурларга бахт ёрдам килмайди.
Оддий ва виждонли булиш, аклли ва алдамчи булишдан афзал.
Тангри бировни хароб килмокчи булса, дастлаб уни аклдан оздиради.
Токи киши хаёт экан, такдир уни бахтли килди, деб хулоса чикариш
нотугри булади.

Факат илми билангина бир киши бошкалардан буюк булиши мумкин.


Эшит ва сукут кил.
Х,еч нима тугрисида уйламайдиган кишиларнинг хаёти энг лаззатлидир.
Геродот - милоддан аввалги 484-426 йилларда яшаган Кадимги Юнон
тарихчиси, Цицероннинг ибораси билан айтганда «тарихнинг отаси».
Агар бир куни хамма уз гунох ва камчиликларини бозорга олиб
чикканларида эди, кушнисининг камчиликларини курган, хар ким уз кам­
чиликларини кувона-кувона уйига кайтариб олиб кетган булар эдилар.

Агар карама-карши фикр билдирилмаса, яхшисини танлашнинг имкони


йук.
Ачинишга сабаб булганингиздан, хасадга сабаб булганингиз яхши.

175
Бажаришга карор килган кишига одатда омад йулдош булади, аксинча,
факат иккиланадиган ва сусткаш кишиларнинг иши камдан-кам вактларда
унгидан келади.
Вазият кишиларни бошкаради, кишилар вазиятни эмас.

Дунёдаги барча халкларга энг яхши урф-одат, расм-русумларни тан-


лаш суралганида эди, х,ар бир халк уларни диккат билан урганиб чикиб,
шубхдсиз, узиникини танлаган буларди.

Инсон - бу тасодиф кулидаги бир уйинчок холос.


Кейин содир буладиганларнинг х.аммасини х,ам олдиндан билиб
булмайди.

Киши учуй энг огир азоб - хдммасини билиш, тушуниш ва унга


карши курашишга кучи етмаслик.

Мен айтилган хдмма гапларни эшитишга мажбурман, лекин хаммасига


ишонишга мажбур эмасман.

Мерган укланган камонининг ипини факат зарур пайтдагина тортади.


Агар камоннинг ипи доимо таранг тортилиб турганида у узилиб кетган
булар эди. Инсон табиати хам шундай. Агар киши хеч кандай уйин-кулги
ва хдзилсиз факат жиддий ишлар билан шугулланганида, у, шубхасиз, ё
жинни булиб колади, ё фалаж.

Одатда, кишилар тушида кундузи уйлаганларини куришади.

Тинчлик кунлари угиллар оталарини дафн килишади, уруш пайтида


оталар угилларини.
Тухмат шуниси билан хам аянчлики, унинг курбони бир киши булади,
ижодкори эса икки: тухматни таркатувчи ва унга ишонувчи.
Кадимдан кишиларнинг доно ва чиройли фикрлари мавжуд, биз шулар-
ни урганишимиз лозим.
Камни гам билан тузатма.
Х,ар кандай мажбурлаш хам имконияти йукни бажартира олмайди.

Горгий - милоддан аввалги 483-375 йилларда яшаган Кадимги Юнон


файласуфи ва нотиги, нотиклик санъаги асосчиси. Антисфен ва Исократ-
нинг устози.

176 <3?^
Кишиларни ишонтириш санъати бошка санъатлардан анча юкори
хисобланади, чунки у хаммани мажбурлаб эмас, уз ихтиёри билан куп
килади.
Ракибнинг жиддийлигини хазил билан кайтариш зарур, хазилини эса -
жиддийлик билан.
Шармандаликни эккан, бахтсизликни уради.
Еврипид - милоддан аввалги 480-406 йилларда яшаган Кадимги Юнон
драматурги.
У томонидан ёзилган 92 драмадан 17 та трагедия ва битта сатирик дра­
ма бизгача тулик етиб келган.
Бадавлат булиш яхши, кучли булиш хам яхши, лекин хаммасидан
хам - чин дустларга зга булиш яхши.
Бадавлатлик зикналик ва сурбетликни пайдо килади.
Билмасдан килинган гунохни айблаб булмаганидек, мажбурликдан
килинган яхшиликни хам мактаб булмайди.
Икки бахслашувчи кишидан бири бахсдан кечса, у иккинчисидан
акллирокдир.
Киши баданида унинг ярамаслигини курсатувчи белги булмайди.
Киши учун уз ваганини ташлаб кетишдан хам кучлирок азоб бормикан?
Сен уз кадрингни билсанг. унутма. узгалар хам уз кадрларини били-
шади.
Тил кишиларни кичкина учкундан катта ёнгингача етаклайди.
Факат хушмуомала кишидагина мафтун килиш кобилияти булади.
Эхтиёткорлик хакикий мардликдир.
Ярамаснинг совгасидан яхшилик кутма.
Яхши оталарнинг фарзандлари хам яхши булишади.
Яхши фикрловчи кишиларга муваффакият доим ёр булади.
Узини тута олмаган тил - хар нарсадан ёмон.
Х,аёт - бу кураш.
Хукмдор ёмон булса, бунга давлат айбдор эмас.
Хукмдор учта нарсани билиши зарур: у одамларни бошкаради, у одам-
ларни конунларга риоя килган холда бошкариши зарур, у одамларни
абадий бошкармайди.
Протагор - милоддан аввалги 480—410 йилларда яшаган Кадимги
Юнон файласуфи.
Амалиётсиз назария ва назариясиз амалиёт булмайди.

Инсон хамма нарсалар тугрисида хулоса берувчи хисобланади: у мав­


жуд нарсаларнинг мавжудлиги тугрисида, мавжуд булмаган нарсаларнинг
мавжуд эмаслиги тугрисида хулоса беради.
Машк килиш оркали табиий кобилиятга Караганда хам купрок ютук-
ларга эришиш мумкин.
Хар нарса тугрисида икки хил ва карама-карши тарзда гапириш мум­
кин.

Сократ - милоддан аввалги 469-399 йилларда яшаган Кадимги Юнон


файласуфи, хайкалтарош Софроникс ва доялик килувчи Фенаретнинг угли.
Анаксагорнинг шогирди, Ксенофонт, Платон ва Антисфенларнинг устози.
У этиканинг асосчиси, диалог ёрдамида хакикатни аникдашнинг жуда но-
зик услубини яратган мутафаккир. У бутун хаёти давомида донишманд-
ликка ижтимоий келиб чикиши ва маълумотидан катъи назар, истаган
одам етишиши мумкинлигини исботлаб келган.

Агар киши бирор нарса килиш ёки гапиришга тайёр булса, хавфнинг
олдини олишнинг жуда хам куп йуллари бор.

Агар киши уз соглигини доим кузатиб борса, сот булиши учун нима
купрок фойдали эканлигини узидан яхширок биладиган табибни топа ол-
майди.
Агар муносабат булмаса, дустлик хам булмайди.
Агар суз улдирмаса, таёк ёрдам килмайди.
Афиналикларни афиналиклар орасида макташ кийин эмас.

Бадавлат, жасур ва кучли булмай туриб шундай хисобланиш зарарли-


дир: чунки уларга кучи етмайдиган талабларни куйишлари мумкин.
Бажарганинг учун танбех эшитмайдиган ишни топиш осон эмас; бирор
нимани бажарганда хеч хам янглишмаслик жуда хам кийин.

178
Бошланиши яхши булган иш арзимас булмайди, гарчи у арзимасдан
бошланса хам.
Гузаллик - жуда киска вакт хукмронлик киладиган малика.
Донолар урганишади, нодонлар эмас.
Дунёни узгартирмокчи булган, узини узгартирсин!
Дустлари бахтга эришганида алам киладиган киши хасадчидир.
Дустлашишга шошманг, агар дустлашган булсангиз доимий ва якин
дуст булиб колинг.

Истаган - бажариш йулини излайди, истамаган - бахона излайди.


Кайфу сафонинг кули булиб, уз калби ва танасини бузмайдиган киши
бормикан?
Кишилар учун тилида ёнаётган кумирни ушлаш, сирни саклашдан осон.
Кишиларни давлатнинг узи тарбиялайди: яхши давлат - яхшиларни,
тескариси - нодонларни.
Кунгилнинг икки офати бор. Биринчиси: утган ишга кайгуриш, иккин-
чиси: келгуси ишни уйлаб гам-алам чекишдир. Биринчисидан одам куп
уйкучи булса, иккинчисидан уйкусизликка мубтало булади.
Куриш ожизлаша бошлаганида, фикрлаш уткирлаша бошлайди.
Мастлик камчиликларни яратмайди, уни факат намойиш килади. Бахт
ахлокни узгартирмайди, уни факат курсатади.
Мен факат хеч нарса билмаслигимни биламан.
Менинг эхтиёжим йук нарсалар жуда хам куп.
Нафис кийинишга интил, башанг кийинишга эмас; нафис кийиниш -
одоб, башанг кийиниш эса - ортикчалик белгиси.
Овкат ширин булиши учун энг яхши зиравор - очлик.
Оз билан каноатланиш оркали биз илохларга ухшаб кетамиз, чунки
улар хеч нимага мухтож булишмайди.
Пулининг куплигидан киши яхши булиб колмайди, балки кишининг
яхшилигидан унинг пули ва бошка бойликлари купаяди.
Сени куришим учун гапир.

179
Сократ кексайиб касал булиб колганида, унинг ахволини сураб кел-
ган кишига шундай деган экан: «Х,ар тарафлама яхши: агар мен согайиб
кетсам, куплаб хасадчиларни пайдо киламан, агар улиб колсам - куплаб
дустларни».

Сократ устидан суд бошланишидан олдин унинг дустларидан бири:


«Узингни оклаш учун нима гапиришни уйлаб курдингми?» - деб
сураганида: «Менинг бутун хаётим узимни оклаш учун тайёргарлик деб
хисобланмайдими?» - деган экан.

Сократ худоларга килган илтижоларида факат яхшилик ато этишларини


тилаган, чунки у хаммадан хам худолар яхшиликнинг нимада эканлигини
билишади деб хисоблаган.

Сократ улимга хукм килиниб зиндонда ётганида, бир кушикчининг


лира журлигида Стесихор шеърини куйлаётганини эшитиб колиб, ун-
дан кушикни ургатишни илимос килган. Кушикчининг: «Эртадан кейин
уладиган булсангиз, буни сизга нима кераги бор», - деган саволига Сократ
шундай деган экан: «Хдётдан озгина булса хам яна бирор нима урганиб
кетиш учун».

Сократга: «Афиналиклар сени улимга хукм килишди», - деганларида,


у: «Табиат эса уларнинг узини улимга хукм килган», - деб жавоб килган
экан.

Сократ бир куни халк олдида сузга чикишга хайикиб ва куркиб тур-
ган Алкивиад исмли йигитга панд-насихат килишига тугри келган.
Уни тинчлантириш ва далда бериш максадида сураган: «Сен хув ана-
ви этикдуздан хайикасанми? - деб унинг исмини айтган. Алкивиаддан
«Йук» жавобини олганидан кейин сузида давом килган: «Мана бу юк
ташувчи ёки румол тикиб сотувчи устаданчи?» Йигит яна «Йук» жа­
вобини берганидан кейин Сократ сузида давом килиб: «Афина халки
шундай кишилардан ташкил топган. Агар сен уларнинг алохида хар
биридан хайикмасанг, уларнинг бир ерга тупланган хаммасидан хам
хайикмаслигинг керак», - деган.

Сократга жуда хам содик булган, Аполлодор исмли шогирди: «Се-


нинг нохакдан улимга хукм этилишинг мени жуда кайгуга солаётир»,
деганида, Сократ унга миннатдорчилик билан караб: «Агар мени хакконий
айбим учун улимга хукм килганларида сенга кувонарли булармиди?» - де­
ган экан.
Судья турт сифатга эга булиши лозим: боадаб эшитиш, окилона жа-
воб бериш, акл билан фикр юритиш ва окилона карор чикариш.
Сузлаганда хам меъёрни билиш лозим.
Тушунганларимнинг хаммаси - жуда яхши, шундан мен тушунмаганла-
римнинг хам хаммаси жуда яхши деган хулосага келдим.
Тулик пишгунигача яшашга умиди йук киши, эрта пишганини кимматга
сотиб олади.
Уйланиш керакми ё йукми, деб маслахат сураган кишига Сократ: «Бил-
ганингни кил, барибир пушаймон буласан», деган экан.
Факат икки холдагина гапир: гапирадиганингни аник-равшан уйла-
ганингда ёки бирор нимани айтиш зарур булганида; чунки шу икки
холдагина гапириш сукутдан афзал.
Фукаролари конунларга итоат киладиган давлат тинчлик кунлари хам
гуллаб-яшнайди, урушда хам уни енгиб булмайди.
Шармандаларча яшагандан, мардларча улган афзал.
Шошиб бажарилган иш, кам холлардагина яхши бажарилади.
Энг гофил одам шундай одамки, узининг айбини сезмайди, узгаларнинг
айбини кидириш ва гапириш билан машгул булади.
Яхши кишиларнинг сузига, виждонига ишонса булаверади, онт ичириш
шарт эмас.
Яхшилик ва ёмонликни фарклаш олий окиллик белгисидир.
Яшаш учун ейиш зарур, ейиш учун яшаш эмас.
Улимнинг нима эканини билмаганлигимиз сабабли, ундан куркиш ке-
рак эмас.
Узига хам, узгаларга хам купгина ташвиш тугдиришни истайдиган
кишиларни мен хукмронлик килишга ярокдилар жумласига киритган
булардим.
Узига хеч кандай фойдаси булмаса хам бошкаларга зарар берадиган
киши ёвуз кишидир.
Кай бири энг яхши эканини билмасдан турли билимларни эгаллаш, ки­
шига фойда эмас, зарар келтиради.
Калбни даволамай, танани даволаб булмайди.

181
Куёшнинг бир камчилиги бор: у узини узи кура олмайди.
Х,ар кандай одам узида канча куй борлигини осонлик билан айта олади,
лекин хамма хам узининг канча дусти борлигини айта олмайди - нахотки
дустлар бунчалик кадрсиз!
Хар кандай истакка сабр керак.
Хеч иш килмагандан, маълум максадсиз булса хам иш килган афзал.
Хеч ким узига ёкмаган кишисидан хеч нимани ургана олмайди.
Гиппократ - милоддан аввалги 460-377 йилларда яшаган Кддимги
Юнон табиби, файласуфи ва табиатшуноси, антик давр медицинасининг
рсформатори. Кадимги Юнон табибларининг ахлок кодекси текстининг
муаллифи, бу кейинчалик куп мамлакатлардаги табиблар касамёдининг
асоси булиб колган.
Агар уйку огрикни пасайтирса, касаллик хавфли эмас.
Баъзи беморлар узларини улимга махкумлигини билишса хам, табиб-
нинг махоратига булган кучли ишонч туфайлигина согайишади.
Бемор табиб билан хамкорликда касаллик билан курашмоги лозим.

Бизнинг овкатимиз даволаш воситамиз, даволаш воситамиз эса


овкатимиз булиши зарур.

Бир вактнинг узида киши танасининг турли кисмларида буладиган ик-


кита огрикнинг кучлиси иккинчисини пасайтиради.

Гимнастика, физик машклар, яёв юриш, иш кобилиятини саклашга ин-


тилувчи, соглом ва кувнок хаёт кечиришни истаган хар кимнинг кундалик
хаётида мустахкам урин эгалламоги лозим.

Даволашни икки хил йул билан олиб боришга интилиш зарур: фойда
бериш ёки зарар килмаслик.

Ёшлигида буйи баландлигидан салобатли, улугвор булиб куринган


киши, кексайганида буйи пастларга Караганда купрок азобланади.

Жиддий касалликларни даволаш учун кучли дорилар зарур булади.


Инсон калби то улимигача ривожланади.

Иш саломатлик учун зарур.


Кулиб алахлаш. жиддий алахдаганга Караганда хавфсизрок булади.

182
Куп ейиш касалликнинг сабабчиси экани тажрибалардан маълум.

Майпарастлик - фарзандларнинг ожизлиги ва касалмандлигининг са­


бабчиси.
Малхдм даволай олмаганни, темир даволайди, темир даволай олмаган-
ни, олов даволайди, олов даволай олмаганни бедаво хисобласа булади.
Меъёридан ортик уйку ва уйкусизлик - яхшилик аломати эмас.

Мовутфурушлар мовутни кокиб чангини тозалаганларидай, гимна­


стика хам организмни тозалайди.

Оддий бир ишни килишга одатланган кекса ва ожиз киши, бу ишни


килишга одатланмаган бакувват ва ёш йигитларга Караганда кийналмасдан
бажаради.
Пархез воситаларининг таъсири узок, дори-дармонлар таъсири эса
киска булади.
Сабабсиз чарчаш касаллик белгиси.
Табиб ёрдам кила олмаса, зарар хам килмасин.
Табиб - файласуф; донишмандлик ва тиббиёт орасидаги фарк катта
эмас.
Табиий меъёрлардан ошса туклик хам. очлик хам ва бошка нарсалар
хам яхшилик келтирмайди.
Танасининг бирор ери шикастланиб, хеч хам огрикни сезмайдиган ки-
шиларнинг акли носоглом.
Тескари, тескари билан даволанади.
Тиббиёт, санъатнинг энг улуг тури хисобланади.
Шифокор даволайди, лекин табиат согайтиради.

Узининг махоратини ёмон гапириш санъатида намоён киладиган киши-


лар хам булади.
Хар кандай касалликда кайфият тушмай, овкатга иштаха булса, бу -
согайишнинг белгиси.

Демокрит - милоддан аввалги 460-360 йилларда яшаган Кадимги


Юнон файласуфи. «Хамма нарсалар атомлар ва бушликлардан тузилган,
атом эса булинмас» деган таълимот асосчиси.

183
Агар болалар мехнат килишга мажбур килинмасалар, улар илм олишга
хам, мусикага хам, гимнастикага хам, эзгу ишларни килишга ундайдиган -
уят-номусга хам урганмайдилар.
Агар меъёрдан ошсанг, энг ёкимли нарса хам ёкимсизга айланади.
Агар урганмасанг санъатга хам, окилликка хам эришиб булмайди.
Аёлнинг гузаллиги - камгаплиги, оддий кийиниш хам унга мактов кел-
тиради.
Аклли киши узида йук нарсага ачинмайди. узида бор нарсага кувонади.
Бадавлат киши эмас, бойликка эхтиёжи йук киши бахтлидир.
Бадавлатларнинг купчилиги уз бойликларининг эгаси эмас, саклов-
чисидир.
Бахтли пайтингда дустларни топиш осон. бахтсизликда эса - ута кийин
иш.
Бемаврид хурсандчилик норозиликни пайдо килади.
Биз дустларимизнинг ёрдамига Караганда хам, зарур пайтда уларнинг
бизга ёрдам беришига булган ишончга купрок мухтожмиз.
Билишнинг икки усули бор: бири сезги ёрдамида, иккинчиси фикрлаш
оркали.
Биргина окил киши билан дустлашиш, барча беакллар билан булган
дустликдан кадрли.
Бирор-бир иш килмасдан олдин уйлаш, шу ишни килгандан кейин
уйлашдан афзал.
Бирорта хам хакикий дусги йукларнинг яшаганидан яшамагани маъкул.
Борига шукур килиб, йугига куюнмайдиган киши донодир.
Бошкаларга Караганда хам узингдан уялишни урганиш зарур.
Гражданлик уруши голибларга хам маглубларга хам бирдай фожиали.
Душман - сени хафа килган киши эмас, атайлаб хафа килган киши.
Дуст булиб туюлганларнинг купчилиги хакикий дуст эмас, аксинча.
дуст эмас деб билганларингиз хакикий дуст булиб чикиши мумкин.
Дустингни сирини билиб. душманга ухшаб уни ошкор килма: бу билан
сен душманга эмас, дустликка зарба берган буласан.
Етукликка табиийликка Караганда машк килиш оркали купрок эриши-
лади.
Ёмон ишларни килишдан куркканинг учун эмас, бурчингни хис кил-
ганинг сабабли сакланиш зарур.
Ёшликнинг устунлиги кучда ва гузалликда, кексаликнинг усгунлиги
мулохазалиликда.

Истаклари камбагал булган киши бадавлатдир.


Ишнинг мохияти илмнинг куплигига боглик эмас, уни тулик тушуниш-
га боглик.

Каттага интилиш, баъзида борини хам йук килади.


Кекса киши бир вактлар ёш булган, ёш киши эса кексаликкача яшай-
дими йукми - бу хали номаълум. Худди шунингдск, амалга ошган эзгулик,
амалга ошиш-ошмаслиги номаълум булган эзгуликдан афзал.
Кишининг факат ишига караб эмас, интилишига караб хам бахо бериш
зарур.
Куп гагшрмай тугрисини гапирган маъкул.

Куп нарсани истамасанг, кам нарса хам сенга купдай туюлади.


Мен учун аклли гап олтиндан хам киммат.
Мардлик такдир зарбаларини йукка чикаради.
Меъёр хаёт кувончини купайтиради ва хузурланишни оширади.
Тиббиёт - фалсафанинг онаси.
Нима килиш зарурлигини олдин уйлаш керак, кейин эмас.
Нодонларни мактайдиганлар уларга катта зарар килишади.
Нодоннинг аклини бахтсизлик киргизади.
Ножуя ишлар учун тавба килиш виждонни куткаришдир.
Нохаклик килувчи, нохак азобланаётгандан хам бахтсиздир.

Нохаклик килувчига карши туриш яхши, агар бунинг имконияти


булмаса нохакликнинг иштирокчиси булмаслик зарур.
Одат тусига кирган доимий мехнат жуда хам осон бажарилади.

185
Оталарнинг яхши ва ёмон одатлари фарзандига утади.
Окил ёшлар хам, нодон кексалар хам булиши мумкин. Чунки фикрлаш-
га вакт эмас, эрта тарбия ва табиат ургатади.
Совга килиш имкониятинг булса, шошил, вазият узгариши мумкин.
Суз - ишнинг сояси.
Уят иш киладиган, энг аввало, узидан уялмоги лозим.
Уят киликларни киладиганларнинг купчилиги чиройли гапиришни хам
билишади.
Факат душманлари устидан галаба килгангина мард эмас, уз иштиёкидан
голиб келган хам мард хисобланади.
Факат узи гапириб, узгаларни гапини истамаслик такаббурлик белгиси-
дир.
Характери батартиб булганнинг хаёти хам фаровон булади.
Хатонинг сабаби тугрини билмасликдир.
Худди баданда касаллик булганидай, яшаш тарзида хам касаллик
булади.
Чин дустлари узок сакланмайдиган кишининг характери огир булади.
Яхши киши булиш, бу нохдклик килмасликкина эмас, унинг тугрисида
уйламаслик хам демакдир.
Яхши куёвга йуликкан угилга кам эга булади, ёмон куёвга йуликкан
кизидан хам жудо булади.
Яхшига катта машаккат ёрдамида, ёмонга кеч кандай мекнатсиз уз-
узидан эришилади.
Уз айбларини эсдан чикариш, уятсизликни пайдо килади.
Уз аклини юкори бахолайдиган кишини укитиш, вактни бехуда
утказишдир.
Узингни узинг мактаганингдан, сени бошкалар макташгани яхши.
Кариндошлар билан буладиган душманлик, бегоналар билан буладиган
душманликдан анча огир.
Кариндошлик алокалари эмас, умумий кизикишлар дустликни пайдо
килади.
Килинган номаъкулчиликлардан тавба килиш, хаётни куткаришдир.
Конунлар яхши кишилар учун хам, ёмон кишилар учун хам бирдай
фойдасиз. Биринчиларида конунларга эхтиёж булмаса, кейингилари конун
ёрдамида яхши булиб колмайдилар.
Куркув - хушомадни пайдо килади.
Хамфикрлик дустликни яратади.
Хар ким узини яхши иш ва харакатларга ургатмоги лозим, яхши иш
килиш тугрисидаги гапларга эмас.
Хеч кимни яхши курмайдиган кишини, хеч ким яхши курмайди.
Критий - милоддан аввалги 460-403 йилларда яшаган Кддимги Юнон
файласуфи, нотик ва ёзувчиси.
Табиатан эмас, тарбия туфайли яхши кишилар куп.
Фукидад, милоддан аввалги 454-399 йилларда яшаган Кадимги Юнон
тарихчиси.
Бахт сири - озодликда, озодлик сири - мардликда.
Бошкаришни нозик табиатли кишиларга Караганда купол кишилар
яхширок уддалашади.
Буюмлар одамлар учун мавжуд, одамлар улар учун эмас.
Душманнинг янглишишига умид килиб режа тузиш керак эмас.
Кам билиш кишиларни жасур килади, фикрлаш эса - журъатсиз.
Киши табиатан унга ёкишга интиладиганга менсимасдан карайди, унга
эгилмайдиганга хурмат билан карайди.
Кишилар бошкаларни макталишининг тугрилигига то узларининг хам
шу ишни бажара олишлари мумкин деб хлсоблайдиган дамгача ишониша-
ди. Узларининг имкониятидан юкори булган ишни бошкалар бажарган-
ларида эса мактов урнини дарров хасад ва ишонмаслик хисси эгаллайди.
Кишиларни энг огир зулм эмас, гуёки уларга нисбатан булган нохаклик
аччикдантиради: бунда улар баъзида узи тенгиларнинг менсимаслигини се-
зишса, бошкасида узидан куд-ратлирокларнинг зуравонлигига итоат килиш
кераклигини сезишади.
Кишиларни хукукларидан тула махрум килишганига Караганда унга
салгина зарар беришганига купрок газабланишади. Буларнинг биринчиси -
кучлига ён босиш дейилса, иккинчиси алданиш дейилади.
187
Кишининг фикрларини англаб булмаганидай, вокеалар якунини хам ол-
диндан билиб булмайди.
Купчилик кишилар хакикатни топиш учун узини уринтиришни ёктир-
май, тайёр карашларни узлаштиришга мойил булишади.

Мен душман хийласига Караганда хам уз хатоларимиздан купрок


куркаман.

Тарих - бу мисоллардаги фалсафа.

Уруш - зуравонлик укитувчиси.


Фарзандлари келажагининг ташвишини килмайдиган киши, уз хам-
юртлари фойдасига тугри ва адолатли карорлар кабул кила олмайди.
Факат узаро куркув иттифокни мустахкам килади.

Факат узинг билан тенг мавкедаги кишидан касос олиш, мардликдир.

Эркаклар даврасида танбех ва мактов айтилмайдиган аёл катта хурматга


лойикдир.
Узи билан тенгга ён босмайдиган, узидан кучлига яхши муносабатда
буладиган, узидан ожизга холис буладиган киши купга эришади.
Калъа - бу одамлар, деворлар эмас.
Кашшокликни тан олиш шармандалик эмас, лекин мехнат килиб ундан
кутулишга интилмаслик шармандалик.

Куркув - хотирадан айиради.


Харбий муваффакият учун хаммасидан хам мулохаза билан иш куриш
ва давлат хазинасининг тулалиги мухим.
Хеч ким бирор ишни режалаштирганида ва уни бажарганида бирдай
эхтиёткор булмайди.
Фикрлашда биз катьиймиз, бажарганда эса куркувга ён босамиз.
Алкивиад - милоддан аввалги 450^404 йилларда яшаган афиналик
сиёсатчи ва лашкарбоши, Периклнинг жияни, Сократнинг шогирди булган.
Алкивиад узининг етмиш минага сотиб олган ута чиройли итининг ду-
мини чопишни буюрибди. Дустлари унинг бу ишидан норози булишиб, Ал-
кивиадга бу килган иши тугрисида шахарда булмагур гап-сузлар юргани-
ни маълум килишибди. У бунга жавобан: «Демак, хаммаси уйлаганимдай
чикмокда, мен афиналикларнинг факат шу тугрисида гапиришларини ис-
таган эдим, булмаса улар бундан хам аянчлирок нарсалар тугрисида гапи-
ришган булар эдилар», - деган экан.

Бир куни Алкивиад Периклнинг олдига келганида, унга: «У банд, афи-


наликларга хисобни кандай бериш тугрисида уйланмокда», - дейишиб-
ди. Шунда Алкивиад: «Яхшиси у, менинг хеч кандай хисоб бермаслигим
тугрисида уйлансин», - деган экан.
Сицилиядан Афинага жиноий иш буйича чакириб олинган Алкивиад,
суддан кочиш мумкин булган ерда, хукмдан кочиш бемаъниликдир, деб
кочиб колибди.
Антисфен - милоддан аввалги 450-360 йилларда яшаган Кадимги
Юнон файласуфи; Горгий ва Сократларнинг шогирди.
Байрам - буккунча ейиш учун бир бахона.

Босиклик, узига тош отилаётган кишига Караганда хам, узи тугрисида


нобоп гаплар эшитаётган кишига купрок зарур.

Бошкалардан куркувчи киши кулдир, гарчи буни узи сезмаса хам.

Жуда куп нодонлар сафида туриб оз яхшиларга карши жанг килишдан,


оз яхшилар сафида туриб куп нодонларга карши жанг килиш афзал.

Занг темирни емирганидай, хасадчини унинг хулки емиради.

Илм, суз магзини чакишдан бошланади.

Кексаларнинг хатосига куп танбех берма: кари дарахтни кучириб


утказиш бефойда.

Кишини яхшилик килишга ургатиш мумкин.

Нимани урганиш керак эмаслигини урганиш учун хам урганиш зарур.

Нодонга килич, обрусизга хукмронликни бериш бирдай хавфли.

Одил кишини тукканингдан хам юкори бахола.

Фалсафа узинг билан ёлгиз колишга ургатади.

Халос булишни истаганларга чин дуст ёки ашаддий душман ёрдам


килади: биринчилар янглишганга маслахат бериб тугри йулга солса, ик-
кинчилари хакоратли сузлар билан янг-лишишдан жиркантиради.

189
Эзгуликнинг куп гапга эхтиёжи йук, унга ёвузликнинг эхтиёжи бор.
Энг зарур илм - зарур эмасларни эсдан чикариш илмидир.
Энг мухим илм нима? Ёмонлик килишдан кайтарадиган илм.
Яхши ва ёмои кишиларнинг фаркига бормаган жамият барбод булади.
Яхши иш килиб, ёмон гап эшитиш - шохлар кисмати.
Улаксахурларга колиш, хушомадгуйларга йуликкандан афзал. Биринчи-
лари уликларни ейишади, кейингилари - тирикларни.
Х,амма учуй суюкли булиш доим хам бизнинг истагимизга ботлик
эмас, лекин жирканч булиш доим бизга богликдир.
Агафон - милоддан аввалги 448-405 йилларда яшаган афиналик тра­
гик-драматург.
Эхтимоли йук нарса содир булишининг хам эхтимоли булади.

Аристофан - милоддан аввалги 445-385 йилларда яшаган Кадимги


Юнон комедиограф-шоири. Кадимда у «комедия отаси» деб улугланган ва
бизгача унинг томонидан ёзилган 40 та комедиядан 11 та пьесаси тулик ва
бошка асарларидан бир неча ун парчалари етиб келган.
Агар биров менга карздор булса жуда хам аник эслайман, агар мен
бировга карздор булсам сира хам эслай олмайман.
Акли кисканинг тили узун булади.
Акдли киши душманидан хам куп нарсани урганади.
Донишмандлар билан мулокот - ажойиб нарса.

Куп нарсани аник ва киска баён кила оладиган киши хакикий дониш-
манддир.
Нон урнига суз билан туйдирма.
Тухматчининг захарли гапларига карши дори йук.
Яхши суздан акд хам юкорига интилади. Ва кишини улуглайди.
Аристипп - милоддан аввалги V асрнинг иккинчи ярми - IV асрнинг
бошида яшаган Кадимги Юнон файласуфи. Сократнинг шогирди.
Агар хамма конунлар йук килинса хам, файласуфлар шу конунларга
итоат этиб яшашлари билан бошкалардан фарк килишади.

190
Койиш - сенинг хукукинг. эшитмаслик - менинг хукуким.

Куп ейдиган киши, факат зарур микдордаги овкатнигина истеъмол


киладиган кишига Караганда соглом булмаганидай, хакикий олим хам
куп укийдиган кишидан эмас, фойдали китобларни укийдиган кишидан
ч и кади.

Куп укийдиган олим эмас, укиганларидан фойдалана оладиган олим.

Фарзандларни вояга етганида зарур буладиган илмларга ургатиш лозим.

Архелай - милоддан аввалги 399 413 йилларда яшаган Македония


шохи.

Вайсаки сартарошнинг, сочингизни кандай олай деганига, Македония


шохи Архелай: «Индамай» деган экан.

Клеарх - милоддан аввалги 401 450 йилда яшаган спарталик лаш-


карбоши, Кир Кичкина кушинидаги грек ёлланма аскарларининг бошлиги
булган.

Аскар уз бошлигидан, душмандан куркканидан хам купрок куркиши


керак.

Фрасимах - милоддан аввалги V асрда яшаган Кадимги Юнон нотиги.

Одилликни кишилар узларида адолатсизлик килиш кобилияти йуклиги


учун хам юкори бахолашади.

Хамма мамлакатларда амалдаги хукуматга фойдали нарсалар адолатли


хисобланади.

Конунларни хар кандай давлат уз фойдаси учун чикаради.

Поликлет - милоддан аввалги V асрнинг 2-ярмида яшаган Кадимги


Юнон хайкалтароши.

Гузаллик кисмларнинг узаро мутаносиблигидан иборат.

Исократ - милоддан аввалги 436-338 йилларда яшаган Юнон нотиги


ва мутафаккири, Демосфеннинг устози.

Бажариш уят булгани тугрисида гапириш хам уятли.

Баъзилар бировга суз билан тегиб кетиб, бунинг учун иш билан


хисоблашишади.
Биров билан дустлашмокчи булсанг, унинг тугрисида кишилар ур-
тасида илик фикр билдир, чунки гапларингни унга етказувчилар булади.
Мактов - дустликнинг бошланиши, хакорат эса душманликнинг.

Борига каноат, яхширогига эса харакат кил.


Бошка жойдан келганлар учун Афинада доимо банрам.
Вакти келганда мажбурий мехнатга чидамок учун, ихтиёрий мехнатни
машк килиб юр.

Дустликнинг асосий шартларидан бири, дустларнинг илтимос килиш-


ларигача колдирмай, уларнинг истакларини бажариш.

Жуда тез дуст тутинма, дустлашганингдан кейин шундай булиб колишга


интил, чунки битта хам дустга эга булмаслик хам ва тез дустларини ал-
маштиравериш хам бирдай уятли.
Кичик давлатлар омон колишлари учун хар кандай йулдан фойдалан-
салар булади.
Кучлирок давлаг сенга кандай муносабатда булишини истасанг,
кучсизрок давлатга шундай муносабатда бул.
Купчилик бахтсизликда дустларига хамдард булишади, бахтли онлари-
да эса - хасад килишади.
Купчиликнинг тили фикридан узиб юради.

Олдин бошкалар айтиб утганни айтмаслик мумкин булмаса, олдин айт-


ганлардан яхширок айтишга интилиш зарур.
Олимлик - аччик томирнинг ширин меваси.

Сенга ишонилган сирни, сенга ишонилган мулкдан хам астойдилрок


сакла, чунки халол кишилар берган ваъдаларидан хам ишончлирок харак­
тера эга булишлари лозим.
Умумий душман топмагунча кишилар орасида якдиллик булмайди.
Фаолиятингни яна давом эттиришга кодир холатингда тухтат.

Факат икки холдагина гапир: биринчиси айтадиганингни чукур уйла-


ганингда, иккинчиси айтадиганинг жуда зарур булганида, чунки факат шу
икки холдагина гапириш жимликдан афзал, бошка холларда сукут саклаш
гапиришдан афзал.
Уз ишинг тугрисида бировдан маслахат олмокчи булсанг, аввало, унинг
иши кандайлигига эътибор кил.

Карорингни уйланиб, шошмасдан чикар, унинг ижросини эса дархол


бажар.

Fийбатдан узокрок юр, хатто у ёлгон булса хам, чунки куп кишилар
хакикатни билишмайди ва миш-мишларга асосланиб мулохаза килишади.

Х,еч кимни омадсизлигида айблама, чунки хаммамиз гакдир ихтиёрида-


миз ва келгусида нима булиши хеч кимга маълум эмас.
Филоксен - милоддан аввалги 435-380 йилларда яшаган Кадимги
Юнон шоири.
Гуштнинг энг ширини гуштга ухшамайди. баликнинг энг ширини
баликка ухшамайди.
Ксенофонт - милоддан аввалги 430-354 йилларда яшаган Кадимги
Юнон ёзувчи ва тарихчиси, Сократнинг шогирди, форс шахзодаси Кир
Кичкинанинг хизматида булган.
Бахтга эришолмасликка Караганда, кулдан чикарилган бахт жуда алам-
ли булади.
Бахтга эришиш учун канча куп мохнат килсанг, у шунча кувончли
булади. Чунки мохнат - бахт учун мисоли бир зиравор.

Жохиллар билан иложи борича кам сузлашиш ёки иложи борича му-
лойим гаплашмок зарур.
Кир агар лашкарбоши бирор кимсага топширик бераётганида баъзилар-
нинг уйида берадиган буйругига ухшатиб, «Бирортангиз сув келтиринг»
ёки «Бирортангиз утин ёринг» деб буйрук берса, ута бемаъни иш буларди
деб хисоблаган. Чунки буйрук бундай берилганида хеч ким уни бажа-
ришга шошмай хамма бир-бировига караб туришаверарди. Шу сабабли у
топширик бажаришни аник шахсларга номма-ном берган.

Подшохларнинг жуда куп куз ва кулоклари булади. Агарда биров


подшохларда хам куз бир жуфт булади деб уйласа, у киши янглишади.

Рахбар куя остидагилардан чиройли яшаш тарзи билан эмас,


мехнатсеварлиги ва вокеаларни олдиндан башорат кила олиши билан
фаркланиши зарур.
Талончиликка берилган жангчиларнинг узи бошкаларга улжа булишлари
мумкин.
Урушда галаба килишни истаган киши маккор, сирига махкам, айёр,
мугомбир, угри ва талончи булиши лозим.
Эмпедокл бир купи, доно кишиларни топишнинг иложи пук дегани-
да, Ксенофонт уни маъкуллаб: «Тугри, донони топиш учун. аввало, узит
доно булишинг зарур», - деган экан.
Хукмронликни кулга олиш буюк иш, лекин ундан хам кийини
хукмронликни саклаб колиш.
Платон - милоддан аввалги 427 347 йилларда яшаган Кадимги Юнон
файласуфи. Сократнинг шогирди булган бу файласуфнинг асли исми Ари-
стокл. «Платон» унинг лакаби булиб «елкадор» деган маънони берадн.
Агар кичигини танлаш имконияти бор булса, хсч ким катта ёмонликни
танламайди.
Адолатсизлик килишнинг тулик имконияти булишига карамасдан
одил яшаш мактовга лойикдир.
Айбни содир килинганлик учун жазоламайдилар, бундан кейин содир
килмаслик учун жазолайдилар.
Аклдан купчилик озишади, лекин хар ким турлича.
Барча билимимиз хотирадан бошка нарса эмас.
Баъзи отларни бошкариш учун шпор2 зарур, баъзиларига эса юган
етарли.
Бир вактнинг узида жуда хам яхши булиш ва жуда хам бадавлаг
булишнинг имкони йук.
Бировларнинг бахтли булишига кумаклашиб, уз бахтимизни топамиз.
Бошига тушган кулфатда кишилар такдирни, яратганни ва узидан бошка
барчани айблашга мойилдирлар.
Бошкаришга рози булмаганингни, сендан малакасиз кишига топширишса
ва сен унга карам булсанг - бу сенинг инкоринг учун энг буюк жазодир.
Бутунлай бесаводлик - кулфатнинг энг каттаси бу эмас, ундан хам
баттари ёмон узлаштирилган илмларни туплаш.
2 Шпор - отликлар этигининг пошнасига такиладиган темир тепки булиб, отни
тезлатиш максадида никташда фойдаланилади.

194
Вахт хамма нарсани узи билан бирга олиб кетади.
Виждонсиз нотиклар ёмонни яхши деб таърифлашга харакаг килишади.
Довюраклик ва мардлик - бу бир маънодаги сузлар эмас. Мардлик ва
олдиндан кура билиш кобилияги хаммага хам берилган эмас. Охирини
уйламасдан килинадиган дадил жа-сурлик ва довюраклик купчиликка -
эркакларга хам, аслларга хам. болаларга хам ва бошка жонзотларга хам
хос бул га и иш.
Доимо яхши булишнинг имкони йук, яхши булиб колиш мумкин, ле-
кин шу кишининг узи нодон булиб колиши хам мумкин.
Ёмонликка ёмонлик билан жавоб кайтариш нохакликдир. гарчи
купчилик шунинг тарафдори булса хам.
Жиддий ишларда жиддий булиш, жиддий булмаган ишларда жиддий
булмаслик лозим.
Инсон Тангри томонидан ясалган бир уйинчок. Шуни назарда тутиб
уйнаб яшамок керак.
Лрим-сиримлар натижасида аклини йукотган киши - одамларнинг энг
разили шу.
Ким содикликка хсч качон касам ичмаган булса. у буни хеч качон буз-
майди.
Китоб - соков укитувчи.
Кишини хакикатдагисидан юкори бахолаш керак эмас.
Кулгилисиз жиддийни англаб булмайди.
Куриш икки холатда бузилиши мумкин: ёругликдан коронгиликка кир-
ганда ёки коронгиликдан ёругликка чикканда. Калб хам худци шундай.
Мардлар жасур булишади, лекин хамма жасурлар хам мард булаве-
ришмайди.
Нодонни иккита белгисидан аниклаш мумкин: улар узига фойдаси
булмаган нарса тугрисида куп гапиришади ва ундан сурашмаган нарса
тугрисида фикр билдиришади.
Нохак иш килиш, нохакликка чидашдан хам ёмон.
Нохаклик килмаган киши - хурматга лойик, бошкаларнинг нохаклик
килишига йул куймаган киши эса икки марта хурматга лойик.

195
Нутк яхши ва чиройли чикиши учун нотикнинг акли, гапираётган нар-
саси тугрисида бор хакикатни англаши шарт эмасми?
Окил киши учуй бсфойда нарсага вактини кетказишдан оргик мушкул
ва бсзовта киладиган парса булмайди.
Окил конуншунос катталарга ёшлардан уялиш маслахатини беради,
чунки кексалар уятсиз булган срда ёшлар мукаррар уятсиз булишади.
Сабр хар кандай бахтсизликнинг энг яхши давоси.
Содир булаётганларга хайрон колма, чунки хсч нарса сабабсиз содир
булмайди, хамма нарса кандай утиши лозим булса, шундайлигича угади.
Тарбия бу яхши одатларни эгаллаш.
Тарбия галабага сабаб булади. галаба эса баъзида тарбиясизликка сабаб
булади.
Такдир - номаълумдан номаълумга томон булган йул.
Тенглик дустликни яратади дсйилган зеки макол хакдир.
Тошчи усталарнинг гапича, катта тошлар кичикларисиз яхши урнаш-
майди.
Тугилиш - бу улимга махкум булган зотга берилган бокийлик ва аба-
дийликнинг бир булакчаси.
Тугри, Сократ менинг дустим, лекин менинг энг якин дустим - хакикат!
Умид - уйгоклар туши.
Уят - кутилаётган шармандалик олдидаги куркув.

Уятсизлик - фойда к^фиш учун киши калбининг шармандаликка


чидами.
Чин дустлик, бир-бировига ухшаган кишилар уртасида булади.

Шифокор истаганча алдашга хакли, чунки бизнинг согайишимиз унинг


ширин сузига ва алдовларига боглик.

Шоирларнинг хаммаси хам яхши билан ёмоннинг фаркини билиш


кобилиятига эга эмаслар.
Энг ёмон киши хеч нарса билмайдиган ва бирор нимани билишга ин-
тилмайдиган киши. Чунки унда иккита кусур мужассамлашган.

, 196
Энг катта адолатсизлик адолатли булмай, шундай булиб куриниш.
Энг огир ва аччик куллик кулларга кул булиш.
Копун хукмдорлар усзидан хукмдор. хукмдорлар конуннинг кули.

Кул капча булса. душман хам шунча булади.


Хаётда уртача йул тутишни билиш зарур, хаддан ошиб кетиш керак
эмас, кишининг олий даражадаги бахти шунда.

Хаётнинг барча аччик-чучукларида кийналиш ва лаззатланиш бир-бири


билан аралашиб кетган булади.
Хайрат хар кандай фалсафаниш боши.
Хаммасидан хам уз-узини алдаш ёмон, чунки бунда алдовчи хар доим
алданувчи ёнида булади.
Хаммасидан хам хакикатни эшитиш ёкимли.
Хар биримиз бу икки булакка булинган бир бутун одамнинг ярмимиз,
шу сабабли хар ким хаётда доимо уз ярмини излаб яшайди.
Хар кандай донишмандлик асосида сабр ётади.
Хакикат сузи содда булади.
Хакикий файласуфлар подшох булган юрт ёки подшохлари хакикий
файласуф булган халк бахтли яшайди.
Хеч ким тасодифан яхши киши булмайди.
Агесилай II милоддан аввалги 422-353 йилларда яшаган Спарта
шохи.
Бир вактнинг узида хам рахмдил, хам мулохазали булиш кийин.
Агар мардлик адолатлилик билан чамбарчас богланган булмаса, у
ахамиятсиз булади, лекин хамма адолатли булганда, мардликка эхтиёж
хам колмайди.
Агесилай, айникса. болаларни яхши курган: уйида болалари билан от-
от уйнаб, таёкчадан сакраётганини куриб колган дустига, шох, бу тугрида
то унинг узи ота булмагунича хеч кимга гапирмасликни сураган.
Левктра шахарчаси якинидаги жангда купгина спарталиклар жанг май-
донини ташлаб кочганлар, бу уларнинг фукаролик хукуклари атимиядан
махрум киларди. Лекин эфорлар (Спартани бошкарадиган олий мансаб-

197
Кимдир Архидамдан, Спартани ким бошкараяпти деб сураганида
«Конун ва конун асосида иш курувчи хукумат» - деб жавоб берибди.
Гиперид - милоддан аввалги 390-322 йилларда яшаган Кадими Юнон
нотиги.
Энг эзгу исгаклар учун жонини фидо килганларни улган дейиш, гунох
хисобланади.
Аристотель - милоддан аввалги 384-322 йилларда яшаган кадимги
Юнон файласуфи, комусий олим. Платоннинг шогирди Александр Маке-
донскийнинг тарбиячиси.
Агар киши хеч нарсадан куркмаса, у эхтимол кутурганрок ёки тентак-
дир.
Адашиш турлича булиши мумкин, лекин тугри иш факат бир йул билан
бажарилади, шунинг учун биринчиси осон, иккинчиси кийин: мулжални
ола билмаслик осон, мулжалга тегизиш эса кийин булади.

Аёл бошкараётган кишининг бошкариши билан аёл бошкариши урта-


сида фарк борми?

Натижа иккаласида хам бир хил булади.


Ахлокан яхши кишига уз халоллигини намоён этиш жуда хам муносиб
хисобланади.
Ахлокий фазилатлар одамнинг ниятида акс этади.
Аклли киши кунглига ёккан нарсанинг ортидан эмас, кунгилсизликдан
куткарадиган нарсанинг ортидан кувади.
Бажариладиганидан ун баробар куп, лекин ёмон бажарилган ишдан,
унинг озгина кисмини мукаммал бажарилгани яхши.
Барча олийжаноб ва буюк кишилар босик булишади.
Барча хушомадгуйлар малайлардир.
Бахт - каноатли киши томонида.

Бахтин хар ким узича тушунади ва тасаввур килади. Кимдир уни аник
ва куз илгайдиган нарсада деб уйласа, яна кимлардир мавхум нарсада деб
билишади. Касалланган киши бахтни согайишда, камбагал бойликда деб
билса, билимсизлигини билган киши бировларнинг бирор-бир буюк маса­
ла устида юритадиган бахсларига хавас килади.

200
Бехаё сузларни айтишга одатланган кишида, ярамас ишларни килишга
мойиллик хам ривожланади.
Биз бирор-бир нарса учун танишлар олдида хам, нотанишлар олдида
хам бирдай уялавермаймиз.
Биз доим илк таассуротларимизни купрок яхши курамиз.
Биз дустларини севувчи кишини мактаймиз.
Билим хайратдаи бошланади.
Бир нарсанинг барбод булиши, бошкасининг тугилиши.
Бир хил сабабдан бир хил окибат юзага келади.
Бировларга доим нохак азоб бсрадиган кишига нисбатан нохаклик
килинса, у деярли нохаклик деб хисобланмайди.
Бирор-бир ишга бахо бериш учун уни узимиз кила билишимиз зарур.
Бирор-бир ишнинг бошланиши, унинг ярмидан купидир.
Бойваччада дустлик. ёлгончида вафо. хасадчида рохат, пасткашда му-
рувват, Э1~ри ниятли кишида улуглик булмайди.
Бузук киши ёмон хайвондан хам минг баробар куп ёвузликларни килиш
кобилиятига зга.
Ватаннинг такдири ундаги ёшлар тарбиясига богликлиги, кишиларни
бошкариш санъати тугрисида фикр юритадиганларнинг хаммасига маълум.
Вокеа бирор нима сабабли содир булганлиги ёки бирор нимадан кейин
содир булганлиги уртасида катта фарк бор.
Гузаллик хар ёшда турличадир. Ёшликдаги гузаллик баданнинг шакл-
ланиши билан боглик булиб, у кийинчиликларни енга олиш кобилиятида,
кучда, чакконликда. хузур багишлайдиган чиройли куриниш билан намоён
булади. Балогат ёшидаги гузаллик эса, харбий ва бошка кийинчиликларни
енга олиш, чиройли ва шунинг билан бирга савлатли куриниш сифатида
намоён булади. Кдриликдаги гузаллик эса узи учун зарур ишларни бажа-
ришга кучи етишда ва кариликнинг обрусини тукадиган даражада яшашга
тускинлик килувчи сифатларнинг йуклигида намоён булади.
Дуст - бу икки вужудда яшаётган бир калбдир.
Ёшлар жуда тез дустлашишади, кексалар эса завкланмайдиган кишиси
билан дуст булишмайди.
Ёшлар жуда хам осон хафа булишади, чунки улар хаммани халол ва
жуда яхши деб хисоблашади, улар уз якинларини узининг ахлоки билан
улчашади.

Ёшларнинг кунгли очик булади, чунки улар куп пасткашликларни би-


лишмайди. Улар ишонувчан булишади, чунки улар куп холларда алда-
нишмаган. Улар химматли булишади, чунки хаёт уларни тахкирламаган ва
улар мухтожликни билишмайди.
Жамиятдан четлашган киши - ё авлиё, ё махдук.
Жиноятга факат бахона зарур.
Ижиртаниш - неъматларнинг нолойикдарга тегаётганини куриб огри-
ниш, ноурин азобланаётганларни куриб куюниш. Бахиллик эса унинг тес-
кариси, яъни хар кандай кишининг унга лойик ёки нолойик эканлигидан
катьи назар, ютугидан куюниш.
Илмда олдинда булиб, ахлокда ортда колаётган киши, олдинга эмас,
кейинга юраётган хисобланади.
Инсон - сиёсий жонзот.
Инкилоб - оддий иш эмас, лекин у оддий сабабларга кура булади.

Инсон барча тирик мавжудотларнинг мукаммали хисобланади. Лекин


у хеч кандай конунларсиз ва хак-хукуксиз яшаса барча мавжудотларнинг
тубанидир. Хакикатан хам, нохаклик билан куролланишдан дахшатлирок
нарса йук.
Инсонни узок харакатсизликдан хам купрок емирадиган ва кучсизлан-
тирадиган нарса йук.
Ичкиликбозликка берилган аёллар, бу жихатдан уз оналарига ухшай-
диган фарзандларни тугишади.
Иштиёк окйлга бетона эмас, лекин у меъёрни билади.
Кам билган уз фикрини тез билдиради.
Камбаталлик, севиш ёки шунта ухшаш бошка азобларга чидай олмай уз
жонига касд килиш мардлик эмас, аксинча, куркокдик белгисидир. Чунки
бу ожизлик, кийинчиликлардан кочишдир. Ожиз киши улимни яхшилиги
учун эмас, азоблардан кутулиш учун буйнига олади.
Камбаталликдан, касалланишдан, умуман, инсоннинг узига боглик
булмаган нарсалардан куркиш керак эмас.

202
Камтарлик, бу - тортинчоклик ва уятсизликнинг уртаси.
Кексалар ишонмасликлари сабабли куп нарсага шубха билан карашади,
ишонмаслик эса уларнинг хаёт тажрибаси махсулидир.
Келажак купинча утмишга ухшайди.
Керакмас ишга, керакмас вактда, керагидан хам ортик харжлайдиган
киши исрофгар, керак ишга, керак вактда, керак микдорда харжламайдиган
киши эса зикна.
Кишиларда махорат хотира туфайли пайдо булади.
Кишини узининг олдида макташ - хушомад белгиси.
Кишини газаб ёки шунга ухшаш хис эгалласа, унинг кабул килган
карори, албатта, нотугри булади.
Кишининг гузаллиги либосида эмас, балки тилида.
Кишининг яхшилик тугрисида фикр билдириши - бу хаётда яхши киши
дегани эмас, фикрида одил булиш - бу амалда одил киши дегани эмас.
Комедия - ёмон кишиларни ифодалашни максад килади, трагедия
булса - яхши кишиларни.
Купчилик лаганбардорлар билан дуст тутинишади, чунки лаганбардор
шундай дустки, ундан у ёки бу жихатдан устун булади.

Купчилик золим хукмдорлар, машхур кишиларни коралаб халк ишон-


чини козонишган.
Купчилик тугун тугишни яхши билиб, уни ечишни билишмайди: хаётда
иккаласини хам яхши узлаштириш лозим булади.
Макол - кадимий фалсафанинг сакланиб колган синик булаги.
Мактов ва танкид - иш мажбурий ёки ихтиёрий бажарилганлигига
караб берилади.
Мардлик - кишиларнинг хавф-хатардан куркмай бажарадиган эзгу иши.
Маълумотли ва маълумотсиз кишилар орасидаги фарк, худди улик ва
тирик орасидаги фаркдай булади.
Миннатдорчилик тез эскиради.
Муаллифи нима айтишни ва кандай баён килишни билган китоб яхши
Мулокотдан хузурланиш дустликнинг асосий белгисидир.
Нима учун ота углини угли отасини яхши курганидан кучлирок яхши
куради? Чунки ота - угилнинг яратувчиси, хар кимнинг узи яратганига
майли кучлирок булади.
Нотугри фикрлардан хам тугри хулоса чикариш мумкин.
Нохак ишлар килганлиги учун жазоланмаслиги мумкинлигини,
купинча, гапга чечан кишилар, бундай ишларни олдинлари хам куп марта
килганлар, танишлари ва пули куп кишилар билишади.
Нуткнинг асосий бахоси - унинг аниклигида.
Одатда хеч ким уз ихтиёри билан ёмонлигини била туриб ёмон иш
килмайди, тубан киши эса ёмонлигини билса хам ёмонликнн иштиёк би­
лан килади.
Оддий одамларга оддий тапир, донолар билан доноликка хос гаплаш,
хар одамнинг фахму фаросатига мослаб тапир, одамнинг фахму фаросати-
ни эса унинг гапидан билиб оласан.
Олдинга кетганларни кувиб етадиган ва ортда колганларни кутмайди-
ган шогирд хар нарсага улгуради.
Оломон назарида бесаводлар илмли кишилардан анча ишончлирок ту-
юлади.
Ором топиш учун оромимиздан кечамиз, тинч яшаш учун уруш олиб
борамиз.
Окил киши ёкимли нарса изидан эмас, кунгилсизликдан куткарадиган
нарса изидан боради.
Пичинг билан гапириш менсимасликни билдиради.
Рахбарликни пулга сотиб оладиган киши, ундан фойда олишни
кузлайди.
Сахий - бу зарур кишига зарур нарсани зарур пайтда берадиган киши-
дир.
Тавба килишга майли булмаган кишини тузатиб булмайди.
Тажриба - якканинг илми, санъат булса - купчиликнинг илми.
Тарбия - бахтда безак, бахтсизликда химоя.
Тарбия учта нарсага мухтож: кобилият, илм ва машк.
Тепадан пастга табиий равишда тушадиган тошни, пастдан юкорига
кутарилишга канча ургатсанг хам бефойдадир.
Уялиш - ёмон ном чикаришдан куркишнинг бир тури ва у деярли
катта бир фожиа олдида куркиш даражасига хам етиши мумкин. Одатда
уялишдан кизарадилар, улим хавфидан эса окарадилар.
Фалсафадан кандай фойда олдингиз деб сураганларида Аристотель:
«Бошкаларнинг конунлардан куркиб киладиган ишларини, уз ихтиёрим
билан киладиган булдим», - деган экан.
Фаолият бу назария ва амалиётнинг бирлигидир.
Фикрлаш хаётдаги кувонч ва катта бахт, у кишининг кудратли
машгулотидир.
Фикрловчи киши там-ташвишни келтириб чикармайдиган ишга ин-
тилади, кайфу сафога эмас.
Хатони турлича килиш мумкин. Х,олбуки, тугри харакат факат биргина
йул билан килинади.
Хафа булганлар сирни ошкор килишга купрок мойилдирлар.

Хафа булганлар хавфлидирлар, улар доим касд олиш учун унгай фур-
сатни кутиб юришади. Хафа килганлар эса хавф остида яшашади, улар
доим уч олинишидан куркиб юришади.
Худбинлик - бу уз-узини яхши куриш эмас, бу яхши куришнинг кера-
гидан хам зиёдлиги.
Чин инсон бошкаларга хайр берганидан шодланади, лекин у биров-
лардан хайр олишга номус килади. Улуг шахслар яхшилик яратади, тубан
шахслар уни олади.
Чиройли гапиришни билиш, кишининг характери ва фикрларини яши-
ради.
Шундай зикна кишилар хам борки, гуё хеч качон улмайдигандай, шун-
дай исрофгарчиликка йул куядиган кишилар хам борки, худди эртагаёк
улиб коладигандай.
Шох хукуматининг ваколати канча кам булса, у шунча узок яшайди.
Шухратпараст булмаган кишиларга Караганда шухратпараст киши­
лар бахил булишади. Тубан кишилар хам бахил булишади, чунки уларга
хамма нарса буюк куринади.
205
Энг катта жиноятлар зарур нарсаларга эга булиш учун интилишда эмас,
керагидан ортигига эга булиш учун интилишда содир килинади.
Юморга хиссиётли кишилар хазил кила оладиган ва хазилни кутара
оладиган кишилардир.
Янглишиш хар бир кишига хос иш. лекин янглишишни кайсарлик би-
лан инкор килиш - нодонга хос иш.
Ярамаснинг орини уйготиш учун шапалок тортиб юбориш керак.

Яхшилик келтирадиган иш хавфли эканини билса-да, куркмасдан


унга эришиш учун харакат киладиган киши марддир ва мардлик хам шун-
дан иборат.

Яхшилик курсатаётган кишининг курсатилаётган кишига нисбатан


дустлик хисси, яхшилик курсатилаётган кишининг, курсатаётган кишига
нисбатан дустлик хиссидан устун булади.

Яхшилик килиш учун, аввало. унга эга булиш зарур.


Яшаш - демак нимадир ясаш, лекин сотиб олиш эмас.

Уз айбингни билишга интил, чунки айбли одам хар ерда ожиз булади.
Х,амма ерда фикр ва тадбир юзасидан иш туг, айбингдан огох килган ки-
шиларга газаб килма.

Уз иштиёкларини жиловлаган киши, бу ишгиёкларини батамом тийган


киши эмас, балки иштиёкидан худди кемани ёки отни бошкаргандай фой-
даланган ва уни зарур хамда фойдали деб хисоблаган томонга йуналтира
олган кишидир.
Уз кобилиятини хеч кандай тусикларсиз ривожлантириш ва татбик
килиш имконияги - бу инсоннинг бахти.
Уз сохасида бахоси ва кадри билан бошкалардан устун булиш мукам-
малликдир.
Улим мукаррар эканини хамма билади, лекин у якин эмаслиги сабаб-
ли, хеч ким у тугрида уйламайди.
Ургата олиш кобилиятининг борлиги билимдонликнинг белгисидир.
Ута гапга чечанлик характерни хам, фикрларни хам сездирмайди.
Кадахдаги май лабга етгунча куп вокеалар содир булиши мумкин.
Кандай латифаларни эшитишдан уялишмаса, шундайларни узлари хам
айтишади.
Канчалик доно булмагин, узингни лоно дея тасаввур килма, шун-
да яна хам донорок буласан. Нима билсанг, уни бошкаларга ургат, аммо
илмни уз жойида ишлатишни бил.
Касос ва жазолаш орасида фарк бор. жазо жазоланувчининг айби
учун бсрилса, касос касоскор учун. уиинг газабини бушаштириш учун
олинади.
Кийинчилик билан эришилган парса кадрли булади. Фарзандни отасига
нисбаган онаси куирок ссвиши хам бсжиз эмас, чунки фарзанд тугилишида
оналар куирок азоб куришади.
Кул кулни, тура тураии афзал куради.
Кул куролларнинг куролидир.
Куркадиган кишисини хеч ким яхши курмайди.
Куркув бу ёмонликни кутишдир. Албатта, биз куп нарсадан куркамиз,
масалан, обрусизланишдан, камбагалликдан, нафратдан. улимдан. Обру­
сизланишдан курккан киши шарм-хаёли булса, ундан куркмаган киши
фахм-фаросатсиздир.
Fазабни вакт даволайди, нафрат эса бедаво.
Хаёт харакатни талаб килади.
Хаёгнинг мазмуни нимада? Бошкаларга хизмат ва яхшилик килишда.
Хазил жиддий ишларни амалга оширишда зарур булади.
Хазил кескинликни юмшатади, чунки у дам олишдир.
Хамманинг дусти булган киши - хеч кимнинг дусти эмас.
Хаммасидан хам кандайдир бир илм берган суз биз учун ёкимли.
Хар бир давлат тузумида фукаро тушунчаси хар хил булади.
Хар кимнинг алохида узида ва купчиликнинг биргаликдаги аник
максади булади, унга етишиш учун баъзи нарсаларнн танлайдилар, баъзи-
ларидан воз кечадилар.
Хар киши узига ёккан ва кулидан келадиган ишга уриниши зарур.
Хар нарсага адолат кузи билан бок, окибат хакни нохакдан ажратишни
урганасан.
Хар нарсанинг факат кулгили томонларини топиш одати енгилтаби-
атлиликнинг, фикри саёзликнинг белгисидир, чунки кулгили нарса юзада
ётади.

Хар кандай давлат тузумида энг мухими ишни шундай гашкил килиш
керакки, мансабдор шахсларнинг бойлик орттиришига имкони булмасин.

Хар кандай санъат ва тарбия табиат камчиликларини тулдиришни


максад килади.

Хатто маълум нарсалар хам хаммага маълум эмас.

Хатто обру хам ахамиятсиз булган киши учуй бошка хамма нарса ар-
зимас хисобланади.

Хурмат кимга курсатилаётганига эмас, ким томонидан курсатилаётганига


купрок боглик.
Демосфен - милоддан аввалги 384-322 йилларда яшаган афиналик сиё-
сий арбоб, нотик. Македония подшохдарининг боскинчилик сиёсатларига
карши булган гурухнинг йулбош-чиси.

Агар икковига хам бир вактда эгалик килишнинг имкони булмаса, ях-
шисини ёкимлидан устун куймок лозим.

Александр Македонский афиналиклардан узига карши булган Демос­


фен бошчилигидаги унта йулбошчисини беришни талаб килганида, Де­
мосфен уз хамюртларига шундай деган экан: «Хар бирингиз бир ховуч
бугдойни курсатиб шу намунадан харидор топиб, молини сотадиган савдо-
гарларни учратгансиз, худди шундай сиз хам - бизни тутиб бериб, узингиз
билмаган холда узингизни согмокчисиз.
Александр Македонскийнинг барча муваффакиятлари унинг омадлили-
гидан деб хисоблайдиганлар, унинг омадга бир срда утириб эришмаганли-
гига эътибор килсинлар.

Идрокли киши хар доим имконияти истагидан юкори булишига инти-


лиши лозим.

Кишидан унинг идроки етадиганидан купни талаб килиш керакмас.

Маслахат берувчи узи ишонтирган кишисига жавоб бериши лозим.


Хотирлаш - биз кувилмайдиган ягона жаннат.
Конун биз билан кучли, биз эса конун билан.
Х,амма нарсада муваффакиятга эришиш истаги икки нарсадан биттаси-
ни билдиради - ёки аклсизликнинг, ёки жиноий истак.

Хаммасидан хам узингни алдаш осон.

Хар ким уз истаганига ишонади.

Теофраст (хакикий исми Тиртам) - милоддан аввалги 372- 287


йилларда яшаган Кадимги Юнон файласуфи ва табиатшуноси, кадимдаги
илк ботаник. Аристотелнинг шогирди ва дусти.
Агар сен тарбия олмаган булсанг ва сукут килсанг, тарбия олган
хисобланасан, агар сен тарбия олган булсанг ва сукут килсанг, яхши тарбия
олган хисобланасан.
Агар сен хеч нимани билмасанг ва жим утирсанг, окилона иш килган
буласан, лекин хамма нарсани билганинг холда жим утирсанг, нодонлардай
иш тутган буласан.

Ёмон киликларга ва сузларга бспарволик - бу ахлокий бузуклик.

Лашкарбоши лашкарбошидай улиши лозим. оддий аскардай эмас.

Теофраст билан гаплашган афиналик кампир, уни четдан келганлигини


дарров фахмлабди, буни каердан биласиз деган саволга: «Жуда тугри
гапларни гагшраётирсан», - дебди.
Узинг узингни уялтир. шунда бошкалар сени уялтира олмайдилар.
Хаётда фойдалига Караганда, бефойда нарсалар куп.
Александр Македонский (Искандар Зулкарнайн) - милоддан аввалги
356—323 йилларда яшаган Македония шохи, лашкарбоши. Македония
шохи Филипп II ва малика Олимпиаданинг угли, Аристотелнинг шогирди.
Отам Филиппдан мени дунёга келтирганлиги учун, устозим
Аристотелдан мактовга лойик яшаётганлигим учун миннатдорман.
Агар мен Александр булмаганимда, Диоген булишни хохлаган булар-
дим.
Александр Македонскийга якинлари душманга кечаси хужум килишни
маслахат берганларида, у «Мен галабани угирламайман» деб жавоб берган
экан.
Ификраг - милоддан аввалги IV асрда яшаган Афина лашкарбошиси.
Лашкарбоши учун «Мен буни кутмаган эдим» иборасидан ёмони йук.

14 Энг кадимги хикматлар 209


Менандр милоддан аввалги 342 291 йилларда яшаган Кадимги Юнон
шоири.
Агар дустингни уйига мсхмонга борсанг, унинг болаларини сен-
га булган муносабатн дустингни сснга булган муносабатини билдиради.
Агар улар сени кувноклик билан карши олсалар, дусгинг сени хурмат
килиши ва кадрлашини билдиради. Агар болалар сени кувноклик билан
карши олишмаса. дустинг хам сени келишингни истамагаии. Ундай пайг-
да хеч иккиланмай оркангга кайтганинг маъкул.
Адолатли кишининг ахлокий сифатлари конунлар урнини бемалол боса
олади.
Аёлингни хеч качон билар-билмас айблама.
Айтилмаган сузларнинг маъноси чукур булади.
Бахени купинча хакикат эмас, дадиллик ва гапга чечанлик ютади.
Бошига кулфат тушган дустингдан узоклашма. Дустларга хизмат килиш
хам олийжаноблик, мардлик хисобланади.
Вакт барча яраларни даволайди.
Вакт утиши билан барча хакикат ойдинлашади.
Дайди ва гадоларни курсанг юзингни бурма.
Доимо гиж-гижлаган ютади.
Душманингни улганига кувонма. чунки хамма одамлар улишади ва
уларни абадийлик уйи кутмокда. Агар душманинг булса, унинг улишини
Тангридан тилама, чунки. у улганидан кейин ердаги барча азоблардан
кутулади.
Душманликда дуст хеч нимаси билан душмандан фарк килмайди.
Дустингни мактаганинг узингни мактаганинг.
Дустларга хам. дуст эмасларга хам бир хил улчамда бахо бермок зарур.
Ёввойи угнинг хам чиройли гули булганидай, оддий одамлардан хам
аклли гаплар чикади.
Жанжалкаш ва чикишолмайдиган киши хеч качон кашшокдикдан
кутула олмайди.
Киши учун гамдан ёмонрок нарса йук.
Кишининг ахмоклиги сузидан билинади.

210
Куч хукмрон булган ерда конун ожиз.
Куп нарсага журъат килган кишининг куп янглишиши мукаррар.
Май куп булса. уй кам булади.

Манманликдан жирканчрок камчилик йук.


Мен истаган парса эмас, менга фойдали нарса содир булгай.
Миннатдорчиликни уз вактида билдирган я.хши.
Очликни гап билан енга олмайсан.
Суздан кучлирок нарса йук.
Текин топилган пуша хукмронлик хам кушилса. аклли дсб тан олинган
киши хам аклдан озади.
Факат узи учун яшамайдиган кишигина яшайди.
Ярадор кунгилга яхши суз - малхам.
Яхши курадиганнинг кахри узок давом килмайди.
Узинг истаган киши билан яшаш канчалик маза.
Узингдан бадавлат кишининг нонини куп ема. Унинг дастурхонидан
еганингда атайлаб сснинг учун хеч нима чикармайди, лекин у сеникига
келганида ойлаб йигганингни бирпасда сарфлайсан.
Уйланмай айтилган гании тухтатиш, худди отилган тошни ушлашдай
кийин.

Кашшок билан хеч ким кариндош булишни истамайди.

Кахрдан ёмонрок нарса йук.


Кахрини жиловлай оладиган, хеч качон шармандали ишни килмайди.
Кораловчи ва суд бир шахсда мужассамлашмайди.

Камни окилона суз даволайди.

Кийбатдан хам ёмонрок кусур йук: киши бировни гийбат килиб, шар-
мандаликни узига кабул килади.

Халол киши хеч качон бойимайди.

Хамма гапни очикча айтадигандан узоклаш.

Хамма нарсага ва хар кимга ишонмаслик керак.


Хаммасидан хам тилингга махкам булишни урган.
Хар оиланинг уз кули булади - одатда бу, унинг хужайини.
Хатто кучли газабланганингда хам дустингнинг сирини ошкор килма.
Хеч нима билмайдиган янглиша олмайди.
Вакг, булиши мукаррар булган ёмонликнинг энг яхши даволовчиси.
Эпикур - милоддан аввалги 341-270 йилларда ятаган Кддимги Юнон
файласуфи.
Агар Тангри одамларнинг илтижоларини ижобат килганида. уларнинг
бир-бирига тилаган ёмонликларидан ср юзида одам колмас эди.
Адолатлиликнинг буюк мсваси - осойишталик.
Акли булмаи бахтли булгандан, акли булиб бахтсиз булган афзал.
Баъзилар бир умр узининг яшаши учун маблаг тунлаб утишади.
Биз дустларимизнинг хозир берадиган срдамларига эмас. зарур пайтда
уларнинг ёрдам бсришларига амин булишга эхтиёжимиз бор.
Бирорта хам нодон бахтли хисобланмайди, бирорта хам окил бахтсиз
хисобланмайди.
«Етарли»ни жуда хам кам хисоблайдиган киши учун, хсч парса етарли
эмас.
Кераклисини осон кераксизини кинин килгани учун хам доно табиат-
дан миннатдор булишимиз зарур.
Ким адолатли булса, унинг ташвиши кам булади. ким адолатли булмаса
унинг хаёти ташвишга туда булади.
Кимга оз етарли булмаса, унга хсч нима етарли эмас.

Киши узининг кулидан келадиган ишни Тангридан сураши нодонлик-


дир.
Кузга ташланмайдиган булиб яша.

Кулфатларнинг энг вахималиси деб хисобланган улимнинг бизга хеч


кандай алокаси йук, биз бор булсак улим булмайди, улган пайтимизда эса
биз булмаймиз. Шундай килиб улим тириклар учун хам, уликлар учун хам
мавжуд эмас.

21
Мулохазали, ахлокли ва адолатли яшамай туриб, ёкимли яшаб булмайди
ва, аксинча, ёкимли яшамай туриб, мулохазали, ахлокли ва адолатли яшаб
булмайди.

Оддий яша!

Олтин кушкда хавогирда ётгандан, сомон усгида бамайлихотир ётган


афзал.

Табиат талаб киладиган хамма нарсаларга осон, бошка. оргнкча нарса­


ларга - кийин эришилади.

Умуман яшамаслик хам мусибат эмас. деб каттик ишонадиган кишига


хаё'1 аччик эмас.
Файласуфлар бахсида купрок ютказган ютади, чунки униш илми
ошади.
Эпикур энг ёмони рухий окрик деб хисоблайди. чунки тана бугунги
кун тутёни билан азобланса, рух - хам утган, хам бугунги. хам келажак
туйгуларн билан азоблаиади. Худди шундай у тана хузурланишидан рухий
хузурланишни катта деб хисоблайди.
Эхтиёжни жиловлашнинг буюк меваси - озодлик.
Яхши яшашии ва яхши улишни билиш - буларнинг иккови хам бир
илм.
Улим биз учуй хеч ннма эмас: чунки барча яхшилик ва ёмонликлар-
ни хис килиш оркали англаймиз, улим эса хар кандай гуйгудан махрум
булишдир.

Конунлар яхшилар учуй чикарилади уларнинг ёмонлик килишлари


учуй эмас, уларга ёмонлик килмасликлари учуй.

Хаёгдан кстишнинг куркинчли томони йукдигига туда тушунган киши­


га хаётда хеч кандай куркинч йук.

Хар ким хаёгдан худди хозиргина келгандай кетади.

Хар кандай хузурланиш яхши, албатта, лекин унга етишиш баъзида.


хузурланишдан хам купрок ташвиш келтиради.

Зенон - милоддан аввалги 336-264 йилларда яшаган Кадимги Юнон


файласуфи.
Бир купи Зенон кулини угрилиги учуй калтаклаётганида кул «Угирлик
килиш псшонамга ёзилган» - дебди, «Унда калтакланиш хам пешонангга
ёзилган», - деган экан Зенон.
Ёшлар юришда хам, куринишда хам, кийинишда хам тартибни билиш-
лари лозим.
Узини яхши фазилатли килиб курсатишга биргина уринишнинг узи, ки-
шини шундай килишга одатланишига олиб келади.
Бион Бион Борисфенит милоддан аввалги 325 250 йилларда яшаган
жахонгашта файласуф.
Бахил хафа куринса, демак, унинг иши юришмади ёки бошканинг иши
юришди.
Бахтсизликни кутара олмаслик - катта бахтсизлик.
Зикналар бойлигини шундай авайлашадики, худди узиникидай, лекин
ундан шундай кам фойдаланишадики. худди бировникидай.
Кексаликни сукиш ксрак эмае, чунки хаммамиз шунгача яшашни ис-
таймиз.
Эхтиётлик билан хазил килиш зарур, сени тушунмасликлари мумкин.
Узибилармонлик - муваффакиягга халакит беради.
Хаммадан хам кун рохат-фарогатни истовчи киши хавотирли яшайди.
Клеанф - милоддан аввалги 331-231 йилларда яшаган Кадимги Юнон
файласуфи, Зеноннинг шогирди.
Исгаганни - такдир етаклайди, истамаганни эса - судрайди.
Хар кандай фан йул курсатувчи ва тартиб урнатувчидир.
Метродор - милоддан аввалги 330-277 йилларда яшаган Кадимги
Юнон файласуфи, Эпикурнинг дусти ва издоши.
Биз бирор нимани билишимизни ёки билмаслигимизни билмаймиз.
Евклид - милоддан аввалги 325-270 йилларда Мисрнинг Александрия
шахрида яшаган юной магематиги,
Аёл кишига ишонма, хатто у тугрисини гапираёгган булса хам.
Исботсиз кабул килинганни, исботсиз инкор килса хам булади.
Пирр - милоддан аввалги 319-273 йилларда Грециянинг карбида жой-
лашган тарихий-географик Эпир вилоятининг хукмдори.
Бир купи Амбракияда кимдир Пиррни сукканида, атрофдагилар хукмдор
айбдорни сургун килса керак дсб уйлашган, лекин Пирр: «Юртма-юрт
юриб бизни шарманда килганидан кура, шу срда, оз халк олдида бизни
сукса сукаверсин». дсб уни сургун килмаган экан.
Пиррнинг Пталияга юриш килиш тараддудида эканлигини курган унинг
маслахатчиси Кинсй ундан сурабди: «Худонинг кумаги билан жангда биз
галаба килсак, бу бизга нима беради?». «Агар биз римликларни енгсак,
унда Игалияда бизга каршилик курсатадиган шахар колмайди», - дебди
Пирр. «Агар Италияни бутунлай забг килсак. ундан ксйин нима киламиз?»
сурабди маслахатчи. «Унинг снида жойлашган ахолиси куп. обод Сици-
лияни босиб оламиз», дебди Пирр. «Демак, Сицилияни эгаллаганимиздан
кейингина биз юришларни тухтатар эканмиз-да?» яна суради Кинсй. Ле­
кин Пирр бунга эътироз билдириб: «Кул узагса етгудай масофа колганида
нимага Африкага юриш килиб Карфагенни эгалламаслигимиз керак?» -
дебди. «Буларнинг хаммаси амалга ошганидан ксйин нима киламиз?» -
дсб сурабди Киней. Пирр кулимсираб: «Унда хурматли зот, хар кунимиз-
ни базм. хурсандчилик билан утказамиз», - дебди. Шунда Кинсй унинг
сузини булиб: «Агар бизда истак булса. буни хозир килишимиз учун бизга
нима халакит беради?» - дсган экан.
Хрисинп - милоддан аввалги 280-204 йилларда яшаган Кадимги Юнон
файласуфи. Клсанфнинг шогирди.
Кимдир Хрисиппга нима учун бошкалардек Аристоннинг ваъзини
эшитишга бормайсиз. деб таъна килганида, у шундай деб жавоб берган
экан: «Мен киладиган барча ишимни бошкалардек килганимда файласуф
булмаган булардим».
Полибий - милоддан аввалги 200 -120 йилларда яшаган Кадимги Юнон
тарихчиси.
Кишилар хаммасидан хам энг енгил синовга чидамайдилар, - мен жим
булишни назарда тутаётирман.
Келажак хар доим бугундан яхши туюлади.
Урушда муваффакиятсизликка учраш учун арзимаган биргина тасоди-
фий камчиликка йул куйилса кифоя, муваффакиятга эришиш учун эса, энг
маъкул шароитларнинг барчаси хам баъзида камлик килади.
Посидоний - милоддан аввалги 135-51 йилларда яшаган Кадимги
Юнон файласуфи, Цицероны и нг устози.
Бошкариш бу хукмронлик килиш эмас, бу вазифани бажариш.
Афинодор - милоддан аввалги I асрда ятаган Кадимги Юнон
хайкалтароши.
Жахдинг чикканида, алифбодаги хамма харфларни ичингдан айтиб
булмагунингча, бирор нарса дема ва бирор иш килма.
Тангридан факат хамма эшитса буладиган нарсаларнш ина илтижо кил.
Деметрий - милоддан аввалги I асрда ятаган Кади миг Юнон ногиги.
Киска суз билан ифодаланган кенг фикр, доноликка айланади, уни худ-
ди кичик уругдан усиб чиккан катта дарахгга ухшатиш мумкин.
Кахр чиройли пардозга мухтож эмас.
Дабдабали суз мактанишга ухшайди.
Х,ар кандай адабий ижод санъатида ёзаётган кишининг характсрини
билса булади.
Энг кучли ифодани охирига саклаш зарур.
Дионисий Галикарнасский (Галикарнаслик Дионисий) - милоддан
аввалги 60-5 йилларда ятаган Кадимги Юнон тарихчиси ва нотиги.
Дионисий узининг шунча сафсагабозларни бокишига сабаб, улардан
завкланиш учун эмас, уларни копил колдириш учун деган экан.
Тарих - бу мисоллардаги фалсафа.
Хар кандай ишда узгариш - ёкимли нарса.
Плутарх - милодий 46-120 йилларда ятаган Кадимги Юнон тарихчи
ва ёзувчиси. Унинг адабий мсроси ахлокий-фалсафий ва тарихий-биог ра­
фик мавзуларга оид 250дан ортик асарлардан ибораг булиб, бизгача унинг
учдан бир кисмига якини егиб келган.
Агар айтишни уддалай олсанг, хакикат енгилмасдир.
Агар иштиёкига хукмронлик хам кушилса, инсондан шафкатсиз жонзот
бул манд и.
Агар келажакка назар килсак, бугунги кундаги хеч ннма буюк хам, ар-
зимас хам булиб хисобланмайди.
Азоб-укубаглар вакт утиши билан нафратга айланади.
Айтилган гапларнинг бирортаси хам, айтилмаган гаплардек фойда кел-
тирмайди.
Ака - бу бизга габиат томонидан берилган дуст.
Александр Македонскийнинг сафдошларидан бири булган лашкарбо-
ши Эвмен уз атрофидагилар ундан куркаётганликларини ва уни улдириш
учун кулай фурсатни кутаётганликларини сезиб, узини катга пулга
мухтождек курсатган ва атрофидагилардан карз олган, айникса, ундан
ута нафратланадиганлардан купрок микдорда карз кутарган. Бу ишни -
душманлари берган карзини кайтарнб олиш умидида уни улдириш фикри-
дан кайтсинлар деган максадда килган ва баъзилардан фаркли уларок, у уз
хавфсизлигини таъмпнлаш учун бошкаларга пул бермасдан, бошкалардан
пул олган.
Аравага кушилган отларнинг, якка отга Караганда тезрок чопиши -
биргалашиб юкни гашиш осонлигидан эмас, уларнинг бир-бирлари билан
кимузарга бахслашишга кпрпшганлигидан.
Аклли аёл зри жахл килиб кичкирганида ва сукканида жим туради,
тинчланганидан кейин эса уни юмшагиш учун сухбаглашиш йулини из-
лайди.
Бир мисрликка баданингни нимага кийимларпнг билан бутунлай ураб
олдинг дейишганида: «Нп.ма учунлигини билмасликлари учун», деб жавоб
килган экан.
Бир римлик уз хогинп билан ажрашаётганида дустларининг: «Унинг
нимасп ёмон, иффатсизми? Ёки озода эмасми? Ёки беаклми?» деган таъна-
ларини эшигиб, бошмок кийган оё- гини олдинга узатиб, шупдай деган
экан: «Бу чпройли эмасми? Ёки тузганми? Лекин кай биринг бу оёгимнинг
каерини сикаётганини биласиз?»
Бошкариш фаолияги хам узининг галаба килиш доирасига зга, агар
унинг чсгарасига егилса, яхшиси ишни топшириш маъкул. Фаолиятни
бошкарпшдаги махорат пасайиши хам. худди гимнастикада куч ёш пол-
вонни тарк этаётгани сезилганидай, бирпасда курпниб колади.
Буюк кишилар камситилса хасад кувонади.
Вайсакилар хеч кимни эшитмайдилар, чунки уларнинг узлари тинмай
гапиришади.
Гапиришни одамлардан урганамиз, сукут килишни - худолардан.
«Грек», «Олим» - Римда кора халк уртасида энг куп таркалган
хакоратли суз.
Греклар хакикат майда дейишади.
Давлат бир талай уйларнинг бирлашган мажмуи булиб, у факат хар бир
фукароси алохида муваффакиятларга эришганидагина кудратли булади.

17
Дахрийлик - бу илохийликни хис килмаслик ва яхшиликни билмаслик-
дир. иримларга ишониш эса, ута хиссиётлилик булиб. хар кандай яхши-
ликда ёмонликни куришдир.
Денгизда сузишда энг ёкимлиси киргокнинг якинлиги булса, пиёда юр-
ганда энг ёкимлиси - денгизнинг якинлиги хисобланади.
Донишмандликнинг чуккиси - куп гапириб, сафсатабоздай куринмаслик
ва жиддии максадларга хазил билан эришиш.
Еврикрат Анаксандрдан нима учун спарталиклар пулларини жамоа ха-
зинасида сакламайдилар дсб сураганида. у: «Хазина сокчиларини айнит-
маслик учун», - деб жавоб бсрган экан.
Жабрланган пайтда бурч ва обру талабларини эслаш, хамма кишиларга
хос хусусиятдир.
Жамоат ишларидан хам фойда олиш кобилиятига эга булган кишини,
хар кандай пасткашликни килишга хам кодир деб хисобласа булади.
Жасурлик - галабанинг боши.
Жуда хам кудратлн булншига карамай, хеч кандай куркув уйготмайдиган
киши жуда хам капа хурматга лойик.
Зиёфат бошида мехмонхона мехмонларга тордай туюлади, бир оздан
кейин эса кенгдай.
Золим Деметрийнинг уч юзта хайкалининг бирортаси хам занг ва чаш
босишга улгурмади. чунки улар унинг хаёглиги давридаёк бузиб ташланди.
Имкони борича киска ёки имкони борича ёкимли гапир.
Инсон табиатининг икки асосий бойлиги - бу акл ва мулохаза.
Иффатли аёл бирор-бир тадбирга эри билан бирга бормоги, агар эри
бирон срга кетганлиги сабабли бора олмайдиган ерга, аёли хам уйидан
чикмай утирмоги лозим.
Капа махоратга ва капа обруга эга булмаса хам, тасодифан копуний
асосда рахбар килиб тайинланган кишига итоаг этиш энг тугри ва олий-
жаноб ишдир.

Кечаси яхши куриб, кундузи хеч нимани курмайдиган жонзотлар


нафакаг жониворлар ичида мавжуд, улар одамлар орасида хам учрайди,
бундайларнинг акли ва гапдонлиги куёш чараклаб, жарангли, гулдурос го-
вушлар эшитилиб гурган пайтда йуколиб. иш яширинча ва угринча амалга
ошириладиган ерда кобилияти яна кайтадан барк уриб намоён булади.
Кишининг характер», купчилик кишилар уйлаганидай унинг курини-
шида эмас, балки гап-сузида купрок намоён булади.
Куйлаш, уйин-кулги уртача ичган кишиларга хос, айгиш лозим булмаган
нарсалар тугрисида гапнриш эса, хаддан ташкари куп ичганлик ва мастлик
белгиси.
Куп иззат-икром кишининг хулкини узгартиради, кам холлардагина
яхши томонга.
Купгина яхши ишларни ёмонга айлантириш учу» озгина камчилик хам
етарли.
Лашкарбоши олдинга Караганда» хам, оркага купрок караши лозим.
Лашкарбошилар орасида энг урушкоклари, энг айёрлари ва энг жасо-
ратлилари бир кузлилари булишган, жумладан Филипп (Македонский),
Антигон, Ганнибал.
Мен кичкина бир шахарчада яшайман ва унинг янада кичикрок булиб
колмаслиги учун жон деб шу ерда коламан.
Муваффакият - характер!! табиатан паст булган кишиларни хам улуг-
лайди.
Мураккаб саволлар берувчи киши мураккаб жавоблар эшитиши
мукаррар.
Помусли аёл ... хатто гапирганида хам овозини кутармаслиги лозим,
бсгоналар олдида овоз чикариб гапнриш аёл киши учун уят хисобланади,
чунки овоз гапирувчипинг ахлоки, калбининг хусусияти ва кайфиягини
ошкор килади.
Нотиклик санъати - бу оз гапга куп маъно беришни билнш.
Овкат бизга нафакат яшаш воситаси, улим воситаси хамдир.
Оломон хаммасидан хам куркадиганини купрок хурмат килади.

Окил эр-хотинлар хар кандай ишни узаро маслахатлашиб, келишиб хал


киладилар, лекин устунлик ва охирги суз доим эр томонида булиши лозим.
Поэзиянинг хакикат билан иши йук.

Саволга уч тарика жавоб бсриш мумкин: зарурини айгиш. хушмуома-


лалик билан жавоб бериш ва ортикча гапнриш.

Санъатнинг яхшиси - замондошларга кадимгидай, авлодларга эса янгн-


дай туюладигани.

219
Сафсатабоз узини яхши куришларини истайди - ва атрофдагиларининг
нафратини кузгатади, бировларга срдам беришга интилади - ва шилкимга
айланади, бировларни хайрон колдиришга интилади - ва кулгилига ай­
ланади, уз дустларини хакоратлайди - ва бу билан душманларига хизмат
килади.
Сиёсатчининг одобсиз гаплари, гаи каратилган кишига Караганда хам
ганираётганнинг купрок обрусини тукади.
Солон конунларни атрофдаги вазиятга караб мослаштирган, аксинча
эмас.
Соткинлар, аввало, узларини сотишади.
Соглом фикрловчи киши адоват ва жахд килишдан сакланмоги ксрак.
Сузнинг кучи, озгина гаи билан куп нарсани етказа олишда билинади.
Тарихчи характерининг ёмонлигини курсагувчи белги - бу унинг тари-
хий шахе тугрисидаги икки ёки ундан куп ривоятлардан доим энг ёмонини
танлашга интилишидадир.
Такдир бир нарсани бошкасининг ёрдамида харакатга келтиради, энг
узок нарсаларни бир-бировига якинлаштиради ва бир-бировига умуман
алокаси йук ходисаларни чатиштириб юборади, шундай экан бир нарса-
нинг якуни иккинчисининг бошланиши булиб колади.
Тили аччиклик бу мулохазалиликни ошкор килади.
Тула хокимлик, чукур яширинган камчиликларни хам аён этади.
Факат узи учун яшаш хам, факат узи учун улиш хам шармандаликдир.
Халк баъзи холларда гапга уста ва мулохазали кишиларнинг тажриба-
сидан мамнуният билан фойдаланади, лекин уларнинг талантига шубха
ва куркув билан караганлигидан иложи борича уларниш обру ва кадр-
кимматини камситишга харакат килади.
Халк уни менсимайдиганлардангина куркади ва куркканларинигина
улуглайди. Оддий халк учун баланд мартабали шахснинг уларга хурмат
курсатишидан ортик шараф йук.
Хизмати кам кишининг мактовга эхтиёжи куп булади.
Худди кузгуга карагандай тарихга караб, мен уз хаётимни яхши томон-
га узгартиришга харакат киламан.

Шубхаланиш кобилияти ожиз булган ерда, битимга эришиш осонрок


булади.
Шубхасиз - шармандаликдан ва уялиб колишдан кочмок зарур, лекин
хар кандай танбехни бош эгиб таи олиш керак эмас - бу уягчан ва буш,
лекин узининг кадрини билмайдиган кишиларга хос хислатдир.
Энг аввало, ёш келин-куёвлар келишмовчилик ва жанжаллардан сак-
ланишлари лозим, худди янги ясалган хумча салгина турткидан осонгина
парчаланиб кегиб, вакт утиб когганидан кейин уни ут хам, темир хам ола
билмаганидай.
Энг ёввойи тойчокдан яхши от чикади, бунинг учуй уни эринмай тар-
биялаш ва ургатиш зарур.
Эшитишни урган, шунда сен хатто ёмон гапирадиганлардан хам фойда-
ли гап эшитишинг мумкин.
Яхши уй. бу хужайинининг иши жуда хам оз булган уй.
Яхши хукмдор фукаролари ундан эмас, унинг учун куркишларига эри-
шади.
Яхшилик ёмонликдан, энг аввало, тсгишли меъёри билан фаркланади.
Узгаларнинг камчилиги учун танбех берганингда, узингда шундай кам-
чилик йуклигига эътибор бер.
Ута зарурият булмаган пайтда темирни ишлатиш табибга хам, хукмронга
хам муносиб эмас - бу уларнинг мулохазаси пастлигини тасдиклайди, ик-
кинчи холатда эса, бемулохазаликка нохаклик ва жохиллик хам кушилади.
Кимматбахо совгани кабул килмаган киши, совгани такдим килаётгандан
хам бадавлат.
Конунларга асосан, хафа килган кишидан касд олиш, биринчи булиб
озор беришга Караганда адолатлирок хисобланади, гарчи бу хам, у хам
камчилик хисобланса-да.
Курол ва конун бир-бири билан чикиша олмайди.
Гийбат доимо кизикувчанликка йулдош булади.
Голиблар маглубларга нисбатан ширин ухлашади.
Хамма кизикувчанлардан хавфеирайдилар ва улардан бекинадилар.
Шунинг учун хам, купинча, куз кулокларга очик булган нарса, факат
кизикувчан куз-кулоклар учун берк булади.

Хар доим аклдан озган кишиларга туюлганидай, унга (Миер шоки Пто-
лемейга) энг хавфеизи - хаммадан шубхаланиш ва хеч кимга ишонмаслик
булиб туюлган.
Хар нарсада менинг фикримга кушилувчи ва маъкуллаб бош ирговчи
дустнинг менга кераги йук, чунки соя хам бу ишни ундан яхширок килади.
Хасадгуй, буюк кишиларнинг камситилишидан кувонади.
Хеч ким сурамаса хам айтиш истагида булган нарсамизни айтиб бе-
ришни сурашлари бизга жуда хам ёкади.

Хеч качон жазолаб туриб буни касос деб билиш, жазолаб эса, афсус-
ланиш керак эмас: буларнинг биринчиси - вахшийларга, иккинчиси эса -
аёлларга хос иш.
Хукмронлик килаётган кишининг кичик камчилиги хам катта туюлади.
Апполоний Тианский - милодий I асрда яшаган Кадимги Юнон фай-
ласуфи.
Килмишларимизнинг хаммаси Тангрига маълумлигини инобатга олсак,
ибодатхонага келган киши чин дилдан факат биргина илтижони килиши
зарур: «Эй Тангрим, хизматларимга яраша химмат курсат».
Бабрий - милодий II асрда яшаб ижод килган Кадимги Юнон масалчи-
шоири.
Якинларинг томонидан етказиладиган азоб огриклирок булади.

Кахр, хатто, обрули одамларни хам асоратга солади ва ерга уради.

Лукиан - милодий 120-190 йилларда яшаб ижод килган юнон сатирик-


ёзувчиси.

Биров учун ташвиш чекишнинг узи хам киши учун бир овунчок. Агар
гамхурлик киладиганимиз булмаса биз нима килар эдик?
Бутунини билган булагини хам билади, лекин булагини билган буту-
нини била олмайди. Фидий йулбарс тирногини куриб, унинг йулбарсники
эканини, йулбарснинг узини хеч качон курмаган булса билармиди?
Зарур нарсалар микдори буйича болалар катталардан устун булишади,
аёллар - эркаклардан, беморлар - соглардан. Киска килиб айтадиган
булсак, хар доим ва хар ерда пастларнинг улугларга Караганда зарурияти
куп булади. Шунинг учун худолар хеч нимага мухтож эмас, худога канча
якин турганларнинг эхтиёжлари хам шунча кам булади.

Мактов, макталаётган кишига ёкади, бошкаларнинг эса жигига тегади.

Оловдан, ундан бир бошка олов ёкилгани билан учиб колмайди.

222
Сен бахтли булган пайтларингда, одамлар орасида дустлариш куп
булади, улар сенинг илтимосларингга хам диккат билан кулок тутишади.
Бахт сендан юз угирган захоти, уларнинг хаммаси сендан юз угиришади,
муносабатларини сенга карши узгартиришади.

Умид катта булган ерда хасад доим халокатли, нафрат эса хавфли
булади.

Яхши фикр отда елиши керак, тил эса пиёда, эгардан ушлаган холда,
уни от чопганида хам куйиб юбормай югуриши лозим.

Гийбатга ишониб канча калбларнинг дустлик ипи узилди, канчалик уй-


лар бузилди.

Назнанзин - Григорий (Григорий Богослов) милодий 330-390 йилларда


яшаган юнон шоири, дин пешвоси ва мутафаккири, Назианза шахрининг
епископи булган.

Акдсиз киши бойиганидан кейин дустларини унутади.

Биз узимизга карши ботирмиз ва узимизнинг соглигимизга зиён етка-


зишга мохирмиз.
Ёмонликни узлаштириш, яхши хислатларга етишишдан осон.

Имкони борини менсимай, узини имкони йукни бажаришга интилаёт-


гандай курсатган киши амалда уни хам бажармайди, буни хам.

Кишиларни ишонтириш ва ургатишни мушт билан эмас, окилона да-


лил-исбот билан амалга ошириш лозим.

Ярадор кунгилга яхши суз - малхам.

Хар кандай гунох калбнинг улимидир.

Августин - Аврелий Августин милодий 354-430 йилларда хозирги Жа-


зоир худудида яшаган юнон дин пешвоси ва мутафаккири.

Биз тушунганимизга Караганда купрок нарсани биламиз.

Бировлар бахтли хаёт кечираётганликлари учун бахтлилар, бошка би-


ровлар бахтли хаётга булган умидлари билан бахтлидирлар. Кейингилар
гарчи бахтли хаёт кечираётганларга Караганда камрок бахтли булсалар
хам, бахтли хаёт кечирмаётган ва унга умиди хам йукпарга Караганда бахт­
лидирлар.
Бошка угрининг угирликларига бемалол чидайдиган угри бормикан?
Буюрувчига Караганда ургатувчига купрок ишониш зарур.
Вакт хотира бил ан улчанади.
Гапирувчининг шахси унинг нуткига Караганда хам купрок ахамиятли.
Гунохни кечирмайдиганларни Тангри кечирмайди.
Донишмандликни эмас, унга булган мухаббатни фалсафа дейишади.
Дунё вакт билан бирга яратилган.

Дустлик конуни дустингни узингдан куп хам эмас, кам эмас, севишни
талаб килади.
Ёмон киши ёмонликни бошкага эмас олдин узига килади.

Жимлик х,еч кандай товушнинг йуклигини, ялангочлик - кийим-


нинг йуклигини, касалланиш - согликнинг йуклигини ва коронгилик
- ёругликнинг йуклигини билдирганидай, ёмонлик хам яхшиликнинг
йуклигини билдиради ва у уз-узидан мавжуд булмайди.
Излагай - янглишмайди.
Инсон томонидан яратилаётган муъжизаларга Караганда хам инсон-
нинг узи буюк муъжизадир.
Инсоннинг узи буюк сир, унинг хиссиётини, калбининг харакатини
англашга Караганда сочининг толаларини санаш осон.
Кишилар азобга канча ён босишса, шунча азоб чекадилар.
Кишининг бошига келадиган фикр узига боглик эмас.
Кишининг яхши фойдаланишни истамай, ажралган нарсаси, унинг
гунохи учун муносиб жазодир. Кулидан келган пайтда тугри иш килишни
истамаган киши, тугри иш килишни истаган пайтида бу имкониятдан
махрум булади.
Мукаммаллик, киши узининг мукаммал эмаслигини билганидадир.
Нима учун калб, йукотилган зарур нарсалар топилганида, уларнинг бор
вактидагидан хам купрок кувонади?
Нодонлик (буни хатто нодонлар хам тасдиклашади) - бахтсизлик.
Одат, агар унга каршилик курсатилмаса, тез орада заруриятга айланади.

224
Очкузлик бу заруридан ортикча эга булиш истагидир.
Умуман нотаниш нарсани хеч качон, хеч ким яхши курмайди.
Яхшилик ёмонликсиз хам мавжуд булиши мумкин, лекин ёмонлик ях-
шиликсиз мавжуд була олмайди.
Уз меъёрини билган хар ким хушбахтдир.
Узимизга купрок шодлик келтирадиган ишни бажаришимиз зарур.
Калбга уни кувонтирадиган сабаб кувват беради.
Караш - бу куриш дегани эмас.

Хаки кат ва ёлгонни ажратиш жуда хам кийин, шу боис адашган киши-
га жахд килиш ярамайди.
Хакикатни яширишнинг узи бизни синовдан утказиш ёки гуруримизни
камситишдир.
Юнон афсоналаридан намуна. Кадимги Юнон шоири Стесихор билан
галати бир вокеа содир булган экан. У Спарта шохи Менелейнинг хотини
малика Елена тугрисида шеър ёзибди. Шеърда Еленани Троя шохзодаси
Парис томонидан олиб кочилгани, бу Троя уруши бошланишига сабаб
булгани тугрисида ёзиб, Еленанинг ахлоки тугрисида узининг ута салбий
фикрларини билдирибди. Шундан кейин унинг кузлари кур булиб колибди.
Бундан Стесихор чукур гамга ботибди. Дустларининг маслахатларига кура,
Елена тугрисидаги шеърига «Раддия» ёзганидан кейин кузлари яна аввал-
гидай курадиган булиб колган экан. Стесихор тугрисидаги бу ривоят бал­
ки содир булгандир, балки йук. Кандай булса хам кадимги мутафаккир-
ларнинг: «Суз - касд олиш, севиш, такдирлаш кобилиятига эга шунинг
учун айтиладиган сузга эхтиёт булмок зарур», - дейиладиган хикматини
эсдан чикармаслик керак.
КАДИМГИ РИМ ХИКМАТЛАРИ

Кадимги Рим тарихи тугрисида кискача маълумотлар

Ривоятларга кура, лотин кабиласидан булган хукмдор Амулий уз жия-


ни Рея Сильвиянинг янги тугилган эгизак угиллари Ромул ва Ремлар катта
булишганида хукмронликни мендан тортиб оладилар деб хавфсираб, улар-
ни дарёда чуктиришни буюрган. Лекин муъжиза юз бериб оким болаларни
дарёнинг саёз жойига чикариб ташлаган ва болалар омон колишган. Бола-
ларнинг йиги овозини шу орада яшовчи она бури эшитиб колиб, уларни
хар куни уз сути билан эмизиб юрган. Буни куриб колган бир чупон бола­
ларни уйига олиб келган ва аёли билан уларни асраб, худди уз боласидай
тарбиялаб катта килишган.
Ога-инилар катта булишиб, уз юртига кайтиб келишганидан ке-
йин Амулийдан касд - олишган. Хукмронликни ундан боболари Ну-
миторга олиб беришиб, узлари шу ерда - уларни она бури куткарган
Тибр дарёси буйида шахар куришга ахд килишган. Курилиш бораёт-
ган пайтда ога-ини уртасида низо чикиб, Ромул Ремни улдириб куйган.
Лекин бу Ромулга шахар курилишини охирига етказишга ва уни уз
номи билан аташга (Рим лотинча Рома деб айтилади) халакит берма-
ган. Рим шахри барпо килинган кун, милоддан аввалги 753 йилнинг
21 апрель санаси хисобланади.
Римнинг энг кадимги ахолиси ва уларнинг авлодлари узларини патри-
цийлар деб атаганлар, шахарга кейинчалик кучиб келган ахоли хамда улар­
нинг авлодлари эса, плебейлар деб аталган. Плебейлар Рим фукароларининг
барча бурчларини, хусусан, соликлар тулаш, харбий кушинларда хизмат
килиш ва х.к. бажарсалар хам, улар патрицийлар билан тенг хукукка эга
булмаганлар.
Дастлаб Римни подшохдар бошкарганлар. Римга Ромулдан бошлаб
хаммаси булиб еттита шох хукмронлик килган. Подшох саройи кошида
патриций оксоколларидан тузилган «оксоколлар кенгаши» - сенат мавжуд
булган. Сенат Римни шохлар билан бирга идора килишда катнашган. Се-
натнинг хар бир аъзосини сенатор деб номлаганлар.
226
Милоддан аввалги 509 йилга келиб Римнинг еттинчи шохи Таркви-
нийни халк ута шафкатсизлиги сабабли, оиласи билан бирга шахардан
кувиб чикарганлар ва подшо хокимиятини хам йук килганлар ва Рим-
да сайлаб куйиладиган хокимият урнатилган. Халк йигини подшох
урнига хар Йили иккита патрицийни консул килиб сайлаганлар. Иккала-
си хам бир хил хукукка эга булган консуллар уруш даврида кушинларга
кумондонлик килишган, тинчлик пайтида эса, ижро хокимиятининг
рахбарлари хисобланишган ва улар хар бир ишни сенат билан кенгашиб
хал килишган. Римликлар узларининг бу идора усулини лотинча респуб­
лика - «умумхалк иши» деб атаганлар.
Агар давлатга оддий воситалар билан хал килиб булмайдиган кандайдир
ташки ёки ички хавф тахдид килса, сенат карорига кура консулларнинг
бири диктатор килиб тайинланган ва унта барча мансабдор шахслар хамда
фукаролар итоат килганлар. Диктатор давлат хавфсизлигини таъминлаш
максадида лозим деб хисоблаган хар кандай шахсни жазолаши, улимга
хам хукм килиши мумкин булган ва у диктаторлик пайтида килган иш-
лари учун диктаторликдан тушганидан кейин жавобгарликка тортилмаган.
Диктатор олти ойгача булган муддатга тайинланган. лекин у узига юкла-
тилган масалани эртарок хал килса, уз ваколатини муддатидан олдин сокит
килган ва давлат бошкаруви олдингидай давом этаверган.
Милоддан аввалги IV асрнинг охирига келиб карийб 200 йиллик ку-
рашлардан кейин плебейлар хам патрицийлар билан тенг хукукли, хамда
Римдаги барча мухим магистратураларга (вазифаларга) сайлаш ва сайла-
нишлари мумкин булган. Милоддан аввалги III асрнинг бошига келиб
Рим янада кудратлирок булиб борган ва у бутун Италияни ишгол килган.
Шундан кейин буюк истилолар даври бошланган, натижада, Рим Евро­
па, Осиё ва Африкадаги куплаб давлатларни босиб олиб, буюк давлат­
га айланган. Италия чегарасидан ташкарида жойлашган бу улкалар про-
винциялар деб номланиб, уларни Рим томонидан тайинланадиган ноиб-
лар бошкарганлар. Милоддан аввалги I асрга келиб, кичик давлатларни
бошкаришга мулжалланган республикачилик тизими билан жуда хам улкан
мамлакатни бошкариш мумкин булмаслиги аён була бошлаган. Уч юзта
аъзоси булган Сенат бир неча ун зодагон оилаларининг манфаатларини
кузловчи хукмронликка айланганлиги, турли мартабадаги хукмдорларнинг
жабру зулмидан нафакат Рим ва Италия ахолиси, балки барча провинция-
ларда яшовчи халк хам жафо чекаётганлиги окибатида одамларнинг амал-
даги давлат тизимига нисбатан умумий норозилигини келтириб чикарган
ва Римда юз йилларга чузилган гражданлар уруши бошланиб кетган. Эски
тизим тарафдорларига карши курашда хал килувчи урин армияга тегиш-

227
ли булган, шу сабабли милоддан аввалги 27 йилдан - Октавиан Август
давридан бошлаб хукмронлик учун курашда голиб булганни танхо
хукмдор - император деб (олдинлари голиб лашкарбошилар шундай деб
номланган), давлат номи эса Рим империяси деб атала бошланган. Бирин-
чи Рим императори Октавиан, умрининг охиригача Римнинг диктатори
деб эълон килинган. У машхур лашкарбоши Гай Юлий Цезарнинг вориси
хисобланган.
Октавиан Цезарь опасининг невараси булган. Унинг карорига кура Це­
зарнинг номи бундан кейин расмий равишда Рим империяси хукмдорлари
унвонининг бир кисми сифатида айтиладиган булган ва шу тарика Юлий
Цезарнинг Рим давлати олдидаги хизматларига хурмат билдирилган. (Рус-
ча «царь» сузи хам «Цезарь» сузидан келиб чиккан).
Фаластин худудидаги Яхудия давлати милоддан аввалги
I асрда Рим томонидан босиб олинган ва у Рим провинциясига айланти-
рилган. У даврларда Яхудияга Ирод I подшохлик килган (милоддан аввал­
ги 74 - милодий 4 йиллар). Унинг подшохдик килган пайтида, хозирги
таквим буйича милоддан аввалги 1 йилнинг 25 декабрида Вифлеем
шахрида пайгамбар Исо ибн Марям тугилган.
Исо 30 ёшга етгунича онасининг эри Юсуфга (Иосиф) дурадгорчилик иш-
ларида карашиб юрган, кейин авлиё Иоанн томонидан чукинтирилганидан
кейин дунё буйлаб христиан динини таргиб килишга кетган. Исо Масих
таълимотини халк уртасида таркатишда унинг 12 та энг якин шогирдлари
- хаворийлар (апостоллар)нинг хизматлари катта булган. Римда христиан-
ликни таргиб килишда апостол Павел машхур булган. Янги динга огзаки
даъват билан бир каторда христиан муаллифларининг ёзма асарлари хам
таркатила бошланган. Милодий 1 асрда христиан дини Рим империясининг
барча худудларида таркалган булса хам, якка худолик тугрисидаги бу таъ-
лимотни таркатувчилар кучли таъкибга учраганлар, улар император Нерон
даврида ёввойи хайвонларга талатилган булишса, император Диоклетиан
хукмронлиги даврида христиан динини кабул килган мингларча кишилар
дорга осилган. Шундай булса хам христиан дини таркалишда давом эт-
ган ва милодий 312 йилда давлат тепасига келган император Константин
313 йилда христианларга Римда уз динини эркин эътикод килишларига
ва христианларга уз ибодатхоналарини куришга рухсат бериш тугрисда
фармон чикарган. Шу пайтдан бошлаб Рим дунё христианларининг бош
шахрига айланган. Кейинчалик христиан епископларининг карорига кура
Рим шахрининг епископига «папа» (юнонча - «ота») унвонини кушиб
айтиш тугрисида келишилган. Римнинг биринчи епископи апостол Петр
булган эди.
Рим империясининг «олтин асри» Антонинлар хукмронлиги даври (ми-
лодий 96-193 йиллар) хисобланади. Бу даврда Римда осойишталик хукм
сурган, харбий юришлар тухтаган, сенат ва императорлар якдил булишган.
Кашшоклик ва кулликда яшаганларнинг хаёти яхшиланган. Одиллик би-
лан хукмронлик килган император Траянни (милодий 98-117 йиллар)
римликлар «императорларнинг энг яхшиси» деб хисоблаганлар. Унинг
хукмронлиги даврида чакимчиларнинг ёлгон маълумотлари буйича ки-
шиларни катл килиш тухтатилган, эхтиётсизлик билан император номи-
га айтилган гап учун жазолаш бекор килинган. Римни 161-180 йилларда
бошкарган файласуф-император Марк Аврелий даврида хам одамлар анча
эркин яшашган, Римда куп курилишлар килинган.
Антонинлар династиясининг хукмронлиги тугаганидан кейин Римнинг
юксалиши хам тугаган ва Римда нотинчлик бошланган. 111 асрга келиб,
Римнинг шимоли-шаркида яшовчи герман кабилалари, римликларнинг
номлашича, варварлар (ажнабийлар, тушунарсиз тилда сузловчилар деган
маънони беради) Римга тез-тез хужум килиб, кишлок ва шахарларни тала-
ганлар. Римликлар уларга баъзи провинцияларни топширсалар хам, улар
узларининг талончилик юришларини канда килмаганлар ва Рим жиддий
хавф остида колган. Бу вактда империянинг энг тинч ва хавфсиз худуди
унинг шаркий кисми булган.
Шу сабабли хам, Босфор бугози киргогида жойлашган, кадимги Гре-
циянинг мустамлакаси булган Византияга 330 йили империя пойтахти
кучирилган ва шахар пойтахтни кучирган император шарафига Констан­
тинополь деб номланган. Шахардаги эски уйлар бузилиб, уларнинг урнига
янги уй-жойлар, саройлар, ибодатхоналар, театрлар курилган. Янги пой­
тахтни безаш учун император Константин Рим, Афина ва империянинг
бошка шахарларидан чиройли хайкалларни, устунларни бузиб кучириш
тугрисида курсатмалар берган.
Марказий Осиё даштларида яшаган туркий хунн кабилаларининг
375 йилдаги гарбга томон юриши ва шу юришда германларнинг гот-
лар кабиласи тор-мор килинганидан кейин Шаркий ва Марказий Евро­
па халкларининг гарбга томон буюк кучиши содир булган. Хуннлар-
нинг кейинги юришларидан сакланиш учун, готлар кабиласининг омон
колганлари Византиядан - Шаркий Рим империясидан Болкон яриморо-
лига бориб яшаш тугрисида рухсат сураганлар ва ун минглаб готлар уз
оилалари билан империя чегарасидан утганлар. Улар Дунай дарёсининг
унг киргогига жойлашганлар ва озик-овкат билан таъминланиш эвазига
Дунай чегараси дахлсизлигини саклаш тугрисида Византия билан шарт-
лашилган. Бир йил утар-утмас Рим амалдорларининг уз шартларини
бажармаганликлари сабабли готлар кузголон кутаришган, уларга варвар-
ларнинг бошка кабилалари ва куллар кушилишган. Кузголонни бости-
риш учун император бошчилигида 378 йилда келган Рим лашкарлари
тор-мор килинган, император Валент эса улдирилган.
Ягона Рим империяси 395 йилда, император Феодосий I (379-395
йилларда Римни бошкарган) улганидан кейин иккига: Шаркий Рим им­
перияси (Византия) ва Гарбий Рим империясига булинган. Гарбий Рим-
га варварларнинг талончилик юришлари тухтамаган ва нихоят 410 йили
Аларих бошчилигидаги варварлар Римни узок камал килиб турганлари-
дан кейин эгаллашган ва шахар бойликларини талашиб, шахарни тарк
килишган. Аттила бошчилигидаги хуннларнинг кушини хам 436, 451,
452 йилларда Италияга хужум килиб, уни талон-торож килишган. Яна бир
герман кабиласи - вандаллар хам 455 йилнинг май ойида Римга хужум
килиб уни эгаллашган, император Петроний Максимни улдиришиб,
шахарни 14 кун мобайнида талон-торож, купгина тарихий ёдгорликларни
йук килишган. Кундалик хаётда баъзида учрайдиган «Вандализм» терми-
ни, яъни маданий ёдгорликларни ёки бошка моддий бойликларни бирор-
бир максадсиз йук килиш, шу вактдан бери кулланилмокда.
Варварлар кушинлари яна бир марта уз йулбошчиси Одоакр бош­
чилигида 476 йилда Римга хужум килишган ва Гарбий Римнинг охирги
императори Ромул Августулни тахтдан туширишган. Шундай килиб 476
йилнинг 4 сентябрида Гарбий Рим империяси тугатилган. Бу тугрида шу
вокеаларнинг гувохи булган бир киши: «Бутун ер юзини забт этган шахар
забт этилди», - деб ёзган экан.
Шундан кейин Римнинг барча куч-кудрати Рим империясининг
шаркий кисми - Византияга кучирилиши, Гарбий Римнинг тушкун-
лиги VIII асргача давом килиши, Римнинг аста-секин ривожлана бо-
риши, XIII—XVI асрларга келиб Римда ва Гарбий Европада Уйгониш
даври (Ренессанс) бошланиши, турк султони Мехмед II (Мехмед
ал-Фотих) Византия пойтахти Константинополни 1453 йил 30 май-
да забт этиб, шахар номини Истанбул деб узгартириши, Византияни
Усмон империяси таркибига кушиб олиниши ва Шаркий Рим империя­
сининг тугатилиши - буларнинг хаммаси узга бир тарих ва биз улар
тугрисида батафсил тухталмадик, чунки аввал айтиб утилганидай,
тупламга антик давр намояндаларининг хикматлари туплангани са-
бабли, максадимиз улар яшаган давр тугрисида китобхонларга кискача
маълумотларни эслатиш эди.
Куйида Сиз кадимги Рим мутафаккирлари, давлат арбоблари ва машхур
кишиларининг афоризмлари, хикматли сузлари билан танишасиз:
Кадимги Рим мутафаккирларининг хикмат
ва афоризмлари

Тарквиний - Луций Тарквиний милоддан аввалги 534-510 йилларида


хукмронлик килган Римнинг охирги (еттинчи) шохи.
Шох Тарквиний сургунда юрганида, хакикий дустни сохта дустдан
фарклашни, уларнинг хизматига яраша такдирлай олмайдиган пайтда
урганганини айтган экан.
Фабий - Максим Кунктатор, милоддан аввалги 275-203 йилларда яша-
ган Рим лашкарбошиси.

Агар шошмасанг, хамма нарса сенга аник ва равшан булади, шошсанг


мулохазасизлик ва енгилтаклик килган буласан.

Ватан учун зарур булса, шон-шухратдан хам кечмок керак.

Невий - Гней, милоддан аввалги 270-201 йилларда яшаган Рим дра­


матурги ва шоири.

Кишиларга мактовга лойик кишидан мактов эшитиш ёкади.

Х,алол кулга киритилмаган нарса, фойдасиз кетади.

Фабриций - Гай Фабриций Лусцин милоддан аввалги 111 асрда яшаган


Рим лашкарбошиси.

Консул Фабрицийга эпирликлар элчиси Кирей куп микдорда олтин


инъом килганида, у инъомни рад этиб, олтинга эгалик килишдан, олтини
борларга хукмронлик килишни афзал биламан, деган экан.

Плавт - Тит Макций милоддан аввалги III аср 184 йилларда яшаган
Рим комедиографи.

Барча окил кишилар узаро алокада булишлари лозим.

Бахтсизликда энг яхшиси - хотиржамлик.

Бир вактнинг узида хам пуфлаш, хам ютиш осон эмас.

Бировларнинг тажрибасидан аклли булиш, сенинг тажрибангдан


узгаларнинг аклли булишидан афзалдир.

Доно уз такдирини узи яратади.

Ёмонга яхшилик килиш, яхшига ёмонлик килиш билан тенг.


231
Ишни канчалик мухим хисобласанг, уни шунча тугрирок бажарасан.

Кишини, факат узи лойик булган жазогина шарманда килади.

Кишининг дустлари куп булса хам, улардан содикдари оз булади.

Курган гувохнинг биттаси, эшитганларнинг унтасидан афзал.

Мен, узимга дуст булмаганларга хавас килганимдан, дуст булмаган-


ларнинг менга хавас килишларини афзал биламан.

Мол-давлатинг кулдан кетганидан кейин, дустларнинг хам купи сендан


кетади.

Муваффакият дустларни купайтиради, туда козон атрофида дустлар


куп булишади.
Мухтожлик хамма нарсага ургатади.
Ортикча гап нимага керак?
Ота-онамизнинг буюрган ишини килишимиз зарур.
Окилга икки огиз суз хам етарли.
Сенга содик булганга, содик бул.
Тугатишга Караганда, бошлаш анча осон.
Ширин каерда булса, аччик хам шу ерда булади.
Яхшилик килганга яхшилик кайтарадилар, ёмонлик килганга ёмонлик.
Яшалган ёш билан эмас, табиат инъоми билан доно булишади.
Уз фойдасига келганда хамма кишилар уста булишади.
Узгалар гамидан урганиб окил булиш осон.
Узидан доимо, етарли даражада халолманми деб сурайдиган киши,
хаки кий халолдир.
Узиникилардан кочганга, узок чопишга тугри келади.
Кулим омон кодеин десант, тошни муштлама.
Хаётда кутилмаган вокеалар кутилганидан хам куп содир булади.
Хазил билан айтилган гапни, жиддийга айлантирма.
Х,амма хам янглишиши мумкин.

232
Х,еч кимда доимий бахт булмайди.
Энний Квинт - милоддан аввалги 239-169 йилларида яшаган римлик
шоир ва драматург.
Ёмонга килинадиган яхшиликни, ёмонлик деб хисоблайман.

Сени гийбат киладиган сенинг дустинг эмас.


Яхши дуст ёмон ишда билинади.
Сципион Катта - (тулик исми Публий Корнелий Сципион Катта
Африкалик) - милоддан аввалги 235-183 йилларда яшаган Рим лаш­
карбошиси.

Аппий Клавдий Сципион Катта билан цензорлик лавозими учун рако-


батлашганида, у хар бир римликни номма-ном билишини, Сципион эса,
деярли хеч кимни танимаслиги тугрисида мактанган. «Сен хаксан -
дебди Сципион - мен хаммани билишга эмас, хамма мени билишларига
интилганман.»

Катон Катта, (тулик исми Марк Порций Катон Цензор), - милоддан


аввалги 234-149 йилларда яшаган Кадимги Римнинг давлат арбоби ва
лашкарбошиси, биринчи лотин ёзувчиси.
Агар сени биров мактаса, унинг тугрилигини узинг текшириб кур.

Аёлини ёки фарзандини урадиган киши, энг мукаддас нарсага хул


кутарган хисобланади.
Бировларда маъкулламаганингни, узингда булишидан сакдан.
Бутун вужуди корин булган киши, давлатга кандай наф келтириши
мумкин?

Греклар нуткни тили билан килишади, римликлар эса, калби билан.

Ёшларнинг окаришга эмас, кизаришга мойил булганлари маъкул.


Зарур булмаган нарсалар, доимо киммат туради.

Катон римликларни куйларга киёслаган, уларнинг алохида бирини


буйсундириш кийин, лекин бутун бир подаси чупонларга итоат килишади.
«Сизлар хам худди шундай - деб хулоса килибди Катон, - алохида хар
бирингизга берилган маслахатдан фойдаланишни хатто хаёлингизга
хам келтирмайсиз, бирга тупланганингиздан кейин эса, иккиланмасдан
ишонасиз».
Катон эллик мартага якин суд килинган экан, шундан охиргиси сак-
сон беш ёшга якинлашганида. У шунда узининг машхур сузларини айтган
экан: «Хаётингни бировлар билан бирга яшаб утказиб, бошкалар олдида
узингни оклаш жуда хам кийин».
Керагини эмас, зарурини сотиб ол.
Кишининг кийинчилик билан эришган нарсаси хотирада яхши сак-
ланади.
Кишининг хаётини темирга киёсласа булади. Агар уни куп ишлатсак,
ишкаланиб емирилади, ишлатмасак занглаб емирилади.
Кулгили ишларда жиддий булган киши, жиддий ишларда кулгили
булади.
Нодон донишманддан урганганига Караганда, донишманд нодондан
купни урганади.
Окил билан сухбатлашганингда куп суздан фойдаланма.
Окил булсанг - одамлардан уз камчилигингни сир тут. Уни бошкалардан
эшитганингдан ёлгиз узинг билганинг яхши.
Огрик огрикни даволайди.
Улгуриш бошка, шошилиш бошка: кар бир ишни уз вактида киладиган
киши уни бажаришга улгуради, бир вактнинг узида куп ишни бажариш-
га уринадиган киши хеч бирини уддалай олмайди, у шошади.
Факат узини хак деб уйлайдиган киши нохакдир.
Хотин билан яшаш - осон иш эмас, хотинсиз яшаш эса, умуман, хаёт
эмас.
Узи билан муросага бормаган киши хеч ким билан муросага бор-
майди.
Узини кукларга кутариш хам, узини хакоратлаш хам бирдай бемаъни-
лик.
Узининг ёмон томонини билган кишига хамма шу тугрида гапираётган-
дай туюлади.
Кахр аклсизликдан факат киска муддатлиги билан фарк килади.
Fазаб баъзида журъатсизни хам кучли килади.
Х,аётини халол яшаб утган киши бахтлидир.

234
Хаммага хам бирдай ёкадиган конун булмайди.
Х,имоя ожиз булган ерда сурбетлик кучли булади.
Хакикатни яширсанг, сени фирибгар дейишади, агар ёлгонни тукисанг -
алдокчи дейишади.
Эмилий Павел, (Луций Эмилий Павел) - милоддан аввалги 230-160
йилларда яшаган Рим лашкарбошиси.
Зиёфат уюштирмок ва жанговар саф тортмок - бир-бирига ухшаш ма­
сала: биринчиси иложи борича мехмонлар кузига ёкимли куриниши керак,
иккинчиси эса - иложи борича душманлар кузига дахшатли куриниши ке­
рак.
Пакувий Марк - милоддан аввалги 220-130 йилларда яшаган Рим шо-
ири.
Кимнинг дустлари булса, унда бойлик хам булади.
Цецелий Стаций - милоддан аввалги 220-168 йилларда яшаган Рим
комедиографи.
Истаганингни беришмаса, беришганини ол.
Истаганингча яшай олмасанг, билганингча яша.
Нодонликни эшитишга тайёрман, килишга эмас.

Нохакликка чидайман, лекин обрусизланишга эмас.


Уз бахтсизлигини яшира олмайдиганга афсуслар булсин.

Корнелия - милоддан аввалги II асрда яшаган, Рим лашкарбошиси


Сципионнинг кизи, Тиберий ва Гай Кракхларнинг онаси.
Аёл кишининг энг кимматли бойлиги - унинг фарзандлари.
Теренций - милоддан аввалги 195-159 йилларда яшаган Рим коме­
диографи.
Агар икки киши бир ишни килишса, бу энди бир иш эмас.

Агар икки киши бир хил ишни бажарсалар хам, натижа бир хил
булавермайди.
Аёл аёлни тезрок тушунади.
Акллига ишора хам етарли.

235
Бир ёлгон иккинчисини пайдо килади.

Доно булиш - бу нафакат оёк остидагини куриш, балки келажакни хам


кура билишдир.
Ёмон бошланиш - хунук окибат.
Ёмон таърифлаб булмайдиган нарса йук.

Иккиланган кишини арзимаган бир важ у ёки бу томонга огдириши


мумкин.
Истаган нарсаларингизнинг хаммасини кила олмаслигингиз сабабли,
факат кила оладиганингизни истанг.

Кексалик - бунинг узи бир касаллик.


Мардга такдир кумаклашади.
Мен инсонман ва инсонийликнинг хеч нимаси менинг учун бегона
эмас.
Менинг хамма умидим - менинг узимга.
Олдин яшаб утганлар томонидан айтилмаган бирорта хам гапни топиб
айтиб булмайди.

Ошик уйинида отилган ошик бизнинг истаганимизча тушмаса, туш-


ганидан фойдаланишимизга тугри келади. Киши хам хаётида шундай
килиши зарур.

Окил хамма муаммони суз билан хал килади, курол билан эмас.

Сог пайтимизда хаммамиз беморларга осонгина яхши маслахатлар бе-


рамиз.

Умидни пулга сотиб олмайман.

Хушомад дустларни купайтиради, хакикат эса ёмон курувчиларни.

Канча киши булса, шунча фикр булади.

Конунчиликка ута итоат килишнинг узи, конунга ута хилоф булиши


хам мумкин.
Куролни куллашдан олдин, уни кулламаслик учун хамма нарсани си-
наб куриш, доноликка хос ишдир.

236 СЙК
Хаётнинг асосий коидаси - меъёрдан ортик хеч нима.
Хар ким уз фикрига эга булиши мумкин, лекин конун х.амма учун бир.
Хакикат баъзида нафрат уйготади.
Сципион Кичик (Публий Корнелий Сципион Эмилиан) - милоддан
аввалги 185-129 йилларида яшаган Рим лашкарбошиси.
Баъзилар, Сципионни жангларда кам катнашган дейишганда, у шундай
деган экан:
«Онам мени хукмрон булишим учун туккан, киличбоз булишим учун
эмас».
Кимдир Сципионга чиройли килиб ясалган калконини курсатганида,
Сципион: «Чиройли калкон, лекин римликларга чап кулидагисига эмас,
унг кулидаги куролга суянмок купрок ярашади», - деган экан.
Сципион хукмрон экан, Рим куламайди, Рим кулар экан, Сципион яша-
майди.
Яхши лашкарбоши, худди яхши табибдай, жуда зарурат булгандагина
кулига тиг олади.
Луцилий - милоддан аввалги 180-102 йилларда яшаган Рим шоири.
Агар мехнат килиш лозим булса, шундай мехнат килиш керакки, ундан
фойда хам булсин, шараф хам.
Кахрамонлик - бу бойликнинг хакикий бахосини билиш.
Кахрамонлик - бу доим узимизнинг хатти-харакатимиз окибатини ту-
шуниш.
Кахрамонлик - бу шараф, хукук, фойда, яхши, ёмон, ярамас, гирром ва
зарарнинг доимо фаркига бориш.
Кахрамонлик - бу уз истакларининг чегарасини билиш.
Кахрамонлик - бу хакикий шарафга лойикни шарафлаш.
Хамма иш хар кимнинг хам кулидан келавермайди.
Акций - милоддан аввалги 170-80 йилларда яшаган Кадимги Рим дра­
матурги.
Ёмон куришса куришаверсин, факат курксалар бас.
Хурмат киладиганларинг хурмат килишса яхши.

237
Сулла (Луций Корнелий Сулла) - милоддан аввалги 138-78 йилларда
яшаган Рим лашкарбошиси ва консули.
Суллага бир куча шоири унинг тугрисида ёзган эпиграммасини тухфа
килибди, Сулла шу захоти унга мукофот беришни буюрибди ва лекин
бошка унинг тугрисида хеч нима ёзмаслик шартини хам куйибди.
Варрон - милоддан аввалги 116-27 йилларда яшаган римлик олим ва
ёзувчи.
Аёлингнинг камчиликларини ё йукот, ё уларга чида: йукотсанг -
аёлингга яхширок булади, чидасанг - узингга.
Кеч окшом нима келтиришини сен билмайсан.
Боболаримиз ва оталаримиз сузлаганларида саримсок ва пиёз хиди
анкиган булса хам, уларнинг рухи баланд булган.
Кийини факат биринчи кадам.
Помпей (Буюк Помпей) - милоддан аввалги 106-48 йилларда яшаган
Рим лашкарбошиси.
Ёки галаба козонамиз, ёки озод булган холда халок буламиз.
Помпей узи тугрисида гапирганида шундай деган экан: хар кандай
хукмронликни узим кутганимдан хам эртарок олганман, хар кандай
хукмронликдан, бошкалар кутганидан хам эр-тарок воз кечганман.
Чикаётган куёшнинг мухлиси ботаётганникидан куп булади.
Цицерон (Цицерон, Марк Туллий) - милоддан аввалги 106-43 йиллар­
да яшаган Рим нотиги, файласуф ва ёзувчиси.
Агар биз билан бирга кувонадиганлар булмаганида бахтимиз гузал-
лигини канчалик йукотган буларди! Агар биз билан бирга гам чекадиган-
лар булмаганида, бахтсизликка чидаши-миз канчалик огир буларди!
Агар бизнинг хаётимизга кандайдир бир макр-хийла хавф солса, ундан
кутулиш учун хар кандай уз-узини химоя килиш усули тугри хисобланади.
Чунки куроллар жаранги остида конунлар сукут саклайди.
Агар киши азоб чекаётган булмаса, бу унинг хаётдан тулик лаззатлана-
ётир деганими?
Агар киши мулжалга тегизиш учун куни буйи найза отаверса, охир бир
сафар у мулжалга тегизади.

238
Агар машк килинмаса, хотира ожизлашади.
Агар овози узи билан бирга чикмаганида чакмоклар кучсизрок чакнарди.
Агар огрик кийнокди булса киска муддатли булади, агар огрик узокка
чузиладиган булса, кийнокди булмайди.
Агар узига-узи ёрдам бера олмаса, донишмандликдан донишмандга
фойда йук.
Агар канчалик донишманд булсанг хам, совукда колсанг калтирайсан.
Агар конунларни куллашнинг имкони булса, жинояткор фукарони,
аникроги, ички душманни суд билан енгмок зарур, агар жабр килувчи одил
судловга тускинлик килса, унда сурбетликни жасорат билан, кутуришни -
жасурлик билан, куполликни - акд билан, тудани - кушин билан, кучни
эса куч билан енгмок зарур.
Агар кулингдан келса, бажар.
Агар харакат килинса, хушомадгуй дустни аникдаш, худди буялган ва
калбакини янги хамда хакикийсидан ажратишдай осон булади.
Адолат хар кимнинг мехнатига яраша берилганида намоён булади.
Адолатлини фойдалидан ажратиб булмайди.
Адолатдан узок булган илм, купинча, окиллик эмас чакконлик деб ай-
тишга якин гуради.
Адолатлиликнинг иккита асоси мавжуд: хеч кимга зиён бермаслик ва
жамиятга фойда келтириш.

Ажабо, бу башоратчи-кохинлар бир-бировларини учратишганларида


узларини кулгидан кандай тухтатар эканлар?
Азоб чеккан, эслайди.
Айбдан озод булиш - буюк тасалли.
Айблов жиноят содир килинган деб хмсоблайди.
Айрим сузларига караб эмас, гапининг умумий баёнига караб бахо бер.
Алдокчи халол кишига ухшашга харакат килади.
Аниклик исботлар билан камситилади.
Асар гапга зеб берилмаганидагина чиройли чикади.
Астойдил уз соглигинг ташвишини кил.
Ахлокига Караганда фойдалини юкорирок бахолаш шармандаликдир.
Акл доим бирор нимани урганиш билан банд.
Акл-идрок ва тартибга тасодифдай зид буладиган нарса йук.
Акдга эга булиш кам, ундан фойдаланишни хам билиш зарур.
Барча гузалликлар кам учрайди.
Барча тирик жонлар орасида факат инсон деб номланган мавжудотгаги-
на акл ва фикрлаш кобилияти берилган.
Бахтин Тангридан сура, илмга узинг етиш.
Бахтсизлик - айблашга мойил.
Баъзида эр киши хам инграши мумкин.
Баъзиларнинг асли эмас, факат исми инсондир.
Бемор нафас олаётган экан, унинг тузалишига хам умид бор дейишади.
Биз аждодларимизнинг ихтироларини билишимиз лозим.

Биз доим улпонни давлатнинг кон томирлари деб хисоблаганмиз.

Биз истайдиган нарсамизга умид киламиз, лекин содир буладиганига


чидаймиз.

Биз одатда ёлгончиларга ишонмаймиз, хатто улар тугрисини гапираёт-


ган булишса хам. Лекин кандайдир бир тушимиз руёбга чикса, купчилик
тушлар унгидан келмаганлиги сабабли бунга хам ишонмаслик урнига, бит-
та туш тугри чикканлиги сабабли, бошка тушларга хам ишониш зарур
деган тескари фикрга келамиз.

Биз фаолият учун тугилганмиз, бу аник.

Биз хайвонлардан факат бир нарсада: бир-биримиз билан сузлаша оли-


шимиз ва уз хисларимизни баён эта олишимиз билан устунмиз.
Бизга рухимизни тушириш муносиб эмас.
Бизнинг халкимиз, уз иттифокчиларини химоя килатуриб, бутун дунё-
ни забт килишди.

Билимли ва олим одам учун яшаш - бу фикрлаш.

240
Билмаслик, фалсафанинг сабаби ва бошланиши булиши лозим.
Бир вактда тугилганларнинг хам табиати ва хаёти бир-бирига ухшаш
булмайди.

Бир марта ёлгон касам ичган кишига, кейинги сафар уртага нимани
куйиб касам ичса хам ишонмаслик керак.

Биринчи уринда ватан ва ота-она булиши лозим, ундан кейин фарзанд-


лар ва бутун оила, улардан кейин (бошка) кариндошлар.
Бирор нима билан шугулланишга ёш утган сайин интилиш кучаяди.
Бирор нимага эришиш учуй мехнат килиш керак.

Бирорта хам окил киши хеч качон соткинга ишониб булади, деб
хисобламаган.
Бирорта хам ихтиро дархол мукаммал була олмайди.

Бойликнинг белгиси - мул-кулчилик, мул-кулчиликнинг белгиси - хур-


сандлик.

Бойликнинг микдори даромаднинг куплиги билан эмас, кишининг одат-


лари ва хаёт тарзи билан улчанади.
Болалар хеч нима килмасалар хам, у ёки бу машгулот билан узларини
овунтиришади.

Бошка хисларга хос булган туйиниш хисси дустликка бегонадир, у


худди узок сакланган майдай - канча зеки булса шунча ширин булади.
Бугуни билан фахрланишга арзийдигани булмаган, кечагиси билан
мактанади.
Бунинг учун улимга хукм килинишларини билсалар хам, канчадан-
канча одамлар талончилик билан шугулланишади.
Буюк император (лашкарбоши) куйидаги туртта кобилиятга зга булиши
лозим: харбий ишларни билиш, жасоратли, обрули, омадли булиш.
Виждон азоби суд карори белгилайдиган азобдан хам устун.
Геродот - тарихнинг отаси.
Гунох килиш учун хеч кимга изн берилмаган.
Давлат ишларида куполлик хеч качон фойдали булмайди.
Давлат хазинасини талон-торож килиш оркали бушатган Гай Кракх,
хар доим сузида узини хазина химоячиси деб айтиб келган.

Донишмандлик доимо борига каноат килади ва хеч качон йугига


уксинмайди.

Донишмандлик - фанларнинг манбаи.

Доноликсиз одиллик бу куп дегани, одилликсиз донолик бу хеч нима.

Дунёда яратилган нарсаларнинг хаммаси бир-бири билан узвий боглик.

Душманлар доим тугрисини айтишади, дустлар - хеч качон.

Душманликнинг яширини очикчасидан хавфли.

Дустининг обрусини узиникидан баланд тутадиган кишини каердан то-


пасан?

Дустларсиз ёлгиз яшаш фитна ва куркувга туда булганлиги сабабли,


онгнинг узи бизга дуст тутиниш маслахатини беради.
Дустлик факат бир-бировларига лойик булган кишиларнигина узаро
боглаши мумкин.

Дустлик хамманинг хаётига кириб боради, лекин уни саклаш учун баъ-
зида гинага, ранжга хам чидаш зарур булади.

Дустликда энг кийини - узингдан паст булган билан тенглаша олиш.

Дустликдан хизматлар ва хислар тенглигини талаб килиш, дустликни


харажатлар даромадларга тенг булиши лозим кабилидаги энг совук ва
жирканч ниятга буйсундиришдир.

Дустликнинг зарурий шарти - дустнинг иззат-нафсига карши хеч


кандай талаб куймаслик ва бажармасликдан иборат.

Дустнинг берадиган зарбасига чидаш, карздор зарбасига чидашдан ен-


гил булади.

Емок ва ичмок кучимизни яна урнига куйиш учун зарур, уни бугиш
учун эмас.

Енгилтаклик гуллаётган ёшга хос. Х,ар бир ёшнинг узига хос хусусият-
лари булади.
Ер уз уки атрофида айланади.

Ёлтончига, х.атто, тугрисини айтаётган булса хам ишонмаймиз.

Ёмонликларнинг энг чуккиси - гражданлар урушида голиб булиш.

Ёшлар танаси мехнатда тобланади.


Жазоланиш олдидаги куркув йук булса, гунохкорга нима азоб берар
эди?
Жазоланмаслик - жиноятнинг буюк рагбатидир.
Жанг тезликни талаб килади.
Жасурларга, кадимги маталларда айтилганидек, факатгина такдир ёр-
дамлашмайди, хаммасидан хам куп - окилона мулохаза ёрдамлашади.
Жахли чиккан гувохнинг курсатмасига асосланмаслик керак.
Замин хеч качон олганидан кам кайтарган эмас.

Зарурият - дахшатли курол. Зарурият ором нима эканини билмайди.


Золим билан бир хил яшайсан, дуст билан эса бошкача.

Золим Дионисий, Сиракузадан кувилганидан кейин, Коринфда ёш бо-


лаларни укитган экан - у кандай булса-да, бирор-бир хукмронликдан аж-
рашни хеч хам истамаган.

Илм билан шугулланиш ёшликни озикдантиради, кексаликка рохат


багишлайди, бахтсизликдан асрайди ва таскин бсради.
Инсон акли укиш ва урганиш билан камол топади.

Интизом хаммасидан хам купрок аник узлаштиришга ёрдам беради.

Исрофгарчилик сахийликка таклид килади.


Ифодали килиб баён этиш сузни куринадиган килади.
Иш билан машгул булиш, кексаликни эсдан чикартиради.
Иштиёк кишиларни кур килади.

Камтарлик чегарасини бир марта бузган киши, кейинчалик уни уялмас-


дан доим бузадиганга айланади.
Кейин пушаймон буладиган ишни килиш, донишмандга хос эмас.

Кейинги фикрлар одатда тугрирок булади.

Кексайгандаги эринчоклик ва бекорчиликдан, хар нарсадан хам купрок


сакланиш лозим.
Кексаларнинг кобилияти сакланади, уларда факат мехнатсеварлик ва
ишга кизикиш колган булса бас.
Кексалиги туфайли хазинасини каерга кумганини эслолмаган кишини
сира учратмадим.

Кексалик ёшликда жойланган асослар сабабли мустахкам булади.

Кексалик табиатан сергап булади.

Кексаликка етишишни хамма истайди, етишганларидан кейин эса уни


айблашади.

Келажакни кура билиш башорат ва аломатларга эмас, донишмандликка


асосланмоги лозим.
Кечаси ибодатхонага кирган кишиларнинг угри ёки тугрилигини
фаркига бормаган итлар хуриб узининг зийраклиги билан одамларни
огохдантириб, уларга фойда келтиришади.
Агар шу итлар кундузи ибодатхонага ибодат килиш учун келган
кишиларга хеч кандай шубха булмаса хам хуриб, уз зийраклигини
курсатганларида, уларни хамма ёмон куриб жазолашарди. Суддаги айблов-
чиларни хам шуларга киёсласа булади.

Ким мард булса, у жасур хам.

Киши узига-узи буйсунишни урганмоги ва уз карорига итоат килмоги


лозим.

Киши канчалик акдли булса, у шунча камтар булади.

Киши канчалик талантли ва кобилиятли булса, у шунча таъсирчанлик


билан илм ургатади.

Киши канча халол булса, унинг учун бошкаларни инсофсизликда шубха


килиш шунча кийин булади.
Кишига энг ашаддий душман, купинча узи хисобланади.

Кишига, уз кадрдон уйидан азизрок ер йук.


Кишилар ёлгонни инкордаи афзал куришга мойил булишади.

Кишилар кишиларга катта фойда хам, катта зарар хам келтиришади.

Кишилар курук ваъдаларни исташмайди, улар сахийлик билан ва улар-


га иззат-икром билан бсриладиган ваъдаларни исташади.

Кишиларнинг ишини бажариб хожатини чикарганга карагандан хам,


уларни ифода ва суз билан купрок огдириб олиш мумкин.
Кишининг асосий иштиёки, уз табиатига мувофик булади.
Кишининг акли доим бирор-бир фаолиятга интилади ва у хар кандай
вазиягда хам тинч тура олмайди.
Кишининг умиди алдамчи булади.
Кишининг фикрлаши кандай булса, хаётда унинг узи хам шундай.
Кулги, купинча, бирор-бир номуносибни номуносиб тарзда курсатиш
ёки ифодалаш оркали юзага келади.
Кутилаётган ёмонликка каршилик курсатадиган яхшиликни жасурлик
деб номлашади.
Куз ёшларимиз, айникса, уни узгалар гами учун тукканимизда тез
курийди.
Куп алдайдиган киши, узини халол килиб курсатишга купрок харакат
килади.
Купрок адолагли булган, купрок фойдали булади.
Лаганбардордай булиб туюлмаслик учун, мактовчи булишни истамай-
ман.
Маккорлик яхшиликка ёмонлик килишни афзал куради.

Мамнун булганнинг эсидан чикади, ранжиганнинг эсидан чикмайди.

Мард ва буюк кишиларнинг танаси улса хам, уларнинг килган ишлари


ва шухрати абадийдир.
Маслахат бериш ва уни эшитиш самимий дустликка хос иш.

245
Машк ва кар нарсада меъёр, хатто кексайганда хам аввалги кучни бир
кадар саклайди.

Маълумоти булмаса хам табиий ва яхши сифатлари булган киши, маъ-


лумотли булиб яхши хислатлари булмаган кишига Караганда обруга купрок
етишади.
Мактаниб гапириш - ожизликнинг биринчи белгиси, катта ишлар
кулидан келадиган кишилар тилига махкам булишади.
Мен бажарганимдан купни бажара олмайман.
Мен доим бизга дуст булмаганларнинг дустларини, айникса, пастрок
мавкедаги дустларини таъкиб килмаслик керак деб хисоблаб келганман ва
бу билан биз уз таянчимизни саклаган буламиз.
Мен уз нодонлигимдан нафакат ранжийман, ундан уяламан хам.
Менинг пок виждоним мснга хар кандай гийбатдан хам мухимрок.
Мснинг хеч качон бекор пайтларимдагидан ортик банд вактим булмайди.
Мехнат, отрикка карши худди кадокка ухшаш тусик пайдо килади.
Мехнат гамни пасайтиради.
Наср назмга Караганда кийинрок, чунки назмнинг амал килиш лозим
булган катыш аник коидалари бор, насрда эса хеч нарса олдиндан белги-
ланган эмас.
Никох - инсоният жамиятининг биринчи боскичи.

Нима сабабли беаклларнинг курганларига ишонмай, ухлаётганларнинг


курганларига ишонишимизни хеч хам тушунмайман.
Нима яхши булса, у хурматга лойик булади, нима хурматга лойик
булса, у доим яхши хисобланади.

Ниманн бажарадиган булсанг, эхтиёткорлик билан бажар.

Нодонлик илдизлари жуда хам чукур булади.

Нодонлик, хатто узининг истаганига етса хам, хеч качон мамнун


булмайди.
Нотик таърифлаётган нарсасини мукаммал билмаса, нотиклик санъати
хам фойда бермайди.
Нотик хислатларининг энг яхшиси айтиш зарур булганини айтишдаги-
на эмас, айтиш зарур булмаганини айтмасликда хамдир.

Нохакпикка икки йул олиб боради: куч ишлатиш ёки алдаш.

Одамлар яхшиликни билмайдиганлардан нафратланишади.

Оддий гапириш, биринчи карашда жуда хам осондай туюлади, лекин


амалда ундан кийини йуклиги маълум булиб колади.

Оддий нарсаларни оддий тарзда, буюкларни кутаринкилик билан,


уртача нарсаларни холисона етказадиган киши хакикий гапга устадир.

Одил судлов хар кимни айбига яраша жазо беришда куринади.

Одиллик ишонч назаридан каралганида халоллик дейилади.

Одиллик эзгу ишларнинг энг буюги.


Одилликнинг икки хил бошланиши мавжуд: хеч кимга зарар бермаслик
ва жамиятга фойда бериш.

Озод булишимиз учун биз конунларнинг кули булишимиз лозим.


Олий етукликка жисмонан ва аклан согломлик асосида эришилади.

Омад келганида бундан кейин кийинчиликлардан кутулдик, деб


уйлайдиганлар янглишадилар.

Ортикча машклардан тана чарчайди, акл эса машклардан кувватланади.


Ота-онага булган мухаббат, барча яхшиликларнинг асосидир.
Охири бор хамма нарсанинг умри киска булади. Якун якинлашганида -
утмиш утиб кетганини билиб коласан. Кимга канча умр берилса, уни шун-
ча мамнунлик билан кабул килиб олмоги ксрак. Актёр драманинг боши-
дан-охиригача уйнамаса хам, унга ажратилган чикишларда муваффакиятга
эришиши мумкин, худди шунингдек, донишмандларга хам охирги
«олкиш»ларгача етишнинг зарурияти йук.

Очкуз булмасликнинг узи - бойлик, исрофгарчилик килмасликнинг


узи - даромад.

Очкузлик бу узгалар мулкига булган жиноий истак.


Окил булиш етарли эмас, аклдан фойдаланишни хам билиш зарур.
Окиллар киладиган ишини аклига монанд бажаришади, идроки
пастлар - тажрибасига караб, укимаган бесаводлар - заруриятига караб,
хайвонлар эса табиатига караб бажаришади.
Перо - яхши устоз, сзилган нутк гапирилаётганида уйлаб айтиладига-
нидан яхши.
Пули куп кишининг жазоланиши мумкин эмас.
Санъатнинг барчаси хакикатни гадкик килишдан иборат.
Сахийлик чегара билмайди.
Сен бажариб билмайдиган нарсангни, ё юмшоккина рад кил, ё умуман
рад килма.
Сендан илтимос, умумий гапларни гагшришни бае кил.
Содир булганни кайтариб булмайди.
Сократнинг донишмандлиги шундаки, у билмайдиган нарсаеини била-
ман деб уйламаган.
Суд вазифасига киришастган киши, шахеий туйгуларини эсидан
чикариши зарур.
Судда бировни айблаб сузлаганда, унга карши булган барча фактларни
санаб утиб, унинг фойдасига булган фактлар тугриеида гапирмасликдан
ортик нохаклик булмайди.
Суднинг вазифаси - ишни доим одилона куриш, окловчининг вазифаси
хакикатни, баъзида туда хакикат булмаса хам хакикатга ухшашни химоя
килиш.
Судья гапирувчи конун, конун эса - тилсиз судья.
Сургун килиш яшайдиган жойи ва якинлари бор киши учун дах-
шатлидир, маълум манзили йук кишига у билинмайди.
Суз кучи билан омманинг эътиборини узига жалб килиш, уларнинг
майлини козониш, уларнинг интилишини истаган томонга йуналтира олиш
ва уларни нимадан булса хам жиркантира олишдан чиройлирок нарса йук.
Сузни юмор билан жонлантириш мумкин.
Сузнинг софлиги, нотиклар ва шоирлар ёзганини укиш оркали мукам-
маллашади.
Табиат бизни буюк ишлар учун яратди ва пайдо килди.

248
Табиат инсонга хакикатни аниклашга интилиш инъомини бсрган.
Табиат мента рахмдил булишни амр этган, ватан каттиккул булишни.
Шафкатсиз булишни эса табиат хам, ватан хам мендан талаб килмаган.
Табиат томонидан бизга берилган хает нули узок эмас, лекин шараф
пули чексиз.
Табиагга монанд яшаш керак.
Табиатдаги ха.мма нарса узини саклашга уринади.
Табиагдан ортик ихтирочи йук.
Табиатдан ортик, тартибга эта нарса нук.
Табиатни кузатиш ва урганиш фанни пайдо килган.
Табиатнинг кучи жуда хам буюк.
Табиатнинг яратгани, санъатнинг яратганидан мукаммалрок.
Таникли кишиларнинг уз ота-боболарига муносиб булишлари, давлат
учун фойдали.
Тарих - бу утмишнинг гувохи, хакикатнинг нури, гирик хотира,
хаётнинг устози.
Тарихни билмаслик бу доим тудак булиб колиш демак.
Тарихнинг биринчи конуни - хар кандай ёлгондан куркиш. ундан
кейин - хеч кандай хакикатдан куркмаслик.
Тежамкорлик яхши яшашнинг мухим манбаи.
Тенглар купинча тенглар билан дустлашишади.
Тинчлик ва муроса маглублар учун фойдали, голиблар учун эса
мактовли.
Тинчлик ва куллик орасидаги фарк жуда хам катта. Тинчлик - бу эркин
озодлик, куллик эса барча ёмонликларнинг энг ёмони, ундан кутулишимиз
учун нафакат жанг килишимиз, керак булса жонимизни хам курбон
килишимиз лозим.
Тинчлик галаба билан урнатилиши лозим, сулх билан эмас.
Тинчликка эришишимиз учун уруш килишимизга тугри келади.
Улар бошкалар олдида гапиришни урганишган, уз-узи билан эмас.

Умид килиш. куркишдан тугрирок.


Уруш тезликни талаб килади.
Урушни шундай бошлаш керакки, бошкаларга гуё биз тинчликдан
бошка нарсани истамагандек туюлайлик.
Уялмайдиган кишини, нафакат танбехга. балки жазоланишга хам лойик
деб хисоблайман.
Уятчан киши учуй узига карздор деб хисоблайдиган кишисидан би-
рор нимани сураш жуда хам огир. бу билан у килган яхшилиги учун хак
сураётгандай булиб туюлишдан хижолат тортади
Фалсафа - барча фанларнинг онаси.
Фан табиатни урганиш ва кузатишдан пайдо булган.
Фаолиятга интилиш вакт утиши билан кучаяди.
Факат бир холатдагина дустни хакоратлашдан куркмаслик зарур - унга
бор хакикатни айтиб шу оркали унга уз содиклигингизни исботламокчи
булганингизда.
Факат яхши кишилар орасидагина дустлик булиши мумкин.
Факат хеч ким сотиб олишга уринмаганлиги сабаблигина кишининг
халол булиши. унинг чиндан хам халоллигини билдирмайди.
Фикрларнинг куплиги сузларни купайтиради.
Фойдага интилмаслик дустликни пайдо килади. дустлик эса узи билан
фойда олиб келади.

Фойдали деб туюлганни. ахлокли деб хисоблангандан юкори бахолаш,


ута шармандаликдир.
Хавфсиз холатда булганингда, чеккан азобларингни эслаш кишига
хузур багишлайди.
Халк такдири, бировнинг ихтиёри, аникроти. феъл-атворига боглик
булса, у хеч качон мустахкам булмайди.
Халк фаровонлиги - олий конун шу.
Характер ухшашлигидан ортик бизни хеч нима бир-биримизга
я кинлаштирмайд и.
Хат суздан фойдаланиш санъатига ургагади.

Хизмат килиш ва ишини бажариб беришга Караганда хам, суз ва ваъда


билан кишилар эътиборини купрок каратса булади.

Хотирани машк килдирмасанг у ожизлашади.

Худди дустликдагидай, давлаг ишларида хам мугомбирлик ва


хушомадгуйликка имкон берилмаслиги керак.
Хурсанд булган эсидан чикаради, хафа булган эмас.

Хушомад - камчиликлар ёрдамчиси.

Хушомад хаётда ёмон камчилик хисобланса хам, у сиёсий мансабга


эришишда зарур хисобланади.

Хужайинини уйига караб эмас, уйни хужайинига караб хурматламок


зарур.

Цезарь гохида куркитиб, баъзида эса сукут саклаб, эркин фукароларни


кулликка ургатди.
Чикарилган хукм учун пул олиш жиноятдир, пул эвазига оклаб хукм
чикариш эса ундан хам огир жиноятдир.
Шармандалик хеч качон фойдали булмайди.
Шоир булиб тугиладилар, нотик булиб шаклланадилар.
Шон-шараф яхшига соядай эргашади.
Шон-шарафнинг куп боскичлари бор.
Шубха килиш оркали хакикатга эришамиз.

Уз вактидан олдин улиш - бахтсизлик деб хисоблайдиган аёлларга


хос бемаъни сафсатага чек куйиш лозим! Кайси вактдан олдин? Табиат
томонидан бизга берилганиданми? Лекин у бизга хаётни, худди пулдек,
вактинча фойдаланиш учун кайси кунгача эканлигини айтмасдан берган-ку.
У берганини кайтаришни галаб килаётган булса нимага шикоят киласан?
Энг бошидан унинг шарти шундай булган.
Энг адолатсиз тинчликни мен энг адолатли урушдан хам уступ куяман.
Энг катта адолатсизлик - адолатлилик учун хак сураш.
Энг мухими яхшилик ва ёмонликни тушуниш. Агар бу булмаса, хамма
нарса омонат булиб колади.
Энг чиройли безак - соф виждонлилик.
Эришилган тинчлик кутилаётган галабадан яхшл ва ишончли.
Эсингда булсин, кучли азоб улим билан якунланади, ожизрок азоб биз-
га нафас ростлашга имкон беради, енгил азоблардан эса биз устунмиз.
Эхтиёткорлик билан харакат килиш, окилона мулохаза килишдан хам
афзал.
Юз - кунгил кузгуси.
Ярамасга курсатиладиган яхшиликни, мен ёмон иш деб тушунаман.
Яхши, доим хурматга лойик хисобланади. хурматга лойик эса доим
яхши хисобланади.
Яхши ишлов берилган даладан чиройли нарса йук.
Яхши табиб беморни даволашга киришмасдан олдин, иафакат даволаш-
ни билиши, балки унинг сот пайтидаги одатларини хам билиши зарур.
Яхшилар ва ёмонлар билан бир хил муомала килиш керак эмас.
Яшаш - фикрлаш демак.
Уз бурчини бажарганидан кувонадиган кишигина озод яшайди.
Уз камчиликлари ва айбларини беакд кишилар кексаликнинг устига
юклайдилар.
Уз камчилигини сезмай, узгаларнинг камчиликларини куриш нодон-
ликка хосдир.
Уз уйингдан яхширок жой йук.
Узила борини бошкаларга таркатганидан кейин узи мухтожликда
колган киши бошкаларнинг мулкини олишга мажбур булади.
Узини яхши курганнинг ракиблари булмайди.
Улимдан хеч кимнинг кочиб кутулмаслиги хаммага аён булса хам, кек-
саликдаги зикналикнинг сабаби нимадалигини хеч тушуна олмайман.
Урганишни истовчиларга ургатувчининг обруси халакит беради.
Утганлар хаёти тириклар хотирасида яшайди.
«Калб шундай ожизки, хатто узини хам узи куролмайди!» -
худди кузга ухшайди: узини кура олмай, бошка хамма нарсани куради.
Кандай хаётни узок хисоблаш мумкин? Умуман кишининг хаётида нима
узок давом килиши мумкин? Узок ва киска деб биз дунёдаги хамма иарса-
ни кишига бсрнлган ва у умид киладиганига солиштирилганига айтамиз.
Аристотелнинг гапига Караганда Понт давлатининг Гипанис (хозирги
Кубань) дарёсида бир кун умр курадиган мавжудотлар яшар экан, агар
уларнинг бирортаси саккиз соат яшаб улса. у ксксайган хисобланаркан,
кун ботгунча яшаб улгани эса, ута картайган хисобланаркан. Агар одам-
ларнинг умр узунлигини абадийлик билан солиштирадиган булсак - биз-
нинг умримиз узунлиги киска умрли хашаротларникидан ортик эмас.
Каригандаги кучимизнинг йуколиши, купинча, ёшликдаги шижоаги-
мизнинг окибати булиб, асло кексаликнинг емирувчи таъсири эмас. Ёш­
ликдаги баднафслик ва узини тия олмаслик, кексаликка ожиз ва картайган
танани топширади.
Кахр - тенгакликнинг бошланиши.
Киска суз - сенатор учун хам, нотик учун хам яхши тавсия.
Конун бажарилиши керакни буюради, унинг тескарисини такиклайди.
Конун билан хал килиш лозим, курол билан эмас.
Конунлар ёмонликларни даф килиб, яхшиликни урнатиши лозим.
Конунлар, фукаролар манфаатлари учун яратилади.
Конунларни билиш, унинг хар бир сузини ёд олиш эмас, унинг маъно-
сини тушунишдан иборат.
Конуннинг ута катъийлиги - ута нохаклик.
Когоз кизармайди.
Кул булишга Караганда, улмок афзал.
Куллик - бахтсизликларнинг энг огири.

Кулокни хушомадгуйларнинг хушомадини эшитишдан асраш лозим.

Куроллар гумбурлаганда конунлар жим колишади.


Куролли курашга йул куймаслик учун хамма чораларни куриш лозим.

Куркув ва хавф олдида биз муъжизага ишонишга купрок мойил


буламиз.
Куркканга Караганда умид килган маъкул.
Газабланган гувох курсатмасига асосланмаслик лозим.
Галабадан кувончлирок нарса йук.
Хаёт киска, лекин шон-шухраг абадий булиши мумкин.
Хаётда хам, нуткда хам нима уринли эканини билишдан кийини йук.
Хаётни акл эмас, омад бошкаради.
Хаётимиздаги ёлгиз ёмонлик - бу айбимиз, содир буладиган нарса ин-
сонга боглик булмаган ерда, кишининг айби хам булмайди.
Хазилни эхтиётлик билан килиш лозим.
Хамдардлик бировнинг кайгуси учун гам чекишдир, хасад эса биров-
нинг бахтини куриб гам чекишдир.
Хамма ёлгонни инкордан устун куйишга мойил.

Хаммасидан хам биздан рахм-шафкаг кутмайдиганларга купрок ачина-


миз.
Хар бир киши янглишиши мумкин, лекин уз хатосида кайсарлик билан
туриш нодонликдир.
Хар ким уз кобилиятларини билмоги ва узининг устунлиги, камчилик-
ларини назорат килмоги лозим.
Хар ким узича фикрлаши лозим.

Хар кимга шундай яхшилик килиш керакки, биринчидан, узинг канчалик


яхшилик кила оласан, иккинчидан у, яъни яхшилик курсатаётганинг
канчалик яхшиликни кутара олади.
Хар кимга узиники чиройли куринади.
Хар кимнинг хизматига яраша бериш зарур, бу адолатлиликнинг асо-
сидир.
Хар кандай айёрлик узок давом кила олмайди.

Хар кандай яхши иш бизни узига жалб килса хам, адолатлилик ва са-
хийлик ундан хам купрок жалб килади.
Хатто дустидан хам хакикатни эшитишга кулоги берк кишини
куткаришдан умидни узавер.

254
Хакикат ва ёлгондан бирини танлаш талаб килинганида, акл уйланиб
утирмайди.

Хакикат узинн узи химоя килади.

Хакикатни хозирги билимдонлар билан бахам куришдан. Платон билан


бирга янглишишга жон деб рози булардим.

Хакикий дуст бизнинг иккинчи «мен»имиз булиши керак, у дустидан


хеч качон ахлокан гузалликдан бошкани талаб килмайди, дустлик бизга
табиат томонидан жасурликда ёрдамчи сифатида берилган, асло ёмонлик
килишда йулдош снфагида эмас.

Хакикий дустлик, доим давлат ишлари билан банд булган ва обру олиш
учун курашаётган кишилар орасида хаммасидан кам учрайди. юкори ман-
сабни дустликка алишадиган киши каерда бор?
Хакикий дустлик сахий ва химматли булиб, хеч качон олинганнга
Караганда куп берилмадими деган хисобни юритмайди.
Хакикий дустликсиз хаёт - хеч нима.

Хеч ким улимдан кочиб кутула олмайди.

Хеч нима абадий гулламайди.

Хеч кандай айб кечирилмайди, хатто уни дустинг учун килган булсанг
хам.
Хеч качон узидан бошкани яхширок деб хисоблайдиган шоир ва нотик
булган эмас.
Хийлакорлик ёмонликни яхшиликдан устун куяди.

Хузурланишда хам меъёрни билиш лозим.

Непот (Непот, Корнелий) - милоддан аввалги 100-29 йилларда яшаган


Рим тарихчиси ва ёзувчиси.

Бизнинг такдиримиз ахлокимизга боглик.


Тинчлик, уруш ёрдамида урнатилади.
Урушда хеч нарсага беписанд булмаслик керак.
Хаддан ташкари ишонч, одатда кулфатга етаклайди.

255
Цезарь (Цезарь, Гай Юлий) - милоддан аввалги 100-44 йилларда яша-
ган Рим сиёсий арбоби, лашкарбоши, диктатор.

Аскарларга узок тухтаб турган мамлакатларнинг урф-одатлари катта


таъсир курсатади.

Африка киргогига кемадан тушаётганларида Цезарь кокилиб, юз тубан


йикилибди ва у буни яхшилик аломатига йуйиб: «Сен менинг кулимдасан,
Африка!» деб хитоб килган экан.

Бахт хамма нарсада, айникса, урушда катта ахамиятга эта.


Буюк душман, купинча, энг кам изланадиган ерда яширинган булади.
Буюк кахрамонлик уйламасдан амалга оширилиши зарур, чунки хавф-
ни тасаввур килиш жасоратни сусайтиради.
Доим улимни кутгандан, бир марта улган афзал.
Келдим, курдим, енгдим.

Кишилар, узлари ишонишни истайдиганларига жон деб ишонишади.


Кучлиларга яхшисини, ожизларга зарурини бериш лозим.
Лашкарбошининг вазифаси - акл билан хам, килич билан хам душман-
ни енгиш.
Мехмонни хафа килиш ярамайди.
Огрикка чидайдиганларга Караганда, уз истаги билан улимга боради-
ганларни топиш осон.
Римда иккинчи булганимдан кичкина бир шахарчада биринчи булганим
афзал.
Тажриба х,ар нарсага устоз.
Урушда мухим вокеалар арзимас сабабларнинг натижасида содир
булади.

Узингга йулни куч билан яратасан.

Кандай улим энг яхши, деган мавзуда бахс бораётганида, Цезарь «Ку-
тилмаган!» деган экан.

Кушиннинг ожиз томонларини бекитмок зарур, худди танадаги ярани


бекитгандай.
Fалаба, аскарларнинг жасоратларига боглик.
Хаммасини олишига ишонган, ярмига кунмайди.

Х,еч ким кутилмагандан куркмайдиган даражада жасур эмас.

Хар кандай галаба бир маглубият тортиб оладиганидан купни келтир-


майди.
Хукмронликни урнатадиган, химоя киладиган ва купайтирадиган икки
нарса мавжуд - пул ва кушин, уларни бир-бировисиз тасаввур килиб
бул майди.
Лукреций (Тит Лукреций Кар) - милоддан аввалги I асрда яшаган рим-
лик файласуф ва шоир.

Вакт утган сайин нарсанинг мохияти хам узгаради.

Вактнинг огир зарбалари танани ожизлаштириб, кул ва оёклар


огирлашганидан кейин, куч кетиб, идрок хам оксай бошлайди, тил
гулдираб, акл хам камая бошлайди.

Дин кишиларни канчалик мудхиш ёвузликларга даъват килган эди!

Ёлгон катъий фактлар билан инкор килинади.


Инсон утади, унинг килган иши колади.
Иш, узи тугрисида узи маълум килади.
Киши нима исташини узи хам билмайди ва доим уз урнини узгартириш
йулини излайди, гуё бу уни ташвишлардан куткарадигандай.

Рух кувонч билан кучли.


Тешик кузани тулдириб булмайди.
Узинг хукмронлик килганингдан, тинчгина буйсунган маъкул.
Хамма нарса хам, хамма нарсага мос келавермайди.
Хар ким уз кучини ва нимага кодир эканлигини узи хис килади.

Публилий Сир - милоддан аввалги I асрда яшаган Рим шоири.

Агар отанг мехрибон булса - уни сев, агар жохил булса, чида.

Агар унинг билан бирга яхши уладиган булса, ёмонга хам рахм кил.
Адолатсизликка кузга Караганда кулок купрок чидай олади.

Аёл ё яхши куради, ё ёмон. Учинчи хис унда йук.


Аёлни бошкаришни ният килган киши, тинчлик нималигини эсидан
чикарсин.
Айбли конундан куркади, айбсиз - такдирдан.
Айбдорни оклаш - суднинг узи учун чикарган хукмидир.

Айбдорни химоя килган, айбловни узига каратади.

Алам учун касд олгандан, уни сезмаган афзал.

Алдамчи - кайтариб бермаслигини билса хам, оладиган киши.


Аччикка айланадиган лаззатдан коч.
Аклли киши - ожиз душманга хам беписанд булмайди.
Ахмокона гапиргандан, окилона сукут яхши.
Барча кулфатлардан кутулиш йули - уларни эсдан чикаришда.
Бахтни саклашдан, уни топиш осон.
Бахтсиз учун хаётнинг узи адолатсизлик.
Бахтсизликда эшитиладиган танбех, бахтсизликнинг узидан хам огир.
Биздаги бошкаларга яхши куринади, бошкалардаги бизга.
Билмаган нарсани айблаш ута нодонлик.
Бир марта алдагандан доим эхтиёт бул.
Бирлашиш бор жойда, галаба доим булади.
Бировга нима килган булсанг ундан шуни кут.
Бировларга бахтлидай булиб куринган эмас, узини бахтли хис килган
киши бахтлидир.
Бировни обрусизлантириш - узингни обруйингдан махрум килишдир.
Бировнинг ёрдамини кабул килиб, эркингдан ажраласан.
Бировнинг кайгусидан узингга кувонч излама.

258
Бирор нимани ёмон билгандан, умуман билмаслик афзал.
Буюкларнинг кичик камчилиги хам буюк булиб куринади.
Буюклик майдадан бошланади.
Буюмнинг бахоси харидор сотиб оладиган пулга тенг.
Вазиятга буйсуниш уят эмас.
Вакт хукмронлиги - бу хурматга лойик булган конун.
Виждон азоби кулликдан хам баттар.
Виждон яраси хеч качон охиригача битмайди.
Гапираётганнинг хулки сузига Караганда хам купрок ишонтиради.
Гапиришни билмайдиган киши жим туришни хам билмайди.
Гапирмаслик - илтимосни мулойимлик билан рад килиш.
Денгиз сокин булганида хар ким хам дарга булавериши мумкин.
Доим меъёрни бил - гапиришда хам, сукутда хам.
Доим тукилишга тайёр булган куз ёши гам эмас, айёрлик белгисидир.
Донишманд узгаларнинг хатосига караб уз харакатини белгилайди.
Доно булиб куриниш билан хакикий донолик орасида фарк бор.
Дуст узок кидирилиб кийинчилик билан топилади ва кийинчилик би­
лан сакланади.
Дустидан хавфсирайдиган, дустини хам узидан хавфсирашга ургатади.
Дустингга ишонмасанг, у хам сенга ишонмайди.

Дустингнинг камчиликларига чидаб, уларни узингда пайдо киласан.


Дустни йукотиш - йукотишларнинг энг буюги.
Ёмон тил ёмон калбнинг белгиси.
Ёмон хар доим яхшидан тез.
Ёмонлик килмаслик хам яхшиликдир.

Ёмон киши, айникса, узини яхши киши килиб курсатганида хавфли.


Ёшлар ахмокона маслахатларни жон деб эшитишади.

259
Жанжал, келишувнинг бахосини оширади.

Зикна, улишини хисобламаганда, хеч хам яхши иш килмайди.

Ибога ургатиб булмайди, унинг билан бирга тугилиш зарур.

Иттифок кайда булса, галаба хам шу ерда.

Истамасдан буйсунсанг - сен кулсан, бажонидил буйсунсанг - хизмат-


кор.

Йукотганингдан бехабар булсанг, у сен учун йуколган эмас.

Камон тарангликдан синади, рух - бушашишдан.

Камчилик фойдали булганида - хакикат зарарли булади.

Кейинги кун, олдинги куннинг шогирди.


Келишув хатто ожизларни хам кучайтиради.
Кечиримли бул, кудратинг ошади.

Ким нодон булса, унга окилнинг маслахати ёрдам килмайди.


Ким узининг нодонлигини тушунса, энди у нодон эмас.

Кимни хурмат килсалар, унга хеч качон хушомад килмайдилар, чунки


хурматни кадрлайдилар, хушомадни масхара киладилар.
Киши нимани билмаслигини билганида, камрок хато килган булар эди.
Киши уз якинларини канча йукотса, шунча улади.
Кишини куткариш учун унга озор берса хам булаверади.
Кишининг хар доим тилида бир, дилида эса бошка нарса.
Кичкина карз карздорни пайдо килади, катта карз эса душманни.
Кулфатга йуликкандан кейин маслахат сураш кеч булади.
Кучда ва сабрда булмаса, бахт нимада?
Куп кечириб, кучли яна хам кучли булади.

Купинча кутганимиз эмас, куркканимиз содир булади.

Купларга ёкадиган нарсани сакдаш кийин.

260
Куплар уз обрусининг ташвишини килишади, факат баъзиларгина уз
виждонининг пок булиши ташвишини килишади.

Купчилик куркадиган киши, купчиликдан куркиши керак.

Куринмайдиган офат кар нарсадан хатарли.

Маслахат доимо энг зарур пайтда булмайди.

Меросхур йигисида, купинча. кувноклик яширинган булади.

Мухокамани тез-тез килиш лозим, хал килишни эса бир марта.

Обруга Караганда хам виждон тугрисида купрок уйла.

Обрусини йукотганнинг бошка йукотадиган нарсаси булмайди.

Озни истаганнинг эхтиёжи хам оз булади.


Озорга чидагандан, озор бериш осон.
Олдин рад килиб кейин бажариш алдашдир.

Оломоннинг хакорати ва эхтиромини бефарк кабул кил мок зарур: бири


билан кувонмаслик ва бошкаси билан азоб чекмаслик лозим.
Олтин кундирган пайтда, суз бефойда.
Омад кимни яхши курса, у нодонга айланади.
Ортикча бахслашишда хакикат йуколади.
Очкузни пул туйдирмайди, балки тулкинлантиради.

Огрик, хатто айбсизни хам ёлгон гапиришга мажбур килади.


Сабр иштиёкка айланиши мумкин.
Сени ким деб хисоблашлари мухим эмас, хакикатда кимлигинг мухлм.
Синаб курмай, хеч ким узини нимага кодир эканлигини билмайди.
Содир булиши мукаррар булган нарсадан куркиш акддан эмас.
Сохта дуст ашаддий душмандан хам ёмон.
Сусткашлик хеч качон кахр келган пайтдагидай фойдали эмас.
Суз - калбнинг куриниши. Мулойим сузда хам захар булиши мумкин.

261
Такрорланган хато айб хисобланади.
Такдир - ойна: ялтирайди, синади.
Тугаган дустлик, аслида, хеч качон бошланмаган булади.
Тугрисини гапиришни истасанг, тилингни тийиб турма.
Узил-кесил хал килиш учун узок уйлаш зарур.
Умр буйи яхши яшашга факат тараддуд курадиганлар яхши яшаш-
майди.
Унутиш - хар кандай мусибатнинг давоси.
Урушда тез голиб булиш учун унта узок тайёрланиш зарур.
Уятсиз кишига нисбатан поклик хаддан ташкари нодонликдир.
Фикрлаш кишини акдга ургатади.
Хавф уни менсимаганда тезрок келади.

Хавфни, хавфсиз енга олмайсан.


Хароб килиш учун - такдир акддан махрум килади.
Шубха бу - окилона карор чикариш йулидаги илк кадам.

Яхши кишиларнинг хеч бири бирданига бадавлат булиб колишмайди.


Яхши ном - худди отадан колган меросдай яхши.
Яхши обру - иккинчи мулк.
Яхши суз олтиндан афзал.
Яхши хаётга одатланиш - одатларнинг энг ёмони.
Яхшилик билан тухтата олмаганингни - куч билан тухтат.
Яхшини куткариш учун, нодонга рахм-шафкат кил.
Уз хатосини тезда тузатган, хатосини юмшатади.
Узаро хайрихохдик - бу энг якин кардошлик.
Узгаларнинг камчиликларини куриб, окил узиникини тузатади.
Узгартириш мумкин булмаган карор ёмон карордир.
Узининг алданганини билган киши алданмаган хисобланади.
Узинг айбдор булсанг, такдирдан шикоят килма.
Узини бошкаришни уддалай олмай, бошкаларни бошкаришга уриниш
аклсизликдир.
Узини бахтли хисобламаган киши бахтсиздир.
Узини мактайдиган киши, жуда хам тез узининг устидан куладиганлар-
ни топади.
Улган йулбарсни хатто кучуклар хам тишлайди.
Ута тилёгламанинг сузида захар яширинган булади.
Кайта уйланиш - доимо гийбат учун мавзу.
Кайтариб бермайдиганни олиш талашдир.
Катъийлик мардликни мустахкамлайди, иккиланиш куркувни.

Кахрли тил - ёвуз калбнинг белгиси.


Килинган айб учун жазосизлик факат вактинча булади.

Конун кучли булган ерда - халк хам кучли булади.


Кулдан чикарилган имконият камдан-кам холлардагина такрорла-
нади.

Куркок узини эхтиёткор деб, зикна эса тежамкор деб атайди.


Fалаба доимо хамжихатликда.
Fолибларнинг яраси огримайди.
Хаддан ташкари кизгин бахсда хакикат йуколади.
Хаёт кишига карзга берилган, абадий совга сифатида берилган эмас.
Хаёт киска, лекин бахтсизликда у узун туюлади.
Хаммага баробар конун мавжуд, унинг амри билан тугилишади ва
улишади.
Хаммасидан хам, улимдан куркмайдигандан курк.
Хар бир суз кандай маъно беришини аник билиш мухим.
Хар бир кишининг характери, унинг такдирини белгилайдиган одил
хакам.
Хар кунги куркув, бу хар кунги улим.
Хар кандай гап-суз кулфат келтириши мумкин.
Хар кандай огрикка карши восита - бу сабр.
Хатто хавфсиз пайтда хам эхдиёт бул.
Хакикатни эшитмокчи булсанг, эркин гапиришларига имкон бер.

Хеч ким тугилган пайтидагидай кашшок яшамайди.


Хеч нимани хам эхтиётлик билан, хам тез бажариб булмайди.
Хеч кимни кечирмаслик ва хаммани кечириш - бирдай шафкатсизлик.
Цель с (Цельс, Авл Корнелий) - милоддан аввалги I асрда яшаган Рим
олими ва ёзувчиси.
Бекорчилик баданни ожизлаштиради, мехнат эса кучайтиради: бирин-
чиси тез каришга олиб келади, кейингиси эса ёшликни узайтиради.
Бировга ишондингми, у холда унга хар нарсада ишон.
Касалликни нима чакириши мухим эмас, уни нима йукотиши мухим.
Касаллик факат чиройли сузлар билан эмас, дори-дармон билан даво-
ланади.
Тиббиёт булимлари орасида жаррохликнинг урни - энг кузга
куринадигани.
Осойишталик - энг яхши дори.
Табиб тез, хавфсиз ва ёкимли даволаши лозим.
Коринни хаддан ташкари тулдириш соглик учун зарарли.
Саллюстий (Саллюстий, Гай Крисп) - милоддан аввалги 86-35 йил-
ларда яшаган Рим тарихчиси.
Агар нодон кишиларга мукофот тегадиган булса, бегараз ва халол
булиш осон эмас.
Агар эътибор килинмаса яхшининг фаолияти сусаяди, ёмоннинг эса -
ёмонлиги ошади.
Баъзи кишилар корин ва уйкунинг кули, улар умрини дайдиларга ухшаб
илм ва тарбиясиз утказишади, табиат конунларига хилоф равишда тана
уларга хузурланиш учун хизмат килади, калб эса ортикча юк.

264
Бирлашганда кичиклар йириклашади, низолашганда йириклар парчала-
нади.
Бирор-бир истак чулгаб олган кишига, хамма нарса жуда секин бажа-
рилаётгандай ту юл ад и.
Бойлик - очкузликни камайтирмайди, туби йук идишни тулдириш
кийин.
Жангда, айникса, куркоклар хавфга куп дуч келишади.
Жасурлик. калъа деворлари урнини боса олади.
Иложсизликни хис килиш, хатто куркокларни хам ботир килади.
Иш гапдан мухим.
Иштиёк ва кахр - энг ёмон маслахатчилар шулар.
Кишилар узида борини арзон бахолаб, узганикини исташади.
Сурбетлик химоя ожиз булган жойда кучли булади.
Тананинг хам, мулкий бойликнинг хам аввали ва охири мавжуд, нима
тугилса, улади ва нима купайса, озаяди.
Тарихни ёзиш кийин.
Тасодиф дунёни бошкаради.
Такдир улуглаганларнинг эрки чекланган булади, бундай кишилар
узларининг хуш куриши ёки нафратини ошкор килмаслиги, хаммасидан
хам жахдига эрк бермаслиги зарур.
Тик туриб бир хил, утириб бошка хил гапиришади.

Умрининг охирига бориб Цезарь жангга ута эхтиёткорлик билан ки-


ришган: галабанг канча куп булса, деб уйлаган у, тасодифга шунча кам
ишониш зарур, чунки хар кандай галаба, биргина маглубият тортиб олади-
ганидан купни бермайди.
Умумий истак ва умумий нафрат - мустахкам дустлик шулардан таш-
кил топади.
Хавфни хар ким узининг куркоклик даражаси билан улчайди.

Шон-шухрат хам, хавф-хатар хам таъсир килмайдиган кишини кун-


дириш кийин.
Яхши кишига эътибор берилмаса, фаолияти сусаяди, нодон кишига эъ-
тибор берилмаса - жинояткорлиги ошади.

Кул остидагилари канчалик ожиз булишса, химоя шунча ишончли


булади деб уйлайдиган хукмдорлар янглишадилар.

Кулига курол ушлаган кишининг куролсиз оёгидан ёрдам исташи


куркокпикдир.

К5фкоклик хали хеч кимга шухрат келтирмаган.

Хар кандай урушни бошлаш осой, лекин тухтатиш жуда хам кийин.

Катулл (Катулл, Гай Валерий) - милоддан аввалги 87-54 йилларда


яшаган Рим шоири.

Ахмокона кулгидан ортик ахмоклик йук.

Муваффакият харакатни ёктиради.


Азиний Поллион - милоддан аввалги 75 - милодий 5 йилларда яшаган
Римнинг давлат арбоби.

Суд ишларини яхши олиб борганлигим сабабли, менга куп ишларни


топшира бошлашди, куп ишларни курганлигим сабабли, уларни ёмон олиб
бора бошладим.
Вергилий, (Вергилий, Марон Публий) - милоддан аввалги 70-19 йил­
ларда яшаган Рим шоири.

Бахт жасурларга кумаклашади.


Бизни хамма тушунишига эмас, бизни тушунмаслик мумкин эмаслиги-
га интилишимиз зарур.
Бирор нимани яхши куриб, унга асир булиб, унинг икир-чикирини би-
лиш учун тухтаб колганимизда хам, оркасига хеч кайтмайдиган вакт чо-
пиб утаверади.
Буйсунганларга рахм кил, буйсунмаганларни жиловла.
Дадил булинг ва узингизни кулай фурсат келгунича асранг.
Данайликлардан куркаман, хатто инъом келтирганларидан хам.
Донишмандлик кисматдан кучли.

266
Душманингни хох куч билан енг, хох айёрлик билан, барибир эмасми?
Ёмонликни яшириш уни озиклантиради ва жон киргизади.

Жасурларга такдир кумаклашади.


Илк одатларнинг кучи буюк булади.
Инсонларнинг такдири калбни ларзага келтиради.
Истаган тупрокда истаган нарса усавермайди.
Кишиларнинг очкуз калбини нималарга ундамайсан сен, олтинга булган
лаънати иштиёк!
Кулфат олдида чекинма, унга карши юр.
Куч харакатда усади ва ундан кувват олади.
Маглуб булганларни нажоти бир - хеч кандай нажотга умид килмаслик.
Миш-миш шундай офатки, дунёда ундан тезрок нарса йук.
Нима содир булса хам, биз чидам ва ирода билан бардош берамиз.
Нимага биз тинчликда яшай олмаймиз?

Тангри ток сонларни хушлайди.


Тасодиф хамма нарсани узгартиради.
Ташки куринишга жуда хам ишонма.

Улар галабага эришишлари мумкин, чунки улар бунга ишонишади.


Калбдаги яра битмайди.

Кани эди Юпитер, менинг утган йилларимни кайтиб берса!

Хаётни санъат билан гузаллаштиринг.

Хар кимга уз куни белгиланган.

Хар кандай кийинчиликларга сабр билан бардош бериш лозим.

Хеч ким хамма нарсани биладиган ва хамма нарсага кодир була ол-
майди.

Гораций (Гораций, Квинт Флакк) - милоддан аввалги 65-8 йилларда


яшаган Рим шоири.
Агар биров уз дустининг оркасидан ёмон гап таркатса ёки дусти
тугрисида бировнинг ёмон гапини эшитса-да, дустини химоя килиш учун
хеч нима демаса, бошкаларни кулдириш максадида дустини масхаралаб,
унинг сирини хам айтишга шай булса, бундай одам хавфли ва ярамасдир!
Ундайлардан эхтиёт бул!
Агар бугунимиз ёмон булса, келажак хам худди шундай булавермайди.

Агар дустинг сенинг букрингни сезмасин десанг, узинг унинг сугалига


эътибор килма.
Агар сенда яхширок фикр булса - баён кил, агар йук булса -
итоат кил.
Агар ишнинг мохияти олдиндан уйланган булса, суз уз-узидан келади.
Айбсиз киши йук. Бизларнинг орамиздаги энг яхши киши камчилиги
ками.
Айтган гапингни тухтатиб булмайди.
Аччик дакикаларда хам рухингни туширмасликка интил.
Аклдан махрум булган куч уз-узидан улади.
Барча нуктаи назардан каралганида чиройли куринадиган нарса бул­
майди.

Бир кун иккинчиси томонидан сикиб чикарилади.

Бир нарса хаммани тенг завклантирмайди ва бир нарса хаммага бирдай


ёкавермайди.

Бойлик ошган сайин ташвиш хам ошади.

Бошидан кечирган хавфсирайди.

Бугун факат бугун уринли булган тапни гапириш лозим. Бошкасини эса
кейинга колдириб, качон урни келса шунда гапириш лозим.
Бугунги кунингдан хузурлан, эртадан камрок умид кил.
Бури тиши билан, бука шохи билан хавфли.
Вазиятни узимга буйсундиришга интиламан, вазиятга буйсунишга эмас.
Ватан учун улмок кувонч ва шарафли.
Ваъданинг каттаси ишончни камайтиради.
Вакт утиб бормокда, унда мснинг айтаётганларим хам.
Давр узгармокда ва унинг билан бирга биз хам узгармокдамиз.

Дарахт япроклари хар йили алмашиб турганидай, сузлар хам уз даври-


ни утаб булиб. янгисига урнини бушатади.
Доноликнинг биринчи шарти - бемулохазаликдан озод булиш.
Дустинг берадиган маслахатга кулок сол.
Ер тагида яширинган нарсаларни хам, вакт кун ёруглигида курсатади.
Ёмон куриб колмаслик учун, дустингнинг характерини бил.
Ёкимлини фойдали билан кушган киши хамманинг олкишига сазовор
булади.
Жиноятдан кейин жазо келади.
Зарур булган ерда аклсизликка берила олиш хам яхши.
Зикна хар доим мухтождир.
Ифлос идишга нима куйсанг хам ачийди.
Ишдан буйин товлама, лекин меъёридан ортик хам уринма.
Йиллар шиддат билан утмоеда ва узи билан биздаги бор нарсаларни:
уйинкароклигимизни, хазилкашлигимизни, юзимизнинг кизиллигини. ул-
фатсеварлигимизни угирлаб кетмокда.
Касалликни эндигина бошланган пайтида даволанг.
Келажакка ишонавермасдан, бугунги кундан хам фойдаланиб кол!
Келиб чикишингни бойлик билан узгартириб булмайди.
Ким биринчи булса, у кучли.
Кишилар ташки к^финишларида кулаётган киши билан кулишади,
йиглаётган киши билан йиглашади.
Кишилар учун имкони йук нарсанинг узи йук. Уз олдингга факат амал-
га ошадиган максадларнигина куй.
Кишини уз истагига карши куткарган одамнинг иши, котилникидан аф-
зал эмас.
Кишининг янглишиши, нодонлиги сабаблими ёки жахл устидами,
фарки йук.

Койишга арзийдиган даражада гунох килганни камчилама.


Кулиб туриб тугрисини гапирганга ким халакит беради?

Кумуш олтиндан арзон, олтин - ахлокий сифатлардан.

Куп нарсага эришганга куп парса етишмайди.

Май - калб сирини очади.


Мен, аввалги мен эмасман.
Мени халол киши деб таърифлашлари менга ёкади.
Нимага ургатсанг хам, киска кил.
Нобуд килувчи вакт нимага хавф солмайди?
Нодонлар бир камчиликдан кочиб иккинчисига йуликишади.
Нуксонсиз бахт бул май ди.
Озга каноат килиб яшашни урганмаган доим кул булиб колади.
Ота-онанинг яхшилиги - катта сеп.
Пул уни йигган кишига ё шох, ё кул.
Римда кишлок сени завклантиради, кишлокда эса Римни кукларга
кутариб мактайсан.
Сен кутмаган пайтнинг келиши, ёкимли булади.
Сог пайтингда югурмасанг, касаллангандан кейин югуришга мажбур
буласан.
Тажрибадан утказган эхтиёткоррок булади.
Тангри эртаги кунни хаётимиз хисобига кушадими йукми хеч ким бил-
майди.
Тасодиф бизга ён босар экан, ундан фойдаланиб колиш зарур.
Тежамкор зикнага ухшамайди.
Тулки терисига яширинган арзон мактовлардан курк.
Тугрини эгридан фарклай бил.
Факат амалга ошадиганнигина орзу кил.
Хатодан кочиш истаги бошка хатони келтириб чикаради.
Хизматига лойик химмат курсат.
Шундай тез утадиган замонда хаддан ташкари куп сураш нимага дар-
кор?
Шундай хатолар хам буладики. биз уларни кечирамиз.

Эринчок хукиз эгар такишларини. эринчок от ер хайдашни орзу килади.


Эхтиёткорлик хеч качон ортикча булмайди.
Яширинча жасоратни харакатсизликдан фарклаш кийин.
Уз камчиликларига шафкат истаган, узгалар айбига мурувватли булиши
лозим.

Уз хастини яхшилаш учун унгай фурсатни кутадиган киши, худди даре


буйида туриб унинг хамма сувлари окиб утишини кутадиган содда одамга
ухшайди.
Узгартиришнинг имкони йукни, сабр билан утказмок даркор.
Улим, ундан кочганга хам етиб олади.
Урмонга утин билан борма.
Утакетган хасис киши нодонга якин булади.
Утган нарсанинг бариси утмиш.
Кайси вактда нимадан сакланишни инсон олдиндан сеза олмайди.
Кандай маслахат берсангиз хам - лунда килиб беринг.
Кахр - бу киска муддатли аклсизлик. шунинг учун уз хисларингни жи-
ловла, булмаса улар сени жиловлашади.

Кийин вазиятларда аклингни йукотма.

Киска гапириш, фикрларни чалкаштирмасдан ва кулокдарни азобламас-


дан сузни осон ва эркин етиб бориши учун зарур.
Киска гапиришга интилганнинг, тушунарсиз булиш хавфи бор.

Кошингни чимирма! Рухингни узингга итоат килдир. Уз кайфиятингни


бошкар.
Кувнок ва гамга ботган кишилар, бир-бировини ёктиришмайди.

Кушнининг уйи ёнганида сенинг мулкинг хавф остида колади.


Хаёт канчалик киска эканини эсингда тутиб яша.

Хаётда хеч нимага катта мехнатсиз эришиб булмайди.


Хазил билан кулгили килиб айтилган суз баъзида жиддий, чукур
урганилиб айтилганидан хам тезрок таъсирини утказиши мумкин.
Хамма биладиган хакикатни узича талкин килиш осон эмас.

Хамма нарсани билишнинг имкони йук.

Хаммамизнинг борадиган манзилимиз бир жой.

Хар бир кун сенинг учун охирги булиши мумкин, шуни эсингда тут.

Хар ким узини ёшига монанд тутиши лозим.

Хар нарса тугрисида нимани ва кимга айтаётганингни доимо мулохаза


килиб юр.

Хар нарсада меъёр булиши лозим, хар нарсанинг хам уз чегараси бор.

Хар томонлама бахтли булишнинг имкони йук.

Хеч нима хар томонлама мукаммал эмас.


Август (Октавиан Август) милоддан аввалги 63 - милодий 14 йил-
ларда яшаган Рим императори.

Август, агар галаба килганида курадиган фойдаси, енгилган пайтида


курадиган зараридан ошик булишига ишонмагунча, хеч качон жанг ёки
уруш бошламаган. Катта хавф булгани холда озгина фойда учун булар-
булмасга жанг килаверадиган кишини, у олтин кармок билан балик ов-
лайдиган баликчига ухшатган: агар кармок узилса - хар кандай улжа
йукотишнинг урнини боса олмайди.
Август, узининг угли Тиберийга ёзган хатида шундай деган экан: «Агар
кимдир мен тугримда ёмон гап айтса, хаддан ташкари жахлинг чикмасин,
бизга, хеч кимнинг ёмонлик кила олмаслигининг узи хам етарли».

Император Августдан совга олишни жуда истаган Покувий Тавр, импе-


раторга, купчилик одамлар гуё у Августдан катта микдорда пул совгасини

272
олган деб гапиришаётганини айтганида: «Сен уларга ишонма», - деган
экан унга Август.

Мен Римни гиштли кабул килиб, мармарли колдираяпман.


Секин шошил.
Хиёнат менга ёкади, лекин хиёнаткордан жирканаман.

Ливий Тит - милоддан аввалги 59 - милодий 17 йилларда яшаган Рим


тарихчиси. Рим тарихига оид 142 та китобдан иборат булган асар муал-
лифи.
Агар шошмасанг, хамма нарса сенга равшан ва ишончли булади, шо-
шилишнинг окибати эса хато ва ноаниклик.
Атайлаб килинмаган ерда, айбдор булмайди.
Бахт канча катта булса, унга шунча кам ишониш зарур.
Бахтсизлик бизни муминликка ундайди.
Баъзида, сон сифатдан устун булади.

Бемор танасидаги бир эски касаллик бошка бир янги касалликни пайдо
килади.
Биз уз аждодларимизга ухшамай колмокдамиз.

Биринчи навбатда яхши маслахдт берадиган киши туради, ундан кейин


бу маслахатга амал киладиган киши туради, хеч кимга маслахат хам бер-
майдиган, бошкаларнинг маслахатига хам кулок солмайдиган киши - бу
энг охирида турадиган ахмок.
Билдирилган ишонч, одатда содикликни пайдо килади.
Бирор нимани килиш зарур булса, карор килиш керак.
Бойлик зикналикни пайдо килади.

Ганнибал! Сен галаба килишни биласан, лекин галабадан фойдаланиш-


ни билмайсан.
Дустлик улмайдиган, душманлик уладиган булиши лозим.
Зарурият охирги ва энг кудратли курол хисобланади.
Ишнинг натижаси - билмайдиганлар устози.
Ишонч ишонишга мажбурлайди.
Кам холлардагина кишига бахт ва сотом фикр бир вактда берилади.
Катта ишлар нагижаси купинча кичикларига боглик булади.

Кишилар узлари куркмасликлари учун хам бошкаларни куркитишади.

Мехнат ва рохат уз табиатига кура турлича булишса хам, хар холда


улар уртасида кандайдир бир табиий богликдик бор.

Охирида килинадиган кушимча доимо энг мухимидай туюлади.


Римликлар уз мамлакатларини нафакат галаба туфайли, маглубларга
рахм-шафкат курсатиш оркали хам кенгайтирдилар.
Сусткашлик килиш хавфли.
Такдирдан кочиб, одатда унинг каршисига псшвоз чикилади.

Тинчлик пайтида чикарилган конунларнинг купини уруш бекор килади,


уруш пайтида чикарилган конунларни эса тинчлик бекор килади.
Шохдар уртасидаги дустлик ишончсиз булади.

Узини оклайдиган кишилар хайратланарли даражада гапга уста


булишади.
Киргокда туриб кемани бошкариб булмайди.

Конун асосида харакат килиш керак, куч билан эмас.

Кулга киритилган тинчлик кутилаётган галабадан афзал ва ишончлирок


булади.

Куркув канча кам булса, хавф хам шунча кам булади.


Куркув хамма нарсани ёмон томонига талкин килади.
Гараз булмаган ерда айб хам булмайди.

Хаммани бахтли киладиган конун йук.

Х,ам мае идан хам таниш азобга чидаш осонрок.

Хар кандай оломон денгизга ухшайди: уни енгил шабада хам, шиддат-
ли бурон хам харакатга келтириши мумкин.
Хакикат баъзида куринмайдиган булиши мумкин, лекин у хеч качон
сунмайди.
Хеч булмаганидан кеч булгани афзал.

Хеч нарсага умид колмаган кийин вазиятларда, ноиложликдан кили-


надиган карор энг тугриси хисобланади.
Хеч кандай жиноятнинг конуний асоси булиши мумкин эмас.
Хужум килаётганларнинг рухи доимо химояланаётг анларникидан ба­
ланд булади.
Сенека Катта (Луций Анней Сенека (Катта) - милоддан аввалги 55 -
милодий 40 йилларда яшаган Рим тарихчиси ва нотиги, Сенека Кичикнинг
отаси.

Жим колиш, тан олиш билан бир.


Нотик учун гапиришдан тухтай билиш, тапира билишдан мухим.
Олдин факат чиройли гапиришни урган, ундан хар кандай илмга утиш
осон.
Хар кандай бойлик, унта эта булганларни бахтли килади.
Хеч качон таклид килувчи уз намунасига тенглаша олмайди. Нусха
доим аслидан паст булади.
Проперций (Проперций, Секст) - милоддан аввалги 50 - милодий 15
йилларда яшаган Рим шоири.
Буюк ишларни бажариш истагининг булиши хам мактовга лойик.
Гузалликнинг йулдоши хар доим енгилтаклик булган.
Дахолар кисмати - учмас шон-шараф.
Хамма нарса хам хаммага бирдай ярокли эмас.
Хар ким узининг йулига эга булсин.

Тибулл (Тибулл, Альбий) - милоддан аввалги 50-19 йилларда яшаган


Рим шоири.
Бизда истак булишининг узи етарли.
Дадил булиш лозим: жасурларга Тангрининг узи ёрдамлашади.
Умид, доимо, келажакда осон булади деб таъкидлайди.
Овидий (Публий Овидий Назон) - милоддан аввалги 43 - милодий 17
йилларда яшаган Рим шоири.
Аввало кул урма, кул урдингми охиригача етказ.
Агар кутиб туролсанг. кахр худди юпка муздек эриб кетади.
Аёлнинг камчиликларини юзига айтишни хаслингга хам келтирма.
Бахтиёрлш ингда дустларинг доим куп булади. Хдётингда коронки кун-
лар бошланганида, узинг ёлгиз коласан.
Бахтсизларни, аввало, акл тарк этади.

Баъзида касаллик тиббиётдан кучли булади.


Бекорчиликдан эринчок тана, харакатсизликдан кулдаги сув бузнлади.
Бстоб калб хеч кандай машаккатни кутара олмайди.
Биз хар доим такикланганларга интиламиз ва ман килинганни истай-
миз.
Биз. ишониш ёкмайдиган нарсага кийинчилик билан ишонамиз.
Биз, эркаклар, хар кандай меъёридан ошиб кетган кеккайишни ёмон
курамиз ва, купинча, хатто бир огиз хам гапирмаган аёлдан, унинг факат
биргина нигохи учун хам нафратлана бошлаймиз.
Биз утмишдан завкланамиз, бугунги кун билан яшаймиз.
Билмаган нарсани орзу килишмайди.
Бир тупрокдан фойдали усимликлар хам, бегона утлар хам усиб чикади.
Вакт хар кандай согинчни даволайди.
Дарё хам, вакт хам тухтаб тура олмайди.
Ёшлик тез утади: угаётган вактдан фойдалан. Утиб кетган кун хозир
утаётганидан афзал туюлади
Иззат-икром даромад келтиради.
Ишга унинг якунига караб бахо бер.
Итоат билан ташилаётган юк енгил булиб туюлади.

Йикилганни тепкилаш - ярамас куркокларнинг шиори.

276
Касалликка бошланаётганида чора кур, узок вакт уз холига ташлаб
куйилганлиги сабабидан куч олган касалликка дори излаш кеч булади.
Кема халокатини бошидан кечирган, тинч сувдан хам куркади.

Кишининг маштулоти унинг характсрида уз изини колдиради.


Куч етмаса хам, истакнинг борлиги мактовга лойик.
Кучингиз ва ёшингиз имкон берса, мехнат килинг.
Куз ёши тукишда хам узига хос хузур бор.
Куриш учун хам. узини курсатиш учун хам келишади.
Лахза хамиша лахзани алмашлаб гуради.
Майда нарсалар енгил табиатлиларни мафтун килади.

Махорат нималарга кодир эмас? - Аёллар чиройли йитлашни хам били-


шади! Улар качон ва кандай йитлашни хам билишади!
Натижа харакатнинг хосиласидир.
Обру даромад келтиради.
Санъат - санъатни яширишни билиш.
Санъат хар кандай одатни майинлаштиради.
Сардор сузи билан жангда жасурликка ундайди.
Тажриба - энг яхши устоз. Тажрибага ишон.
Такикланган мева ширин туюлади.
Узук хам вакт утиши билан сийкаланади.
Эта булган нарсани саклаш санъати - унта эта булишдагидан кам эмас.

Энг хавфеизи - уртача йул тутиш.

Узганинг даласида хосил мулдай, кушнининг сигирининг елини катта-


дай туюлади.

Улимнинг узи, уни кугишдан азоблирок эмас.

Конунлар кучлиларнинг хукмронлигини чеклаш учун чикарилади.


Корадан окни ва окдан корани килишга одатланган киши, хар кандай
алдовни килишга кодир.

277
Хавф булмаган ерда, хузурланиш хам ёкимли булмайди.
Хаддан ташкари бахтсизлик кишининг таъсирчанлигини сундиради.
Хамма нарса узгаради, лекин кеч нарса йуколмайди.
Хасад азоб беради ва узи хам азобланади.
Хатто душмандан хам урганиш лозим.
Хордик чикаринг, хордик чикарган дала хам яхши хосил беради.

Тиберий (Тиберий Клавдий Нерон) - милоддан аввалги 42 - мило-


дий 37 йилларда яшаган Рим императори.

Сарой аъенлари вилоятлардаги соликлар микдорини ошириш масла-


хатини берганларида Тиберий: «Яхши чупон куйининг юнгини киркади,
лекин герисини шилмайди», дсб жавоб берган экан.
Сенат йилнинг бир ойига Тиберийнинг номини куйиш таклифини бер-
ганида, у шундай деган экан: «Агар Цезарлар сони ун учтага етса, сиз
нима килган булардингиз?»
Веллей Патеркул - милоддан аввалги 20- милодий 31 йилларда яшаган
римлик тарихчи.
Бекорчига хасад йулдош булади.
Бепарволик купинча фалокат манбаи хисобланади.
Гомернинг буюклиги шундаки, унгача яшаганларнинг ичидан уларга
такдид килинадиганлари булмаган, ундан кейин яшаганларнинг ичидан
эса унга таклид киладиганлар булмаган.
Ракобат туфайли пайдо булган нафрат, куркувдан хам узокрок давом
этади ва у маглубга нисбатан хатто нафратнинг сабаби тугаганидан кейин
хам тугамайди.
Умид заифлашеа гайрат хам заифлашади. Агар кувиб етолмасак,
кувишдан тухтаймиз.
Федр - милоддан аввалги 15 - милодий 70 йилларда яшаган асли юнон-
лик булган, Рим масалчиси.
Акл жасурликдан юкори.
Доим умид килиш ва тушкунликка тушмаслик - катта калбга эга булган
кишининг хусусияти шу.

278
«Дуст» дсган суз куп эшитилади, лекин дустона содиклик кам.

Дустлар куп. факат дусглик кам учрайди.


Мисоллар ёрдамида урганамиз.
Нодонлар ишининг юришиши - купчиликнинг хавасини келтиради.
Эхтиёткорларга узгаларнинг хатолари фойдали.

Ярамасга яхшилик килган куш хатога йул куяди: биринчидан яхшилик-


ка арзимайдиганга яхшилик килади, иккинчидан узини хавфга куяди.
Х,амма нарсани эшитиш керак, лекин ишонишга шошиш керак эмас.

Сенека (Луций Анней Сенека (Кичик) - милоддан аввалги 4 - милодий


65 йилларда яшаган Рим файласуфи ва ёзувчиси, Сенека Каттанинг угли.

Абадий конунларнинг энг яхшиси шуки, хаётга келиш учун биргина


йул берилган. ундан кетиш учун эса жуда хам куп йул.

Аввал яхши ахлокни урган, ундан кейин донишмандликни, чунки би-


ринчисиз иккинчисини урганиш кийин.

Агар биз хаётни кейинга сураверсак. хаёт утиб бораверади.


Агар биз хар ишда одил булишни истасак. энг аввало. хеч ким гунохсиз
эмаслигига узимизни ишонтиришимиз керак.

Агар бир окил киши бизга ёкмайдиган бирор нима деса - биз унга
ишонамиз, агар нодон деса - уни кечирамиз.

Агар бирор киши сенга бошка биров тугрисида сир сифатида бирор
нима демокчи булса, у кишининг сенга айтадиган гапининг йуклигидир.

Агар битта аскар айб иш килса лашкарбоши уни каттиккуллик билан


жазолайди, агар лашкарларнинг хаммаси айб иш килсалар, уларга шафкат
килишга тугри келади. Донони жахлдан нима тухтатади? Гунохкорларнинг
куплиги.
Агар ёлгиз узимиз эгалик килсак, хеч кандай неъмат хам бизга кувонч
багишламайди.
Агар жиноятни олдини олиш имкони бор булса хам буни килмаган
киши, жиноятнинг ёрдам берувчиси хисобланади.

<=£& 279 <5?^


Агар икки томондан бири куллаб-кувватламаса, душманлик узидан-узи
сунади.
Агар унинг натижаси согайиш булса, хеч кандай даволаш золимона
хисобланмайди.
Агар хаёлингга сендан олдин канчалик одам бораётир деган фикр кел-
са. сендан кейин канчалик одам кслаётганини хам уйла.
Агар эътибор килиб каралса, купчилик кишилар, хаётининг кат-
та кисмини ахмокона ишлар килишга сарфлашини курамиз, уларнинг
вактларини бекорчиликка сарфлайдиган кисми хам оз эмаслигини назарда
тутсак, улар бутун хаётини зарур булмаган ишларга сарфлашади деб хуло-
са чикарса булади.
Аёл киши билмаган сирнигина саклаши мумкин.
Айб бизнинг асримиз зиммасига тушмаслиги керак. Ота-боболари-
миз хам. биз хам, шубхасиз, бизнинг авлодларимиз хам. ахлок-одобнинг
бузилишидан, ёмонликнинг хукмронлигидан, кишиларнинг ярамасрок
булаётганлигидан, конунларга итоат килмаётганликларидан шикоят
килишган, шикоят киламиз ва шикоят килишади. Лекин, бу камчиликлар-
нинг бариси, худди денгиз сув кутарилганида киргокни босиб кетиб, сув
кайтганида эса яна уз киргогига кайтишидай узгармасдан колади.
Атрофимизда расво яшаётганлар, аникроги, расво улаётганлар жуда
хам куп.
Ахлокимиз шаклланиши учун бизга намуна сифатида кимдир зарур.
Худди эгри чизмаслик учун чизгич зарурлигидай.
Бажаришни яхши ургатадиган киши, гапиришни хам яхши ургатади.
Барча ожиз жонзотларга сал тегиб кетилса, уларга ургандай таъсир
килади.
Бахтга зарурияти йук киши энг бахтлидир.
Бахтли тасодифга боглик булганни хеч качон бахтли хисоблама.
Баъзи асарларнинг факат номи чиройли булади.
Баъзи бир дори-дармонлар касалликнинг узидан хам хавфли булади.
Баъзи бир ёзилмайдиган конунлар, ёзилганларидан хам кучли булади.
Баъзи бир касалликларни бсморга айтмай даволаган маъкул. Нима би-
лан касалланганлигини билганидан кейин канчадан-канча беморлар вафот
этишган.
Баъзи ишларнинг буюклиги унинг катталигида эмас, уз вактида бажа-
рилганлигида.
Баъзида азоб, баъзида эса тасодиф ожизни энг кучлидан хам кучли
килади.
Баъзиларни куллик ушлаб туради, куплар эса узининг куллигига махкам
ёпишишади.
Бекорчиликни мехнат билан енгмок зарур.
Бесавод киши ишонувчан ва мулохазасиз булади.
Биз кулаётганлар билан куламиз, йиглаётганларнинг даврасига тушиб
колсак тамга ботамиз, курашаётганларни куриб хаяжонга гушамиз.
Биз, курсатилишини жуда хам истаганимизда, мурувватни юкори
бахолаймиз. курсатилганидан кейин эса - жуда хам паст.
Биз сабабсиз хам, факат одатланганимиз учуй алдаймиз.
Биз факат пулга олган нарсамизнигина сотиб олинган деб хисоблаймиз,
узимизни уринтириб кулга киритганларимизни эса текин деб биламиз. Х,ар
ким узини хамма нарсадан арзон бахолайди.
Бизга азоб бсрадиган нарсалар арзимас булмайди.
Бизга канча куп берилса, шунча куп истаймиз.
Бизгача яшаганлар куп иш килишган, лекин хеч бирини охиригача ет-
казиш маган.
Бизнинг куп ишларга журъат этмаганлигимиз унинг кийинлигида эмас,
унинг кийинлиги айнан унга журъат эгмаганимизда.

Билмасдан килинган ишга хафа булиш керак эмас.

Билмаслик - гамдан кутулишнинг энг ёмон воситаси.

Бир жиноят бошкасига йул очади.


Бир нарсада биз хаётдан нолишга хаккимиз йук: у хеч кимни ушлаб
тургани йук. Хаёт сенга ёкадими? Яшайвер! Ёкмайдими - уни ташлаб ке-
тишинг мумкин.

Бир нарсанинг узидан хар ким узига маъкул булганини олади. Бир яй-
ловнинг узидан хукиз утни излайди, ит - куённи, лайлак эса - калтаке-
сакни.
Бировларга хасад килаётган киши, узига етолмайдиган, куплаб киши-
ларнинг унга хасад килишаётганларини сезмайди.

Бировлардаги ёкмайдиган нарсани узимиздан изласак, албатта буни то-


памиз. Шунинг учуй бир-бировимизга токатлирок булишимиз даркор: но-
донлар ичида нодонлардек яшашимизга тугри келади.

Бировнинг изидан борадиган хеч нима топа олмайди, чунки у изла-


майди.
Бирон-бир киши узгаларни ранжитишни канчалик яхши курса, унинг
узи узгаларнинг озорига шунчалик чидамсиз булади.

Бирон-бир кишининг назарига илинмаслигимиз бизни канчалик ран-


житса, худди шу кишининг хурматига лойик булиш бизга айникса купрок
ёкади.
Бирор иш билан банд кишиларга хаёт киска туюлади.
Бирор нима содир булмасин деб хамма нарсадан куркиб яшагандан
яшамаган маъкул.
Бирор нима тугрисида гапиришларини истамасанг, у тугрида аввал
узинг гапирма.
Бойлиги куп булганнинг бойликка яна эхтиёжи булса - бу каш-
шокликнинг энг огир тури. .

Бойлик туплашга кучи етмаганнинг, рухи ожиз булади.

Бойликка етишишнинг энг якин йули - бойликни менсимасликда.

Бошлаш - бу ишнинг ярмиси дейишади, буни калбимизга хам татбик


килса булади: эзгу иш килишни исташ - эзгуликнинг ярмисидир.
«Бу томонда катта купчилик» - демак, шу томон ёмонрок.
Бузукчиликнинг ахлокка айланганининг давоси йук.
Буйрукни бажараётган эмас, истагига каршини бажараётган киши бахт-
сиз.

Буларнинг хаммасидан кочиб кутулишнинг имкони йук. Лекин булар-


нинг хаммасидан нафратланиш мумкин.

Бундан минг йил бурун яшамаганлигини укиниб сузлайдиган киши-


ни нодонларнинг нодони деб хисобламасмидинг? Яна минг йилдан ке-

282
иин яшамаслигидан шикоят киладиган кишининг нодонлиги хам ундан
кам эмас.
Бутунни булаклар оркали эгаллашади.

Буюк ишларни килишга уринганларни хурмаг кил, хатто уларнинг ури-


нишлари амалга ошмаган булса хам.
Буюк кишиларни мехнат озиклантиради.

Бушанг киши томонидан бериладиган жазо анча огирдай туюлади.


Ватаннинг буюклиги, катталиги учун севишмайди, уни узининг Ватани
булганлиги учуй севишади.
Вактдан бошка хеч нима бизга тегишли эмас.
Гапирганда хам, бошка хамма нарсадагидек, биз узимизни тутолмаган-
лигимиз сабабли азобланамиз.

Гувохларни чикариб юбориб, кейин миннатдорчилик билдирадиган


киши ярамасдир.

Гунох кил гании панд-насихат ва куч билан, юмшок ва жиддий гапириб


тугрилаш лозим, бу иш жазосиз булмайди, лекин кахр килмаслик керак.
Ахир ким даволастган беморига кахр килади.

Гунохкорларни таъкиб килишдан кура, уни гунох йулдан кайтариш ин-


соний хатти-харакатдир. Агар киши йулини йукотиб шудгорланган далага
адашиб кириб колса, уни таёк билан хайдаб солмай, тугри йулни курсатиш
лозим.
Дардларнинг энг ёмони, уз дардига урганиб колишдир.
Дориларни куп узгартиришдан ортик согайишга халакит берадиган
нарса йук.
Доим куз олдида буладиганнинг кадрига етмайдилар, угри хам
очик эшикка кирмайди. Нодонларнинг одати хам шундай - доим такик
килинганга интилишади.
Дунёга хамма бир тарзда келиб-кетаверади, лекин кейингилар олдинги-
лардан узгача булишади, чунки одатлар узгаради.
Дунёда уни ёкловчилари булмаган, бирорта хам камчилик йук.
Дустнинг содиклиги бахтда хам керак, гамда эса у мутлако зарур.

283
Дустсиз хеч кандай бахт кишини кувонтирмайди.

Ердан юлдузгача булган йулни босиб утиш жуда хам огир.


Еримизни бутун коинот билан таккослаганимизда, унинг факат бир
нукта эканлигини курамиз.
Етказилган азобни хис килганимиздан хам купрок, вактга аччикданамиз.
Ёмон хосилдан кейин хам далани экиш зарур булади.
Ёмонлар куп булишса хам уларга ухшаш керакмас, уларга ухша-
маганлигинг сабабли, купчиликни ёмон куриш хам керакмас.
Ёмонлар орасида яхши булиш, бу яхши киши дегани эмас.
Ёмонликдан кутулдим деб уйлаган хар ким хали ёмонликка йуликмабди.
Ёшликнинг утаётганини хеч ким хис килмайди, лекин у утиб кетгани-
дан кейингина хаммага сезилади.
Жазо доим утмишники эмас, келажакники деб хисобланиши лозим,
чунки у кахр белгиси эмас, огохдантириш белгисидир.

Жазони кутиб яшаётган, аллакачон жазоланган хисобланади.

Жанжал бошкалардан чикаверсин, сендан эса факат - ярашиш.

Жиноятчи баъзан жазодан кутулиб колиши мумкин, лекин унинг олди-


даги куркувдан эмас.

Жим бул, эзилган калблардан бемулохаза фикрларнинг эркин окишига


йул куйма.

Жохилларнинг тузатишларини хотиржам эшитиш лозим.

Зарур нарса меъдага тегмайди.

Зарурият конунларни хам бузади.


Иккала томонни хам эшитмасдан карор килган кимса адолатсизлик
килган булади, хатто унинг килган карори адолатли булса хам.
Имконияти бор экан - кувнок яшанг.
Ихтиёрий кулликдан ортик шармандалик йук.
Исрофгар узини сахий килиб курсатишга харакат килади, гарчи инъом
кила билиш билан тежай билмаслик орасидаги фарк жуда катга булса хам.

284
Иш бажаришни яхши ургатадиган киши, гапиришни хам яхши ургатади.
Ишончсизлик бошланган ерда, дустлик тугайди.
Иштиёк, энг нодон кишиларни окил ва энг окил кишиларни эса нодон
кила олади.
Иикилаётган кишига ёрдам кулини чузмаслик одамгарчиликдан эмас.
Йук булиб кетди деб уйлайдиганларимизни (улганлар тугрисида), факат
олдин кетишган деб хисоблаш керак.
Камбагалликка яхшигина урганиб колган киши, бадавлатдир.
Камчилик одат тусига кирган ерда уни бартараф киладиганга жой йук.
Камчиликлари ахлоки булган кишиларни даволашга дори йук.
Камчиликларнинг энг ёмони - камчиликларга урганиб колиш.
Катта муваффакиятлардан боши айланганларнинг калбида бир ёмон
хислат булади: улар хафа килган кишиларидан нафратланишади.

Кексалигидан бошка узок умр курганлигини тасдикловчи далили


булмаган кишидан хунукрок одам булмаса керак.

Кексалик хам хузурга туда, агар улардан фойдаланишни билсанг.

Кексаликнинг узи бедаво касаллик хлсобланади.

Келажакдан куркиб бугунги хаётингни бузиш нимага даркор? Вакти


келиб бахтсиз булиб коламан деган фикрдан узингни бахтсиз хис килиш
нодонликдир.
Келажакдан хадиксирайдиган киши бахтсиз булади.
Келажак номаълум, бугун яшаб кол.
Керагидан купни билишга интилиш - бу хам узини тия олмасликнинг
бир тури. Ортикчани урганиш сабабли, зарурини билишга имкон колмайди.
Ким ёвузлик устига ёвузлик килаверса, у уз куркувини хам купай-
тираверади.
Кимнинг каери огриса, у шуни гапиради.
Кичик булаклар билан калбга йул топадиган суз купрок фойда келти-
ради. Олдин ёзиб кейин укиб бериладиган баландпарвоз сузларга ишонч
йук, у шовкиндан бошка нарса эмас.

285
Кичик гамлар сергап, катта гамлар овозсиз булади.
Кишандан озод булишда ёрдам беришига умид килиб дуст тутинган,
банддан озод булган захоти ундан узоклашади.
Киши бировга яхшилик килиб, узига яхшилик килади, гап килган ях-
шилигининг натижаси тугрисида эмас, бошкага яхшилик килганини анг-
лашнинг узи кишига кувонч беради.
Киши, киши учуй азиз булиши лозим.
Киши, узиникига Караганда хам, узгаларнинг ишида куп нарсани
куради.
Киши кайси пристанга йул олганини билмаса, унинг учун хар кандай
шамол хам бир йуналишда булмайди.
Киши канча бахтли булса шунча кахрли булишини кураётганинг
йукми? У айникса бадавлат, машхур кишилар ва амалдорларда яккол кузга
ташланади.
Кишилар, агар биров эшитаётган булса, тушунарлирок инграшади.
Кишилар то бирор нимани истамагунча, нима исташларини билиш-
майди.
Кишилар уз хаётларини, гуёки хаёти учун зарур булган нарсаларни из-
лашга сарфлашади.
Кишилар ургатиб урганадилар.
Кишилар хаммадан хам узи карздор булган кишисини ёктиришмайди.
Кишилар кулогига Караганда кузига купрок ишонишади.
Кишиларнинг илми макол билан бошланиб, фикр билан якунланиши
лозим.
Кишининг мардлигини нафакат кулига курол олиб жангда куркмас-
лигидан билиш мумкин, бетоб булиб к}фпа-тушак килиб ётган кишининг
хам мардлигини сезса булади.
Кишининг узи ёлгиз янглишмайди. Хар бир янглишган киши уз янгли-
шишларини атрофдагиларга хам таркатади.
Кишининг хаёти кандай булса, унинг гапи хам шундай.
Кулфат - эзгу иш килиш учун энг унгай фурсат.

286
Кураш узига тортади ва унга хаддан ташкари чукуррок киришганни
куйиб юбормайди. Бахсдан чикишга Караганда, унга киришмаслик осон.
Курашда бировни огритишга интилиш эмас, галабага интилиш керак.
Куп китоб укиш эмас, яхши китоб укиш купрок фойдали.
Куп кишилар арзимайдиган ранж учун уч олиш илинжида булиб, уни
узлари учун катта муаммога айлантиришади. Узини, худди кичик лайча-
нинг хуришини эшитса хам эътибор бермайдиган катта ва кучли филдай
тутадиган киши, буюк ва олийжанобдир.

Куп холларда бизни кахр чулгайди, лекин ундан хам куп узимиз кахрга
бериламиз.

Купинча кечаси дахшатли туюлган нарса кундузи кулгилига айланади.


Купчиликнинг «энг яхшиси - уз улимида улиш» дейишлари уларнинг
бесавод эканлигини тасдиклайди. Х,еч ким бошка биров }фнида ула ол-
майди.
Купчилик яхши фазилатга эришишни кийин ва машаккатли иш деб
хисоблайдилар, хеч хам ундай эмас, унга осон йул билан етишиш хам
мумкин. Киши учун рахмдиллик килишдан хам осонрок ва шафкатсизлик
килишдан хам куп куч талаб киладиган нарса борми?

Уятчанлик ташвиш келтирмайди, иштиёкнинг эса турган- битгани азоб.


Бир суз билан айтадиган булсак, хар кандай яхши ишни килиш енгил,
камчилик эса доимий эътиборни талаб килади.

Лойдан ясалган идишдан, худди кумушдан ясалган идишдай фойда-


ланадиган киши буюкдир, кумушдан ясалган буюмдан лойдан ясалгандай
фойдаланадиган киши хам буюкдир.

Май ичиш хам худди захар ичгандай зарарли.

Мамлакатлар, шахарларни эгаллаган кишиларнинг сон-саноги йук,


узини кулга олган кишилар эса бармок билан санарли даражада оз.
Масаланинг адолатли хал килинишига ишон, лекин адолатсизликка хам
тайёр тур.
Маст холда килган куп ишлари учун, киши хушёр тортганидан кейин
уялади.
Мастлик камчиликни яратмайди, уни факат намойиш килади.

287
Мен узимнинг айтган барча сузларимни эслаганимда, соковларга
хавасим келиб кетади.
Менга ишон, улим унчалик хам дахшатли эмас, шу туфайли хеч нарса-
ни куркинчли хисобламаса хам булади.
Мендан хам бахтлилар бор деган фикр азоб берадиган киши хеч качон
бахтли булмайди.
Мен умид килганимдан кам олдимми? Эхтимол мен килган хизматимга
Караганда купрок нарсага умид килгандирман.
Мукаммал булмаганнинг таназзулга юз тутиши ва тугаши аник.
Мукаммалга нима кушса булади? Хеч нима, акс холда, у мукаммал
булмаган хисобланарди.
Мулохазасиз мардлик - куркокликнинг бир тури.
Мурувватни (хайр-эхсонни) сочиб ташлаш эмас, таксимлаш зарур. Гап
сенинг берганингда эмас, кимга берганингда.
Мухлисларингнинг сони билан эмас, сифати билан кизикмок керак: но-
донларга ёкмаслик - киши учун мактовли.
Мукаррарни лозим даражада кабул кил.
Нарсани билиш, жуда хам майда булмаган булакларга булинганида
осон булади. Хаддан ташкари куп булакларга булинганда хам, худди
булакларга булинмагандагидай натижага эришамиз.
Насихат йули узок, ибрат йули эса киска ва ишонарли булади.
Нафратдан куркувчи, бошкаришни билмайди.
Нафсни тийиш - бу ихтиёрий кашшоклик.
Нима гапирсак шуни уйлайлик, нимани уйласак шуни гапирайлик,
сузимиз яшашимизга мувофик булсин.
Нима-нима, лекин ёмонлик килишни одамларнинг хаммаси яхши били-
шади.
Нима учун киши уз камчиликларини тан олмайди?

«Нима учун укидим узи?!» «Хавотир олма, сенинг мехнатинг бехуда


кетмади: сен узинг учун укидинг.»
Нимага сенинг талантинг тугрисида ёмон гапирганга кузингни олай-
тириб карайсан? Нахотки сен унинг хар бир сузини конун хисоблайсан?

288
Находки Энний (рим трагик ёзувчиси) унинг поэмаларини ёктирмаганинг
сабабли сени ёмон куриши, Цицерон эса унинг шеърларини масхарала-
ганинг учун сенга душман булиши керак?
Нимага у шунчалик буюк туюлади? Сен уни эгаллаган урни билан
улчаганинг учун.

Нимадан узок булсанг шу сенга баланддай туюлади, тепасига


кутарилганингдан кейин эса - у пастдай туюлади. Агар шунда сенинг яна
хам баландрокка чикиш истагинг булмаса мени ёлгончи деявер: нимани
чукки деб хисоблаган булсанг - у зинапоя.

Нимани кутасан? Барча истаклар ижобат булишиними? Бундай вакт


келмайди! Истаклар занжири шунакаки, бир истак иккинчисини пайдо
килади.

Нодон кишилар томонидан бериладиган танбех - мактов билан тенгдир.

Овоз, шовкинга Караганда купрок халакит беради, чунки у эътибори-


мизни чалгитади, шовкин эса факат кулогимизга таъсир килади ва уни
тулдиради.
Овкатнинг куплиги акпнинг уткирлигига монелик килади.
Одатда буюкдан эмас, янгидан хайратланамиз.
Осон ишга кул уришни истамайдиган, лекин нимага кул уришса, уни
осон амалга оширишни истайдиган кишилар хам булади.

Ота-боболаримиз аёлларга бир йил мотам тутишни белгилаганлар -


буни улар шунча узок вакт мотам тутишларини эмас, ундан хам узок мо­
там тутмасликларини назарда тутиб белгилашган.
Очкузликнинг ва инжикликнинг булмаслиги - катта бойлик.
Очликдан тинч ва жимгина улишади, очофатликдан шовкин солиб ёри-
лишади.
Огир хато купинча жиноят тусини олади.
Огрик тугрисидаги уй бизни огрикдан кам азобламайди.
Пул хеч кимни бадавлат килмайди, аксинча, у хар кимни пулга яна хам
очкуз килади.
Ривожланиш булмаса, бу якун якинлигидир.
Рохатланиш хам меъёридан ошса азобга айланади.
Рухсат берилганни эмас, муносиб булганни бажариш мактовга лойик.
Рухга эркинлик берилса, у усади, кулларча итоат килишга мажбур
килинса, у чу кади.
Саросималикка унинг сабабидан ажратиб назар кил, шунда сен уларнинг
иккаласида хам куркувнинг узидан бошка хеч кандай куркув йуклигига
ишонасан.
Сен касалланганлигинг сабабли эмас, хаёт булганлигинг сабабли
уласан.
Сен яхшиси эришганингга шукур кил, колганини кут ва хаммасига
эришиб улгурмаганинг учун кувон.
Сени хафа цилган сендан ё ожиз, ё кучли: агар ожиз булса унга
шафкат кил, агар кучли булса - узингга.
Сени яхши куришларини истасанг, сен хам яхши кур.
Сени газаблантирган кишига улимдан ортик нимани тилардинг?
Шундай экан хотиржам бул, сен хеч иш килмасанг хам у албатта улади.
Сенинг дунёда яхшиликни билмайдиган кишилар борлигига жахдинг
чикади. Узинг виждонан уйлаб кур, сенга яхшилик килган кишиларнинг
хаммасига хам яхшилиги учун муносиб жавоб кайтардингми?
Содир булиши мумкин булган хамма нарсадан куркаверсак, унда яшаш-
га на хожат.
Согайишнинг шартларидан бири - согайишни исташ.
Суз - калбнинг либоси.
Сурашни билмайдиган, рад жавобини эшитади.
Табиат бизни кетаётганимизда, келган пайтимиздагидай тинтиб куради.
Кетаётган пайтимизда келган пайтимиздагидан ортик нарсани олиб кетиб
булмайди.
Табиат кишиларга яхши фазилатларни бермайди: унга етишишнинг узи
бир санъат.
Табиат табиий эхтиёжни кондириш учун доимо етарли даражада бера-
ди.
Табиатни узгартириш кийин.
Табиий булган нарса уят булмайди.
Тананинг энг мустахкам кисми - хаммасидан куп фойдаланиладигани.
Тангри жазоламокчи булганини педагог килади.
Тасаввур бизга хакикатга карагандан хам купрок азоб беради.
Такдир илтифотини тескари талкин килишни бас кил. У нимани кайтиб
олган булса, уни олдин узи берган!
Такдир хеч нимани абадий мулк килиб бермайди.
Такдирдан кочиб булмайди - уни факат енгиш мумкин.
Тежамкорлик - озодликнинг онаси.
Тилдан эмас, кулокдан купрок фойдалан.
Тиллани олов билан, аёлни тилла билан, эркакни аёл билан синайдилар.
Томошалар орасидаги танаффусда одатда сахнада бир-бировларига
богланган хукизлар ёки айикларнинг уришишларини курсатишади: улар
бир-бировларини узиб, юлиб, тилка-пора килишади, уларнинг ёнида эса
охирида икковини хам улдириш топширилган киши кутиб туради. Х,аётда
бизни хам худди шунга киёсласа булади, узимизга богланган кишилар би­
лан уришиб умримизни утказамиз, голиблар ва маглублар ёнида эса жуда
хам якин булган якун кутиб турибди. Бизга бу дунёда яшаш учун колган
шу жиндаккина вактни жанжаллашмай, тинчлик ва осойишталик билан
утказишимиз керак эмасми?
Тузалишнинг биринчи шарти - уз айбини тан олиш.
Тушини хикоя килиш - уйгок кишининг иши, уз камчиликларини тан
олиш - тузалишнинг белгиси.
У ёки бу маънода кул эмас киши йук.
Узок яшаганлигинг эмас, тугри яшаганлигинг мухдм.
Умр канча узок булса, хар доим хам шунча яхши булавермайди, лекин
хар доим улим канча узок булса шунча ёмон.
Уруш - бу макталадиган вахшийлик.
Фалокат жасурликка сабаб булади.
Факат баъзи нарсаларнинг йуклигидангина, бизга куп нарса керакмас-
лигини биламиз.
Факат ортикча нарсалар орасидан танлаш мумкин.
Факат паст иш килиб паст кишиларнинг олкишини олиш мумкин.
Факат шуниси аникки, х,еч нарса аник эмас.
Факат узи тугрисида уйлайдиган ва кар нарсадан фойда излайдиган
киши бахтли була олмайди. Узинг учун яшамокчи булсанг, узгалар учун
яша.
Феъли юмшок киши томонидан бериладиган кар кандай жазо, огир ту-
юлади.
Фойдасиз куп нарсани билгандан, хаётингда зарур буладиган, бир неча
окилона коидани билган фойдали.
Хавф-хатарсиз галаба - шон-шарафсиз галаба.
Хиёнаткорга курсатилган ишонч, унга зарар бериш имкониятини
тугдиради.
Хушомад кар кимни уз меъёрида тентак килади.
Цезарда истаган нарсани килиш имконияти булгани учун кам унга куп
нарсани килиш жоиз эмас.
«Чарчаган жанжал излайди» деган эски матални, очлик ва чанкокликдан
силласи куриган кишига ва умуман бирор нимадан кучли гангиган киши-
га нисбатан айтса булади. Бир нимадан азобланган калб арзимас бирор
камчиликдан газабга тулади: у саломлашиш буладими, ёки хат, ёки берил-
ган савол, ёки арзимас бир неча суз кишини жанжал чикаришига туртки
булади.
Чарчаган кузларнинг яшилга караши фойдали.
Чарчаш - кар кандай машкнинг максади.

Шарм-хаё гохида конун такикламаганларни кам такиклайди.


Шафкат истовчи кишининг, узи кам шафкатли булиши лозим.
Шафкатсизлик доимо багритошлик ва ожизлик натижасида содир
булади.
Шодланишни урган.
Шон-шухрат химматли кишиларнинг соясидир.
Шошма-шошарлик узига-узи халакит беради.
Шох саройида каригунча хизмат килган кишининг ажойиб сузларига
кулок солса арзийди.
Ундан кимдир, кам учрайдиган нарса - каригунча саройда колишга
кандай эришдингиз деб сураганида у: «Мен, нохакдикка чидадим ва хафа
килганларга миннатдорчилик билдирдим», - деган экан.
Шохлар узларининг канчалик кучли, бошкаларнинг эса кучсиз экан-
лигини эсидан чикаришади ва салгина нарсага худди хафа булгандек
газабланишади. Хафагарчилик, кимгадир ёмонлик килиш учунгина зарур.
Эвида булган хузур-халоват, калб танглигини юмшатади.
Энг мард кишининг хам кулига курол олаётганида ранги окаради;
энг жасур аскарнинг хам жангга чорловчи хабарни эшитганида тиззаси
калтирайди, энг гапга чечан нотикнинг хам нутк сузлашга чикаётганида
кул ва оёги совук тортади.
Энг кучли истагимизнинг бажарилиши, купинча, бизнинг энг катта
кайгумизнинг сабабчиси булади.
Энг киска хаёт - бирор-бир иш билан банд булган кишиларники.
Эркалашлар бизни ожизлаштириб куяди, узок вакт бажаришни истама-
ган нарсамизни бугун бажара олмаймиз.
Юз йил яша - юз йил кандай яшашни урган.
Юзимизни силаймиз, овозимизни пасайтирамиз, юришимизни секин-
латамиз, аста-секин ташки узгаришга таклид килиб, ички холатимиз хам
узгаради.
Юмшок пайтида калбга тугри шакл бериш осон, агар камчилик калб
билан бирга улгайса, ундан кутулиш кийин.
Янглишиш - инсонга хос хусусият.
Янглишишнинг чегараси йук.
Яхши кунда дуст танлаб, уни дастурхон атрофида синаган киши янгли-
шади.
Яхши фазилатга эришиш кийин, бунинг учун устоз ва рахбар топиш та-
лаб килинади, ёмонликка эса хеч кандай устозсиз хам тез урганса булади.

293
«Яхшилар билан бахтсизлик содир булишига худо нима учун йул куйди
экан?» - Худо бунга йул куймайди, Худо хаммани хар кандай бахтсиз-
ликдан: жиноят ва ярамасликдан, нопок хаёллар ва гаразли ниятлардан,
бошкаларнинг мулкига булган тама ва очкузликдан асрайди, уларнинг
узини хам саклайди ва химоя килади. Шунчасидан кейин нахотки биров
худодан яна яхши кишиларнинг юкини хам саклашни талаб килса?
Яхшилар сабабли ёмонларга ёрдамлашиш, ёмонлар сабабли яхшилар­
ии ёрдамдан махрум килишдан афзал.
Яхшилик кандай туйгу билан курсатилса, шундай туйгу билан кабул
килинади, шунинг учун уни илтифотсиз курсатиш керак эмас.
Яхшилик килган эмас, яхшилик курган бу тугрида айтиши керак.
Яхшиликни биладиганни топиш учун, яхшиликни билмайдиганлар
билан хам синашиб куриш зарур. Яхшилик килувчини хам хеч качон янг-
лишмайди деб булмайди.
Яхшиликни миннатдорчилик билан кабул килган, яхшиликка биринчи
бадални тулаган хисобланади.
Яхшиликнинг мукофоти унинг узида.
Яшаш - демак фикрлаш.
Уз айбини тан олиш - тузалиш белгиси.
Уз бахтсизлиги чуктирган киши, бошкаларга таскин бера олмайди.
Уз гунохларига тавба килган кишининг гунохи деярли колмайди.
Уз тенгинг билан низолашиш хавфли, узингдан юкори билан - нодон-
лик, узингдан паст билан - хакоратли.
Уз устингдан хукмронлик - олий хукмронлик.
Уз гамингни хис килмаслик - одамларга хос эмас, унга чидамаслик
- эр кишига муносиб эмас.
Уз хисоб дафтарингни нотугри тулдираяпсан: бераётганингни киммат,
олаётганингни арзон бахоламокдасан.
Узганикига бокканга, узиники ёкмай колади.

Узгартира олмаганингга чидамок маъкул.

Узига дуст булган киши бошкаларга хам дустдир.

Узинг мактамайдиган кишиларнинг сени макташига намунча кувонасан?


Узингга хаёти, сузи ёки булмаса соф калбидан дарак берувчи афти
ёкадиган кишини таила ва у доим сенинг куз олдингда булсин ёки у сенга
доим урнак булсин.
Узингдан юкорида турганлар сен билан кандай муносабатда булиш-
ларини истасанг узингдан пастдагилар билан шундай муносабатда бул.
Узингдан юкори турганларнинг азобига факат сабр билан чидаб колмай,
бундан кайфиятинг хам тушмагандай килиб курсат. Агар уларнинг азо­
би сенга каттик текканини сезишса, шубхдсиз буни кейинги сафар хам
кайтаришади.
Узингни узинг билан курашиб кулга кирит.
Узининг кулидан келмаганнинг, бошкаларга танбех беришга хаки йук.
Уйланган жиноят амалга ошмаган булса хам, у барибир жиноятдир.
Улганлар тугрисидаги хотира узок, гам эса - киска булсин.
Улим бизни олдинда кутмокда, унинг катта кисми эса елкамизда -
хаётимизнинг канча даври утган булса, унинг хаммаси улимга тегишли.
Улимдан курккандан улиш - нодонлик.
Усиш кобилиятининг борлиги - мукаммал эмасликнинг белгиси.
Уч олиш, бу азобланганимизни тан олиш.
Кадимда кишилар гунох иш килишни билишмаганидан бегунох
булишган, гунох иш килишни билмаслик билан гунох иш килишни иста-
маслик орасида катта фарк бор.
Кай биримиз чекаётган азобларимизни буртгириб курсатиб, узимизни
алдамаймиз?
Канчадан-канчалар ёругликка лойик эмас, лекин шундай булса хам
тонг отади.
Кахр совиганидан кейин, нафратга айланади.
Кахр чулгаб олган киши, карор кабул килишга шошмагани маъкул.
Кахрга карши энг асосий дори - уни кейинга суриш.
Кахрдалигингда сенга хеч нимани килиш рухсати берилмаслиги лозим.
Нимага? Чунки бу пайтда сен хамма нарсани килишга рухсат берилишини
истайсан.
Кисмат таскини: уз гамингни купчилик билан бирга бахам курасан.
Конун такикламаганни, виждон такиклайди.

2,5 csau
Конун киска булиши лозим, токи уни илми йуклар хам осой тушун-
синлар.
Кул авлодидан булмаган шох йук, шох авлодидан булмаган кул йук.
Кул канча булса, душман хам шунча.
Куллар кахри, шохлар кахридан кам кишини улдиргани йук.
Кулликнинг энг огири - узингга-узинг кул булиш.
Газабдан тутакканнинг газабини суз билан камайтиришга уринманг. У
кар ва мулохазасиз булади. Дори хам хуружлар орасидаги вактда ичилга-
нида фойда келтиради.
Хавас килинадиганлар хам хавас киладилар.
Хаёт бизга улиш шарти билан берилган, хаётнинг узи эса факат унга
томон булган йул.
Хаёт бизга киска килиб берилмайди, уни узимиз кискартирамиз; биз
камбагал эмасмиз, биз исрофгармиз.
Хаёт театрдаги пьесага ухшайди: мухими унинг узунлиги эмас,
канчалик яхши уйналгани.
Хаёт узун, агар ундан усталик билан фойдалана олинса.
Хаёт худди масалдек, узунлиги билан эмас, маъноси билан улчанади.
Хаётда хар кандай ёмонлик кандайдир йул билан компенсацияланади.
Пул кам булса - ташвиш кам булади, ютук кам булса - хасадчилар кам
булишади.
Хаётни вакт билан эмас, килган ишларимиз билан улчамок керак.
Хайвонга жахл килиш нодонликдир, болаларга жахл килиш хам аклдан
эмас.
Хамма мени кечиради, хеч ким менга ёрдамлашмайди.
Хамма нарса исроф булганидан кейин тежамкор булиш, кеч.
Хамма нарсани куриш ва эшитишнинг фойдаси кам, шунда куп
кунгилсизликлар бизни четлаб утган буларди. Жахлинг чикмаслигини ис-
тайсанми? Унда булар-булмас нарсаларга кизикувчан булма.
Хамма тугри яшашнинг эмас, узок яшашнинг ташвишини килади,
вахоланки тугри яшаш хамманинг узига боглик, узок яшаш эса хеч кимга
богликмас.
Хамма улимга махкум: бу - конун, жазо эмас.
296
Хаммага ишониш хам, хеч кимга ишонмаслик хам хато.
Хамманинг хаёти эртаги кун ташвишлари билан банд. Кишилар яшаш-
майди, яшашга шайланишади.
Хаммага куз олайтираверсанг, хамма сенга хам куз олайтиради.
Хаммага рад этилган нарса яхшидай туюлади.
Хар ким уз кунглида узича шох, унга хамма нарса мумкин булса-ю,
узганинг ихтиёрига буйсунмаса.
Хар кандай ёмонликни. бошланишида йук килиш осон.
Хар кандай жохилликнинг сабаби ожизлик.
Хар кандай одам, худди бошка нарсаларга ухшаб, шундай заифки: хеч
ким узининг эртасини била олмайди.
Хар кандай ортикчалик - бу камчилнк.
Хар кандай кахр ё пушаймонликдан, ё каноатланмасликдан гамга ай-
ланади.
Хасад килинадиганлар хам хасад килишади.

Хакикатга Караганда хам тасаввуримиз бизни купрок ташвишлантира-


ди.
Хеч кимга бежазо тугилиш бахти берилмаган.
Хеч нарсага умид килмаган кишининг умидини узиб булмайди.
Хеч нима абадий эмас, баъзиларининг умри узун, якун эса хар нар-
сада хар хил, лекин, ниманинг аввали булса, унинг охири хам булади.
Хеч нимага умид килмайдиган кишининг, хеч нимага рухи тушмайди.
Хеч нимани кейинга колдирмайлик, хар бир кун хаёт билан хисоблашиб
бориши керак.
Хеч кандай максадсиз яшайдиган кишилар хам булади, улар дунёдан
худди дарёдаги чупдай: калкиб утишади.
Хеч качон бахт кишини, дустга эхтиёжи булмайдиган даражада баланд-
га кутармайди.
Хеч качон хеч нимани урганмаган киши, хеч нимани урганишни ис-
тамайди.
Хеч качон хеч нимадан аялмаган кимса такдир зарбасига дош берол-
майди.

2,7
Хозирги кундаги хурсандчиликлардан, кейингиларига зарар бермайди-
ган килиб фойдалан.
Хузурланиш, меъёридан ошганидан кейин, азобга айланади.
Хунуклик, аёлнинг яхши фазилатларни саклашининг энг яхши воси-
таси.
Хукуклар тенглиги, хамма ундан фойдаланганлигида эмас, унинг
хаммага етказилганлигида.
Катон Дионисий - шу ном билан милоддан аввал яшаб ижод килган
римлик мутафаккир.
Аёл йигисини тухтатмасдан бурунок макр килишни мулжаллайди.
Беришинг мумкин булган бир нарсага, икки марта ваъда килма.
Зарарсиз якунланган кунни, фойдали кун хисобига кирит.
Отангга яхши куринаман деб, онангни хафа килма.
Огрик огрикни даволайди.
Тил хаммага берилган, акл эса баъзиларга.
Яхши ном бойлигинг сабабли эмас, килган эзгу ишларинг сабабли
чикади.
Узи билан узи келишмаган, хеч ким билан келиша олмайди.
Петроний (Гай Арбитр) - милодий 66 йилда вафот этган Рим ёзувчиси.
Агар бирор нима бошлаган булсанг, тезрок тугат.
Акли бузук кишига рухсат килинган хар нарса булмагур булиб тую-
лади, калбини янглишиш эгаллаган киши тугри ишни хам ноконуний деб
хисоблайди.
Бугун булмаган нарса, эртага булиши мумкин: шу тарзда бутун хаёт
утади.
Дустни мухтожликда билса булади.
Ижодга булган мухаббат хозирча хеч кимни бойитмади.
Илм бу - хазина, шунинг учун хам илмли киши хеч качон хор булмайди.
Камчиликлардан кечиб хаётда тугри йулни танлаган ва шу билан оло-
мон хулкидан четлашган киши омманинг нафратига учрайди, чунки хеч
ким узига ухшамаганни ёкламайди.
Кишини факат калби инсон килади - бошка хаммаси бехуда гап.
298
Кулбаларда тугилганларнинг саройларда яшаш тугрисида орзу кил-
маганликлари маъкул.
Кулгига сабабчи булгандан, кулишга сабабчи булган афзал.
Нимага эга булсанг, у х.ам сенга эга булади.
Нимага эхтиёж булса, шу яхшидай туюлади.
Нотанишларни хакоратлаганни карокчига ухшатишади, дустларини
хакоратлаганни деярли падаркушга киёслашади.
Одам кадами етмаган, ишлов берилмаган ерда кор узок сакланади, омоч
билан хайдалиб, яркираб турган ерда эса у кировдан хам тезрок эрийди.
Худди шундай киши калбидаги кахр, ёввойисифат аклга эга кишиларда
узок, нозиктаъб кишиларда киска вакт сакланади.
Осон ишонувчанлик хеч качон яхшиликка олиб келмайди.
Осон эришиладиган юкори бахоланмайди.
Охир бир куни улишимиз аник экан, нима учун хозир яйраб яшамай-
миз?
Ошхонада яшаб юриб, ёкимли хид таратиш кийин.
Санъат хеч качон улмайди.
Сен нимани ургансанг, узинг учун урганасан.
Табиатдаги хамма яхши нарса хаммамизга тегишли.
Табиб - калб учун тасаллидан бошка нарса эмас.
Такдир бизни четлаб утиб, уз ишини килади.
Уйида - йулбарс, кучада - тулки.
Фарзандларини катъий коидалар асосида тарбиялашни истамайдиган
ота-оналар танбехга лойик.
Факат бойишга интиладиган киши, унинг интиладиганидан хам
яхширок нарсаси булган кишилар борлигига ишонишмайди.
Факат пул хукмронлик килган ерда, конунга нима бор?
Хужайини кандай булса, хизматкори хам шундай булади.
Чиройли гапларни гапирмай, асосий масала буйича гапириш лозим.
Узгалардаги битни курасан-у, узингдаги канани хам курмайсан.
Узиникилардан кочган, узокка кочади.
299
Улим - бу купчиликка кушилиш дегани.
Улим учун узокка бориш шарт эмас.
Кашшоклик кандай килиб окилликнинг синглиси булишига хеч хам ту-
шунмайман.
Куёш нурини хаммага бирдай сочади.
Хаммасидан хам ёмонроги, ёшлигида ёмон тарбияланган киши, у кек-
сайгунигача буни тан олмайди.
Х,ар ким уз гунохлари учун жазосини олади.
Хар ким узи учун гунох килади.
Хеч ким хеч нимага хсч качон каноат килмайди.
Плиний Катта (Гай Плиний Секунд) милодий 23-79 йилларда яша-
ган Рим давлат арбоби, ёзувчи ва олим, Плиний Кичикнинг тогаси.
Амалга ошмасидан олдин канчалик ишларни амалга ошириб булмайди
деб хисобланарди.
Гап-суздан купчилик куркишади, виждондан эса баъзилар.
Ерга эгалик килмокчи булсанг, аввало, унинг сувга якинлигига, йулига
ва кушниларига эътибор кил.
Дехкончилик мехнатга боглик, харажатга эмас.
Дунёга келган биринчи кунидан бошлаб инсондай куз ёши киладиган
бирорта хам жонзот йук. Биринчи кулги эса инсонда, тугилганидан кирк
кун утганидан кейингина пайдо булади.
Инсондан хам ожизрок ва инсондан хам буюкрок хилкат йук.
Инсонларнинг табиати янгиликка уч булади.
Йук одамлар тугрисида гапиришса, бу вактда уларнинг кулоклари
шангиллайди.
Кеманинг чукиши аник булса, ундаги сичконларнинг бари уни ташлаб
кочишади.
Кунларни санаш эмас, улчаш зарур.
Медицинадан фойдалирок санъат йук.
Одамнинг умри абадий эмас, шу сабабли бизнинг яшаганлигимизни
билдирадиган яхширок бир из колдирайлик.
Охир-окибат бездирмайдиган лаззат йук.

300
Псшона эгасига энсасидан купрок фойда келтиради.
Тан олишга хам уяласан, лекин барча тирик мавжудотлардан факат ин-
сонгина узига нима фойдали эканлигини билмайди.
Умид - дунёни ушлаб турган устун.
Югурастган йикилади, эмаклаётган йикилмайди.
Яхшиликсиз ёмонлик булмайди.
Х,амма учун энг яхши устоз одат.
Хаммасидан хам эгасининг нигохи мухим.
Хеч ким хар доим хам окил булавермайди.
Квинтилиан (Квинтилиан, Марк Фабий) - милодий 35-96 йилларда
яшаган Рим нотиги, нотикдик санъати назариётчиси.
Агар истак булса, кексайганда хам куп нарсани урганса булади.
Айблаш оклашдан, ярадор килиш даволашдан осон.
Акли тезлар, худди уз вактидан эрта пишган мевалардек, деярли хеч
качон мукаммал пишмайди.
Ахмокона кулгидан ортик ахмоклик йук.
Бадномлик - улимдан хам огир жазо.
Барча фан ва санъатларнинг энг кадимгиси - музика.
Бизни нафакат тушунишларига, балки тушунмасликнинг иложини
колдирмасликка харакат килишимиз зарур.
Билимсизлик ахлокка хам зарар беради.
Бирор нимани )фгатишга Караганда, $фганганини ташлатиш кийин.
Болаларни уриб жазолаш паст ва кулларга хос ишдир. Болани яхши
суз йулга солмаса, у калтакланишга урганиб колади ва бунга у кулларча
кайсарлик бил ан чидайди.
Виждон - мингта гувох.
Деярли барча ишларда коида эмас, тажриба купрок ёрдам беради.
Дустдан эмас, уткир суздан воз кечиш афзал.
Ёзилганни машк килиш тилни силликлайди, сузни машк килиш эса,
ёзув услубини жонлантиради.
Ёлгончининг хотираси кучли булиши зарур.

301
Зарар бериш осон, ёрдам бериш кийин.
Зехни пасг ва урганишга кобилияти йук кишилар - кам булса хам баъ-
зида учраб коладиган тананинг мудхиш киёфасидай нотабиийдир. Бола-
ларнинг купчилиги ёш пайтида яхши умидлар уйготишади, катта булгач,
уларга булган умид сунса, бу табиатнинг эмас, унта берилган тарбиянинг
айбидир.
Издан келмокчи булган, доим ортда колмоги лозим.
Ким жуда истаса, у уддалай олади.
Ким яхшисини топиб яна бошкасини изласа, у ёмонини топади.
Кема даргаси шамолнинг эсишига караб кеманинг йуналишни узгар-
тирганидай, адвокат хам суддаги иш жараёнининг узгаришига караб уз ре-
жасини узгартиради.
Кулишдан калака килиш узок эмас.
Кучни, мунтазам машклар билан сакдаб туриш мумкин.
Куз ёшидан тез курийдиган нарса йук.
Куп таклид килиш, шахсий хулкка айланади.
Мен гудакларни юнон тилида гапиришларини истаган булардим, чунки
атрофда хамма гапираёган лотин тилига, хатто биз истамаган такдирда хам
улар урганишади.
Мехнатнинг узи эмас, у тугрисида куп уйланавериш чарчатади.
Нодонлар даврасида узининг укимишлилигини намойиш килишни
яхши курувчи кишини, олимлар давраси нодон хисоблайди.
Нотикдик санъатида мухими, санъатни сездирмаслик.
Пулни йук килсанг - урушни хам йук киласан.
Рухнинг кучи ва иштиёк кишиларни гапга уста килади.
Сузнинг кискалиги уни нафислигидан махрум килмаслиги зарур,
булмаса суз купол чикади.
Тажрибасиз назарияга Караганда, назариясиз тажриба кимматлирок.
Тарих хикоя килиши зарур, исбот килиши эмас.
Тез ёзиб чиройли ёзишга урганиб булмайди, чиройли ёзиб тез ёзишга
урганиш мумкин.
Тушунмаганнигина коралайдилар.
Тугри йулидан адашган кишини уз йулига, факат айланма йул билан
кайтариш мумкин.
Факат тасодифгина тили ёмон кишини ёвузлик килишига халакит
килади.
Хотирадай тиришкоклик сабабли мустахкамланадиган, бепарволик са-
бабли заифлашадиган нарса йук.
Шухратпарастлик камчилик хисобланса хам, лекин у купинча кадр-
кимматни билишнинг манбаи хисобланади.
Энагалар тилида камчилик булмаслиги керак.
Эркинлик ва ахлоксизлик - бир-бирига мутлако карама-карши тушунча.
Узини файласуфдай курсатиш мумкин, лекин нотикдай эмас.
Узини хеч ким билан тенгламайдиган киши, шубхасиз. узини жуда хам
баланд хисоблайди.
Ургатишга Караганда кайта ургатиш кийин. Шунинг учун хам машхур
флейтачи Тимофей, унта шогирд тушганларнинг орасида бошка устозлар-
дан зфганиб келганлари булса, улардан икки марта куп хак олган.
У киш хеч качон кеч эмас.
Киска хабарнинг таъсири кучли булади.
Хар бир судья бошка судьянинг карорини хохиш билан тасдиклайди.
Хар кимга уз к^фкамлиги хос.
Хар кандай сузнинг каердадир уз урни булади.
Хакикат, купинча, ёлгонга ухшайди ва, аксинча, ёлгон куп холларда
хакикатга ухшайди.
Хакикат, конунийлик, яхшилик, одиллик - буларнинг хаммасини бирги-
на тушунча билан бирлаштириш мумкин, бу халоллик.
Иосиф Флавий (Иосиф бен Маттафия) - милодий 37-100 йилларда
яшаган Рим тарихчиси.
Зарур пайтда улишни истамаган хам, зарур булмаган пайтда улишни
истаган хам бирдай - куркок.
Кишилар, хатто олдиндан билишса хам, уз такдиридан кочиб кутула
олмайдилар.
Купларни хурмат кил, лекин хаммага хам ишонма.

303
Римликларда буйруксиз, хатто козонилган галаба хам шухрат келтир-
майди.
Уруш уни бошидан кечирмаганларгагина ёкади.
Эй Тангрим, мени доноларга бошлик кил, доноларни эса менга.
Лукан (Лукан, Марк Линей) - милодий 39-65 йилларда яшаган Рим
шоири.
Бажарган ишингдан бирор нимаси охиригача етмаган булса, хеч нима
бажарилмади деб хисобла.
Бекорчилик доимо калбда бекарорликни пайдо килади.
Даврга итоат килиш зарур.
Зарбага кукрагини кадкой киладиганнинг устидан галаба козоииш осон
булмайди.
Муваффакиятларга эришаётган киши, хеч качон бошкалар уни шахсий
сифатлари учун яхши курадилар деб уйламаслиги керак.
Фойдадан одилликкача, худди ердан юлдузгача булган масофадай узок.
Уткинчи хамма нарса тасодифларга дуч келади.
Марциал (Марк Валерий Марциал) - милодий 40-104 йилларда яша­
ган Рим шоири.
Виждонли киши доимо соддадил булади.
Дунёдан утган кишига келадиган шухрат - кеч колган хисобланади.
Сен билан хам, сенсиз хам яшай олмайман.
Тала, чанг сол, йиг, эгалик кил - барибир хаммасини ташлаб кетишга
мажбурсан.
Утаётган умрингдан хузурланишни билиш - икки бор яшаш демак.
Кийинчилик билан яшаётган кишига хаётдан жирканиш осон. Бахтсиз-
ликда хам мехрибон була оладиган киши марддир.
Стаций (Стаций, Публий Папиний) - милодий 40-96 йилларда яшаган
Рим шоири.
Дунёдаги биринчи худоларни куркув яратган.
Ювенал (Ювенал, Децим Юний) - милодий 50-127 йилларида яшаган
римлик шоир.
Бирорта хам жохил киши бахтли була олмайди.

304
Донишмандлик такдирни енгади.
Емон кишилар жазоланишдан куркканликлари учун айбли ишдан хавф-
сирайдилар, яхши кишилар эса, яхши иш килишни истаганликлари учун.
Енида х,еч нимаси йук йуловчи, карокчи каршисида хам куйлаши мум-
кин.
Окил киши яхши иш килишда хам меъёрни билади.
Суд каргаларни кечиради, лскин каитарларни кечирмайди.
Уз виждони олдида узини оклай олмаслик, айбдорнинг биринчи жазоси
хисобланади.
Узингни англа.
Хаётингни хакикатга хизмат килиш учун багишла.
Хар кандай саховат гунохни ювавермайди.
Эпиктет - исми «сотиб олинган» деган маънони бериб, унинг куя
эканлигини билдирадиган бу мутафаккир милодий 50-120 йилларда Римда
яшаган.
Бажармаслик керак булган ишни, хатто хаёлингда хам бажарма.
Бахтсизликда дуст билинади ва душман маълум булади.
Хар доим узок ва обрусиз умрдан, киска ва халол умрни афзал кур.
Кимдир биров дейишгани, у ёлгиз дсганимас, шунингдек, оломондан
биров дейишгани, у купчилик деганимас.
Нодон билан гапни калта кил, беаклдан эса узок бул.
Оддий кишилар билан назария тугрисида кам гапир, лскин шунга мо-
нанд иш кил.
Отанинг каттиккуллиги - энг яхши дори: унинг ширини аччигидан куп.
Окил иштиёкни енгиш учун курашади, нодон эса иштиёкнинг кулига
айланади.
Сухбатдошинг канча куп янглишса, унга исботламокчи булганингни
яхши тушуниши ва бахолаши шунча мухим ва кадрли.
Сухбатдошингга кандайдир бир хакикатни етказмокчи булсанг, бунда
энг мухими - аччикданма хамда ёмон ёки хафа киладиган сузни айтма.
Табиат конунларига биноан содир булаётганлардан норози киши но-
дондир.
Танаси кучли киши иссикка хам, совукка хам чидаши мумкин. Худ-
ди шундай рухи кувватли киши кахрни хам, гамни хам, кувонч ва бошка
хисларни хам муносиб утказади.
Факат каршилик курсатибгина яшаш мумкин булган ер, киши учуй
камокхона.
Уз душманингдан кандай уч олиш зарур? Унга купрок яхшилик килмок
лозим.
Узингни тут ва кулга ол.
Кандайдир бир камчиликка йул куйган киши узгаларни айблайди.
Хдётингда бирор нима сени ташвишлантирса ёки безовта килса, ёдинг-
да булсин, барибир олдинда сени улим кутмокда, шунда, олдинлари сенга
бахтсизликдай булиб туюлган ва сени ташвишлантирган нарсалар арзимас
бир кунгилсизликдай булиб колади.
Хамма мавжудотлар ичида энг гузали - яхши тарбия олган одам.
Хар кандай хузурни эмас, факат ахмокона булмаганларини узингга
раво кур.
Хузурланиш канча кам булса, у шунча ширин туюлади.
Домициан (Домициан, Тит Флавий) - 51-96 йилларда яшаган, Флавий-
лар сулоласидан булган Рим императори.
Куп нарсани билишни истаган хукмдорда куп нарсани кечириш зару-
рияти пайдо булади.
Хукмдорларнинг чакимчиларни жазоламагани, уларни рагбатлантиргани
хисобланади.
Траян, милодий 53-117 йилларда яшаган Рим императори.
Беайбни айблашга Караганда жиноятни жазосиз колдирган афзал.
Бирон-бир улкага хукмдор тайинлаганида хукмронлик нишони булган
ханжарни топшираётиб Траян доимо шундай деган: «Сенга ушбу ханжар-
ни тугри иш килаётган булсам, мени куриклаш учун, агар нотугри булса
менга карши ишлатиш учун бераётирман».
Траян узок базмдан кейин берилган буйрукдарнинг бажарилишига рух-
сат килмаган.
Хар кандай жиноят тугрисидаги номсиз чакув эътиборга олинмаслиги
зарур, акс холда, у ахмокона ибрат булар эди.

306
Тацит (Тацит, Публий Корнелий) - милодий 54-123 йилларда яшаган
Рим давлат арбоби ва тарихчиси.
Барча номаълумлар буюк булиб туюлишади.
Бехисоб бойликларни кутиш кашшоклашишнинг сабабларидан бири-
дир.
Буюк умумий нафрат калин дустликни пайдо килади.
Дори касалликка Караганда секинрок таъсир килади.
Ёмон хулклар яхши конунлар яратилишига сабабчи булишади.
Жиноят тусатдан килинади, яхши иш узок вактда.
Инсоннинг табиати узи шунака, бирдан бирон-бир амалга кутарилган
кишини маъкуллашмайди, якиндагина уз генги булган кишидан купрок
камтарликни талаб килишади.
Истаган нарсангни уйлаш, уйлаган нарсангни айтиш мумкин булган
вакт энг бахтли даврдир.
Йироклик ёкимлиликни оширади.
Кишилар табиат томонидан шундай яратилганки, улар хавфсиз жойда
туриб, бошкаларга тахдид солаётган хатарни кузатишни яхши куришади.
Купинча кам гам чекаётган кишигина, гам чекаётганини намойиш
килади.
Курсатилган яхшилик, факат кайтара олишга кузинг етганидагина
ёкимли булади, агар у хаддан ташкари куп булиб, кайтаришинг амримахол
булса, миннатдорчилик урнини хасад эгаллайди.
Лаганбардор - душманларнинг энг ёмони.
Машк махоратни пайдо килади.
Миш-миш ёлгонни хам, ростни хам доим ошириб юборади.
Миш-миш, хар доим хам нотугри булавермайди.
Мулойимлик аёлнинг хак булиши учун энг яхши восита.
Номига дог тушмай пок булиб улиш, шармандали хаётдан афзал.
Оилавий ишларнинг тинч окимини таъминлаш, бутун бир улкани
бошкаригцдан осон эмас.
Республика нотинч булган даврларда энг куп конунлар чикарилган эди.
Секин, шунинг учун хам тугри.
307
Соткинлардан хатто унинг хизматидан фойдаланганлар хам жиркани-
шади.
Тобе кишилар учун бошликларининг низоси хам, якдиллиги хам бир-
дай хавфли.
Тухматга бефарк бул ва у уз-узидан сунади.
Урушни куркоклар хам бошлай олади, лекин унинг хавфи билан факат
жасурлар курашишади.
Факат нодонлар узбошимчаликни озодлик дсб тушунишади.
Шошилиш куркувга якин булади.
Эсдан чикариш кишилар эркига боглик эмас.
Яхши ахлок, яхши конунлардан хам таъсирлирок булади.
Якинлар орасидаги душманлик муросасиз булади.
Улим тугрисида факат ундан к>фкадиган куп гапиради.
Утмиш билан завкланиш мумкин, лекин замонага эргашмок лозим.
Кадимги деб кадрланадиган хамма нарса бир вактлар янги булган.
Конунлар канчалик куп булса, давлатнинг кулаши шунча якин булади.
Галаён ва тартибсизликлар даврида киши канча ёмон булса, устун-
ликка эришиши шунча осон булади. тинчлик кунлари эса хукмронлик
килишни факат халол ва виждонли кишилар эплай олишади.
Голиблардан хеч ким тушунтиришни талаб килмайди.
Х,ар кимга уз авлоди шараф келтиради.
Хар кандай тасодифда бировни айблаш оммага хосдир.
Хар кандай урушда муваффакиятни хар ким узиники хисоблайди,
маглубият учун эса айбни бошкага тункайди.
Харбий ишларда тасодиф катта ахамиятга эга булади.
Хакикат куриш ва вакт билан мустахкамланади, ёлгон эса шошиш ва
ноаниклик билан.
Хукмронлик истаги хамма истаклардан устун туради.
Хакорат килган кишисидан нафратланиш инсон калбига хосдир.
Плиний Кичик (Гай Плиний Цецелий) - милодий 61-114 йилларда
яшаган Рим давлат арбоби, ёзувчи ва нотик, Плиний Каттанинг жияни.
Агар улар тугри йулдан боришган булсалар, огалар ва боболар йулидан
бориш яхши хамда шарафлидир.
Агар хукмронлик уз кучини хакоратда синаса, бу жуда хам ёмон,
хурматга куркитиш оркали эришилса хам ёмон, чунки сен уз лавозиминг-
дан кетганингдан кейин куркув хам кетали ва унинг урнини иафрат эгал-
лайди.
Айникса, кахрнинг сабаби уринли булганида, унинг киска булиши
мактовлидир.
Аклнинг харакати ганани кандай рухлантиришини хагго тасвирлаб хам
булмайди.
Бахтсизларни хам худди мархумлардек эсдан чикаришади.
Бахтсизларнинг гапи бир хил, бахтлиларники бошка хил.
Бир хил фаолиятни бажаришга одатланиш махоратни оширади, коби-
лиятни эмас.
Бошкалар танбехини чидам билан эшитадиган киши катта мактовларга
лойикдир.
Давр канча бахтли булса, у шунча киска туюлади.
Ёругликни хеч нарса соядек аник курсатмайди.
Ёшлигимиз ва навкиронлигимнзни ватанга багишламогимиз лозим, кек-
салигимизни эса - узимизга.
Жонли овоз чукур таассурот колдиради. дейишади. Сенинг укиганларинг
кучли булаверсин, лскин гапиришдаги харакатлар, юз, киёфа, хапо гапи-
рувчининг имо-ишоралари калбда чукуррок урнашиб колади.
Зарур булмаган маълумотларни эсда саклаш кийин.
Зарурини айтмагандан, ортикчасини айтган афзал.
Илон илонни чакмайди.
Кишилар кулоги янгиликка кувонади.
Кишиларга канчалик яхшиликлар килган булсанг хам, уларнинг бирон-
бир ишини бажармасанг, улар факат шуни хотирасида саклашади.
Кишиларни бойлик туплашга булган иштиёк шундай чулгаб олдики,
энди купинча улар бойликнинг эгаси эмас, бойлик уларнинг эгасига ухшаб
колди.
Кишиларнинг кексаликдан вафот этганларида, улимнинг мукаррарлиги
таскии булади.
Кишининг, гохида факат узининг обрусини ошириш максадида
киладиган иши адолатдандир.
Кишининг унвони эмас. унинг иши мухим.
Кулфат купинча кишиларни окил килади.
Куп кишилар оёги остидагини курмай, керак нарсасини узок-узокдардан
излашади.
Куп узгаришлар булган ерда аввалгидек колган нарса хам узгаргандай
туюлади.
Куп укиш керак, лекин купини эмас.
Купчилик кишиларнинг хаёти жуда хам тор чегарага жойланган.
Купчилик узун мулохазада кандайдир бир салмокни, салобатни сези-
шади, килич танага чопиш билан эмас босиш билан кирганидай, суз хам
калбда шу йусинда жойлашади.
Машгулот кувноклик билан берилса, у яхши кайфият билан кабул
килинади.
Максадга етишиш канчалик осон булса, кишиларнинг унга интилиши
шунчалик кучсиз булади.
Номарднинг содиклиги хам, худди узидай ишончсиздир.
Одамда хам, давлатда хам бошдан бошланадиган касаллик энг огири
хисобланади.
Рассом, хайкалтарош, уймакорга факат шу ишларнинг устаси тугри
бахо берганидек, донишмандни хам факат донишманд тугри англайди.
Соф калбни ор-номуслик асрайди, ярамасни эса куноллиги кувваг-
лантиради.
Тажриба нотикликнинг энг яхши устози хисобланади.
Тарих аник хакикатни белгилаш учун ёзилади.
То бизга хаёт берилган экан, шундай яшайликки, иложи борича улимга
йук килиш учун жуда хам оз нарса колсин.
Фикрни санайдилар, улчамайдилар. Тенгликнинг узидаги канчалик
тенгсизлик! Х,олбуки акд хаммада бир хил эмас, хукук эса тенг.
Шоирлар учун ёлгонга рухсат этилган.
Экинларни алмашлаб экишдан тупрокнинг таркиби яхшиланганидай,
инсоннинг акли хам гох бир нарсани, гох бошка нарсани фикрлаганидан
янгиланиб боради.
Яхши кишилар смон кишилардан ожизрок булишади.
Яхшиликнинг белгиси - узгаларнинг ютугига кувониш.
Уз истагингга кишилар билан яхши муносабаг урнатсанггина тезрок
эришасан.
Уз мехнатингни кунт билан кайта куриб чикишингни маъкуллайман,
лекин бунинг хам уз меъёри бор, ундан чиксанг мехнат махсулинг яхши-
ланмайди, аксиича, барбод булади.
Уз калбингга назар сол.
Узгалар учун кувониш - яхшиликнинг белгиси.
Узгаларни узидан акллирок хисоблаган киши акллидир, укишни истов-
чи киши илмлидир.
Улмас иш ярагаётганнинг улими доимо бевакт булади.
Утаёгган вакт канча бахтли булса, у шунча киска булиб туюлади.
Утириб гапираётган нотикларнинг гапи, гарчи у тик туриб гапираётган-
ларникидай салмокка эга булса хам. факаг утириб гапирилганлиги сабабли
таьсирли чикмайди.
Куркув - каггиккул тузатувчи.
Гам кайгули уйларни яратади.
Хаддан ташкари тиришкокдик, яхшилаш урнига ёмонлаштиради.
Хамма нарсани енгиб булмаса хам, уни санъат ва тиришкокдик билан
снгиллатиш мумкин.
Хаммани бошкарадиган шахе хамма томонидан сайланиши лозим.
Хар куни узи хам янглишадигандай узгалар хатосини кечирадиган,
худди хеч кимни хатоси учун кечирмайдигандай узини янглишишдан
сакловчи кишини энг яхши ва мукаммал деб хисоблайман.
Хар кандай яхши китоб, канча катта булса шунча яхши.
Светоний (Светоний, Гай Транквилл) - милодий 70-140 йилларда яша-
ган Рим тарихчиси ва ёзувчиси.
Тулки терисини узгартиради, хулкини эмас.
Валерий Максим - милодий 1 асрда яшаган римлик тарихчи.
Бахт ва уртамиёналик бир-бирови билан чикиша олмайди.
Майга куп ружу килиш хамма яхшиликлар эшигини бекитади ва уни
барча камчиликлар учун очади.
Курций (Квинт Курций Руф) - милодий I асрда яшаган Рим тарихчиси.
Аждодлар айби учун авлодлар хисоблашишади.
Зарурият ниятдан устун.
Камбагалликнинг сабаби, купинча, виждонлилик хисобланади.
Куркок ит тишлаганга Караганда купрок хуради.
Галабадан уялгандан, такдирга тан беришни афзал хисоблайман.
Манилий - милодий I асрда яшаган римлик астроном ва шоир.
Омад, килган хизматларга эътибор бермасдан хар доим хам тугрига
ён босавермайди. У бекарор ва хеч кимнинг фаркига бормасдан бировдан
бошкага утаверади.
Тугилганлар улишади, якун, бошланишда маълум булади.
Хамма нарса маълум конунларга буйсунади.
Аврелий (Аврелий, Марк Антонин) - милодий 121-180 йилларда яша­
ган Рим императори, файласуф.
Агар биров мени хакорат килса - бу унинг иши, унинг ахдоки, ода-
ти шундайлигидан, менинг эса уз ахлоким бор, у менга табиат томонидан
кандай берилган булса шундай ва мен уз харакатларимда уз табиатимга
монанд коламан.
Агар бирор нарса сизни асабийлаштирса, бунга уша нарса эмас, балки
уша нарса тугрисидаги сизнинг фикрлашингиз сабаб булади. Фикрлашни
узгартиришга эса, сизнинг кучингиз етади.
Агар сени бировнинг уятсизлиги газаблантирса, шу захоти узингга-
узинг савол бер: «Дунёда уятсиз кишиларнинг булмаслиги мумкинми?»
«Йук, мумкин эмас». Унда узингдан мумкин булмаганни талаб килма.
Адолатсиз киши бировларга ёмонлик киламан деб, аввало, узига ёмон-
лик килади.
Бахтли яшаш учун куп нарса керак эмас, факат аклни чархлай билиш
лозим.
Бирор нима киладиган кишига Караганда кеч нима килмайдиган киши
купинча нокак булади.
Вайсакининг гапига кушилишга шошилма.
Денгиз куми олдингисининг устини коплаганидек, каётда кам олдинги-
сини кейингиси тезда ёпади.
Инсон кандай булиши кераклиги тугрисида канча гапириш мумкин?
Аллакачон инсон булишимиз керак эди.
Инсонлар бир-бирига ёрдам бериш учун тугилишган. Худди бир кул
, иккинчисига, оёк оёкка, юкори жаг пастгисига ёрдам килганидай.
Кишилар бир-бировлари учун тугилишган.
Куч билан эгаллаб олинмаганни акл билан эгаллаш лозим.
Максад ва сабабсиз х,еч нима килма.
Нотугри иш кар доим кам бирор-бир каракатимизга боглик эмас,
купинча, у бизнинг каракатсизлигимизга боглик.
Сени кавотирга солаётган нарсаларга муносабатингни узгартир, шунда
бехавотир яшайсан.
Сенинг ишларинг, кексайган пайтингда уларни кандай хотирлашни ис-
тасанг шундай булсин.
Тугрисини гапириш, бу истак эмас одат кисобланиши лозим.
Юзаки караш билан кифояланиб колма. Сенинг назарингдан кар бир
нарсанинг узига хос хусусияти ва фазилати четда колмаслиги лозим.
Янглишганлигини ва билмаслигини кайсарлик билан тан олмайдиган
киши узига зарар килади.
Яхши, оккунгил ва самимий кишини кузидан кам билса булади.
Якин келажакда сен камма нарсани эсдан чикарасан ва камма уз нав-
батида сени кам эсдан чикаради.
Узинг учун уч олишнинг энг якши усули сени хафа килган одамга
ухшамасликдир.
Узини бахтли деб кисобламагунча, бирорта кам киши бахтли булмайди.
Хар бир ишни худди хаётингдаги энг охирги ишдай бажар.
Апулей - милодий 125-180 йилларда яшаган Рим ёзувчиси ва файла-
суфи.
Айбсизни хам айблаш мумкин, лекин факат айбдоргина фош килинади.
Бизнинг биладиганларимиз чекланган, билмайдиганларимиз эса чексиз.
Уят ва обру худди куйлакка ухшайди, улар канча ифлослашса, унга
шунча эътиборсиз буламиз.
Фалсафага, унинг номини берган биринчи шахе Пифагор булган.
Фаолиятни тухтатиш бушангликка, бушанглик эса каришга олиб келади.
Хизматлари учун мен хурмат киладиган кишимнинг менга булган
хурматидан хам кадрлирок хурмат булмайди.
Шахсий ахлокий нопоклик - узига булган нафратнинг белгиси.
Хдётда хамма нарсадан уз меъёрида фойдаланиш яхши, агар меъё-
ридан ошиб кетса, у фойда урнига зарар келтириши мумкин.
Хар бир инсон улимга махкум, лекин инсоният улмасдир.
Хис килинадиган кучларни куриб булмайди.
Геллий Авл - милодий 130-180 йилларда яшаган Рим ёзувчиси. Кадим
замонлардаги олимлар тугрисидаги энциклопедик туплам муаллифи.
Ахмокона маслахат хдммасидан хам маслахат берувчига купрок зарар
килади.
Ахмокона фикр ким томонидан уйланган булса, у шунга томон бури-
лади.
Бир бурда нонни огизга олиб боргунча куп нарсалар содир булиши
мумкин.
Дондан нонгача масофа жуда хам узок.
Сен эккан дарахтларнинг хузурини авлодларинг куришади.
Соколни кураяпман, окилни эса курмаяпман.
Чида ва узингни кулга ол.
Хакикат - вактнинг кизи.
Гален - милодий 130-200 йилларда яшаган Рим табиби.
Бизнинг характеримиз ахлокимизни белгилайди.
Табиб - бу табиатнинг ёрдамчиси.
Табибнинг биринчи вазифаси - уз кули билан табиатнинг даволаш таъ-
сирига халакит бермасликдан иборат.
Халк дориларга ташна.
Тертуллиан (Квинт Септимий Флоренс Тертуллиан) - милодий 155—
220 йилларда яшаган ёзувчи ва христиан теологи.
Конунга адолатли деб бахо бериш кам, уни бажарадиган кишилар адо-
латли деб бахо беришлари зарур.
Помпоний - милодий II асрда яшаган Рим хукукшуноси.
Агар гапиришни билмасанг - укишни урган.
Лактанций (Лактанций, Люций Целий Фирмиан) - милодий 240-320
йилларда яшаган ёзувчи ва файласуф.
Ёмонликни англаш ва инкор килишни билмасак, яхшиликни англаш ва
кабул килишни билмаймиз.
Киприан Карфагенский - милодий 200-258 йилларда яшаган Карфа­
ген епископи.
Бу дунёда яшаётган хар ким учун, килган гунохига тавба килиш кеч
эмас.
Килиш такикланган нарсага караш хам такикланади.
Хамма гунохнинг якуни бор ва хар кандай гунох уни килиш билан
якунланади, лекин хасаднинг охири йук, бу гунох узлуксиз давом этади.
Кашшокларга хайр-эхсон берган, Тангрига карз берган хисобланади.
Вегеций (Вегеций, Флавий Ренат) - IV-V асрларда яшаган Рим харбий
назариётчиси, тарихчи.
Доно лашкарбоши душманлари орасига нифок солишга интилади.
Жангда янглишганлик учун жазо шу захоти келади.
Нима килиш кераклигини купчилик билан кенгаш, нима килмокчи
эканлигингни - якинларинг ва содикларинг билан, энг яхшиси уз-узинг
билан маслахатлаш.
Кушинларнинг асосий кучи - аскарларни кишлок жойларидан тупламок
зарур: хаёт кувончларини кам биладиган киши, улимдан хам кам куркади.
Харбий ишларда тезкорлик, одатда, мардликдан хам купрок фойда кел-
тиради.
Макробий (Макробий, Амвросий Феодосий) - милодий IV-V асрларда
яшаган римлик ёзувчи ва файласуф.
Сабот билан килинган мехнаг хар нарсани енгади.
Ухшаш, ухшашига кувонади.
Аммиан - милодий 330-400 йилларда яшаган Рим тарихчиси.
Беморлар согларга Караганда, аёллар эркакларга Караганда, кексалар ёш-
ларга Караганда ва бахтсизлар бахтлиларга Караганда серзарда булишади.
Клавдиан - милодий 375-404 йилларда яшаган Рим шоири.
Бажара оладиганингга эмас, бажаришинг зарурга интилмок керак.
Билганингни хар доим хам айтаверма, нима айтишни хам бил.
Душманларинг уз маглубиятини тан олгандаги галаба, хакикий гала-
бадир.
Кема чукиб кетганидан кейин хатони тан олиш, кеч булади.
Сени мактаётганлар даврасида бор булишинг, шухратни пасайтиради.
Уз буйрукларингни биринчи ижрочиси бул.
Х,ар ким уз такдирини узи яратади.
Боэций (Аниций Манлий Торкват Северин) - милодий 480-525 йил­
ларда яшаган Рим давлат арбоби, файласуф.
Шогирд булмаган киши, устоз була олмайди.
Яхшиларга мукофот - уларнинг виждонлилиги, ёмонларга жазо - улар-
нинг бузуклиги.

Муаллифлари номаълум булган цадимги


Рим хикматлари
Агар тескариси исботланмаса, курилган иш тугри хисобланади.
Бир вактнинг узида хамма биринчи була олмайди.
Ким куп умарса ва умарганидан химоячиларга хам озгина берса, у
омон колади.
Маст куллар узларини озод деб хис килишади.
Шухрат чуккисига чикиш учун узок вакт зарур, пастга тушиш эса жуда
хам тез.
Умумий мулк - гавголар онаси.
Карокчининг яхшилиги - улдирмаслиги.
Конунларда курсатилмаган жиноят йук.
Куркув аклни олади ва жисмоний кучни ожизлаштиради.
Фойдаланилган адабиётлар

1. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от


древнейших времен до настоящего. Н. Веселовский. Типография брат.
Пантелеевых. С.Петербург, 1877.
2. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического исследования.
Толстов С. П. Издание МГУ. - Москва, 1948.
3. Кадимги Шарк тарихи. Авдиев В. И. - Тошкент. «Укитувчи» нашри-
ёти. 1956.
4. Древнеиндийские афоризмы. А. Я. Сыркин. Главная редакция восточ­
ной литературы издательства «Наука». - Москва, - 1965.
5. История древней Ассирии. Д. Ч. Садаев. Главная редакция восточ­
ной литературы издательства «Наука». - Москва, 1979.
6. Культура и исскуство Хорезма. М.И. Итина, Ю.А. Рапопорт и др.
Издательство «Наука». Главная редакция восточной литературы. - Москва.
1981. 272 стр.
7. Календары и хронология стран мира. В. В. Цыбульский Издатель­
ство «Просвещение». - Москва. 1982.
8. Беруни. Игорь Тимофеев. Жизнь замечательных людей. Серия био­
графий. Издательство «Молодая гвардия» - Москва. 1986.
9. Махабхарата. Книга третья. Лесная (Араньякапарва). Пер. с сан­
скрита, предисловие и комментарий Я. В. Василькова и С. Л. Невелевой.
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука». - Москва,
1987.
10. Альфа и омега: Краткий справочник. Коллектив авторов. Изда­
тельство Валгус, - Таллин, 1988.
11. Атеистические чтения. Сборник. Издательство политической лите­
ратуры. - Москва, 1988.
12. Так говорил Заратустра. Фридрих Ницше. Издательство Московско­
го университета. - Москва, 1990.
13. Бхагавад-гита как она есть. А. Ч. Бхактиведанта Свами. Москва-
Ленинград-Калькутта-Бомбей-Нью-Дели, 1990.
14. Библейские истории. Густав Гече. Издательство политической ли­
тературы. - Москва, 1990.
317
15. Инжил - Библияни таржима килиш институти, Стокгольм, Швеция.
1992.
16. Бытие, чудеса и предсказания. Аллан Кардек. Книжное издатель­
ство «Феникс». - Ростов-на-Дону, 1995.
17. Феномен «жизнь после смерти». В.С. Поликарпов. Издательство
«Феникс». - Ростов-на-Дону, 1995.
18. Авесто. Таржимон Асцар Маркам. - Тошкент. «Шарк» нашриёт-
матбаа акциядорлик компанияси Бош тахририяти. 2001.
19. «Авесто» - маънавиятимиз сарчашмаси. Калимбой Бобоев, Солижон
Хасанов. - Тошкент, «Адолат» нашриёти. 2001.
20. Заратуштра. Учения огня. Гаты и молитвы. - Москва ЭКСМО-
Пресс, 2002.
21. История Рима. С. И. Ковалев. Издательство «Полигон». - Санкт-
Петербург. 2002.
22. Взаимодействия цивилизаций в Каспийско-Ценральноазиатском ре­
гионе. Б. У. Китинов. - Москва, РУДН, 2008.
23. Большая книга. Все афоризмы: 57000 афоризмов и крылатых выра­
жений. Составил М. В. Адамчик. «Харвест». - Минск, 2011.
24. «Авесто» муъжизаси. Нарзулла Жураев. - Тошкент, Гафур Гулом
номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2013.
25. Хикматлар шодаси (иккинчи китоб). Тупловчилар А. Раимов, Н. Ра-
имова. - Тошкент. «O‘zbekiston» НМИУ. 2016.
МУНДАРИЖА

Ушбу китобнинг структураси тугрисида


кискача маълумот............................................................................................... 3
Шумер ва Аккад хикматлари............................................................................ 4
Кадимги Миер хикматлари............................................................................... 8
Бобил ва Оссурия хикматлари........................................................................ 16
Кадимги Хинд хикматлари............................................................................. 24
Кадимги Хитой хикматлари........................................................................... 65
Хикоят................................................................................................................. 90
Кадимги Фаластин хикматлари...................................................................... 99
Кадимги Урта Осиё ва Эрон хикматлари................................................... 110
Эрон давлатининг кискача тарихи..................................................... 113
Зардушт ва «Авесто» тугрисида кискача маълумотлар........................... 140
Кадимги Юнон хикматлари.......................................................................... 151
Кадимги Рим хикматлари............................................................................. 226
Фойдаланилган адабиётлар.......................................................................... 317
Энг кадимги хикматлар [Матн]. - Тошкент:
«0‘zbekiston», 2018. - 320 б.
1SBN 978-9943-25-654-5

УУК 398.2(100)(089.3)
КБК 82.3(0)я48

Адабий-бадиий нашр

ЭНГ КАДИМГИ ХИКМАТЛАР


Тузувчилар:
АБДУЛЛА РАИМОВ,
НИЛУФАР РАИМОВА

Мухаррир Л. Игамова
Рассом-дизайнер Б. Зуфаров
Техник мухаррирлар: Б. Каримов, Т. Харитонова
Кичик мухаррир Г. Ералиева
Мусаххих Ш. Шоабдурауимова
Компьютерда сахифаловчи К. Хамидуллаева

Нашриёт лицензияси AI № 158.14.08.2009.


Босишга 2018 йил 8 ноябрда рухсат этилди. Бичими 70х 100'/16.
Офсет котози «Times New Roman» гарнитурасида офсет усулида босилди.
Шартли босма таботи 26,0. Нашр таботи 22,34. Адади 5000 нусха.
Буюртма № 18-531.

Узбекистан Матбуот ва ахборот агентлигининг


«O'zbekiston» нашриёт-матбаа ижодий уйи. 100011,
Тошкент, Навоий кучаси, 30.
Телефон: (371) 244-87-55, 244-87-20
Факс: (371) 244-37-81, 244-38-10.
e-mail: uzbekistan@iptd-uzbekistan.uz
www.iptd-uzbekistan. uz

Вам также может понравиться