Вы находитесь на странице: 1из 323

А. Р.

РИНЧИНЭ

У Ч Е Б НИ К
МОНГОЛЬСКОГО
ЯЗЫКА
Под редакцией
проф. Г. Л- САНЖЕЕВА

Допущено
Министерством высшего образования СССР
в качестве учебника
для высших учебных заведений

ИЗДАТЕЛЬСТВО
ЛИТЕРАТУРЫ НА ИНОСТРАННЫХ ЯЗЫКАХ
Москва 1952
ПРЕДИСЛОВИЕ
Предлагаемый учебник монгольского языка составлен применительно
к программе, принятой в наших высших учебных заведениях, и предназначен
для студентов первых двух курсов. Согласно этой программе главное внима-
ние в области лексики уделяется наиболее активной части словарного
состава монгольского языка, усвоение которой необходимо для чтения теку-
щей прессы и текстов политико-экономического содержания, а также для уст-
ного общения в среде монгольской речи. Поэтому в учебник включены пре-
имущественно тексты политико-экономического и бытового содержания.
Серьезное значение придается овладению учащимися соответствующим запа-
сом слов, изучению словарного состава языка.
Однако, как учит И. В. С т а л и н , словарный состав, взятый сам по себе,
не составляет еще языка, — он скорее всего является строительным материа-
лом для языка. Разъясняя это положение, И. В. Сталин пишет:
«Подобно тому, как строительные материалы в строительном деле не
составляют здания, хотя без них и невозможно построить здание, так же
и словарный состав языка не составляет самого языка, хотя без него и
немыслим никакой язык. Но словарный состав языка получает величай-
шее значение, когда он поступает в распоряжение грамматики языка»
которая определяет правила изменения слов, правила соединения слов
в предложения и, таким образом, придает языку стройный, осмысленный
характер. Грамматика (морфология, синтаксис) является собранием правил
об изменении слов и сочетании слов в предложении. Следовательно, имен-
но благодаря грамматике язык получает возможность облечь человеческие
мысли в материальную языковую оболочку».*
Именно по этой причине в предлагаемом учебнике изложению правил об
изменении слов и соединении слов в предложения, наиболее важных и необ-
ходимых в монгольском языке, уделяется особое внимание. Усвоение этих
правил должно подготовить студентов к самостоятельной работе над текущей
монгольской прессой и образцами политико-экономической литературы и дать
им необходимые навыки устной монгольской речи.
В учебнике не затрагиваются вопросы лексикологии, поскольку вряд ли
было бы целесообразно перегружать данное пособие обилием теоретического

* И. С т а л и н . Марксизм и вопросы языкознания. Госполитиздат, 1951,


стр. 23—24.
1*
материала, излишнего на первоначальной стадии изучения студентами мон-
гольского языка. Лексикологию, т. е. главным образом собрание правил об-
разования новых слов, всего удобнее проходить после того, как студенты
получат определенный запас знаний по основному словарному фонду и вообще
по лексике изучаемого языка, иначе говоря, на старших курсах. Вместе
с тем грамматические правила монгольского языка изложены в данном учеб-
нике более подробно, чем в имеющихся учебниках и учебных пособиях по
монгольскому языку, главным образом в тех случаях, когда необходимо было
разъяснять специфические особенности в грамматическом строе этого языка.
При этом имелось в виду, что предлагаемый учебник может быть исполь-
зован не только студентами, но и лицами, изучающими монгольский язык
самостоятельно или на разного рода курсах. Разумеется, что там, где это
представлялось возможным, изложение грамматических правил дается в
сжатом виде.
Основной части учебника предшествует вводная часть, в которой кратко
излагается фонетика монгольского языка, а также средства и правила обо-
значения последней в письме, т. е. алфавит и орфография современного мон-
гольского национального литературного языка. Это было тем более необхо-
димо, что прохождение морфологии этого языка сопряжено с определенными
трудностями для немонголов, поскольку это касается явлений в области ор-
фографии словоизменения. В данном случае речь идет о необозначаемых
в письме кратких гласных и так называемых «скрытых» согласных н и г,
знание которых необходимо для усвоения правильного написания некоторых
падежных форм и соединительного деепричастия. Для устранения и преодоле-
ния этих трудностей в словаре сделаны нужные пояснения. Эти пояснения
касаются преимущественно глаголов с конечными в основе согласными в, г
и р; таких глаголов сравнительно немного, и они даются особым перечнем.
Что касается имен со «скрытыми» гласными и согласными (н и г), то они также
отмечаются, например: «нэг(эн) — один», «тариалан(г) — земледелие» и т. д.
Настоящий учебник составлен по поручению кафедры монгольского языка
Московского института востоковедения.
Автор выражает благодарность проф. Т. А. Бертагаеву, М. Ф. Козыреву,
Г. И. Михайлову, Т. А. Слуховской и В. Ф. Сычеву, просмотревшим этот
учебник в рукописи и давшим ряд ценных замечаний. Автор признателен также
проф. Г. Д. Санжееву, написавшему вводную часть и принявшему участие
в разработке грамматического курса настоящего учебника.

Автор
ВВОДНАЯ ЧАСТЬ

АЛФАВИТ И ОРФОГРАФИЯ

СОСТАВ АЛФАВИТА

25 марта 1941 года Совет Министров МНР и Центральный


Комитет МНРП приняли решение о переводе монгольской пись-
менности на новый алфавит, построенный на основе русской гра-
фики. Во исполнение этого исторического решения был разра-
ботан и затем утвержден проект нового алфавита, причем
к знакам русского алфавита были добавлены е и \ для передачи
специфических монгольских гласных переднего (точнее — сред-
него) ряда. С 1941 г. по 1945 г. велась подготовительная рабо-
та по переводу монгольской письменности на новый алфавит.
С 1 января 1946 г. на новый алфавит была в основном переве-
дена вся печать, а с января 1950 г . — и все делопроизводство.
В новом монгольском алфавите содержится всего 35 букв
(см. алфавит на стр. 6).
Буква а передает открытый гласный заднего ряда, аналогич-
ный русскому ненапряженному а предударного слога в словах
типа «краса», например:
мал скот
арга способ
Буква б передает губогубной согласный, встречающийся
только в начале слова, а в середине — лишь после согласных в,
л, м, н, например:
(Тайна есть, имеется
авбал если взять
холбоо союз
самбар классная доска
хэнбэ? кто?
Согласный в отличается от русского в тем, что при его про-
изнесении участвуют обе губы без смыкания, причем нижняя почти
не касается верхних зубов; напоминает собою английский w в сло-
вах типа was, например:
явав пошел
ирэв пришел
АЛФАВИТ

Читаются примерно Читаются примерно


Буквы как русские Буквы как русские

А а а Рр Р
Б б б С с с
В в в Т т т
Г г г У у У
Д д д Y Y и (нем.)
Ее е Ф ф Ф
Её ё X х X
Жж дж Ц и ц
3 з дз Ч ч ч
И и и Ш ш ш
И й й Щ щ щ
К к к ь мягкий знак
Лл л ы ы
Мм м ъ твердый знак |
Нн н Э э Э
0 о О Ю ю ю
0 в 6 (нем.) Я я я
Пп п

Этот в перед глухими т и ч иногда напоминает русский п,


например:
авч=апч беря
= а#тах быть взятым

Знак г передает звуки различного качества: в конце слова


или перед согласными с,. ш, т и ч напоминает русский г в сло-
вах типа «снег», т. е. является глухим и произносится почти
как к, а в остальных случаях очень похож на русский г в ело-
вах типа «горло» (в словах заднего ряда) и «гимн» (в словах
переднего ряда), т. е. является звонким, например:
<л ^tClA rt/v VClA IVlCrl/l 1 t>
догшин = до/сшин свирепый
мерин
давая
дело
бараг = барак почти
гар рука
гэр юрта
гаргах выводить
Согласный д в конце слова произносится почти как т (если
за ним не следует необозначаемый на письме краткий гласный),
напоминая собою русский д в словах типа «огород»; в остальных
случаях это — слабый звонкий неполного образования, например:
долоо семь
алдах терять
болд = болот сталь
яваад = яваат пойдя
Но: алЭ = алд(а) урони
галд = галд(а> в огне
Конечные г и д , при словоизменении оказавшись перед глас-
ными, озвончаются, как и в русском языке (снек, огорот, но:
снега, огорода), например:
болд (болот) — болдоор сталью
хэрэг (хэрэк:) — хэргээр делом
Знак е передает сочетание среднеязычного согласного йота и
гласного э так же, как в русском «ехать», например:
уе = \йэ период
ирье = щ>йэ придем
Но в положении перед о следующего слога этот знак пере-
дает сочетание йота и гласного 0, например:
есен — йэсен девять
вообще
Знак ё передает сочетание йота и гласного о и напоминает
русский ё в словах типа «ёлка», например:
ёс — йос обычай, порядок
оръ£ = орйо войдем
Знаки ж и з соответственно передают аффрикаты дж и дз,
например:
жил = джил год
зам = дзам путь
Гласный и является звуком переднего ряда, напоминающим
собою русский и ненапряженного характера и предударного
слога в словах типа «игла», например:
#рэх приходить
бичих написать
По закону гармонии гласных этот гласный считается нейтраль
ным, так как встречается в словах и заднего и переднего рядов,
например;
харин однако
ярэн приходя
Знак й употребляется лишь в качестве второго компонента
дифтонгов (см. ниже) и долгого и — ий, произносимого как рус-
ский и в словах типа «хилый», «тихий», например:
хий = ш воздух
илэрхш/ = илэрхй ясный
харш/н = харин чужой
Согласные л и м произносятся как русские л (в слове «лам-
па» или «лямка») и м (в словах «мало» и «мясной»), например:
мал скот
аль какой
мах мясо
гмь жизнь
Согласный н в середине слова перед согласными г и х, а
в конце слова всегда, является заднеязычным, при произнесении
которого язык оттягивается назад, своей передней частью не ка-
саясь зубов и альвеол (сравни немецкий п в слове singen или
английский в слове sing), например:
маягир лук (дикий)
лоях бутылка
хэн кто
олоя много
В остальных случаях согласный н является переднеязычным,
при произнесении которого передняя часть языка касается верх-
них зубов, например:
«ар солнце
ном книга
Гласный о, открытый лабиализованный заднего ряда, напоми-
нает собою ненапряженный русский о предударного слога в сло-
вах типа «собою», «соловей», «мостовая», например:
олон много
олох найти
Знак о передает гласный переднего (точнее — среднего) ряда,
при произнесении которого язык опускается и слегка оттягивается
назад, а губы закругляются со средним раствором рта, на-
пример:
едер день
еидвр высоко
всех расти

Согласный р — альвеолярный, сильно вибрирующий проточный,


отличающийся от русского р тем, что при его произнесении язык
выдвигается вперед более, чем в русском языке, например:

га/? рука
га/?ах выходить
И/7ЭХ приходить
Этот согласный в начале слов обычно не встречается, если
не иметь в виду новейшие заимствования из русского языка.
Переднеязычный зазубный глухой с ничем не отличается от
русского с, например:
cap месяц
санах думать

Переднеязычный сильный т отличается от русского т тем,


что произносится с придыханием, например:
татах тянуть
гартаа в руке
гэртээ у себя дома

Гласный у отличается от русского ненапряженного у пред-


ударного слога (в словах типа «урок», «уход») тем, что произ-
водит иногда впечатление звука, среднего между о и у, напри-
мер:
сурах учить(ся)
yimx падать

Знак у передает гласный переднего (точнее — среднего) ряда,,


при произнесении которого губы несколько выпячиваются, обра-
зуя при этом очень узкое отверстие, например:

ургэх испугаться
усэг буква
унэн истина
П р и м е ч а н и я : а) Гласные в и у напоминают соответственно немецкие
б и и в словах типа offnen и iiber. б) Гласные у и У» н е будучи долгими,
встречаются только в первом слоге, как это видно из приведенных выше
примеров.
Заднеязычный передне-велярный глухой согласный х отли-
чается от русского х лишь тем, что произносится с некоторым
придыханием, например:
лгар черный
хтх делать
Аффрикаты ц и ч напоминают русские ц и чу но произносятся
с придыханием, особенно в момент взрыва, а иногда и при смы-
кании, например:
^агаан белый
ЧЭрэг солдат
4ИНИЙ ТВОЙ
чулуу камень
Шипящий ш отличается слегка от русского ш тем, что при
его произнесении средняя спинка языка в большей степени под-
нимается к твердому нёбу, например:
шар желтый
шинэ новый
Буква ы передает долгий гласный, встречающийся лишь
в словах заднего ряда и напоминающий собою русский ударный
ы в словах типа «дымный», «лыком», «мыльный», «хныкать», на-
пример:
ард&ш народный
ханб/г стену
аргб/н способа
гал&ш огня

Гласный э напоминает собой русский э в словах типа «эмаль»,


«этаж», например:
энэ этот
\нэ цена

Знак ю передает: в словах заднего ряда сочетание средне-


язычного согласного йот и гласного у, а в словах переднего ря-
д а — сочетание того же согласного и гласного у> например:
ют = йум является
/олхгэр = йулхгэр тучный
Знак я передает сочетание того же йот и гласного а (после
гласного или в начале слова), а также гласный а после палата-
лизованного согласного, например:
хаях = ха + йах бросать
ямар = шшар какой
мянга тысяча
ю
Мягкий и твердый знаки — ь, ъ — в основном имеют то же
значение, что и в русском алфавите, и их употребление регули-
руется особыми правилами, о чем ниже.
Согласные к, п, ф и щ встречаются лишь в словах, заимст-
вованных преимущественно из русского языка (капитан, пионер,
философи, Щедрин и т. д.). В собственно монгольских словах
согласные к и п встречаются соответственно как комбинаторные
варианты согласных г и п (см. выше), что на письме не отра-
жается.

ДОЛГИЕ ГЛАСНЫЕ. УДАРЕНИЕ

В монгольском языке гласные по их произнесению делят-


ся на долгие и краткие. Краткие гласные произносятся при-
мерно так, как русские неударные в первом слоге в словах типа
«самовар», «уральский», «огонь», «элемент» и т. д. Долгие глас-
ные непоследнего слога произносятся протяжно, производя впе-
чатление русских ударных гласных, произносимых несколько
протяжно (например, при возгласе удивления): «Зтот!», «как?!»,
«что?!», «ясный!». В последнем же слоге долгие гласные про-
износятся примерно так, как те же русские ударные гласные
нормального типа (например, при отсутствии возгласа удивле-
ния).
Долгие гласные на письме изображаются удвоенным написа-
нием соответствующих букв: аа, оо, ее, ээ, уу, YY» йотирован-
ные долгие — яа, еэ, ёо, ее, юу, юу; долгий и — в виде ий (не
следует произносить в виде русского ип в слове «кий» или «си-
ний», но как и в слове «тихо»).
Долгие и краткие гласные в монгольском языке образуют
ряды самостоятельных фонем (значимых звуков), так как очень
многие слова и грамматические формы отличаются друг от друга
долготой и краткостью своих гласных, например:

цас снег \xaac бумага


ДЭр изголовье ДЭЭр наверху
бол будь! боол раб
ул подошва уул гора
ГР семя YYP гнездо
ер долг вер иной
хая брось! хаяа горизонт
бИ£ тело биеэ свое тело
/ом является юут вещь
харян однако харшгн чужой

В связи с наличием долгих гласных, в монгольском языке


ударение не имеет никакого фонематического значения, как это
имеет место в русском языке (мука — мука; замок — замок). Уда-
рение в монгольском языке, всегда падающее на первый слог,
И
производит очень слабое акустическое впечатление и почти не-
уловимо.
Таким образом, монгольское слово, в котором нет долгих
гласных или дифтонгов, акустически производит впечатление не-
ударной части русских слов: «ко(ман)дующий», «самоуправ(лё)-
ние», «прогрес(сйв)ный», «элемен(тар)ный».

ДИФТОНГИ
В монгольском языке имеются следующие дифтонги (долгие
гласные, образованные смежным произнесением двух разных
гласных, составляющих один слог): аи, ой, уй, уй, эй. Дифтонг
эй, фактически не являясь дифтонгом, произносится как долгий
ээ, например:
гэртзи —произносится гэртээ с юртой
\нэтэй — произносится уиэтээ ценный
уултэй — произносится уултээ облачный

Дифтонги аи, ой, уй, \п по их произнесению лишь отда-


ленно напоминают собою соответственно русские аи, ой, уй в
словах типа «дай», «строй», «буйный» (без призвука йота — й),
например:
бш/на есть ой лес
шшаг аймак орои поздно
шугуй роща уйл деяние
j/ялах плакать утуй нет

Кроме этих нисходящих дифтонгов в монгольском языке


имеются еще восходящие «дифтонги» иа, ио, иу, встречающиеся
лишь после палатализованных согласных в словах заднего ряда
и фактически произносимые соответственно как долгие аа, оо,
уу (т. е. как ударные я, ё, ю в русских словах типа «лямка»,
«нёбо» и «люлька» — при протяжном произнесении), а потому
называемые «дифтонгами» весьма условно (по орфографической
передаче), например:
бартад — произносится барят схватив
холяод — произносится холёт смешав
халоун — произносится халюн выдровый
боляод — произносится болёт перестав

ГАРМОНИЯ ГЛАСНЫХ

Гармония гласных заключается в том, что состав гласных


в словах регулируется определенным образом.
Во-первых, гласные в монгольском языке делятся на:
12
1) з а д н и е (мужские или твердые) — а, о, у, я, ё, ы, ю (йу);
уй, ой, аи;
2) п е р е д н и е , точнее с р е д н и е (женские или мягкие) —
э, в, у> е, к) (йу), Vй* эй;
3) нейтральные — и, й.
Суть этого деления гласных заключается в том, что в одном
и том же слове не могут одновременно быть гласные и заднего
и переднего рядов. Таким образом, в одном слове могут быть
гласные либо только заднего ряда, либо только переднего ряда,
поэтому монгольская лексика делится на слова:
а) з а д н е г о р я д а , например:
бага мало ее обычай
сайн хорошо шугуй роща
ургацад к урожаю ой лес
ямаа коза аймаг аймак
явуулах проводить хоёр два
юум вещь гоёох наряжать
хаюулах заставить бросить малый скота

б) п е р е д н е г о р я д а , например:

эвлэл союз еренхий общий


ерген широко эргуулэх повернуть
унэн правда уйл деяние
ерэн девяносто гэртэй с юртой

Нейтральные и — й могут встретиться в одном слове с лю-


быми другими гласными, например:

харян однако дрээд приходя


солих менять хегжил развитие
урих приглашать яруулэв вызвал
сургуулиин школы энгшн обычный

Если же в основе слова имеются лишь нейтральные гласные,


то такое слово по характеру своего изменения причисляется
к словам переднего ряда, например:

бичиг письмо бичгээр письмом


жил год жилдээ в свой год
хил граница хнлээс с границы
хий воздух хийгээр воздухом
хийгуи без воздуха
жинчин возчик жиннний возчика
жил год жнлтзй имеющий год (от роду)
13
Во-вторых, по закону губного притяжения в словах заднего
ряда после гласных а, у, уу, аи, аа, уй, я, яа первого слога
могут следовать во втором слоге те же гласные, кроме у, на-
пример:
арга способ arj/y великий
арш/ едва apraa свой способ
дар^й тотчас хаях бросать
хаяад бросив уран искусный
УРЛУ к ултай с подошвой
улдаа в своей подошве шугуй роща
уиая сядем (на коня) хуяг броня

В словах заднего же ряда после гласных первого слога о ,


ой, оо, ё могут во втором слоге следовать только те же глас-
ные и долгий уу, например:

олон много ОЙГ00С из леса


орой поздно ойлгомоор понятно
ондоо другой ойлгу^лах разъяснить
оруулав ввел ойтой с лесом
тоотой со счетом тоогоор счетом
ТООЛ0Х считать тоолуул заставить считать
ёсонд в обычае

В словах переднего ряда после э, е, ээ, у> YY> Y* первого


слога могут следовать во втором слоге только эй и те же глас-
ные, кроме Y> например:
энэ это эруул здоровый
Эрб£ поищем нэрээ свое имя
гэртэй с юртой \гуй нет
унэ цена унээр ценою
YVYY подбородок устэй волосатый
\нэсье понюхаем \ул облако
уугээ? этим уунтэй с этим
ерэн девяносто уеэр в период
дээрээс сверху дээгуур поверху
уйлдвэр производство уйлдээ в своем деянии
В словах переднего же ряда после в — ев первого слога мо-
гут следовать во втором слоге те же гласные, долгий YY И
дифтонг эй, например:
ендер высоко ендерлуул поднять
дерев стремя хелтэй с ногою
хеенв гонит беереер почкою
хеетэй с сажей хввлгуул заставить гнать
14
К этим же гласным приравнивается е ( = й е , но не =йэ)>
например:
есеер (йесеер) — девятью;
еренхий (йеренхий) — всеобщий;
есуул (йесуул) — вдевятером.
Буква ю, как уже сказано, относится как к заднему ряду
( = й у ) , так и к переднему ( = й у ) , т. е. приравнивается либо к
гласному у, либо у.
Таким образом, гласные второго слога находятся в зависимо-
сти от гласных первого слога. Что касается гласных многослож-
ных слов, то второй слог по отношению к третьему считается
первым; первым же слогом считается третий по отношению к
четвертому, четвертый — по отношению к пятому, пятый по от-
ношению к шестому и т. д. Сказанное схематически можно изоб-
разить следующим образом:

слоги

1 2 3 4 6

эв лэл дээ — —
У нэн тэй гээ —

ен дер жуул сэн дээ —


Y нэм шуу лэ хий гээ

1 2

] 2

1 2

1 2

Иными словами, гласные каждого последующего слога нахо-


дятся в зависимости от гласных непосредственно предшествую-
щего слога (третий от второго, четвертый от третьего, пятый
от четвертого и т. д.), как гласные второго слога — о т гласных
первого слога.
Весь закон гармонии гласных в целом можно изобразить в
следующей таблице.
15
то в следующем слоге могут быть из:
Если в предыдущем слоге
имеется: кратких долгих
дифтонгов
гласных гласных

а, аа, аи, я, яа, у, уу, аа, уу, юу, аи, уй,


а
уй, ю, юу ( —йу) ы, яа иа, иу

э, ээ, е ( = йэ), у, уу,


э, е (—йэ) ээ, уу, еэ эй, уй
уй, ю, юу ( = иу)

о, оо, ой, ё, ёо о, ё оо, ёо, уу, ы ой, ио

0, 00, е ( —й©), еь ©^ е ( = йе) ©о, ее, уу эй, уй

и, ий (только первого э ээ, уу эй, уй


слога, а не вообще пре- и, изредка,
дыдущего) 00

Если дифтонги, долгие и йотированные гласные соответст-


венно свести к простым, то получим:
а = аа, я, яа, аи, иа;
у = уу, ю , юу, уй, иу;
э = ээ, е, еэ, эй;
Y^yy, ю, юу, уй;
о = оо, ё, ёо, ой, ио;
е = 00, е, ее.

В соответствии с этим, при учете деления гласных на задние


и передние, вся схема гармонии гласных может быть представ-
лена в сокращенном виде:

Если в предыдущем слоге имеется . . . а> У 0 э Y


у ©
то в следующем слоге не могут быть 0 а 0 э

П р и м е ч а н и е : 1) Краткие у и у встречаются лишь в первом слоге;


2) гласный и встречается в любом сочетании, а также
ы — но в словах заднего ряда.

16
Видимое нарушение гармонии гласных возможно лишь в со-
ставном слове, в каждой части которого, однако, эта гармония со-
храняется, например: Цэрэндулмаа (Цэрэн + Дулмаа)— собствен-
ное имя; ойгуй (он-\-\г\й) — безлесный. Кроме того, гармонии
гласных не подчиняются заимствованные слова, например: ар-
тель, социализм, пионер, поэзи, геологи и т. д.

Гласный и (правописание)

Этот гласный пишется в начальном слоге только в словах


переднего ряда, например:
бячиг письмо жил год
хил граница чяний твой
ишнэ новый ирэх приходить
Если после шипящих согласных первого слога иногда и слы-
шится краткий э, то все же следует писать и, например: ширээ
(иногда произносят шэрээ) — стол; жилээр (иногда произносят
джэлээр) — годом.
В середине и конце слова после шипящих из кратких глас-
ных пишется только и, например:
ажял работа хегжял развитие
аишг польза сайжярсан улучшился
учир причина
Гласный и пишется после палатализированных согласных,
если в качестве последних оказывается:
а) либо любой согласный в положении перед одним из семи
вокализованных согласных (б, в, г, л, м, н, р), например:
танял знакомый
танхям зал
харян однако
мангир лук дикий
аляваа какой-либо

б) любой невокализованный в положении перед одним из де-


вяти невокализованных же (д, ж, з, с, т, х, ц, ч, ш), например:
тотед попугаю захях заказывать
зохистой надлежащий хячээл урок
ботятой с томом сахюк придерживаясь
в) любой согласный в положении после какого-либо соглас-
ного, например:
анги часть тамхи табак
архи вино салхя ветер
2 Заказ Кг 3755 17
При словоизменениях и словообразованиях гласный и может
выпадать, находясь только в положении после шипящих, напри-
мер:
ажял — ажлаас с работы
учяр — учраар по причине
ашяг — ашгаар пользою
В остальных случаях краткий и не выпадает, если указанные
выше условия сохраняются, например:
танилдаа своему знакомому
танилаас от знакомого
См. еще об употреблении мягкого знака.

Твердый и мягкий знаки


1. Для обозначения раздельного произношения йотированных
гласных после предыдущего согласного употребляются:
а) мягкий знак — ь — в словах переднего ряда во всех слу-
чаях, а в словах заднего ряда — после палатализованного со-
гласного, например:
ир&е придем!
хэл&е скажем!
бич&е напишем!
болбё перестанем!
холбё смешаем!
б) твердый знак — ъ — в словах заднего ряда, если предыду-
щий согласный не является палатализованным, например:
opfce войдем!
яв$я идем!
субъект субъект
2. Мягкий знак употребляется также преимущественно для
обозначения палатализации (смягчения) согласного, если этот смяг-
ченный согласный:
а) оказывается конечным в слове после гласного, например:
тотб попугай
харь чужой
хонб овца
жизнь
б) является одним из «вокализованных» (в, л, м, н, р) в по-
ложении после гласного и, одновременно, перед «невокализован-
ным» согласным (д, ж, з, с, т, х, ц, ч, ш), например:
толбд в зеркале хувбсгал революция
харбд чужому ханбд спутнику, другу
амад живой
18
П р и м е ч а н и е : Если палатализованный согласный оказывается перед
суффиксом множественного числа, то вместо ь употребляется гласный и, на-
пример:
тотб — ТОТЙД попугаи
толб — толад зеркала
хонь — хонад овцы

3. При словоизменении и словообразовании мягкий знак заме-


няется гласным и, если:
а) оказывается между двумя невокализованными согласными
или перед вокализованными (см. выше пункты «а» и «б» на
стр. 17), например:
тань узнай таш/л знакомый
захь закажи захадал письмо
ботб том ботяд в томе, томы
зохь годиться зохшщох годиться друг другу

б) наращивается суффикс или окончание с начальным глас-


ным, например:
ботб том ботиор томом
захб закажи захиад заказав
ханб Друг ханиас от друга
тара сей тарш* зерно, хлеб
Х0Л6 смешай ХОЛЯОД смешав
хувь часть хувиа свою часть, долю

ПРАВИЛА ОГЛАСОВКИ НЕПЕРВЫХ СЛОГОВ

В монгольском языке краткие гласные непервых слогов про-


износятся крайне неясно, а потому в написании таковых введе-
ны особые правила, в основу которых положено деление соглас-
ных на:
а) семь «вокализованных», кратко называемых «семеркой»: б,
в, г, л, м, н, р;
б) девять «невокализованных», кратко называемых «девяткой»:
д, ж, з, с, т, х, ц, ч, ш.
Правила огласовки непервых слогов сводятся к тому, что в
любом слове «вокализованные» согласные слева или справа обя-
зательно должны быть снабжены гласной, тогда как «невокали-
зованные» могут находиться в слове и не будучи снабженными
гласными. В силу этих правил:
1) в середине слова возможно сочетание трех согласных,
если средний (второй) из них относится к «девятке», а первый
и третий — снабжены гласными соответственно слева и справа
по формуле:
2* 19
гласный -]- согласный (любой) -f- «девятка» -j- согласный (лю-
бой) -|- гласный.
П р и м е р ы:
ыалгпмал ископаемый \\нчлэн точно также
сураг^Зад ученикам явдгийг о том, что часто ходит
загаечлав ловил рыбу
В примерах типа эвлэл — союз, аглаг—уединенный, авбал —
если взять, алба — служба, самнах — причесать, монгол — мон-
гол, арга — способ и т. п. сочетание двух согласных в особой
оговорке не нуждается, так как эти согласные соответственно
снабжены гласными слева или справа. Наоборот, необходимо
следить за тем, Чтобы между согласными, снабженными слева
или справа гласными, не оказался «лишний» гласный (даже в том
случае, если такой гласный и имеется в реальном произноше-
нии); например:
явган (но не: яваган) пеший
амнаас (но не: аманаас) из рта
урнаар (но не: уранаар) искусно
засгийн (но не: засагийн) власти
хуслээр (но не: хусэлээр) желанием
Но: аман — рот, уран — искусный, засаг — власть, хусэл —
желание. Здесь, чтобы конечные согласные не оказались без
гласных, последние поставлены слева. Эти же гласные, как это
видно из вышеприведенных примеров, при словоизменении ока-
зываются «лишними» и выбрасываются.
2) В конце слова возможно лишь сочетание двух согласных:
один из «семерки»-[-один из «девятки», например:
болд сталь azm мерин
улс страна болж становясь
гарч выходя халх заслон
авч беря тулш дрова
явж идя олз находка
орж входя зарц слуга
орд дворец ухаант умный
номд в книге жиме ягода
эрт рано х\нд тяжелый
эмч врач эле песок
П р и м е ч а н и е . Б порядке исключения в конце слова допустимы лишь
сочетания хч, хт, сч, ст, например:
мэхч обманщик
мэхт обманный, хитрый
усч водовоз
уст водный (о местности)
Вообще же сочетание прочих «девяток» в конце не допускается.

20
3) Переднеязычный н и звонкий г, оказавшись в положении
перед краткими гласными, не могут быть третьими по счету
согласными, а потому снабжаются краткими гласными и слева
и справа, как например:
янзага (но не: янзга) козленок (косули)
хундага (но не: хундга) бокал
мандана (но не: мандна) восходит
хиртэнэ (но не: хиртнэ) пачкается

4) Переднеязычный н и звонкий г обязательно снабжаются


краткими гласными справа (ибо иначе соответственно получается
заднеязычный н и глухой г) — независимо от того, снабжены они
гласными слева или нет, например:

унаяа падает халбага ложка


сууна сидит орлого доход
хулгаяя мышь суга подмышки
ТОО НО дымовое отверстие в юрте ушга жеребенок

Но если переднеязычный н в н е и з м е н я е м о й основе слова


оказывается перед смычными д, т, ж, з, ц, ч или проточными с
и ш, то кратким гласным с п р а в а не снабжается, например:

энд здесь сонсох слушать


минж бобёр онц особенный
янз образ ханш курс (денег)
Сравни: ханад — в стене, санасан — думал, санаж—думая,
санашгуй — немыслимый, ханатай, санацгаа — думайте, чоноч
(нохой) — волкодав. В этих словах согласные д, с, ж, ш, т, ц и
ч входят в состав суффиксов и окончаний, а потому краткий
гласный после переднеязычного н пишется, хотя часто и не про-
износится.

ЧАСТИ РЕЧИ

1. В монгольском языке имеются следующие части речи,


терминологическое обозначение которых установлено лишь ча-
стично:
1) имя существительное — нэр.уг;
2) имя предметное — нэр уг;
3) имя прилагательное—-тэмдэг уг;
4) имя качественное — тэмдэг уг;
5) имя числительное — тооны уг;
6) наречие;
7) глагол — уйл уг;
21
8) местоимение — телеений уг;
9) послелог — дагавар уг (см. стр. 46);
10) союзы, частицы, междометия.

2. Различие между именем существительным и именем пред-


метным заключается в том, что первое в предложении не может
быть определением, не изменяя своей основы (за исключением
примеров типа орос х э л — «русский язык)», а потому соответ-
ствует только русскому имени существительному. Имя предмет-
ное в предложении может быть употреблено не только субстан-
тивно, но и атрибутивно, не изменяя своей основы, а потому
соответствует русским именам существительным и прилагатель-
ным предметного значения. Если, например, имя существитель-
ное багш — «учитель» в своем синтаксическом употреблении не
может быть переведено на русский язык как «учительский» (но:
багшийн — «учителя» и «учительский»), не изменяя своей осно-
вы, то имена предметные типа темер, болд и т. д. в своем суб-
стантивном употреблении переводимы на русский язык как имена
существительные, а в атрибутивном — как имена прилагательные
(относительные):

1) би темер олов я нашел железо


энэ — болд это (есть) сталь
2) темер зам железная дорога
болд хутга стальной нож

3. Имена качественные от прилагательных отличаются тем,


что они в предложении могут быть определителями не только
предмета (функция прилагательного), но и действия (функция
наречия образа действия), а потому соответствуют русским
именам прилагательным и наречиям, например:
1) сайн морь хорошая лошадь
хурдан морь быстрая лошадь
2) сайн бичнэ пишет хорошо
хурдан явна идет быстро

Имена же прилагательные определяют только предметы, на-


пример:
уст газар водная местность
давшилтат хун терелхтен прогрессивное человечество

Степени сравнения имен качественных и прилагательных в


монгольском языке выражаются только аналитически, например:

энэ туунээс сайн это лучше того


22
Имена существительные на русский язык могут быть перево-
димы прилагательными, когда они поставлены в форме родитель-
ного падежа, например:
багшийн сэтгуул учительский журнал, журнал учителя
сургуулийн байшин школьное здание, здание школы

4. Глаголы в монгольском языке имеют следующие формы:


а) обращения (соответствуют русскому повелительному и жела-
тельному наклонениям), б) изъявительные, в) причастные и г) дее-
причастные. В грамматиках монгольского языка во избежание
тавтологии не принято оперировать термином «наклонение», так
как модальность выражается как аналитически, т. е. сочетанием
форм или слов, так и синтетически, т. е. определенными фор-
мами (условное наклонение — формой условного деепричастия и
т. п.).
5. В монгольском языке все именные части речи, включая и
причастия, по системе склонения друг от друга ничем не отли-
чаются, а потому в монголоведении говорится лишь о склонении
имен вообще, чем грамматика монгольского языка отличается от
грамматики индоевропейских и иных языков. Лишь склонение
местоимений несколько отличается от склонения имен вообще.
6. Что же касается прочих частей речи (числительные, ме-
стоимения, союзы, междометия), то они в своем синтаксическом
употреблении не имеют существенных отличий от соответст-
вующих частей речи в русском языке. Заметим лишь, что рус-
ским предлогам соответствуют в монгольском языке послелоги.

ТЕКСТ ДЛЯ ЧТЕНИЯ

Энэ юу байна? Энэ — ном байна. Тэр юу байна? Тэр — дэвтэр


байна. Ном хаа байна? Ном тэнд байна, Дэвтэр хаа байна? Дэв-
тэр энд байна.
Одоо юу болно? Одоо хичээл болно. Хичээл хаа болно? Хи-
чээл энд болно. бнввдер юу болно? бнведер хичээл болно. Та
юу хийв? Би хичээл хийв.
Энэ юу байна? Энэ — тасалгаа байна. Тэр юу байна? Тэр —
УУД байна. Энэ юу байна? Энэ цонх байна. Цонх хаа байна?
Цонх тэнд байна. Энд юу байна? Энэ — уУД байна. Энэ юу бай-
на? Энэ — шал байна. Тэр юу байна? Тэр — тааз байна. Энэ хэн
байна? Энэ — багш байна. Багш юу хийв? Багш хичээл заав.
Тэнд хэн байна? Тэнд багш байна. Багш хаа байна? Багш
тэнд байна. Энд хэн сууиа? Энд сурагчид сууна. Та хаа сууна?
Би знд сууна. Сурагчид хаа сууна? Сурагчид энд сууна.
Тэр юу байна? Тэр — сандаль байна. Энэ юу байна? Энэ ши-
рээ байна.
23
С л о в а (у г с)

заав показал, указал, провел хичээл урок, занятие


энэ это, вот енеедер сегодня
юу что хийв сделал
байна есть, является тасалгаа комната
ном книга У¥Д( ЭН ) дверь
тэр то, он там цонх окно
дэвтэр тетрадь шал пол
хаа где; куда тааз потолок
тэнд там " хэн кто
энд здесь багш учитель
одоо теперь сууна сидит, сидят
болно будет сандаль стул
би я ширээ стол
сурагчид учащиеся та вы

УПРАЖНЕНИЕ

Вставьте вместо точек слова, подходящие по смыслу:

1) Багш юу ? 2) Багш хичээл


3) Сурагч юу ? 4) Сурагч хийв.
5) внеедер . . . .болно? 6) Энэ юу ?
7) Би хичээл 8) Тэр юу ?
9) Тэнд байна. 10) Дэвтэр . байна?
11) Одоо юу ? 12) Одоо болно.
ПЕРВАЯ ЧАСТЬ

1 НЭГДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ
ПЕРВЫЙ УРОК

Намар болов. Одоо сургууль эхэлнэ. Сурагчид цугларав. Одоо


хонх дуугарна. Хичээл эхлэв. Багш ирэв. Багш асууна, оюутан
хариулна.
Хэн ирэв? Дорж Дамдин хоёр ирэв. Дорж Дамдин хоёр —
оюутан юм. Энэ хэн сууна? Энэ — нехер Дорж сууна. Энэ хэн
бэ? Энэ — оюутан Дорж байна.
Та юу хийв? Би ном уншив. Нехер Дамдин юу авав? Нехер
Дамдин дэвтэр ба харандаа авав. Энэ — ном ба дэвтэр байна.
Энэ — цаас байна. Энэ цаас хаанаас авав? Энэ цаас тэндээс авав.
Тэндээс юу авав? Тэндээс энэ цаас авав. Эндээс юу авав? Эн-
дээс харандаа авав. Тэр — юу байна? Тэр — узэг байна. Энэ юу
вэ? Энэ — бэх байна. Бэх хаа байна? Бэх тэнд байна. Тэнд узэг
ба бэх байна. Энд ном, дэвтэр, цаас, харандаа, узэг ба бэх
байна.
Энэ юу байна? Энэ — ширээ байна. Энэ юу вэ? Энэ — сандаль
байна. Энэ — ширээ, сандаль байна. Ширээ, сандаль хаанаас авч-
рав? Ширээ, сандаль тэндээс авчрав. Энэ юу вэ? Энэ — самбар
байна. Энэ самбарыг хаанаас авчрав? Энэ самбарыг тэндээс авч-
рав. Энэ самбарыг хэн авчрав? Энэ самбарыг нехер Дамдин авч-
рав. Энэ юу байна? Энэ — шохой байна. Тэр юу вэ? Тэр — зураг
байна. Энэ юу вэ? Энэ — шуугээ байна. Шуугээг хэн авчрав?
Энэ шуугээг нехер Дорж авчрав, тэр шуугээг нехер Дамдин
авчрав.
Энэ шал уу? Биш, энэ —шал биш, хана байна. Энэ — цонх
.уу? Биш, энэ — цонх биш, ууд байна. Тэр — цонх уу? Тэр —
цонх байна. Энэ — хана уу? Биш, энэ — хана биш, тааз юм.
Хонх дуугарав. Хичээл тарав. Сурагчид эндээс гарав. Оюу-
тан Дорж харив. ©неедер хичээл болов. Та юу хийв? Би хичэ-
эл хийв. Оюутан Дорж юу хийв? Оюутан Дорж ном уншив. Не-
хер Дамдин юу хийв? Нехер Дамдин бичив.
Багш явав. Одоо та юу хийнэ? Одоо би хичээл давтана. Та
хичээл хаа давтана? Би хичээл гэртээ давтана. Сурагчид гэртээ
харив, маргааш ирнэ.
Нехер Дорж, чи гэртээ хичээл давт! Чи, Дамдин, бич! Чи,
Бат, унш!
25
Слова
нэгдугээр первый цаас бумага
намар осень харандаа карандаш
болох стать, сделаться, происходить бэх чернила
сургууль учеба, школа самбар доска
эхлэх начать(ся) шохой мел
цугларах собираться шуугээ шкаф
хонх звонок биш нет, не
дуугарах зд. звенеть, раздаваться хаанаас откуда
ирэх прибыть битгий не
асуух спрашивать сурагч учащийся
хариулах отвечать бичих писать
оюутан студент гарах выходить
нехер товарищ эндээс отсюда
хоёр два, вдвоём тэндээс оттуда
хана стена явах итти
гэртээ дома, домой узэг перо, ручка
<суух сидеть мен да, есть; также
хийх делать зураг картина, рисунок
тарах расходиться, закончиться чи ты
унших читать маргааш завтра
давтах повторять авчрах принести
авах взять, брать би я
ба и, да багш учитель

П р и м е ч а н и е . В словарях глаголы принято давать в форме будущего


причастия (см. стр. 56) с окончанием -ах, -ox, -ex, -эх, -их.

ГРАММАТИКА

1. Для монгольского языка характерен строгий порядок чле-


нов предложения (угуулбэрийн гишууи):
а) п о д л е ж а щ е е всегда впереди сказуемого,
б) о п р е д е л е н и е всегда впереди определяемого.
Примеры:
багш ирэв учитель пришел
энэ — зураг это [есть] картина
энэ нехер ирэв этот товарищ пришел
нэгдугээр хичээл первый урок

Сказуемое бывает глагольным или именным. Именное сказуе-


мое часто сопровождается связкой, становясь таким образом со-
ставным. Связка настоящего времени (байна или юм — «есть»,
«является») может быть опущена, например:
энэ — харандаа [байна] это [есть] карандаш
би сурагч [юм] я [есть] учащийся

Если подлежащее (егуулэгдэхуун) находится перед каким-ни-


будь именем, особенно перед именным сказуемым (егуулгуун), то
после него следует пауза, например (паузу здесь отмечаем знаком
тире):
энэ— ном [байна] это [есть] книга
би — багш я [есть] учитель
При отсутствии паузы подлежащее могло бы быть ошибочно
понято как определение, например:
Энэ ном эта книга
2. По своей структуре разные виды предложения (утверди-
тельное, вопросительное, отрицательное и т. п.) друг от друга
ничем не отличаются: порядок членов предложения и характер
употребления тех или иных частей речи одинаковы.
Вопросительное предложение от утвердительного отличается
только тем, что его сказуемое сопровождается особыми части-
цами: уу, YY ( п 0 гармонии гласных), вэ или (если сказуемое
оканчивается на согласные в, м, н) бэ.
Частица уу или YY употребляется в тех случаях, когда в
предложении нет какого-нибудь вопросительного слова. Таким
образом, эта частица соответствует русской частице «ли», на-
пример:
Багш ирэв уу? Пришел ли учитель? (Учитель пришел?)
Оюутан явав уу? Ушел ли студент? (Студент ушел?)

Частица вэ или бэ употребляется при наличии в предложе-


нии какого-нибудь вопросительного слова и иногда может быть
опущена, особенно при отсутствии логического ударения, на-
пример:
Сурагчид хаа байна [вэ]? Где находятся учащиеся?
Багш юу бичив [бэ]? Что написал учитель?
Энэ хэн бэ? Это кто?
Нэр чинь хэн бэ? Как тебя зовут?; Как твое имя?

3. Монгольский язык по своей морфологической структуре


относится к группе агглютинативных языков, в которых слово-
изменение и словообразование осуществляется посредством аг-
глютинации. Сущность агглютинации заключается в том, что к
корню (язгуур) или основе (ундэс) слова присоединяется суф-
фикс или окончание (нехцел), при этом корень или основа оста-
ется, как правило, без изменения.
. 4. Основой или неизменяемой частью имени (нэр \т) является
форма именительного падежа (нэрлэхийн тийн ялгал), в которой
ставится подлежащее, именное сказуемое, прямое дополнение
(в определенных случаях, о чем см. стр. 33—34) и все прочие
однородные члены предложения, кроме — последнего по счету
(см. стр. 35), например:
27
багш (подлежащее) ном (прямое дополнение) авав — учитель
взял книгу;
нехвр (подлежащее) багш болов (составное сказуемое) — то-
варищ сделался учителем.
Особенно важно запомнить, что в монгольском языке именное
сказуемое дается только в форме основы, тогда как в русском—
и в форме творительного падежа (см. второй пример).
5. Основой или неизменяемой частью глагола (уйл у г ) я в ~
ляется повелительная форма (захирах телев) второго лица (хо-
ёрдугаар бие), которая выражает обращение в виде повеления,
приглашения или просьбы, например:
гар выходи!
ном ав возьми книгу!
одоо яв теперь иди!

6. Для выражения действия настоящего или будущего вре-


мени употребляется изъявительная форма настоящего и буду-
щего времени (одоо ба ирээдуй цагийн телев), кратко Ихменуемая
изъявительной формой настоящего времени; точное обозначение
времени определяется по смыслу речи, например:
Одоо хэн бичнэ? Кто теперь будет писать?
Маргааш хэн ирнэ? Кто прибуде п завтра?
Энд багш сууна. Здесь сидит учитель,
бнеедер сурагчид цугларна. Сегодня соберутся учащиеся.
Окончание на, -нэ, -но, -не (по гармонии гласных), на-
пример:
яв + на = явна пойдет ег-|-не = егне даст
ир-}-нэ = ирнэ прибывает суу-|-на=сууна сидит
ор -[- но = орно войдет у 3 + н э = ¥ з н э увидит
7. Для выражения действия, которое состоялось в относи-
тельно недавнем прошлом или заканчивается в момент речи,
употребляется изъявительная форма настояще-прошедшего вре-
мени, кратко именуемая первой изъявительной формой прошед-
шего времени (енгерсен цагийн нэг), например:
багш ирзв учитель идет (если видят учи-
теля, уже подходящего сюда)
(или: пришел [только-что])
сурагчид оров ученики вошли (или: входят)
оюутан суув студент сел
Окончание—ав, -эв, -ов, -ев (по гармонии гласных после
непалатализованных согласных), -ив (после шипящих и палата-
лизованных согласных), -в (после гласных), например:
28
ушел бич + ив = бичив написал
пришел суу-|-в = суув сел
вошел нуу + в = йуу в откочевал
ал
f Д Y3 + 3 B = Y 3 3 B увидел
харь-[-ив = харив ушел домой
8. Отрицаниями в монгольском языке являются:
а) битгий — ставится только перед формами обращения, на-
пример:
битгий яв не ходи!
битгий яваг пусть не пойдет
б) гуй— употребляется только с именами и причастиями,
с которыми пишется слитно, например:
явсангуи не пошел
усгуй безводный
би харандаагуй у меня нет. карандаша

в) бит — относительное отрицание со значением «не..., а...»,


ставится после соответствующего слова, например:
Энэ — харандаа бит. Это не карандаш (а что-то другое).
Би явсан бит. Я не пошел (а, например, остался).
г) у л— употребляется очень редко, ставится перед изъяви-
тельными формами, например:
ул болно — нельзя (буквально: не будет)
д) эс — изредка употребляется перед некоторыми дееприча-
стиями, например:
зс бичвэл если не написать.

УПРАЖНЕНИЯ
1. Перепишите текст 1-го урока и подчеркните подлежащие (прямой
чертой) и сказуемые (волнистой чертой).
2. Переведите текст на русский язык.
3. Переведите на монгольский язык:
1) Что это такое? 2) Это стол. 3) Это доска? 4) Нет, это
не доска, а шкаф. 5) Это тетрадь? 6) Да, это тетрадь. 7) Откуда
принесли шкаф? 8) Шкаф принесли оттуда. 9) Кто пришел?
10) Пришел товарищ Дамдин. 11) Кто он? 12) Он студент. 13) Что
он делает? 14) Он читает книгу. 15) Что вы делали? 16) Я по-
вторял урок. 17) Он пришел? 18) Да, он пришел. 19) Откуда при-
шел студент? 20) Студент пришел оттуда. 21) Куда ушел учи-
29
тель? 22) Учитель ушел домой. 23) Что взяли ученики? 24) Уче-
ники взяли тетрадь и книгу. 25) Что вы делаете завтра? 26) Завтра
я буду повторять урок. 27) Ты не читай! 28) Ты пиши! 29) Оттуда
не приходи! 30) Завтра тетрадь не приноси!

4. Переведите на русский язык:


1) Маргааш тэндээс ир! 2) Гэртээ давт, энд битгий давт!
3) Энд битгий суу, тэнд суу! 4) Одоо чи битгий яв! 5) Би багш
биш, сурагч. 6) Сурагч юу хийнэ? 7) Энэ шал биш, тааз. 8) Су-
рагч энд биш, тэнд байна. 9) Энэ сурагч харандаагуй. 10) Би
узэггуй. 11) Чи тэндээс битгий ир! 12) Багш хаа сууна? Энд
сууна уу? 13) Багш энд биш, тэнд сууна. 14) Энд битгий тамхи
тат! 15) Энэ сандаль дээр битгий суу, тэр сандаль дээр суу!

ХОЁРДУГААР ХИЧЭЭЛ
ВТОРОЙ УРОК

МАНАЙ СУРГУУЛЬ

Энэ манай сургуулийн байшин байна. Манай сургуулийн бай-


шин шинэ ба сайн байшин юм. Манай сургуулийн тасалгаа ба
танхимууд саруул, тохилог юм.
Энэ танхимын дэргэд манай сургуулийн номын сан байна.
Тэнд Маркс, Энгельс, Ленин, Сталины зохиолууд бий юм. Би
тэндээс майн нэгний тухай ном авав.
Танай хичээлийн тасалгаа хаа байна? Манай хичээлийн тасал-
гаа энэ байна. Энд Ленин Сталин хоёрын зураг байна. Тэр хэний
ширээ вэ? Тэр бол манай багшийн ширээ юм. Манай багш ком-
мунист намын гишуун юм.
Би танай багшийг танина. Танай багш хэнийг хулээнэ? Манай
багш оюутныг хулээнэ. Танай багш юу хэлэв? Манай багш гэ-
рийн даалгаврыг егев. Би тууний даалгаврыг удэш бэлтгэнэ. Чи
енеедрийн сонин уншив уу? Би енеэдрийн сонин уншив.
Энэ дэвтрийг хэн егев? Энэ дэвтрийг манай багш егев. Ми-
ний бичгийн савыг хэн энд авчрав? Би чиний бичгийн савыг энд
авчрав. Баярлалаа. Та нар еерийн уургийг мэднэ уу? Бид еерийн
уургийг мэднэ. Бид онц сайн сурна. Манай оюутан бол цагийг
зев ашиглана. Бид сургуулийн эд хогшлыг хамгаална. Манай
оюутан нар ургэлжид сайн сурна.
Чи нэгдугээр хичээлийг орчуулав уу? Би энэ хичээлийг ор-
чуулав. Энэ харандааг хэн егев? Энэ харандааг миний аав егев.
Одоо оройн долоон цаг болов. Номын санг хаав. Би цонхны
салхивчийг нээв. Би маргааш чамайг энд хулээнэ.
30
Слова

хоёрдугаар второй сонин газета


манай наш бичгийн сав портфель
байшин(г) дом, здание чиний твой
шинэ новый та нар вы
сайн хороший еерийн свой
танхим зал YYP3r обязанность, долг
саруул светлый мэдэх знать
тохилог благоустроенный онц сайн отлично
дэргэд около, при сурах учиться
номын сан библиотека цаг время, час
зохиолууд сочинения, произведения зев правильно
тухай о, об ашиглах использовать
бий есть, имеется ургэлжид постоянно, всегда
нам партия орчуулах перевести
гишуу н ч л е н аав папа, отец
таних знать, узнать орой поздно, вечером
хулээх ждать, ожидать хаах закрыть
хэлэх говорить, сказать салхивч форточка
даалгавар задание нээх открыть
е(ге)х дать, задавать чамайг тебя
тууний его эд хогшил имущество, собственность
удэш вечер, вечером хамгаалах беречь, охранять
бэлтгэх готовить, делать ээж мама, мать

ГРАММАТИКА

1. В монгольском языке о п р е д е л е н и е (тодотгол) всегда


стоит перед своим определяемым (тодотгож байгаа у г ) и н и к о г -
да не с о г л а с у е т с я с ним ни в числе, ни в падеже, на-
пример:
шинэ ном новая книга
шинэ номууд новые книги
шинэ номын новой книги
шинэ номыг новую книгу
сайн самбар хорошая доска
сайн самбарууд Хорошие доски
сайн самбаруудын хороших досок
сайн самбарыг хорошую доску

Особенно важно запомнить, что изложенное правило неукос-


нительно действует и в тех случаях, когда определение, будучи
выражено и м е н е м в р о д и т е л ь н о м п а д е ж е , является
притяжательным, например:

минии ном моя книга


маний сандаль мой стул
багшийн ном книга учителя
сургуулийн байшин здание школы, школьное здание
оюупгны номыг книгу студента
31
2. Родительный падеж (харьяалахын тийн ялгал), отвечающий
на вопросы кого?, чего?, чей? (хэний?, юуны?), имеет следую-
щие окончания:
1) -ы — в словах заднего ряда, конечным звуком которых яв-
ляется и (без «скрытого» глухого г), например:
оюутан— оюутнб* студента
сайн — сайны хорошего
2) -ий—в словах переднего ряда, конечным звуком которых
является тот же согласный н, например:
хэн — хэний кого, чей
— гнш\\ний члена
3) - я — в словах, конечным звуком которых является дифтонг
или долгий гласный ий, например:

май — майя мая дугуй — дугуйя колеса


цай — цайя чая орой — оройя вечера
ой — ойя леса эсгий — эсгийя войлока
шохой — шохойя мела звгий — зегийя пчелы

4) -ын — в словах заднего ряда, конечным звуком которых


является любой краткий гласный, кроме и, или любой согласный,
кроме н, глухого г и шипящих, например:
хана — ханьш стены
бага — бага/я малого
зорилго — зорилга/я задачи
самбар — сам бар б/я доски
намар — намрь/я осени
мал — малын скота
ном — номын книги
аав — аавь/я отца
зохиолууд — зохиолуудь/я сочинений
улс — улсын страны

5) -ийн в словах заднего ряда, конечным звуком которых


является краткий гласный и, иногда орфографически заменяемый
мягким знаком, скрытый или открытый глухой г или шипящий
согласный, а в словах переднего — любой краткий гласный и
любой согласный кроме н, например:

анги — ангийн класса


сургууль — сургуулийн школы
байшин(г) — байшинггшь здания
зураг — зургийн рисунка
багш — багшшш преподавателя
32
салхивч — салхтчийн форточки
шинэ — шипийн нового
швнв — шенийн ночи
удэш — удшшш вечера
бэх — пэхийн чернил
узэг— \згийн ручки
гэр — гэрийн юрты
э цэс — эцсшш конца
гэрууд — гэруудяяя юрт
6) -гийн во всех словах, конечным звуком которых является
долгий гласный, например:
жороо — жороогайн иноходца
дуу — луу гийн младшего
В отношении слов с конечным согласным н необходимо иметь
в виду, что во многих случаях этот согласный может быть скры-
тым, например:
морь — мор(ин) — мощны коня
ус — ус(ан) — у сны воды
нар — нар(ан) — парны солнца
унэг — унэг(эн) — унэгний лисицы
хороо — хороо(н) — хорооны комитета

С другой стороны, ряд слов не имеет этого скрытого соглас-


ного н, например:
харь — харшш чужого
улс — улсын страны
гар — гарбш руки
хэрэг — хэргайн дела
жороо — жороогшш иноходца
Поэтому слова со скрытым согласным н необходимо запоми-
нать особо, ибо от этого зависит правильный выбор в употреб-
лении окончаний родительного и других падежей, как это пока-
зано в приведенных примерах, в которых видно, что скрытый н
как бы восстанавливается в форме родительного падежа.
3. В монгольском языке прямое дополнение может быть вы-
ражено именем как в форме основы, так и в форме винительного
падежа. В форме основы прямое дополнение ставится в тех слу-
чаях, когда объектное положение предмета самоочевидно и не
подвергнуто логическому ударению, например:
Би ном авав. Я взял книгу.
Багш дэвтэр егев. Учитель дал тетрадь,
Аав морь барив. Отец поймал коня.
3 Заказ Ко 3755 33
В этих примерах прямые дополнения (выделены курсивом) по-
тому поставлены в форме основы, а не в форме винительного
падежа, что их объектное положение самоочевидно, ибо не может
же книга что-либо взять, тетрадь что-либо дать, а конь кого-
нибудь поймать! Из сказанного видно, что прямое дополнение
может быть факультативно поставлено в форме основы лишь
тогда, когда оно обозначает пассивный предмет (неодушевленный
предмет или животное), но не тогда, когда оно обозначает чело-
века или социальные единицы (группа, кружок, государство, пар-
тия, союз и т. д.). Очевидно также, что прямое дополнение обя-
зательно ставится в форме винительного падежа, когда оно обо-
значает людей и социальные единицы. Равным образом прямое
дополнение ставится в форме винительного падежа и тогда,
когда оно, обозначая пассивный предмет, несет на себе логиче-
ское ударение, например:
Би номыг авав. Я взял книгу (а не что-нибудь
другое!).
Багш дэвтрайг егев. Учитель дал тетрадь (а не кни-
гу!).
Аав морийг барив. Отец поймал [именно] коня (а
не овцу!).
4. Винительный падеж (заахын тийн ялгал), отвечающий на
вопросы кого?, что? (хэнийг?, юу?), имеет следующие оконча-
ния:
1) - г — в словах, конечным звуком которого является долгий
гласный или дифтонг, например:
2
ДУУ — ДУУ младшего брата
шохой — шохойг мел
хороо — хороог комитет
2) -ыг — в словах заднего ряда, конечным звуком которого
является любой краткий гласный, кроме и, или любой согласный,
кроме глухого г (скрытого и открытого) и шипящих, например:

тасалгаа — тасалгь/г комнату


зорилго — зорилг&/г задачу
самбар — самбарб^г доску
сурагчид — сурагчдь/г учеников
оюутан — оюутнмг студента
улс — улсыг страну,государство
ном — номыг книгу

3) -ийг — в словах заднего ряда, конечным звуком которого


является глухой г (скрытый или открытый), гласный и, орфо-
графически заменяемый иногда мягким знаком* или шипящий, а
в словах переднего ряда — в о всех случаях (кроме тех, когда
34
конечным звуком оказывается долгий гласный или дифтонг, о чем
сказано выше), например:
зураг — зургийг картину
анги — акпшг класс, группу
сургууль — сургуулайг школу
багш — багшийг преподавателя
б эх — бэхийг чернила
хичээл — хичээлийг урок
гэр — гэрийг юрту
унэн — \нэнийг правду
эцэс — эцсийг конец
херенге — херенпшг имущество
П р и м е ч а н и е . Как видно из примеров склонении имен в родительном
и винительном падежах, последние гласные (как открытого слога, так и за-
крытого) и мягкий знак (вместо гласного и) в склоняемых именах по законам
орфографии выпадают, например:
зорилго — зорилг&ш задачи
зорилгб/г задачу
зуряг — зургийн рисунка
зургийг рисунок
сургуулб — сургууляяя школы
сургуулш^г школу
ханб — хангшя Друга
ханийг друга
5. Если несколько имен составляют однородные члены пред-
ложения, то падежное оформление получает последнее из этих
имен, а остальные по своей форме представляют лишь основу,
например:
Харандаа, бэхийг ав. Бери карандаш и чернила.
Тэмээ, ямаа/ш тухай. Насчет верблюда и козла (т. е.
обо всем и ничего конкретно-
го).

УПРАЖНЕНИЯ
1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:
1) Это какое здание? 2) Это здание нашей школы. 3) Это но-
вое и благоустроенное здание. 4) Какое здание находится около
вашей школы? 5) Около нашей школы находится новое здание.
6) Что вы будете делать завтра? 7) Завтра я буду читать мон-
гольские газеты. 8) Где моя газета? 9) Твоя газета здесь.
10) Кто дал мою газету? 11) Твой товарищ дал твою газету.
12) Где наш преподаватель? 13) Наш преподаватель сидит там.
14) Кто сидит около преподавателя? 15) Около него сидит сту-
дент Самдан. 16) Кто принес этот шкаф? 17) Этот шкаф при-
несли студенты Самдан и Лубсан. 18) Ты перевел первый урок?
19) Да, я перевел первый урок. 20) Кого ты ждешь? 21) Я жду
твоего младшего брата.
2. Переведите на русский язык:
1) ©неедер миний дуу энд ирнэ. 2) Нехер Дамдин намын
гишуун уу? 3) Нехер Дамдин намын гишуун юм. 4) Багшийн
номыг хэн авав? 5) Багшийн номыг миний нехер авав. 6) Одоо
би энэ хичээлийг давтана. 7) Чи намайг хулээ. 8) Би чамайг ху-
лээнэ.
3. Поставьте вместо точек нужные слова:
1) Манай сургуулийн байшин . . . байна. 2) Манай сурагчид
онц сайн . . . 3) Миний аав уйлдвэрчний эвлэлийн . . . юм. 4) Би
манай багшийн даалгаврыг онц сайн . . . . 5) Би . . . хулээнэ.
6) Манай хичээлийн тасалгаа . . . ба . . . юм. 7) Энд миний
ээж . . . . 8 ) Таны ээж хаа . . . ?
4. Поставьте следующие имена в родительном и винительном падежах:
аав, ээж, шал, сандаль, намар, сургууль, хонх, оюутан, хана,
ууд, цаас, бэх, шохой, шуугээ, зураг, маргааш, багш, танхим,
зохиол, гишуун, даалгавар, уурэг, байшин, салхивч, эд хогшил,
номын сан.

ГУРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ
ТРЕТИЙ УРОК

БИД ТАНИЛЦАВ
Та сайн байна уу? Сайн, та сайн байна уу? Сайн байна. С о
нин юу байна даа? Онц сонин угуй, бид цем сайн байна.
Та намайг таних уу? Угуй, таны нэр овог хэн бэ? Миний нэр
Дамдин, миний овог Ананд. Та хэний хэн бэ? Би Жамцын Луб-
сан баша. Би бол оюутан Доржийн ах юм.
Та хаанаас ирэв? Би Улаанбаатар хотоос ирэв. Та юугаар
ирэв? Би темер замаар ирэв. Та хэзээ ирэв? Би ечигдер еглее
ирэв.
Зевлелт Холбоот Улсын хилээс Улаанбаатар хуртэл темер
зам тавив. Уунээс урьд тэнд засмал зам байв. Тэр засмал замаар
мориор, тэмээгээр, машинаар явдаг байв. Одоо темер замаар явна.
Миний дуу Дорж ямар сурч байна? Оуютан Дорж сурлага
хичээл, сахилга батаар бусад оуютан нараас давуу сайн юм.
Нехер Дорж амралтын цагаар юу хийнэ? Миний дуу Дорж ам-
ралтын цагаар гэртээ их ажил хийнэ.
Таны дуу Дорж амралтын цагаар юу хийнэ? Дорж гэртээ
сухээр тулээ хагална. Бас модоор ширээ, сандаль хийнэ. Зарим-
даа сонирхолтой ном уншина.
Та энэ номыг ямар унзэр худалдаж авав? Би энэ номыг
хямд унээр худалдаж авав. Та енеедер юу хийв? Би енеедер
монголоор ярив. Миний нехер июхойгоор бичив. Та энэ дэвт-
рийг хэнээс авав? Би энэ дэвтрийг багшаас авав.
Энэ ширээ тэр ширээнээс ямар байна? Энэ ширээ тэр ширээ-
нэзс их байна. Энэ узэг миний узгээс сайн байна. Нехер Дорж
надаас сайн сурна.
Одоо гудамжаар хэн явна? Одоо гудамжаар оюутан нар явна.
За, бид танилцав. Дараа бид уулзана. Баяртай.
Зуйр уг;
Эрдмийг эхнээс,
эвийг эртнээс.

Слова

танилцах знакомиться, познакомиться амралтын цагаар в каникулярное


сайн байна уу? здравствуйте, как время
живете? сух топор
цем все тулээ(н) дрова
намайг меня хагалах колоть
нэр имя бас также, тоже
овог фамилия мод(он) дерево
ах старший брат заримдаа иногда
темер зам железная дорога дархлах мастерить, столярничать
хэзээ когда сонирхолтой интересный
ечигдер вчера ямар какой
еглее утро, утром унэ цена
Зввлелт Холбоот Улс Советский союз тегрег тугрик
хил граница ярих разговаривать, рассказывать
хот город гудамж улица
хуртэл до за ну; ладно
тавих зд. проложить дараа после
уунээс урьд до этого уулзах встретиться, увидеться
засмал зам шоссе, шоссейная дорога баяртай до свидания
морь (морин) конь, лошадь зуйр уг поговорка
тэмэз(н) верблюд эрдэм знание, образование
сурлага хичээл учеба эх(эн) начало
сахилга бат дисциплина эрт рано
бусад другие захидал письмо
давуу сайн лучше эгч старшая сестра
ажил работа худалдаж авах купить
хямд дешево; дешевый

ГРАММАТИКА

1. Такие второстепенные члены (хоёрдугаар зэргийн гишууд)!


предложения, как дополнение и обстоятельство (нэмсэн уг или1
нэмэлт), обычно ставятся:
а) о б с т о я т е л ь с т в о образа д е й с т в и я — непосредст-
венно перед сказуемым, например:

сайн сууна живет хорошо


муу бичив написал плохо
37
б) о б с т о я т е л ь с т в а времени и места — в начале
всего предложения, например:
Маргааш сургуулъд хичээл бол- Завтра в школе состоится за-
но. нятие.
Удэш тэнд юу болно? Что там будет вечером?
в) п р я м о е д о п о л н е н и е — между подлежащим и сказу-
емым, например:
Би номыг авав. Я взял книгу.
Сурагчид тулээ хагалав. Учащиеся кололи дрова.
г) в зависимости от логического ударения расположение чле-
нов предложения может меняться: тот член предложения, на ко-
торый падает логическое ударение, занимает ближайшее место
по отношению к сказуемому, например:
Миний нехер сургуулиас удэш Мой товарищ из школы прибу-
ирнэ. дет вечером.
Удэш миний нвхер сургуулиас Вечером мой товарищ прибудет
ирнэ. из школы.
Удэш сургуулиас миний нвхер Вечером из школы прибудет
ирнэ. мой товарищ.
Из этих примеров видно также, что как бы ни менялось рас-
положение членов предложения, при всех условиях неизменными
остаются места определения (всегда впереди своего определяемого)
и сказуемого (всегда в конце предложения),
2. О р у д н ы й п а д е ж (хэрэглэхийн тийн ялгал), отвечающий
на вопросы юугаар?, хэнээр? (кем?, чем?), обозначает:
а) орудие или предмет действия, например:
Модыг сухээр хагална. Дрова колят топором.
Би шохойгоор бичнэ. Я пишу мелом.
б) предмет или материал, из которого что-либо делается,
например:
Модоор сандаль дархлав. Из дерева сделали стул.
Чи тэр темрввр юу хийв? Что ты сделал из того железа?
в) средство и место передвижения, например:
Би мориор ирэв. Я приехал на коне.
Чи ямар замаар явав? Ты по какой дороге шел?
Запомните еще следующие примеры:
Ном хоёр тегрегевр худалдаж Книгу купил за два рубля.
авав.
Монголоор (монгол хэлээр) Разговаривал по-монгольски (на
ярив. монгольском языке).
38
П р и м е ч а н и е . Данный падеж потому не называется творительным, что
через его посредство не может передаваться" субъект действия в страдательных
оборотах, как это имеет место по-русски (книга взята мною, тетрадь взята
учителем и т. д.); в дальнейшем способ передачи на монгольском языке
субъекта действия в страдательных оборотах будет разъяснен в связи с из-
ложением страдательного залога.

3. Окончаниями орудного падежа являются:


1) -аару -эзр, -оор, -вер (по гармонии гласных) после основ,
оканчивающихся на любой краткий гласный, кроме и, любой со-
гласный, кроме палатализованных (с обозначением при помощи
знака ь) и н со скрытым г, например:

арга способ аргаар способом


унэ цена унээр ценою
орлого доход орлогоор доходом
хвренге капитал херенгеер капиталом
ах старший брат ахая/? старшим братом
сух топор сухээр топором
мод дерево модоор деревом
темер железо темреер железом
ажил работа ъжлаар работой
сонин газета сошноор газетой

2) -гаар9 -гээр, -гоор, -геер (по гармонии гласных) после


основ, оканчивающихся на долгий гласный, дифтонг и согласный
н со скрытым г, например:

улаа подвода улаагшгр на подводе


гэрээ договор гэрээгээр по договору
хороо комитет хороогоор комитетом
дерее стремя дереегеер стременем
шохой мел шохойгоор мелом
да лай океан далайгшгр по океану
хий воздух хийгээр по воздуху
ДУУ младший луугээр младшим
дуу песня цуугаар песнею
байшин(г) дом байшингаар домом
сан(г) казна сэягаар казною

3) -иару -иор (по гармонии гласных в словах заднего ряда;


в словах мягкого ряда не встречается) после основ, оканчиваю-
щихся на гласный и или ь (мягкий знак), например:

анги класс гпгаар классом


морь конь мориор на коне
сургууль школа сургуулиар школою
тамхи табак тамхяор табаком
39
4. И с х о д н ы й п а д е ж (гарахын тийн ялгал), отвечающий
на вопросы хэнээс?, юунаас?, хаанаас?, хэзээнээс? (от кого?,
от чего?, о'пчего?, из чего?, откуда?, с каких пор?), обозна-
чает исходную точку движения и состояния предмета, например:
Би багшаас ном авав. Я у учителя взял книгу.
Сурагчид сургуулиас гарав. Ученики вышли из школы.
Оглееневс чи юу хийв? Что ты делал с утра?
Энэ байшингаас сургууль хур- От этого дома до школы бу-
тэл нэг километр болно. дет один километр.
Таким образом, исходный падеж по своему значению как бы
соответствует русским оборотам с предлогами от, с, из, а так-
ж е — у (при глаголах брать, взять, отобрать). Кроме того, при
помощи исходного падежа выражается сравнение: то, с чем срав-
нивают, ставится именно в форме этого падежа и располагается
перед качественными именами, например:
Энэ ном тэр номоос сонирхол- Эта книга интереснее той книги
той. (более интересная, чем та).
Энведер вчигдревс дулаан. Сегодня теплее, чем вчера.
Ширээ — сандалиас их. Стол больше стула.
Чи надаас сайн бичнэ. Ты пишешь лучше меня.

5. Окончаниями исходного падежа являются (сравните с


окончаниями орудного падежа):
1) -аас, -Э£Су -оос, вес (по гармонии гласных) после основ,
оканчивающихся на любой краткий гласный, кроме и, любой со-
гласный, кроме палатализованного (с обозначением при помощи
знака ь) и н со скрытым г, например:
ар га способ аргаас от способа
унэ цена унээс от цены
орлого доход орлогоос с дохода
херенге капитал херенгвес с капитала
ах старший брат ахаас от старшего брата
сух топор с\хэзс от топора
темер железо темрвес от железа
ажил работа ажлаас с работы
сонин газета СОНИНООС из газеты

2) -гаасу -гэзс, -гоос, -гвэс (по гармонии гласных) после


основ, оканчивающихся на долгий гласный, дифтонг и согласный
н со скрытым г, например:
младший луугээс от младшего
жороо иноходец жороогоос от иноходца
хий воздух хийгэ~с с воздуха
далай море далайгаяс с моря
40
шохой мел шохойгоос из мела
байшин(г) дом баишшгаас из дома
сан(г) казна сангаас из казны
тариалан(г) земледелие таршлангаас от земледелия
3) -иас, -иос (по гармонии гласных в словах заднего ряда;
в словах переднего ряда не встречается) после основ, оканчи-
вающихся на гласный и или мягкий знак ь, например:
анги класс ангиас от класса
сургууль школа сургуулшгс из школы
П р и м е ч а и и е. Слова, имеющие скрытый согласный н, восстанавливают
его в форме исходного падежа, например:
дуу(н) песня дуунаас из песни
мор(ин) морь конь мориноос с коня
мод(он) дерево мощкоос с дерева
тэмзэ(н) верблюд тэмээнээс от верблюда

6. Из примеров склонения имен в орудном и исходном паде-


жах мы видим, как по правилам орфографии гласные лоследнего
слога выпадают, например:
Темер — телфеер — телфеес; ажил — ажлаар — ажлаас; ар-
га — аргаар — аргаас (но не: аргааар — apraaac); анги — ангшгр —
ант иас (но не: ангииар— аптииас) и т. д. Сравните еще: сур-
гууль— сургууляар— сургуулиас (выпадает мягкий знак ь).

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:

1) Мой товарищ вышел из зала. 2) Тов. Доржи взял из библио-


теки интересную книгу. 3) Ваш младший брат учится лучше
моего старшего брата. 4) Наша комната лучше этой комнаты.
5) Я эту газету взял у нашего преподавателя. 6) Мой младший
брат разговаривает по-монгольски. 7) Мы пишем чернилами.
8) Из дома в Институт я приехал на трамвае. 9) Из чего сделан
этот стол? 10) Этот стол сделан из дерева.
2. Переведите на русский язык:
1) Та номын сангаас ямар ном авав? 2) Би номын сангаас энэ
номыг авав. 3) Одоо та хаанаас ирэв? 4) Одоо би дээд сургуу-
лиас ирэв. 5) Энэ гудамжаар юу явна? 6) Энэ гудамжаар трамвай
явна. 7) Та энэ модоор юу хийнэ? 8) Би энэ модоор ширээ
хийнэ. 9) Та хэнээс захидал хулээнэ? 10) Би миний нехреес
захидал хулээнэ. 11) Чиний ах юугаар энд хуртэл ирнэ? 12) Ми-
ний ах энд хуртэл мориор ирнэ. 13) Эндээс машинаар явна.
Н) Чи энэ номыг эхнээс унш,
41
3. Вставьте в нижеследующие предложения падежные окончания, под-
ходящие по смыслу:
1) Манай багшийн эгч Улаанбаатар хот... машин... ирэв.
2) Танай ах енеедер хаан... юу... ирнэ?
3) Та монгол... бичив уу?
4) Энэ тасалгаа тэр тасалг... бага байна.
5) Та гэртээ трамвай... явна уу?
6) Чиний ах энэ ширээ... юу... хийв?

деревдугээр хичээл
ЧЕТВЕРТЫЙ УРОК

ГЭР БУЛ

Нвхер Самдан гэр бултэй юм. Нехер Самдан эхнэртэй бегевд


хоёр хуухэдтэй юм. Тэр бол нэг хуутэй ба нэг охинтой юм.
Би Самданы байранд очив. Самданы байр дервен тасалгаатай
бегеед дулаан, цэвэр байр юм. Самданы байр саруул ба тохилог
юм. Самданы байр бол хотын тевд бегеед том сайхан байшинд
оршино.
Самдан бол сайн ажилчин юм. Тэр бол нэг их заводад ажил
хийнэ. Нехер Самдан бол ажлын дараа намын туухийн дугуйланд
суралцана.
Самданы эхнэр Дулмаа бол албан хаагч бегеед сургуульд
ажиллана. Самданы хуу Болд дунд сургуульд сурна. Тэр онц
сайн сурна. Болд завтай цагтаа тэшуурээр гулгана. Заримдаа со-
нирхолтой ном уншина. Бас кино узнэ. Самданы бага охин хуух-
дийн цэцэрлэгт явна. Тэнд тоглоно.
Бутэн сайн едер Самдан Дулмаа хоёр ший жужиг узнэ. За-
римдаа кино узнэ, заримдаа цэцэрлэгт зугаацна. Бас сонирхолтой
ном, сонин, сэтгуул уншина.
Одоо нехер Самдан гэртээ ирэв. Би Самдантай ярилцав. Таны
хуу хэдэн настай вэ? Манай хуу арван дервен настай юм. Таны
хууд сонирхолтой ном байна уу? Манай хуу олон сонирхолтой
номтой юм. Аль вэ? Энэ шуугээ дотор байна. Яасан сайхан
ном бэ!
Танай охин хэдэн настай вэ? Манай охин дервен настай.
Энэ ширээн дээр ном, сонин, сэтгуул байна. Энэ ширээн дор
хайрцаг байна.
Хувьсгалаас емне манай хеделмерчдийн аж амьдрал муу байв.
Одоо манай ажилчдын ба тариачдын аж амьдрал сайн ба чинээ-
лэг болов. Ажилчин Самданы аж амьдрал бас сайн ба чинээлэг
болов. Бид жаргалтай болов,
42
Слова
дерев (дервен) четыре сонирхолтой интересный
гэр Сул семья бас также, тоже
эхнэр жена орох входить
хуухэд дети цэцэрлэг сад, парк
хуу зд. сын тоглох играть
охин дочь бутэн сайн едер выходной день
байр квартира ший жужиг спектакль, постановка
очих пойти; поехать узах видеть, смотреть
дулаан тепло, теплый зугаацах гулять
цэвэр чистый сэтгуул журнал
тев центр хэд(эн) сколько
бегеед и нас(ан) возраст
том большой олон много
сайхан красивый, прекрасный аль вэ? где?; который?
орших находиться яасан сайхан бэ! Какой замечатель-
ажилчин рабочий ный!, Какой прекрасный!
их большой дотор в, внутри
т у у х история дээр на, над
дугуйлан(г) кружок дор под
суралцах обучаться емнв до, перед
албан хаагч служащий аж амьдрал жизнь
бага мало; малый, маленький муу плохо, плохой
ажиллах работать хеделмерчид трудящиеся
дунд средний тариачид крестьяне
завтай цаг свободное время, досуг чинээлэг зажиточный
тэшууР коньки жаргалтай счастливый
гулгах кататься; скользить

ГРАММАТИКА
1. Дательно-местный падеж (ex оршихын тийн ялгал),
отвечающий на вопросы хэнд?, юунд?, хэзээ? (кому?, у кого?,
чему?, в чем?, где?, когда?), обозначает адресат сообщения или
передачи, расположение или движение предмета в пространстве
и времени, например:
Нвхврт ном егев. Товарищу дали книгу.
Нехврт ном байна. У товарища имеется книга.
Байшинд хэн сууна? Кто сидит в доме}
Бид хоёр цагт явна. Мы отправимся в два часа.
Маргааш би сургуульд явиа. Завтра я пойду в школу.
внеедрийн сонинд юу байна? Что в сегодняшней газете^

2. Окончаниями дательно-местного падежа являются:


1) -д после основ, оканчивающихся на любой гласный, со-
гласные л, м, н, иногда в или р (после которых в устной речи
следует обозначаемый на письме краткий гласный), а также мяг-
кий знак ь (после одного из вокализованных согласных), например:
арга способ аргад в способе
орлого доход орлогод к доходу
43
унэ цена \нэд к цене
мал скот малб скоту
ДУУ младший младшему
далай море далайЭ в море
анги класс ангид классу
сургууль школа сургуульд в школе
сан(г) казна санд в казну
аав отец аавд отцу
хар черный хард черному
ном книга номд в книге
хун человек хунд человеку

2) -аду -эд, -оду -вд после основ, оканчивающихся на со-


гласные д, з, т, х или ц, например:

хад скала хадаа в скале


хурз лопата хурзэд к лопате
бат крепкий батад крепкому
эх мать эх эд матери
ургац урожай ургацяд урожаю
болд сталь болдод в стали

3) -ид после основ, оканчивающихся на шипящий согласный


или мягкий знак ь (после невокализованного согласного), который
при этом выпадает, например:
багш учитель багошд учителю
эмч врач эмчид врачу
муж область мужид в области
тоть попугай тотид попугаю

4) -т после основ, оканчивающихся на согласные в, г, р или


с, после которых нет краткого гласного (как в устной речи, так
и на письме), например:
аймаг район аймаг/гс в районе
гэр юрта гэрт в юрте
эцэс конец эцэст в конце.

П р и м е ч а н и я , а) Если основа оканчивается на такой согласный с,


п о с л е которого или п е р е д которым в устной речи имеется необозначаемый
на письме краткий гласный, то окончанием дательно-местного падежа является
-ад, -эд, -од, ~ед, например:
тус(а) польза тусад в пользу
ул(а)с страна улсад в стране
Следует заметить, что слов с подобным согласным с очень немного, боль-
шинство "слов с конечным с имеют скрытый и, например: цас(ан) снег,
цаас(ан) бумага, ус(ан) вода, евс(ен) сено и т. д.

44
б) В форме дателыю-местного падежа скрытый согласный н восстанавли-
вается, например:

мод(он) дерево модояд к дереву


морь(морин) конь моринд коню
хороо(н) комитет хороояд в комитет
ус(ан) вода усанд в воде
ноос(он) шерсть ноосоид в шерсти

3. В монгольском языке нет глагола со значением «иметь»,


и понятие, выражаемое этим глаголом в русском языке, по-мон-
гольски выражается либо при помощи дательно-местного падежа
(багишд ном байна—у учителя есть книга), либо чаще всего
при помощи с о в м е с т н о г о падежа (багш номтой байна—бук-
вально: учитель с книгою есть). Поэтому совместный падеж
в большинстве случаев переводится на русский язык глаголом
«иметь» или «имеющий», например:
Би хоёр тасалгаатай. Я имею две комнаты.
Нехер сайн морьтой. Товарищ имеет хорошего коня.
Сайн морьтой нехер ирэв. Прибыл товарищ, имеющий хо-
рошего коня.
Хоёр тасалгаатай байр энэ. Вот квартира, состоящая из
двух комнат.

Таким образом, совместный падеж (хамтрахын тийн ялгал)


как бы заменяет собою отсутствующий в монгольском языке
глагол со значением «иметь».
В этом значении данный падеж выступает в положении ска-
зуемого (багш номтой — учитель имеет книгу) и определе-
ния (номтой багш — учитель, имеющий книгу [который имеет
книгу]),
В качестве же дополнения совместный падеж обозначает
предмет, вместе с которым действует другой предмет, т. е. от-
вечает на вопросы хэнтэй?, юутай? (с кем?, с чем?), например:

Би энэ нвхертэй ирэв. Я прибыл с этим товарищем.


Багш хоёр оюутантай гэртээ Преподаватель с двумя студен-
харив. тами отправился домой.
Нэг хун гурван морьтой ирэв. Один человек прибыл с тремя
лошадьми (имея трех лоша-
дей).

Из изложенного видно, что имя в совместном падеже является


в предложении д о п о л н е н и е м , находясь перед глаголом,
с к а з у е м ы м , находясь в конце предложения, или о п р е д е -
л е н и е м , находясь перед другим именем.
45
В последнем случае имя в совместном падеже очень часто
переводится на русский язык прилагательным, например:
хоёр тасалгаатай байр двухкомнатная квартира
эхнэртэй хун женатый человек
сонирхолтой ном интересная книга
хоёр настай охин двухлетняя дочь
4. Окончанием совместного падежа является -тай, -тзй или
-той (по гармонии гласных), например:
HOiM
книга номтои с книгой
охин дочь охштой с дочерью
узэг ручка узэгтэй с ручкой
ажил работа ажил/шш с работой
ах старший брат гхтай со старшим братом
унэ цена унэтэй букв, с ценою, т. е.
дорогой (о товаре)
нехер товарищ нвхвртэй с товарищем
орлого доход орлоготои с доходом, доходный
сонирхол интерес соиирхолтой интересный.
П р и м е ч а н и е . Если в русском языке имя существительное с предло-
гом с, отвечая на вопрос как? или каким образом?, является в предложении
обстоятельством образа действия и употребляется в наречном значении, то
оно на монгольский язык часто переводится двойным падежом (совместно-
орудным): сначала ставится в совместном падеже, а затем прибавляется еще
окончание орудного падежа, например:

Мы с успехом выполнили эту работу. Бид энэ ажлыг амжилттайгаар гуй-


цэтгэв.
Сегодня учитель провел урок с боль- ©неедер багш бол хичээлээ их дун-
шим результатом, тэйгээр явуулав.

5. В монгольском языке русским предлогам в общем соответ-


ствуют по своему значению послелоги (дагавар уг). Слова, вхо-
дящие в эту часть речи, называются послелогами потому, что
они ставятся не перед управляемыми словами, а после', требуя,
чтобы последние были даны в форме основы или в форме того или
иного падежа.
Послелоги хуртэл— до, д э э р — на, дор — под требуют чаще
всего форму основы имени, например:
байшин хуртэл до дома
сургууль хуртэл до школы
ширээ хуртэл до стола
байшин дээр на долге (т. е. на крыше)
ширээн дээр на столе, на стол
сандаль дээр на стуле, на стул
тулээн дор под дровами
цаасан дор под бумагой
46
Как видно из примеров, при послелогах дээр и дор имена
восстанавливают свой скрытый конечный н.
6. Послелог дотор — в, среди требует форму основы имени,
если последнее обозначает один конкретный предмет (неодушев-
ленный), например:
баи шин дотор в доме, внутри дома
ширээн дотор в столе
шуугээ дотор в шкафу
Этот же послелог требует форму родительного падежа, если
имя употреблено во множественном числе или в собирательном
значении, например:
ардын дотор среди арат
оюутнууАЫН дотор среди студентов
ширээнуудийи дотор в столах
7. Послелог дараа — после требует форму родительного па-
дежа:
миний дараа после меня
хинээлийн дараа после урока
8. Послелог емне — перед, до требует либо исходного па-
дежа (чаще во временном значении), либо родительного (чаще
в пространственном значении), например:
хувьсгалаас емне до революции, перед революцией
миний емне передо мною
байшингийн емне перед домом
Однако этот послелог и во временном значении иногда тре-
бует родительного падежа, который таким образом как бы вы-
тесняет исходный падеж (в современном монгольском языке ро-
дительный падеж все чаще употребляется при послелогах и таким
образом постепенно начинает в э т м положении вытеснять собою
все прочие падежи), например:
хувьсгалын емне до революции
хичээлийн (чаще: хичээлээс) емне перед уроком, до урока.

УПРАЖНЕНИЯ
1. Переведите на монгольский язык:
1) Студенты сидят в комнате. 2) Мой младший брат пошел
в школу. 3) Есть ли у вас интересная книга? 4) Какие книги
имеются в вашей библиотеке? 5) У кого есть сегодняшняя га-
зета? 6) В библиотеку вошел наш преподаватель. 7) Я имею
47
хорошую квартиру. 8) Товарищ Сурун женат и имеет четырех
детей. 9) С кем вы работаете? 10) Я работаю с Самданом.
2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Танай дээд сургууль номын, сантай юу? 2) Та ямар сур-


гуульд сурна? 3) Танай номын сан хэдэн цонхтой вэ? 4) Танд
бэх, харандаа байна уу? 5) Энэ тасалгааны дотор хэдэн ншрээ
байна? 6) Таны дууд бичгийн сав бий юу? 7) Чи бидэнтэй кинод
орно уу? 8) Ширээн дээр юу байна? 9) Чиний нехер хаа явна?
10) Энэ ном сонирхолтой юу? 11) Чи манайд хэзээ ирнэ? 12) Таны
дууд хэн ном егев? 13) Та хэнтэй гэртээ харина? 14) Ширээн
дор юу байна? 15) Чамд хэн захидал бичив? 16) Та ямар бай-
шинд оров?
3. Вставьте в следующие предложения пропущенные гласные и падеж-
ные окончания:
1) Ажилч... гэр бул ТОХИЛ...Г байшин... сууна.
2) Одоо манай ажилчд...аж амьдрал чинээл...г болов.
3) Манай багш бидэнтэй манай сурлаг... тухай ярилц...в.
4) Би бутэн сайн ед...р номын сан... явна.
5) Их театр бол манай сургуул... хол биш оршино.
4. Напишите небольшое изложение на тему «Минин гэр бул».

ТАВДУГААР ХИЧЭЭЛ
ПЯТЫЙ УРОК

ДЭЭД СУРГУУЛЬД

Yyp цайж, еглее болов. Нар мандаж, саруул болов. Оюутан


нар дээд сургуульд заримдаа явганаар, заримдаа трамвайгаар
ирнэ. Тэд дээд сургуулийн байшинд орж, гадуур хувцас хунараа
тайлж, елгуурт елгеед, хичээлийн тасалгаанд ирэв. Тэд хичээ-
лийн тасалгаанд ороод, ширээний дэргэд сууна. Одоо зарим
оюутан нар ирж явна.
Мед хичээл эхэлнэ. Хонх дуугарч, хичээл эхлэв. Манай багш
орж ирэв. Багш бидэнтэй мэндлэв. Одоо манай багш хичээл
зааж байна.
Танай багш ямар хичээл зааж байна? Манай багш монгол
хэл зааж байна. Одоо тэр бол самбар дээр шохойгоор бичиж
байна. Оюутан Дамдин энэ хичээлийг дэвтэрт бичиж байна.
Оюутан Дорж сонсож байна. Нехер Дамдин хичээлийг бичиж
дуусав.
48
Та уунийг бичиж ав. Та наашаа суу. Уунийг унш. Одоо ор-
ч
уул. Оюутан уунийг уншаад орчуулав. Одоо оюутан Дорж
багшийн асуудалд хариулж байна. Та уунийг тэр оюутанд уншиж
ег. Хонх дуугарч, хичээлийн завсарлага болов.
Багш ба оюутан нар хичээлийн тасалгаанаас гарав. бневд-
рийн дежур салхивчийг нээгээд, самбарыг даавуугаар арчив.
Энд тамхи татаж болохгуй. Манай булгийн дарга хичээлийн ангид
очив. Тэр бол бидэнд дзвтрийг авчирч егне.
Манай багш амралтын тасалгаанд ороод амарч сууна. Тэнд
чангаар ярьж болохгуй. Орж болно уу? Болно. Монгол хэлний
хичээлийн дараа ямар хичээл болох вэ? Монгол хэлний хичээлийн
дараа Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын газрын зуйн хичээл
болно. Газрын зуйн хичээлийн дараа ямар хичээл болох вэ?
Биеийн тамирын хичээл болно.
Энэ оюутан хичээл давтаж сууна. Чи гэртээ энэ хичээлийг
давт! За, би энэ хичээлийг гэртээ давтана. бнеедер хичээлэс
хойш юу болох вэ? внеедер хичээлийн дарааа манай дээд сур-
гуульд намын уурийн хурал болно. Энэ хурал дээр манай дээд
сургуулийн захирал илтгэл хийнэ. Энэ хуралд коммунист залуу-
чуудын эвлэлийн гишууд суулцана.
Чи намын уурййн хурлын дараа хаа явах вэ? Би намын хурлын
дараа гэртээ хариад монгол хэлний хичээл ба Бугд Найрамдах
Монгол Ард Улсын газрын зуйн хичээлийг давтана.
Чи маргаашийн хичээлээс хойш юу хийнэ? Би маргаашийн
хичээлээс хойш тэшуурээр гулгаж тоглоно.

Слова

YYP (I) рассвет арчих вытирать


YYP Цайх рассветать тамхи(н) табак
нар(ан) солнце татах зд. курить
мандах всходить болохгуй нельзя
явганаар пешком булэг зд. группа
тэд(эн) они дарга зд. староста
хувцас(ан) [хунар] одежда хичээлийн анги учебная часть
тайлах снимать, раздеваться чангаар громко
елгуур вешалка Бугд Найрамдах Монгол Ард Улс
влгвх вешать Монгольская Народная республика
мед сейчас, сию минуту газрын зуй физическая география
мэндлэх здороваться биеийн тамир физкультура
заах преподавать уур (II) ячейка, первичная организа-
хэл(эн) язык ция
сонсох слушать хурал собрание
дуусах кончить, закончить захирал директор
Наашаа сюда поближе илтгэл доклад
завсарлага перерыв, перемена Коммунист Залуучуудын Эвлэл
уунийг э т °; его, ее Коммунистический союз молодежи
асуудал вопрос гишууд члены
даавуу зд. тряпка суулцах присутствовать

Заказ № 3755
ГРАММАТИКА

1. В монгольском языке деепричастия (нехцел шалтгааныг


у телев) делятся на с о п у т с т в у ю щ и е и о б с т о я -
т е л ь с т в е н н ы е . Здесь мы познакомимся с двумя сопутствую-
щими деепричастиями, а именно — с о е д и н и т е л ь н ы м (барил-
дуулах телев) и р а з д е л и т е л ь н ы м (ялгах телев).
С о е д и н и т е л ь н о е деепричастие обозначает такое дейст-
вие, которое по отношению к другому является сопутствующим
и протекающим одновременно с ним. Чаще всего это дееприча-
стие, в основном соответствуя русскому деепричастию настоя-
щего времени, на русский язык переводится в той же форме,
в какой переводится следующий за ним глагол, например:
Нар гарч, дулаан болно. Солнце взойдет и станет теп-
ло.
Нар гарч, дулаан болов. Солнце взошло и стало тепло.
Бид гэртээ харьж, ном уншина. Мы отправимся домой и про-
чтем книгу,
Бид гэртээ харьж, ном уншив. Мы отправилась домой и про-
читали книгу.

Из этих примеров видно, что одновременность двух действий,


одно из которых выражено соединительным деепричастием, сле-
дует понимать условно и в том смысле, что эти действия про-
текали либо до или после момента речи, либо в момент речи,
хотя и следовали одно за другим, а не одновременно или парал-
лельно в точном смысле этого слова. Протекало ли одно действие
одновременно с другим или нет (в рамках только будущего или
только прошедшего времени), устанавливается по смыслу, на-
пример:
1) Энэ нехер дуу дуулж, гэр- Этот товарищ возвращается до-
тээ харьж явна. мой, распевая песню.
2) Энэ нехер гэртээ харьж, Этот товарищ пойдет домой и
ном уншина. прочтет книгу.

Если в первом примере одно действие («распевая песню»)


лишь сопутствует другому («возвращается домой») и протекает
одновременно с ним в точном смысле этого слова, то во втором
одно действие («пойдет домой») происходит раньше другого
(«прочтет книгу»). В последнем случае об одновременности двух
действий говорят условно и лишь в том смысле, что оба они
будут протекать в рамках одного будущего времени.
В некоторых грамматиках соединительное деепричастие условно
принято называть деепричастием настоящего времени, ибо оно
в некоторых случаях соответствует русскому деепричастию на-
стоящего времени, например:
50
явж идя уншиж читая
сууж сидя бичиж пиша
гарч выходя ирж приходя
мандаж восходя есеж вырастая
Соединительное деепричастие, условно сопоставляемое с рус-
ским деепричастием настоящего времени, тем существенно отли-
чается от последнего, что оно в своем синтаксическом употреб-
лении может быть не только обстоятельством образа действия
(ДУУ дуулж, гэртээ харьж явна — возвращается домой, распевая
песню), но и сказуемым в первых по порядку частях слитного
(многосказуемостного) или сочиненного предложения, например;
Би долоон цагт босож, еглвений Я встал в семь часов, позавт-
хоол идэЖу ном уншив. ракал (съел завтрак) и про-
читал книгу [слитное пред-
яо чсение).
Нар гарчу дулаан болж, ногоо Солнце взошло, стало теплоу
латав. и трава высохла (сочиненное
предложение).
Кроме того, необходимо запомнить, что соединительное дее-
причастие в сочетании с вспомогательным глаголом байна обо-
значает какое-либо конкретное действие или состояние настоя-
щего времени, например:
Би энд уншиж байна. Я читаю здесь [в данную ми-
нуту, а не вообще: би энд
уншина].
Би энд сууж байна. Я сижу здесь.
Хэн бичиж байна? Кто [в данную минуту] пишет!
Соединительное деепричастие в сочетании с глаголом болно
(в значении «можно») или болохгуй (в значении «нельзя») на
русский язык переводится неопределенным наклонением, например:
Энд сууж болно. Здесь сидеть можно.
Тэнд сууж болохгуй. Там сидеть нельзя.
Окончаниями соединительного деепричастия являются -ч, -ж.
Окончание -ч употребляется в тех случаях, когда основа
глагола оканчивается на согласные -в, -г, -р, например:
ав + ч = авч беря анхаар -\- ч = анхаарч внимая
ег -j- ч = егч давая сайжир -f- ч = сайжирч улуч-
rap -j- ч = гарч выходя шаясь
сур -j- = сурч обучаясь енгвр -(- ч = енгерч минуя
Лишь немногие глаголы с конечными в и р принимают окон-
чание -ж, ибо в речи после этих согласных имеются неясные
гласные, не обозначаемые на письме, например:

•• 51
op -f- ж = орж входя xap -f- ж = харж видя
ир -f~ ж = ирж приходя яв -f- ж = идя
Окончание -ж равным образом употребляется во всех осталь-
ных случаях, причем, по правилам орфографии, иногда (если
основа глагола оканчивается на один из невокализованных со-
гласных) вставляется соединительный гласный (по гармонии глас-
ных), например:
бич-[- и -f- ж : = бичиж пиша
унш + и + ж — уншиж читая
дуус -f a -f ж = дуусаж кончая
емс + о + ж = емсеж одевая(сь)
багас -)- а -{- ж = багаеаж уменьшаясь
хегж 4~ и -f- ж = хегжиж развиваясь
юх + э -{- ж = нэхэж преследуя
харь -}- ж = харьж идя домой
нэм 4- ж = нэмж прибавляя
хае -|- a -f ж = хасаж сокращая
бол 4~ ж — болж становясь
гарга 4- ж = гаргаж выпуская
ол 4~ ж = олж находя
суу -\- ж = сууж сидя
хий + ж = хийж делая
хаа ж = хааж закрывая
нээ 4- ж = нээж открывая
3. Р а з д е л и т е л ь н о е деепричастие, условно сопоставляе-
мое с русским деепричастием прошедшего времени, употреб-
ляется в тех случаях, когда необходимо особо подчеркнуть, что
одно действие протекает или протекало раньше другого, на-
пример:
Бид номын санд ороод, ном Мы заходим (первое действие)
уншина. в библиотеку (зайдя в биб-
лиотеку) и читаем книги
(второе действие).
Сурагчид цэцэрлэгт очоод, удэш Ученики пошли в парк и гуляли
орой болтол зугаацав. до позднего вечера.

Во всем остальном разделительное деепричастие по своему


употреблению почти не отличается от соединительного, вслед-
ствие чего очень часто эти деепричастия употребляются одно
вместо другого, например:
Гэртээ хариад (или: харьж), Отправляются домой и читают
:
ном уншина. книги.
Цас орж (шж ороод), хуйтэн Выпал снег и стало холодно.
(
болов. ••.-" -. .........
:
52
Необходимо, однако, запомнить, что разделительное деепри-
частие в сочетании с вспомогательным глаголом байна на рус-
ский язык переводится изъявительной формой не настоящего
времени, как это мы видели при изложении соединительного
деепричастия, а прошедшего времени с добавлением слова «уже»,
например:
Багш ирээд байна. Учитель уже пришел.
Та ороод байна. Вы уже вошли.
Сурагчид бичээд байна. Ученики у лее написали.
Кроме того, глагол болно (в значении «можно») или болох-
гуй (в значении «нельзя») не употребляется в сочетании с раз-
делительным деепричастием.
4. Окончаниями разделительного деепричастия являются:
1) -аад, -ээд, -оод, -вед (по гармонии гласных), если основа
глагола оканчивается на любой краткий гласный, кроме и, и любой
согласный, например:
гарга -f- аад = гаргаад выпустив
зевле -f" 0 0 Д — зевлевд посоветовав
хэрэглэ 4~ ээд = хэрэглээд применив
ол + оод = олоод найдя
гар + аад = гараад выйдя
ее -}" 0 0 Д = 0 с в е д выросши
дуус + аад = дуусаад кончив
нэм + ээд — нэмээд прибавив
2) -иад, -иод (в словах заднего ряда и по гармонии гласных),
если основа глагола оканчивается на гласный и или мягкий
знак ь, которые при этом выпадают, например:
залги 4" и а Д = залгиад проглотив
харь 4~ иад = харяад вернувшись домой
соль 4- иод = солиод переменив
3) -гаад> -гээд, -гоод, -гвод (по гармонии гласных), если
основа глагола оканчивается на дифтонг или долгий гласный,
например:
гуй 4" гээд = гуйгээд побегав
ороо4~гоод = ороогоод обвернув
бай 4" г а а Д = байгаад будучи
хий 4- гээд = хийгээд сделав
суу + гаад — суугаад сев
хаа 4~ г а а Д = хаагаад закрыв
нээ 4" гээд = нээгээд открыв
нуу + г э э д = нуугээд перекочевав
Х0О + гввд = хеегевд прогнав
холшоо 4" гоод = холшоогоод признав далеким
53
5. При наличии определенных обстоятельств или наречий
времени соединительное и, особенно, разделительное дееприча-
стие во временном отношении могут не зависеть от заключи-
тельного сказуемого, например:
Би ечигдер ирээд, маргааш Я, приехав вчера, собираюсь
явах гэж байна. ехать завтра (я приехал вчера
и собираюсь завтра уехать).

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Сейчас товарищ Доржи принесет нам тетради. 2) Товарищ
Дамдин сидит, читая сегодняшнюю газету. 3) Мы занимаемся
в светлой аудитории. 4) В перерыв я пойду в библиотеку и возьму
книгу. 5) Что ты делаешь? 6) Я повторяю урок. 7) Я закончу
повторение этого урока и буду отдыхать. 8) Товарищ Дамдин
пишет на доске. 9) Мой товарищ переводит этот урок. 10) Сей-
час происходит собрание студентов. 11) На этом собрании при-
сутствует директор нашего института. 12) Товарищ Доржи раз-
говаривает с преподавателем.
2. Ответьте на следующие вопросы:
1) Нехер Дорж хаанаас ирж явна? 2) Энэ тасалгаанд хэн
хичээл хийж байна? 3) Чи энэ хичээлийг давтаад юу хийнэ?
4) Чи манай дээд сургуульд ирээд юу хийв? 5) Энд тамхи татаж
болно уу? 6) Нехер Дамдин юу хийж байна? 7) Энд орж болно
уу? 8) Та хаанаас ном авч уншив?
3. В следующих предложениях сказуемые поставьте в форме настояще-
го времени:
1) Бид монгол хэлний хичээл хийв. 2) Миний нехер номын
сангаас ном авав. 3) Оюутан хичээлийг давтав. 4) Би нэг сонир-
холтой номыг уншив. 5) Оюутан явганаар ирэв. 6) Намын уурийн
дарга илтгэл хийв. 7) Би дуудээ захидал бичив. 8) Оюутан Дам-
дин ширээний дэргэд суув.
4. В следующих предложениях допишите деепричастные окончания, от-
вечая на вопросы:
1) Хэн хаанаас дэвтрийг авчир... егев? 2) Хэн самбарыг
юугаар а р ч . . . байна? 3) Хэн хаа хувцас хунарыг таил... елгев?
4) Хэн хэнтэй я р ь . . . байна? 5) Хэн ямар хичээлийг д а в т . . .
байна? 6) Хэний багш юу х и й . . . байна? 7) Хэн хаа суулц...
байна? 8) Хэн хаа о р . . . явна? 9) Хэн ямар с у р . . . байна? 10) Хэн
Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын тухай ямар хичээл з а а . . .
байна? 11) Хэн хаа тогло... байна? 12) Хэн хаа амар... ирэв?
13) Хэн юугаар гулга... тоглов?
54
5, Вставьте в текст пропущенные окончания соединительного и разде-
лительного деепричастий:
Нар м а н д . . . , саруул едер болов. Би б о с . . . , еглеэний хоол
и д . . . , дээд сургуульд ирэв. Сурагчид и р . . . ; хичээлийн байшинд
о р . . . , хувцас хунарыг т а и л . . . , елгуурт елгев. Тэд хичээлийн
тасалгаанд о р . . . , суув. Хонх д у у г а р . . . , хичээл эхлэв. Багш
и р . . . , хичээл з а а . . . , байна. Сурагчид ном у н ш . . . , бичив. Ма-
най багш монгол хэлний тухай я р . . . , даалгавар егвв. Хонх
д у у г а р . . . , завсар болов. Бид хичээлийн тасалгаанаас г а р . . . ,
амарна. Хичээлээс хойш би гэртээ О ч . . . , хоол и д . . . гэрийн
даалгаврыг хийнэ.

6. Поставьте следующие глаголы в форме соединительного и раздели-


тельного деепричастия:
босох, идэх, уур цайх, орох, елгех, тайлах, мэндлэх, заах,
арчих, суулцах, харих, ярих, хийх, амрах, унших, бичих

6 ЗУРГААДУГААР ХИЧЭЭЛ
ШЕСТОЙ УРОК

0ЧИГД0Р

вчигдвр тэнгэр цэлмэг, цаг уурын байдал их сайхан байсан.


вчигдер ажлын вдер байсан юм. вчигдер бидэнд монгол хэл,
Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын газрын зуйн хичээл ба
биеийн тамирын хичээл заасан юм. Бас намын уурийн нарийн
бичгийн дарга бидэнд коммунист намын товч туух гэдэг номын
деревдугээр булгийн тухай яриа хийв.
Бид туунээс олон асуудлыг асуув. Намын уурийн дарга бол
бидний бух асуудалд хариулсан юм. Коммунист намын товч
туухийг нехер Сталин бичсэн юм.
Бид вчигдер олон сайхан зураг узсэн. Би номын сангаас
Лениний намтрыг авсан юм. Чи энэ номыг уншсан уу? Би энэ
номыг уншсан. Та «Залуу гварди» гэдэг номыг уншсан уу? Би
энэ номыг ноднин жил худалдаж аваад уншсан юм. Энэ бол их
сонирхолтой ном байна.

енеедер
вневдер бутэн сайн едер юм. Би еглевний зургаан цагт бо-
сож нуур гараа угаагаад, хувцас емсеед, еглеений хоол идэв.
Одоо би музейд явна.
55
Та енеедвр номын санд очих уу? Би музей ба узэсгэлэн
узээд, гэртээ ирнэ. Гэртээ жаахан амраад номын санд явна. Би
номын сангаас ирээд зугаацах гэж байна.
Таны аав ээж хоёр хаа явсан бэ? Миний аав ээж хоёр кинонд
явсан. Одоо тэд буцаж ирэх болов. Чи енеедер юу худалдаж
авах вэ? Би енведер сурах бичиг, унших бичиг хоёрыг худал-
даж авах санаатай байна.
Та нар ямар сурч байна? Бид сайн сурч байна. Шургуугаар
сурах хэрэгтзй. Бид едвр ирэх тутам улам сайнаар сурах солол-
цоотой байна. Манай соёл боловсрол улам хегжиж байна. Бид-
ний аж амьдрал улам сайн болж байна.
Зуйр у г:
Эрдмийг хичээлээр, эрлийг сургаар.

Слова
тэнгэр небо узэсгэлэн(г) выставка
цэлмэг ясно, ясный буцах вернуться, возвращаться
цаг уур погода ирэх болов скоро придет (приедет)
байдал состояние сурах бичиг учебник
их зд. очень унших бичиг книга для чтения
нарийн бичгийн дарга секретарь санаатай намерен
булэг зд. глава; часть шургуугаар упорно
яриа(н) беседа, лекция хэрэгтэй должен; нужно
туунээс у него, от него одер ирэх тутам изо дня в день
асуудал вопрос улам еще более
товч зд. краткий соёл боловсрол культура
намтар биография хегжих развиваться, расти
залуу молодой хичээлээр зд. старанием, дерзанием
ноднин (жилд) в прошлом году эрэл искомое
босох вставать сураг вести, слух
нуур гараа угаах умываться зургаа(н) шесть
хувцас емсех одеваться зугаацах гулять
еглвений хоол завтрак бололцоо(н) условие, возможность
идэх кушать

ГРАММАТИКА
1. Причастие настоящего и будущего времени (одоо ба йрээ-
дуй цагийн нэр тэмдгийн телевт уйл уг), сокращенно именуемое
б у д у щ и м п р и ч а с т и е м , выражает действие настоящего
(особенно с отрицанием гуй — не) или будущего времени, что
уточняется по смыслу всего предложения, например:
Би уунийг мэдэхгуп. Я этого не знаю.
Ък маргааш номын санд явах Я завтра пойду в библиотеку.
байна.
Манай багш хэзээ ирэх байна? Когда придет наш учитель?

В определенных случаях (чаще всего перед какими-нибудь


именами) будущее причастие обозначает действие вообще, соот-
56
ветствуя тем самым русскому неопределенному наклонению или
отглагольному имени существительному, например:
явах хэрэтэй надо атти
ирэх хэрэггуй приходить не нужно
орох санаатай - намерен войти
тоглох дуртай хочет, любит играть
идэх дургуй не хочет, не любит кушать
унших ном книга для чтения
гэгээруулэх яам министерство просвещения

Поэтому будущее причастие в словарях помещается как бы


вместо русского неопределенного наклонения, например:
бичих писать мэдэх знать
суух сидеть харих уходить домой

2. Окончаниями будущего причастия являются:


1) -ах, -эх, ох, -эх (по гармонии гласных), если основа
глагола оканчивается на какой-либо согласный, кроме шипящих
или палатализованных, например:
о р - | ~ о х — орох войти судал-|-ах--судлах изучать
яв-|-ах : = явах итти дуус-{-ах = дуусах кончать
и р 4 ~ э х = и Р э х приходить дуур + э х = ДУУРэх напол-
д0р-4-ех = дерех гореть ниться
2) -их, если основа глагола оканчивается на какой-либо ши-
пящий согласный или палатализованный, обозначаемый при по-
мощи мягкого знака ь или гласного и, которые при этом выпа-
дают, например:
унш + их = унших читать харь -f- их = харих уходить до-
бич -j- их = бичих писать мой
Х0гж -j- их = хегжих разви- зовни-j- их = зовних мучиться
ваться
3) 'X, если основа глагола оканчивается на любой гласный,,
например:
x х х
cyy-j- = cyyx сидеть н у у 4 - = нуу скрывать
бай -f- х = байх быть зевле-{-х = зевлех советовать
H
YY 4 " х — иYVх кочевать гарга-(- х =гаргах выпускать

3. Необходимо запомнить, что будущее причастие в сочета-


нии с глаголом болов (становиться, быть) выражает действие,
которое близко к совершению. Поэтому в данном сочетании гла-
гол болов в той или иной форме переводится на русский язык
как «скоро», например:
57
Би явах болов. Я скоро пойду.
Миний дуу сургуульд явах Мой младший брат скоро пой-
болов. дет в школу.
Миний аав ирэх болов. Мой отец скоро прибудет.
4. Форма будущего причастия в орфографическом отношении
имеет то особое исключение, что она при наращении к ней па-
дежных окончаний никогда не теряет гласную своего последнего
слога, например:
явахад когда пойдет
ороход при входе
орохыг о том, что войдет
орохын тул чтобы войти
ОрОХООр ЧТОбы ВОЙТИ
орохоос емне до того, как войти
орохтой хамт одновременно со входом

Со значением и употреблением причастий в изменяемых (па-


дежных) формах мы познакомимся в дальнейших текстах.
5. Причастие прошедшего времени (гуйцэд енгерсен цагийн
нэр тэмдгийн телевт уйл у г ) или прошедшее причастие выра-
жает действие, состоявшееся или совершенное в прошлом, на-
пример:
Багш ирсэн. Учитель пришел.
Сурагчид явсан. Ученики ушли.
В своем сказуемостном употреблении прошедшее причастие
иногда сопровождается связкой байна, которая может опускаться,
например:
Багш явсан [байна]. Учитель [оказывается] ушел.
Сурагчид ирсэн [байна]. Ученики [оказывается] пришли.
6. Окончаниями прошедшего причастия являются -сан, -сэн,
-сон, -сэн (по гармонии гласных), например:
яв -\- сан = явсан ушел, ушедший
суу + сан = суусан сел, севший
ир -f-сэн — ирсэн прибыл, прибывший
нуу + сэн = нуусэн перекочевал, перекочевавший
ор -\- сон = орсон вошел, вошедший
4-свн = Х0гжсен развился, развивавшийся
+ с э н ^ э х э л с э н начал(ся), начавший(ся)
7. Как мы увидим в дальнейших текстах, причастия суще-
ственно отличаются от изъявительных форм, могущих быть
в предложении только сказуемым, тем, что они в предложении
могут быть:
,58
1) с к а з у е м ы м , находясь в конце предложения (багш
ирсэн — учитель прибыл);
2) о п р е д е л е н и е м , находясь перед каким-нибудь именем
(ирсэн багш — прибывший учитель [учитель, который прибыл]);
3) д о п о л н е н и е м , будучи даны в форме какого-нибудь паде-
жа (багшийн ирснийг би мэдэв — о приходе учителя [о том, что
пришел учитель] узнал я);
4) о б с т о я т е л ь с т в о м , также будучи даны в форме какого-
нибудь падежа (багшийн ирэхэд та юу хэлэв?—что вы сказали,
когда прибыл учитель?);
5) п о д л е ж а щ и м , будучи даны в форме именительного па-
дежа и часто сопровождаясь лично-притяжательными частицами
(багшийн хэзээ ирэх нь одоо ил биш — не ясно теперь, когда при-
будет учитель).
Стало быть, причастия (в отличие от изъявительных форм
глагола) могут склоняться по всем падежам так же, как и имена.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Вчера я написал письмо. 2) Я перевел этот урок на мон-
гольский язык. 3) Вы вчера слушали доклад? 4) Вчера вы зани-
мались? 5) Вчера вечером я был в кино. 6) Ты читал вчера
биографию Гоголя? 7) Да, я вчера прочитал биографию Гоголя.
8) Можно ли взять вашу книгу? 9) Да, можно взять мою книгу.
10) Домашнее задание писать карандашом нельзя, нужно писать
чернилами. 11) Я завтра поеду в город Улан-Батор. 12) Мой
младший брат приедет завтра.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Та маргааш танай дээд сургуульд очих уу? 2) Та ноднин
юу хийсэн байна? 3) Энэ нехер енеедер Бугд Найрамдах Монгол
Ард Улсад явах уу? 4) Бид Улаанбаатар хотод хэзээ явах вэ?
5) Орж болох уу? 6) Та маргааш юу хийх санаатай байна?
7) Таны багш ирэх болов уу? 8) бнеедер ямар хичээл болох вэ?
9) Бидэнд ямар багш монгол хэл заах вэ? 10) Та енеедер орой
ямар ном унших вэ? 11) Та Москва хотод хэзээ ба хаанаас ирсэн
бэ? 12) Та ечигдрийн сонин уншсан уу? 13) Та енеедер хэдэн
цагт боссон бэ? 14) Эчигдер ямар едер байсан бэ? 15) Бутэн
сайн едер юу болсон бэ? 16) Бутэн сайн едер та юу хийсэн бэ?
17) Чи номын сангаас ирээд юу хийх вэ? 18) Маргааш ямар
илтгэл болох вэ? 19) Энэ илтгэл хаа болох вэ? 20) Энэ илтгэлийг
хэн хийх вэ? 21) Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын Газрын зуй
хэн заах вэ?
59
3. Вставьте пропущенные окончания будущего и прошедшего причастий:
1) Би ечигдвр хичээл давт... байна. 2) Бид бутэн сайн едер
амр... ба зугаац... байна. 3) Би ечигдер тавдугаар хичээлийг
давт... байна. 4) Маргааш бид монголоор яр... ба бич... юм.
5) Би ечигдвр сайхаы кино уз... байна. 6) ©неедер таны дуу
хаа яв... вэ? 7) Та маргааш еглее хэдэн цагт бос... вэ? 8) Намын
уурийн нарийн бичгийн дарга ямар яриа хий... бэ? 9) Та ечигдер
ямар хичээлийг орчуул... бэ? 10) Таны аав гэртээ яв... уу?
11) Миний аав маргааш гэртээ яв... юм.

4. Напишите сочинение на тему «Как я провел свой выходной день».

ДОЛООДУГААР ХИЧЭЭЛ
СЕДЬМОЙ УРОК

ЯРИА
Чи одоо яах гэж байна? Би одоо энэ номыг унших гэж байна.
Тэгээд би бол Зевлелтийн ба Монголын ард тумний ах дуугийн
харилцааны тухай илтгэл сонсох гэж байна. Одоо илтгэгч энд
ирэх болов. Чи енеедер хэдэн цагт гэртээ харих гэж байна? Би
енеедер оройн долоон цагт гэртээ харих гэж байна.
Чи ирэх бутэн сайн едер юу хийх гэж байна? Би ирэх бутэн
сайн едер нехрийндее зочлон очих гэж байна. Чиний нехер ча-
майг урив уу? Тиймээ, миний нехер намайг гэртээ урив.
Та хэнээс захидал авав? Би эгчээсээ захидал авав. Миний эгч
бол бид цем мэнд сайн байна гэж бичив. Таны эгч хаа сууна?
Миний эгч хедее нутагтаа сууна. Таны эгч ямар ажил хийж
байна? Миний эгч дунд сургуульд багшилж байна.
Чиний аав чамд юу хэлэв? Миний аав надад: «Сахилга бат-
тай, эрдэм сайн сур!» гэж хэлэв. Чи энэ сургуулийг хэзээтегс-
гене? Би энэ сургуулийг ирэх жилд тегсгене.
Одоо нехер Дорж хаа байна? Нехер Дорж номын дэлгуурт
очив. Нехер Дорж сурах бичиг ба бэх худалдаж авах гэж яв-
сан юм.
Энд олон оюутан нар ирэв. Тэд юунд ирэв? Тэд бол Зевлел-
тийн ба Монголын ард тумний эв найрамдлын тухай илтгэл сон-
сох гэж энд ирэв. Одоо удахгуй илтгэл эхэлнэ.
Чиний аав хаа очоод ирэв? Миний аав урждар хедее гараад
ирэв. Миний аав «Хедее нутагт цас ороод хуйтэн болов» гэж
хэлэв. Одоо гадаа шируун салхи салхилж байна. Миний ээж
бол «салхивчийг хаа!» гэж хэлэв. Би салхивчийг хаав.
Таны нутагт цас бороо их ордог уу? Манай нутагт цас бороо
их ордоггуй юм. Манай нутагт цас бороо ховор ордог.
60
Заримдаа ган болно. Одоо бид гантай тэмцэж байна. Чийг их
болно. Бид ганг ялна!
Негеедер удэш манай дээд сургуульд юу болох вэ? Негведер
удэш манай дээд сургуульд удэшлэг болох юм.

Слова
яах что делать? как быть? удахгуй скоро
зевлвлтийн советский очоод ирэх съездить, сходить
ард тумэн народ урждар позавчера
ах дуугийн братский цас(ан) снег
харилцаа(н) взаимоотношение орох зд. итти, выпасть (о доясде и
илтгэгч докладчик снеге)
долоо(н) семь ^ хуйтэн холодно; холодный
ирэх зд. будущий, наступающий гадаа*на улице, на дворе, вне (дома)
хань (нехер) друг шируун порывистый, сильный
зочлох гостить салхи(н) ветер
урих приглашать салхилах дуть (о ветре)
эгч старшая сестра бороо(н) дождь
суух зд. жить, проживать чийг влага; осадки
хедве(н) худон {сельская местность) cap месяц
нутаг родимый край; кочевье; мест- хуурай сухо; сухой
ность ган(г) засуха
багшлах преподавать, учить тэмцэх бороться
тегсгех закончить, окончить ялах победить
жил год У Д Э Ш Л Э Г вечер, вечеринка
дэлгуур магазин нвгввдер послезавтра
юунд зачем, почему нехрийнд к товарищу (па дом)
[эв]найрамдал дружба, мир хамтралчид колхозники

ГРАММАТИКА

1. Глагол гэх (говорить, сказать) в форме соединительного


деепричастия весьма употребителен в монгольском языке и имеет
следующие основные значения:
1) в сочетании с глаголом байх после другого глагола, дан-
ного в форме будущего причастия, значит собираться, например:
Би кинонд явах гэж байна. Я собираюсь итти в кино,
Багш ечигдер цэиэрлэгт очих Учитель вчера собирался отпра-
гэж байсан виться в парк.
Сурагчид одоо хичээл давтах Ученики теперь собираются
гэж байна. повторить урок.

2) перед речевыми глаголами означает что (иными словами,


форма гэж служит средством передачи прямой речи, которая
на русский язык чаще всего переводится косвенной речью), на-
пример:
Цас оров гэж хэлэв. Сказал, что выпал снег.
Марга&ш щтэгэж бичив. Написал/ что прибудет завтра.
61
Багш ирэв гэж мэдэв. Узнал, что учитель пришел
(или: подходит).
3) перед прочими, неречевыми, глаголами и после любого
другого глагола, данного в форме будущего причастия, значит
чтобыу например:
Сурагчид ном унших гэж но- Ученики пошли в библиотеку,
мын санд очив. чтобы прочитать книгу.
Багш хичээл хийх гэж хичээ- Учитель вошел в аудиторию,
лийн тасалгаанд оров. чтобы провести урок.
вглеений хоол идэх гэж хоол- Отправился в столовую, чтобы
ны газарт явав. позавтракать.

П р и м е ч а н и я , а) Речевыми глаголами называются все те глаголы, ко-


торые сопровождают прямую или косвенную речь, например, хэлэх говорить,
бичих написать, унших читать, сонсох услышать, хариулах отвечать, асуух
спросить, мэдэх знать и т. п.;
б) перед неречевыми глаголами и после других глаголов, данных в любой
изъявительной или причастной форме, форма гэж очень часто выражает мни-
мую причину, несостоятельный повод или отговорку и переводится на рус-
ский язык словами «говоря» или «ссылаясь на то, что...», например:
Их хуйтэн болов гэж гэртээ сууна. Сидит дома, говоря, что стало очень
холодно.
Багш ирэхгуй гэж хичээл давтсангуй. Не повторил урок, ссылаясь на
то, что учитель не придет.
Цас их орсон гэж: сургуульд явсангуй. Не пошел в школу, ссылаясь на
то, что снегу выпало много.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык;

1) Товарищ Дамдин ушел в институт, чтобы принести учеб-


ник. 2) Я пришел сюда, чтобы прочитать вчерашнюю газету.
3) Послезавтра я собираюсь ехать в г. Чойбалсан. 4) Мой това-
рищ написал, что в г. Чойбалсан выпал снег. 5) Что ты соби-
раешься делать завтра вечером? 6) Завтра вечером я собираюсь
итти на студенческий вечер. 7) Кто сказал, что товарищ Дамдин
принес учебник? 8) Я сказал, что товарищ Дамдин принес учеб-
ник. 9) Наш преподаватель сказал, что завтра мы будем читать
и разговаривать по-монгольски. 10) Что сказал наш преподава-
тель? Наш преподаватель сказал, что завтра нужно принести
учебники. 11) Что здесь написано? 12) Здесь написано, что кол-
хозники победили засуху.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Чи евлийн амралтаар хаа явах гэж байна? 2) Чи юу худал-
даж авах гэж байна? 3) Чи яах гэж номын санд явна? 4) Чи
62
одоо ямар ном унших гэж байна? 5) Та хэнтэй хичээл давтах
гэж байна? 6) Зевлелтийн ба Монголын ард тумний эв найрамдлын
тухай хэн илтгэл хийх гэж байна? 7) Одоо хэн энэ хичээлийг
бэлтгэх гэж байна? 8) Одоо хэн номын санд явах гэж байна?
9) Чойбалсан хотод их цас оров гэж хэн хэлэв? 10) Та ном
худалдаж авах гэж хаа явна? 11) ©неедер хэн Бугд Найрамдах
Монгол Ард Улсын Газрын Зуйн хичээлийг давтах гэж байна?
12) Та ямар хичээлийг давтах гэж байна? 13) Чи хэнд захидал
бичих гэж байна? 14) Чи энэ номыг надад хэзээ егех гэж
байна? 15) Чи манай дээд сургуулийг тегсгеед хаа ажиллах гэж
байна? 16) Хедее нутагт их цас ороод хуйтэн болов гэж хэн
хэлэв? 17) Та хэнтэй гэртээ харих гэж байна? 18) Чи хэзээ тэ-
шуурээр гулгаж тоглох гэж байна? 19) Танай багш, яах хэрэг-
тэй гэж хэлэв? 20) Чиний аав бол ямраар сурах хэрэгтэй гэж
хэлэв?
3. Напишите сочинение на тему «Что рассказал мой преподаватель».

8 НАЙМДУГААР ХИЧЭЭЛ
ВОСЬМОЙ УРОК

ХУРАЛ БОЛОВ

Нехер Дорж манайд ирээд: «©неедер манай дээд сургуульд


багш нар ба албан хаагчдын хурал болох юм, бид тэр хуралд
Очоод ирье» гэж хэлэв. За, тэгье гэж би хариулав. «Одоо бид
явъя» гэж нехер Дорж хэлэв. Бид туе хуралд ирэв.
Туе хуралд манай дээд сургуулийн багш нар ба албан хааг-
чид суулцав. Хурлыг манай дээд сургуулийн хичээл ангийн эрх-
лэгч нээв. Тэгээд хурлын тэргуулэгчдийг сонгов.
Туе хуралд манай дээд сургуулийн захирал «Энэ хичээлийн
жилийн нэгдугээр хагасын дун ба цаашдын зорилгын тухай»
илтгэлийг хийв.
Илтгэгч бол «Манай дээд сургууль хичээлийн жилийн нэгду-
гээр хагаст урьдхиас илуу их а^жилтыг олов» гэж тэмдэглэв.
Илтгэгч бол бид бух ажлаа онц сайнаар зохиож, улгэртэй бол-
гоё, манай оюутан нарын сурлага хумуужлийн ажлын чанарыг
улам сайжруулъя, оюутан нарын узэл суртлын хумуужлийг ен-
дер шатанд гаргая» гэж хэлэв.
«Мен багш нарын мэрэгжил ба улс терийн мэдлэгийг дээш-
луулье» гэж уриалав. «Манай бух анхаарлыг эдгээр зорилгонуу-
дыг биелуулэх хэрэгт зориулъя, эдгээр зорилгонуудыг биелуу-
лэх тухай ярилцъя» гэж хэлээд еерийн илтгэлийг тегсгев.
63
Илтгэлийн дараа олон хун манай дээд сургуулийн ажлыг цаа-
шид сайжруулах тухай санал шуумжлэлийг гаргав. Намын уурийн
нарийн бичгийн дарга: «би ярья» гэв. Тэр бол манай оюутан
нарыг Маркс, Энгельс, Ленин, Сталины онолоор зэвсэглуулэх ба
тэдгээрийг хичээлээс гадуур хумуужуулэх тухай ярив. Тууний
дараа коммунист залуучуудын эвлэлийн уурийн дарга ба уйлд-
вэрчний эвлэлийн хорооны дарга нар уг хэлэв. Мен олон багш
нар санал шуумжлэл гаргав.
Туе хурал бол манай оюутан нарын хичээл ба коммунист
хумуужлийг дээд шатанд гаргах тухай ба багш нарын мэрэг-
жил ба улс терийн мэдлэгийг дээшлуулэх тухай чухал тогтоол
гаргав.
Хурал тегсэз. Чи хаа явах гэж байна? Би гэртээ харина. За,
сайн яваарай. Нехер Дамдинд баяр хургээрэй. Чи энэ хурлын
тухай ханын сонинд бичээрэй. Мен энэ хичээлийг орчуулаарай.
Чи маргааш эрт ирээрэй. Чи номын сангаас сонирхолтой ном
.авчраарай. Чи долоодугаар хичээлийг сайтар давтаарай. Чи
гэрийн даалгаврыг биелуулээрэй. За, баяртай, сайн яваарай.

Слова
тэгье ладно, давай мэрэгжил квалификация
туе данный, это улс терийн политический
эрхлэгч заведующий мэдлэг знание, кругозор
сонгох избирать, выбирать дээшлуулэх поднять, повышать
хичээлийн жил учебный год уриалах призывать
хагас половина бух все
дун (г) итог анхааргл внимание
зорилго задача, цель Э1ГЭЭр ЭТИ
цаашдын дальнейший биелуулэх выполнить, реализовать
урьдахь прежний, предыдущий хун человек
илуу лучше санал мнение
амжилт успех, достижение шуумжлэл критика
олох зд. добиться онол теория
тзмдэглэх отметить зэвсэглуулэх вооружать
зохиох организовать тэдгээр они
улгэртэй образцовый, примерный хумуужуулэх воспитывать
хумуужил воспитание уйлдвэрчний эвлэл профсоюз
чанар качество уг слово, речь
сайжруулах улучшать мен зд. также
узэл суртлын идейный, идеологиче- тогтоол резолюция, постановление
ский баяр привет
эндер высокий хургэх передать
шат(ан) уровень, ступень сайтар хорошенько

ГРАММАТИКА

1. К группе повелительных форм относится форма обращения


первого лица обоих чисел (нэгдугээр биейин хусэх телев). При
помощи этой формы -говорящий либо выражает свое намерение
64
совершить какое-лиоо действие, лиоо приглашает второе лицо
совместно с ним, говорящим, что-либо сделать, например:
За, одоо би язъя\ Ну, я теперь по иду I
Маргааш хуралд очъё\ Пойдем (пойду) завтра на со-
брание!
Энэ номыг авья\ Давай возьмем эту книгу!; Дай
возьму эту книгу!

2. Окончаниями формы обращения первого лица являются:


1) -Ъ%у -ъё, если основа глагола с задними гласными оканчи-
вается на согласный, например:
тар -р ъя = гаръя выйдем!
унш -р ъя = уншъя прочтем!
op-j-ъё = оръё войдем!
ол-]-ъе = олъё найдем!
оч-}-ъё = о ч ъ ё пойду!, пойдем!
2) -ье, если основа глагола с гласными переднего ряда оканчи-
вается на любой согласный, например:
бич -j- ье = бичье напишу!; напишем!
хур + ье = хурье достигну!; достигнем!
ир-)-ье = ирье приду!; придем!
3) -я, -ё> -е, если основа оканчивается на любой гласный или
(на письме) на мягкий знак, например:
хая -j- я = хаяя брошу!; бросим!
хаа + я —хаая закрою!; закроем!
нээ-{-е = нээе открою!; откроем!
боо-f- ё = бооё обверну!; обвернем!
боль + ё = больё перестану!; перестанем!
гарга + я = гаргая вынесу!; вынесем!

- По-русски подобные обороты часто передаются в сочетании


С глаголом «давай» или «давайте», например: явъя — давай я пой-
ду!; давай пойдем!
3. Форма обращения второго лица будущего времени (урьдаас
хусэх телев — форма выражения желания на будущее) выражает
пожелание или повеление совершить что-либо в будущем, а не
Б момент речи, например:
Манайд ороорой). Захода к нам!
Маргааш яваараШ Пойдешь завтра!
4. Окончаниями формы обращения второго лица будущего
времени являются:
5 Заказ Ль 37 55
1) -аарайу -ээрэщ -оорой, -еерэя, если основа глагола окан-
чивается на краткий гласный, кроме и, или на любой согласный,
например:
гарга + аарай = гаргаарай! выпусти [потом]!
rap -f- аарай = гараарай! выйдешь, выходи [потом]!
ол + оорой = олоорой! найди [потом]!
ир + ээрэй = ирээрэй! приходи!
ерге -f- еерэй = ергеерэй! поднимешь!

2) -иарайу -иорой, если основа глагола оканчивается на глас-


ный и или мягкий знак ь, который при этом выпадает, например:
соль -f- иорой = солиорой! переменишь!
залги -f- иарай = залгиарай! проглотишь!
холь -f- иорой = холиорой! смешаешь!

3) -гаарай, -гээрэй, -гоорой, -гэврэй, если основа глагола


оканчивается на дифтонг или долгий гласный, например:
хаа 4" гаарай = хаагаарай! закроешь!
нээ + г э э р э й = нээгээрэй! откроешь!
нее -(- гверэй = неегеерэй! сбереги!
хий-f-гээрэй = хийгээрэй! сделаешь!
HYY + гээрэй = нуугээрэй! перекочуешь!
гуй-\-гээрэй = гуйгээрэй! беги [потом]!

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Товарищи, давайте проведем этот урок. 2) Давайте пригла-
сим на наше собрание заведующего учебной частью. 3) Давайте
поговорим о нашей дисциплине. 4) Идемте в библиотеку нашего
института. 5) Товарищ Дамдин, пойдем на доклад директора на-
шего института. 6) Давайте я схожу в учебную часть. 7) Приез-
жай к нам в следующий выходной день. 8) Давайте поговорим
по-монгольски. 9) Улучшим учебно-воспитательную работу на-
ших студентов.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Та хэний илтгэлийг сонсов? 2) Та ямар илтгэлийг сонсов?
3) Илтгэгч юу хэлэв? 4) Хэдэн хун санал шуумжлэл гаргав?
5) Хэн уг хэлэв? 6) Хэн юу хэлэв? 7) Ямар тогтоол гаргав?
8) «Чи сайн яваарай» гэж хэн хэлэв? Та одоо юу хийнэ? 9) «Энэ
номыг уншъя» гэж хэн хэлэв? 10) Илтгэгч бол оюутан нарын
узэл суртлын хумуужлийн тухай юу хэлзв? 11) Одоо бид юу хийнэ?
66
3. Составьте по два предложения, используя каждый из следующих
глаголов в двух формах обращения:
явах, хийх, хэлэх, тэмдэглэх,
хариулах, сайжруулах, дээшлуулэх,
ярилцах, тегсгех, бичих, авчрах,
унших, биелуулэх, хумуужуулэх.
О б р а з е ц : узэх
1) Бид энэ зургийг узье! 2) Чи маргааш узээрэй.

9 ЕСДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ
ДЕВЯТЫЙ УРОК

ОНЦ САЙН СУРЛАГЫН Т 0 Л 0 0 !


Бид бол манай дээд сургуулийн багш нар ба албан хаагчдын
хурлын тогтоолыг хэрэгжуулэх ёстой байна. Манай оюутан нар
бол онц сайнаар сурах ба еерсдийн улс термин мэдлэгийг дээш-
луулэх ёстой юм.
Оюутан бухэн еерийн цагийг зевеер хуваарлах ёстой. Онцчууд
бол еерсдийн цагийн хуваарыг зевеер зохиодог юм. Миний нехер
Дамдин манай дээд сургуульд сурдаг билээ. Тэр бол еерийн ца-
гийг зевеер хуваарладаг билээ.
Зарим оюутан нар еерийн цагийг зевеер хуваарлахын ач тусыг
ойлгоогуй байгаа юм. Иймд тэд бол амралтыг бурмесен мартаж,
едер шенегуй хичээл хийдэг байна. Энэ бол тэдгээрийн сурлага
ба эруул мэндэд хортой юм. Иймд цагийг зевеер ашиглах хэрэгтэй.
Онц сайн сурахын телее багш нарын лекци хичээлуудийг ан-
хааралтайгаар сонсон товч тэмдэглэл хийж авах хэрэгтэй. Оюутан
бухэн хичээлийг давтах ба багш нарын даалгаврыг заавал бие-
луулдэг байх ёстой. Одоо давтлага болно. За, давтлагыг эхэлье.
Давтлага бол сурлагын эх мен. Хичээлийг хэрхэн давтах бэ?
Гэрэл сайтай, чимээ шуугиан багатай газарт очиж хичээл давтах
хэрэгтэй. Хичээлийг еглее эрт давтах хэрэгтэй. ©глее эрт хуния
тархи юмыг сайнаар тогтоодог юм.
Цагийг зев ашиглах хэрэгтэй. Хичээлийг нэг цаг хиртэй дав-
таад, гадаа гарч цэвэр агаарт жаахан зугаацах хэрэгтэй. Хичээ-
лийг хэд дахин анхааралтайгаар унших хэрэгтэй. Тэгээд туе хи-
чээлийн тухай сайтар бодох хэрэгтэй. Ууний дараа товч тэмдэглэл
хийх хэрэгтэй. Бас дасгал хийдэг байх хэрэгтэй.
Онцчууд бол сул сурлагатай оюутан нарт туслалцах ёстой. Нэг
оюутан бол негее оюутны телее санаа зовж туслалцах ёстой.
Зарим евчтэй хэвтэж хичээлээс хоцрогдеон оюутан нартай хичээ-
лийг давталцаж туслах хэрэгтэй.
б* 67
Чи энэ хичээлийг давтав уу? Угуй, давтаагуй байна. Уунипг
заавал давтаарай! Чиний нехер гэртээ явав уу? Яваагуй байна. Энэ
ном хаа байв? Энэ ном энд байв. Одоо таны дуу юу хийж байна?
Одоо миний дуу сурч байгаа юм.

Слова

телее за, дли, чтобы хэрхэн как, каким образом


хэрэгжуулэх реализован», шли;'.шить гэрэл свет, освещение
оередийн свои чимээ шуугиа(н) шум
бухэн каждый тархи мозг
хуваарлах распределить тогтоох зд. запоминать, закреплять
цагийн хуваар режим дня, распи- в памяти
сание хиртзй приблизительно, примерно
ач туе значение; польза дахин раз
ойлгох понимать хэдэн зд. несколько
бурмесен полностью, совсем бодох думать, подумать
мартах забыть дасгал упражнение
едер шенегуй день и ночь онцчууд отличники
турш в течение сул слабо, слабый
эруул мэнд здоровье санаа зовох беспокоиться, заботиться
хортой вредно евчтэй больной
товч тэмдэглэл конспект хэвтэх лежать
заавал обязательно хоцрогдох отставать
эх мать билээ связка прошедшего времени
со значением «был»

ГРАММАТИКА

1. а) М н о г о к р а т н о е п р и ч а с т и е (дахин давтан уйлдэх


чанартай нэр тэмдгийи телевт уйл уг) выражает действие, кото-
рое совершается кем-либо систематически или является характер-
ной особенностью какого-либо предмета. Поэтому данное причас-
тие в необходимых случаях переводится на русский язык с добав-
лением таких слов, как «по обыкновению», «обычно» и т. п., на-
пример:
Би едер бур ном уншдаг. Я [обычно] ежедневно читаю
книги.
Цас хавар хаплдаг. Снег тагт весной.
:
б) Если многократное причастие сопровождается связкой байна,
которая почти всегда опускается, то она выражает действие, свой-
ственное предмету в настоящее время или во все времена, на-
пример: • • •
Би энд суудаг (бачка). Я [обычно] сижу здесь (гово-
рящий в момент речи может
стоять или ходить).
Намар хуйтэн болдог (байна). Осенью становится холодно.
68
Если же какое-либо действие было свойственно предмету в
прошлом или будет таковым в будущем, то соответственно упо-
требляются связки прошедшего времени (билээ или байсан) или —
будущего (болох), например:
Би энд суудаг билзэ. • Я [обычно] сидел здесь.
Багш едер бур асуудаг байсан. Учитель |обычно] спрашивал
ежедневно.
Сурагчид тэнд ном уншдаг бо- Ученики будут [обычно} чи-
лох. тать книги там.
в) Окончанием многократного причастия является -Заг, -Ээг}
-дог, -дег? например:
+ = явдаг ходящий
ир-j- дэг = ирдэг приходящий
ор-|~ДОг = ордог входящий
ерге ч- дег = ергедег поднимающий
HYY~r дэг = нуудэг кочующий
бай -f даг = байдаг находящийся

2. а) Н а с т о я щ е е или н е с о в е р ш е н н о е п р и ч а с т и е
(гуйцэд бус енгерсен цагийн нэр тэмдгийн теловт уйл у г) в ка-
честве сказуемого обозначает действие настоящего времени, чаще
всего начавшееся до момента речи, например:

Манай нехер сургуульд байгаа Наш товарищ находится в
юм. школе.
Однако данное причастие в подобном употреблении встре-
чается очень редко, ибо оно чаще всего употребляется с отри-
цанием гуй, обозначая действие, которое не состоялось, но должно
еще совершиться (по русски такое действие обозначается при
помощи оборота «еще не...»), например:
Манай багш одоо ирээгуй. Наш учитель ещё не пришел
(подразумевается: но еще при-
дет).
Би тэнд яваагуй. Я там еще не был (но буду).
б) Окончаниями настоящего или несовершенного причастия
являются:
1) -аа, -ээ, -00, -Э9, если основа глагола оканчивается на
любой согласный или краткий гласный, кроме и, например:
гар-\-аа = гараа выходящий
ир4-ээ = ирээ приходящий
0 0
ор -|~ = о р о о входящий
зевле + ее = зевлее советующий
69
2) -иа, -ио, если основа глагола оканчивается на гласный и
или мягкий знак ь, который при этом выпадает, например:
харь + иа = хариа уходящий домой
соль + ио = солио меняющий
залги -f- и а = залгиа проглатывающий

3) -гаа, -гээ, -гоо, -гее, если основа глагола оканчивается


на долгий гласный или дифтонг, например:
хаа -f- гаа = хаагаа закрывающий
нээ -f- гээ = нээгээ открывающий
зев -f- гее = зввгее таскающий
нуу ~\~ г э э = нуугээ кочующий
суу + гаа = суугаа сидящий
бай -f- гаа = байгаа сущий
гуй-j-гээ = гуйгээ бегающий

УПРАЖНЕНИЯ

Переведите на монгольский язык:


1) Мы всегда конспектируем урок. 2) Отличники учебы еже-
дневно повторяют слова уроков. 3) На уроке монгольского языка
мы разговариваем по-монгольски. 4) Я каждый день читаю
монгольские газеты. 5) Мой старший брат еще не приехал
из Улан-Батора. 6) Я каждый вечер хожу в библиотеку.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Чи бутэн сайн едер юу хийдэг вэ? 2) Та хэрхэн хичээл
давтдаг вэ? 3) Чи цагийн хуваар хийдэг уу? 4) Чи хаа хичээл
давтдаг вэ? 5) Чи ямар сонин уншдаг вэ? 6) Чиний аав хаа ажил-
г
ладаг вэ? 7) Та нар дасгал хийдэг \У? 8) Чи хэзээ зугаацдаг вэ?
9) Та лекци сонсоод товч тэмдэглэл хийдэг уу? 10) внбедрийн
хичээлд хэн ирээгуй байна? 11) Чи хэзээ кино уздэг вэ? 12) Чи
евчтэй хэвтэж хичээлээс хоцрогдсон оюутан нартай хичээлийг дав-
талцаж тусалдаг уу? 13) Чиний аав ямар дугуйланд сурдаг вэ?

3. Вставьте в текст пропущенные окончания глаголов, отвечая на во-


просы:
1) Хэн гэртээ юу хий.. .юм бэ? 2) Та юу март... байна? 3) Та
хэзээ энэ номыг у н ш . . . байна? 4) Хэн юугаар дээд сургуульд
и р . . . байна? 5) Хэн бутэн сайн едер юу у з . . . байна? 6) Хэн
гэртээ х а р ь . . . байна? * 7) Хэзээ хичээл т а р . . . байна? 8) Таны
багш хаа о р . . . байна? 9) Хэн ямар с у р . . . байна? 10) Та ямар
трамвайгаар и р . . . байна? 11) Хэн хаа хоол и д . . . байна? 12) Хэн
юу зев ашигла... байна? 13) Хэн монгол сонин хаа у н ш . . . байна?
70
14) Хэн аерийн цагийг зевеер хуваарл... байна? 15) Ямар сур-
лагатай оюутан нар хурлын тогтоолыг хэрэгжуул... байна? 16) Хэн
юунд бахд... вэ? 17) Онцчууд цагийг ямраарашигл... вэ? 18) Хэн
товч тэмдэглэл хийж а в . . . байна? 19) Та хаа хичээл давт...вэ?
20) Та хичээл тавтаад юу х и й . . . байна? 21) Та едрийн цагт зу-
гаац... уу? 22) Та хичээлийн дараа хэдэн цаг хиртэй давтлага
х и й . . . байна?
4. Приготовьте рассказ на тему «За отличную учебу и за хорошую
дисциплину», используя глагольные формы восьмого и девятого
уроков.

10 АРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ
ДЕСЯТЫЙ УРОК

зочлов
бчигдер орой миний евген аав надтай утсаар ярив. Тэр бол:
«Чи бутэн сайн едер манайд ирээрэй» гэж урив. Би бутэн сайн
едер эрт босож, нуур гараа угаагаад, хувцасны шуугээ дотор
байгаа гоёлын хувцсаа емсев. Тэгээд эндээс хол биш оршиж байгаа
дэлгуурээс евген аав эмэг эх хоёртоо бэлэг худалдаж авав. Б и
бол ууний дараа энд ойр байгаа трамвайн зогсдог газарт очи ж,
трамвайд суугаад явав.
Би бол хотын тевд суудаг евген аав эмэг эх хоёрынхоо бай*
ранд орох гэж явна. Би тэдний байрын хаалгыг тоншив. Миний
эмэг эх уудийг нээж егев. Би евген аав эмэг эх хоёртоо зурх-
ний мэндчилгээ хургээд, еерийн бэлгийг егев. Тэд нар бол: «бид
баярлалаа» гэж хариулав. Би тэдэнтэй ярилцав.
Миний эмэг эх намайг янз бурийн хоолоор дайлав. Тэр архи
хундагалав. Би бол: «Та нарын эруул мэндийн телее хундагыг
ергее!» гэж хэлээд, аягалсан архийг уув. Бид удийн хоолны дараа
утга зохиол, ший ба хегжмийн тухай яриа хийв. Мен сонирхол-
той радио нэвтруулэг сонсов.
Миний евген аав хананд елгесен олон сайхан зургуудын тухай
ярив. Нэг хуний зураг зааж: «Энэ бол чиний аавыг бичигт сур-
гасан багшийн зураг юм» гэв. Бас нэг том сайхан байшингийн
зураг зааж: «Энэ бол багш нарыг бэлтгэх дээд сургуулийн бай-
шин юм» гэж хэлэв.
Би евген аавынхаа байранд удаан суув. Одоо гэртээ харих
Цаг болов. Намайг миний евген аав удэв. Бид хувцсаа емсеед
гадаа гарав. Сэруун салхи улээж байв. Миний евген аав:
«Чиний сууж гэртээ харих трамвай удалгуй ирнэ» гэж хэлэв.
Бид хэдэн минут хулээв. Тэр трамвай ирэв. Миний евген аав:
71
«Сайн яваарай!» гэж хэлэв. Би евген аавдаа: «Сайн cyraapaib
гэж ереев. За, баяртай гэж хэлээд, би трамвайд сууж явав. Би
бол том сайхан байшингуудын хажуугаар явж, гэртээ ирэв. Моск-
вагийн оройи байдал бол маш сайхан байна.

Слова

зочлох зд. гостить; принимать гостей хундагалах наливать в рюмку, бока;;


евгеи аав дедушка хундага рюмка, бокал; тост
утас зд. телефон ергех поднимать
гоёлын хувцас выходной костюм, уух пить
наряд удийн хоол обед
хол далеко утга захиол художественная лите-
эмэг эх бабушка ратура
бэлэг гостинец, подарок хегжим музыка
ойр близко нэвтруулэг зд. передача
зогсолт остановка заах зд. показывать
хаалга зд. дверца сургах учить, обучать
тонших стучать(ся) том большой
зурхний сердечный удэх провожать
мэндчилгзэ(н) привет сэруун прохладный
янз бурийн разный улээх дуть
хоол(он) кушанье удалгуй скоро
хундлэх угощать хажуугаар мимо
архи вино, водка ервех |ио|желать блага (добра)

ГРАММАТИКА

1. Как уже было отмечено (см. стр 59), причастие оказывается


о п р е д е л е н и е м , если оно находится п е р е д каким-нибудь
именем, например:
уншсан хун прочитавший че- уишиж байгаа хун читающий
ловек (человек, который про- человек (человек, который
читал) читает)
уншдаг хун человек, имеющий унших хун человек, который
обыкновение читать (который прочитает
уншаагуй хун человек, кото-
имеет обыкновение читать) рый еще не читает

2. Как известно, причастия вместе с зависящими от них сло-


вами называются причастными о б о р о т а м и . Причастные обо-
роты, находясь перед каким-нибудь именем, оказываются развер-
нутыми определениями, а в переводе на русский язык соответствуют
придаточно-определительным предложениям, определительным
причастным оборотам и именным оборотам определительного ха-
рактера, например:
Очигдвр багшид сэтгуул аз- Ученики, которые вчера принес-
чирсан сурагчид. ли учителю журнал (принес-
шие вчера учителю журнал).
Бидэнтэй хампг ном уншсан Человек, который вместе с па-
ху н. ми прочитал книгу (прочитав-
ший вместе с нами книг}).
Манай хотын тевд сууж бай- Рабочий, который живет в пси-
гаа ажилчин. тре нашего города.
Нар гарах цаг. - Время восхода солнца (время,
когда восходит солнце),
Щинэ сурагчдыг элсуулэн авах Приемная комиссия в учебном
комис. заведении (по приему новых
учащихся).
Хурлын тогтоол боловсруулан Комиссия по выработке резо-
бэлтгэх комис. люции собрания.
Улс ардын аж ахуй ба соёл План развития народного хозяй-
боловсролыг хегжуулэх те- ства и культуры.
Л0ВЛ0Г60.
Унших ном. Книга для чтения.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Студент, который сейчас придет сюда, слушал интересную
радиопередачу. 2) Мой брат, который Вас знает, передает Вам
привет. 3) Товарищ, который привез подарки, сейчас слушает
доклад. 4) Студенты, которые живут недалеко от института,
идут сюда пешком. 5) Этот студент, который сидит здесь, про-
вожал своего товарища. 6) Здесь сидит студент, живущий в об-
щежитии. 7) Сейчас сюда придет товарищ, приехавший из Улан-
Удэ. 8) Эту книгу дал мне студент, изучающий монгольский
язык. 9) Сегодня я проводил товарища, уехавшего в Улан-Батор,
10) Мой младший брат учится в педагогическом техникуме,
.11) Мы ждем товарища, уезжающего в Иркутск. 12) Я получил
письмо от товарища, собирающегося поступить в наш институт.
13) Мы разговаривали с преподавателем, работающим в Универ-
ситете,

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Энд ирсэн нехер юу авчрав? 2) Дээд сургуулиас хол суу-
даг оюутан нар энд юугаар ирдэг вэ? 3) Та "нарт хичээл заадаг
багш хаа суудаг вэ? 4) Есон цагт эхлэх хичээлийг хэн багш заах
вэ? 5) Таныг удсэн нехер хаа суудаг вэ? 6) Бидэнтэй утга зо-
хиол ба хегжмийн тухай ярьсан оюутан одоо хаа байна? 7) Танд
захидал бичсэн нехер одоо хаа сууж байна? 8) Таны евген аав
эмэг эх хоёртой уулзсан хун энд ирэв YY? 9) Эчигдер илтгэл
хийсэн оюутан одоо хаа байна?

3. Приготовьте рассказ на тему «Я был в гостях у товарища».


73
11 АРВАН НЭГДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ
ТОО БОДЪЁ
Самданы охин тоо бодож сууна. Арван нэг дээр хорин гурвыг
нэмбэл хэд болох вэ? Арван нэг дээр хорин гурвыг нэмбэл гучин
дерев болно. Дечин зургаагаас хорин есийг хасвал хэд улдэх вэ?
Дечин зургаагаас хорин есийг хасвал арван долоо улдэнэ. Най-
мыг долоогоор уржуулбэл хэд болох вэ? Наймыг долоогоор ур-
жуулбэл тавин зургаа болно. Жаран зургааг зургаад хуваавал
хэд болох вэ? Жаран зургааг зургаад хуваавал арван нэг болно.
Манай багш оюутан бухэнд нэжээд ном, хошоод дэвтэр, гур-
ваад узэг, дервеед харандаа егев. Одоо та хаанаас ирэв? Би
уншлагын танхимаас ирэв. Тэнд олон хун байна уу? Одоо унш-
лагын танхимд зуугаад хун ном ба сонин уншиж байна. Бараг-
цаалбал тэдний дервений нэг хувь бол багш нар ба албан хааг-
чид байна. Тэнд цеен биш, олон хун сууж байна.
Одоо Дамдин, Дорж, Жамц гурвуул зугаацаж явна. Тэдэнтэй
таван оюутан нар уулзав. Тэдгээр оюутан нар наймуулаа манай
дээд сургуулийн оюутан нар юм. Тэдгээр оюутан нар наймуул
кино узэв.
Манайд нехер Самдан ирэв. Би туунтэй ярилцав. Нехер Сам-
дан бол: «Чиний евген аав эмэг эх хоёр хэдэн настай вэ? Гэж
асуув. Миний евген аав ерэн хоёр настай, миний эмэг эх наян
таван настай юм гэж би хариулав. Таны хуу, охин хоёр хэдду-
гээр ангид сурч байна? Манай хуу наймдугаар ангид сурч байна.
Манай охин нэгдугээр ангид сурна.
Октябрийн агуу их хувьсгал хэдэн онд мандав? Октябрийн
агуу их хувьсгал [нэг] мянга есен зуун арван долоодугаар онд
мандсан юм. Энд сууж байгаа нехер Октябрийн агуу их хувь-
сгалын тухай илтгэл хийх гэж байна.
Бугд Найрамдах Хятад Ард Улсын хун амын тоо хэд вэ? Бугд
Найрамдах Хятад Ард Улсын хун ахмын тоо дервен зуун далан
таван сая гаруй юм. ©ереер хэлбэл таван зуун сая шахам бол-
но. Зевлелт Холбоот улсаар толгойлуулсан ардчилсан лагерийн
хун амын тоо одоо хэд болов? Зевлелт Холбоот улсаар толгой-
луулсан арчилдсан улсуудын хун амын тоо одоо 1952 онд найман
зуун сая орчим болов, вереер хэлбэл бух дэлхийн хун амын
гурваны нэг хувь орчим болох юм. Одоо хэдэн зуугаад сая ху-
муус энх тайвны телее тэмцэж байна. Ардчиллын хуч едер ирэх
тутам нэмэгдэж байна.
Яавал сайн сурах вэ? Багшийн заасан хичээлийг анхааралтай-
гаар сонсоод, товч тэмдэглэл хийж аваад, едер бур давтлага хийж
байвал онц сайн сурч болно. 6дер бур давтлага хийвэл зохино.
Маргааш эрт босвол зохино. Оюутан бухэн онц сайн сурвал зохино.
74
Бид энд хоёр цаг хагас суув. Одоо бид гэртээ харина. Би
хувцсаа емсев. Миний ереесон бээлий хаа байна? Чиний ереесен
бээлий энэ байна. За, явъя.
1. Яарвал даарна.
2. Эхэлбэл дуусах хэрэгтэй,
Эрвэл олох хэрэгтэй.

Слова

тоо(н) число, цифра мандах зд. совершиться


бодох зд. вычислять, решать мянга (н) тысяча
арван нэг одиннадцать Бугд Найрамдах Хятад Ард Улс
хорь (хорин) двадцать Китайская Народная Республика
нэмэх прибавить хун ам(ан) население
гуч(ин) тридцать дал(ан) семьдесят
деч(ин) сорок гаруй свыше
хасах вычитать, отнимать eepeep хэлбэл иначе говоря
улдэх останется шахам почти
уржуулэх умножить толгойлуулсан возглавляемый
тавь (тавин) пятьдесят ардчилсан демократический
жар(ан) шестьдесят улс государство
хуваах делить, разделить орчим около
нэжээд по одному зуугаад сая сотни миллионов
хошоод по два гурваны нэг одна треть
гурваад по три хумуус люди
дервеед по четыре энх тайван(г) мир; мирный
уншлагын танхим читальный зал ардчилал демократия
зуугаад около ста хуч(ин) сила
барагцаалбал приблизительно едер ирэх тутам с каждым днём
дервений нэг одна четвертая нэмэгдэх расти, увеличиваться
хувь зд. часть зохино необходимо, должно
цеен мало, малочисленно хагас половина
гурвуул втроем бээлий рукавицы, перчатки, варежки
наймуул ввосьмером вреесен один из пары
ер(эн) девяносто яарах спешить
ная(н) восемьдесят даарах мёрзнуть, зябнуть
хэддугээр который (по счёту) эрэх искать
иаймдахь восьмой бур каждый
нэгдэх первый

ГРАММАТИКА

1. У с л о в н о е д е е п р и ч а с т и е (болзлыг узуулэх тел ев) вы-


ражает действие, которое является условием другого действия,
например:
Цас ореол, хуйтэн болно. Если пойдет снег, то будет
холодно.
Дулаан болбол, бид цэцэрлэгт Если будет тепло, [то] мы пой-
явна. дем в парк.
©глее долоон цагт босвол сур- Если встанут в семь часов
гуульд есен цагт ирнэ. утра, [то] в школу придут в
девять часов.
75
2. Условно-деепричастный оборот всегда находится в начале
предложения, между тем как соответствующее ему условно-при-
даточное предложение в русском языке может находиться и в
конце предложения, т. е. после главной части последнего, на-
пример:
Тэр замаар явбал, гэртээ эрт Домой можно прийти рано, если
хурч болно. пойти по топ дороге = если
пойти по той дороге, I то j
домой можно прийти рано.

3. Условное деепричастие соответствует русскому неопреде-


ленному наклонению, если оно управляется глаголом зохино в зна-
чении «необходимо» и выражает действие, подлежащее неуклон-
ному исполнению, например:
Энэ даалгавар гуйцэтгэвэл зо- Это задание необходимо выпол-
хино. нить.
Шалгалтын дунг удалгуй гарга- Необходимо поскорее подвести
вал зохино. итоги экзаменов.
4. Окончаниями условного деепричастия являются:
1) -бал, -бол, -бел, -бэл, если основа глагола оканчивается
на согласные в, л, м, например:
ав -\- бал = авбал если взять
бол -f- бол = болбол если будет
ол -f- бол = олбол если найдет
нэм -]- бэл = нэмбэл если прибавить

2) -вал, -вол, -вел, -вэл, если основа глагола оканчивается


на любой гласный или согласный (кроме в, л, м), например:
хэвлэ-]-вэл = хэвлэвэл если напечатать
H
YY~b B 3 J I = HYYB3J1 если перекочевать
суу + вал = суувал если сесть
ир-f-вэл = ирвэл если прибудет
бос -f- вол = босвол если встать
уз -f- вэл = Y 3 B 3 J I если посмотреть
ерге + вел — ергевел е с л и поднять

5. В монгольском языке имеются следующие числительные


(тооны уг):
нэг(-эн) один зургаа(-н) шесть
хоёр два долоо(-н) семь
гурав (гурван) три найм(-ан) восемь
дерев (дервен) четыре ес(^ен) девять
тав(-ан) пять арав (арван) десять
76
хорь (хорин) двадцать жар(-ан) шестьдесят
гуч (-ин) тридцать дал(-аи) семьдесят
деч (-ин) сорок ная(-н) восемьдесят
тавь (тавин) пятьдесят ер(-эн) девяносто
зуу(-н) сто
мянга(-н) тысяча
сая миллион
Кроме того, имеются малоупотребительные теперь числитель-
ные:
тумэн десять тысяч жаваа десять миллионов
бум(-ан) сто тысяч дунчуур сто миллионов
После революции в монгольском языке стало употребительно
(заимствованное через русский язык) интернациональное числитель-
ное «миллиард».
Двузначные числительные составляются из сочетания соответ-
ствующих десятков и единиц, например:
арван хоёр двенадцать
хорин гурав двадцать три
гучин дерев тридцать четыре
дечии тав сорок пять
тавин зургаа пятьдесят шесть
жаран долоо шестьдесят семь
далан найм семьдесят восемь
наян ее восемьдесять девять
ерэн нэг девяносто один

Сотни от двухсот до девятисот образуются путем сочетания


«зуун с определительными единицами, например:
хоёр зуу(-н) двести зургаан зуу(-н) шестьсот
гурван зуу(-н) триста долоон зуу(-н) семьсот
дервен зуу(-н) четыреста найман зуу(-н) восемьсот
таван зуу(-н) пятьсот есен зуу(-к) девятьсот
Таким же путем образуются числительные от мянга(-н) — ты-
сяча, например:
хоёр мянга(и) две тысячи
долоон мянга(н) семь тысяч
с
хорйн мянга(н) двадцать тысяч
"гурван зуун арван таван мянга(н) триста пятнадцать тысяч

Как видно из примеров, в сложных числительных те из них,


которые содержат скрытый н, восстанавливают его (арав — де-
вять, но: арван хоёр — двенадцать). Этот же скрытый н вос-
станавливается и в тех случаях, когда соответствующие числи-
77
тельные оказываются либо определениями, либо даны в родитель-
ном, дателыю-местном или исходном падеже, например:
долоо семь
долоон харандаа семь карандашей
долооны семи
долоонд в семь, к семи
долооноос от семи

6. П о р я д к о в ы е ч и с л и т е л ь н ы е (дзс тоо) образуются


от описанных выше количественных (ундсэн тоо) при помощи
суффикса -дугаар (-дугээр), например:
нэг-}-ДУ г э э Р —нэгдугээр первый
гээ
еес-|-ДУ
с|ДУгээР Р — ее сс Д
ДУ
гээ
Р девятый
Угг ааг ааэ э Р девятый
арван д о л о о + ДУ Р = аа Р вв аа нн долоодугаар
д семнадцатый
хоёр-f-f дугаар = хоёрдугаар второй
В устной речи суффикс -дугаар (-дугээр) иногда заменяется
другим — дахь, например:

найм -j- дахь = наймдахь восьмой


хоёр + дахь = хоёрдахь второй
ее + дэх = есдэх девятый

7. Р а з д е л и т е л ь н ы е ч и с л и т е л ь н ы е (тугээл ба тойм
тоо — распределительные и приблизительные числительные) обра-
зуются при помощи суффикса -аад или (после долгих гласных)
-гаад и обозначают, с одной стороны, равное количество пред-
метов (до десяти) и, с другой,— приблизительное (десятки и выше),
например:
аа
гурав + Д = гурваад по три
долоо 4-гоод —долоогоод по семь
ес + вэд = есевд по девять
арав -\- аад = арваад около десяти
хорь-[-иод = хориод около двадцати
зуу + г а Д = 3УУгаад около ста
аа
мянга-)- Д = мянгаад около тысячи

П р и м е ч а н и я , а) В разделительной форме числительные нэг и хоёр


изменяют свою основу, например, нэжээц — по одному, хошооц — по два.
б) Десятки, сотни и тысячи в описываемой форме могут по смыслу пред-
ложения иметь и разделительное значение, например: хун бурд зуугаад ном
егев — каждому человеку дали по сто книг; хороо бур мянгаад цэрэг байв —
в каждом полку было по тысяче солдат.
в) Формы арваад, зуугаад, мянгаад перед большими цифрами имеют
соответственно значения: десятки, сотни, тысячи, например: арваад мян-
га — десятки тысяч, зуугаад сая — сотни миллионов и т. д.

78
8. Д р о б н ы е ч и с л и т е л ь н ы е (бутархай тоо) составля-
ются из числителя и знаменателя, из коих последний всегда на-
ходится в форме родительного падежа, например:

гурваны нэг одна треть


арваны хоёр две десятых
дервений гурав три четверти
зууны долоо семь сотых
мянганы арав десять тысячных

Таким образом, в монгольском языке особых слов со значе-


нием «треть» или «четверть» нет.
Половина — хагас, например : хагас жил —полгода, хоёр цаг
хагас — два с половиной часа, гурван жил хагас (нельзя: гур-
ван хагас жил!) — три с половиной года.
Когда речь идет об одном из парных предметов {глаза, уши,
нога, руки, рукавицы, сапога и т. д.), то употребляется слово
ереесен, например: еревсен гутал — один сапог.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:

1) Если сегодня приедет мой младший брат, то мы втроем


пойдём в кино. 2) Если ты принесешь тридцать тетрадей, то мы
распределим по три. 3) Если ты хочешь хорошо знать географию
Китайской Народной Республики, то прочти эту книгу. 4) Если
ты принесешь мне интересную книгу, то я тебе дам эту книгу.
б) Если я закончу этот перевод до 6 часов вечера, то я поеду
к бабушке. 6) Если завтра будет холодно, то оденешь теплую
одежду.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Долоог долоогоор уржуулбэл хэд болно? 2) Наян хоёроос


жаран есийг хасвал хэд улдэх вэ? 3) Зууг тавд хуваавал хэд
болно? 4) Яавал монгол хэлийг сайнаар сурч болно? 5) Жаран
хоёр дээр наян гурвыг нэмбэл хэд болох вэ? 6) внеедер орой
юу хийвэл зохино? 7) Оюутан нар гэртээ эрт ирвэл юу хийдэг
вэ? 8) Оюутан нарын гурваны нэг хуралд ирвэл хурал эхлэх уу?
9) Эхэлсэн ажлыг яавал зохино? 10) Онц сайнаар сурах гэвэл
яах хэрэгтэй вэ? И) Чи номын санд очвол ямар ном авах вэ?

3»- Составьте рассказ на тему «Моя учеба», используя числительные и


условные деепричастия.
79
12 АРВАН ХОЁРДУГААР ХИЧЭЭЛ

ЗАЛУУЧУУДЫН ЗОРИЛГО

Зевлелтийн залуучууд бол бух дэлхий дээр хамгийн жарга-


лант залуучууд юм. Маиай залуучууд бол сурах, хеделмерлех,
амрах бурэн эрхтэй юм. Коммунист нам ба агуу их Сталин бол
манай залуучуудыг коммунизмын идэвхтэй байгуулагчид бол-
гохоор хумуужуулж байна. Коммунист нам бол манай за-
луучуудыг Маркс, Энгельс, Ленин, Сталины тэргууний онолоор
зэвсэглуулж байна. Нам бол залуучуудыг эх оронч ба интерна-
ционализмын суртлаар хумуужуулж байна. Агуу их Сталин ба
коммунист нам бол манай залуучуудыг коммунист хумуужлээр
хумуужуулж байна.
Залуучууд бол «Хун терелхтний бутээн егсен бух баялгийн
мэдлэгээр" еерийгее баяжуулбал сая коммунист болж болно»
гэж агуу их Ленин сургажээ. Иймд манай оюутан нар еерсдийн-
хее сурлагыг улам сайжруулахын телее тэмцэх ёстой. Манай
ирээдуйн зам бол тунгалаг едер шиг саруул тод гзрэлтэж
байна.
Агуу их Сталин бол манай жаргалант ард тумнийг коммунизмд
хургэх шулуун замаар удирдан давшуулж явна. Манай Зев-
лелтийн ард *тумэн бол коммунист нам ба агуу их Сталины
удирдлагын дор эх орны агуу их дайнд германы фашизм ба японы
империалисту у дийг бут цохиод, одоо эх орныхоо улам чинээлэг
баясгалант маргаашийг ируулэх гэж ариун цагаан хеделмерее
ернуулж байна. Бид онц сайнаар сураад ард тумэнтэйгээ комму-
низмын телее тэмцэх болно.
Хумуужсэн залуучууд бол хегшид ба ахлах хумуусийг хун-
дэтгэж, тэдний мэдлэг чадварын туршлагыг эзэмших ёстой байна.
Бид бол боловсон шударга зан харьцаатай байх ёстой-. Бид бол
аливаад унэнч шударга, эелдэг байх ёстой. Манай улсад хуний
чадвар ба тууний хеделмереер хуний чанарыг мэддэг юм. Бид
бол ололт амжилтандаа тайвшрах ёсгуй юм.
Чи багшийнхаа даалгаврыг биелуулэв у у? Би багшийнхаа
даалгаврыг биелуулэв. Чи хэнээс захидал авав? Би ахаасаа за-
хидал авав. Захидалдаа юу бичив? Миний ах захидалдаа: «Бид сайн
байна, бид сайн хеделмерлеж байна» гэж бичив. Чи хэнд захи-
дал бичйв? Би нехертее захидал бичив. Чи енеедер сургуулиа-
саа хаа явах вэ? Би сургуулиасаа нехрийндее явна. Тэндээс
аавындаа очно.
«Сур, сур, бас сур» гэж агуу их Ленин заасан юм. Бид у у-
нийг биелуулж байна.
60
Слова
залуучууд молодежь дайн война
хамгийн самый эх орон родина
жаргалант счастливый бут цохих разгромить, разбить
хеделмерлех трудиться баясгалант радостный, счастливый
амрах отдыхать ируулэх приблизить, принести
бурэн полный ариун цагаан священный
эрх право хеделмер труд
идэвхтэй активный ернуулэх развивать, развернуть
байгуулагчид строители хегшид старики, пожилые люди
болгох сделать, превратить ахлах старший
тэргу¥ н и й передовой хундэтгэх уважать, почитать
эх оронч патриот чадвар умение
суртал учение, мировоззрение туршлага опыт
хун тервлхтен человечество эзэмших овладевать
бутээн егех создавать боловсон культурный
баялаг богатство шударга честный, бескорыстный
еерийгее себя зан харьцаа(н) отношение к людям,
баяжуулах обогащать обращение с людьми
сая зд. только тогда олон нийт общественность
бол ж болох может стать аливаад во всем
ирээдуй будущее унэнч шударга честный, бескорыст-
тунгалаг светлый, ясный ный
шиг подобно, как эелдэг вежливый
тод ясный чанар зд* достоинство
гэрэлтэх светить, сверкать ололт завоевания
хургэх зд. довести тайвшрах успокаиваться
шулуун прямой ёсгуй не должен
удирдан давшуулах руководить,
вести
ГРАММАТИКА
1. В о з в р а т н о е или б е з л и ч н о е п р и т я ж а н и е (хамаа-
дахын нехц0лтэй тийн ялгал) показывает, что какой-либо предмет,
обозначенный второстепенным членом предложения, принадлежит
предмету, обозначенному в подлежащем. Таким образом, во-первых,
само подлежащее никогда не может иметь окончание возвратного
притяжания и, во-вторых, это притяжание обычно переводится
на русский язык возвратным местоимением «свой», например:
Энэ сурагч харандаагаа гар- Этот ученик достал свои ка-
гае. рандаш.
Сурагчид сургуульдаа явав. Ученики пошли в свою школу.
Сурагчид сургуулийнхаа дэргэд Ученики играют возле своей
тоглоно. школы.
Багш сургуулиасаа номын санд Учитель из своей школы пошел
явав. в библиотеку.
Багш сурагчидтайгаа цэцэрлэгт Учитель со своими учениками
явав. отправился в сад.
'Тэр замаараа яв! Иди той же дорогой (бук-
вально: своей дорогой), т. е.
по той, по которой идешь
(или шел раньше)!
Харандаагаараа бичнэ. Пишет своим карандашом.
Заказ № 3755 81
2. Окончаниями возвратного притяжания, которые наращи-
ваются на падежные окончания, являются:
1) при р о д и т е л ь н о м падеже -хаа, -хээ, -хоо, -хвб, на-
пример:
малый -|- хаа = малынхаа своего скота
ухрийн -f- хээ = ухрийнхээ своего рогатого скота
морины-f-xoo = мориныхоо своей лошади
еврийн + хев = вврийнхее своей пазухи

2) при с о в м е с т н о м падеже -гаа, -гээ, -zoof -гвд9 на-


пример:
ахтай -J- гаа = ахтайгаа со своим старшим братом
эхтэй-|~гээ = эхтэйгээ со своей матерью
нехвртэй + гвв = нехвртэйгвв со своим товарищем
моритой -J- гоо = моритойгоо со своим конем

3) при п р о ч и х падежах -аа, -ээ, -оо, -90, например:


малыг -\- аа = малыгаа свой скот
малаар 4-аа = малаараа своим скотом
малаас -\- аа = малаасаа от своего скота
малд -\- аа = малдаа своему скоту
бзхийг-|-ээ = бэхийгээ свои чернила
бэхээр4-ээ = бэхээрээ своими чернилами
бэхээс-[-ээ = бэхээсээ от своих чернил
бэхэд + ээ=^бэхдээ к своим чернилам
нвхрийг-|-ве = нвхрийг0э своего товарища
0 0
Н0хр00р + = Н0хр00р00 своим товарищем
Н0хр00С -f- 00 = Н0хр00С00 от своего товарища
морь-|-оо = морио свою лошадь
мориор + оо = мориороо на своей лошади
мориноос -f- оо = мориноосоо от своей лошади
моринд -(- оо = мориндоо своей лошади

4) при наличии окончания возвратного притяжания окончание


винительного падежа чаще всего опускается; так, например:

вместо: говорят:
малыгаа малаа свой скот
бэхийгээ бэхээ свои чернила
нехрийгее нохрее своего товарища
морийгоо морио свою лошадь
гэрийгээ гэрээ свою юрту
улсыгаа улсаа свою страну
82
УПРАЖНЕНИЯ

V Переведите на монгольский язык:

1) Товарищ Доржи со своим младшим братом ушел в боль-


шой зал, чтобы слушать доклад о коммунистическом воспитании
советской молодежи. 2) Наш советский народ под руко-
водством коммунистический партии борется за дальнейшие успехи
своей великой родины. 3) Я со своими товарищами изучаю основы
марксизма-ленинизма. 4) Каждая советская школа воспитывает
своих учеников в духе советского патриотизма. 5) Дети Сам-
дана уважают своих преподавателей, своих старших. 6) Я при-
нес эту книгу, чтобы отдать ее своей сестре. 7) Я получил
письмо от своего дедушки. 8) Он в своем письме пишет, что
живет хорошо. 9) В выходной день я собираюсь сходить к
своему товарищу. 10) Я жду своего преподавателя.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Чи сургуульдаа юугаар ирдэг вэ? 2) Чи сургуулиа тегс-


геед юу хийх гэж байна? 3) Чи. еерийнхее зорилгыг сайн мэднэ
уу? 4) Чи номоо хэнд егев? 5) Манай залуучууд ард тумэндээ
, ямар байх ёстой вэ? 6) Олсон амжилтандаа тайвширч болохгуй
гэж хэн сургадаг байна? 7) Чи ахаасаа захидал авдаг уу? 8) Чи
аавдаа ном худалдаж авав уу? 9) Чи нехертэйгее хэзээ уулзав?
10) Чиний нехер дээд сургуулиа хэзээ тегсгех вэ? 11) Чи евег
аавындаа юугаар очоод ирдэг вэ? 12) Чи евег аавдаа юу егов?

13 АРВАН ГУРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ

МАНАЙ ЭХ ОРОН

Бид енеедер амарч байна. Би ах дуу нартайгаа эх орныхоо


тазрын зураг узэх гэж байна. Манайд нехер Дамдин ирэв. Та
хаанаас ирэв? Би гэртээсээ ирэв. Таны хойноос хэн ирж явна?
Миний хойноос нехер Дорж ирж явна. Тэр бол оюутан нартай
уулзав. Тэд оюутан нар одоо хаа байна? Тэд номын санд очив.
Одоо Дорж энд ирэв. Тэд оюутан нар бол чамд баярыг хур-
гээрэй гэв. Та нар юу хийх гэж байна? Бид СССР улсынхаа
газрын зураг узэх гэж байна.
За, эх орныхоо газрын зургийг узье. Манай дэргэдэх ширээн
Дээр СССР-ийн газрын зураг байна.; Чиний дэргэд Иванов суух
к>м. Би ярья. Та миний дараа яриарай.
6* 83
Одоо манай эх орон бол газар дэвсгэрээрээ бух дэлхий дээр
хамгийн их улс юм. Манай улсын газар дэвсгэр бол Балтийн
тэнгэсийн емнех эргээс Номхон далай хуртэл ургэлжилнэ. Ном-
хон далайн баруун талд манай улсын Курилийн арлууд оршино.
Мен манай улсын газар дэвсгэр бол Умарт Месвн далайгаас
Памирын уулс хуртэл ургэлжилнэ.
. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас емне манай Зевлелт Холбоот
Улсыг хурээлж байсан айл херш улсуудаас ганц Бугд Найрам-
дах Монгол Ард Улс бол манай найрамдалт нвхерсвг улс бай-
сан юм. Бусад улсууд бол Зевлелт Холбоот Улсыг дайсагнаж
байсан юм.
... Одоо манай Зевлелт Холбоот Улс бол манай найрамдалт агуу
их Бугд Найрамдах Хятад Ард Улетай ба ардын ардчилсан бу-
сад найрамдалт улсуудтай хил залгаж байна. Эдгээр улсууд бол
манай СССР улсын нехерлег улсууд юм.
Манай СССР улсын газар дэвсгэр бол ашигт малтмалаар ба
байгалийн баялгаар бух дэлхий дээр нэгдугээр суурийг эзэлнэ.
Манай улс бол хамгийн баялаг улс юм.
Манай улсын хеделмерчид бол бух дэлхий дээр хамгийн жар-
галант хеделмерчид юм. Тэдний аж амьдрал бол едер ирэх ту-
там сайжирч байна. Манай улс бол олон ундэстнуудтэй улс юм.
Манай улсын олон ундэстнуудийг коммунист нам ба агуу их
Сталин бол интернацинализмын узлээр хумуужуулэв. Ууний ач
урээр манай улсын олон ундэстнууд бол эвдэршгуй найрамдал
нехерлелеер гагнагдав.
Манай хайрт эх орон бол хучит хунд уйлдвэр хегжеен бегеед
хамтралуудын хедее аж ахуй хегжеен гурэн юм. Одоо манай
Зевлелт Холбоот Улс шиг бат бэх улс бух дэлхий дээр байхгуй
юм. Одоо зевлелтийн ард тумэн, тууний ур хуухэд еерийн жар-
галант эх орныг коммунизмд хургэх шулуун замаар СССР-ийн
Коммунист нам ба агуу их Сталины удирдлагаар давшиж явна.
Танд СССР-ийн газрын зураг байна уу? Надад СССР-ийн газ-
рын зураг бий. Таны дуу газрын зураг уздэг у у? Тиймээ, миний
дуу едер бур сонин уншаад, газрын зураг уздэг юм. Чиний дуу
ямар* сонин уншдаг вэ? Миний дуу «Правда» гэдэг сонин унш-
даг юм.
Таны тасалгаанд байгаа газрын зураг бол эдний тасалгаанд
байгаа Тазрын зургаас ямар байна? Манай тасалгаанд байгаа
газрын зураг ббл эдний тасалгаанд байгаа газрын зургаас шинэ
юм. Таны хичзэл хийдэг тасалгаанд ямар улсын газрын зураг
байна? Бидний хичээл хийдэг тасалгаанд СССР-ийн газрын зураг
байна. •

«• Слова
газрын зураг географическая карта тэнгэс море
чамд тебе эрэг берег
дакжуулах передавать Номхон далай Тихий океан
газар дэвсгэр территория
84
ургэлжлэх продолжаться, тянуться эзлэх занимать
баруун запад, западный баялаг богатый; богатство
тал зд. часть хеделмерчид трудящиеся
арлууд острова сайжрах улучшаться
умарт северный ундэстэн нация, национальность
Месен далай Ледовитый океан ач урээр благодаря
хурээлэх, окружать эвдэршгуй нерушимый
айл херш сосед; соседний гагнагдах быть спаянным
ганц единственный хучит мощный
дайсагнах быть враждебным хунд уйлдвэр индустрия
найрамдалт нехерлег дружествен- гурэн держава
ный бат бэх прочный
ардын ардчилсан народно-демокра- байхгуй нет, не существует
тический ур хуухэд дети
хил залгах граничить улс государство
ашигт малтмал ископаемые богат- уулс горы
ства, полезные ископаемые уул гора
байгаль природа тиймээ да
суурь место

ГРАММАТИКА

1. М е с т о и м е н и я (телеений уг) в монгольском языке


склоняются иначе, нежели все прочие имена. Если имена вообще
для всех падежей имеют одну общую основу, то местоимения
(особенно личные — биеийн телеений уг) имеют особую форму
для именительного падежа, первую основу — для родительного,
вторую и даже третью — для прочих падежей. Сказанное осо-
бенно касается личных местоимений первого и второго лиц един-
ственного числа.
Ниже даны местоимения в формах именительного и роди-
тельного падежей:
би я чи ты
миний меня чиний тебя
бяд мы та вы
маны наш таны ваш
манай наш танай ваш
энэ это тэр тот
уунйй этого тууний того
эд эти тэд те
эдний этих тэдний тех

2. В монгольском языке нет личных местоимений третьего


лица и вместо них употребляются указательные местоимения
(заах твлевний уг):
энэ — это, этот; он, она, оно (говорится о предметах, рас-
положенных здесь, близко); .4
т
тэр — т о , тот; он, она, оно (говорится о предметах, располо-
женных там, вдали).
85
3. В монгольском языке нет притяжательных местоимений,
вместо них употребляются формы родительного падежа личных
и указательных местоимений, например:
маний гэр моя юрта
чиний ном твоя книга
манай багш наш учитель
танай нехер ваш товарищ
ууний дэвтэр его тетрадь (этого)
тууний дэвтэр его тетрадь (того)
эдний байшин их дом (этих)
тэдний байшин их дом (тех)
4. Если местоимения в форме родительного падежа в поло-
жении определения, т. е. находясь перед именами, переводятся
на русский язык притяжательными местоимениями, как это пока-
зано в приведенных выше примерах, то в сочетании с после-
логами они переводятся в форме родительного же или иных
падежей, например:
миний дараа после меня
чиний дэргэд возле тебя
таны хойноос за вами
маны емне перед нами, до нас
ууний Т0Л90 за это, для этого
тууний тухай о нем, насчет того

5. Местоимения манай, или маны, и бидний когда-то разли-


чались в монгольском языке очень строго:
1) форма манай или маны представляла собою форму и с к л ю -
ч а ю щ е г о местоимения (исключались собеседники второго лица;
таким образом, маны газар означало место, которое принадлежало
только нам, но не нам и вам);
2) форма бидний представляла собою форму в к л ю ч а ю щ е -
го местоимения (включались и лица, к которым вообще обра-
щались; таким образом, бидний газар означало место, которое
принадлежит не только нам, но и вам).
Указанное различие уже давно стерлось почти бесследно.

УПРАЖНЕНИЯ
1. Переведите на монгольский язык:

1) С какими государствами граничит СССР? 2) Есть ли у


вас географическая карта? 3) У меня есть географическая карта.
4) Чем богата наша страна? 5) Мой старший брат передает вам
привет. 6) Кого ты видел на берегу моря? 7) Где вы слушали
доклад о странах народной демократии? 8) Есть у тебя книга о
36
Курильских островах? 9) Я прочитал книгу о дружественных нам
странах. 10) Мы знаем об ископаемых богатствах нашей родины.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Чамайг хунд уйлдвэрийн тухай илтгэл хий гэж хэн хэлэв?
2) Манай улсад хэдэн ундэстэн бий юм бэ? 3) Манай Зевлелтийн
ард тумнийг ямар нам удирдана? 4) Чи манай улсын газар дэвс-
гэрийг сайн мэдэх уу? 5) Та манай хайрт эх орны тухай ямар
ном уншив? 6) Манай улсын олон ундэстэн бол ямар эв най-
рамдалтай байна?

3. Напишите сочинение на тему «Наша родина».

14 АРВАН деревдугээр хичээл


ШАЛГАЛТЫН емне
Удахгуй евлийн шалгалт эхэлнэ. Оюутан бухэн бол шалгал-
танд сайнаар бэлтгэж, онц сайнар шалгуулах ёстой. Оюутан бу-
хзн бол сурлагын онц сайн дун гаргахын телее тэмцэх ёстой.
Цаг тухайд нь шалгалтанд бэлтгэж эхэлбэл сурлагын ендер
амжилтыг олж болно.
Манай нам засаг, агуу их Сталин бол манай улсын сурагчид,
оюутан нарыг эх орноо цэцэглуулэн хегжуулэх эрдэмтэй болго-
хын телее бух бололцоог бий болгов.
Ийм учраас оюутан нар бол онц сайн сурлага, нарийн нямбай
ажиллагаагаараа нам засгийн их ачийг хариулах ёстой байна.
Хичээлийг идэвхтэй сайнаар давтаж, анхааралтай суудаг, гэрийн
даалгаврыг цаг тухайд нь гуйцэтгэдэг оюутан бухэн онц сайн
Сурлагын ендер амжилтыг олж чадна.
Багш, енеедер орой давтлага болно гэж надад хэлэв. Чи
давтлага болох тухай мэднэ уу? Би давтлага болох тухай баг-
шаас мэдэв. Чи туунд юу гэж хариулав? Би бол бид заавал
давтлаганд ирнэ гэж хариулав.
Чи давтлаганд очих гэж байна уу? Тиймээ, би давтлаганд
очих гэж байна. Та давтлаганд очих уу? Тэгнээ би давтлаганд
•Очно. Чи намайг хулээгээрэй. За, би чамайг хулээнэ. Чи надаас
ямар номуудыг авсан билээ? Би чамаас сурах бичиг авсан билээ.
Одоо нэг оюутан ирэв. Багш чамайг дуудаад ир гэж намайг
явуулав.
За, бид давтлаганд явна. Та нар бидэнтэй хамт давтлаганд
очих уу? Тэгнээ, бид та нартай' хамт давтлаганд очно. Бид
87
бугдээрээ давтлаганд ирэв. Биднээс урьд хэдэн оюутан нар
энд ирсэн байв. Давтлага эхлэв. Манай багш бидэнд евлийн
шалгалтын тухай ярив. Тэгээд бид туунээс асуудлуудыг
асуув. Мадай багш бидний асуудлуудад тодорхой тайлбар хариу
хэлэв.
Ургэлжид ба шалгалтын урьд сайтар давтлага хийжбайвал онц
сайн сураад, шалгалтанд онц сайн тэмдэг ба сайн унэлэлт а в ч
болно. Шалгалтын урьд давтлагаа дуусаад нэг хоног сайн амрах
хэрэгтэй. Энэ уед тэшуурээр гулгаж, цэвэр агаарт зугаацаад,
ший, кино узээд, долоо — найман цаг унтах хэрэгтэй.
Чиний аав чамаар сонин уншуулдаг уу? Тиймээ, миний аав
надаар сонин уншуулдаг юм. Бас надаар захидал бичуулдэг юм.
бнеедер манай багш надад номоо уншуулав. Би бол чиний
нехерт монгол сониныг уншуулав. вчигдвр манай багш намайг
дуудаад ном уншуулав. Таны багш хэнийг дуудаж самбар дээр
бичуулэв? Манай багш оюутан Дамдиныг дуудаад, самбар дээр
бичуулэв.
Та давтлагын дараа хэнийд очоод ирэв? Би давтлагын дараа
багшийндаа очоод ирэв. Манай багшийнд гурван шуугээгээр
дуурэн номууд байна. Чи маргааш хэнийд очих гэж байна? Би
евген аавындаа очно. Одоо танайд хэн байна? Одоо манайд нехер
Самдан байна.
Чи одоо юу хийх гэж байна? Би одоо сонин уншина. Нехер
Дорж юу хийж байна? Нехер Дорж давтлага хийж байна. Тэр
бол едер бур давтлага хийдэг юм. Бид бол туун шиг байх ёстой.
Чи гудамжинд хэнийг узэв? Би бол гудамжинд чам шиг хунийг
узэв. Над шиг хунийг узэв уу? Тэглээ, чам шиг хунийг узэв.

Слова

шалгалт(ан) экзамен, зачет бугдээрээ все


ввел зима тодорхой ясный, подробный
шалгуулах сдавать экзамен, зачёт тайлбар разъяснение
цаг тухайд своевременно ургэлжид постоянно, регулярно, си-
засаг власть, правительство стематически
цэцэглэх цвести тэмдэг отметка
эрдэмтэй образованный унэлэлт оценка
бололцоо(н) условие, возможность тэгнээ да
бий болгох создать хоног сутки
ийм учраас поэтому уе период
нарийн нямбай зд. прилежный; ак- агаар воздух
куратный унтах спать
ажиллагаа(н) работа, деятельность дуурэн полный, наполненный
ачийг хариулах отблагодарить уншуулах просить читать (после сло-
гуйцэтгэх выполнить ва в орудном падеже), позволить
чадах мочь, уметь читать (после дательно-местного
дуудах вызывать, звать падежа), заставить читать (после
явуулах отправить, послать винительного падежа).
хамт вместе

88
ГРАММАТИКА
1. Личное местоимение п е р в о г о лица е д и н с т в е н н о г о '
числа имеет следующие основы:
1) нам- для винительного падежа, например, намайг—меня;
эта основа не имеет самостоятельного употребления;
2) над для дательно-местного, исходного, орудного и со-
вместного падежей, например:
надад (употребляется в сокращенной
форме — над) мне, у меня
надаас от меня
надаар мною
надтай со мною
Эта основа имеет и самостоятельное употребление (с после-
логами), например:
над шиг вроде меня
2. Личное местоимение в т о р о г о лица е д и н с т в е н н о г о *
числа для винительного, дательно-местного, исходного, орудного
и совместного падежей имеет основу чам-, например:
чамайг тебя
чамд тебе, у тебя
чамаас от тебя
чамаар • тобою
чамтай с тобою
Эта основа имеет и самостоятельное употребление (с после-
логами), например, чам шиг вроде тебя.
3. У к а з а т е л ь н ы е м е с т о и м е н и я энэ — это и тэр — тот.
имеют соответственно следующие основы:
YYH- пьуун-
ууяийг это, его тууяийг то, его
уунд, этому, ему туунл тому, ему
уунээс от этого, от него туунээс от того, от него
уугээр этим, им туутээр тем, им
уунтэй с этим, с ним туунтэй с тем, с ним
4. Л и ч н о е местоимение первого лица м н о ж е с т в е н н о г о *
числа имеет следующие основы, ныне употребляемые на равных
правах:
ман- бидэн-
маныг биднииг нас
манл бидзнл нам, у нас
матъс биднээс от нас
манаар биднээр нами
мантаи бидэнтэи с нами
Надо заметить, что вторая основа (бидэн-) употребляется чаше
и почти вытесняет из речи первую (ман-), которая употребляется
преимущественно для образования формы родительного падежа
(см. в предыдущем уроке).
5. Л и ч н о е местоимение в т о р о г о лица м н о ж е с т в е н -
н о г о числа имеет основу тан-:

таныг вас /тшяаар вами


танд, вам , У вас тантаи с вами
/тшяаас от вас

6. У к а з а т е л ь н ы е местоимения множественного числа эд •


эти и тэд — те имеют следующие основы:

эдэн- тэдэн-
эЭяийг этих тэднийг тех
эдэнл этим тэдэнл тем
эднээс от этих тэднээс от тех
эднээр этими тэднээр теми
эдэнтэн с этими тэдэнтэй с теми

7. Все изложенное относительно склонения местоимений схе-


матически можно изобразить в следующем виде:

Формы ]падежей Основы для падежей

Именит. Родит. Винит. Дат.-местн. Исходн. Орудн. Совместн.

би я МИНИЙ нам- над-


чи ты чиний чам-
бид мы бидний бидн- бидэн- бидн- бидэн-
ба мы манай
(ныне не маны ман-
употр.)
танай
та вы таны тан-

энэ это ууний уун- YY- уун-


тэр тот тууний туун- туу- туун-
эд эти эдний эдн- эдэн- эдн- эдэн-
тэд те тэдний тэдн- тэдэн- ,., тэдн- тэдэн-
УПРАЖНЕНИЯ
1. Переведите на монгольский язык:
1) Как вы готовитесь к зимним экзаменам? 2) По каким пред-
метам будете сдавать экзамены? 3) С кем ты повторяешь уроки?
4) Своевременно ли вы начали подготовку к экзаменам? 5) У нас
созданы все условия для подготовки к экзаменам. 6) Каждый
студент должен прилежно работать и сдавать свои экзамены на
«хорошо» и «отлично». 7) Кто тебе дал читать эту книгу? 8) Моя
бабушка каждый день просит, чтобы я прочитал ей газету. 9) Мой
преподаватель вызвал меня к доске и попросил написать это
слово. 10) Мой отец позволил мне читать его книгу.
2. Ответьте на следующие вопросы:
1) Манай нам засаг бол оюутан нарыг ямар хумуус болгох
зорилго тавив? 2) Оюутан нар ууний ачийг юугаар хариулах ёстой
вэ? 3) Чамайг* хэн дуудав? 4) Хэн надаас енеедрийн сонин авав?
5) Чиний евген аав чамаар юу уншуулдаг вэ? 6) Та надаар яах
гэв? 7) ©чигдер та хэнтэй хамт хичээл давтав? 8) Энэ номыг
танд хэн уншуулав? 9) Багш чамайг дуудаад юу бичуулэв?
3. Приготовьте рассказ на тему «Как я готовлюсь к экзаменам», ис-
пользуя личные местоимения.

1 5 АРВАН ТАВДУГААР ХИЧЭЭЛ

ДЭЛГУУРТ
©чигдер аав минь цалингаа авав. Аав минь цалингаа ээжид
минь егев. Би енеедер ээжтэйгээ барааны дэлгуурт очих гэж
байна. Аав минь дунс худалдаж аваарай гэж захив. Эгч минь
трргон оймс захив.
Бид дэлгуурт очив. Энэ дэлгуур бол таван давхар том бай-
щингийн нэгдугээр ба хоёрдугаар давхарт нь оршино. Энэ дэл-
Гуурт янз бурийн бараа худалдаж байна. Энд ард олны хэрэг-
цээт бараа товар дуурэн байна. Энд нэн тэргууний хэрэгцээт
бараа хурэлцээтэй байна. Энд олон худалдагчид янз бурийн ба-
раа худалдаж байна.
Коммунист нам ба агуу их Сталины анхаарлын ачаар манай
ард тумний аж амьдралын хэмжээ едер ирэх тутам улам дээшлэж
байна. Манай Зевлелтийн ард тумэн бол чинээлэг болов. Иймд ма-
най ард тумэн бол яс чанар сайнтай бараа худалдаж авдаг бо-
лов. СССР улсад барааны унэ улам хямдарч байна. Саяхан Ком-
мунист намын Тев Хороо ба CGCP-ийн Сайд нарын Зевлелийн
91
тогтоолоор барааны унийг тавдугаар удаа нэлээд ихээр хямдру-
улав. Цаашид ч барааны унийг хямдруулах телевлегеетэй юм.
Йймд манай зевлелтийн ард тумэн бол хамгийн жаргалант ард
тумэн юм.
Одоо капиталист орнуудад эдийн засгийн кризисийн шинж
тэмдгууд улам дэлгэрч байна. Одоо капиталист орнуудад ажил-
гуйчууд ба хагас ажилтай хумуусийн тоо 45 саяас доошгуй
тоонд хурэв. Эдгээр улсуудад барааны унэ улам нэмэгдэж байна.
Одоо Америк ба маршаллчлагдсан орнуудад хеделмерчин олон
тумний аж амьдралын хэмжээ едер ирэх тутам зогсолтгуй унаж,
гуйлинчин байдалдорж байна. Иймд капиталист орнуудын бай-
дал улам муудаж байна.
Бид бол энэ сайхан дэлгуурт ороод манай улс ба капиталист
орнуудын ялгаварын тухай ярилцав.
Ээж минь: «Аавд чинь дунс худалдаж авъя» гэв. Бид дунс
худалдаж авав. Тэгээд дууд минь дээл хийхийн тул цэмбэ худал-
даж авав. Бас дууд минь емд хийх даавуу худалдаж авав. Тэ-
гээд дотуур хувцас оёулахын тул бид цагаан даавуу худалдаж
авав. Ээж минь надад нэг хос савхин гутал худалдаж авав. Бас
бид ээжийн минь эгчид нь цамцны торго худалдаж авав. Мен
бид энэ дэлгуурээс гарахыы емне нуур гарын ба барааны саван,
торгон оймс худалдаж авав. Бид эндээс гараад хунсний зуйлийг
худалдах дэлгуурт очив. Тэнд чихэр, талх, цецгийн тос зэргийн
хунсний зуйлуудийг худалдаж байна. Бид гурил, давс ба цай
худалдаж авав.
Бид дэлгуурээс гараад трамвайд сууж гэртээ ирэв. Биднийг
эгч минь угтав. Эгч минь: «Манайд нехер чинь ирээд байна»
гэж надад хэлэв. Гэрт маань дулаан байна. Аав минь ирээд, ху-
далдаж авсан бараагий маань цемийг узэв. Тэгээд аав минь:
«Та нарын худалдаж авсан бараа яс чанараараа маш сайн
байна» гэж хэлэв. Аав минь дэлгуурийн тухай асуув. Бид хари-
улав. Эгч минь ээжийгээс: «Энэ савхин гутлыг надад худалдаж
авав уу?» гэж асуув. Ээж минь: «Чамд биш, дууд чинь худал-
даж авав» гэж хариулав.
Ээжийн минь эгч нь ирэв. Би ээжийнхээ эгчид нь худалдаж
авсан торгоо егев. Ээжийн минь эгч нь: «баярлалаа» гэж хэлэв.
Тэгээд би нехертэйгее ярив. Тэр бол: «Эгч чинь оюутан уу?»
гэж асуув. «Оюутан биш, албан хаагч юм» гэж би хариулав.

Слова

цалин (г) зарплата худалдах продавать


барааны зд. промтоварный бараа(н) товар
дунс(эн) дунс (табак) ард олныхэрэгцээт массового потреб-
захих заказать ' ления
торго(н) шелк ^ нэн тэргуу н и й хэрэгцээт первой не-
торгон шелковый обходимости
оймс(он) чулки, носки хурэлцээтэй в достаточном количе-
давхар этаж стве
92
худалдагчид продавцы оёх сшить
хэмжээ(н) уровень даалимба далемба (род хлопчато-
дээшлэх повышаться бумажной ткани)
яс чанар качество емд(вн) брюки
хямд дешевый; дешево цэмбэ сукно
саяхан недавно дотуур хувцас(ан) нижнее белье
Твв хороо(н) центральный комитет оёулах отдавать в пошивку
Сайд нарын Зевлел Совет Министров хевен(г) хлопок; хлопчатобумажный
хямдруулах удешевлять, снижать даавуу ткань
|цены| хос пара
удаа раз савхин гутал кожаные сапоги
нэлээд значительно цамц рубашка, сорочка, кофточка,
телввлегее план, проект гимнастерка
ертенц зд. мир нуур гарын саван(г) туалетное мыло
орон страна барааны саван(г) хозяйственное мыло
эдийн засаг экономика хунсний продовольственный
шинж тэмдэг признак, симптом чихэр сахар
ажилгуйчууд безработные талх хлеб (печеный)
доошгуй не менее цецгийн тос(он) сливочное масло
олон тумэн массы зэргийн и другие
унах падать, понижаться зуйл вещь, предмет
•руйлинчин нищий гурил мука
муудах ухудшаться давс(ан) соль
-ялгавар разница, отличие цай чай
дээл дэл (пальто, шуба) дэлгэрэх расширяться, нарастать

ГРАММАТИКА

1. Выше мы видели, что принадлежность предмета тому или


иному лицу выражается формой родительного падежа личных
местоимений, например:
мании ном моя книга ууний ном его (этого) книга
чиний ном твоя книга тууний ном его (того) книга
макай ном наша книга эдний ном их (этих) книга
танай ном ваша книга тэдний ном их (тех) книга
Но подобные обороты, в которых личные местоимения в форме
родительного падежа являются притяжательными определениями,
могут быть заменены другими, в которых определяемые будут
иметь не эти притяжательные определения (впереди себя), а лич-
но-притяжательные частицы, ставящиеся после них, определяе-
мых, и представляющие собой усеченные формы тех же личных
местоимений в форме того же родительного падежа, например,
ном минь — книга моя, номд минь —в книге моей и т. д.
2. В монгольском языке имеются следующие л и ч н о - п р и -
тяжательные частицы:

минь для 1-го лица единственного числа


чинь для 2-го лица единственного числа
*••*••••
' маань для 1-го лица множественного лица
нь для 3-го лица обоих чисел
93
Для второго лица множественного числа лично-притяжатель-
ной частицы нет, хотя в отдельных говорах монгольского языка
она имеется (тань; например, моринд тань — лошади вашей).
П р и м е р ы:
морь чинь лошадь твоя
мориор чинь на лошади твоей
ах минь старший брат мой
ахаас минь от старшего брата моего
гэр маапъ юрта наша
гэрт маакь в юрте нашей
ном нь его или их книга
номд нь в книге его или их

3. Лично-притяжательные частицы, как видно из примеров,


ставятся после определяемого слова, включая падежные оконча-
ния последнего. Однако, при наличии лично-притяжательных час-
тиц, в оформлении окончаний винительного падежа происходят
следующие изменения:
а) если слово в своей основе оканчивается на краткий глас-
ный или согласный, то в окончании винительного падежа выпа-
дает согласный г, например:

арга — аргы минь мой способ


ах — ахи чинь твоего старшего брата
ном — номы нь его, их книгу
гэр — гэрий маань нашу юрту
унэ — уний нь его, их цену

б) если слово в своей основе оканчивается на дифтонг или


долгий гласный, то к окончанию винительного падежа г — на-
ращивается еще долгий -и, например:
нохой — нохойгий минь мою собаку
гахай —гахайгий чинь твою свинью
буу — буугий маань наше ружье
жороо— жороогий нь его, их иноходца
су у —суугий чинь твое молоко
>твет<ственно н е л ь з я ск
написать:
аргыг минь нохойг минь
ахыг чинь гахайг ! чинь
номыг нь бууг маань
гэрийг маань жороог нь
унийг нь чинь
4. Таким образом, принадлежность предмета какому-нибудь
лицу в монгольском языке выражается двумя способами: 1) при
94
помощи родительного падежа личных местоимений или 2) посред-
ством лично-притяжательных частиц. Первый способ условно-
можно назвать полным притяжанием, поскольку личные местоиме-
ния не «усекаются», а второй — частичным притяжанием, поскольку
последнее осуществляется при помощи частиц.
Теперь спрашивается, какая же разница в употреблении пол-
ного или частичного притяжаний, поскольку, например, миний
ном и ном минь на русский язык одинаково переводится как
моя книга? Разница заключается в том, что при полном притя-
жаний логическое ударение падает на определение (миний ном —
моя книга, [а не — твоя или ваша]), тогда как при частичном
притяжаний — на определяемое (ном минь — моя книга, [а не
тетрадь или газета]).
5. В монгольском языке биш (иногда бус) является противо-
поставительным словом или относительным отрицанием послесло-
гового характера (ставится после соответствующего слова, а не
впереди, как в русском языке) и переводится на русский язык,
« н е . . . , а ...», например:

Энэ— ном биш, дэвтэр. Это не книга, а тетрадь.


Энд биш, тэнд. Не здесь, а там.
Би тэнд дэмий талаар яваад ир- Я не зря сходил туда, а принес
сэн биш, энэ сонирхолтой ном эти интересные книги и жур-
сэтгуулуудийг авчирсан шуу! налы.
Явсан биш, ирсэн. Не ушел, а пришел.
Гэртээ явсан биш, сургуульдаа Не домой пошел, а в школу
очсон. отправился.
Миний гэрт болсон биш, чиний Случилось [это] не в моей.
гэрт болов. юрте, а в твоей.
Ахад минь егсен биш, дууд минь Дал [что-то] моему не старше-
0Г0В. му брату, а младшему.

Последние два примера говорят о том, что по-монгольски при*


йротивопоставлении глаголы дублируются в обеих частях пред-
ложения.

УПРАЖНЕНИЯ

L Переведите на монгольский язык:


1) Моя сестра прочитала нам постановление ЦК партии и
Совета Министров о снижении цен на товары. 2) Отец мой сказал,
Что с каждым днем повышается жизненный уровень нашего-
Советского народа. 3) Моя мать сегодня купила в магазине много
разных вещей. 4) Твой отец сказал, что качество продукции их
завода с каждым днем улучшается. 5) Мой старший брат сказал,.
Что он завтра получит свою зарплату.
2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Хэн чинь дэлгуурээс бараа худалдаж звдаг вз? 2) Аав минь


ямар дэлгуурт очив? 3) Багш маань юу ярив? 4) Нехрийн чинь ах
юу захив? 5) Ээж чинь едер бур хэдэн кило талх худалдаж ав-
даг вэ? 6) Ард тумний маань аж амьдралын хэмжээ нь ямар болж
байна? 7) Нэхер минь юу худалдаж авав? 8) Аав чинь чамд ямар
бэлэг вгвв? 9) Дамдины ах нь ямар бараа худалдаж авав? 10) Дуу
чинь юу захив? 11) Энэ бол миний савхин гутал уу? 12) Харан-
даагаар чинь хэн бичив? 13) Худалдаж авсан бараагий чинь хэн
узэв? 14) Цайгий чинь хэн уув? 15) Капиталист ертенцийн орнуу-
дын хеделмерчин олны аж амьдралын нь хэмжээ ямар болж байна?
•16) Одоо капиталист орнуудад ажилгуйчуудийн тоо хэд болов?
17) Энд сууж байгаа нехер албан хаагч уу? 18) Энэ сурах бичиг
уу? 19) Энэ чиний ах уу?

3. Напишите рассказ на тему «Что мы купим к празднику», используя


слова 15-го урока.

АРВАН ЗУРГААДУГААР ХИЧЭЭЛ

ЛЕНИНИЙ СУРГААЛ М6НХ Б 0 Г 0 0 Д


ЯЛАГДАШГУЙ
В. И. Лениний нас негцсений 28 жилийн ойд зориулсан дурс-
галын хуралдаан Улаанбаатарт болов. В. И. Лениний нас негцсе-
ний 28 жилийн ойн дурсгалын хуралдаан энэ нэгдугээр сарын
21-ний орой, улсын хегжимт драматик театрт болов.
Улсын хегжимт драматик театрын тайзны гунд их Лениний
хергийг тавьж, ту уний хоёр талд нь «1924—1952» он гэсэн тоог
томоор бичиж амьд цэцэг, улаан тугуудаар жавхлантай чимэглэжээ.
Цуглагсад их багш Лениний зураг еед ширтэн, тууний бутээ-
сэн гайхамшигт их уйл явдлыг бодон, сэтгэлийнхээ гунд дурс-
сан байдалтай сууцгааж байлаа.
Дурсгалын хуралдааны тэргуулэгчдийн байранд нам засгийн
удирдагчид ба Зевлелт Холбоот Улсаас туе Бугд Найрамдах
Монгол Ард Улсад суугаа онц бурэн эрхт элчин сайд ба бусад
нехед гарч ирэв.
Хуралдагсад бол эдгээр нехдийг суудлаасаа босож алга ташиж
угтав.
Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Тев Хороо, М. А. X. Намын
Улаанбаатар хотын хороо, Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын Их
Хурлын Тэргуулэгчдийн газар, Монголын Хувьсгалт Залуучуудын
Эвлэлийн Тев Хороо, Б. Н. М. А, Улсын уйлдвэрчний Эвлэлуу-
96
дийн Тев Зевлел, Улаанбаатар хотын хеделмерчдийн бага хур-
71ЫН тэргуулэгчид, нийслэлийн хеделмерчид, нам, олон нийтийн
байгууллага, ардын хувьсгалт армийн телеелегчдийн хамтран
хийсэн дурсгалын хуралдаан эхлэв.
Хуралдааныг даргалагчаас:
«Дэлхийн хеделмерчдийн суут жолоодогч, мэргэн багш, боль-
щевикуудын их нам ба Зевлелт улсыг ундэслэн байгуулагч
Владимир Ильич Лениний зурх цохихоо болиод 28 жил болов»
гээд, «Владимир Ильич Лениний дурсгалыг босч хундэтгэе»
гэв. Бугдээрээ босч чимээ аниргуй зогсов.
Тэгээд дурсгалын хуралдааныг нээв.
Дэлхийн хеделмерчдийн мэргэн жолоодогч, большевикуудын
нам ба Зевлелт улсыг ундэслэн байгуулагч В. И. Лениний нас
негцсений 28 жилийн ой ба тууний гайхамшигт их уйл явдлын
тухай дэлгэрэнгуй илтгэлийг намын Тев Хорооны нарийн бичгийн
дарга хийв. Хуралдагсад илтгэгчийн уг бурийг маш анхааралтай
сонсцогоов.
Агуу их Ленин нас негцсен боловч, тууний уйл хэрэг менх,
Ленин бу амьдралаа хеделмерчин хун терелхтнийг херенгетний
дарлалаас челеелех, улс тумний тусгаар тогтнол, эрх челеений
телее, коммунизмыг байгуулах хэргийн телеений тэмцэлд зори-
улсан юм. Лениний нэр бол бух шударга хун бухэнд дотно
байдаг.
Ленин Сталин нарын ундэслэн байгуулсан Зевлелт Холбоот
Улс бол дэлхийн тэргууний хегжилтэй гурэн болов. Ленинизмийн
туяа дэлхий дахинд сацраад, дэлхийн ардчилал, социализмын
лагерь улам бур батжин есеж тууний эгнээнд одоо 800 сая га-
руй хун нэгдэв. Их Лениний менхийн уйл хэргийг их Сталин
ургэлжлуулж байна!
Монголын ард тумнийг эрх челеегее олж авах явдалд
В. И. Ленин их анхаарлыг тавьсан билээ.
Монгол Ардын хувьсгалт нам бол марксизм-ленинизмийг удирд-
лага болгодог бегеед Лениний заасан замаар Зевлелт Холбоот Ул-
сын тусламжтайгаар, нехер Чойбалсангийн жолоодлогоор явж их
ялалтыг хийсэн байна. Лениний сургаал менх бегеед ялагдаш-
гуй.
Слова

сургаал учение туг знамя


менх вечно; вечный, бессмертный жавхлантай великолепный; величест-
ялагдашгуй непобедимо; непобеди- венный
мый чимэглэх украшать
нас негцех умереть цуглагсад собравшиеся
ой зд. годовщина, юбилей евд зд. на, в сторону, к
Дурсгал память ширтэн (харах) устремить глаза,
хуралдаан заседание, собрание всматриваться
тайз(ан) сцена бутээх сделать, созидать
гол зд. центр, середина гайхамшигт замечательный, прекрас-
Херег портрет ный
гашуудал траур уйл явдал дела
Заказ № 3755 97
сэтгэл мысль, душа зогсох вставать, стоять
гунд в (о) глубине дэлгэрэнгуй подробный, обстоятель-
дурсах вспоминать ный
удирдагчид руководители дарлал угнетение
туе зд. данный хервнгвтен капиталист(ы)
онц зд. чрезвычайный тусгаар тогтнол независимость
бурэн эрхт полномочный челеелех освободить
элчин посланник, посол эрх челее(н) свобода
суудал место, сиденье хэрэг дело
алга таших аплодировать зориулах посвящать
угтах встречать дотно близко; близкий
нийслэл столица хегжилтэй развитый
байгууллага организация туяа(н) луч; сияние
телеелегчид зд. представители сацрах светить
хамтран хийсэн совместный; совмест- батжин есех расти, укрепляться
но проведенный эгнээ(н) ряды
даргалагч председательствующий удирдлага руководство
суут гениальный тусламж помощь
жолоодогч вождь тэргуулэгчид президиум
мэргэн мудрый Их Хурал зд. Великий хурал
ундэслэн байгуулагч основатель уйлдвэрчний эвлэл профсоюз
зурх(эн) сердце хувьегалт залуучууд революцион-
цохихоо болих перестать биться ная молодежь
чимээ аниргуй молча, без звука эвлэл союз
эмгэнэх скорбеть, горевать, быть в дотнын нехер соратник
трауре урагшаа давшьяа вперед

ГРАММАТИКА

1. а) У с т у п и т е л ь н о е д е е п р и ч а с т и е (дутагдах телев)
обозначает действие или состояние, несмотря на наличие кото-
рого происходит другое действие или имеет место другое состо-
яние; на русский язык это деепричастие обычно переводится
оборотом «хотя» или «несмотря на то, что...», например:

Цас оровч, гадаа хуйтэн биш. Хотя и выпал снег, на дворе


не холодно.
Орой босовч, сургуульдаа цаг Пришел в школу своевременно,
тухайд ирэв. несмотря на то, что встал
поздно.

б) Окончанием уступительного деепричастия является -вч


(если основа глагола оканчивается на гласный) или -авч> -эвчу
-овч, -евч (если основа глагола оканчивается на согласный), на-
пример:
ир -+- эвч = ирэвч хотя и пришел
яв 4~^вч = явавч хотя и ушел
ол -f- овч = оловч хотя и нашел
ее + евч = всевч хотя и вырос
хаа + вч = хаавч хотя и закрыл
нээ 4- вч = нээвч хотя и открыл
98
cyy -f- вч = суувч хотя и сел
+ ч = н у у в ч х о т я и перекочевал
в) В речи, однако, глаголы в форме уступительного деепри-
частия употребляются очень редко, ибо уступительный оборот
образуется посредством сочетания имени или причастия с болозч
или (иногда) байвч, представляющими собою формы данного
деепричастия от глаголов болох — стать и байх — быть и пере-
водимыми на русский язык как «хотя», например:
дуулах боловч хотя и будет петь
дуулсан боловч хотя и пел
дуулж байгаа боловч хотя и поет
дулаан байвч хотя и тепло
дулаан боловч хотя и стало тепло

2. а) С л и т н о е д е е п р и ч а с т и е (нийлуулэх телев) по сво-


ему употреблению и значению почти ничем не отличается от
соединительного деепричастия: все небольшое отличие этого
деепричастия от последнего сводится к тому, что оно чаще всего
обозначает действие, сливающееся с другим или определяющее
последующее, например:
ширтэн харав смотрел вглядываясь (внима-
тельно)
гайхан узнэ рассматривает удивляясь (с уди-
влением)
суудлаасаа босон, уг хэлэв встав с места, произнес речь.

б) Слитное деепричастие очень часто служит для образования


сложных или составных глаголов, например:
зохион байгуулах организовать
ундэслэн байгуулах основать
хянан байцаах контролировать, ревизовать
в) Окончанием слитного деепричастия является -н (если ос-
нова глагола оканчивается на гласный) или -ая, - э я , -он} -ену
-пн (если основа глагола оканчивается на согласный), например:
УУ + уу
тамдэглэ-|-н = тэмдэглэн отмечая
rap -f- ан = гаран выходя
ор + он —орон входя
бич + ин —бичин пиша
ир + эн = ирэП приходя

е е - [ - = осей вырастая
3. Кроме известной нам первой изъявительной формы прошед-
шего времени (с окончанием -в или -ав), в монгольском языке
7* 99
имеются еще вторая (достоверная или прежде известная) и тре-
тья (нечаянная) изъявительные формы прошедшего времени (ен-
герсен цагийн хоёр ба гурав). Эти формы имеют некоторое от-
личие от первой:
а) при помощи в т о р о й ф о р м ы обозначается действие, о
котором говорящий лишь напоминает слушающему и которое,
следовательно, уже известно последнему*, например:
0ГЛ09 ирлээ пришел [ведь, как известно] утром

б) при помощи т р е т ь е й ф о р м ы обозначается действие,


которое стало известным внезапно и которого не ждали, например:
еглее иржээ пришел [оказывается] утром

Но в речи эти оттенки фактически соблюдаются очень редко.


4. Окончанием второй изъявительной формы прошедшего вре-
мени являются -лаа, -лоо, -лев, -лээ> например:
яв + лаа = явлаа пошел
ор 4~ лоо = орлоо вошел
ее + лее = еелве вырос
H
YY~b лээ = н у у л э э перекочевал

5. Окончаниями третьей изъявительной формы прошедшего


времени являются:
а) -жээ (если основа глагола оканчивается на гласный или
любой согласный, кроме с, р, в без скрытого конечного краткого
гласного), например:
бич + жээ —бичжээ написал
суу -|-жээ = суужээ сел
ол-|-жээ = олжээ нашел
хас-|-жээ = хасжээ сократил
хар + жээ = харжээ увидел
яв-f жээ = явжээ пошел
б) -чээ (если основа глагола оканчивается на согласные с,
р, в без скрытого конечного краткого гласного), например:
^ —босчээ встал
гар + чээ = гарчээ вышел
ав-]-чээ = авчээ взял

П р и м е ч а н и я , а) Эти окончания жээ и -чээ — не подчиняются за-


кону гармонии гласных, что и видно из представленных примеров, б) При

* Эта форма очень часто передает действие, совершить которое соби-


рается говорящий, например: за, би явлаа — ну, я пошел (т. е. пойду)!
100
глаголах хае — сократить, хар — увидеть, яв — итти и им подобных мы видим
окончание не -чээ, а -жээ потому, что они, эти глаголы, в своей основе
оканчиваются на краткие гласные, которые на письме не обозначаются (гла-
голы же: бос — вставать, гар — выходить, ав — взять и им подобные в своей
основе не имеют скрытого конечного краткого гласного).

УПРАЖНЕНИЯ

1» Переведите на монгольский язык:

1) Дело своего учителя продолжает его верный ученик и друг.


2) Советские учителя воспитывают своих учеников в духе ком-
мунизма. 3) Самдан является близким другом нашего учителя.
4) Наш учитель организовал кружок по изучению монгольского
языка. 5) Собравшиеся бурными аплодисментами встретили со-
общение о награждении нашего учителя орденом Трудового
Красного Знамени. 6) Наш учитель уже приехал из деревни.
7) На недавно состоявшемся собрании коллектива нашего инсти-
тута доклад сделал директор института. 8) Мы читали книгу о
молодежи Монголии. 9) Он сидел, пристально глядя на портрет.
10) Я ведь экзамен сдал. 11) Он, оказывается, вчера уехал.
12) Несмотря на то, что вернулся домой рано, спать лег поздно.
13) Хотя и закрыл окно, но в комнате холодно.

2; Ответьте на следующие вопросы:

1) Одоо ямар улсууд социализмын замаар хегжиж байна?


2) Та монголын залуучуудын тухай ямар ном уншив? 3) Саяхан
танай дээд сургуулийнханы хурал дээр хэн илтгэл хийв? 4) Та
одоо ямар ажлыг зохион байгуулж байна? 5) Чиний дэргэд суугаа
нехер юу уншиж байна? 6) Хичээл тарсан боловч сурагчид дээд
сургуульдаа юу хийх гэж улддэг байна?

3. Образуйте форму слитного деепричастия от следующих глаголов:

Чимэглэх, ширтэх, бутээх, дурсах, алга таших, угтах, болих,


эмгэнэх, зогсох, челеелех, зориулах, сацрах, есех.

Повторительное упражнение

Переведите на монгольский язык:

1) Несмотря на то, что я пришел домой поздно, буду читать сегодняшнюю


газету. 2) Товарищ Дамдин приезжает в институт очень рано, хотя он живет
отсюда довольно далеко. 3) Наши студенты уходят домой поздно, хотя занятия
кончаются рано. 4) Сегодня на улице тепло, хотя утром выпал снег. 5) Се-
годня Доржи пришел в теплой одежде, хотя на улице тепло. 6) Мои товарищи
пошли в кино, хотя идет снег.

101
17 АРВАН ДОЛООДУГААР ХИЧЭЭЛ

АГУУ ИХ СТАЛИНЫ 70 НАСНЫ


ОЙД ЗОРИУЛСАН БАЯРЫН ХУРАЛДААН
УЛААНБААТАРТ БОЛОВ

Дэлхий дахины хеделмерчдийн хайрт мэргэн жолоодогч, багш,


хун терелхтний суут нехер Иосиф Виссарионович Сталины
70 насны ойд зориулан Улаанбаатар хотын намын хороо, Улаанбаа-
тар хотын бага хурлын тэргуулэгчид, нийслэлийн олон нийтийн
байгууллага, хеделмерчид, монгол ардын хувьсгалт армийн ангиу-
дын хамтарсан баярын хуралдаан улсын хегжимт драматик театрт
1949 оны 12 дугаар сарын 21-нд болов.
Чимэглэлт тайзны гунд нь Иосиф Виссарионович Сталины том
херег, хоёр талд нь «1879—1949» гэсэн тоо байв.
Оройн 7 цаг боллоо. Нехер И. В. Сталины 70 насны ойг тэм-
дэглэн енгеруулэх ажлыг эрхэлсэн засгийн газрын комиссын
дарга, Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын еренхий сайд Маршал
Чойбалсан ба бусад нехед хурлын тэргуулэгчдийн байранд гарч
ирлээ.
Баярын хуралдааныхан, нам засгийнхаа удирдагч нарыг дот-
ноор угтав.
Энэ баярын хуралдаанд СССР-ээс Бугд Найрамдах Монгол
Ард Улсад суугаа онц бегеед бурэн эрхт элчин сайд, СССР-ийн
элчний яамны ба СССР-ийн худалдааны телеелегчийн газрын
хариуцлагатай ажилтан нар байлцав.
Нехер Чойбалсан баярын хуралдааныг нээж уг хэлэхдээ:
«И. В. Сталины 70 насны ойн энэ гайхамшигт едрийг бух шу-
дарга хун терелхтен, бух гурнуудийн хеделмерчид, дэлхий дахи-
ны ардчилал социализмын их жолоодогч багш нехер Сталиндаа
маш их халамжтайгаа илэрхийлэн, газрын бемберцгийн енцег
булан бурд угтаж байна» гэж хэлэв.
Нехер Чойбалсангаас цааш нь хэлэхдээ, «бид энэ едер их
Сталины зуг их баяртайгаар хандан ширтэж, манай хайрт багш
ханьдаа еерийн халуун баяр, зурхний мэндчиллэгийг бух ард
нийтийн талархлын хамт хурэгье.
Хайрт Иосиф Виссарионович, Та, бух дэлхийн хеделмерчдийн
баяр баясгалан, бух шударга хун терелхтний сайн сайхны телее
олон он жил урт удаан насалж, мандан бадарч байгтун гэдэг
ереэлийг зурхний угаас, сэтгэлийн гунээсээ дэвшуулэн хурэгье!»
гэв.
Нехер Чойбалсангаас уг хэлж байхад их Сталины яруу алд-
рыг ерееж нижигнэтэл алга ташиж байлаа.
102
Yr хэлж дуусахад нь бугдээрээ босцогоон, нехер Сталинд
зориулан удтал алга ташив. «Их Сталин мандтугай!», «Их Сталины
яруу алдар бадартугай!» гэж цууриатав. Зевлелт Холбоот Улсын
терийн дууллыг хегжимд эгшиглэв.
Дэлхий дахины хеделмерчдийн агуу их жолоодогч, багш,
Монголын ард тумний шилдэг хань нехер И. В. Сталины амьдрал,
уйл ажиллагааны тухай илтгэлийг Монгол Улсын их сургуулиин
ректор нехер Ширэндэв хийв.
Баярын хуралдаанаас дэлхий дахины хеделмерчдийн их мэр-
гэн жолоодогч багш бегеед агуу их Лениний менхийн уйл хэргийг
суут мэргэнээр ургэлжлуулэгч Иосиф Виссарионович Сталинд
явуулах баярын илэрхийлэлтииг нэг дуугаар нижигнэтэл алга та-
шин маш их хегжилтэй батлав.
Баярын хуралдааны дараа нь нийслэлинй театр, уран сайхны
газрын жужигчдээс нехер И. В. Сталины 70 насны ойд зориул-
сан концерт тавив.

Слова
баярын торжественный урт удаан наслах долго, долго жить
хайрт любимый, дорогой {пожелание)
суут гениальный; гений мандан бадрах зд. здравствовать
ангиуд зд. части зурхний угаас зд. от глубины сердца,
енгеруулэх проводить души
эрхлэх заниматься, ведать яруу алдар слава
ервнхий сайд премьер-министр нижигнэтэл бурно, громко, шумно
элчний яам(ан) посольство, миссия удтал долго
телеелогчийн газар представитель- цууриатах нестись, раздаваться
ство тврийн дуулал государственный гимн
хариуцлагатай ответственный эгшиглэх (музык.) исполнять
ажилтан работник шилдэг лучший
байлцах присутствовать их сургууль университет
халамжтай преданный, любящий баярын илэрхийлэлт приветственное
илэрхийлэх подтвердить, заверить, письмо
выражать нэг дуугаар единодушно, единогласно
бемберцег шар хегжилтэй(геер) с подъемом, с воо-
газар земля душевлением
внцег булан угол, концы батлах зд. принять, утвердить
зуг сторона, направление уран сайхан искусство
хандах направиться, устремиться жужигчид артисты
талархал зд. поздравление; призна- хэлэхдээ... в своей речи сказал...
тельность дуулах зд. узнать, услышать

ГРАММАТИКА

1. Б у д у,щ е е п р и ч а с т и е в форме дательно-местного па-


дежа чаще всего обозначает действие, в момент совершения ко-
торого имеет место другое действие или состояние, например:

Энд хурал болж байхад та юу Что вы делали, когда здесь про-


хийж байв? исходило собрание?
103
Намар бороо ороход гадаа их Когда осенью идет дождь, на
чийгтэй болдог улице становится сыро.
вглвений есэн цагт хачээл Когда в девять часов утра на-
эхлэхэд сурагчид бугдээрээ чикаются занятия, учащиеся
хичээлийнхээ тасалгаанд бай- в полном составе сидят в сво-
даг. ей аудитории.
Багшийн ороход (орж ирэхэд) При входе учителя мы все
нъ бид бугдээрээ босдог. встаем.
Как видно из примеров, будущее причастие в форме датель-
но-местного падежа с зависящими от него словами (дательно-
местный причастный оборот) переводится на русский язык при-
даточно-подчиненным предложением (когда...) или отглагольно-
именным оборотом обстоятельства времени (при...).
2. а) Повелительная форма второго лица множественного числа
(захирах телев, хоёрдугаар биеийн олон тоо) выражает обращение
ко многим или, вежливо, к одному лицу, например:
Гэрт орогтун! Заходите в юрту!
\унийг бичигтун! Напишите это!
Эндээ байгтун! Здесь и оставайтесь!

б) Окончанием повелительной формы второго лица множествен-


ного числа является -гтун ИЛИ -гтун (по гармонии гласных),
например:
су у + гту н = суугтун! сидите!
ажилла -j- гтун = ажиллагтун! работайте!
хий -f- гтун = хийгтун! сделайте!

в) Если основа оканчивается на согласный, то вставляется


соединительная гласная, например:
гар + а + гтун = гарагтун! выходите!
ор + о -f-гтун — орогтун! входите!
ир-[-э-)-гтун = ирэгтун! придите!
тел -f- е -f- гтун = телегтун! платите!
бич -f- и -}-гтун = бичигтун! пишите!
унш + и + гтун = уншигтун! прочтите!
г) Если основа глагола оканчивается на мягкий согласный (с
обозначением ь), то мягкий знак заменяется гласной и, например:
харь 4~ гтун = харигтун! идите домой!
соль 4- гтун = солигтун! меняйте!
3. Наименование членов какого-либо коллектива обозначается
при помощи суффикса -хан (-хэн, -хон, -хен), наращиваемого
104
к форме родительного падежа соответствующего имени, напри-
мер:
хуралдаан -f- ы -f- хан = хурал- участники собрания
дааныхан
сургуул -f- ийн -{- хан = сургу- коллектив школы (учителя, уче-
улийнхан ники)
завод-[-ын-]-хан—заводынхан коллектив, личный состав заво-
да (рабочие и служащие)
Дамдин -f- ы -{- хан = дамдины- дамдиновцы, Дамдиновы (члены
хан семьи Дамдина)
Иван + ы + хан = иваныхан ивановцы, Ивановы

УПРАЖНЕНИЯ

U Переведите на монгольский язык:


1) В Советском Союзе построен социализм и ныне 'успешно
решаются задачи строительства коммунизма. 2) Когда за столом
президиума появляются руководители партии и правительства,
собравшиеся встают и бурно аплодируют. 3) Когда товарищ
Дамдин пришел на собрание, то в зале было много студентов.
4) Когда в солнечное утро мы пришли в парк, там играли дети.
5) Когда начался дождь, мы были в кино. 6) При входе препо-
давателя учащиеся встают и приветствуют его. 7) Когда он при-
шел, мы повторяли урок. 8) Когда коллектив нашего института
проходил через Красную площадь, играла музыка. 9) Напишите
это предложение. 10) Пойдите в большой зал! 11) Прочитайте
эту книгу. 12) В конце занятий преподаватель сказал, чтобы
завтра мы принесли словари.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Баярын концертыг радиогоор нэвтруулэхэд та сонсдог уу?
2) Танай дээд сургуулийнханы хурлууд хаа болдог вэ? 3) На-
майг ецегдер танайд ирэхэд та хаа байв? 4) Хуйтэн болоход
хумуус ямар хувцсаа емсдег билээ? 5) Та зуны амралтанд байхдаа
ямар номуудыг уншив? 6) «Энэ даалгаврыг биелуулэгтун!» гэж
хэн хэлэв? 7) «Энэ тасалгаанд орогтун!» гэж хэн хэлсэн билээ?
8) «Энэ ажлыг зохион байгуулагтун!» гэж хэн даалгаврыг егев?
9) «Энэ номыг уншигтун» гэж хэн хэлэв?
3. Переведите устно на монгольский язык:
1) Когда начался дождь, мы были в кино. 2) При входе пре-
подавателя учащиеся встают и приветствуют его. 3) Когда он
пришел, мы повторяли урок,
105
Повторительные у п р а ж н е ни я
1. Переведите на монгольский язык:
1) В следующий выходной день я собираюсь пойти в театр. 2) Товарищ
Дамдин сказал, что завтра будет заседание нашей комиссии. 3) Сейчас мы
пойдем в читальный зал, чтобы прочитать сегодняшнюю газету. 4) Мой млад-
ший брат собирается приехать в Москву. 5) Товарищ Доржи сказал, что зво-
нок прозвенел. 6) Мы приехали, чтобы слушать ваш доклад.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Энэ долоон хоногт маиай оюутан нарын хурал болох гэж хэн хэлэв?
2) Эдгээр нехед илтгэл сонсох гэж манай дээд сургуульд ирэв гэж та хэнээс
мэдэв? 3) бнеедор хичээлээс хойш танай ангийн оюутан нар юу хийх гэж
байна? 4) Та бол юу хийх гэж хотын тевд очдог вэ? 5) «Давтлага бол сурла-
гын эх мен» гэж хэн хэлэв? 6) «Сур, сур, бас сур!» гэж хэн хэлсэн билээ?

18АРВАН НАЙМДУГААР ХИЧЭЭЛ


дэлхийн хеделмерчин
ОЛНЫ МЭРГЭН БАГШ АГУУ ИХ ЖОЛООДОГЧ
ИОСИФ ВИССАРИОНОВИЧ ТАНАА
Хайрт Иосиф Виссарионовичем!
Таны 70 насны алдарт ойн баярын едер Улаанбаатар Хотын
Намын Хороо, Хотын Бага Хурал, нийслэл хотын олон найтийн
байгууллага, Монгол ардын хувьегалт цэргийн ангиуд болон хе-
делмерчин ард олны телеелегчидтэй хамтран хуралдсан баярын
хуралд цугларсан бид нар Монголын бух ард тумний хусэл эр-
мэлзлэлийг илэрхийлж, агуу их Лениний уйл хэргийг суут ур-
гэлжлуулэгч дэлхийн хеделмерчин олны мэргэн жолоодогч багшт
Монголын ард тумний шилдэг хань танд хамгийн эрхэм сайныг
хусэж, гун их талархлаа илчилеэн чин еэтгэлийнхээ халуун ба-
ярыг хурэгье.
Хайрт Иосиф Виссарионович таны нэрийг дэлхийн бух улс
ундэстний хэл дээр газар оолгонд хамгийн их баяр, бахдал, итгэл
найдвартайгаар нэрлэж байна.
Их Зевлелт Холбоот улсын бух ард тумэн, орон бухний бух
хеделмерчид бол мэргэн багш, хайрт жолоодогч танд хязгааргуи
унэнч шударга ба их хайртай бегеед бухнийг ялагч марксизм-
ленинизмийн узэл санаа ба Ленин-Сталины улэмжийн их хэргийн
бурэн ялалтын телее тэмцлийн их хэрэгт бух хучээ зориулах
зориг шийдвэр тегелдер байгаагаа илчилеэн бух ард тумний
жинхэнэ баярлалын уед таны 70 насны ойн баяр енгерч байна.
106
Та, агуу их Лениний хамт шинэ маягийн нам бол сон алдарт
большевик намыг байгуулж, туунийг хамгийн тэргууний хувьсгалт
онолоор зэвсэглэн, байлдаанд хатуужуулсан байна.
Та, агуу их Лениний хамт Оросын баатар ард тумнийг жоло-
одон, хун терелхтний туухэнд шинэ уеийг нээсэн Октябрийн
ялалтад хурэгсэн юм. Та, агуу их Лениний хамт ажилчин, тари-
ачны зевлелт социалист терийг дэлхий дээр анх удаа байгуулжээ.
Та, их Лениний нас негцсений дараа тууний ялагдашгуй ту-
гийг ендер мандуулж, бахтайгаар барьж явна. Та, нам ба ард
тумнийг эсэргууцсэн олон тооны дайсантай шируун тулалдааныг
хийж, Лениний сургаалыг хиргуй тунгалгаар хамгаалан, туунийг
баяжуулан хегжуулж, большевик нам, Зевлелтийн бух ард тум-
нийг социализмын ялалтад хетлен жолоодов.
Таны мэргэн жолоодлогоор Агуу их Зевлелт Холбоот Улс,
уйлдвэр, хамтын аж ахуйн хучирхэг гурэн, социализмын бат хэрэм
бегеед дэлхийн хеделмерчдийн зурхийг бадруулан гэрэлтуулэгч
болжээ.
Зевлелтийн ард тумэн, таны суут удирдлагаар германы фа-
шизм, японы империализмийг бут цохин дэлхий дахины туухт
ялалтыг хийж, хун терелхтнийг фашизмын денгеес аварчээ.
Зевлелтийн ард тумэн Ленин-Сталины тугийн дор таны мэргэн
жолоодлогоор, Сталины ундсэн хуулийн нарны элчийн ивээлд
социалист шинэ нийгмийг байгуулаад, коммунизмын бурэн ялал-
тын зуг итгэлтэйгээр давшиж байна.
Хайрт Иосиф Виссарионович таны нэр болон танаас энх тай-
ван, ардчилал, давшлын телее явуулсан бадрангуй эрхэм сайхан
тэмцэл чинь дэлхий дахины бух шударга хумуус, хэдэн зуун сая
хеделмерчдийг, шинэ дайн едеегчдийг эсэргууцсэн бегеед ард-
чилал, энх тайван, социализмын телее тэмцэлд зоригжуулан
нягтруулж байна.
Хайрт Иосиф Виссарионович та, их Лениний хамт манай Мон-
голын ард тумэнд эрх челее, тусгаар тогтнолыг байлдан олоход
туслаад, их Оросын ард тумэнтэй ах дуугийн холбоотойгоор
феодализмээс социализм еед хегжих манай хегжлийн гагц зев
замыг бидэнд зааж егев.
Зевлелтийн ард тумний ах дуутийн тусламж ба манай хайрт
Иосиф Виссарионович таны эцэг ёсны ургэлжийн хайр халамж,
дэмжлэгээр Монголын ард тумэн эх орноо хегжуулэн цэцэглуулэх
хэрэгт ихээхэн амжилтыг олоод, еерийн Монгол Ардын Хувьсгалт
Намын удирдлагаар Ленин, Сталины их тугийн дор социализмд
орох замаар итгэлтэй давжиш байна.
Хайрт Иосиф Виссарионович таны 70 насны ойн едер, манай
ард тумний бух хусэл эрмэлзлэл, манай их нехер, багш, жолоодогч
таны зуг улам бур чиглэн хандаж байна.
Таны алдарт ой бол манай бух ард тумний хамгийн гэрэлт
баяр юм.
Монголын бух ард тумэн еерсдийн хамгийн халуун хайр сэт-
гэл, баяр талархлаа, манай эх орны 640 мянга гаруй хеделмерчид
107
гарын усэг зурж танд явуулсан баярын бичигтээ улам хурцаар
тодруулан илэрхийлсзн билээ.
версдийн энэхуу халуун хайр, баяр талархал унэнч сэтгэлээ
Монголын ард тумэн, танд едер бухэн, бух зурх сэтгэл, бух хе-
делмереерее, Ленин-Сталины их узэл санаанд шантаршгуй унэнч
байгаагаа версдийн итгэлээр илэрхийлж байдаг юм.
Хайрт мэргэн Иосиф Виссарионович маань, бух давшилтат хун
терелхтний баяр жаргалын телее, манай ард тумний баяр жарга-
лын телее урт удаан наслахыг ереее.
Баярын хурлын тэргуулэгчид. 1949 сны 12 дугаар сарын 21.
«Унэн», № 296, 22. XII. 1949.

Слова
алдарт славный зурхийг бадруулах вдохновлять, во-
цэргийн воинский; армии одушевлять
хусэл эрмэлзлэл желание, стремле- суут гениальный
ние, чаяние денге ярмо
эрхэм лучший, наилучший, хороший аврах спасти
илчлэх выражать, подтвердить ундсэн хууль конституция
чин сэтгэлийн чистосердечный элчийн ивээл живительные лучи
халуун зд. горячий нийгэм(лэг) общество
бахдал восторг, радость давших продвигаться вперед; насту-
итгэл найдвар вера, надежда пать
нэрлэх назвать энх тайван мир; мирный
хязгааргуй беспредельно, безгранично бадрангуй вдохновенный, пламенный
бухнийг ялагч всепобеждающий едеегчид поджигатели
узэл санаа(н) идея байлдан олох завоевать
улзмжийн их зд. величайший, испо- туслах помогать
линский холбоо(н) связь
зориг шийдвэр воля, решимость гагц единственный
тегелдер полно; полный эцэг есны отеческий
жинхэнэ настоящий, подлинный, дей- дэмжлэг поддержка
ствительный гарын усэг зурах подписаться, рас-
маяг форма писаться
байлдаан бой, сражение бичиг письмо
хатуужуулах закалять хурц острый; ясный
оросын русский шантаршгуй непоколебимый; непоко-
баатар героический; герой; богатырь лебимо
жолоодох вести давшилтат прогрессивный
тер государство, строй зоригжуулах воодушевлять, вдохнов-
байгуулах построить, организовать лять
бахтайгаар замечательно; достойно нягтруулах сплачивать
барьж явах нести анх первый; впервые
эсэргууцэх сопротивляться, итти про- нас негцех умереть
тив зэвсэглэх вооружить(ся)
дайсан враг энэхуу это
шируун жестокий, суровый газар болгон повсеместно, всюду
тулалдаан сражение, борьба болон и
хиргуй тунгалаг чистый, незапятнан- болсон являющийся
ный мандуулах зд. поднимать
хетлех вести жирийн хумуус простые люди
хучирхэг мощный тугээх раздавать
хэрэм крепость болоод через

108
ГРАММАТИКА

1. Причастия в форме винительного падежа обозначают дей-


ствие или состояние, являющееся объектом другого действия,
например:
Нэхер маань, замдаа сайн явж Пожелаем, чтобы наш товарищ
ирэхийг ереее! съездил хорошо (т. е. поже-
лаем нашему товарищу счаст-
ливого пути)!
Гадаа бороо орж байгааг чи Знаешь ли ты, что на дворе
мэднэ у у? идет дождь?
виегдер удэш хурал болсныг От кого ты узнал, что вчера
чи хэнээс мэдэв? вечером состоялось собрание?
Энэ самбарт бичсэнийг хэн ун- Кто прочтет то, что написано
шина? на этой доске?

2. Причастия в форме винительного падежа с зависящими от них


словами (дополнительный причастный оборот) на русский язык, как
это видно из представленных примеров, переводятся дополнитель-
ными придаточно-подчиненными предложениями. Очень часто до-
полнительный причастный оборот на русский язык переводится
также дополнительным именным оборотом, например:

Багшийн маргааш тосгонд ява- Узнал ли ты о завтрашнем


хыг чи мэдэв уу? отъезде учителя в деревню?
Намайг тосгоноос ирснийг чи От кого ты слышал о моем при-
хэнээс дуулав? бытии из деревни?
Энэ ажил зохион байгуулахыг Организацию этой работы по-
ручили товарищу Дамдину.
нвхвр Дамдинд даалгав.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) В адрес съезда поступило очень много приветствий от
братских партий. 2) Мы полны решимости построить коммуни-
стическое общество. 3) Наши студенты изучают конституцию
МНР. 4) Знаете ли Вы, что сегодня вечером состоится общее
собрание коллектива нашего института, посвященное окончанию
учебного года? 5) Товарищ Дамдин читает то, что написано в
этой книге, 6) Я знаю, что сейчас придет тов. Доржи. 7) Кому
поручили организацию этой работы? 8) От кого ты слышал об
отъезде учителя? 9) От кого ты узнал, что вчера занятия не
состоялись? 10) Я знаю, что преподаватель завтра придет. 11) Я
прочту то, что написано на доске. 12) Знаете ли Вы, что в этом
109
зале будет собрание? 13) От кого ты слышал, что в будущий
выходной день в нашем институте будет концерт? 14) Пожелаем
нашему другу счастливого пути. 15) Когда ты приходил ко мне,
я был на занятиях в институте. 16) Я знаю, где работает ваш
старший брат. 17) Где вы были, когда начался дождь? 18) Когда
он пришел, мы слушали по радио праздничный концерт. 19) То-
варищ Иванов сказал, что он купил словарь. 20) Он пошел не
в институт, а в библиотеку.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Багшийн бичснийг хэн уншив? 2) Намайг энд ирснийг чи


хэнээс сонсов? 3) Одоо энэ танхимд хурал болж байгааг та хэ-
нээс мэдэв? 4) Энэ ажлыг зохион байгуулахыг танд хэн даалгав?
5) Чиний онц сайн тэмдэг авсныг эх эцэг чинь мэдэв уу? 6) Ирэх
бутэн сайн едер удэшлэг болохыг бух сурагчид мэднэ уу? 7) Ми-
ний аавын хаа ажилладгийг чи мэдэж байна уу? 8) Одоо уед
Монгол улсад их хуйтэн байгааг чи хэнээс дуулав? 9) Маргааш
ямар хичээл болохыг та нар мэднэ у у? 10} Ханын сонин гаргасныг
та уншив уу? И) ©цегдер хэн хуралдааныг нээв?

3. Приготовьте рассказ на тему «Под знаменем Ленина, под водитель-


ством Сталина советский народ уверенно идет вперед, к коммунизму».

Повторительные упражнения

1. П е р е в е д и т е на монгольский язык:

1) Если мы закончим повторение этого урока до пяти часов, то пойдем


в кино. 2) Если сейчас придет мой младший брат, то мы втроем пойдем в парк.
3) Если регулярно будете повторять уроки, то сможете учиться хорошо.
4) Историческая победа великого китайского народа еще более усилила лагерь
мира и демократии, возглавляемый Советским Союзом. 5) Студент раздал
нам по десять тетрадей. 6) Одна треть наших студентов учатся на «отлично».
7) Через два с половиной часа я поеду домой.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Есийг таваар уржуулбэл хэд болох вэ? 2) /Каран хоёроос хори и най-
мыг хасв^л хэд улдэнэ? 3) Арван ее дээр гучин наймыг нэмбэл хэд болно?
4) Бугд Найрамдах Хятад Ард Улс хэзээ байгуулагдеан билээ? 5) Яавал онц
сайн сурч болно? 5) Хэдуул давтлага хийвэл сайн байна? 7) Хуйтэн бол-
бол ямар хувцае емсех хэрэгтэй вэ? 8) Дулаан байвал ямар хувцае емсвел
зохино?

ПО
АРВАН ЕСДУГЭЗР ХИЧЭЭЛ

ТЭРГУУНИЙ МАЛЧДЫН ЖИШЭЭГЭЭР


. МАЛАА 0СГ0Е!
Манай малчин ард тумэн, энэ жил мал сургээ есгех талаар
ноднингоос улэмжхэн их амжилтыг олов. Манай орон даяар яву-
улсан мал тооллогын дун нь уунийг баталж байна. Эдгээр амжил-
тыг олох явдалд манай улсын 9 дугээр их хурлаас «Ардын аж
ахуйтанд малаа есгех телевлегеег тогтоох тухай ба ардын аж
.ахуйтнаас улсын телевлегеег давуулан есгесен бух малыг албан
татвараас болон ноос, мах зэргийн бусад уйлдэхуунийг албан
журмаар нийлуулэх оногдлоос челеелех тухай» гаргасан туухт
хууль нь шийдвэрлэх ролийг гуйцэтгэсэн юм.
Маршал Чойбалсан бол, мал, хедее аж ахуйн тэргууний
сайчуулын 3 — дугаар зевлелгеен дээр уг хэлэхдээ: «Ардын аж
ахуй бурд телевлегеег тогтоон ех явдал бол малый тоог есгех-
ийн телеенее санаагаа зовдоггуй юм уу, эсхул аж ахуй нь есех-
гуй нэг хэвийн байдалд зогсож байгаа тийм аж ахуйтнуудыг, юмыг
бодож дээш нь ахиж дехехийг шаардан тулхэх болно.
Телевлегее бол малый тоог цааш олшруулах талаар эдгээр
аж ахуйнуудад зарим талаар тулхцийг ех ба ойрын хугацаанд
мал аж ахуйн хэдэн мянган тэргуунчуудийг шинээр нэмэгдуулэн
гаргах болно» гэж хэлсэн билээ. Манай ард тумний жолоодогч,
хайрт багшийн хэлсэн энэ уг нь ажил дээр амжилттай биелэгдэж
байгаа явдлыг малчин ард бухэн одоо нудээрээ узэж байна. Жил
тутам мал сургийг есгех улсын телевлегеег ардын аж ахуйтан
бухэнд хургэж байх явдал бол нам засгаас манай орны эдийн
засгийн \ндсэн салаа болсон мал аж ахуйг цаашид хегжуулэи,
манай ард тумний аж амьдралын байдлыг бух аргаар сайжруула-
хад зориулсан ихээхэн арга хэмжээний нэг мен юм.
Манай ард тумнээс мал аж ахуйг хегжуулэх талаар таван
жилийн телевлегеений зорилгуудыг амжилттай бегеед давуулан
биелуулэхийн телее тэмцэж байгаа тэмцэлд энэ хууль нь дайч-
лагч, зохион байгуулагч их ролийг гуйцэтгэж байгаа нь малчин
ардын хеделмереер бурэн нотлогдов. Уунд, мал сургээ есгех
телевлегеег биелуулсэн ба давуулан биелуулсэн аймаг, сум,
баг, ардын аж ахуйнууд энэ жил улам олон болов, вмнеговь,
Дундговь аймгууд ноднин жил мал есгех телевлегеегее давуулан
биелуулээд, улмаар энэ жил малаа есгех улсын телевлегеег
амжилттай биелуулэв! Эдгээр аймгийн малчид, нам, улсын бай-
гууллагууд, олсон амжилтаа улам бэхжуулж, мал аж ахуйг
хегжуулэх талаар ирэх жил улам сайн дун узуулэхийг чармайж
байна.
Сухбаатар аймаг мал есгех талаар ноднин жил бусад аймгаас
хоцорч байв. Туе аймаг энэ жил малаа есгеж, улсын телевлегеег
111
биелуулэх талаар тэргууний аймгийн тоонд орсон явдлыг онцлон
тэмдэглэвэл зохино. Энэ жил Сухбаатар аймгийин сум бухэн нь
малаа ©сгех т0Л0вл0Г0©г давуулан биелуулсний ачаар туе аймаг
нь мал 0СГ0Х улсын т©л0вл0Г0ег 8,4 хувиар давуулан биелуулээд,
хээлтэгч малын тоог ноднин жилийнхээс 5,4 хувиар нэмэгдуулжээ.
Сухбаатар аймгийн малчдаас ийм сайхан ололт гаргасан явдал
нь туе аймгийн нам, улсын байгууллагуудаас мал аж ахуйн та-
лаар ноднин жил гаргасан дутагдлаа анхаарч, туунийг дахин
гаргахгуй болоод, ард олноо х©д©лм©рт сайн зохион байгуулж,
мал сургийг ©сгох улсын т©л©вл©г©©г биелуулээд улмаар давуу-
лан биелуулэх явдалд зоригжуулж чадсаны ур мен. Уунд, мал
©сгох талаар бух арга хэмжээг цаг тухайд нь чанартай сайн
биелуулэхийн тело© уралдааныг малчин ардын дунд ©рг©н дэл-
гэруулжээ. Энэ уралдааны манлайд нь нам, эвлэлийн гишуун
малчид явж ажиллажээ. Тэд, ардын аж ахуй бурд байгаа бололцоог
чадвартай ашиглаж мал ©сг©х улсын т0л©вл0Г00г давуулан бие-
луулэхийн тул хэрхэн ажиллавал зохихыг ©©рийн улгэр жишээгээр
малчин ардуудад узуулж байжээ.
Манай улсын мал аж ахуйн тэргууний сайчуулын 3 дугаар
30ВЛ0ЛГ0ОН дээр н0Х0р Чойбалсангаас хэлэхдээ: «Ардын аж ахуй
бурд Т0Л0ВЛ0Г00 0гсн00р манай ажил Т0гсох биш, харин туугээр
эхлэх юм. Т0Л0ВЛОГ00НИЙ биелэлтийг хангахын тул аж ахуй бур
чармайлттай ажиллах хэрэгтэй юм» гэсэн билээ.
Гэтэл зарим аймаг, сум, багийн удирдагчид, уунийг мартсан
нь харамсалтай байна. Тэд, мал ©сгох улсын т©л©вл©г©©г ардын
аж ахуй бухэнд хурэгенээрээ хязгаарлаад, аж ахуй бурээс энэ
т©л©вл©г00г амжилттай биелуулэх талаар зохих анхаарал санаач-
лагыг гаргаагуй байна. Орон нутгуудын зарим удирдагчдаас ийнхуу
муу ажилласны улмаас, мал ©сг©х т©л©вл©г©©г биелуулеэнгуй.
Гэтэл эдгээр аймагт мал сургээ ©сг©х уургийг нилээд сайнаар
давуулан биелуулеэн ардын аж ахуй, бухэл сумд олон гарчээ.
Тухайлбал, Завхан аймагт мал ©сг©х т©л©вл©г©0 нь бухэлдээ
биелэгдээгуй байхад туе аймгийн Баянуул, Жавхлант, Цагаан-
хайрхан зэрэг сум нь мал ©сг©х т0л©вл©г©0Г0© давуулан биелу-
улжээ. Мал ©сг©х т©л©вл0г©@г0© биелуулээгуй бусад аймагт ч
иймэрхуу байдал узэгдэж байна. Уунээс узвэл эдгээр аймагт мал
всг©х т©л©вл©г0©г амжилттай биелуулэх бололцоо байсан нь илэр-
хий юм. Иймд эдгээр аймгийн эрх баригчид болон тэдний хоцрог-
дож яваа сум, багийн удирдагчид, мал аж ахуйг х©гжуулэх та-
лаар муу ажиллаж, еронхий яриагаар ажлаа бараад, мал аж ахуйг
хогжуулэх талаар тодорхой удирдлага ©хгуй нь ил байна.
Тэргууний малчин, баг, сум, аймгийн жишээг-эр малаа ©сгох
нь одоо хонорч байгаа аймаг, сум, баг, малчдын чухал уурэг мон.
Уунд, мал сургээ ©сг©ж, таван жилийн т©л©вл©г©©г биелуулэхээр
барахгуй, урьд дутагдалтай ажилласан з\йлээ нехон гуйцэтгэхийн
ба мал аж ахуйгаа цаашид улам хогжуулэх бух нохцелийг бу-
рэлдуулэх нь чухал боллоо.
По материалам «Унэн».
112
Слова
малчид скотоводы тулхэц толчок; стимул
деишээ пример хугацаа(н) срок
М
ал скот нуд(эн) глаз(а)
есгех выращивать ундсэн основной
сурэг стадо салаа(н) отрасль
улэмжхэн значительно бух аргаар всемерно
даяар весь, вся арга хэмжээ меры
тооллого перепись дайчлагч мобилизующий
тогтоох зд. разработать; установить нотлох доказать
ардын аж ахуй аратское хозяйство улмаар зд. затем
давуулан есгех перевыполнить бэхжуулэх закрепить
албан татвар налог чармайх стараться
ноос (он) шерсть онцлон особо
мах мясо ачаар благодаря
уйлдэхуун продукция харамсалтай достойно сожаления, к
албан журмаар по закону, в обяза- сожалению
тельном порядке хязгаарлах ограничить(ся)
нийлуулэх поставлять зохих соответствующий
оногдол обложение санаачлага инициатива
хууль закон бухэл целый
шийдвэрлэх решающий; решать иймэрхуу такой, подобный
хедее аж ахуй сельское хозяйство илэрхий ясно; ясный
сайчуул передовики эрх баригчид руководители
зевлелгеен совещание еренхий общий
санаа (гаа) зовох беспокоиться барах кончать, исчерпать
эсхул или; если нет барахгуй с орудным падежом не
нэг хэв без изменения только
тийм такой дутагдал недостатки
дээш ахих повышаться нехех наверстывать
дехех приближаться бурэлдуулэх обеспечить; восполнить
шаардах требовать нехцел условия
тулхэх толкать чухал важно; важный
олшруулах количественно увеличить талаар по линии, в области
зарим некоторый узэн ядах ненавидеть

ГРАММАТИКА
1. Причастия в форме родительного падежа чаще всего упо-
требляются с послелогами и переводятся на русский язык в соот-
ветствии с тем, какого падежа или какого оборота требуют со-
ответствующие русские предлоги (эквиваленты монгольских по-
слелогов), например:
ачаар в результате того, что >. •
дараа после того, как. . .
телбб для того, ч т о б ы . . .
тул для того, чтобы . . .

Ажлаа амжилттайгаар явуул- В результате того, что с успе-


сны ачаар улэмжхэн тооны хом провели свою работу (в
мал есгэв. результате успешного прове-
дения своей работы), выра-
стили значительное количест-
во скота.

8 Заказ № 3755 ИЗ
Малаа сайн всгехийн твлвв ид- Для того, чтобы хорошо вы-
эвхтэйгээр ажиллах хэрэгтэй. ращивать скот, необходи-
мо энергично работать (для
успешного выращивания сво-
его скота...).
Хичээл тегссвний дараа бид Мы пошли в читальню после
уншлагын газарт очив. того, как кончилось занятие
(т. е. после окончания заня-
тия . . . ) .
Зевлелт Холбоот Улсаас ах ду- Наша Монголия успешно разви-
угийн тусламж хургэсний вается по некапиталистиче-
ачаар манай Монгол улс хе- скому пути благодаря тому
рвнгетний бус замаар амжилт- что Советский Союз оказыва-
тайгаар хегжин давшиж ет братскую помощь (т. е.
байна. благодаря 'братской помощи
Советского Союза).

2. Подлежащее очень часто сопровождается особыми показа-


телями, которые на русский язык не переводятся, таковы: бол
(или иногда болбол) и нь, например:
Малчид бол малаа амжилттай- Скотоводы успешно выращива-
гаар всгвж байна. ют свой скот.
Манай сургуулийн байшин нь Здание нашей школы находится
хотын тевд байна. в центре города.

3. Если подлежащее обозначает людей, социальные группы,


организации и их органы, то оно очень часто дается в исход-
ном падеже, например:
Малчдаас ийм их ололт гарга- То, что скотоводы добились та-
сан явдал Fib... ких больших достижений...

4. Отглагольное имя явдал — дело — в сочетании с причасти-


ями на русский язык часто переводится отглагольными именами
существительными или оборотом «то (того, тому, тем и т. д.),
что...», например:
Хашаа барих явдал. Строительство хашанов (сара-
ев).
Ажил зохион байгуулах явдал. Организация работы.
Ханын сониныг гаргасан явдалд. В выпуске стенной газеты (в
деле выпуска стенной газе-
ты).
Малчдаас хурэлцээтэйгээр евс Мы радовались тому, что ара-
бэлтгэсэн явдалд бид баясав* ты в достаточном количестве
заготовили сено.
114
УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Сталинская забота о дальнейшем подъеме сельского хо-
зяйства вдохновляет колхозное крестьянство на борьбу за новые
победы социалистического сельского хозяйства, за дальнейшее
укрепление могущества социалистической Родины. 2) В этом по-
становлении подведены итоги развития животноводства в истек-
шем году и намечены задачи борьбы за дальнейший подъём этой
важнейшей отрасли сельского хозяйства. 3) Всемерное развитие
£той отрасли сельского хозяйства является теперь центральной
задачей в области сельского хозяйства. 4) Благодаря тому, что
партия и правительство уделяют большое внимание развитию
животноводства, наши колхозы и совхозы (зевлелт сангийн аж
ахуй) добились больших успехов в этой области.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Манай улсын мал аж ахуйн ба хедее аж ахуйн сайчуул


бол ямар жишээ \зу\лж байна? 2) Мал аж ахуйг улам тургэнээр
хегжуу лэ хийн тул ямар арга хэмжээнуудийг авах хэрэгтэй вэ?
3) Мал аж ахуйгаас гардаг мах, ноос зэргийн зуйлуудийг улам
нэмэгдуулэхийн телвв юу хийх хэрэгтэй вэ? 4) Юуны тул мал
тооллого явуулдаг юм бэ? 5) Юуны телее мал есгех телевлегеег
тогтоодог вэ? 6) Мал аж ахуйг хегжуулэх телевлегвег тогтоосны
дараа ямар ажил явуулах хэрэгтэй байна? 7) Малынхаа тоог ол-
шруулсны ачаар ард тумний маань аж амьдралын хэмжээ ямар
болов? 8) Тэргууний малчдын жишээгээр манай орны малчид бол
юу хийж байна? 9) Мал аж ахуйг хегжуулэх явдалд нам засгаас
ямар анхаарал тавьж байна? 10) Манай малчид бол мал сургээ
есгех талаар ямар амжилтыг олов?

Повторительные упражнения

1. Переведите на монгольский язык:


1) Я не опоздал на занятие, несмотря на то, что сегодня выехал из дома
поздно. 2) Товарищ Дамдин учится хорошо, несмотря на то, что выполняет
большую общественную работу. 3) Сегодня на дворе тепло, хотя и выпал снег.
4) Товарищ Доржи приезжает в институт очень рано, хотя живет отсюда до-
вольно далеко. 5) Студенты Дамдин и Доржи уходят домой поздно, хотя за-
нятия кончаются довольно рано.

2* Ответьте на следующие вопросы:


. 1) ©неедер цас оровч, гадаа ямар байна? 2) Онцчууд бол олон нийтийн
ажилд идэвхтэйгээр оролцдог онц сайн сурдаг боловч, гэж унэн YY? 3) Таны
булгийн оюутан нараас хэн бол зохион байгуулах ажлыг чадвартайгаар хий-
дэг вэ? 4) Монгол Ардын Хувьсгалт Нам бол хэзээ ундэслэн байгуулагдав?
5) Маны ард тумэн бол ямар хумуусийг узэн яддаг байна?

8* U5
20 ХОРЬДУГААР ХИЧЭЭЛ

МАЛЫН САЙН ХАШАА ОЛНЫГ БАРЬЯ

Энэ жил олон мянган ардын аж ахуй, мал сургээ всгех яв-
далд шинэ сайхан амжилтыг гаргаж, мал есгех улсын телевле-
геег давуулан биелуулжээ. Мал аж ахуйн тэргутуний сайчуул,
ноднин жил малаа тарган, дулаан евелжуулэхээр бэлтгэхдээ, ма-
лын хашаа хороог шинээр барих, хуучныг сэлбэн засварлах ажилд
онц их анхаарлыг тавьсан явдал нь энэ их амжилтад ихээхэн
туе дехем болсон байна. Тэд,' малдаа найдвартай сайн дулаан
хашаа байртай байсан учраас мал сургээ тавтай, сайн евелжуулж,
малаа аятай теллуулж, тел малыг хорогдолгуй бойжуулж чадсан
байна. Иймд тэргууний сайн малчдаас малый хашаа барихад гар-
гасан их хеделмер нь дэмий хоосон болсонгуй. Харин баясгалант
ур дун узуулжээ.
Монгол Ардын Хувьсгалт Намын 11-дугээр их хурал ба Бугд
Найрамдах Монг&л Ард Улсын 9-дугээр их хурлаас тавьсан зо-
рилгыг улгэртэй сайн биелуулэхийн телеений тэмцэлд орон нут-
гийн нам, улсын байгууллагуудаас малчин ардын ажиллаганд
зохих удирдлагыг егч тэднийг дайчлав. Уунд, мал аж ахуйг цааш
нь хегжуулэхэд малый хашаа хороо барих явдал хичнээн их ач
холбогдолтойг ард тумэнд ерген таниулж, хашаа хороо барих
энэ жилийн телевлегеег биелуулэх ба давуулан биелуулэхийн
телее хувьсгалт уралдааныг тэдний дунд ернуулэх хэрэгтэй
болов.
Энэ зорилгыг амжилттай биелууленээрээ, манай бух ард тум-
ний аж амьдралыг дээшлуулэхийн гол эх булаг болсон мал аж
ахуйг хегжуулэх явдалд ирэх жил шинэ амжилт гаргахын нэг
чухал нехцелийг бий болгохыг мартаж болохгуй.
Шинэ хашаа барих улсын телевлегеег бурэн биелуулээд, ул-
маар телевлегеенеес давуулан хашаа барих ажлыг зориг бад-
рангуй хийхийнхээ хамт хуучин хашаа хороог сэлбэн дулаалж
байгаа ардын аж ахуйнууд ба бухэл бутэн баг сум ч олон байна.
Нам, засгаас хеделмерчин ардын аж амьдрал, соёлын хэмжээг
дээшлуулэхийн телее цуцалтгуй санаа тавьдаг явдал нь малчдьщ
Зорилгыг бадруулж, хайрт эх орноо цэцэглуулэх хеделмерт тэд-
ний хуч чадлыг улам нэмэгдуулж байна.
Хэнтий, Баян-елгий аймгууд малый хашаа барих жилийн те-
левлегеег бурэн биелуулэхэд ойртож байна. Хэнтий аймагт бо-
ловсон хашаа барих уургийг 80 хувь, суурынилтай хашаа барих
уургийг 95 хувиар гуйцэтгэжээ. Эдгээр аймгийн удирдах байгу-
уллагууд, малый хашааг хамтын хучээр барих аргыг ерген дэл-
гэруулж, ардуудаас малаа дулаан евелжуулэх ажлыг хангах яв-
далд нь туслалцаа узуулж байна. Энэ аймгуудад чанар сайтай олон
116
хашаа барих талаар ард олны тэмшшйн манлайд намын жинхэнэ,
орлогч гишуун малчид явж байна. Тэд малаа тавтай сайхан евел-
жуулэх ажлыг зохиох явдал дээр гишуун бус малчдад улгэр
жишээ узуулэн байна. Гэвч, малый хашаа барих ажлыг газар бу-
хэнд жигд сайн зохиохгуй байна. Зарим сум, багууд хашаа барих
телевлегвег тун хангалтгуй биелуулж байна. Ууний гол шалтгаан
нь эдгээр сум, багуудын байгууллагуудаас, малчин ардуудаас
хашаа барих ажлыг шуурхай удирддаггуйд оршиж байна. Энэ
сум, багуудад улс ардын аж ахуйн энэ чухал кампанийн биелэл-
тийг урсгалаар нь тавьжээ.
Удахгуй евел болно. Малчид евлийн бэлтгэлийг бурэн сайн
хийж, мал сургээ тавтай сайхан евелжуулэх ажлыг хангаж, та-
ван жилийн гуравдугаар жилд мал теллелтийн ба тел малыг бу-
рэн есгеж бойжуулах кампанийг амжилттай гуйцэтгэх бух чухал
нехцелийг хангах ёстой болов.
Иймд малый хашаа барих явдалд оршиж байгаа дутагдлуудыг
тургэн арилгаж, евлийн хуйтэн болохын наана баг, сум, аймаг,
ардын аж ахуй бур малый хашаа хороо барих телевлегеег тоо,
чанарын талаар бурэн сайн биелуулбэл зохино.
Шинэ хашаа барих ажлыг хучтэй болгохын хамт хуучин ха-
шааны засварын явцыг бас хурдатгах хэрэгтэй. Орон нутгийн
нам улсын байгууллагууд евел хаврын улиралд малыг онд ору-
улахад чухал болох сайн чанарын хашаа хороог байгуулах ёстой.
Энэ ажилд бух бололцоог бурэн ашиглах явдалд ард олныг дай-
чилж, шинэ хашаа хороо барих, хуучныг сэлбэн засах хэрэгт
хамтын ажиллагааны аргыг дэлгэруулж, малчдын дунд евлийн
бэлтгэлийг улгэртэй сайн хийхийн телее хувьсгалт уралдааныг
ерген дэлгэруулбэл зохино.
Малый сайн хашаа хороог олноор барья! Баг, сум, аймаг бу-
рийн хашаа хороо барих телевлегеег биелуулэх ба давуулан би-
елуулье!
©вел, хаврын цагт малыг ухуулэхгуй ба малый ашиг шимийг
бууруулахгуйгээр онд сайн оруулагтун!
Боловсон хашаа саравчийг барихад орон нутгийн материалыг
ерген ашиглах ба ардын аж ахуйтан бурийг еертее хурэлцэх
хэмжээний дулаан хашаа, саравч, пунзтэй болгогтун!
Мал аж ахуйн сайчуул бол онц сайнаар ажилласнаараа мал
есгех телевлегеег давуулан биелуулэхэд чухал уурэг гуйцэтгэв.
По материалам «Унэн».

Слова
хашаа(н) изгородь; загон, двор; хашан хуучин старый
тарган жирный, откормленный, упи- сэлбэн засварлах ремонтировать; вос-
танный станавливать
евелжуулэх организовать зимовку тавих зд. уделять, обращать [внима-
хороо зд. изгородь, ограда ние]
барих строить . туе дехем зд. помощь, содействие
117
найдвартай надежный дэлгэруулэх распространить
учраас из-за, но причине хангах обеспечить
тавтай хорошо, удобно, как следует манлай авангард, глава
аятай благополучно, хорошо жинхэнэ гишуун член
тел молодняк, приплод орлогч гишуун кандидат
теллуулэх принимать приплод, при- дагуулах вести за собой
нимать молодняк жигд зд. ровно, одинаково
хорогдолгуй без потерь тун очень
бойжуулах выращивать, растить хангалтгуй неудовлетворительно
иймд поэтому шалтгаан причина
дэмий хоосон зря, даром; попусту шуурхай гибко; деятельно
ур Дун(г) результат; плоды улс ардын аж ахуй народное хозяй-
их хурал Великий хурал; съезд ство
орон нутгийн местный урсгалаар зд. самотеком
ажиллагаа(н) работа, деятельность тургэн быстро
дайчлах мобилизовать арилгах устранить
хэчнээн сколько, насколько наана зд. до
ач холбогдол значение явц ход, темп
ерген широко, широкий хурдатгах ускорить
таниулах ознакомить, разъяснить удирал сезон; квартал
уралдаан соревнование хавар весна
эх булаг источник, родник онд оруулах сохранить в зимне-ве-
дулаалах утеплять сенний период (о скоте)
бутэн целый ухуулэхгуй не допускать падежа,
соёлын хэмжээ культурный уровень гибели
цуцалтгуй неустанно ашиг шим продуктивность; польза
хуч чадал сила, энергия бууруулахгуй не допускать сниже-
ойртох приближаться ния
хувь часть, процент саравч навес; сарай
суурьшилтай оседлый, неподвижный пунз хлев, помещение для скота
ар г а способ, метод уунд зд. при этом

ГРАММАТИКА

1. Будущее причастие в форме орудного падежа чаще всего


обозначает действие, ради которого совершается другое. Таким
образом, это причастие в указанном падеже с зависящими от него
словами образует целевой причастный оборот, соответствующий
русским придаточно-подчиненным предложениям цели или имен-
ным оборотам цели, например:

Малчин ардууд бол хашаагаа Араты-скотоводы проводят под-


сэлбэн засварлахаар бэлтгэл готовку для того, чтобы
хийж байна. отремонтировать свои ха-
шаны.
Малаа онд сайн оруулахаар Для сохранения своего скота
дулаан хашаа бэлтгэх хэрэг- в зимне-весенний период (для
тэй. того, чтобы сохранить свой
скот...) необходимо подгото-
вить теплые хашаны.

2. Прошедшее причастие в форме орудного падежа чаще


всего обозначает действие, в результате которого имеет место
118
-другое действие или состояние. Это причастие в форме указан-
ного падежа с зависящими от него словами составляет п р и ч и н -
н ы й п р и ч а с т н ы й о б о р о т , переводимый на'русский язык
словами: в результате... или вследствие... , например:
Дулаан хашаа бэлтгэснээр ма- В результате того, что подго-
лаа онд сайн оруулав. /повили теплые хашаны, хо-
рошо сохранили свой скот в
зимне-весенний период.
Хувьсгалт уралдааныг ергенеер Вследствие того, что широко
дэлгэруулснээр телевлеге- развернули революционное
егее хугацаанаас емне би- соревнование (вследствие ши-
елуулэв. рокого развертывания...),
свой план выполнили до-
срочно.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Осуществляя поставленные партией и правительством за-
дачи по развитию животноводства, колхозы и совхозы в этом
году.добились значительного увеличения численности поголовья
и повышения продуктивности скота. 2) За истекший год постро-
ено большое количество новых помещений для скота. 3) Выпол-
няя указания партии и правительства, местные органы добились
значительных успехов в деле развития животноводства. 4) Важ-
ная задача местных органов —обеспечить одновременно (зэрэг-
цээгээр) с дальнейшим ростом поголовья повышение продуктивнос-
ти скота. 5) Выполняя постановление партии и правительства, необ-
ходимо улучшить руководство социалистическим соревнованием за
успешное выполнение и перевыполнение плана увеличения пого-
ловья скота. 6) Во всех колхозах и совхозах ведется большая борьба
за сохранение каждой единицы молодняка. 7) Передовики животно-
водства неустанно борются за дальнейшее развитие животно-
водства.
2» Ответьте на следующие вопросы:
1) Юуны тул малый хашаа, хороо олныг барих хэрэгтэй вэ?
2) Яавал тел малыг хорогдолгуй бойжуулж болно? 3) Монгол
Ардын Лувьсгалт Намын 11 дугээр их хурал бол мал аж ахуйг
хегжуулэх тухай ямар зорилго тавьсан байна? 4) Хашаа хороо
барих телевлегеег биелуулэх ба давуулан биелуулэхийн телее
ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй вэ? 5) Мал аж ахуйг улам хег-
жуулэх явдал бол ямар ач холбогдолтой байна? 6) Намын жин-
хэнэ ба орлогч гишууд бол ард тумэнд ямар жишээ узуулэх
ёстой байна? 7) Мал аж ахуйг хегжуулэх явдлыг урсгалаар нь

U9
тавивал юу болно? 8) Шинэ хашаа барихын зэрэгцээгээр ямар
ажил явуулах^ хэрэгтэй байна? 9) Малаа онд сайн оруулахаар
бэлтгэхдээ нэ*н тэргуун юу хийх ёстой байна? 10) Туе улсын мал
аж ахуйн сайчуул бол малаа амжилттай олшрууленаараа ард
тумний аж амьдралыг ямар болгоно? 11) Манай Зевлелт Холбоот
Улс бол ямар телевлегеенуудийг биелуулензэрэ аж уйлдвэр ба
хедее аж ахуйн талаар хамгийн хучирхэг улс болов?

Повторительные упражнения

1. Переведите на монгольский язык:

1) Здание нашего института больше и лучше, чем это здание. 2) Эта кар-
тина красивее и дороже, чем та картина. 3) Сегодня теплее, чем вчера. 4) Около
театра есть большой промтоварный магазин. 5) Около моего товарища сидит
его старший брат. 6) Около библиотеки нашего института находится читаль-
ный зал. 7) Около шкафа висит карта СССР. 8) У карты стоит студент
Самдан. 9) Эта карта лучше, чем та карта.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Энэ ном тзр номоос сонирхолтой гэж хэн хэлэв? 2) Энэ тасалгаа тэр
тасалгаанаас ямар байна? 3) Таны суудаг байшингийн дэргэд ямар театр байна?
4) Хичээл дээр таны дэргэд хэн суудаг вэ? 5) Таны у з э г миний узгээс ямар
байна? 6) внеедер багшийн дэргэд хэн суув? 7) Манай дээд сургуулийн дэр-
гэд ямар цэцэрлэг байна? 8) Москва хотод Москвагийн их сургуулийн шинэ
байшингаас сайхан байшин бий юу?

2 1 ХОРИН НЭГДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

ГОВИЙНХОН, МАЛ 0 С Г 0 Х УЛСЫН


телевлегеег САЙШААН ХУЛЭЭЖ АВАВ
Аймгийн бага хурлын гишуун нехвр Дамба уг хэлэхдээ: «Ул-
сын 9 дутээр Их Хурлын туухт шийдвэр гаргасан нь манай орны
хеделмерчин олон тумний хеделмерийн баясгалант идэвх сонир-
холыг хязгааргуй ихзэр ернуулж, хайрт эх орныхоо телее зориг
бадрангуй хеделмерлех уйл бутээлийн санаачлагыг улам нээж
байна.
Маршал Чойбалсангийн таван жилийн телевлегеений анхны
жилд малаа улсын телевлегевгеер манай аймаг хоёр бутэн ар-
ваны ее, манай сум хоёр бутэн арваны зургаа, манай баг 10 ху-
виар туе туе есгеевн билээ.
Би 1947 онд малаа 19 хувь, 1948 онд 21 хувиар туе туе ес-
ген нэмэгдуулэв. Энэ жил би, малаа есгех телевлегеег 52 ма-
лаар давуулан биелуулж чадна.
120
Мал есгех хууль гаргасан нь малчин ард бидний идэвхийг
улам зоригжуулж байна. Орон нутгийн байгууллагууд, мал есгех
тэмцзлд малчин ард биднийг улам нарийн нямбай зохион байгу-
улж удирдахын хамт, гуйцэтгэлийг шалгах журмыг тодорхой
болгон, телевлегеет уургийг сайн ойлгуулж эзэмшуулэх ажлыг
сайн зохиох хэрэгтэй болов гэж хэлэв.
Баян-овОо сумын дарга нехер Батжаваас шуумжлэхдээ: «Ар-
дын аж ахуйтанд малаа есгех телевлегеег тогтоох тухай ба
ардын аж ахуйтнаас улсын телевлегеег давуулан есгесен бух
малыг албан татвараас болон ноос, мах зэргийн бусад уйлдэ-
хуунийг албан журмаар нийлуулэх оногдлоос челеелех тухай
хууль гаргасан нь манай ард тумний мал аж ахуйг хегжуулэх
идэвх сонирхолыг дээшлуулж, тэдний аж амьдралыг сайжруула-
хад ихээхэн ач холбогдолтой хууль юм. Би 1948 онд байсан
327 мал дээрээ уг хуулийн ёсоор 29 малыг нэмэгдуулээд улма-
ар 15 малаар давуулан есгене. Бас 1950 онд телевлегее ёсо-
ор 31 малыг нэмэгдуулээд 27 малыг илуу есгех бололцоотой
байна.
Энэ чуулган дээр шуумжилсэн бусад нехдеес хэлэхдээ, мал
есгех улсын телевлегеег амжилттай биелуулэхийн тул худаг
усыг олшруулж, усгуй билчээрт еремдмел худаг гаргаж, ус той-
ром тогтоох нь чухал байна. Тэрчлэн хуучин худгийн онгоц хо-
воог засаж сэлбэх, шинэчлэх, нуудлийн хашааг олшруулах, ху-
даг гаргахад хэрэглэх ёотуу, царил зэргийн багажийг олшруулах
нь чухал байна гэж тэмдэглэв.
1949 оны 3 дугаар сарын хоринд ©мнегевь аймгийн Цогтцэций
сумын 3 дугаар багийн ардын хурал болов. Туе хуралд Еренхий
сайдын орлогч ба вмнегевь аймгийн бага хурлын тэргуулэгчдийн
дарга нар суулцав.
Туе хурал дээр ерх нэг бурд оногдох телевлегеений хуудсыг
багийн захиргаанаас малчдад гардуулж егев. Мал есгех телев-
легеений хуудсыг ардууд нь баясгалантай хулээн аваад энэ те-
левлегеений ундеэн дээр малаа есгеж аж амьдралаа улам элбэг
дэлбэг болгохын телее чармайн ажиллана гэж нам, засгийнхаа
емне зориг бадрангуй илэрхийлж байлаа.
Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сумын 4 дугээр багийн хедел-
мерчид хуралдаж, Улсын 9 дугээр Их Хурлын шийдвэрийг би-
елуулэх зорилгын тухай хегжилтэйгеер хэлэлцэв.
Энэ багийн малчин, малаа телевлегеенеес давуулан есгехийн
хамт малаас гарах ашиг шимийг дээшлуулэх талаар ажил х'эр-
гийн чанартай сайхан саналыг ерген гаргав.
Малчин евген Намжаа, малынхаа арчлагааг сайжруулан ма-
лынхаа телийг бурэн бойжуулахын хамт малдаа дулаан хашаа
хороо, евс тэжээлтэй байхын чухлыг дурдсан саналыг гаргахад
цем баяртай дэмжин авав. Бас малый эмнэлгийн ажлыг эре сай-
жруулахыг шаардав.
По материалам «Унэн», 1949.

121
Слова
говийнхон гобийцы, жители гобий- шинэчлэх обновить
ских районов нуудлийн кочевой; передвижной
сайшаах одобрять ёотуу кайло
хулээж авах принять, встретить царил лом
багаж инструмент
идэвх активность ерх зд. двор, хозяйство
сонирхол интерес, заинтересован- хуудас (хуудсан) лист
ность гардуулж вгех вручить
туе туе каждый в отдельности ундеэн дээр на основе, на базе
шалгах зд. проверить элбэг дэлбэг обилие, изобилие
гуйцэтгэл выполнение хуралдах собираться, проводить со-
журам зд. порядок, правило брание
шуумжлэх критиковать, выступить в шийдвэр решение
прениях хэлэлцэх обсуждать
уг зд. данный, это ажил хэргийн чанартай деловой
ёсоор согласно, по арчлагаа(н) уход
чуулган сессия ввс(ен) сено
худ**г (ус) колодец тэжзэл корм
билчээр пастбище дэмжих поддерживать
ервмдмел худаг артезианский коло- малый эмнэлэг ветеринария .
дец шаардах требовать
ус тойром пруд, водоем тарих посадить, сеять
тэрчлэн также
онгоц ховоо(н) колодезное корыто

ГРАММАТИКА

Причастие в именительном падеже, чаще всего сопровож-


даемое лично-притяжательной частицей нь, в предложении яв-
ляется подлежащим и на русский язык переводится отглагольным
именем существительным или оборотом «то [обстоятельство],
что...», например:
Ирсэн нь сайн. Хорошо [то], что пришел.
Тоглож байгаа нь харагдана. Видно, что [как] играют.
Причастие-подлежащее с зависящими от него словами обра-
зует р а з в е р н у т о е п о д л е ж а щ е е , соответствующее рус-
ским придаточным предложениям-подлежащим или подлежащим,
которые выражены отглагольными именными оборотами, напри-
мер:
Намар дулаан хашаа бэлтгэсэн То, что осенью приготовили
нь малаа онд сайн оруулахын теплые хашаны {подготовка
нвхцвл болсон байв. осенью теплых хашанов), яви-
лось условием хорошего со-
хранения скота в зимне-весен-
ний период.
Хувьсгалт уралдааныг ерге- То, что широко развертывают
неер дэлгэруулж байгаа нь революционное соревнование,
манай байгууллагын ажлаа свидетельствует о хорошей
сайнаар явууленыг гэрчилнэ. работе нашей организация.
122
Чиний энд надтай ажил хийсэн То, что ты работал здесь вме-
чинь над их туе дехем болов. сте со мною, оказалось для
меня весьма кстати.
Уунийг хайл нь — бага хэрэг Сделать это — не малое дело.
биш.
Энд юу болсон нь сая мэдэгдэж Что здесь случалось, становит-
байна. ся известным теперь.
Хичнээн хашаа сэлбэн засвар- Из твоего доклада выясняется,
ласан нь чиний илтгэлээс ил- сколько хашанов отремошпи-
рэв. ровано.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) В нашей стране под руководством партии и правительства
осуществляется великий сталинский план преобразования природы.
2) По этому плану проводится посадка леса, строительство пру-
дов и водоемов. 3) Принятие этого постановления имеет истори-
ческое значение. 4) Этот план борьбы с засухой встретил широ-
кую поддержку народа. 5) Задания 1951 года значительно пере-
выполнены, посеяно и посажено леса больше, чем в преды-
дущем году. 6) Этот план будет выполнен и перевыполнен.
7) Для обеспечения хорошей зимовки скота скотоводы заготав-
ливают много сена и других кормов. 8) В гобийских аймаках
проводится рытье колодцев. 9) Хорошая организация зимовки
скота имеет очень важное значение. 10) Обеспечение скота до-
статочным количеством сена и других кормов является важней-
шим условием организации хорошей зимовки скота. 11) Своевре-
менное обсуждение этого вопроса помогло найти правильное ре-
шение, что способствовало выполнению и перевыполнению плана
развития скотоводства. 12) То, что расширяется ветеринарная
помощь, имеет большое значение для развития скотоводства.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Улсын 9 дугээр Их Хурлын туухт шийдвэрийг говийнхон
ямраар угтан хулээв? 2) Улсын 9 дугээр Их Хурал бол мал аж
ахуйг хегжуулэх тухай ямар хууль гаргав? 3) Юуны тул худаг
гаргах ба ус тойром тогтоох хэрэгтэй вэ? 4) Малынхаа арчлагааг
сайжруулахын хамт ямар ажил явуулах хэрэгтэй вэ? 5) Малый
телийг бурэн бойжуулах явдал бол ямар ач холбогдолтой вэ?
6) Малчин ардууд бол малый эмнэлгийн тухай ямар санал гар-
гаж байна? 7) Малый тоог олшруулах нь бух ард тумэнд ямар
ач холбогдолтой байна? 8) Улсын 9 дугээр Их Хурлаас мал аж
ахуйн тухай шийдвэр гаргасан нь ард тумний аж амьдралыг сай-
жруулах зорилготой ямар холбогдолтой юм бэ? 9) Говийн аймгуу-
123
дад ямар малууд бол бух малый олонхи нь болно? 10) Говийн-
хон бол ямар учраас тэмээ всгедег байна?

Повторительные упражнения

1. П е р е в е д и т е н а монгольский язык:

1) В прошлый выходной 'день я съездил к своему дедушке. 2) Мой млад-


ший брат собирается съездить в колхоз. 3) Сейчас мой товарищ пере-
водит с русского языка на монгольский. 4) Мы сначала переведем, а затем
будем разговаривать. 5) Товарищи студенты, будем учиться на «хорошо»
и «отлично»! 6) Товарищ Доржи, завтра приезжай к нам. 7) Сейчас приедет
наш преподаватель. 8) Мы будем повторять уроки. 9) Выполним и пере-
выполним наши планы. 10) Приближается весенняя экзаменационная сессия.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Саяхан танайд хэн ирээд очив? 2) Таны дуу ирэх болов уу? 3) Онц
сайн сурахын тул юу хийх хэрэгтэй вэ? 4) 0д©р бур давтлага хийж байвал
ямар ашигтай байна? 5) Чамайг «манайд ирээрэй» гэж хэн урив? 6) Чи долоон
хоног бурд евген аавындаа хэдэн удаа очдог вэ?

Х 0 Р И Н
2 2 ХОЁРДУГААР ХИЧЭЭЛ

ХУДАГ ГАРГАХ БА АШИГЛАХ АЖЛЫГ


ЖУРАМТАЙ БОЛГОХ ТУХАЙ

Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Тев Хорооны бугд хурал


дээр нехер Чойбалсангаас 1950 оны 1-дугээр сарын 25-нд тавь-
сан илтгэлдээ худаг гаргах ба ашиглах ажлыг журамтай болгох
тухай хэлэв.
Билчээрийг усаар хангах явдал бол мал аж ахуйг хегжуулэх
хэрэгт их ач холбогдолтой юм. Иймээс энэ асуудалд чух ал ан-
хаарлыг тавих хэрэгтэй.
Одоо Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсад жил бур олон тооны
худгийг ухаж гаргах ба засварлахаар телевлеж туунийгээ жил
бур биелуулж байгаа боловч зарим аймгуудад энэ ажлыг ёс те-
дий болгон явуулж байна.
Зарим нехед бол билчээруудийг усаар хангах ажил сайн явж
байна гэж бодож магадгуй. Улсын Телевлегеений Комист байгаа
тоонд итгэх юм бол манай улсад олон худаг барьсан тоотой
байна. Унэн хэрэг дээрээ энэ нь тийм бус юм.
Усаар хангах явдал одоо 5 жилийн емне байсны адил туйлын
хангалтгуй муу хэвээрээ байна. Одоо 30 сая орчим гектар бил-
чээр, усгуй байж байна.
124
Энэ ажлын хангалтгуй байгаагийн учир туунийг ёс тедий
болгон явуулж байгаад оршино. Энэ тухай нехер Чойбалсан дор
дурдсан зуйлуудийг хэлэв.
Усаар хангах явдал ийм муу байгаагийн шалтгаан юунд оршиж
байгаа вэ? гэвэл:
Нэгдугээрт. Сум, багийн захиргаадад худгийн тодорхой бур-
тгэл байдаггуй ба тэд нар нь худгуудын байдлыг мэдэж, тэдгэ-
эрийг сайн байлгах тухай хяналтыг тавьдаггуй байгаагаас гадна
худгийг ардын аж ахуйтнуудад тодорхойгоор эзэмшуулэн егее-
гуй учраас, тууний бурэн бутэн байхыг анхаарч туунийг харж
хамгаалж байх эзэнгуй байна.
Хоёрдугаарт. Ихэнхдээ худгийг хэрэгтэй газар нь гаргадаггуй,
харин тэр газартаа хэрэгцээгуй боловч гаргахад хялбар газарт
уха ж гаргадаг байна.
Гуравдугаарт. Худгийг хаана ч гэсэн голдуу дулаалдаггуй
бегеед таглаагуй учраас евлийн цагт хелдеж, ашиглаж болохгуй
болдог байна.
Дээр дурдсаныг батлахын тулд би хэд хэдэн жищээ дурдъя:
Уунээс 2 жилийн емне Орхоны аж ахуйд артезиан худаг 2-ыг
гаргасан бегеед уул худгуудыг энэ 2 жилийн дотор огт ашиг-
лаагуй байснаар барахгуй, харин балмадаар эвдэж суйтгэсээр
байна.
Хэрэв эдгээр худаг нь хэрэггуй байсан юм бол менген хе-
ренгийг хий зарцуулж, уул худгуудыг байгуулсны хэрэг юу бай-
сан юм бэ? гэдэг асуулт аяндаа гарна. Хэрэв эдгээр худаг хэрэг-
цээтэй байвал нь .туунийг ашиглах хэрэгтэй байна.
Хоёрдугаар жишээ: намар болохтой зэрэг зарим аймгаас хар
зуд болов гэдэг гомдлыг гаргадаг байна. Уунд, худаг гаргах аж-
лыг зевеер хуваарлаж, туунийг цаг тухайд нь засварлан дула-
алж байх юм бол хар зудын аюулыг амархан арилгаж болох
байна.
1950 онд 4150 худгийг шинээр гаргах, 4200 худгийг засвар-
лахаар телввлеж байна.
Одоо аймгийн байгууллагуудын зорилго бол худгийг чухам
хэрэгцээтэй газарт нь гаргах, мен тоо беглехийн тулд бус, харин
олон жил ашигтайгаар хэрэглэж болохуйц жинхэнэ сайн чанартай
худаг гаргах явдал мен.
Худгуудыг тодорхой буртгэлтэй болгож, худгуудын байдал
ямар байгааг ургэлжид хянаж, тэдгээрийг сайн байлгах уургийг
сум, багийн захиргаадад хариуцуулан ажиллуулах ба одоо бэл-
хэн байгаа худгуудыг ардын аж ахуйтнуудад хариуцуулан эзэм-
шуулэх нь энэ талаар тавих аймгийн удирдах хумуусийн хоёр-
дугаар сурхий зорилго мен юм.
Энэ ажлыг ор нэр болгон хийх бус, харин бэлхэн байгаа ху-
даг бурийг ардын аж ахуйтнуудад хариуцуулан эзэмшуулж,
туунийг арчлан хамгаалах, намар евлийн улиралд засварлах, ду-
лаалах талаар цаг тухайд нь арга хэмжээ авахуулж байх хэрэг-
тэй.
125
ввел зуны цагт усгуй байх явдал манай мал аж ахуйд ихээ-
хэн хор хвнввл учруулж байгааг бид ойлгох хэрэгтэй.
Зуны улиралд усгуйгээс болж, бид сайн билчээрийг ашиглаж
чадахгуй байна. Тэрчлэн евлийн улиралд ус цас хурэлцээгуй байх
явдал мал аж ахуйн байдалд муугаар нелеелдег байна.

Слова
бугд хурал пленум уул зд. указанный; это
журамтай болгох упорядочить балмадаар зд. преступно
анхаарах обратить внимание эвдэх ломать, разрушить
ухах копать, рыть суйтгэх разрушить, погубить
магадгуй может быть, возможно менген херенге денежные средства
хамаг все хий зд. попусту
ёс тедий для вида, для отвода глаз зарцуулах расходовать
оршино зд. заключается аяндаа само по себе, невольно
итгэх верить хар зуд бесснежие и отсутствие воды
захиргаа(н) управление гомдол жалоба
буртгэл учет, сведения чухам именно
хяналт контроль беглех затыкать, закрыть
харж хамгаалах охранять болохуйц чтобы можно было
эзэн хозяин бэлхэн готовый, имеющийся
ихэнх большинство сурхий серьезный
хэрэгцээгуй без надобности, без по- ор нэр пустое название; на бумаге
требности арчлах зд. защищать, охранять
хялбар легко, не трудно зун лето
голдуу в основном хор хвнввл вред
таглаа(н) пробка, крышка учруулах причинить
хелдех замерзать нелеелех влиять
батлах зд. подтвердить

ГРАММАТИКА

1. П р и ч а с т и е в о з м о ж н о с т и обозначает, что данное


действие является возможным или необходимым, например:
Энэ замаар явмаар байна. По этой дороге проехать мож-
но.
Уунд арга хэмжээ авмаар байна. В отношении него необходимо
принять меры.
Бороо ормоор байна. Будет дождь (есть признаки
того, что будет дождь).
Урлах дархлахыг сурч болмоор. Мастерить и кузнечить на-
учиться молено.

2. Окончанием причастия возможности является -маар(-мээр,


-моор, -меер), например:
гар + маар = гармаар можно выйти
ир -f- мээр = ирмээр можно прибыть
ол ~\- моор = олмоор можно найти
хегж 4~ меер = хегжмевр может развиваться
126
3. Будущее причастие в форме дательно-местного падежа пе-
ред качественными именами, соответствующими русским наречиям
образа действия, переводится на русский язык неопределенным
наклонением или оборотом «для...», например:
внеедер явахад сайн. Сегодня итти хорошо.
Уунийг хайхэд амархан биш. Сделать это нелегко.
М балчээрлуулэхэд дехемтэй Нужно найти место, удобное
газар олох хэрэгтэй. для пастьбы скота.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Наши колхозы и совхозы борются за выполнение плана
дальнейшего развития животноводства и повышения его продук-
тивности. 2) Повышение продуктивности животноводства обеспе-
чит изобилие продовольствия. 3) Необходимо заготовить сено и
корма. 4) В настоящее время в гобийских и других аймаках раз-
вертывается работа по рытью колодцев и по строительству пру-
дов и водоемов. 5) Но необходимо утеплять и охранять имею-
щиеся колодцы. 6) Также необходимо провести ремонт старых
колодцев. 7) Тогда можно ли будет считать, что созданы все
необходимые условия для зимовки скота? 8) Мне кажется, что
здесь можно построить скотный двор и вырыть колодец. 9) Этот
план можно выполнить и перевыполнить. 10) Необходимо упоря-
дочить эту работу. 11) Нужно обратить особое внимание на за-
готовку кормов для скота и обеспечение пастбищ водой. 12) От-
дыхать в этом саду очень хорошо. 13) Работать здесь очень
хорошо, ибо здесь созданы все условия для работы. 14) Пони-
мать это легко.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Монгол улсын ямар аймгуудад худаг гаргах хэрэгтэй гэж
узмээр байна? 2) Билчээр дээр оршиж байгаа худгуудыг дула-
алдаг байна уу? 3) Худгийг ямар газарт гаргавал сайн байна?
4) Монгол улсад артезиан худгуудыг гаргадаг уу? 5) Бугд Най-
рамдах Монгол Ард Улсад худгууд бол ямар ач холбогдолтой
байна? 6) Боловсон мал аж ахуйг хегжуулэхийн тул ямар ямар
ажлуудыг явуулах хэрэгтэй вэ? 7) Билчээр дээр оршиж байгаа
худгуудыг хэн хамгаалах ёстой вэ? 8) Мал аж ахуйг евс тэжэ-
элээр хангах явдал ямар ач холбогдолтой байна? 9) Худаг гарга-
хад ямар багаж хэрэгтэй вэ? 10) Худгийн тоог хурэлцээтэй бол-
гоход мал аж ахуйд ямраар нелеелдег байна? 11) Худаг гарга-
маар газрыг яаж олдог юм бэ? 12) Энэ тасалгаанд хичээл хий-
хэд ямар байна?
127
Повторительные упражнения

1. Переведите на монгольский язык:

1) Когда в театре происходило торжественное заседание, я со своими


братьями и сестрами слушал радиопередачу. 2) Когда закончится наше собра-
ние, тогда мы поедем к нам. 3) Когда прозвенит звонок, тогда ты приходи
в читальный зал. 4) При подготовке к экзаменам необходимо прочесть эту
книгу. 5) Когда приедете к нам, привезите учебник монгольского языка.
6) Товарищи, садитесь! 7) Сначала прочитайте урок, а затем переведите его
на русский язык. 8) Коллектив нашего института успешно готовится к эк-
заменам. 9) Коллектив этого завода досрочно выполнил свой производствен-
ный план.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) внеедер хичээл болж байхад хэн ороод гарсан байна? 2) ©глеений есвн
цагт хичээл эхлэхэд бух оюутан нар хичээлийнхээ тасалгаанд байсан уу?
3) Таны булгийахэн ямар сурч байна? 4) Таны булгийнхний сахилга бат ямар
байна? 5) Онц сайн сурагтун! гэж хэн уриалав?

23 ХОРИН ГУРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ


Х0Д0ЛМ0РИЙН БАДРАНГУЙ БГГЭЭЛ

Маршал Чойбалсангийн нэрэмжит аж уйлдвэрийн комбинатын


алтан гадас одонт эсгий ба эсгий гутлын фабрикийнхан, энэ оны
3 дугаар сард болох туе комбинатын 15 жилийн ойг угтеан хувьс-
галт уралдаанд 1949 оны телевлегеег хугацаанаас нь емне 120
хувь биелуулэх эрхэм уургийг авсан билээ.
Туе фабрикийнхан, энэ уургээ нэр тертэй биелуулэхийн тул
хеделмерийн бутээлийг дээшлуулэн, уйлдвэрийн ажиллагааг тасаг,
бригад, ээлж, ажилчин бур дээр нарийн зохион байгуулж, уйлдэ-
хууний чанарыг сайжруулахын телее тэмцлийг ернуулэн ажиллаж
эхлэв.
Фабрикийн захиргаа, намын байгууллага нь тасаг, бригад, ээлж,
ажилчин бурийн уралдааныг таван хоног тутам тогтмол дугнэ-
хийн хамт, телевлегеегее давуулан биелуулдэг тэргууний тасаг,
сайчуулын ажлын туршлагыг нийт тасаг, ажилчдын дотор дэл-
гэруулэн, уралдааны шилжин явдаг туг, баярын бичгийг шилжу-
улэх зэргээр нийт ажилчны идэвх зоригийг бадруулан ажилласан
бегеед уун дээр нам, эвлэлийн гишууд, ту уний нэрэмжит брига-
дууд манлайлж, хеделмерийн бадрангуй гялалзсан сайхан жишээг
узуулэв. Тэд, хувьегалт уралдаанд их бутээлийг гаргахын телее
биеэ хайрлалгуй хеделмерлеж, авсан уургээ улгэртэй сайн биелуу-
лэхэд ажилчин олон нийтийг дагуулсаар баина.
128
Б. Н. М. А. Улсын Бага Хурлын гишуун, улсын ударник не-
хер Пунцагийн удирдсан намын нэрэмжит бригадынхан, ээлжийн-
хээ телевлегеег* бутэн хагасаас хоёр дахин биелуулж ирэвл Нэ-
хер Пунцагийн удирдсан энэ бригадынхан нэг ээлжинд 300 эсгий
гутлыг нойтон дамжлагаар боловсруулан гаргахаас 600 гаруйг
гаргаж байв. Энэ бригадын ажилчин бухэн, едер тутмынхаа нор-
мыг 120-иос дээш хувиар гуйцэтгэж байна. Улсын ударник нехер
Пунцаг, ээлжийнхээ нормыг 90-ээс дээш хувиар биелуулдэггуй
байсан ажилчин нехер Хуужийг нойтон дамжлагын бух ажилд
дэс дараалан сургаж, ажлын туршлагатай болгон, нормоо 120-иос
дээш хувиар биелуулдэг болгов.
Туе фабрик дээр эвлэлийн нэрэмжит залуучуудын 4 бригад
ажиллаж байна. Эдгээр бригад нь энэ он гарсаар ээлжийнхээ
нормыг байнга давуулан биелуулеээр ирэв. Эвлэлийн гишуун,
улсын ударник Жамьяншарав даргатай эсгий гутлын хуурай тас-
гийн эвлэлийн нэрэмжит бригад, ээлжийнхээ нормыг 140-еес
дээш хувиар биелуулж, бусдаасаа туруулж явна.
Энэ фабрикийн намын байгууллага, ажилчин олныг зохион
байгуулж зоригжуулагч гол штаб нь болов. Туе фабрикийн нам,
эвлэлийн гишуудийн олонхи нь нормоо 200 ба туунээс дээш ху-
виар биелуулж, ажилчин олноо манлайлсаар байна.
Намын байгууллагаас ажилчдын дотор хумуужлийн ажлыг едер
тутам зохиож байна. Туе уурийн ухуулагч нараас манай анхду-
гаар таван жилийн телевлегеегеер уйлдвэрийн емне тавигдеан
зорилго, Улсын 9 дугээр Их Хурлын шийдвэрийг ажилчин олонд
тайлбарлахын хамт фабрикийн ажилчдын тэргууний туршлагыг
тайлбарлан таниулж, тэдний хеделмерийн идэвх зоригийг улам
хегжуулеээр байна. Энэ бух ажиллагааны урээр туе фабрикийн-
хан, нэгдугээр улирлынхаа телевлегеег энэ 3 дугаар сарын 10-нд
105,7 хувиар биелуулж, хеделмерийн бутээлийг нэмэгдуулээд,
уралдаант ажил дээрээ сайхан бутзэлийг гаргав.
Туе фабрикийн олонхи тасгууд нь 1-2 дугаар сарын ба 3 ду-
гаар сарын эхний 10 хоногийн телевлегеегее давуулан биелуул-
сний дотор, намын'гишуун Мягмаржав даргатай эсгийн тасаг нь
улирлынхаа телевлегеег 131 хувиар биелуулж, бусдынхаа туруунд
нь оров. Энэ фабрикийн ажилчдын дотроос ажил таслах, ажлаас
хожимдох явдал эре багасаж, ажилчин бухний хеделмерийн бутээл
эре дээшилж иреэн учир, энэ оны эхний хоёр сард бух ажилчид
едер тутмын нормоо биелуулеэн ба давуулан биелуулжээ.
По материалам «Унэн», 1949.

Слова

хеделмерийн бутээл производитель- одон орден


ность труда эсгий войлок
нэрэмжит имени эсгий гутал валенки
аж уйлдвэр промышленность YYP 9r 3&- обязательство
алтан гадас полярная звезда нэр твртэй (гввр) с честью

9 Заказ №> 37 55 . 129


тасаг зд. цех, отдел байнга постоянно
ээлж зд. смена туруулэх итти впереди
тогтмол постоянно, регулярно олонхи большинство
дугнэх подытожить нарийн тонкий; тонко
шилжин явдаг туг переходящее зна- нийт весь
3 ЛЭХ
мя. У УУ показать
ш и л ж у у л э х передавать эвлэл ссюз; зд. ревсомол
гялалзсан блестящий зохион байгуулах организовать
биеэ хайрлалгуй самоотверженно манлайлах возглавлять
бутэн хагас полтора ухуулагч агитатор, пропагандист
нойтон мокрый, влажный тайлбарлах разъяснить, растолковать
дамжлага(н) передача, перевалка таслах зд. пропускать, не являться
боловсруулах обработать хожимох опаздывать
дэс дараалан по порядку, последо- эре резко решительно
вательно багасах уменьшаться
дээш выше

ГРАММАТИКА
1. О б о б щ и т е л ь н ы е м е с т о и м е н и я со значением «каж-
дый»— бур, бухэн и тутам характерны тем, что они распола-
гаются не перед определяемым, а после определяемого слова,
например:
едер бур каждый день, ежедневно
cap тутам каждый месяц, ежемесячно
хун бухэн каждый человек, все люди
2. При склонении падежное окончание принимает не определя-
емое слово, а определение, выраженное одним из обобщительных
местоимений, например:
едер б\рийн ежедневный
cap тутмын ежемесячный
хун Ьухэнд каждому человеку, всем

3. Обобщительное местоимение бухэн отличается тем, что оно


употребляется лишь при обозначении людей и некоторых дру-
гих понятий (например: Орон бухний пролетари нар нэгдэгтун!
— Пролетарии всех стран, соединяйтесь!).

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Партийные и профсоюзные организации организуют социа-
листическое соревнование трудящихся и постоянно руководят им,
направляя его на скорейшее выполнение хозяйственных планов.
2) Участники социалистического соревнования неуклонно повы-
шают производительность труда, увеличивают выпуск продукции
и повышают ее качество. 3) Работать сегодня лучше, чем вчера,
130
а завтра лучше, чем сегодня,— так воспитаны советские люди.
4) Под руководством коммунистической партии советский народ
достиг огромных успехов в борьбе за выполнение и перевыпол-
нение послевоенной сталинской пятилетки. 5) В каждой отрасли
народного хозяйства имеются известные всей стране передовики.
6) Все соревнующиеся работают по примеру передовиков. 7) Каж-
дый участник социалистического соревнования борется за вы-
полнение и перевыполнение своего ежедневного и ежемесячного
плана. 8) Каждый студент ежедневно повторяет уроки.

2. Ответьте на следующие вопросы:

, 1) Чойбалсангийн нэрэмжит аж уйлдвэрийн комбинатын алтан


гадас одонт эсгий ба эсгий гутлын фабрикийнхан уралдаанд
ямар уургийг авсан байна? 2) Уйлдвэрийн сайчуулын ажлын тур-
шлага бол бусад ажилчид бурд ямар ач холбогдолтой байна?
3) Туе фабрикийнхан энэ уургээ нэр тертэй биелуулэхийн тул
юу хийх ёстой байна? 4) Туе уйлдвэрийн намын байгууллага бол
ажилчдын дотор едер тутам ямар ажлыг зохиож байна? 5) Уху-
улагч нар бол ажилчин бухэнд юу тайлбарлаж байна? 6) Хэн бол
юу хайрлалгуй ажиллаж байна? 7) Бугд Найрамдах Монгол Ард
Улсад хувьегалаас урьд аж уйлдвэр байсан уу? 8) Бугд Найрам
дах Монгол Ард Улсын аж уйлдвэр байгуулах ба туунийг хег-
жуулэх явдалд ямар улс тусалсан ба одоо тусалж байна? 9) Одоо
Улаанбаатар хотод ямар аж уйлдвэрууд байна? 10) Уйлдвэрийн
сайчуул бол ямар жишээ узуулж байна?

Повторительные упражнения

1. Пергведите на монгольский язык:

1) Кто знает, о чем написано в этой книге? 2) Я знаю, о чем написано


в этой книге. 3) От кого ты узнал, что вчера вечером приехал мой младший
брат? 4) Знаешь ли ты, что сейчас происходит собрание студентов второго
курса? 5) Знаешь ли ты о завтрашнем отъезде Дамдина в деревню? 6) Все
ли студенты знают о завтрашнем собрании нашей группы? 7) Все студенты
знают о завтрашнем собрании.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Маргааш хэн энд ирэхийг та мзднэ уу? 2) Одоо уншлагын тасалгаанд


хэдэн хумуус сууж байгааг та мэднэ уу? 3) Энэ тасалгаанд монгол хэлний
хичээлээс урьд ямар хичээл боленыг хэн мэднэ? 4) 0неедер орой энд юу бо-
лохыг та мэднэ уу? 5) Одоо гадаа ямар байгааг та мэднэ уу? 6) Та, миний
дуугийн ямар сурч байгааг мэднэ уу? 7) Та, миний дуугийн хэдэн настайг
хэнээс мэдэв? 8) внеедер орой манай дээд сургуульд юу болохыг та мэднэ уу?

9*
131
24 ХОРИН деревдугээр хичээл
УЙЛДВЭРИЙН САЙЧУУЛЫН ТУРШЛАГЫГ
СУДАЛЖ 0 Р Г 0 Н ДЭЛГЭРУУЛЬЕ

Хеделмерийн бутээлийг дээшлуулэн, уйлдэхууний чанарыг


сайжруулж эдийн еерийн ертгийг хямдруулахын хамт туухий
эд, материалыг арвилан хэмнэж, телевлегеенеес. илуу ашгийг
хуримтлуулах явдал бол манай аж уйлдвэрийн ажилчин олон
нийтээс таван жилийн телевлегеег бурэн биелуулж, улмаар да-
вуулан биелуулэхийн телев тэмцэх тэмцлийн хамгийн чухал зо-
рилго мен билээ.
Уйлдвэрийн газрын тэргууний сайчуулын ажлын туршлагыг
гун судалж, ергенеер дэлгэруулэх нь нийт ажилчин олны хедел-
мерийн бутээлийг дээшлуулж, туе орны аж ахуй, соёлыг хег-
жуулэх таван жилийн телевлегеегеер аж уйлдвэрийн газрын
емне нам, засгаас тавьсан их зорилгыг амжилттай биелуулэх
тэмцлийн чухал замын нэг нь мен. Манай уйлдвэрийн салаа ме-
чир бухэнд хеделмерийн аргыг байнга судалж, техникийг чанар-
тай сайн ашиглахын хамт х;еделмерийн бутээлийг дээшлуулэн
сайн чанартай уйлдэхуунийг гаргаж, туухий эд, материалыг
арвилан хэмнэж чаддаг болсон тэргууний сайн ажилчин, мастер
олон байна.
Уйлдвэрийн газар ба уйлдвэрчний байгууллагын удирдагчдаас
уйлдвэрийн шинэ санаачлагатанд элдэв тусламжийг узуулж, тэд-
ний ажлын туршлагыг тогтмол сонирхон судалж нэгтгэх ба туу-
нийг бух эрэгтэй, эмэгтэй ажилчны дунд дэлгэруулэх арга хэм-
жээг авч байвал зохино.
Аж уйлдвэрийн комбинатын гутлын фабрикийн олон эсгуурчин
олон мянган дервелжин метр булигаарыг хэмнэжээ. Мен комби-
натын эсгийлэх фабрикийн нэг бригад, мен улиралд эдийг тог-
тоосон нормоос нь 3400 тегрегеер хэмнэжээ. Тэднээс ажлынхаа
аргыг едер тутам улам сайжруулан боловсруулж байдаг учраас
ийм амжилтыг олж байна. Эдгээр уйлдвэрийн газрын удирдагчид,
нам, уйлдвэрчний эвлэлийн байгууллагуудаас уйлдвэрийн сай-
чуулын бригадын ажлын туршлагыг улс нийтийн ба уйлдвэрийн
ашиг тусын ууднээс аль болохоор дэлгэруулж, энэ шинэ санаа-
члагатны ажлын туршлагыг ажилчин бухэнд хуртээл болгох нь
чухал байна. Уйлдвэрчний эвлэлийн Тев Зевлел ба Гар Уйлдвэр-
ийн зевлелеес эдгээр уйлдвэрийн сайчуулын ажлын туршлагыг
гутлын артелийн ажилчин нараас судлан эзэмшихэд нь туслах
талаар анхаарлаа тавивал зохино.
Барилгын хэрэг эрхлэх газрын харьяа модны тэргууний заво-
дынхан шинэ санаачлагыг зоригтой гаргаад, туунийгээ биелуулэ-
132
хийн телее шургуу сайн хеделмерлесен учраас хар тос нэрэх
ажлын зохион байгуулалтыг амжилттай еерчлех бололцоотой бо-
лоод, тосыг 4 дахин илуу гаргахын хамт ертгийг 50 хувиар
хямдруулжээ.
Манай уйлдвэрийн газар бухэн, улам их уйлдэхуунийг гаргаж,
ертгийг хямдруулах талаар улс нийтийн чанартай санаачлагыг
тавьж байвал зохино. Уунд, уйлдвэрийн газрын санаачлагатныг
аль болохоор хегжуулэн, тэдний саналыг зоригтой дэмжин авч
биелуулэх ба ашиг тустай зуйлийг ажил дээр шургуу нэвтруулэн,
ерген олонд дэлгэруулэх нь чухал юм.
Зевлелт Улсын уйлдвэр дээр стахановч ажилчны хеделмерийн
туршлагыг судалж, улмаар уйлдвэрт гунээ нэвтруулэхийн тул
хичээлийг ерген зохиож байдаг байна. Энэ ашигтай сайн арга
хэмжээг манай аж уйлдвэр дээр ч биелуулж болох билээ. Гэтэл
Уйлдвэрчний Эвлэлийн Тев Зевлел ба зохих яамдын удирдагчид
нь уйлдвэрийн тэргууний сайчуулын туршлагыг судалж, олон
нийтэд дэлгэруулэх талаар уйлдвэрийн мэрэгжлийн хичээлийг
зохиох, шинэ санаачлагатны дугуйланг байгуулах тухай зохих
анхаарлыг тавьдаггуй байна. Энэ чухал арга хэмжээг биелуулэх
явдал бол уйлдвэрийн ажилчин олон нийтээс хеделмерийн бутээ-
лийг цаашид дээшлуулэхийн телее тэмцэлд ихээхэн чухал алхам
болох ёстой юм.
Уйлдвэрийн тэргууний сайчуулын туршлагыг судалж, уйлдвэ-
рийн ажилчин нийтэд нэвтруулэх талаар зохиох ажлын арга маяг
олои янз байдаг тул тэр бухнийг зев ашиглаж, ажилчин олноос
тэргууний сайчуулын туршлагыг тургэн судлахад нь едер тут-
мын тусламжийг узуулэх нь зохих яам, уйлдвэрийн газар, нам,
уйлдвэрчний байгууллагуудын удирдагч нарын нэр терийн
хэрэг мен.
По материалам «Унэн», 1949.

Слова

судлах изучать булигаар юфть, хром


эд товар хэмнэх зд. экономить
еерийн вртег себестоимость аль болохоор всячески, всемерно
арвилан хэмнэх экономить, беречь хуртээл болгох сделать достоянием
хуримтлуулах накоплять барилга строительство
гун глубокий; глубоко эрхлэх руководить; заниматься
салаа мечир отрасль харьяа подведомственный
туухий эд сырье хар тос(он) деготь
санаачлагатан инициатор(ы) нэрэх перегонять, гнать
элдэв разный верчлех изменить
эрэгтэй ажилчин рабочий шургуу упорный; упорно
эмэгтэй ажилчин работница нэвтруулэх внедрить
эсгуурчин закройщик алхам шаг
дервелжин квадратный
• 133
ГРАММАТИКА
В монгольском языке имеются п р я м е й , п о б у д и т е л ь н ы й ,
страдательный, с о в м е с т н ы й 'и в з а и м н ы й залоги.
1. П р я м о й залог обозначает, что в, предложении выражено
лишь отношение между подлежащими сказуемым; он соответ-
ствует русским действительному и среднему залогам. Этот залог,
в отличие от остальных, не имеет специальных формативов и в
своей основе служит базой для образования всех прочих залогов.
2. а) П о б у д и т е л ь н ы й залог (бутээхийг бусдад даалга-
сан уйл уг) обозначает действие, совершить которое повелевается
или разрешается. Поэтому глагол в форме этого залога перево-
дится на русский язык оборотами «позволить» или «заставить
сделать то-то», а также каким-либо другим глаголом, передаю-
щим данное комплексное понятие (например выгнать, исключить
вместо «заставить выйти» или выпустить вместо «разрешить
выйти» и т. д.), например:
ирэх прибыть; ируулэх заставить прибыть, вызвать; позво-
лить прибыть
явах итти; явуулах заставить итти, отправить; позво-
лить итти, пустить; проводить (работу)
уух сидеть; суулгах заставить (или: позволить) сесть,
посадить
уух пить; уулгах заставить (или: позволить) пить, на-
поить
нуу х кочевать; нуулгэх заставить (или: позволить) кочевать;
перевозить, переселить кого-л.
б) Во многих случаях посредством побудительного залога от
непереходного глагола (пассивного значения) образуется пере-
ходный глагол, например:
хатах сохнуть; хатаах сушить (но: хатаалгах заставить
[или: позволить] кому-л. что-л. сушить);
коцох разгореться; ноцоох зажигать (об освещении, но: но-
цоолгох заставить кого-л. зажигать).
Иногда побудительный залог употребляется со значением
страдательного залога, например:
удирдах руководить; удирдуулах быть руководимым
заах . учить; заалгах быть обучаемым
в) Если первичная основа глагола оканчивается на дифтонг
или долгий гласный, то побудительный залог образуется посред-
ством суффикса -лга (-лгэ, -лго, -лго), например:

кочевать; и\\лгэ переселить


суу сидеть; суулга посадить
134
бай быть; байлга оставить
хороо сократить; хороолго заставить сократить
хее гнать; хеелге заставить гнать
гуй бежать; гуйлгэ заставить бежать
г) Если первичная основа глагола оканчивается на с или д,
то при образовании побудительного залога употребляется суф-
фикс -га (-гэ, -го, -гв), причем согласный дпереходит в т, на-
пример:

бос вставать; босго поднимать


ее расти; есге выращивать
багад уменьшаться; бага/яга уменьшать
6ВД болеть; причинить боль
евтгэ
д) Если основа глагола оканчивается на краткий гласный (как
обозначаемый на письме, так и необозначаемый), то суффиксом
побудительного залога является -уул (-уул), например:
гарга выводить; г&ргуул заставить выводить
эвлэ соединиться; эвлуул соединить
Ор войти; оруул впустить, заставить
(или: позволить) войти
е) Как уже было сказано, некоторые непереходные глаголы
(пассивного значения, соответствующие русским средним глаго-
лам) при помощи суффикса побудительного залога становятся
переходными. Это чаще всего глаголы, в своей первичной основе
оканчивающиеся на согласный, после которого иногда следует
необозначаемый на письме краткий гласный, например:
хат(а) сохнуть сене гибнуть
хор(о) сокращаться шингэ впитываться
От подобного рода непереходных глаголов при помощи нара-
щения долгого гласного, в данном случае условно считающегося
суффиксом побудительного залога, образуются переходные гла-
голы, например:
хат -\- аа = хатаа сушить сене-|-ее = свнев уничтожать
хор -f- со = хорсо сокращать шингэ + ээ —шиигээ впитывать

П р и м е ч а н и е . В монголоведении пассивными глаголами называются


непереходные глаголы типа хат — сохнуть, урга — расти (о растениях), ее —
расти (в смысле «размножаться») и т. п., которые обозначают действие или
состояние, независящее, так сказать, от воли субъекта, выраженного в под-
лежащем. Этим пассивным глаголам в других языках соответствуют глаголы
среднего залога, отсутствующего в монгольском языке. Активными глаголами
называются все переходные глаголы, а также непереходные типа яв — итти,
ир — притти, суу — сидеть и т. д., обозначающие действия, совершение кото-
рых зависит от воли субъекта.

135
УПРАЖ НЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Передовые промышленные предприятия нашей страны с
огромным подъемом выполняют свои обязательства по досрочному
завершению производственных планов и выпуску продукции сверх
плана, по снижению себестоимости и дальнейшему улучшению
качества выпускаемой продукции. 2) Высокая трудовая актив-
ность позволила коллективу этого завода выполнить свое обяза-
тельство. 3) Социалистическое соревнование позволяет поднять
производительность труда, увеличить выпуск продукции, выпол-
нить и перевыполнить производственный план. 4) Вчера мы вы-
пустили стенную газету. 5) Необходимо впустить этих студентов
в зал. 6) Необходимо пропагандировать и" распространять опыт
передовиков промышленности. 7) Необходимо улучшить качество
выпускаемой продукции. 8) Каждый студент должен бороться за
дальнейшее улучшение своей учебы и за поднятие дисциплины"
в своей группе. 9) Солнце освещает нашу комнату.
2. Ответьте на следующие вопросы:
1) Та дээд сургуулиа хэзээ тегсгех вэ? 2) Энэ хичээлийг хэн
уншуулав? 3) Та нар хэзээ ханын сонин гаргах гэж байна? 4) Энэ
ажлыг хэн явуулж байна? 5) Дотуур хувцсыг хаа хатаахад сайн
байна? 6) Энэ ширээг хэн энд оруулав? 7) Уйлдэхууний чанарыг
сайжруулж, эдийн еерийн ертгийг хямдруулахад ард тумний аж
амьдралын хэмжээ ямар болно? 8) Уйлдвэрийн сайчуулын турш-
лагыгерген дэлгэруулэхэд ямар ач холбогдолтой юм бэ? 9) Уйлд-
вэрийн сайчуулын туршлага бол юу узуулж байна? 10) Уйлдвэ-
рийн тэргууний хумуусийн туршлагыг ямар аргаар дэлгэруулэх
хэрэгтэй вэ?
Повторительные упражнения

1. Переведите на монгольский язык:


1) Для того, чтобы учиться хорошо, необходимо ежедневно повторять
уроки и своевременно выполнять домашние задания. 2) Чтобы хорошо сдать
экзамены, необходимо своевременно начать подготовку к ним. 3) В результате
победы социализма в нашей стране упрочилась дружба народов. 4) Наши
студенты сдали экзамены на «хорошо» и «отлично» благодаря тому, что они
всегда повторяли уроки и своевременно начали подготовку к экзаменам.
5) Мы пойдем *в кино после того как кончатся занятия. 6) Строительство но-
вых домов имеет очень большое значение. 7) Об успехах передовиков жи-
вотноводства узнали все скотоводы.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Малчдаас дулаан хашаа барих телввлегевгее давуулан биелуулсний
ачаар мал онд ямар оров? 2) Хурал тарсны дараа та хаа явах гэж байна?
3) Малаа онд сайн оруулахын тул ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй вэ?
4) Малдаа хурэлцээтэйгээр евс ба бусад тэжээл бэлтгэх явдал, ямар ач хол-
богдолтой юм бэ?

136
25 ХОРИН ТАВДУГААР ХИЧЭЭЛ
УЙЛДВЭР ДЭЭР БОЛОВСОН БАЙДЛЫН
телее ТЭМЦЬЕ!
Хедвлмер дээр боловсон ажиллагаатай болох явдал бол
уйлдвэруудээс телевлегеегее амжилттай биелуулж, сайн чанарын
уйлдэхуунийг бутээж гаргахын нэг нехцел мен. Уйлдвэрийн
ажлын салаа мечир бухэнд едер тутмын телевлегеег гаргаж,
ажиллагааны журмыг нарийн чанга сахих, хеделмерийг зев з о
хион байгуулж, уйлдвэрийн байранд эмх цэгцтэй байлгах, эд
материалыг ямагт арвилан хэмнэх, машин технякийг хайрлан
зевеер ашиглах нь уйлдвэрийн боловсон байдлын чухал зуйлууд
мен билээ. Эд бухнийг харилцан нягтаар хослон биелуулэх явдал
бол манай уйлдвэрийн нийт ажилчин болон ажилчин туе бурээс
хеделмерийн бутээлийг дээшлуулэн, боловсруулан гаргах, уйл-
дэхууний яс чанарыг сайжруулж, улмаар тууний еерийн ерт-
гийг хорогдуулахын телее явуулах тэмцлийн чухал ишжим мен
юм.
Манай эх орны нийт хеделмерчдеес таван жилийн телевле-
геег биелуулэхийн тул зориг бадрангуй хеделмерлеж, туе орны
эдийн засаг, соёлыг цааш нь цэцэглуулэх дайчин программыг
амжилттай бегеед давуулан гуйцэтгэх явдалд манай бух болол-
цоог бурэн ашиглах нь чухал болж байгаа энэ уед хеделмерийн
боловсон байдлыг дээшлуулэх асуудал онц их ач тустай болж
байна. Иймд уйлдвэрийн газруудын удирдагчид, инженер, тех-
никч ажилтан, нам, уйлдвэрчний байгууллагууд. едер тутамд
энэ талаар онц анхаарал тавивал зохино.
Манай уйлдвэрийн олон зуун тэргууний хумуус нормоо едреес
едерт 200—300 хувь буюу туунээс дээш хувиар биелуулеээр
байна. Ийм гавшгайчууд, уйлдвэр бухэн дээр байгаа бегеед тэд-
нээс хеделмер дээрээ ендер бутээлийг гаргаж яваа явдал бол
манай тэргууний хумуус еередяйн ажлын техникийг сайнаар
судалж, ур бутээлтэй боловеноор ажиллаж сурсныг хамгийн
туруунд узуулж байна. Эдгээр хумуус, маргааш юу хийхээ урьд
едер нь нарийн тодорхой мэдээд хэрэглэх материалаа мастераас
хулээн аваад, машин техник, хэрэглэл багажаа нарийн сайн шал-
гаж бэлтгэдэг юм. Тэд аар> саар дутагдал байвал дор нь засаж
арилгах буюу чадахгуй зуйлээ мастертаа уламжлан тууний заа-
вар туслалцаагаар засдаг байна. Уунд, ажлынхаа байрыг хэдий
сайн засаж, чухал материал, багажийг хэчнээн сайн бэлтгэж авсан
байвал хеделмерийн бутээл нь тедий чинээ их болдгийг ударник
бухэн ажлынхаа туршлагаас олж мэдеэн билээ.
Тэргууний хумуусийн туршлагыг уйлдвэрийн ажилчин олон
тумэнд нэвтруулэх нь уйлдвэр дээр боловсон байдлыг дээшлуу-
137
лэх тэмцлийн хамгийн зев чиглэлт мен юм. Иймийн тул манай
удирдах, инженер, техникийн шинэ хучнууд тэргууний хумуусийн
ололт туршлагыг цуцалтгуй судалж, туунийг нэгтгэн дугнээд
бух ажилчдын дунд едер тутам дэлгэруулж байвал зохино. Ууний
зэрэгцээгээр уйлдвэр бухэн дээр ажилчин болон бух инженер,
техникч, ажилтны мэрэгжлийг байнга дээшлуулж байх нь чухал.
Гэтэл одоо хуртэл олонхи уйлдвэр дээр ийм хичээл огт явсангуй
нь харамсалтай юм. Жишээ нь: Улаанбаатар хотын rap уйлдвэ-
рийн хоршооллын артелиудад тэртээ евлийн эхээр техникийн
дугуйлангуудыг зохиох шийдвэр гаргасан боловч одоо хавар
болчихоод байхад тэр дугуйлангууд зохиогдоогуй байгаагаар
барахгуй, хотын холбооноос ту уний программыг ч боловсруулж
егсенгуй байна.
Уйлдвэрийн газар болон тууний байрын дотоодод аж ахуйч
улгэр жишээтэй байдлыг тогтоох нь уйлдвэрийн нийт боловсон
байдлын салшгуй хэсэг мен. Иймд уйлдвэрийн яамны харьяа
уйлдвэрийн газар болон орон байр нь хэтэрхий их хог новшид
дарагдаж бохир байдалтай байгаа уйлдвэрууд уунийг онц их
анхаарч ажиллавал зохино.
Уйлдвэрийн газруудын бух ажилчдаас уралдааны аргаар
таван жилийн телевлегеег биелуулэхийн ууднээс хеделмерийн
шинэ амжилтуудыг гаргаж, уйлдвэрийн боловсон байдлыг дэ-
эшлуулэхийн телее едер тутмын тэмцлийг явуулах нь чухал
болов.
По материалам «Унэн», 1948/49.

Слова

уйлдвэр промышленное произвол- буюу или


ство, предприятие заавар указание
чанга твердо, крепко; громко; гром- уламжлах передавать; связываться
кий туслалцаа(н) помощь
сахих соблюдать, придерживаться тедий чинээ(н) настолько, стодько
уйлдвэрийн байр рабочее место чиглэлт направление
эмх цэгцтэй в порядке; налаженный шинэ хучнууд кадры
иягтаар аккуратно, четко нэгтгэх объединить
ямагт всегда зэрэгцээгээр наряду
харилцан взаимно связывая огт совсем
хослох проводить параллель:.о, со- гар уйлдвэрийн кустарно-промысло-
гласованно вый
хорогдуулах сокращать, снижать хоршоолол кооперация
шижим зд. фактор, условие тэртээ то; на той стороне; еще тогда
дайчин боевой дотоод внутренний
уйлдвэрийн газар промышленное аж ахуйч хозяйственник; хозяйст-
предприятие венный
техникч техник; технический салшгуй неразрывный, неотделимый
гавщгайчууд зд. ударники хэеэг часть
YP бутэлтэй плодотворно хэтэрхий чересчур, очень
аар саар небольшие, незначительные хог новш сор, хлам, отбросы
дор нь сразу, здесь же дарагдах зд. быть покрытым
засах исправить; устранить бохир грязный; запущенный.
138
ГРАММАТИКА

1. С т р а д а т е л ь н ы й залог (биедээ даасан уйл у г ) обозна-


чает действие, претерпеваемое предметом, например:

олох найти; олдох быть найденным


батлах утверждать; батлагдах быть утвержден-
байгуулах организовать ным
байгуулагдах быть организо-
барих поймать ванным
харах видеть баригдах быть пойманным
харагдах быть видимым

2. Суффиксами страдательного залога являются:


а) -д, если основа односложного глагола оканчивается на со-
гласный л без необозначаемого на письме конечного краткого
гласного, например:
ол -\- Д = олдох быть найденным
соне -J- д = сонедох быть услышанным
б) т, если основа непроизводного глагола оканчивается на
согласные в, г, р, с без необозначаемого на письме конечного
краткого гласного, например:
ав-|-т = автах быть взятым
ег-|-т = вгт0Х быть данным
гар-}-т = гартах быть обогнанным

в) -гд, если основа глагола оканчивается на гласный или со-


гласный, кроме случаев, оговоренных выше, например:
барь-|-гд = баригдах быть пойманным
ал -f- гд = алагдах быть убитым
л г лэг
б и е у у + Д = биелуу Дэх быть реализованным
орчуул-|-гд = орчуулагдах быть переведенным
ид -|- гд = идэгдэх 'быть съеденным
хороо 4~ гд = хороогдох быть сокращенным

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык:


1) Коммунистическая партия и Советское правительство
всегда придавали и придают огромное значение вопросам улуч-
шения качества продукции и снижения ее себестоимости.
2) Борьбу за всемерное улучшение качества выпускаемой про-
дукции советские люди неразрывно связывают с борьбой за
139
бережливое, экономное расходование сырья и материалов, за повы-
шение производительности труда. 3) На всех предприятиях ведет-
ся борьба за повышение культуры производства. 4) В нашей стране
начинания передовиков поддерживаются и принимаются меры
к внедрению этих начинаний на всех предприятиях. 5) Долг пар-
тийных и хозяйственных организаций, профсоюзов и комсомола —
всегда быть во главе социалистического соревнования масс.
6) Массовое соревнование за отличное качество продукции дало
значительные результаты. 7) Шире размах социалистического
соревнования за досрочное выполнение и перевыполнение пятилет-
него плана развития народного хозяйства и культуры!

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Чойбалсангийн нэрэмжит аж уйлдвэрийн комбинат хэзээ


байгуулагдсан билээ? 2) Уйлдвэрийн бутээлийг нэмэгдуулэхийн
тул ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй вэ? 3) Уйлдвэрийн газрууд
бол боловсруулагдан батлагдсан телевлегеегее биелуулэхийн ба
давуулан биелуулэхийн тул юу хийдэг байна? 4) Одоо эндээс
узэгдэж байгаа байшин хэзээ баригдсан билээ? 5) вглее ба удэш
бур терийн дуулал эгшиглэхэд танайд сонсддог уу? 6) Одоо
явуулагдаж байгаа уралдаанд та ямар уурэг авсан билээ? 7) Ма-
най ханын сонин хэзээ гаргагдах вэ? 8) Уйлдвэр дээр боловсон
байдлыг байгуулах нь ямар ач холбогдолтой байна? 9) Уйлдвэр
бухэнд боловсон байдлыг байгуулах явдлыг хэн буюу ямар
байгууллага удирдах ёстой вэ? 10) Таван жилийн телевле-
еег биелуулэх ба давуулан биелуулэхийн тул юу хийвэл зо-
хино?

Повторительные упражнения

1. Переведите на монгольский язык:


1) Гобийцы готовятся отремонтировать и утеплить старые колодцы.
2) Для сохранения скота в холодное время года необходимо построить теп-
лые хашаны и заготовить корма. 3) В результате того, что скотоводы хорошо
подготовились к зиме, они полностью сохранили свой скот. 4) Необходимо
каждый день повторять уроки. 5) Если студенты будут своевременно выпол-
нять домашние задания, то они смогут учиться хорошо.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Эдгээр оюутан нар бол юу хийхээр бэлтгэж байна? 2) Энэ нехед бол
яаснаараа сайн шалгуулав? 3) Маны малчид ба ажилчид ямар арга хэмжээ
авснаараа уйлдвэрийнхээ телевлегеег биелуулж ба давуулан биелуулж бай-
на? 4) Хувьсгалт уралдааныг ергеневр дэлгэруулбэл ямар ач холбогдолтой
байна? 5) Ямар арга хэмжээнуудийг авбал мал аж ахуйг улам хегжуулж
болпо?

140
26 ХОРИН ЗУРГААДУГААР ХИЧЭЭЛ

УЙЛДВЭРИЙН телевлегеег
ХУГАЦААНААС НЬ 0 M H 0 БИЕЛУУЛЖ ХУРИМТЛАЛЫГ
НЭМЭГДУУЛЭХИЙН телее
Дорноговь аймгийн хеделмерчдеес таван жилийн телевлегеений
хоёр дахь жилийн телевлегеег хугацаанаас нь емне биелуулж,
эх орныхоо эдийн засаг, соёлын байгуулалтын бух салаа мечирт
их амжилт гаргахаар манай орны бух хеделмерчдийг хувьсгалт
уралдаанд дуудсан халуун уриа нь малчин ард тумэн, уйлдвэрийн
ажилчип олны дунд ернен дэлгэрч, тэдний дэмжлэгийг олсоор
байна.
Манай орны мянга тумэн малчин, мал есгех улсын телевле-
геег давуулан биелуулэхийн телее шургуу тэмцэж, амжилт гар-
гасаар байна. Уйлдвэрийн ажилчид, жилийн программаа хугацаа-
наас нь емне биелуулэн уйлдвэрийн ажлын гуйцэтгэлийн чанарыг
сайжруулах талаар шинэ уургийг нэмэн авч байна.
Аж уйлдвэрийн комбинатын ажилчин олон нийтээс монголын
ард тумний хайрт удирдагч маршал Чойбалсанд бичсэн бегеед
6 дугаар сарын 5-нд «Унэн» сонинд нийтлэгдсэн илэрхийлэлт нь
ууний яруу сайхан жишээ болж байнв. Аж уйлдвэрийн комби-
натынхан/энэ жилийн уйлдвэрийн программаа давуулан биелуулж
уйлдэхууний чанарыг сайжруулахын хамт эдийн еерийн ертгийг
хямдруулж улам их амжилт гаргахын тул их анхаарал тавьсаар
байна.
Аж уйлдвэрийн комбинатын уйлдвэрууд хеделмерийи бутээлээ
дээшлуулэн, уйлдэхууний еерийн ертгийг хямдруулан, туухий эд
материал, цахилгаан хучийг хэмнэж чадсаны урээр энэ оны 1
дугээр улиралд улсдаа 411 мянган тегрегийг телевлегеенеес
гадуур хуримтлуулж егев.
Манай эх орны тэргууний уйлдвэрийн ажилчид хеделмерийн
шинэ амжилтыг гаргаж, улсынхаа 28 жилийн ойг нэр тертэй
угтаад, улмаар жилийнхээ телевлегеег давуулан биелуулэхийн
телее хувьсгалт уралдааныг ернуулж байна.
Тэднээс маршал Чойбалсанд барьсан илэрхийлэлтдээ: «Бид
таван жилийн телевлегеений 2 дахь жилийн уйлдвэрийн про-
граммыг 1949 оны 12 дугаар сарын 10-ны дотор биелуулэх уур-
гийг туе комбинатын 15 жилийн ойн баярын едер авсан билээ.
Уунд бид, энэ оны эхний 4 сарын ажлын дун ба Бугд Найрамдах
Монгол Ард Улсын 28 жилийн ойг угтеан хувьсгалт уралдаанд
гарч байгаа хеделмерийн шинэ ернелтийг харгалзан Дорноговь
аймгийн хеделмерчдийн уриалгын хариу болгож нам, засаг, эх
орныхоо емне хайрт удирдагч таны емне шинэ ендер уурэг авлаа»
гэсэн билээ.
141
Аж уйлдвэрийн комбинатынхан эхний хагас жилийн уйлдвэрийн
тел0влег08г 113 хувиар биелуулээд, жилийнхзэ телевлегеег 12
дугаар сарын 5-ны наана гуйцэтгэхийн хамт жилийн эцэс хуртэл
2340 мянган т©гр©гийн уйлдэхуунийг Т0Л0вл©С0н дээрээ илуугээр
уйлдвэрлэн гаргана гэж илэрхийлсний дээр хеделмерийн бутээ-
лийг улам дэзшлуулэх, уйлдэхууний чанарыг сайжруулах, еерийн
ертгийг хямдруулах, туухий эд материалыг арвилан хэмнэх,
телевлегеен0ес 1500 мянган тегрегийн илуу-хуримтлаЛыг олох
талаар едий тедий чухал уургийг хулээн ав<сан билээ.
Аж уйлдвэрийн комбинатынхан хулээн авсан' бух уургээ нэр
т©ртэй биелуулж улмаар давуулан биелуулэхййй тул улам шургуу
сайн ажиллах хэрэгтэй болйоо. Тэд, уйлдэх^унийхээ? телевлегеег
тооны талаар биелуулэх ажлаа, уйлдэхууний чанарыг сайжруу-
лах, ©0рийн ертгийг хямдруулах, туунчлэн аж уйлдвэрийн ком-
бинатын зарим уйлдвэр дээр 0нг©рсен жил гарч байсан бегеед
одоо ч гэсэн узэгдсээр баигаа аж ахуйч бус байдлыг эре устгах
ажилтай нягт хослон биелуулэх нь чухал юм.
Аж уйлдвэрийн комбинатынхны энэ жилийн гаргаж, байгаа
амжилт, сайхан санаачлага нь^ манай бух уйлдвэр, ялангуяа одоо
болтол хоцрогдеоор байгаа авто механик заводын зэрэг уйлдвэ-
рээс таван жилийн толввлогооний 2 дахь жилийн телевлегеег
амжилттай биелуулж улмаар давуулан биелуулэхийн бололцоотой
байгааг яруу тод узуулж байна.
Иймд Уйлдвэрийн дотоод бололцоог бурэн ашиглаж, уйлдвэ-
рийн тоноглол хэрэглэлийг дуурэн эзэмшихийн хамт аж ахуйн
салаа бухэнд эдийг арвилан хэмнэж телевлегеенеес илуу хурим-
тлалыг нэмэгдуулэх хийгээд тол0вл0Г00 давуулан биелуулэхийн
теле© ажилчин олон тумний идэвхтэй тэмцлийг оргилуулан, тэдний
хеделмерийн санаачлагыг улам ©рнуулж, уйлдэхууний чанарыг
сайжруулан, хеделмерийн бутээлийг цаашид их хэмжээгээр
нэмэгдуулэх нь эрхэм зорилго мен билээ.
По материалам «Унэн», 1949.

Слова

нчл
хуримтлал накопление т у у э н также, подобно этому
уриа призыв устгах устранить; уничтожить ~
нийтлэгдэх быть опубликованным нягт тесно
яруу сайхан замечательный, пре- ялангуяа особенно
красный тоноглол оборудование, снаряжение
цахилгаан электричество; электри- хийгээд и
ческий оргилуулах вызвать подъем
хуч(ин) сила, энергия Дорноговь Восточно-гобийский
гадуур вне тум(эн) десять тысяч
барих зд. преподнести дуудах призывать
эх(эн) начало илэрхийлэлт зд. рапорт, письмо
харгалзах принимать во внимание одоо ч гэсэн и теперь; и ныне
9Ц9С конец яруу тод ясно, наглядно
едий тедий зд. несколько, некоторый
142
ГРАММАТИКА

1. Употребление имени в форме множественного числа (олон


TOO) не является обязательным, если око имеет какое-либо коли-
чественное определение, например:
хоёр багш два учителя
долоон гэр семь юрт

При отсутствии же количественных определений употребле-


ние формы множественного числа является необходимым, и
имя в форме единственного числа (ганц тоо) оставаться не мо-
жет.
2. Наиболее употребительными суффиксами множественного
числа являются -д, -ууд (или -ууд), -с, -чууд (-чууд), -чуул
(-чу у л) у -нууд (-ну уд), нар.
1) Суффикс -д употребляется в тех случаях, когда имя в един-
ственном числе оканчивается на согласный -н, который при этом
выпадает или является скрытым, а также на имяобразующий
суффикс -гч, например:

ажилчин рабочий ажилчяд рабочие


малчин скотовод малчш? скотоводы
дархан кузнец, мастер дархад кузнецы
морь (морин) конь мориЗ кони
хонь (хонин) овца хониЭ овцы
сурагч ученик сурагчяд ученики
ухуулагч пропагандист ухуулагчш? пропаганд
Некоторые немногие слова образуют форму множественного
числа путем замены своих конечных согласных на тот же -df
например:
тушмэл чиновник тушмэд чиновники
тугал теленок тугад телята

2) Суффикс -ууд (или -ууд) употребляется, главным образом,


в тех случаях, когда имя в единственном числе оканчивается на
согласные, кроме я , и гласные, например:
бичиг письмо бичгууд письма
ном книга номууд книги
ард арат ардзу/д араты
улс государство улсууд государства
байгууллага организация байгууллагдод организации
уйлдвэр предприятие уйлдвэрууд предприятия
3) Суффикс -с употребляется в тех случаях, когда некоторые
имена оканчиваются на краткий гласный, который может быть
143
скрытым, или дифтонг, причем в этом случае гласный й в со-
ставе последнего выпадает, например:
уйл дело уИЛС дела
уг слово \гс слова
УУ-л гора уулс горы
нохой собака нохос собаки
гахай свинья гахас свиньи
их большой ихэс большие
4) Суффикс -чууд (-чууд) и -чуул (-чуул) употребляются
для образования слов с о б и р а т е л ь н о г о значения, обозначаю-
щих только людей, например:
бага малый багачууд дети
залуу молодой залуучууд молодежь
сайн хороший сайчуул передовики
монгол монгол монголчууд монголы

5) Суффикс —нууд (-нууд), встречающийся сравнительно


редко, употребляется в тех случаях, когда имя в единственном
числе оканчивается на гласный, например:
хэрээ ворон хэрээнууд вороны
даага жеребенок даага*у/уд жеребята
сух(э) топор сухнууд топоры
6) Частица нар употребляется только при именах, обозначаю-
щих людей, а после собственных имен имеет значение «и дру-
гие», например:
багш учитель багш нар учителя
ах старший брат ах нар старшие братья
Сухбаатар Сухэбатор Сухбаатар нар Сухэбатор и другие

П р и м е ч а н и е : Имяобразующий суффикс -тан (-тэн, -тон, -тен)


всегда содержит в себе значение множественности (аналогичным суффиксом
со значением единственности является -т\ например:

эрдэмтзн ученые эрдзмт ученый


жигууртэн пернатые жигуурт пернатый
морьтон конные морьт конный

УПРАЖНЕНИЯ
!. Переведите на монгольский язык:
1) Отличники учебы повторяют уроки. 2) В прениях высту-
пили преподаватели и студенты. 3) Передовики промышленности
и сельского хозяйства систематически выполняют и перевыпол-
144
няют свои производственные планы. 4) В этом кружке занимаются
члены и кандидаты в члены коммунистичекой партии. 5) Из года
в год поднимается жизненный уровень наших рабочих, крестьян
и интеллигенции (сэхээтэн). 6) Улучшается учебно-воспитатель-
ная работа в наших начальных и средних школах. 7) Из года в
год увеличивается, число учащихся наших начальных, средних
и высших школ. 8) Староста нашей группы принес нам тетради
и карандаши. 9) Мой отец купил мне интересные книги.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) Таны ангид олон хумуус сурч байна уу? 2) Одоо уншлагын


танхимд олон оюутан нар байна уу? 3) Та нарт хэдэн багш нар
хичээл заадаг вэ? 4) Таны ах дуу нар ба эгч дуу нар сурч байна
уу? 5) Та нар энэ хавар олон хичээлуудээр шалгуулах уу? 6) Та,
энэ жил ямар номуудыг уншив? 7) Манай орны ажилчид ба та-
риачид, хэзээнээс эрх челеэтэй болов? 8) Чиний нехед ямар ажил
хийдэг вэ? 9) Маны орны залуучуудын зорилго нь юунд оршино?
10) Манай орны уйлдвэр ба хедее аж ахуйн сайчуулын туршла-
гыг дэлгэруулэх явдал бол ямар ач холбогдолтой байна? 11) Сур-
гуулийн насанд хурээгуй багачуудыг ямар газрууд хумуужуулдэг
юм бэ? 12) Монголчууд, голдуу ямар малыг есгедэг вэ? 13) Г о
вийн малчид, зудаас малаа арчлахын тул ямар арга хэмжээ авдаг
билээ? 14) Угсийг сайн тогтоохын тул юу хийх хэрэгтэй вэ?
15) Аж уйлдвэрийн ба хедее аж ахуйн сайчуулын сайн туршла-
гыг яаж дэлгэруулдэг байна?

Повторительные упражнения

1. Переведите на монгольский язык:

1) Отсюда видно, что около театра играют дети. 2) Хорошо, что он


приехал. 3) То, что рабочие перевыполнили производственный план завода,
является результатом соревнования. 4) То, что ты повторил урок вместе со
мною, оказалось для меня весьма полезным. 5) Из газеты я узнал, что коллек-
тив этого завода работает очень хорошо.

2. Ответьте на следующие вопросы:

1) 0Н99Д0Р илтгэл болсон нь сайн байна уу? 2) внгерсвн зун ввс их


бэлтгэсэн нь малаа онд сайн оруулах явдалд ямар туе хургэв? 3) Хавар бо-
лоход цаг у у рым байдал ямар болдог байна? 4) Хаврын шалгалтанд хэзээнээс
бэлтгэж эхлэх хэрэгтэй вэ? 5) Шалгалтанд сайн бэлтгэвэл сайн шалгуулж,
сайн ба онц сайн тэмдэг авч болох гэдгийг та мэднэ YY?

10 Заказ № 3755 145


27 ХОРИН ДОЛООДУГААР ХИЧЭЭЛ
БАГШИЙНД ОЧДОГ

Дорж багш минь чи манайхаар очиж байгаарай гэж надад


хэлдэг юм. Би бол сайн едер бур Дорж багшийнд очдог болов.
Дорж багшийнд байгаа шуугээ бурд янз бурийн номуудыг
эмхтэйгээр тавьсан байдаг. Багш минь надад элдэв сонирхолтой
ном, сэтгуулуудийг узуулдэг юм. Бас ном зааж, сонирхолтой юм
ярьж вгдвг. Дорж багшийн ярихад би анхааралтайгаар сонсон
суудаг юм.
Дорж багш минь: «танайх хувьсгалаас урьд Цэнд тайжийнд
зарцлагдаж зовж байсан юм» гэж хэлэв.
Одоогийн сайхан цагийг хувьсгалын емнех уетэй зэрэгцуулэн
узэхэд огт вер юм гэж Дорж багш хэлдэг.
Хувьсгалаас урьд ардууд уранхай хар урцан гэртэй, олон
хуухэдтэй, 0MC0X идэхээр дутмаг байж, хуйтэнд даарж, халуунд
шарагдаж явсан юм гэнэ.
Ардын хувьсгалаас хойш манай ардууд эрх челеетэй болж
жаргалтайгаар аж амьдарч байгаа б©го0д тэдний хуухдууд бага,
дунд, дээд сургуульд суралцаж, Монгол ардын хувьсгалт намын
удирдлагын дор хумуужин сайн малчин, тэргууний ажилчин,
ардын сэхээтэн болоод улс орноо цаашид цэцэглуулэхийн т©л©0
тэмцэж байгаа юм гэж багш минь хэлдэг.
Манай ард тумний жаргалтай аж амьдрал бол манай Монгол
ардын хувьсгалт нам, засаг, Зввлвлт Холбоот Улсын агуу их
тусламжийн ур юм гэж багш минь хэлдэг.
Багшийнхаа хэлсэн юм цомийг би ухамсартайгаар сонсож
авдаг юм. Монголын ард тумэн бол ©0рийн ололтуудыг ялж
дийлсэн пролетарийн орны тусламжтайгаар олсон юм. Бид
бол эрх чолоот шинэ аж амьдралаа амжилттайгаар байгуулж,
жинхэнэ тэргууний соёлыг хогжуулж байгаа б©г©©д эдгээр туухт
ололтуудаа баттайгаар сахин хамгаалж, их Зовлолт Холбоот
Улсаар толгойлуулсан энх тайван ба ардчиллын лагерийн эгнээнд
тэмцэх шийдвэр тоге Т0Г0лдор байна.
Би бол багшийн хувгуунтэй найртайгаар тоглодог байна. Бид
завтай цагаа баяртайгаар онгоруулдэг юм.
Би одоо сургуульдаа тургэн очоод ирье. Чи намайг тур ху-
лээж байгаарай. Тэгээд бид хоёулаа манайд очно. Манайхаас
гараад хоёулан баярын чимэглэл ба нийслэл хотынхоо шинэ шинэ
ордон барилгыг узье гэж миний хэлэхэд нохор минь «за» гэж
ТОЛГОЙ ДОХИН 30ВШ00Р0В.
Сургуулиасаа ирээд, би багшийнхаа хувгуунтэй манайд хурээд,
хотынхоо чимэглэл ба шинэ шинэ ордон барилгуудыг бахдан
узэв.
146
Биднийг гэр гэртээ буцах гэж байхад нэг евген ирээд бидэн-
тэй ярилцав. Нийслзл хотынхоо ийм сайхан барилгатайг би мэд-
сэнгуй шуу гэж тэр евген хэлэв. Тэр евген бол ендер настай-
гаас хотынхоо шинэ шинэ ордон барилгуудыг мэдэхгуй байгаа
биз.
Бид маргааш хичээлтэйгээсудаан зугаацалгуй гэргэртээ харив.
Би гэртээ хариж явахдаа бас нэг нехертэйгее уулзав. Нехе{>
минь, би танайд очиж явна гэв. Би туунтэй гэртээ ирээд хичээ-
лээ давтав.

Слова
сайн в дер выходной день, празднич- баттайгаар крепко, твердо, надежно
ный день сахин хамгаалах зд- защищать, от-
эмхтэйгээр складно, аккуратно стаивать
тайж тайджи (князь) соёл культура
зарцлагдах батрачить теге полный
зовох страдать, испытывать бедствие тегелдер полный
зэрэгцуулэх сравнивать хувгуун сын, мальчик
уранхай рваный, обветшалый найртай (гаар) дружно
урцан гэр лачуга манайхаас от нас, от нашего дом»
дутмаг нехватка, недостаток хоёул(ан) вдвоем
херех замерзать, коченеть чимэглэл украшение
шарагдах жариться; испытывать жа- орд(он) дворец; здание
ру толгой голова
гэнэ говорит; говорят дохих кивать
аж амьдрах жить за ну, ладно
Монгол ардын хувьегалт нам Мои- хурэх зд. зайти, заглянуть
гольская Народно-революционная зевшеерех соглашаться
партия удаан долго
ач гавьяа заслуга биз вероятно, наверное
дийлэх победить

ГРАММАТИКА

1. Суть д в о й н о г о с к л о н е н и я заключается в том, что


некоторые падежные формы образуются не только от основы
имен, но еще также и от других падежных форм. Таким обра-
зом, склоняемыми оказываются и некоторые падежные формы,
формы родительного и совместного падежей.
2. От формы родительного падежа получается, путем нара-
щения окончания дательно-местного падежа, родительно-дателыю-
местный падеж, отвечающий на вопрос хэнийд?—у кого?,' к:
кому?. При этом имеется в виду лишь жилище или квартира
лица, обозначаемого в основе склоняемого имени.
Примеры:
ах старший брат
ахын старшего брата
гхынд у старшего брата, к старшему брату [на квартиру]
10* 147
багш учитель
багшшш учителя
багшийнд у учителя, к учителю [на квартиру]
та вы
таны > вас (родит, падеж)
тныд, тшайд к вам, у вас [на квартире].
3. От формы родительного падежа получаются, путем нара-
щения частицы -х или -хан, особые притяжательно-субстантивные
имена, которые обозначают принадлежность одного предмета
другому предмету и могут склоняться по всем падежам на общих
основаниях.
Примеры:
фронт фронт
фронть/я фронта
фронтынлгоя фронтовики
фронтынхонтой с фронтовиками
сЧИ ТЫ
чпний твой
чшийх твой (при опущенном определяемом)
4. От формы совместного падежа получаются, путем нараще-
ния окончаний соответствующих падежей, совместно-орудный,
совместно-винительный и, иногда, совместно-исходный двойные
падежи.
1) Форма совместно-орудного падежа чаще всего выражает
обстоятельство образа действия, например:
анхаарал внимание
анхаар а л т а й внимательный
анхаарал/шшгаар со вниманием, внимательно
амжилт успех
шжшттай успешный, имеющий успех
амжилттайгаа/7 с успехом, успешно
2) Форма совместно-винительного падежа чаще всего обозна-
чает предмет, оказавшийся объектом действия вместе с каким-
либо другим предметом, например:
багш учитель
багш/ишг с учителем
багшшшз [кого-то] вместе с учителем: тэдгээрийг багш-
тайг нь хамт урив — их пригласили вместе
с их учителем (т. е. а учителя)
арьс шкура
арьс/тш со шкурой
арьс/ттйг вместе со шкурой; нечто, имеющее шкуру
143
5. Совместно-исходный падеж обозначает причинность, являю-
щуюся следствием обладания чем-либо, например:
евчин болезнь
евчтэй больной; имеющий болезнь
евчтэйгдвс по болезни; так как болен
хичээл урок, занятие
хичээлтэа имеет урок
хичээлтэйгээс так как имеет урок или занят

УПРАЖНЕНИЯ
1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:
1) Придя к моему другу [на квартиру], я прочитал статью .о
Пушкине. 2) Закончив свою работу, я поеду к вам. 3) Пригла-
сите того из них, у кого есть книга. 4) Мы закончили эту работу
с помощью учеников.5) Наш учитель сказал: «Если вы успешно
сдадите экзамены, поедете в Крым». 6) Мой отец поговорил с
учителем, пришедшим к нам. 7) Ввиду занятости я не могу
сегодня пойти в театр. 8) Мы внимательно слушали доклад о
Монгольской Народной Республике. 9) Мой товарищ в этом
месяце пропустил одно занятие вследствие болезни. 10) Мы
беседовали с фронтовиком.
2. Ответьте на следующие вопросы:
1) Та манайхаас гараад хаа явах гэж байна? 2) Твлевлвгее-
гв0 амжилттайгаар биелуулсэн хумуус одоо хаа байна? 3) Та-
найд ирсэн зочид хэзээ мордоно? 4) Аавындаа ирсэн охин ямар
бэлэг авчрав? 5) Манайхаар ирдэг сурагч ямар сурч байна? 6) Та
ямар ажилтайгаас ечигдрийн хуралд ирсэнгуй вэ? 7) Та манай
сургуулийн номын сантайг мэдсэн уу? 8) Та бол таны нехрийн
хэдэн настайг мэднэ уу? 9) Та ечигдер хэнийд очоод ирэв?
10) Танайд ирсэн оюутны эх эцэг нь хаа сууж байна?

2 8 ХОРИН НАЙМДУГААР ХИЧЭЭЛ

БАЯРЫН ОРОЙ

Хорь орчим насны залуу багш тодхон гэрэлтэй тунгалаг та-


салгааны дотор бичгийн ширээний дэргэд сууж хичээлийн кон-
спектыг хийнэ. Тууний бичгийн ширээг хурэн иэмбээр бутээж,
лээр нь урлаг ХИЙЦТЭЙ чулуун хэрэглэл, терел бурийн номцг
эмхтэйгээр тавьжээ.
149
Бичгийн хэрэглэлийн дэргэд чулуун жаазтай залуу эмэгтэйн
зураг эгц харж байгааг Гочоо их л ухамсартайгаар харж, хайрт
туунтэйгээ уулзах болзоот едрее санана.
Энэ бусгуй бол багш Гочоогийн янаг сэтгэлт залуу бусгуй
Буян ажээ.
Гочоо бол 1941 онд багш болж 3 жил хедеэ ажиллаад одоо
хотод багшилж байгаа хун юм. Гочоо Буян хоёр 4 жилийн емне
хотод хамт суралцаж байхдаа танилцжээ. Гочоо енгерсен жи-
лийн найман сард хотод ирэхэд ыь Буян сургуулиа тегсгеэд хе-
дее ажиллахаар явсан байжээ. Гочоо, Буянг чухам хаа явсныг
сураглавал вверхангай аймагт явсан гэдгийг тууний уерхдэг
бусгуйгээс нь дуулжээ.
Гочоо конспект хийж гуйцсэний дараагаар оросын алдарт зо-
хиолч Толстойн бичсэн Хаджи Мурат гэдэг зохиолыг уншиж су-
утал байшингийн хаалга нээгдэж уеийн нехер Дамдин орж ирлээ.
Гочоо Дамдин нар харилцан найртайгаар уулзаж цайлсны да-
раа еерсдийн уншсан сонин сайхан номуудыг харилцан ярилцаж,
баяр хегжеенийг дэгдээн шенийн 2 цаг хуртэл сууцгаасны дараа
сая туе тусын гэртээ харьцгаав.
Маргааш нь тэнгэр цэлмэг, огторгуйд уулгуй, намрын урихан
салхи салхилна. Гочоо хичээлээ зааж тегесений дараагаар гэр-
тээ ирж шинэ хийлгэсэн хар даавуу костюмоо емсеж тохитой
цэврээр хувцаелаад Буянтайгаа уулзахаар гарлаа. Орой тэнгэр
бурхэж салхи шуугин гандмал газрын зеелен шороо хийсч, ца-
гаан тоос бужгинасаар их л тавгуй боллоо.
Гочоо хэлэлцеэн газартаа ирж Буяныгаа хулээж байтал яг
долоон цагт Буян хурч ирлээ.
Энэ уед салхи улам шируусч, нуд чихгуй шороо босч харил-
цан бие биеэ хусэн мерэедевн янаг хоёр залуугийн тавтай сай-
хан уулзаж еэтгэлийнхээ угийг зевлен хэлэлцэхэд зав челее ег-
сенгуй. Дараагийн бутэн сайн едер уулзахаар хэлэлцэж салахын
уед Буяны хэлэх нь:
Би хэрэв чухал ажил гараад, ирж чадахгуй бол энэ чулуунд
тэмдэг хийгээд явна шуу гэж хашааны булан дахь цагаан чу-
лууг заав.
Гочоо, за тэгье гэж толгой дохин хэлээд гэр гэртээ харихаар
явлаа.
(Твгсведуй)
Слова
туувэр зохиол избранные произве- терел ^бурийн разный, разнообразный
дения эмхтэйгээр складно, аккуратно
тодхон зд. ясный, яркий жааз рама
бичгийн письменный эгц прямо
хурэн коричневый; бордо ухамсартайгаар понимающе, проник-
бутээх зд. покрыть, укрыть новенно; сознательно
урлаг хийцтэй художественно вы- болзоот условленное, назначенное
полненный; тонко сделанный санах вспомнить
чулуун каменный бусгуй женщина, девушка
хэрэглэл прибор, принадлежность янаг сэтгэлт любимый, сердечный

150
сураглах справляться, наводить справ- шуугих шуметь, свистеты
ки гандмал высохший; засушливый
уерхэх дружить 300Л0Н МЯГКИЙ
дуулах зд. узнать, услышать шороо земля, пыль
нээгдэх открываться, раскрываться хийсэх лететь, разноситься
найртайгаар дружно, дружелюбно тоос пыль
цайлах пить чай бужгинах подниматься
баяр хегжвен веселье, оживление тавгуй неудобно, нехорошо
дэгдээх зд. поднимать хэлэлцеэн зд. условленный
сая зд. только, после того как, .. яг ровно
туе тусын свои . хурч ирэх прийти, приехать, прибыть
огторгуй небо шируу
сэх
усиливаться
\\л облако нуд чихгуй непроницаемый, густой
ури(ха)н теплый; ласковый, мягкий мерввдех желать, стремиться
тохитой хорошо, удобно; благоустро- еэтгэлийнхээ задушевный, сокровен-
енный ный
хувцаелах одеваться салах расставаться
бурхэх заволакиваться облаками; булан угол
мрачнеть

ГРАММАТИКА
1. Д е е п р и ч а с т и е п р е д е л а , называемое иногда с о в м е -
с т н ы м ; обозначает действие, до момента наступления или со-
вершения которого имеет место другое действие. Окончания:
-тал, -тэл, -тол, -тел*
П р и м е ры:
ир приходить
щтзл до прихода; до тех пор, пока не придет (не
пришел)
гар выходить
гартал до выхода; до тех пор, пока не выйдет (не вышел)
ор входить
ортол пока не войдет; до тех пор, пока не вошел.
2. Ц е л е в о е д е е п р и ч а с т и е по существу представляет
собой форму будущего причастия в форме орудного падежа и
обозначает действие, являющееся целью другого действия, на-
пример:
явах имеющий итти бичих имеющий писать
явахаа/? чтобы итти бпчнхээр чтобы писать

УПРАЖНЕНИЯ
1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:
1) Мы будем работать в библиотеке до тех пор, пока не рас-
ставим аккуратно все книги. 2) Я буду ждать тебя до 5 часов
вечера в условленном месте, 3) До твоего приезда я буду чи-
151
тать роман «Молодая гвардия». 4) Когда мы сидели, ожидая
тебя, начал итти дождь и усилился ветер. 5) Я пришел к тебе,
чтобы вместе с тобою готовиться к экзаменам. 6) Мой товарищ
ушел в институт, чтобы встретиться с преподавателем истории
Монголии. 7) Преподаватель сказал, что каждый студент должен
готовиться к экзаменам до тех пор, пока он не будет хорошо
знать весь пройденный материал. 8) После того как мы выпьем
чай, отправимся в читальный зал, чтобы прочитать сегодняшние
газеты и новые журналы. 9) До приезда преподавателя мы будем
повторять 27-й урок. 10) До наступления холодов кочевники жи-
вут на осеннем стойбище (намаржаа[н]).
2. Ответьте на с едующие вопросы:
1) Чиний юу хийж байтал хайрт нехер чинь хурч ирэв? 2) Та
шене орой болтол юу хийдэг вэ? 3) Та одоо хуртэл оросын ал-
дарт зохиолч Л. Н. Толстойн бичсэн ямар зохиолуудыг уншсан
бэ? 4) Таны нехер евлийн амралтын уед хаа явахаар байна?
5) Одоо та юу хийхээр байна? 6) Та манай дээд сургуульд орт-
лоо хаа сурсан билээ? 7) Та нар едер бур хэдэн цаг хуртэл хи-
чээллэдэг юм бэ? 8) Та гэртээ хуртэл юугаар явдаг вэ? 9) Та
энэ жилийг дуустал ямар ямар уран зохиолуудыг уншихаар те-
левлеж байна? 10) Монгол хэлийг сайн судлахаар юу хийвэл
зохино?

29 ХОРИН ЕСДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

БАЯРЫН ОРОЙ
(Тегсгэл)
Бутэк сайн едрийн еглее Гочоо эрт босож еерийнхее ангийн
сурагчдыг цуглуулж, терел бурийн узуулэн таниулах зураг зэр-
гийг хадаж дууссаны дараагаар ангиинхаа сурагчдад сонирхолтой
яриа ярьж, зарим сул сурлагатай сурагчдын хичээлийг давтуул-
саар байгаад цагаа харвал таван цаг болжээ. Гочоо Буянтай
дервен цагт уулзах гэснээ санаж, тэр даруйдаа явж, болзсон
газраа ирвэл юу ч угуй ганц цагаан чулуу толбо мэт гялалзан
харагдана,
Гочоо чи унэхээр унэнч бус хэрэг гаргав гэж бодоод чулууны
дэргэд очиж узвэл нандин гэгчийн жижиг боодолтой бичиг гарав.
Гочоо бичгийг яаралтайгаар задлан узвэл Буян хорины ардын
гэрээр орж ухуулга хийхээр явсан байжээ. Гочоо Буяндаа худал
хэлж хэлэлцсэн цагт очоогуйдээ ихэд гэмшиж байсан нь завшаан
тохиолдож, Буян нь ажилтай болоод явсан болохоор сэтгэл нь
тайвшрав. Гочоо гэртээ ирж, маргааш заах хичээлийнхээ кон-
152
спектыг хийж, узуулэн таниулах зураг зурсаар шене орой бол-
тол суув.
Гочоо торгон хенжилдее орж тавтай сайхан унтаж сэртэл
уурийн тунгалаг туяа шилэн цонхоор нэвт тусан гийгуулж, ра-
диогоор: «Сонсогтун! сонсогтун!» гэж эвлэг цээл дуугаар хэлэх
нь: «Гитлерийн фашистууд бууж егеед Зевлелтийн ард тумний
эх орны дайн манай ялалтаар тегсев» гэж цог жавхлан бадруул-
сан баярын сайхан мэдээ сонсмогц Гочоо тургэн босч гэрийн
хумуус аав ээжтэйгээ их баярын мэдээг ярилцаж, сурагчиддаа
дуулгахаар сургуулийн зуг явав.
Уулгуй цэнхэр тэнгэр мэлтийж, туг тумэн хуний баяр хегж-
лийг ивээсэн, цэлмэг сайхан еглее, хаврын урихан салхи улээж,
тогтуухан долгионоор радиогийн хунгэнэх дуун сонсдож, 5-ду-
гаар сарын 9-ний едрийг Гитлерийн Германыг бутниргэж устга-
сан Улаан Армийн туухт ялалтын баярын едер болгосугай гэж
СССР-ийн Дээд Зевлелийн Тэргуулэгчдийн хундэт зарлигийг
сонсгов.
Гочоогийн сэтгэл булаг мэт оргилон баясч хайрт амраг Буян-
тайгаа хэчнээн их баяртайгаар уулзах болов гэж баясч явав.
Энэ едер Сухбаатарын ерген челеенд баярын митинг болж
оройн 7 цагт Гочоо Буянтай уулзахаар ирэхэд баярын индрийг
чийдэнгийн гэрэл гийгуулж, радиогоор баярын дуун хосолж их
челеенд ёслолын их буунууд ярайж суртэй сайхан харагдаад
олон хумуус ийш тийш сэлгууцэн баяр хегжил болсоор байна.
Гочоо, эртээд Буян бид хоёрыг уулзахад чухам ямар едер
байлаа, енеедер дайснаа дарсан ялалтын саруул тунгалаг едер
байна.
Буян минь надад енее орой лав нэг баяртай уг хэлж ех байх
гэж ихэд сэтгэл хедлен бодоод Буянгийн ирэх зугийг ширтэн
харж байлаа.
Удалгуй залуу бусгуй болзоотой газраа хурч ирлээ. Гочоо
Буян хоёр урьд урьдаас илуу баясгалантайгаар уулзаж найртай
сайхнаар хетелден явж, индрийн талбай дээр иртэл ёслолын их
буу нижигнэн енге бурийн сацралт гэрэл туяаран, Сухбаатарын
ерген челеег гийгуулэхэд Гочоо Буян хоёр харилцан дурласан
баярын цогт нуурээ ширтэлцэн, сэтгэлийн угээ зевлелден, Гочоо
Буянгийн олон жил хэлэлгуй хадгалсан унэнч угийг нь сонсож
хос хоёр залуу амьдралын алтан жолоог холбов.
Энэ утууллэгээс узвэл Гочоо Буян хоёр танилцсаар нилээд,
удаж гэр бул болсон юм баша.
По рассказу П. X о р л 6.

Слова

у з у у л э н таниулах наглядный унэхээр действительно, истинно


хадах зд. прибить; повесить нандин священный
тэр даруйдаа тотчас же боодолтой свернутый, завернутый
толбо пятно, кружок задлах распечатать, раскрыть
гялалзах блестеть, сверкать ухуулга агитация
тэмших раскаиваться, сожалеть хэчнээн сколько
завшаан удобный случай; удача; неявен зд. площадь
счастье чийдэн электрическая лампа
хенжил одеяло хослох спариваться; происходить од-
худал вранье, неправда, ложь новременно
чгэрэх проснуться ёслол зд. салют
шилэн стеклянный их буу орудие, пушка
иэвт тусах проникать насквозь ярайх стоять рядами
эвлэг цээл четкий; звонкий; прият- суртэй сайхан величавый
ный ийш тийш туда-сюда
бууж егех капитулировать сэлгууцэх сновать
дог жавхлан (г) великолепие, красота эртээд в предыдущий раз, в тот раз
бадруулах вдохновлять лав наверняка; по всей вероятности
мэдээ(н) весть, сообщение сэтгэл хедлех волноваться; растро-
цэнхэр голубой гаться
мэлтийх блестеть урьд урьдаас илуу к а к никогда луч-
туг тумэн тысячи и тысячи; очень ше
много хетелдех итти, держась рука об руку
ивээх покровительствовать, защищать индэр трибуна
тогтуухан спокойный нижигнэх греметь; ухать
хунгэнэх греметь; говорить басом цогт зд. жизнерадостный, радостный
булаг ключ, источник, родник хадгалах хранить
мэт подобно алтан золотой
амраг любимый жолоо поводья

ГРАММАТИКА

П р о д о л ж и т е л ь н о е д е е п р и ч а с т и е , образуемое при
помощи окончания -саар, -сээр, -coop, -севр, в сочетании со
связкой байх—«быть», обозначает продолжительность действия
(«продолжает делать то-то», «все еще делает то-то»), а в соче-
тании с другими глаголами — действие, с момента совершения
которого продолжается другое действие («с тех пор, к а к . . . »
или «как сделал то-то...»), например:
яв итти
явсаар байна продолжает итти, все еще идет
гар выходить
гарсаар явав как вышел, так сразу же пошел
ор входить
Орсоор гурван cap болов. С тех пор, как вошел, про-
шло три месяца.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:


1) Когда я в выходной день рано приехал к своему товарищу,
он продолжал еще спать. 2) С отстающими учениками мы про-
должаем повторение пройденных уроков. 3) С тех пор как мы
.154
познакомились, прошло 3 года. 4) С тех пор как капитулировала
гитлеровская Германия, прошло много лет. 5) В парке продол-
жает играть музыка. 6) Тов. Найдан все еще продолжает писать
книгу. 7) На улице все еще идет снег. 8) Дамдин как вошел
в юрту, так сразу же узнал меня. 9) Доржи все еще находится
в пути (едет).
2. Ответьте на следующие вопросы:
1) Таны нехер багшилж эхэлсээр хэдэн жил болов? 2) Гит-
лерийн Герман бууж егсеер хздэн жил болов? 3) Та ямар сур-
гуульд сурсаар байна? 4) Баярын ёслолд их буугаар бууддаг
-болcoop хэдэн жил енгерев? 5) Та энэ дээд сургуульд орсоор
хэдэн жил болов? 6) Та эндээс гарсаар хаа явна.^ 7) Манай дээд
сургууль байгуулагдсаар хэдэн жил болов?

30 ГУЧДУГААР ХИЧЭЭЛ

ШИНЭ T 0 M 0 P ЗАМТАЙ БОЛСОНДОО


БАЯРЛАЖ БАЙНА
Хэдэн жилийн емне нас барсан евген аавтай минь айл аймаг
нутаглаж, хамт ан герее хийж явсан евген Дэмчигийг хармагц
хайрт евген аавын минь хурэн бор царай нь бурэлзэн узэгдэх
шиг болоод, сэтгэл минь их л хедлев.
Ардын хувьсгал уусмэгц миний хэдэн хуухэд ардын сургууль,
цэргээр хумуужээд одоо зарим нь цэргийн дарга, зарим нь сайн
малчин, зарим нь дээд сургуульд сурч байна гэж Дэмчиг гуай хэлэв.
. . .Теделгуй цайвар хех утаа цэнхэр огторгуй еед оргилж
галт тэрэгний айсуй нь харагдав. Теделгуй ойртон ирэв. Галт
тэрэгний тэргууний эгнээн дээрх их Сталин, маршал Чойбалсан-
гийн зураг тодхон болсоор, жагсаалын дундуур орж ирмэгц угт-
сан олон цем хегжилден дайчин хеделмерийн баатар тулалдаанд
хатуужсан ах дуу Зевлелтийн ард тумний унэнч хувгууд охидод
баярыг хургэн, харилцан хоёр талаасаа гар гараа барилцан мэн-
дэлцэгээж: «Их Сталинд ура!» «Маршал Чойбалсанд ура!» гэж
тасралтгуй ура хашгиралдах нь галт тэрэгний урт цуурайтай
хосолж байв. Шинэ темер замыг хулээн авах баярын хурлыг
нээж Зевлелт Холбоот Улсын ард тумэнд ба их Сталинд чин сэт-
гэлийн баярыг хургэхэд ёслолын их буу нижигнэж хэдэн мянган
хуний баяр жавхлангийн долгионыг улам суртэй болгов.
Нехер Цэдэнбалаас баярын хурал дээр «Манай их тушиг
Зевлэлт Холбоот Улсаас их Сталины санаачлага заавраар энэ
темер замыг манай оронд тавьсан явдал бол манай орныг хегжу-
улэх хэрэгт маш чухал унэхээрийн унэлж баршгуй их ач хол-
богдолтой бегеед Зэвлелт Холбоот улсаас Монголын ард тумэнд
155
ах дуугийн чкн унэнч тусламжийг харамгуй узуулж байгаа явд-
лын шинэ эрхэм алхам мен юм гэж яруу сайхнаар дугнэн хэл-
сэн угийг би еерийнхее дэвтэрт тэмдглэж авав.
бвген Дэмчиг энэ угийг надаар дахин дахин хэлуулж сайтар
тогтоон аваад:
— Нутагтаа очоод айл аймгийн хумууст хэлж егье гэж байв.
ввген Дэмчиг бид хоёр хурал дуусмагц галт тэрэгний урт
цувааг эргэн тойрон узэж явтал темер замын ажилчин нэгэн
эмэгтэй биднийг ах дуугийн ёсоор хундэтгэн уулзаад галт тэрэг-
ний ажиллагааны тухай тодорхой сайхан ярьж егев. Тэгэхлээр
нь евген Дэмчиг жирийн нэгэн ажилч бусгуйн эелдэг сайхан
аашийг магтаж Зевлелтийн хуний нехерсег чанарт хязгааргуй
баярлав.
Бид харилцан салах болсонд евген Дэмчиг тэр бусгуйн гарыг
барьж «Та бид хоёр ах дуу байна, дараа давхар баяртай уулзъя»
гэж хэлсэнд тэр эмэгтэй хариу баярыг хургээд салан явлаа. Тэр
эмэгтэйн явахлаар евген бид хоёр галт тэрэгний буудлаас гэрийн
зуг буцаж явав. Энэ завсар евгенеес: — Шинэ зам бол манай
ардын мал сургийг олон болгоход их тусыг хургэхээр барахгуй,
ардын жин тээвэрт их хенгелтийг узуулж байна. Галт тэрэг нэг
ирэхдээ манай сумын нэг жилд тэмээн жингээр авчирдаг бараа-
наас илуу юмыг тургэн хугацаанд авчрах юм. Энэ бол Зевлелт
Улс, Их Сталин, манай нам засаг, маршал Чойбалсангийн ач юм.
Шинэ темер замтай болсондоо унэхээр баярлаж байна. Энэ бол
манай ард тумний баяр юм гэж ярьж явтал бидний емнеес Теге
угтан ирэв. бвген Дэмчиг хайрт хуутэйгээ баясгалантай уулзав.
По очерку П. X о р л 6.
Слова
найруулал очерк; сочинение цуурай эхо; шум
айл аймаг сосед; по соседству нижигнэх греметь
нутаглах жить, обитать суртэй величавый; могучий
ан герее хийх охотиться унэхээрийн действительно; действи-
хурэн бор смуглый, загорелый тельный
царай цвет лица; облик харамгуй щедро; щедрый; не ску-
бурэлзэх мерещиться пясь
гуай вежливое обращение к стар- тогтоон авах запомнить
шим по возрасту или по положе- урт длинный
нию цуваа(н) колонна; эшелон
теделгуй вскоре ^ эргэн тойрон кругом, вокруг
цайвар беловатый тэгэхлээр когда так сделал
хех синий ааш поведение; поступок
утаа дым магтах хвалить
цэнхэр голубой нвхерсег дружеский
галт тэрэг поезд; паровоз жин тээвэр перевозка грузов; тран-
жагсаал ряд, строй; демонстрация спорт
хегжйлдех шуметь, веселиться хенгелелт облегчение; льгота
хатуужих закаляться сум(ан) зд. сомон (административ-
унэнч верный, честный ная единица)
хувгууд сыновья, сыны тэмээн жин караван верблюдов
барилцах держать, пожать ач заслуга; воздаяние.
хашгирах кричать; провозгласить
ГРАММАТИКА

1. П р е д в а р и т е л ь н о е д е е п р и ч а с т и е , образуемое при
помощи окончания -магц, -мэгц, -могц, -мвгц, выражает дей-
ствие, после совершения которого сразу же наступает другое
{«как только случилось то-то, так сразу же. . •»), например:
гар выходить
гармагц как только вышел
Нар г&рмагц бид явна. Мы отправимся как только
взойдет солнце.
ор входить
ормогц как только вошел
Багшийн ормогц сурагчид Как только учитель вошел,
босов. ученики встали.

2. П о с л е д о в а т е л ь н о е деепричастие, образуемое
при помощи окончания -ахлаар, -эхлээр, -охлоор, -эхлоэр,
обозначает действие, с момента совершения которого происходит
другое (по значению это деепричастие довольно близко предва-
рительному), например:
гар выходить
г&рахлаар с выходом, как только вышел
Нар г&рахлаар явав. Отправился с восходом солнца
(как только взошло солнце).
ир приходить
щэхлээр как только пришел, с приходом
Чамайг щъхлээр би явна. Как только ты придешь, я
пойду.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:

1) Как только окончатся занятия, я пойду в читальный зал


и буду там работать до вечера. 2) С восходом солнца мы
выехали из города и направились в горы. 3) Как только закончу
эту работу, я пойду в библиотеку. 4) Как только он ко мне при-
шел, мы отправились с ним в кино. 5) Мы отправимся сразу же
после занятий.
157
2. Переведите устно:
1) Как только увидите голубой дым, ждите, что скоро придет
поезд. 2) Как только закончим эту работу, пойдем на станцию
железной дороги. 3) Сразу же после окончания торжественного
собрания я вернусь домой. 4) Когда придет с собрания твой
младший брат, приходите вместе с ним к нам.

3. Ответьте на следующие вопросы:


1) Та хичээл дуусмагц юу хийх гэж бодож байна? 2) Танай
дуу дунд сургууль тегсгемегц ямар дээд сургуульд орох гэж
байна? 3) Та нар хичээлийн тасалгаанд багшийнхаа орж ирэхлээр
яадаг вэ? 4) Та хань нехертэйгев уулзаад гар гараа барилцан
мэндэлцгээмэгц хамгийн урьд юуны тухай ярьдаг вэ? 5) Октябрийн
хувьсгал уусмэгц манай орны ажилчин тариачны аж амьдрал ямар
болсон байна? 6) Наушки — Улаанбаатар хоёрын хоорондохь темер
замын барилга тегсмегц юу болсон байна?

3. Повторно прочитайте урок и приготовьте пересказ.

31 ГУЧИН НЭГДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ


БАРИМТ
Бямба гаригийн орой билээ. «Улаан шугам» дээрх онгоцнууд
далавчаа сэрийлгэн суртэйгээр жагсжээ. Онгоцноос нилээн цаана
нисэх сургуулийн сурагчдын байрын гэгээн цонхнууд гялалзан
узэгдэнэ. Тууний хажуугийн клубээс хегжмийн дуу сонсдож байв.
Энд саяхан «жинхэнэ хунийтууж» гэдэг кино гарчээ. Киног тарсны
дараа сурагчдын зарим нь клубтээ улдэж танц хийв. Зарим нь
ном уншихаар уншлагын танхимд оров. Бас зарим нь унтахаар
байрдаа хурч ирлээ. Хагас сайн едрийн орой сурагчдад нэг зэрэг
унтах шаардлага ехгуй тул цэргийн чанд дэглэмт энэ байр энгийн
байдалтай узэгдэв.
Сурагч Даваасамбуу саяынхаа узсэн киноны тухай бодолхийлж
явсаар гэртээ ирэв. Туруулж ирсэн нехдийн зарим нь хенжилдее
орцгоож, зарим нь сууж, зарим нь цонх тушин зогсоод ярилцаж
байв.— За та нар чинь юун тухай зевлелгеег нээчихээ вэ?—гэж
Даваасамбуу нехеддее хэлээд, хариугий нь сонсолгуй ургэлжлуу-
лэн: «Жинхэнэ хуний тууж» гэдэг чинь яасан сайхан кино вэ.
Энэ кинод гарч байгаа нисэгч Мересьев бол ёстбй хун — зевлел-
тийн хун юм. Сталины бургэд ёстой мен юм. Би эх орныхоо те-
лее тэмцэхдээ Мересьевийн баатарлаг сайхан улгэр дууриаллыг
мэрдене гэв.
158
Тэгээд тэд Мересьевийн баатарлаг уйл явдлын тухай ярил-
цав.
Тэдний яриаг соноож суусан турууч Шарав тев бегеед шин-
гэвтэр дуугаар:
— Мересьев хоёр хелгуй болоход тууний эх оронч, сталинч
ендер ухамсар нь хел болж, Мересьев дахин байлдахаар байл-
даанд орж, агаарт амжилт олж байсныг энэ кино узуулж байна.
Ер нь зориг, баатарлаг явдал нь хуний биеийн том жижиг,
бяр чадлаас болдог биш, эх оронч, улс терийн ендер ухамсраас
гардаг байна гэхэд, нэг сурагч угуулруун:
— Нээрээн тийм шуу. Жишээ нь манай багш нисэгч нехер
Нямаа бол жижигхэн биетэй, тургуй хун, гэтэл 1945 оны байл-
даанд их мундаг байлдсан шуу дээ гэв. Хенжлее немерч нудзэ
аниад, нехдийнхее яриаг чагнаж хэвтсэн сурагч Бат:
— Би нэг зуйлийг асууя гэж нехдийнхее анхаарлыг татах
гэсэн боловч нехед нь яриандаа болоод анзаарсангуй. Бат ендийж
ирээд:
— Нехдее би нэг зуйлийг асууя, энэ бол багш нисэгч Нямаа-
гийн тухай юм. Нямаа багшийг бурханд сусэглэдэг гэж зарим
хун ярьдаг. Энэ унэн уу? гэз. Энэ асуулт гарахад цем чимээгуй
болов. Даваасамбуу босож Бат руу хараад:
— Цаадахь чинь зуудэлж байх шив дээ гэж нехеддее хэлээд:
евгеен сэр! — гэж Батыг дуудав. Гэтэл еер нэг сурагч угуулруун:
— Багш нисэгч Нямааг шутлэгтэй гэж би бас дуулсан юм
байна гэхэд, бас нэг сурагч:
— Би бас ч бас тэгэж боддог гэж хэлэв. Цонх тушин зогс-
сон нэг сурагч толгой сэгсрэн:—Багш нисэгч Нямаа, манай эв-
лэлийн дугуйланд СССР-ийн Коммунист намын ту ух заадаг. Тэгээд
ер нь шутлэгтэй гэж узэх аргагуй хун байгаа юм. Би л хувьдаа
итгэхгуй байна гэв.
Даваасамбуу угуулруун:
— Зуйтэй. Би ч бас итгэхгуй байна. Нямаа багш байтугай,
.тууний ээж жар шахсан авгай бий. Тэр авгайтай би их танил юм.
Нэр нь Дулмаа гэнэ. Дулмаа гуай, олон зуйлийн чухал юмыг над
ярьж егдег юм. 1922 онд намд элссэн. Нийслэлийн нэг гар уйлд-
вэрт хорин долоон жил хеделмерлесен тийм хун. Хоёр одонтой
гурван медальтай. Тэгээд яах аргагуй шударга, намч зарчимтай
хун билээ.

Энэ хичээлийг сайн ойлгож тогтоохын тул хэдэн удаа давтаж


унших хэрэгтэй. Ард тумнийхээ эрх челее, тусгаар тогтнолын
телее тэмцэгч эх оронч нар бухэн «жинхэнэ хуний тууж» гэдэг
кино сонирхон узэв. Мересьевийн баатарлаг уйл хэргийг ойлго-
хын тул зевлелтийн эх оронч чанарыг мэдэх хэрэгтэй.
(Твгсввдуй) l^g
Слова
бямба суббота бие тело, организм
гариг день недели бяр чадал сила, мощь
онгоц лодка, корабль, судно, пароход; угуулруун сказал
самолет нээрээн действительно; на самом деле
далавч крыло тургуй щуплый, тощий
сэрийлгэх приподнять; оттопырить мундаг здорово
цаана дальше; за, по ту сторону немрех укрываться, накидывать
нисэх летать (что-л.) на себя
гялалзах сверкать, блестеть аних смыкать; закрывать [глаза]
хажуугийн находящийся рядом; бо- чагнах слушать
ковой анзаарах обращать внимание
сонсдох доноситься; быть слышимым ендийх приподняться
тууж повесть бурхан бурхан (изображение буддий-
хагас сайн едер под выходной день, ского божества)
субботний день сусэглэх верить, веровать
чанд крепкий, твердый руу послелог в, к, на
дэглэм режим; регламент; распорядок даадахь находящийся за..., по ту сто-
энгийн обычный, обыкновенный рону
бодолхийлох думать зуудлэх видеть сон
туших опираться евгеен зд. дружище
нээчих открывать шутлэгтэй верующий
нисэгч летчик сэгсрэх трясти
бургэд орел; сокол хувьдаа лично
улгэр дууриалал пример, подражание зуйтэй верно, да, правильно
мердех последовать; следовать шахах приближаться; почти
турууч сержант авгай тетя
шингэвтэр жидковатый; тонкий танил знакомый
ухамсар сознание элсэх вступить
•ер вообще намч зарчим партийность
оориг воля; смелость тогтоох зд. запомнить; выучить

ГРАММАТИКА
1. Деепричастия и причастия вместе с зависящими от них сло-
вами образуют соответственно деепричастные и причастные обо-
роты, значение которых в монгольском языке очень велико. Дело
в том, что в монгольском языке эти обороты употребляются как
бы вместо придаточных определительных и подчиненных предло-
жений и именных оборотов, которых в этом языке нет (за исклю-
чением некоторых отдельных типов построения фразы), например:
Одоо энд сууж байга багш ха- Откуда прибыл учитель, кото-
наас ирэв? рый садит здесь (теперь здесь
сидящий)?
В этом примере мы имеем причастно-определительный оборот,
соответствующий русскому придаточно-определительному пред-
ложению или причастному обособленному обороту.
Одоо энд бороо орж байсныг Они не знают о том, что теперь
тэдгээр мэдэхгуй байх. здесь идет дождь.
Здесь мы имеем такой причастный оборот, который соответ-
ствует русскому придаточно-подчиненному предложению.
160
Уиний хотоос ирснийг би энэ О твоем прибытии из города
багшаас мэдэв. (о том, что ты прибыл из го-
рода) я узнал от этого учи-
теля.
Здесь мы имеем такой причастный оборот, который соответ-
ствует русскому придаточно-подчиненному предложению или имен-
ному обороту.
Маргаша цас ореол маш их Если завтра выпадет снег, бу-
хуйтэн болно. дет очень холодно.
В этом предложении мы находим условно-деепричастный обо-
рот, соответствующий русскому условно-придаточному предло-
жению или именнохму обороту условности.
2. Деепричастные и причастные обороты в монгольском языке
строятся так же, как и предложения вообще в том смысле, что
в составе своих оборотов деепричастия и причастия занимают
последнее по порядку место. Характерной особенностью этих
оборотов является то обстоятельство, что они имеют или
могут иметь свои самостоятельные подлежащие, чего нет в по-
добных оборотах в русском языке. Подлежащие причастных и
деепричастных оборотов в монгольском языке ставятся в ро-
дительном, винительном или иногда именительном падеже, на-
пример:
чиний (или чамайг) ирвэл если ты придешь (в случае
твоего прихода)
бороо ороход когда пойдет дождь
нар гарахад . когда взойдет солнце (при вос-
ходе солнца)
чиний явсан зам дорога, по которой ты проходил
{тобою пройденная дорога)
Об употреблении падежей для оформления подлежащего при-
частных и деепричастных оборотов в самых общих чертах можно
сказать следующее:
а) подлежащее причастного и деепричастного оборота ставится
в форме именительного падежа, если оно выражается именем,
обозначающим явления природы (дождь, снег, солнце, ветер и т. п.),
например: цас их болбол — если снега будет много;
б) подлежащее причастного оборота ставится в форме роди-
тельного падежа, если такой оборот является определительным,
например: чиний авсан ном — книга, которую взял ты;
в) если причастный или деепричастный оборот является в пред-
ложении обстоятельственным или дополнительным, то его подле-
жащее ставится в форме винительного падежа, например; чамайг
ирэхэд — когда пришел ты;
11 Заказ Ж 3755 161
г) если подлежащее определительного причастного оборота
обозначает деятеля, то оно часто выражается именем в форме
исходного падежа, например: Чойбалсангаас бичсэн зохиол — со-
чинение, написанное Чойбалсаном.
3. Если же выполнителем действий, выраженных как прича-
стием, так и «главным» сказуемым является одно и то же ли-
цо или предмет, т. е. если предложение с причастным оборотом
имеет только одно подлежащее, а другое и не подразумевается,
то такое подлежащее ставится в форме именительного падежа,
но зато причастие сопровождается частицей безличного или воз-
вратного притяжания, например:

Чи маргааш тосгонд явахдаа Когда ты завтра отправишься


энэ миний захиа бичиг ава- в деревню, то не возьмешь ли
ачна уу? вот это мое письмо?
Энэ багш хаа явсн(ыг)аа ярив. Этот учитель рассказал о том,
где [он] был.
Важно при этом заметить, что если в русском языке подле-
жащее как бы «дублируется» (в первой части сложного предло-
жения каким-нибудь именем, а во второй — местоимением «он»),
то такое «дублирование» в монгольском языке не допускается,
как это видно из приведенных примеров.
4. Причастный оборот, являющийся определительным, всегда
ставится перед своим определяемым именем, например:

чиний тосгоноос авчирсан юм вещь, которую ты привез из


деревни (привезенная тобою
из деревни)
миний нвхрийн уншсан ном книга, которую прочитал мой
товарищ (моим товарищем
прочитанная)
манай багшийн сууж байгаа дом, в котором живет наш.
байшин учитель

5. Причастные и деепричастные обороты в предложении почти


всегда располагаются впереди всей остальной части предложе-
ния и никогда не ставятся в конце' всего предложения. Так как в
предложениях с подобными оборотами «главное» подлежащее
ставится перед последними, то в таких предложениях в самом на-
чале очень часто находятся сразу два подлежащих: первое, при-
надлежащее «главной» части предложения, а второе — причаст-
ному или деепричастному обороту. Сказанное можно пояснить
следующим правилом перевода с русского языка на монгольский
сложных предложений с придаточно-подчиненными предложе-
ниями:
162
а) сначала перевести главное подлежащее с его определениями,
б) затем перевести подлежащее придаточно-подчиненного пред-
ложения,
в) потом перевести все придаточно-подчиненные предложения
и, наконец,
г) всю остальную часть главного предложения.

Пример:
Когда наш учитель прибыл цз Бид багшийнгаа хотоос ирэхэд
города, мы все вышли ветре- бугдээрээ угтан гарав.
чать.

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:


1) Когда ты в субботу приедешь к нам, то привези мне инте-
ресную книгу. 2) Мой товарищ рассказал о том, что он сделал
в выходной день. 3) Дом, в котором живем мы, построен в про-
шлом году. 4) Студент, который сидит около окна, приехал из
Монгольской Народной Республики. 5) Когда я был в деревне,
я прочитал эту книгу. 6) Когда я был в деревне, мой товарищ от-
дыхал в Крыму. 7) Отвоем приезде из Крыма я узнал от твоего
товарища. 8) Я прочитал книгу, написанную писателем М. Шо-
лоховым. 9) Я приехал по той дороге, по которой обычно при-
рзжаешь ты. 10) Дом, в котором будет торжественное заседание,
находится в центре города.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Одоо хичээлийн ангийн нарийн бичгийн даргатай ярьж бай-
гаа хун хаанаас ирэв? 2) ©чигдер энд ямар хурал боленыг та
мэднэ уу? 3) Энеедер манай дээд сургуульд кино гарвал та узэх уу?
4) Энд хурал болж байхад чи юу хийж байв? 5) Чи сургуульдаа
ирж явахдаа юу узэв? 6) Чамайг энд ирэхэд сургуулийн байшин-
гийн дэргэд оюутан нар юу хийж байв? 7) Маргааш цае орвол
чи цанаар явах уу? 8) Та зевлелтийн зохиолч А. Толстойн бич-
хэн ямар зохиолуудыг уншив? 9) Чи унтахдаа зуудэлдэг уу?
10) Та бол сэреээр босдог уу?

3. Приготовьте пересказ урока.

163
3 2 ГУЧИН ХОЁРДУГААР ХИЧЭЭЛ

БАРИМТ
(Эмнвхийн ургэлжлэл)

«Хуу минь чи шашны тухай ном дээрээс уншиж, хичээл, лек-


цээр сонссон. Гэвч шашин гэдэг юу вэ гэдгийг жинхэнэ биеэрээ
амсаж мэдээгуй есжээ* Би бол насныхаа тал хувийг бурханд мер-
геж, ламд залбирч енгеруулэв. Хонь малыг идчихдэг болохоор
нь хун, чоныг устгах гэж тэмцдэг. Чоно бол хонь малыг барьж
иддэг дайсан юм гэдгийг мэддэггуй хун байвал тэр хунд чонотой
тэмцэх ёстой занал терехгуй шуу дээ! Тиймийн тул шашин гэдэг
юу байсан юм бэ гэдгийг арьс махан дээрээ туршиж узсэн хун —
миний яриа чамд хэрэг болно» гээд Дулмаа гуай, шашны хор
холбогдлын тухай олон зуйлийг над ярьж егсен юм.
Ийм эхийн хумуужуулсэн хууд мухар сусгийн ©чуухэн ч гэсэн
хэлтэрхий байна гэдэгт би итгэхгуй гэж хэлэв.
— Тийм юм, унэхээр итгэхэд бэрхтэй зуйл байна гэж нэг
сурагчийн хэлэхэд, бас нэг сурагч угуулруун:
Тийм нь ч тийм юм. Гэвч баримт бол арчигдашгуй зуйл бай-
даг,.. гэхэд, ту уний яриаг таслан:
За ямар баримт байна? гэж Даваасамбуу яаран асуув. Негеэ
сурагч:
— Баримт байна. Жишээлбээл... гэтэл нь хаалга нээгдэж,
намхан нуруутай, туранхайвтар боловч шалмаг маягийн нэг дэс-
лэгч орж* ирэв.
Дэслэгч:
— Сайхан амарцгааж байна уу? гэж бугдэд мэндлээд,— За
ямар баримтын тухай шуугилдав? Яриагаа ургэлжлуулэхгуй юу?
гээд, сурагчдынхаа тавьж вгсен сандальд суув.
Энэ хун бол тэдкий саяын ярилцаж байсан багш нисэгч Нямаа
мен байжээ.
Сурагчид, багшийнхаа асуултад хариуг егч чадахгуй хэдэн
минут дуугуй суув. Гэтэл Даваасамбуу арга олж:
— Энд, саяын гардаг киноны тухай ярилцав. Баатарлаг явдал
нь чухам юунаас гардгийг шуумжлэн хэлэлцэв. Гэтэл манай нэг
нехер «сусэг бишрэлийн явдал нь хунд зоригжлыг егдег учир
байна уу?» гэдэг асуултыг тавив. Тэгээд бид, энэ асуултад зо-
хистой хариугий нь ех гэж шуугилдаж байсан юм гэв.
Сурагч Даваасамбуугийн энэ товчхон яриа над руу чиглэж
байна гэдгийг Нямаа еерее тэр дор нь мэдэв. Учир нь сурагчдын
дотор еерий нь сусэг бишрэлтэй гэж эргэлзэн бодох явдал байна
гэдгийг Нямаа еерее урьд емне нь гадарлаж явсан байжээ. Тэ-
гээд Нямаа жаахан бодосхийснээ, угуулруун:
164
— Сусэг бишрэл нь хунд ямар нэг зоригжлыг егч чадахгуй.
Цадахгуйгээр ч барахгуй, мухар сусэгтэй хун нь бурхнаас ех
хувь заяа гэдэгт итгэж найдаад, ямар ч тэмцэлгуй, ухээнц дорой
амьтан болдог юм гэж хэлэв.

Манай нисэгчид бол зевлелтийн эх оронч узлээр хумуужиг-


дсэн учир ялагдашгуй юм. Энэ учраас манай нисэгчид бол эх
орны байлдаанд дайсны нисэгчдийг ялсан юм.
«Бид хучтэй тул манай Оросын буу ялагдашгуй» гэсэн Су-
воровын гэрээсийг манай байлдагчид санаж явдаг.
Коммунист нам бол манай ард тумнийг зевлелтийн эх оронч
узлээр, коммунизмын узлээр хумуужуулдгээс Зевлелтийн хумуус
бол эх орны байлдаанд ялсан бегеед одоо энх тайван уеийн
бутээн байгуулах хеделмерт хамгийн сайхан улгэр жишээ узуулж
байна. Манай Зевлелтийн ард тумэн бол коммунист намын удир-
длагын дор баатарлагаар ажиллаж байгаагаас бух телевлегеегее
хугацаанаас нь урьд биелуулдэг юм.

(Твгсввдуй)

Слова

шашин религия негев другой


амсах зд. испытывать; попробовать, жишээлбэл например
отведать нуруу(н) спина; рост
тал хувь половина туранхай(втар) худой, худощавый
мергех зд. молиться шалмаг проворный
Лам лама (буддийский монах) дэслэгч лейтенант
Залбирах молиться; веровать дуугуй молча, безмолвно
Идчих скушать, съесть; сусэг бишрэл вера, набожность
Чоно волк зоригжил смелость, решимость
Занал зд. мщение асуулт вопрос
Тервх зд, появляться, возникать зохистой подходящий
арьс(ан) кожа, шкура хариу ответ
Турших испытывать, пробовать чиглэх направляться
Хор холбогдол вред эргэлзэх сомневаться; недоумевать
Мухар сусэг суеверие гадарлах зд. догадываться
вчуухэн ничтожный, незначительный, жаахан зд. немного; недолго
; маленький бодосхийх думать
Кэлтэрхий осколок; крупинка найдах надеяться, уповать
<* Унэхээр действительно, истинно ухээнц дорой беспомощный; заби-
варимт данные; довод, доказательство, тый
/^основание; факт амьтан зд. существо
*рчигдашгуй неопровержимый; упря- узлээр в духе
мый буу ружье, оружие
Маслах зд. прервать бутээн байгуулах созидательный
намхан невысокий

165
ГРАММАТИКА

1. Прошедшее причастие в исходном падеже выражает дей-


ствие, оказавшееся причиной другого действия, причем такое
причастие очень часто сопровождается глаголом болж, например:
Гадаа их цас орсноос болж зам Не стало видно дороги из-за
харагдахгуй болов. того, что на улице выпало
много снега.
Би одоо сониныг уншсангуйгээ- Так как я сегодня не читал
сээ тэнд юу болж байсныг газету, то не знаю, что там
огт мэдэхгуй. происходит.

2. Иногда причинность выражается формой дательно-местного


падежа, в которой ставится соответствующее причастие, например:
Чиний ирсэнд би их баярлав. Я очень обрадовался тому, что
ты приехал (твоему приезду).
3. Если после причастия в форме исходного падежа имеются
такие слова, как урьд — прежде, хойш — после, гадна — кроме
и т. п., то причинность отсутствует, например:
хуйтэн болсноос хойш после наступления холодов
тэр ном уншснаас гадна кроме чтения той книги

4. Если после причастия, данного в форме исходного падежа,


следует какое-либо качественное имя, то оно обозначает дей-
ствие, с которым качественно сравнивается какое-либо другое
действие, например:
Уулаар явснаас голоор явсан Лучше итти по реке, нежели
"дээр. по горе.

У П Р А Ж НЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:


1) Сегодня в читальном зале нашего института будет лекция
о коммунистическом воспитании трудящихся. 2) Я прочитал статью
о борьбе за мир, демократию и социализм. 3) Я очень обрадо-
вался, увидев летчика, прилетевшего из Монголии. 4) Слушал
радио осенью 1945 года, я узнал, что наши войска разгромили
армию империалистической Японии. 5) Так как я сегодня не
был в институте, я не знаю, на какое число назначено собра-
ние. 6) Магазин, находящийся около нашего дома, закрыт вслед-
ствие ремонта. 7) Сегодня Дамдин не пришел на занятие из-за
болезни. 8) Так как я сегодня приехал в институт рано, то не
166
купил сегодняшнюю газету. 9) Лучше заниматься в этой ком-
нате, чем в 32-й аудитории. 10) Поезд опаздывает из-за снеж-
ных заносов. 11) Мне не выдали книгу потому, что я не вернул
книгу, взятую раньше.
2, Ответьте на следующие вопросы:
1) Энэ сурагчид ямар учраас нисэгч Нямааг шутлэгтэй гэж
бодов? 2) Та ямар шалтгаанаас енеедер хичээлд хожимдов?
3) Хувьсгалаас урьд ажилчин тариачны байдал ямар байснаас
тэдний ур хуухэд дээд сургуульд сурдаггуй байсан билээ? 4) Ямар
учраас хумуус чоныг устгах гэж тэмидэг билээ? 5) Таны дэргэд
£уудаг оюутан нар юунд ярьж суудгийг та мэднэ уу? 6) Сонир-
холтой юм ярьж егсенд чинь би их баярлав гэж хэн хэлэв?
.7) Дэмий ярьснаас сайн ном уншвал дээр гэж та мэднэ у у?
8) Ямар учир шалтгаанаас зарим оюутан нарын сурлага сул байна?
9) Юуны тул хичээл давтах хэрэгтэй вэ? 10) Их юм мэдэхийн
тул яавал зохино?

3. Приготовьте пересказ урока.

3 3 ГУЧИН ГУРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ

БАРИМТ
(Эмнехийн ургэлжлэл)

Дэслэгчийн яриаг зогсохын хамт нэг сурагч угуулруун:


— Би анх цэрэгт ирэхдээ багаасаа хэдуулээ мордлоо. Гэтэл
бидний нэг нехрийн хузуунд даавуугаар бурж шидсэн сахиус
байсан юм. Бид туунийг «сахиуст» гэж нэрлээд, мухар сусэгтэй
хун гэж уздэг болов. Гэтэл тэр нь унэндээ сусэгтэн биш байжээ...
гэтэл нь дэслэгч, тууний угийг таслан:
— За тэгээд тэр сахиус нь ямар шуу юм байсан бэ? гэж
асуугаад, хариугий нь сонсож амжилгуй, цамцныхаа евреес тор-
гон эдээр боож шидсэн нэг зуйлийг гаргав. Тэр нь яг сусэгтэн
хуний зуудэг сахиус шиг юм байв. Тэгээд дэслэгч:—Миний
энуун шиг л юм байсан уу? гэж асууж енеэх зуйлээ сурагчдад
узуулэв.
Сурагчид, дэслэгчийн гар дахь зуйлийг узцэгээгээд, «баримт»,
«баримт» гэж шивнэлдэн, сэмхнээр бие биеэ нударцгаав.
внеех сурагч дэслэгчийн асуултад баахан дугдэрсхийж:
— Тиймээ... бараг... ер нь л иймэрхуу юм байсан гэж хариулав.
Иймэрхуу явдал тохиолдож болох юм. Би нэг явдлыг ярья
гэж дэслэгчийн хэлэхэд, сурагчид сандлаа дэслэгчид ойртуулан
167
сууцгааж, унтахаар хэвтсэн нь ендийж чагнав. Дэслэгч угуу-
лруун:
— 1945 оны байлдааны уе билээ. Нэг одер би агаарын байл-
даанд дайсны нэг онгоцыг сенеегеед, байлдаж явтал миний онгоц
шатаж эхлэв. Доошоо узьэл, шатаж байгаа онгоцоо чиглуулчих-
мээр ашигтай зуйл узэгдсэнгуй. Тэгээд би парашютаа хэрэглэн
буув. Газарт буухтай минь зэрэг, чихний хажуугаар сум исгэрэн,
буу тас хийв. Золигийн японууд буудаж байна. Японы хайгуулын
хэдэн цэрэг миний буухыг хараад над руу давшжээ. Тэд зургуулаа.
Бас хенген пулемёттай. Би ганцаараа. За ингээд тулалдах болов.
Тулалдаан хорин минут ургэлжлэхэд, би дайсны хоёр цэргийг
устгав. Миний сум цеерев. Сум цеерснийг минь мэдсэн юм шиг
японууд над руу улам шируун галлав. Зуун гар минь шархтав.
Би, нэг аятайхан хонхорт хориглосон юм. Улдсэн дервен япон,
намайг амьдаар барих гэж байгаа нь илэрхий болов. Тэд миний
хориглосон хонхрыг тал дугуй маягтайгаар бусэлж, бага багаар
мелхен ахиж байна.
Шарх тэсгэлгуй евдеж, бие чичирч эхэлсэн боловч дайсныг
узэн ядах хорсгол минь, туунээс илуу намайг евтгев. Дайсны
хенген пулемёт аягуй л бол авчих гээд тун сурхий галлаж байна.
Би шудээ зууж, шархаа боов. Сумаа тоолж \звэл денгеж тавхан
улджээ. Хонхорт енгийсвн бухэнд нь нэг сум зарцуулна. Хэрэв
болохгуй бол хутгаар байлдана гэж шийдээд, хутгаа гаргаж дэр-
гэдээ тавив. Тэгээд сумкдээ байсан зуйлуудийг шатааж устгав.
Тэгээд эвлэлийн гишуунийхээ батлахыг авахад гар минь чичирч
байсан билээ. Эвлэлийн батлахтай минь хамт, анх мордоход ээ-
жийн минь егсен энэ зуйл гарч ирэв гээд даслэгч енеех торгонд
боож шидсэн зуйлээ сурагчдад дахин узуулэв.

Нисэгч Нямаагийн яриаг сонсон суулцаж байсан сурагчид


чимээ аниргуй байв. 1945 оны байлдаанд биеэрээ оролцсон • дэс-
лэгчийн яриаг энд баилцсан сурагчид их сонирхолтойгоор сонсов.
Чи номын сангаас ном авахдаа монгол сонин авалцаарай. Тэн-
дээс ирээд чи надтай хичээл давталцаарай.
Бямба гаригт чи надтай кино узэлцээрэй.
Та ханын сонин гаргалцаарай.
(Тэгсвэдуй)

Слова

баг низовая административная еди- сахиус(ан) талисман, амулет


ница амжилгуй зд. не дожидаясь
хэдуулээ несколько (человек) евер зд. карман; пазуха
мордохH отправиться в путь
X 3
шивнэлдэх шептаться; говорить шо-
Y YY( ) шея потом
бурэх обшивать нудрах бить, ударить кулаком
шидэх зд. пришивать, обшивать дугдэрсхийх запинаться
168
ендийх приподняться; поднимать го- хонхор ложбина, овражек
лову хориглох зд. укрыться, скрыться
сэмхнээр тихо; крадучись амьдаар живым, живьем
чагнах слушать, внимать барих зд. задержать, взять
сенеех уничтожать, истреблять; сбить тал дугуй полукруг
шатах гореть, сгорать; пылать буслэх окружать; оцеплять
доошоо вниз мвлхех ползать
ч и г л у у л ч и х ( ч и г л у у л э х ) направлять шарх(ан) рана
ашигтай полезный; подходящий тэсгэлгуй невыносимо, нестерпимо
буух сойти; слезать; ниспадать, нис- евдех болеть; саднить
ходить; спускаться, опускаться чичрэх трепетать, дрожать
сум(ан) зд. пуля хорсгол гнев, злоба
исгэрэх свистеть аягуй л бол если допустить оплош-
тас хийх трещать ность
золиг руг. чорт, дьявол авчих взять; сразить
буудах стрелять шуд(эн) зуб
хайгуул разведка, дозор зуух стиснуть
зургуулаа вшестером боох перевязывать, забинтовывать,
хенген легкий обвязывать, завязывать
ганцаараа(н) один тоолох считать
тулалдах сражаться денгеж только всего, всего лишь
цеерех уменьшаться (количественно) енгийх приподняться; поднимать го-
галлах открывать огонь, стрелять лову
3YYH левый; восточный хутга нож, ножик; кинжал
шархтах быть раненым шийдэх решать; решиться
аятайхан удобный батлах зд. билет (членский)

ГРАММАТИКА

1. С о в м е с т н ы й залог обозначает действие, которое со-


вершается кем-либо совместно с другим лицом, главным испол-
нителем или зачинателем данного действия, например:
Би чамтай тосгонд гаралцана. Я отправлюсь в деревню вместе
с тобою.
Чи тэр тэргэнд суулцаад яв. Подсядь на ту телегу (подра-
зумевается, что на той телеге
кто-то уже сидит).
2. Иногда совместный залог показывает, что какое-либо дей-
ствие совершается как бы попутно или одновременно с другим
действием, например:
Чи гэдрэгээ харалцаж яв. Посматривай и назад (подразу-
мевается: не только вперед).
3. Изредка совместный залог показывает, что попутным ока-
зывается не какое-либо действие, как в предыдущем случае,
а предмет, например:
Тосгонд явахдаа тэр ном авал- Когда поедешь в деревню, то
цаарай. прихвати с собою и ту книгу
(подразумевается: наряду с
другими вещами).
169
4. Суффиксом совместного залога является -лцу например:
яв итти явалц итти вместе с кем-л.
Ор войти оролц входить с кем-л.; участ-
вовать

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:


1) Лейтенант целый час рассказывал нам о боях и победах
наших войск в 1945 году. 2) Монгольская Народно-революцион-
ная армия в 1945 году приняла активное участие в разгроме
основных вооруженных сил империалистической Японии. 3) На
этом собрании' присутствовал директор нашего института. 4) Я
поеду к вам вместе с тобою. 5) Ты помоги нам закончить эту
работу. 6) Тебе нужно присутствовать на этом собрании. 7) Когда
пойдешь в библиотеку, то прихвати эту книгу и сдай в библи-
отеку. 8) Сегодня будем обсуждать доклад товарища Дамдина.
9) Товарищ Доржи поедет в Крым вместе с учениками средней
школы. 10) Дулма приехала к нам вместе с моей старшей сестрой.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) внеедер тантай хамт хэн ирэлцэв? 2) Оюутан нарын ху-
ралд ямар асуудал хэлэлцэв? 3) Оюутан нарын хуралд хэн суул-
цав? 4) Чи надтай театрт оролцох уу? 5) Чи аавтайгаа тосгонд
явалцах гэж байна уу? 6) Та нар эх эцгийнхээ ажилд туслалцдаг
уу? 7) Чи амралтанд явахдаа хавар намрын дээл авалцах уу?
8) Танай удэшлэгт хэн байлцдаг вэ?
3. Приготовьте пересказ урока.

34 ГУЧИН деревдугээр хичээл

БАРИМТ
(Твгсгвл)
— Ер нь хуний ухаан бодол нь агшин зуур мянган хэрэг,
тумэн явдлыг бодож амждаг шуу дээ гээд дэслэгч ургэлжлэи
ярьсан нь:
— За тэгээд, ээж минь бодогдов. Ээж хминь намайг удэх гэж
аэродром дээр ирээд, уйлсан ч угуй, харин их ууртай юм шиг
шируун байдлаар надад хандаж: «Эх орон чинь, эх болсон би
чинь чамайг энхрийлж, хайрлаж есгесен. Аав чинь арван нэгэн
170
онд енеегийн -жаргалант сайхан амьдралыг чамд олж ех гэж
байлдан тэмцэж яваад нас барсан юм шуу. Эд бугдийн ачийг
хариулах цаг чинь одоо болжээ. Ямар хууг есгеснее би узье, чи
узуул!» гэж хэлсэн нь санагдав. Ээж минь торгонд боож шидсэн
энэ зуйлийг над егч, зуу! гэхэд би, энэ чинь сахиус бурхан юм
уу? Шал дэмий юм. Би энэ сахиус бурхнаар чинь яах юм бэ!
гэж ээждээ хэлж байсан минь санагдав. Энэ уед нисэх дохио
егч, би онгоц руугаа гуйхэд, ээж минь миний хойноос гуйж
ирээд кабин руу минь енгийж, «уунийг ав! Хунд цагт чинь хэрэг
Йолно. Ээжийнхээ сэтгэлийг бодож ав хуу минь» гээд энэ зуй-
лийг миний хузуунд зууж, «За нис» гэж духы минь унсэж бай-
сан нь санагдав. Тэгээд би ээжийнхээ егсен зуйлийг задалж
узвэл, гээд дэслэгч енеех зуйлээ задалж дотроос нь Сталины
нэг жижиг хергийг гаргаж сурагчдад узуулээд:
— Энэ зураг байсан юм. Энэ зургийг узээд миний дотор ха-
чин сэтгэгдлууд терев. Нехер Сталин над руу хараад «хувьс-
галт орны нэг байлдагч бол империалистийн хелсний арван сол-
датаас хол давуу юм. Чи ялна. Урагшаа!» гэж хэлэх мэт болов.
Би энэ хонхорт ганцаар биш, ялагдашгуй баатар Сталинтайгаа
хамт, Сталинаар жолоодуулсан бух ард тумэнтэйгээ хамт байл-
даж байна гэдэг бодол надад терев. Тэгээд би довтлох гэж
байгаа барс мэт бух хучээ хурааж гар буугаа гартаа чанга
атгаад «Эх орны тел ее! Сталины тел ее!» гэж зоригтойгоор хаш-
гиран босон харайж дайсны хенген пулемётын наводчикийг гай-
туй сайн шагайгаад буудав. Дайсны наводчик сенеж, пулемёт
нь хуцахаа болив. Намайг босон харайх уед дайсан хэд хэд
дахин буудсан тул би хоёр дахь шархыг олов. Толгой минь эр-
гээд доош унатал, ээжийн минь егсен энэ зураг дахин узэгдэв.
Сталин, гэгээн тунгалаг нудээрээ намайг харж, «Чи ялна», «Би,
дэргэд чинь байна, урагшаа!» гэж хэлэх шиг болов. Би бух чад-
лаа шавхаж, «Сталины телее! Урагшаа!» гээд босон харайж дай-
сан руу дайрахад, хоёр япон миний емнеес гараа ерген босож
ирэв. Цааш ажиглавал, Сталины хувгууд — Зевлелтийн цэргууд
Эргэн тойрон бусэлсэн байлаа.
Агуу их Сталин бол манай байлдагчдын зоригийг бадруулагч
дайчин туг нь мен гэдгийг жинхэнэ уйл хэрэг дээр нь би ингэж
узсэн юм.
Ээжийн минь над егсен энэ зуйлийн учир ийм юм.
Агуу их Сталин бол монгол хун бурийн сэтгэл зурхний итгэл
найдвар нь мен гэдгийн нэгэн баримт энэ юм гээд дэслэгч Нямаа
яриагаа тегсгев.

Энэ дайны эхэлсэн едер манай цэргууд, дайсны цэргуудтэй


их буугаар маш шируунээр буудалдсан юм. Энэ дайны турш
манай олон нисэх онгоцнууд дайсны онгоцнуудтай мергелдеж
сенеесен юм. Энэ байлдааны уед дайсны солдатууд хоорондоо
олон удаа зодолдож байсан билээ.
171
Манай баатарлаг хувгууд, эх орондоо бегеед еерийн ард ту-
мэнд хязгааргуй унэнч, шударгаар байлдаж дайснаа бутниргэ-
сэн юм.
По рассказу Л. Бадарчи.
Слова

ер нь вообще гар буу пистолет, револьвер


ухаан бодол ум, разум, сознание атгах пожать, сжимать (рукой)
(а)гшин зуур мгновенно харайх скакать, прыгать
амжих успевать гайгуй сносно, неплохо, как следует
уйлах плакать • шагайх прицеливаться
ууртай сердитый свнех гибнуть, сгинуть
энхрийлэх ласкать, нежить; забо- хуцах лаять; издавать звук
титься болих перестать, прекратить
хайрлах любить; ласкать; жалеть эргэх зд. кружиться
енвегийн теперешний доош вниз
зуух носить, надевать чадал сила, мощь
шал дэмий зря; никчемный, ненужный шавхах зд. мобилизовать полностью
дохио сигнал, знак дайрах нападать, атаковать
хойноос послелог за цааш дальше, за ним
дух лоб ажиглах наблюдать; приглядываться
унсэх целовать зоригийг бадруулагч вдохновитель;
задлах раскрывать, развязывать; вдохновляющий
вскрывать суйдсэн разрушенный
хачин удивительный, странный эмэгтэй женщина
сэтгэгдлууд мысли; чувства ажиллагаа(н) работа, деятельность
хелсний наемный мергелдвх зд. таранить; столкнуться
мэт болов показалось дайралдах неожиданно встретиться,
жолоодуулсан ведомый столкнуться
барс тигр унээ(н) корова
барилдаа(н) борьба зодолдох драться
хураах собирать, мобилизовать

ГРАММАТИКА
1. В з а и м н ы й залог обозначает действие, которое направ-
ляется двумя сторонами друг на друга, например:
Тэр хоёр баралдаж байна. Те двое борются друг с другом
(как бы: держат друг друга,
от барь — держать).
Замын дэргэд багачууд бембег У дороги дети играли, бросая
шидэлдэж тоглов. друг другу мячик.
2. Суффиксом взаимного залога является -лду например:
бууд стрелять буудалд перестреливаться,
стрелять друг в друга
цохь бить цохилд биться
3. Во многих случаях совместный и взаимный залоги употреб-
ляются просто для выражения вообще массового действия, в ко-
тором участвует большое количество людей, а иногда один из этих
залогов употребляется вместо другого, например:
172
буудалц (вместо буудалд) стрелять друг в друга, перестре-
ливаться
дуулалд распевать песню (о многих поющих)
хзлэлц обсуждать
4. Русским выражениям типа «там, где» в монгольском языке
соответствует причастно-определительный оборот с определяемым
газар — место, например:
Там, где прежде жил наш учи- . Урьд маны багшийн суусан га-
тель, теперь живет врач. зар одоо их эмч сууж байна.
Я прибыл оттуда, где пасется Би бол маиай малый билчиж
наш скот. байгаа газраас ирэв.
Ты пройдешь туда, где нахо- Чи мориныхоо байгаа газарт
дится твоя лошадь. яв!

УПРАЖНЕНИЯ

1. Переведите на монгольский язык следующие предложения:


1) Около этого дома мальчишки каждый день дерутся друг
<: другом. 2) Мы столкнулись в дверях. 3) До начала атаки про-
исходила сильная артиллерийская перестрелка. 4) Ежегодно в
дни На дома на надомской площади близ г. Улан-Батора происхо-
дит борьба сильнейших борцов Монголии. 5) Местность, где про-
вел отпуск мой младший брат, находится на берегу Черного
моря. 6) Учреждение, где работает мой отец, находится в центре
города. 7) Там, где прежде жил мой младший брат, теперь жи-
вет один летчик со своей семьей. 8) В местности, где пасется
наш скот, есть колодец и хорошая трава.

2. Ответьте на следующие вопросы:


1) Хуухдийн зодолдож байвал яах хэрэгтэй вэ? 2) Та енгер-
сен бутэн сайн едер хэнтэй дайралдав? 3) Бехчууд, юуны тул
барилддаг билээ? 4) Танай амарсан газарт цэцэрлэг байна уу?
5) Чиний аавын ажиллаж байгаа албан газарт олон хумуус ажил-
лаж байна уу? 6) 1945 онд манай баатар хувгуудийн ял сан тухай
ямар номд бичсэн билээ? 7) Энэ цонхоор харагдаж байгаа ой
модны цаана юу байна? 8) Энд хичээл хийхэд ямар байна? 9) Та
дээд сургуульдаа ирэхдээ ямар гудамжаар явдаг вэ? 10) Та ма-
най дээд сургуульд орохоос урьд ямар сургуулийг тегсгев?

3. Приготовьте пересказ урока.


ВТОРАЯ ЧАСТЬ

35 ГУЧИН ТАВДУГААР ХИЧЭЭЛ

ИХ СТАЛИН БОЛ МОНГОЛЫН АРД


ТУМНИЙ ШИЛДЭГ ХАЙРТ ХАНЬ M0H

Монголын ард тумэн, эрх челее тусгаар тогтнолоо байлдан


олсон явдал ба тууний бух амжилт нь кехер Сталины нэртэй
салшгуй холбоотой учир манай бух ард тумний сэтгэлд их
Сталины алдар нэр хамгийн хайртай дотно байдаг юм.
Ленин-Сталины удирдлагаар ялсан Октябрийн Социалист Их
Хувьсгалын ялалт, дорно дахины дарлагдсан хеделмерч ард олныг
олон зуун жил унтсан нойроос нь сэрээж дэлхийн империализ-
мийн эсрэг тэмцэлд татан оруулсан юм.
Октябрийи хувьсгалын шууд нелеений дор манай орноо 1921
онд ардын хувьсгал ялжээ. Энэ хувьсгал бог колонийн улс ту-
мэы, империалист дарлалаас хувьсгалт ёсоор челеелегдех тухай
ба улс тумний эрх челее, тусгаар тогтнолын эрхийн тухай Ленин-
Сталины их узэл санааны тодорхой биелэл нь мен.
Маршал Чойбалсангаас: «хеделмерчдийн их жолоодогч Ленин-
Сталин нараас монголын ард тумэнд империалист хунд дарлагд-
лын гинжнээс тасран ангижрахад нь тусалсан ба Зевлелт улсын
ялсан пролетари нартай холбоотой явж эрх челее, энх жаргалант
амьдралыг байгуулах ганцхан зев замыг туунд зааж егсен юм»
гэжээ.
Манай ард тумэн Зевлелтийн ард тумэнтэй хувь заяагаа анх
удаа холбогчдын нэг болсон явдлаа зол жавшаантай хэрэг гэж
зуй ёсоор узэж бахархдаг юм. Зевлелтийн ард тумэнтэй тогтоо-
сон эвдэршгуй нехерлелее манай ард тумэн зуй ёсоор бахархан
эрхэмлэж, Ленин-Сталины тогтоосон энэ нехерлелийг цааш улам
бэхжуулэх явдлыг еерийн ариун уурэг гэж уздэг юм.
Монголын ард тумэн, Зевлелтийн ард тумэнтэй ах дуугийн
ёсоор 30 жил нехерлехдее, Зевлелтийн их ард тумний зуйл бу-
рийн дэмжлэг тусламжийг хулээн авч ирсэн ба авсаар байна.
Их Сталинаас манай орныг цэцэглуулэхийн телее эцэг ёсоор
ургэлж анхаарч байдаг анхаарлыг бид, зевлелтийн ард тумний
ах дуугийн тусламжинд харж узсээр байна.
174
Хортон дайсан-гадаадын боолчлогчдын эсрэг тэнцуургуй хунд
бэрх тэмцлийг хийж, ардын хувьсгалыг явуулж байх уед Оросын
пролетари нар манай ард тумзнд тусалж, колонийн дарлагдлаас
уурд ангижруулсан юм.
Улс тумний эрх челее тэгш эрхийн тухай Ленинч-Сталинч
узлййн зарчмууд дээр бух бодлогоо зохиосон Зевлелт засгийн
газар, ардын залуу засгийн газрыг монгол дахь ганцхан хууль
ёсны засгийн газар гэж хулээн зевшеерсне^ер манай бугд найрам-
дах улс челеетэйгеер хегжих нехцелийг олж авсан юм.
Хоцрогдсон орнууд капиталист бус замаар хегжих бололцооны
тухай Лениний сургаж, их Сталинаас цааш хегжуулэн, СССР-ийн
олон ундэстний бугд найрамдах улсуудын дотор биелуулсэн сур-
гаал нь манай ард тумний замыг* гийгуулж, хоцрогдсон орны ард
тумэнд капитализмаас учруулдаг тэсвэрлэшгуй зовлон ба шана-
лалт мехлеес монголын ард тумнийг ангижруулах явдлыг хан-
гасан юм.
Ленин-Сталины заасан ёсоор Монголын ард тумэн, капиталист
бус хегжлийн замаар явахдаа туухийн асар богино хугацаанд
феодализм, дундад зууны уеийн хоцрогдлыг устгаж, социализм
еед явж байна.
Байлдан олсон эрх челеег бэхжуулэх явдал ба манай орны
эдийн засаг, соёлын ололтууд нь ганцхан Зевлелтийн ард тумний
байнгын тусламж, их Сталинаас манай ард тумний телее
анхаардаг едер тутмын анхаарал санаачлагын урээр бутсэн юм.
Монголын ард тумний хегжлийн замд олон тооны саад тохиол
дож байхад их Сталин, Зевлелтийн ард тумнээс бидэнд ургэлж
тусалж байсан юм.
Японы империалистуудээс манай эрх челее тусгаар тогтно-
лыг аюул заналд учруулж байсан хунд едруудэд их Сталинаас
дэлхий дахинд цууриатуулан зарласан нь «Хэрэв Японоос Бугд
Найрамдах Монгол Ард Улсыг дайран ту уний тусгаар тогтнолд
халдахыг шийдвэрлэвэл бид, Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсад
туслах болно. Бид, Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсад 1921 онд
хэрхэн тусалсны нэг адил тусална» гэсэн билээ.
(Твгсээдуй)

Слова

алдар нэр имя, слава хунд тяжелый


ялалт победа гинж цепь
#орно дахины восточный, востока тасран ангижрах избавиться
Дарлагдсан угнетенный хувь заяа(н) судьба
нойр сон зол завшаан счастье, удача
сэрээх будить, разбудить бахархах гордиться, радоваться
эсрэг против зуй ёсоор искренне; законно, по праву
татан оруулах привлекать, вовлекать эрхэмлэх придавать первостепенное
Ш
УУД прямой, непосредственный значение
нвлве(н) влияние ариун священный
биелэл реализация харах видеть

175
хортон злобный; заядлый тэсвэрлэшгуй невыносимый, нестер-
боолчлогчид поработители пимый
тэнцуургуй неравный; несравненный зовлон мука, страдание
бэрх тяжелый шаналал печаль
уурд навсегда, навеки мехел вымирание
ангижруулах избавить, освободить асар богино кратчайший
тэгш эрх равноправие дундад зууны уе средневековье
зарчмууд принципы саад тормоз, помеха
бодлого политика тохиолдох встретиться
засгийн газар правительство аюул занал опасность, угроза
хууль есны законный цууриатуулан зарлах объявить во
хулээн зевшеерех признать всеуслышание
бус не дайран халдах напасть
бугд найрамдах улс республика адил зд. также; одинаково
гийгуулэх освещать

36 ГУЧИН ЗУРГААДУГААР ХИЧЭЭ/1

ИХ СТАЛИН БОЛ МОНГОЛЫН АРД


ТУМНИЙ ШИЛДЭГ ХАЙРТ ХАНЬ МЭН
(Эмнэхийн ургэлжлэл)

Манай эх оронд японы империалистуудээс халдан довтлоход


Зевлелтийн арми, их Сталины уриалгаар Халх голд японы са-
мурай нарыг бут ниргэж, туугээрээ манай эх орны цаашдын
челеет хегжлийг хангасан юм. Сталины мэргэн гадаад бодлогын
ачаар бид, тусгаар тогтнолоо бэхжуулж, олон улсын ерген ха-
рилцаанд орж чадах болсон юм. Нехер Сталины санаачлага ба
байнгын тусламжийн урээр манай ард тумэн, челеет ардчилсан
улсаа бэхжуулэн хегжуулж, еерийн эдийн засаг, соёлын талаар
асар их амжилтыг олов.
Манай ард тумэн, ардын засаг терийн жилуудэд малынхаа
тоог 1920 оныхоос 2 дахин илу у есг жээ. Энэ нь юуны емне
Зевлелт улс, их Сталинаас бидэнд мал эмнэлгийн байгууллагуу-
дыг байгуулах, туунийг ергетгех, евсний станцуудыг байгуулах,
зоотехникийн тэргууний аргыг ергенеер нэвтруулэх хэрэгт ту-
салж, малыг тургэн есгех, тууний шимийг дээшлуулэх чухал
нехцелийг бий болгож егсен юм.
Зевлелт Холбоот Улс ба нехер Сталины биет тусламжтайгаар
маршал Чойбалсангийн нэрэмжит уйлдвэрийн комбинат, Налайхын
нуурсний уурхай, Махкомбинат, Темрийн завод, Цахилгаан ком-
бинат, Биокомбинат, тосны олон зуун завод хийгээд хоршооллын
олон уйлдвэр байгуулагдан хегжиж байна. Ууний урээр шинэ
нийгмийн анги- ажилчин анги манайд бий болов. Их Сталины
асрамж тусламжийн ачаар одоо манай оронд авто машинын сай-
176
х зам тээвэр, темер зам, агаарын ба усан харилцааны зам,
телеграф ба телефоны ерген харилцаатай болжээ.
. Манай ард тумний энх аж байдал, эдийн засаг, соёлыг хег-
жуулэхийн телее их Сталины тавьсан хайр халамжийн шинэ
илрэл бол нехер Сталины санаачлага заавраар зевлелтийн хумуу-
сийн гараар бутээгдсэн Улаанбаатарын темер зам мен. Онцгой
хоцрогдмол байсан манай орон, Зевлелтийн ард тумний ах дуу-
гййн зуйл бурийн тусламж, их Сталины хайр халамжийн ачаар
тэргууний соёлт орон болон хувирчээ.
Манай эх оронд олон зуун бага, дунд сургууль, клуб, номын
сан, хун, малый эмнэлгийн газрууд бий болжээ. Дээд мэрэгж-
лийн шинэ хучнуудийг бэлтгэх хэдэн дээд сургууль бий болсон
явдал бол манай улсын соёлын нэг чухал амжилт мен юм.
Манайд ард олны зорилтод уйлчлэгч шинжлэх ухаан, урлаг
амжилттай хегжиж байна.
Манайд хеделмерчин ард тумэнтэй ундсээрээ холбоотой бе-
геед Маркс-Энгельс-Ленин-Сталины сургаалаар зэвсэглэсэн шинэ
сэхээтэн терев.
Маркс-Энгельс-Ленин-Сталины сургаал бол манай намын узэл
суртлын ундэс мен бегеэд манай нам, манай бух ард тумний
замыг гийгуулж, социализмыг байгуулах тэмцэлд манай ард тум-
нийг узэл суртлын талаар зэвсэглэн хатуужуулж байна.
Манай намын гишууд, манай орны хеделхмерчдеес судалж
байгаа Ленин-Сталины баатарлаг амьдрал, зохиолууд нь ард
тумний уйл хэрэг, коммунизмын уйл хэргийн телее хэрхэн зут-
гэхийг бидэнд сургаж байна.
Маршал Чойбалсангийн санаачлагаар нехер Сталины зохиолуу-
дыг монгол хэл дээр орчуулсаар байгаа явдал бол манай ард
тумний узэл суртлын хэмжээг дээд шатанд дэвшуулэн гаргаж,
хун терелхтний нийгмийн хуулиудаар зэвсэглуулэх шинэ шинэ
их бололцоог егч байна.
Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын туух, манай ард тумний
бух ололт ялалтад нехер Сталины тусламж ба роль агуу их юм.
Маршал Чойбалсан, Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын 25
жилийн ойгоор тохиолдуулэн нехер Сталинд манай ард тумний
хайр талархлын сэтгэлийг илэрхийлэхдээ: «Манай ард тумэн ен-
герсен замаа баяр баясгалантай харж байна. Тууний хараа, сай-
хан Москва, дэлхийн хеделмерчдийн жолоодогч их Сталины зуг
талархан ширтэж байна» гэсэн билээ.
Энэ учраас манай ард тумэн, бух дэлхийн хеделмерчдийн
суут жолоодогч нехер Сталиныг еерийн их багш, шилдэг хань,
терелхийн эцэг гэж уздэг юм. Чухам энэ учраас манай уудам
сайхан орны енцег булан бурд нехер Сталины нэрийг баяр та-
лархлын сэтгэлээр ярьж, туунийг еерийн амьдралын гэгээн на-
ран, туг, манлай гэж зуй ёсоор нэрлэж дуу, зохиолдоо ургэлж
ДУрсан дуулж ярьж байдаг юм.

(Твгсввдуй)
1
^ Заказ oV 3755 177
Слова
халдан довтлох нападать хувирах измениться; превратиться
уриалга призыв дээд мэрэгжлийн высшей квалифи-
бут ниргэх разгромить кации
хвгжил развитие зорилт цель; стремление, чаяние
челеет свободный уйлчлэх служить, посвятить
гадаад внешний шинжлэх ухаан наука
асар их огромный, величайший урлаг искусство
юуны емне прежде всего, раньше ундсээрээ своими корнями
всего терех родиться, появиться
ергетгех расширить узэл суртал мировоззрение, идеология
шим зд. продуктивность баатарлаг героический
биет реальный, конкретный амьдрал жизнь
H
YYPC уголь уйл хэрэг дело
уурхай шахта, бассейн зутгэх трудиться, стараться
асрамж тусламж помощь, забота тохиолдуулах приурочить
энх аж байдал мирная жизнь баяр баясгалантай с радостью
хайр халамж забота хараа(н) взор
илрэл проявление эцэг отец
онцгой исключительный уудам обширный
хоцрогдмол отсталый гэгээн светлый, яркий
зуйл бурийн всесторонний дуу(н) песня
дуулах петь, воспевать

37 ГУЧИН ДОЛООДУГААР ХИЧЭЭЛ


ИХ СТАЛИН БОЛ МОНГОЛЫН АРД
ТУМНИЙ ШИЛДЭГ ХАЙРТ ХАНЬ МвН
(Тегсгвл)

Ийм учраас нехер Сталины 70 насны ой бол манай бух ард


нийтийн их баяр мен юм. Нехер Сталинд илэрхийлж байгаа ма-
най ард тумний баяр баясгалангийн их долгион, хязгааргуй та-
лархал, гун хайр хундэтгэл, хамаг сайн сайхныг хуссэн эрхэм
ереел, энэ едруудэд маш их эрчим хучтэй оргилон гарч байна.
Манай бух ард тумний их баярын энэ сэтгэл ба нехер Ста-
линыг талархсан манай ард тумний талархал нь манай орны мал-
чид, ажилчид, цэрэг, сэхээтнуудийн цутлаануудад илэрч байна.
Энэ нь нехер Сталины 70 насны оиг тэмдэглэн енгеруулэх к о
миссын нэр дээр манай бух орны хеделмерчдеес • тасралтгуй
ируулж байгаа илэрхийлэлт, бэлэглэл, захидал, цахилгаануудаар
илэрч байна. Энэ сэтгэл, манай улсын ард иргэдийн олон зуун
мянган хуний гарын усэгтэй бух ард тумний захидалд илэрсэн юм.
Энэ сэтгэл, Улаанбаатар хотын ард тумнээс нехер Сталиныг
манай нийслэл Улаанбаатар хотын хундэт иргэнд сонгосноор илэрч
байна. (Нижигнэгпэл алга ташив.)
Нехер Сталинд Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын баатар
цолыг олгож, манай улсын хамгийн дээд шагнал-Сухбаатарын
одонгоор шагнах тухай Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын Бага
Хурлын Тэргуулэгчдийн газрын зарлигийг манай орны ард тумэн
их баяр баясгалантайгаар хулээн авав.
Нехер Сталины санаачлагаар тавьсан Улаанбаатарын темер
зам, мен нехер Сталины санаачлагаар баригдсан Улаанбаатарын
Махкомбинат, тэрчлэн Улсын тев номын сан, Улаанбаатарын гол
гудамж, хязгаарын цэргийн 12 дугаар отряд болон темер замын
буудлын талбайг Сталины нэрэмжит болгох тухай Бугд Найрам-
дах Монгол Ард Улсын Бага Хурлын Тэргуулэгчдийн Газраас
гаргасан зарлигийг манай орны ард тумэн, туйлын их баяр баяс-
галантай хулээн авсан нь нехер Сталинд талархаж байгаа манай
орны хеделмерчдийн сэтгэлийг илэрхийлж байна. (Нижигнэтэл
алга таите.)
Энэ бугд нь манай ард тумний хеделмерийг шинэ хучтэй ер-
нелтед оруулж байна.
Бид, их Сталины 70 насны ойн энэ едер нехер Сталинд манай
ард тумний хайр талархлаа илэрхийлж, дэлхий дахины хедел-
мерчдийн тусын тулд урт наслан уйлчлэхийг туунд дахин ереене.
(Нижигнэтэл алга ташив.)
Ард тумний хэрэг, Зевлелт, Монголын ард тумний нехерле-
лийн хэрэг, соииализмын хэргийн телее их Сталинаас биднийг
сургадаг шиг, их Сталины хеделмерледег шиг, ажиллахад бэл-
хэн байгаа зоригоо бид, энэ едер илэрхийлнэ.
Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын 25 жилийн ойгоор тохиол-
дуулан маршал Чойбалсангийн нэр дээр ируулсэн халуун талар-
хлын баярын бичигтээ, нехер Сталинаас манай аж ахуй ба соёл
боловсролын цаашдын амжилтад талархлыг хурэгсэн нь бид буг-
дийн ба манай бух ард тумний зоригийг бадруулж байна.
Манай ард тумэн ба Зевлелтийн ард тумний нехерлелийг
цааш нь бэхжуулэх талаар манай нам, манай ард тумнийг Ленин-
Сталины заасан замаар жолоодож байгаа манай ард тумний жо-
лоодогч маршал Чойбалсангийн сургадаг шигээр" ажиллацгаая.
Ленин-Сталины тугийн дор, Зевлелтийн ард тумний ах дуугийн
тусламжтайгаар, маршал Чойбалсангийн жолоодлогоор социализм
Фед урагшаа!
*• Ленин-Сталин нарын гагнасан Зевлелт-Монголын ард тумний
ах дуугийн эвдэршгуй нехерлел мандтугай! (Нижигнэтэл
Шлга ташив.)
: Дэлхий дахины хеделмерчдийн их жолоодогч, багш бегеед
^Хань, манай терелхийн хайрт Сталины яруу алдар бадартугай!
(Нижигнэтэл алга ташив.)
;V Манай хайрт жолоодогч, багш их Сталин урт удаан наслах
болтугай! (Хуралдагчид цем босож нижигнэтэл алга ташив.)

«YH-ЭН», № 297, 23.XIL 1949


Из доклада тов. Ширэндэб
на торжественном заседании в г. Улан-Баторе,
посвященном 70-летию товарища Сталина.
12
* 179
Слова
долгион волна шагнал награда
хайр хундэтгэл уважение, почет зарлиг указ
ервел пожелание (блага) хязгаарын цэрэг пограничные войска
эрчим хучтэй энергично; энергичный буудал станция, остановка
оргилох бурлить талбай площадь
цуглааи собрание, митинг туйлын зд. очень
тасралтгуй беспрерывно ажиллацгаах работать
бэлэглэл подарки гагнах паять, спаивать
иргэд граждане мандтугай да здравствует
Я
хундэт почетный, уважаемый РУУ алдар бадартугай слава!, да
цол звание здравствует!
олгох зд. присвоить

38 ГУЧИН НАЙМДУГААР ХИЧЭЭЛ

СТАЛИНЫ 0 B 0 P ДЭЭРХ БЯЦХАН ОХИН


Намайг мэдээ орохьщ уед, манай гэрийн хойморт ендер ши-
рээн дээрх гунгэрваан дотор гурав дервен толгойтой арван хэдэн
гартай, арзайж ярзайсан, харахаас айдас хурмээр бурхан байдаг
байсан нь нэг мэдэхэд алга болоод тууний оронд том улаан ав-
дар дээр, ерген сайхан гуун дотор Ленин-Сталин, Сухбаатар-
Чойбалсан нарын хергийг тавьсан байсан билээ. Ингэж жил cap
ирэх тутам манай гэрийн дотоод байдал еер болж байлаа. Би
багадаа элдвийн зургийг елген хаддаг байсан билээ. Тэр зургуу-
дын дотроос нэг зургийг би туйлын хайрлан уздэг байж билээ.
Тэр зурагт их Сталин эцэг хуний энхрий хайраар мишээж баг-
лаа цэцэг барьсан хар устэй торомгор нудтэй хачин хеерхен
жаалхан охиныг хоёр гараараа ергеж энхрийлэн байгааг узуул-
сэн байжээ.
Би тэр зургийг байн байн харж энэ яасан азтай хуухэд вэ?
Хаанахын хэний хэн гэгчийн охин бол, би мен цэцэг егч их
Сталинд ергуулэх юмсан гэж боддог байв. Энэ бол арваад жи-
лийн 0MH0X хэрэг юм. Би тэр цагт Сталин коммунизмын их жо-
лоодогч, дэлхийн олон сая хеделмерчдийн их багш болохын
жинхэнэ нарийн учрыг унэндээ мэддэггуй байлаа. Гэвч Сталины
мишээнгуй сайхан дурийг хараад энэ хун хуухдэд яасан хайртай
хун бол, хуухдийг хараад лав хоёр гараараа вргеж аваад энхрий-
лэн сайхан чихэр егч, хуу минь ном сайн сураарай! Сайн хун
болоорой гэж хэлдэг байхдаа гэж боддогсон.
Монгол хун ерген талдаа етген сургээ маллаж эх орон, эрх
челее, эрхэм жаргалаа магтсан дуртай дуугаа челеетэй дуулж
явахад бурэн эрхтэй байдаг, манай эсгий гэруудийн буслуурт
хийморь гэдэг егерсен цагаан даавуу салбаганан хийсэж байсан
бол тууний оронд жаргалаа олохдоо барьж явсан улаан туг хий-
180
сэж байдаг болов. Сундэрлэн боссон сайхан барилгуудын дотор
жирийн ардын хувгууд охид сууж терийн хэрэгт оролцож бай-
даг. Энэ бол тэр их ухаант хун Сталины заасан, тусалснаар
олдсон баяр жаргал эрх челеений тэмдэг мен гэж би мэддэг
уздэг болов.
Одоо 0Н00 зургаа харахад эрх челэе эрдэм боловсролыг эр-
хэхмлэсэн хэний ч охиныг Сталин ергене. Сталины заасан замаар
явж Сталины сургасан бугдээс нь мэдэж авах юм бол Сталин
биднийг ергеж байгаатай адилыг би мэддэг боллоо.
Сталины евер дээр байгаа тэр охикы зураг одоо их Сталин
энх тайвныг энхрийлж байна. Их Сталин ирээдуйг минь зааж
байна. Энэ уеийг минь баясуулж байгаа гэж хардаг боллоо. Хэ-
рэв манай урьд уеийн евгед хегшдийг босгож ирдэгсэи бол энэ
ямар их жаргалт уе вэ? Ийм эрх челеег хэн олгов? Яасан сай-
хан юм бэ? гэхсэн. Хэрэв енеедрийн Энэтхэг, Ираны дарлагд-
сан хун, энэ хэний зам бэ? Энэ юуны гэгээн туяа вэ? Энэ эр-
хийг яаж олов гэж биднээс асуувал, энэ Сталины зам! Энэ
Октябрийн мехешгуй туяа! Энэ эрхийг Сталин та бидэнд зааж
егсен юм гэж би хариулна. Сталины ©вер дээр байгаа баяртап
бяцхан охины зураг бол унэхээр унэн бодит амьдралын зураг,
азтай нэг нь ч биш, ардчилал энх тайвны телее тэмцэгч бухэн,
ард тумэн бухзн, Их Сталины емег тушиг байна. Их Сталин
энэ бухнийг тэр сайхан охин шиг ерг©дег. Монголын ард тум-
иий жаргал хегжил нь тэр цэцэг шиг дэлгэрч байна. Жирийн
ард тумэн бухэн их Сталиныг тэр охины адилаар хайрт эцэг,
хайрт багш минь гэж байна.
Манай бяцхан хувгууд охид харийн дайсны бузар харгисла-
лаас ачит Сталины тусламжаар хамгаалагдсан, челоот нутгийнхаа
енд©р уул, 0рг0н талд ургадаг ариун сайхан цэцгээ, бат бех иш
аээрээ багсайн ургасан хонгор зулаа ачит эцэг багш Сталиндаа
ерг0ж байна.
Бид саруул сайхан эх орныхоо хегжил цэцэглэлийн тел©©,
ариун шударгаар уйлчлэхдээ хунд уйлдвэрт хучит техникийг
ажиллуулж давуу нормыг егегч цогтой залуу ажилчин ч, гурван
есийн ид хуйтэн хангинасан цэвдэг хелдуу евелд амьдралы минь
ундэс мал сургээ малласан алдарт малчид, гэрэлт чийдэнгийи
хурц гэгээ бадарсан саруул сайхан танхимд шинжлэх ухааны
эрдмийг судалж суугаа оюутан сурагч минь ч, манай уеийн ирээ-
дуй болсон жаргалант ур хуухдээ тэвэрч эвийлэн буувээлэн
байхдаа ч эрхийг олгосон Сталин минь! Жаргалыг жолоодогч
Сталин минь! Эрдмийн дээдийг олгогч багш Сталин минь! гэж
йаргиа их хадтай цаст ендер уулын орой хуртэл жаргалын дуу-
гаа цууриатуулдаг. Дуу дууны дээд баярт дуугаа Сталиндаа
ергеж байдаг. Сталины уеийн эрх челеег эзэмшигч баяр жар-
галтай амьдарч байгаа манай хувгууд охид, их Сталины сурга-
алыг судалж Сталины алсыг харсан эцэг хуний энэрэнгуй нуд-
ээр зааж байгаа тэр замаар явж ихийг сурч, ихийг бутээж эх ор-
ноо хегжуулнэ.
181
Их Сталинаар емег тушиг хийсэн монгол хун бид цем, елгий
болсон эх орон минь! ивээлт нам засаг минь! эцэг маршал Чой-
балсан минь! Их жолоодогч багш Сталин минь! гэдэг. Их Ста-
лины уеийн хедвлмерчид цем, их Сталины емег тушигт бахдаж
байна. Энх найрамдал, эрх челее минь! Эх орны хегжил минь!
Сталины евер дээр байгаа баясгалант охин, тууний барьсан цэ-
цэг шиг энхрийлэгдэж байна.
По рассказу С. У д в а л .

Слова

евер дээр зд. на руках ухаант хун мудрейший человек, ум-


бяцхан маленький нейший человек
мэдээ орох зд. начинать восприни- бугд все, всё
мать окружающий мир баясуулах даровать радость
хоймор задняя часть юрты евгед хегшид старики и старушки;
гунгэрваан шкафчик предки
арзайж ярзайсан скаливший зубы Энэтхэг Индия
айдас хурмээр вызывающий страх, мехешгуй неугасимый
страшный бодит реальный, подлинный
бурхан зд. изображение буддийского тэмцэгч борец
божества емег тушиг опора, защитник
алга болох исчезать дэлгэрэх распространяться; цвести
оронд зд. вместо харийн чужеземный, иноземный
улаан красный бузар харгислал захват, оккупация,
авдар сундук осквернение
гуун рама ачит благодетельный
багадаа в детстве бех зд. сильный, крепкий
энхрий ласковый, нежный иш стебель
мишээх улыбаться багсайх расти пучком, расти густо
баглаа цэцэг букет цветов ургах расти
ус(эн) волосы зул зд. тюльпаны
торомгор блестящий, красивый цэцэглэл цветение, расцвет
хеерхен хорошенький, прелестный гурван есийн ид хуЙтэн разгар хо-
жаалхан маленький лодов
аз(а) счастье хангинасан цэвдэг хелдуу евол
хаанах? откуда?, из каких мест? суровая зима, зима с трескучими
хэн гэгчийн? чей? морозами
бол зд. вопросительная частица гэгээ(н) свет
унэн правда бадрах гореть
дур облик; вид танхим зал
етген густой, тучный тэврэх обнимать
маллах ухаживать за скотом, пасти эвийлэн буувээлэх баюкать
скот эрдмийн дээд вершина науки, вер-
жаргал счастье шина знания
буслуур зд. пояс [царгиа] их хадтай скалистый, с
хийморь «флажок счастья» высокой скалой
егрех обветшать, устареть алсыг харсан дальновидный
салбаганан хййсэх развеваться энэрэнгуй человечный; заботливый
терийн хэрэг государственное дело елгий колыбель
ивээл защита, покровительство

182
3 9 ГУЧИН ЕСДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

СТАЛИНЫ ЗОХИОЛЫГ УНШСАН НЬ

Сургааг хашаан дотор цагаан даавуу бурээстэй, их бага хоёр


гэр байна. Том гэр нь аймгийн хунсний комбинатын дарга намын
гишуун Зоригийн гэр ажээ.
Хурэн енгетэй даавуу дээлтэй, торгон енгетэй унэгэн лоовууз
емссен хорь гаруй настай залуу, гэрийн гадна ирж малгай дээ-
лээ засаад, хаалгыг тогшиж зевшеерел аваад оров. Эыэ хун бол
Ховд аймгийн гар уйлдвэрийн артелийн хувцасны тасгийн мастер
Дондог гэдэг хун байжээ.
Зориг, бичгийн ширээний дэргэд ном уншиж сууна. Тууний
гэргий Жавзан, эвтэйхэн енгетэй улбар пансан цамцан дээр цэ-
цэг хатгаж байна. Гурван настай хуу нь гэрийнхээ хойно янз
бурийн сонин сайхан зургийг дэлгэж, эрх дураараа тоглоно.
Дондог мэнд сайныг мэдэлцээд, Зоригийн хажуу дахь сандаль
дээр суув.
Жавзан цай хийж, чихэр таваглав. Хаанаас ирэв? Ажил ам-
жилттай байна уу? гэж Зоригийн асуухад Би шууд гэрээсээ ир-
лээ. Манай артелийн ажиллагаа нилээд сайн байна. Их Сталины
70 насны ойг угтаж явуулсан энэ сарын телевлегеет ажлыг ма-
най тасаг, 150°/0-оор биелуулж, артелийн хэмжээн дээр туруул-
сэн шуу! гэж Дондог их л хегжилтэйгеер хэлэв.
Зориг, ухамсартайгаар Дондогийн зуг хандаж,
Уйлдвэрийн телевлегеэг чанартайгаар давуулан биелуулнэ
гэдэг чинь ажилчин хуний амьдралын хамгийн сайхан хэрэг шуу.
Чи бол залуучуудын эвлэлийн гишуун, улсын ударник мастер
хун юм. Ингэхээр уйлдвэрээ зевеер удирдаж, улам илуу бутээл
гаргах хэрэгтэй. Цааш биеэ боловсруулах хэрэгтэй гэж сургав.
Дондог биеэ боловсруулж орос хэлийг сурахсан гэж бодох
юм. Гэвч санасандаа хурч чадахгуй байна. Тэгээд чамтай уулзаж
зевлелгее авахаар енеедер зориуд ирлээ.
вчигдрийн чиний хийсэн лекц тун сайхан боллоо. Би бугдийг
ойлгож их Сталины амьдралтай танилцлаа шуу. Чи орос хэлийг
сурснаа над сэтгэл харамгуй хэлж егне уу? Чи бид хоёр бол
хоёр жилийн емне Манхан сумын тев дээр хамт ажиллаж байх-
даа хоёулаа орос хэл мэдэхгуй байсан шуу. Гэтэл чи енеедер
орос хэлтэй болоод янз бурийн сайхан юм, Ленин, Сталины зо-
хиолыг уншдаг болжээ гэж хэлэхэд, Зориг жирийн хуний даруу
зангаар ул мэдэг инээмсэглэж,
— Дондог оо! Чиний хусэл бол одоогийн шинэ хуний хам-
гийн зев хусэл юм. Би ч ингэж боддог. Миний орос хэл сурах
йвдалд нэг сайхан жавшаан тохиолдсон юм.
183
Би туунийгээ чамд хэлж егье. Би хоёр жилийн емне сумын
нарийн бичгийн дарга хийж байгаад намын хорооны шийдвэрээр
аймгийн тевд ажиллахаар болж суман дээрээсээ мордож, Цагаан
голыы ертеен дээр ирлээ. Энэ ертвен дзэр нэг орос нехертэй
дайралдаж аймгийн.тев ортол хамт явлаа.
Энэ хун бол манай аймгийн малый их эмч байсан Виноградов
гэдэг залуу юм. Энэ хун бол Ленин Сталины коммунист залуу-
чуудын эвлэлийн гишуун, зевлелтийн дээд мэрэгжилтэн хун
юм. Энэ хун одоо Улаанбаатар хотод ажиллаж байгаа Вино-
градов зан аашаар эелдэг, телвв шударга, ямар ч хунийг гол-
доггуй Зевлелтийн хуний онцгой шинжийг бурэн хадгалсан
хун шуу.
Виноградов, намайг орос хэл мэддэг юм шиг ертеений хоо-
ронд хэдэн цагийн турш юм ярьж билээ. Би тууний ярианаас
юу ч ойлгоогуй. Хааяа нэг «Москва, Ленин, Сталин» гэдэг угийг
сонсоод, манай ах дуугийн найрамдалт Зевлелт улсын их хегж-
лийг ярьж байна даа гэж дотроо тааварлан бодоод, дэмий л ойл-
госон хун шиг толгой дохиж явж билээ. Виноградовыг хэчнээн
сайхан юм ярьж байгаа бол туунийг бурэн мэдэх юмсан гэхээс
зурх цохилж, заримдаа биедээ гомдох шиг, заримдаа ичих шиг
болж билээ.
Ингэсээр яваад бид аймгийн тевд ирж би Виноградовыг гэрт
нь буулгаж еглее. Уунээс хойш Виноградов бид хоёр ургэлж
уулздаг, уулзах бурдээ надад янз бурийн юмыг ярьдаг, би туу-
ний асуусан байдал гаргахад, толгой дохих сэгсрэх хоёрын али-
ныг ч мэдэхгуй байлаа,
Нэг едер, Виноградов надтай уулзаад намайг гэртээ оч! гэж
байгаа бололтой. Би дуртайгаар толгой дохиж зевшеереед, тэд-
ний гэрт очлоо.
Байшингийн тасалгааны дотор цэвэр узэмжтэй, таримал цэц-
гийн анхимал сайхан унэр ханхалж шилэн шуугээний дотор жигд-
хэн ерсен алтан менген усэгтэй сайхан, сайхан номууд давхар-
лан тавьсан нь: унэхээр узэсгэлэнтэй. Орос хэл тургэн сурч энэ
сайхан номыг Виноградов шигээ уншихсан гэж бодохоос сэтгэл
хеделж билээ. Виноградовын гэргий бас нэг сайхан ааштай за-
луу бусгуй намайг учир тоймгуй хундэтгэж ширээ сандаль за-
саж, янз бурийн амтатнаар дайлав.
Би юм ярих гэхээс хэл мэдэхгуй, дэмий овоохой мэт суусан-
даа унэхээр нуурээ хийх газар олдсонгуй дэмий л гайхсандаа
толгой дохиж суулаа. Би хэдэн цаг дуугуй суусны дараагаар
явах болсонд Виноградов номын шуугээг нээж гэрэлтсэн алтан
усэгтэй гялалзсан хурэн енгийн хавтастай номыг гаргаж ирээд
нуур дээр нь тодхон енгийн цэвэр чернилээр юм бичээд надад
ехдее:
«Орос хэл сур! Би зааж егне» гэж байгаа бололтой
нэг угийг дахин давтан хэлээд миний гарыг чанга атгав. Би хяз-
гааргуй баярлаж, тэдний гарыг бариад еерийн сайхан мэддэг
орос угээр «Баярлав» гэж хэлээд гарав. Би, гадаа гараад номыг
184
звэл и х
(нээж у Сталины хундэт херег байхыг узээд, Сталины
^тухай ном байжээ гэж тааварлан бодоод Виноградовын бичсэнийг
унших гэсэн боловч оросоор бичсэн тул чадсангуй. Энэ лав
г
учиртай у байх, уунийг заавал мэдэж авъя гэж бодоод улсын
их сургуулийг энэ жил тегсгеж ирсэн, хуний их эмч Бадамынд
хурч очив.
(Тэгсввдуй)

Слова

сургааг жердь ертвв(н) зд. уртон (почто во-я мекая


бурээс(эн) покрывало; обёртка станция)
унэгэн лисий дайралдах встретиться
лоовууз шапка, головной убор зан ааш характер, нрав
емсех одевать телвв зд. вообще, всегда
залуу зд. юноша голох недооценивать; отвергать; бра^
зевшеерел разрешение, согласие ковать
гэргий жена шинж признак; качество
эвтэйхэн зд. приятный хааяа иногда, редко, изредка
улбар красноватый; розовый найрамдал дружба
пансан шелковый тааварлах догадываться, предпола-
цэцэг хатгах вышивать цветы гать
эрх дураараа по своей воле дэмий л зд. от нечего делать
мэнд сайныг мэдэлцэх здороваться цохилох трепетать, биться
хажуу дахь находящийся рядом, гомдох зд. обижаться, досадовать
сбоку ичих стыдиться
таваглах положить в тарелку буулгах высадить; провожать (до
хаанаас откуда дому)
хэмжээн зд. масштаб еэгерэх зд. качать
хандаж повернувшись; смотря, обра- дуртайгаар охотно, с удовольствием
щаясь узэмжтэй привлекательный, краси-
чанартайгаар качественно, высоко- вый, приятный (на вид)
качественно таримал посаженный
давуулан биелуулэх перевыполнить анхимал сайхан унэр аромат, благо-
ингэхээр поэтому, следовательно ухание
улам илуу е ш - е больше ханхлах пахнуть, издавать запах
биеэ боловсруулах повышать свои алтан золотой
знания, учиться мвнгвн серебряный
санасандаа хурэх осуществить свою уеэг буква
мечту, добиться желаемого давхарлах ставить рядами, ставить
зевлелгее(н) совет, указание; кон- один на другой
сультация узэсгэлэнтэй прекрасный, красивый
зориуд специально учир тоймгуй очень, очень сильно
сэтгэл харамгуй не скрывая, не ску- амттан сладости
пясь; подробно дайлах угощать, устроить угоще-
Даруу зан скромность ние
ул мэдэг незаметно овоохой шалаш, лачуга, балаган;,
инээмсэглэх улыбаться перен. истукан
хусэл желание, стремление гайхсандаа зд. от нечего делать
Жавшаан счастье, удобный случай, хавтас переплет
удача учиртай имеющий глубокий смысл

185*
40 дечдугээр хичээл
СТАЛИНЫ 30ХИ0ЛЫГ УНШСАН НЬ
(Твгсгвл)

Бадамыг урьд сайн таних учраас еерийн явдлыг нуулгуй


ярьж, Виноградовын егсен номыг узуулэхэд Бадамын хэлсэн нь:
«Энэ ном бол И. В. Сталины намтар гэдэг ном байна. Ком-
сомолын гишуун Виноградов ах дуу мэт сайн нехер Зоригтоо
дурсгав. Чи, Маркс-Энгельс-Ленин-Сталины зохиолыг уншихын
тулд орос хэл тургэн сур! Би чамд тусална. «Сурахдаа биднийг
ба бидний будуулэг хоцрогдсон байдлыг дайсан шоолно гэж
айхгуйгээр шудээ зууж, чармайн сурах хэрэгтзй. Бидний емне
хэрэм байна. Энэ хэрмийг олон тооны салбар мэдлэг бухий шинж-
лэх ухаан гэж нэрлэдэг юм. Энэ хэрмийг бид заавал авах ёстой
гэж их Сталины сургасныг цаг ургэлж санаж яв!» гэж бичсэн бай-
на гэж хэлэв. Миний сэтгэл унэхээр долгилон бадарч Сталины
хэлсэн угийг еврийн дэвтэрт бичиж аваад, гэртээ ирж хэд да-
хин уншиж учрыг тодорхой ойлгоод тэр едреес эхлэн орос хэл
заалгадаг болов. Уунээс хойш, орой бур Виноградовын гэрээр
очиж орос хэл заалгадаг болов. Хоёр cap илуу заалгаж бага зэрэг
сонин, номын гарчиг зэргийг уншиж мэддэг, Виноградовын ярь-
сан зуйлийн заримыг ойлгодог болов. Ингэхдээ их баярлаж одоо
ч орос хэл сурах нь байна гэж бодов.
Нэг едер одоо ч Сталины зохиолыг унших болсон гэж бо-
доод бутэн хагас хуудсыг арван хэд уншаад юу ч ойлгосонгуйд
бур ч урам хугарч, орос хэлийг ч сурдаггуй юм байна гэж бод-
тол, гэнт Сталины «...шудээ зууж чармайн сурах хэрэгтэй...»
гэж сургасныг санахтай зэрэг улам хатуужил, зориг орж дахин
дахин уншиж зарим мэдэхгуй угээ толиос харж, тэмдэглээд су-
улийн удаа уншихдаа тэр хуудсанд хэлсний хагас хугасыг ойл-
госондоо хязгааргуй баярласан, ингэж еглеенеес орой болтол
уншиж санасандаа хурч байсан юм.
Ийм явдал олон олон тохиолдож байсныг хэлж барахгуй. Би
нэг едер номын худалдаанаас жижиг зохиол авчраад орчуулах-
аар оролдов. Хунд байсан боловч орчуулахад Сталины хэлсэн у г
намайг улмаар зоригжуулж, бас Виноградовоос тусламж авч гур-
ван cap шахам оролдож байж орчуулав. Миний тэр орчуулсан
жижигхэн угууллэгийг эвлэлийн сэтгуулд хэвлэсэн байна би-
лээ. Хойно нь узэхэд бас л засмаар юм их байдаг шуу. Уунээс
хойш Виноградовтойгоо ойр зуурын юмыг ярих болсон.
Хоёулаа кинонд хамт очиж, киноныг угийг Виноградовоороо
тайлбарлуулан ойлгодог болсон. Залуу эмч Виноградов, надад
хичээл заахдаа едер бур шинэ шинэ номыг заадаг, заримдаа сай-
улгэр ярьж егдег. Заримдаа зохиолоос уншиже гдег. Вино-
186
градов бид хоёр, хоёр жил шахам ургэлж хамт хичээллэсэн. Ер
уурлахыг мэддэггуй сонин хун шуу. Заримдаа чээж бичгийн хи-
чээл хийгээд, намайг олон алдсан байвал хуухэд айлгаж байгаа
юм шиг болсноо тэр дороо инээд алдчихдаг байсан юм.
Виноградов, шувуу агнах их дуртай хун шуу. Бид хоёр нэг
едер шувуу агнахаар явлаа. Цагаан нуурын хевеенд очоод нэг
нугас буудчихав. Нугас, усны давалгаанд хевеж цаашаа явахад
би туунийг авахаар усанд орж явтал гэнт хел алдаж сандрахад,
Виноградов учиргуй айж загас мэт шумбаж ороод намайг уснаас
татаж гаргасан юм. Виноградов нахмайг авраагуй бол тэр дороо
загасны хоол болох байсан юм. Туунээс хойш, Виноградов шу-
вууны анд явахдаа намайг усанд ер оруулдаггуйсэн.
Ингэж сайн нехер Виноградовын ачаар орос хэлийг тесеелех
болж Сталины зохиолыг унших юмсан гэдэг хуслийнхээ эхэнд
хурч байна. Миний туйлын санаа бол Маркс, Энгельс, Ленин,
Сталины гайхамшигт зохиолуудыг бурэн уншиж ойлгодог болохыг
хуснэ. Уунд хурэхэд их хол байна гэвч, «зоригоор уулыг давж,
зурхээр далайг гатална» гэгчээр санасандаа заавал хурнэ гэж
боддог. Чи ч хурэх хэрэгтэй. Би чамайг сургахын тулд бурэн
тусална. Орос хэл бол ганц орос ундэстний хэл биш, дэлхийн
хеделмерчдийн марксизмын шинжлэх ухааны хэл юм. Сталины
сургаал бол бидний хайрт эх орныг социализмын их ялалтад
дэвшуулж байна. Бид цем давших хэрэгтэй. Чи бид хоёрын ин-
гэж ярьж байгаа едер бол жирийн нэг едер биш, их Сталины 70
насны ойн едер байна. Чи энэ едреес эхлэн Сталины зохиолыг
уншихын тул орос хэлийг сурахын телее тэмц! гэж ярьж бай-
тал гаднаас аймгийн шуудангийн хорооны зарлага Жамба, цаа-
санд боолттой юм барьсан орж ирээд, Зоригийн яриаг завсарлу-
улав.
Жамба, хуучин танил нехрийк ёсоор гэрийн хумуусийн мэн-
дийг мэдээд, зоригийн зуг хандаж,
— Танд хотоос ирсэн захидал авчрав гэж цаасанд боолттой
юмаа егев. Зориг, гадуур боолтыг тайлбал тууний дотроос их
Сталины шинэ хэвлэгдсэн зохиол гарахад Зоригийн нуурт дуурэн
баясгалан бадарч, цааш узвэл тууний дотно нехер Виноградовын
гараар бичсэн захидал гарав.
Зориг, захидлыг хегжилтэйгеер уншиж чин сэтгэлээсээ баяс-
галангийн цог жавхланг бадруулан, Сталины шинэ ботийн анхны
хуудсыг нээтэл, зоригийн ургэлж зурхэндээ санаж явдаг Сталины
хундэт сургаалын уг тэр хэвээрээ бичээстэй байв.
За Дондог минь, чи еврийнхее дэвтрийг гаргаад, Сталины
энэ сургамжийг бичиж ав! Энэ угийг уйлдвэр дээрээ машин хе-
делгехдее ном унших, бух ажилдаа марташгуй санаж яв! гээд
Хоолойгоо засаж, яруухнаар уншсан нь: «Сурахдаа, биднийг ба
бидний будуулэг хоцрогдсон байдлыг дайсан шоолно гэж айхгуй-
гээр шудээ зууж чармайн сурах хэрэгтэй. Бидний емне хэрэм
байна. Энэ хэрмийг олон тооны салбар мэдлэг бухий шинжлэх
ухаан гэж нэрлэдэг юм. Энэ хэрмийг бид заавал авах ёстой...»
187
Сталины энэ уг бол дэлхийн олон зуун мянган сая шударга хун
бухний зурхэнд шингэсэн, «эрээд олдоггуй эрдэнэ, сураад ол-
доггуй сувд шиг» ийм унэтэй сургаал байгаа юм гэж Зоригийн
чанга дуугаар хэлэхэд, Дондог Жавзан хоёр нэгэн зэрэг бичиж
авлаа.
По рассказу П. X о р л о.
Слова

нуулгуй не скрывая буудчих выстрелить


намтар биография давалгаа(н) волна
дурсгах подарить на память хввех плавать; плыть
будуулэг невежество хел алдах тонуть
шоолох зд. смеяться, зубоскалить шумбах нырять
айх бояться тесвелех разбираться, знать
салбар мэдлэг отрасль знании гайхамшигт замечательный, прекрас-
цаг ургэлж постоянно ный
санаж явах помнить гатлах переправляться
долгилох волноваться дэвшуулэх звать; поднимать, продви-
еврийн дэвтэр блокнот гать
гарчиг заглавие шуудангийн хороо(н) почтовое от-
урам хугарах разочароваться деление
хатуужил стойкость зарлага зд. почтальон, письмоносец
толь [бичиг] словарь боолт зд. пакет, сверток
суулийн последний завсарлуулах прервать
хагас хугас половина баясгалан(г) радость, удовольствие
худалдаа(н) торговля, магазин цог жавхлан(г) подъем, вдохновение
оролдох стараться, стремиться боть том
угууллэг рассказ; сочинение хэвээр так как было, в таком же по-
хэвлэх издавать; печатать рядке
ойр зуурын обиходный; минимальный бичээстэй написано
уурлах злиться, сердиться сургамж учение, поучение, наставление
чээж бичиг диктант марташгуй незабвенный; не забывая
айлгах пугать хоолойгоо засах прочистить горло
инээд алдчих засмеяться (откашляться)
шувуу(н) птица яруухнаар прекрасно, хорошо
агнах охотиться шингэх проникать, доходить
дуртай любящий, желающий (что-л. эрдэнэ драгоценность
делать) сурах зд. осведомляться, искать
нугас(ан) утка сувд жемчуг

41дечин НЭГДУГЭЭР хичээл


СУХБААТАРЫН ЗОРЬСОН УЙЛС M0HX
Монголын ард тумний агуу их жолоодогч, чин зоригт Сух-
баатар бол ард тумнийхээ эрх челее, тусгаар тогтнол, энх жар-
галын уйлсэд бух ухамсарт амьдралаа зориулсан билээ. Сухбаа-
тар, Чойбалсан нар Монгол Ардын Хувьсгалт Намыг бойжуулан
хувьсгалын тэмцэлд хатуужуулсан билээ.
188
Туе намын удирдлагаар, Октябрийн их хувьегалын ялалтын нв-
лэегеер Монголын ард тумэн, 1921 онд хувьегалт тэмцлийг
ернуулэн, гадаадыы турэмгийлэгчдийг еерийн орноос хеен зай-
луулж, хар, шар феодалуудын дарлалаас ангижирсан билээ.
Байлдан олсон эрх челеегее гадаадын империалисту уд, дотоо-
:
дын феодалуудаас хамгаалахын тул ардын дайснуудтай хайр
найргуй тэмцэж хувьегалыг улам гунзгийруулэгтун гэж Монго-
лын ард тумэнд Сухбаатар гэрэзсэлеэн юм. Монголын ард ту-
мэн, ардын хувьегалт нам ба маршал Чойбалсангийн удирдлагын
дор Сухбаатарын энэ гэрээсийг ариунаар биелуулеэн билээ.
Сухбаатар бол Монголын ард тумний хувь заяаг их Зевлелт
орны ард тумэнтэй ах дуугийн бат найрамдлын зангилгаагаар
холбож, энэ найрамдлыг бэхжуулэхэд манай ард тумний тер,
эдийн засаг, соёлын байгуулалтын амжилт, манай эх орны эрх
челве, тусгаар тогтнолын баталгаа оршино гэж гэрээсэлеэн юм.
Монголын ард тумэн, Сухбаатарын энэ гэрээсийг ариунаар биелуул-
сээр байна.
Их Сухбаатар, Монгол ардын хувьегалт намын нэгдлийг болд
мэт бат болго гэж гэрээсэлеэн юм. Монгол ардын хувьегалт на-
мын гишууд, Сухбаатарын энэ гэрээсийг ариунаар биелуулж
байна.
Эх орныхоо батлан хамгаалах хучийг зузаатга гэж Сухбаатар
гэрээсэлеэн юм. Монголын ард тумэн, ардын хувьегалт намынхаа
удирдлагын дор Сухбаатарын энэ гэрээсийг ариунаар биелуул-
сээр байна.
Жанжин Сухбаатар, хеделмерчин ардын засаг терийг бататга
гэж гэрээсэлеэн юм. Монголын ард тумэн, Сухбаатарын энэ гэ-
рээсийг ариунаар биелуулж баша.
Монголын хедвлмерчин ард тумэн, Монгол ардын хувьегалт
намыг уусгэн байгуулагч бегеэд ардыи хувьегалыг зохион бай-
гуулж удирдсан Сухбаатарынхаа эрхэм гэрээсийг чин батаар да-
гаж гуйцэтгэж байгаагаа, улсын эдийн засаг, соёл боловсролын
их хегжил, ард улсынхаа бутээн босгох агуу уйлсийн улэмж
амжилтаар батлан*узуулж байна. Малчин ардын эрх челвет баяс-
галант хеделмер нь, ардын чинээлэг баялгийн ундэс сурвалж нь
болж, монголын ард тумний терийн хучин чадлын сурвалж нь
болжээ.
Монголын ард тумэн, германы фашизмтай байлдсан Зэвлел-
тийн ард тумний эх орны их дайны уед Зевлелтийн арми ба
Зевлелтийн ард тумнээс нийтийн дайсныг дарахад нь тусаленаараа
Сухбаатарын гэрээсэд хязгааргуй унэычээ узуулэв.
Монголын ард тумэн 29 жилийн туршид аймшиггуй эрэлхэг
зоригт Сухбаатарынхаа заасан замаар, тууний намын тугийн дор,
тууний дотно нехер маршал Чойбалсангийн жолоодлогоор явж
капиталист бус хегжлийн зам, бух дэлхийн хеделмерчдийн
суут жолоодогч Ленин-Сталин нарын заасан социализмд хурэх
хегжлийн ганц зев замаар давшин ирэв.
Аймшиггуй Сухбаатарын зорьсон уйлс менх!
189
Слова

зорих стремиться; намереваться; иметь найрамдал дружба


цель зангилгаа(н) зд. узы; узел
уйл с дела нэгдэл зд, единство, монолитность
чин зоригт смелый, волевой болд сталь
энх жаргал счастье батлан хамгаалах хуч оборонная
бойжуулах зд. основать мощь
хатуужуулах закалять зузаатгах укреплять
турэмгийлэгчид захватчики жанжин командующий, полководец
шар(а) желтый хеделмерчин трудящийся
ангижрах избавиться чин батаар крепко
хайр найргуй беспощадно дагах следовать
гунзгийруулэх углублять бутээн босгох созидать; созидатель-
гэрээс завещание " ный
гэрээслэх завещать сурвалж источник
ариунаар свято, священно

42 дечин ХОЁРДУГААР хичээл

ХОРЛООГИЙН ЧОЙБАЛСАН

Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын еренхий сайд, Монгол


Ардын Хувьсгалт Намын Тев Хорооны Улс Терийн Товчооны
гишуун, Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын Их Хурлын депутат,
манай нам ба ард тумний жолоодогч, манай аврагч хамгаалагч
бегеед тушиг тулгуур болсон Зевлелт Холбоот Улсын унэнч
хань Хорлоогийн Чойбалсан удтал хундээр евчилений дараа 1
дугээр сарын 26-нд нас барав.
Хорлоогийн Чойбалсан 1895 оны 2 дугаар сарын 8-нд ядуу
ардын гэр булд тержээ.
Гадаадын боолчлогчдын тэсвэрлэшгуй хунд дарлал ба балмад
харгис явдлууд болон феодалуудын хатуу шируун мелжлийг бага
насандаа гаталж туулсан Чойбалсан еерийн ард тумнийг гада-
адын эзлэгчид ба феодалуудын дарлалаас челеелех уйл хэрэгт
бух амьдралаа зориулахаар эре шийдвэрлэсэн юм.
Нехер Чойбалсан 1918 оны эцеээр хувьсгалт нууц булгэ-
мийг байгуулав. Энэ булгэм нь удалгуй Сухбаатарын удирдсан
хувьсгалт нууц булгэмтэй нийлэв. Энэ уеэс Сухбаатар-Чойбал-
сан хоёрын хамтарсан хувьсгалт уйл ажиллагаа ба чин унэнч
дотнын нехерлел эхэлеэн юм.
Монголын ард тумний эрх челее, тусгаар тогтнолын телеений
тэмцлийг манлайлан удирдсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намыг
Сухбаатар, Чойбалсан нар 1921 онд байгуулав.
Сухбаатар, Чойбалсан тэргуутэй Монгол Ардын Хувьсгалт
Намын удирдлагын дор Оросын пролетари нарын шийдвэрлэх
190
т
усламжтайгаар Монголын ард тумэн, 1921 онд ардын хувьсга-
л
ыг мандуулж, гадаадын боолчлогчдыг еерийн орноос хеен зай-
луулав.
Их Зевлелтийн ард тумэнтэй манай ард тумэн уурд эвдэршгуй
ах дуугийн ёсоор найрамдахын ундсийг Сухбаатар, Чойбалсан
лар тавьсан юм. Сухбаатар, Чойбалсан тэргуутэй Монгол Ардын
Хувьсгалт Нам, ардын ялалтат хувьсгалыг мандуулаад манай.
тусгаар тогтносон ардын терийг байгуулж бэхжуулэхэд шинэ>
ялалтууд еед манай ард тумнийг жолоодов.
Аймшиггуй Сухбаатар нас барсны дараа нам ба улсыг удир-
дах ажлын бух хунд хучир нь нехер Чойбалсан дээр тохогдсон
юм. Чойбалсан, хувьсгалын бух дайснуудтай цогт хувьсгалч эв-
лэршгуй тэмцлийг хийж манай намыг цуцалтгуй бэхжуулж, ха-
туужуулсан юм.
Манай нам, Ленин, Сталины сургаалыг баримтлан, Чойбал-
сангийн удирдлагын дор манай орныг капиталист биш замаар
хегжуулэх ганц зев бодлогыг сонгон авлаа.
Манай эх орон 30 гаруй жилийн турш эрх челеетэй тусгаар
тогтнон, хегжиж цэцэглэхдээ олсон бух гайхамшигт амжилтууд
бол нехер Чойбалсангийн нэртэй шууд бегеед нягт холбоо-
той юм.
Нехер Чойбалсан хамгийн идэвхтэй оролцож, зоригжуулж,
зохион байгуулаагуй ямар нэгэн чухал явдал манай нам ба улсын
туухэнд унэхээр нэг ч байхгуй юм. Нехер Чойлбалсангаас их
Зевлелт Холбоот Улсын ард тумэнтэй манай ард тумний найрам-
длыг бух талаар бэхжуулэн, хегжуулсэн бегеед энэ найрамдал
бол манай улс эрх челеетэй тусгаар тогтнон оршихын баталгаа,
манай бух амжилтын ундэс, социализмд орох замаар урагшаа
явах манай амжилттай давшилтын баталгаа мен юм.
Герман фашистын эзлэгчдийн эсрэг Зевлелтийн ард тумний
эх орны дайны едруудэд Монгол-Зевлелтийн ард тумнуудийн
агуу их найрамдал онц тод бегеед хучтэй илэрсэн юм. Монгол
Ардын Хувьсгалт Нам ба нехер Чойбалсан зоригжуулж удирдсан
монголын ард тумэн, нийтийн дайсан германы фашизмыг ялах
хэрэгт нь ах дуу Зевлелтийн ард тумэнд бух чадлаараа туслах
явдлыг еерийн гол зорилт гэж эх орны их дайны анхны едруу-
дээс эхлэн узсэн юм.
Манай ард тумэн, манай орны зэвсэгт хучин, Монгол Ардын
Хувьсгалт Нам ба нехер Чойбалсангийн удирдлагын дор, агуу
их Зевлелтийн ард тумэнтэй ах дуу ёсоор хамтран найрамдаж,
Зевлелтийн баатар армитай хетелцен явж, японы империализмийг
бутцохих хэрэгт бух чадлаараа еерийнхее хувь нэмрийг оруул-
сан юм.
Нехер Чойбалсан, манай орны бух хеделмерчин олон тумэн-
ардтай ерген дотнын холбоотой байсан юм. Манай ард тумэн
еерийн жолоодогч эцэг бегеед хань нехер Чойбалсангаа хэ-
зээд халуун дотноор хайрладаг юм. Манай эх орны тусын тулд
ба цэцэглэлт, манай орны хеделмерчид нэг бурийн тусын тулд
191
зориулсан нехер Чойбалсангийн гайхамшигт хувьсгалч ,»зут-
.гэлийг манай ард тумэн ендреер унэлсэн юм.
Манай ард тумэн, аугаа их ач гавьяаг нь тэмдэглэн нехер
Чойбалсандаа Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын баатар гэдэг
дээд цолыг хоёр удаа вргемжлен олгосон юм. Нвхер Чойбал-
сан, Сухбаатарын одонгууд, байлдааны улаан тугийн одонгууд,
хеделмерийн гавьяаны улаан тугийн одон, алтан гадас одон ба
бусад медалиудаар шагнагдсан юм.
Монгол ба Зэвлелтийн ард тумний аугаа их найрамдал ба
хамтын нягт ажиллагааг бэхжуулэх, эх орны их дайны едруудэд
Зевлелтийн ард тумэнд туслах ажлыг зохион байгуулсан ба
японы империализмийг бутцохихын телее тэмцэлд гарамгай гавьяа
байгуулсныг тэмдэглэн СССР-ийн Дээд Зевлелийн Тэргуулэгч-
дийн Газраас нехер Чойбалсанг Лениний одонгоор хоёр удаа
улаан тугийн одонгоор хоёр удаа, Суворовын нэгдугээр зэргийн,
одон ба медалиудаар шагнасан юм.
Нехер Чойбалсангийн гайхамшигт бух амьдрал ба уйл
ажиллагаа бол манай намын гишууд нэг бурд, манай орны шуд-
арга хеделмерчин нэг бурд ард тумэндээ амь бие хайрлахгуй
зутгэх манай эх орны тусын тулд алдарт шинэ гавьяа байгуула-
хад биднийг уриалан дуудсан хурц жишээ юм.
Манай хайрт жолоодогч, манай хань бегеед дайчин нехрее-
*сее хагацсан явдалд бид хязгааргуй харамсан гашуудна.
БАЯР ЛУВСАН УДВАЛ
БУМЦЭНД ЛХАМСУРЭН ЦЭДЭВ
ДАМБА МАЙДАР ЦЭДЭНБАЛ
ДАНГААСУРЭН НОРОВСАМБУУ ШАРАВ
ЖАМБАЛДОРЖ, СОСОРБАРАМ ШИРЭНДЭВ
ЛАМЖАВ СУРЭНЖАВ
«Унэн», № 23, 27. I. 1952 г.

Слова
аврагч спаситель, защитник давшилт наступление, продвижение
туш и г опора, оплот вперед
удтал долго эзлэгчид захватчики, оккупанты
евчлех болеть нийтийн общий
нас барах умереть хамтран найрамдах сотрудничать
мелжил эксплуатация хетелцен явах итти рука об руку
бага нас(ан) детство хувь нэмэр(и) вклад, лепта
гатлах преодолеть, пройти х э з э э д всегда
булгэм кружок хувьсгалч зд. революционный
нийлэх слиться, соединиться аугаа их великий
нехерлел дружба ергвмжлех зд. присвоить
ялалтат победоносный Дс*эд Зевлел Верховный Совет
найрамдах дружить тэргуулэгчдийн газар президиум
аймшиггуй бесстрашный, неустра- зэрзг зд. степень
шимый, смелый амь бие хайрлахгуй не щадя своей
хунд хучир нь тяжесть жизни
тохогдох быть возложенным хагацах расставаться
цогт пламенный харамсах сожалеть
гашуудах скорбеть, быть в трауре
192
4 3 Д©ЧИН ГУРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ

ЭЦЭГ XYY ХОЁР


— 0вген гуай хайчих нь вэ? гэж асуухад,
— Энее сургууль уруу очьё гэж евген хариулав.
— Та хуугийнхээ сургуулийг ганцаараа яваад олох юм уу?
— Ололгуй яахав, хуу минь, ечигдер засмал замаар ирж ява-
хад, арван жилийн сургууль энэ гэж хуухдууд зааж егсен юм.
Тэгээд сургууль тийш очиход нь замын хоёр талаар ажилдаа
яарсан хумуус, хуухдууд, цэргийн залуучууд нааш цаашаа зэрж
байна.
Дамдин хуутэйгээ уулзав. Хуу нь асуув:
— За, Улаанбаатар маань ямар байна, ааваа?
— Аи даа, Улаанбаатар гэдэг минь, ёстой л баатар гэдэг нэр —
^эйгээ тэнцсэн бардамнаж ханашгуй хот болж байгаа юм байна.
Ямар сайхан зам, яасан олон сайхан байшин гэж байдаг юм бэ дээ.
— Тийм, хараач ааваа, энэ бас барьж байна. Тэр барьж байгаа
бол манай шинэ театр, бас тэр бол киноны барилга, уугээр сай-
хан цэцэг навчтай, туун шиг цэцэрлэг босно гэж цэцэрлэгийг
даав. Тэр хараач ааваа, ухаа хонгор морио унаад, Сухбаатар
жанжин маань урагшаа гэж заагаад ендер бартааг давж харайл-
гай яваа байдлыг илтгэн дууриалгасан хешее гэж заав.
Хеерхий минь, Сухбаатарынхаа хвшеег аав нь очиж бур тух-
тай узнэ гээд эргэж, энэ бас сайхан барилгаа гэж хажууд нь
сундэрлэн босож байгаа барилгыг харна.
— Тиймээ, энэ бол Гадаад яамны барилга, наад нуурэндээ
48 тулгуур том баганатай, гялалзсан сайхан чулуун шатуудыг
тавина, одоо хоёулаа узэх уу?
— Хуу минь яарамгуй бол узье гээд явсаар хоёулаа барилгын
гаднахь том хаалгаар оров. 0мне нь лужир будуун гол багана
моднууд, чулуу болтол нь тулж ерсвн туйпуу будуун нарийы,
темер утсан хоолойнууд, ширхгий йь ялгасан эле, шохой зуурч
бэлтэгеэн шавар зэрэг барилгын бутээлд холбогдох элдэв мате-
риал харагдана. Барилгын уудээр орж явахдаа,
— Энэ барилгын суурийн анхны чулууг, маршал Чойбалсан
верийн гараар 1946 оны 4-дугээр сарын 26-нд тавьсан чюм. Энэ
рны 10 дугаар сарын нэгэнд яг дуусаж жинхэнэ албан ажил
|8кхлэхэд бэлхэн болох юм гэж хуу нь хэлэв.
— Мен амархан босох нь ээ.
— Тэхгуй-яах вэ, аав минь, ууний чинь аль юугий нь хэдийд
Црсгох, бух юм нь тедийд бэлэн болно гэсэн айхтар нарийн телев-
ДОгввтэй юм шуу дээ. Тэгээд энэ бол суулийн уеийн барилгын
|рарийн нандин шинэ арга техник, их ажиллагаа орж байгаа юм
1 нэмж хуу нь хэлэв.
(Тегсевдуй) - \.
Заказ № 3755 193
Слова

хайчих куда итти сундэрлэх возвышаться


©нее зд. тот самый наад находящийся по эту сторону,
УРУУ послелог в, к, в сторону на этой стороне
ололгуй яахав как же не найти нуур(эн) лицо; сторона, фасад
аи даа да; так, действительно тулгуур опора, подставка
тэнцэх быть равным; соответствовать багана колонна
бардамнах зд. гордиться яарамгуй не спеша
ханах удовлетвориться гаднахь внешний, наружный
хараач смотри же лужир громадный, гигантский
уугээр здесь будуун толстый
навч листья, лист, листва тулэх обжигать
цэцэг цветок ерех зд. складывать, сложить
ухаа хонгор светложелтый, светло- туйпуу кирпич
соловый, светлорыжий (о масти хоолой зд. труба
лошадей) ширхэг штука; крупинка
унах зд. ездить верхом, сесть (на- ялгах отделять, сортировать
пример, на коня) элс(эн) песок
урагшаа вперед зуурах месить
бартаа скала, валуны; препятствия шавар глина, штукатурка
харайлгах скакать, пустить взапуски холбогдох быть связанным (с чем-л.)
илтгэн дууриалгах показывать, ото- амархан легко
бразить тэхгуй яах вэ конечно, как же иначе
хешее(н) памятник аль который
хеерхий зд. восклицание почтитель- хэдийд когда
ности или изумления тедийд тогда
тухтай не спеша айх(ав)тар очень, исключительно
хажууд возле, около нарийн нандин точнейший, тончай-
ший

4 4 Д©чин деревдугээр хичээл

ЭЦЭГ XYY ХОЁР


(Твгсгвл)

Эцэг хуу хоёр энд энэ барилгын суурийг анх малтах едреес
эхлэн ажилласан барилгын дарга Дугэржавтай уулзав. Нехер Ду-
гэржав тэр хоёрыг дагуулан явж, дорд давхарт оров. Тэдний
эгц емне нь нэг томоохон тасалгааны уудэн дээр ирээд хоёр тийш
очсон тев гудамжийг заав.
— За энэ багануудын толгойн гоёлол чимэг нь одоо хийгдэнэ.
Энэ баруун тасалгаа бол зочдыг хулээж авах ерее юм. Бух ерев-
ний тааз нь цемеер цэцгэн хээгээр чимэх юм гэж тэр чимгийн
зуйлсийн заримыг узуулэв. Цаашлаад, энэ бол зочлогын ерее,
наад талаараа зэргэлдээ ийм гурван хаалгаар хэчнээн ч хун че-
леетэйгеер нааш, цааш нь орж гарна гэв.
Ингээд дорд давхрын тасалгаа болгоноор явахад шил зусэх,
мод огтлох, цонхны рам мод тааруулах, хадах, зуйх, энд тэнд
194
хереедех, цавчих, угаах, будах, нухлэх бух ажил нь явЖ бай-
гааг евген их л бахдан хараад, дээд давхарт гарав. Нехер Ду-
тэржав энэ бол дээд давхрын тев гудамж нь юм. Энэ барилгын
дээд дорд бух ерее нь модон шалтай байх юм. Ганцхан гал т о
гооны еревний шал нь внгийн чулуугаар нудэлж тавьсан чулуун
шал байна гээд, тэр дуб модон шалыг ямар янзтай нудлуулэн
ёуйж тавихыг харуулав.
— Энэ нухнууд чинь ямар хэрэгтэй юм бэ гэж евген гэнт
сонирхож асуув.
— Энэ бол чийдэн, харилцаа, уурын зуухны элдэв буду ун
нарийн утас хоолойнууд сулжих юм гэж хуу нь хэлэв. Тэгээд
тэд дээд дээвэр дээр нь гарав. Богд уулын ногоон хендийн зу-
гээс урсан ирж байгаа зуны сэруун сайхан салхи тэдний нуурийг
илбэн таалж байна.
— Хот маань ямар шуу харагдаж байна, ааваа?
— Тун хачин сайхан байна. Хуу минь, ямар сайхан хот вэ?
яасан сайхан хегжил бэ гэж бодохоос илуу сайшааж- хэлэх юм
аавд нь олдохгуй л байна гэж, тойрон харахад хол баруун айм-
гийн буурал евген, нутгийн уулын орой дээр гараад, тойрныг
харахад ендер ендер цаст уулс, ерген хээр тал, евст ургамалт
хендийнууд, багтаж ядан багширсан мал сурэг нь харагддаг бол,
хотын ерийн нэг ендер барилга дээрээс тойрон харахад нутгийн
ендер ендер уултай эн булаалдсан барилгууд, засмал зам, дуро
гал хешее, цэцэрлэг, сургууль, уйлдвэр завод, хашаа, дагаан
гэрууд харагдана.
— Тэр хумбагар оройтой чинь ямар газар вэ?
— Тэр бол маршал Чойбалсангийн нэрэмжит улсын их сур-
гууль, Монгол улсын маань соёл эрдмийн ев хуралдсан газар,
тэр баруунтай байгаа маршал Чойбалсангийн нэрэмжит, манай
арван жилийн сургууль, тэр Туул голын хевее дахь шинэ хуч-
ний дээд сургууль, гэж хуу нь аавдаа хотын хегжил бухнийг
заав. Тэндээсээ тэд, энэ барилгын дээврийн бутээсэн хэсэг, одоо
босож байгаа хэсэг барилгын дээврийн нуруу хэсгуудийг узээд
доошоо бууж гадаад яамны ажилтны байрыг узэв.
— Аи даа мен сайхан юм узлээ, эрдэм боловсролтой хуний
|гхаан гэдэг энэ дэлхий дээр юуг ч бутээдгийг мэдлээ. Сайхан
|ом узуулсэн хуудээ баярлав, гэж нехер Дугэржавын гарыг атгаж
StereH гадагшаа гарав.
Тэгээд эцэг хуу хоёр шууд жанжин Сухбаатарын хешеег
риглэн явлаа.
По рассказу Б. Б а с т о.
Слова
Лалтах копать, рыть; заложить зочид гости
Църд, нижний ерее комната, зал
fOftiooxoH большой цэцгэн хээ узорный, узор из цветов
Тййш послелог к, в, в сторону цаашлах итти дальше
Тудамж зд. коридор зэргэлдээ соседний, стоящий рядом.
Яоёлол украшение; наряд шил стекло
зусэх резать, разрезать хендий долина
огтлох резать ножом; рубить урсах течь
тааруулах подгонять; подбирать Сэруун свежий, прохладный
зуйх плести; пришивать; приладить илбэн таалах ласкать
хвреедвх пилить хачин сайхан прекрасно, чудесно
цавчих рубить тойрон вокруг
угаах мыть цаст снежный
будах красить хээр тал(а) степь, поле, безлюдное
нухлэх [про]дырявить, делать отвер- место
стие ургамал растение
гал тогооны ерее кухня багтаж ядах вмещаться с трудом;
чулуу(н) камень тесниться
нудэлж тавих сложить узорами багшрах тесниться, толпиться
гэнт вдруг, неожиданно ерийн обычный, обыкновенный
чийдэн электролампочка эн булаалдах зд. соревноваться
УУР пар хумбагар округлый
уурын зуух батарея парового ото- эрдэм образование; знание, уче-
пления ность
зуух печь, печка ев сокровищница; наследие
сулжих зд. сплетаться; перекрещи- баруунтай на западе
ваться хевее(н) зд. берег
дээвэр крыша нуруу(н) зд. гребень, самая вершина
ногоон 'зеленый гадагшаа наружу, на двор

45 дечин ТАВДУГААР хичээл


СУРАГЧ

Дорж саидран гуйж ирсэн бололтой, амьсгаадан орж ирээд,


суудалдаа суув. Тедхен нехед нь ч ирцэгээв. Цэрмаа;охин бод-
лого брдож эхлэв.
— Аяар! Би ном уншиж байна гэж Дорж хэлэв. Дорж ямар-
хан нэг юм тогтоон чээжлэх бололтой аман дотроо шивнэнэ.
Хоёрын А гэсэн нэртэй энэ ангид залуухан эмэгтэй орж ирмэгц,
сурагчид босцогоов.
— Сайн байцгаана уу? гэж багш .асуусанд,
— «Сайн» гэж нэг зэрэг хариулав. Эглеений давтлага явагд-
жээ. Дараа нь багш: : : ; • • .
— Дорж, Очир, Гомбо нар их сайн давтсан байна. Сурэн чи
муухан байна шуу, хичээл сайн давтах хэрэгтэй шуу. Та нар
одоо улам мэрийх цаг боллоо шуу. Хэд хоног улдсэн билээ?
Дорж! Дорж босон номхон зогсоод,
— Арван тав... гэж хариулав.
— Зуйтэй! Суу! Хагас cap л байна шуу дээ. Юу байх вэ дээ,
гадаа ороод ирлээ. Манай ангийн сурагчид сайн .сурч иадна гэсэн
шуу дээ. Тэгаэд та нар хэлсэн угэндээ хурч чада'хгуй бол ичгуу-
ртэй биз дээ. Намынхаа их хурлын телеелегчдед юугаа хэлэх
196
билээ? хэлэх уггуй шуу... та нар бас хожим том болоод иамын-
хаа их хуралд очно шуу дээ. Тэхэд чинь нэг сургуулийн сураг-
чид муу сурчихсан байвал, уучлахгуй биз дээ. Яасан ичгууртэй
юм гэх болно биз дээ гэж тайлбарлан ярьж байна. Дорж гараа
ергеж зевшеерел аваад,
V:.. — Багшаа! Би хэдэн настайдаа, намын гишуун болох вэ? гэж
асуув.

;•• — Арван найм хурээд л орж болно доо гэж, багш инээмсэг-
;лэн хариулав.
: — Найман жил болоод уу? бас удах нь байна даа... гэж
аяархан хэлээд суув.
— Сурагчдаа! та нар бугдээр намын гишуун болох дуртай
биз дээ? гэж багш нь туршин асуув.
— Дуртай! гэж олон янзын хоолойгоор ян хийтэл хариулцгаав.
— За тэгвэл хожим намдаа элсэхийн тулд эхлээд пионер
болох хэрэгтэй. Тэгээд эвлэлийн гишуун болж, дараа нь намын
гишуун болдог юм шуу дээ. Мэдэв уу?
— Мэдлээ! гэж бугдээр урьд ад ил хэлэв. Дорж номынхоЬ
савнаас д©рволжин эвхсэн цаас гаргаж багшдаа ©хоор сарвайж:
— Би пионер болъё гэж хуссэн юмаа. Та намайг 2 дугаар
булгийн удирдагч багшид хэлж огооч! гэж хэлэв. Туунд бичсэн
нь: пионерийн 3 дугаар дружинийн 2 дугаар булгийн удирдагч
хундэт багшаа! Би пионер болох гэсэн юмаа. Хожим намын ги-
шуун больё гэсэн юмаа. Нэгдугээр улирлын шалгалтаар чээж
бичигт нэг алдаж ганц хэл бичгээр сайн гарсан, одоо заавал бух
хичээлдээ онц сайн сурч чадна. Би бас пионерийн тангараг сайн
мэднэ. Багш намайг шалгаж узээрэй! Би намынхаа их хурлын
тел00Л0гчд0д узуулнэ гэж алдарт нам гэдэг дуу сурсан. Улаан
галстук гэдэг шулэг чээжилсэн. Бас гурван танц хийж чаддаг
,болсон шуу. Намайг пионерт авна уу? Би сахилга баттай сайн
пионер болж чадна. Сурагч Дорж гэжээ.
— Би бас пионер болъё гэцгээж хувгууд, охид гараа ©рог-
ЦГ00В.
— За... чимээгуй! та нарыг ц©мий чинь пионер болгож болно.
Харин пионер бухэн онц сайн, сайн сурдаг юм шуу гэж багш
нь хэлэв. Хичээл тараад Дорж харив.
— Ээжээ, ээжээ! би одоо пионер болно. Шгоодор болно.
Надад 0НЭ0Х улаан торгоороо галстук хийж ох уу? гэж асууна.
— Ээж нь: хийж ©голгуй яах вэ. Маргааш оёод ©гье гээд
знхрийлэн, духан дээр нь унсэнэ. Баярласан хуу эгч тийшээ очиж:
— Эгчээ! би одоо пионер болно. Та намайг энгийн хун гэж
'Хэлдэг билуу? Би одоо энгийн хун бит! пионер хун, ээж над
Торгоор сайхан галстук хийж втяе л до© гэж эгчдээ хэлэв.
— Тэгсэн ч гэсэн, чи бол 30ВХ0Н пионер, би бол, эвлэлийн
"Гишуун. Ийм сайхан тэмдэг зуудэг! гэж тэмдгээ арчиж ду'удээ
.Узуулнэ.
' ~ — Би арван тав хурээд эвлэлийн* гишуун болно л доо. Сайхан
тэмдгий нь зуунэ.
197
— Чи эвлэлийн гишуун болсон ч гэсэн... намын гишуун биш.
Би бол намынхаа их хуралд очно. Аи бас сайхан байна даа гэж
эгч нь улам хоры нь хеделгене.
— Би намын гишуун болно шуу! Багш намайг найман жил
болоод намд орно гэсэн юм... гээд тачгинатал инээж эгчийнхээ
амыг бяцхан алгаараа таглаж уг хэлуулэхгуйг чармайна. Ном
уншиж байсан аав хуугээ хараад,
— Миний хуу наашаа ир! Хуугий минь битгий оролд! Миний
хуу хожим намын гишуун болоод намынхаа их хуралд очилгуй
яах вэ. Миний хуу Чойбалсан шигээ эрдэмтэн баатар болох
хэрэгтэй шуу гэж толгойг илж унсэн таална.
Дорж дараа нь хичээлээ давтахаар еерийнхев ширээ тийшээ
очив.
По рассказу М. Г а а д а м б ы.

Слова

гуйж ирэх прибежать уучлах извинять, прощать


амьсгаадах учащенно дышать аяархан тихо; медленно
тедхен вскоре хоолой зд. голос
бодлого бодох решать задачу ян хийтэл четко, громко
аяар тихо; тише олон янзын разный
чээжлэх учить, запоминать элсэх вступить, поступить
шивнэх шептать мэдлээ понял, понятно
босцогоох вставать номын сав портфель
нэг зэрэг одновременно, дружно эвхэх сложить
мэрийх стараться, проявлять усердие сарвайх протягивать руку
зуйтэй верно, правильно тангараг клятва, обещание
гадаа ороод ирлээ остается неболь- шулэг стих, стихотворение
шой срок (до чего-л.) хоры нь хеделгех дразнить
хэлсэн угэндээ хурэх сдержать свое тачгинатал громко, звонко
слово алга(н) ладонь
ичгууртэй стыдно таглах закрыть, затыкать
хожим потом, после битгий оролд не обижай, не дразни
том болох вырасти, стать взрослым илэх гладить
тэхэд тогда таалах ласкать, нежить

4 6 Д©ЧИН ЗУРГААДУГААР ХИЧЭЭЛ

БАГШ ЗАСЛАА
Гэрийн хойморт улаан дээлтэй, эсгий гуталтай, тавь орчим
настай, буурал сахалтай евген, нэг номын зургийг гайхаж бай-
J аа маягтай харна.
тал
3YYH Д н ь Д 0 4 Х И Р настай авгай оёдлын машинаар юм оёж
байснаа, цагаа харчхаад, хийж байсан юмаа эмхлэн хурааж нэг
шуугээ онгойлгож хатуу хавтастай ном гаргаж ирээд хавтсыг
нээв.
198
Зуунтэй суусан авгай, багш минь цагаасаа ганц ч минут хо-
жимддоггуйсэн ©нее яасан юм бол, 5—6 минут енгерлее гэтэл,
— Ирнэ гэсэн хойно ирэлгуй хайчхав? Хоёулаа харин давтаж
суух уу? гэж евген хэлэв.
"внеедер чинь, 33 дугаар хичээлийг шинээр заана. 32 дугаар
^хичээлээ сайн уншаад, цэвэрхэн хуулаад байгаарай гэсэн шуу
дээ. Та хуулсан уу?
— Би, орой чамайг хорины хуралд очиход хуулчсан, харин
.нэг мэдэхгуй уг гараад байна.
— За ертенц гэхэд «Т»-гийн дараа, «О» байх уу?, «Э»
байх уу?
— Ном дээр чинь аль нь байна?
— «О» байна.
— За тэгвэл «О» л байгаа биз.
— Арай ч ямар бол, миний санахад «в» баймаарсан.
— Мэддэг чинь хэтэрч эхэлжээ. Наад номыг чинь хийсэн
хун, чи бид хоёроос л дор байв гэж уу дээ.
— За чамд ямар хамаатай юм бэ? Эр нэг алддаг, эрэг нэг
нурдаг гэдэг юм. Энд лав алдсан байна.
— За яагаад?
— Яагаад гэнээ! Харж байна уу? чи, урьдахь хичээлээсээ
мартаж байгаа юм байна шуу дээ. Давт хее, сайн давт!
— Угуй та сайн давтсаншраа хэлээд орхи!
— Угийн эхэнд «Е» усгээр эхэлсэн бол, дараа нь «0» байх
ёстой. Мэдэв уу?
— Жишээлбэл:
Аа чи асууж байгаад бугдий нь хэлуулж авах нь уу?
— Угуй яахав мэддэг юм бол хэлээд орхи.
— Жишээлбэл уу? 0ндер, ерген... Ертенц гэхэд эхлээд «0»
биш «Е» байна шуу дээ.
Угуй тэгсэн ч гэсэн, «Е» -гийн дараа яагаад ч гэсэн «О»
дагахгуй, заавал «0» дагана.
Тэнэг хун тэг дундуур нь гэдэг, мань хун одоо нэг багшид
загнуулах нь, чи хэчнээн ч сураад ном еерчилж чадахгуй. Хуу
минь горьдохын зовлон,
— Харж байгаарай, «0» дагахгуй бол, би юу болох болдоо?
— «О» дагахгуй бол би яах болдоо гэж хоёулаа дахин, дахин
маргалдаж, нэг, нэгэндээ уурлалцгааж, бараг номоороо шидэлцэх
дехтел, гаднаас хашааны евген Болд орж ирэв.
— За чи Болд гуайгаас асуудаа. Мань евген, бид хоёрыг
бодвол, мэднэ байх.
— За та хоёр яагаад час улаан болчоод, мэддэг, мэддэггуй-
дээ хурчээд сууцгааж байна вэ?
Юун дээрээс маргалдав.
— Болд гуай та энд бичээд орхи. Ертенц гэхэд «Т» -гийн
to «0» «О» хоёрын аль нь байх вэ?
— Ертенц гэнэ уу? гэж Болд евген баахан бодол бодсоор
аман дотроо олон дахин давтсаар, ертенц гэдэг угийн нэг усгийг,
199
1 минут шахам удаан бодсоор, гарцаагуй «0» байх юм, дурэм ч
тийм гэж батлав.
— Харин тийм байх ёстой. Ном дээр «О» байгаа юм. Ном
алдсан байна, гэхэд цаадахь чинь «О» байна гэж надтай булаа-
цалдаад ууралчаад сууж байгаа юм.
— За за ам нийлснээрээ та хоёр дийлзэд багшаас их сайшаал
дуулаарай гэж, тэр авгай бур ч их уурлав.
Гаднаас хурэн торгон дээлтэй, дугараг шар малгайтай улаан
галстугтай бяцхан охин орж ирээд сайн байцгаана уу гээд хой-
мор очив.
— Сайн байна гээд гэрийн эзэгтэй авгай цай идээ авч егев.
— Багш яагаад хождов гэж хашааны евген Болд асуув.
— Би пионерийн ажилтай байгаад хождов.
— За хичээлээ эхлэе. Би бас гэрийн даалгаврыг узье.
— За эгчээ наашаа суу гэхэд: гэрийн эзэгтэй, багшаа, ертенц
гэдэг угийн «Т» усгийн дараа «0» «О» хоёрын аль нь байх вэ?
гэхэд бяцхан багш шууд, «0» байна гээд шалтгааныг тодорхой-
лов. Дараа нь Болд гуайгаар «Миний нутаг» гэдэг шулгийг ном
дээрээс уншуулав.
— Багш, за буруу уншсан зуйл гарав уу?
— Эмэгтэй, ертёнц гэдгийн, «Т» -гийн дараа энд «О» байхад
энэ чинь «0» -геер уншлаа гэв.
— Багш, ном дээр чинь алдаатай байна. Би засчъя гээд,
цемий нь ном дээр засав.
— Бичиг мэддэггуй хунд ном нь алдаатай гардаг чинь жиг-
тэйхэн аюултай хэрэг байна даа гээд гэрийн эзэгтэй жаахан
дурамжхан сууж билээ.
По рассказу Б. Б а с т о.

Слова

сахал борода; усы загнах обругать; окрикнуть


гайхах удивляться, дивиться, ИЗУ- горьдохын зовлон нечего ожидать,
мляться не зачем надеяться
оёдлын машин швейная машина маргалдах спорить
эмхлэх сложить, собрать уурлах злиться, сердиться, беситься
онгойлгох открывать, раскрывать, шидэлцэх кидаться, бросаться
отворять час улаан яркокрасный
цэвэрхэн чистый; чисто ДУРЭМ правила; зд. правила орфо-
хуулах зд. переписать; снимать копию графии
хорин зд. двадцатидворка булаалдах зд. спорить
тэгэх так делать ам нийлэх сходиться, иметь одно
хамаатай причастный, имеющий от* мнение
ношение, принадлежащий дугараг круглый, имеющий форму
алдах зд. ошибаться, промахнуться круга
нурах обвалиться, разрушаться эзэгтэй хозяйка
хее возглас обращения (например, идээ(н) пища, кушание
друг!) хождох опоздать
хэлээд орхи скажи-ка жигтэйхэн странно
тэнэг глупый аюултай зд. чревато последствиями
тэг дундуур букв, через середину; дурамжхан зд. расстроенный; рас-
перен. не стесняться строении

200
4 7 Д0ЧИН ДОЛООДУГААР ХИЧЭЭЛ

НАНДИН СЭТГЭЛ
Улсын их театр шинэ барилгадаа орж шинэ опер тавих тухай
зарлалыг узэгчид талбайг бурхэв. Анхны нээлтэд шинэ опер
аялгуут жужиг узэх хумуус багтахгуй байв. Тэр орой ганц илуу
билет авсан хун хамгийнхаа дотнын хунд олдошгуй унэт эрдэнз
егсен шиг болгож байв.
Улаанбаатарын ерген талбарын дунд аймшиггуй эрэлхэг жан-
жин, монголын ард тумний их удирдагч Сухбаатарын дурсгалын
хешее харагдана. Хотын гудамжууд толь мэт гялалзан засагдсан
баганад едер мэт болгогч чийдэнгууд гэрэлтуулж, цэцэглэсэн
логоон мод, барилгуудыг тойрон гудамжны хоёр талаар бурхжээ.
Эдгээр хээрийн сайхан ой тайгын анхимал унэр хотын дотор
тарж, тев театрын таван давхар шинэ барилга дээр улаан туг,
зеелен салхинд намиран харагдана. Монгол хун, хийсэн юмаа
узэж, еерсдее хвделмерлен шорой зееж байсан хун, мод тарьж
байсан цагийг бодохдоо, одоо ямар болсныг хараад хеделмерийн
гал цогийг улам оргилуулна.
«Одоо ажил их байна. Цаа'ш нь улам их хийх ч ёстой юм»
гэдэг. уг манай хвделмерчний ариун уг юм. Саруул гудамжийн
дундуур, хоёр хоёроороо залуучууд сэлгууцэн хуухдээ дагуул-
сан хумуус хотын цэцэрлэгийн дунд хуухдээ- зугаацуулан эрх-
луулж байна. врген сайхан талбарт хегжмийн эгшиг цууриатаж,
хумуус бужиг танц хийж байна. Би бас хожигдоогуй ирэв гэсэн
шиг галт тэрэгний чимээ сонсогдоно. Шинэ кино театрын уудэнд
олон тумэн хумуус нааш цааш явах бэгеед монгол зохиолчдын
зохиосон, улгэрийн шинэ киног узэхээр багачууд цугларан байв.
.вмне харагдагч тввийн номын сангийн барилга сундэрлэн гэрэл-
тэж, саруул, саруул тасалгааны дотор хэдэн зуун хун, ном зураг
узэж сууна. Тэнд, монголын зохиолчдын анхдугаар 5 жилийн
телевлегеений эхний жилуудэд ' хийсэн роман, тууж, улгэр*
найргийн сайхан зохиолууд харагдана. Уй тумэн хуний гараар
бутсэн соёл Х0Д0лмерийн ариун дагшин орон болсон нийслэлдээ
монголын ард баялаг сайхан амьдралаа зохиож, шинэ гэрэл
барилгуудаа хулээж авч байгаа цаг.
УЛСЫН ИХ СургуулИЙН, ОДОН ОрНЫГ ШИНЖЛЭХ ОрГИЛООС 0НГ0 0Н-
гийн гэрэл сацарч байна. Шинэ хучний дээд сургуулийн оюутнууд,
их сургуулийн оюутнуудтай хамтран, сургууль дээрээ ©рг©н тог-
лоом удэшлэг, бужиг хийхээр сэтгэл Х0ДЛ0Н бужигнаж байгаа цаг.
УЛСЫН ИХ СургууЛЬ ба ШИНЭ ХУЧНИЙ ДЭЭД СурГуулИЙГ Т0ГСГ0Г-
чид, «бид хуучин сурагчид, хайрт сургууль дээрээ очно»-гэц-
гээж явж байна. Залуу эрдэмтэн, багш, профессор нарын явах
нь узэгдэнэ.
201
Дэмчиг ч энд явж байна. Дэмчиг л ганцхан гаднын тумэн
баясгалан хурээлэвч, уйтгартай явна. Яагаад тэгсэн юм бол?
Энд залуу Замбага хуухэн ч явж байна. Замбагыг ард тумний
хайр хундэтгэл хурээлж, туунийг тумэн сайхан баяр баясгалан
угтан авч байв. Замбагад, их театраас тусгай хундэтгэлийн
урилга ирсэн байв. Замбага, саруул гудамжаар тумэн хуний
дундуур уеийн олон нехеддтэйгее зэргэлэн алхалж, шинэ теат-
рын зуг яарна. Шинэ театрын хаалганы хажууд Дэмчиг, бороонд
цохигдсон ангаахай шиг урчийгээд эрвийгээд, зогсож байхад нь
Должин хуухэн тохиолдов.
Дэмчиг:
— Хууе Должин минь сайн байна уу гэж гар нь чичрэн сал-
галж очиход нь,
Должин:
— Та сайн байна уу гэв.
Дэмчиг:
— За хоёулаа цуг явах уу? ганцаараа эвгуй гэдэг чинь гэв.
Должин:
— Уучлаарай, та хуний нандин сэтгэлийг эвддэг хун шуу дээ.
— Та тэр тийм сайхан сэтгэлтэй, тийм эрдэмтэй ажилтай
хунийг хаяж гомдоож байгаа хун чинь, надад хань болно гэдэг
худал хэрэг, уучлаарай би энд хунтэй цуг явж байна. Баяртай
гээд орчхов.
(Твгсввдуй)

Слова

нандин сэтгэл благородное сердце; ариун дагшин орон святыня


верное чувство любви одон орныг шинжлэх ухаан астро-
зарлал объявление, афиша номия
нээлт открытие оргил зд. вышка, обсерватория
аялгуут жужиг музыкальная пьеса тегсгегчид выпускники
багтах поместиться, вместиться уйтгартай грустный, скучный; груст-
олдошгуй- унэт бесценный но, скучно
талбар площадь хуухэн девушка
толь зеркало хайр хундэтгэл любовь и уважение
засагдсан убранный, украшенный урилга приглашение
ой тайга тайга зэргэлэн рядом, в одном ряду
намирах колыхаться, развеваться. алхлах шагать
тарих зд. посадить ангаахай птенчик; цыпленок
гал цог огонь, огонек урчийх сморщиться, нахмуриться
эрхлуулэх ласкать; баловать эрвийх скорчиться
бужиг пляска; танцы хууе возглас обращения: эй!
хожигдох опоздать чичрэн салгалах дрожать, содрогать-
нааш цааш явах сновать, ходить ся
взад и вперед цуг вместе
зохиолчид писатели уучлаарай прости, извини
найраг зохиол поэма хаях бросить
уй тумэн множество; масса гомдоох обидеть

202
48 дечин НАЙМДУГААР хичээл

НАНДИН СЭТГЭЛ
( Твгсгвл)

Тэгээд гунирхан зовж, буцаад явтал замаар нэг олон хуухэн


зэргэлэн явахыг харав. Хаврын цэиэг шиг сайхан охид, яаралтай
алхалж, намуухнаар нэг сайхан дуу аялах нь юутай ч зуйрлэш-
гуй сонсогдов. Яг дунд нь Замбага байгааг харав.
Урьдынхаасаа улам сайхан харагдана. Анх ханилсан цагаас
нь хавьгуй сайхан харагдана. Тууний тунгалаг сайхан. хацар нь
жиме шиг ягааран улайж, уруулы нь цаанаас дун цагаан шуд
гялалзан харагдана. Тормолзсон нудний урьхан харц нь цогтой-
гоор гялалзан харагдана.
Энгэр дээр нь хеделмерийн гавьяаны одон, медаль хоёр гялал-
заж байна. Сайхан тэнцуу махлагий нь 3—4 жил ханилахдаа
одэдээгуй, харин энэ орой л олж харав. Ухаан алдатлаа дуралж
Должингоос хэдэн хувь илуу харагдаж еэтгэл нь нэг л хачин
эвгуй болчхов. Зурх нь туг туг цохиж, чээжний хендийд нь ца-
хилгаан хонхны дохиур шиг чичрэн догдлов. Хуухнууд тууний
хажуугаар дуулан енгерехед, Дэмчиг, биеийг сурхий ихэд барьж:
— Замбагаа гэж денгеж дуудаж чадав. Хуухнууд зэрэг зог-
сов.
Замбага сочин эргэж харав. Хуухнууд эргэж харав.
Дэмчиг:
— Замбага гэж дахин сулхан бегеед чичиреэн хоолойгоор
дуудав.
Замбага, хуухнуудийн дундаас гарч ирэхэд хуухнууд, хоёр
хуний уулзахад саад болж магадгуй гэсэн шиг, цааш эргэж
аяархан дуулан алхалцгаав.
Дэмчиг:
— Сайн байна уу? Хайрт минээ... гээд цааш юу ч хэлж чад-
сангуй, нудэндээ нулимс бурхуулэн зогсов.
к Замбага инээмеэглэн:
у -- Сайн байна. Та сайн байна уу? Дараа уулзъя. Одоо театрьш
• нээлт болох гээд байна... гэж эмэгтэй хуний жижиг цагаа харав.
Цаг бол, Дэмчигийн талд биш, харин Замбагыг тургэн яв гэж,
9 цагт 15 минут дутуу харагдав. Секундийн зуу нь над мэт
хурдлан яваасай гэсэн мэт тургэлэн эргэж харагдав.
Дэмчиг:
— Би, бурууг хулээе, уучилна уу! чамаас сайхан юм нэг ч
алга санагдаж байна.
Замбага:
— Уучлаарай! би, хаанаас сайхан байх вэ? гологдеон юм
чинь, тэгээд хэрэггуй юм биш уу? та жаалхан, гэр булийн талаар
203
тогтворгуй хун юмаа! Бас шинэ эхнэрээ яасан бэ? хаясан уу?
гэхэд, Дэмчиг:
— Угуй... гэтэл Замбага тосож:
— Би, сайн сэтгэлээсээ нэг уг хэлье. Биеэ засаж аваарай.
Тэгж биеэ засахгуй бол, танд сайн хань олдохоосоо енгерне
шуу! гэхэд.
Дэмчиг:
— Ёстой тийм, би чиний хэясэн ёсоор биеэ засъя! гээд цаат
нь эргэж суухыг унэн сэтгэлээсээ гуйна! гэж ичгуургуй хэлмээр
санагдав.
Замбага инээмсэглэж:
— Уучлаарай та биеэ засахдаа, надтай суухын тулд биш,
улсдаа сайн хун болохын тул засах хэрэгтэй. Би урьд ханилж
байсны хувьд баяртай угээ хэлэхэд, би хвгжлеес хоцрохгуйн тул,
оролдсоор орос хэлтэй болоод, дунд сургуульд узсэнээ сайк
давтаж, цааш нь узээд одоо Улсын их сургуулийн хэл бичгийн
нэгдугээр ангид орохоор сайн шалгагдсан нэг баяртай. Хоёрт
монголынхоо нийслэлийг улам сайхан цэцэглуулэн босгосон ту-
хай алдарт дурсгалд нэрээ оруулсан нэг баяртай. За явъя баяртай
гэж хэлээд явав. Хойноос нь дагаж, Дэмчигээс миний тумэн бу-
руу, би дахиж хэрхэвч тийм дутагдал, муу муухай юм гаргахгуй
гэж хэлэхийг завдсан боловч чадсангуй дараа уулзахыг хусэв.
Дэтмчиг, хуруугаа ноцолдуулан хойноос нь харсаар хоцров.
Замбага шинэ театрын хаалгаар орохдоо нэг эргэж хараад туу-
нээс зугтаасан юм шиг тургэн цаашаа оров.
Замбага бол, эх орондоо унэнч нандин сэтгэлийг тавьж, эр-
дэм ажил хоёроор биеийг чимээд, дэмий саваагуйтэхийн оронд,
цагийг эрдэмд зориулснаас ийм болов гэж нэг юм, Дэмчигийн
чихэнд шивгэнэсэн шиг бодогдуулав.
По рассказу Д. Д а р ж а.
Слова
гунирах (гунихрах) тосковать, печа- дохиур барабанная палочка, молоточек
литься догдлох колебаться, трепетать
намуухнаар тихо сочих испугаться, вздрогнуть ..
зуйрлэшгуй несравненный нулимс(ан) слезы
хавьгуй несравнимо, значительно Дутуу нехватает
жиме фрукт, ягода бурууг хулээх признать вину
ягааран улайх быть румяным, розо- алга нет
вым гологдеон отвергнутый, забракован-
уруул губы ный
дун цагаан белейший тогтворгуй неустойчивый
тормолзох блестеть (о глазах) суух зд. жить вместе; быть супругами
урьхан теплый, ласковый хэл бичгийн филологический
харц взгляд шалгагдах сдавать экзамены
энгэр лацканы, борта алдарт дурегал книга почета, по-
ухаан алдатлаа безумно, очень силь- четный список
но хуруу(н) палец
дурлах любить ноцолдуулах ломать (о пальцах)
туг туг цохих стучать(ся), трепетать зугтаах убегать, сбежать
чээж грудь, грудная полость саваагуйтэх зд. бездельничать
хендий зд. полость
204
49 дечин ЕСДУГЭЭР хичээл
УУРИЙН ЦОЛМОН

Зуны нарлаг халуун едруудийн нэг билээ. Энэ едруудэд,


сууний машинууд улам хурдан эргэж, ноос ачсан хесег улам
хурдан урагшилж, уурхай дотор еремдегч машинын дуу улам
чанга, улам хурдан тарчигнаж, суурь машинууд улам хурдан
хунгэнэн шуугиж байлаа. Бидний сууж явсан ЗИС—о гэдэг
эчааны машин ч улам хурдан давхиж байв.
Машин хурдан довтловч бидний хажуугаар ургэлжлэн енгерч
байгаа мэт узэгдэгч тариалангийн их талбай барагдахгуй байв.
Улаан буудай, хар будаа, арвайн энэ их тариалан, хех тэнгэрийн
дор ногоон далай мэт ургэлжилж байв. Энэ бол Жаргалантын
сангийн аж ахуйн тариалан юм.
Тэртээ хол Зеехийн хендийн эхэнд сая хагалагдсан атар газар
узэгдэв. Тууний хажууд хэдэн гэр, майхан, гадна нь болд морид
гэж нэрлэдэг тракторууд зогсжээ. Тракторчид, удийн амралтаа
хийж байгаа ажээ. Гэруудээс эгшигт хайрцгийн дуулал, хуучир
хегжмийн этшиг сонсдож, зарим гэрт тракторчид сонин уншиж
байв. Тогоонд нь хоол буцалж, аргалын утааны таатай унэр ан-
хилж байлаа.
внгерегч ввел, хаврын шуурганы уед тракторчид, аж ахуйн-
хаа малый сууриудад евс бордоо зееж байв.
Нэгдсэн том аж ахуйн давуу чанар, зудын энэ уед бур ч
тодхон харагдаж байжээ.
Зудад малаа сайн арчилж, телее сайн бойжуулсан сайн мал-
чид энэ аж ахуйд бий юм. Эдгээр зутгэлт малчин, аж ахуйнхаа
тум гаруй малыг зутдай тэмцэн булаалдаж, онд мэнд оруулжээ.
Бас тел бойжуулах чухал ажил сайн енгерев. Эцэнхий эх
мтлаасаа телее тэжээх суу гарахгуй байхад «зохиомол уураг»
гэдэг нялх телийн шинэ тэжээлийг хэрэглэв. Энэ ажлыг туе аж
ахуйн дээд мэрэгжлийн залуу зоотехникч Дашдорж удирджээ.
Буцалгасан 1 литр ус буюу суунд 5—8 ендег, загасны тос
5 грамм, чихэр 8 граммыг найруулж, зохиомол уургийг хийж
байв. Энэ зохиомол уураг нь олон зуун телийг бойжуулан авахад
шийдвэрлэх ач нелеег узуулжээ.
Пар хагалалтын 1 дугээр бригад дээр нехер Гомбын зэрэг
олон сайн тракторч ажиллаж байна. Энэ бригадынхан, шатахуу-
ныг хэмнэх талаар нэрд гарсан хумуус юм. Энэ хоёр бригадын
дархны газар челеегуй ажиллаж байна.
Эдний дархчууд, засварчдын дунд ендер зутгэл шинэ санаач-
лага их ернежээ.
Жаргалантын аж ахуйн идэшний ногооны газар, гахай та-
хианы ферм хегжиж байна.

205
1928 оноос эхлэн энд «Жаргалантын сан» гэдэг улсын сан-
гийн аж ахуй байгуулагдаж, жил бур ергежин хегжиж байна.
Одоо энэ аж ахуй нь клуб, сургууль, хоршоо, гуанз, ажилчдын
сууцны тохилог барилгуудтай хвдее аж ахуйн тэргууний тех-
никээр тоноглогдсон, олон мянган га газар тариалсан, олон мян-
ган мал сурэг билчээсэн, юм бухнээ мянга мянгаар ярьдаг лут
их аж ахуй болоод байна.
Ардын хувьсгалын жилуудийн дотор олсон амжилтуудын
нэг салаа мечир нь манай улсын сангийн аж ахуйнууд билээ.
Улсын сангийн аж ахуйнуудын дунд Жаргалантын сангийн аж
ахуй, дээгуур суурийг эзэлж байна.
Жаргалантын аж ахуй бол манай оронд уурийн туяа мэт
гийгуулэн ирж яваа социалист жаргалант сайхан амьдралын
уурийн цолмон юм.
По очерку Л. Б а д а р ч и.

Слова

цолмон Венера, утренняя унэр запах


звезда анхилах пахнуть, издавать запах
нар лаг солнечный енгерегч прошлый
C
YY( H ) МОЛОКО зввх перевозить
сууний машин сепаратор давуу чанар превосходство
ачих грузить зуд бескормица; сильные морозы
хесег подвода; вьюк булаалдах бороться за овладение
урагшлах итти вперед (чем.-л.)
еремдегч машин сверлильная (вру- мэнд(э) жив, здоров
бовая) машина эцэнхий усталый, ослабевший
тарчигнах трещать зохиомол уураг искусственное мо-
суурь машин станок лозиво
хунгэнэх гудеть нялх младенец; младенческий
давхих мчаться ендег яйцо
внгерех проходить, миновать загас рыба
узэгдэх показываться, появляться найруулах составлять
барагдах кончаться, иссякать хагалалт вспашка
улаан буудай пшеница шатахуун горючее
хар будаа рожь нэрд гарсан известный, прославив-
арвай ячмень шийся
тэртээ там, на той стороне дархны газар зд. кузница
атар газар целинГа дархчууд кузнецы, мастера
майхан палатка засварчид ремонтники
гадна снаружи, вне ернех развиваться, расти
тракторчид трактористы идэшний ногоо(н) овощи
эгшигт хайрцаг патефон гахай свинья
дуулал пение тахиа курица
хуучир хегжим нац. музыкальный гуанз столовая
инструмент сууц зд. жилище
тогоо(н) котел тоноглогдсон оборудованный
бундах кипеть тариалах сеять
аргал аргал, сухой помет лут зд. большой, крупный
таатай приятный дээгуур высоко; высокий

206
5 0 ТАВЬДУГААР ХИЧЭЭЛ

ИНГЭТИЙН ТАЛД

Би, энэ намар Ингэт-толгой дахь улсын аж ахуйн тариа хура-


алтын ид уеэр Ингэтийн талд явж байсан дурсгалт едруудээ
еанаж байна.
— Бид, YYP дайхаас арай емне хурэх нь байна шуу гэж ми-
кий хажууд сууж яваа залуу хэллээ. Би, тэр аж ахуйг анх удаа
узэх гэж байгаа учир гэрэл гэгээ орсон хойно очвол зугээр юм-
сан гэж бодож явлаа.
Холын замд явж сурсан дадлагатай жолооч, ер ядарсан ца-
райгуй, харин дуу аялаад л явж байлаа. Машин ч гэж яриагуй
сайн. Моторын их хуч хунгэнэн байв.
Тэнгэр зуунтэйгээсээ судалтан цайраад, од сийрэгшин цеерч>
сэвэлзуур салхи хедлен, шенийн тогтуухныг еерчлен, уур цайх
дехеж ирлээ. Харанхуйн дунд буртгэр юм узэгдэж байснаа ойр-
тох тусам хар цагаан нь ялгагдан танигдах болов. Энэ нь бид-
ний очихоор зорьж яваа Ингэт-толгой дахь улсын аж ахуй мен
зжээ. Гэруудийн яндангаар утаа савсаж, байшингийн цонхоор
гэрэл харагдаж байв. Намын уурийн нарийн бичгийн даргын нь
тэрийг сураглан очвол ажилдаа явсан байлаа. Ту уний ажлын
байранд очвол бас алга, бригад дээр очихоор биднээс туруухэн
явчихсан байв. Хурэн цэмбэн бутээлэгтэй ширээн дээр байгаа
том шар цагийн богино зуу, тавын тоон дээр зааж байлаа. в е р
нэг тасалгаанд орлоо. Энд нягтлан бодогч нартай уулзав. Ерен-
хий нягтлан бодогч нь нэг ендер хун байв. Энэ хун аж ахуйг
анх байгуулах цагаас нь эхлэн ажилласан хун юм байжээ.
Том шар сампин тууний емнвх ширээн дээр харагдав.
Энэ аж ахуй 1938 онд хоёр зуу гаруйхан малтай байснаа одоо
арван хоёр мянга шахам малтай баян аж ахуй болон хегжжээ.
Энэ олон малый телийг бурэн бутэн авч чадсан байна уу?
Суу шим, ноос усийг нь гуйцэд ашиглан чадаж байна уу? Угуй
Joy? гэдгийг бодож гаргах гэсээр байгаад энэ сампингий нь эрх
:9лэгдэж, их енге орсон юм байхдаа гэж бодов.
— Ноднин жил арчилгааны муугаас гурван хурга ухуулсэн
нягтлан бодогч тун их харамсаж ярьж байлаа. Тэхдээ харин
хоёр мянга шахам болгон есгеж чадсан зутгэлт хумуусийн
Ш хеделмерийг ер дурсан ярихгуй байгаа нь хачин санагдав*
Энэ онд 404 хониноос 404 хурга бойжуулсан малчин Чойжамцын
зэрэг хумуусийг ер юмын тоонд бодож ярихгуй байгаа нь бур ч
Эвгуй шиг бодогдов.
Улсын сайн малчин Батын Чойжамц шиг зутгэлт хумуус энэ
ахуйд 30НД00 олон байгаа нь гарцаагуй гэж бодоод тэдэнтэй
учрахаар би, ходе© тийшээ явахаар шийдэв.
207
Делгеен урсгалт Сэлэнгэ мерен, алсынхаа замд аялсаар д
байлаа. Тууний хевеег дагаж багсайж ургасан монос модод меч-
рее даахгуй бехийгеед, сагсгар ногоон навчин дунд тас хар мойл
баарцаглан байх нь хорхой хурмээр. Зарим модны мечрийг ху-
галснаар барахгуй бутэн модыг ч сухээр цавчиж унагаасан хара-
гдаж байна. Энэ бол ой модны баялгийг хайрлан хамгаалахыг
боддоггуй хатуу сэтгэлт зарим нэг хуний ажил байхаа. Энд бай-
даг ой хамгаалах цагдаа ер нь юу хийж байдаг юм бол гэж
харамсаж явлаа.
Намрын зеелен шар нар зуун уулын дээгуур мэлтэлзэн цухал-
заж, голын хоёр талын ендерлег уулсын модод ногоон шар
енгеер алаглан байх нь бур ч узэмжтэй сайхан харагдлаа.

(Твгсвддуй)

Сл о в а

тариа(н) хлеб, зерно сампин счеты


хураалт уборка баян богатый
е
ид у страда, разгар гуйцэд полный; полностью
арай немного, чуть эрх зд. косточки, кругляшки на сче-
зугээр неплохо тах
дадлага опыт; привычка элэгдэх изнашиваться; полироваться
жолооч шофер, водитель хурга ягненок
ядрах уставать; утомляться ухуулэх допустить гибель, падеж
аялах id. напевать эвгуй неудобно, неловко
яриагуй сайн слов нет, хороший, зендвв много, сколько хотите
в отличный
гарцаагуй несомненно, наверняка
судалтан цайрах светлеть полосками делгеен тихий, спокойный
од{он) звезда мерен река
сийрэгших разрежаться, уменьшаться алс даль; далекий, дальний
{количественно) аялах зд. путешествовать
цеерех количественно уменьшаться монос мод(он) черемуха (дерево)
сэвэлзуур легкий, приятный, прохлад- мечир ветка, сучок
ный даах суметь поднять (тяжесть)
тогтуухан спокойствие, тишина бехийх сгибаться, нагибаться; изги-
харанхуй темнота; темный баться
буртгэр неясный, еле заметный сагсгар взъерошенный, пушистый
ялгагдах выделяться, отделяться тас хар очень черный
таних знать; узнавать мойл черемуха (ягода)
яндан(г) труба, дымоход баарцаглах висеть гроздьями
савсах дымиться, подниматься хорхой хурмээр возбуждающий ап-
туруухэн немного раньше, только петит
что хугалах |раз|ломать
цэмбэн суконный цагдаа(н) милиционер; охрана
бутээлэг скатерть мэлтэлзэх светить
богино короткий цухалзах показаться, подняться
зуу(н) стрелка; иголка, игла , ендерлег высокий; возвышенность
нягтлан бодогч бухгалтер алаглах пестреть, быть пегим

208
5 1 ТАВИН НЭГДУГЭЭР хичээл
ИНГЭТИЙН ТАЛД
(Твгсгвл)

Биднийг суулгасан жижиг завь, гун усан дунд урагш тэмуу-


лэн, сэлуурийн узуурийг дагаж ус хеесрен байв. Бид, голын
хойт талд гараад, тосож ируулсэн морьдыг унаж, тариа хураал-
тын нэгдугээр бригад дээр очихоор агь, шарилжны аагтай сай-
хан унэр ханхалсан хээр талын дундуур цааш давхин одлоо.
Явсаар нэг ендер дэнж дээр гарав.
Алсад гэр, байшин, майхнууд ярайн харагдаж дуурэн дуурэн
будаа ачсан машинууд давхилдан бас энд тэндгуй ухэр, морин
тэрэгтэй хумуус ачих нь ачиж, буулгах нь буулгаж, ер нь их
ажил ернеж байгаа нь илэрхий байлаа. Бид, нэг жижиг байшинд
буув.
Энд бас л сампин цохисон, дане бодсон хумуус дуурэн.
Бригадын даргаа! Шуудайны боолт олс дутах нь байна, гар-
гуулж егееч. Баруун склад зайгуй боллоо. Одоо будаагаа хаана
хураах билээ? Голын урд талаас енеедер шатахуунаа гаргуулж
йрэхгуй бол дараагийн долоон хоногт шатахуун дутагдах болно,
хэнийг явуулах вэ? гэх зэрэг олон асуулт ургэлжлэн сонедож
байлаа. Бригадын дарга, энэ дуусашгуй мэт асуултад тухай
тухайд нь хариу егч шийдвэрлэсээр л байв.
Бид, байшингаас гарч блруун тийш явцагаалаа. Нуд гуйцэм-
гуй их талд тариалсан тариа будаа еэвзлзуур зеелен салхинд
ганхан байх нь далай долгилон байх адил ажээ. Туунийг захаас
нь эхлэн, тойруулан хадаж цаад захад нь яваа комбайн машин
ялйгуй жижиг юм шиг харагдаж байснаа ойртох тусам аврага
том бие нь тодорсоор байв. Тэр комбайн дээр час улаан туг
дэрвэлзэн хийсч байх нь биднийг нааш ир! нааш ир! гэж дал-
лан дуудаж байгаа юм шиг харагдлаа. Бид ч дехен хурч очлоо.
Би, комбайн дээр авиран гарч жолооч Дамдинжавтай зэрэгцэн
зогсов.
Тоосонд дарагдеан энэ хуний цогтой нудийг би бахархан харж,
хатуу шируун ажилд дадсан лужир том гарыг нь чанга атган
мэндэлеэн билээ. Энэ хуний емне нь улам багасаж байгаа хадах
газар, ард нь савлагдан хоцорч байгаа олон шуудай будааг хар-
сан миний еэтгэл хедлехгуй енгерч яахин чадах вэ. Комбайнч,
хоёр хацраа дагаад урсаж байгаа хелсее ч арчихаа мартаад ур-
гэлж газар ширтзн комбайнаа ажиллуулж байгаа нь ганц шир-
хэг будааг ч орхихгуй юмсан гэж хичээсэн нь илэрхий.
Би, Дамдинжавтай олон таван юм ярихаа ажилд нь саад
болох магадгуй гэж бодоод, комбайнаас бууж, тракторын жолоо-
чтой зэрэгцзн сууж харин туунтэй овоо хэ'дэн уг солив. Тракторч
1 4 Заказ К* 3755 „ 209
Чойжхорлоо бол Дамдинжавтай юг нутгийн хун юм гэнэ. Энэ
хоёр багадаа хамт тоглож весен учир, их ижил дасал болсоп
улс гэнэ.
Хорь гаруй жилийн емне энэ хоёр Сэлэнгэ 1мерний хевеенд
арчгуй бага газар дээр атга чимх тариа будааг гар хадуураар
хадан, уйл тамаа цайдаг байсан бол одоо мен л Сэлэнгэ мерний-
Х90 хевеенд байгаа боловч ерген талын дунд арвин их тариа
будааг тэргуун зэргийн техникээр хадаж явна гэж бодоход их
л сонин сайхан санагдаж байлаа.
— Дамдинжав бид хоёр, едерт 14 га газрын будааг хада:.;
уурэг авч ажиллан яваа юм. Тэгээд энэ завсар едер тутам
14—20 хуртэл га газрын будааг хадаж байна. Энэ нь тийм ч их
амжилт биш л дээ гэж нехер Чойжхорлоо даруу байдлаар яри-
лаа. Тракторын гинж харжигнан дуугарч, ургац урсах мэт ир-
жигнэн, бид хоёр ендер дуугаар ярилцан, бидний ар талд шуу-
дайтай будааны тоо улам олшрон, гэр байшингууд их холдсоор
байлаа.
* #
Тарианы бригадын жижиг байшингийн цонхоор харвал, мичид
харагдаад, шене нэлээд орой болсон бололтой. Хол ойр олон
газар тракторын моторын дуу тасралтгуй сонсогдеоор байв.
Гадаа гараад харвал Сэлэнгэ мерний хойт урьд хевее, Ингэ-
тийн уудам талд олон хэсэг газар хурц цагаан гэрэл газар дээр
тусаад тун бахдамаар сонин сайхан харагдлаа. Ийм хумуусийг
ёстой л баатруудын ёсоор ажиллаж байна гэж узэхээс еер юу
гэж узэх вэ гэж би, бахархан бодож байлаа.
Одоо нэг таван жил енгерсний дараа энд ирж узэх юмсан.
Яасан их хегжеед ямар сайхан болсон байх бол.
Yyp ч цайж, гэгээ орлоо. Хусэлтэй сайхан маргааш ч хурээд
иреэн билээ.
По очерку Ц. У л а м б а я р а .

Слова

завь лодочка дутах нехватать


лэх
тэмуу стремиться вперед, рваться зай свободное место
вперед долоон хоног неделя
сэлуур весло дуусашгуй бесконечный, нескончае-
узуур кончик, конец мый
хевсрех пениться нуд гуйцэмгуй необозримый
тосож ируулеэн высланный навстречу ганхах ^колебаться, колыхаться
агь полынь зах край
шарилж ромашка тойруулах кружить, итти кругом
аагтай унэр аромат, сильный запах даад дальний; тот
одох отправиться ялигуй маленький, незначительный
дэнж бугор, холм; увал час улаан алый, яркокрасный
будаа зерно, хлеб дэрвэлзэн хийсэх развеваться
тэрэг телега, арба даллах звать, приглашать, манить
дане журнал (бухгалтерский), вело- рукою
мость, реестр, счет дехем близко
шуудай мешок авиран гарах взбираться
боолт олс шнурок, веревочка зэрэгцэн зогсох встать рялпм

210
дадах привыкать rap хадуур зд. серп
багасах уменьшаться У й л тамаа цайх мучиться
ар(а) за спиной, сзади арвин богатый, обильный
яахин как энэ завсар за это время
хацар щека харжигнан дуугарах звенеть, изда-
хелс(ен) зд. нот вать звук
овоо зд. много ирштгчэх рябеть
ижил дасал привыкшие друг к дру- олшро с увеличиваться (количествен-
гу, друзья но)
арчгуй бага клочок, небольшой ку- мичид звезды
сочек " ёстой зд. настоящий
чимх щепотка хусэлтэй зд. желанный

5 2 ТАВИН ХОЁРДУГААР ХИЧЭЭЛ

СУЛД МОДНЫ НААДАМ

Энэ едер бяцхан Цэцэг охины сэтгэл юутай их баяртай вэ?


Байсгээд гарч гуйнэ. Аав нь узэгдэхгуй л байна.
Дуугардаггуй яасан яндан бэ гээд орж ирээд цаг харахад цаг
нь осолгуй шаг шаг гэж дуугарч байна. Секундийн зууг харвал
жирэв жирэв эргэлдэж байна.
Бяцхан Цэцэг охин хэзээд эелдэг хверхен ааштай байдаг
боловч, внеедер бур онцгой Х0гжилтэй. Ээж нь юу л хэлбэл,
Цэцэг «за» гэнэ. Гаднаас тулээ оруулахдаа ч, данхнаас цай хийж
уухдаа ч нэг дууг ургэлж дуулна:
«Ногоон торгон дээр
Сувд байх шиг.
Ногоон тал да а
Хурга минь билчинэ»

гэж дуулахдаа бур ч их баяртай байна.


Удсангуй яндан дуугарч, маргааш шинэ жил, шинэ сарын
цэгэн гэхэд, одоо хэдэн cap ч биш хэдэн 0Д0р ч биш, хэдэн
цаг улджээ.
Энэ 0Д0р Цэцэг, сургууль дээрээ очиж, хагас жилийн шал-
галтын дунгийн хурал дээр суухдаа «онц сайн» суралцсанаа
дуулжээ. Аи бас энэ орой сургууль дээр болох сулд модны тог-
лоомд аав ээжтэйгээ очих урилгын бичгийг авчиржээ. Гэвч Цэ-
цэг туунд очихдоо ч яарсан биш, маргааш хичээл хийхгуй кино
цирк узэхдээ яарсан биш, онц сайн сурсан гэдгээ аавдаа хэлэх
гэж яаржээ. Аав нь ирэв. Цэцэг, ааваа гэж гуйн очиж, суухтай
нь хамт хузуудэн авлаа. Аав нь, аа миний охин юу болов. Юунд
нх баярлав. Тэгтэл Цэцэг ааваа, май гэж, сургуулиас ©гсон
Урилгын бичгийг егев. Эцэг нь уншихад онц сурлагатан пионер
Н* • 211
Цэцэгийн аав ээж нар танаа гээд, цааш нь 31-ний орой болох
хуухдийн сулд модны наадамд ирэхийг урьсан байжээ.
Эцэг нь охиноо тэврэн миний охин «ёстой аавын хуу гэдэг
нэрээ хадгалжээ». Би чамаас ганц ингэж сурахыг чинь хуссэн
юм. Хойшид бас ингэж сурах биз гээд, хуудээ хоёр алим егев.
Орой бяцхан Цэцэг, гоё дээлээ емсеед улаан галстугаа зуу-
гээд аав ээж хоёрын хамт том хун шиг алхалсаар сургууль дээ-
рээ очив.
0ЧН90Н течнеен хуухэд саруул сайхан танхимд цуг суужээ.
Цэцэг аав ээжийн хамт ортол, нэг багш за, онц сурлагатан
Цэцэгийн аав ээж ирлээ гээд нэлээд дээрхэн аваачиж суулгав.
бвлийн салхинд займруулж, ерген хендийн аманд . сагсайж бай-
даг евген ногоон мод, одоо сургуулийн танхим дотор мечирлен
харагдаж, бас тууний зуун салаа, мянган мечир бухнээс ан ге-
р©0С, араатан, жигууртэн, онгийн чийдэн, онгоц машин, тумэн
.зуйлийг унжилга болгон зуусэн иь бур ч сонин сайхан болоод
хачин суртэй болжээ.
Танхимын еренхий чимэглэлт нь аль цэцэг дэлгэрсэн зуны
найман cap шиг санагдана.
Энэ наадам бол хоёр зугт дайсан дарагдаж, хун терелхтен,
амгалан тайван босгыг алхсаны анхдугаар удаад болж байгаа
наадам байна, энх уе эхэлсэн цагт, эрднийн цэцзг, эх орны ирэз-
дуйн уйлчин болсон, энэ хуухдийн бутээх босгох гавьяа нь их
юм, ялангуяа талын монголчууд, сайн нехрийи ачаар урьд олдоо-
гуй зол заяаг олж авсан нь тун тэмдэглэлтэй хэрэг билээ.

(Твгсэвдуй)

Слова

сулд модны наадам ёлка (новогод- дээрхэн зд. вперед; выше (о местах
няя) для почетных гостей)
байсгээд временами, время от вре- займруулах качать(ся), покачивать
мени (ся)
яндан(г) зд. гудок ам(ан) зд. вход; устье
осолгуй без помех, не задерживаясь сагсайх быть раскидистым
шаг шаг гэх тикать мечирлех обрасти ветками; стоять
жирэв жирэв эргэлдэх мелькать, широко раскинув ветки
быстро вращаться ан гереес(ен) звери
хэзээд зд. всегда жигууртэн пернатые, птицы
данх(ан) чайник унжилга висячий предмет; зд. ёлоч-
хузуудэх вешаться на шею ное украшение
май на, возьми амгалан тайван мир, покой
алим яблоко босго порог
гоё красивый, нарядный, элегантный; алхах зд. перешагнуть
выходной энх уе мирный периоц
ечнеен течнеен много, очень много уйлчин творец, строитель
онц сурлагатан отличник(и) (учёбы) зол заяа(н) счастье, счастливая судь-
ба

212
53 ТАВИН ГУРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ
СУЛД МОДНЫ НААДАМ
(Тэгсгвл)

Удсангуй шинэ жилийн сулд модны наадам эхэлж цасны ца-


гаан 0ВГ0Н ирнэ гэдэг дохио егмегц баярын хегжим нижгэнэж,
хуухдууд ал га ташив. Зуун настай цуутай мэргэн, цагаан евген
таяг тулж емег тушиг болсон баавгай, буга, унэг, туулай, чанд-
гаа дагуулан гарч ирэв.
©ндер дээд цагаас эхэлж хундлэгдэж ирсэн цагаан евген,
енеедрийн ялалтын 1945 оны удлэг болон, энх 1946 оны угтал-
тын тухай ереелее хэлэв. Оройн чимэг, оюун билгийн одон бол-
сон оросын уудам нутгийн хаана нь ч болов, алдар, гавьяа зо-
риг, баатарлагийн их уйлс ернеж байгааг хэлэв. Багш, нехер,
эрдэмтэн, жанжин, суут хуний бух чанар шинжийг еертее агуул-
сан их Сталины ач гавьяаг дурсан хэлэхэд бух хуухэд Сталины
тухай дуугаа дуулав.
Бух хуухдууд эх орон, маршал Чойбалсангийн тухай дуугаа
дуулав. Ингэж баясгалант шинэ жилийн баярын ногоон модны
наадам эхлээд, орой болтол цем хегжилтэй ургэлжлэв. Зуун наст
цагаан евгений дагуул болсон бор туулайтай хамт бяцхан Цэцэг
хегжилтэй танц хийж байхыг эцэг эх нь узэв.
Танцын дараа хуухдийн концерт эхлэх болоход, Цэцэг гэнт алга
болов. Аав ээж нь гадуур тоглож яваа байх гэж санажээ. Тэг-
тэл, концертын бяцхан тасалгааны торгон хешгийн емне концерт
удирдагч гарч ирээд, программын анхдугаарт гуравдугаар ан-
гийн онц сурлагатан Цагааны Цэцэгээс «даанч ухаангуй тогложээ»,
«Хургачин» гэдэг дууг дуулна, гэтэл бух хуралдагсад алга
ташив.
Цэцэгийн аав ээж маш баярлаж, жаахан охиныхоо хэрхэн
дуулахыг сонсох гэж ихэд хусэв. Хешиг нээгдэж, тайзан дээр
•Цэцэг гарч ирээд заралсан 2 дууг хэзээний жужигчин хун шиг
аялгуу хеделгеен оруулж енге тохируулж унэхээр талын хонь-
чин хургачин хун шиг тоглоход цуглагсад тууний уран авьяас-
лаг ба эрдэм билгий нь магтаж эцэг эх нь тэр гэж хумуус ярил-
цацгааж байв. Наадам ургэлжлээд бяцхан Цэцэг шинэ жилд
бэлтгэсэн зуйлээ дуусаад аав ээжийнхээ дэргэд ирэв. Дараа нь
цасны цагаан евген, холын газраас авчирсан бэлгийг хамгийн
туруун, онц сурагч Цэцэг, тууний аав ээжид егев. Сургуулийн
захиргаа, Цэцэг зэргийн хэдэн хуухдийн аав ээжийг тусгай
зочилж, тэдний хуухдийн шагналыг аав ээжид нь хулээлгэн
егев. Орой саруул сайхан танхимаас гарч Цэцэг, аав ээжтэйгээ
буцаж явахдаа енеедер, би концертод ямар тог лов гэж ээжээсээ
асуув.
213
Эх нь хуугийнхээ шагналын зуйлийг тэвэрч, эцэг нь хуугээ
тэвэрч, охиноо ийм хичээлтэй, эрдмийг сурч тийм сайхан, уран
сайханч авьяасаа узуулсний нь дахин дахин магтан сайшааж явлаа.
По рассказу Б. Б а с т о.

Слова

цасны цагаан евген дед мороз дагуул зд. свита; спутник


таяг трость; посох; костыль бор(о) серый
емвг тушиг зд. надежный друг хвшиг занавес
баавгай медведь даанч слишком, чересчур
буга олень ухаангуй без ума, неумно
туулай заяц хургачин пастушок (ягнят)
чандага(н) заяц-беляк зарлах объявить
удлэг ирозоды хэзээний давнишний
энх мирный аялгуу мотив
угталт встреча тохируулах приспособить, привести
оюун билэг ум, разум; талант, спо- в соответствие
собность " хоньчин чабан
билэг способность, одаренность авьяас(лаг) талант, дарование
алдар слава тусгай особо
гавьяа зориг доблесть, смелость хулээлгэн егех вручить
эрдэмтэн ученый хичээлтэй старательный
агуулсан зд. воплотивший

54 ТАВИН Д0Р0ВДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ


ДУЛМАА ХУУХНИЙ УЧИР
вндер бегеед налуу энгэртэй уулын хормойгоор тэгшхэн зас-
сан сайхан замаар шуудангийн машин улам хурдлав. Хангай газ-
рын хаврын сэруухэн салхи емнеес угтаж сууж яваа хумуусийн
нуурийг сэрууцуулэв.
Баруун аймгийн Баясгалан эмгэн Улаанбаатар хотноо ирж сур-
гуульд байгаа хуу Цогттойгоо уулзаад хедее гэр нутагтаа буцаж
энэ машин дээр суулцаж яваа ажээ.
Баясгалан уунээс урьд емне ямар нэгэн ажлаар гадагш гарч
узээгуй бегеед бага залуу насаа хедее малый ажлаар оролдож
еерийнхее гэрт енгеруулжээ. Хедеегийн худэр хатуу ажлыг
хийхдээ чийрэг чадамгай аливаад нягт нямбай юу хийх гэж зорь-
сон бол туунийгээ заавал бутээж дуусгадаг айл саахалтынхандаа
телев томоотой зан сайтай ажилч хичээнгуй хун гэж магтагддаг
байна.
©нгерсен залуу насандаа урт богино дуу дуулах тун дуртай
байжээ. верийн хушууны нэгэн баян айлын хонлйг хар'иулж
явахдаа хээр талын ерген билчээрт дуртай дуугаа дуулдаг байв.
214
Баясгалангийн уянгат цээлхэн хоолой уудам талын дээгуур
хол хуртэл цууриатаж малчин ардын сэтгэлийг татдаг байсан
байна. Одоо ч бас сум багийнхаа хаана найр наадам болно туунд
уригдан очиж дуулдаг юм.
Монгол ардын хувьсгалт гэгээн тер мандахын емне харгис
засгийн уед манай ард олон найр наадмаа челеетэй хийж чаддаг-
гуй байлаа. Тэр уед Монголын дарлагдсан ард тумний дотроос
ардын тэмцлийг илчилсэн буюу эрх чвлеений твлее босч ирсэн суут
баатруудын тухай дуу магтаалыг дуулах магтах авьяастан залуу-
чууд терж байсан боловч шар хар феодалууд элдэв аргаар эсэр-
гууцдэг байлаа. Зовж дарлагдсан ардын малчин, саальчин, анчин,
жинчин залуучуудыг цовоо сэргэлэн зориг тегелдер, найр цэн-
гэлд дуртай байх явдлыг хориглож байсны хунд бэрхийг эмгэн
Баясгалан биеэр эдэлж иржээ.
— Би бага залуудаа дуу хуурт их дуртай, сонирхолтой бай-
сан. Ойр хавийн бустэй бусгуй залуучуудын дуулдаг дууг буг-
дийг мэддэг дуулдаг байв.
Гэвч манай аав ээж хоёр угаас шашны балар сурталд автагд-
сан будуулэг учир «залуу хун дуу их дуулбал жаргал буян
эдэлдэггуй нас ахархан болдог» гээд дуулуулдаггуй байв. Би
хулсан хуур татахдаа бас дуртай байсан. Гэвч «амандаа хендлен
хуле зуувал амьтны хар нугэл болно» гэж эцэг эх хогр маань аашил-
даг байсан учир аргагуй би тэдний угэнд боогддог байж билээ. Тэ-
гээд хээр аргал тууж явахдаа, билчээрт хонь хариулж дуу дуулж
хуур татдаг байсан. Одоо нас жар хурлээ. Дуу сайн дуулж,
хуур сайхан татсанаас болж надад ямар ч болсон зуйлгуй. Ардын
эрхт тврийн ачаар хэдэн мал маань улам есч, ур хуухэд маань
жаргалтай сайхан явж байна гэж эмгэн Баясгалан цуг яваа Н0-
хвддев ярив.
Энэ угийг сонсоод нэгэн 0ВГ0Н00С хэлэх нь:
— бнгерсон уеийг санахад ер нь хэцуу санагдаж байна. Одоо
ч яах вэ дээ, ёстой л тумэн зуйлийн буян жаргалаа эдэлж, юм
бухнийг сурч сонсож байна. Эрдэмтэй чадалтай ийм нарийн нан-
дин тэргэн дээр суугаад аймаг алхаж хушуу дамжиж явах бай-
тугай, морь унаад, баяд ноёдын уудээр давшиж болдоггуй байлаа
шуу дээ.
Одоо цагийн амар баясгалант цагт терсен хуухдууд хувь заяа
ихтэй юм. Бид ч гэсэн яах вэ, ус маань цайж нас минь отвлсон
боловч эрх чолеот торийнхее нуурийг узээд эрхэм саруул жар-
гал, энх сайхан челеегоо ямар ч хавчлагагуй дураараа эдэлж
явна гэв.
Эвгений энэ яриаг сонсож явахдаа Баясгалан эмгэн Улаанбаа-
тар хотноо танилцеан дууч Дулмаагийн тухай тур мартсан боловч
6ВГ0НИЙ яриаг дуусмагц дахин Дулмааг бодов.
«Та Улаанбаатар очоод юу узэж ямар сонин хачин юм сонир-
хов» гэж хамт яваа нехд©0С асуувал сонирхон узсэн бугдийнхээ
тэргуунд дууч хуухэн Дулмаатай танилцав. Тэр хуухэн бол да-
руу номхон зантай, тев шударга яриатай олон зуйлийн уран сай-
215
ханд авьяастай хуухэн шуу. Надад сэтгэл хедлем олон сайхан
дуу дуулж егсен гэж хэлнэ дээ гэж бодож явав.
Гэтэл нехед нь энэ тухай юу ч асуусангуй явсаар аймгийн
тевд ирэв. Баясгалангийн гэр аймгийн тевд тун ойрхон байдаг.
Гэрийнхэн нь Баясгаланг хотоос гарсан гэж дуулаад бэр нь
эмээлтэй морь хетлеж урьд ед0р нь аймгийн т©в дээр ирээд
хулээж байжээ.
Баясгаланг шуудан буудал дэзр ирээд машинаасаа бууж бай-
хад нь бэр нь. хурч ирээд, ээжээ сайн явав уу? Цогт мэнд сайн
сууж эрдэм ном их сурч байна уу? гэж асуухад нь дууны
суут билэгтэн Дулмаа хуухний х©0рх0н хар алаг нуд, дун цагаан
шуд нь Баясгалангийн нудэнд узэгдсээр л байв.
— Сайн явж ирлээ. Хуу Цогт минь сайн сууж байна. Эрдэм
ном их л сурч байгаа юм байх, та нар мэнд са£н сууж байна
уу? гэж бэрийнхээ угэнд хариу хэлж байхдаа ч шинэ танилц-
сан авьяастан хуухнээ бодсоор л байв. Хаврын урт едрийн уд
болов.
Баясгалан бэр хуухнийхээ х©т©лж авчирсан номхон хурзн мо-
рийг унаад хетэл давсан урт нарийхан замыг дагаж гэрийн зуг
мориныхоо жолоог залав.
Хадам эхтэйгээ зуузай холбон давхиж яваагаар бэр,
— Улаанбаатар хотноо ямар сонин юм узэв. Цогттойгоо хамт
ший кино олныг узэв уу? гэж асуув.
Баясгалан хатирч яваа хурэн мориныхоо амыг жаахан татаж
аажимхан гэлдрээд,
— Олон зуйлийн сонин сайхан юм узлээ. Манай улсын нийс-
лэл гэдэг чинь тун сайхан х©гжилтэй хот юм байна. Улаанбаа-
тарын хогжлийг би магтаад ер барахгуй юм.
(Твгсввдуй)

Слова

налуу энгэр пологий склон магтаал хвала; ода


хормой зд. подножие шар хар феодалууд духовные и свет-
шуудан(г) почта ские феодалы
хурдлах ускорять ход зовох мучиться, страдать
хангай хангай {гор но-лесиста я зона саальчин доярка
МНР) анчин охотник
сэрууцуулэх освежать, охлаждать жинчин возчик, водитель каравана
худэр хатуу зд. тяжелый цовоо сэргэлэн смышленый, бойкий;
чийрэг сильный, дюжий бодрый
чадамгай умелый тегелдвр полный; совершенный
дуусгах кончать, завершать цэнгэл веселье, забава
аил саахалтынхан соседи хориглох запрещать
томоотой степенный; скромный эмгэн старушка
ажилч трудолюбивый, работящий эдлэх зд. испытывать
хичээнгуй старательный хуур ^^(музыкальный инструмент)
хушуу(н) зд. хошун (администра- ойр хавийн ближний
тивная единица) бустэй (хун) мужчина
уянгат цээлхэн благозвучный, музы- угаас с самого "начала, искони
кальный; звонкий * балар темный, запутанный
216
хулсан бамбуковый тев шударга прямой, честный
хендлвн поперек гэрийнхэн члены семьи
хулс(ан) бамбук бэр(э) невестка, сноха
зуух схватить зубами эмээл седло
аашлах ругать(ся), устраивать скан- алаг пегий
дал хетел седловина, перевал
етлех состариться залах направить
хавчлага зд. притеснение хадам эх зд. свекровь
дууч(ин) певец, певица зуузай холбон давхих ехать рядом
тэргуун зд. начало гэлдрэх брести
даруу скромный, степенный

55 ТАВИН ТАВДУГААР ХИЧЭЭЛ


ДУЛМАА ХУУХНИЙ УЧИР
(Твгсгвл)
Улсын их театрт ажилтай Дулмаа гэдэг хуухэнтэй ээж нь их
сайн танилцав. Тэр хуухэн надад олон сайхан дуу дуулж егсен.
Би хэдэн сайхан дуу заалгав гэх зэрэг оюун билэг теге дуучин
Дулмаа хуухний уран чадвар, цэцэн авьяасыг магтаж, нуур царайк
цэвэрхэн сайхан, бие цогцос нь эвлэгхэн гуалигийг их л бахар-
хан ярьсаар гэрийнхээ ойр ирлээ.
Их хотын баян чимэг болсон олон хоньдын майлах чимэглэлт
дуу хангинаад саальчин бусгуй хоньчин хуухдийн шуугилдах
чимээ Баясгалан эмгэнийг угтав.
в с е х наснаасаа етлех насаа хуртэл унэрлэж дассан аргалын
хех утааны сайхан унэрийг Баясгалан холоос унэртэв.
Гун шенийн хав харанхуйг хага зусэж дэлхий дахиныг гэрэл-
туулэх их уургээ хулээн авах гэж байгаа шиг сайхан cap мэл-
тийн гарч ирэв.
Гал шиг енгетэй, тооно шиг дугараг хэлбэртэй тэр cap pyy
урт менген бугуйл хаях гэж байгаа шиг оройн улаан нар суу
мэт цагаан гэрлээ сацруулсаар жаргаж байв.
Энэ нэгэн хот айл байтугай бух багийн ардууд Баясгаланг
эх мэт хундэтгэн хурээлж, мал ажиллагаан дээрээ санал зевлелгее
авдаг, ялангуяа залуучууд, дууны уг аялгуу заалгаж сонин хачин
улгэр яриулдаг юм байжээ.
Баясгаланг энэ едер ирнэ гэдэг мэдээ аль хэдийнээ тарсан
тул ойр хавийн хегшид, залуу хумуус бараг цуглаж Баясгалан-
гаас нийслэл хотын сониныг сонсох гэж хулээж байв.
Уяан дээрх олон морь, гэрийн гадна овоорон зогсож байгаа
хумуусийг хараад «Манайхан надаас хол газрын сониныг дуулах
гэж цуглажээ. За одоо ч Дулмаа хуухнийхээ тухай ярина даа.
Чухам юу гэж эвтэйхэн ярьж егдег билээ;> гэж бодсоор баяс-
галан гаднаа ирж буув.
21?
Баясгаланг буумагц, «та сайн явж ирэв уу? ээжээ сайн явж
ирэв уу?» гэдэг уг тал талаас нь зэрэг угтав.
Шенийн цэнхэр огторгуйд одон мичид жижигхэн гал мэт
гялалзсаар байв.
«Хайр хайрын дээжийг
Хайрт эхдээ зориулъя
Ачит эх Хорлоогийн
Алдрыг.бид магтъя»
гэж жавхлант малчны том цагаан гэр дотроос сайхан хоолойтой
бусгуй хуний уяхан дуу уянгалан сонсдов.
Баясгалан эмгэн саруул тунгалаг хоолойтой, сайхан хурц
авьяастай, дуучин хуухэн Дулмаагийнхаа тухай цугларсан хумууст
бахархан ярьж егеед Дулмаагийн зааж егсен «Ачит эх» гэдэг
дууг дуулж байгаа нь энэ байжээ.
Хумуус алга ташиж дахин дахин дуулахыг хусэв. Баясгалан
дахин дуулав. Тэгээд Цогт тайж гэдэг кино узсэнээ ярих нь,
— Би очсон шенее хуутэйгээ хамт «Цогт тайж» гэдэг кино
узэв. Миний хуугийн нэртэй адил нэртэй энэ кино бол тун сай-
хан кино юм байна.
Миний хуу сургууль эрдмээ сайн сураад, манай эцэг евгедийн
эрхэм дээдсийн нэгэн болох Цогт тайж шиг баатарлаг зоригтой,
терсен орон, тумэн арддаа энхрий хайртай, олон тумнийг соён
гийгуулэгч билэг авьяас мэргэн тегелдер тийм хун болно гэж
бодлоо.
Бас маргааш орой нь улсын тев театрт «Миний Баясгалан»,
гэдэг жужгийг узэв. Хедее орон нутгийн малчин бидний ажилла-
гааг яруу тодорхой узуулсэн тун сайхан жужиг юм гэх зэрэг
нийслэл хотдоо очоод узсэн сонссон бугдийгээ нэгэд нэгэнгуй
ярив.
Маргааш нь Баясгалан эмгэн Дулмаа хуухэнд нэг захидал
бичив. Захидал дотроо дурдсан нь «Хайрт дуу минь ээ, ариун
тунгалаг бие чинь хэвийн мэнд сайн бегеед эрхэлсэн урлагийн
ажил чинь амжилттай биз. Би замдаа сайн явж ирлээ. Зааж
егсен хоёр дууг чинь би нутгийнхаа залуучуудад заах гэж байна.
Би эрхэм хайрт дуу чамдаа шинэ танилцсаны анх удаагийн бэлэг
болгож 25 жил хадгалсан нэг хуурыг явуулав. Би энэ хуураар
монгол орныхоо урт богино дуунуудыг аялгуулан татдаг юм.
Дуу сайтай хуур шуу. Дуу минь, хуурыг хулээн авч уран сай-
хныхаа ажилд хэрэглэнэ уу. Над шинэ шинэ дууны уг ируу-
лээрэй. Суут их билэг оюуны чинь хегжил улам бадран дэлгэ-
рэх болтугай гэж ереегеед энэхуу захидлыг бариулж ёсолсон
буурал эмгэн Баясгалан чинь» гэх зэргээр бичжээ.
Захидлынхаа дугтуй дээр «одон тэмдэгт тев т®атрын дуучин
Дулмаад хурэгнэ уу» гэж адреслаад сумын шуудангаар явуу-
лав.
Туунээс хойш cap илуу болов. Нэг едер багийн дерга нэг
захидлыг Баясгалан эмгэнд авчирч егев.
•218
Ашгуй Дулмаас минь ируулж уу? хуу Цогтоос минь, ируулж
YY г э ж бодоод, узтэл еерийн нь Дулмаад явуулсан нвгев хуур-
тай захидал нь буцаж ирсэн байв. Захидлын дугтуй дээр нь:
«Тев театрт Дулмаа нэртэй дуучин хуухэн байхгуй тул эзэнд нь
эргуулэн буцаав» гэж бичээстэй байлаа.
Эмгэн хэрэг бутсэнгуй тул аль ч учраа олохгуй дэмий л «би
нэрий нь буруу дуулсан юм биш байгаа даа, лав л Дулмаа гээд
байх шиг байсан даа» гэж бодоод нэг уе гомдох шиг, нэг уе
гайхах шиг болов.
— Та чухам яаж танилцсан юм бэ? танд тэр хуухэн нэрээ
Дулмаа гэдэг гэж хэлсэн уу? гэж багийн дарга асуув.
Би анх очмогцоо миний ба хуугийн нэрээр нэрлэгдсэн кино
жужиг хоёрыг узсэн билээ. Хоёуланд нь Дулмаа гэдэг хуухэн
тоглож байсан юм. Тэгээд би ихэд бэлэгшээж, тэр сайхан авь-
яаст Дулмаа хуухэнтэй танилцъя гэж бодоод жужиг тарсны дараа
н0Г0е Дулмааг харих гэж явахад нь хойноос нь Дулмаа! гэж
дуудаад очиж уулзсан юм гэж Баясгалан хэлэв.
— Аа би мэдлээ тэр хуухний чинь жинхэнэ нэр Дулмаа биш.
Дулмаа гэдэг нэр бол тэр зохиолд гардаг хунд зохиолчоос нь
егсен зохиомол нэр гэж хэлэхтэй зэрэг Баясгалан тосон авч,
— Тэгээд би захидлаа хэнд гэж явуулах вэ? гэв.
— Миний хуугийн нэртэй «Цогт тайж» кино, миний еерийн
нэртэй «Миний Баясгалан» гэдэг жужиг хоёрт Дулмаа болж
тоглосон залуучуудын эвлэлийн гишуун гавьяат жужигчин хуу-
хэнд гэж бичвэл амархан хурнэ гэж багийн нь дарга хэлээд
инээмсэглэв.
По рассказу Ч. Л х а м с у р у н а.

Слова
цэцэн умный уянгалах исполнять, петь
цэвэрхэн сайхан красивый тайж тайджи (князь, дворянин)
бие цогцос телосложение дээдэс зд. предки
эвлэгхэн складный, стройный соён гийгуулэх просвещать
майлах блеять жужиг спектакль
хангинах звенеть биз вероятно
унэрлэх нюхать, вдыхать аялгуулан татах петь, исполнять
унэртэх обонять, распознавать (ощу- бадран дэлгэрэх расцветать; совер-
щать) запах шенствоваться
хав усилительная частица ёслох приветствовать
хага зусэх разрезать дугтуй конверт
дэлхий дахин люди мира одон тэмдэгт орденоносный
мэлтийх блестеть ашгуй незабвенный, прекрасный
тооно верхнее (дымовое) отверстие эргуулэн буцаах вернуть, возвратить
юрты бэлэгшээх считать хорошим предзна-
бугуйл аркан, петля менованием
жаргах зд. заходить негев зд. тот самый
аль хэдийнээ давно зохиомол зд. вымышленный
уяан зд. коновязь тосон авах встретить, поймать на лету;
овоорох скопиться зд, сразу
хайр любовь, забота; милость; жалость гавьяат жужигчин заслуженный ар-
дээж самое лучшее тист
уяхан гибкий; мягкий
219
56 ТАВИН ЗУРГААДУГААР ХИЧЭЭЛ
ИХ БАЯР

Исгэрэн улээх салхи майхны хаяаг дэрвуулэн хийсгэж хуйтэн


жавар хучлагыг нэвт хайрч байвч едрийн турш аялан явж зу-
дэрсэж бусгуй унтаж орхив.
Удсан ч гуй уур цайж аянчид ч босч цайгаа шалмаг гэгч
чанаж уугаад ухэр тэргээ хеллеж хедлев.
«Хуний хуу санасандаа, хулэг морь харайсандаа» гэж хусэж
зориглосон газраа хурэх юмсан гзж бодоод хер цасан дундуур
туулж хэдэн едер явсны дараа, хэзээнээс мереедсен Улаан-
баатарынхаа барааг харж бээрсэн царайд нь баярын туяа ту-
сав.
Хусэл зоригий нь дуудсан газраа, энэ эмэгтэй ирээд гар
уйлдвэрт орж ажиллажээ.
Хэдэн cap ажилласны хойно бие нь евдеед докторт хэвт-
лээ.
Тэгээд хунд ажил хийж болохгуй гэж акт гарчээ.
Энэ эмэгтэй анх миний хусэж зориглосон зуйл минь биелэгд-
сэнгуй одоо улсдаа ажил хийж чадахгуй боллоо гэж ихээхэн
гашуудан суутал тууний уерхдэг Ханд орж ирэв.
— Лхамсурэн минь яагаад енеедер ингэж гашуудан сууж
байна гэхэд:
— Би анх хотод ирж, гар уйлдвэрт ажиллаад улсдаа ихээ-
хэн бутээлийг гаргана гэж бодож ирсэн, гэтэл азгуй амьтан, гар
уйлдвэрт хэдэн cap ажилласны дараа бие маань евдеж хунд
ажил хийж болохгуй гээд ажлаасаа гарлаа. Тэгээд туундээ ха-
рамсаж байна гэв.
— Ажлаасаа гарлаа гэж гунихраад яах юм. Урьдаар биеэ
сайн эмчлуул, тэгээд биеэ сайжирсан хойно биедээ тохирох хен-
ген ажлыг хийх хэрэгтэй гэв. Энэ хоёр эмэгтэй ингэж ярилцсаар
байтал хун цугларч гуйцэв, хорины дарга ч ирлээ, хурал нээг-
дэв. Энэ хурал, хорины эмэгтэйчуудийн зохион байгуулагч нь
нутагтаа бурмесен явсан тул туундй орыг сонгох асуудлыг голч-
лон хэлэлцэх хурал байжээ.
Лхамсурэн бол ажил бурд идэвхтэй оролцдог, олонтойгоо эв
найрамдал сайтай, телев томоотой хун шуу гэж хуралд суугчид
хоорондоо зевлеж байлаа. Тэгээд хорины хурлаас Лхдмсурэнг
эмэгтэйчуудийн зохион байгуулагчид сонгожээ.
Лхамсурэн тэр едреес хойш ганцхан зохион байгуулагчийн
ажлаар хеецелдсенгуй хороо, хорины хэмжээн дээр явагдах,
олон терлийн ажилд идэвхтэй оролцож бас ч нэхмэл, хатгам-
лын булгэмд тасралтгуй оролцож, верее сураад, бусдыг сурга-
даг болжээ. Эх орныхоо нийслэлийг боловсон тохилог болгохоор
220
Хун бур зориг хучээ дайчилж, врген субботникийг хийцгээж
байлаа.
Лхамсурэн хуучирсан чисчуу тэрлэг емсеед, жижиг тэргэнд
дуурэн шорой хийлгээд явж байхад, хажууд нь шорой зееж
байсан настайвтар хар хун, та чинь дийлэхгуй байж ямар их
хийлгэсэн юм бэ? наадхыгаа асгалгуй аваачвал дээрдээ гэж ёжил-
сон маягтай хэлэхэд, Лхамсурэн урьдаас нь ээ зайлуул, тан
шиг л атга шорой аваад явж байвал таархана уу? гээд тургэн
тургэн алхлахад нь ажилч хичээнгуй чанар нь тодхон байлаа.
Удсан ч гуй субботникийн ажил дуусав. Хорины дарга, энэ ед-
рийн субботникийн дунг уншихад Лхамсурэн нормоо 160 хувь
биелуулсэн байлаа. Лхамсурэн гэртээ харьж гар нуурээ угаагаад,
хоолоо идэх завсар хуутэйгээ ярилцаж байв.
— Хегшин болсон би шинэ усэг сураад байхад, чи одоо хур-
тэл шинэ усэг сурахгуй байх чинь, ичхэвтэр хэрэг биш уу? но-
моо давт! Маргааш еглее хичээлд очихдоо заалгаснаа сайн давтаж
очоорой! Битгий гадуур хуухдуудтэй тоглоод байгаарай! Ээж нь
маргааш хорины улаан буланд очиж тайлан сонгуулийн хурлын
бэлтгэл ажлыг хийнэ. Миний хуу хичээлээсээ ирээд номоо сайн
давтаж байгаарай! гэв.
Нарны халуун элч, дээл нэвт халааж байвч, намрын сэруун
салхи сэнгэнэн улээгээд, сэргэлэн сайхан едер ( байлаа. Хорины
эмэгтэйчууд вер еерсдийнхве хийж бутээсэн зуйлээ авч 15 ду-
гаар хорины улаан буланд ирэв.
— За энэ самбарт еерсдийнхвв урлан хийсэн нэхмэл хатгамал
урлалын зуйлуудийг хадцагаа! гэж Лхамсурэн зохион байгуулж
егеед, Хандаа, оёсон с/лдээ дунд самбарын голд хадаарай, Дол-
гор, таван хушуу мал оёсон алчуураа баруун талд нь хад. Сурэн,
нэхсэн емд цамцыг зуун талд нь хад, аль Цэрээн тэр цэцэг
оёсон алчуураа энд хад, тургэн хадцагаагаарай! Дарга нар ирнэ
шуу гэж шаардаж байлаа.
Эмэгтэйчууд, зохион байгуулагчийнхаа удирдлага заавраар
улаан булангийнхаа бух самбар, зураг, диаграмм, нэхмэл, хат-
гамлын зуйлуудийг бурэн зохион байгуулж дуусаад байтал дарга
нар ч ирлээ.
Хорины дарга, Лхамсурэнгийн зохион байгуулсан энэ улаан
булангийн самбаруудын чимэглэл нь маш сайхан болжээ.
Ууний дотор эмэгтэйчуудийн хучээр бутсэн урлагийн энэ
самбар тун аятайхан болсон байна. Энэ самбарыг хотын хедел-
мерчдийн бага хуралд шилжуулж егне, маргааш хориныхоо
эмэгтэйчуудийг хуралдуулж орон нутгийн засаг захиргааны
тайлан сонгуулийг хэрхэн угтаж ажиллах тухай хэлэлцэх хэ-
рэгтэй гэж эмэгтэйчуудийн зохион байгуулагч Лхамсурэнд хэ-
лэв.
Нехер Лхамсурэр бол хорины эмэгтэйчуудийг зохион байгуулж
олон терлийн кампани ажлуудад дуурэн оролцуулахын тулд
чадамгай удирдаж ирсэн бегеед еерее ч хэзээ ямагт оролцохын
телее эх оронч хусэл санаагаа бурэн зориулдаг тэргууний сай-
221
чуудын нэг юм. Энэ учраас Лхамсурэнг хотын сонгуулийн ко-
миссын бурэлдэхуунд сонгосон байжээ.
— Хувьсгалын емне, эмэгтэйчууд бол ноёд, лам нарын хунд
дарлалыг хулээж, терийн сонгуульд оролцох байтугай, ном руу
харвал хонинд чоно енгийсентэй адил узэгдэж, ямар ч эрх мэд-
элгуй бегеед адгуус малый оронд худалдагдаж байсан бол хувьо
галаас хойш эрэгтэйчуудийн нэгэн адил зрх челеег эдэлж че-
леетэй хеделмерлех бурэн эрхтэй болжээ.
— Би енеедер улсынхаа засаг захиргааны дээд байгууллагад
багтаж байгаадаа бахархан баярлаж байна.
Энэ эрхийг манай эцэг Чойбалсангийн ундсэн хууль, ард ту-
мэнд бурэн олгож егсен юм гэж Лхамсурэн ярьж байлаа.

По рассказу Я . Д а м б а д а р ж а а .

Слова

дэрвуулэн хийсгэх развевать, подни- нэхмэлийн вязальный


мать хатгамлын вышивальный
жавар холодный ветер; прохлада чисчуу чесуча; чесучевый
хучлага покрывало, одеяло тэрлэг тэрлик (летний националь-
нэвт насквозь ный халат)
х аирах ознобить хар хун мужчина; муж
зудрэх уставать; изнуряться асгах зд. просыпать
аянчид путники ёжлох шутить, иронизировать
ухэр тэрэг телега (для воловьей за- ээ зайлуул иронически бог ты мой
пряжки), арба атга горсть, пригоршня
хвллвх запрягать таарах годиться; соответствовать
хер цасан сугроб, снежный занос ичхэвтэр стыдно
хэзээнээс издавна тайлан сонгуулийн отчетно-выбор-
бээрэх коченеть, зябнуть ный
тусах зд. отсвечивать; озарять сэнгэнэх дуть; веять
зориглох вознамериться; направить- сэргэлэн зд. свежий, прохладный
ся нэхмэл вязаные вещи
азгуй несчастливый, неудачливый хатгамал вышивка
гунихрах унывать, печалиться сулд герб
ор(он) зд. вакансия таван хушуу мал пять видов скота
голчлон в основном алчуур полотенце; платок
зевлех советоваться нэлэх вязать
хевцелдех зд. усиленно заниматься; сайчууд передовики
усердно работать бурэлдэхуун состав
хороо(н) зд. городской район эрх мэдэл право; власть
олон терлийн разный, разнообраз- адгуус мал скот, животное
ный эрэгтэйчууд мужчины

222
5 7 ТАВИН ДОЛООДУГААР ХИЧЭЭЛ

НОРМЧДЫН ДУНД
Чойбалсангийн нэрэмжит аж уйлдвэрийн комбинатын эсгий-
лэх фабрикийн нормчин Шагжхуу гэдэг сэргэлэн залуу, ударник
Лхагваагийнд ирэв. Шагжхуу пролетарийн их уран зохиолч Максим
Горькийн «Миний их сургууль» гэдэг нэрт зохиолыг унших гэж
Лхагваагаас гуйж аваад туунийгээ дуусчаад ех гэж ирсэн юм
байжээ.
— Нехер ЛхаГваа! танд их баярлав. Сайхан зохиол байна
шуу.
— Тиймээ! сайн зохиол, би анх номын дэлгуурээс авахтайгаа
зэрэг дор нь уншиж дууссан юм шуу.
— Шагжхуу чи хэддугээр ээлжинд явах вэ?
— Би 2 дугаар ээлжинд явна.
— Танай бригад энэ 5 дугаар сард телевлегеегее хэдэн хувь
биелуулэв?
— 139 хувь биелуулж залуучуудын эвлэлийн гавшгай бригадтай
мер зэрэгцэх шахаж байна. Бид 6 дугаар сард телевлегеегве улам
ахицтай биелуулж чадна гэж их шургуу ажиллаж байна. Ер нь
залуучуудын эвлэлийн гавшгай бригадын улгэр жишээ манай эн-
гийн залуучуудын дунд сайн нелеелж байна шуу.
Энэ хэдхэн угийг ярилцсаны дараа таван цагт гучин минут
дутуу байна. Харьж хувцсаа сольж емсеед ажилдаа очьё гээд
Шагжхуу суудлаас босов.
— Чи цай уугаад яв. Одоохон буцлах гэж байна гэж Лхаг-
вааг хэлэхэд:
— Их баярлав. Би яараад байна гээд Шагжхуу гарлаа. Шагж-
хууг гарсны дараа Лхагиаа цахилгаан пишин дээр буцалж бий
данхтай цайгаа етген суугээр сулээд зеелвнтушлэгтэй сандаль дээр
сууж гитар хегжмийг хеглвж нэг дууны аяыг дарах гэж оролдов.
Энэ завсар:
«Хевсгел буйрын цэнхэр долгио давалгаалсан
Хевч хангайн ендер оргил сундэрлэсэн
Хегжуун амьдралт сайхан монгол нутгийн
Хегжин давшигч ундэстэн бугдээр
Ханцуй шамлаад ажилд гарахдаа хеделмерчин
Хамтарч бутээснээ эзэмшиж эдлэх нь эзэн
Эдэлж хэрэглэх минь элбэг учраас баян
Эрх мэдэл минь бурэн учраас жаргалтай»

гэж эрэгтэй эмэгтэй хоёр хун радиогоор дуулав. Энэ нь Лхагваа-


гийн аяыг нь олохгуй байсан дуу мен бегеед Лхагваа радиогоо
223
дагаж аман дотроо гунганан аялж байтал байшингийн уудэнд нэг
хун ирээд гутлынхаа улыг арчиж байх нь мэдэгдэв. Тедийхен
зеелен харцтай хавтгаивтар нууртэй хуухэн орж ирсэн нь Лхагваа-
гийн гэргий Жамьяншарав юм.
Махлаг царайд нь инээмсэглэл тодорч байгааг нь харахад бо-
.ловсон ахмралтанд тохитой амраад ирсэн хуний шинж илэрхий байв.
Жамьяншарав орж ирмэгц Лхагваа суудлаасаа босож за хайрт
.минь сайн амрав уу, ямар их таргалаав! гэхэд,
— За ажил сайн, чи чинь радиог дагаж дуулаад хвгжилтэй
^байх шив дээ гэж хэлэхэд,
— Чамайг амралтад явснаас хойш манай фабрикийн уран сайхны
булгэм улам шургуу ажиллаж байна шуу. Одоо улсын 27 жилийн
ойн их баярыг угтаж концерт бэлтгэж байна. Надад «Манай дуу»-г
сурах даалгавар егсен юм. Тэгээд би давтаж сууна. Ашгуй ам-
ралт чинь сайн зохьсон байх шив дээ гээд, Лхагваа жижигхэн
улаан шуугээ дотроос гялалзтал арчсан хоёр эрээн шаазан гар-
гаж тавиад цайг аягалж байхад гэргий Жамьяншарав хенген
хувцсаа емсехеер шинэхэн даавуу дээлээ тайлж энгэртээ байсан
«хеделмерийн хундэт медаль», ударникийн тэмдэг хоёрыг авч
далд хийв. Ууний дараа хуучивтар ю м шар ширээний хоёр талд
зэрэгцэн суугаад цай ууж байх завсраа Жамьяншараваас,
— Эвлэлийн гишуудийн бригад, знгийн залуучуудын бригад
энэ 5 дугаар сарынхаа телевлегеег хэдэн хувь биелуулсэн бол
гэж асуув.
— Сая энгийн залуучуудын бригадын дарга Шагжхуу орж
ирэв. Тууний хэлэх нь танай бригад 148 хувь, энгийн залуучуу-
дын бригад 139 хувиар биелуулсэн гэнэ.
— Манай бригад ч шижгэнзсэн бригад шуу. Нормоо гуйцэт-
гээгуй хун гараагуй биз дээ. Хэн хэн сайн ажилласан бол, дунг
узэв уу?
— Узсэн, эвлэлийн гишуун Норов, Гундсамбуу, Загд, Батхуу
нар нормоо 180-аас 300 шахам хуртэл биелуулсэн байна билээ.
Ялангуяа мастер Пурэвдорж, Лодоншарав нарын ээлж тун сайн
ажилласан юм даа. Энгийн залуучуудын бригадынхан дотроос
сайчууд олон гарсан байна билээ. Эсгий гутлын Лхамхуу, Сух-
«бат, Сувд гэх зэрэг нэлээд хэдэн залуучууд 200-гаас 250 хуртэл
хувиар нормоо биелуулсэн гэж уралдааны улаан самбар дээр би-
чээстэй байнал гэж хэлээд Лхагваа ширээнийхээ том цагийг бу-
гуйнхаа жижиг цагтай хосолж харав. 6 цаг болж байлаа.
— Бид хоёр гуравдугаар ээлжинд явна. Нэг цаг хуртэл сай-
хан амрая. Би усчинд очиж усээ засуулаад ирье. Чамайг явснаас
хойш бидэнд зав бага байсан шуу. Манайхан чинь 2 дугаар ули-
ралынхаа телевлегеег давуулан биелуулэх гэж тун шаргуу ажил-
лаж байгаа шуу гэж хэлээд гарч одов.
Жамьяншарав ургэлж авдар, сав, зураг, толийг арчиж цэвэр-
лэдэг цэвэр нямбай заншлаа дагаж Лхагвааг гарахтай зэрэг аяга,
савнаасаа эхлээд авдар, чемодан, хананд хадаастай байгаа газрын
том зургийг хуртэл арчив. Гэвч нехер нь Жамьяншараваас дутуу-
224
гуй цэвзр нямбай тул Жамьяншаравд арчиж цэвэрлзх ажил тедий
л их байсангуй учир цонхныхоо нээлттэй салхивчийн дэргэд зог-
сож сэрууцэв. Зун цагийн халуувтар боловч аятайхан санагдах
урихан салхи цонхоор ороод сайхан сэруун агаараар дуургэх гэ-
сэн мэт орж байлаа.
22 настай энэ хуухэн бол Дундговь аймгийн Цагаан-овоо сумын
нутагт терсен малчин бусгуй байгаад, дараа нь ажилчин бол-
жээ. 1943 оноос эхлэж Чойбалсангийн нэрэмжит аж уйлдвэрийрг
комбинатын эсгийлэх фабрикийн эсгий гутлын тасагт орж
ажилласнаас хойш cap бурийн нормоо 150-аас дорогшуй биелуулж
иржээ.
Зевлелт Холбоот Улсын баатарлаг ард тумэн тууний эрэлхэг
цогт Улаан Армиас германы фашисттай шируун дайныг явуулж
байсан эх орны дайны хунд жилуудэд еерийнхее нормыг ямагт
100 гаруй хувь биелуулж хэдэн мянган эсгий гутлыг гаргасан
манай эх оронч зоригт хеделмерч залуучуудын нэг юм. «Хедел-
мер бол бидний ариун амьдрал мен. Хэн их алдар гавьяа байгуулж
цэцэглэн мандаж байгаа эрх челеет эх орноо улам батжуулъя
гэвэл хамгийн туруунд хеделмерт амжилт гаргах хэрэгтэй» гэж
боддог учраас энэ хуухний хийсэн ажил нь чанарын талаар
сайн тооны талаар норомноос давуу байдаг нь ердийн заншил
болжээ.
«Би Чойбайлсангийн анхдугаар таван жилийн телевлегеег
биелуулэх явдалд бие сэтгэлээ бурэн дайчилж 5 жилийн дотор
хийх толевлегеет ажлыг 3 жил хагасын дотор биелуулнэ» гэж
энэ хуухэн хеделмерчин хуний хэлдэг сайхан илэрхийлэлтуудийг
тавьжээ.
(Твгсведуй)

Слова
эсгийлэх фабрик войлочная фабрика хегжуун расцветающий; растущий
нормчин зд. ударник ханцуй рукав
сэргэлэн зд. шустрый, бойкий шамлах засучивать
уран зохиолч писатель гунганах напевать; мурлыкать
гуйх просить гутал обувь
мер зэрэгцэх равняться; стоять пле- ул подошва
чом к плечу хавтгайвтар широковатый
шахах зд- приближаться махлаг полный, мясистый
ахиц продвижение вперед; повыше- таргалах поправиться, |по|полнеть
ние эрээн пестрый, узорчатый
улгэр жишээ пример, образец шаазан(г) фарфор; фарфоровая по-
эпгийн залуучууд несоюзная моло- суда
дежь аягалах наливать в чашку (пиалу)
пишин печка, плитка хуучивтар староватый
сулэх забелить молоком шижгэнэх зд. шуметь; двигаться
тушлэг спинка (например, стула) быстро
хеглех зд. настраивать, натягивать бугуйн ручной
струны хосолж харах зд. сверить
ая мелодия, мотив у сс эч эи н парикмахер
давалгаалах волноваться у засуулах стричься
хевч сопка, скала зав свободное время
15 Заказ Л» 3755 225
манайхан зд. наш коллектив дорогшгуй не ниже
сав(а) посуда зоригт смелый; волевой
цэвэрлэх чистить хеделмврч(ин) труженик; трудолюби-
нямбай аккуратный вый
аяга чашка, пиала алдар гавьяа(н) доблесть, слава
эх
сэру\ч освежаться батжуулах укрепить
халуувтар жарковато

58 ТАВИН НАЙМДУГААР ХИЧЭЭЛ


НОРМЧДЫН ДУНД
(Твгсгвл)
Шинэхэн хийсэн хоёр том эрээн авдрын дунд давхарлан хураа-
сан хэдэн чемоданы дээр битуу алхан хээтэй байшингийн ханыг
тушуулж тавъсан том тольны емнех гурван толгой суурьтай ду-
гараг цагийн сэруулгээр сэрсэн Лхагваа орноосоо тургэн гэгч
ендийн харвал цагийн урт богино хоёр зуу яг 12 дээр голлож
байлаа. Эхнэр Жамьяншарав нь аль хэдийн туруулж босоод цай
халааж талх шар тос зусээд таваг дээр ерж байлаа.
Тэдний суудаг ерее уужим цэлгэр бвгеед цонхны нь нээлттэй
салхивчаар зуны шенийн хуурай салхи цэвэр агаарыг тууж оруулна.
Цагаан толгойтой том темер орны араар татсан нэхмэл хешиг
дээр таван енгийн утсаар урлаж оёсон таван хушуу малын дуре
маш их чимэгтэй узэгдэнэ.
Саяхан будсан хурэн будаатай шал нь ечуухэн ч халцраагуй
харин гялалзтал арчеан учир цоо шинэ хулдаас шиг бегеед дээр
нь шар цоохор хивс тавьсан нь тун зохимжтой байв. Байшин-
гийнхаа хивений енгетэй еврийнхее узэсгэлэн тэнцуулэх гэсэн
мэт цонхон дээр байгаа таримал цэцэг нь шар, цагаан, улаан
навчаа гадагш нь дэлбийлгэжээ.
Хатуу зеелен хавтастай зузаан нэмгэн шинэ хуучин олон но-
мыг уелуулэн еревн номын тавьлуурын дэргэд байгаа оёдлын ма-
шинын тагны завсраар торгон утаены узуур, эдийн еедес цухуйж
байгаа нь оройхон юм оёж байсны тэмдэг юм.
— Чи чинь амралтанд cap амраад иреэн хун гэсэндээ намайг
бодвол нойр хенгентэй бие чинь сэргэлэн байх шив дээ. Надаас
хэдэн минутын емне босов гэж Лхагваа Жамьяншараваас асуув.
— Даанч дээ улсын амралтанд амарсан хун байна, бие сэргэлэн
байлгуй яахав. Би 11 цагт босоод техникийн дугуйлангийн хичээ-
лийг жаахан давтлаа гэж хэлэв.
Тэгээд энэ хоёр цайгаа ууж хенген зуушаа идээд, 1 цагт
35 минут дутуу байхад ажилдаа очихоор байшингаасаа гарлаа.
Баруун хойноос урьхан салхи улээгээд цэлмэг хех тэнгэрт
одод гялалзаж, сарны дугуй цагаан гэгээ дээрээс гелреж байлаа.
226
Их хотоос 4—5 километрын зайтай байгаа комбинатын дэрэгдээс
харахад, Улааыбаатар хотын олон барилгын чийдэнгууд хурц
гэрлээр бадарч галт оддууд газар дэлхий дээр буусан мэт узэг-
дэв.
Уйлдвэрийн хойт талаар их хотын зуг чиглэсэн засмал замаар
бараа, туухий эд тээвэрлэсэн ачааны том том машинууд гэрлээ
асаагаад давхилдаж явна.
— Энее шене чинь их сайхан шене байна. Гадаа суугаад ном
уншсан ч болмоор саруулхан шене байна шуу цэж Лхагвааг хэ-
лэхэд,
— Ном уншсан ч болно, юм оёсон нь ч бол но гэж Жамьян-
шаравыг хэлж явтал шенийн ээлжний галт тэрэг сигналаа хан-
гинуулж, сарны доогуур олон цувраа байшин нууж байгаа шиг
харагдав.

Хашааны ерген хаалгаар олон хун цувран орж байлаа. Лхагваа


Жамьяншарав хоёр ч мен л тургэн алхлаж хашааны хаалгаар нэв-
трээд фабрикийн хаалгаар ортол халуун салхи емнеес угтаж эс-
гий хийх индуу машинын хатуу дуу нижгэнэж байлаа. Эднийг
орохтой зэрэг хэсэг ажилчид/
— За Жамьяншарав сайн амрав уу, одоо ажилдаа орох нь уу
гэж мэндэлцгээв. Тэдний дундаас нэг залуу индуу машинынхаа
дэргэд очоод том дервелжин индууг еед нь болгож урт цагаан
эсгийг эвхээд индуудсэн олон цагаан эсгийн дээр тавьлаа. Цем
ажилдаа орцгоов.
Эсгий хийх индуу машинын хойт тал дээр машинаар зулсан
хевен шиг цагаан ноосыг тавьж туунийг тэгшлэн зэхцэлж байгаа
дервен хуухэн челее завгуй хеделмерлеж байгаа нь дараагийн
ээлжийг орохоос емне бас нэг хэдэн эсгий гаргая гэж чармайж
байгаа нь мэдэгдэнэ.
Индуу машин баригч Батаа гэдэг залуугийн тавьсан эсгийнуу-
дийг хэдэн залуучууд хоёр хоёроороо дамлан аваачиж эсгий чан-
га руулах машинд хийж байлаа.
Лхагваа Жамьяншарав хоёр эсгийг хийх тасгаар дайраад ажлын
тасалгаанд ортол фабрикийн бух машинууд нэгэн зэрэг зогсоод
ээлжээ солилцох 10 минут болсны дараа олон терлийн дамжлага
тасгийн машинууд нэгэн зэрэг нижгэнэж 3-дугаар ээлжийнхэн
ажилдаа орлоо.
Жамьяншарав хуучин барьж байсан гутал енгелегч машинаа
хулээн аваад хажуудаа хураалттай байсан эсгий гутлыг хамгийн
туруунд енгелж эхэлснээр энэ тасгийн ажил нь буцлав. ©нгел-
сен гутлыг зарим нь хос хосоор нь нийлуулээд номерлож байв.
Зарим нь номерлосон гутлуудыг тусгай тавьлуур дээр хурааж
байлаа. Тасгийн зуун талын буланд булчин нь зангирсан хэдэн
эрчууд эсгий гутлыг хэвлэж байлаа. Жамьяншарав нормоо 4 цагт
биелуулээд дараагийихаа нормод эхлэн ороод нэг гутлыг енгелж
байтал,
15* 227
— За сайн амарсан уу? Чи ч гялалзаж байх шив дээ, хичнээн
гутал гаргаад байна гэж нэг хун хашгирах шахаж хэлэх нь
машинын дуунд еерийнхее дууг дарагдуулахгуй гэсэн мэт бай-
лаа.
— Сайн амарсан, та сайн байна уу? гэж хэлээд Жамьяншарав
эргэж ардаа зогсож байсан хоёр хунтэй гар барьлаа. Энэ хоёр
хун бол фабрикийн намын уурийн дарга Санжжав, захиргааны
дарга Баягас нар уйлдвэрийнхээ тасгуудаар шенийн ажиллагааны
байдалтай танилцаж яваа нь юм байж. Эд тэндээс зулах тасагт
оров. Зулахын суурь машин бутдээрээ сайн явж байлаа. Баягас
нарыг орохтой зэрэг тасгийн мастер Равдан угтан ирж манай
ээлж тун сайн ажиллаж байна, ер нь бух машинууд нормоо давуу-
лан биелуулэх телевтэй, зарим нь хоёр гурван норм хийчмээр
байна гэж ярив. Энэ завсар 28 дугаар машиныг баригч Жав бу-
дуун барабан бутэн ороосон том сэвгэр ноосыг хуулан эвхэж эв-
тэйхэн тэвэрсээр килолуулав. Ноос килологч залуу чиний норм
чинь биелэв гэж хэлээд таван хушуутай улаан тугийг Жавт шил-
жуулж егев. Намын уурийн дарга,
— внее шенийн танай ээлжний хамгийн туруунд Жав нормоо
хийх шив дээ гэж хэлээд цагаа харав, фабрикийн дарга Баягас
бас цагаа хараад одоо саадгуй сайн яваад байвал бас нэг норм
хийх цаг улдээд байна, енее шенийн ээлжнийхэн бас л сайн ажил-
лах нь байна гэж хэлэв. Уугээрээ бол эд нар Чойбалсангийн анхду-
гаар таван жилийн телевлегеег хугацаанаас нь емне биелуулэхэд
гарамгай амжилт гаргах залуучууд байна.
По очерку Ч. Л х а м с у р у н а.

Слова
давхарлан хураах ставить один па иэмгэн тонкий (о плоских предме-
другой; сложить max)
ел лэн
битуу алхан хээ название орнамен- у ¥У ©рвх зд. рядами ставить,
та сложить
тушуулэх подпереть, ставить подпе- номын тавьлуур этажерка для книг
рев таг подставка, полочка
сэру^лгэ будильник, звонок будиль- эдийн еедес лоскутки, обрезки ткани
пика " цухуйх торчать; высовываться
сэрэх проснуться нойр хенгентэй не сонливый; вы-
халаах разогревать, нагревать спавшийся
таваг тарелка зууш закуска; кушанье
цэлгэр просторный гелрвх обомлеть
туух гнать, перегонять зайтай зд. на расстоянии
будаатай крашеный тээвэрлэх грузить, класть; перево-
халцрах зд. быть потертым зить, транспортировать
цоо шинэ совершенно новый асаах зажигать, засветить
хулдаас(ан) клеенка, линолеум доогуур под; ниже
цоохор зд. пестрый * " цувраа вереница; стоящие друг за
хивс ковер другом
зохимжтой подходящий; гармони- щ\х кочевать
рующий . цуврах итти друг за другом, гуськом
дэлбийлгэх распускать индуу утюг
зузаан толстый (о плоских предме- зулах раскладывать слоями (шерсть);
max) счесать
228
тэгшлэн зэхцлэх выравнивать номерлох нумеровать
дамлах поднять [вдвоем] на пере- тавьлуур подставка, столик
кладине, палке булчин мускулы
чангаруулах зд. уплотнить зангирах зд. вздуваться буграми
дайраад через эрчууд мужчины
дамжлага передаточный; перевалоч- хэвлэх зд. насаживать на колодку
ный хийчмээр могут выполнить
хураалттай сложенный, собранный ороох наматывать
енгелегч машин шлифовальная ма- сэвгэр рыхлый, пушистый
шина; машина, при помощи кото- хуулах сдирать, снимать
рой придается внешний лоск килолох взвешивать (в килограммах)
енгелех зд. удалять шероховатости, таван хушуу(н) зд. пятиконечная
шлифовать звезда

59 ТАВИН ЕСДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

МОНГОЛЫН АРД ТУМЭН СОЦИАЛИЗМЫН ЗАМД

Монголын ард тумэн, еерийн туухэндээ анх 1921 онд Оросын


их ард тумний шийдвэртэй агуу их тусламжаар эрх челеегее олж
авлаа. Хеделмерчдийн их жолоодогч Ленин-Сталин нараас, Мон-
голын ард тумэнд империалист хунд дарлагдлын гинжнээс тасран
ангижрахад нь тусалсан ба Зевлелт Оросын ялсан пролетари нар-
тай холбоотой явж, эрх челеет, энх жаргалант амьдралыг байгуу-
лах гагцхан зев замыг туунд зааж егсен юм.
Улсын анхдугаар их хурал, 1924 оны 11 дугээр сарын 26-нд
манай анхдугаар ундсэн хуулийг баталж, Монгол улсыг Ардын
бугд найрамдах улс болгон тунхагласан юм. Монгол улсыг Ардын
бугд найрамдах улс болгон тунхагласан едреес эхлэн, энэ енгер-
сен 25 жилийн дотор Монголын ард тумэн, капиталист хегжлийн
шатыг алгасан, дундад эртний уе ба феодализмээс социализмд
хегжин давших замаар явж ирэхдээ, туе улсад тогтоогдеон ардын
ардчилсан байгууллын хучтэй ба амьд чадалтайг тодорхой узуул-
сэн гайхамшигт амжилтуудыг олов.
Монголын ард тумэн, Ленин-Сталин нарын зааж егсен, капи-
талист бус хегжлийн замаар явж, туе улсын эдийн засаг, соёлын
бух салаа мечир бурд ихээхэн амжилтыг олжээ. Туе улс нь
еерийн эдийн засгийн ундсэн суурь болсон мал аж ахуйг хегжуу-
лэх талаар нилээд ихээхэн амжилтыг оллоо. Ардын аж ахуйтны
нийт мал нь 1924 оноос 1949 он хуртэл 201,3 хувиар есчээ.
Ардын хувьегалын емне ардууд мал ба эд херенгийнхее хамт
феодалуудын мэдлийн бурэн емч болж мелжигдеж байсан бол
одоо бух мал нь хеделмерчдийн гарт байна.
Бид, Зевлелт Холбоот Улсын тусламжаар еерийн био уйлдвэр-
тэй болж, мал аж ахуйд хэрэгцээтэй янз бурийн эмийн зуйлийг
229
боловсруулсаар байна. Жил тутам олон сая малд урьдаас сэргий-
лэх тарилгыг хийж байна. Малый халдварт евчинтэй тэмцэх
талаар арга хэмжээ авсны дунд, халдварт евчний улмаас мал
беенеер их ухэж хорогдох явдлыг устгалаа.
Монголын мал аж ахуйд тэжээлийг бэлтгэх явдал маш их ач
холбогдолтой юм. Тэжээл бэлтгэх гэдэг юу болохыг саяхан бол-
тол мэдэхгуй байсан олон мянган мал аж ахуйтан, ввел, хаврын
цагт малаа тэжээх евсийг, одоо жил тутам хадаж, бордоо тэжээ-
лийг бэлтэгсээр байна. Манай улсад евсний морин станц 35 ажил-
лаж, мал аж ахуйтанд тэжээл бордоо бэлтгэхэд туслан, мал аж
ахуйн ажиллагааны боловсон аргыг нэвтруулэхээр ажиллаж байна.
Жижиг бутархай мал аж ахуйг хойшид еерчлех явдалд туе
оронд байгуулагдеан ардын уйлдвэрлэлийн нэгдлууд ихээхэн
ирээдуйтэй юм. Одоо ардын нэгдлийн тоо 121 болжээ. Улсаас
эдгээр нэгдлийг бух аргаар аж ахуй, зохион байгуулалтын талаар
бэхжуулэх зорилгыг тавьж байна.
Тариалангийн ажил бол унэндээ Монголын хедее аж ахуйн
шинэ салаа нь мен юм. Тариалангийн ажлыг ихээхэн цеехен
тооны ард эрхэлж байгаа ба манай оронд байгуулагдаж, одоо
цагийн хедее аж ахуйн машинуудаар зэвеэглэгдэн хангагдеан
улсын сангийн есен аж ахуй улсын дотооддоо тарианы гол зуй-
лийг егч байна.
Монгол Ардын Хувьсгалт Намын 11 дугээр их хурлаас, Бугд
Найрамдах Монгол Ард Улсын аж ахуй, соёлыг 1948—1952 ону-
удад хегжуулэх таван жилийн телевлегеег 1947 оны эцеээр ба-
талсан явдал нь Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын хегжлийн
шииэ алхам мен бегеед малыг цаашид улэмжхэнээр есгеж, тууний
ашиг шимийг дзэшлуулэх, малый хорогдлыг бууруулахаар энэ
телевлегеенд заажээ.
Хувьсгалаас емнех Монгол улсад, аж уйлдвэр огт угуй байв.
Зевлелтийн ардтумний ах дуугийн тусламжаар манай орон, еерийн
уйлдвэрийг байгуулсаар байгаа ба залуу ажилчин анги, инженер,
техникийн сэхээтний ундеэний боловсон хучин хегжееер байна.
1940 оноос 1949 он хуртэл улсын уйлдвэрийн бух уйлдэхуун нь
1940 оны хедлешгуй унээр 280 хувиар есчээ.
Макай орны байгалийн баялаг, олон мянган жилээр хеделгее-
гуй хэвтэж байлаа. Гагцхан ардын ардчилсан байгуулал нь хе-
делмерчдийн энх сайхан амьдралыг сайжруулах зорилгоор эдгээр
ресурсыг ашиглах бололцоог бий болгожээ. Уунд: Туе улсад
хегжееер байгаа уул, уурхайн уйлдвэр, сайн нуурс, унэт ба
ховор металлын зэрэг малтмалын зуйлийг гаргасаар байна.
Жилээс жилд ергежин хегжееер байгаа орон сууц, соёл,
уйлдвэрийн барилгууд нь барилгын материалын уйлдвэрийг ихэ-
эхэн хегжуулеээр байна.
Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын ардын аж ахуйд, гар
уйлдвэр ихээхэн рольтой бегеед туунээс ерген хэрэгцээний янз
бурийн барааг уйлдвэрлэн гаргаж байна. Гар уйлдвэр нь олон
мянган гар урчуудыг ыэгтгэсэн олон арван артельтай юм.
230
Хуучин Монгол улс нь зам харилцааны талаар зевхен будэг
балархай харгуй замтай ердийн хесег, тэмээн тээвэртэй байлаа.
СССР-ийн ах дуугийн чин унэнч тусламжаар Монгол улс, одоо
цагийн авто тээвэртэй болсон ба гол мерний тээвэр хегжихийн
уусгэлийг тавьсны дээр нэг мянга шахам километрийн урт засхмал
сайхан замтай болсон байна. Ачааны авто машинын тоо суулийн
10 жилд хоёр хагас дахин есчээ.
Темер зам бол манай улсад маш их ач холбогдолтой бвгеед
энэ нь урьд, манайд огт байгаагуй юм. Улаанбаатар хотыг Зев-
лелт Холбоот Их Улетай холбож байгаа темер зам бол манай
улсын эдийн засаг, соёлыг цаашид хегжуулэх, манай улс ардын
аж ахуйн шинэ салаануудыг хегжуулэх явдалд маш чухал бегеед
амьдралын онц ач холбогдолтой юм. Энэ темер замыг хугаца-
анаас нь емне тавьж гуйцээд, Октябрийн Социалист Их Хувьсга-
лын 32 жилийн ойн едер хеделгеенийг энэ темер замазр нээсэн
билээ. Монголын бух ард тумэн манай оронд болсон энэ туухт
явдлыг асар их баяр баясгалантайгаар тэмдэглэн енгеруулэв.
Зевлелт Холбоот Улсын зуйл бурийн дэмжлэгийн ачаар одоо
цагийн янз бурийн харилцаа холбоо манайд бас амжилттай хег-
жиж байна.
(Тэгсввдуй)

Слова

шийдвэртэй решительный хорогдол потеря; сокращение


ялсан победивший; победоносный бууруулах уменьшить, снизить
тунхаглах провозгласить; обнаро- хедлэшгуй неизменный; недвижимый
довать Х8делгввн движение
алгасах миновать уул гора
байгуулал строй унэт ценный, драгоценный
амьд чадал жизненность хозор редкий
всех расти малтмал ископаемое
мэдэл ведение; владение ергежих расширяться
гар рука орон сууц жилище, жилье
емч собственность ерген хэрэгцээний бапаа(н) товары
эм лекарство широкого потребления
урьдаас сэргийлэх предупредить; уйлцвэрлэх производить, выпус-
предупредительный кать
тарилга(н) прививка гар урчууд кустари, ремесленники
халдварт заразный будэг балархай зам зд. тропинка
евч(ин) болезнь харгуй дорога, тропинка
беен масса; куча ерзийн хесег гужевой транспорт
ухэх гибнуть;" умереть тэмээн тээвэр зд. вьючный транспорт;
тэжээх кормить верблюжий транспорт
хадах зд. косить; жать чин унэнч бескорыстный
бордоо(н) зд. корм, фураж гол мэрний тээвэр речное судоход-
жижиг бутархай мелкий, раздроблен- ство
ный уусгэлийг тавих положить начало
тариалан(г) земледелие ачааны грузовой
цеехен мало, малочисленный хол1ох соединить
хангагдах обеспечиваться туухт я'*дал историческое событие
ардын нэгдлууд аратские объедине- харилцаа холбоо(н) связь
амжилттай успешно; успешный

231
6 0 ЖАРДУГААР ХИЧЭЭЛ

МОНГОЛЫН АРД ТУМЭН СОЦИАЛИЗМЫН ЗАМД


(ЭмнвхиНн ургэлжлэл)

Хувьсгалын емне Монголын бух хун ам нь бичиг мэдэхгуй


байсны дээр ноёдын хуухэд суралцдаг зевхен гагцхан сургууль-
тай байлаа.
Одоо Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын дотор еренхий
эрдмийн сургууль 412, техникум 14, багш нарын оройн дээд
сургууль, нам ба улсын шинэ хучний дээд сургууль байгаагийн
дээр хун, малый эмч, зоотехникч, эдийн засгийн мэрэгжилтэн,
тоо физик, туух, утга зохиолын багш нарын зэрэг мэрэгжилтэй
боловсон хучнийг бэлтгэдэг улсын их сургууль байна. Сургуулийн
бух сурагчдын тоо нь 25 жилийн дотор 127 дахин есчээ. Манай
орны арван хун тутмын нэг нь бага, дунд, дээд сургуулиудад
сурч байна. Ард тумнийг бичиг усэгт сургах талаар улэмжхэн
ажлыг хийв. Олон зуун жилийн турш еерчлегдеегуй байсан
бвгвед дээрээсээ доош бичдэг хуучин монгол усэг, ард тумний
одоогийн амьдралаас хэдийнээ хоцорчээ. Энэ учраас туе улсад,
орос усгийн ундеэн дээр шинэ усгийг авч хэрэглэсэн явдал гг.ш!
их давшилтат ач холбогдолтой бегеед манай ард тумнээс Зев-
лелтийн ард тумний социалист тэргууний соёлыг тургэн эзэм-
шихэд ихээхэн туе двхвм болж байна. Одоо манай орны хун
амын 55,4 хувь нь шинэ бичиг мэддэг боллоо. Туе улсын бух
хун амыг ойрын жилуудэд шинэ бичигт сургаж дуусах зорилгыг
тавьж байна.
Монголын соёл ухралтгуй хегжиж байгааг узуулэх зуйлийн
нэг нь хэвлэл веч байгаа явдал мен. Одоо уед манай оронд те-
вийн сонин 8, орон нутгийн сонин 19, бас еэтгуул 14-ийг хэвлэн
гаргаж байна. Марксизм-ленинизмийн классик зохиол, дэлхий да-
хины уран зохиолын бутээл, давшилтат эрдэмтний гарамгай сайн
зохиолууд нь монгол хэл дээр орчуулагдаж гарсаар иреэн бегеед
орчуулагдсаар байна.
Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Хурээлэн, Монголын залуу
эрдэмтэн нарыг нэгтгэн, СССР-ийн Шинжлэх Ухааны Академийн
тусламжтайгаар улс ардын аж ахуйд зориулан, эрдэм шин-
жилгээний ажлыг явуулж байна. Мен «Бугд Найрамдах Монгол
Ард Улсын туух»-ийг эрт цагаас одоо уеийг хуртэл хамарч
бичих ажлыг Зевлелтийн эрдэмтэн нарын тусламжаар хийж
байна.
Ардын эруулийг хамгаалах ажлыг хегжуулэх талаар энэ завсар
бас эре еерчлелт гарлаа. Зевлелт Холбоот Их Улсын тусламжаар
манай оронд больниц, амбулатори, эмчлэн сувилах газар, эмэг-
тэйчуудийн ба хуухдийн консультацийн зэрэг газрууд байгуулагд-
232
саны дэ?р ундсэний их эмч, дунд мэрэгжилтэн нарыг бэлтгэж
ирсэн ба бэлтгэсээр байна.
Монгол Ардын Хувьсгалт Нам ба ардын засаг нь еерийн орны
соёл шинжлэх ухаан, урлагийг хегжуулэхийн тул анхаарлаа
ихээр тавьж байгаа юм. Манай улсын тесвийн нийгэм- соёлын
арга хэмжээний зардал нь зевхен суулийн 10 жилийн дотор
4 дахин есчээ.
Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын бух хегжлийн хамгийн
гайхамшигтай зуйл бол улс ардын аж ахуй, соёлын салаа бухэнд
ундсэний боловсон хучин есч хегжиж байгаа явдал мен юм.
Хэрэв хувьсгалын емне, хеделмерчин монгол хун, ноёдын малыг
хариулан хатуу шируунээр дарлагдан мелжигдеж елсгелен зов-
лонг эдэлж, тэд нарын ашгийн телеенее амь суйдэж байсан бол
одоо тэр бух зуйл арилж,- туух, туужийн хэрэг болсон бегеед
Монгол ард улсын хеделмерчин бухний емне туе орны улс тер,
аж ахуй, соёлын салаа бухэнд оролцох ерген уудам сайхан зам
нээгджээ.
1949 оны 2 дугаар сард улсын их хурлаас, сонгуулийн систе-
мийг цаашид улам ардчилах талаар Бугд Найрамдах Монгол Ард
Улсын ундеэн хуульд шинэ еерчлелт, нэмэлтийг оруулсан юм.
Энэ шийдвэрилн ёсоор туе улсын дотор нийт, шууд, тэгш сонгу-
улийг бий болгож, нууцаар санал хурааж явуулах болсон билээ.
Монголын ард тумний бух ялалтыг зохион байгуулагч бегеед
зоригжуулагч нь Ленин-Сталины хамгийг ялагч сургаалаар удирд-
лага болгосон ардын хувьсгалт яруу алдарт нам мен юм.
Монголын ард тумэн, тусгаар тогтнолоо бэхжуулэн, эдийн
засаг, соёлоо хегжуулж эрх челеет энх жаргалант амьдралаа
байгуулах талаар олсон бух амжилт ба Монгол ард улсын тус-
гаар тогтнон хегжиж байгаа явдал бол манай чин унэнч их тушиг
Зевлелтийн ард тумэн, их Сталины эцэг ёсны хайр анхаарлын
ач ур мен ю;в
Монголын ард тумэн, Октябрийн их хувьсгалын ач, хедел-
мерчдийн их жолоодогч Ленин-Сталин нарын анхаарал ба хайр
халамжийн урээр эрх челеегее олж, ардын засаг терее тогтоох
бололцоотой болсон юм.
Гагцхуу Оросын их ард тумэн, Зевлелтийн арми, тэдгээрийн
шууд тусламж нь, гадаадын турэмгийлэн эзлэгчдийг Монголын
нутгаас хеен зайлуулж, туе оронд ардын засгийг тогтоох явдлыг
хангасан юм.
Зевлелт Холбоот Улс, Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсыг
хамгийн тэргуунээ зевтеерен хулээжээ.
Монголын хувьсгалын жолоодогч чин зоригт Сухбаатар, хувьс-
галын эхэн уед их Ленин, Сталин нартай уулзаад, Зевлелт оро-
сын ард тумэнтэй нягт нехерлех нь Монголын ард тумний хег-
жлийн гагцхан зев зам мен гэсэн тэдний суут сургаалыг хамгийн
ариун дархан зуйл гэж узэж хундэтгэн хулээн авчээ.
(Твгсведуй)

233
Слова
бичиг мэдэхгуй неграмотный тесев бюджет, наметка
ноён князь нийгэм-соёлын социально-культурный
зевхен всего-навсего, только з ард ал расходы
еренхий эрдмийн общеобразователь- суулийн последний
ный малыг хариулах пасти скот
малый эмч ветеринарный врач хатуу шируунээр жестоко
хуний эмч медик мелжигдех эксплуатироваться
эдийн засгийн мэрэгжилтэн эконо- елсгвлвн зовлон(г) мука, голод
мист амь суйдэх умирать
бичиг усэгт сургах обучить грамоте арилах уходить, отходить; пройти
дээрээс доош сверху вниз, верти- туух тууж предание, история
кально оролцох участвовать
хэдийнээ давно уудам зам простор, широкий путь
хоцрох отстать сонгуулийн систем избирательная
туе двхем болох способствовать система
ухралтгуй неуклонно ардчилах провести демократизацию
хэвлэл печать верчлелт изменение. реорганизация
уран зохиол художественная лите- иэмэлт дополнение
ратура оруулах внести
бутээл зд. произведение тэгш равный
гарамгай сайн выдающийся сонгууль выборы
хурээлэн(г) комитет нууцаар санал хураах проводить
шинжилгээний ажил исследователь- тайное голосование
ская работа зоригжуулагч вдохновитель
эрт цаг зд. древнее время зохион байгуулагч организатор
хамрах зд. охватывать хамгийг ялагч всепобеждающий
зруулийг хамгаалах ажил работа по энх жаргалант счастливый
здравоохранению тушиг опора, оплот
эмчлэн сувилах газар диспансер турэмгийлэн эзлэгчид захватчики
эмэгтэйчууд женщины Х90Н зайлуулах изгнать
их эмч врач ариун дархан зуйл святыня; священ-
ное дело

ЖАРАН НЭГДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

МОНГОЛЫН АРД ТУМЭН СОЦИАЛИЗМЫН ЗАМД


(Твгсгвл)

Дотоод дахь хувьсгалын эсэргуучууд ба гадаадын дайсан им-


периалист шунахайчуудаас Монголын ард тумний эрх челее,
тусгаар тогтнолд удаа дараа халдаж, манай ард тумний еерийнх
нь сонгон авсан Ленин-Сталины зев замаас туукийг салгахыг удаа
дараа оролдож байлаа. Гэвч Монголын ард тумнийг энэ гагцхан
зев замаас нь ямар ч хуч салгаж чадаагуй бегеед чадах ч угуй
юм. Бидэнд аюул тулгарсан цаг тухай бурд, манай хувиршгуй
тушиг Зевлелтийн ард тумэн, манай их багш бегеед хань нехер
Стадан ямагт тусалж, манай эрх челеег тулгарсан аюулаас нь
аварч ирсэн юм.
Манай хоёр ард тумний нехерлелийн тушиг суурь болж байсан
ба болж байгаа зуйл нь 1933 онд Бугд Найрамдах Монгол Ард
234
Улсын ба СССР-ийн засгийн газруудын хооронд байгуулсан ха-
рилцан туслалцах тухай протокол ба мен туунийг хувирган
1946 оны 2 дугаар сарын 27-нд байгуулсан бегеед Бутд Найрам-
дах Монгол Ард Улсын цаашдын бэхжилтийн найдвартай батал-
гаа болсон нехерлел ба харилцан туслалцах тухай гэрээ мен юм.
Дэлхийн хоёрдугаар дайнд Зевлелтийн ард тумэн ялсан, дэлхий
дахины туухт ялалт, дэлхий дээр ардчиллын хуч ернеж байгаа
явдал, мен Монголын ард тумнээс Зевлелтийн ард тумэнтэй мер
зэрэгцэн явж хувиа оролцуулж, японы империализмийг бут нир-
гэсэн явдал нь империализмийн суурийг улам ганхуулж, колонийн
орнуудад ундсэний эрх челеений хеделгеенийг хучтэй болгоод,
Хятадын их ард тумний туухт ялалтын их урьдчилал нехцел нь
болсон юм.
Хятадын ард тумний туухт их ялалт бол манай Монгол ард
улсын ард тумэнд онц дотно зуйл мен бегеед учир нь суулийн
уе хуртэл гоминданы булэг этгээдийн дарлалын дор байсан ах
дуу бусад монгол овогтнуудад эрх челеет, энх жаргалант сайхан
амьдралын зам нь энэ ялалтаар нээгдлээ.
Дэлхийн хоёрдугаар дайны дунд ба Хятадын ардчилал ялахык
хамт Зевлелт Холбоот Их Улсын тусламжийн ачаар Бугд Най-
рамдах Монгол Ард Улсын гадаадын байдал хэзээ хэзээнээс их
бэхжижээ. Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын гадаад харилцаа
ерегжсеер байна. Манай улс нь СССР, Ардын Бугд Найрамдах
Албани Улс, Бугд Найрамдах Хятад Ард Улс, Ардын Ардчилсан
Бугд Найрамдах Солонгос Улетай туе туе дипломат харилцаатай
байна. Дэлхийг ноёрхох гэсэн Америкийн империалистууд ба ту-
уний хоолны шавхрууг горьдогч нар нь Бугд Найрамдах Монгол
Ард Улсыг Нэгдсэн ундэстний байгууллагад оруулах явдыг бо-
лон бусад орнууд ба улс тумэнтэй харилцах явдлыг элдвээр
саатуулахыг оролдож байгаа боловч ардчилсан хучнуудийн
тусламжтайгаар гадаад харилцаагаа хегжуулэх талаар Монголын
Ард тумэн, цаашид улам ихээхэн амжилт олох нь эргэлзээгуй
хэрэг юм.
Зевлелтийн их ард тумний едер тутмын ах дуугийн туслам-
жийн ачаар эрх челеетэй, энх жаргалантай хегжиж байгаа Монго-
лын ард тумэн, манай хоёр Улсын ард тумний гайхамшигт их не-
херлел хийгээд их, бага ундэстний тэгш эрхийг зевшеерен, дар-
лагдеан бага буурай улс тумний амьдралын эрх ашгийг хамгаалж
байдаг Зевлелт Холбоот Улсын энх тайвныг эрхэмлэдэг тууштай
шударга бодлогын их гайхамшигт ямагт шутэн бахадсаар байна.
Монголын ард тумэн, ардчилал, социализмын лагерьт гуйвалт-
гуй зогсож Зевлелт Холбоот Улсын энх тайвныг эрхэмлэсэн
бодлогыг хувиралтгуй дэмжиж байгаа бегеед дэмжих ч болно.
Манай ард тумэн енгерсен замаа баяр баясгалантай харж байна.
Тууний хараа сайхан Москва, дэлхийн хеделмерчдийн жолоодогч
их Сталины зуг талархан ширтэж байна.
X. Ч о й б а л с а н.
«Унэн», № 278, 1. XII. 1949.

235
Слова

хувьсгалын эсэргуучууд контррево- урьдчилал нехцел предпосылка


люционеры булэг этгээд клика
шунахайчууд хищники овогтнууд племена
удаа дараа(н) не раз хэзээ хэзээнээс как никогда
халдах покушаться Ардын ардчилсан Бугд Найрамдах
сонгон авсан избранный, выбранный Солонгос Улс Корейская Народно-
салгах зд. столкнуть, сбить, свернуть Демократическая республика
чадаагуй не смог дипломат харилцаа дипломатические
чадах ч угуй и н е сможет отношения
аюул тулгарсан цаг в грозный час дэлхийг ноёрхох мировое господство
хувиршгуй неизменный хоолны шавхрууг горьдогч нар
ямагт всегда прихлебатели
хооронд между Нэгдсэн ундэстний байгууллага
харилцан туслалцах взаимопомощь Организация Объединенных Наций
хувиргах превратить элдвээр зд. всячески
баталгаа гарантия саатуулах мешать, не допустить
гэрээ договор эргэлзээгуй нет сомнения
мер зэрэгцэн плечом к плечу бага буурай малый
хувиа оролцуулах вносить свою эрх ашиг интересы
лепту энх тайвныг эрхэмлэх быть миро-
империализмийн суурь устои импе- любивым
риализма тууштай последовательный
улам ганхуулах еще глубже расша- шутэх уповать; верить
тать гуйвалтгуй непоколебимо
ундсэний эрх челевний националь- хувиралтгуй неизменно
но-освободительный

6 2 ЖАРАН ХОЁРДУГААР ХИЧЭЭЛ

онц СУРЛАГЫН телее


Тев аймгийн тевийн бурэн дунд сургууль, 1951—52 оны хи-
чээлийн жилийн тэргуун хагасын шалгалтад сурлагын ендер амжилт
узуулэхийн телее эртээс шуурхай бэлтгэсэн юм. Энд, багш,
сурагчдын ба дэргэдэх нам, эвлэлийн байгууллагын хурал, зев-
лелгеен болж шалгалтад бэлтгэх тухай хэлэлцээд, тодорхой
тогтоол, телевлегее гаргаж ажилласан билээ. Тэгээд сурагчдын
давтлагыг багш нар тодорхой хуваартайгаар удирдан хийлгэж,
ялангуяа хичээлд хоцорч яваа сурагчдад чухам ямар хичээлийн
ямар сэдвуудийг мэдэхгуй байна тэр сэдвийг давтаж, зевлелгее
егч, сурагчдын дунд, сурлагын уралдаан, нээлттэй хичээл явуулах,
лекц унших зэрэг ажлыг зохиосны урээр энэ шалгалтаар сурла-
гын нилээд амжилт узууллээ.
внгерегч 1950—51 оны хичээлийн жилийн тэргуун хагаст
сургуулийн хэмжээгээр онц сайн сурлагатан 13°/0, сайн сурлага-
тан 43°/0 байсан бол энэ 1951—52 оны хичээлийн жилийн тэргуун
хагасын шалгалтаар онц ба сайн сурлагатан 70°/0 болжээ.
236
Туе сургуулийн сурагчид, зарим нехдийнхее хичээлд туслал-
цах, ном зохиолоос уншиж ех, биеийн тамирын тэмцээнуудийг
зохион явуулах зэрэг хумуужил олон нийтийн ажилд чадамгай
оролцдог юм.
Энэ сургуулийн онцчууд, ном зохиэлыг унших туйлын дур-
тай, ялангуяа терел бурийн хичээлд холбогдолтой номыг тусгай
цаг гарган ашиглаж, заалгасан зуйлээ баяжуулан ойлгодог нь
тэдний заншил болжээ. Ууний хамт тэд, бусад нехдийгее онц
сайн сурлагатны зэрэгт хургэх талаар байнга санаа тавьж ту-
салдаг.
Энэ тэргууний сурагчдын бас нэг онцлог чанар нь хеделмерт
дуртай явдал мен.
Туе сургуулийи энэ амжилтын зэрэгцээгээр сурагчдын дотор
сул сурлагатан ба ялангуяа дунд сурлагатан байгааг онцлон ан-
хаарч, дараагийн улиралд сурагчдын сурлагын чанарыг ендержуу-
лэхийн телее багш нэг бур их хуч гарган ажиллах, тэрчлэн
сурагч бур хичээлийг гунзгий баттай эзэмших нь маш чухал
байна.
Сурагч Дорж хэлэхдээ: туе сургуульд орж эрдэм ухааныг сурч
байгаа явдал надад хэлж баршгуй сайхан тохиолдол юм. Би хи-
чээлд бух анхаарлаа чиглуулж, заагдеан зуйлийг тэмдэглэж аваад,
холбогдох ном, эх зохиолуудыг судалдаг. Ер манай сурч судла-
хын чухал арга бол биеэ дааж ажиллах ажиллагаа байдаг. Орос
хэл бичгийг сайн сурах нь их тустай. Орос хэл сурахад дурмийг
сайн мэдэхийн хамт, орос ном зохиолыг их уншиж, мэдеэнээ бус-
дад ярьж ех нь тэдэнд туе болохоос гадна миний ойлгох, тог-
тооход их туе хургэдэг. Иймэрхуу ажиллагааны урээр Си энэ зав-
cap онц сайн сурч байна. Би, 1951—52 оны хичээлийн жилийн
тэргуун хагасын ба жилийн эцеийн шалгалтуудад цемд нь онц
сайн дун узуулнэ. Сургуулиа онц сайн сурлагатай тегсгех эрхэм
хундэт зорилгыг нэр тертэй биелуулэх зориг хусэлтэй байна.

Энэ сургуулийн хэл бичгийн багш Дамдин, багш нарыг бэлт-


гэх дээд сургуулийг тегсгеед тав дахь жилдээ багшилж, энэ
завсар туршлагажжээ. Энэ багш сурагчдыг учраа мэдеэн сахилга
баттай, ариун цэвэрч, боловсон хумуужилтэй, эх орондоо хязгаар-
гуй унэнч, хеделмерт дуртай болгон хумуужуулэхийн телее
чармайн ажилладаг. Ангидаа Зевлелт улсын хегжилт, коммуниз-
мын их барилгуудын тухай 7 хоног бур ярьж егдег ба амралтын
едруудэд удэшлэг, олон нийтийн ажлыг зохион байгуулалттай
явуулдаг байна.
Багш Дамдин хичээлийг заахдаа шинжлэх ухааны шинэ нээлт,
баялаг туршлагын ундеэн дээр сурагчдын орчин ахуй, еерийн
орны ба олон улсын байдал зэрэгтэй холбож заадаг учраас сурагч-
дын ойлгоц нь сайн байдаг байна. Багш Дамдин, сурагчдыг сурах
бичигтэй ажиллан сургаж, сурлагаар хоцрогдож байгаа сурагч
чухам ямар зуйлийг ойлгож мэдэхгуй байгааг судлаад, зохих
237
сэдвээр нь 30ВЛ0ЛГ90 егдег юм. Мен гэрийн даалгаврыг ехдве
сурагч бурийн онцгой байдалд тохируулан егдег учраас сураг-
чид даалгаврыг амжилттай биелуулдэг.

Слова

бурэн дунд сургууль полная сред- эрхэм хундэт почетный


няя школа зориг хусэл чаяние, стремление
тэргуун первый багш нарыг бэлтгэх дээд сургууль
эртээс заранее педагогический институт
хуваар за. расписание туршлагажих получить навыки, стать
тэмцээн состязание, соревнование опытным
холбогдолтой связанный учраа мэдсэн зд. сознательный
санаа тавих уделять внимание ариун цэвэрч поддерживающий сани-
сул сурлагатан отстающие по успе- тарное состояние; чистоплотный
ваемости, слабые (ученики) ~ коммунизмын их барилгууд вели-
хэлж баршг.уй невозможно передать кие стройки коммунизма
словами зохион баигуулалттай организованно
тохиолдол зд. счастье, удача орчин ахуй окружающий
чиглуулэх направить ойлгоц усвояемость
тэмдэглэж авах записать онцгой байдал специфическое поло-
эх зохиол первоисточник, оригинал жение; особенность
хэл бичиг язык; филология

63 ЖАРАН ГУРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ

монгол —зевлелтийн мвнхийн их НАЙРАМДАЛ


Монголын ард тумэн бол хучирхэг Зевлелт Холбоот Улс,
Зевлелтийн ард тумнийг еерийн хамгийн шилдэг чин сэтгэлийн
унэнч хань гэж ямаг.т уздэг юм. Бух хеделмерчдийн их жолоо
догч Ленин — Сталин, манай ард тумний гарамгай жолоодогч
Сухбаатар—Чойбалсан нарын ундзслэн байгуулсан Зевлелт ба
Монголын ард тумний их найрамдал манай эрх челее, тусгаар
тогтнолын хучирхэг тулгуур, манай эх орны хегжил, цэцэглэлтийн
гаихамшигт сайхан бух амжилтын уг сурвалж, социализмын замаар
манай урагшаа улам амжилттай давшихын баталгаа мен гэдгийг
манай бух ард тумэн сайн мэддэг юм. Монголын ард тумний эрх
челее, энх жаргал, тууний хегжил, цэцэглэлтийн телее эцэг
ёсны анхаарал, санаачлага тавьж чин сэтгэлийн их тусламж узуул-
сээр байдаг Зевлелтийн их ард тумэн, их Сталинд манай эх
орны хеделмерчин бухэн чин сэтгэлээсээ халуун хайр талархал-
тай байдаг.
Монголын ард тумэн еерийн цогт жолоодогчид Сухбаатар —
Чойбалсангийн жолоодлого, М. А. X. Намын удирдлагаар 1921 онд
эрх челеений тэмцэлд бослоо. Манай орны ард тумнийг харийн
238
турэмгийлэгчдийн дарлалаас ангижрахад нь Зевлелт улс туслав.
Ленин — Сталины даалгавар, Зевлелт засгийн тушаалаар тууний
залуу Улаан Армийн ангиуд, манай ардын партизан цэрэгт тусалж,
харийн турэмгийлэгчдийг хеен зайлуулж, цагаантны улдэгдлийг
бут ниргэхэд туслав. Тэр цагт Монгол Зевлелтийн ард тумэн
жинхэнэ амьдрал дээр харилцан итгэлцэж, 2 улсын хооронд эв-
дэршгуй менх найрамдлыг тогтоож эхэллээ.
Манай орны эрх челее, хегжил цэцэглэлийн зам нь их Лени-
ний сургалаар гэрэлтэн гийгуулэгдсэн юм. Ленин, манай ард тум-
ний жолоодогч Сухбаатарт хэлэхдээ, танай орны хамгийн унэн
зев зам бол СССР-ийн ажилчин, тариачинтай хэлхээ холбоо бай-
гуулж, улс тер, аж ахуйн талаар тусгаар тогтнохын телее тэмцэх
явдал мен гэж сургажээ.
1921 оны ардын хувьсгалын ял ал тын дараа, мен оны 11 дугэ-
эр сард, РСФСР ба Монгол Улсын хооронд найрамдлын харил-
цааг тогтоосон хэлэлцээрт усэг зуржээ. Туунээс хойш Монгол-
ьш ард тумэнд, Зевлелт Холбоот Улс зуйл бурээр тусалсаар
ирэв.
СССР, Б. Н. М. Ард Улсын хооронд харилцах ундсэн зарчмуу-
дын ту хай хэлэлцээрийг 1929 онд Улаанбаатар хотонд байгуул-
сан билээ. Манай орны уйлдвэрлэх хучнуудийг дээд хэмжээгээр
хегжуулэн ард олны аж амьдрал, соёл боловсролын хэмжээг ер-
нуулэхэд чиглэсэн энэ хэлэлцээр бол гайхамшигт ур ДУН е г ч >
манай хоёр улсын найрамдлыг цааш хегжуулэхийн ундэс болжээ.
Дэлхий дахины байдал хурцдаж, манай орныг империалист япон
заналхийлж байв. Энэ заналхийллаас манай орныг Зевлелт Хол-
боот Улс авран хамгаалж, уурд ангижруулсныг монголын ард
тумэн хэзээ ч мартахгуй.
Энэ уед «Хэрэв японоос Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын
тусгаар тогтносон байдалд халдан довтлохоор шийдвэрлэвэл бид,
Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсад туслах болно... Бид, Бугд
Найрамдах Монгол Ард Улсад 1921 онд тусалсантай адилаар
тусална» гэсэн Сталины халамжит уг дэлхий дахинаа цууриатав.
Империалист японы зугээс халдан довтлох аюул манай оронд то-
хиолдоод байсан энэ тутшуурт едруудэд, манай нам, засаг, еерийн
хувиршгуй нехер СССР-тэй монголын ард тумний найрамдлыг
улам бэхжуулэв. 1936 оны 3 дугаар сард, Зевлелт Холбоот Улс
ба Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын хооронд харилцан туслал-
цах протокол гэрээ байгуулагдав. Японы турэмгийчууд, 1939 онд,
Халх голын чиглэлээр манай оронд халдан довтлож, Зевлелтийн
Улаан арми ба манай Ардын хувьсгалт армийн ангиудад бут нир-
гэгджээ.
Харилцан туслалцах протоколыг байгуулснаас хойшхи жилуу-
дэд манай орон, Зевлелт Холбоот Улсын ах дуугийн тусламжтай-
гаар их зуйлийг бутээж, капиталист бус хегжлийн зам дээр бат-
тай зогсов.
Манай гайхамшигт амжилтнууд нь манай их хань Зевлелт Хол-
боот Улсын ургэлжийн халамжит тусламжийн ач билээ.
239
Монгол Зевлелтийн найрамдал, дэлхийн хоёрдугаар дайны уед
улам нягтрав. Манай ард тумэн, фашистын германыг бут цохиход
нь Улаан армид хир чадлаараа тусалжээ.
(Твгсвэдуй)

Слова
мвнхийн вечный чиглэсэн направленный
гарамгай выдающийся заналхийлал угроза
цэцэглэлт расцвет заналхийлах угрожать
уг сурвалж источник хэзээ ч мартахгуй никогда не забу-
санаачлага зд. забота дет
хайр талархал благодарность халдан довтлох нападать; поку-
тушаал приказ шаться
хвен зайлуулах изгнать тугшуурт тревожный
улдэгдэл остаток харилцан туслалцах взаимно помо-
харилцан итгэлцэх доверять друг гать
другу " хойшхи последующий
хэлхээ холбоо(н) связь, союз капиталист бус некапиталистический
хэлэлцээр соглашение баттай твердый, прочный
хооронд между халамжит зд. щедрый, бескорыстный
уйлдвзрлэх хучнууд производитель- хир чадлаараа по мере возможности
ные силы

64 ЖАРАН ДвРвВДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ


монгол—зевлелтийн менхийн их НАЙРАМДАЛ
(Твгсгвл)
СССР дайны шируун бэрх уед ч манай улсад байнгын туслам-
жаа узуулж, суулчийн • техникээр тоноглосон боловсон махкомби-
натыг Улаанбаатарт байгуулж егев. Дайны уед улсын их сургуулийг
байгуулахад Зевлелт Улс бух талаар туслаж, бас манай соёл,
урлагийн хегжилтед мат их тусламжийг узуулсэн юм.
Манай хоёр улсын ард тумэнд аюулыг учруулж байсан японы
. империалистуудийг дэлхийн хоёрдугаар дайны шувтарганд бут
цохих нийтийн хэрэгт Зевлелтийн Улаан армийн ангиудын хамт
манай хувьсгалт цэрэг байлдан явжээ.
Дайны дараа Зевлелт-Монголын ард тумэн энх цагийн бутээн
босгох хеделмерт шийдвэртэй ишлжив. Энэ уе—1946 оны 2 ду-
гаар сард СССР ба Б. Н. М. А. Улсын хооронд найрамдал ба
харилцан туслалцах тухай гэрээ, эдийн засаг, соёлын талаар хам-
тран ажиллах . тухай хэлэлцээр байгуулагдсан билээ. Ууний ур
дунд манай улсын улс тер, эдийн засаг, соёлын хегжилд маш их
еерчлелтууд гарлаа. Манай улс, аж ахуй соёлоо 5 жилийн теле-
240
влегеетэйгеер хегжуулж байна. Нийтийн тэгш, шууд, нууц соп-
гууль явуулж, ард тумний сэтгэл зоригийг оргилуулсан ардчил-
сан шинэ зарчмыг тогтоов.
Монгол улс, Зевлелт Улетай найрамдаж иреэн 30 жил илу у
хугацаа бол, манай орныг капиталист хегжлийг алгасаж, социа-
лист хегжлийн зам дээр гаргажээ. Энэ жилуудэд, манай орны
малый тоо 2 дахинаас илуу есчээ. Мал аж ахуйд хедее аж ахуйн
шинжлэх ухаан, техник нэвтрэв. Урьд нэг ч уйлдвэр байсангуй
бол одоо ундэсний аж уйлдвэр, хунс ба гар уйлдвэрийн едий тедий
байгууллага бий болж, ард тумний хэрэгцээт зуйлийг улэмж
хэмжээгээр гаргаж байна.
Урьд нэг ч сургууль байсангуй бол одоо олон зуун бага, дунд
ба тусгай мэрэгжлийн сургуультай, улсын их сургууль, хэд хэдэн
дээд сургуультай болж ундэсний мэрэгжилтэн, хувьегалч болов-
сон хучин бий болов. Манай оронд темер зам, засмал зам, бай-
гуулагдаж тээвэр, харилцаа холбоо ергежин хегжеед, улс, ардын
хэрэгцээ, шаардлагыг хангаж байна.
Гагцхуу Ленин — Сталины сургаалаар явж, Зевлелт Холбоот
Их Улсыг тушиглэн, тууний зуйл бурийн тусламжийг хулээж,
еерийн алдарт намын удирдлага, нехер Чойбалсангийн жолоод-
логоор ухралтгуй тэмцэсний ур дунд энэ их амжилтад хуреэн
билээ.
Зевлелт улсын аврага тусламжийн ач, манай хоёр улсын ах
дуугийн найрамдлын гайхамшигт ялалтыг дугнэж маршал Чойбал-
сан, М. А. X. Намын 11 дугээр их хурал дээр хэлэхдээ, «хэрэв
бид хувь заяагаа Зевлелтийн ард тумэнтэй холбоогуй бол дэлхий
дахины 2 дугаар дайны уеэр буюу туунээс урьд ямар нэг турэм-
гийлэгч улсын олз болж мэдэх байсан юм гэдгийг манай ард
тумэн сайн мэдэж байна. Бид уунийг ойлгоод, фашизмын
эерэг тэмцэлд Зевлелт Улетай хамт гуйвалтгуйгээр орсон юм.
Энэ бол Зевлелт ба Монголын ард тумний найрамдлын хучийг
узуулж байгаа бегеед манай агуу их зэргэлдээ улстайгаа нехер-
лесендее бид чин унэнээр бахархаж байна» гэжээ.
Манай орны тусгаар тогтнол, тууний эдийн засаг, соёлын
ухралтгуй хегжил нь, их Ленин — Сталины ундэсний бодлогын
зев бегеед гайхамшигт биелэлийн нэг баталгаа юм. Монголын
ард тумэн, еерийн намын удирдлага, хайрт Чойбалсангийн жоло-
одлогоор, Зевлелт Улетай тогтоосон менх найрамдлаа улам бэх-
жуулэн Зевлелтийн ард тумний аврага тусламжийг цаашид хур-
тэж, социализм еед амжилттай давших зориг хусэл тегелдер
байна.
Монгол — Зевлелтийн ард тумний эдвэршгуй менх найрамдал
мандтугай!
Манай шилдэг хань бегеед дэлхий дахины улс тумний найрам-
дал, энх тайвны тушиг хучирхэг Зевлелт Холбоот Улс мандтугай!
Бух хеделмерчдийн суут жолоодогч, багш, дэлхий дахины энх
тайвны тугч, манай энхрий хайрт нехер Сталин мандтугай!
По материалам «Унэн», 1951.
16 Заказ № 3755 241
Слова

суулчийн последний; новейший тээвэр транспорт


шувтарган завершение тусгай мэрэгжлийн профессиональ-
энх цаг мирное время но-технический
шийдвэртэй решительно; решитель- тушиглэх опираться
ный ухралтгуй неуклонно, неотступно
шилжих переходить турэмгийлэгч агрессивный, захватни-
хамтран ажиллах работать совмест- ческий
но, сотрудничать олз находка; добыча
еерчлелт изменение болж мэдэх мог стать, может стать
тэгш равный гуйвалтгуй(гээр) непоколебимо
сонгууль выборы чин унэнээр искренне, сердечно
алгасах миновать баталгаа(н) залог, гарантия; подтвер-
гар уйлдвэр кустарная промышлен- ждение, доказательство
ность хуртэх отведать; получать
боловсон хучин кадры амжилттай успешно
харилцаа холбоо(н) связь

65 ЖАРАН ТАВДУГААР ХИЧЭЭЛ

ХОЁУЛАА МИНИЙ XYY

Монголын ерген талд шар енгийн евс халиуран хийснэ. Цас


нилзэд орсон боловч салхинд хийссээр евс далдлах цас ул улдэ-
нэ. Шар талын дунд хэдэн цагаан гэр, дээл дээр хадсан тана
эрдэнийн товч мэт гялалзан харагдана. Талд олон хонь, адуу,
ухэр мал билчжээ. Алсад харагдах арваад тэмээн хесег ззргэл-
гээтэн сундэрлэж газар тэнгэрийг холбосон олон багана мэт уз-
эгдэнэ. Биднийг тэр айлын га дна хурч очиход тэр арваад тэмээн
ачаа бас айлын гадна хурч ирэв.
Тэмээн ачааг хетелсен цагаан нэхий дээлтэй залуу хар хуу-
тэй бид уулзаж мэндэлбэл тэр Ар булгаас гарав. Бэлгийн юм
хургэж явна гэв. Хоёр хар нохой хуцаж ирэхэд гэрээс настай
авгай гарч нохойгоо хорьж биднийг гэрт оруулав.
Бид, тэр айлд ортол хотоос ирсэн хунээс сонин юм сонсдог
монголын ерийн заншлын ёсоор тэр айлуудын хумуус бидний
буусан гэрт орж ирэв. Бид, тэдний онцлог сонирхож байгаа
Зевлелтийн фронтын байдал ба Улаан Цэргийн ялалт хийгээл
суулийн уед Улаан Цэргийн эзэлсэн хэдэн том хотыг дурдаж
хэлсэнд:
— Хотын нэр, газрын зургийг мэдэхгуй тул хуний угийг ой-
лоход хэцуу юм гэж гэргий Дулмаа санаа алдан хэлэв. Бидэнд
узуулэн тайлбарлах газрын зураг байсангуй. Иймд хуу Цэрэн
гуйж гараад бяцхан хэмжээний хуучирсан газрын зургийг олж
242
ирэв. Зураг дээр германы цзргийн гараас гаргасан нутаг ба хо-
тыг харандаагаар тэмдэглэжээ.
Нутгийн ардууд цугларч энэ зургийг уздэг ба тайлбарлан
хэлэлцдэг гэнэ. Энэ удаа мен энэ зургийг зааж Улаан Цэргийн
ялалтыг тайлбарлан таниулав. Ууний дараа Дулмаа, дэргэдээ
суугаа арваад настай хувуун Цэрэнг бардмаар харж, энэ четг©-
рууд тэр газар ориыг сайн мэднэ дээ. Урьд гарсан чихнээс хойна
гарсан эвэр урт болдог юм. Миний хуу 10 гаруй наслах зуур
миний 40 хэдэн насандаа мэдээгуй юмыг мэдэж байна. Ямар ч
бичгийг уншиж чадна. Саяхан цэрэгт байгаа хувгуунээс нэг за*
хидал авсан. Тэр захидлын нэг угийг манай евген Дамба гар-
гаж бардаггуй. Гэтэл миний хуу Цэрэн узээд гаргаж уншиж
чадсан гээд ургэлжлэн ярих гэтэл гэрийн эзэн Дамба угуул-
руун:
— Ирсэн зочид хотын хумуусээс сонин юм сонсох нь чиний
далан долоон угнээс илуу чухал байна гэв. Уунд бид, харилцан
ярилцах нь чухал болохыг хэлээд тэдний хуссэн ёсоор хотын
сонин ба ялангуяа Зевлелтийн Улаан Цэрэгт бэлгийн юмыг тур-
гэвчлэн бэлтгэж байгаагийн тухай ярьж егев. Танай хувгуун хаа
цэрэгт байна вэ? гэвэл Дамба угуулруун:
— Миний хувгуун влзий, Байшинтын цэрэгт даргаар байгаа
юм. Та нар таних магадгуй гэж хайрцгаас зургийг гаргаж узуу-
лэв. Узвэл, орос монгол хоёр цэргийн зураг байна.
(Тегсввдуй)

Слова

халиурах переливаться бурым и заншил обычай, традиция; привычка


желтым оттенками онцлог особый
хийсэх зд. колыхаться, волноваться сонирхох интересоваться
хийсэх зд. выдуваться дурдах вспоминать, упоминать
далдлах укрывать, скрывать ойлох понимать
хадах зд. пришить трудно
тана [эрдэнэ] перламутр санаа алдах вздыхать
адуу(н) лошадь; табун лошадей бардам гордый
ухэр крупный рогатый скот четгерууд руг. черти, чертенята
билчих пастись чих(эн) ухо
зэргэлгээ(н) мираж эвэр рога
нэхий овчина; козья шкура наслах прожить; достичь (какого-л.)
хар хуу зд. юноша возраста
нохой собака, пес зуур в, в течение
настай зд. немолодой, пожилой бардаггуй не может, не смог
авгай зд. женщина, тетя далан долоон уг перен. болтовня
хорих зд. удерживать, запрещать, от- тургэвчлэн быстро, скоро, ускоренно
гонять хайрцаг ящик
ерийн обычный, обыкновенный

243
66 ЖАРАН ЗУРГААДУГААР ХИЧЭЭЛ
ХОЁУЛАА МИНИЙ XYY
(Тегсгвл)
Танай хувгуун аль нь вэ? гэж бид тоглон асуувал Дулмаа
угуулруун:
— Хоёулаа миний хуу дээ. Орос монгол ялгаваргуй. Энэ орос
хувгуун, миний хуутэй хамт Халхын голд байлдаж явсан. Миний
хууг байлдааны газар шархтаад байхад энэ хувгуун уурч ирсэн
юм. Одоо энэ орос хувгуунтэй миний хуу влзий захидлаар ур-
гэлж харилцсаар байдаг гэнэ билээ гэв. ввген юм бодсон мэт
дуугуй болж, зургийг узэж байгаад хэлсэн нь: энэ гэрэл зураг
гэдэг сайхан юм даа<. Дуре нь ингээд менх улдэх юм. Урьд бид-
нийг байлдаж явахад зураг авдаггуй байсан нь харамсалтай юм
' гэв.
Та байлдаж явсан уу? гэж бид асуувал евген баясаж их хег-
1
жилтэйгеер нэг сэлмийг зааж угуулруун: энэ сэлмийг орос дарга
над 0ГС0Н. Тэр орос дарга байлдаанд хэзээд тэргуулэн ордог
билээ. Зоригтой эр юмсан. Ганцаараа арван хунтэй тэнцэх чадал-
тай хун. Байлдаанд тэр, хэдэн удаа шархтаж билээ. Манай мон-
голын эрх жаргалын телее байлдаж явсан нэг сайн нехер минь
тэр мен. Одоо бодвол германы фашистуудтай байлдаж яваа биз.
Их генерал болсон ч байж мэднэ. Монголчууд бол оростой харилцаа-
тай, улаан цусаар барилдлагатай болсон хумуус юм. Бидний эрх
. жаргал бол, хойт улетай нвхврлеснеес бутеэн юм. Хувьсгалын
урьд би ганц унагатай, еер малгуй явсан хун. Гэртээ хэдэн тар-
вага алж егеед ганц унагаа унаж Сухбаатар, Чойбалсан нарын
партизан цэрэгт элесэн юм. Туунээс Монгол улс нудний емнв вер
болж мандаж ирэв. У л сын мандахад бидний амьдралга ч сайжраж
мандаж байна. Одоо над хориод адуу, гучаад ухэр, зуугаад хонь
байна. Биднийг мелжих тонох этгээдгуй тул малыг есгеж эрх
жаргалаар амьдрахад ямар ч саадгуй. Би нам — засгийн буянаар,
. Зевлелт Улсын буянаар ингэж сайн сайхан сууж байна. Иймд
Зевлелт оронд туслах хэрэгтэй. Орос нехеддее туслах хэрэгтэй
гэж еередийн бэлтгэсэн бэлгийг тэмээн ачаа хетлегч хууд шил-
жуулэн егев. Тууний дотор ямаан дах, хурган бээлий, шар тос
зэрэг нилээд юм байна. Зэргэлдээ гэрийн бусгуйчууд бас дээл,
арьс зэрэг бэлгийг авчраж егенийг тэмээн ачаа хетелж ирсэн хуу
ачаад явж одов. ввген, Улаан Цэрэгт туслах гэсэн хоёр морио
барихаар адуундаа мордов. Ан тохиолдох болзошгуй гэж буугаа
авав. Бид аймгийн тев орохоор тэндээс мордов. Наран шингэж
байна. Бурэг тэнгэрийн хаяанд шингэх нарны гэгээн зурвас ул-
балзан харагдана.
По рассказу Ц. Д а м д и н С у р у н а.

244
Слова
уурэх нести, вынести (на плечах, на унага(н) жеребенок
спине) тарвага(н) тарбаган (степной сурок)
захидлаар харилцах переписывать- тонох (о|грабить; обобрать
ся буян добродетель; благодеяние;
гэрэл зураг фотография благодаря
дуре облик, образ шилжуулэн егех передать
ингээд так ямаан козий
байлдах воевать дах доха
баясах радоваться, оживиться; быть хурган ягнячий
довольным бээлий рукавицы, перчатки, варежки
сэлэм сабля шар тос(он) топленое масло
тэргуулэх итти впереди ан(г)звери
зоригтой смелый болзошгуй возможно, может быть
эр(э) мужчина шингэх зд. заходить
байж мэднэ может быть бурэг темный
цус(ан) кровь хаяа(н) край
барилдлагатай скреплен, связан зурвас полоска
бутэх исполниться, сбываться улбалзах краснеть

67 ЖАРАН ДОЛООДУГААР ХИЧЭЭЛ


САЛХИН ЗЭЭРД
I
Ард Жаргалын халиугчин гуу, У л мэдэгдэх нууц шалтгаанаар
алдагденаас хойш cap илуу бол сны дараа тодорхойгуй нэгэн су par
гарав.
Жаргал, намрын нэгэн сайхан еглее завхарсан халиугчнаа
эрэхээр мордов.
Урт нарийхан ургын дунд биеэс барьж, зуун тийш суужилдэн
суужээ. Морины алхдлын аясыг даган ургын узуур нахилзан чи-
чрэх нь говийн зэргэлгээний долгион мэт санагдана.
Алсыг барьж довтлон явахад тврсен нутгийн намрын урихан
салхи вмнвес улээж, говь орны шавгийн унэрийг анхилуулна.
Зах хязгаар нь харагдахгуй далай мэт элеэн целийн чимэг бологч
хаармаг, сундуулын бут, Жаргалын замд ургэлжлэн тохиолдоно.
Намрын хаармаг гэх амттайхан жиме боловсрож хурэн улаан
енгетэй боленыг узээд, хааяа морины амыг татан бууж, шууслэг
жимсийг амтархан иднэ.
Эргэн тойрон нам гум, ©мнох нэгэн гувээг давахад, цаана нь
бас нэгэн гувээ байна. Нэгэн бутыг 0нг©р0Х0Д, цаана туунтэй
адил бут хязгааргуй олон ургэлжилнэ. Уд болохын уе наран тэ-
сэшгуйгээр шарав.
Холын хол, нудний узуурт тэнгэр тулам ©нд©р юмс сумэлзэн
харагдахыг хуурамч зэргэлгээн мон гэж хашир малчин Ж а р г а л
245
андахгуй мэднэ. Наран шингэтэл бухэл эдер явахад нэгхэн ч айл
тохиолдсонгуй.
Жаргал, энэ газрын байдалд багаас дассан бегеед хаа айл
байдаг, адуу хаа тогтдог, хаа ус бий зэргийг мэдэх тул, эзэ*ь
гуй целийн дундуур ерне зуг зуглэж, ажиг сэжиггуй улам гунээ
нэвтрэв.
Гурван хоногийн дараа, емне орны алдар ихэт Номины говийн
захад оров. Тэнд байгаа нэгэн багахан хотгорын эрэг дээр хурэх
сацуу, гэнт хэдхэн адуу узэгдээд тууний дотроос ерген цээжтзй,
ендер нарийхан хелтэй, нуруун дээгуурээ бараавтар судалтай,
гуалаг сайхан биетэй, халиун зээрд зусмийн морь, сугасхийн
гарч, жигдхэнээр хатруулсаар цааш дутаахад говийн зеелен
хорошее, цагаан тоос суганаглан узэсгэлэнт морин, дав даруй
уужим целд узэгдэх бараа, сонедох чимээ огтгуй болон одов.
Гагцхуу тууний далд орсон ерне зугийн алслан харагдах хех
манхан тэнгэрийн хязгаарт Монгол Алтайн нэгэн салбар болсон
ендер уулны цаеторгил, шенийн дундахь одон мэт цайран узэгдэнэ.
Жаргал, гшин зуур журавхийн енгерех энэхуу узэгдэл юун
билээ? Зэргэлгээн буюу унэхээр, уран хуний зурсан шиг гайхам-
шигт морин буюу? гэж бодон, хэсэг адуунд ойртох зуур «Алтайн
цаадахь целеес тахийн азрага ирж, монгол адуунд нийлээд гуу
хураадаг, заримдаа сургээс хэд хэдээр таслан цааш цел орны
гунд аваачдаг, туунийг ямар ч морин гуйцдэггуй, тахийн азрага
хазахад монгол азрага чичрэн зогсдог, туунтэй тэмцэлдэж чад-
даггуй юм» гэж эцгийн хэлдгийг тодорхой санасаар явав. Тэр
хэдэн адууны дотор еерийн халиугч гуу байсныг олж беглерсен
еэтгэл нээгдэн, уур гийх мэт болсон билээ.
(Тегсвэдуй)

Слова
салхин ветряный сундуулын бут бугорок с кустарни-
зээрд рыжий (о масти лошадей) ком, кочка
халиугчин саврасый амттайхан вкусный, сладкий
гуу(н) кобылица боловсрох поспеть
завхрах зд. отбиться от стада, заблу- амыг татах зд. придерживать повод,
диться, потеряться остановить
нарийхан тоненький, тонкий шууслэг сочный
урга аркан амтархах ощущать сладкий вкус
суужилдэх сидеть немного боком, си- нам гум тихо; тишина
деть наклонившись на бок гувээ(н) бугор, холм
сууж бок, таз, тазобедренные кости тэсэшгуй нестерпимый; нестерпимо
алхдал шаг, топот шарах зд. палить, припекать
нахилзан чичрэх прогибаться, изви- тулах упираться; подниматься до...
ваясь дрожать сумэлзэх маячить, мерещиться, еле
улээ.к дуть казаться
шаваг полынь гобийская хуурамч ложный, обманчивый
цел пустыня хашир осторожный, опытный
элсан песчаный андахгуй без ошибки; безошибочно
хаармаг хармак (гобийский кустар дасах привыкать
ник) тогтох остановиться; стоять; пастись
246
хэл
бу целый, полный дав даруй моментально, вмиг
ёрне запад уужим широкий, просторный
зуглэх направляться бараа видимость, вид
ажиг сэжиггуй зд. смело, уверенно, далд орох скрываться
безбоязненно алслах быть вдали
хотгор лощинка, ложбина хех манхан голубой, бирюзовый
сацуу зд. одновременно, в момент... салбар зд. отрог
цээж грудь цайрах белеть; мерцать
бараавтар темноватый журавхийн ©нгерех шмыгнуть
судал полоса уран искусный
гуалаг красивый, стройный цаадахь находящийся за...
халиун зээрд светло-рыжий (о масти тахь лошадь Пржевальского
лошадей) азрага жеребец
сугасхийх выскользнуть аваачих уводить
хатруулах пустить(ся) рысью гуйцэх догонять
хврс(вн) почва, земля хазах кусать
суганаглах подниматься, тянуться беглерсен сэтгэл дурное настроение

68 ЖАРАН НАЙМДУГААР ХИЧЭЭЛ


САЛХИН ЗЭЭРД
(Твгсгвл)

II
Тэр жилийн ввел цасгуй дулаан енгерч, хавар болов. Халуун
наран шарав. Бут навчилж ногооны униар, уудам говийн орныг
бурхээв.
Халиугчин гууний хээлтэй болсныг Жаргал хэдийнээ мэдээд,
ургэлж харгалзан сахидаг байжээ.
Салхинтай тэнцэх, хурдан тургэн хулэг морь гаргаж егвх
байх гэж бат итгэнэ.
Нэгэн едер халиугчин унагалав. Тууний дэргэд гуйн очвол,
эхээс денгеж салаад, газар унасан унага, тэр даруй хел дээрээ
босоод эзнээ сонирхон харж байгаа нь, ерийн унаганаас тун еер,
гаж буруу юм шиг санагдлаа.
Бие богино, цээж ергвн, хел урт бегеед нарийхан, етген
дэлтэй урт хушууны узуур нь цагаан, сайхан зээрд зусмийн
унага байхыг сайтар ажиглан харахдаа монгол азрагын унага лав
биш, тахийн азрагын хуу байхаас зайлахгуй гэж бодов.
Удалгуй хол ойрд энэ унаганы тухай цуу тархав. ©вген хег-
шид узээд, тахийн унага мен гэлцсэн билээ/
Халиугчны зээрд унага, едер сараар ессеер хэдэн жил енге-
рехед, гайхамшигт сайхан морин болов. Туунийг урээ насанд нь
Жаргал еерее сургаад, ямар ч морийг дагуулахгуй хурдан морь
болов. Ав хийх цагт Жаргалын зээрд, олны дотроос онцлон гарч
унэг чоныг цаг зуурын дотор гуйцдэг байв.
247
Нас бие гуйцэж ирэхдээ, бур ч догширсон бегеед, талын
цагаан зээрийг тевеггуй гуйцдэг болов. Нутгийн ардууд туунийг
салхин зээрд гэж нэрлэх болов.
Жаргал, салхин зээрдээ онц хэрэг явдал, найр наадамд унана.
Бусад цагт адуунд тавьж амар байлгадаг болов.
III
1942 оны зун наг, монголын ард тумэн, еерийн эрх челеений
наран бологч, их Зевлелт Холбоот Улсын баатар Улаан Армид,
унэи зурхний сайн сэтгэлээрээ морьдыг бэлэглэв. Нэгэн едер Говь
Алтай аймгийн бэлгийн морийг хулээн авах комиссын газраа,
евген Жаргал хурэлцэн ирээд морьдоо узуулэхдээ хайрт салхин
зээрд мориныхоо жолоог ендвр ерген барьж ийн угуулруун:
— Эх болсон, далай их Монгол нутаг минь, эрх челеэт, ивээл
ихэт засаг тер минь, нэгэд нэгэнгуй цем амаржин жаргаж, цэцэг-
лэн мандаж байгаа нь, наран саран мэт гэгээн гэрэлт, тумэн ачит
их Зевлелт Холбоот Улсын ард тумний халуун тусламжийн yi>
менийг би сайн мэднэ. Эцэг эх мэт ивээлтнийхзэ, атаатантайгаа
байлдаж байгаа уед нь, би зугээр сууж чадахгуй. Харгис араатан
Гитлерийг устган дарахад зориулж, хайрт салхин зээрдээ ергеи
барья. Миний сайн морь эсэн мэнд явж, терсен орныхоо тувшин
сайхан манда хын тел ее, халдах дайснаас харилгуй, халуун сум-
наас буцалгуй бух чадлаараа зутгэх болтугай! гээд комиссийн дар-
гын гар дээр салхин зээрдийнхээ алтан жолоог тавив.
По рассказу Д . Цэбэгмида.

Слова
бут кочка догшрох зд. становиться необуздан-
навчлах покрываться листьями; по- ным; дичать
являться (о листьях) тевегтуй без труда
ногоо(н) зелень, трава найр наадам налом (праздник, тор-
униар мгла, дымка жество)
бурхээх покрыть, подернуть(ся) Улаан Арми Красная Армия
хээлтэй болох забеременеть унэн зурхний чистосердечный, сер-
хулэг морь хороший конь дечный
бат крепко; твердо бэлэглэх подарить
унагалах ожеребиться хурэлцэн ирэх прийти, прибыть
гаж буруу зд. неестественный, не- далай зд. обширный, необъятный
нормальный засаг тер власть; государственность
дэл грива нэгэд нэгэнгуй каждый; все
хушуу(н) зд. морда амаржих успокаиваться
зайлахгуй не избежать; неизбежно жаргах испытывать счастье
цуу слава, молва ивээлтэн благодетели, защитники
хегшид старушки атаатан перен. противник, враг
урээ нас трехгодовалый зугээр суух зд. просто сидеть, си-
ав зО. облава; охота деть без участия
унэг(эн) лисица араатан хищник, зверь
чоно волк ерген барих пожертвовать, подносить
цаг зуур быстро, вмиг эсэн мэнд жив, невредим
нас бие гуйцэх стать взрослым, со- тувшин мирный; спокойный
вершениолетним харилгуй не отступая, не боясь
болтугай да будет
248
69 ЖАРАН ЕСДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

МАНАЙ ОРНЫ МАЛ АЖ АХУЙН


хегжилт БОЛ зевлелт ХОЛБООТ УЛСЫН
ТУСЛАМЖИЙН YP М6Н
Монголын ард тумэн, засгийн эрхийг байлдан авснаас хойиг
30 гаруй жил енгерев. Туухийн урт биш энэ хугацаанд манай
ард тумэн улс тер, эдийн засгийн талаар асар их амжилтуудыг
олж хегжеед, социализмын замаар итгэлтэй явж байна.
Хувьсгалын емнех Монгол орон бол хамгийн хоцрогдмол эдийн
засагтай, ард тумэн нь хэдэн давхар дарлал мелжлийг хулээж
маш гашуун бэрхийг амсаж байв.
Нэг талаас, гадаадын шунахай худалдаачид, менге хуулэгчид,
негее талаас дотоодын феодалууд туе орны бух баялгийг дээрэм-
дэн тонож, ард тумнийг улс тер, эдийн засгийн эрх мэдэлгуй,
соёлын талаар хамгийн будуулэг хоцрогдеон байдалд оруулж,
тэднийг олон терлийн албан татвараар хавчиж мал херенгийг
целбесеер байв. 1918 онд бух феодал ба сум хийдийн мал нь
улсын бух малый 35 хувийг эзэлж байсан нь дундыг баримталбал
феодалын нэг ерхед 2370 мал, сум хийдийн нэг жас буюу дац-
анд 4285 мал оногдож байжээ. Энэ нь тэр уед ардын нэг ерхед
оногдож байсан бух малый тооноос 40—70 дахин илуу байжээ.
Туе орны хамаг сайн ус билчээрийг мен л феодал, сум хийдууд
ноёрхон эзэмшдэг байв.
1917 онд Орос оронд ялсан Октябрийн Социалист Их Хувьсга-
лын нелее нь колонийн харанхуй орон байсан манай орныг эрх
челеет тусгаар тогтносон орон болгон хувиргав.
Манай ард тумэн, ардын шилдэг хуу Сухбаатар-Чойбалсангийн
удирдан байгуулсан М. А. X. Намын удирдлага, Зевлелт Хол-
боот Улсын тусламжтайгаар 1921 онд гадаадын турэмгийлэгчдийг
еерийн эх нутгаас хеен зайлуулж, феодал ноёдыи засаг терийг
тулхэн унагаагаад оронд нь жинхэнэ ардын хувьегалт засгийг
тогтоосон билээ. Энэ едреес Зевлелт, Монголын ард тумний уур-
дийн найрамдал тогтеон юм.
1924 онд Зевлелт Холбоот Улсын тусламжтайгаар манай орон,
мал эмнэлэгтэй болжээ. Хувьсгалын жилуудэд мал эмнэлгийн бай-
гууллагуудын тоо улам бур есен нэмэгдлээ. 1924 онд туе улсын
дотор мал эмнэлгийн 4 тасаг ажиллаж байсан бол 1950 онд мал
эмнэлгийн байгууллага 603 болж есев.
Мал эмнэлгийн эдгээр байгууллага нь манай ардын аж ахуй-
тан, сангийн аж ахуй, ардын уйлдвэрлэлийн нэгдлуудийн малд
эмнэлгийн тусламж узуулэх уургээ амжилттай биелуулж ирлээ.
Одоо туе улсын дотор 30 шахам терлийн тарилгын эм уйлд-
вэрлэн гаргадаг тэргуун зэргийн техееремжтэй хэд хэдэн био
249
уйлдвэр ажиллаж байна. Ууний ачаар жил бур олон сая малыг
элдэв халдварт евчнеес урьдчилан хамгаалж чадах бололцоотой
болов. Ухрийн боом, хонины цэцэг зэрэг халдварт евчинийг эсэр-
гууцэх тарилгын эм уйлдвэрлэх явдлыг манай био уйлдвэрууд
амжилттай хийж байна. Зевхен суулийн 4 жилийн дотор мал
эмнэлгийн шинжлэх ухааны 20 гаруй ажлыг гуйцэтгэлээ.
Мал аж ахуйг амжилттай хегжуулэхэд тэжээлийн суурьшил-
тай баз ихээхэн ач холбогдолтойг нам, засаг ургэлж зааж байна.
1937—1938 онуудад Зевлелт Холбоот Улсын тусламжтайгаар
машинаар евс хадах морин станцыг байгуулсан бегеед тэдгээ-
рийн тоо энэ завсар 5, 5 дахин весен ба мен энэ хугацаанд хад-
лангийн талбай хэдэн 10 дахин есчээ. Малый тэжээл бэлтгэх
явдал суулийн жилуудэд эре ыэмэгдэв.
Мал аж ахуйг хегжуулэхэд билчээрийг усжуулах асуудал маш
их рольтой юм. Энэ асуудалд нам, засаг онцгой анхаарлыг тавьж,
ялангуяа худгийн тоог олшруулах, ардуудад худгийг эзэмшуулэн
хариуцуулах, худаг малтаж гаргахад ардуудад улсын зээллэгээ
олгох, усгуй билчээруудийг судлах, улсын зардлаар худаг мал-
тах зэрэг арга хэмжээнуудийг тасралтгуй авч ирсний урээр малт-
мал худгуудын тоо суулийн жилуудэд 5—6 дахин нэмэгдеэн ба
бух худгийн тоо 1930—1950 онд 12 мянгаас 40 мянга болж нэмэгд-
.лээ. 1940 онд дундыг баримталбал 2000 малд нэг худаг оногдож
байсан бол 1950 онд 665 малд нэг худаг оногдох болжээ. Малыг
усаар хангах явдал 3,3 дахин есчээ. Малд боловсон суурьшилтай
хашаа барих явдал улам нэмэгдэн сайжирч байна. Мал аж ахуй
дээр олсон эдгээр амжилт бол Зевлелт Холбоот Улсын узуулеэн
гун тусламжийн ач мен.
Энэ сайхан амжилтыг улам бататган цаашид ернуулэх нь чухал
юм. Гэтэл зоотехникийн ба мал эмнэлгийн арга ажиллагаа мал
аж ахуйд хангалтгуй нэвтэрч байиа. Мал элдэв шалтгаанаар ихээ-
хэн хорогддог байна. Мал хзэлтуулгийн кампанийг эрчимтэй
зохиодоггуй, малый телийг сайн бойжуулдаггуй, мал бурд евел,
хаврын цагт хурэл цэх хэмжээний евс тэжээлийг неецлен авдаг-
гуй байна.
Мал сургийг байгалийн гэнэтийн аюулаас хамгаалах арчилгаа
муу байгаагийн шалтгаанаар мал хорогдож байхад манай орон
нутгийн нам, захиргааны зарим байгууллагууд тодорхой арга
хэмжээ авдаггуй байна. Манай мал аж ахуйн ажлын гол дутаг-
дал уунд оршиж байна.
Манай мал аж ахуйн ажилд оршиж байгаа дутагдлыг арил-
гахын тул орон нутгийн нам, захиргааны байгууллагын удирдам-
жийг мал аж ахуйд чиглуулж, мал есгехийн ач холбогдлыг хедел-
мерчдед цуцалтгуй ухуулан таниулах, мал аж ахуйд зоотехникийн
ба мал эмнэлгийн шинжлэх ухааны аргыг дэлгэруулэх, ялангуяа
малый арчилалт хамгаалалт, тэжээлтийг бух аргаар сайжруулж
телийг бурэн бойжуулах явдалд гол анхаарлаа тавьж ажиллах
ёстой.
250
Суулийн 10 жилийн дотор сангийн аж ахуйнуудын нийт малын
тоо 1,5 дахин, тариалангийн талбай нь 3,5 дахин, тарианы ургац
н.ь 2 дахин, тракторын парк 2,8 дахин есч, таваарын будааны
еселт нь 1943—1950 онд 2 дахин нэмэгдлээ.
Сангийн аж ахуйнуудад дадлага мэрэгшилтэй бригадын дарга,
фермийн эрхлэгч/малч, саальч олноор ажилладаг. Сангийн аж
ахуйн ажилчдын аж байдал гуйвалтгуй дээшилж, клуб, улаан
булан, сургууль гуанз, орон сууцын байруудтай болжээ.
Гэвч зарим аж ахуйнуудын ажилд улэмж дутагдал байгаа
бегеед малын уултэр угсааг сайжруулах, тууний ашиг шимийг
нэмэгдуулэх талаар Орхон, Баруун туруун, Тувшруулэхийн аж
ахуйн удирдагч, зоотехникч нар тодорхой ажиллахгуй байна.
Олонхи сангийн аж ахуйд хеделмерийн бутээмж дээшилж чадаа-
гуй, уйлдвэр, санхуугийн телевлегеег биелуулдэггуй, арвилан
хэмнэх ёс, хувьсгалт уралдаан нэвтрээгуй байна. Ийм учраас
сангийн аж ахуйн ажлыг бух талаар дэзш татах хэрэгтэй.
Манайд хуч хеделмерее хамтатгасан ардын уйлдвэрлэлийн
нэгдлууд бий болж, тууний тоо суулийн 6 жилийн дотор 49,4
хувиар ессен ба тэдгээрийн дундын хвренге малын тоо 5,5 дахин
нэмэгджээ.
Сангийн аж ахуйнууд ба ардын уйлдвэрлэлийн нэгдлууд, маши-
наар евс хадах морин станцууд нь мал, хедее аж ахуйд социа-
лист еерчлвлтуудийг хийхэд маш их ирээдуйтэйгээ тод харуулж
байна.
Сангийн аж ахуйнууд, Зевлелт Холбоот Улсын ашиг шим
ихтэй хониор монгол хонийг эрлийзжуулж байгаа нь манай орны
мал сургийн уултэр угсааг сайжруулахад ихээхэн тустай
байна.
Манай нийт малын еселт хзэлтэгч мал тутмаас бойжуулах
твлийн тоо, малаас гарах ашиг шим дээшилсээр байна. 100 хээл-
тэгч мал тутмаас бойжуулан авсан тел 1940 оноос 1947 онд 14°/0,
1950 онд 19,5°/0-иар нэмэгджээ. Эдгээрийн ур дунд туе улсын
малын нийт тоо эре нэмэгдэж туунээс гарах ашиг шимийн хэм-
жээ дээшлэв.
1924 оныхыг 1950 оныхтой зэрэгцуулэхэд туе улсын бух малын
тоо 2 дахинаас илуу ессений дотор тэмээ 3,5 дахин, адуу 1,9 да-
хин, ухэр 1,6 дахин, хонь ба ямаа 2 дахин есчээ.
Ууний зэрэгцээгээр мал аж ахуйн таваарын бутээгдэхууний
хэмжээ нилээд дээшилжээ. Терел бурийн малын таваарын ноосны
гаралт 1938—1950 онд 2,1 дахин, цецгийн тос боловсруулалт
1941—1950 онд 15,7 дахин нэмэгдеэн байна.
Манай орны мал аж ахуйн эдгээр хегжилт нь гагцхан Зевлелт
Холбоот Улсын цаглашгуй их тусламжийн ур мен.
Ах дуу Зевлелтийн ард тумний дэмжлэгтэйгээр улам шинэ
амжилттуудыг олж социализмддэвших ирээдуйгээ манай ард тумэк
тод харж байна.
«Унэн», № 48, 24. II. 1952 г.

251
Слова
хоцрогдмол отсталый хадлангийн талбай покосные угодья
хулээх зд. испытывать усжуулах обводнить, обеспечить во-
гашуун горький дой
худалдаачид торговцы; купцы; ком- хариуцуулах возложить ответствен-
мерсанты ность
менге хуулэгчид ростовщики зээллэг кредит, заем
дээрэмдэх [о) грабить хээлтуулгийн кампани случная кам-
хавчих притеснять пания
цедбвх забирать, обирать хурэлцэх достаточный
сум хийд монастырь, храм неецлвн авах запастись
дундыг баримталбал в среднем гэнэтийн аюул стихийные бедствия
жас хозяйство монастыря хорогдох сокращаться
дацан(г) кумирня, храм дутагдал недостаток
оногдох приходиться удирдамж руководство
ноёрхох господствовать; владеть ухуулан таниулах пропагандировать;
уурдийн вечный разъяснять
мал эмнэлэг ветеринария та в а ары н будаа(н) товарный хлеб
тасаг зд. пункт мэрэгшилтэй квалифицированный
ардын уйлдвэрлэлийн нэгдлууд уултэр угсаа(н) порода
аратские производственные объеди- бутээмж продуктивность; выполнение
нения санхуу финансы
техееремжтэй подготовленный; обо- хамтатгах объединить, обобществить
рудованный эрлийзжуулэх скрещивать
урьдчилан хамгаалах предохранять хээлтэгч мал маточный скот
путем профилактических мер зэрэгцуулэх сравнивать, сопостав-
боом сибирская язва лять
цэцэг евчин оспа бутээгдэхуун продукция
суурьшилтай зд. прочный; оседлый

7 0 ДАЛДУГААР хичээл

МОСКВА БОЛ БУХ ДЭЛХИЙН ШУДАРГА


ЕС АРИУН ХЭРГИЙН ЭХ ОРОН

Дэлхий ертенц дээр Москва шиг ийм бух улс орны дур хол-
боог оиедээ татан дуудсан нийслэл хот огтхон ч угуй юм.
Москва ганц Зевлелт орны нийслэл тедийгуй тууний бадмаа-
раагаа эрднийн таван хушуу нь дэлхийн бух улс орныг гийгуулж
байдаг юм.
«Москвагийн агуу сайхан огторгуй, Кремлийн бееренхий орой
ба жаргалын туг дээрх сулд нь зах хязгаар бухнээс харагдаж
байдаг» гэж бух орон даяар магтан дуулцагаадаг.
Москва бол эхнээсээ аваад эцсээ хуртэл энх тайвныг мерее-
дегч хун терелхтний аврал найдварын орон юм.
Москва бол 'челе© жаргалыг эрАмэлзэн зоригч дарлагдсан хе-
делмерчин пролетари нарт жаргалын тулхуурийг бариулж егдег
газар гэж хэлж болно. «Москвагийн гавьяа нь шинэ дайн едеегч
252
нарыг цуцалтгуй илруулж энх тайвны тугийг хурээлуулэн энх тайв-
ныг эрхэмлэгч бух улс тумнийг цуглуулж байна. Энх тайвныг эрх-
эмлэгч улс тумнээс энх тайвныг эрхэмлэгч гурний нийслэл энх
тайвны хучирхэг тушиг гэж Москваг найдварын нудээр ширтэн
харж байна» ( С т а л и н ) .
Москва бол уран гуалгийн ба утга чанарын талаар зевийг
мэдэгч хумуусийн дурыг булааж, сэтгэлийг татагч ёстой жаргал
баяслын орон юм.
Зевлелт Москвагийн гудамжаар явахад ариун сэтгэлт ху-
муусийн сэтгэл санааг сэргээсэн авиа дуулал сонсдож Зввлел-
тийн хумуусийн ариун хеделмереер бутээсэн гайхамшигт зуйлс
узэгдэж байдаг байна.
«Замаг сайт усанд загас олон, зан сайт хунд нехер олон» гэг-
чээр Москва нь дэлхийн аль шилдэг сонгодог бухний хуралдан
цугларах газар болжээ.
Эрх челеег ус агаар мэт тэмцэн талархагч бухэн Москватай
нехерлеж байна.
Москва бол харийн дарлалын дор нухлагдаж байсан монгол-
чуудын жаргалын зугийг зааж егсен амьдралын алтан гадас
одон юм.
Ийм ч учраас монгол хумуусийн сайн угийн туруунд Москва
Сталин гэж ямагт цууриатаж байдаг.
Москвагаас ууссэн эрх челеений цууриа манай оронд долгио-
лон ирж Монголын ард тумнийг дарлагдлын дор удаан жил
ургэлжлэн хэвтсэн нойроос нь сэрээн эрх челее тусгаар тогтно-
лын елзийт замыг олгож еглее.
Манай их удирдагч аймшиггуй чин зоригт Сухбаатар монго-
лын ард тумний нэрийн емнеес Москвагийн Кремльд Лениний
халуун гарыг атгаж чин зурхний нехерлелийг тогтоосон туух-
тэй юм.
(Твгсввдуй)

Слова
дур(а) любовь воли, люди с благородными серд-
бадмаараага [эрдэнэ] рубин цами
бвервнхий круглый, шарообразный, авиа(н) звук
сферический сэтгэл санааг сэргээх вдохновлять;
зах хязгаар край, окраина поднять настроение
аврал избавление, спасение замаг тина
тулхуур ключ сонгодог лучший, отборный
едввгч нар поджигатели; зачинщики тэмцэн талархагч борец; сторонник
(войны и т. п.) нухлагдах зд. испытывать угнетение,
хурээлуулэх сплотить вокруг, соби- находиться под гнетом
H
рать вокруг TYPYY вначале; сперва; начальный,
энх тайвныг эрхэмлэгч миролюби- первоначальный
вый дарлагдал гнет, угнетение
уран гуалаг красота, великолепие удаан долго; много
утга чанар содержание; суть елзийт счастливый, приносящий
булаах отнимать, овладевать счастье
баясал веселье, радость нэрийн емнвэс от имени
ариун сэтгэлт хумуус люди доброй чин зурхний сердечный

253
7 1 ДАЛАН НЭГДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

МОСКВА БОЛ БУХ ДЭЛХИЙН ШУДАРГА


ЕС АРИУН ХЭРГИЙН ЭХ ОРОН
(Твгсгвл)
Москвад Зевлелт Монголын телеелегчид 1921 оыы 11 дугээр
сарын 5-ны едер Орос Монголын найрамдлын гэрээнд гарын усэг
зурж хаант засгийн бух харгис гэрээнуудийг устгаж «Зевлелийн
Засагт Орос Улсын засгийн газраас ганцхан хууль ёсоор эрхээ
барьсан Монголын ард тумний засгийн газрыг зевшверен хулээ-
лээ.
Ийнхуу Зевлелт Монголын ард тумкий цусаар гагнагдсан ах
дуугийн нехерлел Москвад албан ёсоор батлагдлаа».
Тэнд бух уеийн их хун Сталинтай манай хайрт удирдагч Чой-
балсан олонт уулзаж манай их нехерлелийг улам бэхжуулж, Мон-
голын ард тумний хувь заяаны тухай нэг бус удаа шийдвэрлэсэн
билээ.
Тэндээс их Сталин Монголын ард тумэнд цаг ургэлж ах
дуугийн ёсоор ту ел ах чин еэтгэлийн угээ дэлхий дахинаа зарлаж
туунийгээ хэрэг дээр нь Монголын ард тумэнд нэг бус удаа
узуулэв.
Оросын их хувьегалын 6 жилийн ойгоор манай удирдагч
Чойбалсан Москвагаас Монголын ард тумэнд Орос улс баян чи-
нээлэг болж байгаа ба хамгийн баялаг улс болно гэдэг нь со-
хор хунд ч узэгдмээр байна. Орос бол манай Монголын хамгийн
итгэлтэй шилдэг хань нехер мен бегеед бидний монголчууд
энэ холбоогоо улам нягт болгох ёстой гэж уриалан дуудаж би-
лээ.
Алсыг харсан энэ гун уг монголчуудыг ямагт баясгаж бай-
даг.
Москва еерийнхее едер тутмын ялалтаар дэлхий дахины хам-
гийн ардчилсан эрх челеет оронтой адил тэгш байх манай ард
тумний эрмэлзэлгээг едер тутам дэмжин туслаж байдаг юм.
Москва, талын малчин Монголын хувгууд охидыг нийгэм
журмын шинжлэх ухааны дээд ололтуудаар зэвеэглэн туслаж
байна. Туунчлэн Москва еередийн шилдэг хувгууд нараа ма-
най газар ируулдэг бегеед тэд манай хэргийн ялалт, манай ор-
ны цэцэглэлтийн телее бие хуч хайрлалгуй зутгэж байдаг. Ма-
най ард тумний хусэл эрмэлзэлгээ бухэн Москватай ах дуугийн
холбоог улам бататгаж тууний сайн сайхан бутээлуудээс улгэр
дууриалал авах, туугээр еередийн ололтыг батжуулахад ор-
шино.
Манай оронд Москваг талархахгуй, туунийг бахархан магтах-
гуй тийм хун байхгуй.
254
Манай зохиолчид Москваг:
в р н е г ч дэлхийн евчуун дээр
б н д р е е р хегжин дэлгэрсэн
0 н е р сайхан Москва
Унэхээр сайхан байна.
Б а г ш Ленин Сталины
Б а а т а р тумэн хувгуудийн
Б а т т а й мандах уйлсийн
Б а д р а л болсон Москва.
Шинжлэх их ухааны
Шим нь болон дэлгэрч
Шинэ мандсан ертенцийн
Зурх болон цохилж байна.
З а а в а л ялах хучтэй
Зангидсан болд эгнээтэй
З а л у у цогтой Москва
З а л г а х их хегжлийн
Н а р а н болон мандаж байна

гэж (Ц. Цэдэнжав) магтан дуулцагаадаг.


Манай орны х у в ь заяаны хэрэг бухэн Зевлелт МоскватаГг
холбоотой юм. Манай хамтын ажиллагаа их найрамдлын асуудал
тэнд неецлегдеж байдаг. Манай хегжлийн сайн сайхан бухэн нь
Москвагаас гарч байдаг.
в р н е д , германы фашизмыг, дорнод, японы империалистуудийг
ялахад оролцсон Монголын ард тумний гавьяа анх туруун Москва,
Кремлээс даян дэлхийд цууриатсан юм. Монгол Зевлелтийн эдийн
засаг соёл боловсролын их найрамдал нь анх Москвад тогтоогджээ.
Нарлаг Монголын уудам нутгийн талбарт орших бага балчир,
евгед настан бугд Москва Сталин гэхдээ баярын магнай нь тэ-
нийж их хань З е в л е л т Москвад харшлах бухнийг сонсохдоа
уур хилэн нь бадарч байдаг.
Ереес Москвагийн энх амгалан байх асуудал манай эх орны
энх сайн байх гэсэн хэрэг гэдгийг манай монголчууд нэг бур
сайн мэдэж байна.
Фашизмын а ю у л Зевлелт оронд тулгарч ирэх уес Монголын
хеделмерчид унэнч нехрийн халуун тусламжийг сэтгэл харамгуй
узуулсэн б е г е е д тууний гавьяаг Москвагийн Кремльд нехер
Сталин «нехрийн унэнч нь ядрах цагт танигдана» гэдэг унэт
угээр унэлжээ. •
Энэ бол манай хоёр улсын енгерсен ба ирээдуйн их нехерле-
лийн бэлэг дэмбэрэл болно.
Москва бол манай ард тумний цаашдын цэцэглэлт, ирээдуйн
гэрэлт сайхан байдалд итгэхийн охь юм.
Энэ бол манай хоёр улсын их найрамдлын эх сурвалж мен.
Бадрангуй сайхан Москва улам бур ернен дэлгэрч байх болтуган!
По очерку Б. Д а ш ц э р э н а .
255-
Слова

гагнагдсан скрепленный, спаянный бота, сотрудничество


албан ёсоор официально неецлегдех храниться; накапливать
бух уеийн всех времен, всех эпох ся
юлонт много раз даян дэлхий весь мир
-сохор слепой талбар простор, пространство
алсыг харсан дальновидный бага балчир настан дети, малолет-
баясгах радовать ние
эрмэлзэлгээ (н) стремление, желание, баярын магнай тэнийх радоваться;
чаяние испытывать счастье
иийгэм журам социализм харшлах относиться враждебно
бие хуч хайрлалгуй не щадя своих уур хилэн(г) зло, злоба, гнев
сил ереес вообще
талархах зд. благодарить; любить энх амгалан(г) мир, спокойствие;
•ернегч развивающийся, возрождаю- благополучие
щийся ядрах цаг" беда, трудный момент
«авчуун г РУДь танигдах познаваться
внвр многосемейный; многолюдный унэлэх оценивать
бацрал зд. расцвет, возрождение бэлэг дэмбэрэл зд. символ; хорошее
зангидсан сжатый; собранный предзнаменование
залгах соединять; продолжать охь знамение, символ
зсамтын ажиллагаа совместная ра- эх сурвалж источник; начало

72 ДАЛАН ХОЁРДУГААР ХИЧЭЭЛ

зевлелт ХОЛБООТ УЛС


БОЛ энх ТАЙВНЫ т е л е е тэмцлийг
МАНЛАЙЛЖ БАЙНА

Зевлелт Холбоот Улс бол энх тайван байдал ба улсуудын хоо-


рондын найрамдлын харилцааг бэхжуулэх бодлогыг гуйвалтгуй
явуулж байна. Зевлелтийн баатарлаг ард тумэн бол Ленин-Ста-
лины намын мэргэн удирдлагаар энх тайвны бутээн байгуулах
хеделмерийг эрхлэж байна.
Зевлелт Холбоот Улс ба ардын ардчилсан улсууд бол эдийн
засаг, соёлыг гуйвалтгуй ернуулж байгаа бол капитализмын ор-
нууд нь эдийн засаг, улс терийн эвлэршгуй зерчилд улам их
чедерлегдеж байна. Зевлелт Холбоот Улс, иргэний аж уйлдвэ-
рийг ернуулж, кохммунизмын том барилгуудыг босгож байгаа юм
бол Америкийн нэгдсэн улсаар толгойлуулсан империалист лагерь
нь зэвсэгт хучнийг нэмэгдуулэн, цэргийн аж уйлдвэрийг ернуулж,
зэвсэглэхийн хойноос галзууртлаа хеецелдеж байна.
Зевлелт Холбоот Улс бол энх тайвны эдийн засгийн хучирхэг
ернелтийн ундэс дээр аж уйлдвэрийн бараа ба хунсний зуйлийн
унэ ургэлж хямдруулж, ажилчин албан хаагчдын цалин хелсийг
256
нэмэгдуулж хедвлмврчдийн аж амьдралын байдлыг цуцалтгуй
сайжруулан дээшлуулж байгаа бол капитализмын орнуудад дай-
ны бэлтгэлийг галзууртлаа явуулж, иргэний уйлдвэрийг хорогду-
улж, албан татварыг нэмэгдуулж, олон тумний хэрэгцээний бара-
аны унийг эре нэмэгдуулж байгаагаас хеделмерчдийн аж амьдра-
лын байдал улам доройтож, ажилгуйчуудийн арми тасралтгуй
есеж, елсеж байгаа гуйланчин хумуусийн тоо улам нэмэгдэж
байна. Дэлхий дахины шинэ дайны аюул занал их бол сон уед энх
.тайвныг хамгаалах ард олон тумний идэвхтэй, шийдвэртэй
тэмцэл бол энх тайвныг хамгаалахад шийдвэрлэх ач холбогдол-
той юм.
«Хэрэв ард тумэн, энх тайвныг хамгаалах хэргийг гартаа авч,
ту унийг туйлд нь хуртэл хамгаалбал энх та Иван хамгаалагдаж
батжина. Хэрэв дайн едеегчид нь ард олон тумнийг худал угээр
уймуулэн, тэднийг мэхлэж, тэднийг дэлхий дахины шинэ дайнд
оруулбал дайн зайлшгуй болж болно» гэж нехер Сталин сургаж
байна.
Их Сталины уг бол улс тумний эрх челее, энх тайван, аз
жаргалын телее тэмцэж байгаа бух давшилтат хун терелхтений
ажлын программ мен.
Зевлелт Холбоот Улсад ба ардын ардчилсан орнууд дахь энх
тайвны талынхны хеделгеен нь жинхэнэ ард нийтийн шинж ча-
нартай ернеж байгааг таван их гурний хооронд энх тайвны гэрээ
байгуулах тухай Энх тайвны Дэлхий дахины Зевлелийн уриалалд
уеэг зурж байгаа ажил яруу тод гэрчилж байна. Мен капиталист
ба колонийн орнуудад энх тайвны талынхны хеделгеен едер ирэх
тутам есен хегжиж, бэхжсээр байна. Энх тайвныг сахин бэхжуу-
лэхийн тул энх тайвны телее тэмцлийг идэвхтэй болгох гэсэн
энх тайвны узэл суртлыг дэлхий дахины олон тумэн улам бур
эзэмшиж, дайн едеегчдийн гэмт бодлогыг илруулэн устгах даваг-
дашгуй хучин бол coop байна.
Энх тайвны тугч нехер Сталинаар удирдуулсан хучирхэг Зев-
лелт гурэн, улс тумний эв найрамдал, энх тайвны телее тэмц-
лийг манлайлж байна. Зевлелт засгийн газар нь дайныг зайлуулж,
энх тайвныг сахих бодлогыг хэлбийлтгуй явуулж байна. СССР-ийн
ард тумэн, пролетарийн интернационализмын узэл сурталд туйлын
унэнч бегеед энх тайвны талынхны хеделгеенд идэвхтэй оролцон,
яруу алдарт хеделмерийн бутээлээрээ дэлхий дахинд энх тайвны
уйлсийг бэхжуулж байна.
Энх тайван, ардчилал, социализмын хуч барагдашгуй их бе-
геед ялагдашгуй билээ. Эдгээр хуч едер ирэх тутам есен бэх-
жиж, империалист турэмгийллийн хучний эерэг, шинэ дайн еде-
егчдийн эерэг тэмцэлд шинэ шинэ ялалтыг хийсээр байна.
Коммунист нам ба манай суут багш жолоодогч нехер Сталыныг
хурээлэн нягтарсан Зевлелтийн ард тумэн, саруул сайхан ирээ-
дуй еед итгэлтэй давшиж байна.
По материалам «Унэн», 1952.

17 Заказ №> 3755 257


Слова

найрамдал дружба; мир аз жаргал счастье


бутээн байгуулах созидать, созида- талынхан зд. сторонники
тельный шинж чанар признак и качество
чедерлегдех быть стреноженным; уриалал призыв
опутываться усэг зурах подписаться, расписать-
иргэний гражданский; мирный (о про- ся
мышленности) яруу тод прекрасно, ясно
барилга зд. стройка гэрчлэх свидетельствовать, подтвер-
босгох зд. воздвигать ждать
галзууртлаа хеецелдех бешеная сахих зд. защищать, отстаивать
гонка дайн 8Д00ГЧИД поджигатели войны
хунсиий зуйл продукты питания гэмт преступный
доройтох ухудшаться; снижаться давагдашгуй непреоборимый
влсех голодать тугч знаменосец
туйлд нь хуртэл до конца зайлуулах предотвратить, устранить
батжих укрепляться хэлбийлтгуй без колебания
худал лу г ложь барагдашгуй неисчерпаемый
уймуу эх вызвать панику, суматоху; турэмгийлэл агрессия
опутать хурээлэн нягтарсан сплоченный во-
мэхлэх обмануть круг
зайлшгуй неизбежно; неизбежный итгэлтэи уверенно

7 3 ДАЛАН ГУРАВДУГААР ХИЧЭЭЛ

ЭНХ ТАЙВНЫ ИХ ЦУУРИА

©вген Дорж, багийн цуглаанд очихоор яарч морио ташуур-


дан, нарийн зврег замаар хатруулсаар, Цагаан толгойн хвтлийг
давав.
Хаваржаан дээрээ саяхан буусан гурван гэр, нэгэн хот ай-
лын бараа, хаврын зэргэлгээн дунд бурэлзэн харагдана. Ойртон
иртэл, гэруудийн гадуур саяхан гарсан хурга ишиг билчиж шинэ
ургаж байгаа зулзаган ногоотой хеецелден бужигнаж байв. За-
рим гэрийн тооноор ул мэдэг цэнхэр утаа суунаглан, зарим нь
уудээ гэр дээрээ тавьсан нь хаврын дулаан едер унэхээр зохистой
харагдана. Баруун урд талын том цагаан гэрийн гадаа олон
хун беегнерен сууж, цуглаан эхлэхэд бэлхэн болсон бололтой.
©вген Дорж морины жолоог галж, багийн дарга Лхагваагийн
гэрийн гадаа ирж буугаад, морио уяад, шууд цуглаан дээр ирэв.
Цугларагсад евген Доржийг хундэтгэн мэндчилж, гол дундаа
зассан хурэн цэмбэн бутээлгэтэй ширээний дэргэд урьж суул-
гав.
Багийн дарга Лхагваа, энх тайвны талынхны ардын цуглааныг
нээж:
258
Бугд Найрамдах Монгол Ард Улсын Бага Хурлын тэргуулэгч-
дээс дэлхий дахины энх тайвны талынхны их хурлын байнгын
хорооны анхаарлын ту хай гаргасан тунхгийг тайлбарлаж Монго-
лын ард тумэн, Зевлелт Холбоот Улсаар толгойлуулсан энх тай-
вны талынхны нэгдмэл лагерьт гуйвалтгуй зогсож байгаагаа зо-
риг тегелдреер илэрхийлж, баяр хургэв.
0вген Дорж:
— Багийн даргаа! Би уг хэлж болох уу? гэж зевшеерел
аваад, холоойгоо засаж, шингэн буурал сахлаа илэн байж хэл-
сэн нь:
«Би бол Монголын тал нутгийн жирийн малчин евген юм. Би
ургэлж, энх тайван, дайн дажингуй байгаасай гэж хусдэг. Би
дал гаруй нас наслахдаа манж автономитын уеийн гашуун зов-
лонг биеэр эдэлж урсах нулимсаа барсан хун! гагцхуу ардын
хувьсгалын ачаар гэр оронтой, эхнэр хуухэдтэй, мал херенгетэй
болж жаргал минь эхэлсэн юм. Би бол тарваган тахал, дээрмийн
дайн хоёрыг унэхээр жигшдэг юм. Нарт ертенц дээр дайн, тахал
шиг аюултай заналтай юм байхгуй. Одоо дайныг дэгдээгч мах-
чинууд дайн, тахал хоёроор туг тумэн хуний мах цусыг сорох
гэж бэлтгэж байна. Бидэнд айхыг мэдэхгуй сэтгэл зориг, ялж
дийлэх нэгдмэл хуч бурэн байна. Бид, ур хуухэд, хойч уедээ
итгэдэг учраас энх тайвныг хамгаалж чадна. Дайн тахал хоёрыг
дэгдээгч бухэн алтан дэлхийн ариун херснеес тонилтугай! гэж
энх тал нутгаасаа евген би хараая! Над шиг ингэж харааж бай-
гаа хэдэн буман хуний хараал дайн едеегчдийн тархийг хага
ниргэх нь лавтай гэж ендер дуугаар хэлье. Миний уг тумний
газар тугж, энх тайвныг хусэгч мяига мянган хуний чихэнд сон-
согдох болтугай!» гэж улам чанга дуугаар хашгиран хэлж дуу-
саад атираа суусан хурэн бор нуурийнхээ хелсийг арчив. ©вген
Доржийн ендер дуугаар хэлсэн уг хуралдагчдын сэтгэлийг хе-
делгеж суртэй алга ташилтаар угтав.

ввген Доржийн хилэн бадарсан омогт уг.дэлхийн бемберц-


гийн энтээ енцег дахь Монголын тал нутгаас тэртээ талын олон
оронд тугж энх тайвныг хамгаалагч сая сая хуний чихэнд цуу-
риатаж, дайн едеегчдийн зурхийг чичруулэх ёстой.
Энэ бол энх тайвныг хамгаалагч орон бухний шударга хуму-
усийн чин сэтгэлийн уг, энх тайвныг сахигч монголын эрэгтэй,
эмэгтэй жирийн ард бухний уг, дайныг едеегчдийн зурхийг шар-
хлуулах уур хилэнгийн хурц илд нь юм. ввген Доржийн узэд
яддаг дайн, тахал хоёр бол энгийн нэг тохиолдлын занал биш,
энэ зовлонг нуруундаа уурч, нудээрээ узэж, халуун нулимсаараа
бурхуулэн енгеруулсэн занал юм.

(Твгсввдуй)

17* 259
Слова
цуглаан собрание, митинг дэгдэзгч зд. поджигатель, зачинщик
ташуурдах подхлестывать кнутом махчин зд. людоед
зерег [зам] тропа, тропинка сорох высасывать
хаваржаан весеннее стойбище, ве- айхыг мэдэхгуй бесстрашный; не
сенник боящийся
бурэлзэх мерещиться; еле казаться хойч \е грядущие поколения
ишиг козленок тонилтугай долой; пусть провалится
зулзаган ногоо(н) молодые побеги, хараах ругать, проклинать
молодая трава бум(ан) сто тысяч
суунаглах виться, тянуться хага ниргэх разбить, рассечь
баруун урд юго-запад ендер дуугаар громко, торжественно
бевгнерех собраться, концентриро- тугэх распространиться
ваться атираа суусан морщинистый
нэгдмэл объединенный; сплоченный хилэн бадарсан гневный
шингэн жидкий; редкий омогт гордый
дайн дажин война энтээ енцег
лэх
этот угол; эта сторона
манж маньчжурский чичруу заставить содрогнуться
гэр орон жилище, кров сахигч блюститель; стоящий на стра-
тарваган тахал чума же
дээрмийн грабительский, разбойничий шархлуулах ранить, поразить
жигших ненавидеть; чувствовать от- илд меч
вращение узэн ядах ненавидеть
нарт солнечный тохиолдлын случайный
аюултай заналтай опасный, угрожа- бурхуу
лэх
покрыть
ющий

7 4 ДАЛАН Д0Р0ВДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

ЭНХ ТАЙВНЫ ИХ ЦУУРИА


(Твгсгвл)
бвген Доржэнэ угийг хэлж байхдаа дечеед жилийн емне аю-
улт тарваган тахлаар ухуулсэн ачлалт аав, ээжээ санаж байгаа
биз. Японы империализмийн довтолгооныг эсэргууцсэн ариун дайнд
амь у р э г Д с э н ганц хуугээ санаж байгаа биз. Гитлерийн дээрэмчид
Зевлелтийн ард тумнийг алан талж, олон мянган хуухдийг амь-
даар газарт булж, хэдэн едвр тасралтгуй шороо нь оволзож бай-
сныг бодож байгаа биз. Би та нарт, евген Доржийн дайн, та-
хал хоёрыг унэн сэтгэлээсээ жигшдэг болсон явдлыг хэлж егье.
Автономит засгийн УВД Дорж, хушууны ноёны тушаалаар ху-
далдаачны хонийг явган тууж хургээд, хэдэн сарын дараа аав,
ээждээ эргэж ирэхэд нь хайртай терсен аав, ээж, охин дуу гурав нь
аюулт тарваган тахлаар ухэж урэгдээд, гэр нь тулэгдэж харлаад,
хийсэх унс ч угуй болсон байжээ.,
Хайртай аав нь босгоо дэрлээд, энхрий ээж нь охиноо тэвэр-
сэн хэвээрээ ухсэн юм гэж тууний сонссон нь евген Доржийн
260
сэтгэлээс уурд хагацдаггуй, уе уе харагдаж байдаг бизээ. ввген
Дорж бол цорын ганц хуутэй байсан хун юм. Хуний ганц хуу
эцэгдээ наран саран болдог шуу дээ. Доржийн хуу унэхээр нар
сарны адил цогтой зоригтой хуухэд байсан юм. бвген эмгэн хоёр,
хуугээ цэрэгт мордоход нь ганц хуугээсээ салав гэж бодох ч бай-
тугай! «терсен нутаг, заяасан жаргалаа хамгаалахаас эрхэм хувь
заяа байхгуй» гэж хэлээд баруун хацры нь унсээд, зуун хацры
нь ирэхэд нь унсье гэж хэлж байсан кж. Ингэж бодож байсан
эцэг эх хоёр, хайртай хуутэйгээ хэзээ ч хамт байна гэж бодож
байсан байх ёстой.
Хамт байх ч ёстой байсан юм. Эцэг, урийн энх тайвнаар хамт
жаргахад гагцхуу Японы империализмийн дайн саад хийсэн юм.
Доржийн хуу эх орноо хамгаалах шударгуу хэргийн телее Хал-
хын голын байлдаанд орж, дайсны беен хучтэй тулгарч цусныхаа
эцсийн дуслыг дуустал дайсныг сенеен дараад, эх оронч баатрын
ёсоор нас барсан юм. Доржийн хуу хэдий нас барсан боловч,
эцэг эх, ард тумнээсээ уурд хагацаагуй юм. Энхрий хайрт эцэг
эхтэйгээ эрэлхэг баатрын ариун алдраар уулзсан юм. ©вген эмгэн
хоёр нэг едер хуугээсээ захидал авч, урьд удаагийн жирийн захи-
дал шиг хэнэггуй задлахад, Монгол улсын алтан сулд гялалзсан
хундэт улаан унэмлэх гарсан юм.
Тэр унэмлэхийн эхний хуудсыг нээж, баатар хуугийнхээ гэ-
рэлт гэгээн дурийг узэж, зуун хацры нь унссэн юм. Энэ баатар
хуу, эцэг эх, ард тумэндээ уурд амьд хэвээрээ харагдаж байгаа
юм. Ингэж хуутэйгээ уулзсан эцэг эх хоёр, алан хядагч дайныг
узэн яддаггуй байж яаж чадах билээ! Унэхээр жигшин узэж,
хорсон занадаг байх ёстой. Хорсон занахаар ч барахгуй, х;эрэг-
тэй цаг тохиолдвол, амиа солилцохоос айхгуй ган болд хатан зо-
риг зангирсан байх ёстой юм.
Энэ занал бол ганцхан тал нутгийн малчин евген эмгэн хоёрт
тохиолдсон биш, газар бурийн жирийн олон мянган хунд тохи-
олдсон юм. Энэ заналыг гитлерийн фашистын цусан гартай хуний
махчинуудад ур хуухдээ булуулж, эцэг эх, ураг садангаа дууж-
луулсэн туг тумэн ардууд цем евертелж байгаа юм.
Одоо Англи, Америкийн цуст дайны балчгийг биедээ уурч
шаналан зовж байгаа Индонези, Вьетнамын зэрэг орны хэдэн
зуун, мянган ард тумэн цем занаж байгаа юм. Дэлхийн бемберц-
гийн енцег булан бурд оршиж байгаа энх тайвныг хусэгч олон
зуун мянган сая хун, дайн едеегчдийг занацгааж «атомын бем-
бегийг цаазал! Цэргийн зэвсэглэлийг хорогдуул! Шударга хун
бухэн энх тайвны талд байна»! гэж нэгэн зэрэг хашгирч бай-
гаа ендер дуу нь таван тив, дервен далайн дээгуур цууриатаж
байна.
Энх тайвны их цуриа дайныг едеегчдийн нежирсен зурхэнд
жад болон тусаж байна.
Энэ их цуурианы нэг нь багийнхаа ардын энх тайвныг хам-
гаалагчдын цуглаан дээр хэлж байгаа малчин евген Доржийн
уг юм.
261
©вген Доржийн энэ угийг, багийн цуглааны эрэгтэй, эмэгтэй
ард бухэн цем дэмжиж «бугдээрээ энх тайвны тел ее!» гэж нэгэн
зэрэг гараа ергецгееж, энх тайвныг хамгаалагчдын хуудсанд ус-
гээ зурцгааж байна. Гарын усэг зурахад далан гурван настай ев-
ген Дорж хамгийн туруун «Би, дайныг узэн ядна» гээд усгээ
зурав.
По рассказу П. Х о р л о.

Сл о в а

довтолгоон нападение амьд живой


ачлалт благодетельный, дорогой алан хядагч палач
амь урэгдэх погибнуть, умирать жигшин узэх ненавидеть
дээрэмдэх [о]грабить хорсон занах гневно протестовать
алах талах убивать, истреблять амиа солилцохоос айхгуй не ща-
булах зарыть дить своей жизни, не бояться смерти
оволзох шевелиться, двигаться вверх ган болд стальной; сталь
и вниз хатан зориг стальная воля, твердая
тврсен зд. родной воля
охин дуу младшая сестра зангирсан собранный, концентриро-
тулэгдэх сгореть; быть сожженным ванный
харлах чернеть ураг садан(г) родня
дэрлэх положить голову на... дуужлуулэх быть повешенным
цорын ганц единственный евертлех положить за пазуху; хра-
заяах предопределять, предвещать; нить за пазухой
быть достигнутым, быть данным балчиг ужасы; бедствия
шударгуу хэрэг правое дело; про- шаналан зовох страдать
грессивное дело бембег бомба
тулгарах встретиться, войти в со- цаазлах зд. запрещать
прикосновение тив часть света
дусал капля нежрех свернуться, сгуститься (о
хэнэггуй зд. спокойно, благодушно крови)
унзмлэх удостоверить;удостоверение, жад штык
грамота, документ

75 ДАЛАН ТАВДУГААР ХИЧЭЭЛ


КОММУНИСТ НАМ БОЛ, ЛЕНИНИЙ ЗАМААР,
TYYHHM YH3H4 ШАВЬ АГУУ ИХ СТАЛИНЫ МЭРГЭН
ЖОЛООДЛОГООР ЗЭВЛЭЛТИЙН АРД ТУМНИЙГ
КОММУНИЗМ е е д АМЖИЛТТАЙ УДИРДАЖ БАЙНА

Ленин, Сталин нар бол Зевлелтийн ард тумнийг удирдан


жолоодогч хучин болсон СССР-ийн Коммунист Намыг унд-
эслэн байгуулагч бегеед жолоодогч нар мен. Тэд Коммунист
намыг байгуулсан бегеед туунийг хамгийн тэргууний хувьсгалт
онолоор зэвсзглэж, программ, тактик ба зохион байгуулалты нь
262
ундсийг боловсруулан тууний боловсон хучнийгесген хумуужуулж,
тэмцэл ба уйл ажиллагааг нь шууд удирдсан юм.
Ленин, Сталин нарын суут жолоодлогын дор Коммунист нам,
тэмцэл ба ялалтын их замыг туулжээ. Тууний мэргэн удирдла-
гын дор Оросын ажилчин анги, ядуу тариачидтай холбоотой явж,
1917 оны Октябрь сард помещик капиталистуудын засгийг уна-
гаагаад, вврийн засгийг тогтоосон билээ. Коммунист нам нь
СССР-т социализмын ялалтыг зохион байгуулж Зевлелт орныг
хучирхэг социалист гурэн болгон хувиргах явдлыг хангасан юм.
Коммунист нам нь эх орны дайны уед герман фашистын эзэр-
хэгчдийн эсрэг бух ард тумний тэмЦлийг зоригжуулан зохион
байгуулж, фашизмыг ялах ялалтыг хангажээ.
Дайны дараахь энх байгууллын уед Зевлелтийн ард тумэн нь
Ленин — Сталин нарын ундэслэн байгуулсан Коммунист намын
удирдлагын дор еерийн орныг сэргээн босгож хегжуулэх зорил-
тыг амжилттай биелуулэн коммунизмын туяат оргил еед итгэл-
тэйгээр давшиж байна.

Коммунист намыг зохион байгуулж жолоодогч Ленин, Сталин


нар хувьсгалт тэмцлийн замд эрт оржээ. Тэд бур залуу насандаа
хаант оросын нийгэмлэг, улс терийн байгууллагатай эвлэршгуй
тэмцэж байсан бвгеед марксизмын тугийн дор тэмцэх хувьсгалт
тэмцлийн замыг ухамсартайгаар сонгон авсан юм.
Маркс-Энгельсийн сургаалын учрыг Ленин Сталин хоёр шиг
гун гунзгийгээр хэн ч ойлгоогуй юм. Гэвч тэд марксизмын уг
усгийн боол нь хэзээ ч болж байгаагуй. Коммунист намын жолоо-
догч Ленин, Сталин нар бол шинжлэх ухааны жинхэнэ тэргуу-
лэгчдийн ёсоор, хуучирсан хуучин баримтлалуудыг дээд шинэ
байдалд тохирсон шинэ баримтлалуудаар эре зоригтой сольж бай-
сан юм.
Ленин, Сталин- нар бол бусад ангийн улс терийн зутгэлтнээс
эре еер бегвед хамгийн эрэлхэг, хамгийн тууштай, шинийг бу-
тээгчид юм. Тэд Коммунист намыг Оросын хувьсгалт хеделгеенд
байгаагуй шинэ замаар итгэлтэй удирдаж, туунийг дэлхий дахины
нэн тэргууний социалист терийг удирдаж байгаа нам болгон ху-
виргасан байна.

Ленин, Сталин нарын агуу их гавьяаны нэг нь юунд орших


вэ? гэвэл тэд жирийн нэг социал демократ намыг бус, харин шинэ
байдалд пролетари нарын емне тулгарсан асар их зорилгыг ший-
двэрлэж чадах шинэ маягийн намыг байгуулсанд оршино. Хаант
засгийг довтлох ба ажилчин ангийн диктатурыг байлдан олоход
пролетари нарыг толгойлон удирдаж чадах шинэ маягийн хувь-
сгалт дайчин намыг Орос оронд байгуулах хэрэгтэй гэж Ленин,
Сталин нар зааж байв.
263
Ленин, Сталин нар, Большевик намыг харгис бух хучин ба
тэдний телеелегчдийн эсрэг хатуу шируун тулалдааны дундуур
байгуулсан юм. «Бух Холбоотын Коммунист (большевикуудын)
намын туухийн суралцах товч дэвтэр»-ийн оршилд угуулэхдээ туе
нам нь «Ажилчны хеделгеен дотрох эсэр (тэдний емнех народ-
никууд) меньшевик, анархист, баруунтны енге бурийн ундсэний
узэлтэн зэрэг жижиг буржуйлэг намууд, туунчлэн туе намын
дотоодод меньшевикийн оппортунист урегал, Троцкий ба Буха-
рины этгээд, ундсэний хэлбэрэгчид, Лениний эсрэг бусад булгууд-
тэй тэмцеэн гол зарчимт тэмцэлд хегжин батжив» гэжээ. (6 дахь
тал)
Намыг байгуулах уед ч, засгийн эрхийн телее тэмцэх уед ч,
социализмын ялалтын телее тэмцлийн жилуудэд ч гэсэн, оппор-
тунист ба в н г е бурийн эвеэгчдийг цуцалтгуй илруулэн цохисоор
иржээ. Элдэв зусмийн оппортунистуудийн эсрэг явуулсан эв-
лэршгуй тэмцэл нь намын нэгдлийг тогтоон, тууний хуч чадлыг
бэхжуулж я л а л т ы г хангасан билээ.

(Тэгсзедуй)

Слова

шавь ученик дээд высший, верховный


туулах проходить; преодолевать зутгэлтэн деятель
ядуу бедный, маломощный жирийн обычный; простой
унагаах свергать, низвергать; сва- тулгарах вплотную встать
лить, уронить толгойлох возглавлять, руководить
эзэрхэгчид захватчики харгис реакционный; лютый
энх байгуулал мирное строительство дундуур в обстановке; через, сквозь
сэргээн босгох восстановить баруунтан правые
туяат сверкающий, сияющий угуулэх говорить
оргил вершина ундсэний узэлтэн националисты
хаант царский; ханский жижиг буржуйлэг мелко-буржуаз-
звлэршгуй непримиримый ный; мелкая буржуазия
ухамсартайгаар сознательно урегал течение
гунзгий глубокий этгээд элементы; приспешники
боол раб хэлбэрэгчид уклонисты
тэргуулэгчид зд. лидеры, руководи- зарчимт принципиальный
тели эвеэгчид соглашатели
хуучирсан устаревший илруулэх разоблачить
баримтлал учение; положение зусэм масть
содих заменить енге бурийн разный; разноцветный
тохирсон подходящий, соответствую-
щий

264
76 ДАЛАН ЗУРГААДУГААР ХИЧЭЭЛ

КОММУНИСТ НАМ БОЛ, ЛЕНИНИЙ ЗАМААР,


ТУУНИЙ УНЭНЧ ШАВЬ АГУУ ИХ СТАЛИНЫ МЭРГЭН
ЖОЛООДЛОГООР зевлелтийн АРД ТУМНИЙГ
КОММУНИЗМ е е д АМЖИЛТТАЙ УДИРДАЖ БАЙНА
(Эмнвхийн ургэлжлэл)

Биеэ даасан нам болон бурэлдэхийн тул большевикууд шиг


нарийн нягт бэлтгэгдсэн улс терийн булэг нэгхэн ч гуй. Больше-
вик намыг бэлтгэх энэ ажилд Ленин, Сталин нарын гайхамшигт
зохиолууд «Юу хийх вэ?», «Алхам урагшаа хоёр алхам хойш»,
«Анархизм буюу социализм» зэрэг зохиолууд болон «Искра»,
«Брдзола» зэрэг сонинууд шийдвэрлэх ролийг гуйцэтгэсэн юм.
Ленин, Сталин нар бол Коммунист намыг байгуулах бэлтгэ-
лийг хийсэн тедийгуй, харин туунийг шууд гардан зохиож бай-
гуулсан хумуус юм.
1901 оноос эхлэн Грузид социал-демократии «Брдзола» (Тэм-
цэл) гэдэг анхдугаар нууц сонин нехер Сталины санаачлагаар
гарах болсон бегеед энэ сонин, Лениний «Искра» — ийн узэл
санааг тууштай баримтлан явуулж байв.
Энэ уед Ленин, Сталин нарын бух уйл ажиллагаа нь ажилчин
ангийн хувьсгалт дайчин намыг байгуулах нэгэн зорилгод чиглэг-
дсэн байв. Ийм намыг байгуулахын телее Ленин, Оросын ажилчны
социал-демократ намын 2 дугаар их хурал дээр онц шургуу тэм-
цлийг явуулсан юм.
Оросын ажилчны социал-демократ намын 2 дугаар их хурал
дээр хувьсгалт марксизм ба оппортунизм хоёр унэндээ тусгаар-
лан салж, ундсэн бух асуудлын талаар большевик, меньшевик
хоёрын стратеги тактик нь эре эерэг тэсрэг байжээ.
Нехер Сталин, энэ уед Батумын гянданд байсан бегеед боль-
шевик, меньшевик хоёрын зерелдеений тухай сонсмогц Лениний
шугамыг баримтлагч большевикуудын талд эре шийдвэртэй бе-
геед буцалт няцалтгуй зогесон юм. Оросын ажилчны социал-
демократ намын 2 дугаар их хурлын дараа большевик, меньше-
вик хоёрын тэмцэл намхарсангуй, харин улам хурцаджээ.
1905 онд эхэлеэн Оросын анхдугаар хувьегал бол Большевик
намыг байгуулан бэхжуулэх Ленин, Сталины зохион байгуулагч
уйл хэргийг улам хучтэй болгосон юм. Тэд большевикуудын
хувьсгалт бухий л ажлыг удирдан ажилчин ангийг зэвеэглуулэх,
тэднийг цэргийн хэрэгт сурган, хаант засгийн эерэг бослогод
бэлтгэх ажлыг шургуугаар удирдан явуулж байв.
Ленин, Сталин нар 1905 оны 12 дугаар сард Таммерфорст ху-
ралдсан Бух Оросын большевикуудын анхдугаар бага хурал дэзр
анх удаа биеэр уулзжээ.
265
1905 оны 12 дугаар сарын бослого дарагдсаны дараа намыг
сахин хамгаалж бэхжуулэх явдал улам нарийн бэрхтэй болсон,
харгислалын довтолгоо чангарч, меньшевикууд» намыг устгах гэж
илээр хедлех болжээ. Тулгарсан аюулын емне сандрахгуй байж,
еерийн хэргийн унэнийг ухамсарласны ундсэн дээр ялалтдаа итгэх
явдал бол большевикуудын онцлог чанарын нэг нь болсон бегеед
элдэв бэрхшээлийг давах, хеделмерчдийн зоригийг бадруулж
байсан юм. Хувьсгалт шинэ ернелтийн емне, большевикуудын
гол зорилго бол меньшевикуудээс бурмесен салж тэднийг намаас
хеех явдал мен гэж Ленин, Сталин нар узэж байв. 1912 оны
1 дугээр сард Прага хотноо Оросын ажилчны социал демократ
намын бага хурал хуралдсан бегеед туе хурал нь меньшевику-
удийг намаас хееж шинэ маягийн нам, Большевикуудын намын
эхийг тавьсан билээ.
Прагын бага хурлаас Ленин тэргуунтэй Большевик намын Тев
Хороог сонгожээ. Энэ уед нехер Сталин, целелгенд байсан бо-
ловч Лениний саналаар туунийг тев хорооны гишуунд сонгож
Орос орон дахь намын бух ажлыг удирдах жинхэнэ тев болсон
Тев Хорооны Оросын товчоог толгойлуулсан билээ.
Бух Холбоотын коммунист (большевикуудын) намын анхдугаар
шат ингэж тегесен юм. Энэ шатны гол утга нь орос орноо
Большевик намыг байгуулахын телее Ленин, Сталины тэмцэлд
оршино. Ийнхуу удаа дараа гагцхуу Орос орноо оппортунисту-
удээс цэвэрлэгдеэн бегеед олон тумнийг засгийн телее тэмцэлд
удирдаж чадах нам социалист хувьегал ялахаас аль емне бурэл-
дэн тогтеон билээ. Энэ намыг ундэслэн байгуулагчид нь Ленин,
Сталин нар байв.
(Твгсввдуй)

Слова
биеэ даасан самостоятельный цэргийн хэрэг военное дело
бурэлдэх оформиться бослого восстание
нарийн нягт тщательно биеэр лично
тедийгуй не только анх удаа впервые
гардах зд. лично работать сахин хамгаалах сохранить
нууц нелегальный; секретный бэрхтэй тяжело; тяжелый
баримтлах придерживаться чангарах усиливаться
чиглэгдэх быть направленным, наце- илээр открыто
лепным сандрахгуй не растеряться
ШУРГУУ упорный онцлог чанар особое качество
тусгааплан салах разделиться, отде- бэрхшээл трудность
литься давах преодолеть; перевалить
эерэг тэсрэг непримиримый; несо- ернелт подъем, рост
вместимый Х09Х изгнать; исключить
гяндан тюрьма т э р г у у н т э и в 0 главе
зерелдве(н) противоречие, расхож- целелгв(н) ссылка
дение товчоо(н) бюро
шугам линия цэвэрлэгдеэн очищен; проведена
буцалт няцалтгуй бесповоротно, не- чистка
уклонно аль емне задолго
намхрах утихать, успокаиваться бурэлдэн тогтох зародиться
хурцдах обостряться
266
7 7 ДАЛАН ДОЛООДУГААР ХИЧЭЭЛ

КОММУНИСТ НАМ БОЛ, ЛЕНИНИЙ ЗАМААР


ТУУНИЙ УНЭНЧ ШАВЬ АГУУ ИХ СТАЛИНЫ МЭРГЭН
ЖОЛООДЛОГООР зевлелтийн АРД ТУМНИИГ
КОММУНИЗМ е е д АМЖИЛТТАЙ УДИРДАЖ БАЙНА
(Эмнвхийн ургэлжлэл)

Большевикуудыг биеэ даасан намд зохион байгуулсны дараа


Ленин — Сталин нар туунийг бэхжуулэх хэрэгт бух хуч чадлаа
дайчилсан юм. Шинээр байгуулагдсан намын ундсэн зорилго бол
хаант засаг, херенгетнийг тулхэн унагаах, улс терийн засгийн
эрхийг байлдан олох, социалист нийгмийг байгуулах зорилго
бухий пролетари нарын ангийн тэмцлййг зохион байгуулах явдал
мои гэж тэд сургаж байлаа.
Хувьсгалт шинэ ернелтийн жилуудэд Ленин, Сталин нар ил,
далд ажлыг хослуулах, намын нууц байгууллагыг бэхжуулэх ба
ажилчин ангитай тууний холбоог ергвтгон бататгахын телвв тэм-
цэлд еерсдийн бух уйл ажиллагааг захируулж байлаа. Импери-
алист нэгдугээр дайны уед Ленин — Сталин нарт хэдий асар их
бэрхшээл аюул тохиолдож байсан боловч, Большевик намыг улам
эрчимтэй удирдсаар байжээ. Энэ уед Ленин — Сталины бух уйл
ажиллагаа нь хаант засгийг тулхэн унагаах ба социалист хувьс-
галын теле© тулалдахад ажилчин анги хийгээд тууний намыг
узэл суртал, улс т©р, зохион байгуулалтын талаар бэлтгэхэд
чиглэгдэж байв.
Социалист хувьсгалд ийнхуу бэлтгэх явдалд дайны уед Ле-
ниний бичсэн онолын зохиолууд онц их ролийг гуйцэтгэжээ. 1916
оны 6 дугаар сард Ленин «Империализм бол капитализмын дээд
шат мен» гэдэг алдарт зохиолоо бичиж дуусгасан бегеед энэ
зохиолдоо, империализм бол ялзарч байгаа капитализм юм гэдэг
бурэн теге дун шинжилгээг гаргажээ. Империализмийн тухай
Лениний энэ зохиол бол Марксын эдийн засгийн сургаалын хег-
жилтед шинэ алхам нь болсон бегвед марксист онолыг шинэ
агуулгаар баяжуулан пролетарийн хувьегалын чухал чухал асу-
удлыг шинээр шийдвэрлэхэд тусалсан билээ.
1917 оны 4 дугээр сарын 3 (16)-д Ленин гадаадаас Петрогра-
дад буцаж ирээд, ирснийхээ маргааш нь алдарт «4 дугээр сарын
сэдвууд»—дээ, хврвнгетний ардчилсан хувьегалаас социалист
хувьсгалд шилжин орохын телее тэмцэлд суут телевлегеег Боль-
шевик нам ба ажилчин ангид гаргаж егев. Ленин, энэхуу сэдвийг
гаргаснаар марксист шинжлэх ухаанд шинэ замыг тавьж Орос
орноо парламентат бугд найрамдах улсыг бус, харин зевлелуудийн
бугд найрамдах улсыг байгуулах зорилгыг тавьжээ. Энэ шаард-
267
лага бол марксизмын онол, практикийн хегжилтед сурхий ал-
хам болсон юм. Ленинээс зевлелуудийг пролетарийн диктатурын
терийн хэлбэр гзж нээсний ачаар Оросын ажилчин анги агуу
их ялалтыг байгуулсан бегеед марксист онол шинэ агуулгаар
баяжиж большевикуудын намын алдар хунд улам нэмэгдсэн
билээ.
1917 оны 2 дугаар сарын херенгетний ардчилсан хувьсгалын
дараахь Орос орны онц нарийн бэрхтэй уед гагцхуу Ленин — Ста-
зины жолоодсон большевикуудын нам нь бэрхшээлээс айлгуйгээр
ажилчин ангийг засгийн телее тэмцэлд итгэл зоригтойгоор удир-
джээ. Ленин-Сталин нар бол капитализмыг довтлох их довтол-
гоонд Большевик нам ба ажилчин ангийг хатуу итгэлтэйгээр хет-
лен удирдаж, 1917 оны Октябрь сарын туухт едруудэд зэвсэгт
бослогыг биеэр удирдан пролетарийн диктатурыг байлдан олох
явдлыг шууд хангасан билээ.
Ленин — Сталины жолоодлого бол 1917 оны Октябрь сард
Оросын пролетари нарын дэлхий дахины туухт ялалтыг хангасан
чухал нехцелуудийн нэг нь мен.

Ленин — Сталин нар, пролетарийн диктатурыг тогтоосны дараа


Зевлелт оронд социализмыг байгуулахын телее Зевлелт орныг
хучирхэг социалист гурэн болгохын телее Большевик намын тэм-
цлийг удирдсан юм. Хун терелхтний туухэнд социализмыг бай-
гуулсан туршлага байсангуй.
Их Ленин, «Зевлелт Засгийн ээлжит зорилго» гэдэг зохиолдоо,
социалист байгуулалд шилжин орох телевлегеег боловсруулан
гаргажээ. Гэтэл энэ телевлегеег биелуулэх явдалд гадаадын
цэргийн цемрелт, иргэний дайн саад болов.

(Тегсвэдуй)

Слова
асгийн эрх власть сэдвууд тезисы
ангийн тэмцэл классовая борьба шилжин орох перерастать, перехо-
ил легальный; открытый дить
далд нелегальный; скрытый зевлел совет
хослуулах сочетать шаардлага требование
захируулах подчинить хэлбэр форма
бататгах укрепить алдар хунд авторитет
эрчимтэй энергично; энергичный айлгуйгээр не боясь; без страха
уйл ажиллагаа(н) деятельность зэвсэгт вооруженный
ялзрах гнить, загнивать дэлхий дахины мировой
бурэн теге полный; исчерпывающий ээлжит очередной
дун шинжилгээ(н) вывод цэргийн цемрелт военная интервен-
хегжилт развитие ция
агуулга содержание иргэний дайн гражданская война.
шинээр по-новому

268
7 8 ДАЛАН НАЙМДУГААР ХИЧЭЭЛ

КОММУНИСТ НАМ БОЛ, ЛЕНИНИЙ ЗАМААР,


ТУУНИЙ УНЭНЧ ШАВЬ АГУУ ИХ СТАЛИНЫ МЭРГЭН
ЖОЛООДЛОГООР зевлелтиин АРД ТУМНИЙГ
КОММУНИЗМ е е д АМЖИЛТТАЙ УДИРДАЖ БАЙНА
(Эмнвхийн ургэлжлэл)

Ленин, Сталин нараар удирдуулсан Большевик нам, ард тум-


нийг 1918—1920 оны иргэний дайнд босгож, гадаадын цэргийн
цемрелт ба цагаантныг ялах явдлыг хангасан билээ. Ленин,
Сталин нар бол иргэний дайнд дайсныг ялах явдлыг шууд зохион
байгуулагчид нь байв. Тэр уед В. И. Ленин, ажилчин, тариачны
батлан хамгаалах зевлелийг толгойлж байсан бегеед тууний ор-
логч нь нехер Сталин байжээ.
Большевик Намын Тев Хороо ба Ленин, хувьсгалд хамгийн
аюултай бегеед шийдвэрлэх фронтуудад нехер Сталиныг явуул-
даг байв. Иргэний дайны уе дахь гол гол ялалт бол цем нехер
Сталины нэртэй холбоотой юм.
Иргэний дайн тегссений дараа Ленин, Сталин нар, Зевлелт
орныг энх байгууллын замд шилжуулэх явдлыг хангажээ.
1920 оны 12 дугаар сард бух Оросын зевлелуудийн 8 дугаар
их хурлаас ардын аж ахуйг социалист эхлэлийн ундсэн дээр сэр-
гээн босгож еерчлен байгуулах тухай Лениний боловсруулсан
улс орныг цахилгаанжуулах телевлегеег баталжээ. Тэгээд Ленин,
еерилн дотнын шавь нехер Сталины хамт социализмын эдийн
засгийн суурийг тавихын телее тэмцэлд нам ба Зевлелтиин ард
тумнийг дайчлав.
1921 онд намын 10 дугаар их хурлаас Лениний саналаар эдийн
засгийн шинэ бодлогод шилжих туухт шийдвэрийг гаргасан бе-
геед энэ бодлогыг тууштай хатуугаар биелууснээр, социализмыг
байгуулахын тул ажилчин анги 6а тариачны эдийн засгийн хол-
боог бэхжуулэн, ардын аж ахуйг сэргээн босгох зорилго биелэг-
дсэн юм.
1922 оны 4 дугээр сард Намын Тев Хорооны бугд хурлаас
Лениний саналаар нехер Сталиныг Намын Тев Хорооны Еренхий
нарийн бичгийн даргад сонгосон бегеед нехер Сталин тэр уеэс
эхлээд энэ эрхэм уургийг тасралтгуй гуйцэтгэн ажилласаар
байна.
1924 оны 1 дугээр сарын 21-д Ленин нас барж, дэлхий да-
хины хеделмерчдед асар хунд гарз тохиолдов. Лениний бутээ-
сэн их уйл хэрэг, тууний цаглашгуй их хэргийг нехер Сталин
цааш нь ургэлжлуулсэн юм.
269
Лениний нас барсны дараа, намын нэгдлийг бэхжуулэх, Зев-
лелт засгийг бататгах, социализмыг байгуулах, асар их хариуц-
лага нехер Сталинд намын жолоодогчийн нь хувьд оногдов. Не-
хер Сталин, Большевик нам ба Зевлелт орныг Ленингуйгээр
Лениний замаар жолоодсоор байна.
Нехер Сталин бол Большевик намыг улам бэхжуулсэн юм.
Зевлелтийн ард тумний заналт дайсан, Троцкист, Бухаринтан,
Зиновьевтэн нарыг нехер Сталины удирдлагын дор илруулэн
бутцохисон бегеед нам нь энэ тэмцлээр еерийн эгнээг улам бэх-
жуулсэн билээ. Нехер Сталин бол Лениний хэргийг суутаар ур-
гэлжлуулэгчийн хувьд марксист-ленинист онолыг цааш хегжуу-
лэн, туунийг шинэ нехцелд тохирсон шинэ агуулгаар баяжуулсан
билээ.
1924 онд хэвлэгдэн гарсан «Ленинизмийн ундэснуудийн тухай»
гэдэг, нехер Сталины суут зохиол нь марксист, ленинист оно-
лын санд унэлж баршгуй нэмэр болсон.
Нехер Сталин Зевлелт орныг тэргуун зэргийн хунд уйлдвэр-
тэй социалист том хедее аж ахуйтай, хамгийн тэргууний шинж-
лэх ухаан, соёлтой хучирхэг орон болгохын телее тэмцэлд Боль-
шевик намыг жолоодсон юм.
Нехер Сталин бол Лениний хоршооллын телевлегеег баримт-
лан, хедее аж ахуйг хамтралжуулах онолыг боловсруулаад, хамт-
ралын байгууллын телее Большевик намын тэмцлийг зоригжуу-
лан зохион байгуулагч нь болсон юм. Большевик нам нь улс
орныг хунд уйлдвэржуулэх талаар байлдан олсон амжилтын унд-
сэн дээр, хедее аж ахуйг хамтралжуулах зорилтыг нехер Ста-
лины жолоодлогын дор биелуулсэн юм.
Нехер Сталины мэргэн жолоодлого, Большевик нам ба Зевлел-
тийн ард тумний цаглашгуй их зориг, аврага их зутгэлийн ачаар
ахар богино хугацааны дотор Орос орны олон зуун жилийн хоц-
рогдлыг устгаж туе орон нь хучирхэг социалист гурэн болон
хувирав.
(Твгсввдуй)

Слова

босгох поднять суутаар гениально


цагаантан белогвардейцы хэвлэгдэх печататься
орлогч заместитель тохирох соответствовать
эхлэл начало УНДЭСНУУД основы
цахилгаанжуулах электрифициро- сан(г) сокровищница; казна, фонд
вать У н э л ж баршгуй неоценимый
эвхамт зд. коммунистический нэмэр вклад; лепта
еренхий нарийн бичгийн дарга ге- хоршооллын телевлегее кооператив-
неральный секретарь ный план
гарз зд. потеря хамтралжуулах коллективизировать
цаглашгуй бесценный хунд уйлдвэржуулэх индустриализи-
хариуцлага ответственность ровать
оногдох зд. возлагаться аврага их гигантский, исполинский
бараг почти зутгэл старание, усилие
заналт дайсан заядлый враг ахар короткий
270
79 ДАЛАН ЕСДУГЭЭР ХИЧЭЭЛ

КОММУНИСТ НАМ БОЛ, ЛЕНИНИЙ ЗАМААР,


ТУУНИЙ УНЭНЧ ШАВЬ АГУУ ИХ СТАЛИНЫ МЭРГЭН
ЖОЛООДЛОГООР зевлелтийн АРД ТУМНИЙГ
КОММУНИЗМ е е д АМЖИЛТТАЙ УДИРДАЖ БАЙНА
(Твгсгел)

Сталины таван жилийн телевлвгеений жилуудэд Зевлелт те-


рийн батлан хамгаалах явдал цаглашгуй хучтэй болж, Зевлел-
тийн арми, хамгийн хучирхэг зэвсэгт хучин болов. Зевлелтийн
ард тумний санал сэтгэл, улс терийн нэгдэл бэхжиж ажилчин,
тариачин, сэхээтний холбоо эвдэршгуй бат болов. СССР-ийн улс
ундэстний хоорондохь нехерлел хегжиж, Зевлелтийн ард тумний
эх оронч узэл улам бадран цэцэглэв. Зэвлелт орон нь социализ-
мын эвдэршгуй цайз болон хувирав.
Зевлелтийн ард тумэн, энэ агуу их ялалтаа бух холбоотын
зевлелуудийн 8 дугаар онц их хурлаар батлагдсан Сталины унд-
сэн хуульд хууль ёсоор бэхжуулээд, социализмээс коммунизмд
аажмаар шилжин орох зорилгыг амжилттай шийдвэрлэх явдалд
давшин оржээ.
Гэтэл 1941 оны 6 дугаар сарын 22-т Германы дээрэмчин фа-
шистуудаас, Зевлелт оронд итгэлийг эвдэн довтолж, Зевлелтийн
ард тумний энх байгууллыг тур тасалдуулав.
Германы фашистын эсрэг эх орны их дайны уед Большевик
намын их жолоодогч нехер Сталин, Зевлелтийн бух ард тумний
тэмцлийг толгойлж, дайсныг бурмеоэн бутцохих зорилгыг биелуу-
лэхэд, Большевик нам, Зевлелт тер, Зевлелтийн арми ба Зев-
лелтийн бух ард тумний хуч зутгэлийг дайчлан чиглуулэв. Зев-
лелт Холбоот Улс, тууний арми нь Германы дээрэмчин фашис-
тын цэргийн хучийг хяар цохиж, фашистын германыг бурэн ял-
сан билээ. Энэ бол юуны емне большевикуудын нам, их Сталины
мэргэн удирдлагын ач юм.
Эх орны дайны едруудэд Большевик нам нь ард нийтийн тэмц-
лийг фашистын булаан эзлэгчдийн эсрэг зоригжуулан удирдаж
байв. Намын зохион байгуулах ажил нь дайсныг бут цохих хэ-
рэгт бух хуч херенгийг захируулж, Зевлелтийн хумуусийн бух
зутгэлийг нэг зорилтод чиглуулэв,
Дайны уед нам, ард тумэнтэйгээ улам ойр дотно болж, ерген
олон хеделмерчидтэй холбоогоо улам нягтруулав.
Лениний тугийн дор, суут их Сталины жолоодлогын дор Зев-
лелт улс эх орны их дайнд ялсан юм.

271
Империалист ертенц эвлэршгуй зерчилдее идэгдэн мухардсац
байдлаасаа гарахын тул шинэ дайнд бэлтгэх замд шилжин орсон
уед Зевлелт их улс, Ленин, Сталины ундэслэн байгуулж жоло-
одсон Большевик намын удирдлагын дор социалист нийгмийн
байгууллыг босгож дуусган, коммунист нийгэмд аажмаар шил-
жих замд давшин оржээ.
Большевик намаас дайны дараахь таван жилийн телевлегвег
биелуулэхийн телее тэмцлийг ернуулж байна. Зевлелт улс дайнд
хохирсон аж ахуйг сэргээн босгож чадсанаар ул барам одоо
СССР-ийн уйлдвэр нь дайны емнех хэмжээнээс улэмжхэн ихээр
давж тарианы ургацын хэмжээ дайны емнех 1940 оныхоос хэт-
рээд, Зевлелтийн ард тумэн дайны дараахь, Сталины таван жи-
лийн телевлегеег хугацаанаас нь емне биелуулж чадах явдал
эргэлзээгуй боллоо.
Зевлелт оронд Коммунист намын жолоодлогын дор ард ту-
мэнтэй тасаршгуй холбоотой, жинхэнэ шинжлэх ухаан, урлаг,
соёл асар их амжилтыг олж шинжлэх ухаан, уйлдвэр хоёрын
холбоо нехерлел хучтэй болж байна.
Зевлелт орны аж ахуй, соёлын байгуулалтын ажил дээр гарч
байгаа бух ялалт, амжилт бол Зевлелтийн ард тумнийг комму-
низмд улам бур ойртуулж байна.
Зевлелтийн ард тумний энэ бух ололт, амжилт Сол Комму-
нист нарын алдарт нам, туунийг ундэслэн байгуулж жолоодогч
Ленин, Сталины мэргэн удирдлагын ач мен юм.
Зевлелтийн ард тумэн, еерийн замд тохиолдсон уй тумэн
бэрхшээл саад, дайсны эсэргууцлийг Коммунист нам, Ленин-Сталин
нарын жолоодлогын дор давсаар дэлхий дахинаа туухт ялалтыг
байгуулсан юм.
Коммунист нам, енеедер Ленин-Сталины ялагдашгуй тугийг
ендерт ерген барьж, Лениний замаар, тууний унэнч шавь их
Сталины мэргэн жолоодлогоор Зевлелтийн ард тумнийг комму-
низм еед амжилттай удирдаж байна.
По статье
В. Л х а м с у р э н , С. У д в а л
«Унэн»,№ 289, 14.XIL 1949.

Слова
зэвсэгт хуч(ин) вооруженные силы булаан эзлэгчид захватчики
санал сэтгэл моральное состояние зврчил противоречие
цайз крепость, форпост идэгдэх зд. разъедаться
аажмаар постепенно мухардах оказаться в тупике
давшин орох приступить дайны дараахь послевоенный
дээрэмчин разбойник; разбойничий ул барам не только
итгэлийг эвдэн вероломно ургац урожай
довтлох нападать хэтрэх превзойти
тур временно тасаршгуй неразрывный; неразрывно
тасалдуулах нарушить ойртуулах приблизить
хяар цохих разбить вдребезги

272
АЛФАВИТНЫЙ СЛОВАРЬ
аж ахуйч хозяйственник; хозяйствен-
ный
Аав(а) папа, отец аж уйлдвэр(и) промышленность
аагтай у н э Р аромат; сильный запах ажиг сэжиггуй без сомнения; без
аажим медленный; постепенный; ти- боязни; смело, уверенно
хий ажиглах наблюдать; приглядываться;
аажмаар медленно; постепенно; тихо замечать
аар саар небольшой, незначительный ажил работа, труд
ааш поведение; характер, нрав ажил хэргийн чанартай деловой
аашлах проявлять свой характер; ру- ажилгуйчууд безработные
гаться), устроить скандал ажиллагаа(н) работа, деятельность
ав (I) облава, охота ажиллах работать, трудиться
ав (II) см. аав ажиллацгаах работать
азаачих увозить, уносить; уводить ажилтан работник
авгай 1) тетя; 2) женщина ажилч работящий; труженик
авдар сундук; ящик, ларь ажилчин рабочий
авиа(н) звук аз счастье; удача
авиран гарах взбираться аз жаргал счастье
авах получать, брать; принимать азгуй несчастливый, неудачливый
аврага их гигантский, громадный, азрага жеребец
исполинский, колоссальный аи даа да, так
аврагч спаситель, защитник айдас хурмээр страшный, жуткий
аврал избавление, спасение айл аймаг сосед; по соседству
аврах избавить, спасти айл саахалтан соседи
авчих взять; сразить айл херш сосед; соседний
авчрах приносить, привозить; подво- айлгах пугать, устрашать
зить айлгуйгээр не боясь; без страха
авьяас (лаг) талант, дарование аймшиггуй бесстрашный, неустраши-
авьяаслаг талантливый; талант мый, смелый
агаар воздух; атмосфера айх бояться
аги полынь айх(ав)тар 1) чудовищный; 2) очень;
агнах охотиться исключительно
агуу их великий айхыг мэдэхгуй бесстрашный; не
агуулах 1) воплотить; 2) вмещать боящийся
агуулга содержание алаг пегий
агшин зуур мгновенно, моментально алаглах пестреть, быть пегим
адгуус мал скот; животное алан хядагч палач
адил одинаково, также; одинаковый, алан талах убивать, истреблять
равный, подобный, сходный, адэк- албан ёсоор официально
ватный албан журмаар по закону; в обяза-
адуу(н) лошадь; табун лошадей тельном порядке; официально
аж амьдрал жизнь албан татвар(и) налог
аж амьдрах жить, существовать албан хаагч служащий
аж ахуй хозяйство алга нет

18 Заказ № 3755 '273


алга болох исчезать амь бие хайрлахгуй не щадить сво-
алга(н) ладонь ей жизни
алга таших аплодировать амь суйдэх умирать, погибать
алгасах миновать амь урэгдэх погибать
алдар слава амьд живой
алдар гавьяа(н) доблесть, слава амьд чадал жизненность
алдар нэр(э) имя, репутация; пре- амьдаар живым, живьем; заживо
стиж; слава амьдрал жизнь
алдар хунд(э) авторитет амьсгаадаах учащенно дышать, за-
алдарт славный, известный дыхаться
алдарт дурсгал славная память; кни- амьтан животное; существо
га почета ан(г) зверь
алдах 1) уронить, упустить; потерять, ан гереес(ен) звери, дикие животные
утратить; 2) лишаться; прозевать, ан герее хийх охотиться
проморгать; 3) ошибаться, промах- ангаахай птенчик; цыпленок
нуться ангайхай см. ангаахай
аливаа всякий, любой анги класс; курс; часть
алим яблоко ангижрах избавляться, освобождаться
ал с даль; далекий, дальний ангижруулах избавить; освободить;
алслах быть вдали; удаляться отделить
алсыг харсан дальновидный ангийн тэмцэл классовая борьба
алт(ан) золото ангиуд классы; части
алтан гадас(ан) полярная звезда андахгуй не ошибаться; без ошибки,
алхам шаг безошибочно
алхах шагать; перешагнуть анх(ан) первоначальный, начальный;
алхдал шаг; топот впервые
алхлах шагать; перешагнуть анх удаа впервые, первый раз
алчуур платок, шаль; полотенце анхаарал внимание
аль? который?, где? анхаарах обращать внимание
аль болохоор всемерно, всячески анхилах пахнуть, издавать запах
аль вэ? где?, который? анх и мал сайхан у н э Р аромат, бла-
аль емне задолго гоухание
аль хэдийнээ давно анчин охотник
ам(ан) 1) рот; 2) отверстие; вход, вы- ар(а) 1) спина; зад; 2) северный склон
ход (из ущелья и т. п.) (горы)', задняя сторона (юрты и т. п.)
ам нийлэх иметь одно мнение араатан хищник, зверь
амар сайн байна уу! Здравствуйте! арав(арван) десять
Как поживаете? арай едва, еле, кое-как; немного, чуть
амаржих успокаиваться арвай ячмень
амархан легкий, нетрудный; легко, арван гурав(гурван) тринадцать
нетрудно арван долоо(н) семнадцать
амгалан тайван(г) мир, покой арван дерев (дервен) четырнадцать
амжилгуй без успеха; безуспеш- арван зургаа(н) шестнадцать
но арван ес(ен) девятнадцать
амжилт успех, достижение арван найм (ан) восемнадцать
амжилттай успешно; успешный арван нэг(эн) одиннадцать
амжих успевать; суметь арван тав(ан) пятнадцать
амиа солилцохоос айхгуй не щади*ть арван хоёр двенадцать
своей жизни, не бояться смерти арвилан хэмнэх экономить, беречь
амралт отдых; каникулы арвин богатый, обильный
амралтын цагаар во время отдыха, арга способ, метод
во время каникул арга хэмжээ(н) меры; мероприятие
амрах отдыхать аргал аргал (сухой помет)
амсах попробовать, отведать; испы- ард олны хэрэгцээт массового по-
тывать, переживать; претерпевать требления
амтатан сладости ард тумэн народ; народные массы
амтархах ощущать сладкий вкус ардчилал демократия
амттайхан сладкий, вкусный ардчилах демократизировать
амыг татах придерживать повод; ос- ардчилсан демократический
тановить; молчать ардын аж ахуй аратское хозяйство
274
ардын ардчилсан народно-демокра- ачийг хариулах возблагодарить, от-
тический благодарить
ардын нэгдлууд аратские объедине- ачит благодетельный
ния ачих грузить
арзайж ярзайсан оскаливший зубы ачлалт благодетельный
арилах уходить, отходить; пройти ашгуй прекрасный, хороший; незаб-
арилгах очищать, расчищать; устра- венный
нять ашиг польза, выгода
ариун чистый, светлый; священный ашиг туе интересы
ариун дагшин орон святыня ашиг шим продуктивность; польза
ариун дархан зуйл священное дело ашиглах использовать, употреблять,
ариун сэтгэлт хумуус люди доброй пользоваться
воли; люди с благородными сердца- ашигт малтмал полезное ископаемое
ми ашигтай полезный
ариун цагаан чистый, светлый аюул занал опасность, угроза
ариун цэвэрч поддерживающий чи- аюул тулгарсан цаг грозный час
стоту, чистоплотный аюултай опасный, гибельный; чревато
ариунаар свято, священно последствиями
арлууд острова аюултай заналтай опасный, угро-
архи вино, водка жающий
арчгуй.бага клочок, небольшой кусо- ая напев, мелодия, мотив
чек аяар постепенно; помаленьку; тихо;
арчигдашгуй неопровержимый; неиз- тише; осторожно
гладимый аяархан легонько; медленно, посте-
арчилгаа(н) уход, опека; охрана пенно; осторожно, тихо
арчих вытирать; очистить аяга чашка, пиала, стакан
арчлах спасать; организовать уход аягалах наливать в чашку, пиалу
арьс(ан) кожа, шкура аягуй л бол если допустить оплош-
асаах зажигать; засветить ность, если оплошать
асар богино кратчайший аялах (I) путешествовать, странство-
асар их огромный, величайший вать, находиться в пути
асгах 1) выливать, лить, проливать, аялах (II) напевать
расплескивать; 2) просыпать аялгуу 1) мотив, интонация, напев;
асрамж тусламж помощь 2) возглас; междометие
асуудал вопрос аялгуулан татах петь, исполнять
асуулт вопрос (песню или музыкальное произве-
асуух спрашивать, задавать вопросы дение)
атаатан 1) завистники; 2) враги, про- аялгуут жужиг опера, музыкальная
тивники пьеса
атар газар целина аяндаа само по себе, невольно; авто-
атга горсть, пригоршня матически; самотеком
атгах 1) захватить горсть; 2) дер- аянчид путешественники; путники
жать, пожать; сжимать (рукой) аятай приличный, подходящий; бла-
атираа морщина, складки гополучный
атираа суусан морщинистый аятайхан 1) ловкий; 2) приятный;
аугаа их великий 3) удобный, хороший
ах старший брат; старший
ах дуугийн братский
ахар короткий; низкий
ахиц продвижение вперед; повышение баавгай медведь
ахлах быть старшим; возглавлять баарцаглах висеть гроздьями; прили-
ач (I) внук; племянник пать
ач (II) благодеяние, милость; услуга; баатар герой; героический
заслуга; воздаяние
ач тус(а) помощь; благодеяние баатарлаг героический; героизм
ач урээр благодаря ба и
ач холбогдол значение баг баг {низовая административная
ачаа(н) груз единица)
ачааны грузовой бага мало; малый, меньший
ачаар благодаря бага балчир настан дети, малолетние
бага буурай малый; слабый
18* 275
бага нас(ан) детство бараг почти, безмала
багадаа в детстве барагдашгуй неистощимый, неисся-
багана колонна; столб каемый
багаж инструмент; инвентарь бараглавал приблизительно, при-
багасах уменьшаться мерно
баглаа цэцэг букет цветов барагцаалбал см. бараглавал
багсайх быть пушистым; расти густо барах кончать, исчерпать, израсходо-
багтаж ядах с трудом поместиться, вать; довершить
с трудом вместиться, с трудом вле- барахгуй не только
зать бардаггуй не может, не смог
багтах поместиться, вместиться, вле- бардам хвастливый, чванливый, кич-
зать; входить (в состав чего-л.) ливый, зазнавшийся; тщеславный;
багш учитель, преподаватель гордый, горделивый
багш нарыг бэлтгэх дээд сур- бардамнах гордиться, чваниться;
гууль педагогический институт хвастать
багшлах учить, преподавать барилга строительство, стройка; стро-
багшрах тесниться, толпиться ение
бадмараага [эрдэнэ] рубин барилдаа(н) спорт, борьба
бадрал 1) расцвет; возрождение; барилдлагатай скреплен, связан
2) порыв, подъем барилцах держать (что-л.) вместе;
бадран дэлгэрэх расцветать обмениваться рукопожатием
бадрангуй вдохновенный; пламенный, баримт(а) данные; доказательство;
пылающий; лучезарный факт, обстоятельство; документ,
бадрах возрастать; увеличиваться, справка
расширяться; расцветать, гореть, баримтлал данные; факты
пылать баримтлах придерживаться, руковод-
байгаль природа ствоваться
байгуулагч строитель; организатор барих брать, взять; ловить; схватывать,
байгуулал режим, строй держать; задерживать, арестовы-
байгуулах организовать; основать; вать; строить, ставить (юрту); по-
построить; заключить (договор) давать, преподносить; щупать;
байгууллага организация вправлять (вывих)
байдал положение, состояние, ситуа- барс тигр
ция; жизнь; уровень бартаа скала, каменистая гора; ва-
байж мэднэ может быть луны; препятствия
байлдаан бой, сражение, битва, война баруун правый; западный
байлдагч боец; действующий (об баруун урд юго-запад
армии) баруунтай на западе
байлдан олох завоевать баруунтан правые
байлдах воевать, вести бой; биться, барьж явах нести
сражаться бас(а) еще, также, опять
байлцах присутствовать бат верный; крепкий; надежный;
байнга постоянно; постоянный твердый; прочный
байр(а) место; квартира бат бэх крепкий, прочный; надежный
байсгээд временами, время от вре- баталгаа(н) гарантия, залог
мени бататгах укрепить, упрочить
байхгуй нет, не присутствует; от- батжин всех расти, укрепляться
сутствует батжих утвердиться, укрепиться, уп-
байшин(г) дом, здание рочиться
балар темный, неясный, запутанный батжуулах укрепить, упрочить
балмад авантюрист; авантюрный батлан хамгаалах хуч оборонная
балмадаар авантюристически; пре- мощь
ступно батлах (I) утвердить, ратифициро-
балчиг пучина; ужасы; бедствия вать; подтвердить; заверить
бараа видимость, вид, форма, облик батлах (II) членский билет
бараа(н) товар; имущество баттай твердый, прочный
бараавтар темноватый баттайгаар крепко, твердо, надежно
барааны товарный; промтоварный бахархах гордиться; восторгаться;
барааны саван(г) мыло хозяйствен- радоваться
ное бахдал восторг, радость
276
бахдах восторгаться, радоваться; гор- бичгийн сав(а) портфель
диться бичиг письмо, письменность
бахтайгаар радостно, замечательно; бичиг мэдэхг\й неграмотный
достойно бичиг усэгт сургах обучить грамоте
баяжуулах обогащать бичих |на]писать
баялаг богатство, сокровище; бога- бичээстэй написанный; написано
тый богино короткий; низкий
баян богатый, состоятельный бодит реальный, подлинный
баяр 1) радость, веселье; 2) привет, бодлого политика; соображение, на-
приветствие; 3) праздник мерение, рассуждение; решение,
баяр баясгалантай(гаар) с радостью, задача, вычисление, исчисление
с весельем бодлого бодох решать задачу
баяр хвгжеен радость, веселье бодолхийлох думать, обдумывать,
баярлалаа спасибо, благодарен рассуждать, обмозговать
баяртай! до свидания! бодосхийх см. бодолхийлох
баярын праздничный, торжественный; бодох думать, обдумывать, обмозго-
радостный вывать; рассуждать, вычислять, вы-
баярын илэрхийлэлт приветственное считывать, решать
письмо, послание, рапорт бойжуулах выращивать; сохранять
баярын магнай тэнийх радоваться; (молодняк)] основать
испытывать счастье болгох сделать, произвести; сварить,
баясал радость, веселье испечь; дать созреть
баясах радоваться, оживиться, быть болд сталь
довольным болж болох может стать
баясгалан(г) радость, удовольствие болж мэдэх может быть, возможно
баясгалант радостный, веселый болзоот определенный, условленный,
баясгах радовать, обрадовать назначенный
баясуулах радовать, обрадовать, да- болзошгуй возможно, может быть
ровать радость бол их перестать, прекратить; разду-
би я мать
бид(эн) мы боловсон квалифицированный, обра-
бие тело, организм; личность, особа, зованный; культурный, воспитан-
персона ный; усовершенствованный, совер-
бие хуч хайрлалгуй не щадя своих шенный
сил боловсон хуч кадры
бие цогцос телосложение боловсрох созревать, поспевать; со-
биеийн тамир физкультура вершенствоваться, квалифициро-
биелуулэх выполнять, исполнять, осу- ваться; развиваться
ществлять, реализовать боловсруулах разработать; обрабо-
биелэл выполнение, реализация тать; усовершенствовать
биет физический, материальный; реаль- бололцоо(н) возможность, условие
ный болон и
биеэ боловсруулах повышать свои болоод через; сделавшись
знания; учиться болох быть; происходить; стать; ста-
биеэ даасан самостоятельный новиться; можно!
биеэ хайрлахгуй самоотверженно; не болохгуй нельзя, не разрешается; за-
жалеть своей жизни, не щадить себя прещается
биеэрээ лично, самолично, сам болохуйц чтобы можно было; но
биз вероятно возможности
бий сущий, имеющийся; есть, имеется болсон являющийся; ставший
бий болгох создать, основать болтугай да будет
бий болох возникать, появляться боол раб
билчих пастись боолт шнурок, веревочка; ремень,
билчээр пастбище проволока (для обвязывания сверт-
билэг одаренность, способность ков)] пакет, сверток
билээ было; является боолт олс веревочка, шнурок (для
битгий отрицание не обвязывания свертка и т. п.)
битуу алхан хээ название одного боолчлогчид поработители, рабовла-
из орнаментов дельцы
бичгийн письменный боом (он) сибирская язва
277
боох перевязывать, обвязывать; забин- буудал становище, стан; станция
товать буудах стрелять
бор(о) серый, сивый (о масти) буудчих выстрелить
бордо удобрение; корм, фураж буулгах высадить
бороо(н) дождь буурал 1) седой; 2) чалый (о масти)
босго(н) порог (двери) бууруулах снижать, уменьшать
босгох поднять; воздвигнуть, по- бууруулахгуй не допускать снижении
строить буух 1) сойти; слезать; 2) ниспадать,
бослого восстание, бунт, мятеж нисходить; спускаться, опускаться
босох вставать, подниматься; восста- буцалт няцалтгуй бесповоротно; не-
вать отступно
босцогоох вставать буцах возвращаться, итти обратно,
боть том вернуться
бохир грязный; запущенный буцлах кипеть, клокотать
беглерсвн сэтгэл дурное, плохое на- буюу или
строение буян добродетель, благодеяние
беглех закупоривать, затыкать; за- бугд все, всё
крывать, заслонять, преграждать, Бугд Найрамдах Монгол Ард Улс
заграждать Монгольская Народная Республика
бегеед и бугд найрамдах улс республика
бембег 1) мяч; 2) бомба Бугд Найрамдах Хятад Ард Улс Ки-
бемберцвг шар тайская Народная Республика
беегнерех собраться, концентриро- бугд хурал пленум
ваться бугдээрээ все вместе, целиком
беен комок, масса; куча; группа будуулэг невежественный, невежество
бееренхий круглый, шарообразный, будуун 1) толстый, 2) грубый, аляпо-
сферический ватый; 3) невежественный
бех борец; сильный, крепкий будэг бадархай зам зд. тропинка
бехийх сгибаться, нагибаться; из- бужиг пляска, танцы
гибаться, преклоняться булгэм кружок; общество
бехчууд спорт, борцы булэг группа; фракция; раздел, отдел,
буга олень глава, статья
бугуйл аркан, петля булэг этгээд клика
бугуйн ручной (например, о часах) бур(и) каждый; еще
будаа зерно, хлеб; крупа бургэд орел; сокол
будаг краска бурмесен совсем; окончательно; пол-
будах красить ностью, целиком
бужгинах подниматься, клубиться; буртгэл учет, регистрация
бурлить буртгэр неясный, еле заметный
бузар харгислал осквернение; окку- бурхуулэх покрыть
пация бурхэх заволакиваться (облаками);
булаалдах 1) бороться за овладение; мрачнеть
2) спорить бурхээх покрыть, подернуть(ся)
булаан эзлэгчид захватчики бурэг темный, сумрачный
булаах отнимать, овладеть бурэлдуулэх обеспечить; основать
булан угол бурэлдэн тогтох зародиться, быть ос-
булах зарыть нованным
булчин мускулы бурэлдэх возникать; оформиться
булигаар(и) юфть; хром бурэлдэхуун состав (бюро, делегации
бум(ан) сто тысяч и т. п.)
бурууг хулээх признать вину; изви- бурэлзэх едва виднеться; мерещиться
ниться бурэн все, всё; в целости, целиком;
бурхан бурхан (изображение буддий- полный
ского божества)] бог бурэн дунд сургууль полная средняя
бус(а) не школа
бусад другие, прочие, иные бурэн теге полный; исчерпывающий;
бут кочка; кучка законченный
бут ниргэх разгромить бурэн эрхт полноправный, полномоч-
бутцохих разбить ный
буу ружье бурэх обшивать, обивать
278
бурээс(эн) покрывало, обертка бэрхтэй трудный, затруднительный;
бусгуй женщина сложный, тяжелый
буслуур веревка, опояска; обруч; пояс, бэрхшээл трудность, затруднение; пре-
зона пятствие; бремя
буслэх 1) окружать, блокировать; оцеп- бэх (I) чернила
лять; 2) подпоясывать(ся), опоясы- бэх (II) крепкий, прочный; твердый;
ваться) сильный; крепко-накрепко; сильно;
бустэй хун мужчина плотно.
бутэн целый, полный; цельный; без бэхжуулэх укреплять; крепить; упро-
поломки, исправный чить; усиливать, закреплять
бутэн сайн одер выходной день бээлий рукавицы, перчатки, варежки
бутэн хагас полтора бээрэх коченеть, мерзнуть; зябнуть
бутэх исполняться, сбываться; быть бямба суббота; субботний
выполненным бяр чадал сила, мощь
бутээгдэхуун продукция бяцхан маленький
бутээл создание, творение, произве-
дение; продукция; производитель-
ность; выпуск (продукции)
бутээлэг скатерть гавшгай проворный, быстрый, расто-
бутээмж производительность, выпол- ропный, ловкий; ударный; ударник
нение; продуктивность гавшгайчууд ударники
бутээн байгуулах созидать, созида- гавьяа(н) заслуга; геройство, доблесть
тельный гавьяа зориг доблесть, смелость
бутээн босгох созидать; созидатель- гавьяат жужигчин заслуженный ар-
ный тист
бутээн вгех выполнять, сделать гагнагдах спаиваться, скрепляться
бутээх выполнять, исполнять, сделать, гагнагдсан скрепленный; спаянный
совершать; созидать, творить; про- гагнах паять, спаивать
изводить, изготовлять; выпускать гагц один, единственный
(продукцию); строить; укрыть гадаа вне (чего-л.); снаружи; на улице
бух весь, все, всё (вне дома)
бух аргаар всемерно гадаа ороод ирэх приближаться (о
бух уеийн всех времен, всех эпох сроке)
бух холбоотын всесоюзный гадаад(а) внешний; иностранный, за-
Бух Холбоотын Коммунист (боль- граничный, зарубежный, иноземный
шевикуудын) Нам Всесоюзная Ком- гадагшаа наружу, на двор
мунистическая партия (большевиков) гадарлах 1) покрывать (например
бухнийг ялагч всепобеждющий шубу сукном и т. д.); 2) догады-
бухэл целый, цельный ваться
бухэн все, всё; весь; каждый гадна снаружи, вне; кроме
бэлтгэл подготовка, приготовление; гаднахь внешний, наружный
заготовка; резервы, ресурсы: фонд гадуур вне, снаружи; верхний (об
бэлтгэх готовить, подготовить, при- одежде); на дворе
готовить; заготовлять; припасать; гаж буруу 1) неестественный, ненор-
готовиться, приготовиться, подгото- мальный; 2) своенравный
виться газар земля, почва; местность, страна;
бэлхэн готов, налицо; готовый, имею- место, пункт; учреждение, орган
щийся (власти, общественных организа-
бэлэг (I) дар; подарок, гостинец; ода- ций)
ривание газар болгон всюду, повсеместно
бэлэг (II) предзнаменование газар дэвсгэр территория
бэлэглэл подарок, гостинец газрын зураг географическая карта
бэлэглэх [по]дарить газрын зуй физическая география
бэлэгшээх считать хорошим предзна- гайгуй ничего, сносно, неплохо; как
менованием следует
бэлэн готовый, приготовленный; на- гайхамшигт замечательный, прекрас-
личный ный, чудесный, дивный, удивитель-
бэр(и) невестка, сноха ный
бэрх трудно, тяжко, тяжело; трудный, гайхах удивляться, изумляться, ди-
тяжкий, тяжелый виться; стесняться

279
гайхсандаа от удивления гоёлын хувцас(ан) наряд, выходной
гал тогооны ерее(ц) кухня костюм, выходное платье
галзуурах взбеситься гол река; ось; центр, середина; глав-
гал цог огонь, огонек ный, центральный
галзууртлаа хеецелдех бешено го- гол мерний тээвэр(и) речное судо-
няться; бешеная гонка ходство
галлах открывать огонь, стрелять голдуу в основном
галт тэрэг паровоз; поезд гологдсон отвергнутый, заброшен-
ган(г) (I) сталь ный; забракованный
ган(г) (II) засуха, бездождие голох недооценивать; отвергать; за-
ган болд сталь; стальной браковать
гандмал засушливый; высохший голчлон в основном
ганхах шататься; колебаться; колы- гомдол обида; жалоба, апелляция,
хаться кассация
ганхуулах расшатывать, поколе- гомдоох обидеть
бать гомдох обижаться, досадовать; жало-
ганц один, единственный ваться, апеллировать
ганцаараа 1) один; 2) наедине горьдлын зовлон(г) нечего ожидать,
гар рука не зачем надеяться
гар буу пистолет, револьвер горьдол надежда, упование
гар урчууд ремесленники, кустари гелрех обомлеть
гар уйлдвэр кустарное производство; гуай уважаемый (вежливое обращение
кустарная промышленность к старшему по возрасту или по
гар у й л Д в э Р и й н кустарно-промысло- положению)
вый гуалаг красивый; стройный
гарамгай выдающийся гуанз ресторан, столовая
гарах выходить, выезжать, уезжать; гудамж улица; коридор
возникать, происходить, образо- гуйвалтгуй непоколебимо; непоколе-
ваться; обнаруживаться, выявляться; бимый
превосходить, опережать {например, гуйвалтгуйгээр непоколебимо
в бегах) гуйлинч(ин) нищий; нищенствующий
гардах вручать, работать, действовать гуйх просить
(самому лично) гулгах скользить, кататься на коньках
гардуулан егех вручать гунганах напевать; мурлыкать
гарз потеря; ущерб; расход гунирах тосковать, печалиться
гариг день недели гунихрах унывать, печалиться, тоско-
гаруй свыше, с лишним вать
гарцаагуй неизбежно; несомненно, гурав (гурван) три
наверняка гурван есийн ид хуйтэн разгар хо-
гарчиг заглавие; оглавление лодов
гарын усэг зурах подписаться, рас- гурваны нэг(эн) треть, третья часть
писаться гурвуул втроем
гахай свинья гурил мука
гашуудал траур, печаль, скорбь гутаах испортить
гатлах 1) переправляться; форсиро- гутал обувь
вать (реку); 2) преодолевать (труд- гутах портиться
ности) гуу(н) рама; футляр
гашуудах скорбеть; печалиться; быть гуч(ин) тридцать
в трауре; оплакивать гувээ(н) бугор, холм
гашуун горечь; горький; печальный гуйж ирэх прибежать
гийгуулэх освещать, озарять гуйх бегать
гинж цепи; кандалы гуйцэд полный; полностью
гишууд ччлены гуйцэтгэл выполнение, исполнение
гишуун л е н (какой-л. организации) гуйцэтгэх выполнить, исполнить; до-
говь гоби, полупустыня, бесплодная вершить
степь гуйцэх догнать, нагнать; закончить
говийнхон гобийцы, жители гоби гун глубокий; глубоко
гоё красивый, прекрасный; дивный; гунгэрваан шкафчик для статуэ-
чудесный; нарядный, элегантный ток и изображений буддийского
гоёлол наряд, украшение божества
280
гунд в глубине лэх
давуулан б и е л у у перевыполнить
гунзгий глубокий давуулан есгвх перевыполнять; вы-
гунзгийруулэх углублять ращивать больше, чем...
гурэн государство, держава давхар двойной; ярус, этаж
гуу(н) кобылица давхарлан хураах ставить один на
гэгээ(н) свет, заря другой
гэгээн светлый, яркий давхарлах ставить рядами, ставить
гэгээрэл просвещение, образование один на другой; удваивать
гэлдрэх брести давхих мчаться; скакать на лошади;
гэмт преступный продвигаться вперед
гэнт вдруг, неожиданно давшилт наступление; продвижение
гэнтийн аюул стихийное бедствие вперед
гэнэт см. гэнт давшилтат прогрессивный
гэр юрта, дом давшин орох приступать; наступать
гэр бул семья давших продвигаться вперед; насту-
гэр орон кров, жилище пать
гэргий замужняя женщина; жена дагах следовать {за кем-л.); итти по-
гэрийнхэн члены семьи пятам; подчиняться
гэрчлэх свидетельствовать, подтвер- дагуул свита; спутник; грам. после-
ждать лог
гэрэл свет дагуулах вести за собой
гэрэл зураг фотография дадах привыкать, приобретать опыт
гэрэлтэх светить; сверкать; просве- (навык)
чивать дадлага опыт; навык, привычка
гэрээ(н) договор, пакт дайлалга угощение; банкет, обед
гэрээс (захиа) завещание дайлах угощать; устраивать банкет,
гэрээслэх завещать дать обед
гэтэл однако, но, тем не менее, не- дайн война
смотря на то... дайн дажин война
гялалзах блестеть, сверкать дайн едеегчид поджигатели войны
гяндан тюрьма дайны дараахь послевоенный
дайраад задев; через
Д дайралдах встречаться; случаться
дайран халдах напасть
даавуу хлопчатобумажная ткань дайрах задеть; нападать, атаковать
даалгавар(и) задание, поручение дайсагнах быть враждебно настроен-
даалимба далемба (название ткани) ным; питать вражду, ненавидеть
даанч слишком, чересчур дайсан враг, противник, неприятель
даарах мерзнуть, зябнуть, ощущать дайчин боевой
холод дайчлагч мобилизующий
даах 1) суметь поднять (тяжесть); дайчлах мобилизовать
2) выносить, терпеть (холод, обиду далай море; океан; обширный, необъ-
и т. п.); 3) осилить; брать; резать ятный
(о ноже и т. п.)\ 4) ручаться; при- дал(ан) семьдесят
нимать на себя ответственность далан долоон \г перен. болтовня
дав даруй моментально, вмиг далд(а) нелегальный, скрытый, тай-
даваа(н) перевал ный
давагдашгуй непреоборимый; непре- далд орох скрываться
одолимый далдлах скрывать, прятать, укрывать
давалгаа(н) волна даллах звать, приглашать, манить
давалгаалах волноваться рукой
давах переходить через перевал, пе- дамжлага передача; передаточный,
реваливать; преодолевать перевалочный
давс(ан) соль дамжих переходить (от одного к дру-
давтлага(н) повторение гому); шагать, перебираться (напри-
давтах повторять; отбивать, колотить мер, по кочкам); взбираться по сту-
молотком пенькам.
давуу сайн превосходящий, лучший, дамжлах нести (вдвоем) тяжесть на
лучше перекладине, палке
давуу чанар превосходство дамжуулах передавать

281:
дамлах см. дамжлах дотно внутри; близкий, родной, лю-
дане бухгалтерский журнал, ведо- бимый
мость, реестр, счет дотнын нехер близкий друг, сорат-
данх(ан) чайник ник
дараа(н) после, затем дотоод(о) внутренний
дарагдах быть покрытым; быть по- дотор в, внутри; в течение
давленным дотуур внутренний; нижний (о белье)
дарах подавить; победить дохио(н) сигнал, знак
дарга председатель; начальник, ко- дохиур барабанная палочка; молото-
мандир чек
даргадагч председательствующий; дохих 1) кивать головой; 2) барабанить
начальствующий Д0ЛГ00Н ТИХИЙ, СПОКОЙНЫЙ
дарлагдал ~гнет, угнетение двнге ярмо; порабощение
дарлагдеан угнетенный денгвж только [всего], всего лишь
дарлал угнетение, гнет дервелжин квадратный; четырех-
дарлах угнетать угольный
даруу скромный; степенный; тихий, дерев (дервен) четыре
кроткий деревний нэг четверть
даруу зан(г) скромность дехем удобный, благоприятный; со-
,дархан 1) кузнец, плотник; 2) священ- действие; близко
ный дехех приближаться
дарханы газар кузница; мастерская деч(ин) сорок
{столярная, ювелирная и т. п.) дугараг круглый, имеющий форму
дархлах мастерить (кузнечить, сто- круга
лярничать, плотничать и т. п.) дугтуй конверт
дархчууд мастеровые; кузнецы; сто- дугуй круг; колесо; велосипед
ляры; ювелиры и т. п. дугуйлан(г) кружок
дасах привыкать дулаалах утеплять
дасгал упражнение; тренировка дулаан теплый; тепло
дах доха дун цагаан белейший
дахин снова, повторно дунд(а) средний; посередине, среди;
дацан(г) кумирня, храм неполный
даяар весь, вся, целиком дундад зууны уе средневековье
даян дэлхий весь мир дундуур посредине, через, сквозь,
дийлэх побеждать, одолевать среди, между; в обстановке
дипломат харилцаа(н) дипломатиче- дундыг баримталбал в среднем
ские сношения дур(а) 1)воля; 2) желание; 3) любовь;
довтолгоон нападение, атака склонность
довтлох нападать; атаковать; продви- дурамжхан расстроенный (о настрое-
гаться вперед нии)
догдлох трепетать; вздрогнуть дурдах вспоминать, упоминать
(о сердце) дурлах любить; полюбить; желать
догшрох становиться свирепым, сер- дурсах вспоминать; упомянуть
дитым, необузданным; дичать дурегал память, воспоминание
долгио(н) волна, вал дурегах подарить на память
долгиолох волноваться дуртай желающий (что-л. сделать);
долоо(н) семь склонный (к чему-л.); любящий
долоон хоног неделя дуртайгаар охотно, с удовольствием
доогуур под, ниже дусал капля
доош вниз дутагдал недостаток; изъян
доошгуй не ниже, не менее дутах нехватать, быть недостаточным
доошоо вниз дутмаг необеспеченный; недостаю-
дор под; внизу; ниже, хуже щий; нехватает
дор нь сразу же, здесь же дутуу нехватает; нехватающий, недо-
дорд нижний стающий
дорно восток дуу(н) звук; голос; песня
дорно дахины восточный; востока дуугарах издавать звуки; звучать;
дорогшгуй не ниже говорить
доройтох ухудшаться; ослабевать; дуугуй молча, безмолвно; молчаливый;
отставать (в развитии) безмолвный

.282
дуудах вызывать; звать; громко про- дээгуур МЙД {чём-л.); высоко; по по-
износить, громко читать верхности
дуулал пение дээд(э) высший, верховный; верхний;
дуулах 1) петь, воспевать; 2) услы- лучший; первый {том сочинения)
шать Дээд Зевлел Верховный Совет
дуусах кончаться, завершаться дээд мэрэгжлийн высшей квалифи-
дуусашгуй бесконечный, нескончае- кации
мый дээд сургууль институт, высшая
дуусгах кончать школа
дууч(ин) певец, певица дээдэс 1) предки; 2) верхушка (класса,
дух лоб социальной группы и т. п.)
дугдэрсхийх запинаться (в словах) дээж 1) первые капли (молока, вина
дугнэх подытоживать, подводить и т. п.); 2) самое лучшее
итоги дээл шуба, пальто
дун(г) сумма; итог; результат дээр(э) на (что-л., чём-л.); наверху,
дун(г) шинжилгээ(н) вывод выше; ранее; выше, лучше
дунс(эн) дунс (курительный табак) дээрмийн грабительский, разбойничий
дур облик; вид дээрхэн повыше, выше; вперед
дуре облик, вид; образ, форма, изо- дээрэм разбой, грабеж
бражение дээрэмдэх |о]грабить
дурэм устав, положение; правило; дээрэмч(ин) .грабитель, разбойник,
порядок; регламент бандит
дуу младший (о братьях и сестрах)] дээрэзс доош сверху вниз, верти-
моложе {кого-л.) кально
д у \ г > к л У У л э х быть повешенным дээш выше, вверх
д у у Р э н полный, наполненный; полно- дээш ахих повышаться, подниматься
стью, целиком дээшлуулэх поднимать, повышать
дэвтэр тетрадь дээшлэх подниматься, повышаться
д э в ш у у л э х 1) поднимать, возвышать;
2) продвигать, выдвигать
дэгдээгч поджигатель; зачинщик
дэгдээх 1) поднимать; 2) поджигать ер 1) вообще; 2) обыкновенный, про-
дэглэм режим, регламент, распорядок стой
дэл грива
ер(эн) девяносто
дэлбийлгэх распускать; сделать ши-
ер нь вообще
роким
ердийн хесег гужевой, вьючный тран-
дэлгуур магазин, лавка спорт
д э л г э р у у л э х распространять ерийн обычный, обыкновенный; про-
дэлгэрэнгуй подробный, обстоятель- стой
ный, развернутый; подробно, об- еренхий главный, п.ервый; генераль-
стоятельно ный, общий
дэлгэрэх распространяться; цвести еренхий нарийн бичгийн дарга ге-
дэлхий мир, вселенная неральный секретарь
дэлхий дахины мировой; людей мира ервнхий сайд премьер-министр
дэмжих поддерживать, оказывать со- ервнхий эрдмийн общеобразователь-
действие ный
дэмжлэг(э) поддержка, содействие ереел пожелание, благопожелание
дэмий зря, попусту
ереес вообще
дэмий л от нечего делать ертенц вселенная, мир
дэмий хоосон зря, попусту; пустой,
ес(он) девять
ненужный
есен зуу(н) девятьсот
дэнж бугор, холм, увал
д э р в у у л э н хийсгэх развевать, под-
иим ать
дэрвэлзэн хийсэх развеваться
дэрлэх положить голову на... ёжлох шутить, иронизировать
дэс дараалан по порядку, одно за ёотуу кайло
другим ёс(он) обычай, традиция; обряд; пра-
дэслэгч лейтенант вило, порядок; приличие, пристой-
дээвэр(и) крыша, кровля ность

283
ёс тедий для вида, для отвода глаз жолоо повод(ья)
ёсгуй не должен жолоодогч вождь
еслох 1) приветствовать; салютовать; жолоодох править, вести; руководить,
2) придерживаться (правил, обыча- направить
ев, этикета); 3) отправлять (обряды жолодуулсан ведомый
и т. п.). жолооч шофер, водитель
ёсоор по согласию, на основании, в журавхийн енгерех мелькнуть, про-
соответствии мелькнуть; шмыгнуть
ёстой 1) должно; надо; 2) настоящий, журам обычай, правило; порядок, ре-
неподдельный, чистый жим
журамтай болгох упорядочить
жужиг пьеса, спектакль
Ж жужигч(ин) артист
жааз рама жужигчид артисты
жаалхан маленький; немного
жаахан маленький, малюсенький, кро-
шечный
жавар холодный ветер; прохлада заавал обязательно, во что бы то пи
жавхалантай величавый, величест- стало
венный, великолепный заавар(и) указание, наставление, ин-
жавшаан счастье, счастливый (при- струкция
ятный) случай заах показывать, указывать; учить,
жагсаал 1) ряд, строй; 2) смотр, па- преподавать
рад; процессия; демонстрация за ладно, хорошо; ну, итак
жад(а) штык зав досуг, свободное время
жанжин командующий, полководец завсар досуг, свободное время; пере-
жар(ан) шестьдесят рыв, перемена; пауза; между; щель,
жаргал счастье отверстие
жаргалант радостный, счастливый завсарлуулах прервать; вынудить
жаргалт см. жаргалант прервать
жаргах 1) испытывать счастье; 2) за- завтай цаг досуг, свободное время
ходить (о солнце) завхрах 1) сбиться с пути; отбиться
жас хозяйство монастыря от стада; 2) распуститься; опош-
жигд(э) (жигдэхэн) ровный; плоский; литься
ровно, одинаково; одновременно завь лодочка
жигтэйхэн странный; странно загас(ан) рыба
жигууртэн пернатые, птицы загнах накричать, обругать; окрик-
жигшин Y3sx ненавидеть; чувствовать нуть
отвращение, гнушаться задлах раскрывать, развязывать,
жигших ненавидеть; чувствовать от- вскрывать
вращение зай 1) свободное место; 2) дистанция,
жижиг мелкий; крошечный промежуток; 3) пространство
жижиг бутархай мелкий, раздроб- зайлахгуй не избежать; неизбежно
ленный зайлуулах предотвратить; устранить;
жил год избавить
жиме фрукт; ягода зайлшгуй неизбежный; неизбежно
жин тээвэр 1) кладь, груз; 2) воз; займруулах качать(ся), покачивать(ся)
3) караван зайтай 1) имеющий свободное прост-
жинхэнэ настоящий, подлинный, дей- ранство, 2) на расстоянии
ствительный залах 1) просить пожаловать, пригла-
жинхэнэ гишуун член; действитель- шать; 2) выпрямлять; 3) править
ный член (лодкой, лошадью)] направить
жинчин возчик, водитель каравана; залбирах молиться; веровать
грузчик залгах соединять, приставлять (нить,
жирийн обычный; простой веревку, провод и т. п.); продолжать
жирийн хумуус простые люди залуу молодой; юноша
жирэв жирэв эргэлдэх мелькать, залуучууд молодежь
быстро вращаться зам дорога, путь
жишээ(н) пример, образец замаг тина
жяшээлбэл например замнах итти по пути...

284
зан(г) нрав, характер; привычка, обы- зогсох остановиться; стоять
чай, традиции зодолдох драться, бить друг друга
зан ааш характер, нрав зол завшаан счастье, удача
занал угроза; опасность; мщение зол заяа(н) счастье, счастливая судь-
заналт'дайсан заядлый враг; опасный ба
враг золиг руг. чорт, дьявол
заналхийлал угроза зориг воля; смелость; желание, наме-
заналхийлах угрожать; грозить рение
зангидсан сжатый (кулак); собранный зориг хусэл стремление, чаяние
зангилгаа(н) узел; узы зоригжил воля; смелость
зангирах 1) запутывать в узел, скру- зориг шийдвэр воля, смелость, ре-
чиваться; 2) вздуваться буграми шимость
зангирсан собранный, концентриро- зоригжуулагч вдохновитель
ванный; вздувшийся зоригжуулах вдохновлять, воодушев-
заншил 1) навык, привычка; 2) обы- лять; осенять
чай, традиция зоригийг бадруулагч вдохновитель
зардал расход, издержки зоригийг бадруулах см. зоригжу-
зарим некоторый; часть улах
заримдаа иногда зориглох вознамериться, осмелиться,
зарлага (I) расход решиться; предпринять
зарлага (II) рассыльный, курьер; зоригт волевой, решительный, смелый
почтальон зоригтой смелый, решительный
с ! ? л а л объявление зорилго цель, задача, намерение,
з 1рлах объявлять, извещать стремление
зарлиг указ зорилт см. зорилго
зарцуулах расходовать зориуд специально, намеренно, с
зарчим принцип; обычай целью, умышленно
зпрчимт принципиальный зориулах посвящать, предназначать
зарчмууд принципы зориут см. зориуд
засаг власть (как орган) зорих 1) стремиться; намереваться;
засаг тер власть; государственность иметь цель; 2) направляться, устрем-
засагдсан 1) убранный, украшенный; ляться
2) исправленный; отремонтированный зохимжтой годный, подходящий; гар-
засах исправлять; ремонтировать монирующий
засварлагчид ремонтники, ремонтные зохино 1) необходимо; 2) соответствует;
рабочие годится, подходит
за^гийн газар правительство зохиол сочинение, творение, произ-
31сгийн эрх власть (как категория) ведение
засмал зам шоссейная дорога, шоссе зохиолчид писатели
зах 1) край; 2) воротник; 3) рынок зохиомол 1) искусственный; состав-
зах хязгаар край, окраина ленный; 2) вымышленный
захидал письмо, письменное сообще- зохион байгуулагч организатор
ние зохион байгуулах организовать
здхидлаар харилцах переписываться зохиох составлять; сочинять; наладить,
захирал администратор; директор упорядочить
(учебного заведения) зохистой годный, подходящий, удоб-
захиргаа(н) управление, администра- ный
ция, дирекция зохих соответствовать; годиться, под-
захирах управлять, заведывать, пра- ходить; соответствующий
вить; начальствовать; распоряжаться зочид гости
захируулах (побуд. зал. от захирах,/ зочлох угощать; принимать гостей
подчинить зев верно, правильно; точно; верный,
захих заказывать, наказывать; давать правильный; точный
поручение; подписываться (на газе- зевлел совет
ту И /77. П.) зевлелгее(н) совет, указание; кон-
заяах предопределять; предвещать; сультация
быть данным, быть достигнутым зевлелгеен совещание
зовлон(г) мука, страдание зевлех \) советоваться, совещаться;
зовох мучиться, страдать 2) советовать, давать совет; 3) со-
зогсолт "остановка ветник

285
зевхвн только, лишь всего-навсего зуй ёсоор по правилам; искренне; за-
зевшеерел согласие, разрешение, конно
санкция зуйл вещь, предмет; род, разряд; ян-
зввшеерен хулээх признать ление, обстоятельство; случай;
зендее самотеком; само собою; сти- статья, параграф, пункт
хийно; много, вволю, сколько хо- зуйл бурийн разнообразный, различ-
тите ный; всесторонний
зеелвн 1) мягкий; 2) легкий, плав- зуйр уг поговорка, рифмованное из-
ный речение; пословица
зевх таскать, перетаскивать; перево- зуйрлэшгуй несравненный
зить зуйтэй верно, правильно
зерег [зам] тропа, тропинка зуйх 1) плести; 2) надставлять, при-
зерелдеен противоречие, расхожде- шивать; прилаживать, подбирать
дение (материал при шитье); шить из
зернил противоречие, расхождение, лоскутов
столкновение; раздор, спор зурх(эн) сердце
зврчих нарушать; противоречить, зурхийг бадруулах вдохновлять, во-
расходиться одушевлять
зугаацах гулять; веселиться зурхний сердечный
зугтаах убежать, удирать, сбежать; зурхний угаас от чистого сердца, от
дезертировать глубины души
зуд гололедица; бескормица, стихийное зусэм масть
бедствие (для скота) зусэх кроить, разрезать полосками
зузаан толстый (о плоских предме- (ткань), резать кусками (хлеб, мя-
тах); прочный, крепкий CJ и т. п.)
зузаатгах утолщать; укреплять, уси- зутгэл усердие, старание; деятель-
ливать ность
зул 1) свеча, лампадка; 2) тюльпан зутгэлтэн деятель
зулах раскладывать (шерсть, вату), зутгэх стараться, проявлять усердие,
счесывать трудиться
зулзага(н) детеныш (животного, пти- зуу(н), иголка, игла; стрелка (часо-
цы); щенок вая)
зулзаган ногоо(н) молодые побеги, зуун 1) левый; 2) восточный
молодая трава зуух носить, надевать; пристегнуть,
зун лето привесить, прикрепить себе (напри-
зураг рисунок; картина; портрет мер, оружие, украшение, орден и
зурвас полоска, обрезок, лоскуток т, п.)
зургаа(н) шесть зэвсэг оружие, доспехи
зургуулаа вшестером зэвсэглуулэх вооружать
зуу(н) сто зэвсэглэх вооружать(ся)
з у у г а а д около ста; по сто зэвсэгт вооруженный
зуузай задник (обуви) зэвсэгт хуч(ин) вооруженные силы
зуузай холбон давхих ехать (ска- зэргийн и другие
кать) параллельно (одновременно) зэргэлгээ(н) мираж
зуур(а) в момент, во время зэргэлдээ соседний; стоящий ря-
зуурах 1) месить; 2) разводить, рас- дом
творять (краску, чернила и т. п.) зэргэлэн рядом, в одном ряду
зуух (I) 1) схватить зубами; 2) уку- зэрэг 1) сорт, разряд; 2) степень, чип;
сить 3) одновременно
зуух (II) печь, печка, плитка зэрэгцуулэх сравнивать, сопостав-
зууш закуска; кушанье лять
зуг сторона; направление зэрэгцэн зогсох встать рядом
зуглэх направиться, устремляться зэрэгцээгээр наряду, одновременно;
зугээр 1) ничего; так себе, посред- параллельно
ственно, неплохо; 2) без особой на- зээллэг заем, ссуда, кредитова-
добности; 3) посредственный; прием- ние
лемый зээр(эн) дзерен (степная анти-
зугээр суух сидеть без дела, ничего лопа)
не делать зээрд (э) рыжий (о масти лоша-
зудрэх уставать, изнуряться дей)
286
иргэн 1) гражданин; народ, люди;
и 2) китаец
ивээл покровительство; защита; попе- иргэний гражданский
чение иржигнэх рябить
ивээлтэн благодетели, защитники; ируулэх вызывать; прислать, выслать
покровители (сюда)
ид \е страда, разгар ирэх прийти, приехать, прибыть,
идчих скушать, съесть явиться; будущий, грядущий
идэвх активность ирэх болов скоро придет, скоро при-
идэвхтэй активный; активно едет
идэгдэх разъедаться, подтачиваться ирээдуй еще не пришедший, еще не
идэх кушать, есть; изъедать, подта- приехавший; будущий, грядущий
чивать исгэрэх свистеть
идэшний ногоо(н) овощи итгэл найдвар(и) вера; доверие; на-
идээ(н) пища, кушание дежда
ижил дасал 1) пара; парный; 2) при- итгэлийг эвдэн вероломно
выкшие друг к другу итгэлт надежный, благонадежный
Ижил мерен Волга итгэлтэй 1) надежный; благонадеж-
ийм такой, этакий, подобный ный; 2) уверенно
ийм учраас поэтому, по этой причине итгэх верить, оказывать доверие; на-
иймд(э) поэтому деяться,' полагаться
иймэрхуу такой, подобный этому их большой, великий; много
ийш тийш туда-сюда, во все стороны их буу орудие, пушка
ил ясный, явный, открытый; легаль- их сургууль университет
ный их хурал съезд; Великий Хурал
илбэн таалах ласкать, нежить, гла- их змч врач
дить ихэнх большинство, большая часть
илд (эн) меч ичгууртэи постыдный, позорный;
и л р у у л э х разоблачать, обличать; вы- стыдно; позорно
являть, обнаруживать; разглашать ичих (I) стыдиться, стесняться, конфу-
илрэл выявление, обнаруживание, зиться
проявление ичих (II) впадать в спячку
илрэх выясняться, выявляться, обна- ичхэвтэр постыдный, позорный; стыд-
руживаться; делаться ясным, очевид- но
ным; сказываться иш 1) ручка, рукоятка; древко; 2) сте-
илтгэгч докладчик; трибун бель; 3) первоисточник, подлинник
илтгэл доклад; информация ишиг козленок
илтгэлч докладчик; трибун
илтгэн дууриалгах показывать; ото- К
бразить капиталист бус некапиталистический
илуу лишний, ненужный; больше, килолох взвешивать (в килограммах)
лучше; свыше
илчлэх выражать, подтверждать Л
илэрхий ясный, понятный; открытый; лав 1) точно, достоверно; наверняка:.
гласный; легальный 2) точность, достоверность
илэрхийлэлт рапорт, письмо; объяс- лам лама (буддийский монах)
нение
лоовууз шапка, головной убор
илэрхийлэх делать ясным, очевидным;
лужир громадный, гигантский
объяснять, разъяснять, выяснять;
заверять, заявлять; рапортовать лут большой, крупный
илэх 1) гладить; 2) зачищать; шли- М
фовать, выравнивать
илээр открыто; гласно; легально магадгуй возможно, вероятно
ингэж так, таким образом магтаал 1) хвала; 2) од л
ингэхээр поэтому, следовательно магтах хвалить
ингээд 1) так, таким образом; 2) а те- май (I) май
перь; затем май (II) на, возьми
индэр трибуна; помост майлах блеять
инээд алдчих засмеяться майхан палатка, шатер
инээмсэглэх улыбаться мал скот

287"
1иал эмнэлэг ветеринария мер зэрэгцэх равняться; стоять рядом
м аллах ухаживать за скотом; пасти плечом к плечу
скот мергелдех бодаться; столкнуться;
малтах копать, рыть таранить
малтмал ископаемый мергех 1) молиться, кланяться; 2) бо-
малчин скотовод; пастух дать; 3) стукнуться лбом (обо
малыг хариулах пасти скот что-л.)
малый эмнэлгэ(н) ветеринария мердех следовать, итти за...
малый эмч ветеринар; ветврач мерен река
манай наш мереедех стремиться, желать
манайхаас от нас, от нашей семьи мес(ен) лед
манайхан наши, наши люди; наша мехел вымирание, гибель
семья; наш коллектив мехех отживать, гибнуть, вымирать,
мандан бадрах здравствовать; цвести угасать
•мандах подниматься, восходить; рас- мэхешгуй неугасимый
цветать, расти; совершиться мечир ветка, сучок
мандтугай! да здравствует! мечирлех 1) обрасти ветками; [широ-
мандуулах поднять, добиться расцве- ко] раскинуть ветки; 2) обчищать
та; совершить ветки |с дерева |, обрубать сучки
манж маньчжур; маньчжурский мундаг гигантский, огромный; мощ-
манлай чело, лоб; авангард; авангард- ный; здорово
ный; передовой муу плохой, нехороший, дурной; не-
манлайлах возглавлять; руководить; благоприятный
быть в авангарде муудах ухудшаться, хиреть
маргааш завтра мухар сусэг суеверие
маргалдах спорить, дискуссировать мухардах притупиться; попасть в
мартах забыть; отвыкнуть" тупик (в безвыходное положение)
марташгуй незабвенный; неизглади- мэдлэг знания; кругозор
мый мэдлээ понял; понятно
мах(ан) мясо мэдэгдэх доводить до сведения, со-
махлаг мясистый; жирный, толстый, общать, извещать
полный мэдэл понятие; ум; знание; ведение;
махчин 1) хищник; 2) людоед; 3) пло- владение
тоядный мэдэх знать; чуять; ведать, управ-
маяг форма, образец, тип; мода, фасон лять
миний мой мэдээ орох 1) прийти в сознание;
мичин звезда 2) начинать воспринимать окружаю-
мишээх смеяться, улыбаться щий мир
мод(он) дерево мэлтийх 1) блестеть; 2) переполнять-
модон деревянный ся (жидкостью)
мойл черемуха (ягода) мэлтэлзэх 1) переполняться (жидко-
монос модон черемуха (дерево, куст) стью)] 2) светить
мордох 1) сесть верхом; 2) отправить- мэнд(э) жив, здоров
ся в путь мэнд сайныг мэдэлцэх здороваться,
морь (морин) лошадь, конь приветствовать друг друга
мед сейчас, сию минуту; скоро мэндлэх здороваться, приветство-
мвлжигдвх эксплуатироваться вать
мелжил эксплуатация мэндчилгээ(н) приветствие
мелжих обглодать (например, кость); мэргэн меткий; мудрый, прозорливый;
эксплуатировать (человека) метко; мудро
мелхех ползать мэрийх стараться, проявлять усер-
мен да, действительно, точно; связка дие
наст, времени есть, является мэрэгжил профессия, специальность;
менге(н) серебро; деньги квалификация
менге х у у
лэгчи
Д ростовщики мэрэгжилтэн специалист
менген серебряный мэрэгшилтэй квалифицированный
менген херенге денежные средства мэт болох казаться, мерещиться
менх вечно; вечный, бессмертный мэхлэх обмануть
менхийн вечный мэч(ин) звезда
мер зэрэгцэн плечом к .плечу мянга(н) тысяча
288
н нарийн нягт аккуратный, тщательный;
аккуратно, тщательно
наад находящийся по эту сторону, нарийн нямбай прилежный, осторож-
на этой стороне ный
наана ближе; по эту сторону; не до- нарийхан тоненький, тонкий
ходя; до... нарлаг солнечный
нааш цааш явах сновать; ходить нарт солнечный
взад и вперед нас(ан) возраст; век, жизнь
нааш(аа) сюда, в эту сторону нас барах умереть
навч листья, лист, листва нас бие Г у и 1 * э х стать взрослым, стать
навчлах покрываться листьями; расти, совершеннолетним
появляться (о листьях) нас негцех умереть
найдах надеяться, уповать, рассчиты- наслах прожить; достичь (какого-л.)
вать возраста
найдвар(и) надежда, упование настай 1) имеющий (какой-л.) воз-
найдвартай надежный раст; 2) пожилой, не молодой
найм(ан) восемь нахилзах изгибаться, прогибаться
наймдахь восьмой ная(н) восемьдесят
наймуул(ан) ввосьмером, все восемь нижгэнэтэл бурно, шумно, громко
найр наадам налом {празднество, нижгэнэх греметь
торжество) нийгэм общество
найраг зохиол поэма нийгэм журам социализм
найрамдал дружба, согласие нийгэм-соёлын социально-культур-
найрамдалт дружественный; солидар- ный
ный нийлуу лэх
соединить, присоединить
найрамдах дружить; быть в согласии; (ся); поставлять, снабжать
помириться нийлэх 1) слиться, соединиться; при-
найрамдлыг эрхэмлэх быть миролю- соединиться; 2) совпадать
бивым нийслэл столица
найртайгаар дружно, в дружествен- нийт весь; всеобщий
ной обстановке нийтийн общий, коллективный
найруулал очерк; стиль (письма, про- нийтлэгдэх быть опубликованным,
изведения) напечатанным
найруулах 1) составлять; сочинять; нилээд весьма, очень, значительно
2) согласовывать; устанавливать гар- нимгэн тонкий (о плоских предме-
монию тах)
налуу энгэр пологий склон нисэгч летчик; летающий
нам партия нисэх летать
нам гум тихо, тишь; тишина ногоо(н) трава, зелень, овощи
намайг меня ногоон зеленый
намар осень; осенью ноднин[жил| прошлый год
намирах колыхаться, развеваться ноён ноён; князь; господин
намтар биография, жизнеописание ноерхох господствовать
намуу низкий, плоский нойр сон, сонливость
намуухнаар тихо нойр хенгентэй не сонливый; легко
намхан невысокий просыпающийся
намхрах утихать, успокаиваться нойтон мокрый, влажный; сырой
нандин священный ном книга
нандин сэтгэл благородный характер, номерлох нумеровать
благородное сердце; высоконравст- номхон смирный, кроткий; тихий
венный (о человеке) номын тавьлуур книжная полочка;
нар(ан) солнце этажерка для книг
нарийн 1) тонкий (о круглых предме- номын сав(а) портфель, сумка для
тах)] 2) аккуратный, тщательный; книг
искусный, ловкий; бережливый; хо- ноос(он) шерсть
роший (о качестве предмета)', нормчин нормировщик; ударник
3) сложный (о машинах) нотлох доказывать, подтверждать
нарийн бичгийн дарга секретарь нохой собака, пес
нарийн нандин точнейший; тончай- ноцолдуулах 1) ломать (например,
ший (о технике) пальцы); 2) заставить бороться
19 Заказ Кч 37 55 289
негее 1) другой, иной; 2) тот, то (о нэг(эн) один; раз
ком, о чем раньше упомянули) нэг дуугаар единогласно
негеедер послезавтра нэг зэрэг одновременно; одновремен-
нежрех свернуться, сгуститься (о ный
крови) нэг хэв без изменения; попрежнему
нелее(н) влияние нэгдмэл объединенный; сплоченный,
нелеелех влиять, оказывать влияние монолитный
немрех укрываться, накидывать нэгдсэн объединенный
{что-л.) на себя нэгдсэн ундэстний байгууллага Ор-
невцлегдех накапливаться; хранить- ганизация Объединенных наций
ся; быть сэкономленным нэгдугээр первый
неецлен авах запастись; экономить нэгдэл 1) объединение; единство, моно-
нехер товарищ, друг; муж, супруг литность; 2) артель, объединение
нехерлел дружба нэгдэх 1) объединяться, соединяться,
нехерсег дружеский, товарищеский сплачиваться; 2) первый
нохех компенсировать, наверстывать; нэгтгэх объединять, собирать, спла-
чинить, латать, штопать чивать
нехцел обстоятельство, фактор, усло- нэгэд нэгэнгуй каждый; все
вие; грам. частица, послелог нэлээд см, нилээд
нехцех подружиться, сойтись нэмгэн см. нимгэн
нугас(ан) утка нэмэгдэх прибавляться, быть добав-
нудрах бить, ударить кулаком ленным; увеличиваться
нулимс(ан) 1) слеза; 2) мокрота; нэмэлт дополнение, прибавление; сло-
3) сопля жение; подкрепление
нурах обваливаться, разрушаться нэмэр(и) дополнение, добавка; по-
нуруу(н) 1) спина; рост;' 2) хребет, мощь, содействие; лепта, вклад
гребень, вершина нэмэх прибавить, добавить, додать;
нутаг кочевье; родное место увеличить
нутаглах 1) поселяться, селиться; нэн тэргууний хэрэгцээт первой
2) жить, обитать необходимости
нуулгуй не скрывая нэр(э) имя, название, наименование
нуур озеро нэр алдар слава, известность
нуух 1) скрывать, таить; 2) прятать нэр тертэй(геер) с честью, до-
нууц тайна, секрет; тайный, секрет- стойно
ный, нелегальный нэрд гарсан прославленный, извест-
нууцаар санал хураах провести ный
тайное голосование, плебисцит нэрийн емнеес от имени
нухлагдах 1) быть растертым; быть нэрлэх называть, именовать, давать
мятым; 2) испытывать гнет имя
нуд(эн) глаз нэрэмжит имени
нуд гуйцэмгуй необозримый, необъ- нэрэх перегонять, гнать (вино); ди-
ятный стиллировать
нуд чихгуй непроницаемый; густой нэхий овчина; козья шкура
нудэлж тавих ставить узорами (о нэхмэл 1) вытканный; тканый; вяза-
поле из разноцветных плиток) ный; 2) ткань, вязаные вещи
нуудлийн кочевой, передвижной нэхмэлийн вязальный
нуур 1) лицо; фасад, лицевая сторона; нэхэх ткать; вязать
2) страница нээгдэх открываться; быть открытым
нуур гараа угаах умываться нээлт открытие
нуур гарын саван(г) туалетное мыло нээрээн верно, действительно; на са-
нуурс(эн) уголь мом деле
нуух кочевать, переселяться нээх открывать
нух дыра; щель; скважина; отверстие; нээчих открыть
яма нягт 1) аккуратный; тщательный; осто-
нухлэх [про|дырявить, делать отвер- рожный; 2) тесный, плотный, близкий
стие друг к Другу, сжатый; сплоченный
нэвт насквозь; до нитки нягтлан бодох бухгалтер
нэвтрууллэгэ(н) внедрение; трансля- нягтруулах уплотнять; сплачивать
ция нялх младенец; младенческий
нэвтруулэх внедрять; транслировать нямбай аккуратный, деловитый
290
олонхи большинство
олох находить; обнаруживать; завое-
овог фамилия; род, племя вывать (например, свободу)
овогтнууд племена олшрох увеличиваться (количествен-
оволзох шевелиться; двигаться вверх но)
и вниз олшруулах размножать, увеличивать
овоо(н) 1) куча; насыпь; груда кам- (количественно)
ней; курган; 2) много, обильно омог 1) гордость, высокомерие, над-
овоорох собираться в кучу; скоп- менность; 2) гордый, высокомерный,
ляться надменный
овоохой 1) шалаш, лачуга, балаган; омогт гордый, кичливый, высокомер-
2) перен. истукан ный
огт совершенно, совсем, вовсе; никак, он год (календарный)
нипочем, нисколько, ничуть, отнюдь онгойлгох открывать, раскрывать,
огтлох 1) резать ножом, крошить; 2) отворять
рубить, вырубать (лес) онгоц лодка, корабль, судно, пароход
огторгуй небосвод, небо онгоц ховоо(н) колода, корыто (у ко-
од(он) звезда лодца)
одон орден онд оруулах сохранить в зимне-ве-
одон орныг шинжлэх ухаан астро- сенний период (о скоте)
номия оногдол начисление, обложение (на-
одон тэмдэгт орденоносный пример, налогом)
одоо теперь, ныне, в настоящее время оногдох приходиться; облагаться (на-
одоо цагийн теперешний, нынешний, логом)
современный оногдуулах начислять, облагать (на-
одоо ч гэсэн и теперь, и ныне пример, налогом)', возлагать; пред-
одох пойти, отправиться, уходить, назначать
удалиться онол теория
оёдол шитье; шов онц особый, особенный; отличный;
оёдлын машин швейная машина чрезвычайный
оёулах отдавать в пошивку онц сайн отлично; отличный
оёх шить онц сурлагатан отличники учебы
ой годовщина; юбилей онцгой особенный, исключительный,
ой мод(он) лес, бор, роща специфический; обособленный, от-
ой тайга тайга дельный
ойлгох понимать, разбираться (в чем- онцгой байдал специфическое поло-
л.) жение
ойлгоц усвояемость; понятливость; онцлог особый; специфический
сообразительность онцлог чанар особое качество
ойлох понимать, разбираться (в чем-л.) онцлон особо
оймс(он) носки; чулки онцчууд отличники
ойр(о) близко ор(он) 1) кровать, койка; 2) место;
ойр зуурын ближайший; минимальный; 3) вакансия
обиходный ор нэр(э) одно название, фикция
ойр хавийн ближний оргил 1) вершина, пик (горы); 2) выш-
ойртох приближаться ка, обсерватория
ойртуулах приближать оргилох кипеть, бурлить; подниматься
олгох дать, выдавать, отпускать; оргилуулах вызвать кипение; вызвать
предоставлять, вручать; присвоить подъем
олдошгуй унэтредчайший, бесценный орд(он) дворец
олз 1) прибыль, доход; 2) находка; орлогч заместитель, помощник; вре-
3) приобретение; 4) добыча; 5) тро- менно исполняющий обязанности
феи; 6) пленник орлогч гишуун кандидат (в члены,
ололт успех, достижение; находка партии, бюро и т. п.)
олон много; многочисленный орой (I) поздно; вечером
олон нийт общественность орой (II) пик, вершина (горы); крыша,
олон терлийн разный, разнообразный макушка
олон тумэн массы (людей) оролдох стараться, стремиться, при-
олон янзын разнообразный лагать усилия
олонт многократно, много раз оролцох участвовать

19* 291
орон страна, государство еглее(н) утро; утром
орон нутгийн местный еглеений хоол завтрак
орон сууц кров, жилище, квартира егерех обветшать, устареть
оронд вместо, взамен е(ге)х давать, выдавать
ороох обвертывать, завертывать, оку- едий тедий несколько; некоторый
тывать; наматывать едеегч нар зачинщики; поджигатели
орос русский едеех поджигать
Орос улс Россия едер день
оросын русский едер ирэх тутам с каждым днем
орох 1) входить; вступать; попасть; елгий колыбель
2) выпадать (о снеге и дожде) елгех вешать, развешивать, повесить;
оруулах впускать, вводить, вгонять; привесить
вносить; ввозить, импортировать; елгуур вешалка (для одежды)
вовлекать, охватывать елзийт приносящий счастье, счастли-
орчим около, вокруг вый
орчин ахуй возле, около, вблизи; елсгелен зовлон(г) голод; страдание
вокруг; окружающий елсех голодать; проголодаться
орчуулах переводить (на какой-л. емд(ен) штаны, брюки
язык) емне юг; южный; впереди; до, перед
оршино находится; располагается; (чем-л.)
заключается емег заступничество; охрана, стража
орших существовать, находиться; емег тушиг опора, оплот; надежный
располагаться; заключаться друг
осолгуй без помех, не задерживаясь; емсех одевать (одежду)
безошибочно; безошибочный * емч собственность
охин дочь; девочка енгийн цветной
охин дуу младшая сестра енгийх 1) приподняться; поднимать
охь 1) запах, аромат; 2) знамение, голову; 2) покушаться; нападать
символ енге цвет
очих пойти, поехать енге бурийн разный, разноцветный
очоод ирэх сходить, съездить енгелех чистить, полировать, шлифо-
оюун билэг ум, разум; талант, спо- вать, отделывать,
собность енгерегч прошлый
оюутан студент енгерех миновать, проходить, проез-
жать
0 енгеруулэх проводить
ендийх приподняться; поднимать го-
ев 1) наследие, наследство; 2) сокро- лову
вищница; наследие ендег(ен) яйцо
евгед хегшид старики и старушки; ендер высокий
предки ендер дуугаар громко; торжественно
евген старик, старец; старый, пре- ендерлег высокий; возвышенность
клонного возраста енее теперь, ныне; тот самый, выше-
евген аав дедушка упомянутый
евдех болеть енеегийн нынешний, теперешний
ввел зима; зимой енеедер сегодня
евелжуулэх организовать зимовку; енер многосемейный, многолюдный
дать возможность провести зиму енцег булан угол
евер (I) пазуха; перен. карман еед(е) на, к, в сторону; вверх; про-
евер (II) юг; южная сторона (горы); тив
южный еер(е) иной, другой
евер дээр на руках; на груди еерийгее самого себя
«евертлех положить за пазуху; хра- еерийн свой
нить за пазухой еерийн ертег себестоимость
еврийн дэвтэр блокнот еереер хэлбэл говоря иначе
евс(ен) сено еерсдийн свой
евч(ин) болезнь, заболевание еерчлелт изменение; перестройка; пе-
евчлех болеть релом
евчтэй болен; больной, болеющий еерчлех изменить; перестроить
евчуу( н ) грудь, грудинка ергежих расширяться
.292
ергемжлех 1) присвоить почетное саваагуйтэх вести себя нескромно,
звание; провозглашать (кем-л.)', непристойно, не стесняться, быть
2) поднимать; возносить, возвышать, бесстыдным; бездельничать
возводить (кого-л.) савсах дымиться; подниматься
брген барих пожертвовать, подносить савхин гутал сапоги (кожаные)
ерген широкий; широко сагсайх быть раскидистым, пуши-
ерген хэрэгцээний бараа(н) товары стым, взъерошенным; расти густо,
широкого потребления часто
ергетгех расширять сагсгар пушистый, взъерошенный;
ергех поднимать; подносить, препод- густой
нести; иметь на своем иждивении, сайд министр
ухаживать (за детьми, родителями сайжрах улучшаться
и т. п.) сайжруулах улучшать, повышать
ерне запад качество
ернегч развивающийся, возрождаю- сайн хороший, добрый; хорошо; пере-
щийся довой, знатный
ернелт развитие, подъем, рост сайн байна уу? хорошо ли живете?;
ернех развиваться, расти, повы- здравствуйте!
шаться сайтар хорошо, хорошенько, как сле-
ернуулэх развивать; добиться подъ- дует
ема, роста сайхан красивый; прелестный
еремдмвл худаг артезианский коло- сайчууд передовики
дец сайчуул передовики
ервмдех сверлить, бурить сайшаал одобрение, похвала
врее(н) комната, зал сайшаах одобрять, находить хорошим,
орех складывать, сложить; ставить хвалить
мишень салаа(н) ветвь; часть; филиал; приток,
ертее(н) 1) уртон (почтово-ямская рукав реки; отрасль; взвод
станция); 2) перегон (между ур- салаа мечир отрасль
тонами в 30—40 км.) салах 1) разобщаться, отделяться;
ерх крышка дымохода (в юрте); двор, расходиться, расставаться (с кем-
хозяйство л.); 2) избавляться (от чего-л.)
есгех разводить, выращивать (напри- салбаганан хийсэх развеваться
мер, скот) салбар 1) отделение, отдел, секция,
всех расти; размножаться филиал; 2) часть; 3) отрасль; 4) от-
етгвн 1) густой (о жидкости)', 2) креп- рог
кий (о "чае)', 3) тучный (о стаде салбар мэдлэг отрасль знаний
скота) салгах отделять, разлучать, разоб-
втлех состариться щать; отрывать; столкнуть, сбить,
ецегдвр см. вчигдер свернуть
ечигдвр вчера салхи(н) ветер
ечнеен течнеен много, очень много салхивч форточка
ечуухэн ничтожный, незначительный, салхилах дуть (о ветре)
маленький; немного салхин ветряный
салшгуй неразлучный, неотделимый,
П неразрывный
самбар доска классная
пансан шелковый сампин счеты
пишин печка, плитка сан(г) казна; сокровище
пунз хлев, помещение для скота сан а а алдах вздыхать
санаа зовох беспокоиться
санаа тавих заботиться, уделять вни-
мание
саад помеха, препятствие; тормоз санаатай преднамеренно, умышленно;
саальчин доярка намерен
саатуулах мешать, задерживать; тор- санаачлага инициатива; забота
мозить, препятствовать санаачлагатан инициатор(ы)
сав(а) посуда, сосуд; вместилище санаж явах помнить
саваагуй не стесняющийся; бесстыд- сан ал мнение; предложение
ный; нескромный; праздный сан ал сэтгэл моральное состояние

293
санасандаа хурэх осуществить свою сонсдох 1) быть слышимым; стать
мечту известным; 2) раздаваться, доно-
санах думать, вспоминать ситься
сангийн аж ахуй госхоз сонсох слушать; услышать
сандаль стул, табуретка, кресло; диван сорох высасывать; тянуть (жидкость)
сандил см. сандаль сохор слепой
сандрах растеряться, приходить в за- сочих испугаться, вздрогнуть
мешательство; быть в тревоге; быть сенеех 1) уничтожать, истреблять;
в суматохе 2) погасить, потушить
сандрахгуй не теряться, не расте- С0Н9Х гибнуть, сгинуть; угасать, пре-
ряться кращать существование, вымирать
санхуу финансы сувд жемчуг; жемчужина
сар(а) месяц, луна суганаглах подниматься, тянуться
саравч навес, сарай сугасхийх вырваться; выскальзывать
сарвайх протягивать руку; поку- суд ал (I) 1) полоска; 2) ложбина; овраг
шаться суд ал (II) 1) пульс, кровеносный со-
саруул светлый суд, артерия; 2) жила (например,
сахал борода; усы рудоносная)
сахигч блюститель; стоящий на стра- судалтан цайрах показываться свет-
же лыми полосками
сахилга бат дисциплина суд'лах изучать, исследовать
сахии хамгаалах стеречь; сохранить сул слабый, бессильный, вялый; сво-
сахиус(ан) талисман, амулет бодный, вакантный; порожний
сахих соблюдать, блюсти; придержи- сул сурлагатан отстающие по успе-
ваться; сторожить; защищать, от- ваемости; слабые по успеваемости
стаивать (об учащихся)
сайрах падать брызгами; излучать, сум(ан) (I) 1) стрела; 2) пуля
светить; расцветать сум(ан) (II) 1) сомон (низовая адми-
сацуу 1) ровесник; 2) одновременно, нистративная единица); 2) рота,
в момент... эскадрон
сая (I) миллион сундуулын бут бугорок с кустарни-
сая (II) недавно, только-что; только ком, кочка с кустарником
тогда, только сураг слух, весть
саяхан недавно, только-что сураглах осведомляться, наводить
сийрэг редкий, негустой; редко, не- справки; разведывать
много сурагч учащийся, ученик
сийрэгших редеть, разрежаться; суралцах учиться, обучаться
уменьшаться (количественно) сурах 1) учиться; привыкать, при-
соёл культура учаться; 2) осведомляться; искать
соёл боловсрол культура сурах бичиг учебник
соёлын хэмжээ культурный уровень сурвалж источник, корень; головка
соён г и й г у у л э х просвещать стрелы
солих менять, обменивать; сменять, сургааг жердь
подменивать сургаал учение; поучение; доктрина
Солонгос Улс Корея сургамж поучение, наставление; уче-
сонгодог лучший, отборный; класси- ние
ческий сургах учить, обучать, преподавать;
сонгон авсан выбранный, избранный инструктировать
сонгох выбирать, избирать сургууль школа, училище; учеба
сонгуулийн избирательный сурлага хичээл учеба
сонгууль выборы суртал учение; доктрина
сонин 1) интересный" новость; 2) га- суудал место; сиденье
зета суулцах присаживаться (с кем-л.)\
сонирхол интерес, заинтересован- присутствовать
ность суунаглах виться; тянуться
сонирхолтой интересный, достойный суурь место; основание, база, фунда-
внимания мент; подставка; устои
сонирхох интересоваться; смотреть суурь машин станок
с интересом суурьшилтай оседлый, неподвижный;
соносгох объявлять, сообщать прочный

294
суут гениальный, мудрый сэргээн босгох возобновить, восста-
суутаар гениально новить; реставрировать
суух сидеть, садиться; присутство- сэрийлгэх оттопырить; поднять
вать; жить, проживать; быть супру- сэруулгээ будильник; звонок будиль-
гами ника
сууц 1) поза, сидение; 2) жилище сэруун свежий, прохладный; не спя-
суйдсэн разрушенный щий, бодрствующий
суйдэх разрушаться; потерпеть ава- сэрууцуулэх проветрить, освежить,
рию охлаждать
суйтгэх опустошать, разорять; унич- сэрууцэх проветриться, освежиться
тожать; разрушать; растранжири- сэрэх 1) проснуться, очнуться; 2) ощу-
вать, разбазаривать тить
сулд(эн) герб сэрээ 1) вилка; 2) острога
сулд модны наадам ёлка (новогод- сэрээх будить, разбудить
няя) сэтгуул журнал
сулжих 1) сплетать; сплетаться; пе- сэтгэгдлууд мысли; чувства
рекрещиваться; 2) вязать; 3) што- сэтгэл мысль, дума, настроение; душа,
- пать сердце
сулэх забелить (молоком) сэтгэл санааг сэргээх вдохновлять,
сум хийд монастырь; храм поднять настроение
сумэлзэх маячить, мерещиться, еле сэтгэл харамгуй щедро; не скупясь,
казаться не скрывая; подробно
сундэрлэх возвышаться; громоздиться сэтгэл хедлех растрогаться; волно-
сур величие, могущество, мощь ваться
сур жавхалан(г) величие, могущест- сэтгэлийн сердечный
во, мощь сзтгэлийнхээ задушевный, сердечный
суртэй величавый, мощный, могуще- сэхээтэн интеллигент; интеллигенция
ственный
сурхий величественный; серьезный;
тяжелый
сурэг стадо тааварлах предполагать, догадывать-
сусэг бишрэл вера, набожность; суе- ся
верие тааз потолок
суу(н) молоко таалах 1) считать правильным; 2) ла-
сууж тазобедренные кости; бок скать, нежить
суужилдэх сидеть немного боком, таарах годиться, соответствовать,
сидеть наклонившись на бок совпадать
суул хвост; конец тааруулах подгонять, подбирать; при-
суулийн последний, заключительный вести в соответствие
суулчийн последний; новейший таатай 1) приятный; приемлемый;
сууний машин сепаратор 2) соответствующий
сух топор тав(ан) пять
сэвгэр рыхлый, пушистый таваар товар
сэвэлзуур легкий; приятный; про- таваарын будаа(н) товарный хлеб
хладный (зерно)
сэгсрэх вытряхивать, выбивать (пыль); таваг тарелка
качать таваглах класть, наливать в тарелку
сэдэв тема; тезис таван хушуу пятиконечная звезда
сэлбэн засварлах ремонтировать; вос- таван хушуу мал пять видов скота
станавливать тавгуй не по душе; не подходящий
сэлгууцэх беспрерывно приходить и тавих ставить; отпускать, пускать;
уходить, бродить, слоняться с места уделять, обращать
на место тавтай хорошо, удобно; приятный,
сэлуур 1) весло; 2) ж.-д. стрелка удобный, подходящий; по душе
сэлэм сабля тавь (тавин) пятьдесят
сэнгэнэх дуть, веять тавьлуур полочка; подставка, столик;
сэргэлэн(г) 1) бдительный, чуткий; этажерка
2) проницательный; смышленый; таг полка, полочка, подставка
бойкий, бодрый; 3) свежий, прохлад- таглаа пробка, затычка; крышка
ный таглах закрывать, затыкать
295
тайван(г) мир, спокойствие; мирный, тариачид крестьяне, земледельцы,
спокойный хлебопашцы, пахари
тайвшрах успокаиваться; устанавли- тариачин крестьянин, земледелец,
ваться (о мире, тишине) хлебопашец; пахарь
т а й ж тайджи (князь, дворянин) тарилга 1) [по]сев, сеяние; 2) прививка
тайз(ан) сцена таримал посеянный, посаженный
тайлан сонгуулийн отчетно-перевы- тарих 1) сеять; посадить; 2) мед. при-
борный вивать (например, оспу)
тайлах 1) снимать одежду, раздевать тархи головной мозг; голова
(ся); развязывать, отвязывать; рас- тарчигнах трещать
шнуровывать, отстегивать; 2) откры- тас хар очень черный
вать, отпирать (например,дверь)', 3) тас хийх раздаваться (например, вы-
растолковывать; объяснять стрел)
тлйлбар разъяснение, комментарий, тасаг цех, отдел; пункт
толкование; примечание тасалгаа(н) комната
тайлбарлах разъяснять, комментиро- тасалдуулах нарушать, срывать; про-
вать; делать примечания , гуливать, пропускать
тал(а) (I) сторона; половина тасаршгуй неразрывно, беспрерывно;
тал(а) (II) степь, равнина неразрывный, беспрерывный
тал дугуй полукруг таслага(н) см. тасалгаа(н)
тал хувь половина таслах 1) разорвать; оторвать; 2) пре-
талаар 1)по линии, в области; 2) зря рвать; 3) пропустить (например, за-
талархагч сторонник; почитатель, по- нятие)
клонник тасралтгуй беспрерывно, беспере-
талархал благодарность, признатель- бойно; бессменно
ность; дружелюбие; сочувствие тасран ангижрах избавиться
талархах 1) благодарить; 2) проявлять татан оруулах привлекать, вовлекать
дружелюбие; сочувствовать татах 1) тянуть, дергать; 2) вызывать,
талбай площадь; пространство; отзывать; 3) курить
поле тахиа курица
талбар площадь; простор, простран- тахь лошадь Пржевальского
ство тачгинатал громко, звонко
талх(ан) хлеб (печеный) ташуурдах подхлестывать кнутом
тамхи(н) табак таяг трость; посох; костыль
тана [эрдэнэ| перламутр техникч техник; технический
танай ваш тив материк, часть света
тангараг клятва, присяга, обещание тийм такой; да
танигдах признаваться; быть познан- тийш послелог к, в, в сторону
ным товч (I) пуговица
танил знакомый, приятель товч (II) краткий, сокращенный
танилцах познакомиться (с кем-л.)', товч тэмдэглэл конспект, резюме
ознакомиться товчоо(н) бюро
таниулах ознакомить, разъяснять тоглоом 1) игра, игры; 2) игрушка
таних знать; узнавать (знакомое), быть тоглох играть
знакомым (с кем-л.) тогоо(н) котел
танхим зал; аудитория тогтвор спокойствие; постоянство,
таны ваш устойчивость
тарах расходиться, рассеиваться; тогтворгуй непостоянный, неустой-
кончиться; распространиться чивый
тарвага(н) тарбаган (степной сурок) тогтвортой постоянный; спокойный;
тарваган тахал чума надежный, устойчивый
таргалах жиреть, тучнеть; [попол- тогтмол постоянный, регулярный; по-
неть, поправиться стоянно, регулярно
тарган жирный, тучный, откормлен- тогтоол постановление, решение, ре-
ный, упитанный, в теле золюция
тариа(н) 1) хлеб, зерно; 2) мед. сы- тогтоон авах запомнить; выучить
воротка тогтоох 1) остановить; 2) постановить,
тариалан(г) 1) земледелие; 2) пашня, вынести решение; 3) установить;
поле, нива 4) разработать (например, план)]
тариалах сеять 5) запоминать, выучить
296
тогтох 1) остановиться; стоять; 2) уста- тохирсон подходящий, соответствую-
навливаться, оформляться, стабили- щий, годный
зироваться; 3) договариваться; ре- тохируулах приспособить, привести
шать в соответствие
тогтуухан 1) спокойствие, тишина; тохитой подходящий; с удобствами
2) спокойный, тихий тохогдох быть возложенным
тогших см. тонших тев центр; центральный
тод(о) ясный, точный; ясно, четко Тев Хороо(н) Центральный Комитет
тодорхой ясный, точный; конкретный тев шударга честный, правдивый,
тодхон ясный, четкий; точный; ясно, прямой
четко, точно тевеггуй без труда, без хлопот
тойрон вокруг тегелдер полный; преисполненный
тойруулах кружить, итти кругом тегрег 1) тугрик (денежная единица
толгой 1) голова; глава; 2) вершина МНР); 2) круг, кружочек
(горы); 3) кочан, головка; 4) кусок теге совершенный; полный, преиспол-
(материи) ненный
толгойлох возглавлять; руководить тегсгегчид выпускники
толгойлуулсан возглавляемый, ведо- тегсгел окончание, завершение
мый тегсгех кончать, завершать
толь зеркало тегсех кончаться, завершаться
толь бичиг словарь тедий столь; столько
том крупный, рослый тедий чинээ(н) настолько, столько
том болох вырасти, стать взрослым; тедийгуй не только
укрупняться твдийд тогда
томоотой выдержанный; воспитанный; теделгуй вскоре, скоро
степенный; скромный тедхен недолго; вскоре
томоохон большой, крупный тел приплод, молодняк
тонилтугай долой! т е л л у у л э х принимать приплод, молод-
тоноглогдсон оборудованный няк
тоноглол снасти, снаряжение, обору- телев 1) всегда; вообще; 2) вид, об-
дование лик, форма
тонох [о]грабить; обобрать телевлегее(н) план; проект
тонших стучать(ся) телее(н) за, ради, для
тоо(н) количество, число; цифра телеелегчид представители, делега-
тооллого(н) счет, исчисление ты, уполномоченные
тоолох 1) считать; 2) выяснять коли- телеелегчийн газар представитель-
чество ство
тооно верхнее (дымовое) отверстие тембр железо; железный
юрты темер зам железная дорога
тоос(он) пыль тер(е) строй, режим; государствен-
торго(н) шелк ность
торгон шелковый терийн дуулал государственный гимн
тормогор блестящий (о глазах) терийн хэрэг государственное дело
тормолзох блестеть (о глазах) терел 1) родной; 2) родство; родня;
тос(он) масло; жир, сало 3).род; отрасль, область
тосож и р у у л с э н высланный навстре- терел бурийн разного рода, всех ро-
дов, разнообразный
чу
терех родиться; происходить; появ-
тосон авах встретить, поймать на ляться, возникать
лету терсен 1) родившийся; возникший;
тосох 1) встречать (о засаде); 2) под- 2) родной
жидать (где-л.); 3) подставлять (по-
суду, ладонь) тесев смета, бюджет
тохилог благоустроенный тесеелех 1) понимать, разбираться:
тохиолдлын случайный 2) узнавать (в лицо, по внешним при-
тохиолдол случай; стечение обстоя- знакам)
техееремж приготовление, сборы,,
тельств
подготовка (например, в путь)
тохиолдох попадаться, встречаться,
техееремжтэй приготовленный, под-
случаться
готовленный; оборудованный
тохиолдуулах приурочить; приспо-
собить, привести в соответствие трактор трактор

297
"тракторч тракторист туулах проходить насквозь; преодо-
туг знамя, флаг левать, одолевать
тугч знаменссец тууштай последовательный
туйл конец, предел: полюс тухай о, об, относительно, насчет
туйлд нь хуртэл до конца тухтай не спеша
туйлын 1) крайне, очень; 2) полярный тушаал 1) приказ; 2) должность;
туйпуу кирпич служебная обязанность
тул 1) для, для того, чтобы; за, ради; туяа(н) луч; сияние, заря
2) так как; потому что туяат сверкающий, сияющий
тулалдазн 1) столкновение; битва, тувшин 1) ровный, гладкий (о поверх-
сражение; 2) борьба ности);^) тихий, спокойный; 3) чест-
тулалдах 1) столкнуться; 2) сражаться ный, правдивый; 4) мирный
тулах 1) упереться; наткнуться (на туг туг цохих стучать(ся), трепетать
что-л.) 2) подпирать; 3) сражаться туг тумэн тысячи и тысячи, сотни
тулгарах упереться, стать вплотную; тысяч, миллионы, очень много
встретиться тугшууртэй затруднительный, крити-
тулгуур опора, оплот; подпорка, под- ческий, трудный, тревожный, опас-
ставка ный {об обстановке, времени)
тун весьма, очень тугэх распространяться
тунгалаг чистый, прозрачный, свет- тулхуур ключ; отмычка; толкач
лый, ясный тулхэх толкать
тунхаглал обнародование; воззвание, тулхэц толчок, стимул, повод
обращение; манифест тулэгдэх сгорать; быть сожженным
тунхагхлах объявлять, оглашать; об- тулэх топить (печь); разводить огонь;
народовать; обращаться с воззва- обжигать (кирпич и т. п.)
нием тулээ(н) дрова
туранхай тощий, слабый, худой тум(эн) десять тысяч
туранхайвтар худощавый, худой, тур (кратко)временный; временно
тощий тургэвчлэн спеша; быстро, скоро, ус-
тургуй худой, тощий; слабый коренно
турш в течение тургэн скорый, быстрый; спешный
турших пробовать, испытывать туруулэх опередить, быть впереди,
туршлага опыт, проба; попытка итти впереди
туршлагажих приобретать навык; туруун вначале; сперва; начальный,
стать опытным первоначальный; впереди
туе данный, этот туруухэн 1) немного раньше; только
туе (а) польза; помощь что, недавно; 2) немного впереди
туе двхвм болох способствовать турууч сержант
туе туе в отдельности, каждый в от- турэмгийлэгч 1) агрессивный; захват-
дельности нический; 2) агрессор; захватчик
туе тусын каждый свое, каждый в турэмгийлэгчид захватчики; агрессо-
отдельности ры
тусах 1) попадать в цель; 2) отсве- турэмгийлэл агрессия; захват; окку-
чивать; озарять пация
тусгаар тогтнол независимость турэмгийлэн эзлэгчид захватчики
тусгаарлан салах выделяться, обо- туувэр зохиол избранные произве-
собляться, разделяться, отделяться дения
тусгай специальный, особый; специ- тууний его
ально, особо туунчлэн точно так же, также
тусгай мэрэгжлийн профессиональ- туунээс от него, от нее; от того
но-технический (об учебных заве- туух (I) история
дениях) туух (II) собирать (поштучно мелкие
туслалцаа(н) помощь; взаимная по- вещи)
мощь туух т у у ж предание
тусламж помощь туухий сырой, незрелый, неспелый
ту ел ах 1) помогать; 2) подсобный, туухий э д сырье
вспомогательный туухт исторический
тууж повествование, повесть, сказа- туухт явдал историческое событие
ние; былина тушиг опора
туулай заяц тушиглэх опираться

:298
гуших 1) опираться; 2) уповать, на- тэргуун 1) первый, передовой, на*
деяться чальный; главный; 2) начало
тушлэг 1) подпорка; 2) спинка (у ме- тэргууний передовой
бели) н
тэргуу( )тэй во главе
Тушуу
лэх
подпереть, ставить подпе- тэрлэг тэрлик (национальный ха-
рев лат)
тэврэх 1) обнимать; 2) брать в охапку тэртээ то; там, на той стороне
тэг дундуур 1) через середину; на- тэрчлэн точно также
пролом; 2) не стесняться тэрэг 1) телега, арба; 2) шахм. ладья
тэглээ да; так именно сделал, так сде- тэсвэр(и) терпение, выносливость,
лал стойкость
тэгнээ да; так именно сделаю, так тзсвэрлэшгуй невыносимый, нестер-
сделаю пимый
тэгш равный, ровный тэсгэлгуй 1) нетерпеливо; 2) невыно-
тэгш эрх равноправие симо, нестерпимо
тэгшлэн зэхцлэх выравнивать тэсэшгуй см. тэсгэлгуй
тэгье ладно; так сделаем тэхэгуй яах вэ конечно, как же иначе
тэгэх так сделать, так поступать тэхэд тогда
тэгэхлээр тогда; при этом, когда так тэшуур коньки
сделал тээвэр(и) 1) груз, кладь; 2) транс-
тэгээд затем, потом, после чего; так, порт
t
-. таким образом тээвэрлэх 1) грузить, класть; 2) пере-
тэд(эн) они; те возить, транспортировать
тэдгээр см. тэд(эн)
тэдний их
тэжээл корм, пища
тэжээх кормить, питать; воспитывать уг суть, сущность; данный; это
тэмдэг примета; отметка; знак; зна- уг сурвалж источник
чок, жетон угаас с самого начала, искони
тэмдэглэж авах записать; сделать угаах мыть; стирать
для себя запись угталт встреча
тэмдэглэх отмечать; примечать угтах встречать
т э м у у л э х 1) упорно стремиться (ку- удаа случай; раз
да-л.)у пробиваться; толкаться; рвать- удаа дараа не раз; подряд, последо-
ся вперед; 2) проявлять большое вательно
усердие удаан продолжительный, долговре-
тэмцэгч борец менный, длительный; долго, мед-
тэмцэл борьба ленно
тэмцэх бороться, вести борьбу удалгуй вскоре, незамедлительно
тэмцээн борьба; состязание; матч удах медлить, мешкать; задержаться
тэмээ (н) верблюд удахгуй не задерживаться
тэмээн жин (г) верблюжий караван удирдагч руководитель, лидер
тэмээн тээвэр (и) вьючный транс- удирдагчид руководители
порт, верблюжий транспорт удирдамж руководство
тэнгэр (и) небо удирдан давшуулах вести
тэнгэс море удирдлага руководство
тэнд (э) там, туда удтал долго
и
тэнцуур( ) равновесие; соразмер- уйлах плакать, рыдать
ность уйтгартай скучно; грустно, печаль-
тэнцууРгУЙ неравный; несоразмерный; но; скучный; грустный, печальный
несравненный ул(а) подошва (ноги, обуви)
тэнцэх 1) быть равным; 2) соответст- улаан красный
вовать; подходить, годиться улаан буудай пшеница
тэнэг глупый улам еще, еще более, гораздо
тэр(э) он; тот улам илуу е ш - е больше
т э р г у у л э г ч и Д президиум улбалзах краснеть
тэргуулэгчдийн газар президиум улбар красноватый; розоватый; ры-
(орган) жий
т э р г у у л э х 0 возглавлять; итти впе- улирал сезон, квартал; семестр
реди; 2) быть впереди; опередить улмаар затем

299
улс государство урцан гэр лачуга; хижина; обветша-
улс ардын аж ахуй народное хозяй- лая юрта
ство урьд урьдаас илуу лучше, чем рань-
улс терийн политический ше, как никогда лучше
умарт северный урьдаас сэргийлэх предупредить;
унагаах сваливать; уронить, валить; предупредительный
свергать, низвергать урьдахь прежний, предыдущий
унага(н) жеребенок урьдчилал нехцел предпосылка
унагалах [о]жеребиться урьдчилан хамгаалах предохранить,
унах (I) падать, сваливаться, отвали- провести профилактические меро-
ваться приятия
унах (II) сесть верхом урьхан тепленький; ласковый; милый;
унжилга висячий, привешенный, при- тепло
. вязанный предмет (например, елоч- ус(ан) вода
ное украшение) ус тойром пруд; водоем
униар мгла; дымка усжуулах обводнить; обеспечить во-
унтах спать; уснуть дой
уншилгын танхим читальный зал устгах уничтожить, ликвидировать
унших читать утаа(н) дым
унших бичиг книга для чтения утга содержание; суть
ураг садан[г] родня утга чанар см. утга
урагшаа вперед утас(а) 1) нить, нитка; 2) проволока;
урагшаа давшьяа вперед! (букв, бу- провод, кабель; 3) телефон
дем наступать!) утга зохиол сочинение; художествен-
уралдаан соревнование ная литература
урам хугарах разочароваться уудам обширный, необъятный
уран 1) мастер, искусник; 2) искус- уудам зам широкий путь, простор
ство, мастерство; 3) искусно, ма- уужим широкий, просторный
стерски; 4) искусный, изящный уул (I) гора
уран гуалаг красота, великолепие уул (II) данный, тот самый, указан-
уран зохиол художественная литера- ный
тура уулзах встречаться
уран зохиолч писатель у улс горы
уран сайхан искусство уур (I) водяной пар
уранхай рваный уур (II) зло, злоба
урга аркан уур хилэн(г) зло, злоба; гнев
ургамал растение уурлах злиться, сердиться, беситься
ургах расти, вырастать ууртай злой, сердитый
ургац урожай уурхай шахта; копи; прииски
урждар позавчера уурын зуух батарея парового отоп-
урйа призыв ления
уриалал призыв уух пить
уриалах призывать уучлаарай извини, прости
уриалга призыв уучлах извинять, прощать
урилга приглашение ухаа хонгор светложелтый, светло-
урин теплый; ласковый; тепло соловый, светлорыжий (о масти
урих приглашать лошадей)
урихан тепленький; ласковый; милый; ухаагуй безумный, неразумный; без
тепло ума; глупо, неумно
урлаг искусство ухаан ум, разум, сознание
урлаг хийцтэй искусно сделанный, ухаан алдатлаа безумно; очень сильно
тонко выполненный (о вещах) ухаан бодол ум, разум, сознание
урсах течь ухаант хун умный человек; мудрей-
урсгал течение, поток; текущий ший, умнейший человек
урсгалаар самотеком ухамсар сознательность, сообрази-
урт длинный; долгий; долго тельность, смекалка; сознание
урт удаан наслах долго, долго жить ухамсартайгаар сознательно
УРУУ послелог к, в; в сторону ухах (I) понимать, разуметь; сообра-
уруул губы жать
урьд прежде, раньше ухах (II) копать, рыть; выковыривать

300
ухралт отступление; регресс; дегра- узэмжтэй привлекательный, прият-
дация ный, благообразный (на вид)
ухралтгуй неотступно, неуклонно узэн ядах ненавидеть
ухуулагч пропагандист, агитатор узэсгэлэн(г) выставка; великолепие,
ухуулан таниулах пропагандировать; красота
провести агитационную работу; разъ- узэсгэлэнтэй прекрасный, прелест-
яснять ный, великолепный, замечательный
учир причина, повод, обстоятельство узэх смотреть, рассматривать; считать
учир тоймгуй очень, очень сильно (кем-л.) принимать (за кого-л.)
учиртай 1) имеющий смысл, имеющий уй тумэн множество; бесчисленный
глубокий смысл; 2) необходимо, надо уйл 1) деяние; дело; 2) рок, судьба
учраа мэдсэн знающий свои задачи; уйл ажиллагаа(н) деятельность
сознательный уйл тамаа цайх мучиться
учраа мэдэх быть сознательным, уйл хэрэг дело
знать свои цели уйл явдал дело, деятельность
учраас из-за уйлдвэр(и) производство; предпри-
учруулах 1) причинять, нанести; ятие; промышленность
2) свести, устроить свидание уйлдвэрийн байр(ан) рабочее место
уяа(н) 1) привязь; 2) веревка, шпагат; уйлдвэрийн газар промышленное
шнур; 3) коновязь предприятие
уян 1) мягкий; гибкий, эластичный, уйлдвэрлэх производить, выпускать
упругий; 2) слабый (о характере) уйлдвэрлэх хучнууд производитель-
уянга мотив; благозвучие ные силы
уянгалах исполнять музыкальное про- уйл уг глагол
изведение; петь уйлдвэрчний эвлэл профессиональ-
уянгат цээлхэн благозвучный, звон- ный союз
кий, музыкальный (о звуке, голосе) уйлдэхуун продукция
уяхан гибкий; мягкий уйлчин творец, строитель
уйлчлэх работать, служить; посвятить
ул отрицание не
ул барам не только
уг слово; речь ул мэдэг незаметно; едва заметно
угууллэг(ээ) рассказ; сочинение улгэр 1) модель, образец, форма, вы-
угуулруун сказал; изрек кройка; 2) сказка
угуулэх говорить улгэр дууриалал 1) пример, образец;
уд(э) полдень подражание
удийн хоол обед улгэр жишээ пример, образец
удлэг проводы улгэртэй образцовый, примерный
удэх сопровождать, провожать улдэгдэл 1) остаток; 2) пережиток
удэш вечер улдэх оставаться; отставать
удэшлэг вечеринка, вечер улдээх оставить
уе 1) период, эпоха; 2) поколение; улэмж весьма, значительно; значитель-
3) анат. сустав ный
уелуулэн ерех ставить рядами, сло- улэмжийн их величайший, грандиоз-
жить рядами, слоями ный, огромный
уерхэх дружить; сдружиться (о свер- улэмжхэн см. улэмж
стниках) улэх отставать; оставаться (на месте)
узлээр в духе улээх (I) дуть
узуулэх показывать, демонстрировать; улээх (II) оставить
оказывать (например, помощь) ундсэн основной, главный
узуур 1) кончик, конец; 2) верхушка; ундсэн дээр(э) на базе, на основе
острие, шпиль, игла ундсэн хууль конституция, основной
узэг перо; ручка закон
узэгдэх показываться, появляться ундсээрээ своими корнями
узэл взгляд, воззрение, мировоззрение, ундэс(эн) корень; основа
идеология ундэслэн байгуулагч основатель
узэл санаа(н) идея, идеология ундэслэн байгуулах основать
узэл суртал мировоззрение; идеоло- ундэснууд основы
гия ундэстний национальный
узэл суртлын идеологический ундэстний узэлтэн националисты

301
ундэстэн народ, нация; националь- YYP п) гнездо; ячейка
ность уур (II) заря, рассвет
унсэх 1) целовать; 2) нюхать; обонять уурд(э) навеки; навсегда; вечно
унэ цена, стоимость уурдийн вечный
унэг(эн) лисица уурийн цолмон утренняя звезда; Ве-
унэгэн лисий нера
унэлж баршгуй неоценимый; бесцен- уурэг 1) ноша, груз; 2) обязанность;
ный долг; роль; обязательство
унэлэлт оценка уурэх нести, вынести (на' плечах, на
унэлэх 1) оценивать, производить спине)
оценку; давать, предлагать цену; уусгэл начинание, почин
2) ценить, дорожить уусгэл тавих положить начало
унэмлэх 1) удостоверять; 2) удосто- уусэх зарождаться, происходить
• верение, документ, грамота ухуулэх допустить гибель; допу-
унэн 1) правда, истина; 2) правильный, стить падеж (скота)
истинный, справедливый ухуулэхгуй не допускать гибели; не
унэн зурхний чистосердечный, сер- допустить падежа
дечный ухэр крупный рогатый скот
унэнч правдивый-, искренний; честный, ухэр тэргэ(н) бычья телега, арба
бескорыстный ухэх гибнуть, погибать; умереть
унэнч шударга правдивый, искрен- ухээнц дорой забитый, беспомощный
ний; честный; бескорыстный
унэр запах X
унэрлэх нюхать, обонять, вдыхать
унэртэх 1) обонять, ощущать запах; хаа(на) где?; куда?
2) пахнуть; приобретать запах хаалга дверца; ворота
унэт ценный, драгоценный хаан хан; царь, монарх, император
унэхээр действительно, истинно; дей- хаанаас откуда
ствительный, истинный хаанахь откуда, из каких мест
унэхээрийн действительный, истин- хаант ханский; царский
ный; подлинный хаармаг хармаг (гобийский кустар-
унээ(н) корова ник)
ур(э) 1) семя, плод; 2) дитя, ребенок; хааяа иногда; редко, изредка
3) результат хав усилительная частица
ур бутээлтэй плодотворный хавар весна
ур дун(г) результат; плод хаваржаан весеннее стойбище, ве-
ур хуухэд дети сенник
ургэлж постоянно, всегда; сплошь; хавигуй несравненный; несравнимо,
постоянный, сплошной значительно
ургэлжид постоянно, всегда хавтас папка; переплет
ургэлжлэх продолжать(ся) хавтгай плоский, широкий
уржуулэх умножать хавтгайвтар широковатый; плоскова-
урчийх сморщиться, нахмуриться тый
урээ нас(ан) трехгодовалый (о ло- хавчих 1) теснить, притеснять; тра-
шадях) вить; 2) зажать, прищемить; при-
ус(эн) волос(ы) жать
ус засах газар парикмахерская хавчлага 1) притеснение; травля;
усчин парикмахер 2) зажатие, пришемление; прижатие
усэг 1) буква; 2) алфавит, письмен- хавь возле, около
ность хавьгуй см. хавигуй
усэг зурах подписаться, расписаться хага зусэх разрезать; рассечь
усээ засуулах стричься хага ниргэх разбить, разломать
уугээр 1) этим; 2) здесь, по этой сто- хагалалт вспашка
роне, в этой местности; вот тут хагалах 1) разбить; 2) порвать, ра-
ууд(эн) дверь; ворота зорвать; 3) прорезать; 4) пахать
уул(эн) облако хагас половина
уултэр угсаа(н) порода; породность хагас сайн едер под выходной день
уунд(э) при этом; например; а имен- хагас хугас половина
но хагацах 1) расставаться; распро-
уунээс урьд(а) до этого щаться; 2) избавиться
302
хадам ав тесть; свекор хамгийг ялагч всепобеждающий'
хадам эх 1) теща; 2) свекровь. хамгийн самый
хадах 1) подрезать, срезать; 2) ко- хамрах охватывать; сгребать все
сить; жать, убирать (хлеб); 3) вби- хамт вместе, воедино
вать (гвоздь); пришить (пуговицу) хамтарсан совместный, объединен-
хадгалах хранить; воплощать ный
хадлан(г) 1) покос, сенокосный луг; хамтатгах объединить; обобществить
2) сенокос хамтрал колхоз; объединение; артель
хадлангийн талбай сенокосный луг, хамтралжуулах коллективизировать
сенокосные угодья хамтралчид колхозники
хажуу бок, сторона хамтран ажиллах работать'совместно,
хажуу дахь находящийся рядом, работать коллективно; сотрудничать
сбоку хамтран найрамдах сотрудничать
хажуугаар мимо, около хамтын ажиллагаа(н) совместная,
хажуугийн боковой; находящийся коллективная работа, сотрудничество
рядом, по соседству хана стена, стенка; решетчатая стен-
хажууд(а) возле, около ка юрты
хазах кусать(ся) хангагдах обеспечиваться; удовле-
хайгуул 1) розыск; изыскание; 2) раз- твориться
ведка, дозор хангалтгуй неудовлетворительно; не-
хайр 1) любовь; забота; 2) милость; у довлетвори тельный
жалость хангах удовлетворять, обеспечивать
хайр найргуй беспощадно ханах удовлетворяться
хайр талархал 1) любовь; 2) благо- Хангай Хангай (горно-лесистая зо-
дарность на МНР)
хайр халамж забота; жалость хангинасан цэвдэг хелдуу ввел су-
хайр хундэтгэл уважение, почет ровая зима, зима с трескучими мо-
хайрах 1) жарить, поджаривать; розами
2) прижигать хангинах звенеть; звучать
хайрлах 1) любить; ласкать; 2) жалеть, хандаж обращаясь, повернувшись,
питать чувство жалости; сожалеть; смотря...
3) подарить, пожаловать хандах устремиться, направиться, по-
хайрт любимый, дорогой вернуться
хайрцаг коробка, ларец; ящик ханхалах пахнуть, издавать запах
хайчих куда итти, куда пойти ханцуй рукав (одежды)
халаах разогревать, нагревать; подо- хань друг, спутник, товарищ
гревать хар(а) черный
халамж помощь, поддержка, под- хар хун мужчина; муж
спорье; любовь, преданность хар хуу юноша
халамжит щедрый; бескорыстный хараа(н) 1) зрение, взор; 2) мушка;
(о помощи) прицел; 3) причина
халдан довтлох нападать, вторгаться хараах ругать; проклинать
халдах 1) покушаться, посягать; хараач смотри же
2) прилипать; 3) заразиться харайлгах скакать, пустить взапуски
халдварт заразный харайх скакать, прыгать
халиугчин саврасый харамгуй не скупясь; щедро
халиун зээрд светлорыжий (о масти харамсал сожаление
лошадей) харамсах сожалеть
халиурах переливаться бурым и жел- харамсалтай достойно сожаления
тым оттенками харандаа карандаш
халуувтар жарковато; жарковатый харанхуй темнота; темный
халуун горячий; жаркий харах видеть; смотреть, глядеть
халцрах 1) быть потертым; 2) стать харгалзах учитывать, принимать во
голым; оголиться, лишаться расти- внимание
тельности; получить прогалины харгис реакционный; жестокий, бес-
хамаатай причастный, имеющий от- человечный
ношение, принадлежащий харгуй дорога, тропинка
хамаг все; весь харж хамгаалах охранять, стеречь
хамгаалах защищать; оберегать, харжигнан дуугарах звенеть; изда-
оборонять; предохранять вать звук
303
харийн чужой; чужеземный, иноземный хаяа(н) нижние края стены (юрты,
харилгуй не отступая, не боясь* здания)
харилцаа(н) связь, взаимоотношение хаях 1) бросать, отбрасывать остав-
харилцаа холбоо(н) связь лять; 2) терять
.харилцан взаимно, друг друга; между хивс ковер
собою хий 1) воздух, газ; 2) попусту; зря
харилцан итгэлцэх доверять друг хийгээд и
другу хийморь 1) флажок счастья; 2) сим-
харилцан туслалцах взаимопомощь; вол счастья
взаимно помогать хийсэх 1) колыхаться; 2) быть разве-
хариу 1) ответ; 2) отпор; опровер- янным ветром; выдуваться
жение хийх 1) делать, производить; 2) вкла-
хариулах 1) отвечать; отблагодарить; дывать; ссыпать, наливать
вознаградить; 2) пасти хийчмээр можно сделать, можно вы-
хариуцлага ответственность полнить
хариуцлагатай ответственный хилэн бадарсан гневный
хариуцлагатан ответственные (ра- хил граница
ботники) хил залгах граничить
хариуцуулах возложить ответствен- хил хязгаар граница, кордон
ность хилчин пограничник
харих возвращаться (домой, на роди- хир (I) 1) соразмерность, пропорцио-
ну), итти домой нальность; 2) около; в момент
харлах чернеть хир (II) грязь
харц взгляд хир чадлаара по мере возможности
харшлах 1) относиться враждебно; хиргуй тунгалаг чистый
2) притеснять, преследовать хиртэй грязный
харь чужой хичнээн сколько, насколько
харьяа(н) подведомственный, подчи- хичээл 1) прилежание; старание
ненный, находящийся в системе усердие; 2) урок, занятие; 3) предмет
харьяат 1) подданный; 2) находящий- (преподавания)
ся в подчинении, подведомствен- хичээл(ийн) анги учебная часть
ный хичээлийн жил учебный год
хасах вычитать, отнимать; лишать, хичээллэх заниматься (быть на
убавлять, сокращать уроке)
хатан зориг твердая воля, стальная хичээлтэй старательный; прилежный
воля хичээлээр старанием, дерзанием
хатгамал вышивка хичээнгуй старательный, прилеж-
хатгамлын вышивальный ный
хатруулах пустить рысью хичээх стараться
хатуу твердый, крепкий; жестокий, ховор редкий, скудный
строгий хог новш мусор, сор, хлам; отбросы,
хатуу шируунээр жестоко, сурово, отребье
строго хоёр и; два
хатуу жил 1) твердость, стойкость хоёрдугаар второй
(характера); 2) закалка хоёулан вдвоем
хатуужих закаляться хождох опаздывать
хатуужуулах закалять хожигдох см. хождох
хацар щека хожим потом, после
хачин 1) прелестный; 2) странный, хожимдох опаздывать
непонятный хоймор задняя часть юрты, противо-
хачин сайхан чудесно, прелестно; положная двери часть юрты
прекрасно; чудесный, прелестный, хойно на севере; сзади; затем; после
прекрасный хойноос за, вслед за...
хашаа(н) 1) загон; 2) изгородь; хойт северный
3) двор хойч уе будущее поколение; гряду-
хашгирах провозглашать; кричать; щие поколения
гаркать; вопить хойш впредь, в будущем; к северу
хашир 1) осторожный; предусмотри- хойшид(о) в будущем; в дальнейшем
тельный; 2) имеющий житейский хойшхи последующий, будущий
хол далеко

.304
холбогдол связь, причастность, отно- хослох комбинировать; спаривать;
шение проводить параллельно, согласованно
холбогдолтой связанный; связан хослуулах сочетать, проводить со-
холбогдох связаться; быть связанным гласованно
(с чем-л.) хосолж харах сверить
холбсо(н) союз, ассоциация; связь хот 1) город; 2) хотон, стойбище
холбох связать; соединить хотгор впадина, низина, ложбина, ло-
холдох отстраняться, удаляться щина
хоног сутки хоцрогдмол отсталый
хонох |пере]ночевать хоцрогдох отставать
хонх звонок хоцрогдсон отсталый
хонхор ложбина, овражек хоцрох остаться; отстать
хонь (хонин) овца хевен(г) вата; хлопок
хоньчин чабан, пастух (овец) хевен даавуу бумажная ткань
хоол пища, кушанье хевее(н) берег
хоолны газар столовая хеввх плавать
хоолны зуйл продовольствие; прови- хевч 1) сопка, скала; 2) тетива лука
зия хегжил(т) развитие
хоолны шавхрууг горьдогч нар при- хегжилтэй развитый
хлебатели хвгжилтэй(геер) с подъемом, с во-
хоол ой 1) горло; 2) голос; 3) труба; одушевлением
4) пролив; рукав (реки) хегжим музыка; оркестр
хоолойгоо засах прокашляться (про- хегжимдех играть на музыкальном
чистить горло) инструменте
хооронд(о) между хогжих развиваться
хоорондохь находящийся между хегжу\' н растущий, расцветающий
хор(о) вред; яд, отрава хеглех 1) настроить, натягивать стру-
.хор холбогдол вред; вредное послед- ны; 2) надевать на барана, козла
ствие нагрудник, предохранитель
хор хенеел вред хегшид старушки
хориглох 1) запрещать; удерживать; хедлвх двигаться, шевелиться
2) укрыться, скрыться хедлешгуй неизменный; недвижимый
хорин явадцатидворка (первичная ад- хеделгеен движение
министративная единица город- хеделмер(и) труд
ского деления МИР) хвделмерлех трудиться
хормой 1) пола (одежды); 2) под- хеделмерч(ин) труженик; трудолю-
ножье горы бивый
хорогдол убыль, убывание; сокраще- хвдвлмерчин трудящийся
ние; потеря хеделмерчид трудящиеся
хорогдох сокращаться, уменьшаться хедвв(н) 1) степь; 2) худон (деревня,
[количественно) село в социально-политическом и
хорогдолгуй без потерь экономическом смысле)
хорогдуулах сокращать; снижать хвдвв аж ахуй сельское хозяйство
хороо(н) 1) комитет; 2) полк; 3) из- хел 1) нога; 2) ножка (стола, стула
городь, ограда; 4) городской район и т. п.)
хорсгол гнев, раздражение; досада хел алдах тонуть
хорсон занах 1) гневно угрожать; хелдех замерзать
2) гневно протестовать хеллвх запрягать
хортой вредный; ядовитый хелс(он) 1) пот; 2) вознаграждение,
хортоя злобный; заядлый заработок, плата за работу
хорхой хурмээр возбуждающий ап- хелсний наёмный
петит ХОНГ0Л0ЛТ 1) облегчение; льгота;
хоршоо(н) кооперация; кооператив; 2) скидка
товарищество на паевых началах Х0НГ0Н легкий, не тяжелый, невесо-
хоры нь хеделгех дразнить мый; легко
хоршооллын кооперативный Х0ндий 1) долина; ущелье; 2) пустой;
хоршоолол кооперирование пустотелый; полость
хорь (хорин) двадцать Х0НДЛ0Н 1) поперек; 2) поперечный
хорьдугаар двадцатый Х0в 1) возглас обращения, 2) сажа
хос пара хеен зайлуулах изгнать, прогнать

20 Заказ № 3755 305


хеврхий 1) бедный, достойный сожа- хугацаа срок
ления, вызывающий сожаление; бед- худаг колодец
няга; 2) возглас почтительности худал ложь
или изумления худалдаа(н) торговля; магазин
хеерхен славный, милый, хорошень- худалдаачид торговцы; купцы; ком-
кий мерсанты
хеесрех пениться худалдагч продавец
хеех изгнать; прогнать; гнать, вы- худалдаж авах купить
гнать; исключить худалдах торговать; продавать
хеецелдех 1) гоняться; 2) заниматься; хулдзас(ан) клеенка; линолеум
работать усердно хулс(ан) бамбук
хер цасан сугроб, снежный занос хулсан бамбуковый
херег 1) портрет; 2) сфера хундага рюмка, бокал; тост
херенге 1) имущество; капитал; 2) за- хураалттай сложенный, собранный
кваска хураах собирать, мобилизовать; уби-
херенгетен капиталисты рать (урожай)
херее пила хурал собрание
хвреедех пилить хуралдаан заседание
хврех остыть, замерзнуть хуралдах 1) собираться; 2) заседать,
хврс(вн) 1) почва, земля; 2) кожица проводить собрание
хесег подвода; вьюк хурга(н) ягненок
хетлех водить, вести хурган ягнячий
хвтел седловина, перевал хургачин пастушок (ягнят) .
хетелдвх итти рука об руку хурдан быстрый, резвый
хетелцен явах итти рука об руку хурдатгах ускорить
хех (I) грудь, сосок; вымя хурдлах ускорять ход, убыстрять
хех (II) 1) синий; 2) зелёный (о рас- темп
тительности) хуримтлал накопление
хех манхан бирюзовый, голубой хуримтлуулах накапливать
хешиг занавес хуруу(н) палец
хешее(н) памятник хурц острый; ясный, яркий
хуваар 1) надел; доля; 2) [разделе- хурцдах обостряться
ние, распределение хутга нож, ножик; кинжал
хуваарлах разделять, делить, распре- хуудас(ан) лист (например, книги,
делять бумаги)
хуваах делить, разделить; распреде- хуулах 1) переписать, копировать,
лить снимать копию; 2) сдирать, снимать
хувиа оролцуулах вносить свою хууль закон
лепту хууль ёсны законный
хувиарлах см. хуваарлах хуур хур (музыкальный инструмент)
хувийн частный, личный, собствен- хуурай сухой
ный хуурамч 1) ложный, обманчивый;
хувиралтгуй неизменно 2) обманщик
хувирах изменяться; превратиться хуучин старый, изношенный
хувиргах превратить, изменить хуучивтар староватый
хувиршгуй неизменно; неизменный хуучир хегжим национальный музы-
хувцас(ан) одежда, одеяние кальный инструмент
хувцас емсех одеваться хуучирсан устаревший; изношенный,
хувцаслах одеваться обветшалый
хувь 1) доля, пай; 2) процент; часть; хуцах лаять
3) судьба, участь хучих крыть; укрывать, покрывать
хувь заяа(н) судьба хучлага покрывало; одеяло
хувь нэмэр вклад, лепта хушуу(н) 1) морда; клюв; 2) хошун
хувьсгал революция (административная единица)
хувьсгалт революционный хувгууД сыновья, сыны
хувьсгалч 1) революционер; 2) рево- худэр 1) сильный, энергичный; 2) тя-
люционный желый (труд)
хувьсгалын эсэргуучУУД контррево- х у з у у д э х вешаться на шею, обнимать
люционеры хузу¥н ш е я
хугалах [раз|ломать хуйтэн холод; холодный
306
хулэг морь хороший конь хуч(ин) сила, могущество; энергия
хулээж авах принимать хуч чадал см. хуч(ин)
хулээлгэн егвх вручить хучирхэг могучий, могущественный
хулээн зевшеерех признать хучит сильный, мощный; могущест-
хулээх 1) ждать, поджидать; 2) пере- венный
носить (гнет и т. п.); 3) признавать хэвлэгдэх печататься, издаваться
(свою вину, неправоту) хэвлэл 1) пресса, печать; 2) изда-
хумуужил воспитание тельство
хумуужуулэх воспитывать хэвлэх 1) издавать; печатать; 2) на-
хумуус люди саживать на колодку
хун человек хэвтэх лежать
хун ам население хэвээр 1) по форме; 2) так как было;
хун терелхтен человечество в таком же порядке, попрежнему
хунгэнэх гудеть хэд(эн) сколько
хунд(э) 1) тяжелый; 2) почет хэддугээр который (по счету)
хунд уйлдвэр(и) тяжелая промышлен- хэдийд(э) когда
ность, индустрия хэдийнээ давно
хунд уйлдвэржуулэх индустриали- хэдуулээ 1) сколько, в каком количе-
зировать стве (о людях)] 2) несколько человек
хунд хучир нь тяжесть хэзээ? когда?
хундлэх 1) обожать, уважать; 2) по- хэзээ хэзээнээс как никогда
читать; 3) угощать хэзээд(э) всегда; навсегда
хундэт дорогой, уважаемый; почтен- хэзээ ч мартахгуй никогда не забу-
ный; почетный дет
хундэтгэх 1) уважать; 2) делать бо- хэзээний давнишний
лее тяжелым, отягчать хэзээнээс 1) с какого времени; 2) из-
хуний эмч медик давна
хуксний зуйл пищевые продукты, хэл(эн) язык
продукты питания, продовольствие хэл бичгийн языковый; филологиче-
хургэх доставлять, относить; переда- ский
вать (например, привет) хэл бичиг язык; филология
хуртэл до хэлтбийлтгуй без колебания
хуртэл болгох сделать достоянием хэлбэр(и) форма; вид
хуртэх получать, отведать хэлбэрэгчид уклонисты
хурч ирэх прийти, прибыть хэлж баршгуй невозможно перечис-
хурэлцэн ирэх прийти, прибыть лить; неисчислимый
хурэлцэх хватить, доставаться хэлсэн угэндээ хурэх сдержать свое
хурэлцээтэй достаточный, в доста- слово
точном количестве хэлтэрхий осколок, крупинка
хурэн 1) коричневый; бордо; 2) бурый хэлхээ холбоо(н) связь, союз
(о масти) хэлэлцсэн 1) условленный; 2) обсуж-
хурэн бор смуглый; загорелый денный
хурээлуулэх сплотить вокруг, соби- хэлэлцэх 1) обсуждать; 2) договари-
рать вокруг ваться
хурээлэн(г) комитет хэлэлцээр соглашение
хурээлэн нягтарсан сплоченный во- хэлэх говорить; сказать
круг хэлээд орхи скажи-ка
хурээлэх обрамлять; окаймлять, окру- хэмжээ(н) мера, размер; уровень [на-
жать пример, культуры)', масштаб
хусэл 1) желание, стремление; 2) чая- хэмнэх зд. экономить
ние; 3) страсть хэн кто
хусэл эрмэлзэл 1) желание, стремле- хэн гэгчийн чей
ние; 2) чаяние хэн хун кто-либо
хусэлтэй 1) имеющий желание; 2) же- хэний чей, чье?
ланный хэнийг кого
хуу (I) процент; финансы хэцэггуй спокойно, благодушно
хуу (II) ребенок, мальчик; сын хэрхэн? как?; каким образом?
хууе возглас обращения эй! хэрэг дело
хуухэд дети; ребенок; младенец хэрэгжуулэх реализовать; претворить
хуухэн девушка; жена в жизнь
20* 307
харэглэл ;1) использование; 2) пред- цаг ургэлж постоянно
меты потребления цагаан белый
хэрэгтэй надо, необходимо; нужный, цагаантан белогвардеец, белогвар-
необходимый дейцы
хэрэгцээ(н) надобность, потребность, цагдаа(н) милиционер
необходимость цагийн хуваар распределение вре-
хэрэгцээгуй без надобности, без по- мени; расписание
требности цаглашгуй неисчислимый; бесценный;
хэрэм крепость, крепостная стена невообразимый
хэзэм (хэрмэн) белка цай чай
хэсэг 1) часть; 2) клочок, кусок; 3) цайвар 1) беловатый, бледный; 2) бе-
, куча локурый
хэтрэх превысить, перевалить, пре- цайз крепость, укрепление
взойти цайлах чаевничать, пить чай
хэтэрхий 1) непомерный, превыша- цайрах белеть, светлеть, бледнеть;
ющий; 2) крайне, чересчур мерцать
хэцуу трудный, тяжелый; трудно цайх становиться бельы; рассветать
х э э л т у у л г и й н кампани случная кам- цалин(г) жалованье, зарплата; сти-
пания пендия
хээлтэгч мал м*аточный скот цамц(ан) рубашка, гимнастерка
хээлтэй беременный царай цвет лица; облик
хээлтэй болох забеременеть царгиа их хадтай скалистый, с вы-
хээр тал(а) степь, поле, безлюдное сокой скалой
место царил лом, пешня, кирка
хяар цохих разбить вдребезги цас(ан) снег
хязгаар край; окраина; гргница цаскы цагаан евгвн дед мороз
хязгааргуй безгранично, беспредель- цаст снежный
но; безграничный, беспредельный цахилгаан 1) молния; 2) электриче-
хязгаарлах ограничивать(ся) ство; электрический
хязгаарын цэрэг пограничные войска цахилгаанжуулах электрифициро-
хялбар 1) нетрудный, незамыслова- вать
тый; легкий, 2) дешевый цовоо сэргэлэн смышленый, осмыс-
хямц(а) дешево, недорого; деше- ленный; бойкий; бодрый
вый цог жавхалан(г) 1) величие, велико-
хямдруулах произвести снижение лепие; 2) сила, могущество; 3) подъ-
цен, уценку; удешевить ем, вдохновение
хяналт контроль цогт 1) пламенный; 2) жизнерадост-
хя iax 1) проверять; контролировать; ный
2) наблюдать; 3) редактировать цол 1) звание, чин; 2) ода, хвалебная
песнь
цонх(он) окно
Ц цоо шинэ совершенно новый, с иго-
цаад(а) дальний; находящийся (за лочки
чем-л.) цоохор 1) пестрый; 2) рябой
цаадахь расположенный (за чём-л.); цорын ганц единственный
потусторонний цохилох трепетать, биться
цаазлах 1) запрещать; 2) казнить цохих бить, ударять, наносить удар;
цаана дальше; за, по ту сторону колотить
{чего-л.) цел 1) пустынный, безлюдный; 2) пу-
цаас(ан) бумага стыня
цааш дальше целбех забирать, обирать
цаашдын дальнейший Ц9лелге(н) ссылка, изгнание
даашлах итти дальше цем все, полностью
цавчих 1) рубить; 2) сечь; 3) мигать; цеен немного, мало; малочисленный
4) бить передними ногами (о лоша- цвврвх убывать, уменьшаться (коли-
дях) чественно), редеть
цаг 1) время, период; 2) час; 3) часы цеехен немного, мало, совсем не-
цаг зуур быстро, вмиг; временно много
ajar, тухайд своевременно цецп-и-й сливки
цаг уур погода цвцгийн тос(он) сливочное масло
цуваа(н) 1) вереница, конвейер; 2) ко-
лонна; 3) шествие гуськом; 4) эше-
лон, караван чагнах слушать, внимать; прислуши--
цувраа вереница; стоящие в одном ваться
ряду; идущие гуськом чад ал 1) сила, мощь; зажиточность,
цуврах итти вереницей, гуськом состоятельность; 2) умение, способ-
цуг вместе ность
цуглаан собрание, сходка, митинг чадамгай умелый, способный, ловкий,
цуглагсад собравшиеся искусный
дугл(ар)ах собираться, скопляться чадах мочь, уметь, справляться
цус(ан) кровь чадах ч У Т И и не сможет
Цуу 1) слухи, толки; 2) слава, молва чадвар(и) умение, способность
цууриа(н) эхо, отголосок чамайг вин. пад. от чи
цууриатах нестись, раздаваться чамд(а) дат.-местн. падеж от чи -
(о звуках) чанар качество, свойство; достоинство
цууриатуулан зарлах объявить во чанартайгаар качественно, высокока-
всеуслышание чественно
цуут гений; гениальный чанга 1) крепкий, тугой; 2) сильный,
цухалзах 1) слегка обнаруживаться; дюжий; 3) сильный, твердый; гром-
2) показываться временами кий (о звуке); 4) строгий, жесткий
цухуйх 1) торчать, высовываться; (о характере)
2) выявляться, обнаруживаться чангаар 1) крепко, сильно; 2) громко
цуцалт усталость чангарах становиться сильным, креп-
цуцалтгуй неустанно ким; крепчать, усиливаться
цэвэр чистый, опрятный; непорочный, чангаруулах усиливать, укреплять;
незапятнанный уплотнять
цэвэрлэгдеэн очищенный; проведена чанд(а) крепко, твердо, прочно; стро-
чистка го, решительно, настойчиво
цэвэрлэх чистить, очищать; произво- чандга(н) заяц-беляк
дить чистку чармаилт усилие, старание, усердие
цэвэрхэн чистенький, чистый; чисто; чармайх стараться; прилагать уси-
красивенький, красивый лия
цэвэрхэн сайхан красивый, дивный час улаан алый, яркокрасный
лэх
цэлгэр 1) просторный, обширный; ши- ч и г л у у 1) направлять; 2) предна-
рокий; 2) светлый значать
лчих
цэлмэг ясный, чистый, безоблачный чиглуу направить
цэмбэ(н) сукно чиглэгдэх быть направленным; быть
цэмбэн суконный нацеленным
цэнгэл веселье, забава; наслаждение, чиглэлт направление
удовольствие чиглэсэн направленный
цэнхэр голубой, бирюзовый чиглэх направляться
цэргийн военный, воинский, армей- чийг 1) сырость, влажность; 2) влага
ский чийдэн(г) электрическая лампочка
цэргийн хэрэг военное дело чимэг(лэлт) 1) украшение, наряд;
цэргийн цемрелт военная интервен- 2) декорация
ция чимэглэх 1) наряжать(ся), украшать-
цэрэг 1) воин, солдат; 2) войско, армия ся); 2) декорировать
цэцгэн хээ узоры; узоры из цветов чимээ(н) 1) шум, звук; 2) молва, слух,
цэцэг цветок весть
цэцэг евчин оспа чимээ аниргуй ни слуху, ни духу;
цэцэг хатгах вышивать цветы молча, без звука
цэцэглэл цветение, расцвет чимээ шуугиа(н) шум, крик
цэцэглэлт расцвет; процветание чин батаар крепко
цэцэн умный, мудрый; смышленый чин зоригт смелый, волевой
цэцэглэх цвести; быть цветущим чин зурхний сердечный, чистосердеч-
цэцэрлэг сад, парк ный
цээж 1) грудь; 2) память чин еэтгэлийн чистосердечный
цээжлэх запоминать; выучивать на- чин унэнч справедливый, бескорыст-
изусть ный; честный, чистосердечный; пре-
цээжээр б и ч у у л э х диктовать (письмо) данный
309
чин унэнээр искренне, сердечно, чест- шаналан зовох 1) печалиться; ску-
но, преданно чать; 2) страдать, сожалеть, досадо-
чинээлэг зажиточный вать
чисчуу чесуча, чесучевый шантаршгуй непоколебимый
чих(эн) ухо шар(а) желтый
чихэр сахар шар хар феодалууд духовные и свет-
чичруу л э х заставить содрогнуться; ские феодалы
заставить трепетать шар тос(он) топленое масло
чичрэн салгалах дрожать, содро- шарагдах жариться
гаться, трепетать шарах 1) жарить; 2) палить, припе-
чичрэх трепетать, дрожать, содро- кать
гаться шаргуу см. шургуу
чоно волк шаргуугаар упорно
чедерлегдех быть спутанным; быть шарилж ромашка
стреноженным шарх(ан) рана
челее(н) 1) площадь; пространство; шархлуулах ранить
2) свобода, досуг; отпуск, каникулы шархтах быть раненым
челвелех освобождать шат(ан) 1) лестница; ступень; 2) этап,
челеэт свободный фаза
чвтгер чорт шатах гореть, сгорать; пылать
чуулган сессия; сейм шатахуун горючее
чулуу(н) камень шахам почти
чулуун каменный шахах 1) жать, прижать, прессовать,
чухал важный, существенный выжимать; напирать; втискивать;
чухам собственно, точно, именно 2) приближаться; доходить
чээж грудь, грудная полость; память шашин религия
чээж бичиг диктант шивнэлдэх шептаться, говорить шо-
чээжлэх запомнить, выучить наизусть потом
чээжээр б и ч у у л э х диктовать (письмо) шивнэх шептать, нашептывать, гово-
рить шопотом
Ш
шиг подобный; подобно; будто
шаазан(г) фарфор; фарфоровая по- шидэлцэх кидаться, бросаться
суда шидэх кидать, бросать
шаардах требовать, понуждать шижгэнэх 1) шуметь; 2) работать
шаардлага требование, понуждение быстро; 3) выливаться с шумом
шаваг полынь гобийская шижим 1) шнур, веревка; 2) фактор,
шавар 1) глина; штукатурка; 2) грязь условие
шавхах 1) черпать до дна; исчерпать; ший жужиг спектакль
2) мобилизовать шийдвэр(и) решение
шавь 1) ученик; последователь; 2) по- шийдвээлэх 1) решать; 2) решающий
слушник шийдвэртэй решительный
шаг шаг гэх тикать шийдэх решать, решиться
шагайх прицеливаться шил(эн) стекло
шагнал(т) награда, премия; награж- шилдэг лучший, отборный; избран-
дение, премирование ный, испытанный
шагнах награждать, премировать шилжин орох перерастать, перехо-
шал пол; помост дить
щал дэмий зря; никчемный, ненужный шилжин явдаг туг переходящее знамя
шалгагдах 1) быть проверенным; шилжих переходить, переезжать
2) сдавать экзамены, зачет ш и л ж у у л э н вгех передавать
шалгалт проверка, испытание, экзамен шилжуулэх переводить (на другое
шалгах проверять, экзаменовать место); передвигать; передавать
шалгуулах 1) сдавать экзамен, зачёт; шим 1) сок; 2) питательность; про-
2) заставить проверять дуктивность
шалмаг быстрый, проворный, стреми- шингэвтэр 1) жидковатый; 2) тонко-
тельный; ловкий ватый (о голосе)
шалтгаан причина; повод, предлог шингэн 1) жидкий; 2) редкий (о ра-
шамлах засучивать (рукава) стительности); 3) тонкий (о голосе)
шаналал 1) печаль; скука; 2) сожале- шингэх 1) впитываться, всасываться;
ние; досада 2) перевариваться (о пище)\ 3) по-
310
гружаться; заходить (о солнце)] шуумжлэх обсуждать; выступать
4) доходить (до людей) с речью; критиковать
шинж 1) признак; примета; 2) форма, шууслэг сочный
вид
шинж тэмдэг 1) признак, примета;
2) форма, вид эв дружба, согласие
шинж чанар признак, качество, фор- эв найрамдал дружба; мир
ма и содержание эвгуй неудобный, неловкий; неудобно,
шинжилгээ(н) изыскание; исследова- неловко
ние, изучение эвдэршгуй нерушимый, крепкий,
шинжилгээний исследовательский прочный; несокрушимый
шинжлэх ухаан наука эвдэх ломать; подрывать, нарушать;
шинэ новый расстраивать; портить
шинэ хучнууд кадры эвийлэн буувээлэх баюкать
шикэчлэх обновлять эвлэгхэн складный, стройный
шинээр по-новому эвлэл союз
ширтэн харах пристально всматри- эвлэршгуй непримиримый
ваться, зорко смотреть эвлэрэх |при[мириться
шируу н 1) жесткий, ожесточенный; эвсэгчид соглашатели; примиренцы
суровый; 2) шероховатый, шерша- эвтэйхэн 1) дружный; дружно; 2) склад-
вый но; приятный
эв хамт коммунистический
ш и р у у с э х становиться сильным; ста-
новиться жестким, суровым, ожесто- эвхэх сложить, свернуть
ченным эвэр рога
ширхэг штука, экземпляр эгнээ(н) ряды, фронт
ширээ(н) 1) стол; 2) престол эгц 1) крутой, обрывистый; 2) прямой;
шоолох 1) зубоскалить, осуждать; прямо
2) недолюбливать, придираться эгч старшая сестра; старшая (по воз-
шорой прах, пыль; земля, почва расту)
шороо см. шорой эгшиг 1) голос, звук; 2) благозвучие,
шохой мел; известь мелодия; 3) песнь, пение, 4) гласный
шене ночь; ночью эгшиглэх 1) издавать музыкальные
шувтарган завершение, окончание звуки; 2) петь, исполнять (музыку);
шувуу(н) птица 3) рифмовать
шугам 1) линия, черта; 2) линейка эгшигт хайрцаг патефон
шударга 1) честный, прямой; предан- эд 1) элемент; материя; 2) вещь, товар
ный, бескорыстный; 2) прогрессив- эд (э) они
ный эд товар товар
шударгуу см.'шудгрга эд хогшил имущество, состояние,
шудрага см. шударга скарб, пожитки
шулуун прямой, правдивый, честный эдгээр эти
шумбах нырять эдийн засаг экономика
шунахай алчный, корыстный; хищный эдийн засгийн мэрэгжилтэн эконо-
Ш Г
УР УУ упорный; упорно мист
шуугих "шуметь эдийн еедес лоскутки, обрезки ткани
шууд 1) прямо, непосредственно; эдлэх 1) использовать; носить; 2) ис-
2) категорически; определенно; 3) не- пытывать
медленно эелдэг ласковый, вежливый
шуудай мешок эзлэгчид захватчики, оккупанты
шуудан(г) почта эзлэх обладать, владеть; занять, за-
шуудангийн хороо(н) почтовое отде- хватить
ление эзэгтэй хозяйка
шуурхай 1) разорванный; 2) гибкий, эзэмших овладевать, осваивать
деятельный эзэн хозяин, владелец, обладатель
шуд(эн) зуб(ы); зубец, зубцы эзэрхэг 1) поступающий самовластно,
шулэг стихи, стихотворение по произволу; 2) деспотический; за-
шутэх веровать; уповать хватнический
() Ф эзэрхэгчид захватчики
шуумжлэл 1) обсуждение, критика; элбэг дэлбэг 1)[из]обилие;2)обильный
2) выступление с речью элдвээр всячески, всякими путями

311
лж
элдэв разный, различный эргуу буцаах вернуть, возвратить
элс(эн) песок эргэлзэх недоумевать; сомневаться
элсэн песчаный эргэлзээгуй нет сомнения, без со-
элсэх вступать, поступать мнения
элч тепло, луч эргэн тойрон вокруг, в окрестности
элчин посланник эргэх 1) кружиться, вращаться, по-
элчин сайд посол ворачиваться; 2) навещать
элчний кам(ан) посольство, миссия эрдмийн дээд вершина наук, высо-
элэгдэх изнашиваться, полироваться ты знания
эм (I) лекарство, медикаменты эрдэм образование; знание, ученость
эм (II) женщина; женского пола эрдэмтэй образованный, ученый
эмгэн старушка эрдзмтэн ученый
змх порядок, система; организация, эрдэнэ драгоценность
организованность эрлийзжуулэх скрещивать
эмх цэгцтэй в порядке; налаженный эрмэлзэлгээ(н) стремление, желание,
эмхлэх сложить, собрать чаяние
змхтэйгээр организованно; складно эрмэлзэх стремиться, желать
эмч медик, лекарь эре 1) крутой, обрывистый; 2) кате-
эмчлэн сувилах газар диспансер горически; резко, решительно, круто
эмчлэх лечить эрт 1) рано; 2) прежде; в гтарину, в
змэг эх бабушка древности
эмэгнэх быть в трауре, горевать эрт цаг 1) рано; раннее время;
эмэгтэй женщина 2) древность, древнее время
эмэгтэй ажилчин работница эртээд(э) в предыдущий раз, в тот
эмэгтэйчууд женщины раз
эмээл седло эртээс 1) заранее; 2) издавна
эн булаалдах соревноваться, состя- э р у у л мэнд(э) здоровье
заться э р у у л и и г хамгаалах ажил здравоох-
^нгийн 1) обычный, обыкновенный; ранение; работа по здравоохранению
2) простой; 3) штатский; 4) частный эрх (I) право, власть, полномочие
энгийн залуучууд несоюзная моло- эрх (II) косточки (кругляшки) на счетах
дежь, не члены ревсомола эрх ашиг право, привилегия
энгэр 1) лацканы, борта; 2) южный эрх баригчид руководители (власти);
склон (горы) хозяева
энд(э) здесь; сюда эрх мэдэл власть; право
энтээ это, эта сторона эрх чвлев(н) свобода
энх 1) спокойствие; 2) благополучие, э р х л у у л э х ласкать, баловать
благополучный эрхлэгч 1) управляющий, заведую-
энх аж байдал мирная жизнь щий; 2) редактор
энх амгалан(г) мир, спокойствие; эрхлэх 1) заниматься; 2) ведать, за-
благополучие ведывать; 3) редактировать
энх байгуулал мирное строительство эрхэм 1) лучший, наилучший; 2) ма-
энх жаргал счастье ститый; уважаемый, почетный
энх жаргалант счастливый эрхэм хундэт дорогой; почетный,
энх тайван 1) мир, спокойствие; уважаемый
2) мирный, спокойный эрхэмлэх любить; придавать перво-
энх тайвныг эрхэмлэгч миролюби- степенное значение; стремиться
вый эрчим хучтэй см. эрчимтэй.
энх V е мирный период, мирное время эрчимтэй энергично; энергичный
энх цаг мирное время эрэг берег, яр
энхрий ласковый, нежный эрэгтэй мужчина
энхрийлэх ласкать, нежит^ь; забо- эрэгтэй ажилчин рабочий
титься эрэгтэйчууД мужчины
энэ это; этот эрэл искомое, спрос
энэ завсар за это время эрэлхэг храбрый, смелый, мужествен-
энэрэнгуй заботливый; человечный ный
Энэтхэг Индия эрэх 1) искать, изыскивать, исследо-
энэхуу этот, данный, настоящий вать; 2) просить
эр(э) 1) мужчина; 2) самец эрэзн пестрый, узорчатый
эрвийх скорчиться; разлохматиться эсгий войлок
312
эсгий гутал валенки явуулах 1) отправить; послать, отко-
эсгийлэх фабрик войлочная фабрика мандировать; 2) проводить, раз-
эсгуурчин закройщик вертывать, вести (работу и т. я.);
эсрэг против 3) заводить, пускать (часы, пате-
эсрэг тэсрэг непримиримый; несо- Фон и т. п.)
вместимый явц, 1) ход, процесс; 2) темп
эсхул если нет; или яг в обрез, точь в точь, впору, как раз
эсэн мэнд жив, невредим ягааран улайх 1) быть румяным,
эсэргуу см. эс^эг розовым; 2) покраснеть
эсэргууцэх 1) сопротивляться, про- ядрах уставать, утомляться; случиться
тестовать; 2) опровергать; 3) бо- (о беде)
роться против ядрах цаг беда, трудный момент
этгээд 1) элемент, лицо, последова- ядуу бедный, маломощный
тель; 2) сторона ялагдашгуй непобедимый
эх (I) мать ялалт победа
эх (II) 1) начало, исток; 2) источник ялалтат победоносный
эх булаг источник, родник ялангуяа особенно
эх зохиол первоисточник; оригинал ялах победить
эх орон родина, отечество ялгавар отличие, различие
эх оронч патриот ял гаг д ах 1) выделяться; отделяться;;
эх сурвалж источник; начало 2) сортироваться
эхлэл начало, начинание; почин, ини- ялгах выделять; отличать; отбирать,
циатива отделять, сортировать, дифференци-
эхлэх начать, затеять, основать ровать
эхнэр 1) женщина; 2) жена ялзрах гнить, загнивать
эцэг отец ялигуй маловажный, незначительный.
эцэг ёсны отеческий ялсан победивший, победоносный
эцэнхий усталый, ослабевший ямаа(н) коза
эцэс конец, предел, край ямаан козий
ээ зайлуул бог ты мой! ямагт всегда
ээж мама, мать ям ар какой, каков
ээлж смена, очередь ян хийтэл четко, громко
ээлжит очередной янаг сэтгэлт милый, любимый, близ-
кий, сердечный
Ю яндан(г) 1) труба, дымоход; 2) гудок
юу что янз 1) форма; 2) поведение; нрав, ха-
юунд(э) почему, зачем рактер
юуны емне прежде всего, раньше янз бурийн разный, различный, раз-
всего нообразный
юуны урьд см. юуны емне. ярайх стоять рядами
юудэн башлык, капюшон яриа(н) беседа, разговор
юулуур О воронка; 2) насос яриагуй сайн слов нет, хороший,
юулэх переливать, пересыпать отличный
ярих говорить; беседовать
яруу алдар слава
Я
яруу алдар бадартугай! слава!; да
яаж 1) как, каким образом; 2) почем, здравствует!
за сколько яруу сайхан замечательный, пре-
яам(ан) министерство красный
яарамгуй не спеша, без спешки яруу тод ясно, наглядно
яарах торопиться, спешить яруухнаар прекрасно, хорошо
яасан сайхан бэ! какой прекрасный!, яс(ан) кость; скелет
какая прелесть! яс чанар качество
яах билээ? как быть?; что предпри- ясан костяной
нять? ясархаг костистый
яахин как яслаг см. ясархаг
явах 1) идти, ходить, ездить; 2) пойти, ястац племя, народ
выехать, уехать, отправиться ятгалга агитация
явган 1) пеший; 2) пешеходный ятгах 1) агитировать; 2) увещевать;
явганаар пешком 3) подговаривать
313
ОГЛАВЛЕНИЕ
Стр.
Предисловие 3

ВВОДНАЯ ЧАСТЬ

Алфавит и орфография 5
Состав алфавита 5
Долгие гласные. Ударение 11
Дифтонги 12
Гармония гласных 12
Гласный и (правописание) 17
Твердый и мягкий знаки 18
Правила огласовки непервых слогов 19
Части речи 21
Текст для чтения 23

ПЕРВАЯ ЧАСТЬ
Урок 1
Текст для чтения 25
Грамматика: 26
Предложение. Вопросительное предложение. Изъявительная форма
настояще-будущего времени.
Урок 2
Текст «Манай сургууль» 30
Грамматика: 31
Определение. Родительный падеж. Винительный падеж.
Урок 3
Текст «Вид танилцав» 36
Грамматика: 37
Дополнение. Обстоятельство образа действия.
Обстоятельство времени и места.
Орудный падеж. Исходный падеж.
Урок 4
Текст «Гэр бул» 42
Грамматика: 43
Дательно-местный падеж. Совместный падеж
Послелоги хуртэл, дээр, дор, дотор, дараа, емнэ.
Урок 5
Текст «Дээд сургуульд» 48
Грамматика: Ъ)
Соединительное деепричастие. Разделительное деепричастие.

314
Стр.
Урок 6
Текст «0чигдер» 55
«Энеедер» 55
Грамматика: 56
Причастие настоящего времени. Причастие будущего времени.
Причастие прошедшего времени
Урок 7
Текст «Яриа» 60
Грамматика: 61
Значение глагола гэх.
Урок 8
Текст «Хурал болов» 63
Грамматика: 64
Формы обращения первого лица обоих чисел и второго лица.
Урок 9
Текст «Онц сайн сурлагын телэе!» 67
Грамматика: 68
Многократное причастие. Настоящее или несовершенное прича-
стие.
Урок 10
Текст «Зочлов» 71
Грамматика: 72
Причастное определение.
Урок 11
Текст «Too бодъё» 74
Грамматика: . 75
Условное деепричастие. Числительное.
Урок 12
Текст «Залуучуудын зорилго» 80
Грамматика: 81
Безличное притяжание.
Урок 13
Текст «Манай эх орон» 83
Грамматика: 85
Общие сведения о местоимениях.
Урок 14
Текст «Шалгалтын емне» . . ; 87
Грамматика: 89
Склонение личных местоимений.
Урок 15
Текст «Дэлгуурт» . 91
Грамматика: 93
Личное притяжание.
Урок 16
Текст «Лениний сургаал менх бегеед ялагдашгуй» 96
Грамматика: 98
Уступительное деепричастие. Слитное деепричастие. Вторая
изъявительная форма прошедшего времени -лаа. Третья изъ-
явительная форма прошедшего- времени -жээ.

315
Стр.
Урок 17
Текст «Агуу их Сталины 70 насны ойд зориулсан баярын хуралдаан
Улаанбаатарт болов» 102
Грамматика: 103
Будущее причастие в форме дательного падежа.
Повелительная форма второго липа множественного числа -гтун.
Словообразующий суффикс -хан.
Урок 18
Текст «Дэлхийн хеделмерчин олны мэргэн багш агуу их жолоодогч
Иосиф Виссарионович танаа» 106
Грамматика: 109
Причастие в форме винительного па;:ежа.
Урок 19
Текст «Тэргууний малчдын жишээгээр малаа есгее!» 111
Грамматика: 113
Причастие в форме родительного падежа.
Урок 20
Текст «Малым сайн хашаа олныг барья» 116
Грамматика: 118-
Будущее и прошедшее причастия в форме орудного палежа. .
Урок 21
Текст «Говийнхон, мал есгех улсын телевлегевг сайшаан хулээж авав» 120
Грамматика: 122
Причастие с лично-притяжательной частицей.
Урок 22
Текст «Худаг гаргах ба ашиглах ажлыг журамтай болгох тухай» . . 124
Грамматика: 126
Причастие возможности. Будущее причастие в форме дательно-
местного падежа перед качественными именами.

Урок 23
Текст «Хеделмерийн бадрангуй бутээл» 128
Грамматика: 130
Обобщительиые местоимения бур, бухэн и тутам.
Урок 24
Текст «Уйлдвэрийн сайчуулын туршлагыг судалж ерген дэлгэруулье» 132
Грамматика: 134
Прямой залог. Побудительный залог.
Урок 25
Текст «Уйлдвэр дээр боловсон байдлын телеэ тэмцье!» 137
Грамматика: 139-
Страдательный залог.
Урок 26
Текст «Уйлдвэрийн телевлегеэг хугацаанаас нь вмне биелуулж хурим-
тлалыг нэмэгдуулэхийн телве» 141
Грамматика: 143
Множественное число.
316
Стр.
Урок 27
Текст «Багшийнд очдог» . . . . 146
Грамматика: 147
Двойные падежи.
Урок 28
Текст «Баярын орой» (по рассказу П. Хорло) 149
Грамматика: 151
Деепричастие предела. Целевое деепричастие.
Урок 29
Текст «Баярын орой» {окончание) 152
Грамматика: , 154
Продолжительное деепричастие.
Урок 30
Текст «Шинэ темер замтай болсондоо баярлаж байна» (по очерку
П. Хорло) 155
Грамматика: 157
Предварительное деепричастие. Последовательное деепричастие.
Урок 31
Текст «Баримт» {по рассказу Л. Бадарчи) 158
Грамматика: 160
Деепричастные и причастные обороты.
Урок 32
Текст «Баримт» (продолжение) 164
Грамматика: . 166
Выражение причины.
Урок 33
Текст «Баримт» (продолжение) 167
Грамматика- . 169
Совместный залог.
Урок 34
Текст «Баримт» (окончание) 170
Грамматика; 172
Взаимный залог.

ВТОРАЯ ЧАСТЬ
Урок 35
Текст «Их Сталин бол Монголын ард тумний шилдэг хайрт хань мен»
(из доклада тов. Ширэндэб на торжественном заседании
в г. Улан-Баторе, посвященном 70-летию товарища Сталина) . 174
Урок 36
Текст «Их Сталин бол Монголын ард тумний шилдэг хайрт хань мен»
(продолжение) 176
Урок 37
Текст «Их Сталин бол Монголын ард тумний шилдэг хайрт хань мен»
(окончание) 178
Урок 38
• Текст «Сталины евер дээрх бяцхан охин» (по рассказу С. Удвал) . .180

317
Стр.
Урок 39
Текст «Сталины зохиолыг уншсан нь» (по рассказу П. Хорло) . . . 183
Урок 40
Текст «Сталины зохиолыг уншсан нь» (окончание) 186
Урок 41
Текст «Сухбаатарын зорьсон уйлс менх» 188
Урок 42
Текст «Хорлоогиин Чоибалсан» 190
Урок 43
Текст «Эцэг хуу хоёр» (по рассказу Б. Басто) 193
Урок 44
Текст «Эцэг хуу хоёр» (окончание) . 194
Урок 45
Текст «Сурагч» (по рассказу М. Гаадамбы) 196
Урок 46
Текст «Багш заслаа» (по рассказу Б, Басто) 198
Урок 47
Текст «Нандин сзтгэл» (по рассказу Д. Даржа) 201
Урок 48
Текст «Нандин сэтгэл» (окончание) 203
Урок 49
Текст «Уурийн цолмон» (по очерку Л. Бадарчи) 205
Урок 50
Текст «Ингэтийн талд» (по очерку Ц. Уламбаяра) 207
Урок 51
Текст «Ингэтийн талд» (окончание) 209
Урок 52
Текст «Сулд модны наадам» (по рассказу Б. Басто) . 211
Урок 53
Текст «Сулд модны наадам» {окончание) 213
Урок 54
Текст «Дулмаа хуухний учир» (по рассказу Ч. Лхамсуруна) 214
Урок 55
Текст «Дулмаа хуухний учир» (окончание) 217
Урок 56
Текст «Их баяр» (по рассказу Я. Дамбадаржаа) 220
Урок 57
Текст «Нормчдын дунд» (по очерку Ч. Лхамсуруна) 223>
Урок 58
Текст «Нормчдын дунд» (окончание) 226

318
Урок 59
Текст «Монгольтн ард тумэн социализмын замд» {Статья маршала
X. ЧОУ балсана) 229»
Урок 60
Текст «Монголын ард тумэн социализмын замд» (продолжение) . • . 232'
Урок 61
Текст «Монголын ард тумэн социализмын замд» [окончание) 234
Урок 62
Текст «Онц сурлагын телее» 236
Урок 63
Текст «Монгол — Зевлелтийн менхийн их найрамдал» 238*
Урок 64
Текст «Монгол — Зевлелтийн менхийн их найрамдал» (окончание) . . 240
Урок 65
Т е к с т « Х о ё у л а а м и н и й х у у » { п ор а с с к а з у Ц .Д а м д и н С у р у н а ) . . . .2 4 2
Урок 66
Текст «Хоёулаа миний хуу» (окончание) 244
Урок 67
Текст «Салхин зээрд» (по рассказуг Д. Цэбэгмида) 24>
Урок 68
Текст «Салхин зээрд» (окончание) 247

Урок 69
Текст «Манай орны мал аж ахуйн хегжилт бол Зевлелт Холбоот Улсып
тусламжийн ур мен» * . 249

Урок 70
Текст «Москва бол бух дэлхийн шударга ее ариун хэргийи эх орон»
(по очерку Б. Дашцэрэна) 252:

Урок 71
Текст «Москва бол 6{х дэлхийн шударга ее ариун хэргийн эх орон»
(окончание) 254

Урок 72
Текст «Зевлелт Холбоот Улс бол энх тайвны телее тэмцлийг манлайлж
байна» 256-

Урок 73
Текст «Энх гайвны их цууриа» (по рассказу П. Хорло) 258

Урок 74
Текст «Энх тайвны их цууриа» (окончание) 260

Урок 75
Текст «Коммунист нам бол, Лениний замаар, тууний унэнч шавь агуу
их Сталины мэргэн жолоодлогоор Зевлелтийн ард тумнийг ком-
мунизм евд амжилттай удирдаж байна» 262

319*
Урок 76
Текст «Коммунист нам бол, Лениний замаар, тууний унэнч шавь агуу
их Сталины мэргзн жолоодлогоор Зевлелтийн ард тумнийг комму-
низм вед амжилттай удирдаж байна» (продолжение) 265
Урок 77
Текст «Коммунист нам бол, Лениний замаар, тууний унэнч шавь агуу
их Сталины мзргэн жолоодлогоор Зевлелтийн ард тумнийг комму-
низм еед амжилттай удирдаж байна» (продолжение) 267
Урок 78
Текст «Коммунист нам бол, Лениний замаар, тууний унэнч шавь агуу
их Сталины мэргэн жолоодлогоор Зевлелтийн ард тумнийг комму-
низм еед амжилттай удирдаж байна» (продолжение) 269
Урок 7Г
Текст «Коммунист нам бол, Лениний замаар, тууний уиэнч шавь агуу
их Сталины мэргэн жолоодлогоор Зевлелтийн ард тумнийг комму-
низм еед амжилттай удирдаж байна» (окончание) " 271
Алфавитный словарь 273

Техн. редактор Н. П. Цирулъницкий. Корректор Af. Ф. Пасечникова.


Подписано к печати 5/XI 1952 г. А07663. Тираж 7 000 экз. Бумага
6 0 X 9 2 V i e = 1 0 бум. л . — 20 печ. л. Уч.-изд. л. 21,88. Заказ № 3755.
Цена в бумажном переплете 5 р. 40 к., в коленкоровом 5 р. 90 к.
Первая Образцовая типография имени А. А. Жданова Главполиграфиздата
при Совете Министров СССР. Москва, Валовая, 28.

Вам также может понравиться