Mühazirə 11.

Parabolik tip differensial tənliklər üçün qoyulmuş Koşi

məsələsinin şəbəkə üsulu ilə həlli

u  2u u
Lu   a 2  b  cu  f (1)
t x x

параболик тип тянликляр цчцн Коши вя гарышыг сярщяд мясяляляриня

бахаъаьыг, бурада a, b, c, f х вя т дяйишянляринин верилмиш функсийаларыдыр.
Тяляб олунур ки, t  0 йарыммцстявисиндя

ux,0   x ,    x   (2)
башланьыъ шяртини юдяйян еля u  x, t  функсийасы (1) тянлийини юдясин, бурада
x  верилмиш функсийадыр. (1), (2) мясялясиня шябякя цсулуну тятбиг етмяк цчцн

x  ih, i  0,1,2,...n y  jl  j  0,1,2,..., m паралел дцзхятляр васитяси иля

 , 0, областыны дцзбуъаглы шябякяйя бюляк. Дцз хятлярин кясишмя
нюгтяси шябякянин дцйцн нюгтяси адланыр. Щяр бир i, j , j  1 дцйцн
нюгтясиндя (1) тянлийини мцяййян дягигликля апроксимасийа едян фярг
u  2 u
тянликляри гураг. Бунун цчцн , хцсуси тюрямялярини i, j  дцйцн
x x 2
u i 1, j  u i 1, j u i 1, j  2u i , j  u i 1, j
нюгтясиндя , фярг мцнасибятляри иля явяз едяк.
2h h2
u
хцсуси тюрямясини ися ашаьыдакы фярг мцнасибятляринин бири иля явяз
t
едяъяйик:

u i , j 1  u ij u i , j  u i , j 1 u i , j 1  u i , j 1
; ;
l l 2l

Тюрямялярин апроксимасийасы цсулларына уйьун олараг (1) тянлийинин

ашаьыдакы кими III нюв апроксимасийасыны алырыг:
 u i , j 1  u ij u i 1, j  2u i , j  u i , j 1 u i 1, j  u i 1, j
l 1u ij   a ij  bij  cij u ij  f ij (3)
l h2 2h
ui , j  ui , j 1 ui 1, j  2ui , j  ui 1, j ui 1, j  ui 1, j
l 2 uij   aij 2
 bij  cij uij  fij (4)
l h 2h
u i , j 1  u i , j 1 u i 1, j  2u i , j  u i 1, j u i 1, j  u i 1, j
l 3 u ij   a ij  bij  cij u ij  f ij (5)
2l h2 2h
(3) фярг тянлийи щяллин дюрд дцйцн нюгтясиндяki гиймятлярини özündə
сахлайыр вя (1) тянлийини Ol  h 2  дягигликля апроксимасийа едир

(4) тянлийи дя (1) тянлийини Ol  h 2  дягигликля апроксимасийа едир вя (4)

тянлийиндя дя щяллин дюрд дцйцн нюгтясиндя гиймятляри иштирак едир ,(5) фярг
тянлийиндя ися щяллин беш дцйцн нюгтясиндя гиймятляри иштирак едир вя (1) тянлийиni
Ol 2  h 2  тяртибдян дягигликля апроксимасийа едир. j0 лайында (2)
башланьыъ шяртиндян истифадя edərək
u i , 0   ih   i , i  0,1,2,..., (6)
мцнасибятлярини алырыг. (3) вя (5) фярг схемляri ашкар, II фярг схеми ися
гейри ашкар фярг схеми адланыр. (3)-(5) фярг тянликляри (1) тянлийи
u  2 u

t x 2
шяклиндя олдугда даща садя шякля дцшцр.
u i , j 1  1  2 u ij   u i 1, j  u i 1, j  (3/)

1  2 u ij   u i 1, j  u i 1, j   u i , j 1 (4/)

u ij 1  2 u i 1, j  2u ij  u i 1, j   u i , j 1 (5/)

Тябии олараг суал мейдана эялир: гурулмуш фярг схемляриндян

щансындан истифадя етмяк мягсядя уйьундур вя щ вя л параметрляри щансы
мцнасибятляри юдямялидир? Щесаблама дцстурларынын садялийи нюгтейи
1
нязярдян  еля сечилмялидир ки, фярг схемляри садя шякля дцшсцн. Мяс.  
2
эютцрмяк олар.
Belə seçimdə (3/), (4/) və (5/) münasibətləri
 ui 1, j  ui 1, j
ui , j 1  , (3//)
2
ui 1, j  ui 1, j
2uij   ui , j 1 , (4//)
2
uij 1  ui 1, j  2uij  ui 1, j  ui , j 1 (5//)

şəklinə düşərlər.
Göründüyü kimi, (3//)-sxemi hesablama nöqteyi nəzərindən ən sadə
sxemdir. Bu sxemə görə başlanğıc şərtə əsasən başlanğıc laydakı (qatdakı) (
j  0 -layındakı) qiymətlər təyin olunurlar və bu qiymətlərə görə birinci
laydakı qiymətlər və sonra bu qiymətlərə görə ikinci laylardakı qiymətlər, və
i.a. laylardakı qiymətlər ardıcıl olaraq təyin olunurlar.
(4//) sxeminə görə axtarılan funksiyanın düyün nöqtələrindəki
qiymətlərini təyin etmək üçün artıq aşkar şəkilli sxemdən istifadə etmək
mümkün olmur və burada düyün nöqtələrindəki naməlum qiymətlər
tənliklər sistemindən təyin olunmalıdırlar.
(5//) sxeminə gəlincə isə, bu sxemə görə hesablamalar aparmaq üçün
əvvəla, hər hansı bir üsulla (məsələn, (3//) sxeminə görə) birinci laydakı
qiymətlər təyin olunurlar və sonrakı hesablamalar (3//)-sxemində olduğu
kimi rekurent münasibətlərə əsasən aparılırlar. Approksimasiya dəqiqliyi
nöqteyi nəzərindən (5//) sxemi daha münasibdir. Amma, bu sxemin tətbiqi
praktik hesablamalarda özünü doğrultmur. Belə ki, bu sxemə görə hər hansı
bir layda əmələ gələn xətalar növbəti laylarda artaraq xətanın get-gedə
artmasına gətirib çıxarır, yəni bu sxem dayanıqsız sxemdir.