18 Июн 2021 Йил Конференция Материаллари

11111
“Ёшлар – янги Ўзбекистон, янги Ренессанс бунёдкорлари”
Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта

махсус таълим вазирлиги
Фарғона давлат университети
“Ёшлар – янги Ўзбекистон, янги ренесанс

бунёдкорлари” мавзусидаги илмий-амалий анжумани
Материаллари
ФАРҒОНА-2021
2
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ
Ташкилий қўмита раиси п.ф.д. Ш.Б.Шермуҳаммадов
Ташкилий қўмита раиси ўринбосарии ф.н.доц.А.А.Ўринов
Ташкилий қўмита аъзолари: қ.х.ф.д., проф.А.Юлдашев; ф.-м.ф.д.,

проф.Отажонов; ф.ф.д., проф.Ш.Искандарова; б.ф.д., проф.Ғ.Хомидов; и.ф.д.,
проф.А.Ғофуров,М.Адҳамов; п.ф.д., проф.Т.Эгамбердиева; ф.-м.ф.д., доц.
Ш.Каримов; ф.ф.д., проф.М.Мамажонов, ф.ф.н., доц.М.Каххарова.
3
МУНДАРИЖА
АНИҚ ФАНЛАР
1 КЛАССИФИКАЦИЯ КОМПЬЮТЕРНЫХ СЕТЕЙ…………………
11
МуминовБ.Б., Тургунов Ш.Ш.
2 КАСР ТАРТИБЛИ БИР ЧИЗИҚЛИ ОДДИЙ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ТЕНГЛАМА
УЧУН ЧЕГАРАВИЙ МАСАЛА ҲАҚИДА………………………………. 15
Рафиқов А.Н., Орипов Д.Д.
3 КОМБИНАТОРИКА ЭЛЕМЕНТЛАРИНИ ЎҚИТИШ
МЕТОДИКАСИ……………………………………………………………………………. 16
Юсупова А.К., Алимов З.С.
4 НАХОЖДЕНИЯ КОЭФФИЦИЕНТА КОРРЕЛЯЦИИ НА ПРИМЕРЕ…………
22
Кукиева С., Ахунова Д.
5 ФУНКЦИЯ ТУШУНЧАСИНИ ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ………………
24
Нишонбоев.А, Жабборов.А
6 ИККИНЧИ ТАРТИБЛИ СИНГУЛЯР КОЭФФИСИЭНТЛИ ЮКЛАНГАН ОДДИЙ
ДИФФЕРЕНЦИАЛ ТЕНГЛАМА УЧУН ИККИ НУҚТАЛИ ЧЕГАРАВИЙ 27
МАСАЛА……………………………………………………Азизов М., Тўлқинбоева М.
7 ЗАДАЧА УБЕГАНИЯ ДЛЯ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНЫХ ИГР ПЕРВОГО ПОРЯДКА
С ОГРАНИЧЕНИЕМ ГРОНУОЛЛА – БЕЛЛМАНА………………………….. 30
Ахмедов О., Жўраев С.
8 АЛГЕБРА ВА СОНЛАР НАЗАРИЯСИ ФАНИДАН ТАЛАБАЛАР БИЛИМИНИ
НАЗОРАТ ҚИЛИШДА Б.БЛУМ ТАКСОНОМИЯСИГА АСОСЛАНГАН
32
НОСТАНДАРТ ТЕСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИГ АФЗАЛЛИКЛАРИ…………
МирзакаримоваН.,ЎринбоевШ., ХолматовА.
9 КЎПҲАДНИ ТЕЙЛОР ҚАТОРИГА ЁЙИШДА ГОРНЕР СХЕМАСИДАН
35
ФОЙДАЛАНИШ…………Мирзакаримова Н., Шаробитдинова Д., Достонова Н.
10 МАТЕМАТИКАДА ҲАМКОРЛИКДА ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ……………... 39
Набижонова Ф
11 МАТЕМАТИКА ДАРСЛАРИДА АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ 42
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ,
ИМКОНИЯТЛАРИ......................................................... Набижонова Ф, Болтабоева М.
12 МАТЕМАТИКА НИМОДУЛЛИ ЎҚИТИШ МУАММОЛАРИ………………………... 44
Набижонова Ф, Тўхтасинова Н.
13 ДРОБНЫЕ ИНТЕГРАЛЫ И ПРОИЗВОДНЫЕ ОБОБЩЕННЫХ ФУНКЦИЙ.…... 47
Собиржонов О.
14 УМУМЛАШГАН ФУНКЦИЯЛАРНИНГ ЛАПЛАС АЛМАШТИРИШИ…… 50
Каримова М.
15 ТАҚСИМОТЛАРНИ ФУРЪЕ ИНТЕГРАЛ АЛМАШТИРИШЛАРИ ВА 53
УЛАРНИНГ ХОССАЛАРИ ...................................................................... Н.Б.Ҳусанбоева
16 КОЭФФИЦИЕНТИ УЗИЛИШГА ЭГА БЎЛГАН СИНГУЛЯР 56
КОЭФФИЦИЕНТЛИ ТЕНГЛАМА УЧУН ЧЕГАРАВИЙ МАСАЛА…………….
Нишонова Ш.Т., Тўлқинбоева М.
17 58
ИССИҚЛИК ТАРҚАЛИШ ТЕНГЛАМАСИ УЧУН АРАЛАШ МАСАЛАЛАНИ
ФУРЪЕ УСУЛИ БИЛАН ЕЧИШ………………………………………..
Азизов М.С., Назирқулов Ж.Д.
18 СТЮАРТ ТЕОРЕМАСИ ВА УНИНГ БАЪЗИ ТАДБИҚЛАРИ……………………… 61
З.У.Жарқинов, А.А.Юлдашев, Ш.А.Юлдашева
19 ON A BOUNDARY VALUE PROBLEM FOR A NONLOCAL MIXED-TYPE 63
EQUATION WITH THE HILFER OPERATOR………………………………………….
Jalilov M.A
20 МАТЕМАТИКАНИ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ 68
ФАОЛИЯТИНИТАКОМИЛЛАШТИРИШОМИЛЛАРИ……………………………
Кодиров К.Р., Юнусалиева М.Т.
4
ТАБИИЙ ФАНЛАР
21 ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ГЕОМОРФОЛОГИК ОМИЛНИНГ АҲОЛИ 73
ЖОЙЛАНИШИ ВА ХЎЖАЛИГИГА ТАЪСИРИ……………………………………
Ҳайитбой А., Тўланова Н.
22 ФАРҒОНА ВОДИЙСИ БРАКАНОИДЛАР ОИЛАСИ ФАУНАСИ ВА 76
БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ…………………Аҳмаджонова Н., Фозилова У.
23 АСАЛАРИЛАРНИНГ АЙРИМ БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ……………….. 79
Фозилова У.
24 ҚУЁН ЗОТЛАРИНИНГ БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА АҲАМИЯТИ 82
……………………………………………… ……… Ҳабибжонова О., Фозилова У.
25 АНОР ШИРАСИНИНГ (APHIS PUNICAE PASSERINI, 1863) 85
БИОЭКОЛОГИЯСИГА ДОИР ЯНГИ МАЪЛУМОТЛАР
...................................................................................... Масодиқова М.А., Зокирова Г.М.
26 КАЛИФОРНИЯ ҚИЗИЛ ЧУВАЛЧАНГИНИНГ БИОЭКОЛОГИК 88
ҲУСУСИЯТЛАРИ ВА АҲАМИЯТИ .................................................... Сойибназаров Б.
27 РАЗВИТИЕ САРКОСПОРИДИЙ SARCOCYSTISFUSIFORMISRAILLIET, 1897. В 91
ОРГАНИЗИЕ ЛИСЯТ……………. Гадоев А., Комилова Х., Туркистанова М.,
Шарипова Б.
28 ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАР ТИББИЁТИДА СИФАТ МЕНЕЖМЕНТИ 94
……………………………………………………… Осбайов М., Муҳаммаджонова Ш.
29 ЮҚУМЛИК КАСАЛЛИКЛАР ВА УЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ 96
………………………………………………………… Юнусов М.М., Хабибуллаев Ф.Н
30 ГИГИЕНИК МАЛАКА ВА ОДАТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ………………. 98
Юнусов М., Хабибуллаев Ф
31 БОЛА ТАРБИЯСИДА САЛОМАТЛИК МАСАЛАСИ…………………...……………... 101
Юнусов М., Хабибуллаев Ф.
32 ЎЗБЕКИСТОНДА “ИХТИОЛОГИЯ ВА ГИДРОБИОЛОГИЯ” СОҲАЛАРИНИ 103
РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ ……. Нажмиддинов Э.Х.,Хамдамов А.Р.
33 БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ДИДАКТИК ЎЙИН ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН 108
ФОЙДАЛАНИШ………………………………………………………… Эргашева Н. А.
34 ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АГРОЦЕНОЗЛАРИ ТАНГАЧАҚАНОТЛИЛАРИНИНГ 111
(ИНСЕCТА, ЛЕПИДОПТЕРА) ТУР ТАРКИБИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР
……………………………… Шерматов М.Р., Ботиров Э.
35 ЛАМ И АC Э АЭ О И Л АСИ ГА КИ Р УВ ЧИ АЙ РИ М ДО РИ В О Р 114
ЎСИ М ЛИ КЛА РН И ХАЛ Қ ТА БО Б А ТИ Д А ҚЎ ЛЛ АН И Л И Ш И …..
Раҳимова Ҳ. Р.
36 ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АГРОЦЕНОЗЛАРИ ТАНГАЧАҚАНОТЛИЛАРИНИНГ 116
(ИНСЕCТА, ЛЕПИДОПТЕРА) ТУР ТАРКИБИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР
……………………………… Шерматов М.Р., Мухаммедов М.Н, Қаюмов О.И
37 БИОЛАБОРАТОРИЯЛАРГА ЯНГИ ТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯ 118
……………………………………………………………… Эрматова Д.Ў., Эргашева Д.Н
38 КОКЦИДЛАР ВА УЛАРНИНГ ЭНТОМОФАГЛАРИНИ ЎРГАНИШГА ДОИР 122
МАЪЛУМОТЛАР………………………………………… Капизова Д.Р.
39 БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯСИДА ТАБИАТШУНОСЛИКНИ 124
ИНТЕГРАЦИЯЛАШ МУАМОСИ …………………. Тоштемирова М.А
40 БИОЛОГИЯ ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ 126
МУТАФАККИРЛАРИ АСАРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ АҲАМИЯТИ
................................................................ Юнусов М.М., Хабибуллаев Ф.Н., Эргашева Н.А.
41 ХОЛИН СТАБИЛЛАШГАН ОРТОСИЛИКАТ КИСЛОТА ВА СУЯК 129
СОҒЛИГИ………………………………………………… Қурбонова Ш., Холмирзаев А.
42 ВЛИЯНИЕ ВНЕШНЫХ ВОЗДЕЙСТВИЕ НА ТЕНЗОЧУВСТВИТЕЛЬНОСТЬ 131
ПОЛИКРИССТАЛЛИЧЕСКИХ ТОНКИХ ПЛЕНОК PвTe ….Юнусов Н.,
Мамажонов У
43 “ОДАМ ВА УНИНГ САЛОМАТЛИГИ” КУРСИНИ ЎҚИТИШДА ВИРТУАЛ 133
ТАЪЛИМДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ …………… Жўраева.Х
44 МОРИНДА CИТРИФОЛИАЛНИНГ ОРГАНЛАРИДА ЭЛЕМЕНТЛАР 137
5
МИҚДОРИНИНГ ЎЗГАРИШИ ………………… Обидов М.В., Исағалиев М.Т.
ИҚТИСОД ФАНЛАРИ
45 ВАЖНОСТЬ И ПРОБЛЕМЫ ОРГАНИЧЕСКОГО СЕЛЬСКОГО 141
ХОЗЯЙСТВА………………………………………………………… Халматжанова Г.
46 ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ МОЛИЯВИЙ МУСТАҚИЛЛИГИНИ 144
ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАЛАРИ ………………… З.И.Жумақулов
47 ОИЛАВИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИҚТИСОДИЙ 148
МЕХАНИЗМИНИНГ МАЗМУНИ ВА АСОСИЙ ТАРКИБИЙ ҚИСМЛАРИ
……………………………………………………А.Эргашев, Б.Холматов, Д.Юлдашев.
48 ЁШЛАРНИНГ ТАДБИРКОРЛИК ВА ИШБИЛАРМОНЛИК 151
ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ……… Ойсоат Х.К., Аҳмадбекова М.Ё
49 156
КИЧИК ЯШИЛ БИЗНЕС ИМКОНИЯТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ ТАШКИЛ
ҚИЛИШ МЕХАНИЗМЛАРИ ……………………………………………Қ.Н.Рахимова
50 КЛАСТЕРИЗАЦИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОГО ПРОСТРАНСТВА .... Г.Райимджанова 162
51 КИЧИК САНОАТ СОҲАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ НАЗАРИЙ, 164
УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ ……………………………………………… Мадалиева Ф. А.
52 КИЧИК СAНОAТ СОҲAСИДA ИННОВAЦИОН ФAОЛИЯТНИ СAМAРAЛИ 171
БОШҚAРИШ МЕХAНИЗМИНИ ТAКОМИЛЛAШТИРИШ …… Мадалиева Ф. А.
53 МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ ОШИРИШ САНОАТ КОРХОНАЛАРИ 175
РАҚОБАТБАРДОШЛИГИ ЙЎНАЛИШИ СИФАТИДА…. Ўринов К.К.,Олимов О.О.
54 ОСОБЕННОСТИ КЛАСТЕРНОГО РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОГО 180
КОМПЛЕКСА…………………………………………………………… Сотволдиев И
55 РЕФОРМИРОВАНИЕ АГРАРНОГО СЕКТОРА РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН 182
………………………………………………………………… З.Мирзаахмадова
56 АКЦИЯЛАРНИ ЖОЙЛАШТИРИШ ОРҚАЛИ РЕАЛ СЕКТОР 184
КОРХОНАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ АМАЛИЁТИ
ТАҲЛИЛИ………………………………………………………………………Бозоров А.Р.
САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИ
57 РАНГТАСВИР ТУРЛАРИ УНДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ 190
……………………………………………………………........... Б.Қурбонова, Р.Абдуллаев
58 ТАВАККАЛ ҚОДИРОВ ИЖРОСИ – ЭМОЦИОНАЛ ЎЗГАРИШЛАР ОМИЛИ 195
………………………………………………… Имямин Қирғизов, Дурдона Жамолова
59 МАРКАЗИЙ ОСИЁ ВА ХИТОЙ КЎЧМАНЧИ ҚАБИЛАЛАРИНИНГ МУСИҚИЙ 202
МАДАНИЯТИ………………………………………………………… Рустам Орзибоев
60 ЎЗБЕК МУСИҚА МАДАНИЯТИ РИВОЖИНИНГ ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ 206
ХУСУСИЯТЛАРИ ......................................................................... Исақов У, Мўйдинов Ж.
61 ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА УМУМИЙ ФОРТЕПИАНО ФАНИНИ 209
ЎҚИТИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ ВА ТУШУНЧАЛАРИ
………………………………… Шоҳидахон Атабоева
62 ЎЗБЕК МУСИҚА САНЪАТИ ВА МАДАНИЯТИНИШАКЛЛАНИШ 212
МАСАЛАЛАРИГА ДОИР ………………………………… А.Нурмухамеджанов
63 SOCIO-PHILOSOPHICAL ESSENCE, CONTENT AND FUNCTIONS OF THE 216
CONCEPT OF YOUTH MUSICAL CULTURE ………………………… Tursunova L. E.
64 ШАХС ЭСТЕТИК ТАРБИЯСИДА РАНГТАСВИРНИНГ ЎРНИ 220
…………………………………………………................... Б. Қурбонова, Н.Джуханова.
65 КИТОБОТ САНЪАТИНИНГ ДАВРГА МОСЛИГИ ............. Ахмедова Н.Э. 225
66 МАЪНАВИЯТИМИЗНИНГ БЕБАҲО ДУРДОНАЛАРИ У.Раҳмонов, А.Эргашев 229
67 ТАВАККАЛ ҚОДИРОВ ИЖОДИЙ ҲАЁТИДАГИ ИЖТИМОИЙ-МАЪАНАВИЙ 231
ОЛТИН ҚОИДАЛАР ……………………………………….. Иқболжон Қ, Исмоилжон И
68 ЗАМОНАВИЙ ТАСВИРИЙ САНЪАТ ТАЪЛИМИДА ШАХСНИ УЙҒУН 233
РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ ……………………………………. О.Солиев
69 БОЛАЛАР МУСИҚА ВА САНЪАТ МАКТАБЛАРИДА ЎЗБЕК МУСИҚА 236
АДАБИЁТИ ФАНИНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИДАГИ МЕТОДИК ТАЪМИНОТ
МАСАЛАЛАРИ .................................................................................. М.Н.Насритдинова
70 МУСИҚА САНЪАТИДА - УЧИНЧИ РЕНЕССАНСНИ ЁШЛАР НИГОҲИДА 241
ТУТГАН ЎРНИ ………………………………………… Улуғбек Р., О.Рахимов
6
ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР ФАНЛАР
71 АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ АҚЛ ВА БИЛИМ ЭВОЛЮЦИЯСИ ҲАҚИДАГИ 245
ҚАРАШЛАРИ ............................................................................................ Юлдашев.А.Ф
72 АҲМАД ФАРҒОНИЙ АСАРИНИНГЕВРОПАДАГИ БИРИНЧИ ТАРЖИМОНИ 247
КИМ ? ........................................................................................................... О.В.Маҳмудов
73 ЕВРОПАДА ШАРҚ ОЛИМЛАРИ АСАРЛАРИНИ ЎРГАНИШДА ЎРТА АСР 251
ТАРЖИМА МАРКАЗЛАРИНИНГ ЎРНИ ХУСУСИДА ................... О.В.Маҳмудов
74 АКСИОЛОГИК ЁНДАШУВ АСОСИДА ЎҚУВЧИ-ЁШЛАРДА ОБЪЕКТИВ 255
ДУНЁҚАРАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА РИВОЖЛАНТИРИШ -
ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЗАРУРИЯТ СИФАТИДА ........... Сиддиқов Б. С.,
Тожибоев Ж.У.
75 ФИЛОСОФСКО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ВОЗЗРЕНИЯАБУ НАСРА АЛЬ- 257
ФАРАБИ ............................................................................... Ф. Юлдашев, З. Туйчибоева
76 АДАБИЁТДА УМУМИНСОНИЙЛИК, МИЛЛИЙЛИК ВА ИНДИВИДУАЛЛИК 257
...................................................... А.Қаюмов, М.Абдураҳимова
77 БАДИИЙ ҒОЯ ИФОДАСИДАГИ РАМЗНИНГ АҲАМИЯТИ (У.ҲАМДАМНИНГ 261
“ЛОЛА” ҲИКОЯСИ МИСОЛИДА) ........................... А.Абдурахмонов, Д.Қўчқарова
78 ЖИСМОНИЙ МАДАНИЯТ СОҲАСИДА КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ 264
ИСТИҚБОЛЛАРИ ............................. А.Т.Хасанов, О.Абдубаннонов, Ф.Умаралиев
79 SOMATISM "HEART" IN THE COMPOSITION OF PHRASEOLOGICAL UNITS 267
FROM THE POSITION OF ANTHROPOCENTRIC APPROACH (ON THE
MATERIAL OF ENGLISH AND RUSSIAN LANGUAGES) ..............................
Usmonova D.S., Yusupova M.I.
80 БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ ТУРИЗМ ФАОЛИЯТИГА ТАЙЁРЛАШНИНГ 269
ЗАМОНАВИЙ ЖИҲАТЛАРИ ................................. Ўринова Н.М., Марайимова К.И
81 “ТОНГ ОТҚУНЧА” РАДИФИ БИЛАН БОҒЛИҚ АНЪАНАВИЙ ПОЭТИК 272
ТУРКУМЛАР ТАЛҚИНИ ................................. Барзиев Ойбек Хабибуллаевич
82 КАСБИЙ ФАОЛИЯТДАГИ КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИНГ 277
ИНТЕГРАЦИОН ЖИҲАТЛАРИ ...................................................... Юлбарсова Х.А.
83 ЖАМИЯТ БОШҚАРУВИ ВА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТЛИКАДРЛАР 281
ДОЛЗАРБЛИГИ ............................................................................. Юлдашев С.Ў.
84 НОГИРОНЛИГИ БЎЛГАН БОЛАЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ БАЪЗИ 285
МАСАЛАЛАРИ ........ М. Абдураҳмонова, Х.Юлбарсова.
85 ВОЕННОПЛЕННЫЕ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ В АНДИЖАНСКОМ УЕЗДЕ 288
....................................................... Собиров Н., Акбаров А. Адахамжонов М.М
86 ЁШЛАРГА ЯНГИ РЕНЕССАНС ҒОЯЛАРИНИ СИНГДИРИШ МАСАЛАЛАРИ 295
...................................................................................... Худоёрова .O.К Аҳмадбекова М.К
87 ЎЗБЕКИСТОН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИДА ЁШЛАР 300
ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШ ОМИЛЛАРИ
..................................... А.А.Исомиддинов
88 ТИЛ – БУ МАДАНИЯТ ВОСИТАЧИСИ ............... Сотвалдиева Х., Сотволдиева Ф 302
89 ЯНГИ РЕНEССAНС ДАВРИДА ЁШЛАРНИ ДИНИЙ БАҒРИКЕНГЛИК РУҲИДА 304
ТАРБИЯЛАШ AСОСЛAРИ .................................................... Болтабоев М
90 МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМДА ИННОВАЦИОН ПЕДАГОГИК 306
ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
.............................................. Ўринова Ф. Ў. Болтаева Ф .А
91 LOGICAL VIEWS OF AL-FARABI’S TEACHING…….F.Yuldashev, A.Khudoynazarov 310
92 МАТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИГА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВЛАР 313
.................................................................................. Ботирова Н.Д.,Мўйдинова М.
93 ОЛИЙ ТАЪЛИМНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА 316

ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВЛАР ЎРНИ ................................................. Ботирова Н. Д
94 МАЛАКАЛИ КАДРЛАРНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ 319
КУРСЛАРИНИ МАСОФАВИЙ ЎҚИТИШДА АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ……………...…….Расулов Х. А
95 ЎСМИРЛАРДАГИ АГРЕССИВ ҲОЛАТЛАР ВА МАФКУРАВИЙ 321
ПРОФИЛАКТИКА МУАММОЛАРИ .................... Ҳ.Ғаниева, Ж.Тожимаматов
7
96 ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА КАСБИЙ МАДАНИЯТНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ 324
АҲАМИЯТИ .................................................................................................. Исмоилов И
97 ҚАДИМГИ ЎРТА ОСИЁ ҲАЛҚЛАРИНИНГ ҚУРОЛЯРОҒЛАРИ ВА ЖАНГ 326
ОЛИБ БОРИШ ТАКТИКАСИ ........................... Ҳайдаралиев Ҳ.Ҳ., Мамажонов С.Ҳ
98 ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА СПОРТ КЛУБИ ФАОЛИЯТИ 331
.................................................................................................. И.Юлдашев, А.Мелибоев
99 АХБОРОТ ОҚИМИ: КЕЛИБ ЧИҚИШ ВА ШАКЛЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ 333
...................................................................................................... Каримов Ўлмасбек
100 БАРКАМОЛ АВЛОД ТАРБИЯЛАШДА АХБОРОТ МАДАНИЯТИ ВА АХЛОҚИЙ 335
ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ .............................. Болтабоев М
101 ТАЛАБАЛАРГА ЧЕТ ТИЛИНИ ЎРГАТИШДА ТЕАТРЛАШТИРИШНИНГ 337
АҲАМИЯТИ …………………… Ибрагимова Дилафруз., Қурбонов Насибулло
102 БЎЛАЖАК БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИЛАРИДА МЕТОДИК 340
КОМПЕТЕНТ - ЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ..........................
Ибрагимова Ш., Исмоилова З.
103 ЁШЛАР ТАРБИЯСИДА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ЎРНИ 342
......................................................................... Игамбердиева Ш., Асилдинова М
104 БАДИИЙ КОНЦЕПТНИНГ ИФОДАЛАНИШИ ............... Д.Н.Юлдашева 344
105 ШЕЪРИЯТДА МИЛЛИЙ-МАДАНИЙ КОННОТАЦИЯ ТАЛҚИНИ(АМАНДА 346
ГОРМАННИНГ “THE HILL WE CLIMB” “БИЗ ИНТИЛАЁТГАН ЧЎҚҚИ”
ШЕЪРИ МИСОЛИДА)...................... И. Мирзаалиев, И. Гафоров, Н. Абдуллаева
106 В.ШЕКСПИР ИЖОДИДА БАДИИЙ ЎХШАТИШЛАРНИНГ ТУТГАН ЎРНИ 349
.................................................................................................... Исмоилова Д.
107 ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТДА КРЕАТИВЛИК ВА ИЖОДКОРЛИКНИНГ 352
АҲАМИЯТИ................................................................................................ Далиева Н.Г
108 “ЛИСОНУТ-ТАЙР” DOSТОНИДА АФСОНАВИЙ ҚУШЛАР ТАСВИРИ 354
Каримова Ю.Б
109 HOW HOMONYMS ARE CREATED IN ENGLISH COMPARED TO UZBEK 359
LANGUAGE ……………… Kholmatov Sh. Z. Yoldosheva M.M.
110 ЁШЛАРНИ ҲАРБИЙ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА ТАРБИЯЛАШДА 361
“ВАТАН”, “ВАТАНПАРВАРЛИК” ТУШУНЧАЛАРИНИНГ ЎРНИ
......................................... Тўхтаназаров И. И., Хасанов Н.Х., Юсуфжонов Қ.К.
111 THE PROBLEMS OF COMPILING BILINGUAL TERMINOLOGICAL 364
DICTIONARY.................................................................................... Uzakova O.M
112 УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИ ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШДА ИЛҒОР ХОРИЖ 367
ТАЖРИБАЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛЛАРИ ……...Б.Хуррамов
113 ТАРБИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ .........................Собирова У 370
114 ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШ – ДАВЛАТ СИЁСАТИНИНГ АСОСИЙ 372
ЙЎНАЛИШЛАРИДАН БИРИ СИФАТИДА ................... Йўлдошева Д.А
115 КОНЦЕПТ «ТРУД» В СРАВНИТЕЛЬНОМ АСПЕКТЕ (НА МАТЕРИАЛЕ 375
РУССКОГО И УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКОВ …………………… Избаева Н
116 ЭКОЛОГИЯ СОҲАСИДАГИ ЛАТЕНТ ЖИНОЯТЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ 378
ЙЎНАЛИШЛАРИ ........................................................................... Исмоилов О.Ю
117 СИМВОЛИЗАЦИЯ СОМАТИЧЕСКОЙ ФРАЗЕОЛОГИИ СОВРЕМЕННОГО 382
РУССКОГО ЯЗЫКА ....................................................................... М.Ш.Акрамова
118 ЁШЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУХИДА ТАРБИЯЛАШ 385
КОНСЕПЦИЯСИНИНГ ТАРБИЯВИЙ АҲАМИЯТИ ...... Р.Мамажонов, Ж.Акрамов
119 МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ 387
.............................................. Тилаволдиев Ш. Х., Хайдаралиев Х. Х, Қаюмов Ю. Й.
120 ПРОБЛЕМА «ГЕНДЕРНОЙ СЕГРЕГАЦИИ» В ОБРАЗОВАНИИ: ПРИЧИНЫ, 392
ПОДХОДЫ И РЕШЕНИЯ .............................. Э.Т.Мирзажонова, И.Хамдамов
121 АХБОРОТ СИЁСАТИНИНГ МОҲИЯТИ ҲАМДА ГЛОБАЛЛАШУВНИНГ 398
СИЁСИЙ МУНОСАБАТЛАРГА ТАЪСИРИ ........................ Қаршиев Б.Э.
122 “ИККИ ЭШИК ОРАСИ” РОМАНИДА АЁЛ ОБРАЗИ…. Хасанова Х., Тўланбоева Ш. 401
123 ТЕРМИН ВА ТЕРМИНОЛОГИЯНИНГ ЎРГАНИЛИШ АҲАМИЯТИ ҲУСУСИДА 404
................................................................. Исмоналиев Ж.Қ.
124 МАКТАБ ЎҚУВЧИЛАРИНИ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРЛАШДА СПОРТ 406
ЎЙИНЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИ ..... Э.И.Алломов,
Н.Носиржонова
8
125 ВОЛЕЙБОЛ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА ЯНГИ 408
............................................................................ Мадаминов О.Н., Х.Набиев
126 НОМУТАХАССИС ЙЎНАЛИШ ТАЛАБАЛАРИНИ КАСБИЙ ЖИСМОНИЙ 410
ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ................ Ф.М.Мамадова,
Ў.Азамжонова
127 ОПТИМАЛЬНЫЕ НОРМЫ ДВИГАТЕЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ СРЕДСТВА И 412
МЕТОДЫ ЕЁ ПОВЫШЕНИЯ ......................................Ф.З.Сиддиков, М.Жалолов
128 ТРАГИЧЕСКАЯ СУДЬБА ГЕРОИНИ Л.Н.ТОЛСТОГО –АННАКАРЕНИНОЙ 414
.................................................................................................... Собиржонова Н.Ю.
129 PHRASEOLOGICAL UNITS WITH ONOMASTIC ELEMENTS IN THE ENGLISH 416
AND UZBEK LANGUAGES ........................................ Muydinova N.U.
130 ОСОБЕННОСТИ ПРЕПОДАВАНИЯ ДОПРИЗЫВНОЙ ВОЕННОЙ 419
ПОДГОТОВКИ .......................................................Туйчиев О. М, Розалиев О. М,
131 ЁШЛАРГА ТАЪЛИМ БЕРИШДА ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ……Ғофурова Ш.Т 424
132 РЕНЕССАНС ДАВРИДА ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 428
............................................... Аҳмедова Ў.Н.
133 ПСИХОЛОГИЯДА “ЁЛҒИЗЛИК” КЕЧИНМАСИНИНГ ТАЛҚИНИ 430
.................................................................................................................М.Б.Юлдашева
134 УПРАЖНЕНИЕ. ОПРЕДЕЛЕНИЕ. СТРУКТУРА. СИСТЕМА И КОМПЛЕКС 432
УПРАЖНЕНИЙ .......................................................................................... Мирзалиева Д. М.
135 ОММАВИЙ МАДАНИЯТНИНГ ШАХС ИЖТИМОИЙЛАШУВИ ЖАРАЁНИГА 435
ТАЪСИРИ ..................................................... Мўминов Д.М., Собиржонов И.И.
136 ХИЗМАТЛАР СОҲАСИДА МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЯСИНИ 438
ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ .......... К.Хонкелдиева
137 ГЕНДЕРНОЕ РАВЕНСТВО КАК ЦЕННОСТЬ ПРАВА ....... И.Нурматова, 442
К.Хонкелдиева
138 АЛОҲИДА ЭҲТИЁЖГА ЭГА БЎЛГАН БОЛАЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ 444
МАДАНИЙ МОСЛАШУВИДА КОМПЛЕКС ЁНДАШУВ .................. Каримова.М
139 PHRASEOLOGICAL UNITS IN THE ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES 447
DENOTING PERSON’S HARACTER ................................... Абдухалимова С.У.
140 ОТА-ОНА ҚАРАМОҒИСИЗ ҚОЛГАН БОЛАЛАР БИЛАН ИЖТИМОИЙ ИШ 450
.................................................................................................... Муллажонов М.
141 “ИСЛОҲОТЛАР ФОРМУЛАСИ” ............... Ш.Абдисаматов, Д.Юлдашев 452
142 РАҚОБАТБАРДОШ СИФАТЛИ ТАЪЛИМ – РИВОЖЛАНИШ ОМИЛИ 454
................................................................................................ Ш.Абдисаматов
143 МАЪНАВИЙ БАРКАМОЛ, ЖИСМОНАН СОҒЛОМ ЁШЛАР БИЗНИНГ 457
КЕЛАЖАГИМИЗ ............................................ Шарипова Камола
144 ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН БОЛАЛАРНИНГ ЖАМИЯТГА 459
ИНТЕГРАЦИЯЛАШУВИДА ИНКЛЮЗИВТАЪЛИМНИНГ ЎРНИ ...
Шарофиддинов Ж.
145 ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКАЯ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ В УСЛОВИЯХ УЗБЕКСКО- 462
РУССКОГО И УЗБЕКСКО-НЕМЕЦКОГО БИЛИНГВИЗМА .................... Аскарова
Ш. И.
146 ТОНКОЕ ОЩУЩЕНИЕ ВОСТОКА В ТВОРЧЕСТВЕ И А БУНИНА ......................... 466
Топволдиев К.А.
147 ТАЛАБА-ЁШЛАР ИЖТИМОИЙ ГУРУҲИНИНГ ПСИХОЛОГИК ҚИЁФАСИ 468
...................................................................................................... Зарнигор Эргашова
148 АЁЛЛАР МИГРАЦИЯСИ ОҚИБАТЛАРИ........................... Мадаминова Ў. А. 470
149 ИЖОДКОР ЎҚУВЧИЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ФАОЛИЯТ ВА ТАСАВВУР 474
ЖАРАЁНЛАРИНИНГ ЎРНИ ...................................................... С.Абдисаматова
150 EFFECTIVE STRATEGIES TO DEVELOP SPEAKING SKILLS….Egamberdieva.M. 476
151 XX АСРНИНГ 80-ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ СОБИҚ ИТТИФОҚ 479
ТАРКИБИДАГИ АҲВОЛИ ...................................................................... Бобоев М.Қ
152 АЛЬБЕР КАМЮ АСАРЛАРИДА АБСУРД ВА ЭКЗИСТАНЦИАЛИЗМ ..... 482
Акбарова Ш. Ғ
153 ЎҚУВЧИЛАР БИЛИМИНИ ТАШХИС ЭТИШ – ДИДАКТИК ТУШУНЧА 484
СИФАТИДА .................................................................................... Исмоилова З
154 ADDRESSINSPEECH - FORMAT OF ETIQUETTE REQUIREMENTS 486
.............................. M.Karimova
9
155 ФОРС-ТОЖИКЧА АТАМАЛАРИ АСОСИДА ШАКЛЛАНГАН ФАРҒОНА 490
ВИЛОЯТИ ТОПОНИМЛАРИ .............................................. Джалолов Ш.
156 PEER LEARNING IN ENGLISH CLASSROOM .................. Ahundjanova M 491
157 ПЕДАГОГИК МУЛОҚОТДА ЎҚУВЧИЛАРГА МАНИПУЛЯТИВ ТАЪСИР 493
ЎТКАЗИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ…………...Абсаломов Э., Исмоилова З
158 СПОРТ ШАРҲЛОВЧИЛАРИ НУТҚИНИНГ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК 495
ХУСУСИЯТЛАРИ........................................... Халимов Б. О.
159 МАЛАКАЛИ КАДРЛАРНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ 497
КУРСЛАРИНИ МАСОФАВИЙ ЎҚИТИШДА АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ . ………………………Расулов Х.А
160 THE USE OF JARGONS IN OUR SPEECH....................................... Anvarova F 498
161 У.ҲАМДАМ ВА Х.ДЎСТМУҲАММАД ҲИКОЯЛАРИДА ПЕЙЗАЖ ТАСВИРИ 501
......................................................................................................... Мадарипова М. Р
162 POLITICAL JARGONS AND SOME ISSUES RELATEDTO THEIR 503
USAGE...........................................................................................Anvarova F
163 МАНИПУЛЯТИВ ТАЪСИРДА ТАФАККУР ВА НУТҚ ....... М.Ж.Ражабов 505
164 МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ТАШКИЛОТЛАРИДА КУЗАТИШМАШҒУЛОТИДА 508
ЛУҒАТ ИШИ ...................................................... Топволдиева Ф., Топволдиева З
165 БАДИИЙ АСАРЛАРДА ХАРАКТЕР ВА КОНФЛИКТ............. Д. Холматов 511
166 ЭГАСИ ВОҚЕЛАНМАГАН ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР ХУСУСИДА 513
......................................................................................................... Тешабоев Д.Р
167 БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШ 515
ДОЛЗАРБ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА .................... Джалалов Б.Б
168 МАҲМУД КОШҒАРИЙНИНГ “ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ ТУРК” АСАРИ ВА 518
ҲОЗИРГИ ЎЗБЕК ШЕВАЛАРИ МУНОСАБАТИ ..... Г. Розиқова, Д.Умурзақова
169 БОЛАЛАРГА ТАЪЛИМ БЕРИШДА УЛАРНИНГ ИНДИВИДУАЛ 522
ҲУСУСИЯТЛАРИНИ ИНОБАТГА ОЛИШ ......................... Каримов Жаҳонгир
170 МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ БОШҚАРУВ ВА МЕНЕЖМЕНТИДА ИЖТИМОИЙ 525
ФАОЛЛИК МАСАЛАСИ ........................................................... Жабборова М.Қ
171 “САЙЁҲ СЎЗЛАР” ҲАҚИДА ...................................................... Г. Розиқова 528
172 РУҲИЙ САЛОМАТЛИКВА “МЕЪЁР”ТУШУНЧАСИ . Н.Эргашева, Т.Ўктамов 532
173 БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ АСАРЛАРИНИ 534
ЎРГАНИШНИНГ ЎҚУВЧИЛАР ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШГА ТАЪСИРИ ............. Мақсудов Улуғбек Қурбонович
174 КНИГА – КЛЮЧ К РАЗВИТИЮ РЕБЕНКА ....... Д.М.Юлдашева, З.А.Хакимова 539
175 LINGUOCULTUROLOGY AS A DEVELOPING PART OF 540
LINGUISTICS…………………………………………………………….M.M.Umaraliyeva
10
АНИҚ ФАНЛАР
КЛАССИФИКАЦИЯ КОМПЬЮТЕРНЫХ СЕТЕЙ
Муминов Б.Б., Тургунов Ш.Ш.
Ташкентский университет информационных технологий.

Аннотация: Одна из основных потребностей человека – потребность в
общении. Универсальным средством общения являются коммуникации,
обеспечивающие передачу информации с помощью современных средств
связи, включающих компьютер.
Основными устройствами для быстрой передачи информации на большие
расстояния в настоящее время являются телеграф, радио, телефон,
телевизионный передатчик, телекоммуникационные сети на базе
вычислительных систем.
Передача информации между компьютерами существует с самого
момента возникновения ЭВМ. Она позволяет организовать совместную
работу отдельных компьютеров, решать одну задачу с помощью нескольких
компьютеров, совместно использовать ресурсы и решать множество других
проблем.
Под компьютерной сетью понимают комплекс аппаратных и
программных средств, предназначенных для обмена информацией и доступа
пользователей к единым ресурсам сети. Основное назначение компьютерных
сетей - обеспечить совместный доступ пользователей к информации (базам
данных, документам и т.д.) и ресурсам (жесткие диски, принтеры,
накопители CD-ROM, модемы, выход в глобальную сеть и т.д.).
Абоненты сети – объекты, генерирующие или потребляющие
информацию.
Абонентами сети могут быть отдельные ЭВМ, промышленные роботы,
станки с ЧПУ (станки с числовым программным управлением) и т.д. Любой
абонент сети подключён к станции.
Станция – аппаратура, которая выполняет функции, связанные с
передачей и приёмом информации.
Для организации взаимодействия абонентов и станции необходима
физическая передающая среда.
Физическая передающая среда – линии связи или пространство, в
котором распространяются электрические сигналы, и аппаратура передачи
данных.
Одной из основных характеристик линий или каналов связи является
скорость передачи данных (пропускная способность).
Скорость передачи данных - количество бит информации, передаваемой
за единицу времени.
11
Обычно скорость передачи данных измеряется в битах в секунду (бит/с) и
кратных единицах Кбит/с и Мбит/с. Соотношения между единицами
измерения:
1 Кбит/с =1024 бит/с;
1 Мбит/с =1024 Кбит/с;
1 Гбит/с =1024 Мбит/с.
На базе физической передающей среды строится коммуникационная сеть.
Таким образом, компьютерная сеть – это совокупность абонентских систем и
коммуникационной сети.
Виды сетей
По типу используемых ЭВМ выделяют однородные и неоднородные сети.
В неоднородных сетях содержатся программно несовместимые компьютеры
(чаще так и бывает на практике).
По территориальному признаку сети делят на локальные и глобальные.
Локальные сети (LAN, Local Area Network) объединяют абонентов,
расположенных в пределах небольшой территории, обычно не более 2–2.5
км.
Локальные компьютерные сети позволят организовать работу отдельных
предприятий и учреждений, в том числе и образовательных, решить задачу
организации доступа к общим техническим и информационным ресурсам.
Глобальные сети (WAN, Wide Area Network) объединяют абонентов,
расположенных друг от друга на значительных расстояниях: в разных
районах города, в разных городах, странах, на разных континентах
(например, сеть Интернет).
фигура 1. Виды сетей

Основные компоненты коммуникационной сети:
передатчик;приёмник;
сообщения (цифровые данные определённого формата: файл базы
данных, таблица, ответ на запрос, текст или изображение); средства передачи
12
(физическая передающая среда и специальная аппаратура, обеспечивающая
передачу информации).
Топология локальных сетей
фигура 2.
Очень важным является вопрос топологии локальной сети. Под
топологией компьютерной сети обычно
понимают физическое расположение
компьютеров сети относительно друг
друга и способ соединения их линиями.
Топология определяет требования к
оборудованию, тип используемого кабеля, методы управления обменом,
надежность работы, возможность расширения сети. Существует три
основных вида топологии сети: шина, звезда и кольцо. Шина (bus), при
которой все компьютеры параллельно подключаются к одной линии связи, и
информация от каждого компьютера одновременно передается ко всем
остальным компьютерам. Согласно этой топологии создается одноранговая
сеть. При таком соединении компьютеры могут передавать информацию
только по очереди, так как линия связи единственная.
Достоинства:
 простота добавления новых узлов в сеть (это возможно даже во время
работы сети);
 сеть продолжает функционировать, даже если отдельные компьютеры
вышли из строя;
 недорогое сетевое оборудование за счет широкого распространения
такой топологии.
Недостатки:
 сложность сетевого оборудования;
 сложность диагностики неисправности сетевого оборудования из-за
того, что все адаптеры включены параллельно;
 обрыв кабеля влечет за собой выход из строя всей сети;
Звезда (star), при которой к одному центральному компьютеру
присоединяются остальные периферийные компьютеры, причем каждый из
них использует свою отдельную линию связи. Весь обмен информацией идет
исключительно через центральный компьютер, на который ложится очень
большая нагрузка, поэтому он предназначен
только для обслуживания сети.
13
фигура 3 & фигура 4.
Звезда (star) & Кольцо (ring).
Кольцо (ring), при котором каждый компьютер передает информацию

всегда только одному компьютеру, следующему в цепочке, а получает
информацию только от предыдущего в цепочке компьютера, и
эта цепочка замкнута. Особенностью кольца является то, что
каждый компьютер восстанавливает приходящий к нему сигнал,
поэтому затухание сигнала во всем кольце не имеет никакого значения,
важно только затухание между соседними компьютерами. Достоинства:
 легко подключить новые узлы, хотя для этого нужно приостановить
работу сети;
 большое количество узлов, которое можно подключить к сети (более
1000);
 высокая устойчивость к перегрузкам.
Недостатки:
 выход из строя хотя бы одного компьютера нарушает работу сети;
 обрыв кабеля хотя бы в одном месте нарушает работу сети.
В отдельных случаях при конструировании сети используют
комбинированную топологию. Например, дерево (tree) - комбинация
нескольких звезд. Каждый компьютер, который функционирует в локальной
сети, должен иметь сетевой адаптер(сетевую карту). Функцией сетевого
адаптера является передача и прием сигналов, распространяемых по кабелям
связи. Кроме того, компьютер должен быть оснащен сетевой операционной
системой.
При конструировании сетей используют следующие виды кабелей:
Неэкранированная витая пара. Максимальное расстояние, на котором
могут быть расположены компьютеры, соединенные этим кабелем, достигает
90 м. Скорость передачи информации - от 10 до 155 Мбит/с; экранированная
витая пара. Скорость передачи информации - 16 Мбит/с на расстояние до 300
м.
коаксиальный кабель. Отличается более высокой

механической прочностью, помехозащищённостью и позволяет передавать
информацию на расстояние до 2000 м со скоростью 2-44 Мбит/с;
волоконно-оптический кабель. Идеальная передающая среда,

он не подвержен действию электромагнитных полей, позволяет передавать
информацию на расстояние до 10 000 м со скоростью до 10 Гбит/с.
Литература
1. Хелд Г.Как рассчитать пропусккную способности сети? LAN/ Журнал
сетевых решений. 1996. № 6. Ñ. 35–37.
14
2. Бондаренко А.Д. Методы и средства разработки интеллектуалных
систем управления корпоратиными сетями; дисс…тех. Наук. М, 2007. 155с
3. Гречин И.В. Технология работы экспертной системы в сети Internet
Интеллектуалные САПР . 2001 № C 254-256.
4. Бондаренко А.Д. Леохин Ю.Л проектирование интеллектуалных систем
управления корпоратиными сетями Вест. МОСК. Гос унта леса. 2007.
№2(51)/C .180-186
КАСР ТАРТИБЛИ БИР ЧИЗИҚЛИ ОДДИЙ ДИФФЕРЕНЦИАЛ

ТЕНГЛАМА УЧУН ЧЕГАРАВИЙ МАСАЛА ҲАҚИДА
Рафиқов А.Н., Орипов Д.Д.

Ушбу мақола [2] ишнинг умумлашмаси бўлиб, унда қуйидаги масала
ўрганилган.
Масала.

Dax y  x    y  x   f  x  , a  x  b, n  1    n,   R (1)
тенгламанинг
 k
 Dax y  x   bk , k  1, n  1, (2)
x a
y  b   bn (3)
чегаравий шартларни қаноатлантирувчи ечими топилсин.
Агар (1) тенгламада f  x   C  a, b   0    1 функциялар синфида
аниқланган бўлса, (1) тенглама учун қўйилган Коши масаласи бир қийматли
ечилади ва ечим Cn  a, b фазода қуйидаги
n Cj  x y  t  dt 1
x
f  t  dt
y  x    x  a
 j
   a  x  t 1    a  x  t 1
  (4)
j 1    j  1
2-тур Вольтерра интеграл тенгламасининг ечими сифатида

аниқланади[1].
Бу ерда:
Cn  a, b    y  x   Cn  a, b  : Dax

y  x   Cn  a, b  .
Бизга маълумки (4) тенгламанинг ечими
i  x  a
 i   j
x
 i  j  1 
n 
y  x     x  t  f  t  dt   b j  
a  i 0
  i     j  1 i  0   i    j  1 
x n
  x  t E ,   x  t   f  t  dt   b j  x  a  E ,  j 1   x  a  
 1   j 
  j 1
 
a
(5)
кўринишда топилади[1].
15
(1) тенглама учун Коши масаласи ечимидан фойдаланиб,
C1  b1 , C2  b2 , ... , Cn1  bn1 (6)
лар топилади.
Энди (4) ечим формуласини (3) шартга бўйсундириб, C n ни топамиз:
 n 1
Cn  bn   C j  b  a  E ,  j 1   b  a   
 j 
 
 j 1
 
x
 
1
    x  t  E ,   x  t   f  t  dt    b  a  E , n1   b  a   . .
 1   n 
   
a  x b 
(7)
Бу ерда  b  a  E , n1   b  a    0 лиги учун C n номаълум (7)
 n 
 
формула билан аниқланади.
1
Теорема. Агар n  1    n, 0    1 va   , f  x   C  a, b 
ba
бўлса, {1-3} чегаравий масаланинг y  x   Cn  a, b ечими (5) формула билан
 
бир қийматли аниқланади. Бу ерда Ck k  1, n номаълумлар мос равишда (6)
ва (7) формулалар билан аниқланади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. А.А. Килбас. Теория и приложения дифференциалных уравнений
дробного порядка. -Самара: 2009.
2. Д.Д. Орипов. Каср тартибли бир оддий дифференциал тенглама учун
локал ва нолокал масалалар. ФарДУ хабарлари.
КОМБИНАТОРИКА ЭЛЕМЕНТЛАРИНИ ЎҚИТИШ МЕТОДИКАСИ
Юсупова А.К., Алимов З.С.
Муаммоларни комбинаторик ечиш усуллари бўйича олиб борилган
тадқиқотлар таҳлили бизга қуйидаги жиҳатларни ажратишга имкон берди:
ўқитишнинг ривожланиш усуллари комбинаторика масалаларини ҳал қилиш
учун тайёр схемаларни топширишга асосланмаган, балки ўқувчиларни
самарали ижодий фикрлашни шакллантиришни таъминлайдиган бундай
фаолиятни ташкил этишга асосланган бўлиб, турли хил нарсаларни ҳисобга
оладиган ностандарт масалаларни ҳал қилишга ёрдам беради. Вазиятга қараб
объектнинг белгиларини ажрата олишни ўргатади.
Психологик ва педагогик адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики,
ўқитувчилар ва психологлар ўқув вазифаси нафақат ўқувчиларни
ўрганилаётган нарсаларни тушунишга, балки улар ўртасидаги алоқалар
тизимини яратишга олиб келиши керак, деган фикрга қўшиладилар ва шу
билан ўқув машғулотларини нафақат юқори интеллектуал салоҳиятли,
16
ривожланаётган болалар билан ишлашда ишлатилиши мумкин, шунингдек,
ўртача ақл даражасидаги болалар билан ҳам олиб борилиши шарт.
Ўқувчиларни ижодий ёндашувни талаб қиладиган вазифаларда, уларни
амалга оширишнинг муваффақияти ўқитувчининг маълум ёрдами билан
таъминланади, чунки ўқув жараёнида ўқувчиларнинг ҳақиқий ижодий
фаолияти ва ижоди бироз бошқача. Шунингдек, ўқув жараёнини
ривожлантиришда қўлланиладиган баъзи вазифаларнинг муваффақиятли
бажарилишига ўқитувчининг маълум бир методик ёрдами ёрдам беради,
чунки ўқув жараёнида ўқувчиларнинг ҳақиқий ижодий фаолияти ва ижоди
бир биридан фарқ қилади. Шунингдек, машғулотларни олиб бориш
жараёнида ишлатиладиган баъзи масалаларнинг муваффақиятли бажарилиши
уларнинг ўйин шакли билан таъминланади.
Ривожланиш вазифаларининг муваффақияти кучли ҳиссий ҳодисаларни,
шу жумладан "ақлий қувонч" деб аталадиган туйғуларни келтириб
чиқаради. Қайта-қайта такрорланган муваффақият ва у билан боғлиқ ижобий
ҳис-туйғулар ўқув ва билим фаолияти учун янги мотивни шакллантиради -
"ақлий хурсандчилик" ни кутиш.
Математик таълимни ривожлантириш самарадорлигини ошириш
омилларидан бири бу қандай вазифаларни ҳал қилиш кераклиги, уларнинг
дидактик имкониятлари қандай ва улар билан ишлаш методикаси қанчалик
самарали эканлиги билан боғлиқ. Шу маънода, бир эмас, балки бир нечта
ечимларни топишга имкон берадиган масалалар эътиборга лойиқдир. Бу
турли хил ечимлар-жавобларнинг мавжудлиги ва уларни қидиришни
англатади. Ушбу масалаларнинг ўзига хос хусусияти шундаки, уларнинг
ечимлари одатдаги схема доирасига мос келмайди. Бундай масалалар
болаларни битта ечимнинг қатъий доираси билан чекламайди, аксинча
уларда изланиш ва фикр юритиш учун имкониятлар эшигини
очади. Комбинатор масалаларининг мураккаблиги шундан иборатки, уни ҳал
қилишда барча (комбинацияни такрорламасдан) ҳолатлар кўриб чиқилганига
тўла ишонч ҳосил қиладиган фақат конструктив қидирув тизимини танлаш
керак.
Математика машғулотларида тўпланган тажриба ўқувчининг муаммога
бўлган қизиқишини, уни ҳал қилиш истагини ва шу жумладан ностандарт
масала, уни шаблондан узоқлашишга ёрдам беради, аниқ вазиятлар ва
шароитларни ҳар томонлама таҳлил қилишга ўргатади, қийин вазифаларни
ҳал қилиш учун "восита" беради.
Мактаб математика курсида комбинаторика масалаларини ечишда
тизимли методологиянинг самарадорлигини экспериментал ўрганиш юзага
келган муаммоларни ҳал қилишда яхши натижаларни кўрсатади. Шундай
қилиб, комбинаторика муаммоларини ҳал қилиш учун ишларни ташкил
қилишда методик усуллардан фойдаланиш бўйича қуйидаги тавсияларни
беришга имкон берди: ҳаракатлар усуллари "тайёр шаклда" берилмайди ва
болалар ўзлари кашфиёт қилиб, тажриба орттиришади. Диққат марказда –
17
комбинаторик масалани ечишда тасодифий қидирув вариантлардан ўтиш, ва
кейин ўқитувчи ёрдамида тизимли фаолият олиб боришдир. Ушбу услубиёт
амалиётда бир неча бор исботланган ва комбинаторика масалаларга
математик формулаларни қўллаш зарурлиги тўғрисида хулосалар
чиқарилади, энг муҳими, улар ушбу фан бўйича ўқув ютуқлари сонининг
кўпайишига, мактаб ўқувчиларининг математик тафаккурининг умумий
ривожланишига таъсир қилади.
Шундай қилиб, мактаб ўқитувчиси олдида турган энг муҳим
вазифалардан бири ўқувчининг мустақил фикрлаш, мантиқий ўйлашни
ривожлантириш бўлиб, у болаларга мантиқга боғлиқ бўлган хулосалар
чиқариш, далиллар, баёнотлар бериш имконини беради; ўз хулосаларини
асослаш ва охир-оқибат мустақил равишда билим олишга ўргатади.
Мактаб математика курсида учрайдиган комбинаторик масалалар
Энди мактаб математика курсида учрайдиган комбинаторик масалаларни
кўриб чиқамиз.
1. Мактаб ошхонасида биринчи овқатга бўрш, шўрва, мастава, иккинчи
овқатга эса қиймали макарон, балиқли картошка, товуқли гуруч , учинчисига
эса чой ёки компотни олиш мумкин. Юқорида номланганлардан неча ҳил
турда тушлик бўлиш мумкин?
Ечиш.1-усул. Барча мумкин бўлган вариантларни жадвал кўринишда
қўямиз
Чой(ч) Қиймали макарон Балиқли картошка Товуқли гурунч
Компот(к) (қ.м) (б.к) (т.г)
Борш(б) б;қ.м;ч/ б;қ.м;к б;б.к;ч/ б;б.к;к б;т.г;ч/ б;т.г;к
Шўрва(ш) Ш;к.м;ч/ Ш;к.м;к Ш;б.к;ч/ш;б.к;к Ш;т.г;ч/ш;т.г;к
Мастава(м) м;к.м;ч/м;к.м;к М;к.м;ч/м;б.к;к М;т.г;ч/м;т.г;к
2-усул. Имкониятар дарахтидан фойдаланамиз.
чой компот
Бўрш Шўрва Мастава Бўрш Шўрва Мастава

қиқиймали макарон
балиқли картошка
қиймали макарон
товуқли гурунч
товйқли гурунч
18
1-расм.
3-усул. Кўпайтириш қоидасидан фойдаланиб топамиз: 3×3×2=18.
2-масала. Гулнорага туғилган кунида 4 та қоғирчоқ, 2 та копток, 5 та шар
совға қилишди. Гулноранинг онаси бу совғаларни катта қутига солиб қўйди.
Гулнора 1 та қўғирчоқ, 1 та кўпток, 1 та шарни неча хил усул билан олиши
мумкин?
Ечиш. 1-усул. Қоғирчоқни қ орқали, коптокни к орқали ва шар ш.
орқали белгилаймиз ва барча мумкин бўлган вариантларни ёзамиз:
К1-Қ1-Ш1, К1-Қ1-Ш2, К1-Қ1-Ш3, К1-Қ1-Ш4, К1-Қ1-Ш5,
К1-Қ4-Ш1, К1-Қ4-Ш2, К1-Қ4-Ш3, К1-Қ4-Ш4, К1-Қ4-Ш5
К2-Қ1-Ш1, К2-Қ1-Ш2, К2-Қ1-Ш3 К2-Қ1-Ш4, К2-Қ1-Ш5,
К2-Қ4-Ш1, К2-Қ4-Ш2, К2-Қ4-Ш3, К2-Қ4-Ш4, К2-Қ4-Ш5.
Жавоб: 40 та вариант.
2 -усул. Кўпайтириш қоидасини қўллаб: 2×4×5= 40 ни топамиз.
Жавоб: 40 та вариант.
3-масала. 0, 2, 3, 6, 7, 9 рақамларидан нечта икки хонали жуфт сон тизиш
мумкин?
1-усул. Барча мумкин бўлган вариантларни танлаймиз. Бунинг учун
жадвал тузамиз:
0 2 6
2 2 2 26
0 2
3 3 3 36
0 2
6 6 6 66
0 2
7 7 7 76
0 2
9 9 9 96
0 2
2-усул. Ўнликлар хонасига 2;3;6;7; 9 рақамларини қўя оламиз. Бирликлар

хонасига эса бу сон жуфт бўлишини таъминловчи 0; 2;6 рақамларини қўя
19
оламиз. Демак, ўнликлар хонасига рақам қўйиш 5 та имкониятга ва
бирликлар хонаси учун 3 та имконият бор. Демак кўпайтириш қоидасига
кўра
5×3=15
та икки хонали жуфт сон ҳосил қилиш мумкин экан.
Ш.А.Алимов, О. Р. Холмуҳамедов, М. А. Мирзааҳмедовларнинг
“Алгебра” 7- синф учун дарслиги ( қайта ишланган ва тўлдирилган 5- нашри
„Ўқитувчи“ нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент — 2017 ) дарслигида
қуйидаги масалалар келтирилган.
547-масала. Доскада 12 та от, 8 та феъл ва 7 та сифат ёзилган. Гап тузиш
учун ҳар бир сўз туркумидан биттадан олиш керак. Буни неча хил усул билан
амалга ошириш мумкин?
Ечиш. Демак кўпайтириш қоидасига кўра
12×8×7=672
ҳил усул билан доскада ёзилган 12 та от, 8 та феъл ва 7 та сифатдан ҳар
бир сўз туркумидан биттадан олиб гап тузиш мумкин.
545 –масала. 4 та турли хатни 4 та турли конвертга неча хил усулда
жойлаш мумкин?
Ечиш. Жадвалдаги 1- сон хат номерини, 2 –сон эса конверт номерини
билдиради.
11 12 13 14
21 22 23 24
31 32 33 34
41 42 43 44
Жадвалдан кўринадики 4 та турли хатни 4 та турли конвертга 16 хил
усулда жойлаш мумкин экан.
2-усул.
1-хат
1-конверт 2-конверт 3-конверт 4-конверт
. 2-хат
3-хат

20
4-хат
2-расм.
2-расмдан кўриниб турибдики 4 та хатни 4 та конвертга 16 хил усулда

жойлаш мумкин.
3-усул. 1 –хатни 4 та конвертга, 2 –хатни 4 та конвертга, 3 –хатни 4 та
конвертга,
4 –хатни 4 та конвертга жойлаш мумкин. Демак, 16 хил усул.
546-масала. 5 нафар ўқувчидан 2 нафарини „Билимлар беллашуви“ да
қатнашиш учун танлаб олиш керак. Буни неча хил усулда бажариш мумкин?
Ечиш. 1 –усул.Бу масалани ечиш учун гуруҳлаш
формуласидан фойдаланамиз. Масала шартига кўра n=5, k=2 бўлганлигидан
5 нафар ўқувчидан 2 нафарини “Билимлар беллашуви”да қатнашиш учун 10

хил усул билан танлаб олиш мумкин.
2-усул. Ўқувчиларни 1;2;3;4;5 рақамлар билан белгилайлик. Иккитадан
қилиб
12; 13; 14; 15 - 4 ta
23; 24; 25 - 3 ta
34;35 - 2 ta
45 - 1 ta
олиш мумкин экан. 5 нафар ўқувчидан 2 нафарини “Билимлар беллашуви”да
қатнашиш учун 10 хил усул билан танлаб олиш мумкин деган хулосага
келамиз.
n та: 1-, 2-, ..., n- ўринга n та a1 , a2 , ... , an элементларни бир ўринга
биттадан қилиб... , an элементлардан жойлаштириш a1 , a2 , тузилган ўрин
алмаштириш дейилади. n та элементдан тузилган ўрин алмаштиришлар сони
Pn билан белгиланади. Юқоридаги мисолда элементлар сони 3 та эди, n = 3 ва
P3=3·2·1=3! эканини кўрдик. Қуйидаги масалаларни эса ўқувчиларга
мустақил ечишга тавсия этиш мумкин.
Масала. Математика тўгарагида фаол қатнашувчи 10 та ўқувчидан 4
тасини Халқаро математика олимпиадасига юбориш учун уларни неча хил
усулда танласа бўлади?
21
A) 210; B) 200; C) 40; D) 104.
2-масала. Бир ўқувчида қизиқарли математикага оид 7 та китоб, иккинчи
ўқувчида эса 9 та бадиий китоб бор. Улар неча хил усул билан бирининг
битта китобини иккинчисининг битта китобига айирбошлашлари мумкин?
A) 63; B) 49; C) 81; D) 126.
3-масала. Отабекнинг туғилган кунига уни табриклаш учун 9 та дўсти
келди. Отабек уларнинг ҳаммаси билан, дўстлари ҳам ўзаро қўл бериб
кўришишди. Жами қўл бериб кўришлар сони нечта?
Бу каби масалаларни ечишда ўқутувчи ўринлаштириш, ўрнига қўйиш
ва гурухлашда қачон қайси формулани қўллашга эътиборни қаратиши, ҳар
бир масала шартига кўра формулани танлай билишни ўқувчиларга ўргатиш
керак.
1. Юсупова А.К., Муқимова З., Математика таълимида илғор хорижий
тажрибалардан фойдаланишга доир баъзи мулоҳазалар
НАХОЖДЕНИЯ КОЭФФИЦИЕНТА КОРРЕЛЯЦИИ НА ПРИМЕРЕ
Кукиева С., Ахунова Д.
Ферганский государственный университет
Связи (зависимости) между двумя и более переменными в статистике
называются корреляцией.
Оценивается корреляция с помощью значения коэффициента
корреляции, который и является мерой степени и величины этой связи.
Среди множества различных коэффициентов рассмотрим только часть
из них, которые учитывают наличие линейной связи между переменными.
Выбор коэффициентов корреляции зависит от того, в какой шкале
измерялись переменные, корреляцию между которыми надо вычислить в
психолого-педагогических исследованиях наиболее часто вычисляют
коэффициенты Пирсона и Спирмена.
Нахождения коэффициентов корреляции иллюстрируем на примере
конкретной задачи.
Пример. Рассмотрим два ряда данных Х – семейное положение,
У – исключение из университета. Предположим, что измеряются они по
шкале наименований (0 – нет, 1 – да для каждой из переменных).
В силу того, что данные получены в результате использования такой
шкалы наименований, пары ( xi ; yi ) могут быть только вида
(0;0), (0;1), (1;0) и (1;1) .
Составим таблицу:
Признак Х
Призн
ак У
xi=0 xi=1
22
yi  0 A B ab
yi  1 C D cd
Итого ac bd N

В общем виде формула корреляция Пирсона для такого вида данных
имеет вид:
(bc  ad )

(a  c)(b  d )(a  b)(c  d )
Вернёмся к нашему примеру. Получены данные по шкале наименований:
№ испытуемого Переменная X Переменная Y
1 0 0
2 1 1
3 0 1
4 0 0
5 1 1
6 1 0
7 0 0
8 1 1
9 0 0
10 0 1
Составим таблицу, удобную для вычисления коэффициента
корреляции:
Признак Х
xi  0 xi  1
Признак У
yi  0 2 3 5
yi  1 4 1 5
23
Итого 6 4 10
Подставим в формулу данные из этой таблицы:
(12  2)
  0,32
(2  4)(3  1)(2  3)(4  1)
Таким образом, коэффициент корреляции Пирсона для выбранного примера
равен 0,32, т.е. зависимость между семейным положением студентов и
фактами исключения из университета незначительная.
Литература:
1. Большов Л.Н., Смирнов Н.В. Таблицы математической статистики. М.,
1965.
2. Ван дер Варден Б.Л. Математическая статистика. М., 1960.
ФУНКЦИЯ ТУШУНЧАСИНИ ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ
Нишонбоев.А, Жабборов.А
Фағона давлат университети.
Узлуксиз таълим жараёнида математика фанини ўқитиш жараёни,
ўзининг структуравий тузилиши жиҳатидан жуда мураккаб. Бунда илм
олувчи билан илм берувчи ўртасидаги мулоқот илм берувчининг услуби,
дарс бериш технологияларининг қай даражада такомиллашганлиги муҳим
аҳамиятга эга. Математикадан ҳар бир мавзу учун ўқитувчи ўқитиш
технологиясини қай даражада яратилиши, ҳар бир жараёнда қатнашаётган
технологияни қанчалик такомил билиши ва ўзида дидактик тамойилларни
юқори савияда мужассамлаштира билишига, методик жиҳатдан
таъминланганлик даражаси, шу қўйилган мавзунинг илмий асосланган ҳолда
тақсимланиши, ҳар бир технологик ўзакда акс этиши лойиҳалаштирилаётган
технологик жараёнинг муваффақиятли чиқиши учун асос бўлиб хизмат
қилади.
Математикадан амалий машғулотларни ташкил қилиш ва амалга
оширишни ўзига хослиги, бу тур машғулотлар учун дидактик ва методик
технологик жараёнларнинг мавжуд бўлиши билан ҳам характерланади.
Дидактик технологик жараён ҳар бир мавзу учун маълум бир
кўринишда амалга оширилса, бу ўқитиш технологик жараён талабани бир
билим босқичдан иккинчи билим босқичга олиб чиқишга имконият яратиб
24
беради:
Таянч билим, кўникма ва Фаоллашган қўникма ва Янги ҳосил қилинган
малакаларни малакаларни тадбиқ кўникма ва малакали
фаоллаштириш қилиш, янги кўникма ва амалий фаолиятни
малакани ҳосил қилиш ривожлантириш
Қуйида ўқитиш технологиясининг амалий машғулотлар ўтказиш учун

намунавий кўринишини келтирамиз:
Мавзу учун зарур бўлган Тушунча қоида Боғланиш каналларини

математик қонун- қоида қонуниятларни ички ва аниқлаб уларни
ва тушунчаларни юзага ташқи алоқаларни математик ечишга
келтириш ўрнатилишини татбиқини аниқлаш
таъминлаш
1 3
2
Мавзу учун зарур бўлган Тушунча қоида Боғланиш каналларини
математик қонун- қоида қонуниятларни ички ва аниқлаб уларни
ва тушунчаларни юзага ташқи алоқаларни математик ечишга
келтириш ўрнатилишини татбиқини аниқлаш
таъминлаш
1 3
2
Татбиқ текислигини Бу тушунча, қоида Бу жараёнда математик
аниқлаб кўриладиган қонуниятларни хосса, қоида
масалаларни синфларга масалалар ечими қонуниятларини кашф
ажратиш жараёнида ФААга этиш ва уларни масала
таянган ҳолда ечишга татбиқ қилиш
4 мустаҳкамлаш
6
Натижаларни ишлаб 5
Натижаларни Мустақил ўрганиш
чиқиш ва иқтисодий умумлаштириб материали ва масалалар
мазмуни масалаларга мураккаб олимпиада системаси билан
татбиқини амалга характердаги таништириш уйда
ошириш масалаларни ечишга бажаришга кўрсатмалар
татбиқини кўрсатиш бериш
7
8 9
Бу келтирилган ўқитиш технологиясининг амалий машғулот учун
намунавий кўриниши десак, у ҳолда ҳар бир ўзакда амалга ошириладиган
харакатнинг педагогик структураси фақат методик жиҳатдан муҳим, балки
унинг дидактикаси яна ҳам муҳимроқдир.
25
Математикадан ҳар бир маъруза ёки амалий машғулотларни ташкил
этиш, уни ўтказиш технологияси маълум компанентлари билан ўзаро фарқ
қилади ва маълум даражада қайтувчанлиги билан характерланади, яъни
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Ҳар бир технологик жараён ўзининг структуравий тузилиши

жиҳатидан муҳим бўлиб, у ўқувчиларни математик билимини тўплашга уни
меёърида сарфлашга, қийин ҳолларда билимлар банкини стимуллашга уни
ҳам вертикал ҳам горизонтал сарфлашга ўргатилади.
Функция тушунчасини ўқувчиларга ўргатиш технология асосида бу
тушунчани қандай шакллантириш масаласи ётади, қуйида биз шу масалани
кўриб чиқамиз.
Функция тушунчаси илмий тушунча бўлиб, бу тушунчани
шакллантириш жараёни мураккаб ва кўп қиррали бўлганлиги сабабли уни
тизим деб қарашга зарурат туғилади. Илмий тушунчаларни шакллантириш
ўқитувчи ва ўқувчининг бир вақтдаги фаолияти, ўзаро дидактик ҳамкорлиги
кўзда тутади. Тушунчаларни ўзлаштириш икки хил даражада амалга
оширилади: билимлар даражаси, кўникмалар даражасида. Шунга мувофиқ
биринчи масала ўқувчиларни илмий тушунчалар тизими билан
қуроллантириш орқали ечилади. Иккинчи масала эса, ўқитувчилар мактаб
ўқувчиларида тушунчаларни шакллантиришга тайёрлаш орқали ечилади.
Бунинг учун ўқувчилардан тушунчаларни шакллантириш назарияси бўйича
барча билимлар ва уларни ўзлаштириш бўйича умумлашган усулларни
эгаллаш талаб қилинади. Ўқитувчиларга қўйилган талаблардан келиб чиққан
ҳолда ўқув юртлари ўқувчилари эгаллаши лозим бўлган назарий билимлар ва
амалий кўникмаларни ажратиш мумкин. Улардан муҳимроклари
қуйидагилардир:
1.Тушунча структураси ҳақида мантик (логика) асосларидан билимлар
(мазмуни ва ҳажми, бу тушунчанинг бошқалар билан алоқаси ва муносабати)
тушунчани таърифлаш қоидалари ва усуллари; тушунчани
классификациялаш; бошқариш типлари ва улар орасидаги муносабатлар.
2.Ўқувчиларда тушунчанинг шакллантиришнинг психологик ва
дидактик асослари ҳақида билимлар: Тушунчанинг шаклланган критерийси
ва даражаси, типик хатолар ва уларни олдини олиш йўллари, ўқувчиларда
26
тушунчаларни муваффақиятли шакллантириш шартлари, тушунчани
шакллантириш бўйича машқлар тизимига қўйиладиган талаблар.
3.Тушунчани шакллантириш бўйича билимлар конкрет тушунчани:
шакллантириш услуби; конкрет бирор фан тушунчаларини шакллантириш
хусусиятлари, уни шакллантириш бўйича машқлар тизими.
4.Тушунчани муҳим ва муҳим бўлмаган белгиларини кўра олиш, бирор
тушунчани унга ўхшаш бўлган бошқа тушунчадан бирор белги бўйича
чегаралаш, тушунчаларни классификациялаш каби уларни ўзлаштиришнинг
умумлашган усулларини эгаллаш.
Тушунчани шакллантириш жараёнини якунида ўқитувчи ўз
фаолиятини тахлил қилади, корректирлайди. Бу фаолият тушунчани
шакллантириш жараёнида ва унинг якунида, шунингдек, хатоларни тахлил
қилиш ва уларни йўқотишда амалга ошириладиган тескари алоқалар намоён
бўлади.
Юқорида кўрсатилган фаолиятни турларининг барчаси зарурий бўлиб,
уларнинг бирортаси бажарилмаса, тушунчани шакллантириш жараёнининг
бутунлиги салбий таъсир этади.
Тушунчаларни шакллантириш жараёнида талабаларни фаолияти
қуйидагиларни ўз ичига олади:
- у ёки бу тушунчани моҳияти ва мақсадини англаш;
- илмий тушунчаларни шакллантиришни назарияси асослари ҳақидаги
билимларни эгаллаш;
- тушунчанинг умумлашган усулларини эгаллаш;
- тушунча мазмунини ўзлаштириш, бу тушунчанинг муҳим белгиларини
билиб олиш, муҳим белгиларини муҳим бўлмаганидан ажратиш;
- тушунчанинг хажмини аниқлаштириш ва умумлаштириш воситасини
англаб олиш;
- тушунчани бирор белгиси бўйича унга ўхшиш тушунчалардан
ажратиш, ҳамда аввало ўзлаштирилган тушунчаларни янги билимлар
тизимига киритиш ва уларни классификациялаш;
- тушунчаларни турли хил масалаларни ечишга тадбиқ этиш.
Ўқувчиларда функция тушунчасини шакллантиришга тайёрлаш учун
машқлар тизими тузилган ва амалда синаб кўрилган.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Дулатова З. А., Лапшина Е. С. О развитии логического мышления
учащихся средствами математики //Сибирский педагогический журнал.
– 2016. - № 3. С. 7-12.
2. Математика. 10-синф. (1-қисм). Мирзаахмедов М.А ва бошқалар. Т.-
2017.-144б.
3. Юнусов А.С. Математик мантиқ ва алгоритмлар назарияси
элементлари. Т.,”Янги аср авлоди”. 2006.
27
ИККИНЧИ ТАРТИБЛИ СИНГУЛЯР КОЭФФИСИЭНТЛИ

ЮКЛАНГАН ОДДИЙ ДИФФЕРЕНЦИАЛ ТЕНГЛАМА УЧУН ИККИ
НУҚТАЛИ ЧЕГАРАВИЙ МАСАЛА
Азизов М., Тўлқинбоева М.
А-масала. D   x,0 ;0  x  p соҳада
a
y '' y ' by  y  x0  , x   0, p  (1)
x
дифференциал тенглама ва
y  0   k1 , y  p   k2 (2)
чегаравий шартларни қаноатлантирувчи узлуксиз y  y ( x) функция

топилсин. Бу ерда x0   0, p  , k1 ва k 2 берилган сонлар.
Теорема. Агар 1  a  1 , b  0 бўлса, у ҳолда A масала ягона ечими
мавжуд бўлади.
Исбот. (1) тенгламанинг умумий ечими топиш билан шуғулланамиз.
Аввал (1) тенгламага мос бир жинсли тенгламада
 
1a 
y  x  z
2
b Q( z ) , z  bx (4)
алмаштиришни бажарамиз. У ҳолда (1) тенгламага мос бир жинсли тенглама

 1  a  2 2 
Q  z   Q  z   1    Q z  0 ,
1
  (5)
z  z 2

 
кўринишдаги Бессель тенгламасига келади. Бизга маълумки, (5)
тенгламанинг умумий ечими
Q( z )  C1J 1a  2  z   C2 J 1a  2  z  (6)
кўринишда аниқланади. (6) умумий ечимни (4) алмаштиришга олиб бориб

қўйиб (1) тенгламага мос бир жинсли тенгламанинг умумий ечимини
y( x)  C1x
1a  2
J 1a  2  
bx  C2 x
1a  2
J 1a  2  bx  (7)
28
кўринишда топамиз.
Энди (1) тенгламанинг умумий ечимини топиш учун ўзгармасни
вариациялаш усулидан фойдаланиб
y  x   C1x
1a  2
J 1a  2  bx  C2 x  1a  2
J 1a  2  bx  
a 1 1 a
 y0  x0   2 2
x 2
J

1 a  bx 
 2
(8)
a  1  a 
b cos   
2  2 
кўринишда топамиз. Энди y0  x0  ни топамиз бунинг учун (8) ечимдаги x
нинг ўрнига x0 ни қўямиз ва натижада қуйидагига эга бўламиз:
1 a 
b   
y0  x0    2 

1 a 1 a
1 a  1 a 
b  
 2 
   
 2 
  b  2 2
 bx0  2
J

1 a  bx0 
2
 1 a 1 a

  C1 x0 2 J 1a
 2
 bx0  C2 x0  2
J

1 a
2
 bx0  .

 (10)
(8) ечимни  2  шартларга бўйсундириб

1 a
1 a 
k2
k1 
 2 
 p
2
J

1 a  bp  1 a 
y  x0   
 2 

C1  1 a
 1 a
2
 1 a

a 2
   

 b
 
2 2
p J 1a bp 2 b cos p J 1a b p
2   J 1a bp 2 2
 2  2
 
1 a

  b 2  1 a 
 1 a 1 a   , k1  
     2 
 2  (11)
  p 2 J 1 a bp  p 2
J 1 a bp   C2  1 a
  1 a   
2 2    b 2
  2    

   2 
тенгликларга эга бўламиз.
Демак, A масаланинг ечими (8) кўринишида аниқланади, бу ерда y  x0 
(10), C1 ва C 2 - лар мос ҳолда (11) тенгликлар билан аниқланади.
29
Теорема исбот бўлди.
1. Ж.Н.Ватцон. Теория Бесселовых функции. T. 1. M.: Iz-vo IL, 1949.
2. Н.Лебедов. Специальные функции и их приложения. Москва, 1963.
3. А.Қ.Ўринов. Махсус функциялар ва махсус операторлар. Фарғона 2012.
ЗАДАЧА УБЕГАНИЯ ДЛЯ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНЫХ ИГР ПЕРВОГО
ПОРЯДКА С ОГРАНИЧЕНИЕМ ГРОНУОЛЛА - БЕЛЛМАНА
Ахмедов О., Жўраев С.
Пусть в пространстве Rn управляемый объект P (преследователь)
преследует другой объект E (убегающий). Предположим, что x и y - это
местоположения преследователя и убегающего соответственно, а
x0 , y0 ( x0  y0 ) - их исходные местоположения. Движение объектов
описывается уравнениями
P: x  u, x  0   x0 , (1)
E: y  v, y  0   y0 , (2)
где x, y, u, v  R n , n  2.
В настоящее время понятие ограничения Гронуолла-Беллмана первого
типа [1] для управления u () вводится в форме
t
u (t )    2 l  s  u ( s ) ds
2 2 2
(3)
0
где  - неотрицательное число, а l  s  - неотрицательная функция. Первый

тип ограничений Гронуолла-Беллмана[1] обобщает геометрические
ограничения, когда l  s   0 .
Аналогично, понятие ограничения Гронуолла-Беллмана первого типа
для управления v() вводится в форме
t
v(t )    2 l  s  v( s ) ds
2 2 2
(4)
0
где  - неотрицательное число, а l  s  - неотрицательная функция.

Здесь u - вектор скорости преследователя, и здесь изменение u во
времени должно быть измеримой функцией u () :  0,     R n . Обозначим
через UGB множество вцех измеримых функций u () , удовлетворяющих
ограничению Гронуолла-Беллмана (3) (кратко, GB -ограничение).
30
Аналогично v - вектор скорости убегающего, а здесь временная
изменение v должна быть измеримой функцией v() :  0,     R n .
Обозначим через VGB множество вцех измеримых функций v() ,
удовлетворяющих GB -ограничению (4).
Определение 1. Для тройки из  x0 , u()  , u() UGB решение уравнения
(1), то есть
t
x  t   x0  u  s  ds
0
называется траекторией преследователя на интервале t  0 .
Определение 2. Для тройки из  y0 , v()  , v() VGB решение
уравнения (1), то есть
t
y  t   y0  v  s  ds
0
называется траекторией убегающего на интервале t  0 [2].
Определение 3. Пара классов допустимых управлений, введенная
 UGB , VGB  , определяет дифференциальную игру (1) - (4) с ограничениями
типа Гронуолла-Беллмана или, кратко, GB -игру.
Определение 4. Для дифференциальной игры (1) - (2) проблема
уклонения называется выполненной, однако преследователь выбирает любую
управляющую функцию u()  GBP , если для убегающего существует
v ()  GBE и выполняется следующее условие для траекторий x (t ) , y (t )
которое находится в соответствии с этими функциями управления:
x(t )  y (t ),(t  0)
Для решения проблемы уклонения мы предложим следующую
стратегию убегающего:
Определение 5. В дифференциальной игре (1) - (2) стратегию
убегающего назовем следующей функцией:
t
 k  s ds
VGB  t    e 0 0 (5)
z0
где  0  .
z0
Лемма. Предположим, что отображение U (t ) : 0,    R n -
ограниченная неотрицательная и измеримая функция. Более того, l  0 и
  0 постоянны, и для данного, если выполняется неравенство
t
U (t )    2 l  s  U ( s) ds , то всегда верно соотношение
2 2 2
31
t
 l s ds
U (t )   e 0 (3*).
Теорема. Если выполняется следующие условия для
дифференциальной игры в ограничения GB
   , k t   0 и t  0
то дифференциальной игры в ограничение GB задача убегания называется
решенным.
Литературы.
1. Gronwall T.H. Note on the derivatives with respect to a parameter of the
solutions of a system of differential equations. Ann. Math., 1919, 20(2): 293-296.
2. Samatov B.T., Axmedov O.U., Doliyev O.B. The strategy of parallel
pursuit for differential game of the first order with Gronwall-Bellman constraints.
– Намду Илмий ахборотномаси 4-сон, 2020 й. 15-20 б.
АЛГЕБРА ВА СОНЛАР НАЗАРИЯСИ ФАНИДАН ТАЛАБАЛАР
БИЛИМИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШДА Б.БЛУМ ТАКСОНОМИЯСИГА
АСОСЛАНГАН НОСТАНДАРТ ТЕСЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШНИГ
АФЗАЛЛИКЛАРИ.
Мирзакаримова Н., Ўринбоев Ш., Холматов А.,
Фарғона давлат университети, ТАТУФФ академик лицей.
Билимларни ўзлаштиришда таҳлил муҳим ўрин тутади, таҳлил ўқув
мақсадига эришиши учун талабалар ахборотни ёки объектни қисмларга
ажратиши, таққослаши, ўзига хос ҳусусиятларини ажратиб кўрсатиши,
қиёслаши зарур бўлади. Мазкур ўқув мақсадига эришиш даражасини
аниқлаш, назорат қилиш ва баҳолашда қуйидаги кўп жавобли ностандарт
тестлардан фойдаланиш талаб этилади.
1.Қуйида берилган мулоҳазалардан қайси бири тўғри
А) Агар ax  b(mod m) да (a;m)=d бўлиб, b d бўлса, берилган
таққослама ечимга эга эмас.
В) Агар a  b(mod m) да b>m бўлса ва b  m  n  k бўлса, у ҳолда
берилган таққослама a  k (mod m) га тенг кучли бўлади.
a a n
С)   да a  p  n  m бўлса,      ўринли.
 p  p  p
a  a  m
Д)   да a  p  n  m бўлса,      ўринли.
 p  p  p
2
 a2   a 
Е)       1 ўринли.
 p   p
32
Жавоб: _______(талабаларга тўлдирилмаган ҳолда тарқатилади)
Жавоб: А,В,Д_
 37 
2.   Лежандр символининг қийматини топиш усулининг кетма-
 
23
кетлигини схемада ифодаланг.
 7   7   23  7 1 231
1)   
      ( 1) 2 2
1
 23   23   7 
 2  232 1
2)    (1) 8  1
 23 
 14   2  7   2  7 
3)       
 23   23   23  23 
4) 37  23 1  14
 37   14 
5)   
   23 
23
 37 
6)    11  1
 23 
Жавоб:(талабаларга тўлдирилмаган ҳолда тарқатилади)
Жавоб:
4 5 3 2 1 6
Ўқув мақсадлари ичида билимларни синтезлаш муҳим ўрин тутади.
Синтезлаш ўқув мақсадининг асосий моҳияти талабалар курс ёки мавзу
мазмунидаги асосий ғояларни мужассамлаштириш, жараён ва объектнинг
ўзига хос хусусиятларига кўра гуруҳларга ажратиш ёки умумлаштириш,
реконструкция қилиш саналади. Талабалар томонидан амалга оширилиши
керак бўлган мазкур ақлий операцияларни стандарт ўқув ва тест
топшириқлари воситасида назорат қилиш ҳамда баҳолаш имконияти мавжуд
эмас. Шу сабабли қуйида бериладиган кўп жавобли ностандарт тестлардан
фойдаланиш тавсия этилди.
3. 3 x  5(mod 7) таққосламани синаш-текшириш усулида ечиш
амалларининг кетма-кетлигини белгиланг.
33
1) Чегирмалар синфидаги ҳар бир чегирмани х нинг ўрнига қўйиб
(3x  5) 7 шарт текширилади.
2) (3,7)=1 текширилади.
3) (3x  5) 7 ни қаноатлантирувчи чегирма жавоб сифатида ёзилади.
4) 7 модул бўйича чегирмаларнинг тўла системаси тузилади.

5) x  4(mod 7)
Жавоб: (талабаларга тўлдирилмаган ҳолда тарқатилади)

Жавоб: 2,4,1,3,5
4. 5 x  3(mod 9) таққосламани Эйлер усулида ечиш амалларининг кетма-
кетлигини белгиланг.
1) (9) ҳисобланади.
2) b  a ( m )  m бўлса унинг ўрнига m га бўлгандаги қолдиқ олинади.
 1
3) 9  32 учун  (9)  9  1    6
 3
4) (5;9)=1 текширилади.
5) x  b  a ( m ) (mod m) га топилганлар қўйилади

6) x  6(mod 9)
Жавоб :(талабаларга тўлдирилмаган ҳолда тарқатилади)
Жавоб: 4,1,3,5,2,6
Биз юқорида талабалар билимини назорат қилиши учун Б.Блум
таксономиясига асосланган ностандарт тестлардан бир нечта намуналар
кўрсатдик. Бу каби тестлар ёрдамида бирор фан ёки бирор бўлим бўйича
талабаларнинг олган билимларини назорат қилиш, уларнинг фикрларни
таҳлил қилиш, синтез қилиш қобилиятлари қай даражада ривожланганлигини
аниқлаш қийинчилик туғдирмайди. Шундай экан бирор фандан талабалар
билимини назорат қилиш учун ҳар бир бўлим якунида Б.Блум
таксономиясига асосланган тестлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ
бўлади.
Фодаланилган адабиётлар:
1. M.R.Dixon, L.A.Kurdachenko, I.Ya.Subbotin. “ Algebra and number theory”.
Singapore 2010 y.
2. D.S.Malik, J.N.Mordeson, M.K.Sen. “Fundamentals of Abstract Algebra”.
WCB/Mc GRAW Hill 1997 y.
3. Р.Н.Назаров, Б.Т.Тошпўлатов, А.Д.Дусумбетов “Алгебра ва сонлар
34
назарияси”.Т. Ўқитувчи. I қисм 1993 й., II қисм 1995 й.
4. Д.Юнусова, А.Юнусов “Алгебра ва сонлар назарияси”. Модул
технологияси асосида тузилган мисол ва машқлар тўплами. Ўқув
қўлланма. Т., “Илм Зиё”. 2009.
5. Д.Юнусова, А.Юнусов “Алгебра ва сонлар назариясидан модул
технологияси асосида тузилган назорат топшириқлари тўплами”.
ТДПУ,2004.
КЎПҲАДНИ ТЕЙЛОР ҚАТОРИГА ЁЙИШДА ГОРНЕР
СХЕМАСИДАН ФОЙДАЛАНИШ.
Мирзакаримова Н., Шаробитдинова Д., Достонова Н.

Фарғона давлат университети, ТАТУФФ академик лицей.
1-таъриф. 1) f ( x)a0 x n  a1 x n1  ...  an2 x 2  an1 x  an , ai  P

кўпҳадлик берилган бўлсин.
f ( x)  na0 x n1  (n  1)a1 x n2  ...  2an2 x  an1 x 0

ифодани f(x) кўпҳаднинг 1-даражали хосиласи деб тушамиз.
2) f(x) функциянинг 2-тартибли хосиласи деганда
f ( x)  n(n  1)a0 x n2  (n  1)(n  2)a1 x n3  ...  2an2

ифодани тушамиз ва хоказо.
f ( n )  n !a0
f ( k )  0 агар k>n бўлса.

Шунга кўра берган кўпҳадликни Тейлор қаторига ёйиш мумкин.
f (c) f (c) f ( n ) (c )
f ( x )  f (c )  ( x  c)  ( x  c)  ... 
2
( x  c) n
1! 2! n!
2-таъриф. f(x) кўпҳадлик Р сонлар майдони устида берилган бўлиб,
f ( x)  ( x  c) k  ( x) тенглик ўринли бўлса, лекин  ( x) ( x  c) , у ҳолда с ни
f(x) нинг k каррали илдизи дейилади.
1-Теорема. Агар с сони f (x) учун k каррали илдиз бўлса, унинг
хосиласи учун (k – 1 ) каррали илдиз бўлади.
1-мисол. Q  x  халқада берилган f  x   x 4  2 x 3  3x 2  5 x  1 кўпҳад
хосилаларининг x0  1 нуқтадаги хосилаларини топинг ва берилган
кўпҳадни x  1 иккиҳаднинг даражалари бўйича ёйинг.
35
Ечиш: 1-усул.
f   x   4 x3  6 x 2  6 x  5
f   x   12 x 2  12 x  6
f   x   24 x  12
f IV  x   24.
У ҳолда
f  1  4  13  6  12  6  1  5  1
f   x   12  12  12  1  6  6
f   x   24  1  12  12
f IV  x   24.
Берилган кўпҳаднинг  x  1 даражаларига ёйилмасини Тейлор

формуласидан фойдаланиб топамиз.
f  1
f  x   f 1  f  1 x  1   x  1 
2
2!
f  1 f IV 1
  x  1   x  1
3 4
.
3! 4!
Бу ерда f 1  2 бўлганлиги учун
f  x   2   x  1  3 x  1   x  1   x  1
2 3 4
2-усул: Горнер схемаси ёрдамида ёйилмани топамиз.
1 -2 3 -5 1
1 1 -1 2 -3 -2
1 1 0 2 -1
1 1 1 3
1 1 2
1 1
1
36
f  1 f  1 f IV 1

Жадвалдан f 1  2; f  1  1;  3;  2, 1 ларни
2! 3! 4!
аниқлаймиз.
f  x    x  1  2  x  1  3 x  1   x  1  2
4 3 2
Бундан, ва
f  1  1; f  1  6; f  1  12 ларни топамиз.
2-мисол. f ( x)  4 x3  3 x 2  2 x кўпҳадни (x+2) нинг даражалари бўйича

ёйинг.
I.Дастлаб,
f (a) f (a) f ( n ) (a)

f ( x)  f (a)  ( x  a)  ( x  a)  ... 
2
( x  a) n
1! 2! n!
формулага кўра берилган кўпҳаднинг ҳосилаларини топамиз.
f ( x)  12 x 2  6 x  2
f (a)  f (2)  12  (2) 2  6  (2)  2  48  12  2  62

f ( x)  24 x  6
f (2)  24  (2)  6  54
f ( x)  24
f (2)  4  (2)3  3  (2) 2  2  ( 2)  32  12  4  48

Энди қатор формуласига қўямиз.
62 54 24
f ( x)  48  ( x  2)  ( x  2) 2  ( x  2)3 
1! 2! 3!
 48  62( x  2)  27( x  2)2  4( x  2)3
II. Берилган мисолни Горнер схемасидан фойдаланиб ечамиз:
4 -3 2 -0
-2 4 -11 24 -48
-2 4 -19 62
37
-2 4 -27
-2 4
Бу ерда,
r1  48  f (2)
f (2)
r2  62 
1!
f (2)
r3  27 
2!
f ( 2)
r4  4 
3!
Демак, берилган f(x) кўпҳаднинг (x+2) нинг даражалари бўйича
ёйилмаси қуйидагича
f ( x)  48  62( x  2)  27( x  2) 2  4( x  2)3
Шундай қилиб, берилган f(x) кўпҳадни (x -  ) иккиҳаднинг даражалари

бўйича ёйишда Горнер схемасидан фойдалансак, f(x) нинг хосилаларини
f ( n ) ( )
топиб, уни x= нуқтадаги қийматларини ҳисоблаш ва
n!
бўлинмаларни бажаришдан қутулган бўлар эканмиз. Демак, Горнер схемаси
ёрдамида нафақат (x-) нинг даражаларига ёйишни, балки f(x) нинг x=
нуқтадаги хосилаларини ҳам f(x) дан хосила олмасдан топишимиз мумкин
экан, яъни
r2  f ( )
2!r3  f ( )

n !rn  f ( n ) ( )
бўлади.
Горнер сҳемасининг аҳамияти, уни каррали кўпайтувчига ажратиш ва
бирор чизиқли иккиҳаднинг даражалари бўйича ёйишдаги Горнер
схемасидан фойдаланишнинг афзалликлари мисоллар ёрдамида ечиб
кўрсатилди. Бундан ташқари берилган рационал касрни содда рационал
касрлар йиғиндиси шаклида ифодалашда оддий арифметик усуллар билан
38
ҳисоблашга қараганда Горнер схемасининг аҳамияти катта эканлиги
мисоллар ёрдамида асосланди.
Фодаланилган адабиётлар:
1.Д.Юнусова, А.Юнусов “Алгебра ва сонлар назарияси”. Модул
технологияси асосида тузилган мисол ва машқлар тўплами. Ўқув қўлланма.
Т., “Илм Зиё”. 2009.
2.Д.Юнусова, А.Юнусов “Алгебра ва сонлар назариясидан модул
технологияси асосида тузилган назорат топшириқлари тўплами”. ТДПУ,2004.
3.Ж.Х.Хожиев, А.С.Файнлейб “Алгебра ва сонлар назарияси курси”.
Тошкент, «Ўзбекистон», 2001й.
4.M.R.Dixon, L.A.Kurdachenko, I.Ya.Subbotin. “ Algebra and number
theory”. Singapore 2010 y.
МАТЕМАТИКАДА ҲАМКОРЛИКДА ЎҚИТИШ
ТЕХНОЛОГИЯСИ
Набижонова Ф
Ўтган асрнинг 80-йиллари таълим жараёнига кўплаб инновацияларни
кириб келишига асос бўлган ҳамкорликда ўқитиш технологиясини
американинг уч гуруҳ педагоглари – Джон Хопкинс университетидан
Р.Славин; Минисот штати университетидан Р.Джонсон, Д.Джонсонлар;
Калифорния штати университетидан А Аронсонлар ишлаб чиққанлар. Улар
бир қанча мактаб намоёндалари К.Д.Ушинский, Н.П.Пирогов, Л.Н.Толстой,
С.Т.Шацкий, В.А.Сухомлинский, А.С.Макаренко, Ж.Ж.Руссо, Я.Корчак,
К.Роджерс, Э.Бернларнинг илғор тажрибаларини умумлаштириб, тадқиқ
қилганлар.
Мазкур педагогик технология янгича педагогик тафаккур,
тараққийпарвар ғоялар манбаи сифатида кўплаб замонавий педагогик
технологиялар таркибига киради.
Ҳамкорликда ўқитишнинг асосий ғояси фақат биргаликда бирор иш
бажариш эмас, балки биргаликда ўқишдан иборат.
Хамкорликда ўқитиш технологиясининг таснифий тавсифи:
-қўлланиш даражасига кўра-умумпедагогик;
-фалсафий асосига кўра-инсонпарвар;
-ривожлантириш омилига кўра-мажмуавий:био-,социо-,психогенн;
-ўзлаштириш асосига кўра-ассоциатив, рефлектор,босқичма-босқич;
-мазмунига кўра-ўргатувчи, тарбиявий, инсонпарвар, умумтаълимий,
дунёвий;
-бошқарув турига кўра-кичик гуруҳлар системаси;
- ташкилий шаклига кўра-академик, якка, гуруҳда,табақалаштирилган;
-болага ёндошувига кўра-шахсий-инсонпарвар, субъект-субъект;
39
-бошқарувчи методга кўра- муаммоли-тадқиқий, ижодий, мунозарали,
ўйинли;
-ўрганувчилар даражасига кўра-оммавий. Ҳамкорликда педагогикасига
йўналтирилган;
-талаб педагогикасидан муносабатлар педагогикасига ўтиш;
-таълим ва тарбия бирлиги.
Ҳамкорликда ўқитиш технологиясининг асосий ғояси-ўқувчиларни
турли ўқув вазиятларида ҳамкорликда фаол ҳаракатларига шарт-шароитлар
яратишдир. Ўқувчиларнинг ўқув материалларнин ўзлаштириш имкониятлари
турлича: айримлари ўқитувчининг тушунтиришларини тез илғаб олади,
айримларига қўшимча вақт ва тушунтириш ишлари зарур. Бундай ўқувчилар
ўқув машғулотлари давомида пассив бўладилар. Агар ўқувчиларни 4-5
нафардан кичик гуруҳларга ажратиб, иштирокчиларининг ҳар бири вазифаси
аниқ кўрсатиб ўтилса, бундай вазиятда ҳар бир ўқувчи ўзига юклатилган
вазифа ҳамда гуруҳ вазифасига масъулият сезади. Бунда паст ўзлаштирувчи
ўқувчилар илғор ўқувчилардан ёрдам сўрайдилар. Ҳамкорликда келиб
чиқадиган муаммолар ҳал этилади. Тажрибадан маълумки, биргаликда ўқиш
нафақат қизиқарли ва осон, балки самарали ҳамдир.
Ҳамкорликда ўқитиш турли вариантлари мавжуд бўлиб, улар учун
умумий бўлган тамойиллар қуйидагилар:
-гуруҳлар ўқитувчи томонидан машғулотдан олдин, ўқувчиларнинг
психологик мослашувчанлиги эътиборга олиниб ташкил этилади. Ҳар бир
гуруҳда «кучли», «ўртача» «кучсиз» ва албатта қизлар ва ўғил болалар
бўлиши керак;
-гуруҳга битта топшириқ берилади ва унинг бажарилишида гуруҳ
аъзоларининг ҳар бири вазифаси ўқитувчи ёрдамида аниқланади;
- ҳар бир ўқувчи бажарган иш эмас, гуруҳ иши баҳоланади;
-гуруҳнинг қайси иштирокчиси гуруҳ топшириғи юзасидан жавоб
беришини ўқитувчи аниқлайди. Айрим ҳолларда «кучсиз» ўқувчи танланиши
ҳам мумкин, чунки ҳар бир топшириқнинг мақсади уни бажарилишида эмас,
балки ҳар бир ўқувчи томонидан унинг ўзлаштирилишида.
Ҳамкорликда ўқитишнинг технологик жараёни қуйидаги элементлардан
ташкил топган:
-ўқув-билув масаласини қўйиш (муаммоли вазият);
-ўқув мақсадларига мос ўқувчиларни гуруҳларга бўлиш;
-дидактик материалларни тарқатиш;
-гуруҳлардаги ишларни режалаштириш;
-топшириқларни индивидуал бажариш, натижаларни муҳокама қилиш;
-гуруҳнинг умумий топшириғини муҳокама қилиш (эслатмалар,
тўлдиришлар, аниқлик киритиш);
-гуруҳ ишининг натижалари ҳақида маълумот бериш ;
-гуруҳларнинг ишлари ҳақида умумий хулосалар ва қўйилган мақсадга
эришганлик.
40
Математика дарсларида ўқувчиларнинг кичик гуруҳларини ташкил этиш
орқали ўқитиш муаммолари, келиб чиқадиган педагогик, ўқув низолари,
кичик гуруҳлардаги психологик муаммолар, кичик гуруҳлардаги кучлар
нисбатини мувофиқлаштириш, ҳамкорликда ишлаш вақтини мўлжаллаш,
индивидуал ва гуруҳдаги ишларни комплекс амалга ошириш каби
масалаларга Гренобллик Colette Laborde нинг «Working in small groups:
learning situation?» мавзусидаги мақоласи бағишланган. Унда кичик
гуруҳларда ишлашни ташкил этишда қуйидагиларни инобатга олиш лозим
деган фикр билдирилган:
1) кичик гуруҳларда ишлашнинг ижтимоий талабларини таълим
олувчилар билишлари (мослашиш эмас, талабларни инобатга олиш, бу билан
ички низоларнинг олди олинади) лозим;
2) кичик гуруҳлардаги иш турли шаклдаги фаолият, қарашлар, фикрлар
даражасини орттириб, уларнинг тўқнашувига олиб келади, бу жараённи
бошқариш мураккаблашади. Шунинг учун ҳам кўпчилик ўқитувчилар кичик
гуруҳларда ўқув фаолиятини ташкил этишни ўзларини олиб қочадилар
Модулли таълим педагогик технологияларнинг бир тури сифатида
таълим жараёнига тобора кенгроқ ёйилмоқда. Модул лотинча «modulus»
сўзининг ўлчов, тугун, ўзак маъноларида ишлатилади.
Модулли таълим-ўқитишнинг ташкилий жараёни бўлиб, бунда
ўқувчилар модуллар асосида тузилган ўқув дастурлари билан ишлашади.
Модулли таълим технологияси индивидуал ўқитишга йўналтирилган бўлиб,
мустақил ўқишни амалга ошириш, ўқув жараёни мазмунини ва иш
жадаллигини назорат қилишга имконият яратади. Модулли таълимнинг ҳар
бир алоҳида қисми қуйидаги компонентлардан тузилган бўлади:
-аниқ белгиланган ўқув мақсади (мақсадли дастур);
-ахборотлар банки, яъни дастурли ўқитиш шаклидаги хусусий ўқув
материаллари;
-мақсадга эришиш учун методик тавсиялар;
-керакли кўникмаларни шакллантириш учун зарур бўлган
амалиймашғулотлар;
-берилган модул мақсадига мувофиқ келадиган назорат иши;
Модулли таълимнинг асосида ўтган ХХ асрнинг ярмида таълим
тизимида қўлланилган дастурли ўқитиш жараёнлари ётади. Н.Сайидаҳмедов
П.А.Юцявичененинг шундай фикрини келтиради: «Модулли ўқитишнинг
моҳияти шундан иборатки, ўрганувчи қисман ёки тўлиқмустақил равишда
унга таклиф этилаётган ўзида тўлиқ ҳаракатларнинг мақсадли дастурини,
ахборотлар банкини ва қўйилган дидактик мақсадга эришиш бўйича методик
кўрсатмани қамраб олган индивидуал ўқув дастури билан ишлаши мумкин.
Бунда педагог вазифаси ахборотни назорат қилишдан тортиб маслаҳатчи –
координацияловчиликка қадар турланишдан иборат бўлади».
41
1. Didactics of mathematics as a scientific discipline. Rolf Hiehler, Roland
W. Scholz, Rudolf Strässer, Bernard Winkelmann. ISBN: 0-7923-2613-X.
2002 Kluwer Academic Publishers, New York.
МАТЕМАТИКА ДАРСЛАРИДА АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ,
ИМКОНИЯТЛАРИ
Набижонова Ф, Болтабоева М
Текширувчи дастурлар билимлар сифатини текшириш ва баҳолаш учун
мўлжалланган.Улар ўқувчига: жавобни умум қабул қилинган шаклга
максимал яқинлаштирилган ҳолда киритиш; текшириш натижаларини
сақлаш, йиғиш, распечатка олиш (қоғозга кўчириш) ва статистик таҳлил
қилиш; жавобнинг шакли ва синтактик (гапнинг тузилиш) саводлилигидан
қатъий назар, адекват баҳо олиш имконини бериши лозим.
Маълумотнома тизимлари – бу маълумотномага ўхшаган турли ўқув
ахборотларини сақлаш ва ўқувчига кўрсатиш учун мўлжалланган
дастурлардир. Бу дастурларда ўқув материали иерархик тартибда
жойлаштирилади ва ахборотни турли белгиларига қараб тез излаб топиш
мумкин бўлади. Улар контекст маълумотни олиш, сақлаш ва нусҳа
чиқаришни таъминлайди.
Видеокомпьютерли ўқитиш технологияси – талабаларнинг фаол
билиш, билим орттириш жараёнларини рағбатлантирувчи технологиядир. Бу
технология ўқув ахборотларининг вербал ва тасаввурли шаклларини
биргаликда намоён этиш, ўқитиш жараёнини мақсадларга мослаштириш
имконини беради. Талабалар компьютер билан индивидуал ўқитилганда
дарсларда коммуникатив фаолият кўрсата олмайди, бундан ташқари,
муаммоли ўқитиш заминидаги эвристик аспект йўққа чиқади.
Ўқитишнинг видеокомпьютерли моделини очиқ тизим сифатида қараб,
унга ўқитишнинг бошқа анъанавий воситалари қўшилиши мумкин. Албатта,
ҳар бир алоҳида ҳолда вербал-визуал ва тасвирли ахборотнинг салмоғи
ўзгариши мумкин. Буларнинг барчаси компьютерли ва видеотехнологиялар
тасвирлаш воситаларининг мазмуни ва хусусиятларига ва мазкур мавзуни
ўрганишда эришиш лозим бўлган дидактик мақсадларга боғлиқ.
Ҳозирги кунда компьютерлар таълим тизимида асосан тўрт йўналишда
фойдаланилмоқда:
-ўрганиш объекти сифатида;
- ўқитишнинг техник воситалари сифатида;
- таълимни бошқаришда;
- илмий-педагогик изланишда.
42
Компьютерли ўқитишнинг афзалликлари жуда кўп: ўқувчиларда
маълум малакаларни шакллантириш вақти қисқаради; машқ қилинадиган
топшириқлар сони ошади; ўқувчиларнинг ишлаш суръати жадаллашади;
компьютер томонидан фаол бошқаришни талаб қилиниши натижасида
ўқувчи таълим субъектига айланади; ўқувчилар кузатиши, мушоҳада қилиши
қийин бўлган жараёнларни моделлаштириш ва бевосита намойиш қилиш
имконияти ҳосил бўлади; коммуникация воситаларидан фойдаланган ҳолда
дарсни узоқдаги манбалар билан таъминлаш имконияти ҳосил бўлади;
компьютер билан мулоқот дидактик ўйин характерини олади ва бу билан
ўқувчиларда ўқув фаолиятига мотивация кучаяди ва ҳоказо.
Компьютерли таълим жараёнида таълим ўқувчи ва компьютер
орасидаги муносабатларга кўра ташкил этилади, бошқарилади, назорат
қилинади.
Компьютерли таълимни ташкил этиш – ўқувчи билан ўқув материали
ўртасидаги боғланишни компьютер воситасида йўлга қўйиш. Ўқувчи билан
ўқув материали ўртасидаги боғланишни ташкил этиш учун таълим
лойиҳаланади. Ўқувчиларнинг ўқув ишларини ташкил этиш, улар
фаолиятини рағбатлантириш тегишли воситалар асосида моделлаштирилади.
Таълим жараёнига ахборот технологияларини қўллаш ўқитишга

дифференциал ва индивидуал ёндашиш принципларини амалга оширишга
олиб келиб, ўқитувчи ҳар бир ўқувчига дарс жараёнида янги мавзуга оид
ўқув материаллари билан мустақил ишлаш имкониятини яратиб беради.
Ўқувчилар берилган схема асосида янги материал билан тўлиқ танишиб
чиқиш имконига эга бўладилар. Ахборот технологияларини қўллаш
масофавий ўқитиш имкониятларини ҳам яратади. Компьютер
технологияларини ўқув жараёнига қўллаш эса, мустақил таълимнинг
сифатини ошириш, ўқув жараёнига ижодий ёндашиш, янги билимлар олиш
малакасини ҳосил қилишга ёрдамлашади.
Таълим жараёнида фойдаланишга мўлжалланган кўплаб электрон ўқув
материаллари яратилганки, унга электрон дарслик, электрон ўқув қўлланма,
ўргатувчи дастур воситалари кабиларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин.
Улар ўзида бошқарилиш имконияти, интерфаол услублар, сунъий интеллект
элементлари, ҳиссий мослашувчанлик каби хусусиятлар мувжудлигига кўра
таълимда маълум самарадорликни таъминлайди.
43
Компьютерларни ўқув жараёнида қўллаш қуйидагиларга имкон беради:
- ўқувчиларда билиш эҳтиёжини шакллантиради;
- ўқувчиларнинг билиш фаолиятини фаоллаштиради;
- ўқувчиларда фанни ўрганишга қизиқишни оширади;
- компьютер билан ишлашни ўрганишга бўлган иштиёқни оширади;
-компьютерлардан фойдаланиш билан боғлиқ дунёни илмий
билишнинг ҳозирги замон методлари билан таништиради;
- таълимда ўқувчининг индивидуаллик даражасини оширади;
- ўқувчиларнинг ижодкорлик қобилиятини ривожлантиради;
- материаллар мазмунининг хилма-хиллигини таъминлайди;
-таълимда фойдаланиладиган ўқув материаллари доирасини
кенгайтиради;
- таълимда кўргазмалиликни кучайтиради;
- ўқувчиларнинг ўз-ўзини назорат қилиши, яъни баҳолаш жараёнининг
омилларини кенгайтиради ва ҳ.к.
Компьютерли таълим тамойиллари:
-илмийлик
-тизимлилик ва кетма-кетлик
-кўргазмалилик
-ўқувчилар фаолиятини индивидуаллаштириш
-назариянинг амалиёт билан алоқадорлиги
-тушунарлилик
-фанлараро, ҳам фан ичидаги боғлиқликни таъминлаш
-фаннинг турмуш билан боғлиқ бўлиши
-билиш фаолиятини фаоллаштириш
-изланишга ўргатиш
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1. Didactics of Mathematics - The French Way. Texts from a Nordic Ph.D.-
Course at the University of Copenhagen. Carl Winsløw. May 2005.
МАТЕМАТИКАНИ МОДУЛЛИ ЎҚИТИШ МУАММОЛАРИ
Набижонова Ф, Тўхтасинова Н.
Ҳозирда блокли, модулли ва муаммоли–модулли таълим
технологиялари дастурли ўқитишнинг турлича дифференциаллашган
шаклларини бирлаштиради. Блокли тузилма – бу ўқув материалининг бир
қисми бўлиб, бирор белгиси (ўхшашлиги, жойлашиши, ҳажми, вазифаси ва
ҳакозо) билан ажралади. Блокнинг ўзлаштириш меъёри турлича бўлиши
мумкин: ўқув материалининг битта обзацидан то бўлимигача ёки бирор
предметдан бошлаб, бир нечта йўналишгача тузилган.
Блокли таълимда – ўқув материали мазмуни қайта қуриш асосида
блокларга ажратилади, ўқувчиларга турли хил интеллектуал вазифаларни
44
онгли бажаришга имконият яратиш, ўзлаштирилган билим ва кўникмалардан
ўқув масалаларини ечишда фойдаланиш мумкин.
Бундай ўқитиш дастурларида ўқув материали қуйидагича кетма - кет
блокларга ажратилади:
- ахборот блоки;
-тест–ахборот блоки (ўзлаштирилган ахборотни текшириш);
- ахборотларни коррекциялаш блоки (нотўғри жавобларда қўшимча
тушунтириш, ёрдам бериш, машқ ишлаш);
- қўллаш блоки–масала ечиш, ўзлаштирилган билим асосида
топшириқларни бажариш;
- текшириш ва тузатиш блоки.
Модулли таълимда (блокли тузилмага ўхшаш) – ўқув жараёнида

ўқувчилар модуллардан тузилган ўқув дастурлари билан мустақил
ишлашади. Модул – бу ўқув ахборотининг мантиқий ажратилган бир қисми
бўлиб, у бир бутун ва тугалланган мазмун ҳамда ўзлаштириш назоратидан
иборат. Ҳар бир модул ўзаро боғлиқ топшириқлар йиғиндисидан иборат
бўлиб, мақсадга мос равишда мунтазам олиб борилади. Модул ўқувчиларга
умумий фаолиятга киришиш, умумий мақсад доирасида мунтазам онгли
ишлашга имконият яратади. Модул ёрдамида ўқувчи билим мазмунини
меёрини аниқлайди, қандай ахборот ва қандай мақсад муҳокама
қилинаётганини, «нимани», «қабул» қилаётганини ва у нима учун унга
кераклигини тушунади.
Модулли таълим-ўқитишнинг ташкилий жараёни бўлиб, бунда
ўқувчилар модуллар (блоклар) асосида тузилган ўқув дастурлари билан
ишлашади. Модулли таълим технологияси индивидуал ўқитишга
йўналтирилган бўлиб, мустақил ўқишни амалга ошириш, ўқув жараёни
мазмунини ва иш жадаллигини назорат қилишга имконият яратади. Модул
таълими мазмунига кўра: тўлиқ, қисқартирилган ёки чуқурлаштирилган
мазмунда лойиҳалаштирилади. Лойиҳалаштирилган дастур бир вақтнинг
ўзида вазифалар кўринишида: расмли, сонли, символик ва оғзаки кўринишда
45
берилади. Ўқув материалининг алоҳида қисмлари ўқитиш модули яъни ўқув
элементлари (ЎЭ) деб аталади. Модулли таълимнинг ҳар бир алоҳида қисми
қуйидаги компонентлардан тузилган бўлади:
- аниқ белгиланган ўқув мақсади (мақсадли дастур); - ахборотлар
банки, яъни дастурли ўқитиш шаклидаги хусусий ўқув материаллари;
- мақсадга эришиш учун методик тавсиялар;
- керакли кўникмаларни шакллантириш учун зарур бўлган амалий
машғулотлар;
-берилган модул мақсадига мувофиқ келадиган назорат иши.
Модул технологияси индивидуал таълим олишни таъминлайди: унда
ўқитишнинг мазмуни, ўзлаштириш суръати, мустақиллик даражаси,
ўқитишнинг методи ва усуллари, назорат ва ўз – ўзини назорат усуллари
белгилаб қўйилади.
Модул дарсларида назорат ишлари ва ўқув кўрсаткичларининг
баҳолари рейтинг асосида назорат қилинади. Рейтинг баллари жорий, оралиқ
ва якуний назоратлар асосида тўпланади. Модулли ўқитиш технологиялари–
мажмуавий интеграл (ўзаро узвий боғлиқ) тизим бўлиб, унда таълим
мақсадлари асосида белгиланган билим, кўникма ва малакалар ўрганувчилар
томонидан шахсий хислатларни эгаллаш ҳамда билимларни ўзлаштиришга
йўналтирилган операция ва ҳаракатларни тартибга солинган тўпламида акс
этади.
Модул технологиясининг концептуал ҳолатлари қуйидагиларни ташкил
этади:
1. Ўқув жараёнини алгоритмлаш.
2. Модуллилик принципи яъни таълим мазмунини тугалланган
қисмларга ажратиб структуралаш.
3.Тушунишнинг барча босқичларида тугалланганлик ва
мувофиқлашганлик.
4. Назарий материалларни блокларда мустаҳкамлаш.
5. Асосий қоида–индивидуаллаштириш ва табақалаштириш.
6. Фаолиятли ёндошув: фаолиятнинг барча тузилмаларини қўллаш
(мақсадли, режали, ташкилий, ишчанлик, натижани назорат қилиш ва
баҳолаш).
7. Кўп ёқламали ёндошув: ўқувчиларнинг ўз – ўзини бошқариши ва ўз
– ўзини ривожлантириши.
8. Ўқитувчи ва ўқувчининг ҳамкорлик принципи.
9. Модулда ўқув матералини дедуктив мантиқ асосида бериш:
умумийликдан хусусийликкка ўтиш.
10. Назарий материални узлуксиз ўрганиш.
11.Ўқув ахборотини зичлаштириш (умумлаштириш, мустаҳкамлаш,
системалаштириш, бошқарувчанлик).
46
12. Ўз билим кўрсаткичларини назорат қилиш ва дастур асосида
индивидуал суръатда ҳаракатланишни танлаш. Демак, модул технологиясини
қўллаш учун қуйидагилардан ташкил
топган ўқув-методик мажмуани тайёрлаш талаб этилади:
-талабалар билимини назорат қилувчи тестлар;
-якка тартибда ишлаш учун топшириқлар;
-мустақил иш топшириқлари;
-ўқув-методик тарқатма материаллар;
-адабиётлар рўйҳати;
-ишчи ўқув дастур.
1. Educating teachers of science, mathematics, and technology : new
practices for the new millennium / Committee on Science and Mathematics.
Copyright 2001 by the National Academy of Sciences. Constitution Avenue, N.W.
Washington.
ДРОБНЫЕ ИНТЕГРАЛЫ И ПРОИЗВОДНЫЕ ОБОБЩЕННЫХ
ФУНКЦИЙ
Собиржонов О.
Обобщенная функция понимается как непрерывный функционал над
некоторым классом основных функций. В зависимости от рассматриваемых
задач используются самые разнообразные классы основных функций,
учитывающие специфику задачи.
Рассмотрим обобщенные функции на  , где  - отрезок [a, b] .
Основные функции на  берутся бесконечно дифференцируемыми внутри
 с предписанным поведением на концах  . Значение обобщенной функции
f как функционала над основной функцией  будет обозначаться в виде
( f , ) . Обобщенная функция называется регулярной, если существует такая
локально суммируемая функция f ( x) , что  f ( x) ( x)dx существует для вцех

основных функций  ( x) и
( f , )   f ( x) ( x)dx (1)

(предполагается, что в качестве ( f , ) выбрана билинейная форма,

совпадающая с (1) в случае регулярной обобщенной функции).
Класс X  X () основных функций предполагается наделенным
топологией (сходимостью). Через X   X () обозначаем топологически
сопряженное к Х пространство обобщенных функций.
47
Понятие обобщенной функции, сосредоточенной в точке. Обобщенная
функция f  X  равны нулю на открытом множестве 𝔖, если ( f , )  0 для
любой основной функции, тождественно равной нулю вне 𝔖. Объединение Oj
вцех открытых множеств, на которых f=0, называется нулевым множеством
функции f. Дополнение нулевого множества до  называется носителем
обобщенной функции и обозначается supp f   \ O j . Если supp f есть точка
x0 , то говорят, что обобщенная функция сосредоточена в точке x0 .
Известная  - функция Дирака  ( x  x0 ), x0  , и ее производные,
действующие по правилу
( ( k ) ( x  x0 ), )  (1)k  ( k ) ( x0 ) ,
представляют собой примеры обобщенных функций, сосредоточенных в

точке. Справедливо и обратное утверждение: всякий функционал f,
N
сосредоточенный в точке х0, имеет вид f  c 
k 0
k
(k )
( x  x0 ) .
Существует два основных способа определения дробных интегралов и

производных от обобщенных функций. Первый восходит к Л.Шварцу и
основывается на определении дробного интеграла как свертки:
1  1
x  f (2)
( )
1  1
функции x с обобщенной функцией f . Этот способ приспособлен к
( )
полуоси. Второй, более употребительный способ основан на переходе к
сопряженному оператору. Именно, исходя из формул дробного
интегрирования по частям, полагают
( I a f , )  ( f , I b ) , (3)
и аналогично для Ib , I  и дробных производных. Подход (3) будет

корректен, если I b непрерывно действует из основного пространства Х в Х.
часто поступают более общно: f и I  f рассматривают как обобщенные
функции над разными классами Х и Y основных функций, так что
f  X , I a f Y  и тогда I b должен непрерывно действовать из Y в Х.
Случай отрезка основываемся на подходе через сопряженный оператор,
т.е. на формуле
( I a f ,  )  ( f , I b ) (4)
48
где
1
x
 (t )
( ) a ( x  t )1

( I a  )( x)  dt , x  a, (5)
1
b
 (t )dt
( ) x (t  x)1

( I b )( x)  , xb. (6)
Операторы I a и I b называют операторами дробного интегрирования.

Интегралы (5) и (6) принято называть дробными интегралами Римана-
Лиувилля.
Ввиду (4) мы можем рассматривать дробный интеграл I a f на
обобщенных функциях f, если они определены на основных функциях ,
образующих класс Х, инвариантный относительно дробного интегрирования
I b f . Таким классом, как нетрудно видеть, служить класс
Cb ([a, b])  { :  ( x)  C  ([a, b]), ( k ) (b)  0, k  0,1,2,...} (7)
Он инвариантен также относительно дробного дифференцирования Db , где

x
1 d f (t )dt
(1   ) dx a ( x  t )

(Da  f )( x)  , x  a,
b
1 d f (t )dt
(1   ) dx x ( x  t )

(Db f )( x)   , x b.
Эти опкраторы называется дробной производной Римана-Лиувилля порядка

 , соответственно левосторонней и правосторонней.
Аналогичный класс
Ca ([a, b])  { :  ( x)  C  ([a, b]), ( k ) (a)  0, k  0,1,2,...}
инвариантен относительно дробного интегрирования I a и дробного

дифференцирования Da .
Простым рассуждениями устанавливается следующее утверждение:

уравнение Абеля I a  f , где f  X , X  Cb ([a, b]) , имеет в классе X 
обобщенных функций единственное решение   Da f , понимаемое в
смысле ( Da f , )  ( f , Db ) .
1. Самко С.Г., Килбас А.А., Маричев О.И. Интегралы и производные
дробного порядка и некоторые их приложения. -Минск: Наука и
техника, 1987. -688 с.
49
2. Владимиров В.С. Обобщенные функции в математической физике. M.:
Наука, 1976, –280 c.
УМУМЛАШЛГАН ФУНКЦИЯЛАРНИНГ ЛАПЛАС
АЛМАШТИРИШИ
Умумлашлган функция деганда баъзи асосий функциялар синфида
аниқланган чизиқли узлуксиз функционал тушунилади. Кўриб чиқилаётган
вазифаларга қараб, функциянинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган
ҳолда, асосий функцияларнинг турли хил синфларидан фойдаланилади.
Умумлашган функцияларни  соҳада кўриб чиқамиз, бу ерда  - ўқ
ёки ярим ўқ.  соҳанинг четки чегараларида маълум хулққа эга бўлган ва
 соҳанинг ичида чексиз дифференциалланувчи асосий функцияларни
қараймиз. Функционал сифатида f умумлашлган функциянинг  асосий
функциядаги қиймати ( f , ) каби белгиланади . Агар барча  ( x) асосий
функциялар учун  f ( x) ( x)dx интеглани мавжудлигини таъминловчи локал

жамланувчи f ( x) функция топилса, у ҳолда бундай умумлашган функция
регуляр деб аталади ва у

( f , )  f ( x) ( x)dx

(1)
кўринишда белгиланади. Қолган барча умумлашган функциялар сингуляр

умумлашган функция деб аталади.
X  X () асосий функциялар синфида топология (яқинлашиш)
аниқланган деб фараз қиламиз. X   X () орқали X асосий функциялар
фазосига қўшма бўлган умумлашган функциялар фазосини белгилаймиз.
Оддий f  t  функциялар учун Лаплас интеграли

F  p   f t  e
 pt
dt
0
кўринишда аниқланади. Агар t  0 учун f  t   0 тенгликдан фойдалансак,

ушбу

 f t  e
 pt
dt   f  t  , e  pt 

тенгликка эга бўламиз. Буни биз e  pt асосий функция бўйича f  t  регуляр

умумлашган функциясининг қиймати деб қарамоқчимиз.
Аммо e  pt асосий функцияларнинг X  D  R  фазосига тегишли эмас,
шунинг учун биз асосий функциялар фазосини аниқлашнинг бошқача
50
усулдан, яъни умумлашлган функцияларнинг Фурье алмаштиришидаги каби
усулдан фойдаланамиз.
Лаплас алмаштириши назариясида t  0 ярим ўқда асосий функциялар
ҳисобга олинган бўлса, унда асосий функцияларнинг t   даги хулқига
ҳеч қандай чекловлар қўймаймиз. Бироқ, буни t   да талаб қиламиз,
яъни асосий функциялар ва уларнинг барча ҳосилалари ҳар қандай t 1
даражадан тезроқ нолга интилади деб фараз қиламиз.
Шундай қилиб, асосий функцияларнинг янги S класси ҳам барча
 : R  C асосий функциялардан иборат бўлиб, улар қуийдаги шартларни
қаноатлантиради:
1)  – бу R да чексиз дифференциалланувчи функция,
2) ҳар қандай манфий бўлмаган l ва k бутун сонлар учун:
lim t l    t   0 .
k
t 
Бу фазони “ t   да тез камаювчи функциялар фазоси” деб аташимиз
мумкин.
Биз буни S билан белгилаймиз.
S фазодаги яқинлашиш қуйидагича аниқланади.
Таъриф. F : S  C чизиқли ва узлуксиз функционал S фазодаги
умумлашган функция дейилади ва бу функциялар фазоси S каби
белгиланади.
D  R   S  қисмфазолиги аниқ . Шунинг учун S   D  R  .
D  R  дан умумлашган функцияларнинг барча хоссалари S фазода
ҳам ўринли бўлади.
t  0 ярим ўқида аниқланган умумлашган F функция, агар s0  R
ҳақиқий сони мавжуд бўлса, умумлашган оригинал бўлиб, ҳамма s  s0 учун
e st F  t  умумлашган функция S фазосига тегишли бўлади.
Бундай асл нусханинг тасвири F  p    F  t  ,e  pt  қоида билан
берилган p  s  i комплекс ўзгарувчининг функцияси бўлиб, у Re p  s0
ярим текисликда аниқланган деб тушунилади. Re p  s  s0 бўлган
тайинланган p  C учун s1 , s0  s1  s сон танланади. У ҳолда
 F t  ,e    e
 pt  s1t
F t  , e
 p  s1 t

бўлади.
Қисқартириш учун одатда "оригинал" ва "Лаплас алмаштириши"
сўзлари, одатда, қандай функциялар муҳокама қилинаётгани аниқ бўлса,
умумлашган оригинал ва Лапласнинг умумлашган функциялари сўзлари
ўрнига ишлатилади.
51
Изоҳ. Ҳар қандай "оддий" f  t  функция ҳам умумлашган асл
нусхадир, чунки s1  a  f  учун e  s1t f  t  оралиқ интеграл функция бўлиб,
улар учун

e  s1t
f t  , e
 p  s1 t
   f t  e
0
 pt
dt
яъни, у Лаплас интегралига тўғри келади.

Мисол. Диракнинг δ-функциясини Лаплас алмаштириши қуйидаги
формула бўйича топиш мумкин:   t  , e pt   e pt |t 0  1 . Шунингдек
(   t  , e  pt )  (  t  ,  pe  pt )  (  t  , pe  pt )  p
ва умуман (    t  , e pt )  pn .
n
Бу ерда умумлашган функцияларни
дифференциаллаш қоидаси ишлатилган.
Умумлашган функцияларнинг Лаплас алмаштириши кўплаб оддий
функцияларнинг Лаплас алмаштириши хусусиятларига эга.
Ўраманинг Лаплас алмаштириши.
Агар F t   F  p  ва G t   G  p  , Re p  s0 , у ҳолда
 F  G  t   F  p  G  p  , Re p  s0 (Borel formulasi).
Исбот. Ўрама хоссасидан
L  F  G  t   p     F  G  t  , e pt   F  x  , G  y  , e   p x  y 

  F  x  e px   G  y  , e  py   F  p  G  p  .
Силжишнинг (оригинали кечикиши билан) Лаплас алмаштириши.
Агар F  t   F  p  , Re p  s0 ,   0 , у ҳолда F  t     e  p F  p  .
Ушбу хусусиятни ихтиёрийлик билан умумлашган функциялар учун
исботлашдан олдин, биз уни  -функция учун исботлаймиз.
Misol. L   t      p     t    , e  pt   ( x  t   алмаштириш қиламиз)

   x,e
 p x  
e  p 0 
 e p .
Исбот. F t     F t      t   F t    t    га эгамиз. Борель
формуласидан ва юқоридагидан
L  F  t     p   L  F t    t     p  
 L  F  t   p  L   t     p   F  p  e pt .
1. Владимиров В.С. Обобщенные функции в математической физике. M.:
Наука, 1976, –280 c.
2. Владимиров В.С. Уравнения математической физики. M.: Наука, 1976,
–436 c.
52
ТАҚСИМОТЛАРНИНГ ФУРЬЕ ИНТЕГРАЛ АЛМАШТИРИШЛАРИ
ВА УЛАРНИНГ ХОССАЛАРИ
Ҳусанбоева М.Б
Умумлашган функция (тақсимот) тушунчаси фанга биринчи бўлиб
П.Дирак томонидан 1930-йилда унинг квантомеханик тадқиқотларида
киритилган ва бунда асосан Диракнинг машҳур δ- функциясидан кенг
фойдаланилган. Тақсимотлар назариясининг математик асоси С.Л.Соболев
томонидан 1936 йилда қурилган ва гиперболик типдаги тенгламалар учун
Коши масаласини ечишда қўлланилган. Умумлашган функция тушунчаси
кўплаб олимлар томонидан ўрганилган. Умумлашган функциялар
назариясининг жадал ривожланиши биринчи навбатда математик физика
талабларидан, асосан дифференциал тенгламалар назарияси ва квант
физикаси талабларидан келиб чиқди.
Умумлашган функция деганда баъзи асосий функциялар синфида
аниқланган чизиқли узлуксиз функционал тушунилади. Кўриб чиқилаётган
вазифаларга қараб, функциянинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган
ҳолда, асосий функцияларнинг турли хил синфларидан фойдаланилади.
Таъриф: f : D(ℝ )→ ℂ− aкслантиришга D(ℝ ) да функционал дейилади,
бу ерда ℂ - комплекс сонлар майдони.
f funksionalning φ𝜖 D(ℝ ) funksiyadagi qiymati ( φ, f ) bilan belgilanadi.
Ta’rifga asosan ( φ, f ) – kompleks son.
Ta’rif. Агар ихтиёрий φ, ψ∈ D(ℝ) ва α,β∈ ℂ лар учун
(f,αφ+βψ)=α(f,φ)+β(f,ψ)
тенглик ўринли бўлса, f : D(ℝ )→ ℂ функционал чизиқли дейилади.

Таъриф. Агар D(ℝ ) да нолга интилувчи ихтиёрий функциялар кетма-
кетлиги {φk (x)} ∈ D(ℝ) учун k→∞ да (f , φk ) → 0 бўлса, f : D(ℝ n)→ ℂ
функционал узлуксиз дейилади.
Таъриф. Чизиқли, узлуксиз f: D(ℝ)→ℂ функционалга умумлашган
функция (тақсимот) дейилади.
f ( x), x функциянинг Фурье алмаштириши деб,
f ( )   ei x f ( x)dx (1)

R
тенглик ёрдамида аниқланган ξ ўзгарувчили функцияга айтилади.
Фурье алмаштиришининг баъзи хоссаларини келтирамиз:

53
 m
 
1) F  x m f ( x)  ( )  i x m 1
f (x) e i x
dx  ...  ( i ) m
f ( );

2) F  f m (x)  ( )    f m 1 (x) ei x dx  ...  (i ) m f ( );
x
3) F  f ( x  x0 ) ( )   f ( y )ei ( y  x0 ) dy  ei x0 f ( );
4) F  f ( x) ei0 x  ( )   f ( x)ei ( 0 ) x dx  f (  0 );
D(ℝ n) дан олинган φ(х) функция ℝ n да локал интегралланувчи

бўлганлиги сабабли, бундай функциялар учун Фурье алмаштириши
аниқланган:
F   ( )    ( x)ei ( , x ) dx (2)
n
бу ерда
n
( , x)   i xi
i 1
F   ( )   ( x) функциянинг Фурье алмаштириши.
  (1 ,  2 ,...,  n ) манфий бўлмаган, компонентлари бутун  j сонлардан иборат

вектор бўлсин. D f (x) орқали f(x) функциянинг   1  2  ...  n тартибли
ҳосиласини ифодалаймиз:

  f (x1 , x 2 ,..., x n ) 0
D f (x)  , D f (x)  f (x)
x11 x22 ...xn n

D  (D1 , D2 ,..., D n ), D j  , j  1, 2,.., n
x j
φ(x) асосий функциялар учун (2) интеграл аслида чекли соҳа бўйича
интегралдан иборат. Шунинг учун Фурье алмаштиришини ξ ўзгарувчи
бўйича интеграл остида исталганча дифференциаллаш мумкин:

D F   ( )   (ix)  ( x) ei ( x ) dx  F (ix)   ( )
D(ℝ n) дан олинган φ(x) функцияларнинг Фурье алмаштириши ℝ n да абсолют

интегралланувчи ва узлуксиз дифференциалланувчи бўлгани учун, Фурье
54
алмаштиришларнинг умумий назариясидан унга тескари F 1
алмаштиришнинг мавжудлиги келиб чиқади:
 (x)  F1  F    F  F 1  
бунда
1 1 1 1
F1   (x)    ( ) e
 i ( ,x)
 F   ( x)    ( ) e
 i ( ,x)
 F  ( )
(2 ) n
n (2 ) n
(2 ) n
n (2 )n
Энди ф(х) функция да абсолют интегралланувчи бўлсин. У ҳолда

унинг Фурье алмаштириши
F  f  ( )   f (x) ei ( ,x) dx, F  f  ( )   f (x) dx  
n n
да узлуксиз ва чегараланган бўлиб, ихтиёрий функциялар учун

n
умумлашган функцияни аниқлайди:

(F  f  , )   F  f  ( ) ( ) d 
n
Интеграллаш тартибини ўзгартириш ҳақидаги Фубини теоремасидан

фойдаланиб, охирги интегрални ўзгартирамиз:
 
 F  f  ( ) ( ) d      f (x) ei ( ,x) dx  ( ) d  

 f (x)   ( ) ei ( , x ) dx   f (x) F   (x) dx
n n
 n n n n
Demak,
 F  f  ,    f , F   , f  D( n
),   D( n
)
Бу тенгликни умумлашган функцияларнинг Фурье алмаштириши сифатида

қабул қиламиз.
Мисоллар.
F   x  x0    e 
i  , x0 
тенгликнинг ўринли эканлигини кўрсатамиз.
Ҳақиқатан ҳам, ихтиёрий   D  R n  учун
 F   x  x  ,     x  x  , F   
0 0
55
= F   x0       e 
n
i  , x0 
d  e   i  , x0 
, 
R
Агар бунда x0  0 бўлса, F    1 бўлади. Бу ердан
F 1
  x   F 1 1 
 2 
n
Шунинг учун F 1   2     тенглик ўринли бўлади.

n
1. Владимиров В.С. Обобщенные функции в математической физике.
M.: Наука, 1976, –280 c.
2. Владимиров В.С. Уравнения математической физики. M.: Наука.
КОЭФФИЦИЕНТИ УЗИЛИШГА ЭГА БЎЛГАН СИНГУЛЯР
КОЭФФИЦИЕНТЛИ ТЕНГЛАМА УЧУН ЧЕГАРАВИЙ МАСАЛА
Нишонова Ш.Т., Тўлқинбоева М.
 T ,0    0,T  соҳада қуйидаги
2
y  t   y  t   sign  t   4 y  t   0 (1)
t
тенгламани қарайлик, бу ерда T ,  ,   R бўлиб, T  0,    1/ 2,1/ 2  .
Масала.  T ,0    0, T  соҳада (1) тенгламанинг шундай y  t  ечими
топилсинки, у ушбу
y T   k1 , y  T   k2 (2)
чегаравий шартларни ҳамда қуйидаги
lim y  t   lim y  t  , lim t 2 y  t   lim  t  y  t 
2
(3)
t 0 t 0 t 0 t 0
улаш шартларини қаноатлантирсин, бу ерда k1 – берилган ҳақиқий сон.
(1) тенглама  T ,0  ва  0,T  интервалларда мос ҳолда
2
y  t   y  t    4 y  t   0 , (4)
t
2
y  t   y  t    4 y  t   0 (5)
t
кўринишларни олади.
Дастлаб, (4) тенгламани қарайлик ва бу тенгламада
y t    z /  2 
1/2
g  z , z   2t алмаштиришни бажарайлик. Кўрсатиш
мумкинки, ушбу тенгликлар ўринли:
56
 1/2  1/2 
1  z   z 
y  t       2  g z    2  2
g z  ,
2     
 3/2  1/2 
1  1  z  1  z 
y  t           2  g  z        2 
2
g z  
2  2    2   
 1/2  1/2 
1  z   z 
     2  2
g z    4  2  g   z  .
2     
Бу тенгликларни эътиборга олсак, баъзи ҳисоблашлардан сўнг (4)
тенглама қуйидаги кўринишни олади:
 2 1 
2

z g   z   zg   z    z       g  z   0 .
2
(6)
 2  
(6) тенглама g  z  номаълум функцияга нисбатан Бессел
тенгламасидир [1].  параметрнинг қаралаётган қийматлари учун (6)
тенгламанинг умумий ечими формуласидан фойдаланиб ва
1
y  t    z /  2  2 g  z  , z   2t белгилашни эътиборга олиб, (4) тенгламанинг

умумий ечимини қуйидаги кўринишда топамиз:

1 1
J 1/2   t   C2t J  1/2   2t  ,
 
y  t   C1t 2 2 2
(7)
бу ерда C1 , C 2 – ихтиёрий ўзгармас сонлар, J  z  –  индексли биринчи тур
 1  z / 2 
 n 2 n 
Бессел функцияси[1] J  z    .
n 0   n  1    n  1
Энди (5) тенгламани қарайлик. Бу тенгламада
1
y t    z /  
2 2 
g  z  , z   2t алмаштириш бажарамиз. (4) тенгламада
бажарилган каби амалларни бажариб кўрсатиш мумкинки, (5) тенглама
алмаштириш натижасида ушбу
 2  1 
2
z g   z   zg   z    z       g  z   0
2
(8)
  2  
кўринишни олади.
(8) тенглама ҳам Бессел тенгнламаси бўлиб, унинг ечими
1
формуласидан фойдаланиб ва y  t    z /  
2 2 
g  z  , z   2t белгилашни
эътиборга олиб, (5) тенгламанинг умумий ечимини қуйидаги кўринишда
топамиз:
  t   C  t    t  ,
1 1
y  t   C3  t 
 2  2
2 I1 4
2 I 1 (9)
 
2 2
57
бу ерда C3 , C 4 – ихтиёрий ўзгармас сонлар, I  z  –  индексли мавҳум
 z / 2
  2 n
аргументли Бессел функцияси [1]: I  z    .

n 0   n  1    n  1
(7) ва (9) ечимларни (2), (3) шартларга бўйсундириб, C j , j  1,4

номаълум сонларга нисбатан қуйидаги тенгламалар системасига эга бўламиз:
C1  C3  0,
C  C  0,
 2 4
 1 1
C1T J 1/2    T   C2T J  1    T   k1 ,

 
2 2 2 2
(10)
 2
 1 1
C3T 2 I 1/2    2T   C4T 2 I 1   2T   k 2 .
 
  
2
Агар   T 12  J1/2   2T  I 1/2   2T   J 1/2   2T  I1/2   2T   0

тенгсизлик бажарилса, у ҳолда (10) системадан C j , j  1,4 номаълумлар бир
қийматли топилади. Уларнинг топилган ифодаларини (7) ва (9) га қўйиб,
масаланинг ечими формулаларига эга бўламиз:
k2 J 1/2   2T   k1I 1/2   2T 
y t   2 1  1/2 
J1/2   2t  
 T t
k1I1/2   T   k2 J1/2   2T 
2
 2 1  1/2 
J  1/2   2t  , t  0 ;
 T t
k2  J 1/2   2T   I 1/2   2T 
y t     
I     2
t 
  T 2 1   t 
  1/2 1/2
k2 J1/2   2T   k1I1/2   2T 
  1/2 
I 1/2   2t  , t  0 .
 T   t  2 1
1. А.Қ. Ўринов. Махсус функциялар ва махсус операторлар. – Фарғона :
Фарғона нашриёти, 2012.-112 бет.
58
ИССИҚЛИК ТАРҚАЛИШ ТЕНГЛАМАСИ УЧУН АРАЛАШ

МАСАЛАЛАНИ ФУРЪЕ УСУЛИ БИЛАН ЕЧИШ
Азизов М.С., Назирқулов Ж.Д.
Аралаш масала: Текисликдаги    x, t  : 0  x  p,0  t  T  соҳада
бир жинсли
ut  a 2 u xx (1)
иссиқлик тарқалиш тенгламасининг
u  x,0   k u  x,T     x  , 0  x  p (2)
бошланғич ва
u  0, t   0, u  p, t   0, 0  t  T (3)
бир жинсли чегаравий шартларни қаноатлантирувчи регуляр ечими
топилсин, бу ерда k - берилган сон,   x  - берилган маълум функция.
Таъриф: (1) тенгламанинг регуляр ёки классик ечими деб  соҳада,
тенгламада қатнашувчи ўзининг ҳосилалари билан узлуксиз ва тенгламани
айниятга айлантирувчи u  u  x, y  функцияга айтилади.
Аралаш масалани ўзгарувчиларни ажратиш (ёки Фуръе) усули билан
ечамиз. Бу усулга асосан (1) тенгламанинг ечимини
u ( x, t )  X  x T  t  (4)
шаклда изласак, қуйидаги
X   x    X  x   0, (5)
T   x   a 2T  t   0 (6)
иккита оддий дифференциал тенглама ҳосил бўлади, бунда   const .
(4) ифода ва (3) чегаравий шартлардан (5) тенглама учун қуйидаги
X  0  X  p   0 (7)
чегаравий шартлар келиб чиқади.
(5), (7) масала - хос сон ва хос функцияларни топиш хақидаги Штурм-
2
 n
Лиувилл масаласи бўлиб, бу масаланинг хос сонлари n    ,(n  1,2,...),
 p 
n
бу хос сонларга мос тривиал бўлмаган хос функциялари X n ( x)  sin x
p
кўринишда эканлигини аниқланади.   n бўлганда (6) тенгламанинг
умумий ечими
 a  n / p  t
2
Tn  t   ane
кўринишга эга бўлиб, (4) тенгликка асосан
59
2
na 
  t n
un  x, t   X n  x Tn  t   ane
x  p 
sin
p
функциялар ( an -ихтиёрий, ўзгармас сонлар) (1) тенгламани ва (3) чегаравий
шартни қаноатлантиради. Тенглама бир жинсли бўлгани учун бу ечимлар
йиғиндиси яна ечим бўлади. Шунинг учун (1) тенгламанинг (2), (3)
шартларни қаноатлантирувчи ечимини
2
  na 
   t n
u ( x, t )   ane x  p 
(8) sin
n 1 p
қатор кўринишида излаймиз. Агар (8) функционал қатор ва унинг t бўйича
биринчи, бўйича иккинчи тартибли ҳосилалари текис яқинлашувчи бўлса,
у ҳолда бу қатор йиғиндиси (1) тенгламани ва (3) чегаравий шартларни
қаноатлантиради. Бошланғич шартни ҳам қаноатлантиришини талаб қилсак,

n
u  x,0     х    an sin x
n 1 l
тенгликка эга бўламиз. Бу тенгликни   x  функциянинг  0,l  оралиқдаги
синуслар бўйича Фуръе қаторига ёйилмаси десак, у ҳолда an Фуръе
коэффициенти бўлиб,
1
   na  
2
n
 p
 T 2

an  1  ke  p  
   x  sin xdx (9)
  p0 p
 
формула бўйича топилади.
(9) тенгликка асосан (1)-(3) масаланинг (8) ечимини қуйидаги
кўринишда ёзиш мумкин
p
u  x, t    G  x, y, t   y  dy, (10)
0
бу ерда
 2
  na  1
   na  
2

1  ke  p   sin  n x sin  n y .
  t   T
2
e
 p 
G ( x, y , t )   
p n1   p p
 
Фойдаланилган Адабиётлар
1. Аманов Д. Об одной нелокальной задаче для уравнения
теплопроводности //УзМЖ. 2016, . № 2. -С.21-25.
2. Моисеев Е. И. О решении спектральным методом одной нелокальной
задачи // Дифференциальные уравнения. 1999. Т. 35, № 8. -C. 1094-1100.
3. Ильин В.А., Позняк Э.Г. Основы математического анализа. –
Москва: Наука, 1973, Часть 2. 448 с.
60
СТЮАРТ ТЕОРЕМАСИ ВА УНИНГ БАЪЗИ ТАТБИҚЛАРИ

З.У.Жарқинов, А.А.Юлдашев, Ш.А.Юлдашева
Теорема:
Иҳтиёрий учбурчак учун (1-чизма)
b 2 a 2  c 2 a1  aa1 a 2
x 
2
(*)
a
тенглик ўринли бўлади.

Исбот:
1. ADB учбурчакдан косинуслар теоремасига кўра c томонини топайлик,
яъни:

c 2  x 2  a 22  2 xa2 cos( A D B) (1)
2. ADC учбурчакдан косинуслар теоремасига кўра b томонини топайлик,
яъни:

b 2  x 2  a12  2 xa1 cos(180   A D B)

b 2  x 2  a12  2 xa1 cos( A D B) (2)
3. (1) формулани a1 га, (2) формулани эса a 2 га кўпайтириб, сўнгра уларни
қўшамиз ва
a1c 2  a2 b 2  ax 2  a1a22  a2 a12
a1c 2  a2 b 2  a1a2 (a1  a2 )  ax 2
a1c 2  a2 b 2  a1a2 a  ax 2
га эга бўламиз. Бу тенгликдан x 2 ни топамиз:

b 2 a 2  c 2 a1  aa1 a 2
x2  (*)
a
га эга бўламиз.
Демак, биз теоремани исботладик.
1-натижа:
61
Айтайлик, x медиана бўлсин, у ҳолда:
a
a1  a 2 
2
эканлиги равшан. Бундан (*) га кўра:

a a aa b2 c2 a2
b2  c2  a (   )a
2 2 22  2 2 4 2b 2  2c 2  a 2
x2  
a a 4
келиб чиқади, яъни
2b 2  2c 2  a 2 2b 2  2c 2  a 2
x 
2
 x (**) га эга бўламиз.
4 4
Бу эса Иҳтиёрий учбурчакнинг медианасини топиш формуласидир.

2-натижа:
Айтайлик, x баландлик бўлсин, у ҳолда:
1 1
S1  xa1 , S 2  xa2 ва S  S1  S 2 эканлигидан
2 2
1 1 1 1 2S
S xa1  xa2  x(a1  a 2 )  xa  x  (***) га эга бўламиз.
2 2 2 2 a
Бу эса Иҳтиёрий учбурчакнинг баландлигини топиш формуласидир.

3-натижа:
Айтайлик, x биссектрисаси бўлсин, у ҳолда:
ab ac
a1  ва a 2 
bc bc
эканлиги маълум. Энди эса (*) да шундай алмаштиришларни бажариб:

ac ab ab aс
b2  c2 a 
b  c b  c  b c  c b  a bc  bc(b(b  c)  c(b  c)  a ) 
2 2 2 2
x2  bc bc
a b  c b  c (b  c) 2 (b  c) 2
bc(b 2  bc  bc  c 2  a 2 ) bc((b  c) 2  a 2 ) bc(b  c  a )(b  c  a ) bc(a  b  c)(b  c  a )

  
(b  c) 2 (b  c) 2 (b  c) 2 (b  c) 2
(****) га эга бўламиз, яъни:
62
bc(a  b  c)(b  c  a)
x
(b  c) 2
Бу эса Иҳтиёрий учбурчакнинг биссектрисасини топиш формуласидир.

1. Т. Азларов, Х. Мансуров. Математик анализ. И И кием, Т .,
≪Укитувчи≫, 1989.
2. Г. И. Архипов, В. А. Садовничий, В. Н. Чубариков. Л е кц и и по
математическому
анализу. М ., ≪Высшая школа≫, 2000.
3. И. И. Баврин, В. Л. Матросов. К р а тки й курс теории вероятностей и
математическая статистика. М ., ≪Прометей≫, 1989.
ON A BOUNDARY VALUE PROBLEM FOR A NONLOCAL
MIXED-TYPE EQUATION WITH THE HILFER OPERATOR
Jalilov M.A
Fergana State University
1. Introduction and statement of the problem
Let   {( x, t ) : 1  x  1,  a  t  b} , 1    (t  0) , 2    (t  0) ,
where a, b are positive real numbers. Consider in the domain  the following
Problem А. To find a function u( x, t ) from the class
ku ku
t1  C (  ),  C (2 ), D , u  C (1 ), utt  C (2 ), uxxxx  C (1  2 ), k  0,2 ,(1)
x x
k 1 k
satisfying the equation

  4u  ,
 x 4  D u , t  0,
0 4 (2)
  u   u , t  0.
2
 x 4 t 2
the boundary conditions
u(0, t )  u(1, t )  uxx (0, t )  uxx (1, t )  0, t   a,0    0, b, (3)
u( x, a)   ( x),  1  x  1, (4)
and also, the gluing boundary condition
d
lim J 0u ( x, t )  lim u ( x, t ), lim J 01 J 0u ( x, t)  lim ut ( x, t ) . (5)
t 0 t 0 t 0 dt t 0
63
d 1
Here  ( x) is a given function, D ,  J 0 J 0 , 0      1 is a
dt
generalized fractional integro-differentiation operator [1], and J 0 is the Riemann-
Liouville integral operator defined by the formula
1
t
 ( )d


J 0 (t )  ,  0 .
( ) 0 (t   )1
For    and   1, we have D ,0  RL D0 and D ,1  C D0 . Thus, the operator
D , is a continuous interpolation with respect to a parameter of the well-known
fractional-order Riemann–Liouville operator and the Caputo differentiation
operator [1].
Boundary value problems for mixed partial differential equations with the
Hilfer operator were investigated in [2, 3]. It should be noted the works [4, 5],
where, respectively, boundary value problems for a linear and nonlinear mixed
fourth-order equation and nonlocal problems with the Hilfer operator are
investigated.
2. The uniqueness of a solution for Problem A
To solve the problem, we apply the spectral method. We look for a solution
to Problem A in the form of u ( x, t )  X ( x)  T (t ) . Substituting this expression into
equation (2) and boundary conditions (3), we obtain the following spectral
problem:
X ( IV ) ( x)   X ( x)  0 ,
X (0)  X (1)  X (0)  X (1)  0 .
As follows from the results of [9], the considered problem is self-adjoint and
has countably many eigenvalues of the form
k  k 4 4 , k  N ,
the corresponding eigenfunctions are
X k ( x)  2 sin k x, k  1,2,... , (6)
moreover, they form a complete orthonormal system in L2 (0,1) .
2.1. The uniqueness of a solution for Problem A
Let u  x, t  be a solution to Problem A. Consider the following functions:
1
uk (t )   u ( x, t )sin k xdx, k  1,2,... (7)
0
 ,
Applying the operator D to the both sides of equality (7) with respect to t
at t  (0, b) , and also differentiating twice at t  (a,0) with respect to t , taking
into account equation (2) with respect to functions uk (t ) , we obtain the differential
equations
D , uk (t )  k uk (t )  0, t  0, (8)
uk(t )  k uk (t )  0, t  0 . (9)
64
General solutions of equations (8) and (9) have the form
 Ak t  1E , (k t  ), t  0,
uk  t    (10)
 k
B sin  k t  Lk cos k t , t  0,
where Ak , Bk , Lk , k  1,2,... are arbitrary constants, here E , ( z ) is a Mittag-
Leffler-type function [10].
We obtain from (8), (9), taking into account conditions (1), (4), and (5), that
the functions uk (t ) should satisfy the following conditions:
d
lim J 01 u (t )  lim u (t ), lim J 01 J 01 u (t)  lim ut (t ) , (11)
t 0 t 0 t 0 dt t 0
uk (a)  k , k  1,2,... , (12)

where
1
k    ( x) X k ( x)dx, k  1,2,... .
0
Further, to find the constants Ak , Bk , Lk , satisfying function (10) conditions
(11), (12), we obtain the following system of equations

 lim J 01 Ak t  1E , (k t  )  lim Bk sin k t  Lk cos k t ,
t 0 t 0


tlim
0
d
dt
 t 0

J 01 J 01 Ak t  1E , (k t  )  lim Bk sin k t  Lk cos k t , (13)

t
 Bk sin k a  Lk cos k a  k .

This system has the unique solution
k
Lk  Ak , Bk   k Ak , Ak  ,
 k (a)
provided that for all k  1,2... , the relations
k (a)  cos k a  k sin k a  0, (14)
hold.
Substituting the found solutions into (10), we finally have
 k  1 
  (a) t E , (k t ), t  0,
 k
uk  t    (15)


 k cos  t   sin  t , t  0.
  k (a) k k  k
If conditions (14) are satisfied, then using (15), it is easy to prove the
uniqueness of the solution to the problem under consideration. In fact, let problem
A have two different solutions u1 ( x, t ) and u2 ( x, t ) , and let
u( x, t )  u1 ( x, t )  u2 ( x, t ) .
65
Then it is not difficult to check that u( x, t ) is a solution to the homogeneous
problem corresponding to Problem A (  ( x)  0 ). Therefore, it suffices to prove
that the homogeneous problem has only the trivial solution.
Let u( x, t ) be a solution to homogeneous Problem A in the domain  and
condition (14) hold. Since  ( x)  0 , we have that k  0, moreover formulas (7)
and (15) imply
1
t
1
u ( x, t )sin k xdx  0, k  1,2,...
0
Further, taking into account the completeness of system (6) in the space
L2 (0,1), we conclude that u  x, t   0 almost everywhere on 0,1 at any t   a, b .
Since t1 u( x, t )  C () , we obtain that t1 u  x, t   0 in  , that is, problem
A has a unique solution in the considered class.
Thus, the following statement takes place.
Theorem 1. If Problem A has a solution, then this solution is unique if and
only if conditions (14) are satisfied at all k  1,2,... .
Now, consider the case when condition (14) is violated, that is,  k (a )  0 at
some a and k  m . Then the homogeneous problem corresponding to Problem A
(where   x   0 ) has a nontrivial solution
Vm  x, t   vm (t ) X m ( x) , (16)
where
t  1E , (mt  ), t  0,
vm  t   
cos m t  m sin m t , t  0.
We now represent the expression  k (a ) in the form of:
k  a,    1  k sin  
k a  k , (17)

where k  arcsin 1/ 1  k  and  k  0 at k   . From this, it is seen that
the expression  k  a  vanishes only if
1
a  n  k , n  1,2,..., k  1,2,... .
k
Since  k  a  is the denominator of the fraction,  k  a  can become
sufficiently small for sufficiently large values of k , that is, the problem of “small
denominators” arises. Therefore, to substantiate the existence of a solution to this
problem, it is necessary to show the existence of numbers a such that, for
sufficiently large values of k , the expression  k  a  is separated from zero.
Lemma 1. Let the numbers a be such that a is a rational number. Then,
for large values of k , there exists positive constants B, such that the estimates
66
k  a   k 2 B  0 (18)
hold.
Proof. Let   a  p  N . Then we have from (14)
k  a   1  k sin  k 2 2a  k   1  k  1  B1 k
k
at all k , hence  k  a   k 2 B1  0 .
p
Let now   a   Q , где p, q  N ,  p, q   1. Divide k 2 p by q with the
q
remainder:
k 2 p  sq  r , s, r  N0 ,0  r  q  1.
Then we get from (17):
r 
 k  a   1  k  1 sin   k  .
s
 q 
If r  0 , then this case is reduced to case a) already considered above.
Let r  0. Since  k  0 at k  , there exists a constant k1  0 such that

for all k  k1 the inequality k  takes place. Then
2q
r  r 
 k  a   1  k sin   k   1  k sin   k  
 q   q 
   q  1    
 k sin     k sin  k 2 2 sin  k 2 B2  0 ,
 q 2q  2q 2q
at

n  max n0 , n1,0  B2   2 sin .
2q
Lemma 1 is proved.
Note that the idea behind the proof of Lemma 1 was borrowed from the
work [11].
References
1. R. Hilfer. Mathematical and physical interpretations of fractional
derivatives and integrals, In: Handbook of Fractional Calculus with Applications in
8 volumes (ed. by J. A. Tenreiro Machado), Vol. 1 Basic Theory (Eds. A.
Kochubei, Yu. Luchko), Berlin/Boston, De Gruyter, 47-85 (2019)
2. Tomovski Ž., Sandev T., Metzler R. and Dubbeldam J. Generalized
space-time fractional diffusion equation with composite fractional time derivative.
Physica A 2012, 391 No 8, 2527–2542.
3. Malik S.A. and Aziz S. An inverse source problem for a two parameter
anomalous diffusion equation with nonlocal boundary conditions. Computers and
Mathematics with Applications 2017, 73,No 12.
67
4. Yuldashev T. K., Kadirkulov B.J. Nonlocal problem for a mixed type
fourth-order differential equation with Hilfer fractional operator. Ural
Mathematical journal, Vol. 6, No. 1, 2020, pp. 153–167. Doi:
10.15826/umj.2020.1.013
5. Yuldashev T. K., Kadirkulov B.J. Boundary Value Problem for Weak
Nonlinear Partial Differential Equations of Mixed Type with Fractional Hilfer
Operator. Axioms, Axioms 2020, 9, 68, 1–19.
6. Ashyralyev A, Sarsenbi A. Well-posedness of a parabolic equation with
involution. Numerical Functional Analysis and Optimization 2017; 38 (10): 1295-
1304.
7. Cabada A, Tojo F.A.F. On linear differential equations and systems with
reflection. Applied Mathematics and Computation 2017; 305: 84-102.
8. Turmetov B.Kh, Torebek B. T. On a class of fractional elliptic problems
with an involution perturbation // AIP Conference Proceedings. – 2016. –V. 1759,
020070-1-020070-6 ; doi: 10.1063/1.4959684.
9. Kirane M., Turmetov B.Kh., Torebek B.T. A nonlocal fractional
Helmholtz equation. Fractional Differential Calculus. Volume 7, Number 2 (2017),
225–234. doi:10.7153/fdc-2017-07-08.
10. Kilbas A. A., Srivastava H. M., Trujillo J.J. Theory and applications of
fractional differential equations. North-Holland Mathematics Studies, 204. Elsevier
Science B.V., Amsterdam. – 2006. 523 p.
11. Sabitov K. B. Nonlocal Problem for a Parabolic-Hyperbolic Equation in
a Rectangular Domain. Mathematical Notes, 2011. Vol. 89. No. 4. P. 562–567.
https://doi.org/10.4213/mzm8462.
МАТЕМАТИКАНИ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ
ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ОМИЛЛАРИ
Кодиров К.Р.
Юнусалиева М.Т.
Математикани ўқитишнинг энг муҳим муаммоларидан бири ўқитиш
жараёнини мукаммаллаштириш, ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини
активлаштириш йўлларини қидиришдир. Бу муаммонинг ечимларидан бири
ўқитувчининг ўқитиш фаолияти ичига математикани масалалар орқали
ўқитишни киритиш бўлиши мумкин.
Математикани ўқитишда турли математик масалаларнинг ечишни
аҳамияти ғоятда катта. Масалалар ўқитишнинг асосий мақсади бўлиб хизмат
қилиши ҳамда ҳар хил дидактик функцияларни бажариши мумкин.Ўқув
жараёнида масаланинг мотивация функциясини кенг қўлланилиши, уни
активлаштиришнинг муҳим омилларидан биридир [1].
Математикани ўқитишда масалани мотивацион функция сифатида
қараш , бир қанча дидактик мақсадларга эга бўлади:
 қайсидир назарий материални ўрганишнинг зарур ва фойдалилигини;
68
 янги тушунчаларни киритилишига тайёргарликни;
 абсракт назариянинг тайин моделлари билан таништиришни;
 тушунчаларнинг таърифларини мақсадга мувофиқлигига ишонтириш;
 таниш математик объектларнинг баъзи хоссаларини аниқлашни;
 аввал ўрганилган назарий маълумотларни янгиси билан боғлашни;
 қийинроқ тасдиқларни исботлашга тайёргарликни кўришни;
 масалалар ечишнинг янги усуллари билан танишишни;
 айни бир масалани ечишнинг ҳар хил усулларининг эффективлигини
таққослашни.
Янги математик тушунчаларни ўрганишда масалани мотивация қилишда
амалий аҳамиятга эга бўлган масалаларнинг ўрни ниҳоятда катта бўлади.
Бундай масалалар ечишнинг ҳаётий зарурияти шундан иборатки, бу
масалалар янги математик ғоялар, билимлар усуллар зарур эканини
асослайди. Масаланинг билим, малака ва усулларни мотивация қилиш учун
қўлланилиши янги ўқув материалини киритиш, фанлараро алоқаларни
намоён қилиш, математикани ўқитишни ҳаёт билан боғлаш учун шароити
яратади.
Ўқувчиларни янги назарий материални ўрганишга тайёрлаш учун
масалаларни шундай танлаш керакки, бу масала нафақат янги билим ва
малакани ўраганиш зариратини келтириб чиқарсин балки унинг
қўлланилиши кўплаб бошқа масалаларнинг ечилишида ҳам қўлланилишга
эга бўлсин [2].
Энди янги математик тушунчани ўрганишда масалани мотивация
қилишга доир бир нечта алоҳида масалалар қараймиз.Қуйидаги «Икки
соннинг ўрта арифметик ва ўрта геометрик қийматлари ва улар орасидаги
тенгсизликни қўлланилиши» мавзусини ўрганиш орқали, юқорида айтилган
усулни ёритамиз. Бу ўқувчиларда мавзуга ёки масалани ечишга доир ёрдамчи
масалаларни қандай танлаш, керакли пайтда улардан фойдалана билиш
каби билим, малака ва кўникмаларни шакллантириш ва ривожлантириш
имкониятини беради.
Иккита, а ва б - номанфий сонлари берилган бўлсин. Уларнинг ўрта
ab
арифметиги деб , ўрта геометриги деб эса ab сонларига айтилишини
2
ab
ва улар  ab тенгсизлик мавжудлигини деярли кўпчилик ўқувчилар
2
билади. Шунингдек, ўқувчиларнинг бир қисми бу тенгсизликни
ab
 ab  a1  a2  a2  ...  a8  8 a1a2a2 ... a8  a  2 ab  b  0 ёки
2
 a  b 2 ≥ 0 ва ҳар қандай соннинг квадрати номанфий бўлгани учун оҳирги
тенгсизлик (шу билан бирга дастлабки тенгсизлик ҳам) a va b ларнинг
исталган номанфий қийматларида тўғри бўлиб, тенглик эса фақат a  b
бўлганда бажарилишини исботлаб бера олади.
69
Дастлаб, мавзуга доир қуйидаги масалаларни ечиш учун зарур бўлган
тенгсисликларни исботларини бериш орқали, ўқувчиларни бундай
ab
масалалардан чўчимасликлари учун олдин, уларда  ab
2
тенгсизлигидан фойдаланиш малака ва кўникмаларини шакллантириш ва
ривожлантириш зарур.
Бунга қуйидаги (1-11) тенгсизликларни берилган тартибда кетма-кет
исботлаш орқали эришиш мумкин: Исталган а ва б учун
1)a2+ b2≥2ab;
2)a2+ b2≥-2ab;
3)a+ b≥2│ab│
a b
4) Agar ab>0 bo‘lsa, u holda  2
b a
2 ab
5) Agar ab>0 bo‘lsa, u holda ab 
ab
Agar a,b,c,d – musbat sonlar bo‘lsa, u holda

ab cd
6)   (a  c)(c  d ) ,
2 2
ab cd
7)   (a  c)(b  d ) ,
2 2
8) a  b  c  d  44 abcd
9) (a 3  b)  (a  b 3 )  4a 2 b 2
 1 1 
10)  a  b     4
 a b 
11) (a  b)(ab  9)  12ab тенгсизликларни исботланг.

Юқорида келтирилган дастлабки иккита тенгсизлик тенгсизликни
бевосита қўллаш ёрдамида исботланса, кейинги тенгсизликларда бу
тенгсизликни қўллаш зарурлиги яққол кўриниб тургани йўқ.
81
1-Масала.x + , x>0 ифоданинг энг кичик қийматини топинг.
х
70
Ечиш:Одатда, маълум тайёргарликка эга бўлмаган ўқувчи бундай масала
81
ёки тесттошириғини ечиш учун f ( x)  x  , x0 fункцияни ҳосила
x
ёрдамидатекширади. Юқоридаги тенгсизликни қўллашни яхши ўрганган
81 81
ўқувчи эса x   2 x  2  9  18 ни дарров пайқайди ва жавобни ҳам оғзаки
x x
айтиши мумкин.
Энди масалаларни мураккаблаштириш жараёнини давом эттирамиз.
2-Масала. a 2  b2  s 2  ab  bs  as тенгсизликни исботланг.
Ечиш: a2  b2  2ab; b2  s 2  2bs; a 2  s 2  2as тенгсизликларни ҳадма

ҳадқўшиб, ҳосил бўлган тенгсизликни 2 га бўлсак, мақсадга эришамиз.
Мана шу масаланинг таҳлилидан кейин илғор ўқувчилар юқоридаги
тенгсизликнинг исботини топадилар:
a1  a 2  2a1 a 2 ; a 2  a 3  2a 2 a 3 ; a 3  a 4  2a 3 a 4 ; …, , тенгсизликларни ҳадма-ҳад
2 2 2 2 2 2
қўшиш ваҳосил бўлган тенгсизликнинг ҳар бир ҳадини 2 га бўлиш орқали

керакли тенгсизлик олинади. Ушбу тенгсисликларни мураккаблаштириш
жараёнларини қуйидагича давом эттириш мумрин:
Тенгсизликларни исботланг:
1)(a+b+s)2≤(a2+b2+s2);
2)(a+b+s2 ≥3(ab+bs+as).
2 2 2
3)            .
a b c a b c
b c a b c a
abc ab  bc  ac
2
4)   
 3  3
5) a4 +b4 + s4 + d4 ≥ 4absd .
Худди шу усул билан a1  a2  a2  ...  a8  8 a1a2a2 ... a8 va

a1  a 2  ...  a16
 16 a1 a 2 ... a16 тенгсизликлари исботлангандан кейин,
16
ўқувчиларда машҳур Коши тенгсизлиги ҳақида тасаввур пайдо бўлади: агар
a1  a 2  ...  a n
a1, a2 , ..., an номанфий сонлар бўлса,  n a1 a 2 ... a n тенгсизлик
n
ўринли.
71
Юқорида оддийгина бир тенгсизликдан фойдаланиб, ўқувчиларда
турли шаклда ифодаланган, турли даражадаги қийинчиликларга эга бўлган
тенгсизликларни исботлаш малакасини ҳосил қилиш усулини кўриб чикдик.
Албатта, бу мавзуни исталганча кенгайтириш мумкин. Бу тенгсизликни
нафақат алгебраик тенгсизликларни исботлашда, балки қатор экстремал
масалаларни, жумладан геометрик масалаларни ечишда ҳам қўллаш мумкин.
Юқорида математикани ўқитишда масалани мотивация функцияси
сифатида қараб ўқувчида янги тушунчага эҳтиёж ҳосил қилиш орқали
ўқитишнинг самарадорлигини ошириш ҳақида фикр юритилди. Бу
ўқувчиларнинг математик билими сифатини оширишнинг эффектив
усулларидан бири деб ўйлаймиз.
1.Жумаэв М.Э, Таджиtева З.Ғ.Математика ўқитиш методикаси. (ОЎЮ
учун дарслик.) Тошкент. “Фан ва технология” 2005 йил.
2.Рихсиев Б.Б, Ғанихўжаев Н.Н. Математика олимпиада
масалалари.Тошкент. “Ўқитувчи” 1993 йил.
72
ТАБИЙ ФАНЛАР
ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА ГЕОМОРФОЛОГИК ОМИЛНИНГ АҲОЛИ
ЖОЙЛАНИШИ ВА ХЎЖАЛИГИГА ТАЪСИРИ
Ҳайитбой А., Тўланова Н.
Фарғона давлат университети,
Ер юзида аҳолининг жойланишига энг кўп таъсир этувчи
геоморфологик (ер усти тузилиши) омил эканлиги барчага маълум. Айнан ер
усти тузилиши аҳоли ва аҳоли пунктларининг муқим жойлашувини
белгиловчи, ҳудудлари иқтисодий ривожланишига бевосита таъсир
кўрсатувчи энг муҳим табиий-географик омил ҳамдир. Республикамизнинг
ўзига хос табиий-географик шароитга эга бўлган, шунингдек энг катта
аҳолига эга бўлган Фарғона водийси вилоятларида бу омилнинг ролига баҳо
бериш муҳим илмий-амалий аҳамият касб этади.
Фарғона водийси ҳудудида Сирдарё ва унинг қайир усти террасалари
водийнинг энг паст ҳудуди ҳисобланади. Норин ва Қорадарёнинг қўшилиши
жойида мутлақ баландлик 393 м га тенг. Қиялик Сирдарёнинг оқими бўйлаб
пасайиб бориб водийдан чиқиш жойида 330 м ни ташкил этади. Бу ҳудудлар
ҳозирда Қорақалпоқ, Марказий Фарғона чўллари районини ҳамда чап қирғоқ
Сирдарё террасаларини ташкил этади. Бу ландшафт зонасида жойлашган
аҳоли масканларининг ГИС усулида аниқланган баландликлари Улуғнорда
408 м, Ёзёвонда 430, Бўстонда 433 м, Балиқчида 414 м, Олтинкўлда 445 м ни
ташкил этади. Бу ҳудудларда рельефнинг аҳоли манзилгоҳларини ташкил
этилишига у қадар салбий таъсир кўрсатмаса-да, қумли барханлар ва
уларнинг горизонтал парчаланганлиги, пастқам ва ботиқ жойлар аҳоли
масканларини ташкил этишда ҳамда у ҳудудлардан ҳўжаликда фойдаланиш
учун маълум чекловларни келтириб чиқаришини Қизилқум чўллари
мисолида кўриб чиқилган 3; 17-б.. Рельефда нишаблик, қияликнинг
йўқлиги ҳам у қадар қулай ҳисобланмайди, аҳоли ва ишлаб чиқаришни,
айниқса, қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда маълум муаммоларни
келтириб чиқаради.
Водий маъмурий туманларининг 23 таси 400-500 м оралиғидаги
ҳудудларга мос келиши 1-илова маълумотларидан кўринади. Шунингдек,
аҳолиси 100 минг кишидан ортиқ бўлган водийдаги 5 шаҳарнинг (Наманган,
Андижон, Қўқон, Марғилон, Фарғона) 4 таси шу баландликда жойлашган.
Водий майдонининг қарийб, 56 фоизини 400-500 м ли ҳудудлар ташкил этади
(1-жадвал).
1-жадвал
Фарғона водийси вилоятлари маъмурий туманлари марказларининг ва
шаҳарларининг денгиз сатҳидан баландликлари
Қишлоқ Қишлоқ Денгиз

Баландлик
маъмурий маъмурий сатҳидан
73
туманлари туманлари баландлиги
маркази
1 2 3 4
350-400 м Мингбулоқ Жумашўй ш-ча 388 м
Бувайда Янгиқўрғон ш-ча 390 м
Бешариқ Бешариқ ш. 392 м
Данғара Данғара ш-ча 393 м
Фурқат Навбаҳор ш-ча 400 м
400-450 м Улуғнор Оқолтин ш-ча 410 м
Наманган Тошбулоқ ш-ча 410 м
Марҳамат Марҳамат ш. 412 м
Учкўприк Учкўприк ш. 413 м
Қўқон шаҳри Қўқон шаҳри 416 м
Бағдод Бағдод ш-ча 420 м
Балиқчи Балиқчи ш – ча 427 м
Ёзёвон Ёзёвон ш-ча 428 м
Бўстон Бўстон ш-ча 433 м
Норин Ҳаққулобод ш-ча 436 м
Поп Поп ш. 442 м
Ўзбекистон Яйпан ш. 445 м
Наманган шаҳри Наманган шаҳри 445 м
Олтинкўл Олтинкўл ш–ча 447 м
Қўштепа Лангар ш-ча 447 м
450-500 м Шаҳрихон Шахрихон ш. 452 м
Андижон Куйганёр ш - ча 460 м
Избоскан Пойтуғ ш. 461 м
Олтиариқ Олтиариқ ш-ча 463 м
Уйчи Уйчи ш-ча 470 м
Риштон Риштон ш. 477 м
Тошлоқ Тошлоқ ш-ча 484 м
Андижон шаҳри Андижон шаҳри 490 м
Марғилон шаҳри Марғилон шаҳри 495 м
Асака Асака ш. 500 м
Учқўрғон Учқўрғон ш. 500 м
Қува Қува ш. 500 м
500-550 м Пахтаобод Пахтаобод ш. 515 м
550-600 м Тўрақўрғон Тўрақўрғон ш. 554 м
Фарғона шаҳри Фарғона шаҳри 578 м
600-650 м Булоқбоши Булоқбоши ш-ча 648 м
650-700 м Чуст Чуст ш. 670 м
Хўжаобод Хўжаобод ш. 674 м
74
Жалақудуқ Охунбобоев ш. 681 м
700-750 м Қўрғонтепа Қўрғонтепа ш. 708 м
Чортоқ Чортоқ ш. 736 м
750-800 м Янгиқўрғон Янгиқўрғон ш-ча 752 м
Қувасой шаҳри Қувасой шаҳри 828 м
800 м дан Косонсой Косонсой ш. 896 м
баланд Фарғона Водил ш-ча 905 м
Сўх Равон ш-ча 1167 м
Жадвал www.google.earth.com сайти маълумотлари асосида муаллиф
томонидан тузилган [4].
А.Мақсудовнинг (1990) маълумотларига кўра бу ҳудудда воҳа

ландшафтлари шаклланиб, тупроқнинг энг унумдор қопламлари вужудга
келади. Агроирригацион қатламнинг қалинлиги мазкур ҳудудларда аҳоли
яшаши ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришда энг юқори балл билан
баҳоланади. Мазкур ҳудуднинг қуйи чегарасидаги аҳоли масканларининг
денгиз сатҳидан баландлиги 350-400 м ни (Бешариқ 392 м, Навбаҳор 400 м.,
Данғара 394 м., Бувайда, Бачқир, Ғурумсарой, Жумашуй 388 м.) ташкил этиб,
минтақанинг юқори қисмидаги шаҳарларда денгиз сатҳидан баландлиги 400-
650 м. ни (Учкўприкда 413 м., Бағдодда 420 м., Яйпанда 445 м., Марғилонда
495 м., Асакада 500 м., Учқўрғонда 500 м., Пахтаободда 515 м., Избосканда
630 м.) ташкил этади. Ҳудуд рельефи аҳоли масканлари ва хўжалик юритиш
учун қулай бўлиб, ер ости ва ер усти оқар сувларининг ҳаракатига, транспорт
ва қурилиш соҳасини ривожлантиришга энг қулай ҳисобланади. Фарғона
водийсидаги дастлабки темир йўлнинг ўтказилиши, йирик шаҳарларнинг шу
ҳудудда вужудга келиши ҳудуднинг энг юқори кўрсаткичга эга эканлигини
англатади.
Навбатдаги адир ландшафтлари минтақаси П.Баратовнинг (1996)
таърифи бўйича мутлақ баландлиги 400-500 м дан 1200 м гача, айрим
жойларда эса 1500 м гача бўлган, ўзига хос гипсометрик ҳудудлар бўлиб,
ҳосил бўлиши жиҳатдан ёш рельеф шакллари ҳисобланади. Ҳудудий
жойланиши жиҳатдан Фарғона водийсининг адирлари водийни ўраб олган
тоғлардан кейин иккинчи ҳалқани ҳосил қилади. Ҳудуд рельефининг
Марказий Фарғонага нисбатан баландлиги туфайли ёғин миқдори ортади,
ёзги ҳарорат чўлга нисбатан пастроқ бўлиб, типик ва тўқ бўз тупроқлар
тарқалган. Булар эса ўсимликларни зич ва баланд ўсишига сабаб бўлади [1].
Адирларни аҳоли масканларини қуриш ва яшаш нуқтаи-назаридан
баҳолаганда К.Боймирзаевнинг таснифи бўйича уларни 2 турга бўлиб
ўрганиш мақсадга мувофиқ. Биринчи тур паст адирлар 500-800 м, иккинчи
тур юқори адирлар 900-1200 м гача ажратади [2; 8-б.]. Албатта паст адирлар
рельефи текис қирлардан иборат бўлиб аҳоли манзиллари ташкил этиш учун
қулайдир. Адирлар минтақасида аҳоли масканлари у қадар кўп бўлмаса-да,
75
бироқ табиий ресурслардан фойдаланишни (нефть-газ ва минерал сувлар)
кенгайиши билан бу ҳудудда йирик аҳоли масканлари вужудга келган.
Шўрсув, Чимён, Миндон, Арсиф, Полвонтош, Жанубий Оламушук, Чуст,
Поп, Косонсой, Уйчи, Чортоқ кабилар шулар жумласидандир. Бу
минтақадаги рельефнинг парчаланганлиги ва қиялиги аҳоли ҳамда
хўжаликнинг жойланишига салбий таъсир этувчи омилдир.
Фарғона водийсиниинг адирлари ва паст тоғлари оралиғида фақатгина
ушбу ҳудуд учун хос бўлган адир орти ва адир оралиғи ботиқлари
ландшафти жойлашган. Бу ҳудудларга Ойим-Хўжаобод-Марҳамат ботиғи ва
Шимолий Фарғонадаги адир оралиқ ботиқларини киритиш мумкин.
Рельефнинг қулайлиги адир олди текисликларига ўхшаб кетади. Бироқ, ер
ости сувларининг тўпланиб қолиши бу ҳудудлар учун муаммоларни
келтириб чиқаради. Водийнинг бу ҳудудини 4 та қисмга ажратиш мумкин.
Булар Олмос-Чуст-Варзак адир орти чўкмаси, Косонсой адир орти чўкмаси,
Исковот-Заркент-Пешқўрғон адир орти чўкмаси ва Ойим-Хўжаобод-
Марҳамат адир орти чўкмаси 2; 8-б.. Мазкур ҳудудларда Марҳамат,
Булоқбоши, Кулла, Аввал, Лоғон, Суфон, Ахча, Олмос, Варзик, Карнон каби
йирик аҳоли пунктлари мавжуд.
Паст тоғлар минтақаси бевосита тоғ олди текисликлари ва адир
оралиғи ботиқларига уланиб кетади. Бу зона Фарғона водийсининг
Туркистон, Олой, Фарғона, Қурама, Чотқол тизмаларининг этакларини
ташкил этиб, унча катта бўлмаган кенгликларда жойлашган. Айниқса,
водийнинг жанубий қисмидаги тоғ олди зонаси 30-40 км ни ташкил этади.
Шимолий ва шимоли-шарқий ҳудудларда эса 30-50 км гача масофаларни
эгаллайди. Ҳудуд рельефида кучли парчаланганлик, ёнбағир емирилиш
жараёнларининг фаоллиги, уларнинг этакларида эса емирилган йирик ва
дағал жинсларнинг тартибсиз жойлашганлиги кузатилади.
Бу минтақа аҳолининг яшаши ва хўжалик юритиши учун ноқулай. Тик
рельеф шакллари, жарлик ва парчаланишлар бу ҳудудда кўп
қийинчиликларни туғдиради. Бироқ, дарё водийларида яшаш учун қулай
шароитлар вужудга келган. Бундай дараларда Сўх, Шоҳимардон, Обшир ота,
Водил, Нанай, Чодак, Косонсой, Чоркесар каби аҳоли пунктлари шаклланган.
1. Баратов П. Ўзбекистон табиий географияси. – Т.: Ўқитувчи, 1996. –
196 б.
2. Боймирзаев К. Фарғона водийси воҳа ландшафтларидан фойдаланиш
ва муҳофаза қилиш. – Т.: Фан, 2007. – 130 б.
3. Тўхтаева Х.Т. Маҳаллий сув манбаларидан рационал фойдаланиш
асосида чўлланишга қарши кураш (Марказий Қизилқум мисолида) // Геог.
фан. бўй. фал. док. илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. Т.:
2019. –142 б.
76
ФАРҒОНА ВОДИЙСИ БРАКАНОИДЛАР ОИЛАСИ ФАУНАСИ ВА
БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Аҳмаджонова Н., Фозилова У.
Парда қанотлилар ўсимликларни чанглантиришда муҳим роль ўйнайди.
Асалариларнинг асал ва мум ишлаб чиқаришидаги аҳамияти бебаҳодир.
Зараркунанда ҳашаротларни камайтиришда ҳам кўп турларининг аҳамияти
катта. Баъзи тур ҳашаротлардан зараркунандаларга қарши биологик курашда
фойдаланилади. Бундан ташқари, ўсимликларни ҳимоя қилишда паразит,
йиртқич турларидан кенг фойдаланлади. Булардан арракашлар ва қисман
шох думлилар муҳим аҳамиятга эгадир.
Зараркунанда ҳашаротларни камайтиришда парда қанотлиларнинг кўп
турларининг аҳамияти катта. Баъзи тур ҳашаротлардан зараркунандаларга
қарши биологик курашда фойдаланилади. Бундан ташқари, ўсимликларни
ҳимоя қилишда паразит, йиртқич турларидан кенг фойдаланлади.
Ҳозирги куннинг долзарб вазифаларидан бири ўсимликларга мумкин қадар
зараркунандалар таъсирини камайтириш йўлларини таклиф қилиш ва
уларнинг миқдор зичлигини билган ҳолда табиий энтомофаглар воситасида
бошқариш йўлларини таклиф қилишдир. Шунингдек, энтомофагларни
самарадорлик даражасини ўрганиш асосида агро ва биосенозларда
энтомофаунани бошқаришни эгаллаш зарур.
Парда қанотлилар ўсимликларни чанглантиришда, асал ва мум ишлаб
чиқаришида ва зараркунанда ҳашаротларни камайтиришда ҳам кўп
турларининг аҳамияти катта. Баъзи тур ҳашаротлардан зараркунандаларга
қарши биологик курашда фойдаланилади. Бундан ташқари, ўсимликларни
ҳимоя қилишда паразит, йиртқич турларидан кенг фойдаланлади. Булардан
арракашлар ва қисман шох думлилар муҳим аҳамиятга эгадир.
Парда қанотлилар туркумнинг 150 мингдан ортиқ тури бор. Ҳали
ўрганилмаган турлари ҳам кўп. Буларнинг қаноти 2 жуфт, тиниқ, орқа
қанотлари олдингисига нисбатан кичик бўлиб, олдингисига маҳкам
ишланган, шунинг учун 2 та қанотга ўхшаб кўринади. Оғиз аппарати
кемирувчи ёки сўрувчи типда, юқори жағлари тараққий этган. Урғочиларида
тухум қуйгичи ёки найзаси бор. Личинкалари қуртсимон, оёқлари йўқ,
ғумбаги пилла ичида ривожланади гул чангларини йиғиб, инга етиб келишга
мослашган. Боши ҳаракатчан, 3 та кўзи бор. Кемирувчиларга арракашлар,
яйдоқчилар, арилар ва чумолилар киради, лекин улар турлича озиқланади.
Йиртқичлик билан озиқланиш парда қанотлилар учун бошланғич
ҳисобланади. Арракашлар, яйдоқчилар ва бошқа кемирувчилар гул нектари
билан озиқланади. Яйдоқчилар тухум қўйиш пайтида ўлжанинг жароҳатидан
чиққан гемолимфа билан озиқланади. Сўрувчиларида оғиз ҳартумга
77
айланган. Уларнинг олдинги кўкраги унча катта эмас. Қорнининг биринчи
бўғими орқа кўкракка қўшилиб кетган. Бу айниқса хипча беллиларда аниқ
ифодаланган. Қоринчанинг кўкрак қисмига қўшилган биринчи бўғими
проподеум ёки ўткинчи бўғим дейилади.
Ядоқчилар орасида, айниқса оқ капалак апантелеси ва ғумбак
птеромалуслари ниҳоятда самарали паразитлар ҳисобланади.
Оқ капалак апантелеси- Апантелес гломератус Л. (Ҳйменоптера туркуми,
Браcонидаэ оиласи) айниқса карам оқ капалаги қуртларини хуш кўриб
зарарлайди. Паразит ғумбак олди фазасида ўз пиллачаси ичида хўжайин
танасидан ташқарида қишлаб чиқади. Баҳорда апантелес хўжайин қуртлари
пайдо бўлишидан олдин учиб чиқади. Яйдоқчилар крестгулдошлар ва
соябонгулдошлар оилалари гул нектарлари билан қўшимча озиқданиши
ҳисобига унинг тухумлари сони 400 дан 2000 донага қадар етади.
Урғочи яйдоқчи хўжайин қуртини қайта-қайта зарарлаши туфайли бир дона
қуртда 100 тага қадар паразит личинкалари ривожланиши мумкин. Хўжайин
қуртлари бешинчи ёшга етганда апантелес личинкалари ривожланишини
тугатиб, қурт танасидан ташқарига чиқади ва унинг атрофида ипаксимон
пиллачалар ичида ғумбакка айланади. Пиллачаларнинг туси сарғиш ёки
хўжайин рангига ўхшаб кетади. Битта урғочи апантелес 60-70 донага қадар
қуртларни зарарлаши мумкин ва табиатда яйдоқчининг самарадорлиги 15-20
дан 50% га ва ундан ҳам ортади. Апантелес ҳам карам оқ капалаги сингари
мавсумда 4-5 насл бериб ривожланади.
Карам тунламида табиий кушандалик қилувчи паразитларнинг 22 тури,
йиртқичларнинг -17 ва касаллик қўзғатувчиларнинг 3 тури қайд қилинган
(Адашкевич, 1983).
Ғумбак птеромалуси -Птеромалус пупарум Л. (Ҳйменоптера туркуми,
Птеромалидаэ оиласи). Паразитнинг диапауза ҳолидаги личинкаси хўжайин
ғумбакларида қишлаб чиқади. Птеромалуслар карам оқ капалаги қуртлари
ғумбакка айланишидан бир мунча олдин учиб чиқади. Чиққан урғочиларнинг
тухумлари етилган бўлиб, унинг биринчи авлоди газанда капалаги
ғумбакларини зарарлайди ва паразит учинчи авлоди ҳам шу хўжайин
ғумбакларида ривожланади. Птеромалуснинг иккинчи ва тўртинчи авлодлари
эса оқ капалак ғумбакларида ривожланади. Карам оқ капалаги
ғумбакларининг птеромалус билан зарарланиши 3 дан 40% га қадар этиши
мумкин.
Трихограмма эвпроктидис - Тричограмма эупроcтидис Гир. (Ҳйменоптера
туркуми, Тричограмматидаэ оиласи). Трихограмма ва карам тунлами табиий
популясиялари синхрон ривожланиши бир-бирига тўғри келмайди. Шунинг
учун ҳам трихограммани зараркунандага қарши мавсумий тарқатиш усули
78
қўлланилади. Аммо Ўрта Осиё шароитида карам тунлами иқтисодий
жиҳатдан сезиларли зарар етказмаслиги туфайли унга қарши трихограммани
қўллаш муддат ва нормалари ишлаб чиқилмаган.
Ўргимчаккана акарифаги- Пҳитосеиулус персимилис Аҳт,- Ҳенр
(Параситиформес туркуми, Пҳйтосеиидаэ оиласи). Қишки диапаузасиз йил
давомида узлуксиз кўпаяди. Урғочи фитосеюлюс ҳаёти давомида 2-3 марта
жинсий чатишади. Жинсий чатишгандан 1-2 сутка ўтгач урғочи тухум
қўйишга киришади. У тухумларини ўргимчаккана тўдалари орасига якка-
якка тартибсиз равишда ўсимлик баргларига, пояларига ва бошқа субстратга
қўяди. Тухумдан чиққан олтиоёқли личинкалар озиқланмасдан ҳаракатланиб,
ўз энергияси сарфини эмбрион сариқлиги ҳисобига қоплайди. Тез орада
личинка, личинка олди тинчлик ҳолатига ўтади, туллайди ва саккизоёқли
биринчи ёшдаги нимфага айланади. Шундай тараққиёт нимфада ҳам ўтиб
иккинчи ёшдаги нимфага айланади ва бундай нимфалар туллагач вояга етган
эркак ва урғочига айланади.
Биринчи ва иккинчи ёшдаги нимфалар ҳамда вояга етган каналар
ўргимчаккана ва шу оилага мансуб бошқа каналарнинг барча ривожланиш
фазалари билан озиқланадилар. Қизил мева канаси қишки диапаузадаги
тухумлари бундан мутаснодир. Оптимал шароитда битта фитосеюлюс
урғочиси бир сутка давомида 24 тага қадар оддий ўргимчаккана вояга
етганини ёки унинг 30 дона тухумини истеъмол қилади. Шуни қайд қилиш
лозимки, фитосеюлюснинг сертомоқ (хўра)лиги ўргимчаккана популясияси
ва ҳаво нисбий намлигига ҳам боғлиқдир.
1. Арсланов М.Т. Қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига қарши
кураш бўйича тавсиянома. – Андижон, 2005. – 29б.
2. Корчагин В.Н. Защита растений от вредителей и болезней на садово-
огородном участке (справочник) – М.: Агропромиздат, 1987. – 312с.
3. Тобиас В.И, Юлдашев Э.Ю. Три новых морфологически своебразных вида
и два новых рода браконид-неоневрин\\ Труди ЗИН АН СССР,88. 1979.-95-
102с.
3. Юлдашев Э.О фауне браконид юго западного Кызылыкума \\Узбекский
биологеческий журнал. №1.-Ташкент, 1981.-С.60-62.
4. Юлдашев Э.бракониды основных агроценозов Узбекистана \\Узбекский
биологический журнал. №3,-ташкент, 2005.
5. Юлдашев Э.Ю О фауне наездников-браконид из подсемейств Узбекистана
\\Узбекский биологический журнал. №3,-Ташкент, 2006.
79
АСАЛАРИЛАРНИНГ АЙРИМ БИОЭКОЛОГИК ҲУСУСИЯТЛАРИ
Фозилова У.
Ўзбекистон Республикасида асаларичилик тармоғини бишқариш
тизимини тубдан такомиллаштириш, тармоқда насилчилик ишларини илмий
асосда ташкил этиш, асаларичилик хўжаликлари фаолияти самарадорлигини
ошириш, асал маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми ва турларини янада
кўпайтириш, асални қайта ишлаш бўйича замонавий технологияларни жорий
этиш, асаларичилик соҳасидаги илғор тажрибаларни Республикамизни барча
ҳудудларида татбиқ этиш бугунги куннинг асосий вазифаларидандир.
Асал таркибида инсон организми учун зарур бўлган кўплаб моддалар
мавжуд. Табиатнинг бу ажойиб жонзоти нафақат асал, балки, ҳаёт учун жуда
муҳим бўлган шифобахш модда, асаларичилар тили билан айтганда заҳар ҳам
ишлаб чиқаради. Доришунослик саноати учун жуда зарур бўлган асалари
заҳари дунё бозорида қимматбаҳо ҳисобланади. Бундан ташқари асалари
маҳсулоти ҳисобланган прополис, мум, она ари сути ҳам дори-дармон
сифатида ишлатилади. Мутахассисларнинг таъкидлашича, асалари
тўплайдиган табиий асал таркиби жиҳатидан жуда юқори қувватли маҳсулот
ҳисобланади. Унинг қуввати 100 граммда 300 калорияни ташкил этади.
Асаларининг яна бир фойдали жиҳати борки, бу ўз аҳамияти ва
қийматига кўра асал ишлаб чиқаришдан ҳам муҳимроқдир, яни уларнинг
ўсимлик гулини четдан чанглантиришидир. Буни натижасида ўсимликлар
турлари соғломлашади ва юқори маҳсулдор навларни вужудга келтиришга
шароит яратади, ҳосилни эса маълум даражада оширади. Мисол учун
асаларилар ёрдамида чанглатилган майдонларда пахта ҳосилдорлиги
гектарига 3-4 центнердан ошиши тажрибаларда кузатилган. Шу боис
асаларичиликни ривожлантиришга иқтисодий ва ижтимоий ўта долзарб
масала сифатида қаралмоқда. Арихоналарда етиштирилиб кўпайтириладиган
кучли асалари оиласида ёз мавсумининг ўрталарида 60-70 минг, дурагай зот
ари оиласида 80-90 мингтагача ариси бўлади. Оилада ишчи ариларнинг сони
кўп бўлиши эвазига улар қисқа вақт, яъни 20-30 кун ичида кейинги йилги
шарбат ташиш давригача етадиган озиқ тўплай оладилар.
Она асалари - оилада жинсий аъзолари яхши ривожланган ягона урғочи
индивид бўлиб, тухум қўйишдан бошқа вазифани бажармайди. Она арининг
узунлиги 18-20 мм, оғирлиги ўртача 0,25 гр. Она ари ишчи ариларсиз
алоҳида ҳолда 2-3 кундан ортиқ яшай олмайди. Баҳорда ва ёз бошларида она
ари бир суткада ўрта ҳисобда 1500 тагача тухум қўяди. Яхши сифатли она
ари бутун баҳор ва ёз фасли давомида 100-150 минг дона тухум қўйиши
мумкин.
Уядаги ҳамма ишчи арилами икки табақага бўлиш мумкин. Бирмунча
ёшроқ (14-20 кунлик) арилар - уя ичида иш бажарувчи арилар табақасини
80
ташкил қилса, 14-20 кунликдан ошган арилар эса далага учувчи арилар
табақасини ташкил қилади. Баҳор ва ёз фаслида етиштирилган ишчи
асаларилар ўрта ҳисобда 35-45 кун, кузда етиштирилганлари эса келаси
баҳор даврига қадар (4-6 ой) яшашлари мумкин. Ишчи асалари танасининг
узунлиги 12-14 мм, ўртача оғирлиги 1 гр, яъни 1 кг да 10000 та ишчи асалари
бўлади.
Эркак асалари оилада яхши шароит яратилганда баҳор ва ёз ойларида
кўпаяди. Эркак ари ишчи аридан йирикроқ бўлиб, унинг оғирлиги ўрта
ҳисобда 0,2 гр га тенг бўлади. Уларнинг вазифаси фақат она арини
оталантиришдир. Баҳор ва ёз ойларида ҳар қайси ари оиласи бир нечта юзлаб
эркак ариларни етиштиради, шулардан ўрта ҳисобда 6-8 таси она ари билан
жуфтлашади. Эркак арилар 2 ойга яқин яшайди. Кузда табиатдан шарбат
келиш тўхташи билан ишчи арилар эркак ариларни уядан ҳайдаб
чиқарадилар. Фақатгина бирорта оилада, мабодо она ариси йўқ бўлса ёки
урчимаган она ариси бўлса, ўша ҳолдагина эркак арилар қишлаб қолади.
Она ари ишчи ариларнинг инчасига тухум қўяётганда, тухумга
халтачадаги эркак ари уруғидан таъсир эттириб, сўнгра инчага туширади.
Эркак арининг инчасига тухум қўяётганда эса халтачадаги эркак арининг
уруғидан таъсир эттирмай, фақат тухумнинг ўзини инчага туширади.
Натижада оталанмаган тухумдан эркак ари етишади. Оталанган тухумдан эса
она ва ишчи ари етилади.
Ишчи арилар ҳам урғочи ари бўлганлиги туфайли уларда ҳам яхши
ривожланмаган тухумдонлар бўлади, лекин уларда эркак ари билан қўшилиш
аъзоси бўлмайди. Шунинг учун ҳам улар доимо оталанмаган, яъни эркак ари
етишиб чиқадиган тухум қўяди ва она ариси узоқ вақт бўлмаган оилада
ўзлари тухум қўя бошлайди. Қўйган тухумчаларидан фақат эркак ари етишиб
чиқади.
Эркак ариларнинг мураккаб кўзида 7-8 минг омматидлар бўлганлиги
учун улар қўшилиш пайтида она арини тез топадилар.
Ариларнинг уя ичида иш бажариш даври оилада 14-15 кунгача, кучсиз
ари оиласида эса 20 кунгача давом этади. Кучли оилада агарда табиатдан
шарбат келаётган бўлса, ёш арилар 5 кундан кейин аста-секин далага учувчи
арилар, яъни даладан шарбат, гулчанг, сув ташувчи ари турларига қўшилиб
кетади. Уларнинг ўрнига она ари қўйган тухумдан чиққан ёш арилар қолади
ва уя ичидаги ишларни бажаришга киришади.
Жаҳон асаларичилигида ҳозиргача ҳеч қандай асалари зоти сунъий
равишда яратилмаган, ҳар бир минтақанинг географик жойлашиши ва унинг
иқлим шароитига мослашган ўзига хос асалари зотлари ва популяциялари
мавжуд. Бундай асалари зотлари ўзининг морфологик белгилари ва фойдали
хўжалик хусусиятлари билан бошқа ҳудудларда иқлимлашган асаларилардан
кескин фарқ қилади. Фарғона водийсида қуйидаги асалари зотлари мавжуд:
Ўрта рус зоти (Марказий Ўрта Европадан келиб чиққан), Кавказ тоғ қўнғир
81
зоти (табиий ареали Кавказнинг тоғ этаги ва тоғли туманлари), Кавказ сариқ
асалари зоти (Шимолий Кавказда кўпайтирилади), Украина чўл зоти
(Украинанинг чўл ва жанубий туманларида тарқалган), Краина асалари зоти
(дастлабки яшаш жойи Алпнинг жанубий-шарқ туманлари, Югославия ва
Австралия бўлган), Италия асалари зоти (Италиядан келиб чиққан),
Маҳаллий асалари зоти (Ўзбекистон Республикасининг иссиқ иқлим ва асал
йиғиш шароитларига узоқ йиллар давомида мослашган маҳаллий
популяциялар).
Республикамизда маҳаллий популяциядаги асаларилар ювош,
тинчликсевар, оилада қаров ўтказилганда ўзини эркин сақлайди ва чақишга
ҳаракат қилмайди; характерли хусусиятларидан яна бири улар ҳар қандай
паст ҳароратли ҳавода ҳам далада ишлайди, эрталаб ҳарорат паст бўлса
ҳамки қуёш чиқишидан олдин иш фаолиятини бошлайди ва то кеч қоронғу
тушгунча ишлайди, ҳатто иссиқ ойдин кечаларда ҳам ой шуъласига қараб
ғўза қатор ораларига ишлаб шира тўплаши кўп маротаба кузатилган.
Ўзбекистоннинг ўзгарувчан иқлим шароитида об-ҳавонинг ноқулай
бўлганида ҳам яхши қишлайди ва кам озуқа сарфлайди. Касалликларга
чидамли бўлиб, қишлов даврида кам нобуд бўлади.
1. М.К. Минзафаров, Н.А.Музаффарова. “Асаларичилик-бошловчи
асаларичилар учун”.
2. А.И.Исамухамедов, Х.К.Никадамбаэв.“Асаларичиликни ривожлантириш
асослари”. 2013.
3. З. Сиддиқов. “Асаларичиликда интенсив усуллар”. Тошкент, 2017.
4. Ш.Р.Суярқулов. “Асаларичилик» услубий қўлланма”. Фарғона, 2009.
5. Н.Ф.Крахотин. “Ўзбекистонда асаларичилик”. “мехнат” Тошкент, 1991.
6. В.Н.Гайдар, И.А.Левченко. “Сравнительная оценка карпатских и
краинских пчел”. Ж.”Пчеловодство”, 2003.
7. М.Г.Гинятулллин, А.В.Ибрагимов. “Ускоренное размножение пчелиных
семей”. Ж. «Пчеловодство», № 4, 2003.
ҚУЁН ЗОТЛАРИНИНГ БИОЭКОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА
АҲАМИЯТИ
Ҳабибжонова О., Фозилова У.
Ўзбекистон хўжаликларида қуён асосан гўшт ва мўйнаси учун
боқилади. Ватанимизнинг барча минтақаларида етиштирилаётган турли хил
мўйналар ичида қуён мўйнаси салмоқли ўринни эгалайди. Қуён мўйнаси
енгил, чиройли ва арзон бўлганлиги учун ундан болалар пальтоси, қулоқчин,
82
ёқа, пояфзал тайёрланади. Бинобарин, халқ хўжалигида унинг аҳамияти
катта.
Қуён гўшт етиштиришда ҳам муҳим ўринни эгаллайди. Қуён тез
кўпаяди ва тез етилади. Шунинг учун ундан қисқа вақт ичида жуда кўп
пархез, юқори сифатли қуён гўшти етиштириш мумкин. Қуён гўшти
таркибида оқсил кўп, холестерин эса кам бўлганлиги учун болалар,
ҳомиладор аёллар, шунингдек ошқозон ва юрак-томир касаллигига учраган
кишилар учун жуда фойдалидир.
Чорвачиликнинг тез етилувчан соҳаси қуёнчилик бўлиб, уни
ривожлантириш ва кўпроқ сифатли қуён гўшти ишлаб-чиқариш бугунги кун
талабларидан биридир [8].
Йилига она қуёндан 70-80 кг гўшт ва 25-35 дона мўйна олиш мумкин [2].
Қуён гўшти ўзининг ҳазм бўлиши ва оқсил моддаларга бойлиги билан
чорвачиликда биринчи ўринни эгаллайди. Бундан ташқари қуён гўшти
таркибида оқсил кўп, холестерин эса кам бўлганлиги учун болалар,
ҳомиладорлар, ошқозон ва юрак-томир касаллигига учраган кишилар учун
жуда фойдалидир. Қуён ёғи қўй ва қорамол ёғига нисбатан нозик, тез
эрийдиган ва тўлиқ ҳазм бўлиш хусусиятига эга. Шунинг учун болалар
боғчаси, сиҳатгоҳ ва касалхоналарда қуён гўштидан турли таомлар
тайёрланади.
Қуён ўсимликхўр кемирувчилар оиласига мансуб жонивордир. Жинсий
ва жисмоний жиҳатдан 3-4 ойга тўлганида етилади. Урғочи қуённинг
ҳомиладорлик даври 29-31 кун давом этади [5].
Туксиз туғилган қуёнча танаси момиқ билан ҳаётининг биринчи ҳафтаси
давомида буркана бошлайди, 9-10-кунга келиб кўзи очилади, 15-20 кундан
кейин инидан чиқиб, онаси истеъмол қилаётган емдан таътий бошлайди.
Бироқ, токи ажратиб қўйилганига қадар онасини эмишда давом этаверади.
18-20 кун ўтгач сут тишларининг алмашиниш жараёни бошланиб, ушбу
жараён биринчи ой охирида якунига йетади. Аксарият она қуёнлар серсут
бўлиб, кам безовта қилинса, болалари узоқ вақт ўз инларида қолаверади [3].
Янги болалаган урғочи 2-3 кундан сўнг жинсий майил билдириб, такрор
уруғланиши мумкин. Қуёнбоқарлар қуённинг ушбу хусусиятидан,
жониворлар бошини кўпайтириш мақсадида унумли фойдаланадилар.
Қуён бутун ҳаёти давомида тулаб боради. Тулаш жараёни: илк бор
қуёнча бир ойга тўлганида; иккинчи маротаба 3,5-4,5 ойга тўлганида; учинчи
бор 7-7,5 ойга тўлганида бўлиб ўтади.
Бундан ташқари мавсумий, яъни баҳор ва куз ойларида ҳам тўлаш
жараёни бўлиб ўтади [2].
Қуённи бўрдоқига қўйиш ва сўйиш мобайнида тўлаш жараёнини
ҳисобга олмоқ лозим. Сўйиш фурсати етганида қуённинг мавсумий ёки ёши
бўйича тулаш жараёнлари якунига етган бўлиши даркор. Тулаш мобайнида
қуён момиғи осон ажралади. Момиқ олиш учун мўлжалланган қуён зотини
83
етиштирувчи қуёнбоқарлар жониворнинг ушбу хусусиятини билиши керак.
Бундай зот момиқлари ҳар 2-2,5 ойда юлиб олинади.
Яхши боқилган тўрт ойли қуён вазни 3-3,5 кг га етади. Янги туғилган
фурсатига нисбатан 60 баробар оғир бўлади.
Қуённинг ҳид билиш қобилияти кўриш қобилиятига нисбатан сезиларли
ривожланган. Она қуён болалари орасига бегона қуёнчалар қўшиб
қўйилганида, уларнинг рангларидан қатъий назар ҳидига кўра ажратиб олиб,
нобуд қилиши билан ушбу хусусият ўз тасдиғини топади [6]. Қуён емни ҳам
ҳидига кўра ажратиб қўяди. Емнинг янги турига эҳтиёткорона муносабат
билдириб, ҳидига кўникиши узоқ кечади. Жониворни емнинг янги турига
ўргатиш амали кишидан сабр-тоқат талаб қилади.
Қуён табиатан ўз уясини йер қазиб тайёрлайди. Шу боис ҳам катакка
қамалган ҳомиладор қуён, болалашдан олдин, катакнинг энг пастқам ва
қоронғи жойини қидиради. Модомики шундай экан, катак туғруқхонасининг
эшиги яхлит, яъни тешик-деразасиз бўлиши, полизга ўрнатиладиган панжара
эса ёруғ хонадагига нисбатан пастроқ қилиб ётқизилиши ёки умуман олиб
қўйилиши лозим.
Она қуённинг сутлилиги янги туғилган болаларининг ҳолатига кўра
белгиланади. Серсут урғочининг қуёнчалари уяда тинч ётиб, таначалари
думалоқ, терилари ажинсиз силлиқ ва ялтироқ бўлади. Бундай қуёнчалар тез
ўсади.
Сутлилик даражасига парвариш шароити, ем сифати, қуённинг ёши,
зоти, нечанчи бор болалаганлиги, йил фасли кабилар таъсир кўрсатади. Ёз
фаслида кўк ва ширадор ем-хашак миқдори кўп бўлиши боис она қуён серсут
бўлади. Она қуённинг максимал серсутлик даври 3-4 маротаба болалаганидан
сўнг келади. Унинг ҳаддан ташқари семириб кетиши ва кам ҳаракатчан
бўлиши сутлилик даражасининг пасайиб кетишига олиб келади. Семириб
кетган урғочи уруғланиш ва болалаш қобилиятини йўқотади. Бунинг олдини
олиш учун эса жониворга бериладиган юқори оқсилли (дон, комбикорм каби)
емлар миқдорини камайтириб, кўк ва ширадор емлар миқдорини ошириш,
кўпроқ ҳаракатланиш имконини яратиш лозим.
Қуённинг зотлари асосан учта яъни: гўшт, гўшт-тери (мўйна) ва момиқ
йўналишларига ихтисослашган.
Қуён зоти икки асосий мезонга, хусусан: юнг қопламасига кўра меъёрий
юнгли (аксарият зотлар), қисқа юнгли ва узун юнгли (момиқли); танасининг
катталигига кўра йирик, ўрта ва майда турларга бўлинади [7].
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда аҳоли эҳтиёжларидан келиб
чиққан ҳолда томорқа хўжаликларида қуёнчиликни ривожлантириш долзарб
саналади ва бу Ўзбекистон Президентининг 2017 йил 7 февраль кунги
фармони билан “2017-2021-йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси”нинг “Қишлоқ
хўжалигини модернизация қилиш ва жадал ривожлантириш” бандида кўзда
84
тутилган қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ва аҳоли даромадларини
ошириш чора тадбирлари кўламини кенгайишга хизмат қилади [1].
1. Ўзбекистон Президентининг 2017 йил 7 февраль кунги фармони билан
2017—2021-йилларда Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси.
2. Икрамов Т.Х. Чорвачилик. – Тошкент:Меҳнат. 1985.
3. Андреева В. С., Уткин Л. Г. Кормление кроликов. – М.: – Колос, 1974. –
80 с.
4. Вакуленко И. С. Технология интенсивного выращивания молодняка
кроликов. – Харьков, 1992.
5. Помытко В. Н., Александров В. Н. Учебная книга кролиководства. – М.:
Агропромиздат, 1985. – 256 с.
6. Сысоев В. С., Александров В. Н. Кролиководство. – М. Агропромиздат,
1985. 272 с.
7. Тинаев Н. И. Продукция кролиководства. – М.: Росагропромиздат, 1988. –
96 с.
8. Ционский Г. С., Рыльская Е. И. Любительское кролиководство и
нутриеводство. – Минск: Урожай, 1977. – 224 с.
АНОР ШИРАСИНИНГ (APHIS PUNICAE PASSERINI, 1863)
БИОЭКОЛОГИЯСИГА ДОИР ЯНГИ МАЪЛУМОТЛАР
Масодиқова М.А., Зокирова Г.М.
Анор антиоксидантларга бой ва соғлик учун фойдалилиги билан
ажралиб туради. Президентимиз Ш.М.Мирзиёев Фарғона вилоятига ташрифи
чоғида Қува туманидаги “Фарғона анорчилик” масъулияти чекланган
жамияти шаклидаги агрофирма фаолияти билан танишгандан сўнг,
давлатимиз раҳбари соҳа вакилларига Ўзбекистон анори бўйича бренд
яратиш, Фарғона вилоятида яқин йилларда анорзорларни 20 минг гектарга
етказиш, кўчатчиликни кенгайтириш, данаксиз анор навларини ўзлаштириш
бўйича топшириқлар берди. Бундан ташқари, қанд миқдори юқори бўлган
ҳосилдор навли кўчатларни етиштириш, анор касалликлари ва
зараркунандалари бўйича илмий-тадқиқот ишларини олиб боришга
қаратилган моддий техник базасини шакллантириш бўйича қатор вазифалар
қўйилган.
85
Кейинг йилларда Хитой, Япония, Жанубий Корей ва бир қатор Европа
давлатларида юртимизда етиштирилаётган анор меваларига бўлган талаб
ошиб бормоқда. Шу сабабли республикамизда анор етиштиришга катта
аҳамият берилмоқда. Анор мевалари истемол қилинганда инсонлар қонидаги
гемоглабинни оширади, қон босимини туширади, пешоб ҳайдовчи, оғриқ
қолдирувчи, яллиғланишга қарши, қандли диабет касаллигига чалинган
беморлар учун фойдали бўлган саноқли мевалардан ҳисобланади.
Анор (Punica granatum) одатда кўплаб зараркунандалар ва касалликлар
таъсирига учровчи ўсимлик ҳисобланади. Республикамиз шароитида
анорнинг асосий зараркунандаларидан оддий ўргимчаккана, анор мевахўри,
комсток қурти, қалқондорлар, анор ширалари ва бошқалар жиддий зиён
етказади.
Анор ўсимлигига асосан ширалар (Aphis punicae Passerini, 1863),
комсток қурти (Pseudococcus comstocki (Kuwana, 1902)) ва анор мевахўри
(Euzophera punicaella Moore, 1891) каби ҳашаротларнинг зарари кейинги
йилларда анорчиликда яққол сезилмоқда.
Ҳозирги кунда сифатли, зараркунандаларга чидамли, мўл ҳосил
етиштиришда агротехник парвариш технологиялар билан бир қаторда,
уларнинг зараркунандаларига, касалликларига қарши курашиш чора-
тадбирларни ўтказишда илмий ёдошиш муҳим аҳамиятга эга.
Анорга сезиларли ва узоқ муддат зиён келтирувчи зараркунандалардан
бири Апҳис пуниcаэ Пассерини, 1863 ширасидир.
Анор шираси Марказий Осиёда, жумладан Фарғона водийси
минтақасида учраши афидолог олимларнинг ишларида маълум қилинган [1,
2]. Шунингдек, М.Мансурхўжаэва анор ширасини ёппасига учровчи турлар
гуруҳига киритган [3]. Ш.Тошматова ушбу турни Оҳангарон воҳасида
ўсимликнинг гул ва меваларида, барг ва новда учларида кўплаб учрашини
қайд этган [4]. А.Хусанов эса уни Шимолий Фарғона шароитида озуқа
86
ўсимлиги яруслари бўйлаб яшаш ва озуқа жойларини мавсумий ўзгартирувчи
турлар экологик кенжа гуруҳига киритган [5].
У таксономик ўрнига кўра Апҳидидаэ оиласининг Апҳис Линнаэус,
1758 уруғи вакили саналади. Апҳис пуниcаэ анорга мослашган монофаг тур
бўлиб, тухум ҳолатда қишлаб чиқади. Анорнинг ёш новда ва баргларида
колониялар ҳосил қилиб яшайди. Ёш буталарни ривожланишдан тўхтатади,
барглари сарғайиб тўкилади, мева сифати бузилади ва ҳосилдорлик камаяди.
Анор шираси Фарғона вилояти шароитида йилига 10-12 та авлод беради.
Кузга бориб унинг кўпайиши ва ривожланиши жадаллашади. Айрим ҳоларда
чиқиндисига сапрофит замбуруғлар ўтириб ўсимлик барг ва новдаларини
ҳамда меванларини қорайтириб қўйиши мумкин. Қува тумани анор
етиштириш бўйича етакчи туман бўлгани боис, фермер, деҳқон ҳамда
томорқа хўжаликларида анор ширасига қарши махсус кимёвий кураш олиб
бориш ҳар 10 та даланинг 8-9 тасига тўғри келади.
Келтирадиган иқтисодий зарари жиҳатидан анор ширалари алоҳида
аҳамиятга эга бўлиб, улар ҳосилнинг 30-35 % гача камайишига ва баъзи
ҳолларда ундан ҳам юқори зарар келтириши кузатилган.
2020-2021 йиллар давомида анор агроценозларида олиб борган
кузатишларимиз давомида ширалар асосан анорнинг барглари, ўсаётган янги
шохлари, ўсув қисмлари, гул ва ёш мева тугунчаларида тўда-тўда бўлиб
жойлашганлиги қайд этилди. Ширалар барг ва шохлардаги ширани сўриши
натижасида дарахтларнинг ўсишини секинлаштиради. Ўрганишларимиз
нарижасида анор ўсимлигида ширалар асосан юқори қисмидаги мева ва
баргларда кўпроқлиги, ёш меваларнинг 1см3 қисмида 15, 20 тагача, бир дона
мева юзасида 100 дан ортиқлиги, серпуштлиги сабаб ҳар 6-8 кунда, иқлимга
боғлиқ ҳолда улар сонининг кескин ортиши кузатилди (1-9.06.2021, Қува).
Шира тушган шохларнинг учлари ва барглари кўпинча буришиб-бужмайиб
қолади. Ширанинг танасидан чиққан ширин суюқликдан барг, тугунча ва
меваларни ифлослантирадиган қурумсимон қора замбуруғлар пайдо бўлгани
87
аниқланди (3-12.06.2020, Қува). Бу эса ўз навбатида ҳосилнинг камайишига,
сифатининг кескин пасайишига олиб келиши табиий.
Умуман олганда, анор зараркунандалари ичида анор ширасининг
Фарғона водийси шароитида тарқалиши, биологияси ва зарар келтириш
хусусиятларини махсус ўрганиш ва унга қарши илмий асосланган кураш
чораларини ишлаб чиқиш муҳим илмий-амалий аҳамият касб этади.
Фойдаланилган Адабиётлар:
1. Ахмедов М.Х. Тли - афидиды (Homoptera, Aphidinea, Aphididae)
аридно-горных зон Средней Азии (экология, фауногенез, таксономия): Дисс.
... докт. биол. наук. –Ташкент, 1995. - 202 с.
2. Мухамедиев А.А. Тли Ферганской долины. –Ташкент, 1979. - 80 с.
3. Мансурходжаева М.У. Фауна, биология и экологические
особенности тлей (Homoptera, Aphidinea) интродуцированных деревьев и
кустарников Ташкента.: Автореф. дис. …канд. биол. наук. –Ташкент, 1999. -
24 с.
4. Тошматова Ш.Р. Оҳангарон воҳаси афидофаунасининг (Ҳомоптера,
Апҳидинеа) трансформацияси: Биол. фан. номз. …дисс. автореф. –Тошкент,
2012. - 22 б.
5. Хусанов А.К. Шарқий Фарғона ширалари (Ҳомоптера: Апҳидинеа)
фаунаси ва морфо-экологик хусусиятлари: Биол. фан. фалс. докт. (ПҳД) дисс.
–Тошкент, 2017. - 110 б.
КАЛИФОРНИЯ ҚИЗИЛ ЧУВАЛЧАНГИНИНГ БИОЭКОЛОГИК
ХУСУСИЯТЛАРИ ВА АҲАМИЯТИ
Сойибназаров Б.
Ўзбекистон қишлоқ хўжалик экинларини етиштиришда етакчи
ўринларни эгаллайди. Аҳолининг эҳтиёжига мувофиқ бу маҳсулотлани
етиштириш йилдан-йилга кўпайиб бормоқда. Ёмғир чувалчанглари тупроқ
жониворлари биомассасининг асосий қисмини ташкил этади. Ҳаммага
маълумки ёмғир чувалчангларининг тупроқ ҳосил бўлишидаги ва унинг
табиий ҳосилдорлигини сақлаб қолишидаги аҳамияти катта.
88
Оддий ёмғир чувалчангига қараганда Калифорния чувалчанглари
овқатни тезроқ ва тўлиқ қайта ишлаш қобилиятига эга. Бир тонна субстратни
қайта ишлаш натижасида 600 кг биогумус ва чувалчанглар биомассасининг
ўсиши-100 кг га етади.
Калифорния қизил чувалчанги - Eisenia foetida тупроқ чувалчангининг
турли наслларини дурагайлаш натижасида 1959 йилда Калифорния
Университетида ишлаб чиқилган. Унинг узунлиги 10 см га етади, диаметри 3
дан 5 мм гача, тана вазни 10 граммгача келади. 2 та чувалчанг йилига 1,5
мингтагача насл беришга қодир. Янги авлод 21 кун ичида пайдо бўлади,
балоғат ёши эса 90-120 кун ичида содир бўлади. 1,5 ойдан сўнг чувалчанглар
популяцияси икки баравар кўпаяди.
Калифорния қизил чувалчанги - тўқ қизил, гавдаси чўзилган,
цилиндрсимон, қорин томондан яссиланган ва бўлакларга бўлинган,
уларнинг ҳар бирида иккитадан туклар бор. Вояга етган чувалчангнинг вазни
0,2-1,0 г оралиғида. Тана ҳарорати 19-20 ° С. Калифорния чувалчанги
"ёввойи" тупроқ чувалчангига нисбатан 4 баравар кўпроқ унумдор
ҳисобланади. Фақат 4-6 марта авлод берадиган ёввойи қариндошларидан
фарқли ўлароқ, йилига 18-26 баробар кўпроқ насл беради. Катталар 10-15
йил яшайди.
Қизил чувалчангини уй шароитида ва саноат шароитида етиштириш
қулай бўлиб, паррандалар, балиқлар, ҳайвонлар, мўйнали ҳайвонларни
боқиш учун ҳам ишлатилади. Озуқаларга чувалчанглар биомассаси
қўшилганда озуқанинг қиймати 20-25% га ошади. Шунингдек, чувалчанглар
таркибида 67% оқсил ва 20% ёғ мавжуд.
Ўрмон ёмғир чувалчанги ва Калифорния қизил чувалчангнинг ҳар
хил умр кўриш муддати ва унумдорлиги
номи Ҳаёт Копуляция Пилла ичидаги
давомийлиги частотаси, янги туғилган
(йил) личинкалар
сони
Калифорния қизил 16 7 2-21
чувалчанги
Ўрмон ёмғир чувалчанги 4 45 1-4
(8000 хил тур)
Калифорния чувалчангларининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд:
• Улар тупроқда эмас, балки органик бирикмалар билан тўйинган
субстратда яшайди;
• Кунига ўз вазнининг 2 баробар кўп озиқни истеъмол қилади. Бир тонна
субстратни қайта ишлаш натижасида тахминан 600 кг вермикомпост
олинади, чувалчанглар биомассасининг кўпайиши 100 кг ни ташкил қилади;
2-3 м3 компост билан тўлдирилган 1,5-2 минг чувалчанглар
популяцияси боғ майдонларини (3-4 гектар) 2 тонна биринчи даражали ўғит
билан таъминлай олади.
89
Калифорния чувалчанглари гермофрадит лекин ўз-ўзидан уруғлана
олмайди. Бироқ, иккита ёмғир чувалчанги бир-бирини ўзаро
уруғлантирилиши натижасида уларнинг ҳар бирида тухум ёки капсула ҳосил
бўлади. Улардан ҳаво ҳароратига қараб 14-21 кундан сўнг, ҳар бир капсула
ёки кўзадан 2 тадан 20 тагача чувалчанглар чиқади ва иссиқхонада
этиштирилганда эса 20-21 та чувалчанглар чиқиши мумкин.
Калифорния қизил чувалчанглари уч ой давомида ривожланиб, жинсий
жиҳатдан вояга етади. Буларнинг ҳаётида доимий ўртача ҳарорат, намлик,
озиқ-овқатнинг етарли миқдорда бўлиши мухим омил бўлиб ҳисобланади.
Ёш чувалчанглар сони яшаш жойидаги ҳароратга боғлиқ, аммо бу
чувалчангнинг жинсий фаоллиги совуқ ойларда камайиб, мўътадил мавсумда
максимал унумдорликка эришади ва иссиқ ойларда эса яна камаяди.
Чувалчанглар ҳарорат 19 дан 20° С бўлганда гумус ишлаб чиқариши ва
жинсий фаоллиги ортади. Калифорния чувалчанглари ҳаёти учун ҳаддан
ташқари совуқ (0°C) ва жуда иссиқлиқ (42 °C дан юқори) ҳарорат ҳавфли
ҳисобланади.
Калифорния чувалчанглари иссиқликни жуда яхши кўради. У паст
ҳароратларда ўз-ўзини ҳимоя қилиш инстинктини заифлаштиради ва шунинг
учун яшаш муҳити совуганда музлаш чуқурлигига чуқур кирмайди, лекин
катта миқдордаги бир жойда тўпланади ва хавфсиз равишда музлайди.
Шунинг учун бу турдаги чувалчангларни қишда иссиқ ҳароратли хонага
кўчириш талаб этилади.
Оддий ёмғир чувалчангига қараганда Калифорния чувалчанглари
овқатни тезроқ ва тўлиқ қайта ишлаш қобилиятига эга. Бир тонна субстратни
қайта ишлаш натижасида 600 кг биогумус ва чувалчанглар биомассасининг
ўсиши-100 кг га етади.
Чувалчанглар асосан қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг гўнгини
экологик жиҳатдан тоза қайта ишлаб, қимматбаҳо гумусга айлантиради.
Калифорния қизил чувалчанги - бу чиқиндиларни йўқ қилиш учун энг
мақбул эчим бўлиб, у ҳатто "ўлик тупроқларни" қайта тиклашга қодир бўлган
табиий органик ўғит, вермикомпостни олишга имкон беради.
Ҳулоса қилиб айтганда биогумус: тупроқнинг табиий унумдорлигини
тиклайди; тупроқда оғир металлар ва радионуклидларни боғлайди;
ўсимликлар ва тупроқларнинг нитратларни тўплашига йўл қўймайди;
ўсимликларда кучли иммунитетни таъминлайди; уруғларнинг уруғланиш
вақтини қисқартиради; витамин таркибини оширади; ҳосилдорликни 1,5
баробар оширади; ўсимликларнинг ўсиши ва гуллашини яҳшилайди; дарахт
барглари, гуллар, майсазор ўтларининг ранг-баранглигини оширади ва
ўсимликларни қуриб қолишдан ҳимоя қилади.
1. Abduraxmonov G; Tursunov L; Normuxammedov A. «Oб
оксигумате и эго применение в селском хозяйстве Узбекистана». 2002.
90
2. Бовкун Г.Ф; Попкович Л.В; Трувеллер К.A; Мамеева В.Э.
«Вермитехнология и селекция компостнох червей на бряншине». 2002.
3. Битютский Н.П; Кудряшева Н.В; Соловева дождевух червей на
доступност микроелементов растениям», 2004.
4. Винаров A.Ю., Семеннов A.Ю., Ипатова Т.В., Эрина Т.Э. «Новая
технология получения биоорганического удобрения», 2002.
5. Касатиков В.A., Касатикова СМ. «Действие вермикомпоста на
агрохимические свойства почво" и уражаиност селскохозяйственных
култур», 2002.
6. Лукин СМ., Эрмакова Л.И. «Влияние систем землеползования на
численност и биомассу дождевых червей в дерново подзо листой супесчаной
почве».2004.
7. Меер ВЖ. «Механизм контроляпопуляции компостного червя
Eisenia fetida». 2004.
8. Симиненкова В.A., Петрова Г.В. «Биологические особенности
красного калифорнийского гидрида дождевого червя в зависимости от
плотности их засемния органосодержахих субстратов». 2002.
РАЗВИТИЕ САРКОСПОРИДИЙ SARCOCYSTIS FUSIFORMIS
RAILLIET, 1897. В ОРГАНИЗИЕ ЛИСЯТ
Гадоев А.,Комилова Х., Туркистанова М., Шарипова Б.
Правительество Республики Узбекистан проявеяют неустанную
заботу о здоровье людей и повишении их материального благосостояния. Для
притворения в жизнь решений правительства в области животноводства
необходимо ускорить внедрение интенсивных методов повышения
продуктивности, увеличения поголовья скота, улучшения их породного
состава; разработать научно обоснованные мертоприятия по защите
животных от различних инфекционных и инвазионных заболеваний среди
которых важное место занимает саркоспоридиоз.
Саркоспоридий являются внутриклеточными паразитами. Они
локализуясь в склетных мышцах и тканях различных внутренных органов
травоядных и в кишечнике плотоядных животных оказывают патогенное
действие на организм животного. Для саркоспоридий травоядные живодные
являются основным хозяином.
Учитывая вышеприведенные данные, мы поставили перед сабой ниже
следующие задачи: изучить особенности развития саркоспоридии в
организме плотоядных животных котоые являются основными хозяевами
саркоспоридий.
В целях уточнения возможности развития S. Fusiformis (паразити
крупного рогатого скота) в организме лисят изучали в слудующем порядке.
После 14-ти дневного обследования подопытных лисят в течение четирёх
91
дней вскармливали свежим фаршем из пищеводов поражённых
саркоспоридиями крупного рогатого скота. Контрольных листят не заражали.
Результаты опытов поставленных на 4-х лисят показали, что через 7-8
дней после первого скармливания их сердец и пищеводов крупного рогатого
скота, содержащих цисты S. Fusiformis, начали виделяться яйца видные
безсветные спороцисты. Размеры которых при 20-измеренных были: длина
13,5-15,7 (14,6±0,8) мк, ширина 10,5-12,0 (1,2±0,9) мк.
Все подопытные лисицы выделяли спороцистье, почти одинаковые по
размерам и морфологическим признакам. При просмотре под иммерсионным
объективом мы обнаружими, что форма спороцист элипсоидальная, слегка
ассимитричная, оболочка гладкая, бесцветная, плотная. Хорошо заметны
четыре червообразных спороциста 9,5-10,5 мк длины и 2-3 мк ширины с
остаточным теслом. Гранулы расположены компактно в виде шара, иногда
рассеяны по всей длине спороцисты.
Контрольные лисята в течение 47 дней не выделяли спороцист и осцист
саркоспоридий. Систематичиские наблюдения показали, что частота
встречасмости спороцист и ооцист саркоспоридий в фелкалиях лисят в
течение опытов не одинаковая. Так, у лисёнка №1 спороцисты в первые
начали выделяться на 7-й день после заражения, в 100 полях зрения выделено
6 спороцит и ооцист. Ежедневно количество их постепенно увеличивалось и
на 12-й день патентого периода достигло наивисщего предела - 65
спороцисти в одном поле зрения. С 13-20 дня патентого периода количество
спороцист и ооцист постепенно уменьшалось до 4 в одном поле зрения и на
17-й день патентого периода в 100 полях зрения их было 90.
На 19- денъ после заражения подопытного лисенка забилы,
интенсивносй инвазии его было 6 паразитов на 100 полей зреия, слизитая
оболочка тоних кишок разрыхлено.
В двнадцатиперстной кишкие-выявили проспорулировавщи спороцист
и ооцист. В тонкой кишке наблюдалисъ зрелые ооцисты в толстой кишке
наблюдалисъ зрелие ооцисты в толстой кишке проспорулированные
спороцисты.
У лисёнка №2 в первый денъ патенейного периода (8-й денъ после
заражния) в 100 полях зрения обнаружили 4 спороцисты, на 11-й день в
одном поле зрения- М- спороциий и ооцити.
C 12-го дня патентного периода количество спороцисей постспенно
уменъшалосъ и на 33-й денъ виделение их прекратилосъ. После этого
лисёнка №2 мы продолжали исследователъ еще 12 дней но паразитов не
выявили.
Cледователъно, у лисёнка №2 препатентный период равен 8- дняи,
патетный период-33 денъ.
У лисёнка N: 3 в первый денъ патентного периода (6-й денъ после заражения)
в 100 полях зрения обыаружили 5-спороцисты, на 12-й денъ в одном поле
зрения 13-спороцист и ооцисти. C 13-го дня патентного периода количество
92
спороцист постепенно уменъшалосъ и на 34-й денъ виделение их
прекратилосъ. После этого лисёнка №3 мы продалжали исселдов еще 12-дней
но паразитов не выявыли. Следователъно у лисёнка №3 препатентный
период равен 6- дням, патентный период- 34- дня.
У лисёнка N: 4 в первы денъ патентного периода (7-й денъ после
заражения) в 100 полях зрения обнаружнили 4- спороцисты, на 13-й денъ в
одном поле зрения 12-спороцист и ооцит. С 14-го дня патентного периода
уменъшалосъ и на 33-й денъ выделение их прекратилосъ. После этого
лисёнка N. 4 мы развития S. Fusiformis продолжали исследоватъ еще 12-
дней, но паразитов не выявили, и так у лисёнка N:4 препатентный период
равен 7-дням, препатентный период -33- дня.
У подопытных органов (cерце, печенъ, лёгкие, селезёнка, почки,
пищевод, мускулы шеи) и при микроскопическом исследовании их паразитов
не обыаружили.
Таким образм. Препатентный период в организме лисиц составляет 7-8
дней, препатентный период -33- дня.
Следует отметить что саркоспоридий S. Fusiformis проходят половой
цикл развития не толъко у котят и щенят но по нашим данным, и у лисят. В
доступной нам литературе подобные сведения отсуствует. По видемому,
основным хозяевами S. Fusiformis являются предетавители многих видов
псовых и кошачъих.
1. Анпилогова Н.В. о нахождении спороцист саркоспоридий у диких
плотоядных животных ,,ДАН Таж. ССР’’1976.т. 19 N:2 65-66
2. Бейер Т.В. Саркоцистоз // Практик. - 2000. - №5. - 14-21
3. Вершинин И.И. Саркоцисты и родственные им организмы // Арах- нозы и
протозойные болезни с.-х. животных: Науч. тр. ВАСХНИЛ. - М., 1977.-С.
192-215
4. Гадаев А.Саркоцисты крупного рогатого скота в Узбекистане // Материалы
И И Всесоюзного съезда протозоологов. - Киев, 1976. - Ч. 3. - 26-27.
5. Засухин Д.Н. Гадаев А. О цикле разития Саркоспоридий крупного рогатого
скота. Паразитология, журнал Издательство Наука № 2. XII, Ленинград
1978.- 85-86.
93
ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАР ТИББИЁТИДА СИФАТ МЕНЕЖМЕНТИ
Осбайов М., Муҳаммаджонова Ш.
Фарғона давлат университети,
Фарғона политехника институти
Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш доирасида бирламчи тиббий-
санитария ёрдамини кўрсатишнинг замонавий тизимини шакллантириш,
касалликларни профилактика қилиш ва барвақт аниқлаш, малакали тиббий
кадрларни тайёрлаш, соҳага янги бошқарувни жорий қилиш борасида муайян
ишлар амалга ошириб келинмоқда. Шу билан бирга, дунёда эпидемиологик
хавф-хатарлар тобора кучайиб бораётгани касалликларга қарши курашиш
фаолиятидаги ёндашувларни, ҳозирги мураккаб шароит ва орттирилган
тажрибалардан келиб чиқиб такомиллаштиришни талаб этмоқда.
Касалликларнинг профилактикаси, эрта аниқлаш, тўғри ташхислаш ҳамда
даволашда бирламчи тиббий-санитария ёрдами муассасалари иш
услубларини қайта кўриб чиқиб, соғлиқни сақлашни ташкил этишнинг
мутлақо янги тизимини жорий этиш зарур. Жойларда тиббий хизмат
кўрсатишни соддалаштириш ва рақамлаштириш ҳамда ортиқча
қоғозбозликни камайтириш тиббиёт йўналишини янада ривожланишига олиб
келади.
Тиббиётга замонавий менежментни жорий этиш, бошқарув
жараёнидаги ортиқча ва бюрократик тартиб-тамойилларни қисқартириш,
соғлиқни сақлашни молиялаштириш тизимининг самарадорлигини ошириш
ҳамда рақамли тиббиётни такомиллаштириш бугун долзарб вазифалардан
Тиббиётда рақобат муҳитини шакллантириш тиббий соҳани жадал
ривожланишига олиб келадиган омиллардан ҳисобланади. Давлат ва хусусий
тиббиётни жадал ривожлантириш учун жаҳон тиббиёт соҳаси тажрибасидан
унумли фойдаланиш лозим. Аҳоли учун қулай бўлган, сифатли ва замонавий
тиббий ёрдам кўрсатиш, касалликларни барвақт аниқлаш борасида жаҳон
тажрибасидан фойдаланиш бугунги кун талаби ҳисобланади. Бу борада
масофадан туриб профилактика қилишни таъминлайдиган “Ақлли тиббиёт”
ва “Ягона тиббий ахборот маркази” концепцияларини ўз шароитимизга
мослаштириб татбиқ этиш керак.
Жанубий Корея Республикаси Шимолий Корея, Япония ва Хитой
билан чегарадош давлат, пойтахти Сеул шахри. Ҳозирги кунда Жанубий
Корея давлати тиббий туризм ривожланган 10 та давлатлар қаторидан жой
олган. Жанубий Кореядаги барча клиникалар ва тиббиёт муассасалари энг
сўнгги тиббий асбоб ускуналар билан жиҳозланган, шу билан бирга бу
клиникалар халқаро аккредитация сертификатларига эга. Шунинг учун
Жанубий Корея тиббиёт бўйича етакчи давлатлардан биридир. Жанубий
Кореядаги биринчи шифохоналар америкаликлар кўмагида очилгани учун
94
ҳам, бу давлатнинг соғлиқни сақлаш тизими ҳам америка соғлиқни сақлаш
тизимига яқин. Кореяда соғлиқни сақлаш тизими тиббий суғуртага
асосланган. Тиббий суғуртанинг 3 та тури бор: давлат, хайрия ва олдиндан
узоқ муддатга суғурталаш дастури. Кореянинг ҳамма фуқаролари давлат
суғурта дастурида иштирок этади. Бу суғурта тури билан аҳолининг 95-96%
қисми қамраб олинган. Хайрия суғурта дастурида эса аҳолининг 3-4% қисми
бўлиб, асосан кам таминланган ва ишсизлардан ташкил топган. Тиббий
суғурта учун ишлаётган фуқаронинг йиллик ёки ойлик маошидан 5,08%
қисми тиббий суғурта учун ушлаб қолинади.
Кореядаги шифохоналар ва клиникалар тиббий хизматнинг асосий
бўғини ҳисобланади. Кореяда университет қошидаги клиника, университетга
алоқаси бўлмаган клиника, кўп тармоқли шифохона ва ихтисослаштирилган
шифохоналар бор. Университет қошидаги клиникаларда илм ва амалиётнинг
ўзига хос уйғунлиги мужассамдир. Клиникалар тиббий факультет ёки
университет қошида очилган бўлади. Бу турдаги клиникларда нафақат
амбулатор ёки стационар тиббий ёрдам кўрсатилади, шу билан бирга бундай
муассасаларда тиббиёт соҳасида илмий изланишлар олиб борилади ва
талабаларга тиббий билим берилади. Университетга алоқаси бўлмаган
клиникаларда ҳам сифатли ва малакали тиббий хизмат кўрсатилади ва
бундай клиникалар Жанубий Кореянинг энг яхши 5 та клиникаси орасидан
жой олган. Saмsung ва Asan клиникалари шулар каторидан ўрин олган.
Северанс шифохонаси таркибида онкология илмий текшириш маркази,
отоларингология клиникаси, стоматология клиникаси, юрак қон-томир
маркази, болалар шифохонаси ва реабилитация марказлари бор.
Ихтисослаштирилган шифохоналарда тиббиётнинг тор соҳаси бўйича чуқур
хизмат кўрсатади. Бу сохалар ортопедия, стоматология, офтальмология,
пластик жаррохлик, фақат аёллар ёки болалар касалликларига мўлжалланган
шифохоналарга ажратилган. Масалан, Уридил шифохонаси умуртқа
поғонаси ва бўғимлар касалликларини, Чеил ва Миз Меди шифохоналари эса
аёллар ва болалар касалликларини ташхислаш ва даволаш учун
ихтисослашган.
Шифохоналар таркибида тезкор тиббий ёрдам бўлимлари бўлиб, бу
бўлимларда энг зарурий бўлган биринчи ёрдам кўрсатилади. Ундан ташқари
бу шифохоналарда маълум турдаги амбулатор ёрдам ҳам кўрсатилади. Аммо
клиникалар асосан ихтисослаштирилган стационар даволаш учун
мўлжалланган.
Корейс шифохоналарида PACS электрон тизими ишлайди. Бу тизим
бемор маълумотларини, текширув натижаларини ҳамма босқичларини
электрон тарзда жамлайди, узатади ва архив маълумотлари сифатида
сақлайди. Хар бир бемор учун электрон касаллик тарихи очилади,
кейинчалик эса бемор тўғрисидаги барчa маълумотлар, текширув
натижалари, хулосалар ва тавсиялар йиғилади. Беморларга махсус карточка
берилади, ушбу карточкада беморнинг барча маълумотлари электрон шаклда
95
корейс тили, инглиз тили ёки рус тилида бўлади. Бу карточка фақатгина
ушбу бемор текширувдан ўтган ва даволанган шифохонага ўтади.
Шифохона ва клиникаларда барча жараёнлар рақамлаштирилган,
рўйхатхонадаги электрон навбатдан бошлаб врач қабулигача. Тиббий
ускуналар текширув натижалари қоғоз ва пленкаларга чиқарилмайди, барча
натижалар электрон тарзда тақдим этилади.
Тиббиёт сохасида PACS электрон тизимидан фойдаланиш “Ақлли
тиббиёт” ва “Ягона тиббий ахборот маркази” концепцияларини амалга
ошишига олиб келади. Бу эса вақт ва моддий жиҳатдан аҳолига қулай
ҳисобланади. Аҳоли навбат кутишдан кутилади. Бемор ўзини касаллик
тарихини электрон шаклда сақлай олади. Тиббиёт муассасалари ҳам ортиқча
қоғозбозликдан узоқлашади. Тиббиёт ходимларига касаллик тарихини билиш
осонлашади, аниқ ташхис қўйиш ва самарали даволашга олиб келади. Аҳоли
саломатлиги ҳақида маълумот тўплаш осонлашади.
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони “Бирламчи
тиббий-санитария ёрдами муассасалари фаолиятига мутлақо янги
механизмларни жорий қилиш ва соғлиқни сақлаш тизимида олиб
борилаётган ислоҳотлар самарадорлигини янада ошириш чора-тадбирлари
тўғрисида” .2020 йил 12 ноябрь, ПФ-6110-сон.
2. Ж.А.Анваров. Даволаш иши фанини ўқитишдаги илғор хорижий
тажрибалар. Тошкент-2018, 31-35.
ЮҚУМЛИК КАСАЛЛИКЛАР ВА УЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ

Юнусов М.М.
Хабибуллаев Ф.Н
Бруцеллёз узоқ вақт меҳнат қобилиятининг йўқолишига, баъзи
ҳолларда ногиронликка ҳам олиб келувчи оғир юқумли касалликдир.
Касалликни майда микроорганизмлар-бруцеллалар қўзғатади. Бу
микроблар бруцеллез билан касалланган ҳайвонларнинг сути, шунингдек
сийдиги, нажаси, сўлаги, айниқса бола туғаётган ёки бола ташлаётган вақтда
ажралиб чиқадиган жинсий йўл ажралмалари билан бирга ташқи муҳитга
чиқади. Оддий шахсий гигиеник қоидаларга амал этмаслик натижасида
касаллик юқиш эҳтимоли юқори.
Ҳайвонлардан қолган хашак ва бошқа ем қолдиқлари, парваришлаш
анжомлари (тоғора, челак ва бошқалар) , ҳайвонлар жуни, чиқиндилари
билан ифлосланган ер, бруцеллалар билан зарарланган бўлиши ва узоқ
вақтгача касалликни бошқа ҳайвонлар ва уларга қараётган одамларга
юқишига сабаб бўлиши мумкин.
Бруцеллёз асосан сигир, қуй ёки чўчқа боқиш билан машғул бўлган
кишиларда, сут ёки гўшт маҳсулотларини тайёрлаш ва сотиш билан
96
шуғулланувчи шахсларда, баъзида эса, сут маҳсулотларини истеъмол
қилувчи асосий гурух –болаларда ва таом тайёрлаш билан машғул бўлувчи
гуруҳ- аёлларда, таом тайёрлаш давомида қиймани ва бошқа хом гўшт ва сут
маҳсулотларини таътиб кўриш натижасида касаллик кўпроқ кузатилади.
Бруцеллалар соғлом одамга тирналган, кесилган, чақаланган,
жароҳатланган теридан, шунингдек ошқозон-ичак, нафас йўллари ва
терининг шиллиқ қаватлари орқали ўтади. Касаллик кўп ҳолларда:
дармонсизланиш; тана ҳароратининг бироз кўтарилиши; бўғим ва мушаклар
бўшашиб, оғриши билан бошланади. Агар юқоридаги ҳолатлар кузатилса,
зудлик билан шифокорга мурожаат қилинг. Касаллик қанча эрта аниқланса,
даволаниш шунчалик самарали бўлади. Агар бемор ўз вақтида даволанмаса:
жигарнинг яллиғланиши (гепатит)га ва унинг узок давом этиши оқибатида
жигар циррозига, жинсий аъзоларнинг яллиғланишига ва унинг узоқ вақт
давом этиши оқибатида бепуштликка олиб келиши, шунингдек, ҳомиладор
аёлларда боланинг тушишига, вақтидан олдин туғилишига, ўлик туғилишига
олиб келиши мумкин.
Касалликни юқтирмаслик учун нима қилиш зарур.Молхона ва бошқа чорва
моллари сақланадиган жойларни вақти-вақти билан 10% хлорли оҳак
эритмаси билан зарарсизлантириб туриш лозим.
Ветеринария кўригидан ўтмаган молни сўйиш ва уларнинг
маҳсулотларини истеъмол қилиши ман этилади. Бозорлардан ёки қўлдан
харид килинган сутни фақат қайнатиб ичиш, имкон даражасида қўлдан
қаймоқ, творог, бринза харид қилмаслик. Хом сут ва хом сутдан тайёрланган
сут маҳсулотларида нафақат бруцеллез, балки туберкулёз, гепатит ва ичак
касалликларини қўзғатувчи бошқа микроблар ҳам бўлиши мумкинлигини
доимо эсда сақлаш керак. Гўшт ва жигардан тайёрланадиган таомлар,
айниқса, кабоблар етарли даражада термик ишлов берилишига аҳамият
бериш лозим.
Касал ҳайвонлар билан ишловчилар махсус кийимлар комбинзон,
резина этик, қўлқоп, халат ва респираторлар кийиб ишлашлари қатъий талаб
этилиши керак. Ҳайвонларнинг жунини олаётганда, молхоналарни
тозалаётганда, албатта, оғиз ва бурнингизни 4 қаватли докадан тайёрланган
ниқоб билан тўсиш, бу ниқобни тез-тез тозасига (камида ҳар 2 соатда)
алмаштириб туриш талаб этилади. Агар қўл ва тананинг бошқа очиқ
жойларида жароҳат бўлса, битгунча ҳайвонлар билан мулоқат қилмаган
маъқул. Ўсмир ва ҳомиладор аёлларни касал ҳайвонлар билан ишлашларига
йўл қўймаслик керак. Доимо шахсий гигиена қоидаларига риоя қилиш,
айниқса, овқатланишдан олдин қўлларни совунлаб ювишга одатланиш, бу
одатни болаларда шакллантириш саломатлик стратегиясининг асосий
мезонларидан биридир.
Истеъмолга тайёр бўлган озиқ-овқат маҳсулотларини очиқ қолдирманг.
Молхона ва хожатхоналар пашшаларнинг севимли жойи ҳисобланиб, у
танасида минглаб касаллик тарқатувчи микробларни олиб юради ва озиқ-
97
овқат маҳсулотларига қўниб, уларни зарарлайди. Уларга қарши доимо кураш
чораларини амалга ошириш керак.
1. Арзикулов Р.У. Соғлом турмуш тарзи асослари. Т. ; 1- жилд.
2005-256,
245 бетлар.
2. О.Парпиева “Инсон саломатлиги ва зарарли одатлар”.Фарғона-2014. 60 бет.
3. Брехман И.И. Валеология-наука о здоровье.М.:Физкультура и спорт,
1988.-С. 108.
4. Вайнер Э.Н. Валеология. - Учебник для.вузов. М. Флинта: Наука,2002.-
416 с.
ГИГИЕНИК МАЛАКА ВА ОДАТЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ
Юнусов М., Хабибуллаев Ф
Мактабгача таълим муассасаларида тарбиянинг энг муҳим қирраларидан
бири, болада ёшлигидан гигиеник малакаларни мустаҳкамлаш ва гигиеник
одатларни шакллантиришдир.
Кўзимизга тоза кўринган қўлда ҳам касаллик қўзғатувчи микроблар бўлади.
Улар турли хил юқумли ошқозон-ичак, гижжа касаллигининг
ривожланишига сабаб бўлади. Шунинг учун албатта болаларда ҳожатдан
сўнг ва овқатланишдан олдин қўлларни совунлаб ювиш одатини
шакллантириш мухим ахамиятга эга. Кўпинча бармоқларнинг юза қисми
оралари ва тирноқлар атрофи чала ювилади. Чала ювилган қўл саломатликни
сақлаш кафолатини бера олмайди. Қўлларни ювиш малакасини 2 ёшга бўлган
болалар эгаллай оладилар. Қўлни тозалаб ювиш учун енглар шимарилади,
агар тақинчоқ бўлса, у ечилади, қўл совунланади, қўллар бир-бирига
ишқаланади, бармоқлар ораси ва тирноқлар ҳам ишқаланади, совун кетгунча
чайилади, шахсий тоза сочиққа артилади.
Болага қўлни секин-аста кийими ва атрофга сачратмасдан ювишга
одатлантиринг. Ювишга қулай бўлиш учун маxсус мослама-
умивальниклардан фойдаланинг.
Тишларнинг саломатлиги тана саломатлигидир. Боланинг барча сут
тишлари 2, 5-3 ёшида чиққан бўлади. Бу ёшдан бола тишни тозалаб ювиш
малакасини эгаллаши муҳим аҳамиятга эга. Акс ҳолда овқат қолдиқлари ва
оғиздаги микроорганизмлар таъсирида тиш емирила бошлайди, тешилади.
Буни тиббий тилда «кариес» дейилади.
Кариес тишнинг тез ишдан чиқишига олиб келиши билан бирга
инфекция ўчоғи ҳам ҳисобланади. Тешилган, чириган тишда турли ҳил
микроблар бўлиб, болада ҳар хил шамоллаш касалликларни келтириб
98
чиқаради. Бу микроблар қон билан тана аъзолари, жумладан, буйраккача етиб
келиши ва уни яллиғлантириши ҳам мумкин.
Кариесни олдини олиш учун болани эрталаб уйқудан кейин ва кечқурун
уйқуга кетишдан олдин тишларини ювишга одатлантиринг кўпроқ фторли
тиш ювиш пасталарини ишлатинг. У кариеснинг олдини олади. Кичик
ёшдаги бола, тишларини юмшоқ тиш чўткаси ёрдамида ювиш керак. Сабаби
болаларда милклар юмшоқ бўлиб, қаттиқ чўтка таъсирида лат ейиши
мумкин. Чала ювилган тиш ҳам кариесдан сақлаш кафолатини бермайди.
Тишни тозалаб ювиш учун: тишларнинг ён томонларини тепадан пастга
ва пасдан тепага қараб, юзага чайнайдиган қисми эса айланма харакатлар
билан ювилади, ҳар бир тиш алоҳида ювилишига аҳамият беринг, тиш
камида 1-3 минут давомида ювилади.
Ювилмаган мева сабзавотлар ва қайнатилмаган сув юқумли касаллик
манбаидир. Шунинг учун болани ёшлигидан мева ва сабзавотларни ювиб
ейишга ва фақат қайнатилган сувни ичишга одатлантиринг.
Бола қанчалик ёш бўлса, ҳар бир ҳаракатнинг бажарилишини кўпроқ
кўрсатишингизга тўғри келади. Бунда ўз ҳаракатларингизни секинлатинг.
Боланинг ҳар бир ҳаракати тўғри бажарилишини назорат қилинг. Тўғри
малакани мустаҳкамлаш учун унинг бажарилишини такрор ва такрор машқ
қилдириш зарур. Болага бирор ҳаракатни ўргатаётганда унинг ёши ва
ривожланиш даражасини ҳисобга олинг. Болага у эплай олмайдиган
талабларни қўйилиши унда ўз кучига ишонмаслик хисларини пайдо қилиш
мумкин.
Малаканинг одатга айланиши учун, уни муайян шароитларда мунтазам
такрорлаб туриш керак. Ота-оналар болаларга ўрнак бўлиб хизмат қилишини
унутмасликлари лозим. Одатларни шакллантиришида ота оналарнинг хатти-
харакатлари, уларнинг кўрсамаларига кўра кўпроқ таъсир кўрсатади. Агар
ота ёки она гигиеник малакага ўргатса, лекин ўзлари унга амал қилмаса,
болада хам бу гигиеник малака одат сифатида шаклланмайди.
Ота – онанинг яқдиллиги гигиеник одатларни шакллантиришда жуда
муҳим. Она қўяётган талабни ота инкор қилиб турса, ёки аксинча бўлса,
болада гигиеник одатни шаклланмаслигига олиб келади. Болада гигиеник
малака ва одатларни шакллантиришда сабрли бўлинг. Сарф қилган
меҳнатингиз самарасини фарзандингиз саломатлигида ҳамда унинг эришган
ютуқларида кўрасиз.
Организмни жисмоний соғломлаштириш. Ортиқча вазнга эга бўлган
инсонларда, 40 ёшдан сўнг организмда модда алмашинуви жараёнларининг
бузилиши билан кечадиган бир қатор оғир касалликлар пайдо бўлади.
Семизликка мубтало бўлганлар ўртасида қон томирлари атеросклерози 2
марта, қон босими ошиши 3 марта, қандли диабет касаллиги 4 марта, ўт-тош
касаллиги 6 марта, веналар варикоз кенгайиши 2-3 марта кўп учраши
аниқланган.
99
Семизликни даволаш учун таркибида ёғлар ва углевод миқдори
камайтирилган парҳез таомларни истеъмол қилиш тавсия этилади. Бундай
овқатлар таркибида оқсил ва витаминлар етарли бўлиши лозим. Парҳез таом
таркибида асосан мева-сабзавотлардан: карам, сабзи, лавлаги, ошқовоқ,
шолғом кабилар бўлиши лозим. Шу билан бир қаторда жисмоний фаол
бўлиш, ёшига ва жинсига мос бадантарбия машғулотлари билан шуғулланиш
ҳам семириб кетишнинг олдини олишда жуда муҳим аҳамиятга эга.
Камҳаракатлик, муттасил равишда асабнинг зўриқиб ишлаши, сурункали
чарчаш, организм фаолиятининг бузилишига, меҳнат қобилиятининг
пасайишига, барвақт қаришга сабаб бўлади. Бундан ташқари камҳаракатлик
оқибатида организмдаги ҳаракат билан чамбарчас боғлиқ аъзолар-бўғимлар,
мушаклар ва ҳатто суяклар гипотрофияси вужудга келиб, бу эса ўз навбатида
бутун тананинг секин аста “занглаб” бориши ва турли хасталикларнинг
ривожланишига олиб келади.
Жисмоний машғулотлар туфайлигина, организмда мажбурий кислород
танқислиги юзага келтирилади ва организмнинг барча тизимлари,
аъзоларини вужудга келган бундай вазиятдан чиқиш учун зўриқиб ишлашга
– чиниқишга мажбур қилинади. Семиришнинг олдини олиш ҳамда
даволашнинг бирдан-бир йўли бир томондан энергетик қиймати ва таркиби
жиҳатидан организм эҳтиёжига мос ва рационал овқатланиш бўлса, иккинчи
томондан меҳнат қила билиш ва дам ола билиш санъатидир.
Жисмоний фаолликнинг оддий усуллари Организмни жисмоний
соғломлаштириш усуллари турли туман бўлиб, ҳар бир шахс ўз
имкониятларидан ва интилишидан келиб чиққан ҳолда, ўзи учун қулай
бўлган турларини танлаб олиши ва мунтазам равишда шуғулланиши талаб
қилинади.
Жисмоний соғломлаштириш усулларига қўйиладиган талаблар: уларни
ҳар бир киши ўз ёшига, бажарадиган ишига, саломатлиги ҳолатига қараб
танлаши лозим, машқларни бажариш оддийдан мураккабга қараб, поғонама-
поғона амалга оширилади, организмдаги барча тизимлар, мушакларнинг
мутаносиб иштирок этишини таъминлаш, машқларни мунтазам равишда
бажариб бориш, айрим тизимлар ва тана аъзоларининг зўриқишига йўл
қўймаслик, машқларни иложи борича очиқ ҳавода бажариш. Жисмоний
соғломлаштириш усуллари орасида қулайлиги ва оммавийлиги сабабли кенг
қўлланилиши мумкин бўлган тури – бу эрталабки бадантарбия
машқларидир.
Эрталабки соатларда ўтказиладиган гигиеник гимнастика, уйқудан
бедорликка, тетик ҳолатга ўтиш ва фаол меҳнатга киришиб кетишнинг ҳамда
куч-ғайратга эга бўлишнинг энг яхши усулидир. Чиниқишдан кўзда
тутиладиган мақсад организмнинг иссиқ ва совуқ ҳарорат шароитларига
мослаша олиш имкониятларини оширишни таъминлашдир. Бу мақсадда
турли хил чиниқтирувчи муолажалар, жисмоний машғулотлардан
фойдаланиш зарур бўлади. Чиниқиш – организмнинг жисмоний ҳолатини
100
тартибга солиш учун мунтазам равишда машқ қилиш, организмнинг
мослашув ва ҳимояланиш механизмларидан оқилона фойдаланишдир. Ҳар
қандай турдаги чиниқиш қуйидаги умумий тамойилларга асосланади:
чиниқтириш муолажаларини бажариб боришнинг мунтазамлиги ва
узлуксизлиги, чиниқтирувчи омилларнинг кучини аста-секинлик билан
кучайтириб ва ошириб бориш, тасоддифий ва кучли чиниқиш
муолажаларидан сақланиш, организмнинг индивидуал хусусиятларини,
кучини, имкониятларини ҳисобга олиш, табиий чиниқтирувчи омилларнинг
мажмуасида: йилнинг фаслига қараб, ҳаво, сув, қуёш нурларида чиниқтириш
муолажаларини кетма-кетликда қўшиб олиб бориш. Мускулларнинг ишлаши
организмда моддалар алмашинувини кучайтиради ва юрак томир тизими
фаолияти учун зарур бўлган моддалар ҳосил бўлишини кучайтиради. Тана
мушакларига тушадиган юклама қанча кучли бўлса, юрак учун зарур бўлган
энергия берувчи моддалар ҳам шунчалик кўпаяди. Меҳнат - барча дардга
даво, меҳнат қилган одам бардам ва бахтли, умри узоқ бўлади. Соғлом
кишининг кайфияти ҳамиша яхши бўлади.
Организмни жисмоний жиҳатдан чиниқтиришда табиат
имкониятларидан фойдаланиш фойдалидир. Бундай омиллар: қуёшда
чиниқиш, ҳавода чиниқиш, сувда чиниқиш, соғломлаштирувчи юриш, пиёда
сайр қилиш.
Фойдаланилган адабиётлар.
1. С.Х.Арипова.Ёш физиологияси ва гигиенаси.- Т.“Фан” 2010 й.
2. К.Алматов.Улғайиш физиологияси.- Тошкент 2004 й.
3. Э.Махмудов.Ўсмирлар физиологияси ва мактаб гигиенаси.-
Т.:Ўқитувчи. 1994 й.
БОЛА ТАРБИЯСИДА САЛОМАТЛИК МАСАЛАСИ
Юнусов М.
Хабибуллаев Ф.
Тарбиянинг энг муҳим қирраларидан бири, бу болада ёшлигидан
гигиеник малакаларни мустаҳкамлаш ва гигиеник одатларни
шакллантиришдир.
Кўзимизга тоза кўринган қўлда ҳам касаллик қўзғатувчи микроблар
бўлади. Улар турли хил юқумли ошқозон-ичак, гижжа касаллигининг
ривожланишига сабаб бўлади. Шунинг учун албатта болаларда ҳожатдан
сўнг ва овқатланишдан олдин қўлларни совунлаб ювиш одатини
шакллантириш мухим ахамиятга эга. Кўпинча бармоқларнинг юза қисми
оралари ва тирноқлар атрофи чала ювилади. Чала ювилган қўл
саломатликни сақлаш кафолатини бера олмайди. Қўлларни ювиш
малакасини 2 ёшга бўлган болалар эгаллай оладилар. Қўлни тозалаб ювиш
учун енглар шимарилади, агар тақинчоқ бўлса, у ечилади, қўл
совунланади, қўллар бир-бирига ишқаланади, бармоқлар ораси ва
101
тирноқлар ҳам ишқаланади, совун кетгунча чайилади, шахсий тоза сочиққа
артилади.
Болага қўлни секин-аста кийими ва атрофга сачратмасдан ювишга
одатлантиринг. Ювишга қулай бўлиш учун махсус мослама-
умивальниклардан фойдаланинг.
Тишларнинг саломатлиги тана саломатлигидир. Боланинг барча сут
тишлари 2, 5-3 ёшида чиққан бўлади. Бу ёшдан бола тишни тозалаб ювиш
малакасини эгаллаши муҳим аҳамиятга эга. Акс ҳолда овқат қолдиқлари ва
оғиздаги микроорганизмлар таъсирида тиш емирила бошлайди, тешилади.
Буни тиббий тилда «кариес» дейилади.
Кариес тишнинг тез ишдан чиқишига олиб келиши билан бирга
инфекция ўчоғи ҳам ҳисобланади. Тешилган, чириган тишда турли ҳил
микроблар бўлиб, болада ҳар хил шамоллаш касалликларни келтириб
чиқаради. Бу микроблар қон билан тана аъзолари, жумладан, буйраккача етиб
келиши ва уни яллиғлантириши ҳам мумкин.
Ювилмаган мева сабзавотлар ва қайнатилмаган сув юқумли касаллик
манбаидир. Шунинг учун болани ёшлигидан мева ва сабзавотларни ювиб
ейишга ва фақат қайнатилган сувни ичишга одатлантиринг.
Бола қанчалик ёш бўлса, ҳар бир ҳаракатнинг бажарилишини кўпроқ
кўрсатишингизга тўғри келади. Бунда ўз ҳаракатларингизни секинлатинг.
Боланинг ҳар бир ҳаракати тўғри бажарилишини назорат қилинг. Тўғри
малакани мустаҳкамлаш учун унинг бажарилишини такрор ва такрор машқ
қилдириш зарур. Болага бирор ҳаракатни ўргатаётганда унинг ёши ва
ривожланиш даражасини ҳисобга олинг. Болага у эплай олмайдиган
талабларни қўйилиши унда ўз кучига ишонмаслик хисларини пайдо қилиш
мумкин. Малаканинг одатга айланиши учун, уни муайян шароитларда
мунтазам такрорлаб туриш керак. Ота-оналар болаларга ўрнак бўлиб хизмат
қилишини унутмасликлари лозим. Одатларни шакллантиришида ота
оналарнинг хатти-харакатлари, уларнинг кўрсамаларига кўра кўпроқ таъсир
кўрсатади. Агар ота ёки она гигиеник малакага ўргатса, лекин ўзлари унга
амал қилмаса, болада хам бу гигиеник малака одат сифатида шаклланмайди.
Ота – онанинг яқинлиги гигиеник одатларни шакллантиришда жуда
муҳим. Она қўяётган талабни ота инкор қилиб турса, ёки аксинча бўлса,
болада гигиеник одатни шаклланмаслигига олиб келади. Болада гигиеник
малака ва одатларни шакллантиришда сабрли бўлинг. Сарф қилган
меҳнатингиз самарасини фарзандингиз саломатлигида ҳамда унинг эришган
ютуқларида кўрасиз.
1. Арзикулов Р.У. Соғлом турмуш тарзи асослари. Т. ; 1- жилд. 2005-256, 245
бетлар.
5. О.Парпиева “Инсон саломатлиги ва зарарли одатлар”.Фарғона-2014. 60 бет.
6. Брехман И.И. Валеология-наука о здоровье.М.:Физкультура и спорт, 1988.-С.
108.
102
7. Вайнер Э.Н. Валеология. - Учебник для.вузов. М. Флинта: Наука,2002.-416 с.
ЎЗБЕКИСТОНДА “ИХТИОЛОГИЯ ВА ГИДРОБИОЛОГИЯ”
СОҲАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ
Нажмиддинов Э.Х., Хамдамов А.Р.
Президент Шавкат Мирзиёев раислигида 8 июнь куни қишлоқ
хўжалиги ва тадбиркорликни ривожлантириш орқали аҳоли бандлигини
таъминлаш ҳамда озиқ-овқат маҳсулотлари ҳажмини кўпайтириш масалалари
бўйича видеоселектор йиғилиши ўтказилди. Йиғилишда чорвачилик
соҳасида 1 мингдан ортиқ, балиқчилик йўналишида 317 та лойиҳани ишга
тушириб, гўшт етиштиришни кўпайтириш чора-тадбирлари кўриб
чиқилди[1].
Балиқларнинг озиқланиши, озуқаси ва озиқлантиришга оид
кўрсатмалар.
Бугунги кунда бутун дунё бўйлаб иқтисодиёт жуда жадал суратда
ривожланаётган бирдаврда яшамоқдамиз. Ҳар бир давлат ўз иқтисодий
самарадорликка эришиш мақсадида саноат, ҳалқ ва қишлоқ хўжалиги
соҳаларини ривожлантиришга интилади. Уларнинг гуллаб яшнаши ва
тараққиётга эришиши учун бор имкониятларини ишга солади. Бизнинг
юртимизда ҳам, мустақилликка эришганимиздан буён ишлаб чиқариш ва
тадбиркорликка жиддий эътибор берилмоқда. Сабаби, мустақил дегани, у
нафақат, ижтимоий-сиёсий эркинлик дегани, балки, маънавий ва моддий
эркинликларни ҳам ўз ичига олади. Бу борада жумҳурриятимизда қатар
ўзгаришлар содир бўлди ва бўлиб келмоқда. Ҳусусан, қишлоқ ҳўжалиги
тармоғида қишлоқ хўжалигининг барча турлари, деҳқончилик дейсизми,
чорвачиликми, барчаси пухта шакллантирилмоқда. Шулардан балиқчилик ва
аквакультурага эътиборимизни қаратадиган бўлсак. Бу соҳа, собиқ Иттифоқ
даврларида пайдо бўлган ва узоқ йиллар давомида давлатимизни оғирини
енгил қилган ва минг афсуслар бўлсинки, қишлоқ хўжалигининг бошқа
тармоқлари билан интеграциялаштиришнинг нотшғри ташкил этилиши
натижасида, парокандаликка юз тутган соҳаси ҳисобланади. Боиси,
Ўзбекистонда балиқчиликка мос келадиган шароит фақатгина, Орол денгизи
ва унга қуйиладиган икки дарё Сирдарё ва Амударё ҳудудларидагина мавжуд
эди. 1960 йилга қадар Оролбўйи ҳудудида жуда кўплаб балиқчилик
корхоналари ташкил этилган бўлиб, халқимизни балиқ ва балиқ
маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини қондириб келмоқда эди. Бароқ, ўша
даврдан бошлаб, Орол денгизига қуйиладиган асосий дарёларнинг
сувларидан тартибсиз, иррационал фойдаланиши натижасида, денгиз суви
сатҳининг кескин пасайиши бошланди. Табиийки, бу балиқчиликка
қахшатқич зарба бўлди. 1960 йилларда балиқ ҳосили ҳар бир гектар Орол
денгизи майдонидан 25 000 тоннани ташкил этган бўлса, 1980 йилга келиб
103
бу кўрсаткич, борйўғи, 6 000 тоннани ташкил этди. Тўғри, 1970 ва 1980
йиллар оралиғида ховуз балиқчилиги ярим-интенсив усулда ташкилланиб,
йилига 20 - 25 000 т/га ҳолати ушлаб турилди. Аммо, собиқ Совет
Иттифоқининг парчаланиши, барчасини яна салбий тарафга ўзгартириб
юборди. Бу ўзгариш, айниқса, мустақилликдан кейин прогрессив суратда
давом этди. Ўзбекистон ҳукумати бундай ўзгаришга қўл қовуштириб, қараб
турмади, чоралар кўра бошлади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамаси томонидан “Узбалиқсаноат” уюшмаси ташкил этилиб, қатор
ишлар ташкил этилмоқда.
Ҳеч кимга сир эмас, балиқчиликда юқори сифатли, соғлом балиқ
маҳсулотини етиштиришда, балиқ озуқасининг сифати муҳим саналади.
Интенсив ва ярим-интенсив балиқчиликда балиқлар озуқасига кетадиган
ҳаражатлар, маҳсулот тан нарҳининг 40 - 50 %ни ташкил этади. Сўнгги
йилларда балиқларнинг баланслаштирилган озуқаларини ишлаб чиқариш
сурати ортиб бормоқда. Бу балиқларни тез ва унумли ўсиб, етилишини
ҳамда улардан олинадиган маҳсулотларнинг озуқавий коеффицентини юқори
бўлишини таъминлайди. Балиқларнинг тайёр сунъий озуқаси
Балиқларни интенсив ва ярим-интенсив усулда етиштиришда, балиқлар
озуқасига қўйилган талабларга қатъий риоя қилишлик талаб этилади.
Балиқлар озуқаси тўлиқ (тўйинган) ва нотўлиқ (тўйинмаган) турларга
бўлинади. Тўлиқ (тўйинган) озуқа балиқлар соғлом ривожланиши учун зарур
бўлган барча оқсил, углевод, ёғ, витамин ва минералларни ўз ичига олади.
Нотўлиқ (тўйинмаган) озуқа эса, фақат, айрим, озиқ моддаларни ўз ичига
оладиган, балиқлар табиий озуқасига қўшимча сифатида қўшиб бериладиган
озуқа тури ҳисобланади.
Протеинлар (оқсиллар)
Протеинли яъни, оқсил таркибли озиқ моддалар балиқлар
ривожланишида жуда муҳим ўринни эгаллайди. Улар барча, анатомик,
физиологик ва морфологик сифатларнинг шаклланишини таъминлайди.
Барча оқсиллар аминокислоталарнинг полипептид занжиридан ҳосил бўлади.
Табиатда 200 дан ортиқ аминокислоталар мавжуд бўлиб, энг кенг
тарқалганлари 20 тани ташкил этади. Улар ичида балиқлар ҳаётида жуда
катта аҳамиятга эгалари, алмашинмайдиган аминокислоталар ҳисобланади.
Чунки, улар балиқ организмида синтезланмайди. Уларга: метионин, аргинин,
трионин, триптофан, гистидин, изолейцин, лизин, лейцин, валин ҳамда
фенилаланин амнокислоталаридир. Айниқса, улар орасида лизин ва метионин
аминокислоталари анчайин танқис ҳисобланади. Ушбу аминокислоталарнинг
барчаси балиқ озуқасига қўшиб берилишлиги зарур. Бунда, албатта,
балиқларнинг ушбу аминокислоталарга бўлган физиологик талаблари
эътиборга олиниши аҳамиятли [2].
Озиқ моддалар таркибидаги оқсил кўрсаткичи ўтхўр ва ҳамахўр
балиқларда етхўр балиқларникига нисбатан паст даражада бўлади. Бундан
104
ташқари, зич популяцияли сув ҳавзаларида сийрак популяцияли сув
ҳавзаларига нисбатан юқори даражада бўлади.
Протенли озуқага кичик ёшдаги балиқлар, катта ёшдагиларга нисбатан
талабчан бўлишади. Ёши катталашган сари, балиқларнинг оқсилга бўлган
талаби ҳам, пасайиб боради.
Оқсил моддаси балиқлар озуқасир таркибида ёғ ва углеводлар етарли
даражада бўлгандагина балиқларнинг ўсишига ҳизмат қилади. Аксинча
бўлса, ўсишдан кўра балиқларнинг энергияга бўлган эҳтиёжини қондиришга
сарф бўлиб кетади. Шунинг учун, озиқ модда таркибидаги оқсил бўлмаган
таркибига ҳам, жиддий эътибор қаратиш лозим.
Оқсил моддаси 50 %углерод, 16 %азот, 21.5 %кислород ва 6.5 %
водород элементларидан тузилган ва балиқлар юқори даражадаги оқсил
кўрсаткичга эга озуқани ҳам, ўзлаштиришга мослашган. Бироқ, балиқ
организмида 65 % оқсил моддаси танага сўрилмасдан, экскрецияга
(ажратиш) учрайди. Масалан азотнинг жудда катта қисми балиқларнинг
жабралари орқали аммияк кўринишида, қолган қисми қаттиқ метоболит
сифатида танадан, ташқи муҳитга чиқариб юборилади.
Липидлар (ёғлар)
Липидлар юқори энергетик, озуқавий коеффицентга эга моддалар
саналади. Липидлар протеин ва углеводлардан кўра 2 марта юқори
энергетик қувват ҳосил қила олади. Улар, одатда, балиқ рационининг 15
%ини ташкил этиб, тўйинмаган ёғ кислоталар ҳосил бўлишида ҳамда ёғда
эрийдиган витаминларни организмда ташилишини таъминлайди [2].
Оддий липидлар таркибига ёғ кислотаси ва триацилглицерол
моддалари киради. Балиқлар организми, асосан, омега-3 ва омега-6 каби ёғ
кислоталар оилалари моддаларини талаб этади. Ёғ кислоталари, ўз
навбатида: ТЁК(тўйинган ёғ кислоталари, жуфт боғларисиз); ПТЁК (
политўйинмаган ёғ кислоталари,  2 жуфт боғи бор);ЮТЁК(юқори
тўйинмаган ёғ кислоталари,  4 жуфт боғи бор). Денгизда яшовчи балиқлар
ЮТЁКдан бўлган омега-3га жуда бой бўлишади. Бу модда, нафақат
балиқлар рационида муҳим ўринни эгаллайди, балки, инсонлар орасида ҳам
турли хил юрак-қон томир касалликларида энг самарали восита сифатида
кенг қўлланилади.
Углеводлар (шакарлар)
Тирик организмларнинг аксарияти, айниқса, сутэмизувчилар
углеводлардан асосий энергетик манба сифатида фойдаланса, балиқлар ва
бошқа гидробионтлар (сувда яшовчи организмлар) организмида бу моддага
бўлган эҳтиёж жуда паст даражада. Солиштириш учун, сутэмизувчи
организми 1 грамм углевод моддасидан 4 ккал.дан ортиқроқ энергияни
ажратиб олса, балиқларда ҳудди шунча углевод молекуласида, борйўғи 1.6
ккал. энергия ажрата олади холос [2].
Витаминлар (дармондорилар)
105
Витамин (дармондорилар) балиқлар ўсиши, ривожланиши ва соғлиғи
учун жудда муҳим, япа бир, органник моддалар комплекси саналади. Улар
балиқлар организмида, бевосита, ҳосил бўлмаганлиги учун, уларни балиқлар
озуқасига доимий қўшиб берилади.
Витаминлар иккита катта гуруҳга: сувда эрийдиган ҳамда ёғда
эрийдиганларга бўлинади. Сувда эрийдиган витаминларга: В-гуруҳ
витаминлари; холин, инозитол,фолий кислотаси, пантотен кислотаси ва
биотин; витамин-С(аскорбин кислотаси),витамин-РР(никотин
кислотаси)ва бошқалар киради. Улардан энг муҳими витамин-С(аскорбин
кислотаси) бўлиб, балиқлар организмида иммун тизимини шаклланиши ва
фаолиятида кучли антиоксидант ҳисобланади.
Ёғда эрийдиган витаминларга эса: витамин-А(ретинол) – кўришга;
витамин-D(холекальцийферол) – суяк тизимига; витамин-Е(токоферол) –
антиоксидант; витамин-К(менадион) – қоннинг ивиши ва терига. Бу
витаминларнинг етишмовчилиги ва меъёридан ортиқ бўлиши специфик
(ўзига хос) симптомларга эга турли хил патологик белгиларни намоён
қилади. Масалан, сколиоз (умуртқа поғонасининг қийшайиши) – авитаминоз-
D ва -С; шапкорлик – авитаминоз-А ва фолий кислотаси етишмовчилигида.
Минераллар (тузлар, ионлар ва элементлар)
Минерал моддалар балиқлар организмида тутган ўрнига мос равишда:
микро- ва макроэлементларга бўлинади. Типик макроэлементларга
балиқлар организмдаги осмотик босимни таъминлайдиган: Na, Cl, K ва
Pкиради. Микроэлементларга эса, турли хил энзим (фермент – биологик
катализатор) ва гормон (биологик актив модда)лар таркибига кирувчи; Cu,
Cr, I, Zn ва Se киради. Балиқлар бу минералларни озуқаси таркибида
етишмаганини ўрнини, сув таркибидаги минералларни, тўғридан-тўғри,
жабра ва терилари орқали абсорциялайди (шимиш) орқали тўлдиради [2].
Балиқларни озиқлантириш турлари. Замонавий балиқчилик
аквакультураларида балиқларни озиқлантириш турлари иккига бўлинади:
қалқиб турувчи озуқа билан озиқлантириш; қаттиқ, ғарқ бўлувчи озуқа
билан озиқлантириш турлари. Ҳар иккала озиқлантириш тури балиқ турига
қараб балиқларнинг ўсиб, ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади. Булар
ичида, қалқиб турувчи озуқа билан озиқлантириш тури саноат миқиёсида
бошқа турига нисбатан қиммат саналади. Бироқ, шундай озиқлантириш тури
балиқчилик хўжалигида балиқ етиштирувчи фермерга, балиқ озуқаси
миқдорини назорат қилиш имконини яратади. Балиқларнинг озуқага бўлган
эҳтиёжига қараб, озуқани кўпайтириш ёки, аксинча, камайтиришга ёрдам
беради [3].
Қаттиқ, ғарқ бўлувчи озуқа билан озиқлантириш тури эса, юқоридаги
озиқлантириш турига нисбатан, анча арзон бўлиб, бунда, озуқанинг
катталиги балиқ тури оғиз кенглигининг ўртача 20 – 30 %ини ташкил этиши
самарали ҳисобланади. Чунки, жуда кичик катталикдаги озуқа, балиқлар
учун, уни қидириб топиб, кўп миқдорда истеъмол қилишда кўп энергия сарф
106
қилишига олиб келади. Лекин, ҳаддан зиёд катталикдаги озуқа ҳам, сувни
ифлослантириб, сувдаги кислород режимига салбий таъсир кўрсатади.
Сабаби, ҳар қандай органик маҳсулот, вақт ўтиши билан, сувда эриган
кислород таъсирида чиришни бошлайди, бу эса, табиийки, сувда эриган
кислородни камайишига ва шунга мос равишда сувдаги балиқларда кислород
етишмаслиги, димиқиш ҳолатларига сабаб бўлади.
Балиқлар озуқасининг миқдори, озиқлантириш даврийлиги ва
озиқлантириш тартиби. Интенсив ва ярим-интенсив кўл балиқчилигида
балиқ личинкалари ҳамда балиқ чавоқларини озиқлантириш даврийлиги ва
миқдори катта ёшдаги балиқларникидан юқори бўлишлиги лозим. Боиси,
кичик ёшдаги балиқлардаги организмнинг энергия сарфи катта ва бу уларни
тез-тез кўп миқдордаги озуқа билан озиқлантиришни талаб этади. Уларни
етиштиришда озиқ моддани кўп сарфланаётганлиги ва озиқлантириш
даврийлигининг қисқалиги ҳавотирга солмаслиги керак. Сабаби, бундай фаол
озиқлантириш балиқ личинкалари ва чавоқларининг тана ҳажмининг
кичиклиги, улар истеъмол қиладиган озуқанинг кўп бўлишига қарамасдан,
катталариникичалик бўла олмаслигини ёдда тутиш лозим. Кичик ёшдаги
балиқлар рационида кўп бўлган оқсил ҳам, ёшга боғлиқ равишда камайтириб
борилади.
Балиқларни озиқлантириш жисмоний анча меҳнатни талаб этадиган ва
нисбатан қиммат иш саналади. озиқлантириш даврийлиги ҳам, ишчи кучи,
балиқчилик хўжалигининг катталиги, балиқларнинг катталиги ва турига
боғлиқ равишда қисқариб боради. Масалан, лаққа балиқлар боқиладиган, кўл
балиқчилиги хўжаликларини оладиган бўлсак, агар, хўжалик катта бўладиган
бўлса, ишчи кучининг етишмаслиги сабабли, балиқлар бир кунда бир марта
озиқлантирилса ҳам кифоя қилади. Бироқ, хўжалик унча катта бўлмаса,
озиқлантириш даврийлиги бир кунда икки мартани ташкил этиши мақсадга
мувофиқ. Ички, интенсив балиқчиликда эса, оптимал сув ҳароратида, ўсиш
темпини ошириш мақсадида, даврийлик бир кунда 5 мартагача қисқариши
фойдалидир.
Балиқларнинг озиқлантириш миқдорига жуда кўплаб омиллар таъсир
кўрсатади. Масалан, озиқлантириш куннинг қайси маҳалида амалга
оширилаётганлиги, йил фасли, сувнинг ҳарорати, кислород режими ва бошқа
ўзгарувчан хоссалари билан боғлиқ. Сувнинг кислород режими, ҳарорати ва
йил фаслини озиқлантириш миқдори ва графигига таъсирини кўриб
чиқадиган бўлсак, кўл балиқчилигида, эрта саҳарда сувда эриган кислород
миқдорининг камайишини ҳисобга олаган ҳолда, куннинг бу пайтда
юалиқларни озиқлантирмаслик мақсадга мувофиқ. Қиш фаслида, сувнинг
ҳарорати совуқ бўлган даврда, балиқларнинг озиқланиш интенсивлигини
ҳисобга олган ҳолда, озиқлантиришни камайтириш тавсия этилади.
Озуқанинг ўзлаштирлиши, ҳазм бўлиши ва балиқларнинг озуқага
бўлган иштахосининг даражалари, озуқанинг таркиби ҳамда сифати билан
бевосита боғлиқ. Хўжалик эгаси, балиқларнинг озиқланиш фаоллигини,
107
озуқани ўзлаштирилишини, уни ҳазм бўлиб, балиқлар ўсиш ва
ривожланишига таъсир кўрсатиши ҳамда озиқлантиришнинг
самарадорлигини аниқлаш мақсадида, йил давомида озиқлантиришга
кетадиган сарф ҳаражатни ва озқланишдан ҳосил бўлаётган органик
чиқиндилар таркибини мониторинг қилиб бориши, хўжалик истиқболи учун
катта аҳамият касб этади. Балиқларни озиқлантириш графиги, кўп тур
балиқлар етиштириладиган фермалардан ташқари, оддий фермаларда ҳам
ташкилланиши, ишни анча, осонлаштиради. Одатда, ҳар қандай балиқ, кун
давомида, ўз тана ҳажмига нисбатан, 1 - 4 % миқдоридаги озуқани истеъмол
қилиши зарур.
1. Ўзбекистон республикаси президенти Ш.М.Мирзиёев “Аҳоли
бандлиги ва фаровонлигини ошириш бўйича қўшимча вазифалар
белгиланди”. 08.06.2021
2. M.H.G. Berntssen, A.-K. Lundebye, “Environmental contaminants in
farmed fish and potential consequences for seafood safety” in Improving Farmed
Fish Quality and Safety, 2008
БИОЛОГИЯ ДАРСЛАРИДА ДИДАКТИК ЎЙИН
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ
Эргашева Н. А.
Биология дарсларида дидактик ўйин технологияларидан фойдаланиш
дарс самарадорлигини оширишга имкон беради. Маълумки, ўқувчиларнинг
билиш фаолияти ўйин фаолияти билан уйғунлашган дарслар дидактик
ўйинли дарслар дейилади. Дидактик ўйинли технологиялар ўқувчиларнинг
билим олиш фаолиятини ўйин фаолияти билан қўшиб олиб боришдан иборат.
Дидактик ўйинлар мусобақа, рақобат, ўзаро ёрдам, ҳамкорлик тарзида олиб
борилади. Бунинг учун ўқитувчи дидактик ўйиндан кўзда тутилган мақсад,
уни амалга ошириш йўллари, ўйин мазмуни ва иштирокчилари фаолиятини
аниқлаб олади. Дидактик ўйин дарслари таълим ва тарбия бериш, ўқувчилар
фаолиятини йўналтириш, касбга йўналтириш, ўқувчиларнинг мулоқот ва
нутқ маданиятини ривожлантириш, улар билимларини чуқурлаштириш ва
шахсни ривожлантириш вазифасини бажаради.
Дидактик ўйинли дарсларни мазмунига кўра саҳналаштирилган ролли
ўйинлар, ижодий ишбилармонлик ўйинлари, конференция ва ўйин машқли
дарсларга ажратиш мумкин. Дидактик ўйинли дарсларнинг сюжетли-ролли,
ижодий, ишбилармонлар, конференциялар ва ўйин машқлар каби турлари
бор. Мазкур дарсга ҳамма ўқувчилар улар қайси ролни бажаришидан қатъий
назар қизқин тайёргарлик кўриши лозим.
Дидактик ўйинларни амалда қўллаш шарт- шароитлари.Дидактик ўйинларни
танлашда иштирокчиларнинг ёши, билими ва тарбияланганлик даражаси
ҳисобга олинади. Ҳар бир дидактик ўйин машғулотларига ўзига хос
108
хавфсизлик талаблари қўйилади. Бу хавфсизлик талабларига тўлиқ риоя
қилиниши ҳар бир ташкилотчининг доимий эътиборида бўлиши лозим.
Бундан ташқари ҳар бир дидактик ўйин учун сарфланадиган вақт миқдорини
турли белгилаш ва унга риоя қилишнинг ўзига хос асосларини билиш ва
дарснинг мақсадига мувофиқ қўллаш талаб қилинади.
Дидактик ўйин турларини танлаш мезонлари:
иштирокчилар таркиби бўйича- ўғил болалар, қиз болалар, ўсмирлар, катта
ёшдагилар учун ўйинлар;
иштирокчилар сони бўйича-якка, жуфтликда, кичик гуруҳ, катта гуруҳ синф
жамоаси, рақобатдош командалар, синфлараро ва оммавий ўйинлар;
ўйин жараёни бўйича-фикрлаш, ўйлаш, топағонлик, ҳаракатлар, мусобақа ва
бошқаларга йўналтирилган ўйинлар;
вақт меъёри бўйича-дарс, машғулот вақтининг режа бўйича ажратилган
қисми, ўйин мақсадига эришгунча, ғолиб ёки ғолиблар аниқлангунча давом
этадиган ва бошқа ўйинлар.
Ҳар бир дидактик ўйин жараёнида ўзига хос воситалар турлари қўлланилади
ва машғулот жараёнида улардан турли, унумли ва хавфсиз фойдаланиш
лозим. Бу воситаларни қуйидаги турларга ажратиш мумкин:
канцелярия товарлари-турли ўлчамлардаги оқ ва рангли қоғозлар, скотч,
фломастерлар, ручка, қалам, чизғичлар, қайчи, элим ва бошқалар;
—техника воситалари-проэктор, микрофон, компьютер; видеокамера,
видеомагнитофон, телевизор ва бошқалар;
ўқув асбоб-ускуналари- ўқув лаборатория ва устахона жиҳозлари, ўлчов
асбоблари, ўқув приборлари, мослама, механизм, модель ва бошқалар;
маҳаллий ва табиий материаллардан тайёрланган воситалар.
Дидактик ўйинлар ташкилотчилари улар учун ишлатиладиган ҳар бир
материал билан ишлаш, улардан тегишли дидактик воситаларни тайёрлаш
ҳамда хавфсизликни таъминлаш технологияларини пухта билишлари ва риоя
қилишлари лозим.
Мактабда ҳар бир ўқитувчиайрим турдаги дидактик ўйин машғулоти ўқув
материалларини амалда қўллаш учун тайёрлашини ташкил қилиш методик
фаолиятнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Бунда ўқитувчилар ўз
мутахассислик фанлари бўйича ўзлари танлаган мавзудаги дарсни энг
мақсадга мувофиқ дидактик ўйин турларидан фойдаланиб ўтказиш юзасидан
дарс ишланмаси тайёрлашлари ва унинг асосида метод бирлашма мажлисида
шу машғулотни баён қилиб беришлари ва тегишли муҳокамалар ўтказиб
борилиши тавсия қилинади.
Ишчанлик ўйин дарси – дарс мавзуси бўйича масалаларни ҳал этиш
жараёнида ўқувчиларнинг фаол иштирок этишини таъминлаш орқали янги
билимларни ўзлаштириш машқи.
Рўлли ўйин дарси - дарс мавзуси бўйича масалаларни ўрганишда
ўқувчиларга олдиндан маълум рўлларни тақсимлаш ва дарс жараёнида шу
109
рўлни бажаришларини ташкил этиш асосида билимларни мустахкамлаш
дарси.
Театрлаштирилган дарс – дарс мавзуси билан боғлиқ саҳна кўринишлари
ташкил этиш орқали дарс мавзуси бўйича чуқур, аниқ маълумотлар бериш
дарси.
Компьютер дарси – тегишли ўқув фани бўйича дарс мавзусига доир
компьютер материаллари ( мультимедия, виртуал ўқув курси ва шу кабилар )
асосида ўтиладиган дарс.
Ким ошди савдоси дарси – ўқув фани айрим бўлими бўйича
билимларни ҳар бир ўқувчи қанчалик кўп билишини намойиш этиш дарси.
Ямарка дарси – дарс мавзусини бўлаклар бўйича олдиндан ўзлаштириш
ўқувчиларнинг ўзаро мулоқат асосида синфга қизиқарли тушунтириш орқали
ўтиладиган дарс.
Формулалар дарси – ўқувчиларнинг формулаларни пухта
ўзлаштиришлари бўйича турли ўйинлар шаклидаги машқлар ўтказиш дарси.
Ўйин дарси – дарс мавзусига мос ўйин орқали ўқувчиларнинг
ўзлаштиришларини ташкил этиш дарси.
Суд дарси – ўқувчилар билан дарс мавзусига мос “суд” жараёнини
ташкил этиш орқали янги мавзуни ташкиллаштириш дарси.
Концерт дарси – дарс мавзусини саҳналаштирган ҳолдаги концерт
шаклида ифодалаш машқлари бўлиб, ўқувчиларни фаоллаштириш ва
билимини мустаҳкамлаш имкониятини беради.
Терговчи билимдонлар олиб борадиган дарси – дарс мавзусини
олдиндан пухта ўрганган ўқувчилар ёрдамида қизиқарли савол – жавоблар,
таҳлиллар асосида исботлаб, тушунтириш машқлари бўлиб, бунда ўқувчилар
дарс мавзусини ўзлаштириб эслаб қолишлари учун қулайлик яратадилар.
Интеграл (интеграцияланган)дарс – бир нечта фанларга доир
интеграциялаш учун қулай бўлган мавзулар бўйича ташкил қилинган дарс
бўлиб, ўқувчиларнинг турли фанларга қизиқишларини орттириб таълим
жараёнидаги фаолликларини таминлайди.
Бундай дарслар ўқувчиларга фанлараро боғлиқликни ўргатиш орқали
уларда одам тузилишининг илмий асосларини тўлиқ идрок этрок этиш,
илмий дунёқарашини шакллантириш ижодий тафаккурларни
ривожлантиришга ҳизмат қилади.
Мўъжизалар майдони дарси ўқувчилар билан ўтказиладиган қизиқарли
ўйинлар бўлиб турли саволларга белгиланган вақт давомида тўғри жавоблар
топиш ва ғолибларни рағбатлантириш орқали ўқувчиларда фикрлаш,
топқирлик ва зийраклик, билимларни кенгайтириб бориш сифатларини
шакллантиради.
Ўқитувчи-педагог аввал ўқувчиларни индивидуал (якка тартибдаги),
сўнгра гуруҳли ўйинларга тайёрлаши ва уни ўтказиши, ўйин муваффақиятли
чиқандан сўнг эса уларни оммавий ўйинларга тайёрлаши лозим. Чунки
ўқувчилар дидактик ўйинли машғулотларда фаол иштирок этишлари учун
110
зарурий билим, кўникма малакаларга эга бўлишлари, бундан ташқари гуруҳ
жамоаси ўртасида ҳамкорлик, ўзаро ёрдам вужудга келиши лозим.
Дидактик ўйин – таълим берувчи усул бўлиб, бу усул муайян таълимий
мақсадларга эришишга яни ўтилган ўқув материалларини аниқлашга,
мустаҳкамлашга ва уни чуқурлаштиришга қаратилган бўлади. Ҳар бир
дидактик ўйинни ўтказишда муайян бир вазифа мақсад қилиб олинади.
Масалан : доиравий мисоллар ўйинида иккинчи ўнлик ичида ҳисоблаш
малакаларини мустаҳкамлашдан иборат бўлган дидактик топшириқ
қўйилади.
1. Абдукодиров А.А. Некоторые педагогические принципы разработки и
использования в учебном процессе учебно-обучающих программ. –
Новосибирск.: 1989. – 15-20 с.
2. Толипова Ж.О. Биологияни ўқитишда педагогик технологиялардан
фойдаланиш. Педагогика олий ўқув юрти талабалари учун ўқув қўлланма. И-
қисм. Т.: ТДПУ. 2004. – 76 б.
3. Толипова Ж.О. Биологияни ўқитишда педагогик технологиялардан
фойдаланиш. Педагогика олий ўқув юрти талабалари учун ўқув қўлланма.
ИИ-қисм. Т.: ТДПУ. 2004. – 101 б.
ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АГРОЦЕНОЗЛАРИ
ТАНГАЧАҚАНОТЛИЛАРИНИ (INSECTA, LEPIDOPTERA)
ЎРГАНИШГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР
Шерматов М. Р., Ботиров Э. А.
Фарғона водийси энтомофаунасида тангачақанотли ҳашаротлар
комплекс тадқиқ этилмаган бўлиб, уларнинг ўрганилиши асосан айрим
агроценозлар энтомофаунасини тадқиқ этиш борасидаги илмий изланишлар
таркибида олиб борилган [2; 3; 4; 6; 7].
Материал ва тадқиқот услублари. Фарғона водийсининг
тангачақанотли ҳашаротларини ўрганиш ишлари 2012-2020 йиллар давомида
Фарғона, Андижон ва Наманган вилоятлари ҳудудларидаги агроценозларда
олиб борилди. Тадқиқот ишида умумий қабул қилинган энтомологик
услублардан фойдаланилди [1; 5].
Олинган натижалар. Фарғона водийси бўйича йиғилган наъмуналар
асосида тангачақанотли ҳашаротларнинг тарқалишини агроценозларни
ташкил этувчи қишлоқ хўжалик экинларининг оилалари кесимида таҳлил
этилганда, кенг миқёсда экиладиган ўсимликлар оилаларида фитофаг турлар
улуши юқори эканлиги кузатилди.
1-жадвал
Фарғона водийси тангачақанотли ҳашаротларининг мевали боғ
агроценозида ўсимлик оилалари бўйича тақсимланиши
Ўсимлик Тангачақанотлилар (Лепидоптера)
оилалари Оил Агроценоз Авло Агроценоз Турла Агроценоз
111
а да улуши д да улуши р сони да улуши
сони % сони % %
Росаceаe 16 94,1 49 90,7 59 88,1
Угландаcэаэ 5 29,4 5 9,3 5 7,5
Анаcардиаcэ
2 11,8 2 3,7 2 3,0
аэ
Витаcэаэ 6 35,3 11 20,4 11 16,4
Пуниcаcэаэ 2 11,8 2 3,7 2 3,0
Мораcэаэ 1 5,9 1 1,9 1 1,5
Эбенаcэаэ 1 5,9 1 1,9 1 1,5
Рутаcэа 2 11,8 2 3,7 2 3,0
2-жадвал
Фарғона водийси тангачақанотли ҳашаротларининг мойли, озуқа
ва техник экинлар агроценозларида ўсимлик оилалари бўйича
тақсимланиши
Астераcэаэ 2 20 9 22,5 11 21,6
Линаcэаэ 1 10 7 17,5 8 15,7
Педалиаcэаэ 1 10 4 10 4 7,8
Эупҳорбиаcэ
1 10 5 12,5 5 9,8
аэ
Фабаcэаэ 5 50 18 45 20 39,2
Амарантҳаcэ
2 20 8 20 9 17,6
аэ
Брассиcаcэаэ 2 20 2 5 2 3,9
Малваcэаэ 5 50 22 55 33 64,7
Мораcэаэ 3 30 3 7,5 4 7,8
Соланаcэаэ 2 20 6 15 9 17,6
3-жадвал
Фарғона водийси тангачақанотли ҳашаротларининг ғалла ва
дуккакли дон экинлар агроценозларида ўсимлик оилалари бўйича
тақсимланиши
оилалар Оил Агроценозд Авло Агроценозд Турла Агроценозд
и а а улуши % д а улуши % р сони а улуши %
сони сони
Граминеа
4 80 29 82,9 38 77,6
э
112
Фабаcэаэ 4 80 16 45,7 23 46,9
4-жадвал
Фарғона водийси тангачақанотли ҳашаротларининг сабзовот-полиз
экинлар агроценозида ўсимлик оилалари бўйича тақсимланиши
Соланаcэаэ 2 50 18 85,7 27 81,8
Брассиcаcэаэ 3 75 13 61,9 16 48,5
Амарантҳаcэ
3 75 13 61,9 19 57,6
аэ
Аллиаcэаэ 1 25 10 47,6 12 36,4
Апиаcэаэ 1 25 6 28,6 8 24,2
Cуcурбитаcэ
2 50 9 42,9 13 39,4
аэ
Хулоса. Мевали боғ агроценозида тангачақанотлиларнинг аксарият
турлари (88,1 %) Росаcэаэ оиласига мансуб ўсимликларда тарқалган. Озуқа
ва техник экинлар агроценозида Малваcэаэ оиласига мансуб ўсимликларда
уларнинг сони юқорилиги (64,7%) билан ажралиб туради. Ғалла ва дуккакли
дон экинлари агроценозида Граминеаэ оиласига мансуб ўсимликларда
уларни нисбатан кенг (77,6%) тарқалганлиги кузатилди. Тангачақанотли
ҳашаротларнинг аксарият (81,8 %) турларини сабзовот-полиз экинлари
агроценозида Соланаcэаэ оиласига мансуб ўсимликларда тарқалиши қайд
этилди.
1. Азимов Д.А. и др. Насекомые Узбекистана. Под.ред. Азимов Д.А. –
Ташкент: Фан, 1993. - 340 с.
2. Жабборов А.М. Фарғона водийси айрим агроценозларидаги муҳим
ҳашаротларнинг экологияси: Биол. фан. номз. …дисс. автореф. –Тошкент,
1997. – 20 б.
3. Зокиров И.И. Марказий Фарғонанинг сабзавот-полиз экинлари
ҳашаротлари фаунаси ва экологияси // Биол. фан. докт. дисс. (ДСc) автореф.
– Тошкент, 2019. – 59 б.
4. Зокиров И.И., Хусанов А.К., Юсупова Ш.Х. Сабзавот-полиз
агроценозларининг адвентив фитофаглари (Монография). –Тошкент, 2020.
-112 б.
5. Хамраев А.Ш. Энтомокомплексы хлопкового агробиоценоза
(фитофаги, энтомофаги), формирование, функционирование и
усовершенствование биологических основ их регулирования: Дисс. ...докт.
биол. наук. –Ташкент, 1992. - 240 с.
113
6. Шерматов М. Тут парвонаси (Glyphodes pyloalis Walker)нинг
Фарғона водийсида тарқалиши, биологияси ва экологик хусусиятлари: Биол.
фан. номз. …дисс. –Тошкент, 2010. - 120 б.
7.Юсупов. А.Х. Мевали боғлар тангачақанотлилари (Инсеcта,
Лепидоптера) биоэкологияси ва уларнинг сонини бошқариш: Қ/х. фан. докт.
…дисс. автореф. –Тошкент, 2016. – 73 б.
ЛАМИАCЭАЭ ОИЛАСИГА КИРУВЧИ АЙРИМ ДОРИВОР
ЎСИМЛИКЛАРНИ ХАЛҚ ТАБОБАТИДА ҚЎЛЛАНИЛИШИ .
Раҳимова Ҳ. Р.
ФЖСТИ.
Ламиаcэаэ оиласи ер юзидаги энг йирик оилалардан бири
ҳисобланади. Унинг вакиллари асосан иссиқ ва мўътадил иқлимли
мамлакатларда кенг тарқалган. Бу оилага 2 00 га яқин туркум ва
3000 тур киради. Ўрта Осиёда 53 туркумга мансуб 360 тур,
Ўзбекистонда эса 42 туркумга мансуб 210 тур, Фарғона водийсида
эса 26 туркумга оид 59 тур ўсиши маълум. Ялпиздошлар оиласи
Ўзбекистон флорасида ҳам кенг тарқалган оилалардан бири бўлиб,
фойдали турларга бойлиги билан бошқа оилалардан ажралиб
туради.
Ялпиз, Мармарак, Кийикўт, Бозулбанг, Тоғрайҳон, Лимонўт,
Арслоқулоқ каби туркумларнинг вакиллари жуда қадимдан бери
тиббиётда, озиқ овқат, қандолатчилик ва парфюмерия саноатида
фойдаланиб келинмоқда.
Лабгулдошлар оиласининг 200 туркуми ва 3500 тури бор. Улар
бутун эр юзининг деярли ҳамма жойида учрайди ва ўрмон, дашт,
саҳро ва тоғларда ўсади.
Ялпиздошлар оиласига мансуб турлар таҳлил қилинганда бу
оилага мансуб Непета туркуми вакиллар и (9тур) кўплиги билан
ажралиб туради. Иккинчи ўринда Эремстачйс (8 тур), учинчи
ўринда эса Сcутеллариа ва Пҳломис туркуми (5 тадан тури)
турлари ккўп тарқалиши жиҳатидан этакчи ўринларда туради.
Тоғли ва тоғолди худудларида эрта баҳорда Салвиа ва
Лагочилус туркумига мансуб (4 тадан тур) ўсимликларни гуллаб,
уруғлаганини кўриш мумкин. Фарғона водийсида Перовскиа ва
Драcоcэпҳалумнинг эса 2 тадан тури, қолган туркумларнинг фақат
биттадан тури учрайди халос.
Ўзбекистон “Қизил китоби”га киритилган 30тур ўсимликдан
Фарғона водийси флорасида фақат 1 тури яъни, Салвиа маргаритаэ
Ботсч. учрайди халос.
Фарғона водийси флорасида Ламиаcэаэ оиласи вакиллари
хилма хиллиги ва турли экологик муҳит шароитларига
мослашганлиги ва бир қанча шифобахшлик хусусиятлари била н
алоҳида ўрин тутади.
114
Ламиаcэаэ оиласи вакиллари орасида бир қанча истиқболли,
аҳамиятли ва ўрганишга эхтиёж сезиладиган турлар анчагинани
ташкил қилади. Улар орасида доривор, озиқ -овқатбоп, эфир-
мойли, ошловчи, бўёқбоп ва бошқа турдаги аҳамиятга эга бўл ган
турларни учратишимиз мумкин.
Пҳломоидес cанесcэнс ўсимлигининг поя қисми халқ
табобатида анемия, гипоатсидли гастрит, пневмония, бронхит,
ўпка туберкулёзи, безгак, геморрой, шиш ва гипертония
касаллигида ишлатилган. Ҳаво қисмининг қуйилиши қон ивишини
кучайтиради, гипотензив таъсирга эга эканлиги аниқланди.
Тоғ райҳоннинг ер устки қисмидан тайёрланган димлама,
суюқ экстракти ва турли йиғмалар - чойлар таркибида нафас
йўллари касалликларида балғам кўчириш,ичак перисталтикасини
яхшилаш,иштаха очиш,овқат хазмини яхшилаш,сийдик ва ел
хайдаш учун қўлланилади.
Лимонўт қадимдан халқ табобатида турли касалликларни
даволашда ишлатиб келинган.Абу Али ибн Сино унинг ер устки
қисмини юрак ишини ва овқат хазмини яхшилаш учун
қўллаган.Халқ орасида ҳозирги кунда ҳам лимонўтнинг ер устки
қисми (баъзан баргининг) дамламаси овқат хазмини яхшилаш
мақсадида кенг фойдаланилади.Бундан ташқари,у камқонлик,асаб
ва юрак касалликларини даволаш учун,оғриқ қолдирувчи,сурги
сифатида ҳам қўлланилади.
1. Flora of Uzbekistan, Tashkent: Publishing House of the Academy of Sciences
of the Uzbek SSR. 1961 . v. 5. from. 263-415.
2. Акбарова М. Х., Жураев З. Н. Состояние ценопопуляций Scutellaria
adenostegia Briq.(Lamiaceae) в Ферганской долине //Science and
Education.– 2020.– Т. 1.– №4.
3. Холматов Х.Ҳ., Мавлонқулова З.И.,Махсумов М.Н “Қон оқишини
тўхтатувчи доривор ўсимликлар” Ташкент. “Ибн сино”.-1993.-220 бет.
4. Каримов В.А.,Шомаҳмудов А “Халқ табобатида ва замонавий
илми тибда қўлланиладиган шифобахш ўсимликлар”. Ташкент.
“Ибн сино”.-1993.-30 бет.
5. Pratov O‘., Madumarov T.A., Naralieva N.M. O‘zbekistonning
noyob o‘simliklari. O‘quv metodik qo‘llanma.Toshkent, 2011.
6. Adylov T.A., & Makhmedov A.M., Phlomoides Moench. Определитель
растений Средней Азии. – Tашкент: Фан, 1987. – Т. 9. – С. 82-106.
7. Xудойбердиев Т.X. Губоцветные и растителном покрове Ферганский
долинa. Докт. биол. наук. // Т.: 1997. C. (2). 44.
115
ФАРҒОНА ВОДИЙСИ АГРОЦЕНОЗЛАРИ
ТАНГАЧАҚАНОТЛИЛАРИНИНГ (ИНСЕCТА, ЛЕПИДОПТЕРА) ТУР
ТАРКИБИГА ОИД МАЪЛУМОТЛАР
Шерматов М.Р., Муҳаммедов М.М., Қаюмова О.И.
Фарғона водийси энтомофаунаси тангачақанотли ҳашаротларининг тур
таркиби тўлиқ ўрганилмаган бўлиб, уларнинг ўрганилиши асосан айрим
агроценозлар энтомофаунасини тадқиқ этиш борасидаги илмий изланишлар
таркибида олиб борилган [2;7;8;3;4]. Шунингдек, Марказий Осиё минтақаси
ва Ўзбекистон ҳудуди энтомофаунасига доир баъзи илмий манбаларда
тангачақанотлиларнинг Фарғона водийси ҳудудларида учрашига оид
маълумотлар мавжуд [9;6].
Материал ва тадқиқот услублари. Фарғона водийсининг
тангачақанотли ҳашаротларини ўрганишда умумий қабул қилинган
энтомологик услублардан фойдаланилди [1;5;6]. Тангачақанотлиларни йиғиш
асосан кечалари, муаллифлар томонидан тайёрланган тунги ёритгичли
мослама ёрдамида ҳамда кундузги капалакларни тутиш махсус сачоклар
ёрдамида амалга оширилди. Агроценозлар бўйича кунлик йиғилган
капалакларни ҳар бир турининг эркак ва урғочи индивидларидан 2 тадан
намунаси ажратиб олиниб, коллекцияси тайёрланди.
Олинган натижалар. Фаунистик тадқиқотлар натижалари асосида
Фарғона водийси агроэкотизимларида тангачақанотлилар туркумининг 22
оиласини 98 авлодига мансуб 133 тури учрашлиги қайд этилди.
Тангачақанотли ҳашаротлар фаунасининг таксономик таркибига кўра
Ноcтуидае оиласининг вакиллари энг кўп (55 та) турга эга бўлиб,
лепидофаунадаги улуши 41,4 % ни ташкил этади. Мазкур кўрсаткич
Тортриcидаэ (15%), Эребидаэ (8,3%) оилалари кетма-кетлигида пасайиб
боради (1-жадвал).
1-жадвал
Фарғона водийси агроэкотизимлари тангачақанотли
ҳашаротларининг оилалар ва авлодлар бўйича тақсимланиши
Оила номи Авлодлар Улуши % Турлар Улуши %
сони сони
Нептиcулидаэ 1 1,0 1 0,8
Ҳелиозелидаэ 1 1,0 1 0,8
Граcиллариидаэ 1 1,0 1 0,8
Йпономеутидаэ 1 1,0 2 1,5
Лёнетиидаэ 2 2,0 2 1,5
Cолеопҳоридаэ 1 1,0 1 0,8
Гелечиидаэ 7 7,1 7 5,3
Чореутидаэ 1 1,0 1 0,8
116
Тортриcидаэ 14 14,3 20 15,0
Cоссидаэ 1 1,0 1 0,8
Сесиидаэ 1 1,0 1 0,8
Ҳеспериидаэ 1 1,0 1 0,8
Пиэридаэ 3 3,1 4 3,0
Лйcаэнидаэ 3 3,1 3 2,3
Пйралидаэ 3 3,1 3 2,3
Cрамбидаэ 4 4,1 6 4,5
Ласиоcампидаэ 1 1,0 2 1,5
Спҳингидаэ 3 3,1 3 2,3
Геометридаэ 6 6,1 6 4,5
Эребидаэ 7 7,1 11 8,3
Нолидаэ 1 1,0 1 0,8
Ноcтуидаэ 35 35,7 55 41,4
ЖАМИ 98 133
Лепидоптера туркуми вакилларининг агроценозлар бўйича
тақсимланиши таҳлил этилганда, қишлоқ хўжалик экинлари рўйхатига
киритилган 8 оилага мансуб 21 тур ўсимликлардан иборат мевали боғ
агроценозида тангачақанотлиларнинг 17 оиласи 54 авлодига мансуб 67 тури,
10 оилага мансуб 13 тур ўсимликдан иборат мойли, озуқа ва техник экинлар
агроценозларида тангачақанотлиларни 10 оиласи 40 авлодига мансуб 51
тури, 2 оилага мансуб 11 тур ўсимликдан иборат ғалла ва дуккакли дон
экинлари агроценозларида тангачақанотлиларни 5 оиласи 35 авлодига мансуб
49 тури, 6 оилага мансуб 18 тур ўсимликдан иборат сабзовот-полиз
агроценозида тангачақанотлиларни 4 оиласи 21 авлодига мансуб 33 тури
қайд этилди (2-жадвал).
2-жадвал
Фарғона водийси тангачақанотли ҳашаротларининг агроценозлар
бўйича тақсимланиши
Агроценозл Тангачақанотлилар
ар Оил Агроценоз Авло Агроценоз Турла Агроценоз
Мевали боғ 17 77,3 54 55,1 67 50,4
Мойли,
озуқа ва
10 45,5 40 40,8 51 38,3
техник
экинлар
Ғалла ва
дуккакли 5 22,7 35 35,7 49 36,8
дон
Сабзовот- 4 18,2 21 21,4 33 24,8
117
полиз
1. Азимов Д.А. и др. Насекомые Узбекистана. Под.ред. Азимов Д.А. –
Ташкент: Фан, 1993. - 340 с.
2. Жабборов А.М. Фарғона водийси айрим агроценозларидаги муҳим
ҳашаротларнинг экологияси: Биол. фан. номз. …дисс. автореф. –Тошкент,
1997. – 20 б.
3. Зокиров И.И. Марказий Фарғонанинг сабзавот-полиз экинлари
ҳашаротлари фаунаси ва экологияси // Биол. фан. докт. дисс. (ДСc) автореф.
– Тошкент, 2019. – 59 б.
4. Зокиров И.И., Хусанов А.К., Юсупова Ш.Х. Сабзавот-полиз
агроценозларининг адвентив фитофаглари (Монография). –Тошкент, 2020.
-112 б.
5. Хамраев А.Ш. Энтомокомплексы хлопкового агробиоценоза
(фитофаги, энтомофаги), формирование, функционирование и
усовершенствование биологических основ их регулирования: Дисс. ...докт.
биол. наук. –Ташкент, 1992. - 240 с.
6. Хўжаэв Ш.Т. Ўсимликларни зараркунандалардан уйғунлашган ҳимоя
қилиш, ҳамда агротоксикология асослари. – Тошкент, 2014. - 540 б.
7. Шерматов М. Тут парвонаси (Глйпҳодес пйлоалис Wалкер)нинг
Фарғона водийсида тарқалиши, биологияси ва экологик хусусиятлари: Биол.
фан. номз. …дисс. –Тошкент, 2010. - 120 б.
8. Юсупов. А.Х. Мевали боғлар тангачақанотлилари (Инсеcта,
Лепидоптера) биоэкологияси ва уларнинг сонини бошқариш: Қ/х. фан. докт.
…дисс. автореф. –Тошкент, 2016. – 73 б.
9. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда
маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. –Тошкент:
Ўрта ва олий мактаб, 1962. – 696 б.
БИОЛАБОРАТОРИЯЛАРГА ЯНГИ ТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯ

Эрматова Д.Ў., Эргашева Д.Н
Фарғона политехника институти
Маълумки, ғўзанинг энг хавфли зараркунандаси бўлган кўсак қуртини
зарарлайдиган текинхўрлардан бири – бракондир. Бракон кўсак қуртидан
ташқари маккажўхорини зарарлайдиган қуртларни, сабзавот ва мева
қуртларини чақиб фалажлайди, сўнгра уларга ўз тухумларини
жойлаштиради. Бракон тухум қўйишда катта ёшдаги қуртларни танлайди,
чунки тухумдан чиққан личинкаларнинг озиқланиши учун катта қуртларда
озуқа кўп бўлади. Бракон личинкалари қурт танасидаги суюқлик билан
озиқланиб ғумбакка айланади. Биолаборатория шароитида бракон
купайтириш учун дастлаб асалари мум куясини кўпайтириб олинади.
118
Амалиётдаги технология бўйича шакар, буғдой уни, ёғли сут, макажўхори
уни, хамиртуриш каби инсонлар озиқланиши учун ҳам зарур бўлган озиқ-
овқат маҳсулотлари кўп миқдорда талаб этилади.Ушбу мақолада юқоридаги
озиқ-овқат маҳсулотларини ишлатмасдан ҳам мум куяси қуртини
соддалаштирилган усул билан арзон ва сифатли озуқа тайёрлаб етиштириш
мумкинлиги кўрсатилади.
Асалари мум куяси - Galleria melloella- бу ҳашарот асаларичилик
соҳасида жиддий зараркунанда ҳисобланади. Кўсак қуртига қарши
қўлланиладиган бракон паразити айнан шу зараркунанда - асалари мум куяси
қуртларидан фойдаланиб кўпайтирилади. Асалари мум куяси қурти
Ўзбекистон табиий иқлим шароитида 3-4 марта авлод берса, лаборатория
шаротида ундан 7-9 марта авлод олишга эришиш мумкин. Ҳозирги пайтда
бракон кўпайтириш учун асалари мум куясини лаборатория шароитида
кўпайтиришнинг янги соддалаштирилган технологияси тажриба синовидан
ўтказилди. Бу технологиянинг афзаллиги қуйидагилардан иборат:
—биринчидан, кам ҳаражат ва кам меҳнат талаб этилади;
— иккинчидан, мум куяси қуртлари янги турдаги озуқани иштаҳа билан
ейди, натижада бир ҳил ёшдаги қуртларни етиштириш имконияти вужудга
келади.
Амалдаги усулга асосланган технология
Амалдаги усул билан қуртлар етиштирилганида қуйидаги озуқа
компонентларидан фойдаланилади. № 01 озуқа тайёрлаш учун керакли
маҳсулотлар (банкадаги қуртлар учун):1) 2 кг буғдой уни, 2) 5 кг шакар, 5
кг олма қоқи 4) 2 литр ёғли сут, 5) 400 гр маргарин.Ушбу ажратилган
компонентлар яхшилаб аралаштирилади. Тайёрланган озуқа 25- 45 дақиқа
давомида автоклавда (ёки қайнатилган сув парида) стерилланади ва
совитилиб, уқаланиб ҳар 3 кунда банка ичидаги қуртларга катта ёшга
етгунгача бериб борилади. Қуртлар йириклашгач, ҳар бир ванна учун 20-25
тадан банкадаги боқилган қуртлар тўкилади. Бу қуртлар учун № 02 озуқа
бериб боқилади.
№ 02 озуқа тайёрлаш учун керакли маҳсулотлар (ваннадаги қуртлар
учун): 1) 4 кг шакар, 2) 4 литр ёғли сут, 3) 8 кг маккажўхори уни, 4) 4 кг
буғдой уни, 5) 400 гр маргарин, 6) хамиртуриш. Бу маҳсулотлар яхшилаб
аралаштирилади ва 1 кун давомида озуқа ачиш учун қолдирилади, шундан
сўнг юқоридаги усулда стерилланиб пиширилади ваннадаги қуртларга
эрталаб ва кечки вақтларда берилади. Ҳар сафар озуқа берилишидан аввал
қуртлар териб олинади.
Мум куяси қуртини парваришлашда технология
Янги технологияга асосланган озуқа тайёрланганида ваннадаги қуртлар
учун озуқа тайёрлаш тежамкорликка асосланган ҳолда тайёрланади.
119
№ 1 овкат тайёрлаш: 1 кг қорамолнинг молнинг бош қисми 5 л сувда
қайнатилади, кейин 1 -1,5 кг макарон солинади, 600 гр мерва, 200 гр шакар,
200 гр олма қоқи солиб аралаштирамиз, тайёрланган масса қўйиқ масса
бўлиши керак.
№ 2 – овқат:10 кг кепак + 3 литр сув қўшиб, 1 кг мерва чиқиндиси, 0,5
шакараралаштириб, қовурилади, совутилади. Ваннадаги қуртларни
озиқлантиришда биринчи бўлиб № 1- овқатни текис қилиб солиб, устидан
№2 - овқатни сепамиз.
1 000 000 дона бракон ишлаб чиқариш учун озуқа рецептини таққослаш:
Амалдаги усул Янги технология

Фойда
Маҳсулот Ўлчов Харид Харид
№ Жамибаҳ (сўм)
Ми- нарҳи Жами Миқдор
Номи бирлиги нархи о
қдор (кг) баҳо (сўм) (кг)
(кг) (сўм)
(кг)
Маккажўхор
1 кг 138 4000 552000 - - - 552000
и (уни)
2 Буғдой уни кг 70 3000 21000 - - - 21000
3 Шакар кг 80 9000 720000 35 9000 315 000 405000
4 Мерва кг 20 10000 200000 - - 200000
5 Мева қоқи кг 52 6000 132000 35 6000 210 000 78000
Хамиртур
6 гр 600 80 000 - - - 80000
ррруруш
7 Маргарин кг 15 20000 300000 - - - 300000
8 Ёғли сут литр 30 5000 150000 - - - 150000
9 Макарон кг 30 5000 150000 50 6000 300 000 150000
120
0 Кепак кг - - - 200 1750 350 000 -350000
00
1
Калла гўшт
1 литр - - - 30 - - -
суви (ёғли)
1
1 Мерва
чиқити кг - - - 100 7000 700 000 700000
2
2
Жами 2305 1 875
Сумма 000 000 430 000
Юқоридаги жадвалдан кўриниб турибдики, янги усул билан мум куяси

боқилганда буғдой, ёгли сут, макажўхори уни, хамиртурушдан
фойдаланилмайди, колган озик – овкат махсулотлари хам камрок
ишлатилади, натижада озиқ-овқат махсулотлари тежалади. Бундан ташқари
лаборантлар иш фаолиятида ҳам кам меҳнат сарфланади. Шундай қилиб,
кўсак қуртига қарши тежамкор биотехнологик усулда кўпайтирилган мум
куяси ҳашоротидан фойдаланиб бракон - фойдали ҳашаротини тайёрлаш
қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини оширишда кимёвий
препаратлардан камрок фойдаланиб, арзон ва кам меҳнат талаб этадиган
ишончли биотехнологик усул сифатида тавсия этилиши мақсадга
мувофиқдир.
1. Насритдинов К. Ғўзанинг касаликлари ва зараркунандаларига қарши
кураш. Тошкент. “Мехнат” 1989 й. 92 - бет.
121
КОКЦИДЛАР ВА УЛАРНИНГ ЭНТОМОФАГЛАРИНИ
ЎРГАНИШГА ДОИР МАЪЛУМОТЛАР
Капизова Д.Р.
Боғдорчиликва сабзавотчиликда юқори технологиялар асосида
ривожланаётган шароитда, ўсимлик ва ҳашаротлар ўртасидаги трофик
алоқалар ҳамда уларнинг ўзаро тарихий тараққиёти мобайнида пайдо бўлган
мосланишларни ўрганиш, ҳосилдорлик ортишининг асосий гаровидир.
Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, йилдан-йилга дарахт ва буталарга
кокцидларнинг салбий таъсири ортиб бориб, боғдорчиликка ва ўрмончиликка
сезиларли иқтисодий талофатлар етказмоқда.Шу боисдан ҳам мевали
ўсимликларда тарқалган ҳашаротларнинг тенг қанотли хартумлилар
(Homoptera) туркумига мансуб бўлган кокцидлар билан ўсимликлар
орасидаги щзаро боғланишлар, шунингдек зарарли турларнинг
тарқалиши,биологик-экологик хусусиятлари ҳамда текинхўр-йиртқичларни
ўрганишмуҳим илмий-амалий аҳамият касб этади [3, 4].
Тадқиқотларда олинган натижалар асосида ўсимликлар ва кокцидлар
орасидаги трофик алоқаларни ўрганиш, уларнинг энтомофаглари тур
таркибини аниқлаш,индивидларда пайдо бўладиган морфологик ва
физиологик жиҳатларини таҳлил этиш, паразитларнинг хўжайин сонини
камайтиришдаги самарадорлигини ошириш орқали мевали ўсимликларнинг
зараркунанда кокцидларига қарши уйғунлашган ҳимоя тадбирларини илмий
асосларини ишлаб чиқиш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан бири
саналади [1, 2, 3].
2020 йилдан бошлаб Шарқий Фарғонанинг текислик, адир, тоғ олди,
ўрта тоғ минтақалари, маданий ва табиий ландшафтларида дала кузатувлари
ҳамда намуналар йиғила бошланди.Хилма-хил ривожланиш босқичларидан
кокцидларкенжа туркумига мансуб 223 та кокцидлар ва 51 та уларнинг
энтомофаглари ҳамда йиртқичлари намуналари йиғилди. Кокцидларни ва
энтомофагларни ўрганиш индивидуал ва комплекс фаунистик экспедициялар
тарзида олиб борилди. Мевали ва манзарали дарахтларда тарқалган
кокцидларни аниқлашда ўсимликнинг қуйи, ўрта ва юқори яруслари кўздан
кечирилиб, кокцидларни айни пайтда қишлаш даврлари ва озуқа ўсимлигида
ривожланиш босқичлари аниқланиб борилди.Кокцидларни йиғиш ва сақлаш
Н.С.Борхсени услуби асосида олиб борилди. Коллекция материаллари
кокцидларни озуқа ўсимлигининг 10-15 см узунликдаги новдаларидан
қирқиб олинган ҳолатда алоҳида қутичаларда, баргларидаги намуналари
гербарий ҳолатида сақланди[1]. Намуналар Фарғона давлат университети
энтомология лабораториясида тур даражасигача аниқланиб, таҳлил этилди.
122
Кокцидларнинг биологик хусусиятларини ўрганиш баҳор фаслидан

бошланиб, тизимли тарзда ҳар ҳафта интервалида кузатиб борилди.
Кузатувлар кокцидларни ўсимлик танаси, шох ва новдалар ҳамда мева ва
баргларда жойланиши, тарқалиши, зичлиги, танлаб олинган модел
дарахтларида биотасвир усулидан (бир кунда бир марта) фойдаланиб
аниқлаш орқали ўрганилди. Бундан ташқари, кокцидлардан намуналар
олишда дарахтларнинг ердан бир хил баландликдаги қисмларининг айлана
томонларида олишга ҳаракат қилинди. Модул дарахтлардаги кокцидларнинг
зичлиги, сонини фасллар бўйича ўзгариб бориши ҳаётий жараёнларини,
тухум қўйиши, улардан личинкалар чиқиши, эркакларининг пайдо бўлиши
ҳам тажрибалар давомида ўрганилиб, умумлаштириб борилди.
Лаборатория шароитида эса табиатдаги озуқа ўсимликлари
новдаларидан олинган намуналарни сувли стаканларга солиб қўйиб,
новдалардаги ҳаётий жараёнлари билан бир қаторда кокцидлар ҳаётий
жараёнларини давомийлигини кузатиб борилди. Сувли идишларда сақланган
новдаларни ҳаёти бир-икки ойлаб давом этиши мумкинлиги асосида, бу
ойлар мобайнида новдалардаги кокцидларни биологик хусусиятларини
ўрганишга ҳам имконият бўлади. Лабораторияда, табиий шароитларда
кокцидларнинг тухум қўйишини расмга олиш ва қўйилган тухумларни санаш
амалга оширилди. Новдада жойлашган урғочиларни серпуштлилиги
қуйидагича аниқланди: новдадаги кокцидларни қалқони кўтарилгач, қалқон
остига қўйилган тухумлар сонини лупалар ёрдамида санаб борилди.
Кокцидларнинг серпуштлилиги лаборатория шароитида стереоскоп
бинокуляр микроскопда аниқланди ва қайта ишланди, статистик ва
зоогеографик таҳлили амалга оширилди.
Умуман олганда, кокцидлар ва уларнинг энтомофаглари турли
энтомоценозларнинг шаклланиши ва функцияланишида муҳим ўрин тутади.
Уларнинг тарқалиши, ўсимликлар билан ўзаро трофик алоқалари,
экотизимдаги паразит-хўжайин муносабатлар тизимини чуқур таҳлил этиш
123
орқали ўсимликларни ҳимоя қилиш борасида амалий тавсиялар яратиш
имконини беради.
1. Абдрашитова Н.И., Габрид Н.В. Методическое пособие по сбору,

изучению и определению кокцид и тлей деревьев и кустарников
Кыргызстана. -Бишкек, 2005. -82 с.
2. Архангельский П.П. Садовые кокциды (Coccoidae) Узбекистана. –
Ташкент: Соц. наука и техника,1938. -56 с.
3. Капизова Д.Р., Зокиров И.И., Зокиров К., Собиров О.Т. Шарқий
фарғона шароитидаги дендрофил кокцидлар энтомофагларининг
биоэкологик хусусиятлари // АДУ. Илмийхабарнома. –Андижон, 2020. - №8.
–Б. 41-52.
4. Хусанов, А. К., Сабиров, О., Гуламиддинов, А., Олимова, М.,
&Куранов, А. (2019). Видовой состав кокцид (Homoptera, Coccinea)
декоративных растений и их причинение особенности. In Вестник научных
конференций (No. 1-1, pp. 113-115).
БОШЛАНҒИЧ ТАЪЛИМ ВА ТАРБИЯСИДА

ТАБИАТШУНОСЛИКНИ ИНТЕГРАЦИЯЛАШ МУАМОСИ
Тоштемирова М.А
ХIХ-ХХ асрлар оралиғида педогогикада кичик мактаб ўқувчиларининг
табиий муҳит билан таништиришнинг интеграцияланган курсини яратиш
фикри айдо бўлган. Бу фикр А.Я.Герд, Д.Н.Кайгородов, А.П.Павлов номлари
билан боғлиқ бўлиб, улар бошланғич мактабга атрофдаги жонли ва жонсиз
дунё ҳақидаги бўлинмаган курсни киргизишни таклиф қилдилар.
Бошланғич мактаб фанларининг интеграцион алоқалари кам ишлаб
чиқилган, қарама-қарши ифодаланган. Бу алоқаларнинг моҳияти ҳақида
олимлар орасида қарама-қаршиликлар кўп интеграция атама ва услубий
нуқтаий назардан ҳодиса сифатида нима эканлигани кўриб чиқайлик.
«Интеграция» - сўзи лотинча integratio-тиклаш, тўлдириш, «integer»
бутун сўзидан келиб чиққан.
Иккита тушунчага эгамиз:
1. Тизим, организмнинг алоҳида табақалаштирилган қисм ва
вазифаларнинг боғлиқлик холатини билдирувчи тушунча ва шу холатга олиб
борувчи жараён.
2. Табақалаштириш жараёнлари билан бирга амалга оширилаётган
фанларни яқинлаштириш жараёни.
124
«Бошланғич таълим» журналларида мактаб таълимини интеграциялаш
муаммосига катта аҳамият берилади. Л.Н.Бахарева ўзининг «Бошланғич
мактаб ўқув машғулотларини ўлкашунослик асосида интеграциялаш»
мақоласида интеграция - дифференциация жараёнлари билан биргаликда
амалга ошаётган фанларни якунлаштириш ва боғлаш жараёни бўлиб, янги,
бутун, яхлит бўлимлар яратишга ёрдам берувчи, фанлараро алоқаларни
амалга оширувчи юқори кўринишдир. Бошланғич таьлимни интеграциялиш
масаласига кейинги пайтда бир канча ёндошишлар бўлди: дарсни икки фан
ўқитувчиси олиб бориши ёки икки фанни бир дарсга бирлаштириб, уни бир
ўқитувчи томонидан ўтилишидан то интеграцияланган курслар ташкил этиш,
бошланғич таълим мазмунини тубдан ўзгартиришгача. Бунга мактаб ҳам,
дидактика ҳам методика, ҳам тайёр эмас. Ҳозирги кунда асосини
табиатшунослик буйича билимлар ташкил этувчи интеграцияланган курс
яратиш муаммоси долзарб бўлиб турибди. Булар бошқа турдаги билимларни
жипслаштирунчи асосий вазифани ўз зиммасига олади. Бундай ёндошиш
анчадан бери маълум чет эл мактаблари тажрибасида хал этилган. Бунда сиз
фақат синфларда эмас, балки умумий таълимнинг ўрта ва тугалловчи
бўғинларида ҳам бир қатор фанларнинг мазмуннни интеграциялаш устида
бормоқда. Бу интеграцияланган фанга табиат ва жамиятнинг бирлигини
тушуниш учун зарур бўлган бир қатор ижтимоий-иқтисодий, ахлоқий -
эстетик ғоя ва тушунчаларни киритиш кўзда тутилган.
Чет эл тажрибаси билан танишиш шуни кўрсатадики, табиат ва жамият
ҳақидаги билимларнн ривожлантириш учун асос бўлувчи интеграцияланган
фанлар кўпгина мамлакатларнинг учун дастурларига киритилган. Бу
экологик йўналишига эга бўлган интеграцияланган фанлар жаҳон
ҳамжамиятида ўқувчиларда атроф-муҳитга жавобгарликни
шакллантиришнинг асосий воситаси эканлиги тўғрисида хабар беради.
Курснинг мақсади болани дунё билан суҳбатга тортиш, инсон табиат,
жамият, фан, санъат билан суҳбатлашишга фақат одамлар суҳбатлашадиган
тил билангина эмас, ҳайвонлар, ўсимликлар тили билан, рассомлар,
мусиқачилар, олимлар фойдаланадиган тил билан таништиришдир.
Таълимни интеграциялашнинг асосий мақсади бошланғич мактабдаёқ табиат
ва жамият ҳақидa яхши тасаввур асосларини қўйиши ва уларнинг
ривожланиши қонунларига ўз муносабатларини шакллантиришдир. Мана
шунинг учун кичик мактаб ўқувчиси предмет ёки воқелик, ҳодисаларнинг
бир неча томондан кўриш муҳимдир: мантиқий ва эмоционал томондан,
бадиий асарда ва илмий оммабоп мақолада, биолог, сўз устаси, рассом,
мусиқачи нуқтайи назардан ва бошқалар.
«Интеграция» тушунчаси 2 та маънога эга:
1. Ўқувчида атрофдаги олам тўғрисида яхши тасаввур ҳосил қилиш (бу
ерда интеграция таълим мақсади сифатида кўрилади).
2. Предметли билимларни якинлаштириш учун умумий платформани
топиш (бу ерда интеграция - таълим воситаси)
125
Интеграция таълим мақсади сифатида олам тизимининг алоҳида
қисмлари боғлиқлигини кўрсатувчи билимларни бериш эмас, болани барча
элементлари бир-бирига боғлиқ яхлит олам тасаввур килишга биринчи
қадамларида ўргатиш керак. Бу мақсадни бошланғич мактаб амалга
ошириши керак. Интеграция - предметли билимлар чегарасида янги
тасаввурларни қабул қилиш воситаси.
Интеграцияланган курс устидаги ишлар давом этади. Танланган йўл
жуда қийин ва мутлақо шубҳасиз эмас. Қийин муаммоларни ҳал қилиш
лозим. Болгариялик олимлар табиий – илмий билимларни ўз ичига олган, 10-
12 ёшли болаларга мўлжалланган интеграцияланган курс яратишди. Шундай
қилиб, ўқиш, ёзиш ва оғзаки нутқ «тил санъати»га тарих, география,
фуқорошунослик, жамиятшунослик, физика, кимё, биология, астрономия,
табиатшуносликка ва шу кабиларга бирлаштирилди. Интеграциянинг бундай
усулидан тўлиқсиз ва тўлиқ ўрта мактабларда қўлланиди. АҚШ ўрта
мактабларининг катта синфларида ўз ичига физика, кимё, география,
геология, кристаллография, тупроқшунослик, полеталогия ва шу кабиларни
олувчи «Ерни ўрганиш» фани киритилган. Чехословакияда ҳам шундай
умумлаштирувчи интеграцияланган «Фуқоро тарбияси» деб номланган курс
катта синфларда киритилган. Шундай қилиб, бир қатор мамлакатлар
тажрибалари кўрсатишича, интеграцияланган курслар қулай шакли бўлиб
қолди. Мактабда ўқитиладиган фанларни бир бутун тизимли равишда
ўқитиш имконияти туғилганга ўхшайди. Лекин шундай савол туғилади: бу
курсни қандай ўқитувчи ўқитиши мумкин. Бундай курслар яратилишининг
ўзи муаллифларнинг юқори малакали жамоани талаб қилади.
Табиатшунослик интегертив курси ўқувчиларда дунёнинг хозирги
табиий-илмий кўринишига мувофиқ келувчи фикирлаш услуби (тизимли
тафаккур)ни шакиллантиришга йўналтирилган, бу хозирги дунёнинг
инсонпарвар йўл билан ҳал этилишини кутаётган долзарб муаммоларни
англаб етишга имкон яратади. 3-4 синф ўқувчиларида интегарциялашган
таълимнинг узвийлиги таъминланса,ўқувчиларда миллий маънавият
шаклланади.
1. М.Ширинов. Табиий фанларни ўқитишда интегратив ёндашув асосида
узвийликни таъминлаш стератегияси.
2. Р.А.Мавлонова Бошланғич таълимнинг интеграциялашган
педогогикаси.
3. М.Ширинов Д.Абдуазимова Табиатшунослик ва уни ўқитиш
методикаси фан дастури ТДПУ 2020
126
БИОЛОГИЯ ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШДА МАРКАЗИЙ ОСИЁ
МУТАФАККИРЛАРИ АСАРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ
АҲАМИЯТИ
Юнусов М.М., Хабибуллаев Ф.Н.,Эргашева Н.А.
Ўтмишни билмай туриб келажак ҳақида тараққиёт ҳақида тўлиқ
тасаввурга эга бўлиш мумкин эмас. Ватанимиз замини дунё цивилизациясини
ўчоқларидан бири бўлганлиги шубҳасиз. “Шарқ ренессанси (уйғониши)”
даврида бу ерда илм фан тараққиёти натижасида турли йўналишларда,
айниқса кимё, биология, табиатшунослик соҳаларида йирик тадқиқотлар
ўтказилган.
Жаҳондаги илк академиялардан бири Урганч Маъмур академияси
(“Донишмандлар уйи”)нинг фаолияти, Ал-Хоразмий, Ал-Фарғоний, Абу
Райхон Беруний, Фаробий, Абу Али ибн Сино ва бошқа алломаларнинг
ижодлари билан боғлиқ. Уларнинг илғор фикрлари ўз замонасидан юз йиллар
илғорлаб кетди ва илмий мулоҳазалар даримизга яқин туради. Ҳозирги
назарий кимё, биология пойдеворининг шаклланишга Ўрта Осиёлик буюк
олимларнинг қўшган ҳиссаси бебаҳо ва беқиёсдир. Улар асарларидан
фойдаланиш меросни келажак авлодга етказиш бизнинг вазифамиздир.
Аҳмад ал-Фарғоний 797 йилда Фарғонада дунёга келган. У Европада
Alfraganus тахаллуси билан машҳур. У аввал Марв, сўнгра Бағдод, Дамашқ ва
Қоҳира шаҳарларида фалаккиётшунослик, риёзат ва жуғрофия,
маданиятшунослик фанлари билан шуғулланди ҳамда қатор илмий ва
амалий асарлар ёзиб қолдирди. Унинг табиат тўғрисидаги фикрлари муҳим
аҳамиятга эга. Унинг “Китоб ал –ҳаракат ас-самовиа ва жавомий илм ан-
нужум” (Самовий ҳаракатлар ва уммий илми нужум китоби) Европада бир
неча асрлар давомида олий мактабларнинг асосий дарслиги бўлиб ҳизмат
қилади. Унинг географияга оид бўлими Ер юзидаги мамлакатлар ва шаҳарлар
ҳақидаги энг бошланғич ва зарурий билимларга бағишланган бўлиб, “Ердаги
маълум мамлакатлар, шаҳарларнинг номлари ва ҳар бир иқлимдаги
ҳодисалар, маданлар ҳақида” деб аталади. Асарда фалакиёт ва география
илмларининг асосий мазмуни, вазифалари ва қисмлари тушунарли далиллар
асосида содда қилиб баён этилади. Хусусан, Ернинг думалоқлиги, бир хил
осмон ёриткичларининг турли вақтда кўтарилиши, тутилиши ва бу
тутилишларнинг ҳар бир жойдан турлича кўриниши, масофалар ўзгариши
билан уларнинг кўриниши ўзгариши ҳақидаги қимматли мулоҳазалар
билдирилади.
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад Жайхоний Х асрда яшаган буюк
олим 914-922 йилларда Самонийлар давлатининг вазири. Фалсафа,
астрология, астрономия, маданиятшуносликка жуда қизиққан ва қунт билан
ўрганган, географияга оид бир қанча асар ёзган. “Китоб ал-масолик вал-
мамолик”(“Йўллар ва мамлакатлар ҳақида китоб”) номли асари ҳақидагина
маълумотлар бор, холос. Араб географи Абул Хасан ал-Масъудийнинг
127
ёзишича, денгиз ва дарёлар, турли халқлар ҳақида маълумотлар берилган,
турли тумани ривоятлар ва воқеалар ҳикоя қилинган. Ушбу асардан
Шарқнинг жуда кўп алломалари, табиатшунослик билан шуғулланган
олимлари, жумладан, Беруний ҳам фойдаланган. Жайхоний Ҳиндистон,
Марказий Осиё ва Хитой ўсимликлари ва ҳайвонлари ва улардан олинган
дорилар ҳақида қимматли маълумотлар тўпланган. У ўсимликлар ва
ҳайвонларнинг тарқалиши, маҳаллий ҳалқлар фойдаланган ўсимлик ва
ҳайвонлар ҳақида маълумтлар ёзиб қолдирган.
Абу Наср Фаробий Шарқда “Муаллимий Соний” (“Иккинчи
муаллим”, Арастудан кейин) номларига сазовор бўлган. У илм фаннинг жуда
кўп тармоғи билан шуғулланган. Фаробий 70 дан ортиқ тилни билган.
Мавжуд маълумотларга қараганда у 160 дан ортиқ асар ёзган, лекин уларнинг
аксарияти бизгача етиб келмаган. Фаробийнинг табиат илмига бағишланган
фикрлари жуда ҳам диққатга сазовордир. Фаробий табиат, ашё ва жисмлар
турли шакллари муайян изчиллик ва зарурият бўйича юз берадигн тадрижий
жараёнлар асосида пайдо бўлади деб ҳисоблайди. Бутун мавжудотни сааб
оқибат нуқтаи назардан 6 даражага бўлади:худо – биринчи сабаб, иккинчи
сабаб эса осмон жисмлари, сўнг фаол ақл, жон, шакл, модда ёки ашёлар. Энг
сўнги сомовий ақл натижасида Ердаги ақл-руҳ ва барча моддий жисмлар,
яъни 4 унсур: тупроқ, ҳаво, олов, сув пайдо бўлади. 4 унсурдан эса наботот
олами, ҳайвонот олами, инсон зоти ва нотирик табиат вижудга келади.
Органик оламга ўсимлик рухи, ҳайвоний рух ва и нсоний рух хосдир.
Фаробий турларнинг ҳосил бўлишида табиий ва сунъий танланиш ни
эътироф этган. Шундай қилиб, Фаробийнинг борлиқ ҳақидаги таълимоти
кейинги даврларда хурфикрликнинг кенг қулоч ёзишда муҳим аҳмиятга эга
бўлади.
Абу Райхон Беруний улуғ ўзбек қомусий олими ҳисобланади. У ўз
замонасининг ҳамма фанлари билан шуғулланган Шарқнинг бой фан ва
маданиятини пухта ўрганиб, юнон илми билан ҳам чуқур танишиб, йирик
олим бўлиб етишади. У 152 китоб ва рисолаларнинг муалифидир.
Берунийнинг таъкидлаича, табиат 5 та элементдан: бўшлиқ, ҳаво, олов, сув ва
тупроқдан яратилган. У Птоломейнинг Ер оламнинг маркази бўлиб, у
ҳаракатланмайдиган сайёрадир деган таълимотига танқидий кўз билан
қараган. Беруний Ер Қуёш атрофида ҳаракатланса ажаб эмас, деб ўйлаган ва
у юмалоқ шаклга эга деган. Бу далиллар Комперникдан 500 йил аввал Қуёш
тизимининг тузлиш асосларини тўғри тасаввур қилганлигидан дарак беради.
Берунийнинг ўша вақтда унча маълум бўлмаган шимолий ўлкалар, Ботиқ ва
Оқ денгиз ҳақидаги маълумотлари, Сибирнинг “бизда ёз бўлганда, у ерда
қиш бўладиган”жойлари ҳақидаги хабарлари жуда қизиқарли. Беруний
Хитой ва Тибетга туташ ўлкаларни ҳам ўзидан олдинги олимларга нисбатан
тўла ва аниқ тасвирлаган. Птоломейга қарама-қарши Атлантика ва Хинд
океанларининг жанубий томони бир-бирига туташганлигини исботлаб
берган. У Осиё ва Африка қитъалари бўғоз бўлган ва Ер шарининг жанубий
128
томони қуруқлик бўлган деб тахмин қилади. Беруний “Ҳиндистон”ва
“Геодезия” номли асарида европаликлардан тахминан 450 йил олдинроқ Ер
куррасининг ғарий палласида яхлит бир қуруқлик мавжудлигини айтиб
ўтган. Унинг фикрича, Ер юзасида доимо ўзгаришлар содир бўлиб туради.
Жумладан, сувсиз жойларда аста-секин дарёлар, денгизлар пайдо бўлади,
улар ҳам ўз навбатида жойини ўзгартиради. У табиий танланиш бўйича аввал
инсоннинг онгли фаолиятини тасвирлаб беради, кейин “Табиат ҳам шундай
қилади, лекин у фарқига бормайди, чунки унинг ҳаракати онгсиздир”, деган
ҳулосага келади. Унинг мулоҳазасига кўра, ҳайвонлар,ўсимликларнинг
ривожланиши учун Ерда шароит чекланган. Шу сабабли тирик мавжудотлар
орасида яшаш, чексиз кўпайиш учун кураш боради. Ўсимликлар, ҳайвонлар
ўртасидаги кураш, кўпайиш ва насл қолдириш учун интилиш тирик
мавжудотлар ҳаётининг асосини ташкил этади. Агар теварак-атроф табиати
ўсимликлар ва ҳайвонларнинг бирор тури бемалол урчишига монелик
кўрсатмаганда эди, бу тур бутун Ер юзини эгаллаган бўлур эди. Бироқ
бундай урчишга бошқа организмлар монелик кўрсатади ва улар орасидаги
кураш кўпроқ мослашган организмларни рўёбга чиқаради. Берунийнинг
фикрига кўра, табиатда ҳамма нарса табиий қонунларга бўйсунган ҳолда
яшайди ва ўзгаради. У шундай деган эди: “Барча ҳаракатлар материяга
тегишлидир. Материянинг ўзи жисмлар шаклини вижудга келтиради ва
ўзгартиради”Бинобарин материя яратувчидир деб ҳисоблаган.
Холин стабиллашган ортосиликат кислота ва суяк
соғлиги.
Қурбонова Ш., Холмирзаев А.
Фарғона жамоат саломатлиги тиббиёт институти
Мақсад: Бириктирувчи тўқиманинг ўсиши,тикланиши,
эмирилишининг олдини олишни рағбатлантирувчи моддаларни ўрганиш ва
улардан фойдаланишни ўрганиш.
Кириш. Кремний из элементи сифатида кам эътиборга сазовор бўлган
ва ўтмишда инерт универсал элемент ҳисобланган. Силикон суяк ва
бириктирувчи тўқималарга кучли мой иллик билан танада кенг тарқалган.
Силикон ер юзида ва инсон танасида энг кўп учрайдиган микроэлементлар
орасида иккинчи ўринда туради. Силикон суяклар, хафтага, терига ва
ҳоказоларнинг турли бириктирувчи тўқималарининг ўсиши, ривожланиши ва
тикланишида муҳим рол ўйнайди. И-коллагенни синтез қилиш учун пролил
гидроксилаза фаоллашиши учун кремний керак.
Тадқиқотнинг услубиёти: Орнитин аминотрансфераза ферментини синтез
қиладиган бошқа коллаген фаоллигининг пасайиши силикон этишмовчилиги
билан боғлиқ. Гликозаминогликанларнинг ўзаро боғлиқлиги бириктирувчи
тўқималарда кремнийни талаб қилади.
Суяк - остеобласт, остеокласт, остеоитлар, суяк қопламали
ҳужайралар ва турли хил минераллардан ташкил топган бириктирувчи
129
тўқима. Суяк матрицасининг мураккаб ва яхши ташкил этилган доираси
суякнинг механик мустаҳкамлиги учун жавобгардир. Суякнинг ҳужайрадан
ташқари матрицаси асосан коллаген И тип, гликопротеинлар,
протеогликанлар ва ўсиш омилларидан иборат. Суякда мавжуд бўлган
умумий коллагеннинг деярли 95% ва суякдаги умумий оқсилларнинг 80% и
И коллаген билан ифодаланади. Шпиндель ёки пластинка шаклидаги
гидроксиапатит кристаллари бошқа бириктирувчи тўқималардан фарқли
ўлароқ, суяк матрицасини калсификациялаш учун коллаген толаларида
мавжуд. Ушбу гидроксиапатит кристаллари коллаген толалари каби
йўналишда тартибга солиш хусусиятига эга. Гидроксиапатит
кристалларининг (минерал фаза) коллаген фибриллалари билан бирикиши
коллаген фибриллаларини суяк тўқималарида янада қаттиқлашади.
Силикон ва коллаген синтези
Кремний коллаген синтези жараёнида иштирок этадиган баъзи
ферментларнинг фаоллигини рағбатлантириш орқали эндоген коллаген
синтезига ижобий таъсир кўрсатади. Коллаген-И тип синтез - бу бир-бирига
чамбарчас уйғунлашган физиологик жараён. Коллаген занжирларининг
пролин қолдиқларини катализловчи пролид гидроксилаза фаоллашиши учун
етарли силикон концентрацияси зарур, бу коллаген И типидаги синтезда ва
унинг ҳужайрадан ташқари бўшлиққа ажралишида муҳим босқич
ҳисобланади. Пролин гидроксилаза ферменти фаоллашади остеобласт
ситоплазмик гранüлер эндоплазмик ретикулумда кремний томонидан суяк
шаклланиши ва минераллашуви билан давом этади.
Холин билан стабиллашадиган ортосиликат кислота стабиллаш
технологияси ОСА кремнийнинг эрийдиган ва сўрилиши мумкин бўлган
шакли ҳисобланади, аммо уни полимерик кислоталарга ва охир-оқибат
силикагелга айлантиришнинг олдини олиш учун уни барқарорлаштириш
керак, натижада кремнийнинг биоаваилабилитй пасаяди. ОСА
стабилизацияси технологияси - бу ОСАни кремнийнинг энг биологик мавжуд
шаклига айлантириш учун идеал стабилизатор сифатида холин ишлатишни
ўз ичига олган энг илғор технология. Холин хлорид кремнийнинг кенг
полимеризацияси ва агрегациясини олдини олиш орқали барқарор, эрувчан
ва биологик мавжуд бўлган кремнийни ҳосил қилиш учун ОСА билан
водород алоқаларини ҳосил қилади. Холин ОСА стабилизатори ролидан
ташқари, организмнинг турли физиологик жараёнларида жуда муҳим рол
ўйнайди, улар орасида фосфолипидлар кашфиёти, уяли сигнализация, липид
метаболизми ва ҳомосистеин воситасида коллаген йўқ қилинишини
ингибицион қилиш мавжуд.
Хулоса
Холин билан стабиллашган ортосиликат кислота бу эндоген коллаген ишлаб
чиқаришни рағбатлантириш, остеобластогенезни стимуляция қилиш ва
остеокластогенезни яхшқилиш қобилиятига эга бўлган кремнийнинг
барқарор ва биологик мавжуд шакли бўлиб, уни остеопорозни даволашда
130
калтсий ва Д витамини терапиясидан ташқари янги терапевтик вариантга
айлантиради.
1.Абу Али ибн Сино, Тиб қонунлари. 2-китоб ,,Фан”, 1992
2.Абу Али ибн Сино, Тиб қонунлари. 5-китоб ,,Фан”, 1992
3.Холматов Х. Х. Фармакокнозия, ,,Медицина”, 1990
4.Пўлатова Т.П , Холматов Х.Х. Доривор ўсимликлар ,,Медицина”, 2006.
5.А.Я Николаев “Биологик кимё” 2004
6.Р.А Собирова ва б. “Биологи кимё” Тошкент “Янги аср авлоди” 201
7.Жугдаоҳсингҳ Р. Кремний ва суяк саломатлиги. Ж Нутр соғлиқни
сақлаш қариши 2007;
8.Араужо ЛА, Аддор Ф, Cампос ПМ. Терини ва сочни парвариш қилиш
учун кремнийдан фойдаланиш: мавжуд бўлган кимёвий шаклларга ва
самарадорликка ёндошиш. Брас Дерматол 2016
9.Cлоуатре Д, Cонноллй КМ. Жами соғлиқ учун махсус ҳисобот:
БиоСил- коллаген ва терининг ва суякларнинг соғлиғи.
ВЛИЯНИЕ ВНЕШНЫХ ВОЗДЕЙСТВИЕ НА
ТЕНЗОЧУВСТВИТЕЛЬНОСТЬ ПОЛИКРИССТАЛЛИЧЕСКИХ
ТОНКИХ ПЛЕНОК PвTe
Юнусов Н. , Мамажонов У
Ферганского государственного университета
В настоящее время ведутся интенсивные исследования
полупроводниковых тензорезисторов и устройств, используюших их в
качестве преобразователей.[1-4] В результате проведенных последнее время
исследований выявили ряд тензочувствительных полупроводниковых
материалов, таких как кремний, германий, карбид кремния, фосфид галлия,
антимонид индия и галлия и других, перспективных для использования их в
тензометрии для интервала различных температур[2].Успешно освоено
опытно-промышленное производство кремниевых и германиевых
тензорезисторов[3].
В данной работе рассмотрено влияние внешние воздействие на
тензочувствительность поликристаллические пленки на основе теллурида
свинца. Методика получения тонкие пленки и измерения приведено в работе
[4].
Как показываетэксперементы, что теллур увеличивает концентрацию
электронов до значений, соответствующих концентрации введенного хлора.
Меняя количество хлористого свинца, вводимого в сернистый свинец и давая
избыток свинца, можно в широких пределах менять концентрацию носителей
131
тока. На рис.1 (кривая 3) представлена зависимость полученной
концентрацию электронов от числа введенных примесных атомов хлора и
свинца. На рисунке видно, что увеличение добавки хлора и свинца сверх
2,51020см3 не приводит к дальнейшему увеличению концентрации
электронов. Максимальная концентрация электронов, которую нам удалось
достигнуть введением комплексной добавки PвCl2+Pв составляет
n=1,91020cм-3.
ɑ2, см-2 2 3
с
Рис.3. 1*10 м 5 Зависимость ɑ2(hw)
пленокPbTeпри 7 с разных дабавки
легиранта м
Хлора.
Отношение
между концентрацией
электронов для 4 монокристаллических
образцов, вычисленных из
измерений эффекта Холла, и
с
концентрацией 5 введенных примесных
м
атомов хлора, в среднем колеблется в
пределах 0 : 8 для образцов с
большим концентрациями
носителей тока 1 (выше 51019см-3).
Предельная 1*10
hw, эВ растворимость
галогенидов 6
с свинца в сернистом
0.29 0.3 0.35 0.4
свинце зависит м от массы вводимого
галогена: максимальной растворимость обладает хлор, минимальный – йод.
Можно сделать предположение, что хлор легче входит в решетку сернистого
свинца, чем йод и бром. По-видимому, здесь оказывается то обстоятельство,
что ионные радиусы хлора и серы (1,05 и 1,03) очень близки, бром и йод
имеют большой ионный радиус, чем хлор (1,6 и 1.4- соответственно для
брома и йода).
Поскольку хлор позволяет более глубокое легирование сульфида
свинца, чем другие галогены, наиболее полно нами были изучены
тензометрические свойства образцов PвTeлегиорованныхPвCl2+Pв в
широком интервале концентраций.
Образцы легированные (PвCl2+Pв) имеют большие абсолютные
значения подвижности электронов по сравнению с образцами, легированных
бромом и йодом.
Таким образом, при введении хлора на пленок PbTeпри термической
отжиге увеличиватся тензочувствительность из-за проникновение хлора в
решетку сернистого свинца.
Литература
132
1. Umesh Khairnar. Sulakshana Behere. Panjabrao Pawar // Optical
Properties of Polycrystalline Zinc Selenide Thin films. Materials Sciences and
Applications, 2012, 3, 36-40 Scientific Research
2. Черничкин В.И., Добровольский А.А., Дашевский З.М., Касиян В.А.,
Бельков В.В., Ганичев С.Д., Данилов С.Н., Рябова Л.И., Хохлов Д.Р.
Фотопроводимость пленок PbTe(In) с варьируемой микроструктурой. Физика
и техника полупроводников, 2011, том 45, вып. 11 cтр 1533-1537
3. Кисин В.В., СысоевВ.В., ВорошиловС.А., СимаковВ.В. Влияние
адсорбции кислорода на проводимость тонких пленок оксида оловаФизика и
техника полупроводников, 2000, том 34, вып. 3стр 314-317
4. Отажонов С.М., Вайткус Ю.Ю., Халилов М.М., Юнусов Н.Влияние
внутреннего напряжения на деформационные характеристики
поликристаллических плёнок РbTe сизбытком теллура и свинца
//ScienceandWorldInternationalscientificjournal № 3 (91) март 2021 ISSN 2308-
4804.IF 0,325Page18-22.
“ОДАМ ВА УНИНГ САЛОМАТЛИГИ” КУРСИНИ ЎҚИТИШДА

ВИРТУАЛ ТАЪЛИМДАН ФОЙДАЛАНИШНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ
Жўраева Х.
“Одам ва унинг саломатлиги” курсида ўзаро таъсирлашувчи органлар
тизимларини ўрганиш кетма-кетлиги тизимларнинг иши ҳақидаги
билимларни умумлаштиришни ва уларнинг ўзаро алоқасини тушунтиришни
кўзда тутади. Масалан, юрак-қон томир тизимининг иши нафас олиш, овқат
ҳазм қилиш ва чиқариб ташлаш тизимлари билан ўзаро боғланган. “Модда
алмашинуви ва энергиялар”, “Асаб тизими”, “Гормонал регуляция ва
вегетатив асаб тизими” каби мавзуларни ўрганиш ҳам одам органлари
тизимларининг фаолияти тўғрисидаги ҳамма билимларнинг ўзаро
боғланишларини аниқлайди.
“Одам ва унинг саломатлиги” курсини масофавий ўқитишда тармоқ
ўқув-методик мажмуасининг ўқув материаллари билан ишлаш малакасини
эгаллаш бир неча босқичда боради.
Биринчи юосқич – ахборот-таништириш. Тармоқ ўқув-методик
мажмуаси билан ишлашнинг асосий усулларини ўзлаштириш учун тармоқ
ўқув-методик мажмуаси билан ишлаш бўйича кириш дарсларини ташкил
133
қилиш ва ўтказиш мақсадга мувофиқ, одатда бу дарсларни информатика
ўқитувчиси олиб боради. Компьютер технологиялари соҳасидаги мутахассис
ўқувчиларга зарур ўқув материалини излаш ва ажратиб олиш масаласининг
техник томонларини ўзлаштиришга ёрдам беради. Шунингдек, биология
дарслари давомида материални излашга ёрдам берадиган компьютер
техникаси бўйича мутахасссиснинг иштирокини кўзда тутувчи бир неча
интеграциялашган машғулотларни ҳам ўтказиш мумкин.
Ўқувчининг уйга вазифани беришида аниқликка алоҳида эътибор
қаратиш зарур. Ўқув методик қўлланмада ҳамма дарслар рақамларга ва
мавзуга эга, дарснинг ҳар бир бўлимининг ўз номи бор: “дарсни бошлаш”,
“ўзингни текшириб кўр”, “дарсга оид саволлар”, “ижодий топшириқ”, “иш
дафтари”, “кроссворд”, “дарснинг таълим ресурслари”.
Дарс ресурслари (тақдимотлар, видео лавҳалар, анимациялар ва ҳ.к.)
билан ишлашда ўқувчидан ҳеч қандай қўшимча амални бажариш талаб
қилинмайди. Ҳаволанинг устига босилганда ресурс автоматик тарзда ишга
туша бошлайди, сўнгра у очилади ва ишга киришиш мумкин бўлади.
Ҳамма ўқувчилар ҳам интернет-ресурслар билан ишлаш учун етарли
тажрибага эга эмасликлари сабабли ота-оналарга ёрдам кўрсатишлари учун
илтимос билан мурожаат қилиш керак бўлади. Қўлланманинг интерфейси ва
навигацияси интуитив тушунарли ва қўшимча ёрдам талаб қилмайди.
Иккинчи босқичда тармоқ ўқув-методик мажмуасини “Одам ва унинг
саломатлиги” мактаб биология курсини масофавий ўқитиш жараёнига
уланади. Ўқитувчи ўқувчиларни тармоқ ўқув-методик мажмуасининг умумий
тузилмаси билан, ишлаш тамойиллари, мумкин бўлган амаллар, фаннинг
мазмуни, қўшимча пукнлар ва асосий тушунчалар билан таништиради.
Тармоқ ўқув-методик мажмуасида янги материални ўрганиш индивидуал ёки
фронтал олиб борилиши мумкин. Репродуктив фаолиятнинг ўзлаштириб
олинган турларига секин-аста топшириқларни, сўнгра амалий ва назорат
топшириқларини уй шароитида мустақил бажариш қўшиб борилади.
Бундай типлаги дарсга (индивидуал ёки гуруҳда масофавий машғулот)
“Организмнинг ҳужайра тузилиши” мавзусидаги дарс мисол бўлиши мумкин.
Дарс режаси Б иловада келтирилган.
Дарснинг мақсади ҳайвон ҳужайраси ва одам организмининг териси
ҳақидаги билимларни ривожлантириш ҳисобланади. Қуйидаги вазифалар
қўйилган эди:
- ҳайвон ҳужайраларининг тузилиши ва ҳаёт фаолияти тўғрисидаги
билимларни олиш учун шароит яратиш;
- видеоматериални таҳлил қилиш малакасини ривожлантиришни давом
эттириш;
- турли ахборот манбалари билан ишлаш малакасини ривожлантириш
учун шароит яратиш;
- ҳужайраларнинг тузилиши ҳақидаги ўқув материали асосида илмий
дунёқарашни тарбиялаш.
134
Ушбу дарсда ўқитувчининг тушунтиришлари (виртуал синф орқали) ва
дарсликнинг материали билан бир қаторда [1] мазкур дарс бўйича тармоқ
ўқув-методик мажмуасининг ресурсларидан, масалан “Ҳайвон
ҳужайрасининг тузилиши” видеофильмдан ҳам фойдаланилади [2].
Билимларни долзарблаштириш босқичида аввал ўрганилган материал
бўйича савол-жавоб ўтказилади. “Турли фанлар одам ҳақида нималарни
ўрганади?” интерфаол топшириғи, одам ва Приматлар Отрядининг бошқа
вакиллари ўртасидаги ўхшашликлар ва фарқларни аниқлашга доир
топшириқлар. Суҳбат элементиларига эга ҳикоя кўринишидаги янги
материални ўрганишда ҳайвон ҳужайраларининг, органоидлар
функцияларининг умумий тавсифномаси берилади. Тушунтиришда тармоқ
ўқув-методик мажмуасининг ресурсларидан фойдаланилади.
Сўнгра ўқувчига тармоқ ўқув-методик мажмуасида “Ҳужайранинг ҳаёт
фаолияти” фильмини кўриш таклиф қилинади. Кўриб бўлгач ўқувчи
ўқитувчининг ҳужайранинг тузилиши ва ҳаёт фаолияти жараёнларининг
ўзига хос хусусиятлари ҳақидаги саволларига жавоб беради. Ўқувчига
“Ўзингни текшир. Ҳайвон ҳужайрасининг тузилиши” интерфаол
топшириғини бажариш таклиф қилинади.
Агар бу дарсни кундузги шаклда индивидуал ёкит гуруҳда ўтказилса, у
ҳолда топшириқларни бажариш учун битта тармоққа бирлаштирилган
интерфаол таҳта ёки мобил синф керак бўлишини ҳисобга олиш зарур.
Сўнгра ўқувчига жонли организмларни жонсизидан фарқларини топиш,
жонли организмларнинг хоссаларини тавсифлаб бериш, санаб ўтилган
хоссаларнинг қайсилари ҳужайрада кузатилишини аниқлаш таклиф
қилинади. Ўқувчига ёрдам тариқасида тармоқ ўқув-методик мажмуасининг
интерфаол, анимациялаштирилган ресурслари (ҳужайранинг бўлиниш,
ҳужайранинг ўсиши, ҳужайранинг тузилиши, ҳужайра органоидларининг
функциялари ва б.) таклиф қилинади.
Дарс якунида тармоқ ўқув-методик мажмуасидаги тест топшириқлари
бўйича ўрганилган материал мустаҳкамланади. Ўқувчи дафтарига ҳужайра
органоидлари тузилишининг функциялари ва ўзига хос хусусиятлари
ҳақидаги жадвални тўлдиради, ҳужайранинг кимёвий таркибининг ўзига хос
хусусиятларини ёзиб боради. Ўқувчилар уйга вазифа оладилар: дарсликнинг
7-§ ни ўрганиш, параграф охиридаги саволларга жавоб бериш, тармоқ ўқув-
методик мажмуасидаги мазкур дарсга оид топшириқларни бажариш.
Ҳужайра тузилиши ва ҳайвон ҳужайраси органоидларининг функциялари
ҳақида хулоса чиқариш. Ўқувчи уй вазифасини тайёрлашда тармоқ ўқув-
методик мажмуасиги интерфаол топшириқни такроран бажариши ва ўқув
материалига эга видеофильмни кўриши мумкин.
Ушбу машғулот давомида асосан ўқитишнинг қуйидаги методларидан
фойдаланилади: ўқитувчининг ҳайвон ҳужайрасининг ўзига хос
хусусиятлари тўғрисидаги суҳбати (виртуал синфдан фойдаланган ҳолда),
инсон организми ҳужайраларининг турли-туманлиги ҳақида суҳбат, ҳужайра
135
тасвирларини намойиш қилиш (тармоқ ўқув-методик мажмуаси ресурслари),
ҳужайра ҳаёт фаолиятидаги жараёнларни кузатиш (фильм ва анимацияни
намойиш қилиш). Ҳужайра тузилиши ва ҳаёт фаолияти ҳақидаги фильм
асосида ўқувчи органоидларни таниб олиши, уларнинг функцияларини
билиб олиш, шунингдек ҳужайранинг ҳаёт фаолиятидаги жараёнларни
аниқлаши, уларга тавсиф бериши керак эди.
Масофавий машғулотлар ташкил қилинишидаги мураккабликлар,
қўшимча тайёргарлик, ўқувчиларнинг ўқув материалини ўрганишда ва
мустаҳкамлашда юқори даражадаги мустақил фаоллиги билан ажралиб
туради. Булар интернетга кириш зарурати, виртуал синфда йўлга қўйилган
фаолиятида, ўқув-методик қўлланма ресурслари билан ишлашда, шунингдек
ўқувчининг саломатлигининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олишда
намоён бўлади.
Асосланган мунозара гуруҳда ва жамоада ўзаро алоқа қилиш, диққат,
хотира, фикрлаш мантиқи, интеллектуал малакалар, саводли нутқни
ривожлантириш, ўртоқларига эътиборли бўлиш, жамоада ишлашда ўз ролини
англа етиш, ўз-ўзини баҳолашни тузатиб бориш каби сифатларнинг
ривожлантирилишига ёрдам бериши мумкин. Лойиҳалаштириш фаолиятини
ташкил қилиш масофавий ўқитиш ўқувчиларига фаолиятнинг янги
турларини ўзлаштириш, янги компьютер технологиялари билан ишлашни
ўрганиш, шунингдек гуруҳда ишлашда атрофдагилар билан тажриба
алмашиниш имконини беради. Масалан, “Одамнинг овқат ҳазм қилиш
тизими” мавзуси бўйича лойиҳалаш фаолиятида “Овқат ҳазм қилиш
топишмоқлари” компьютер тақдимоти иш натижалари бўлди. Ушбу
тақдимотнинг барча материаллари масофавий ўқитиш ўқувчилари жамоаси
томонидан ўқитувчининг қўллаб қувватлашида излаб топилдган, танлаб
олинган, таҳрир қилинган. Ушбу мавзуни умумлаштириш лойиҳа бўйича
ҳамкорликда доклад кўринишида ва муаммоли саволлар бўйича мунозара
кўринишида ўтказилди.
Масофавий ўқитишни ташкил қилиш турли чатлар, ижтимоий
тармоқлар, skype, тармоқ ўқув-методик мажмуасида виртуал синф каби турли
компьютер технологияларидан фойдаланишни (мулоқотни ташкил қилиш
учун) кўзда тутади. Виртуал синф гуруҳда мулоқот қилиш учун энг қулай
ҳисобланади, чунки бу ахборот-коммуникация технологиясидан фойдаланиш
қўшимча билимларни ва қўшимча дастурларни ўрнатишни талаб қилмайди.
Бундай фаолият масофавий ўқитиш ўқувчиларини анъанавий шаклда
ўқитиладиган ўқувчилар гуруҳига интеграциялашда лойиҳалаш фаолиятини
ташкил қилиш имконини ҳам беради. “Кўриш” мавзусидаги лойиҳа ана
шундай ишни ташкил қилишга мисол бўлади.
Электрон таълимни ташкиллаштиришнинг кўпгина манбалари орасидан
қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:
• муаллифлик дастурий маҳсулотлари (Authoring tools);
136
•виртуал таълим жараёнини бошқарувчи тизимлар LMS (Learning
Management Systems);
•ички контентни бошқарув тизимлари CMS (Content Management
Systems)[3].
Биз “Одам ва унинг саломатлиги” мактаб биология курсини айнан
тармоқ вертуал таълимдан фойдаланиб, масофавий ўқитиш таълимни
модернизациялашнинг ўқувчиларда ўқитишнинг замонавий ахборот
технологиялари воситалари ёрдамида янги билимларни мустақил излаш ва
ўзлаштиришга оид универсал ўқув амалларини шакллантиришга
йўналтирилган замонавий анъаналарига жавоб беради деб ҳисоблаймиз.
1. Драгомилов, А.Г. Биология: Человек: учебник для 8 класса

общеобразовательной школы / А. Г. Драгомилов, Р. Д. Маш // Программа по
биологии для основной школы под ред. проф. Пономаревой И. Н./ Изд. 2-е. –
М.: Вентана-Граф, - 2006 – 272c.
2. Виртуальная школа ГБОУ СОШ № 279 Санкт-Петербурга
[Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://vs279.ru.
3. Evaluation of Evidence - Based Practices in Online Learning: A
MetaAnalysis and Review of Online Learning Studies. U.S. Department of
Education Office of Planning, Evaluation, and Policy Development Policy and
Program Studies Service, 2010.
МОРИНДА CИТРИФОЛИАЛНИНГ ОРГАНЛАРИДА ЭЛЕМЕНТЛАР
МИҚДОРИНИНГ ЎЗГАРИШИ
Обидов М.В., Исағалиев М.Т.
Табиатда учровчи кўплаб кимёвий элементлар барча организмларнинг
муҳим таркибий қисмидир. Жумладан, Na, K, Cа, Mg ҳужайрада бир нечта
функцияларини, айрим элементлар эса Zn, Fe, Cu, Co, Ni, Cr, V, Mo, Se
ферментларнинг кофакторлари сифатида муҳим рол ўйнайди [1]. Инсонлар
кунлик зарур бўлган озуқа элементларни асосан озиқ-овқат ва ичимлик суви
билан қабул қилишади. Минерал моддаларни хаддан ташқари етишмаслиги
камдан-кам учрайдиган ҳолат ҳисобланади, чунки улар озиқ-овқатнинг жуда
кўплаб турларида мавжудлиги билан изоҳланади. Инсон организми минерал
гомеостазни тартибга солишни кафолатлайдиган жуда самарали
механизмларга шакиллантирган. Бошқа томондан, зарур элементларга
бўлган кунлик эҳтиёж билан ва токсиклик даражаси ўртасидаги боғлиқлик
тор доирага эга [2]. Тартибли ва мувозанатли овқатланиш одатда барча
муҳим элементлар билан таъминланишни кафолатлайди. Юқори даражада
қайта ишланган озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш ва тартибсиз
овқатланиш зарур элементларнинг етишмаслигига олиб келиши
137
мумкин. Турли ифлосланиш натижасида токсик элементларнинг юқори
концентрациясини ўз таркибида сақловчи тупроқда ўсган доривор ва озиқ-
овқат ўсимликларини истъемол қилиш маълум маънода заҳарланиш
аломатларини юзага келтириши мумкин [3,4].
Ўсимликлардан тайёрланган озиқ-овқат маҳсулотлари макро ва
микроэлементлар билан таъминлаш учун энг муҳим манба
ҳисобланади, аммо ушбу маҳсулотлар баъзан As, Cd, Pb, Hg, Tl, Po, Th ёки U
каби токсик металларнинг манбаи бўлиши ҳам мумкин. Ушбу элементлар
инсон организмида маълум биологик функцияларни бажармайди, аммо
организмда кечаётган биологик реакцияларга салбий таъсир кўрсатиши
мумкин. Организмлар одатда бундай элементларнинг токсиклигига қарши
ҳимоя механизмларига эга [5].
Шу сабабли инсонларни бундай элементларга нисбатан
таъсирланишини камайтириш учун аксарият мамлакатларда озиқ-овқат
таркибидаги токсик элементларнинг рухсат этилган максимал даражаси
(ПДК) жорий қилинган.
Бизга маълумки, ўсимликлар органларидаги элементлар миқдори:
тупроқнинг рН қийматига, механик таркибига, тупроқ таркибидаги органик
ва анорганик моддалар миқдори каби бир қатор омилларга боғлиқ. Бундан
ташқари, айрим ўсимликлар маълум турдаги металларни тўплаш учун
индивидуал имкониятларга эга [6]. Масалан, Б.Б.Кларк ва Э. Бреннан
маълумотларига кўра, тамаки ўсимлиги баргларида Cd ва бошқа токсик
металларни тўплаши маълум. Шунга ўхшаш натижалар гуруч ва соя каби бир
қатор озиқ-овқат ўсимликлари учун ҳам кўрсатилган. Озиқ-овқат, табиий
дори воситалари ва биологик фаол моддалар ишлаб чиқарувчи компаниялар
кўпинча ўз маҳсулотларини минераллар ва муҳим элементларнинг қимматли
таркибига эга маҳсулот сифатида реклама қиладилар. Жумладан, нони
(Morinda citrifolia L.) дан тайёрланган маҳсулотларни сотадиган баъзи
компанияларда ҳам худди шундай ҳолатни кўриш мумкин. 1996 йилдан бери
нони маҳсулотлари, жумладан, унинг мевасидан тайёрланган шарбат бутун
дунёда соғлиқни сақловчи маҳсулот сифатида машҳур бўлди ҳамда унинг
мевали шарбати ва баргли чойи Европа Иттифоқи қонуни томонидан янги
озиқ-овқат сифатида тан олинди [7].
Нони дарахти (Morinda citrifolia L.) дунёнинг деярли барча тропик
минтақаларида ва Тинч океанининг жанубий оролларидаги қирғоқ бўйларида
500-600 м баландликларда кенг тарқалган ўсимлик. Нони ўсимлиги бир неча
минг йиллардан бери Полинезия маданиятида муҳим рол
ўйнайди. Ўсимликнинг барча қисмлари соғликни сақлаш ва кўплаб
касалликларни даволаш учун ишлатилиб келинмоқда [8]. Ҳозирда ушбу
ўсимлик бизнинг мамлакатимизда ҳам интродукция қилиниб
кўпайтирилмоқда ҳамда унинг мева ва баргларидан соғломлаштирувчи
табиий дори воситалари тайёрланмоқда. Доривор ўсимликларда турли
элементлар миқдорини экологик мониторинги ва гигиеник маъёрини ишлаш
138
масаласига алоҳида эътибор беришни талаб этаётган бугунги кунда нони
доривор ўсимлигининг экологик софлигини баҳолаш нуқтаи назаридан
биринчи галда биз унинг таркибидаги элементлар миқдорини аниқлашни
мақсад қилдик. Бугунги кунда, нони таркибидаги минераллар ва оғир
металларни ўрганиш бўйича етарлича тадқиқотлар олиб борилмаган. Биз
олиб борган ушбу тадқиқотнинг мақсади, нони мевалари ва барглари
таркибидаги макро ва микроэлементлар ҳамда токсик элементларнинг
миқдорини таҳлил қилишдан иборат.
Таҳлил натижаларига кўра, нони (Morinda citrifolia L.)нинг барглари ва
мевалари таркибида 35 турдаги элементлар мавжудлиги аниқланди. Нони
(Morinda citrifolia L.)нинг барг ва меваси таркибида аниқланган элементлар
миқдорини концентрацияланиш даражасига боғлиқ ҳолда қуйидагича 7 та
гуруҳга бўлиш мумкин. Ўсимлик баргларига сингдирилиши бўйича энг кўп
миқдор Сa ˃ K ˃ Na (1000 мг/кг дан кўпроқ) элементларига тўғри келди. 100
– 1000 мг/кг гача бўлган миқдор билан Fe ˃ Sr элементлари иккинчи гуруҳни
эгаллади. Mn ˃ Ba ˃ Zn учинчи (10-100 мг/кг оралиғида), Rb ˃ Cr ˃ Ni ˃ Br ˃
Mo ˃ Ce ˃ La элементлари эса (1-10 мг/кг оралиғида) оралиқ ҳолатни
эгаллади. 0,1-1 мг/кг гача бўлган чегарани As ˃ Co ˃ Sc ˃ Th ˃ Cs ˃ U ˃ Hf =
Sb элементлари ташкил қилди. Нисбатан кам миқдорни Sm ˃ Re ˃ Yb ˃ Eu ˃
Tb ˃ Ta ˃ Lu ˃ Au ˃ Hg элементлари ташкил қилган бўлса, энг кам миқдор
эса W, Nd, Se ҳиссасига тўғри келди. Худди шундай ҳолатни нони
меваларида ҳам кўриш. Жумладан, ушбу ўсимлик меваси таркибидаги Сa ˃ K
˃ Na, Fe ˃ Sr, Mn ˃ Ba ˃ Zn элементлар мос равишда миқдор бўйича
барглардаги каби гуруҳларни эгаллади. Миқдор жиҳатдан сингдирилиши
бўйича Rb ˃ Cr ˃ Br ˃ Mo ˃ Ni ˃ La ˃ Ce тўртинчи гуруҳни, Rb ˃ Cr ˃ Br ˃ Mo ˃
Ni ˃ La ˃ Ce бешинчи гуруҳни, Sm ˃ Re ˃ Yb ˃ Tb ˃ Eu ˃ Ta ˃ Lu ˃ Au ˃ Hg
элементлари эса олтинчи гуруҳни эгаллади. Мева таркибида ҳам энг кам миқдор
ҳам W, Nd, Se элементларига тўғри келди.
1. D.R.Williams, “Historical Outline of the Biological Importance of Trace
Metals,” Journal of Inherited Metabolic Disease, Vol. 6, Suppl. 1, 1982, pp. 1-4.
2. M.J.Tamás and E.Martinoia, Eds., “Molecular Biology of Metal Homeostasis
and Detoxification. From Microbes to Man,” Springer, Berlin, 2005.
3. V.Mudgal, N.Madaan, A.Mudgal, R.B.Singhand and S.Mishra, “Effect of
Toxic Metals on Human Health,” The Open Nutraceuticals Journal, Vol. 3, 2010,
pp. 94-99.
4. K.Ljung, B.Palm, M.Grandér and M Vahter, “High Concentrations of
Essential and Toxic Elements in Infant Formula and Infant Foods - A Matter of
Concern,” Food Chemistry, Vol. 127, No. 3, 2011, pp. 943-951.
5. C.G.Fraga, “Relevance, Essentiality and Toxicity of Trace Elements in
Human Health,” Molecular Aspects of Medicine, Vol. 26, 2005, pp. 235-244.
139
6. S.M.Reichmann, “The Responses of Plants to Metal Toxicity: A Review
Focusing on Copper, Manganese and Zinc,” Occasional Paper No. 14, Australian
Minerals and Energy Environment Foundation, 2010.
140
ИҚТИСОД ФАНЛАРИ
ВАЖНОСТЬ И ПРОБЛЕМЫ ОРГАНИЧЕСКОГО СЕЛЬСКОГО
ХОЗЯЙСТВА
Халматжанова Г.
По словам академиков К. Мирзажонова и Р. Рахмонова, в последнее
время часто звучит термин «органическое земледелие». Итак, каково
первоначальное значение этого термина? Известно, что органическое
сельское хозяйство - это система производства экологически чистой
продукции без использования экологически вредных химикатов при
выращивании сельскохозяйственных культур.
В настоящее время импортируемые в развитые страны
сельскохозяйственные и пищевые продукты требуют сертификатов в
соответствии с органическими системами. Для этого необходимо развитие
органического сельского хозяйства в нашей стране, разработка
биологических методов борьбы с различными болезнями и вредителями
сельскохозяйственных культур, которые являются его неотъемлемой частью.
На самом деле, в органическом сельском хозяйстве нет ничего нового
для узбекских фермеров. Наши предки широко занимались органическим
земледелием до появления агрохимикатов. При этом они широко
использовали местный навоз, золу, старые стеновые блоки и другие
природные отходы при выращивании намеченных сельскохозяйственных
культур. И, конечно же, тем, кто не постеснялся сажать посевы в
севообороте. По имеющимся данным, сегодня в таких странах, как Индия,
Пакистан, Китай, Афганистан, есть много земель, где сидераты используются
в качестве удобрений и возделываются без использования минеральных
веществ.
На большинстве засушливых земель Республики Казахстан
минеральные удобрения не вносятся под посевы, особенно пшеницу.
Известно, что когда семя растения посажено в почву, оно сначала
прорастает, используя запас в семени. Было обнаружено, что как только он
отделяется от семян идциза, он поглощает фосфор из почвы. Позже, по мере
роста растения, под почвой и над ней образуются синие массы. Устица
(ротовой аппарат) в теле растения - необходимое событие для дыхания и
крайне необходимое событие - процесс фотосинтеза, в котором простые
сахара образуются под воздействием солнечного света и тепла на углекислый
газ.
141
Сахар, образующийся в организме растения, увеличивает
концентрацию жидкости в его организме и под действием осмотического
давления поднимает воду в почве и растворенные в ней макро- и
микроэлементы на поверхность органов растения. В сочетании с сахаром,
образующимся из этой смеси, биохимические процессы приводят к
образованию растворов, из которых образуются ауксин, кислоты роста
растений, витамины, аминокислоты, пиптиды, полиптиды, белки и другие
вещества.
Здесь мы хотели бы отметить, что плодородие этих почв будет
хорошим, так как плодородие земель, богатых флорой и фауной, и развитие
микробиологических процессов хорошее.
Это, конечно, зависит от погоды, при этом годовое количество осадков
в пустыне составляет 80-100 мм. не превышает Поэтому и флора, и фауна
этого региона бедны по сравнению с вертикальным регионом, а естественное
плодородие низкое.
Первая вертикальная зона начинается со светло-серых почв, где
среднегодовое количество осадков может составлять около 150-180 мм.
Вертикальная зона - типичные серые и темно-серые почвы с осадками 250-
350 мм. и 400—4,50 мм. достигает Чрезмерное количество осадков приводит
к увеличению флоры и фауны.
Цель этих процессов - обеспечить, чтобы увеличение числа
представителей флоры и фауны увеличивало количество гумуса в почве, а
агрохимические, агрофизические и микробиологические условия почвы были
ускорены и оптимизированы.
Американский ученый Эдвард Фолкнер в своей монографии «Безумие
паксарья» (1942) пишет, что растение, растущее на бесплодной земле, не
имеет вцех необходимых питательных веществ, а птицы, мясо и навоз,
которые его потребляют, имеют низкое качество. Овощи, дыни и т. Д.
Арбузы, кукуруза и бобовые, выращенные на земле, также будут
некачественными.
Фактически, покупатель, который идет на рынок за покупками,
спрашивает, где выращен продукт, а затем покупает продукт. На основных
сельскохозяйственных угодьях республики количество гумуса очень низкое.
В этом контексте, на наш взгляд, возможность широкого использования
органического земледелия в Узбекистане очень мала.
Гумуса мало, органических удобрений нет. Только севооборот,
особенно за счет увеличения посевов люцерны, посадки большего
количества сидератов, сбора сена, веток, почвы вокруг старых коллекторов-
зоворов, с использованием городских отходов, биогумуса, гумафоса,
аммиачного угля (еще нужно немного азота). внедрить органическое
земледелие всего на 2–3% пахотных земель республики путем измельчения
стеблей хлопчатника и сорняков и использования их в качестве органических
удобрений.
142
Если население нашей республики, как и во всем мире, постоянно
растет. После этого численность населения продолжала стремительно расти.
Таким образом, широкое использование агрохимикатов в сельском хозяйстве
может обеспечить население продуктами питания, а промышленность -
сырьем. (Гл.)
По словам Тахира Шайманова, население мира превысит семь
миллиардов и, как ожидается, к 2050 году превысит девять миллиардов. С
учетом того, что население планеты с каждым годом растет, вопросы
продовольственной безопасности становятся все более острыми.
В связи с этим многие компании используют химические вещества при
производстве различных пищевых продуктов в сельском хозяйстве и
животноводстве, не задумываясь о последствиях, желая получить на этом
сиюминутную и как можно большую прибыль.
Чрезмерные дозы внесенных минеральных удобрений, применение
пестицидов против сорняков и вредителей растений, антибиотиков,
гормональных препаратов для питания растений, генномодифицированных
продуктов стали оказывать негативное влияние на среду обитания человека.
В соответствии с Указом Президента от 23 октября 2019 года
утверждены Стратегия развития сельского хозяйства Республики Узбекистан
на 2020-2030 годы и «Дорожная карта» по ее реализации. Планируется
внедрение механизмов контроля качества, стимулирования экспорта и
снижения роли государства и повышения инвестиционной
привлекательности отрасли.
Также планируется увеличить приток частного инвестиционного
капитала для модернизации, диверсификации сельского хозяйства и
поддержки устойчивого роста.
1. Khalmatjanova, G. D. (2020). Mechanisms of formation of agricultural
clusters in the economy of Uzbekistan. ACADEMICIA: AN
INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL, 10(12),
847-852.
2. Халматжанова Г.Д. Кластерный механизм - способ модернизации
текстильной отрасли Узбекистана. Межвузовский научный конгресс:
«Высшая школа: научные исследования». Москва. 14 мая 2020 г.
3. Khalmatjanova G. Priority areas in agricultural development in the
republic of Uzbekistan. The Challenge of Sustainability in Agricultural
Systems/ Volume 1. Springer
4. Рахимов, Д. Ш. (2020). Перспективы развития отраслей
промышленности узбекистана. in минтақа иқтисодиётини
инвестициялашнинг молиявий-ҳуқуқий ва инновацион жиҳатлари (pp.
523-527).
143
5. Rahmonaliyevich, K. D. (2020). Choosing the optimal rule of monetary
policy, taking into account changes in the main macroeconomic
indicators. ACADEMICIA: AN INTERNATIONAL MULTIDISCIPLINARY
RESEARCH JOURNAL, 10(12), 1351-1356.
ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ МОЛИЯВИЙ
МУСТАҚИЛЛИГИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ХОРИЖ
ТАЖРИБАЛАРИ
З.И.Жумақулов
Бугунги кунда олий таълимни инновацион йўналишда ривожланиш
ҳамда соҳанинг самарадорлигини ошириш учун молиявий муносабатларни
давлат томонидан тартибга солишда бозор механизмларидан фойдаланган
ҳолда аралаш моделларни ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади.
Шу сабабли, республикамиздагиолий таълим муассасаларини бозор
муносабатлари шароитида молиялаштиришнинг истиқболли воситаларини
ишлаб чиқишда бюджет ҳамда бюджетдан ташқари молиялаштиришни
бирлаштириш бўйича катта тажрибага эга бўлган хорижий давлатлар таълим
муассасаларининг тажрибасига мурожаат қилиш муҳимдир.
Ривожланган хорижий давлатларда олий таълимни
молиялаштиришнинг қуйидаги манбаъларини кўрсатиш мумкин:
-давлат грантлари;
-талабалардан таълим учун олинадиган маблағлар;
-таълим муассасаларининг тижорат фаолиятидан олинадиган
маблағлар;
-эндаумент фонд маблағлари;
-бошқа маблағлар.
Олий таълим муссасаларини бошқариш ва молиялаштириш
принциплари, жумладан, умумий тхаражатларда давлат маблағларининг
улуши турли мамлакатларда бир-биридан фарқ қилади.(1-жадвал).
Америка таълим тизимида олий ўқув юртларининг таълим
мазмун моҳиятини белгилашда мустақиллик даражаси юқори. Бу
жараёнда давлат бошқарув органлари деярли иштирок этмайди1. АҚШ
олий таълим тизими йирик ва турли хил тармоқларга эга бўлиб, илмий
даража берувчи 4600 га яқин таълим муассасаларидан иборат.
1-жадвал
Давлат маблағларининг улуши(01,01,2011й)
Канад Германи РеспубликамизОТМда(2020йи

АҚШ Франция
а я л)
1
UniCEN.Cetntral asia uniuersitepartnersmps program. АҚШ олий таълим тизимига кириш
144
Ўртача ФарДУ
54,7 60,3 87,7 76,5 19.5 23.7
Аксарият мамлакатлардан фарқли ўлароқ, АҚШда таълим вазирлиги

ёки мамлакатда олий таълимга масъул бўлган бошқа марказий агентлиги
мавжуд эмас. Федерал ҳукуматнинг роли чекланган. АҚШнинг бошқа
ҳукумат тузилмаларини такрорлаган ҳолда, мамлакатнинг олий таълим
тизими яхлит бир кўринишда марказлаштирилмаган. Штат университетлари
ва коллежлари федерал ҳукумат эмас, штат назорати остида. Таълим
муассасалари ўзини ўзи мустақил идора қилиш бўйича анчайин кўп
ҳуқуқларга эга ва муассасаларнинг турлари кўп. Талабалар контингенти
сезиларли даражада фарқ қилади ва дунёдаги аксарият тизимлардан фарқли
ўлароқ, бир қанча хусусий, нодавлат таълим муассасалар энг нуфузли
Буюк Британияда эса марказий ҳукумат таълим тизимини уч
йўналишда бошқаради:
-таълим соҳасида сиёсатнинг ўрини аниқлашва аниқ масалаларни
илгари суриш (таълим, маданият, фан ва технология вазирликлари);
- олий таълим муассасаларини молиялаштириш (ОТМларни
молиялаштириш Кенгаши);
- олий таълим сифатини назорат қилиш2.
Франция ва Германияда олий таълимни бозор таъсирига қарам бўлиб
қолишини олдини олиш мақсадида давлат бюджети маблағлари ҳисобидан
олий таълим харажатларининг асосий қисми қопланади. Давлат таълим
жараёнини ҳар тарафлама назорат қилиб боради.
Норвегия таълим тизимида университетлар фондларининг аксарият
қисми турли давлат грантларига асосланган. Университетларнинг умумий
ресурслари ўсиб бораётган улуши бошқа манбалардан келиб тушади.
2
Ломакина Т.Ю. Современный принцип развитиянепрерывного образования. – М.: «Наука», 2006.
-С. 10-44
145
Норвегияда олий таълим ҳамма учун бепул, лекин талабалар турар жой
каби жавобгарликларни олган ижтимоий таъминот ташкилотлари аъзолиги
учун пул тўлашлари керак. Талабаларга молиявий ёрдам стипендиялар ва
Давлат банки томонидан тақдим этиладиган таълим учун мўлжалланган
ёрдам пули (займ)га асосланган.
Давлатнинг таълим соҳасини бошқариш ва молиялаштиришида
иштирок этиши борасида турли фикрлар мавжуд.
Давлатнинг таълим соҳасидаги иштироки, таълим тизимини
молиялаштириш жамиятни ҳар томонлама баркамол ривожлантириш
ҳисобланиб, шу билан бирга бозор иқтисодиёти бу молиялаштиришни бир
ўзи амалга ошира олмайди. Инсон капитали назарияси жамиятнинг
ресурсларидан фойдаланишни ўзгартиришни, инсон омилининг ўсиб
бораётган ролини акс этган ҳолда таълим харажатларининг табиати ҳақидаги
тушунчани тубдан ўзгартирди.3
Улар истеъмол харажатлари, таълим жараёни давомида жамият
ресурсларининг бир марталик, сарфланмаган сарф-харажатлари каби эмас,
балки инсон, жамият ва жамиятнинг келажакдаги даромадини оширишга
ёрдам берадиган ва инсон капитали инвестицияларининг йўналишларидан
бири сифатида қаралиб, адолатга етишиш, иш жойлари ва барқарор
даромадни танлашда «тенг ҳуқуқли имкониятлар» барпо қилиш учун ёрдам
беради.
Давлат олий таълимни молиялаштириш ёрдамида бир неча
мақсадларни кўзлайди4:
1) Олий таълим тизимини «лозим» бўлган талабда таъминлаш ва бунда
макросамарага эришиш;
2) Давлат манфаатлари, талабалар ва иш берувчилар талабларига
мувофиқ олий таълим муассасалари орасида моддий ресурсларни
тақсимлашва бунда микросамарага эришиш;
3) Барча ижтимоий-иқтисодий қатламлар учунтаълим олиш
имкониятларини таъминлаш, яъни таълим олиш имкониятларининг
тенглигига эришиш.
Юқорида айтиб ўтилган учта сабаб ва улардан келиб чиқаётган
ёндашувлар кўп давлатларнинг ҳукуматлари таълим тизимини ўз назоратида
ушлаб туришига олиб келди.
Жамиятнинг бугунги ҳолати ҳамда унинг тараққиёт истиқболлари
нуқтаи назаридан қараганда, таълимнинг ижтимоий-иқтисодий аҳамияти
фаолиятнинг ушбу турини рақобат бозорининг ихтиёрига ташлаб қўйишга
имкон бермайди.
3
Кадочников С.М. Особенности высшего образования как экономического блага и некоторые практические
следствия этих особенностей. // «Университетскоеуправление: практика и анализ», 2001, №2. -С. 48-49.
4
Захидова Ш.Ш. Олийтаълимтизиминимолиялаштиришдадавлатиштироки:
иқтисодийривожланганмамлакатлармисолида //Экономика и финансы (Узбекистан). – 2018. – №. 7.
146
Шу билан бирга сўнги йилларда дунёнинг кўплаб мамлакатларида
давлат бюджети дифицитлиги даражасининг ортиши натижасида олий
таълимни молиялаштиришга йўналтирилаётган бюджет маблағлари миқдори
камайиб бормоқда.
Шу сабабли, бир қатор мамлакатларда олий таълим тизими бюджет
маблағлари билан бирга бюджетдан ташқари маблағлар хисобидан ҳам
молиялаштирилади.
Юқорида олий таълим муассасаларини молиялаштириш бўйича
хорижий мамлакатлар тажрибаларини ўрганиш асосида қуйидаги
хулосаларни қилиш мумкин:
1. Олий таълим сифатини таъминлаш бўйича таълим тизимида ( давлат
ва нодавлат таълим муассасаларида) давлат бошқарувини ва назоратини
сақлаш ва такомиллаштириб бориш;
2. Олий таълимни молиялаштиришда давлат улушини босқичма-босқич
ошириб бориш. Бунда ажратилган бюджет маблағларини ишлатиш борасида
таълим муассасаларининг мустақиллигини ошириш;
3. Тўлов контракт асосида таълим олаётган ижтимоий ҳимояга муҳтож
талабаларга молиявий ёрдам бериш тизимини такомиллаштириш ( тўловнинг
бир қисмини бюджет, турли фондлар хисобидан қоплаш)
4. Олий таълим муассасаларида эндаумент ёки бошқа мақсадли
инвестиция фондларини ташкил этиш ва уларнинг фаолияти бўйича тегишли
меъёрий хужжатлар қабул қилиш.
1. UniCEN.Cetntral asia uniuersitepart nersmps program. АҚШ олий таълим

тизимига кириш
2. Ломакина Т.Ю. Современный принцип развитиянепрерывного
образования.М.:Наука,2006.С. 10-44
3. Стром г.А. Национальная система финансирования вузов Норвегии. //
«Университетское управление: практика и анализ», 2000, №4. -С. 28-3
4. Кадочников С.М. Особенности высшего образования как
экономического блага и некоторые практические следствия этих
особенностей. // «Университетское управление: практика и анализ»,
2001, №2. С. 48-49.
147
ОИЛАВИЙ ТАДБИРКОРЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИҚТИСОДИЙ
МЕХАНИЗМИНИНГ МАЗМУНИ ВА АСОСИЙ ТАРКИБИЙ
ҚИСМЛАРИ
А.Эргашев, Б.Холматов, Д.Юлдашев.
Ўзбекистонда оилавий тадбиркорликни ривожлантиришда унинг
иқтисодий механизмини тўғри шакллантириш муҳим ҳисобланади. Оилавий
тадбиркорликни ривожлантириш иқтисодий механизми – бу мамлакатда
оилавий тадбиркорлик тараққиётига эришишни таъминловчи, бу борадаги
таъсир кучларини ҳаракатга келтирувчи кўплаб ўзаро боғлиқ таркибий қисм
(элементлар)нинг мажмуи.
Энг аввало шуни таъкидлаш лозимки, мазкур иқтисодий механизм
таркибий қисмлари иккита йирик блокдан иборат бўлади:
1) бозор тамойиллари асосида (объектив равишда) амал қилувчи;
2) маъмурий-бошқарув тамойиллари асосида амал қилувчи.
Бозор тамойиллари асосида амал қилувчи элементлар мазкур хўжалик
юритиш ва тадбиркорлик шаклининг объектив қонуниятлари ва белгиларини
ўзида мужассам этади. Бунда улар иқтисодий тизим тавсифи, тараққиёт
даражаси ва бошқа хусусиятларидан қатъий назар деярли барча мамлакатлар
учун умумий тарзда амал қилади.
Ўз ўрнида қайд этиш лозимки, муайян ташкилий-ҳуқуқий шаклни, шу
жумладан, оилавий тадбиркорликни ривожлантиришнинг иқтисодий
механизми фақат у ёки бу блок таркибий қисмларидан иборат бўла олмайди.
Балки, иқтисодий механизмда қандайдир нисбатда ҳар иккала блок таркибий
қисмлари иштирок этади.
Бунда қуйидаги таркибий қисмларнинг тўғри белгиланиши аҳамиятли
таъсир кўрсатади:
1) ташкилий-иқтисодий дастаклар;
2) тартибга солувчи (меъёрий-ҳуқуқий асослар) дастаклар;
3) фаолиятни рағбатлантирувчи дастаклар;
4) фаолият ва жараёнларни бошқариш дастаклари;
5) ахборот-тарғибот дастаклари;
6) фаолият юритиш ва ривожланишнинг мунтазам мониторинги
дастаклари (1-расм).
148
Ташкилий-иқтисодий Тартибга солувчи (меъёрий- Фаолиятни рағбатлан-
дастаклар ҳуқуқий асослар) дастаклар тирувчи дастаклар
меъёрий-ҳуқуқий асослар
ташкил этиш ва давлат
рўйхатидан ўтказиш
иқтисодий кўрсаткичлар
тизимини аниқлаш
Оилавий
тадбиркор-
кўрсаткичлар орқали ифо-
лик субъекти далаш ва баҳолаб бориш
ички бошқарув ташқи

дастаклари бошқарув ўрта ва узоқ муддатли
дастаклари прогнозлаш
Фаолият ва жараёнларни Ахборот-тарғибот Фаолият юритиш ва ривожланиш

бошқариш дастаклари дастаклари мониторинги дастаклари
1-расм. Оилавий тадбиркорликни ривожлантиришнинг иқтисодий

механизми5.
Ўзбекистонда оилавий тадбиркорликни ривожлантиришни амалдаги
иқтисодий механизмининг юқоридаги таркибий қисмларини кўриб чиқамиз.
1. Ташкилий-иқтисодий дастаклар. Мазкур дастаклар энг аввало
оилавий тадбиркорлик субъектларини ташкил этиш ва давлат
рўйхатидан ўтказиш жараёнларини таъминлайди.
Оилавий корхонани давлат рўйхатидан ўтказиш 2017 йил 1 апрелга
қадар Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 24 майдаги ПҚ-
357-сон қарори билан тасдиқланган «Тадбиркорлик субъектларини давлат
рўйхатига олиш ва ҳисобга қўйишнинг хабардор қилиш тартиби
тўғрисида»ги Низомда белгиланган тартибда амалга оширилган6.
Оилавий тадбиркорлик субъектини давлат рўйхатидан ўтказиш
қуйидаги усуллардан бири билан амалга оширилади:
1) Интернет жаҳон ахборот тармоғи орқали тизим воситасида ягона
порталда;
2) ўзи келган ҳолда.
Юридик шахс ташкил этмаган оилавий тадбиркорлик субъекти ҳам,
оилавий корхона ҳам рўйхатдан ўтказувчи органга ўзи келган ҳолда давлат
рўйхатидан ўтказиш учун энг кам ойлик иш ҳақининг 1 баравари миқдорида,
интернет тармоғи орқали энг кам ойлик иш ҳақининг 0,5 баравари миқдорида
давлат божлари ва йиғимлар тўлайди.
5
Муаллифлар ишланмалари асосида тузилган.
6
Набиев О. Оилавий корхоналар: рўйхатдан ўтиш, солиқ солиш, ходимлар сони ва имтиёзлар. -
www.biznes-daily.uz. 12.05.2014.
149
Оилавий тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш,
бошқа тадбиркорлик субъектлари каби, реал вақт режимида, лекин 30
минутдан ошмаган вақтда амалга оширилади.
Юридик шахслар учун — рўйхатдан ўтказилганлиги тўғрисидаги
гувоҳномага, таъсис ҳужжатларига ҳавола (гиперҳавола) шаклидаги
хабарнома автоматик тарзда Тизим фойдаланувчисининг – рўйхатдан
ўтказувчи орган масъул ходимининг ЭРИси билан имзоланади ва
«тадбиркорлик субъектининг шахсий кабинети»га, шунингдек сўровномада
кўрсатилган электрон почта манзилига жўнатилади.
2. Тартибга солувчи (меъёрий-ҳуқуқий асослар) дастаклар.
Ўзбекистонда оилавий тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш ва
ривожлантиришнинг иқтисодий механизмида барча жараёнларни тартибга
солувчи меъёрий-ҳуқуқий асослар муҳим ўрин тутади.
3. Фаолиятни рағбатлантирувчи дастаклар.
Ҳар қандай иқтисодий механизмнининг муҳим таркибий қисмларидан
бири имтиёзлар ва преференция(енгиллик)лар ҳисобланади. Шунга кўра,
тадқиқот ишида оилавий тадбиркорлик субъектларига бериладиган имтиёз ва
преференцияларнинг мазмуни, уларнинг самарадорлигини тадқиқ этиш
мақсадга мувофиқ. Айниқса, мазкур имтиёзларнинг миқдорий чегараларини
белгилашнинг илмий-услубий асосларини янада такомиллаштириш муҳим
4. Фаолият ва жараёнларни бошқариш дастаклари.
Оилавий тадбиркорлик субъектларининг яхлит фаолияти, шунингдек,
унинг муайян жараёнларини бошқариш муҳим бўлиб, иқтисодий механизмда
бу борадаги дастак (восита)ларнинг аҳамияти ва ролини аниқ белгилаб олиш
лозим. Энг аввало, мазкур бошқариш дастакларини икки, яъни – ички ва
ташқи бошқарув дастакларга ажратиш мақсадга мувофиқ.
Ички бошқарув дастаклари – оилавий тадбиркорлик субъекти
бошлиғи томонидан ўз фаолиятини самарали ташкил этиш, хўжалик юритиш
ва молиявий фаолиятнинг юқори натижаларига эришиш бўйича амалга
ошириладиган ўзаро мувофиқлаштирилган чора-тадбирлар мажмуи.
Ташқи бошқарув дастаклари – тадбиркорлик фаолиятини тартибга
солувчи ваколатли ташкилот ва идоралар томонидан оилавий тадбиркорлик
фаолиятининг самарали ташкил этилиши ва юритилишини таъминловчи
ўзаро мувофиқлаштирилган чора-тадбирлар мажмуи.
5. Ахборот-тарғибот дастаклари.
Оилавий тадбиркорликнинг самарали ривожланиши кўп жиҳатдан
хўжалик юритишнинг мазкур шакли тўғрисидаги маълумот ва
тасаввурларнинг етарлилик даражасига боғлиқ. Энг аввало, тадбиркорлар
мазкур шаклнинг бошқа тадбиркорлик шаклларига нисбатан афзаллиги ва
қулайликларини яхши билишлари лозим. Чунки, айнан шундай ҳолдагина
улар мазкур афзаллик ва қулайликлардан фойдаланиш мақсадида оилавий
150
тадбиркорлик субъектларини ташкил этишлари ва фаолият юритишлари
мумкин бўлади.
6. Фаолият юритиш ва ривожланишнинг узлуксиз мониторинги.
Оилавий тадбиркорликни ривожлантириш иқтисодий механизмида
тадбиркорлик мазкур шакли фаолият юритиши ва ривожланишининг
узлуксиз мониторинги муҳим ўрин тутади. Фикримизча, ушбу
мониторингнинг асосий йўналишлари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади:
- оилавий тадбиркорликнинг фаолиятини тавсифловчи иқтисодий
кўрсаткичлар тизимини аниқлаш;
- оилавий тадбиркорлик фаолиятидаги асосий тенденция ва
жараёнларни махсус кўрсаткичлар орқали ифодалаш ва баҳолаб бориш;
- оилавий тадбиркорлик фаолият кўрсаткичларини ўрта ва узоқ
муддатли прогнозлаш.
1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 9
февралдаги 66-сон қарорига 1-илова. Тадбиркорлик субъектларини давлат
рўйхатидан ўтказиш тартиби тўғрисида низом. – www.lex.uz.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 28 октябрдаги ПҚ-
2646-сон «Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва
ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги Қарори. –
www.lex.uz.
3. Набиев О. Оилавий корхоналар: рўйхатдан ўтиш, солиқ солиш,
ходимлар сони ва имтиёзлар. - www.biznes-daily.uz. 12.05.2014.
ЁШЛАРНИНГ ТАДБИРКОРЛИК ВА ИШБИЛАРМОНЛИК

ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ
Ойсоат Х.К., Аҳмадбекова М.Ё
Ёшлар фаолиятида тадбиркорлик ва ишбилармонлик хусусиятларини
мужассамлаштириш муҳим хисобланади. Бунда улар фаолиятининг руҳий-
психологик хусусиятлари – нутқ ва тафаккур сифатлари, кучли хотира,
диққат, соғлом ақл, фикр кенглиги, чуқурлиги, тезлиги, муаммо моҳиятини
тез англаб олиши, ижодийлик, фикрни оғзаки ва ёзма шаклда қисқа,
тушунарли ва аниқ тарзда ифодалаши зарур. Айниқса, ёшлар фаолиятининг
ўзига хос тавсифли жиҳатларидаги мақсадга интилувчанлик, дадиллик,
мардлик, ишонч, ўзини тута билиш, ўзи ва бошқаларни бўйсундира олиш ва
таваккал қилиш, қийин вазиятларда ҳам мулоҳазали, мулоқотга
киришувчанликда тўғри ҳаракатлар қила олиш қобилиятига эга бўлиши
муҳим аҳамиятга эгадир. Ёшларнинг хулқ-атворсифатларида
самимийлиги,ҳалоллиги, руҳий физиологик сифатларида эса уларнинг
арзимас нарсалардан жаҳли чиқмаслиги, аччиқланмаслиги, ўзини англашда
151
фаоллик кайфиятида ўта сезгир жисмонан соғлом бўлиши аҳамиятлидир.
Ёшларнинг тадбиркор фаолиятида ишбилармонлик сифатларининг
мавжудлиги яъни: юқори уқув ва малака, янги технология талабаларига мос
билим ва тажрибага эга бўлиши, ишлаб чиқариш техника ва технологиясини
чуқур билиши, бошқариш усулларини яхши ўзлаштирган бўлиши, ўз билим,
малака, кўникмаларини ошириб боришига алоҳида эътибор берилади. Ёш
тадбиркорнинг ташқи кўриниши тоза озода, тартибли, зиёли, нафосатли
бўлиши керак. Худди шу хусусиятлар бозор иқтисодиёти талабларига тўғри
келади. Хусусан, тадбиркорнинг ниҳоятда ақлли, тарбияланган, фикри теран
бўлиши, бозор иқтисодиёти шароитининг муҳим талабидир. Тадбиркорлик
фаолиятида соф ахлоқий-руҳий муҳит яратилса, ижодкорлик, касбга
қизиқувчанлик барқарор тус олади. Шахсда яхши ният пайдо бўлади, мақсад
ва эҳтиёжларини қондиришга интилиш, меҳнатсеварлик кучаяди. Ишчанлик
ва талабчанликни одамийлик билан уйғунлаштирилиши натижасида яхши
кайфият туғилади. Бу айнан тадбиркорга хос хусусиятдир. Тадбиркорлик
фаолиятида ҳар хил зиддиятлар ва можаролар учраб туради. Хусусан, меҳнат
шарт-шароитлари, моддий ва маънавий эҳтиёжларнинг қондирилмаслиги,
меҳнатдан қониқмаслик шулар жумласидандир. Бундай зиддиятларнинг бир
неча сабаблари мавжуд бўлиб, улар: моддий-техник, хўжалик ташкилий,
ижтимоий-касбий ва демографик, ижтимоий-психологик сабаблардир.
Ёшларнинг ўз фаолиятига лаёқатли, интилиши кучли, қатъий
қизиқувчан бўлиши уларнинг ҳар қандай ҳаракатларини тезкор самарали
амалга ошириш имконини беради. Бунда инсон фаолиятининг кучайганлиги,
тезлашганлиги ва яратувчанлиги юзага келади. Инсон ўзининг билимлари,
касбий кўникмалари, ақлий малакалари билан ижодиёт даражасига ўсиб
ўтади. Натижада ижодий маҳсуллар, янгиликлар, қонуниятлар вужудга
келади ва жамият тараққиётининг ҳаракатлантирувчи кучига айланади.
Агарда фаолият тажрибалар билан узвий боғланса, унинг самарадорлиги,
мақсадга йўналганлиги, амалга ошиш имконияти юксак босқичга кўтарилади.
Шахсда табиат ва жамиятга нисбатан идеал, реал, рационал ва ижодий
муносабат таркиб топади. Бу ҳолат ижтимоий хусусият ва умумбашарий
аҳамиятга эгадир.
ХХI асрда яшовчи ёшлар онгли, ўзи-ўзини англаш имкониятига эга. Ўзи-
ўзини англаш жараёни эса миллий ўзлигини англаш билан ўзвий боғлиқ
бўлиб, инсоннинг донишмандлигини намоён этади. Инсон ўз-ўзини англаш
жараёнида ҳозирги ва фавқулоддаги ҳолатни таҳлил этади, шахсий
имконияти билан таққослайди, келажакдаги истиқболли режаларни
белгилайди. Ўзининг нималарга қодирлиги юзасидан мулоҳаза юритади ва бу
борада муайян қарор қабул қилишга ҳам эришади. Ўз ақли асосида ўзининг
“Мен” ига аниқлик киритади. Ёшлар иродали бўлсалар улар ўз хатти-
ҳаракатларини ўзларии бошқарадилар ва ўзларини ўзлари қўлга олиб,
ўзларини назорат этадилар. Ирода шахснинг фаоллигини таъминлайди.
Иродавий фаолият инсоннинг бутун ҳаёт йўлини аниқлаб, унинг ижтимоий
152
қиёфасини белгилаб беради. Ирода орқали инсон онгли ҳаракат қилади, ўз
мақсади йўлидаги тўсиқларни енгишни кафолатлайди.
Республикамизда иқтисодий ўсишнинг муҳим шартларидан бири
иқтисодиётда, шу жумладан кичик ва хусусий тадбиркорликда рақобот
муҳитини шакллантириш ва ривожлантиришдан иборатдир.
Кичик ва хусусий тадбиркорлик ҳалол рақобат муҳити шаклланган
шароитда кенг ривожланади. Рақобот эса кичик корхоналардан йирик
корхоналар ўсиб чиқишини таъминлайди. Кичик ва хусусий тадбиркорлик
бандлик муаммосини ҳам ҳал этишда муҳим аҳамият касб этади. Бугунги
кунда кичик бизнес кенг ривожланмаган замонавий иқтисодиётни тасаввур
этиб бўлмайди. Интеллектуал салоҳиятли, билимли, тадбиркор,
ишбилармон йигит-қизларимиз сафи қанча кўпайса, уларнинг юртимиз
тараққиётига қўшадиган ҳиссаси ҳам шунча ортади.
Ёшлар тадбиркорлик фаолиятинингг ахлоқий қоидаларидан энг
муҳими ҳалолликдир. Соф имон амри таълимотига кўра, бу тадбиркорлик ва
тижорат билан шуғулланувчилар учун шарт бўлган қоида ҳисобланади.
Ҳалоллик билан иш юритиш, бировнинг ҳақидан ҳазар қилиш, ғирромлик ва
қаллоблик билан иш юритмаслик, ваъданинг устидан чиқиш, шериклар билан
тузилган шартнома шартларини тўла-тўкис ва ўз вақтида бажариш каби
фазилатларга эга бўлган шахсдан ҳақиқий тадбиркор чиқади. Қаллоблик
йўли билан амалга ошириладиган фаолият ниҳоятда қалтис ва умри қисқа
эканини ҳар бир тадбиркор билмоғи керак. Биламизки, салбий хусусиятни
кимдир қилса, унинг ёмон оқибатлари бутун бир миллатга ор-номус
келтириши мумкин. Юқорида айтиб ўтганимиздек, мамлакатнинг ободлиги,
халқнинг фаровон ҳаёт кечириши, қолаверса, давлатимизнинг буюк
келажагини таъминлаш кўп жиҳатдан фуқароларнинг тадбиркорлиги ва
ишбилармонлигига боғлиқ. Бу ишга жазм этган киши фаолиятининг
натижалари ва самарадорлиги учун масъулиятни тўла-тўкис ўз зиммасига
олади. Чунки кўрилган фойда ҳам, зарар ҳам уники ҳисобланади. Шунинг
учун харажатларини олинган даромад ҳисобидан қоплаши ва маълум
миқдорда фойда ҳам олиши керак. Кўриладиган фойда миқдорини муттасил
ошира боришга интилиши лозим. Акс ҳолда, инқирозга учрайди. Демак,
тадбиркор чинакам мулк соҳиби бўлиши, фаолиятини бошлаш ва давом
эттириш учун моддий имкониятлари зиёда бўлишига эътибор бериши зарур.
Тадбиркор шахс ўз фаолияти иқтисодий рақобатбардош бўлишига
ҳаракат қилиши керак. Рақобат курашининг моҳир иштирокчиси бўлган
тадбиркоргина ўз фаолиятининг натижаларидан мамнунлик туйиши мумкин.
Демак, инсон ижтимоий моҳиятининг асосини унинг ишбилармонлик
қобилияти, бу қобилият асосини эса, турли билимлар мажмуи ташкил этади.
Ёшларнинг тадбиркорлик ва ишбилармонлик фаолиятидаги билимлари
қанчалик кенг ва кўп қиррали бўлса, унинг маънавий дунёси ҳам шунчалик
бойиб, шахс сифатида хар томонлама юксалиб боради. Бунинг учун у тинмай
изланишда, билим олиш ҳаракатида бўлиши керак. Маълумки, қобилият
153
табиий равишда шаклланади ва муайян режа асосида ривожланади.
Ўзбекистонда ёшлар масаласи давлат сиёсатининг энг устувор
йўналишларидан биридир. Мамлакатда ёшларнинг ҳуқуқ ва манфаатлари
ҳимоя қилиш, уларга зарур шарт шароитлар ва имкониятларни яратиб ериш
борасида мустаҳкам ҳуқуқий база яратилган ва бу тизим замон талабларига
ҳамоҳанг равишда такомиллаштирилиб борилмоқда. Мамлакатимиз раҳбари
ва ҳукумат ёш авлодни ҳар томонлама етук ва баркамол, интеллектуал
салоҳиятли, юртнинг эртанги муносиб келажаги учун дахлдор, мақсадга
интилувчан, ғайратли, фидойи,ватанпарвар, садоқатли комил инсонларни
тарбиялаш Ўзбекистонни дунёнинг энг ривожланган давлатлари қаторидан
ўрин олишининг муҳим омили эканлигини жуда яхши англайди.
“Фарзандларимизнинг истеъдод ва қобилияти, эзгу интилишларини тўлиқ
рўёбга чиқариш, ижтимоий фаоллигини ошириш, ҳаётда муносиб ўрин
эгаллашлари учун барча имкониятларни яратиб бериш бундан буён ҳам бош
мақсадимиз бўлиб қолади”. Бугунги кунда кичик бизнес кенг ривожланмаган
замонавий иқтисодиётни тасаввур этиб бўлмайди. Интеллектуал
салоҳиятли, билимли, тадбиркор, ишбилармон йигит-қизларимиз сафи қанча
кўпайса, уларнинг юртимиз тараққиётига қўшадиган ҳиссаси ҳам шунча
ортади. Тарихдан маълум, қайси бир халқ тадбиркорликни одат қилса, унинг
юрти ободлик, фаровонликка эришган. Ёшларнинг ишбилармонлик ва
тадбиркорлик қобилиятини ривожланишига ижобий таъсир этувчи қуйидаги
фазилатларни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим:
...бораётган фаолиятида назарий-амалий кўникмаларга эга бўлиш;
...амалдаги қонунларни тўлиқ тушуниш ва уларга итоат этиш;
...ҳалоллик, ростгўйлик, ваъдага вафо қилиш;
...келажакка интилиш, эртанги кунни кўра билиш;
...амалга ошираётган фаолиятида бурч ҳиссини сезиш;
...инсонпарварлик, меҳнатсеварлик мардлик, жасурлик, шиддатлилик
сифатларини намоён этиш;
...сабр-қаноатлилик, саховатпешалик ва бошқа шу каби хислатларни
шакллантириш зарурдир.
Ҳаётда ўз фикрига эга бўлган ва уни эркин ифода этадиган ёшлар аниқ ва
асосли мақсадга эга бўлиб, ўз ғояларини амалга оширишнинг масъулиятни
ҳис этади. Ватанга содиқлик, фидойилик ва фуқаролик ҳис туйғуси билан
ўзининг маданий, тарихий, маънавий-маърифий билимини доимо ошириб
боради. Бу эса ёшларга мустақил фикрлаш, ўйлаб ҳаракат қилиш, миллий
ифтихор ва қадр-қиммат ҳиссини чуқур англаш, ҳаётда ўз ўрнини топиш
имконини беради. Энг муҳими маънавий тарбияланган ва ақлий қобилиятга
эга бўлган ёшлар амалий ишлай олади. У мамлакатнинг ижтимоий сиёсий ва
иқтисодий ҳаётида фаол иштирок этади. Ёшлар тадбиркор бўлса, бу унинг
энг фойдали фаолияти билан шуғулланиши ва ўзига қулай шароитларни
яратишига имкон беради. Жамиятда ёшлар илмли бўлса, у ўзи яшаётган
давлатдаги барча қонун қоидага эътиборли ва унга амал қилувчи, ўз
154
касбининг устаси бўлишга эришади. Дарҳақиқат, ҳаёт ҳақиқатини яхши
англаган ёшлар ўзи учун зарур бўлган барча билимларни олишга интилади.
Бу эса уларнинг аниқ мақсад билан мамлакат келажаги сари олға интилиши
учун зарурдир. Бугунги кунда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг
таъсири жамиятимиз ривожида алоҳида ўрин эгаллайди. Тадбиркорлик
қадим замонлардан буён алоҳида аҳамиятга эга бўлган. Ота-боболаримиз ўз
ери, ўз мулки, ўз касбу ҳунарига эга бўлиш, омилкорлик билан иш юритиш,
тадбиркор ва ишбилармон инсонларни қадрлаганлар. Шу ўринда
Соҳибқирон Амир Темур бобомизнинг барчамизга яхши маълум бўлган
“Азми қатьий, тадбиркор, ҳушёр, мард ва шижоатли бир киши мингта
тадбирсиз ва лоқайд кишидан афзалдир”, деб айгган чуқур маъноли
сўзларини яна бир бор эслаш лозим. Тадбиркорлик, ишбилармонлик
халқимизнинг, миллатимизнинг қон-қонига, сингиб кетган ноёб ва эзгу
фазилатдир. Хулоса сифатида айтиш мумкинки, бугунги кун ёшларида худди
шу сифат, фазилатлар, янги фикр ва ғоялар, ташаббускорлик, яратувчилик
қобилиятларини юзага чиқариш ва ўз ишини ривожлантириб, улкан
муваффақиятларга эришиш имкониятлари мавжуд. Тадбиркор ёшлар қонун
ҳужжатларига мувофиқ катта ҳажмдаги ишларни бажарадиган шижоатли ва
иродали, энг керак пайтда ўйлаб иш кўрадиган, чорасини топа оладиган,
топқир, ихтирочи, ишга амалий ёндошадиган инсондир. У ўз кучига ишонади
ва самарали меҳнати орқали яхшигина ижтимоий фойдали ишларни амалга
оширишга ҳам имкон топади. Тадбиркор ёшларнинг ўзига хос ноёб
жиҳатлари уларнинг мустақил фикр юритиши, ташаббускор бўлиши,
жавобгарлик ҳисси билан яшаши, иқтисодий эркинлик, масъулият, рақобат,
фойдага эриша олиши, ҳалоллик билан иш юритиши, обрў, муомала
маданиятига эга бўлишида намоён бўлади. Ёшларнинг тадбиркорлик
фаолиятини ривожлантиришда қуйидаги жиҳатларга алоҳида эътибор
берилади.
1.Ёшлар билан якка тартибда иш олиб боришни кучайтириш ва
оилавий хусусий тадбиркорликни кенгайтириш.
2.Ёшларнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий фаоллигини ошириш,
хорижий тажрибаларни ўрганиш орқали уларнинг тадбиркорлик фаолияти ва
салоҳиятини ошириш механизмларини ишлаб чиқиш.
3.Ишбилармон ёшларга маслаҳатлар, бизнес таълим, маълумотлар
бериш ва жамиятда ёшларнинг етакчи, тадбиркор сифатидаги ижобий
имиджини намоён этиш.
4.Ёшлар тадбиркорлигининг янги самарали йўл ва воситаларини
топиш, шакл ва усулларига эга бўлиш асосида юқори натижаларга эришиш.
5. Ёшларнинг тадбиркорлик фаолиятида ижодий изланувчанлик
сифатлари: ижодий фаоллиги, ўзлигини англаши, танқидий тафаккурга эга
155
бўлиши, мустақил ва эркин фикр юритиши, ўз фаолиятини тўғри белгилаб
олиши, мақсадга мувофиқ фаолият кўрсатиши, миллий ва маданий
қадриятларни чуқур англаши, топқирлик, ҳозиржавоблик, донолик,
камтарлик, муомала маданиятига эга бўлиши ва бир неча тилда мулоқотга
кириша олиши ҳамда компьютер саводхонлигига жиддий эътибор бериш.
6. Тадбиркорлик фаолиятида ёшларнинг ўз ўзига рефлексив саволларни
бериши, яъни: мен тадбиркорлик бўйича нималарни билишим керак? менга
бу билимлар нима учун керак? мен нега бу иш билан шуғулланишни
хоҳлаяпман? Тадбиркорлик ишини нимадан бошлашим керак? нимани
ўзгартириш керак ва нима учун ўзгартириш керак? тадбиркорлик ишида
қандай қийинчиликлар бўлди? муаммоларни бартараф этишда замонавий
билимларни олдимми? Тадбиркорлик фаолиятининг кейинги истиқболини
тасаввур этиш учун нималарни билиш зарур? ва ҳоказо.
1. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси
мустақиллигининг йигирма тўққиз йиллигига бағишланган тантанали
маросимдаги нутқи. 05.09. 2020.
КИЧИК ЯШИЛ БИЗНЕС ИМКОНИЯТЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШНИ

ТАШКИЛ ҚИЛИШ МЕХАНИЗМЛАРИ
Қ.Н.Раҳимова
Кичик яшил бизнес катта ер майдонларини, энергия таъминотини талаб
қилмайди. Аммо, кўп иш жойлари ва даромад келтиради. Қўшимча
қулайликлари эса кўп. Табиатга зарар етказмайди, кислород билан ҳавони
бойитади. Иш билан оила, бола тарбияси ва бошқа ижтимоий вазифаларни
қўшиб олиб боришга тўсиқ бўлмайди. Аҳоли ўз – ўзини иш билан таъминлаб,
мамлакатнинг экспорт салоҳиятини оширишга хисса қўшади. Кичик яшил
бизнес ишлаб чиқариш чиқиндиларсиз ишлайди. Ёшларни меҳнат тарбиясида
катта ўрин тутади. Қоида бузарликлар, бошқаларнинг манфаатларини
суистеъмол қилиш ҳолатларини кескин камайтиради. Ҳар бир оила ўзи учун
меҳнат қилиб, шу натижадан ўзи манфаатдор бўлади. Аҳоли яшаш
жойларига яқин жойларда кичик саноат цехлари ташкил топади. Энг асосий
жиҳатларидан бири иш ўринлари барпо қилиш учун экинзор ерлар банд
қилинмайди. Суғориш учун эса рекреация ҳудудларини
кўкаламзорлаштириш учун ажратилаётган сув ресурсларидан
фойдаланилади. Уй – рўзғор ишларида банд аёллар ҳам имкониятидан келиб
чиқиб 4 ёки 6 соат ишлаш ва даромад топпиш имкониятига эга бўлишади.
Кексаликда пенсия таъминотига эга бўлишади.
Рекреация ҳудудларида хом-ашё етиштириб, ўша ернинг ўзида ишлаб
чиқариш, яъни чуқур қайта ишлашни йўлга қўйиш, узлуксиз бандликни
ташкил қилиш мумкин. Бу ишлаб чиқаришни мавсумдаги 15 тиғиз
156
кунлардаги доимий бандликдан бошқа кунлари ихтиёрий режимда ташкил
қилиш мумкин.
Шундай Ўзбекистонга мос бизнесни қандай қилиб кенг ёйиш мумкин?
Қандай механизмдан фойдаланиш фойдаланиш мумкин? Шу ташкилий
ишлар бардавом юриб кетиши учун энг аввало нималарга эътибор қаратиш
керак? Бу наф келтирувчи фаолият жамиятга зарар етказмайдими?
Давлатнинг амалдаги меҳнат, тақсимот, рекреация ҳудудларидан
фойдаланиш, экология ва атроф муҳитни ҳимоя қилиш, солиқ
муносабатлари, туризм, таълим, тиббиёт каби қонун ҳужжатларига зид
эмасми?
Дастлаб жавоб бериши керак бўлган савол бу Қонунчилик тўғрисидаги
саволдир. Рекреация ҳудудларидан маданият билан фойдаланилса кифоя.
Қонунлар бу фаолиятни қўллаб қувватлайди.
Фақат, масалага маданият билан ёндашиш керак холос. Манзара,
кўринишни бузмаслик учун марказий кўча ва ҳиёбонларда новдалари ер
томонга ўсадиган қилиб улама – пайванд қилинган, мажнун толларга ўхшаб
ўсадиган мажнунтолларни экиш керак бўлади. Мажнун тутларни ҳам бошқа
тутлар қатори 3 марта новдаларини барги учун кесиб олиб фойдаланилса
бўлади. Узоғи 3-5 кунда яна ям – яшил бўлиб новдага ва бурглар чиқариб
манзарани, кислород ишлаб чиқаришни таъминлашда давом этади.
Рекреация ипакчилик, тўлиқроқ қилиб айтсак рекреация тутчиликни
кенг кўламда йўлга қўйиш учун:
1. Тут қаторлар ташкил этиш керак;
2. Ипак қурти боқиладиган кўп функцияли қуртхона – цехлар
қуриш ва қулай жойларни танлаб ўрнатиш керак;
3. Тут новдаси, тут барги, тут қавзоғи, тут меваси, қурт қумалоғи ва
пилла ғумбагини ҳамда пиллани чуқур қайта ишлайдиган технологияларни
керак миқдорда топиш керак;
4. Энг муҳими рекреация тутчилик бўйича кенг профилни
иқтисодчи-муҳандислар тайёрлаш керак.
Қилиниши керак бўлган кенг кўламли ишлар ичида фақат биринчиси
мавсум билан боғлиқ холос. Қолганларини режалаштириб олиб амалга
оширилса бўлади.
Албатта, йўл харитасида илмий тадқиқот ишларига ҳам эътибор
беришга тўғри келади. Қурт қумалоғи ва пилла ғумбаги билан боғлиқ
тадқиқотларга, айниқса, алоҳида эътибор қаратиш зарур. Тут меваси ҳам
саломатлик билан боғлиқ ноёб ҳом- ашёлиги эсда туриши керак.
Тут қаторлар ташкил этиш ва улардан йил давомида самара билан
фойдаланиш ҳам алоҳида эътиборга молик. Дарахтлар, гуллар орасидаги бўш
жойларга экиладиган тут дарахтлари 1-2 метрни эгаллайди. Бўйи баланд
бўлиши шарт эмас. Улар вояга етганда, ҳар бири 5-6,5 кг барг беришади. Бу
дегани, максимум 200 туп тут барги билан бир йилда 3 марта такрор бир
қутидан ипак қурти боқиб (60+55+50) 165-180 кг пилла олиш мумкин, уста
157
пиллакор бир йилда ҳар бир туп тут барги билан 1 кг гача пилла олиши
мумкинлигини биларди. 3 кг пилладан саноат асосида қайта ишланганда 1 кг
тоза қуруқ ип ва 500-600 гр чувоқ ип олинади.
Тут кўчатлари экиладиган жойларни олиш учун талабгорлар (якка
тадбиркор, оилавий тадбиркорлар, йирик ички ва хорижий инвесторлар)
маҳалла раисига ариза беради. Раис фаоллар билан, талабгор яшаб турган
кўча аҳолиси билан маслаҳатлашиб, кейин сўралган майдонни бериш ёки
бермаслик тўғрисида қарорга келади. Ариза ижобий (қисман, ортиғи билан)
ҳал қилинган тақдирда, кўчат ўринлари, қуртхона – цех, ўрнатиладиган
жойларни ҳам танлаб, кўрсатиб беради. Раис маҳалла ва давлат
манфаатларидан келиб чиқиб, талабгорни огоҳлантиради:
1. Тут кўчатлари ўсиб турган жойлар зарурат туфайли маҳаллага
(давлатга) керак бўлиб қолган тақдирда уларни товон пули тўламасдан туриб
кўчириб олиб, жойни бўшатиш тўғрисида талаб қўйилиши мумкин;
2. Кўп функцияли қуртхона – цехнинг ўрни зарурат туфайли, керак
бўлиб қолганда уни бошқа жойга кўчиришни мулкдорни ўзи амалга
оширади;
3. Бу ҳудудларда наф келтирувчи фаолият юритилиши атрофдаги
аҳолига, ташкилотларга зарар етказмаслиги шарт. Акс ҳолда уни кўчириш,
қонун йўли билан талаб қилинади. Товон пули тўланмайди.
Кўчатлар экиш учун жойлар кўрсатиб (ажратиб) берилган талабгор
керакли кўчатларни топади ёки ўзи етиштиради. Феврал – март ойлари
давомида жойларга экади. Экилган кўчатлар хусусий мулк ҳисобланади.
Кўчат етиштириш учун июн ойида далалардаги тутлар тагида сочилиб ётган
тут меваларини йиғиб олади. Ярим ёки бир челак назарга кирмайдиган,
ярмини қушлар чўқиб кетган тут мевалар устига илиқ сув қуйиб, бир кеча –
кундузга бир четда қолдирилади. Эртасига ивиб турган меваларни бармоқлар
билан эзғилаб, уруғини чиқарилади. Сув бетига чиқиб қолган массани қўллар
билан олиб ташланади. Сув тубида уруғлар чўкиб қолган бўлади. Сув
эҳтиётлик билан тўкиб ташланади. Челак тубида қолган уруғларни соя жойга
ёзилган мато устига ёйилади. Эртасига урурғларни боғлар ичидаги офтоб
тушиб турадиган жойга сепилади. Суғорилади. Яхшиси, агроном
мутахассисдан маслаҳат олинса ҳам бўлади. Кейин, кўчатларни яйратиб
экилади(“пекировка”). Ортиқчасини қўшниларга берилади. Кейинг йили
дарахтга шакл берилади. Тутни тез – тез кесиб турилса тез катта бўлади.
Бўйлари (40-80 см) пастроқ бўлгани тузик. Озуқа базаси бор. Энди
қуртхона керак. Қуртхона кўп функцияли бўлгани яхши. Яъни, ҳали
қуртхона ҳам цех (ишхона) бўлгани яхши. Ипак қурти оқиладиган
қуртхоналар ихчам, чиройли, йиғиб – тахланадиган, бошқа жойга кўчириш
осон бўлгани мақсадга мувофиқ. Яна бу ҳаммаси эмас. Қуртхонадан орадан
бир ой вақт ўтказиб, уч марта такрор пилла етиштирилиши мумкин. Оралиқ
вақтларда ва мавсумдан кейинги ойларда қуртхонадан ишхона сифатида
фойдаланиши мумкин. Қуртхона тўғрисида фикр юритилганда такрор-такрор
158
таъкидлаб ўтиш керак, яъни қуртхона ичида 5-7 қаватгача сўнгаклар
ўрнатилади. Ихчам қуртхоналар 4 метрга 12 метр бўлиши мақсадга мувофиқ.
Чунки, эни 4 метрнинг икки томонидан 1 метрдан йўлак қолдирилса, ўртада 2
метрга 10 метр сўнгак ўрни қолади. Сонгакнинг 1 қавати 20 кв.метр, 5 қавати
эса 100 кв.метрни ташкил этади. 1 гарм қурт боқиш учун 2 кв.метр сўнгак
керак бўлишини ҳисобга олсак, 2,5 қути (1 қутиси 19 гр) ипак қурти боқиб,
ҳар қутисидан 55-65 кг пилла олинса бир марта ипак қурти боқишда (275-325
кг) пилла етиштириш мумкин бўлади. Уч мартада (750-800 кг) салмоқли
хирмон ҳосил қилинади. Бир қути ипак қуртини боқиш учун 900-1000 кг тут
барги ёки 200 туп тут барги керак бўлади. Тут қаторлар яқин бўлгани учун
2,5 ипак қуртини битта оила қийналмасдан боқа олади. Эркак киши ишидан,
болалар ўқишидан қолмай, бўш вақтларида пиллачиликка ёрдам беришлари
мумкин. Энг иш кўп бўладиган мавсум 7 кун, қуртлар уйқуга (пилла ўрашга)
кетишидан олдин бўлади. Пилла ўраш даврида (бир хафтагача) тут
новдаларини саранжомлаш мумкин бўлади
Тутларни экиб олинади. Энди, қуртхона цехлар қуриб ўрнатиш ва унинг
ичида тадбиркорлик бизнесини бошлаш керак.
Маълумки, ҳамма оилалар ҳам пластиc материаллардан қуртхона қуриш, уни
ичига 5-7 қават сўнгак ўрнатиш, электр энергияси ториб келиш, иситиш
қурилмалари ўрнатишни мустақил бажара олмайди. Бунда, маҳалла раиси,
шу ерлик тадбиркор қурувчиларни самарали бизнесга таклиф қилади.
Тадбиркорлар ўз маблағи, ҳамкорлар маблағлари ёки банк кредитлари
ҳисобига 15-20 та (талаб бўйича) қуртхона цехлар ясаб, кўрсатилган
жойларга ўрнатишади. Қуртхоналарни йил давомида ижарага бериш йўлга
қўйилади. Қурувчи ижарага беришни бир ўзи доимий давом эттира олмайди.
Чунки, кредитни қайтариш муддати келиб қолади. Яна, маҳалла ёрдамга
келади. Оилалар уч тўплаб олиб, қуртхоналарни сотиб олишлари учун яна
бир икки йил ижара усулидан фойдаланиб туришларига тўгри келиши
мумкин. Бунда омонатда пул маблағлари 20-22 фоиз мукофот ҳисобига
турган кишиларнинг ёрдамлари керак бўлади. Раис манфаатдор томонлар
билан маслаҳатлашиб, қурувчиларни кредитларини қайтариш, қайта, янги
муддатга расмийлаштириш ёки омонатчиларга 25-26% олиш шарти билан
қуртхоналарни ўртада (биргаликда) сотиб олиб ижарага бериб туришни
таклиф қилади. Ва суҳбат иштирокчиларига сармоядорлар 22 % ўрнига 2
йилгача 25% фоиз олишлари сабабини тушунтириб беради. Бу ерда (риск)
хатар борлигини мижозлар қуртхонани, доимий 12 ой давомида ижарага
олмай қолиши, суғурталаш ва бошқа хатарлардан ҳеч қандай бизнес ҳоли
бўлмаслигини тушунтириб беради. Шу тариқа маҳаллада 15-20 та оила
пиллачиликни доимий равишда давом эттириш йўлга қўйилади. Ёки
қуртхона – цехдан доимий фойдаланувчининг ўзига имтиёзли (14-16%) банк
кредити олиб берилиши ҳам мумкин.
Қутхона цехнинг ички ўлчамлари 4 ва 12 бўлганлиги учун умумий
фойдали майдон 48.0 кв.метрни ташкил этади. Ҳар бир тўқувчи, тикувчи ёки
159
ҳунармандга 4 кв.метр етарли бўлишини ҳисобга олсак, бу иншоат ичида 12
киши ўз фаолиятини ташкил қилиши мумкин. Маҳалла бўйича (12х15) 180-
200 киши, уйига яқин жойда ўзининг хусусий бизнесини ташкил қилиши
мумкин. Улар ижара ҳақи ва ёритиш, иситиш ҳаражатларини ўртада тенг
бўлиб тўлиб боришлари мумкин. Ҳали, бу таклифларимизнинг ҳаммаси эмас.
Тут мевасини, ундан олинадига ёғоч, қовзоқ ва пиллани қайта ишлашга
талабгорлар шу бинони ижарага олиб бизнес бошлашлари мумкин. Турли
категориядаги ишчи хизматчилар маҳалланинг ўзидан топилади. Топилмаса
қўшни маҳаллалардан таклиф қилинадилар. Бориб-бориб ихтисослашув юз
бериб №1 қуртхона-цехда атлас, адрас, №2цехда баҳмал ва бошқаларида
ипак гиламчалар, жарроҳлик ипи ёки меҳмонхона мебали ишлаб чиқаришга
ўсиб ўтиши ҳам мумкин.
Илмий тадқиқот институтлари биволтинг (кўп марта такрор) пилла
етиштиришнинг янги ечимларини топиб бир йилда тут баргини 3 марта кесиб
олинган ҳолда, ҳар бир кесиб олиш давридаги тут баргини 2-3 қисмга бўлиб,
бир қисмини жорий қурт боқиш сиклида сарфлаб, қолган 1-2 қисм баргни
қуритиб сақлаб қўйиб 1а, 2а, 3а ва ундан кейинги сиклларда сарфлаш йўли
билан 6 ёки 9 марта пилла етиштириш технологияларини жорий қилишлари
ҳам эҳтимолдан узоқ эмас. Ундан қуртхона – цехдан 15-апрелдан 15-
декабргача фақат пилла етиштиришда фойдаланилиб, унинг умумий ҳажми
6-7 бараваргача ортишини кутиш мумкин бўлади.
Дунё халқларининг турмуши яхшиланиб броган сайин синтетика ўрнига ипак
матолар чуқурроқ кириб боради, уларнинг ҳаётларига.
Бу эса ипаж маҳсулотларга талаб ошиб боришини билдиради. Ипак
матоларни кўп ишлаб чиқариш учун кўп ҳом – ашё пилла керак бўлади.
Пиллани чуқур ишлаш нафақат ипакчилик ва ипак маҳсулотларини тўқиш,
тикиш балки у билан боғлиқ бўлган тут новдаси (ёғоч), қовзоқ ҳамда қурт
қумалоғи ва пилла ғумбаги ҳажмларини ҳам ортиб боришини билдиради.
Улар табиатнинг ўзига хос мўжизалари бўлиб, шунчаки ўчоғига ёқиш ёки
аҳлатхонага ташлаб юбориш мумкин эмас. Тўғри, қурт қумалоғини ер ўғит
қилиб ташлаяпмиз. Айрим жойларда парранда, балиқ боқишда ҳам
фойдаланилаяпти. Лекин, энг ноёб пилла ғумбагини паррандаларга ташлаб
бериш билан кифояланаяпмиз. Унинг инсон терисини ёшаратириш ва
силлиқлаш хусусиятларини билсак ҳам, ҳом – ашёнинг миқдори
чекланганлиги сабабли эътибор қаратмаяпмиз. Биздан бошқа кишилар
пиллачиликни ҳудди шу ҳом – ашёси учунгина бўлса ҳам ривожлантиришга
катта маблағ тиккан бўлар эди. Чунки, косметология бозозри энг сенг
сердаромад, энг серхаридор бозордир.
Ўзбекистонимизда ўрмон ҳудудлари чекланган, четдан ёғоч ва ёғоч
материалларини импорт қиламиз. Бу ёқда 200-300 миллион туп тут сиғадиган
дала, боғларимизчетлари бор, рекреация ҳудудларимиз бор. Экология тоза
бизнес. Тут эса йили уч мартагача новда, ёғоч ҳом-ашёси беради. Текинга
беради.
160
Шу имкноиятларни юқорида кўп марта тилга олинган маҳалла,
мамалакатда амалга оширилаётган катта ишларга, йирик лойиҳаларга
ҳалақит бермаган ҳолда уларга қўшимчга сифатида бош бўлиши мумкин.
Ҳом – ашё икки йилда ўсиб кўзга кўриниб қолса, ундан фойдаланишга
ишқибозлар ҳам кўпайиб кетади. Муҳими, бошлаб олиш.
Илмий ишда маҳалла муаммосини муҳокама қилманг дейдиган, омиллар ҳам
топилади. Лекин, илм-фаннинг олдига қўйилган асосий вазифа аҳоли
фаровонлиги билан боғлиқ муаммоларни ўрганишдир. Кўзга кўринмай
турган имкониятларни топиб ўрганишдир. Маҳалласининг ўзида, уйининг
олдида болаларга яқин жойда енгил, қизиқарли, сердаромад ишхона бўлиши
ҳамма учун ҳам муҳим. Аҳоли фаровон яшаши эса давлатнинг бош мақсади.
Биз тадқиқотчилар эса шу бош мақсадга хизмат қиламиз.
Кўчатни четдан, қиммат пулга сотиб олмасак, ерни сотиб олмасак, ер солиғИ,
мол-мулк солиғги тўламасак. Узоқлардан ҳом – ашёларни ташиб келмасак,
ҳом – ашёни сотиш ушун бозор қидирмасак, ишхона уйимиз олдида бўлса.
Яна қандай бизнес керак бизга?
Фақат битта нарса етишмаяпти. У ҳам бўлса ташкилотчилик.
Ташкилотчлик етишмаслигига битта катта сабаб бор. Бу психологик
сабабдир. Одамлар фақат экин ерлардан фойдаланиш керак деб тушунишади.
Рекреация ҳудудларидан фақат истироҳат мақсадларида фойдаланиш керак.
У жойлардан фойдаланганлик учун жазо бўлса керак деб ишонишади.
Мабодо, қонун рухсат берган тақдирда ҳам атрофидаги одамлар кулиб,
масхара қилади деб қаттиқ ишонишади. Ўзбек “Оч қорним, тинч қулоғим”
деган ақидага қаттиқ риоя қилади. Хатто катта раҳбарлар хокимлар, вазирлар
ҳам гапга қолишдан қўрқишади. Ўзларини енгиб таваккал қила олмайди.
Энди ёрдамни Ислом динидан қидириш керакмикин деб ўйланиб қолади,
киши. Жойлар бекор турса, имконият бўлса, ишчи қўллар бўлса, талаб бўлса,
бозорда рақобат бўлмаса, бундай имкониятдан фойдаланмаслик увол
эмасмикин?
Олий ўқув юртида ўқиб юрганимизда устозлардан бири иккита
мисолни айтиб берган эди. 1.Туркия халқи тоғларга писта экиб, ўстиришган
экан. Ва ҳозирда Туркия Республикаси писта ёғи ва писта экспортида етакчи
экан. 2. Сурхандарё тумани аҳолиси яқин йиллардан буён илгарилари ўт
қўйиб куйдириб йўқотиладиган қамишзорларни кузда ўриб, йиғиб олиб,
цехларда парчалаб ДВП, ДСП тайёрлашда бепул ҳом-ашё сифатида
фойдаланиб катта даромад кўришяпти экан. Ҳатто экспортга ҳам сотишар
экан. Чунки, улар ясаган ДСП, ДВП лар намликка чидамли экан.
Демак, биз ҳам жарроҳлик ипи (жуда қиммат), парашют, ипак гилам каби
дунё бозори сўрайдиган маҳсулотлар бўлса, венчур-рискли компаниялар
тузишимиз керак ва бу ҳаражатлар тезда қопланиб, мамалакатга катта
даромад келтиради.
Маҳалла аҳолисига рекреация ҳудудларидан ўзимиз фойдаланмасак,
давлар хорижий компанияларга бу ҳудудларни ижара асосида бериб
161
юбориши ҳам мумкинлиги айтилса, ватанпарвар ёшлар ва зиёлилар ишга
тушиб ҳаракатни бошлаб қолишади.
Бунда оиланинг ёки тадбиркорнинг кўп қаватли уйда яшашининг ҳам
аҳамияти ҳам йўқ. Хоҳиш бўлса кифоя. Кўп қаватли уйларда яшаб турган
аҳоли, ўзаро бирлашиб, қир-адирларда сунъий яйловлар қилиб, ўша ерларда
чорвачилик, паррандачилик, имкон бўлган жойлар билан ҳам
шуғулланишлари мумкин. Уюшмалар тузиб олишса 4 киши ишда бўлган
вақтда қолган 5 киши жониворларга қараб туришлари мумкин.
КЛАСТЕРИЗАЦИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОГО ПРОСТРАНСТВА
Г.Райимджанова
Сегодня экономика Узбекистана сталкивается с рядом вызовов. На
фоне ухудшения рыночных условий на товарных рынках, которые в течение
длительного времени предоставляли высокие финансовые возможности для
инфраструктуры и институционального развития Узбекистана, ряд факторов
препятствовал социально-экономическому развитию страны, в том числе:
экономические санкции со стороны ряда стран; девальвация национальной
валюты; экономические отношения внутри сырьевой системы; наблюдалось
снижение эффективности использования экстенсивной модели
экономического развития.
Исходя из этого необходимость обеспечения устойчивого и
эффективного социально-экономического развития на национальном и
региональном уровнях в корне отличается от качества регулирования
региональных социально-экономических систем. В связи с этим особое
значение и актуальность приобретают методы и формы экономического
регулирования регионального развития, направленные на качественное
улучшение состояния процессов межотраслевой интеграции производства на
региональном уровне.
Достижение высокого уровня конкурентоспособности региональной
экономики предполагает использование кластерной модели формирования
производственного и регионального пространств, которая имеет
синергетический и мультипликативный эффект, ускоряя качественное
развитие региональной экономики и социальной сферы региона.
Кластеризация экономического пространства признана наукой и практикой
одной из наиболее эффективных форм интеграции региональных
хозяйствующих субъектов.
В этой связи все более популярными, актуальными и важными
становятся исследования, направленные на повышение эффективности
кластерных региональных социально-экономических систем, повышение
эффективности признанных государством стимулов для создания и
162
дальнейшего развития промышленных кластеров, а также обеспечение
гибкости.
Современные экономические условия того или иного региона - это
внутренняя практика моделей формирования региональных кластеров,
которые служат основой для выбора темы исследования в области экономики
агропромышленных кластеров.
Для будущих исследователей, то есть студентов университетов, будет
важно представить результаты этого исследования в виде учебников.
Организации производительных сил региона, становлению и
дальнейшему развитию кластера посвящен ряд работ местных и зарубежных
ученых. Критический анализ исследований формирования кластеров в
экономике позволил определить систему методического обеспечения
формирования кластеров, в том числе направление развития экономики в
рамках агропромышленного сектора.
Вместе с тем, рассматривается комплекс аспектов, связанных с ролью
государства в формировании и дальнейшем развитии кластеров в Республике
Узбекистан, а также с использованием определенных методов и форм
регулирования кластеризации социально-экономических систем в
зависимости от уровня и характера региональных экономических факторов.
Научное понимание необходимо для методологической проработки
различных аспектов учета интересов органов государственной власти при
проектировании и дальнейшем развитии экономических кластеров, а также
для оценки эффективности мер, принимаемых органами власти для
регулирования кластерных процессов в формате экономики. Соответственно,
необходим процесс построения кластеров с использованием инструментов
государственно-частного партнерства в экономическом пространстве
региона. Эти обстоятельства определяют постановку задачи исследования,
определение ее целей и задач.
Сегодня в Узбекистане для этого есть все условия. В частности, 10 мая
2019 года Президент Республики Узбекистан Шавкат Мирзиёев подписал
Закон Республики Узбекистан «О государственно-частном партнерстве».
Это, безусловно, приведет к появлению в республике новой правовой нормы,
что, в свою очередь, будет способствовать развитию экономики во вцех
отраслях, в том числе в агропромышленном комплексе. Цель учебника -
разработать механизм формирования межотраслевых кластеров
агропромышленного типа в экономическом пространстве региона. D В
заключение можно сделать следующие выводы, что реализация
поставленной цели предопределила необходимость постановки и решения
следующих задач:
1) Провести концептуальный анализ функциональных возможностей форм и
методов, используемых при проектировании кластеров в формате
государственных социально-экономических систем;
163
2) определить взаимосвязь между качественными характеристиками
социально-экономических систем государства и уровнем развития в них
межотраслевых агропромышленных объединений;
3) Определить тенденции и перспективы интеграции производственных
процессов в хлопково-текстильном кластере Республики Узбекистан.
4) разработка инструментов регулирования развития агропромышленных
кластеров в промышленно-экономическом комплексе страны;
5) определить характер зависимости уровня развития процесса
агропромышленной кластеризации экономики страны от уровня
конкурентоспособности;
6) разработка классификации агропромышленных кластеров на базе
предприятия-интегратора;
7) формирование алгоритма выбора оптимального типа кластера в
соответствии с критериями конкурентных преимуществ конкретной
экономики;
8) разработка организационного механизма формирования
агропромышленных кластеров в экономике страны.
1. Президент Республики Узбекистан Ш.Мирзиёев Закон Республики
Узбекистан «О государственно-частном партнерстве» 2019 года 10 мая
2. Послание Президента Республики Узбекистан Ш.Мирзиёева в Олий
Мажлис. 28 декабря 2019 года. Народное слово.
3. Халматжанова Г.Д. Локомотив аграрного сектора экономики. Ж .:
Образование и наука в России и за рубежом. : Москва. №3, 2020.
КИЧИК САНОАТ СОҲАСИДА ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТНИНГ

НАЗАРИЙ, УСЛУБИЙ АСОСЛАРИ
Мадалиева Ф. А.
Давлатимизнинг ривожланиш босқичида инновация тараққиёт ва
иқтисодий ўсишнинг асосий омилига айланиб бормоқда. Инновация
жараёнининг мунтазам ривожланиши инсоният ва ижтимоий ҳаёт
ўзгаришларига ўз таъсирини ўтказмоқда. Инновация хўжалик юритиш
субъектларини модернизациялашга катта таъсир қилмоқда. Самарали
инновацион фаолият нафақат ишлаб чиқариш стратегияси, балки
мамлакатнинг иқтисодий салоҳиятига ўзининг ижобий таъсирини ўтказади.
Инновация деб - янги кўринишдаги маҳсулот (товар, иш, хизмат) ишлаб
чиқаришни ёки уни такомиллаштиришни, ишлаб чиқариш жараёнининг янги
кўриниши барпо этилишини ва бу жараённи такомиллашишини, бизнесни
ташкил этишда янги маркетинг ёки ташкилий усулларнинг яратилишини,
янги иш ўринлари ташкиллаш ҳамда ташқи алоқалар ўрнатилишини ўзида
164
жамлаган инновациявий фаолиятнинг якуний натижаси деб тушунишимиз
мумкин. Инновацион фаолиятни бошқаришдан асосий мақсад – инновацион
жараёнларни бошқарув механизмлари бўйича умумий тушунча ва
тасаввурларни шакллантириш, инновацион фикрлаш, маълумотлар оқимини
қабул қилиш ва уларни бирлаштириш, шунингдек, бошқарув қарорларини
қабул қилиш каби зарурий ички ресурсларни ривожлантириш бўйича
билимларни шакллантиришдан иборатдир.
Таъкидлаш жоизки, мустақиллигимизнинг дастлабки йиллариданоқ
инновацион фаолиятни ривожлантириш, интеллектуал мулк ҳуқуқини
яратиш, уларни муҳофаза қилиш, ҳуқуқ эгаларининг манфаатларини ҳимоя
қилиш, республикамизнинг соҳага оид халқаро интеграциялашувини
жадаллаштириш, халқаро шартномаларни тузиш орқали мамлакатимиз
муаллифларининг ҳуқуқларини бутун дунёда муҳофаза қилиш каби муҳим
масалалар давлатимизнинг устувор йўналиши сифатида белгилаб олинди.
Иқтисодиётни ривожлантиришда интеллектуал мулк, ихтиролар, янги
кашфиётлар ҳамда уларни патентлаш, лицензиялаш ва сертификациялашнинг
ўрни салмоқлидир. Чунки, дунёнинг қайси бурчагида бўлмасин барпо
қилинган ихтиро бу мулк ҳисобланиб, ундан барча халқлар фойдаланиши
мумкин. Бу масала ўз навбатида патент олиш ва уни сотиш орқали тартибга
солинади.
Иқтисодиёт ривожланишининг сўнгги йилларида инновацион жараённи
жадаллаштиришга давлатимизда катта эътибор берилмоқда. Бу борада
Биринчи Президентимиз И.А.Каримовнинг 2008 йилдаги “Ишлаб чиқаришга
инновацион лойиҳалар ва технологияларни жорий этишни
рағбатлантиришнинг қўшимча чоралари” №916-сонли қарори муҳим
аҳамиятга эга. Корхоналарнинг инновацион жараёнининг натижавийлиги
жами омиллар, яъни амалга ошириш шароити, ресурслар таъминоти,
менежмент тизимининг тўғри йўлга қўйилганлиги билан аниқланади.
Инновацион салоҳият тушунчаси иқтисодиёт фанида ХХ асрнинг сўнгги
йилларидаёқ пайдо бўлган. Инновацион салоҳият давлатнинг техника ва
технологияси янгиланиши, унда илмий-техника ривожланиши даражасини,
диверсификация сиёсатининг кучайишини билдиради. Баъзи иқтисодчи
олимларимиз инновацион салоҳиятни иқтисодий салоҳиятдан юқори
қўйишади. Бунда улар илмий-техника даражасига кўпроқ эътибор
қаратишади. Бизнинг фикримизча, бундай қарашлар унчалик тўғри эмас.
Чунки ҳар қандай ҳолатда иқтисодий салоҳият инновацион салоҳиятга
қараганда анча кенг тушунча бўлиб, у мамлакатдаги ишлаб чиқариш
салоҳияти, ресурслар салоҳияти, моддий-минерал салоҳияти, қазилма
бойликлар салоҳияти ва бошқаларни қамраб олади. Ҳозирги даврда
Ўзбекистонда иқтисодий салоҳият 3,0 трлн. АҚШ долларидан ортиқдир.
Инновацион салоҳиятни кучайтириш катта ҳажмдаги инвестицияни жалб
қилишни талаб қилади. Ҳозирда иқтисодий ривожланган давлатлар янги
техника ва технологияни яратишга, янги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга
165
ЯИМнинг 5-7 %ини сарфлайди. Ўзбекистонда эса бу рақам бироз паст. Шу
билан бирга республикамизда интеллектуал салоҳият бошқа мамлакатларга
қараганда анча юқори. Шунга кўра айтишимиз мумкинки, корхонанинг
инновацион салоҳияти корхонанинг барча жиҳатлари, яъни янгиликни
яратиш ва ундан амалиётда фойдаланиш қобилиятини ифода этади.
Мамлакатда интеллектуал салоҳият, яъни муҳандис ва иқтисодчи
олимлар, уларнинг янгилик яратиш имконияти қанчалик ошиб борса, шунга
қараб инновацион салоҳият кўпайиб боради. Янгилик яратиш ҳар вақт ҳам
фойда олиб келавермайди. Кўпинча бу ҳолат ноаниқликда бўлганлиги учун
инновацион фаолликда таваккалчиликка ҳам эътиборни қаратиш жоиз.
Инновацион салоҳиятни ошириш кичик саноат корхоналарини
ривожлантириш билан боғлиқ. Жаҳон тажрибасига кўра, кичик саноат
корхоналари катта корхоналарга қараганда, 4 баробар кўп инновациялар
яратади ёки илмий тадқиқотга ажратилган ҳар бир АҚШ долларга кичик
инновацион корхоналар 2,5баробар кўп маҳсулот ишлаб чиқарадилар.
Корхоналар инновацион салоҳиятини қуйидаги кўрсаткичлар асосида
баҳолаш мумкин:
- илмий-техник салоҳият (илмий даражага эга ходимлар сони; бир
ходимга тўғри келадиган оқилона таклифлар сони; патентлар сони ва
бошқалар);
- коммерциализация кўрсаткичлари (ишлаб чиқарилаётган маҳсулот
ҳажмида янги маҳсулот улуши; лицензия шартномалари сони ва ҳ.к.злар);
- бажарилаётган ишларнинг давомийлиги (инновацион даврнинг
катталиги);
- инновациянинг бошқариш тизими таърифи (корхонада инновацион
фаолиятни рағбатлантириш шакллари; юқори даражадаги раҳбарларнинг
инновацион лойиҳаларни амалга оширишда иштирок этиши; инновацион
фаолият иштирокчиларининг эркинлик даражаси билан таъминланиши).
Инновацион фаолиятнинг мақсадларидан келиб чиқиб, инновацион
стратегияни яратиш мумкин. Инновацион стратегия- бу корхонанинг узоқ
муддатли ривожланишида инновацион салоҳиятдан самарали
фойдаланишини таъминлайдиган тадбирлар мажмуасидир. Инновацион
ўзгаришлар рақобат афзалликларига кўра ўрганиб, қуйидаги стратегиялар
ишлаб чиқилган:
- дифференциациялаш;
- ҳаражатларни пасайтириш;
- энг яхши қиймат.
Ушбу стратегиялар корхоналарда инновациядан кенг фойдаланишга
имконият туғдиради. Бунда нафақат юқорида келтирилган стратегия учун,
балки кичик саноат корхоналарининг фаолиятини самарали
ривожлантирувчи жиҳатларини таҳлил қилиш даркор. Бунга ресурс ва
энергия тежамкорлигини таъминлайдиган технологияни, кераксиз
ҳаражатларни камайтиришни, самарали меҳнатни ташкил этишни ва
166
ҳоказоларни мисол қилишимиз мумкин. Инновацион салоҳиятга мос бўлган
стратегияларни ўрганиш жуда муҳим, чунки ишлаб чиқариш ва бизнесни
ривожлантириш бир қатор тармоқ ва соҳаларга боғлиқдир. Шу сабабдан учта
стратегик йўналишни ишлаб чиқиш фойдали, биринчидан, жамланган ўсиш
кишиларда янгича иқтисодий фикрлашни шакллантириш, уларнинг
дунёқарашини ўзгартириш, бу иқтисодиётни ислоҳ қилиш соҳасидаги
стратегик мақсадлардан бири ҳисобланади. Президентимиз Ш.М.Мирзиёев
“Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз”
стратегияси, бунда корхонани бир бизнес асосида янги товар ишлаб чиқариш
ва янги бозорни эгаллаш; иккинчидан, интегратив кенгайтириш ўсиш
стратегияси, яъни янги тузилмалар асосида қўшимча бўлинмалар, шўъба
корхоналарни шакллантириш ёки мулкчиликни ривожлантириш; учинчидан,
диверсификация стратегияси - кўп тармоқли бизнес стратегиясини
ривожлантириш. Барча стратегия турларидан инновацион стратегияни
ҳисобга олган ҳолда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Мамлакатимизда
инновацион салоҳиятни ошириш учун инвестицион лойиҳаларни яратиш ва
уларни амалга оширишнинг ўрни беқиёсдир. Бу борада мустақиллик
йилларида янги-янги автомобил, юк автомобиллари ва автобуслар ишлаб
чиқариш йўлга қўйилди. Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи, Шўртан газ-
кимё мажмуаси, Қўнғирот сода заводлари ишга туширилди. Бу завод ва
мажмуаларнинг барчаси хорижий давлатлар инвестициялари билан
биргаликда амалга оширилди.
Ўзбекистонда инновацион салоҳиятни кучайтиришда ишлаб чиқаришни
техник ва технологик модернизациялаш муҳим аҳамиятга эга. Лекин, бой
интеллектуал ва инфратузилмавий салоҳиятга қарамасдан, мамлакатда
инновацияларни тадбиқ қилиниши тизимли равишда йўлга қўйилмаганлиги
қуйидаги муаммолар мавжудлигига сабаб бўлган:
-давлатнинг ривожланиш дастурларини яратишда замонавий фан ва
инновацион технологияларнинг ютуқлари ва ривожланиш тенденциялари
керакли даражада комплекс таҳлиланмаган ва ўрганилмаган;
-инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологияларни стратегик прогноз
қилиш, қўллаб-қувватлаш ва жорий қилишни, шунингдек, мамлакатнинг
илмий-тадқиқот ва ахборот-таҳлилий муассасалари фаолиятини
мувофиқлаштиришни таъминлаш зарур;
-инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологияларни амалга оширишда
давлат-хусусий шерикчилик имкониятларини кенг татбиқ қилиш,
инвестицияларни жалб этишга, шунингдек, инновацион маҳсулотларни
яратиш учун инфратузилмани такомиллаштиришга етарлича эътибор
берилмаяпти;
- юқори технологиялар, ноу-хау ва замонавий ишланмаларни жорий
қилишни талаб этувчи устувор соҳа ва тармоқларни аниқлаш бўйича
тизимли ва мақсадга йўналтирилган фаолият йўлга қўйилмаган;
167
-инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологиялар соҳасида юқори
салоҳиятга эга бўлган хорижий (халқаро) ташкилотлар билан ҳамкорлик паст
даражада сақланиб қолмоқда.
Мавжуд муаммоларни ўрганиш, шунга кўра, инновацион фаолиятни
қўллаб-қувватлаш, инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологиялар, илмий
ютуқларни жорий этишни рағбатлантиришнинг институционал ва ташкилий-
ҳуқуқий асосларини тубдан такомиллаштириш мақсадида Ўзбекистон
Республикаси Президенти томонидан “Ўзбекистон Республикаси
Инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”ги фармон
қабул қилинди.
Фармонга кўра Ўзбекистон Республикаси Инновацион ривожланиш
вазирлиги ташкил этилди ҳамда унда давлат ва жамият қурилиши,
иқтисодиёт, қишлоқ хўжалиги, ижтимоий ривожланиш, илғор
технологияларни жорий этиш, шунингдек, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш
ва табиатдан фойдаланиш соҳаларидаги фаолиятининг асосий йўналишлари
назарда тутилган. Бундан келиб чиқиб, Инновацион ривожланиш вазирлиги
Ўзбекистон Республикасининг инновацион ва илмий-техник ривожланиши
соҳасидаги ягона давлат сиёсатини амалга оширувчи орган сифатида
эътироф этилди.
Инновацион фаолиятнинг мавжудлиги, ўз ўрнида иқтисодиётнинг
муҳим объектларидан бири ҳисобланади. Аммо, иқтисодиёт соҳасига
таъллуқли адабиётларда инновацион фаолиятнинг мазмун ва моҳияти, уни
таснифлаш ва тавсифлаш асослари, шу фаолиятга оид маълумотларни ҳисоб
ва ҳисоботда реал акс эттирилганлигини текшириш тартиби етарлича очиб
берилмаган. Шунга кўра ҳам инновацион фаолиятнинг иқтисодиёт объекти
сифатидаги моҳиятига, уни таснифлаш ва тавсифлаш асосларига батафсил
тўхталиб ўтиш жоиз. “Инновацион фаолият” атамаси негизида, авваламбор,
“инновация” сўзи, ушбу сўз негизининг ўзида эса “новация” сўзи ётади.
Ушбу сўзлар ўзбек тили луғатига хорижий тиллардан кириб келган. Яъни,
инглизча “innоvаtiоn”, русчасига “инновация” сўзи луғатларда
“нововедение”, “новаторство” сифатида талқин этилган. Рус тилида берилган
талқинга кўра бу сўз ўзбек тилига “янгилик киритиш”, “янги усул”,
“киритилган янгилик” каби маъноларда ўгирилган ва изоҳланган. “Новация”,
лотинча “nоvаtiоn” сўзи рус тилидаги луғатларда “изменение”, “обновление”,
ўзбек тили луғатларида эса “ўзгариш”, “янгиланиш” маъносида талқин
қилинган. “Инновация” атамаси махсус луғатларда ва адабиётларда ҳам
турлича таърифланган ҳамда изоҳланган. Чунончи, рус тилида чоп этилган
“Большой бухгалтерский словарь”да инновация атамасига “техника ва
технология авлодини алмаштиришни таъминлаш мақсадида иқтисодиётга
маблағ киритиш”; “илмий-техник прогресс ютуқлари натижаси ҳисобланган
янги техника ва технология” мазмунларида таъриф берилган. В.А.Макаренко
таҳрири остида нашр этилган замонавий тушунча ва терминлар луғатида
“инновация” термини яна ҳам кенгроқ таърифланган. Луғатда “инновация”
168
термини қуйидагича изоҳланган: “инновация - бу: техника ва технология
авлодининг алмашинувини таъминлаш мақсадида иқтисодиётга маблағ
йўналтириш; илмий-техника тараққиётининг масъули бўлган янги
техника,технологиядан фойдаланиш; янги ғояларни ишлаб чиқиш,
синтезлаш, янги назария ва моделларни яратиш ва уларни ҳаётга татбиқ
этиш; индивидуал тусдаги, такрорланмас, сиёсий дастурларни амалга
ошириш; тилшуносликни янгитдан ташкиллаш, нисбатан янги кўриниш
ҳисобланади. Адабиётларда инновация атамасига “янгиланишга қилинган
инвестиция”, “янги жараён, маҳсулот, хизматларни амалий ўзлаштириш
натижаси”, “янги техника ёки технологияга, меҳнатни ташкил қилишга,
хизмат кўрсатишга, бошқарувга ва бошқа мақсадларга киритилган
капиталдан олинган моддий ҳамда номоддий мулк” каби мазмундаги изоҳлар
ҳам берилган. Шу боисдан, инновация янгиликни яратиш, ўзлаштириш ва
тарқатиш жараёнлари, бу жараёнларни ўзида жамловчи фаолият сифатида
ҳам таърифланган. Демак, юқорида келтирилган таърифларга кўра,
“новация”, “инновация”, “инновацион фаолият” ҳар қандай кишилик
жамиятини, унинг иқтисодий-ижтимоий ҳаётини ривожлантириш учун
амалга оширилаётган ишларни, жараёнларни, моддий ва номоддий
кўринишдаги янги яратилаётган мулкни ифодаловчи тушунчалардир.
Инновация хўжалик юритувчи субъектларда амалга оширилаётган ишлаб
чиқаришни, унинг моддий техника базасини янгилаш ҳамда ривожлантириш
мақсадида янги ғоялар ва ишланмаларни яратиш, ўзлаштириш ва татбиқ
этишга қаратилган махсус фаолиятдир. Фаолият сифатида инновацияларни
инсоният меҳнат фаолиятининг барча жабҳаларида қўллаш мумкин. Бу
фаолиятни амалда бажариш жамиятда фан-техниканинг тараққиётига замин
яратади.
Иқтисодиётни инновацион ривожлантиришнинг ташаббускори – бу
тадбиркор, яъни шахс ҳисобланади, чунки, айнан тадбиркор (шахс) фойда
олиш учун ресурслардан оқилона фойдаланиш йўлини қидира бошлайди.
Д.Кондратьев фарази бўйича иқтисодиётнинг ривожланиши даврлар ёки
тўлқинлар кабидир, яъни тўлқинлар узун бўлиши мумкин, иқтисодий
ривожланишнинг узоқ даври (30-50 йил), қисқаси (3-5 йил) бўлиши мумкин.
Ҳар қандай тўлқиннинг бошланиши иқтисодий ўсиш билан бошланиб,
тўхташи иқтисодий пасайиш билан тугайди.
Й.Шумпетер инновацион ривожланиш назариясининг асосчиси
ҳисобланади. Унинг назариясига кўра чуқур иқтисодий инқирозлар базисли
инновациялар асосида бартараф қилинади, бу ҳолда нафақат иқтисодиёт
ўзгаради, балки ижтимоий ривожланишга ўз таъсирини ўтказади, яъни янги
таркиблар ва янги мутахассисликлар пайдо бўлади, янги фанлар, ишлаб
чиқаришда янги тармоқлар ҳамда имкониятлар яратилади.
Бугунги кунда дунё миқёсида шафқатсиз рақобат тобора кескин

тус олмоқда. Бундай мураккаб шароитда замонавий илм-фан ва
169 этиш бўйича биз узлуксиз иш олиб
инновация ютуқларини кенг жорий
боришимиз
керак.
Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси

Биргина 2016 йилнинг ўзида кичик бизнесни ҳар томонлама қўллаб-

қувватлаш, ишбилармонлик муҳити учун оптимал шароитларни яратиш,
республика ҳудудларининг инвестицион муҳит жозибадорлигини ошириш,
бизнесни юритиш бўйича қулайлик ва имтиёзларни тақдим этишга
йўналтирилган қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар кучга кирди. Мисол
тариқасида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 5
октябрдаги «Тадбиркорлик фаолиятининг жадал ривожланишини
таъминлашга, хусусий мулкни ҳар томонлама ҳимоя қилишга ва
ишбилармонлик муҳитини сифат жиҳатидан яхшилашга доир қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида»ги Фармонини келтиришимиз мумкин («Халқ сўзи»,
№197)
Инновацион жараёнларни назарий ва услубий жиҳатдан ўрганиш,
илмий жиҳатдан тадқиқ қилишда Ғарбнинг бир қатор забардаст олимлари
ўзларининг изланишлари орқали асослаб ўтишган. Булар қаторига
И.Шумпетер, Н.Д.Кондратъев, Г.Менш ва бошқаларни мисол қилиб айтиш
мумкин. Ана шу олимларнинг илмий ишлари, олиб борган тадқиқотлари,
таҳлиллари орқали инновациялар, уларнинг вужудга келиши, сабаб ва
оқибатлари, инновацияларнинг ривожланиши, уларга таъсир этадиган
омиллар, қўйилган муаммолар, уларнинг ечими ва шунга ўхшаш бир қатор
масалаларни англаб етиш мумкин бўлади.
Н.Д.Кондратъев томонидан иқтисодий ривожланиш муаммолари ва
уларга таъсир этадиган инновациялар устида изланишлар олиб борилган.
Мутахассис тадқиқот ишларида асосий эътиборни иқтисодий ривожланиш
даврлари, уларнинг давомийлик ва ривожланишига инновацияларни мисол
қилиб ўтади.
Н.Д.Кондратъевнинг ушбу ғояси австрия мактаби намояндаси
И.Шумпетернинг илмий тадқиқотлари ривожига асосий туртки
бўлган. И.Шумпетер ҳозирги кунда инновация, инновацион жараёнлар каби
тушунчаларни истеъмолга киритган йирик олим сифатида эътироф этилади.
Унинг 1939 йилда чиқарган «Иқтисодий даврлар» деб номланган асарида
инновацион жараёнларнинг назарий асослари, яратилган
янгиликларнинг(инновация) технологик жараён ҳамда бошқарувга самарали
таъсир қилиши, иқтисодий ресурслардан фойдаланишнинг янгича
комбинацияси натижасида ишлаб чиқариш ҳажми ортишининг вужудга
келиши каби масалалар қамраб олинган.
Инновация – бу янги технологияларни, янги маҳсулотларни,
янги материал ресурсларни ишлаб чиқаришга йўналтириш ва янги
саноат корхоналарининг ташкил этилишидир.Ўтган асрнинг 30-
170
йилларида иқтисодчи олимларнинг асосий эътибори инновацияни
классификациялашга қаратилган. «Инновация»ни ўрганиш фақат
техника прогресси назарияси доирасида, шунингдек, омил унумдорлиги
назариялари асоси сифатида талқин қилинади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки иқтисодчи олимлар инновацион
фаолиятнинг нечоғлик муҳим эканлигини назарий ва амалий жиҳатдан
асослаб беришган. Кичик саноат соҳасидаинновациялардан кенг фойдаланиш
мамалакатнинг инвестицион салоҳиятининг ўсишига олиб келади.
Инвестицион салоҳият - ҳудудларга сармоянинг кириб келишини белгиловчи
ва инвестицион фаоллиги билан баҳоланадиган объектив иқтисодий,
ижтимоий ва табиий белгилар, воситалар, имкониятлар ҳамда чекловларнинг
йиғиндисидир.
1. И.Хотамов, Ш.Мустафакулов, М.Исаков, А.Абдулвалиев “Корхона

иқтисодиёти ва инновацияларни бошқариш.” Ўқув қўлланма. – Т.:
Иқтисодиёт, 2019 й.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон
Республикаси Инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш
тўғрисида”ги фармони. 2017 йил 29 ноябрь.
3. Д. Кондратьев “Анализ финансовой отчётности” – М.: Финансы и
статистика, 1996 г.
4. Ш.М.Мустафакулов “Инвестицион муҳит жозибадорлиги назария,
методология ва амалиёт”. Монография. Ўзбекистон Республикаси
банк-молия академияси.
КИЧИК СAНОAТ СОҲAСИДA ИННОВAЦИОН ФAОЛИЯТНИ
СAМAРAЛИ БОШҚAРИШ МЕХAНИЗМИНИ
ТAКОМИЛЛAШТИРИШ
Мадалиева Ф. А.
Саноат деб хомашё, материал, ёқилғи, энергия ва бошқа маҳсулотлар
ишлаб чиқарувчи ёки аҳолига хизмат кўрсатувчи корхоналар (завод,
фабрика, кон, шахта, электростанция, ферма ва ҳ.к.) мажмуасига айтилади.
Саноат халқ хўжалигининг муҳим соҳаси ҳисобланади.
Саноат, индустрия — халқ хўжалигининг жамият ишлаб чиқарувчи
кучлари тараққиёти даражасига ҳал қилувчи таъсир кўрсатадиган етакчи
тармоғидир. Саноатнинг ўзи учун ҳамда халқ хўжалигининг бошқа соҳалари
учун меҳнат қуроллари ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқариш, шунингдек,
хомашё, ёқилғи қазиб олиш, энергия ишлаб чиқариш, ёғоч тайёрлаш,
саноатда ёки қишлоқ хўжалигида олинган маҳсулотларга ишлов бериш ва
171
уларни қайта ишлаш билан банд корхоналар (фабрикалар, заводлар,
электростансиялар, шахталар, конлар ва бошқалар) мажмуи. Саноат
кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг асосини ташкил этади ва
индустриал ўсишни таъминлайди. 20-асрнинг 80 йилларида қабул қилинган
таснифлашга кўра, саноат йириклаштирилган 18 тармоққа бўлинади:
электроэнергетика; ёқилғи саноати; қораметаллургия; рангли металлургия;
кимё ва нефтькимёси саноати; машинасозлик ва металлга ишлов бериш;
ўрмон, ёғочни қайта ишлаш ва целлюлоза қоғоз саноати; қурилиш
материаллари саноати; қурилиш конструкциялари ва деталлари саноати; ойна
ва чинни саноати; енгил саноат; озиқ-овқат саноати; микробиология саноати;
унёрма ва аралаш ем саноати; тиббиёт саноати; полиграфия саноати ва
бошқалар. Бу саноат тармоқлари ҳам ўз навбатида — ишлов берувчи саноат
ва ундирувчи саноат турларига гуруҳланади.
Минтақалар ижтимоий-иқтисодий ривожланиши моддий ишлаб
чиқариш тармоқларининг ривожланганлик ҳолати билан бевосита боғлиқ.
Ушбу тармоқлар орасида саноат тармоғи ўзига хос хусусиятлари билан
ажралиб туради. Ушбу тармоқ ҳар қандай минтақанинг иқтисодий
салоҳиятини, мамлакат, дунё миқёсида тутган ўрнини белгилаб беради.
Саноат – моддий ишлаб чиқаришнинг энг йирик ва техник томондан энг
такомиллашган тармоғи. Бу ўзи учун ва мамлакат иқтисодиётининг бошқа
соҳалари учун меҳнат қуроллари тайёрлайдиган, шунингдек, хом-ашё,
ёқилғи, энергия олиш, ёғоч тайёрлаш мавжуд саноат ва қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларини қайта ишлаш билан шуғулланувчи корхоналар (завод,
фабрика, кон, электростанциялари) мажмуидир.
Жаҳон иқтисодий адабиётларида “инновация” салоҳиятли илмий –
техник тараққиётни ҳақиқий, янги маҳсулотлар ва технологияларда рўёбга
чиқиши сифатида талқин қилинади. Бизнинг мамлакатимизда янгиликлар
киритиш муаммолари кўп йиллар давомида илмий – техник тараққиётнинг
иқтисодий тадқиқотлари доирасида ишлаб чиқилган.
Жумладан, кичик саноат соҳасининг ривожланиши ҳам биз учун энг
керакли соҳалардан биридир. Бунга Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 9-
март 134-сонли “Кичик саноат зоналари фаолиятини мувофиқлаштириш ва
бошқаришни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги низоми ҳам
яққол мисол бўла олади. Кичик саноат соҳасида инновацион фаолиятни
самарали бошқариш механизмини такомиллаштириш асосий масалалардан
биридир.
Aввало, инновация терминига тўхталиб ўтсак, инновацион сўзининг
маъноси инглиз тилидаги «innovation» сўзидан олинган бўлиб, янгилик ва
янгилик киритиш деган маънони билдиради. Бу янгилик замирида янги
тартибни, янги услубни, кашфиётни тушуниш лозим. Янгиликни бозорга
киритиш жараёнини тижоратлаштириш жараёни деб аташ лозим.
Янгиликнинг пайдо бўлиши ва уни ҳаётга тадбиқ этиши оралиғидаги вақти
нновацион лойиҳа деб аталади. Кунлик амалиётда, одатда, янгиликлар
172
яратиш ва янгилик киритиш, инновация тушунчаларини ўхшатиш кўп
учрайди, қачонки ҳар қандай кашфиётлар, янги воқеалар, хизматлар ва
методлар хиллари тарқалишига эришилса ўшанда халқ оммаси томонидан
тан олинади. Бугунги кунда мамлакатимиз ҳукумати томонидан кичик саноат
соҳасини инновацион ривожлантиришни рағбатлантиришга алоҳида урғу
берилмоқда.
Инновацион бошқарув республикамиз иқтисодий фаолиятида нисбатан
янги тушунча саналиб, унинг усуллари бошқарув субъектининг бошқариш
объектига кўрсатадиган таъсир йўли ҳисобланади ҳамда у ўз ичига
инновацияларни, инновацион жараённи ва инновацияларни сотиш
бозоридаги муносабатларни қамраб олади.
Инновацион бошқарувда инновацияни ташкил қилишнинг турли
шаклларидан фойдаланилади. Тузилма шакли деганда, инновацион
жараёнлар элементларининг макон ва вақтдаги бирлашмаси ва фаолияти
усуллари тушунилади. Инновациялар тузилмаси шакллари мазмун жиҳатдан
инновацион лойиҳаларни олиб боришда меҳнат тақсимотининг турли
усулларидан иборат. Инновациянинг бундай ташкил этиш шаклларига
концентрация, ихтисослашганлик, кооперацияланиш ва
комбинацияланишларни киритиш мумкин.
Aгар микроинновациялар ва яхшиловчи инновациялар тадбиркорнинг
ташаббуси билан ва унинг маблағлари ҳисобига ўйлаб чиқилиши ва ижро
этилиши мумкин бўлса, иқтисодиётда чуқур ўзгаришларга сабаб бўладиган
асосий ва муҳим (эпохал) инновациялар тўртта асосий куч - давлат, фан,
тадбиркорлар ва жамиятнинг ўзаро алоқа қилиши, ҳамкорлигини кўзда
тутади. Бу кучларнинг ҳар бири ўз манфаатларига эга бўлиб, бу ҳамкорликда
ўзига хос функцияларни бажаради ва инновациялардан олинадиган қўшимча
фойдадан, инновациялар маҳсулида фойдаланишда ўз улушига эга бўлиши
лозим.
Инновацион фаоллик тадбиркорлик фаолиятининг асоси ҳисобланади.
Тадбиркор олий унвонига бозор иқтисодиётида фаолият юритаётган
ташкилот ёки корхонанинг рақобат курашида муваффақиятга эришиш учун
доимий равишда янгиликлар излаш ва қўллашга мойил бўлган раҳбаргина
муносиб. Бу тадбиркорларга юқоридан берилган қисмат ҳам, маънавий бурч
ҳам эмас. Бу қаттиқ рақобат курашида жон сақлаш эҳтиёжи амр қиладиган
жиддий ҳаётий (иқтисодий) заруратдир. Инновационлик бу – рақобат қонуни,
бозор иқтисодиётининг зарурий хусусияти бўлиб, у ёки бу бозор тизими усиз
турғунликка, бошқалар томонидан сиқиб чиқарилишга ва ҳалокатга
маҳкумдир.
Мамлакатимизда янги рақобатбардош ишлаб чиқаришлар ва кичик
корхоналарнинг ривожлантирилишини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш
бўйича узлуксиз равишда амалга оширилаётган чора-тадбирлар доирасида
150 та кичик саноат зоналари ташкил қилинган бўлиб, уларнинг ҳудудида
ҳар йили жами 1,7 трлн сўмдан ортиқ қийматдаги маҳсулотларни ишлаб
173
чиқариш ҳажмига эга бўлган 1 691 та кичик корхона фаолият юритади ва 27
мингдан зиёд иш ўринлари яратилди.
Кичик саноат зоналари фаолиятини мувофиқлаштириш ва бошқариш
тизимини янада такомиллаштириш, уларнинг иштирокчилари учун фаолият
юритиш шароитларини сифат жиҳатидан яхшилаш ва маҳсулотларни
сотишга кўмаклашиш, инвестициялар жалб қилинишини фаоллаштириш,
авваламбор фойдаланилмаётган, фаолият юритмаётган ишлаб чиқариш
майдонлари негизида ташкил қилинаётган импортбоп маҳсулотларни
чиқариш бўйича замонавий ишлаб чиқаришларнинг жорий этилишини
жадаллаштириш, ушбу асосда янги ишлаб чиқариш жойларини ташкил
этилишини таъминлаш ва аҳоли даромадини ошириш мақсадида кўплаб
саййи-ҳаракатлар олиб борилмоқда.
Давлат томонидан саноатга ва унинг саноатига бошқарув таъсири
тобора умумий тартибга солиш хусусиятига эга. Тўғридан-тўғри бошқарув
(бошқарув) ваколатлари кескин камаяди. Ҳатто ҳарбий-саноат
комплексининг (ҲМК) объектларига нисбатан давлат энди алоҳида мулкдор
сифатида эмас, балки назорат ва назорат органи сифатида тегишли
тармоқларни ривожлантириш бўйича федерал сиёсатнинг асосларини
белгилайди ва уни амалга оширишни назорат қилади.
Шунинг учун бугунги кунда саноатни давлат бошқаруви
механизмининг асоси бўлган корхоналар мулк шаклидан қатъи назар,
маҳаллий саноат ишлаб чиқаришини ривожлантиришнинг жорий
йўналишлари бўйича тартибга солиш, мувофиқлаштириш ва назорат
ҳисобланади. Бу ерда кенг кўламли хусусийлаштириш саноатда
иқтисодиётнинг хусусий (акциядорлик) сектори устун бўлишига олиб
келади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш жоизки кичик саноат соҳасида инновацион
бошқариш мамлакатимиз иқтисодиётини ўсишига хизмат қилади. Жаҳон
мамлакатларининг илғор тажрибаларига таяниб янги бошқарув механизмини
яратиш, бошқарувда ҳар бир корхоналар пезидентимиз Ш.Мирзиёев
айтганидек “йўл хариталарини” тузиб олишлари мақсадга мувофиқ бўлади.
1.Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг қарори
21.06.2019.
2. Баратов П. “Ўзбекистон табиий географияси”Т.Ўқитувчи 1996.
3. Aбдусаттарова Х.М. “Инновация стратегияси” ТДИУ 2011.
174
МАҲСУЛОТ СИФАТИНИ ОШИРИШ САНОАТ КОРХОНАЛАРИ
РАҚОБАТБАРДОШЛИГИ ЙЎНАЛИШИ СИФАТИДА
Ўринов К.К., Олимов О.О.
Ўзбекистон иқтисодиётида саноат тармоқлари корхоналари маҳсулот
ишлаб чиқаришда муҳим аҳамият касб этади. Саноат корхоналари ишлаб
чиқарган маҳсулот рақобатбардошлигини ошириш бевосита маҳсулот
сифатини юқори даражада бўлиши билан чамбарчас боғлиқ. Ўзбекистон
саноат корхоналарида сифат менежменти бўйича қўлланилаётган ISO-9000
серияли сифат тизими мамлакатимизда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар
сифатини жаҳон талаблари даражасида бўлишини таъминлашга хизмат
қилади. Саноат корхоналари рақобатбардошлигини уларда ишлаб чиқарилган
маҳсулотлар сифати бевосита белгилаб беради.
Ҳозирги даврда иқтисодиётни глобаллашувини ҳисобга олган ҳолда
рақобатбардошлик муаммосини икки йўналишда кўриб чиқиш керак бўлади:
1. Мамлакат ҳудудида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларини ички
бозорда сотилишини ҳисобга олган ҳолда;
2. Маҳсулотни экспорт қилишни ҳисобга олган ҳолда.
Мамлакатда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни
рақобатбардошлигини таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, халқаро бозор нархини,
солиқ юкининг ўзгариши, транспорт харажатларини ҳисобга олганда
(масалан, техника-технология, пахта толаси, мева ва сабзавот) маҳсулотлар
рақобатбардошлиги нисбатан юқори эканлиги кўзга ташланмоқда. Шундан
келиб чиқиб, мамлакатда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг ва
хомашёларнинг рақобатбардошлигини кўтариш учун қуйидаги чора-
тадбирларни амалга оширилиши лозим:
 миллий саноатда ишлаб чиқариш имкониятларидан юқори даражада
фойдаланиш, қишлоқ хўжалигида об-ҳаво ва иқлим шароитларига чидамли
юқори ҳосилли навлар ва уларнинг гибридларидан кенг миқёсда
фойдаланиш, зотли моллар ва юқори ҳосилли экин турлари бўйича
ҳудудлараро алмашишни йўлга қўйиш, машина трактор паркини янги
техникалар билан мустаҳкамлаш ҳамда техника ва асбоб ускунага бўлган
талабни лизинг орқали сотиб олиш ҳажмини ва турларини кенгайтириш;
 миллий маҳсулотларни улгуржи бозор, аукцион, биржа каби янги
каналлар орқали сотиш йўлларини шакллантириш;
 мамлакатда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот турларини импорт
орқали олиб киришни чегаралаш ва маҳсулот турлари бўйича импорт
ҳажмини чегаралаш ва уларга квота белгилаш, квотадан ортиқ олиб
кирилаётган маҳсулот ҳажмига божхона тўловлар миқдорини ошириш;
175
 мамлакат аҳолисини озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабини
тўлароқ қондириш мақсадида, маҳсулотни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш
хажмини кўпайтириш уни ассортиментини аҳоли талабига қараб
кенгайтириш, сифатини ва қадоқлашни яхшилаш;
 импорт бўйича олиб кирилаётган озиқ-овқат маҳсулотларини аҳоли
саломатлигига зарар етказишини олдини олиш мақсадида сифат
кўрсаткичлари бўйича назорат ўрнатиш лозим;
 жаҳон стандартларига мос келадиган маҳсулот сифатини
бошқаришни ташкил қилиш ва озиқ-овқат маҳсулотлари ҳамда хомашё
сифатини кафолатлайдиган тизимни ишлаб чиқиш.
Шуни таъкидлаш лозимки, рақобатнинг ўзи ишлаб чиқариш
корхонасининг малака базасини шакллантиришга етарли эмас, уни мунтазам
равишда кенгайтириб такомиллаштириб бориш лозим.
Малака базаси ишлаб чиқариш корхонасини унинг инновация ҳолатини
юқори даражада ушлаб туриш орқали рақобатбардошлигини кўтаришни
таъминлайди. Шундан келиб чиққан ҳолда, саноат корхоналарида
рақобатбардошликни таъминлаш жараёнини назарий жиҳатдан иккита даврга
бўлиш мумкин:
1-даврда унумдорлик омилларини (инсон омили капитали, янги
билимлар, ахборот, янги технология ва ҳакозолар) шакллантириш, бу
жараённи шундай олиб бориш лозимки, унинг натижаси унумдорлик юқори
(максимал) даражада бўлсин.
2-давр шакллантирилган унумдорлик омилларини кенг миқёсда жорий
қилиш.
Бугунги ишлаб чиқариш асосини хусусий тадбиркорлар ташкил
қилаётганини ҳисобга оладиган бўлсак, хўжалик юритишнинг шу
шаклларини рақобат афзаллигини таъминлашда уларнинг малака базасини
шакллантириш ва ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга.
Хўжалик юритишнинг ушбу шакллари малака базаси биринчи навбатда
якка тадбиркорлар ва хусусий корхона раҳбарларининг ва уларнинг
бошқариш ишларида иштирок этаётган бошқа аъзоларининг билим даражаси
билан боғлиқ. Шуни таъкидлаш лозимки, бугунги фаолият кўрсатаётган
тадбиркорларнинг кўпчилик қисми олий маълумотга эга эмас. Олий
маълумотга эга бўлганларнинг кўпчилик қисми соҳа мутахассиси эмас.
Шунинг учун ҳам уларни билимини ошириш нафақат тадбиркрларнинг
маҳсулотлари рақобатбардошлигини ошириш, балки умуман шу соҳанинг
иқтисодиётини кўтаришда муҳим аҳамиятга эга.
Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки рақобатбардошликни аниқлаш
учун мулкка эгаликдан ташқари, ташкилий, иқтисодий, моддий-техник
таъминот ва ижтимоий шароитларга ҳам эътибор бериш лозим экан. Бунга
компанияларни биргина мамлакат миллий иқтисодиётини ривожланишдаги
иштироки кифоя қилиб қолмасдан, балки бошқа давлатларда жойлашган
трансмиллий компанияларнинг иштироки таъсир кўрсатади.
176
Рақобатбардошликни оширишда ягона эркин иқтисодий ҳудудлар
ташкил қилиниши муҳим роль ўйнайди. Бундай ҳудудларнинг ташкил
қилиниши, умумий божхона қоидаларини жорий қилиниши ҳисобига
қўшимча маблағ олиш, шунингдек, бошқа давлатлар бозорига рақобатбардош
маҳсулотлар чиқариш имкониятини ҳам беради.
Аммо бир нарсага эътибор беришимиз керакки, ягона эркин иқтисодий
ҳудуднинг ташкил бўлиши миллий стандартларни жаҳон стандартига
мослаштиришни талаб қилиши, ҳамда етиштирилаётган маҳсулотлар сифат
кўрсаткичи халқаро талабларга жавоб бериши лозимлиги, маҳсулот
рақобатбардошлигини оширишга қаратилган чора-тадбирларни амалга
оширилиши зарурлигини тақозо қилади.
Рақобатга асосланган ички бозорни шакллантириш ва мамлакатнинг
халқаро иқтисодий алоқаларини ривожлантириш, рақобатбардош
корхоналарга инвестициялар йўналтирилиши рақобатбардошликни
оширишнинг муҳим омили ҳисобланади. Бу борада рақобатбардош
маҳсулотни ва рақобатбардош маҳсулот ишлаб чиқаришга қодир
корхоналарни танлаб олиш ва инвестицияларни шуларга йўналтириш лозим
бўлади. Бундан ташқари янги иқтисодий ва ижтимоий-сиёсий ҳаракатга
жавоб берадиган ва мамлакат корхоналарини модернизация қилиш учун
катта ҳажмдаги капитални кириб келишини таъминлайдиган, инновацион
механизмни ишга солишга эътибор бериш керак бўлади.
Мамлакатимизда олиб борилаётган жадал ислоҳотлар натижасида
саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва рақобатдошлигини таъминлаш
бўйича бир қатор ижобий натижаларга эришди. Фикримизни далили
сифатида бир қатор статистик маълумотларни келтириш мумкин.
Маълумотлар бўйича 2020 йилда республика корхоналари томонидан
367,1 трлн. сўмлик саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарилган бўлиб, ўтган
йилнинг тегишли даврига нисбатан ўсиш суръати 113,8% ни, саноат
маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар нархлари индекси эса 107,1% ни ташкил
этди. Таъкидлаш жоизки, тармоқда бундай натижаларга эришишда саноат
корхоналарида маҳсулот ишлаб чиқариш ва унинг рақобатдошлигининг ўрни
беқиёс, бу йилдан-йилга ўсиб бораётганлигини кўриш мумкин(1-диаграмма).
177
1-диаграмма. 2020 йилда асосий иқтисодий фаолият турлари бўйича

саноат ишлаб чиқариш таркиби7
1-диаграммадан кўриш мумкинки 2019 йилга нисбатан 2020 йилда

асосий иқтисодий фаолият турлари бўйича саноат ишлаб чиқариш таркиби
ишлаб чиқарадиган (электр, газ, буғ билан таъминлаш ва ҳавони
кондициялаш 7,4% тоғ-кон саноати ва очиқ конларни ишлаш 9% Ишлаб
чиқарилган саноат 83% сув билан таъминлаш, канализация тизими,
чиқиндиларни утилизация қилиш 0,6%) саноатида ишлаб чиқариш
ҳажмининг 19,6 % га, электр, газ, буғ билан таъминлаш ва ҳавони
кондициялашнинг 23,5 % га ўсган. Ушбу ҳолатда мамлакатда энг юқори
ўсиш суръати электр, газ, буғ билан таъминлаш ва ҳавони кондициялашда
кузатилган. Шу билан бир қаторда 2020 йилда ишлаб чиқарадиган саноат
корхоналари томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳажми 304,7 трлн.
сўмни ёки жами ишлаб чиқарилган саноат маҳсулотлари ҳажмининг 83% ни
ташкил этганлигини таъкидлаш мумкин.
Хулоса ва таклифлар
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, маҳсулот рақобатбардошлигини
ошириш бугунги замонавий бозорнинг табиий омилига айланган. Саноат
корхоналарида маҳсулот рақобатбардошлигини оширишнинг изчил ва
барқарор ривожланишини таъминлашда келгуси давр учун пухта ва ҳар
томонлама асосланган чора-тадбирлар, муҳим вазифа ва йўналишлар, турли
7
Манба: Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллифлар
ишланмаси
178
даражалардаги иқтисодий тараққиёт дастурларнинг ишлаб чиқилиши ва аниқ
белгилаб олиниши муваффақият гарови ҳисобланади. Айни пайтда, босиб
ўтилган йўл – олдинги даврдаги эришилган ютуқ ва натижаларни танқидий
баҳолаш орқали тегишли хулосалар чиқариш, улар асосида ижтимоий-
иқтисодий ривожланиш дастурларини янада такомиллаштириб бориш ҳам
муҳим аҳамият касб этади.
Бозор механизмидан самарали фойдаланишга асосланган рақобат
муҳитини яратиш илмий асосланган қатор чора-тадбирларни ишлаб чиқишни
тақозо этади. Бу тадбирлар қуйидагилардан иборат:
- миллий иқтисодиётда монополистик ҳолатни олдини олишга
қаратилган ташкилий-ҳуқуқий механизмни яратиш;
- илмий тадқиқот ишларида халқаро илмий муассасалар билан
алоқаларни мустаҳкамлаш;
- халқ хўжалиги комплексини рақобатга асосланган бозор механизмини
оптималлаштириш.
Рақобат афзаллиги назариясида ишлаб чиқариш самарадорлиги ва
рақобат ҳолатига стратегик режалаштириш, инновация, ходимларни ўқитиш,
бозорни ўрганиш, ресурслар тежамкорлигини таъминлайдиган технологияни
жорий қилиш, ахборотга эга бўлиш ва бошқа омиллар орқали эришилади.
Ишлаб чиқариш корхонаси бунга эришиши учун биринчи навбатда,
юқоридаги санаб ўтилган омилларни бир яхлит интеграллашган ҳолатга олиб
келишни таъминлай оладиган малакали кадрлар базасига эга бўлиши лозим.
1. Ўзбекистон Республикасининг Президентининг “Ўзбекистон
стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш агентлиги
фаолиятини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори, 2017
йил 28 апрель, ПҚ-2935-сон.
2. Шодмонов Ш.Ш., Ғафуров У.В. Иқтисодиёт назарияси (дарслик). –
Т., Фан ва технология, 2010
3. Йўлдошев Н.Қ., Набоков В.И., Менежмент назарияси, Дарслик.
4. Экономико-математический энциклопедический словарь/
Гл.ред.В.И. Данилов-Данилиян. –М.: Большая Российская энциклопедия:
Издательский дом ИНФРА-М, 2003. -688с
5. Ч.Г. Донгак “Повышение конкурентоспособности строительной
организации на основе развития ее кадрового потенциала” (автореферат),
Санкт-Петербург, 2009г. Стр 6.
179
ОСОБЕННОСТИ КЛАСТЕРНОГО РАЗВИТИЯ
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОГО КОМПЛЕКСА
Сотволдиев И
Кластерный метод в сельском хозяйстве включает такие процессы, как

обработка почвы, посадка и уход за растениями, а также производство
готовой продукции из культурного сырья. Эта уникальная технологическая
цепочка объединяет комплекс предприятий и позволяет углубить интеграцию
науки, образования и производства, внедрение новых технологий в практику.
Хлопково-текстильные кластеры охватывают не только легкую

промышленность, но также пищевую, фармацевтическую, строительную и
многие другие отрасли. Конечная цель системы - создание качественной
продукции под брендом «Узбекистан», социальная защита, занятость,
достойные условия труда и другие важные задачи.
С целью запуска производства конкурентоспособной хлопковой
продукции принят Указ Президента от 14 декабря 2017 года «О мерах по
ускорению развития текстильной и швейной промышленности». На
основании этого Кабинет Министров принял дополнительный план действий
по организации хлопковой и текстильной промышленности и кластеров. В
результате в хлопководстве внедряются передовые агротехнологии,
кластерные предприятия, кластеры и фермерские хозяйства оснащаются
современной сельскохозяйственной техникой. Только в 2018 году в
Республике Каракалпакстан и регионах страны создано 14 хлопковых и
текстильных кластеров.
Они вырастили и переработали 368 тысяч тонн хлопка. В этом году по
стране создано более 70 хлопковых и текстильных кластеров.
Еще одно преимущество кластерной системы проявляется в покупке
оборудования. То есть хлопковый и текстильный кластеры будут
освобождены от таможенных пошлин до 1 января 2020 года при закупке
новой сельхозтехники из-за границы. Воспользовавшись этими
преимуществами, предприятия кластера приобретут около 1400 современной
экономичной сельхозтехники.
Они вырастили и переработали 368 тысяч тонн хлопка. В этом году по
стране создано 48 хлопковых и текстильных кластеров.
Еще одно преимущество кластерной системы проявляется в покупке
оборудования. То есть хлопковый и текстильный кластеры будут
освобождены от таможенных пошлин до 1 января 2020 года при закупке
180
новой сельхозтехники из-за границы. Воспользовавшись этими
преимуществами, предприятия кластера закупят около 1400 современной
экономичной сельхозтехники.
Не секрет, что продажа и экспорт готовой продукции, а не сырья,
приносит больше выгод как производителю, так и государству. Это может
быть достигнуто в кластерной системе.
Компания Indorama: от сырья до готовой продукции.
Успешно работает иностранная компания ООО «Индорама Агро
Текстиль», работающая в Кашкадарьинской области на кластерной основе. В
провинциях Касби и Нишан компании выделили почти 11 000 гектаров
земли. В настоящее время на этих территориях выращивают хлопок сорта
Бухара-8 и Бухара-6.
Внедрение кластерного метода изменило отношение нашего народа к
земле. Это достигается за счет постоянной работы и финансовой
заинтересованности. Самое главное, что при глубокой переработке сырья
можно получить продукт с высокой добавленной стоимостью, хорошей
прибылью от экспорта.
Как отметил Президент Республики Узбекистан Шавкат Мирзиёев,
будущее хлопководства в сельском хозяйстве, его экономическая
эффективность зависит от кластеров. Они должны стать локомотивом
стремительного развития сельского хозяйства. Эти огромные реформы,
проводимые под руководством главы нашего государства, золотыми буквами
вписаны в историю нашей страны и служат развитию и процветанию нашей
страны.
Результаты нашего исследования показывают, что логика развития
наиболее успешных глобальных компаний и наиболее экономически
развитых регионов и стран мира показывает, что кластеризация является
естественным этапом в формировании интегрированной бизнес-организации,
допускающей индивидуальные слияния, уравновешивание индивидуальные,
корпоративные и региональные интересы. Таким образом, правильно
принятая политика кластеризации в регионе является важным условием
обеспечения конкурентоспособности региона, инновационного потенциала,
эффективного инструмента экономического роста, а также стабильности и
экономической независимости региона в условиях глобализации.
1. Халматжанова Г.Д. Обеспечение устойчивого развития сельского

хозяйства. Международная научно-практическая конференция
181
“Финансово-правовые и инновационныеаспекты инвестирования
экономики региона”, Москва, РУСАЙНС, 2020 г., 27 мая.
2. Khalmatjanova G.D. Мechanisms of formation of agricultural clusters in the
economy of uzbekistan. academicia. An International Multidisciplinary
Research Jornal. India. 12 december, 2020.
3. Халматжанова Г.Д. Кластерный механизм - способ модернизации
текстильной отрасли Узбекистана. Межвузовский научный конгресс:
«Высшая школа: научные исследования». Москва. 14 мая 2020 г.
РЕФОРМИРОВАНИЕ АГРАРНОГО СЕКТОРА РЕСПУБЛИКИ
УЗБЕКИСТАН
З.Мирзаахмадова
В нашей стране предпринимаются последовательные меры по
реформированию аграрного сектора, внедрению рыночных механизмов и
современных технологий. В частности, был внедрен кластерный метод,
изменены виды культур в соответствии с требованиями времени. В
результате растет и производительность, и доход. Более 80 видов
выращиваемой в нашей стране сельскохозяйственной продукции
экспортируются в 66 стран мира.
Указом Президента от 23 октября 2019 года утверждена Стратегия
развития сельского хозяйства Республики Узбекистан на 2020-2030 годы. По
его словам, фруктовые и овощные кластеры создаются для производства
продукции с высокой добавленной стоимостью. 11 декабря 2019 года по
этому поводу был принят Указ Президента, создана вся организационно-
правовая база. В недавнем прошлом хокимиятами были разработаны
предложения о создании 86 таких кластеров.
На встрече была представлена информация о планируемой мощности
этих кластеров, объемах инвестиций и экспорта. Было отмечено, что
кластеры планируют запустить 96 проектов с вводом 430 тыс. Тонн
дополнительных мощностей по переработке, хранению и сушке. Также были
разработаны проекты по посадке интенсивных садов на 6000 га и
виноградников примерно на 8000 га. В этом году ожидается, что экспорт
достигнет 410 миллионов долларов.
Президент поручил Минсельхозу организовать деятельность
кластеров, эффективное размещение посевов на базе зарубежных
специалистов, подготовку необходимых семян и саженцев, Минфину
обеспечить кластеры оборотными средствами.
Было отмечено, что «Узбекистон Холдинг» должен постоянно
оказывать практическую помощь кластерам в поиске и выходе на новые
рынки.
182
На встрече также обсуждались вопросы совершенствования
деятельности хлопковых кластеров, постепенной отмены государственного
плана по выращиванию хлопка и зерна.
Кластерная система - важный фактор перехода к рыночным
принципам. На сегодняшний день в стране создано 73 хлопково-текстильных
кластера, что составило 73% урожая хлопка прошлого года. Средняя
урожайность была на 4,1 центнера выше, чем на некластерных землях, при
этом было собрано дополнительно 428 000 тонн хлопка. На встрече
определены задачи по определению правового статуса кластеров, их выбору,
внедрению прозрачных механизмов правильных взаимоотношений с
фермерами.
Тот факт, что 27 кластерам было выделено больше земли, чем они
могли позволить себе выращивать хлопок, а некоторые кластеры с
производственной мощностью 500 000 тонн волокна подверглись критике за
то, что им не было предоставлено достаточно земли.
Президент подчеркнул, что главными критериями при выборе
кластеров должны быть уровень глубокой переработки и объем инвестиций,
достаточность денежных средств в расчетах с фермерами.
В нашей стране особое внимание уделяется работникам сельского
хозяйства, приоритет отдается модернизации и диверсификации аграрного
сектора. В результате внедряются передовые подходы и инновационные
методы. Ярким примером этого является возникновение кластеров,
основанных на идее главы нашего государства в последние годы, основанной
на цепном методе сельскохозяйственного производства и глубокой
переработки.
За очень короткий период времени эта новая структура стала
движущей силой в сельскохозяйственном секторе. Сегодня не только
агропромышленный комплекс, но и перспективы непосредственно связанных
с ним секторов связаны с кластерным методом. Что касается только хлопка,
то большая часть из более чем 3 миллионов тонн хлопка-сырца, выращенного
в стране в этом году, пришлась на 97 хлопковых и текстильных кластеров,
действующих в стране.
В заключение можно сделать следующие выводы о том, как
развивается кластер. Во-первых, кластерный метод обеспечивает общие
интересы производителя и процессора.
Во-вторых, это создание полной цепочки производства: от посева
семян до выращивания хлопка, первичной и глубокой переработки,
производства и реализации готовой продукции.
В-третьих, участники кластера проявляют инициативу в решении
накопившихся в отрасли проблем в обмен на привлечение промышленности
в сельскую местность.
183
В-четвертых, путем обеспечения занятости и увеличения доходов
сельского населения создается благоприятная среда для его богатой и
благополучной жизни.
1. Address of the President of the Republic of Uzbekistan Sh. Mirziyoyev to
the Oliy Majlis. December 28, 2019. The word of the people.
2.G.Khalmatjanova. The main directions of investment policy. Financial,
legal and innovative aspects of investing in the regional economy. Collection of
materials of the international scientific and practical conference. Moscow. Rusyns.
May 27, 2020.
АКЦИЯЛАРНИ ЖОЙЛАШТИРИШ ОРҚАЛИ РЕАЛ СЕКТОР
КОРХОНАЛАРИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ АМАЛИЁТИ ТАҲЛИЛИ
Бозоров А.Р.
Тошкент молия институти
Ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида молия бозорининг ўрни
жуда сезиларли ҳисобланади, буни пул-кредит, қимматли қоғозлар,
суғурта хизматлари бозорларидаги капитал айланиши
кўрсатгичларидан кўриш мумкин. Ҳар бир мамлакат иқтисодий
мувозатини ва ўсишни таъминлаш молия бозори учун кенг миқёсда
яратилган имкониятларга боғлиқ бўлиб бормоқда ва бу тизими муҳим
аҳамияти касб этади.
Мамлакатимизда бозор иқтисодиётининг асосларини, авваламбор,
қонунчилик базасини шакллантириб, уни изчил такомиллаштириб
боришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Хусусан, давлатимиз молия
бозори самарали ишлашини таъминлаш мақсадида қимматли қоғозлар
бозори жадал ривожлантирилмоқда.
Республикамиз иқтисодиёти тармоқларидан реал сектор доимий
замонавий ва қулай молиялаштириш манбаларини талаб этади. Бу
жараёнлар эса корхоналарни молиялаштиришнинг меъёрий-ҳуқуқий
талабларини доимий янгилаб боришни, замон талабларидан келиб
чиқиб эмитентларни жозибадорлигини оширишни ва инвесторлар учун
қулай ва йўқотишлар риски паст бўлган иқтисодиёт тармоқларини
талаб этади.
Ўзбекистон Республикасида Эмиссиявий қимматли қоғозлар —
бир марта чиқарилиш доирасида бир хил белгилар ва реквизитларга эга
бўлган, мазкур чиқарилиш учун ягона шартлар асосида жойлаштириладиган
ҳамда муомалада бўладиган қимматли қоғозлар ҳисобланади. Қимматли
қоғозлар тўғрисидаги қонунга асосан эмиссиявий қимматли қоғозлар
сифатида акция, облигация, опцион кабилар ҳисобланади.
184
Қимматли қоғозлар эмиссия босқичлари, агар қонун ҳужжатларида
бошқача ҳолат назарда тутилмаган бўлса, қуйидаги босқичларни ўз ичига
олади8:
а) қимматли қоғозларни чиқариш тўғрисида қарор қабул қилиш ва
тасдиқлаш;
б) рисолани тасдиқлаш (қимматли қоғозлар оммавий жойлаштирилган
тақдирда);
г) қимматли қоғозлар чиқаришни давлат рўйхатидан ўтказиш;
д) қимматли қоғозлар чиқаришни Қимматли қоғозлар марказий
депозитарийсида ҳисобга олиш;
е) қимматли қоғозларни чиқариш тўғрисидаги ахборотни қонун
ҳужжатлари ва мазкур Қоидаларда белгиланган тартибда ошкор қилиш;
ж) чиқарилишдаги қимматли қоғозларни жойлаштириш;
з) рўйхатдан ўтказувчи органга қимматли қоғозларни чиқариш
натижалари тўғрисида билдиришнома тақдим этиш.
Ўзбекистон Республикасида асосан акция бўйича тажриба мавжуд
бўлиб, ушбу эмиссиявий қимматли қоғозларнинг иқтисодиётнинг
фаолият секторларидаги миқдори бўйича қуйидаги жадвалда
маълумотлар акс эттирилган.
1-жадвал
Акциялар бўйича эмитентлар сони ва чиқарилган қимматли
қоғозларнинг жами ҳажми тўғрисидаги маълумот9 (25.06.2021 ҳолатига)
Акциялар
Чиқарилишлар
Иқтисодий фаолият
№ АЖ сони ҳажми (млрд Акция (дона)
соҳаси
доллар)
Жами 600 143157,07 12496885,36
1 Саноат 150 68023,47 2 710 809,34
2 Қишлоқ хўжалиги 198 6313,21 3 122 892,07
3 Хизматлар 173 19 902,11 191 362,78
Шу жумладан, молия
4 79 48918,28 6 471821,19
сектори
600 АЖ томонидан чиқарилган жами 143,15 трлн. сўм миқдордаги

12,49 трлн. дона акциялар ҳисоби юритилмоқда. Акцияларнинг умумий
портфелидаги улушлар10:
- давлат - 82,3%
8
Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси ҳузуридаги қимматли қоғозлар бозори фаолиятини
мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази бош директорининг буйруғи. Ўзбекистон Республикаси Адлия
вазирлиги томонидан 2009 йил 30 августда рўйхатдан ўтказилди, рўйхат рақами 2000. www.lex.uz
9
http://www.deponet.uz/uz/stat
10
http://www.deponet.uz/uz/stat
185
- хўжалик бошқаруви органлари - 4,2%
- бошқа акциядорлар - 7,6%
- жойлаштириш жараёнидаги акциялар - 5,9 %ни ташкил этади.
Ҳозирги вақтда республикамиз амалиётида қимматли қоғозларнинг
корпоратив облигация тури, акциялардан кейинги ўринда фаол мумомалага
чиқарилмоқда. Эмитент томонидан облигацияларни чиқариш (агар
эмитентнинг уставида бошқача ҳолат назарда тутилмаган бўлса), кузатув
кенгаши қарорига мувофиқ амалга оширилади. Қуйидаги жадвалда
корпоратив облигациялар эмиссияси бўйича сўнги йиллардаги рақамлар
келтирилган.
2-жадвал
«Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси» давлат корхонасида
2014-2020 йилларда акциядорлик жамиятлари томонидан эмиссия
қилинган корпоратив облигациялар11
Корпоратив Корпоратив
№ Даврлар облигациялар умумий облигациялар умумий
сони (млн. дона) миқдори (млрд. сўмда)
1 2014 йил июль 9,71 307,76
2 2015 йил июль 9,90 332,52
3 2016 йил июль 9,84 301,52
4 2017 йил июль 0,66 276,06
5 2018 йил июль 0,53 235,06
6 2019 йил июль 0,59 288,06
7 2020 йил июль 0,63 358,06
Жадвалдан шуни хулоса қилиш мумкинки, акциядорлик жамиятлари

томонидан муомалага чиқарилган корпоратив облигациялар кескин камайиб
борган яъни, 2014 йил июль ҳолатига нисбатан 2020 йил июль ҳолатига
боириб 95,5 %га камайган, бироқ корпоратив облигацияларнинг номинал
қийматига нисбатан ҳисобга олганда умумий миқдори ошганлиги эътиборни
тортади, яъни, 2014 йил июль ҳолатига нисбатан 2020 йил июль ҳолатига
боириб 16,3 %га кўпайган.
Қимматли қоғозларнинг эмиссия рисоласи — эмитент ва у
чиқарадиган қимматли қоғозлар тўғрисидаги маълумотларни, шунингдек
инвесторнинг қимматли қоғозлар олиш тўғрисидаги қарорига таъсир
кўрсатиши мумкин бўлган бошқа ахборотни акс эттирувчи ҳужжатлар
ҳисобланади12.
11
«Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси» давлат корхонасининг расмий сайти маълумотлари
асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилга. http://www.deponet.uz (2014-2020 йиллар ярим йиллик
ҳисоботлари асосида)
12
«Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида»ги қонунига ўзгартиш ва
қўшимчалар киритиш ҳақида» қонуни, 2015 йил 3 июн, ЎРҚ-387-сон
186
Қуйидаги жадвалда ҳудудлар кесимида акциядорлик жамиятларининг
сонидаги ўзгаришлар ёритиб берилган.
3-жадвал
Ҳудудлар кесимида акциядорлик жамиятлари сонининг ўзгариш
динамикаси13 (26.06.2021 ҳолатига)
Йиллар 2016-
2021
йилга
нисбат
№ Ҳудудларноми 01.20 01.20 01.20 01.20 01.20 26.06.20 ан
17 18 19 20 21 21 ўзгари
ши (+;-
)
ҚорақалпоғистонРеспуб 20 20
1 22 20 20 20 -2
ликаси
2 Андижонвилояти 43 39 38 37 36 36 -7
3 Бухоровилояти 38 36 36 36 36 35 -3
4 Жиззахвилояти 18 17 17 17 17 17 -1
5 Қашқадарёвилояти 47 43 41 43 43 43 -4
6 Навоийвилояти 22 20 20 19 18 19 -3
7 Наманган вилояти 29 25 24 23 22 21 -8
8 Самарқандвилояти 32 30 30 30 31 30 -2
9 Сурхондарёвилояти 23 21 21 22 22 22 -1
1 16 17
Сирдарёвилояти 17 16 16 16
0
1 47 50
Тошкентвилояти 49 48 48 49 +1
1
1 45 44
Фарғонавилояти 46 43 44 44 -2
2
1 28 29
Хоразмвилояти 29 28 28 27
3
1 217 217
Тошкентшаҳри 242 221 220 211 -25
4
Жами 657 607 603 594 599 600 -57
Жадвал маълумотларига эътибор қаратадиган бўлсак, ҳудудлар

кесимида акциядорлик жамиятларининг сони охирги йилларда камайиш
тенденциясига эга бўлган. 2021 йилга келиб 2016 йилга нисбатан 57 тага
акциядорлик жамиятлар сони камайган, ҳудудлар кесимида эса, Тошкент
13
асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилган. http://www.deponet.uz
187
шаҳрида 25 тага, Наманган вилоятида 8 тага, Андижон вилоятида эса 7 тага
камайганлигини кўриш мумкин, фақатгина Тошкент вилоятида эса бир
донага акциядорлик жамиятлар сони кўпайган.
2.6-жадвал
«Қимматли қоғозлар марказий депозитарийси» давлат корхонасида
сўнги йилларда акциядорлик жамиятларининг қимматли қоғозлар
билан фаолияти ҳолати14
Акциядорлик Жами номинал
Акциялар сони
№ Даврлар жамиятлари қиймат ҳажми
(млрд. дона)
сони (млрд. сўмда)
1 2014 йил июль 1129 11520,04 10,62
2 2015 йил июль 984 12 942,08 2 016,98
3 2016 йил июль 687 29 761,11 2 892,58
4 2017 йил июль 625 42 215,10 3510,52
5 2018 йил июль 605 54 565,48 5 499,31
6 2019 йил июль 607 70 535,95 7 493,95
7 2020 йил июль 594 144 759,11 10 033,51
8 2020 йил июнь 600 143 157,07 12 496 885,36
Жадвалдан кўриниб турибдики, 2014 йилдан 2021 йил июль ойи даврида
1129 тадан 600 тага камайган, аниқроқ келтириадиган бўлсак 529 та
акциядорлик жамиятлари ўз фаолиятини якунлаган ёки ташкилий-ҳуқуқий
шаклларини ўзгартирган. Шу билан бирга эмиссилар миқдори ва сонида
кўпайишни бўлган.
2021 йилнинг 1 январидаги ҳолатга кўра, 599 акциядорлик жамиятининг
149 502,26 млрд.сўм номинал қийматга эга 10 048,12 млрд.дона қимматли
қоғозлар чиқарилишлари ҳисоби юритилган. Ўтган йилнинг шу даврига
нисбатан акциядорлик жамиятлари сони 6 тага, қимматли қоғозлар
чиқарилишлари ҳажми 50 292,49 млрд. сўмга ва тегишли тарзда 738,59 млрд.
дона акцияга ортган. Марказий депозитарийда шунингдек, 7 эмитент
томонидан чиқарилган 281,24 млрд.сўм умумий миқдорга эга 472,8 минг
дона корпоратив облигациялар ҳисоби юритилади. Уларнинг 172,24
млрд.сўм умумий миқдорга эга 415,7 минг донаси 3 тижорат банклари
томонидан чиқарилган15.
Фонд бозоридаги, хусусан, иккиламчи бозордаги ҳозирги ҳолат шуни
кўрсатдики, аҳоли ва инвесторларнинг, шу жумладан, хорижий
инвесторларнинг эркин маблағларини жалб қилиш ҳисобига капиталнинг
миллий бозори томонидан иқтисодиётнинг реал секторини молиялаштириш
14
асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилга. http://www.deponet.uz (2014-2021 йиллар ярим йиллик
ҳисоботлари асосида)
15
асосида муаллиф томонидан ишлаб чиқилга. http://www.deponet.uz
188
бўйича асосий вазифалари бажарилмасдан қолди. Фонд бозорининг
ривожланишига тўсқинлик қилаётган асосий сабаблар, бу бозорни
бошқаришдаги ташкилий тузилмаларнинг замонавий талабларга жавоб
бермаслиги, акциядорлик жамиятларига ортиқча талабларнинг қўйилиши,
шунингдек, фонд бозори секторларини ислоҳ қилишда баланслашган
ёндашувларга жавоб бермайдиган бозорнинг республикадаги
хусусийлаштириш жараёнлари билан боғлиқлиги бўлди. Ўзбекистонда фонд
бозорининг 25 йилдан бери фаолият юритиб келаётганига қарамай, бугунги
кунда республикада фонд бозорининг ривожланиши дастлабки босқичда деса
ҳам бўлади. Фонд биржаси ушбу давр мобайнида аксарият ҳолларда давлат
мулкига қарашли корхона ва ташкилотларнинг хусусийлаштириш механизми
ролини бажариб келган. Бу эса йиллар давомида мамлакатимизда қимматли
қоғозлар бозорини ривожлантиришда очиқ бозор муносабатларига
асосланган рақобат муҳити шаклланиши учун, шунингдек, фонд бозорининг
ривожланиш ҳолати иқтисодиётнинг реал секторига узоқ муддатли ва
тўғридан-тўғри, шу жумладан, хорижий инвестицияларни жалб этиш бўйича
мавжуд имконият ва салоҳиятдан фойдаланишга имкон бермай, кўзланган
ислоҳотларни самарали амалга ошириш ва республикани жадаллик билан
инновацион ривожлантиришга тўсиқ бўлиб келди.
Республикамиздаги ер ресурслари бойлиги, тоғ-кон, металлургия ва
сошқа оғир саноат бўйича етарли даражада ресурсларга бой эканлиги,
шунингдек ҳалқаро даражада ресурсларни қайта ишлашга, реал секторнинг
хизматлар сохалари бўйича талабнинг ортиб бораётганлигни ҳисобга олган
ҳолда, ҳудудлардаги имкониятлардан максимал даражада фойдаланиш
кераклигини билдиради.
189
САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИ
РАНГТАСВИР ТУРЛАРИ УНДАН ФОЙДАЛАНИШ УСУЛЛАРИ
Б.Қурбонова, Р.Абдуллаев
Жамиятимиз баркамол инсон шаклланишига нечоғлик ижобий таъсир
қилса, баркамол инсон ҳам жамият тараққиётига шунчалик самарали таъсир
кўрсатади. Жамиятдаги эркин муҳит, инсон талант ва қобилиятларини
ривожлантириш имкониятлари, унинг конституцион, қонуний ҳуқуқларини
амалда кафолотлаш баркамол инсонни шакллантиришнинг энг муҳим ва
зарурий омилидир. Бундай омиллар бўлмаган жойда маънавий баркамол
инсон етишиб чиқиши мумкин эмас. Шу ўринда биринчи Президентимиз
И.Каримов таъкидлаганидек – “Биз халқимизнинг дунёда ҳеч кимдан кам
бўлмаслиги, фарзандларимизнинг биздан кўра кучли, билимли, доно ва
албатта бахтли бўлиб яшаши учун бор куч имкониятларимизни сафарбар
этаётган эканмиз, бу борада маънавий тарбия масаласи, ҳеч шубҳасиз, беқиёс
аҳамият касб этади. Агар биз бу масалага ҳушёрлик ва сезгирлигимизни,
қатъият ва масъулиятимизни йўқотсак, бу ўта муҳим ишни ўз ҳолига,
ўзибўларчиликка ташлаб қўядиган бўлсак, муқаддас қадриятларимизга
йўғрилган ва улардан озиқланган маънавиятиимздан, тарихий
хотираларимиздан айрилиб, охир-оқибатда ўзимиз интилган умумбашарий
тараққиёт йўлидан четга чиқиб қолишимиз мумкин”16.
Шу боис республикамизда маънан баркамол инсонни тарбиялашга
қаратилган ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий-маърифий тадбирлар
давлат сиёсати даражасига кўтарилган ва демократик давлат, фуқаролик
жамияти барпо этишнинг устивор йўналиши сифатида белгиланган.
Ватанимизда ёшлар тарбияси, маънавий-маърифий ишларнинг
долзарблигидан келиб чиқиб соғлом авлодни тарбиялаш, унинг эстетик
тарбиясини ривожлантириш орқали баркамол шахсларни вояга етказишга
катта эътибор берилмоқда. Чунки, ҳозирги кунда республикамизда амалга
оширилаётган ислоҳотларнинг тақдири ёшларимизнинг маънавий қиёфаси ва
шахсий баркамоллигига боғлиқдир. Комил инсонни тарбиялаш вазифалари
долзарблигига Президентимиз ҳам диққат қаратиб, шундай деганлар: «Ҳар
бир инсоннинг, айниқса, эндигина ҳаётга қадам қўйиб келаётган ёшларнинг
онгига шундай фикрни сингдириш керакки, улар ўртага қўйилган
мақсадларга эришиш ўзларига боғлиқ эканлигини, яъни бу нарса уларнинг
собит қадам, ғайрат шижоатига, тўла-тўкис фидокорлигига ва чинакам
меҳнатсеварлигига боғлиқ эканини англаб етсин17».
16
Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. Т.: 2008.
17
Каримов И.А. Адолат, Ватан ва халқ манфаати ҳар нарсадан улуғ. –Тошкент: Ўзбекистон, 1992.-62 б.
190
Шундай экан, мустақил Ўзбекистон шароитида ёш авлодни юксак
маънавий ахлоқий фазилатлар руҳида, мустақил фикрлайдиган, қатъий
ҳаётий эътиқод ва қарашлар асосида эстетик жихатдан баркамол этиб
тарбиялаш бугунги куннинг муҳим вазифаси ҳисобланади.
Ҳар хил бўёқлар билан (акварель, гуашь мойбўёқ)
натюрмортларни тасвирлаш учун юқорида қайд этилган тажрибаларни
ўтказиб кўриш, бўёқларнинг технологияси хусусиятларини яхши билиш,
уларни ишлатиш усулларини ўзлаштириш учун кўплаб машқлар бажариш
тавсия этилади.
Тасвирий санъатда акварель бўёқлар билан ишлаш салмоқли
ўринни эгаллайди. Бунга сабаб мактабда расм ишлашни ўрганишда
акварелнинг етакчи роль ўйнашидир Шунинг учун уни ўқитаётган
ўқитувчининг ўзи ҳам шу соҳани пухта эгаллаган бўлиши зарур.
Тасвир билан чизилаётган нарса, ҳолат ўртасида тўла ўхшашлик бўлиши
учун уларнинг ранг нисбатларида ҳам ўхшашлик бўлиши шарт. Тасвирий
санъатда акварель бўёқлар билан ишлаш салмокли ўринни эгаллайди.
Акварель рангтасвирнинг энг нозик турларидан бири. Қадимдан акварель
ўзининг нафислиги ва рангларнинг ёрқинлиги билан кўпгина рассомларни
қизиқтириб келган. Акварель лотинча сўз бўлиб «сув билан суюлтириб
ишлатиладиган бўёқлар» маъносини англатади. Акварель таркибига бўёқ
моддаси ўсимлик ёки маъданларнинг майин қилиб янчилган кукуни ва
бириктирувчи модда сифатида олча елими, глицерин ва озроқ асал киради.
Булар ҳаммаси сувда осонгина эрийдиган бўлгани учун бўёққа сув қўшиб
суюлтириб ишлатилади.
Акварелда оқ ранг ишлатилмайди. Унинг ўрнини оқ қоғознинг ўзи
ўтайди. Қоғоз оппоқ, етарли даражада қалин ва юзаси ғадир-будир бўлиши
зарур. У агар жуда силлиқ бўлса, сатҳида ранглар етарли даражада ётмайди.
Нарса ва буюмлар тасвирларини бўяш жараёнида умумийдан хусусийга ёки
аксинча хусусийдан умумийга қараб борилади, ниҳоят иш яхлитлаш билан
якунланади.
Гуашь бўёғи акварель бўёғини тамоман акси бўлиб, у каби тиниқ,
жарангдор тус бермайди. Ранглари ёруғликни ютганлиги сабабли унинг
тагидаги қоғоз кўриниб, сезилиб турмайди. Таркиби эса акварелники сингари-
бўёқ кукуни ва уни боғловчи моддалардан иборат. Аммо улар махсус ёғоч
елими билан мўътадил нисбатларда аралаштирилган бўлади. Гуашь бўёғининг
яна бир муҳим жиҳати унинг оқ бўёқ билан аралаштириб ишлатилишидир.
Шунинг учун унинг ранглари унчалик жарангдорлик касб этмайди. Бўёқни
ишлатиш учун мўйқаламлар ҳам махсус танланиб олинади ва улар жуда
юмшоқ бўлмаслиги, бир оз дағалроқ бўлиши мақсадга мувофиқдир. Тасвир
ишланадиган сатҳ, яъни қоғоз ёки картон ҳам силлиқ бўлмагани яхши.
Унинг юзаси иложи борича елимли қоплама (грунт) билан ишлов берилган
бўлиши зарур. Шунда унинг сатҳига гуашь бўёғини яхши суртиш мумкин
бўлади. Гуашь кўпинча график ишларни, безакларни, плакатларни ишлашда
191
ва қисман ранг-тасвирларни бажаришда фойдаланиладиган , сув қўшиб
ишлатиладиган, тез қурийдиган бўёқдир. У билан тасвирлар бажаришнинг
мураккаблиги шундаки, бўёқ суртилган пайтда тўқ, қуригандан кейин эса
очлашиб кўринишидир. Шу жиҳатини ҳисобга олиб турилмаса, ранглар
орасидаги мувофиқликни ушлаб туриш анча қийин кечади. Бунинг учун
одатда ҳар бир суртиладиган асосий ранглар алоҳида-алоҳида махсус
идишчаларда тайёрланиб олиниб, сўнг унга бир оз бошқа қўшимчалар
аралаштириб тасвир ишланади. Рангларни ишлатишда, унинг тўқ-очлиги,
ранг тусларининг қандай топилганини доимо текшириб, билиб туриш учун
бир бўлак қоғозга тайёрланган аралашмани суртиб аниқлаб, сўнг қўлланса
мақсадга мувофиқ бўлади. Гуашь бўёғида жуда кўп ўтмиш рассомлари ҳам
асарлар яратганликлари маълум. Уларнинг ажойиб-ажойиб натюрморт,
манзара, театр безаклари, портрет, плакатлари жаҳон тасвирий санъати
хазинасидан ўрин олган. Аммо шуниси борки, бу нозик, сақланиши анча
қийин бўлган ишларнинг айримлари, айниқса қуюқ қилиб ишланганларининг
бўёқлари ўчиб, тўкилиб таъмир талаб бўлиб қолганлиги сир эмас. Гуашь
бўёғида тасвирларни бажарганда иложи борича ҳар бир ранг туси учун
алоҳида-алоҳида мўйқалам тутган маъқул. Шунда рангларни тиниқ ва тоза,
жозибали чиқишига эришилади. Мўйқаламларнинг турли ўлчамлардагиси ва
юмалоқ ҳамда япалоқ кўринишдагиларидан фойдаланилади. Айниқса,
япалоқ мўйқалам безак ишларида ҳамда тезкор ранглавҳаларни ишлашда
жуда қулайдир. Гуашь бўёғида ранглавҳа ва айниқса портретлар ҳамда одам
тана қисмларини тасвирлаш, нозик ранг товланишларини бериш қийин
ишдир. Бунинг учун анча мунча маҳорат, билим, тажриба керак бўлади.
Тасвир ишлашнинг йўл-йўриғи, усулларини пухта эгаллаш эса кўп амалий
машғулотларни талаб этадиган жараёндир.
Катта-катта монументаль асарларнинг эскизлари ҳамда композиция
лоциҳаларини, байрам муносабати билан тайёрланадиган суратларни ҳам
гуашда бажариш қулайдир. У билан кенг қамровли, маҳобатли тасвирлар
тез ишланади.
Гуашь бўёғининг кейинги пайтда янги кашф этилган тури ҳам мавжуд
бўлиб, унинг номи «флуоресцентли гуашь» деб аталади. Унинг ижобий
томони сунъий нур туширилганда ёрқинлик касб этиб, «ял-ял» ёниб
кўринишидир. Чунки унинг химиявий асослари ультрабинафша, бинафша,
кўк, яшил нурлардан ғайриоддий ёрқин ва табиатдагидан икки-уч марта
кучли рангда товланиб кўринади. Шу сабабдан бундай бўёқ тури театр
безакчилигида кенг қўлланмоқда. Унинг таъсирчан ярқираб кўриниши учун
одатда кварц лампаларни нуридан ҳам фойдаланиш бўлмоқда.
Ўқув-машқ ишларни бажаришда, айниқса натюрмортларни ишлашда
гуашь бўёғидан фойдаланиш жуда ҳам қўл келади. Уни мойбўёқ тасвирлар
ишлашдан аввал ўрганилса мақсадга мувофиқ келади. Шунингдек, турли
композицияларнинг эскизларини ўқув-машқ намуналарини гуашь
192
техникасида бажариш қулайдир. У билан катта-катта сатҳларни яхлит қилиб
бўяш, тез ишлаш мумкин.
Мойбўёқда тасвирларни ишлаш рассом учун ҳам, энди ўрганаётган талаба
учун ҳам жуда қизиқарли машғулотдир. Аммо бу машғулотнинг жиддий
қийинчиликлари ҳам мавжуд бўлиб, у мойбўёқ рангтасвир технологияси
билан ҳам боғлиқ. Чунки мойбўёқ билан ишлаш маълум тайёргарликни талаб
этади. Уларга бўёқларни танлаш, иш учун сатҳ (мато)ни тортиб тайёрлаш, уни
қоплама (грунт) билан ёпиш, мўйқаламларни танлаш, эритгичларни танлаб
олиш каби зарур тадбирларни киритиш мумкин. Мойбўёқ тасвирлар
ишлашни ўрганиш натюрмортларни чизиб машқ қилиш орқали ўзлаштирилса
мақсадга мувофиқ бўлади.
Мойбўёқли натюрморт рангтасвирини ишлаш жараёнининг айрим
томонлари акварель техникасига ўхшаш. Чунки бунда ҳам аввал қаламтасвир
чизиб олинади. Агар сувбўёқда ишлаш учун тасвир мукаммалроқ, майда
деталлари чизматасвир умумлаштирилиб энг асосий нарсалар акс
эттирилади. Бунинг сабаби мойбўёқда ишлаш жараёнида батафсиллик
мўйқаламда ҳам бажарилиши мумкинлигидандир. Мойбўёқда бирор рангни
очлаштириш учун унга оқ ранг керакли даражада қўшилади. Шуниси ҳам
борки оқ ранг қўшилгач бўёқнинг ёрқинлиги маълум даражада камаяди. Буни
ўқув машкларини бажариш жараёнида албатта ҳисобга олиш лозим.
Акварель техникаси каби жиҳатлардан бири иш жараёнини асосий узоқ
муддатли вазифани бошлашдан аввал ранглавҳа, чизмалавҳалар ишлаб
олинишидир. Шунда бўлажак рангтасвирнинг асосий хусусиятларини
тажриба қилиб кўриб ўрганиш, асосий ишда уни қўллаш мумкин бўлади.
Мойбўёқ тасвирларини ишлаш учун махсус ашёлардан фойдаланилади.
Улар ромга тортиб тайёрлаб, қоплама суртиб олинган (грунтланган) мато,
мойбўёқларнинг керакли хиллари, бўёқтахта "(политра), мўйқаламларнинг
турлича катталикдаги хиллари, «мастихин» ва эритгичлардан иборатдир.
Ромга тортилган мато қандай тайёрланганлиги тасвир сифатини
белгилайдиган омиллардан биридир десак хато бўлмайди. Унинг қопламаси
(грунти) икки хил «тарзда тайёрланиши мумкин. Бири мойли қоплама
бўлиб у қуйидагичадир: 5 фоизли елим (желатин, балиқ ёки дурадгорлик
елйми) аралашмаси шунга тенг ҳажмдаги бўрга қўшилади. У билан мато
сатҳи қопланади. Бир марта суртилгандан сўнг қоплама бўёқ қатлами
тайёрлаб олинади. У қуйидаги таркибда, яъни - махсус оқартирилган
(офтобда тобланган) рангтасвир ёри, қуруқ оқ бўёқ кукунидан қўшиб
тайёрланган аралашма бўлади. ЁР ва кукуннинг нисбати шундай бўлиш
керакки у тайёр, махсус идишга солиб чиқариладиган мойбўёқлардан суюқ
бўлмасин. Шунда уни бемалол мато сатҳига «мастихин» билан текис қилиб
суртиб чиқиш мумкин бўлади. 1-2 ҳафта қуритилгач ғадир-будир ерлари
қумқо²оз билан яхшилаб текисланади ва скипидар аралаштирилган мойли
қоплама ясси, катта мўйқалам («флейц») билан текис қилиб бўяб чиқилади.
Бундай усулда тайёрланадиган мато 2-3 ой мобайнида қуритилади. У
193
сақланадиган жой илиқ ва қуруқ бўлиши шарт.
''Елимли қоплама'' деб юритиладиган қопламанинг иккинчи хили
қуйидагича тайёрланади. 1 л. Сувда 50-60 гр. желатин эритилади ва унга 15
гр. глицерин қўшилади. У матога 1-2 марта суртилади. Биринчи марта
суртилгани қуригач қумқоғоз билан мато усти текисланиб олинади, сўнг
иккинчиси суртилади. Шундан сўнг елим аралашмаси бўр ва оқ бўёқ
кукуни билан тенг нисбатларда 40 С даражали иссиқликда эритилади. Агар
унинг таркиби қуюқ бўлиб қолгудек бўлса, ўша елим аралашмасидан
қўшилади. Бундай қоплама 2-3 марта қаватма-қават қилиб суртилади. Улар
оралиғида қуриши учун маълум вақт бўлиши шарт.
Қопламалар яна маълум ранг тусида ҳам тайёрланиши мумкин. Улар
кўпроқ ижодий ишларни бажаришда ва композиция яратиш жараенларида қўл
келади. мойбўёқда ўқув-машқларни бажаришда ранг хилларидан ҳам ункмли
фойдаланиш талаб этилади. Вазифаларни ишдаганда жуда кўп ранг
хилларидан билиб-билмай ишлатиш яхши самара бермайди.
Табиатда еттита асосий ранг (бўёқ) борлиги маълум. Улар қизил, сариқ,
яшил, ҳаво ранг, кўк, бинафша ранглардир. Бўёқ аралаштириладиган тахтада
(политрада) бўлиши жуда "зарур ранг хиллари эса қизил, сариқ, кўк бўёқдир.
Чунки уларни бошқа қолган асосий ранг-туслар воситасида ҳосил қилиб
бўлмайди. Буларнинг аралашмасидан жуда кўп, .деярли барча рангларни
чиқариш, ҳосил қилиш мумкин. Улардан ҳатто қора ранг тусини ҳам топиш
мумкинлиги сир эмас. Фақат қайси рангни бир-бирига қанча миқдорда
аралаштиришни билиш кифоя. Бунинг учун эса албатта тажриба ва уқув
Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки табиатда абсолют оқ ва абсолют қора
ранглар мавжуд эмас. Уларнинг барчаси қандайдир бир занг товланишида
бўлади. Масалан, қоранинг жигаррангга, кўкка, яшилга мойил эканлигини
кўришимиз мумкин. Оқ рангнинг турли нозик тусларга мойиллиги ҳам
табиий. Бундай ранг ва тусларнинг ҳамда уларнинг тўқ-очликларини топиб
тасвирлаш учун мойбўёқда ишлаш техникаси жуда қулайдир. Шу
имкониятларнинг кенглиги билан у бошқа бўёқ турларидан ажралиб туради.
Мойбўёқ техникасида рангтасвирлар бажарганда мўйқаламларнинг
қандай турлари ва ўлчамлардагиларини ишлатиш ҳам муҳимдир. Уларни
танлай билиш кўп фойда келтиради. Маълумки натюрмортларни, катта
ишларни бажаришда япалоқ ва дагал мўйқаламларни қўллаш иш сифатини,
таъсирчанлигини таъминлайди.
Мойбўёқларга суюлтирувчи, эритувчи воситалар қўшиб ишлатилади.
Улар мойли ва мойи камайтирилган бўлиши мумкин. Мойли бўёқни секин
қуриши учун яхши восита бўлиб, у билар фойдаланилган пайтда рангтасвир
секин қурийди. Шу сабабли узоқ муддатда бажариладиган тасвирларни
ишлашда қулайлик яратади. Бундай эритгичларга баъзан лак ҳам
аралаштириб ишлатилиши мумкин, шундай қилинганда ишнинг бўёқ
қатлами тезроқ қурийди ва бўёқнинг мойи матога шимилиб кетишининг
194
олди олинади.
Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, мойбўёқ техникасида ранг
қориладиган махсус тахтача (политра)нинг юзасида бўёқларни қандай
жойлаштириш масаласи ҳам муҳим. Унда бўёқлар иссиқ-совуқ рангларга
ажратиб, шу билан бирга тўқ-очлигига қараб ажратиб жойлаштирилиши
мумкин. Оқ бўёқ одатда ўртада ёки ранглар қаторининг бошланишида
бўлади. Агар ҳар сафар бир хил жойлаштирилса, рассом шунга ўрганади ва
керакли бўёқни дарров топиб ишлатиш имкониятига эга бўлади.
Мойбўёқда тасвирлар ишлашнинг жуда кўп ўрганилиши керак бўлган
томонлари бор. Уларнинг барчаси кўп машқ қилиш орқали ўрганиб олиш
имконини беради. Тажриба назарий ва амалий томондан мунтазам машқ
қилиш натижасида ошади.
1. Ҳасанов Р.Х. Эгамовлар. Тасвирий санъат дарсликлари 1,2,3,4
синфлар.
2. Ҳасанов Р.Х. Мактабда тасвирий санъат машғулотларини
такомоллаштириш йўллари. Т. 1981.
3. Худоёрова О. Ўзбекистон мактабларида тасвирий санъат ўқитиш
тарихидан Т. 1993.
4. Ойдинов Н. "Ўзбекистон тасвирий санъати тарихидан лавхалар" Т.
1996.
5. Ойдинов Н. Рассом-ўқитувчилар тайёрлаш муоммалари. Т. 1997.
ТАВАККАЛ ҚОДИРОВ ИЖРОСИ – ЭМОЦИОНАЛ
ЎЗГАРИШЛАР ОМИЛИ
И.Қирғизов, Д.Жамолова
Истиқлол даврида миллий анъаналаримизни тиклаш, асраб-авайлаш,
уни янада ривожлантириш орқали ёшлар қалбида аждодлар меросига ҳурмат
ва садоқат туйғусини таркиб топтиришга давлат сиёсатининг муҳим
масаларидан бир сифатида эътибор қаратилмоқда. Бу борада
Президентимизнинг “Ҳамма ўз тарихини улуғлайди. Лекин бизнинг
мамлакатимиздагидек бой тарих, боболаримиздек буюк алломалар ҳеч қаерда
йўқ. Бу меросни чуқур ўрганишимиз, халқимизга, дунёга етказа билишимиз
керак”. Бу марказга келган одам тарихимиз ҳақида тўла тасаввурга эга
бўлиши, катта маънавият олиб кетиши зарур”- мазмунидаги фикрлари
ўтмишимизни чуқрроқ ўрганишимиз учун методологик йўлланма вазифасини
ўтайди. Шавкат Мирзиёев.18
18
21 Декабрь 2018 “Халқ сўзи” онлайн газетаси
195
Шу нуқтаи назардан Фарғона давлат университети, гуманитар
факультети, маданият кафедраси ижтимоий-маданий фаолият таълим
йўналишида таҳсил олаётган 4-курс 06.450-гуруҳ талабалари билан
Ўзбекистон халқ артисти Таваккал Қодиров ижро этган анъанавий
ижрочиликка мансуб “Доғман” (Ноқис шеъри, Комилжон Отаниёзов
мусиқаси) асари асосида психосоматик тест ўтказилди. Тест-синовидан
мақсад ашула омили асосида ижтимоий-руҳий ўзгаришларни аниқлашдан
иборат бўлди. Тест-синовларидан ўрин олган асар қиймати ва таъсир этиш
даражаси, ижтимоий-руҳий фаолиятга таъсир этиш кучини аниқлашга
йўналтирилган тушунчалар беш балли тизимда баҳолаб борилди. Тест-
синовида 22 нафар синалувчи талаба иштирок этди.
Ўтказилаётган тажриба-синов иши мақсади синалувчиларга олдиндан
маълум қилинди, асар аудиотехника орқали тингланди. Бу жараёнда асарнинг
шахсдаги ижтимоий-руҳий ўзгаришлари бўйича баҳолаш амалга оширилди.
Асарнинг “ёқимли”лигини ёқлаб 100 баллдан 94 балл, “ёруғлантирувчи”, 30
балл, “гўзаллаштирувчи” 54 балл, “меҳрибонлаштирувчи” 50 балл,
“илитувчи” 51 балл, “қўполлаштирувчи” 12 балл, “оптималлаштирувчи” 29
балл, “соғломлаштирувчи” 38 балл, “қўлловчи” 43 балл, “керакли” 63 балл,
“жонлантирувчи” 81 балл, “нурлантирувчи” 32 балл, “роҳатлантирувчи” 83
балл, “фаоллаштирувчи” 67 балл, “қўзғатувчи” 55 балл, “тезлаштирувчи” 50
балл, “хотиржамлаштирувчи” 68 балл, “енгилаштирувчи” 60 балл,
“жўшқинлантирувчи” 80 балл, “тинчлантирувчи” 61 балл,
“тартиблаштирувчи” 32 балл, “турғунлаштирувчи” 25 балл,
“ҳаракатлантирувчи” 79 балл, “қисқа муддатли” 22 балл, “ягона” 42 балл,
“чегараланган” 32 балл, “аниқ” 39 балл, “англанган” 36 балл, “ноёб” 56 балл,
“бетакрор” 67 баллар даражасида овоз берилди.
Айтиш мумкинки, ашула санъати воситасида шахсдаги ижтимоий-
руҳий, касбий-ахлоқий ўзгаришларни аниқлаш бўйича танланган
синалувчилар аудиториясида холислик принципига таянилди.
Одамнинг пойдевори бу – узоқ давом этувчи бўлган эмоциядир. У
киши ҳаётининг тонусини белгилайди. Одам психикасининг қисман
ёмонлашуви маънавий тушкинлик кайфиятини ҳосил қилади. Айрим
кишилар эмоционал устун кайфиятда турли психик ўзгаришларга чидаб, бу
ўзгаришларни билинтирмай юрадилар.
Ўзбек мумтоз мусиқалари ва ашулалари ёшга боғлиқ ҳолда таъсир
кўрсатиш мумкин. Фикримизча, ёшлик даврида одамга ўта тезлик билан
196
мақсадга эришиш хос бўлганлиги учун уларнинг ҳаёт тезликлари,
сабрсизликлари орқали ўтади.
Одамларнинг эмоционал ҳолатларидан бири бўлган кайфиятни қўлнинг
сейсмик титраши орқали ўтиши бўйича кузатувлар Фарғона давлат
университетининг гуманитар факультети маданият кафедраси ижтимоий-
маданий фаолият таълим йўналишидаги 4-курс талабалари иштирокида
ўтказилди. Олинган натижалар қуйидаги жадвалларда келтирилган.
Эмоционал ҳиссиётларнинг мумтоз ашула таъсиридан ўзгаришлари
(шартли сонда)
Жадвал №1
№ Ф И Ш Тинч Мумтоз Мумтоз
ҳолатда ашула ашула
эшитган эшитгандан
пайтда сўнг
1 Олимов 2 18 22
Н. 5
2 Солиева 2 24 21
Н. 5
3 Барасул 2 29 33
ова Х. 5
4 Тожибо 2 33 32
ева М. 6
5 Ғаниева 3 26 26
Ё. 0
6 Шарипо 3 17 37
ва Ш. 2
7 Убайдул 3 39 38
лаева Д. 3
8 Каримо 3 39 41
ва Ш. 5
9 Акбаров 3 33 26
а А. 5
1 Тоштем 4 31 33
0 иров Д. 4
1 Мамажо 4 30 42
1 нов Д. 5
1 Сайнури 4 40 36
197
2 динов С. 7
1 Қаланда 4 38 34
3 рова Н. 8
1 Қундузо 5 44 32
4 ва Н. 1
1 Отабоев 5 25 34
5 а К. 5
1 Жўраев 5 40 32
6 Ш. 7
1 Мамажо 5 37 29
7 нова У. 9
1 Ортиқов 6 42 37
8 А. 0
1 Нишоно 7 26 32
9 ва И. 2
2 Тиллаев 7 30 21
0 а С. 5
8 641 638
Ех= 79
Х= 43,95 32,05 31,9
Фоиз ҳисобида: 100% 72,9% 72,6%
Фарқи: -27,1 % -27,1
1 жадвал маълумотидан кўринадики, Ўзбекистон халқ артисти
Таваккал Қодиров томонидан ижро этилган “Фасли навбаҳор ўлди”
қўшиғини 20 та талаба тинглагунича бўлган дарслар туфайли пайдо бўлган
44 шартли сонда эмоционал зўриқишни 100% деб олсак, шу қўшиқни
эшитиш пайтида 73,9% га тушиб, 27,10%га бундай зўриқишларни
камайтиради ва маълум бир муддатгача 73,9% га тушиб, 27, 1 ҳолда қолди.
Турли хил асаб тизимига эга бўлган талабаларда эмоционал
ҳиссиётларни касбий-ахлоқий қўшиқ таъсиридан ўзгариши
Жадвал №2
№ Темпе Фон Мумтоз Мумтоз
рамент ашула таъсирида ашула эшитганидан
сўнг
Е Н Х % Е Н Х % Е Н Х %
х
198
1 Сангви 5 2 2 1 6 2 3 2 7 2 3 2
ник 8 9 9,1 8 4 7,7 1 5,5 6,5
2 Холер 2 6 4 2 2 6 3 2 1 6 2 2
ик 66 4,3 9,16 0 4,3 8 78 9,6 2,13
6
3 Флегм 1 3 4 2 7 3 2 2 8 3 2 2
атик 23 1 6,9 7 5,6 0,8 6 8,6 1,39
4 Мелан 1 3 3 2 8 3 2 2 1 3 4 2
холик 13 7,6 4,75 6 8,6 3,34 20 0 9,9
Жадвалдан кўриниб турибдики, сангвиникларда мумтоз қўшиқ

эмоционал ҳиссий зўриқишларни 17,2%га орттирди ва у қўшиқдан сўнг эса
22,4% га уларни темпраментига хос равишда тез реактивлиги туфайли ортиб
борди.
Холерик асаб тизимига мансуб бўлган талабаларда қўшиқ таъсирида
22,6% га камайди ва қўшиқдан сўнг янада камайиб бориб 33,2% га тушиб
қолди.
Флегматик талабаларда қўшиқ таъсирида 37,6% га эмоционал зўриқиш
ҳиссиётини пасайтирди ва бу ҳолат қўшиқдан сўнг бир оз тикланди лекин
барибир 30,3% гача давом этди.
Меланхолик асаб тизимига эга бўлган талабаларда эмоционал зўриқиш
мумтоз қўшиқ таъсирида 24,94% камайтирилди ва қўшиқдан сўнг эса 6,3%
кўтирилиб берди.
Кучли, ҳаракатчан мувозанатли (сангвиник)
№ ФИШ Фон Мумтоз Мумтоз
ашула ашула
таъсирида таъсиридан сўнг
1 Убайдуллае 33 39 38
ва2 Д. 25 29 33
Барасулова
Х.
Ехи 58 68 71
Х 29 34 35,5
Фоиз хисобида 100% 117,22% 122,4
Фарқи: +17,2% + 22,4%
Кучли, мувозанатлашмаган (холерик)
199
ашула таъсирида ашула
таъсиридан сўнг
1 Акбарова А. 35 33 26
. Отабаева К. 55 25 34
2 Қундузова Н. 51 44 22
. Ғаниева Е. 30 26 26
3 Сайнуридино 47 40 36
. в С. 48 38 34
4 Қаландарова
. Н.
5
.
6
.
Ехи 266 206 178
п 6 6 6
Х 44,3 34,3 29,6
Фоиз ҳисобида: 100 77,4 66,8
Фарқи: -22,6 -33,2
Кучли, мувозанатли инерт (флегматик)
ашула ашула
таъсирида таъсиридан
сўнг
1 Тожибоева М. 26 33 32
. Олимова Н. 25 18 22
2 Нишонов У. 77 26 32
.
3
.
Ехи 123 77 86
Х 41 25,6 28,6
Фоиз ҳисобида: 100 62,4 69,7
Фарқи: -37,6 - 30,3
Кучсиз, камҳаракат мувозанатлашган (меланхолик)
200
ашула таъсирида ашула
таъсиридан сўнг
1 Мамажоно 45 30 42
. Д.
2 Шарипова 32 17 37
. И.
3 Каримова 30 39 41
. Ш.
Ехи 113 86 120
Х 37,6 28,6 40
Фоиз хисобида: 100 76,6 106,3
Фарқи: - 24,94 +6,3
Ўтказилган тажриба–синов ишлари қуйидаги хулосаларни чиқариш
имконини берди.
Мумтоз қўшиқ талабаларнинг эмоционал кайфиятларига уларнинг
темпраментига хос таъсир кўрсатади. Ўта берилувчан темпраментга эга
бўлган сангвиникларда таъсирланиш ортиб кучли ички кечинмаларга олиб
келиши мумкин.
Мумтоз қўшиқ асаб тизими кучли қўзғалиш даражаси ортиқ бўлган
одамларда бундай зўриқишларни камайтирди. Кучсиз типдаги одамларда
бундай мумтоз қўшиқ туфайли уларнинг нерв тизимини сусайишига кўра
кучли таъсир кўрсатиб, зўриқишларнинг хиссий даражасини ортишига олиб
келди.
Хулоса сифатида айтиш мумкинки, мумтоз қўшиқ барча қолган холерик ва
флегматик типларда ҳиссий зўриқишларни 22,6-37,6% камайтирди. Бундай
ўзгаришлар кучсиз типга мансуб кишиларда ҳам яққол кўринди. Таваккал
Қодиров ижодий намунасидан баҳрамандлик ўзининг ор-номуси, ақлий ва
руҳий қимматини чуқур англаш ҳамда ҳимоя қилиш, юксак ғоялар асосида
бор имкониятларини элига бағишлаш, ҳар бир эркин тафаккур соҳибининг,
ҳар бир ёш йигит ва қизнинг олижаноб фазилатига айланишига кўмаклашади.
Фойдаланилган адабиёт:
1. Каримов И.А.. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент,
“Маънавият” 2008 йил. 19 бет
2. К а р и м о в И.А. Биздан озод ва обод ватан қолсин. . Тошкент,
"Ўзбекистон", 1994, Б.54
3. Р а ж а б о в И. Мақомлар масаласига доир. Тошкент, Ўздавнашр,
1963, Б.13, Ўша манба: Б.295-298.
4.Ишмухаммедов Р.Ж. Инновацион техналогиялар ёрдамида таълим
самарадорлигини ошириш йўллари. Т.Низомий номидаги ТДПУ,2004
201
5.Иўлдошев Ж.Ғ., Усмонов С. Педагогик технология асослари. Т.,
Ўқитувчи, 2004.
МАРКАЗИЙ ОСИЁ ВА ХИТОЙ КЎЧМАНЧИ
ҚАБИЛАЛАРИНИНГ МУСИҚИЙ МАДАНИЯТИ
Р. Орзибоэв
Ўзбек халқининг мусиқий фольклор маданияти ХХ асрнинг 30-

йилларидан бошлаб фаол ўрганишни бошланди ва ХХИ асрнинг бошларига
келиб олимлар мусиқа асбоблари, фольклор ва оғзаки профессионал мусиқа,
маҳаллий услубда тенденциялар, эпик, ашула ва чолғу анъаналари, таниқли
халқ бастакорлари ижоди, ритми, турли жанрларнинг шаклланиши,
ижтимоий фаолияти, анъанавий мусиқий-эстетик ва мусиқий-назарий
терминологияси ва бошқаларнинг асосий параметрларини акс эттирувчи
илмий чизгиларни яратганини айтиш мумкин.
Ўзаро маданиятлар таъсирлари дунё тараққиётининг шубҳасиз
тараққиёти гаровидир, шунинг учун ўзбекларнинг анъанавий мусиқий
маданияти ҳақидаги илмий чизгиларнинг тўлиқлиги учун географик
кўпвекторли ва маданиятлараро фаол алоқаларни тиклаш зарур. Фаол
маданиятлараро алоқалар, улар билан бирга автохтоник ўз-ўзини
ривожлантириш импульслари, ўзбек анъанавий мусиқаси қиёфасини
шакллантирди ва ўз навбатида бошқа халқларнинг мусиқий маданиятига
таъсир қилди.
Ўзбек маданияти мусиқий, тарихий равишда кўплаб бошқа кўчманчи ва
ўтроқ, туркий ҳамда туркий бўлмаган этник гуруҳлар билан маданий
алоқада ўзаро ривожланган ҳодиса сифатида таълимга янгича ёндашувни
шакллантириш жуда долзарбдир. Ушбу ўзаро алоқалар қадимги даврларда,
протоўзбек қабилалари ва халқлари даврида, ўзбек этносининг тарихий
майдонга чиқишидан анча олдин шаклланган ва бир неча минг йиллар
давомида давом этган.
Кўчманчи халқлар Самовий империя билан азалдан алоқада бўлган.
Улар моддий маданият ёдгорликларида, хитой йилномаларида, тасвирий
санъат ва меъморчиликда, шунингдек кўплаб халқ афсоналарида, шеърият
ҳамда мусиқада сақланади.
ХИВ асрга қадар ягона этнос сифатида шаклланган, ўзбеклар Буюк
Даштда яшаган ва сўнгги уч минг йилликларда қўшнилар билан фаол алоқада
бўлган кўплаб кўчманчи этник гуруҳлар маданиятининг меросхўрлари.
Шунинг учун уч минг йиллик "Кўчманчилар ва Хитой" мавзуси бевосита
ўзбекларга ҳам тегишли.
202
Ушбу мақолада туркий-мўғулнинг маданий алоқаларини Хитойнинг
мусиқий маданияти билан ўзбеклар Ўрта Осиё кўчманчилари ва Бир қатор
мамлакатларнинг мусиқий анъаналарини бойитишда ва жаҳон мусиқа
маданиятига таъсир кўрсатишда муҳим рол ўйнаган. Кўчманчилар ҳақидаги
дастлабки маълумотлар хитой тилида учрайди. Н. Толнинг тадқиқотларига
кўра, Милоддан аввалги. 9-асрга оид хроникаларида "кўчманчиларнинг
Хитойга ҳужуми билан бир вақтда, Туркистондан ҳозирги Форс ва Оссурияга
бир қатор йирик қўшин босқинлари бостириб келган. Оссурия шоҳлари
Асаргаддон ва Ассур-банипал ёзувларида киммерияликлар (гимири)
кўчманчилар, шимолдан Закавказияга тушиб, Оссурия подшолигига таҳдид
солган. ВИИ асрда. Милоддан аввалги. Скифлар Ҳиндистонга ҳужум қилиб,
мағлубиятга учради ва Мидия қироли Кякорни бўйсундириб, Оссурияга
бостириб кириб, Ўрта денгизга этиб борди. Скифлар босқини пайтида Сурия
ва Фаластинни қамраб олган даҳшат хотираси яҳудий пайғамбарларининг
кўрсатмаларида сақланиб қолди ".
Қадимги хитойликлар ўз чегараларини ҳимоя қилиш учун "шимолий
варварлар" босқинчиларига сунъий тўсиқ сифатида Буюк Хитой деворини
ўрнатишга мажбур бўлдилар. Унинг узунлиги 5000 км. Аммо бошқа
томондан, улар кўчманчи маданиятининг ўзига хос хусусиятларини ва уларга
бундай куч берган Осмон буюклигини, Космос кўчманчиларининг
тушунчаларини англаш ва англашдан ўзларини тиёлмайдилар.
Алфред Вебернинг гипотезасига кўра, "кўчманчи халқларнинг Марказий
Осиёдан босиб олиниши, Хитой, Ҳиндистон ва Ғарбга этиб бориши учала
соҳада ҳам худди шундай оқибатларга олиб келди: отлар билан бу кўчманчи
халқлар дунёнинг узоқлигини билар эдилар. Улар буюк маданиятлар
давлатларини забт этишди. Хавфли офатлар уларга ҳаётнинг нозиклигини
тушунишга ёрдам берди; ҳукмрон ирқ сифатида улар дунёга достонларда акс
этган қаҳрамонлик ва фожиали онгни олиб келишди. Матриархат маданияти
қадимий, барқарор боғланган, уйғонмаган ва янги динамик, озод қилувчи, ўз
тенденциялари бўйича онгли равишда кўчманчи халқлар маданияти икки куч
ўртасидаги курашга айланади ".
Ушбу "маданиятлараро" кураш ўз изларини қолдирди. Аждаҳо
тасвирининг келиб чиқиши Шарқнинг қадимги давлатлари билан боғлиқ
бўлиб, Хитойда машҳур бўлган афсонанинг вариантлари, қаҳрамоннинг
аждаҳо билан фожиали жангда голиб бўлиб ўзи йиртқичга айланиш хақидаги
афсоналар ўзбек халқи орасида кенг тарқалган. Масалан, " бир йигит
одамларни қийнаётган Аждарни мағлуб этиш учун кўнгилли бўлганлиги ва
унга ҳар ҳафта қиз олиб келишни талаб қилган аждар болан жанг қилиб уни
халок қилгани. Афсона сўнгида йигит янада қўрқинчли бахайбат аждарга
айланганини мадх этувчи кобйз кюю "Учиб юрадиган аждарнинг вовули"
қозоқ-ўзбек халқ достони мавжуд. Айтжан Есценулй томонидан ижро
этилган.
203
Борлиқ ҳақидаги янги фожиали онг ва унинг К.Ясперс томонидан
"эксенел вақт" деб номланган даврни туғдирган дунёдаги ўрни бир қатор
мамлакатларнинг кучли маънавий юксалишига туртки бўлди.
Милоддан аввалги 500 йилга келиб. деярли бир вақтнинг ўзида
Қадимги Юнонистон, Хитой, Ҳиндистон, Форс ва Фаластинда ўз халқларига
дунё ва дин ҳақидаги янги тушунчани олиб келган ўқитувчилар ва
пайғамбарлар дунёга келди ва улар бу кунгача долзарб бўлиб қолмоқдалар.
Хитойликларга келсак, янги дунёқараш уларнинг кўчманчилар
дунёсининг маданий қадриятларини ўзлаштиришига таъсир кўрсатди. Бу,
биринчи навбатда, 50-60-йилларда "хитой", "шарқ" ёки "япон" деб
номланадиган 12 йиллик Тенгрия тақвимига тааллуқлидир. ХХ асрда унинг
яратувчилари Ўрта Осиёнинг Туркомонгол кўчманчиларига тегишли экани
ва улар уни мушел (каз.), мучал (ўзб.), мучал (уиг.), муше (алт.) деб
номланиши қиёсладилар. Календарнинг барча ҳайвонлари - ёввойи ҳолда -
Марказий Осиё фаунаси вакиллари. Тўрт мучалдан - Сигир, йилқи, қўй, Ит -
биринчи учта аёл. Бу тақвим матриархат даврида яратилганлигининг далили
бўлиши мумкин. Кейинчалик, тақвим Хитойда ва Жануби-Шарқий Осиёнинг
бошқа мамлакатларида оммалаша бошлагач, "тушунарсиз" номлар уларнинг
аҳолисига таниш бўлган номлар ҳайвон номлари: бўри- аждарга айланди,
Барс -йўлбарс, қуён - мушук, авлодлар – маймун билан алмаштирилди.
Қадимги кўчманчилар астрономия бўйича энг чуқур билимларга эга
бўлиб, бу борада одамлар ландшафтдаги нишонсиз улкан жойларда кўчиб
юрганлари, кўпинча тунда ҳаракатланишга мажбур бўлганлари уларнинг
юлдузлар жйлашувини яхши ўзлаштирганликларидан дарак беради.
Кўчманчилар Юпитер 12 йил ичида Қуёш атрофида тўлиқ инқилоб қилади ва
шу вақт ичида ҳар йили иқлим ўзгариши кузатилади, деб ҳисоблашган. Янги
12 ёшни бошланиши билан бу нақш такрорланади.
Аммо шуни таъкидлаш керакки, "мучал" тушунчаси 12 йиллик давр
маъносида Марказий Осиёда қадимги даврлардан, ҳатто ҳаёт тарзи -
ибтидоий ов ва йиғиш даврида, кўчманчилар пайдо бўлишидан олдин ҳам
маълум бўлган. Ҳар 12 йил давомида инсон танасида муҳим гормонал ва
физиологик ўзгаришлар рўй бериши билишар эди. Шунинг учун ҳаёт
айланиши босқичлари - мучал инсон ҳаёт циклини 12 ёшдаги ёш
даражаларига ажратиш ўлчовидир ва шу билан бирга кўчманчиларнинг
фольклор ва оғзаки профессионал мусиқа жанрлари тизимига асос бўлди.
Ибтидоий жамоатчиликдан бошлаб кўплаб этник маданиятларда бир ёш
тоифасидан иккинчисига ўтишни, янги ижтимоий мақомга эга бўлишни
осонлаштириш учун маросимлар мавжуд бўлган. Тарихчилар ва этнографлар
балоғат ёшига этган неофитлар жамиятнинг тўлақонли аъзолари сифатида
бошланган ташаббус маросимини бир неча бор таърифлашган. Халқимиз
орасида 13 ёшида (биринчи мучалнинг охири) ўғил уйланиши, жангларда
қатнашиши ёки баримта қилиши мумкин эди. Темурийлар авлоди
Заҳириддин Муҳаммад Бобурни ёдга олсак, бобокалонимиз 12 ёшда тахтга
204
ўтирган. Ҳозирга қадар илдизлари ёшлик билан видолашиш маросимларида
(иккинчи мучаллнинг охири) ва вояга этишнинг бошланишида бўлган -
"Йигирма беш" ёш қўшиғи сақланиб қолган. Сўзларда ҳаётнинг 37, 49 ва 61-
йилларида одамни кутиб турадиган "ўлик" хавф-хатарлар ҳақидаги
эътиқодлар мавжуд. Тарихий турклар Ҳиндистон, Миср, Византия, Венгрия,
Грузия Болгария ва Хитой каби мамлакатлар тақдирларда муҳим рол
ўйнаган. Кўчманчи ҳукмдорлар (турклар, мўғуллар, манч-журлар) кўпинча
императорлик тахтларида ўтиришди. Шунинг учун қадимги даврлардан бери
ҳайвонларнинг тақвими шундай эди. Хитой маданиятига чуқур сингиб
кетганлиги унинг рамзига айланди. Айни пайтда, Хитой ёш цивилизацияси
воситаси фольклор ва мусиқий санъатнинг жанр тизимининг асоси сифатида
ишлатилмайди. Бу табиий ходиса хисобланиб, ҳаракатсиз маданиятларда
фольклорнинг жанр тизими, қоида тариқасида, қишлоқ хўжалиги
ишларининг йиллик цикли билан боғлиқ. Хитой афсоналари мусиқанинг
келиб чиқишини ва уни афсонавий қуш Феникс (Фенгхуанг) билан лу
тизими орқали уйғун тартибга келтирилиши ўзаро боғланади:
«Афсонавий император Хуангти, «Сариқ эрнинг хўжайини» ўзининг
мусиқа устаси, олим Линг Луннга тунинг найчасини ясашни буюрди. Мусиқа
устаси пухта танланган бамбук найчадан асбоб ясаганидан сўнг, унга
пуфлади ва "аъло!" овоз азоб-уқубатлардан холи бўлган ўз овозига тўлиқ мос
тушди, булоқлари унчалик узоқ бўлмаган Ҳуанг-хенинг шовқини оҳангини
эслатади Линг Лун ушбу ҳодиса таассуротида, "тафаккурга ботди", илоҳий
Феникс қуши рафиқаси билан кўз ўнгида пайдо бўлдилар. Иккала
мўъжизавий қушлар олтита оҳангни куйлашди: олтита товуш эркак (янг) ва
олтита аёл товуш (йин) товушлари. Биринчи янг оҳанг яна Сариқ дарё
булоғининг оҳангига тўғри келди. Энди уста ўн икки тоннанинг бир-бири
билан табиий оҳанг тизимини тушунди. Бу иккита феникс қушининг
оҳангларидан нусха кўчириб, ўн иккита бамбук найчасини ясаб, кейин
хўжайини хузурига қайтди. Унинг маслаҳати билан Хуанг-ти ўн иккита
қўнғироқни ташлашни буюрди ва муқаддас меъёр сифатида тасдиқлади.
Биринчи оҳанг сариқ рангда эди "сариқ қўнғироқ" (ҳуан-чзҳонг) деб
номланган доннинг пишган донасининг муқаддас бўёғи ва ҳар қандай
товушли мусиқанинг ўзгармас асосий оҳангига айланган. Сариқ қўнғироқ
товуши абадият тушунчаси билан бирлаштирилган императорлик кучи "
маъносида муқаддас хисобланади.
Қадимги туркларнинг улкан қуши Каракус. Кўпгина халқларнинг
фольклорида Жаҳон дарахти шохларида яшовчи афсонавий қуш ҳақида сўз
боради. Қадимги юнонлар бу қушни Феникс, Риг Веда-да уни Шена деб
аташади. Хитой мифологиясида - Фенгхуанг. Кейинчалик хитойча матнларда
у эркак (Фенг) ва аёл (Хуанг) 12 га бўлинган, бу, эҳтимол, эркак ва аёл
тамойиллари (йин-янг) иккилик ғояси билан боғлиқ. "Хуанг" сўзининг
этимологияси, худди император Хуан-ти номи сингари, эҳтимол кўчманчи
хионну қабиласи номига бориб тақалади, аммо бу гипотезани синаб кўриш
205
керак. Турли хил халқларнинг ғояларида улкан қуш кўп даражали космик
тузилманинг барча оламларини қўллаб-қувватлайдиган ўзига хос мифологик
мавжудот эди. Қадимги туркий ривоятларга кўра, унинг парвози кучли
шамолларни ва йиғлаш кучли ёмғирни келтириб чиқаради. Конфутсий
ўзининг даштдан келиб чиқиши: "Куи ёввойи даштда ўтлар орасидан топиб,
саройгага тақдим этилгани ҳақида гапириб берди". Қаҳрамоннинг "Куи"
номи ҳам туркий илдизларга эга. Ахир, куй - бу туркий мусиқанинг қўшиғи
ёки чолғу жанридир.
Шундай қилиб, хулосага келишимиз мумкинки қадимги замонлардан
келиб чиққан хитой маданиятининг маънавий анъаналари, худди Эвроосиё
қитъасининг бошқа цивилизация ҳудудларида бўлгани каби маданиятлараро
жараёнларнинг натижасидир. Самовий империя билан кўп асрлар давомида
энг хилма-хил алоқада бўлган кўчманчи қабилалар ҳам унинг шаклланишига
ҳисса қўшдилар.
1. Аязбекова С.Ш. Картина мира этноса: Коркут-ата и философия музыки
казахов. – Алматы: 1999. –80. b.
2. Есенулы А. Кюй – послание Всевышнего. – Алматы: 1997. –38 – 39 b.
3. Ясперс К. Смысл и назначение истории. – М.: 1991
4. Денеш Золтаи. Этос и аффект. История философской музыкальной
эстетики от зарождения до Гегеля. – М.: 1977. –31 b.
ЎЗБЕК МУСИҚА МАДАНИЯТИ РИВОЖИНИНГ ИЖТИМОИЙ
ФАЛСАФИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
Исақов У, Мўйдинов Ж.
Инсон маънавий дунёсининг шаклланиши, шахс ва мутахассис сифатида
намоён бўлиши таълим-тарбиянинг уйғунлигига боғлиқ. Мамлакатимизда
тарбияни ҳозирги замон талаблари даражасида олиб боришда мавжуд барча
имкониятлар ва воситалардан фойдалангандагина маънавияти юксак
ёшларни тарбиялаш мумкин бўлади. Ўзбекистон биринчи Президенти
И.Каримов етук маънавиятнинг жамият тараққиётидаги аҳамиятини
кўрсатиб, шундай деган эди: “Ҳалқнинг маънавий руҳини мустаҳкамлаш ва
ривожлантириш – Ўзбекистонда давлат ва жамиятнинг энг муҳим
вазифасидир... Бу хазина инсонга ҳаётда барқарорлик бағишлайди.”19
Маънавият ижтимоий ва фалсафий категория сифатида кенг қамровли
тушунча бўлиб, одамнинг руҳий ва ақлий оламининг мажмуи, баркамол
шахсни шакллантиришда, инсоннинг маънавий-маърифий даражасини
юксалтиришда ўрни беқиёсдир омилдир.
19
И.Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч”, - Т.: Маънавият, 2009,143б.
206
Мусиқа эса маънавий камолликка етакловчи воситалардан бири бўлиб,
унинг ҳар қандай жанри маънавий тарбия асоси бўла олади. Мусиқа
мустаҳкам билим олишга, миллий қадрият, маънавий баркамоллик, умрбоқий
анъаналар ва аждодлар таълимотини ёшлар онгига, турмуш тарзига
сингдириш каби омиллар ила тарбия ишига кўмаклашади.
Мусиқа шахснинг ижтимоийлашуви, муайян ҳодиса ва ҳолатларини
қайта тикловчи, унинг диққатини жалб қилувчи ва бошқарувчи, шунингдек
кишиларнинг меҳнат унумдорлигини оширувчи хусусиятга эга. У сўзсиз ва
кўриш имкони бўлмагандаги мулоқотдир. Мусиқа ҳис қилиш қобилиятни
тарбияловчи восита бўлиб, ундан ақлий ва жисмоний кучларнинг ўзаро
координация ва интеграция қилиш воситаси, энергия манбаи, ҳақиқатни
юзага чиқарувчи восита, инсон онгининг трансформацияси учун қурол
сифатида фойдаланиш мумкин. Ва ниҳоят, мусиқа кишиларни коинот билан
боғловчи куч ҳамдир. Бу рўйхатни давом эттириш ёки ҳар бир бандини
кенгайтириш мумкин, лекин энг муҳими шунчалар имкониятга эга бўлган
мусиқадек ижтимоий ҳодисадан инсон онги ва тафаккурини юксак
даражаларга олиб чиқиш учун фойдаланиш даркор.
Ўзбекистоннинг янги тараққиёт босқичида миллий мусиқа меросимиз
маданиятимизнинг бошқа жабҳалари каби инсонларда миллий ғурур ва
ифтихор туйғуларини кўтариш, уни ватанпарвар ва халқсевар бўлиб
шаклланишида катта омил эканлиги эътироф этилиб келинмоқда. Мусиқий
қадриятлар ва замонавий куй ва оҳанглар ёшлар маънавиятини
шакллантиришда аҳамияти каттадир. Шу мақсад билан республикамизда
охирги пайтда турли фестивал ва мусиқа байрамлари ўтказилиб турибди,
ўрта ва олий ўқув юртларида ўтказиладиган маданий-маърифий тадбирлар ва
ҳ. Улар тўғрисида маълумотлар қатор даврий нашрларда, радио ва
телевидение эшиттиришларида, интернет саҳифаларида кенг тарғиб этилиб
келмоқда. Бу мавзу давлат миқёсида ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Марказий Осиё мутаффакирлари ва олимларининг илмий меросида
мусиқа илми жамият ва унинг аъзолари ижтимоий тафаккурида катта
ўзгаришларни амалга оширувчи омил сифатида талқин этилди.20 Бундан
ташқари, агар қомусий алломалар мусиқа илмини математика таркибида
ўрганган бўлсалар, уйғониш даврининг сўнгги асрларида мусиқа илми
мустақил фан сифатида тараққий этди. Уйғониш даврида мусиқа илми
таркибан илму ийқоъ, илму таълиф (ал-мусиқа ал-назарийя) ва бастакорлик
ҳамда ижрочилик санъати (ал-мусиқа ал-амаллийя)ни қамраб олган бўлиб, бу
соҳаларнинг ҳар бири ўзига хос услубий ёндашувда мукаммал даражада
тадқиқ этилди.
Шарқ мутафаккирларнинг фалсафий таълимотларида мусиқа санъатига
оид қатор фикрлар билдирилган. Улар таълим ва тарбиянинг ягона вазифаси
– жамият талабларига тўла мос равишда ва ягона бутунликда, тинчлик ва
20
Иброҳимов О. К семантике макомов San at 1998 № 1-3
207
фаровонликда яшашга хақли идеал инсон тайёрлаш деб тушундилар. Мусиқа
эса инсон ички дунёсининг ҳиссиётли томонлари билан бирга маънавий
оламини бутунлайича ифода этиб, унинг ақлий ва ирода қудратини, яхлит
қиёфасини ярата оладиган ижтимоий ҳодиса сифатида эътироф этилди.
Уларнинг ижодида мусиқий-тарбиявий қарашлар ўзига хос икки услубда
талқин этилди. А) мусиқий-назарий (Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Ал-
Хоразмий, А.Жомий ижодида). В) мусиқий-дидактик (У.Кайковус, А.Навоий
ижодида).
XX асрнинг биринчи ярмида ўзбек мусиқа санъатининг назарий
асосларини яратишда А.Фитратнинг меҳнати катта бўлди. Унинг “Ўзбек
мумтоз мусиқаси ва унинг тарихи” китоби Ўзбекистон мусиқа маданиятида
янги қарашлар шаклланганини кўрсатди.21 Унингча дунё мусиқа
маданиятидаги Шарқ ва Ғарб мусиқаларининг илғор анъаналарини камол
топтириб, ижодий ютуқларга эришиш мумкин. XX асрнинг иккинчи ярмида
Республикада мумтоз куй ва оҳанглар билан бир қаторда эстрада ҳам ривож
топди. Ҳозирги кунда унинг йўналишлари кўпайиб кетиб, ёшлар тарбиясига
ижобий билан бир қаторда салбий таъсирлар ҳам кўрсатмоқда.
Ўзбек миллий мусиқа маданиятида миллий қадриятга айланган асарлар
сарасига “Мақом”лар киради. Улардаги чуқур мазмун оддий инсонлардан
тортиб, етук мусиқашуносларни ҳам ҳайратга солиб, тобора янги қирраларни
очмоқда.Тановор куйи, ашула ва рақси ҳам ўзбек халқининг чинакам миллий
қадриятидир. Ижтимоий-сиёсий мазмундаги мусиқа асарларидан Ўзбекистон
Давлат мадҳияси ҳам қадрли. Ушбу мерос ёшларимиз маънавиятини
шакллантиришда, уларни ҳар томонлама комил инсон қилиб вояга етказишда
салмоқли руҳий ва маънавий озиқ бера оладиган ғоявий ва ҳиссий тарбия
воситаси сифатида хизмат қилиши мумкин.
Халқ яратган қўшиқларнинг ҳамма турларида юксак, олижаноб ғоя
ихчам бадиий шаклларда ифодалангандир. Уларга лапар, ялла, терма,
ашулалар киради ва кўпчилик тингловчилларга мўлжалланган. Қўшиқнинг
мазмунида ёшларга ва умуман ватандошларга бўлган чақириқ руҳи сезилиб
туриши, Ватан мустақиллиги нақадар буюк қадрият, уни эъзозлаш, ҳимоя
қилиш ёшлар учун бурч ва муқаддас эканлиги ифодаланиши керак.
Шарқ халқларининг бетакрор миллий мусиқаси ва қўшиқларини кенг
миқёсда тарғиб этиш, миллий анъаналарни сақлаш, халқлар ўртасидаги
дўстликни мустаҳкамлаш ҳамда ижодий ҳамкорлик ва маданий-маънавий
алоқалар доирасини кенгайтириш мақсадида республикада мустақиллик
йилларида “Шарқ тароналари”, “Асрлар садоси”, “Бойсун баҳори”, “Мақом”
“Хунармандчилик” фестиваллари каби анжуманлар ўтказиладиган бўлди ва
улар ёш авлодни миллий мусиқа санъатига муҳаббат руҳида тарбиялашда
албатта ўз самарасини кўрсатади.
Джумаев А. “Узбекская классическая музыка Фитрата и борьба идей» «Центральная Азия и

21
Кавказ». Центр политических исследований (Швеция)1997-2005

208
Фойдаланилган рўйҳати:
1. И.Каримов “Юксак маънавият – енгилмас куч”, - Т.: Маънавият,

2009,143б.
2. Ислом Каримов “Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли”. – Т.:
Ўзбекистон, 1992.
3. Имом ал - Бухорий. Ҳадис. (Ишонарли тўплам) 4 китоб. —Т.: Қомуслар
бош тахририяти, 1991 — 1996.
4. Джумаев А. “Узбекская классическая музыка Фитрата и борьба идей»
«Центральная Азия и Кавказ». Центр политических исследований
(Швеция)1997-2005
5. Иброҳимов О. К семантике макомов San at 1998 № 1-3
6. Даукеева С. “Философия музыки Абу Насра Мухаммада Аль-Фараби”.
Алма-Ата,2002
7. Лосев А.Ф. Музыка как предмет логики. М.: 1990. с. 195 – 392.).
8. Платон. Соч. в 3 т. - М., 1971. Т. 3 ч. 1 - 246 с.
9. Баймухамедова Н. Алишер Навои о музыке. История и современность.
Проблемы музыкальной культуры народов Узбекистана, Туркмении и
Таджикистана. М.: Музыка. 1972.
10.Кароматов Ф. Музыка народов Ср. Азии в мифах и легендах. Санъат № 2 /
99. с. 48.
11.Ташбаева Д. Эстетическое богатство и национальный колорит узбекских
колыбельных песен. San’at. 1 / 2005.
12.Жабборов И.Ўзбек халқи этнографияси.-Т.:Ўқитувчи, 1994.-320
13.Умаров Э. Эстетика Т.: Ўзбекистон, 1995. 246 б.
14.Узбекская музыка на стыке столетий (xx-xxI вв)тенденции, проблемы.
Т.2008, с. 200.
ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА УМУМИЙ ФОРТЕПИАНО
ФАНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ ВА
ТУШУНЧАЛАРИ
Ш.Атабоэва
Олий ўқув юртларида ҳар бир мутахассисликни ўқитиш методикаси ўз
қонунларига эга. Ўқитиш тамойиллари ва усулларини ўзлаштириш ҳар бир
мутахассисликнинг ўқув мақсадларини такомиллаштириш ва
ривожлантириш учун муҳимдир. Шу билан бирга, албатта,
мутахассисликнинг ўзига хос хусусиятларига эътибор қаратиш лозим.
"Фортепиано" ихтисослиги мусиқа бўлимининг муҳим йўналиши
ҳисобланади. Мусиқий таълим соҳасидаги мураккаб фаолият сифатида
209
фортепиано чалишни ўрганиш ушбу мутахассислик жараёнида алоҳида ўрин
тутади ва фортепиано назарияси ва амалиётининг кўплаб масалалари билан
чамбарчас боғлиқдир.[1;136]
Фортепиано ўқитувчилари ўқитишнинг асосий тамойилларига
асосланиб, фортепианони ўқитишнинг замонавий контсепциясини
шакллантириш ва тегишли методикани ишлаб чиқиш зарур. Фортепиано
ўқитиш принциплари ўқитувчилар қандай ишлашининг олтин қоидалари
ҳисобланади.[2;48] Таълим натижалари ишлаш тамойилларига ҳам боғлиқ.
Уларни батафсил кўриб чиқамиз:
1) Илмийлик. Фортепиано чалиш санъати - бу ўз қонунларига эга бўлган
илмий интизом. Машғулотларнинг мазмуни, методикаси, ташкил этилиши
ушбу мусиқий санъатнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда
илмий тамойилларга асосланган бўлиши керак. Талабалар мавзу бўйича
тизимлаштирилган илмий билимларни олишлари учун бир қатор тегишли
методларни ишлаб чиқиш орқали машғулотларни ташкил этиш зарур.
2) Амалий принцип. Фортепиано ихтисослиги - бу амалий фан.
Талабалар ихтисослашган ўқиш доирасида чолғуни чалиш, таҳлил қилиш ва
турли техник поссажларни бажариш қобилияти каби асосий малакаларга эга
бўлишлари учун улар амалий кўникмаларни ривожлантириш учун кўп вақт
ва куч сарфлашлари керак. Шунинг учун ўқитиш жараёнида ўқитувчилар
доимо керакли мувозанатни сақлашлари керак, яъни бир томондан
талабаларга фортепиано назариясини ўргатишлари, бошқа томондан эса
амалиёт учун қулай шароитлар яратишлари керак.
3) Эвристик принцип. Фортепиано чалишни ўрганишда эвристик
ўқитиш муҳим аҳамиятга эга. Ўқитувчилар талабалар нафақат объект, балки
фаолият субъекти эканлигини англаб этиб, нафақат уларнинг ролига, балки
ўқувчиларнинг бу жараёндаги ўрнига ҳам эътибор беришлари керак.
Ўқитувчи талабаларга маълум бир эмоционал кайфиятни яратишда ёрдам
бериш, уларни ўқув дастури ва бармоқ техникаси мазмунини мустақил
англаш ва ўзлаштиришга ўргатишга, юзага келиши мумкин бўлган
саволларни ҳал қилишга ёрдам беришга мажбурдир.
4) Диққат. Фортепиано чалишни ўрганишга диққатни
йўналтирилганлик принципи ўқитувчилардан талабалар шахсини ҳар
томонлама таҳлил қилишни талаб қилади, шу асосда у ёки бу ўқитиш
методикасидан фойдаланилади. Ўқитувчи ўқувчилар шахсини
ривожлантиришга ўз ҳиссасини қўшиши керак. Шу сабабли, ушбу
йўналишга йўналтирилган ўқув мақсадлари ва вазифаларини ишлаб чиқиш
муҳимдир.
Хитой университетларида фортепиано йўналишида таълим олаётган
талабалар сони йил сайин кўпайиб бормоқда. Ўқитиш шакллари тобора
хилма-хил бўлиб бормоқда, масалан, индивидуал дарслар (битта ўқитувчи ва
битта талаба), гуруҳ шакли (битта ўқитувчи ва 2-5 ўқувчи), жамоавий шакл
(битта ўқитувчи ва бит гуруҳ талабалар синфи), очиқ шакл (индивидуал
210
дарсларда тингловчилар-ўқитувчилар ва талабаларнинг қўшимча
иштироки)[3]. Таълим контсепцияси ва услублари такомиллашганига
қарамай, биз ушбу соҳани ўқитишда баъзи ҳақиқий муаммоларини қайд
этишимиз мумкин. Масалан, фортепиано назарияси бўйича дарсларнинг
этишмаслиги (баъзи университетларда фортепиано санъати тарихи,
фортепиано техникаси ва ҳк. бўйича дарслар ҳали тақдим этилмаган),
фортепиано чалишни ўрганишнинг амалий циклининг этарли эмаслиги,
илмий фаолиятнинг этишмаслиги, этишмовчилиги. Ўқитувчилар ишидаги
сифат, бундан ташқари, ўқувчилар дарсларининг ҳақиқий мазмуни ва
ўрганиш мақсадлари ўртасида фарқ мавжудлиги.
Ушбу долзарб муаммоларни ҳал қилиш учун биз қуйидаги тавсияларга
жиддий эътибор қаратишимиз ва фортепиано ўрганишнинг инновацион
контсепциясини шакллантиришимиз зарур.
Биринчидан, ўқитувчиларнинг малакаси ва иш сифатини ошириш.
Университетларда фортепианода ўқитиш даражаси ўқитувчиларнинг
малакасига боғлиқ, шунинг учун ўқитувчиларимиз ўз маҳоратини доимий
равишда ошириб бориши, назария ва амалиётни ўрганиши, заиф алоқаларини
аниқлаши ва йўқ қилиши керак. Ўқув жараёнини бошқариш қобилиятини
ошириш, ўқувчиларга реал ёрдам кўрсатиш ва улар учун қулай ўқув
муҳитини ташкил этиш зарур.
Иккинчидан, ўқитиш контсепциясини ўзгартиринг. Ўқув жараёнида
ўқитувчилар фортепианода ўрганиш контсепциясини турлича ўзгартириши
керак. Ўқитишнинг бошида ўқувчиларга, уларнинг ривожланиш даражасига,
ўзига хослигига эътибор қаратиб, ўқитишнинг мақбул моделини аниқлаш
керак. Шу билан бирга, машғулотлардаги камчиликларингизни аниқлаш ва ўз
малакангизни доимий равишда ривожлантириш зарур. Бундан ташқари,
талабалар билан мулоқотга эътибор бериш керак, нафақат билим ва
фортепианода ўйнаш санъатини ўтказиш, балки мусиқа мазмуни ва руҳини
ҳис қилиш, уларнинг мусиқий онги даражасини оширишга ёрдам бериш.
Учинчидан, умуман мусиқа ўрганишни такомиллаштириш. Мусиқа
таълими фортепианони ўрганишнинг асосидир. Шунинг учун ўқитувчилар
унинг сифатини ошириши керак. Ўқувчиларнинг фортепианога бўлган
қизиқишини янада ошириш учун ўқитувчилар ўқувчиларни турли хил мусиқа
жанрлари билан таништиришлари, мусиқани тушуниш кўникмаларини
оширишда ёрдам беришлари ва ўзларига хос равишда самарали ўқитиш
усулларини излашлари даркор.
1. Алексеев А. Д. Методика обучения игре на фортепиано. - М., 1961
2. Баренбойм Л. А. Путь к музицированию. - М., Л., 1973
3. Коган Г. М. Работа пианиста. - М., 2001
4. Милич Б. Е. Воспитание ученика - пианиста. - Киев, 1982
211
5. Москаленко Л. А. Методика изучения фортепианной кантилены. -
Новосибирск, 1999.
ЎЗБЕК МУСИҚА САНЪАТИ ВА МАДАНИЯТИНИ
ШАКЛЛАНИШ МАСАЛАЛАРИГА ДОИР
А.Нурмухамеджанов
Бугунги кунда Ўзбекистонда мусиқа санъати ва маданиятини янада
ривожлантиришда учун янги имкониятлар яратилди. Мусиқа маданиятининг
турли йўналишлари бўйича ёш истеъдодларни излаб топиш, уларнинг
ижодий фаолиятини юксалтириш юзасидан ғамхўрлик қилиш муҳим
аҳамиятга молик вазифалардан бирига айланди. “...Халқимизнинг маънавий
савиясини ошириш, ёш авлодни юксак инсоний ғоялар, она Ватанга меҳр ва
садоқат руҳида тарбиялаш, миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида
камол топтиришда мусиқа санъатининг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир”22. Зеро,
ўтмишдаги мусиқий ижрочилик анъаналарини тиклаш, замонавий
шароитларда сақлаб қолиш, ўзбек миллий мусиқий асарлари ва созларини
хорижий мамлакатларда намойиш этиш, мусиқа таълимида янги анъаналарни
таркиб топтириш, халқ маънавий меросини асраб-авайлаш ва келгуси
авлодларга етказиш, жамият ҳаётида мусиқа маданиятининг тутган ўрнини
таҳлил этиш долзарб вазифа ҳисобланади.
Мусиқа маданияти тарихи мавзусига доир совет даврида яратилган
асарлар кўлами ниҳоятда кенгдир. Улар орасида ўзбек халқ мусиқаси
тарихини ўрганишда Бекжон Раҳмон ўғли ва Муҳаммад Юсуф Девонзода
(Харратов)нинг 1925 йил Москвада араб алифбосида нашр этилган “Хоразм
мусиқий тарихчаси” рисоласи муҳим аҳамиятга эга. Ушбу рисолада Хоразм
мусиқачилари ижоди, Хива хонлиги ҳудудига Шашмақомнинг кириб
келиши, Муҳаммад Рахимхон Ферузнинг мусиқа санъатини ривожлантириш
борасидаги ҳаракатлари ҳақида қимматли маълумотлар берилган23.
Ўзбек миллий мусиқа маданияти тарихини ўрганишда Абдурауф
Фитратнинг ҳиссаси салмоқли бўлиб, муаллифнинг мазкур масалага
бағишланган асар ва мақолаларида ўзбек мумтоз мусиқаси, унинг услублари
ва уларнинг турк, араб, форс мусиқаларидан фарқи, “Шарқ мусиқаси”
назарияси ва унинг асослари тўғрисидаги таҳлилий фикр-мулоҳазалари баён
этилган24.
Ўзбек миллий мусиқа санъати узоқ тарихий йўлни босиб ўтди.
Хусусан, ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида кўлами, ижро йўллари,
шакллари, мураккаблигига қараб анъанавий мусиқа санъати профессионал
22
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 15 августдаги ”Ўзбекистон композиторлари ва
бастакорлари уюшмаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги ПҚ-3212-сонли қарори (Электрон ресурс) //
www.uza.uz.
23
Бекжон Раҳмон ўғли ва Муҳаммад Юсуф Девонзода (Харратов). Хоразм мусиқий тарихчаси (араб
алифбосида). – Москва, 1925.
24
Фитрат А. Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи (араб алифбосида). – Самарқанд-Тошкент, 1927. – 80
б.; Фитрат А. Ўзбек мусиқаси тўғрисида // Аланга, 1928, №2.
212
мусиқа асарлари (мақом, катта ашула, достончилик) ва халқ куйларига
(лапар, ялла, қўшиқ, ашула) бўлинган25. Шу боис, бу даврда ўзбек халқи
мусиқа санъати намояндалари фаолияти икки йўналишда ривожланишда
давом этган: биринчиси – зодагонлар ва ҳукмдорларга хизмат кўрсатувчи
сарой мусиқачилари, иккинчиси – оддий халққа хизмат кўрсатган
санъаткорлар. Ушбу омил туфайли ўзбек мусиқаси мумтоз мусиқа ва халқ
қўшиқларига ажралган, деган тахмин ҳам мавжуд26. Мумтоз мусиқа
намуналари асосан етук ҳофиз, созанда ва бастакорлар томонидан яратилиб,
ўзининг жанрлари ва ижро анъаналари мураккаблиги туфайли мақомчилик
санъати ва достончилик ижро услублари, мактаблари билан ажралиб туради.
Мақомлар Шарқ халқларининг жуда қадим замонлардан мавжуд бўлган
мусиқа жанрларидан бири сифатида мусиқа меросида жуда муҳим ўринни
эгаллайди. Анъанавий мусиқа санъатининг мақомчилик йўналиши Бухоро-
Самарқанд, Фарғона-Тошкент ҳамда Хоразмда кенг ривож топди27.
Бухоро амири саройида мақомларга жуда катта қизиқиш билан
қаралган. Амир Саид Олимхон мақом мусиқасини қадрлаб, ўзи ҳам дутор
чалишни яхши билган ва Шашмақом куйларини ижро этган. Амирликда халқ
мусиқачилари орасидан иқтидорли болалар танлаб олиниб, тажрибали
мусиқачилар қўлига топширилган. Масалан, Бухоронинг машҳур мақом
усталари Уста Шоди Азизов, Бобоқул Файзуллаев, Шохназар Соҳибов
кабилар сарой мусиқачилари қўлида таълим-тарбия олганлар28.
Бухоро мусиқачилари алоҳида мавзе ва кўчаларда истиқомат қилиб,
уларнинг яшаш манзили “Маддохон” деб юритилган. Ҳатто, мусиқачилар-
нинг фақат ўзлари тушунадиган гаплашиш тили бўлган29. Бу даврда моҳир
созанда “меҳтар” 30 деб аталган.
Тошкент ва Фарғона водийсида ҳам мумтоз мусиқанинг маълум
вариантлари юзага келди. Ушбу йўналиш асосан катта ашула йўлларидан
иборат. Ашурали Ҳофиз, Мирза Қосим Ҳофиз, Мўминжон Ҳофиз, Мўйдин
Ҳожи, Беркинбой Файзиев, Мулла Тўйчи Тошмуҳаммедов, Ғанижон
Мирзаев, Жўрахон Султонов, Маъмуржон Узоқов, Турғун Каримовлар халқ
орасида танилган31. Фарғона водийсида маҳаллий ижрочилик мактаблари ҳам
кенг тарқалиб, улар орасида айниқса, Қўқон, Марғилон, Бешариқ каби
ижрочилик мактаблари машҳур эди.
25
Зияева Д. Х. Ўзбекистон шаҳарлари ХIХ аср иккинчи ярми –ХХ аср бошларида: шаҳар маданияти ва
урбанизация жараёнлари. – Тошкент: Yangi nashr, 2017. – Б.370.
26
ЎзР МДА, Р.2731-фонд, 1-рўйхат, 5-иш, 4-варақ.
27
Зияева Д. Х. Ўзбекистон шаҳарлари ХIХ аср иккинчи ярми –ХХ аср бошларида: шаҳар маданияти ва
урбанизация жараёнлари. – Тошкент: Yangi nashr, 2017. – Б.370.
28
29
Ахмедов М.Ш. Народные музыканты в музыкальной культуре Узбекистана. Автореф. дисс… канд. искус.
наук. – Ленинград, 1985.
30
Меҳтар-ўз касбини пухта эгаллаган мусиқачи-созанда. Акбаров И. Музика луғати. – Тошкент, 1981. –
Б.201.
31
213
ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида Хоразм воҳаси ўзбек мусиқа
санъатида ўзининг ижрочилик ва хонандалик анъаналари билан анча машҳур
бўлган. Воҳада мақом ижрочилиги достон йўллари, халқ оммавий қўшиқлари
ўз йўналишлари доирасида ривожланган. Бу даврда Хоразмда Комил
Хоразмий, Мирзо, Муҳаммад Раҳимхон Феруз, Ниёзжон Хўжа каби машҳур
бастакорлар ижод қилган эди. Комил Хоразмий Хоразм танбур нота
чизиғини яратди. Ўрта Осиёда XIX аср охири – ХХ аср бошларида
мусиқачилар, хусусан, карнайчи, сурнайчи, ноғорачилар, актёрлик ҳунари
жуда қадрланган32.
Туркистонда Европа мусиқа маданияти тарғиботида В. В. Лейсек, Н. Н.
Миронов, В. А. Успенский, С. И. Вансовская, В. И. Михалек каби машҳур
мусиқа билимдонлари жуда катта роль ўйнаганлар. 1902 йили Тошкентда
Чайковскийнинг “Евгений Онегин” операси, Глинканинг “Иван Сусанин”
операларидан парчалар қўйилган33.
1904 йил бошида Тошкентда В.И.Михалек раҳбарлигидаги “Симфония
ва камера мусиқаси ҳаваскорлари тўгараги” ташкил этилган. Тўгарак
базасида 30 кишидан иборат оркестр жамоаси тузилиб, улар рус ва Европа
классикларининг асарларини моҳирона ижро этганлар. Айни пайтда нафақат
Тошкент шаҳрида, балки Туркистоннинг Фарғона, Андижон, Самарқанд каби
шаҳарларида ҳам рус мусиқачилари томонидан мусиқа ҳаваскорлик
тўгараклари оркестр жамоаларини тузишга эътибор қаратилган34.
Мусиқашунос-этнограф олим В.Успенский ва В.М.Беляевлар биринчи-
лар қаторида ўзбек мусиқа маданияти тарихини тадқиқ этишга
киришганлар35. Улар ўзбек мумтоз мусиқа санъати ва унинг ўзига хос
жиҳатлари, ўлкада мусиқанинг тутган ўрни, мусиқа созлари хусусида
ниҳоятда бой маълумот-ларни тўплаб, нашр эттирган эдилар.
ХХ аср бошларида Туркистоннинг деярли барча шаҳарларида
жадидларнинг ҳаваскорлик тўгараклари ва театрлари ташкил топди36. 1911-
1917 йиллар давомида 20 га яқин пьесалар ёзилган. К.Нусратиллаевнинг
“Тўй”, А.Қодирийнинг “Бахтсиз куёв”, Хўжа Муиннинг “Эски ва янги
мактаб”, А.Бодрининг “Аҳмоқ” пьесалари шу даврда яратилган.
Хуллас, XIX асрнинг охири ва ХХ аср бошларида Туркистон, Бухоро
амирлиги ва Хива хонлигида мусиқа санъатида жиддий ўзгаришлар ва
32
Векслер С. М. История узбекской музыкальной культуры до великой октябрской социалистической
революции. Автореф.дисс...докт..искус..наук. – Ленинград, 1966. – С.25.
33
Вопросы музыкознания. Выпуск 2. – Ташкент: Фан, 1971. – С.40.
34
ЎзР МДА, И.18-фонд 1-рўйхат, 2593-иш, 4-варақ.
35
Успенский В. Классическая музыка узбеков. – Ташкент, 1927; Беляев В. М. Музыка в Узбекистане //
Жизнь искусства, 1929, №6; Беляев В. М. Музыка узбеков // Пролетарский музыкант, 1930, №4; Беляев В.
М. Музыка туркмен и узбеков // Пролетарский музыкант, 1930. №5; Беляев В. М. Музыка узбеков //
Советский театр. 1930 №7; Беляев В. М. Музыкальные инструменты Узбекистана. – Москва, 1933. – 132 с.;
Беляев В. М. 25 лет научно-музыкальной деятельности (Творческий самоотчет) // Советская музыка, 1937,
№6. – С.108; Беляев В. М. Очерки развития музыкальной культуры по территории Узбекистана с
древнейших времен. – Ташкент, 1941 ва бошқалар.
36
Ризаев Ш. Ўзбек драматургияси ва театрининг асосчиси // Театр, 2006, №1. – Б.10-12.
214
янгиланишлар юз берди. Европалик мусиқа билимдонлари Бухоро амирлиги
ва Хива хонлигида мумтоз мусиқа ва халқ оғзаки намуналарини ўрганиш ва
уларни ноталаштириш, халқ мусиқа чолғуларини тўплашга эътибор қаратди.
Туркистон шаҳарларида мусиқий жамиятлар тузилиб, ҳаваскорлар жалб
этилди. Рус мусиқа билимдонлари томонидан ўзбек халқ қўшиқларини
ўрганилиши, уларнинг ноталаштирилиши, хориж матбуотида нашр
эттирилиши каби ҳолатлар ўз даврида мусиқа санъатининг ривожига ҳисса
қўшди. Айни пайтда, Бухоро ва Хоразм ҳудудида ўзбек мусиқа санъати
анъаналарини сақлаб қолиш учун зарурий чора-тадбирларнинг олиб
борилиши ўзбек мумтоз мусиқаси анъаналарининг ривожланишига хизмат
қилди.
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 15 августдаги
”Ўзбекистон композиторлари ва бастакорлари уюшмаси фаолиятини ташкил
этиш тўғрисида”ги ПҚ-3212-сонли қарори (Электрон ресурс) // www.uza.uz.
2. Бекжон Раҳмон ўғли ва Муҳаммад Юсуф Девонзода (Харратов).
Хоразм мусиқий тарихчаси (араб алифбосида). – Москва, 1925.
3. Фитрат А. Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи (араб
алифбосида). – Самарқанд -Тошкент, 1927. – 80 б.; Фитрат А. Ўзбек мусиқаси
тўғрисида // Аланга, 1928, № 2.
4. Зияева Д. Х. Ўзбекистон шаҳарлари ХIХ аср иккинчи ярми –ХХ аср
бошларида: шаҳар маданияти ва урбанизация жараёнлари. – Тошкент: Yangi
nashr, 2017. – Б.370.
5. ЎзР МДА, Р.2731-фонд, 1-рўйхат, 5-иш, 4-варақ.
6. Зияева Д. Х. Ўзбекистон шаҳарлари ХIХ аср иккинчи ярми –ХХ аср
бошларида: шаҳар маданияти ва урбанизация жараёнлари. – Тошкент: Yangi
nashr, 2017. – Б.370.
8. Ахмедов М.Ш. Народные музыканты в музыкальной культуре
Узбекистана. Автореф. дисс… канд. искус. наук. – Ленинград, 1985.
9. Меҳтар-ўз касбини пухта эгаллаган мусиқачи-созанда. Акбаров И.
Музика луғати. – Т.: 1981. –Б.201.
11. Векслер С. М. История узбекской музыкальной культуры до
великой октябрской социалистической революции. Автореф. дисс... докт..
искус.. наук. – Ленинград, 1966. – С.25.
12. Вопросы музыкознания. Выпуск 2. – Т.: Фан, 1971. – С.40.
13. ЎзР МДА, И.18-фонд 1-рўйхат, 2593-иш, 4-варақ.
14. Успенский В. Классическая музыка узбеков. – Т.: 1927; Беляев В.
М. Музыка в Узбекистане // Жизнь искусства, 1929, № 6; Беляев В. М.
Музыка узбеков // Пролетарский музыкант, 1930, № 4; Беляев В. М. Музыка
туркмен и узбеков // Пролетарский музыкант, 1930. № 5; Беляев В. М.
215
Музыка узбеков // Советский театр. 1930 № 7; Беляев В. М. Музыкальные
инструменты Узбекистана. – Москва, 1933. – 132 с.; Беляев В. М. 25 лет
научно-музыкальной деятельности (Творческий самоотчет) // Советская
музыка, 1937, № 6. – С.108; Беляев В. М. Очерки развития музыкальной
культуры по территории Узбекистана с древнейших времен. – Ташкент, 1941
ва бошқалар.
15. Ризаев Ш. Ўзбек драматургияси ва театрининг асосчиси // Театр,
2006, №1. – Б.10-12.
SOCIO-PHILOSOPHICAL ESSENCE, CONTENT AND FUNCTIONS OF
THE CONCEPT OF YOUTH MUSICAL CULTURE
Tursunova L. E.
National values are characterized by religious beliefs, mother tongue, rich
spiritual and material heritage of ancestors. If our young people can fully
understand and feel the national values, they will strengthen the independence of
today's great Uzbekistan and lay a solid foundation for tomorrow. Such
understanding of identity and nationality gives a person the most reliable map of
victories in the chain of times. The understanding of national identity is formed,
first of all, on the basis of existing national pride, feelings of national pride.
National pride means the pride of the prestige and dignity of the people of the
world in the eyes of the peoples of the world, the contribution of their people and
nation to world civilization from the material and spiritual heritage of their
ancestors, formed on the basis of national self-awareness.
Today, the world community pays great respect to our great ancestors,
thinkers and sages who lived in our country, while recognizing their life, creative
activity and great discoveries. A deep study of the life and work of our ancestors,
appreciation of the rich cultural and heritage they have left, a sense of devotion to
them, a sense of national pride and national pride is formed only in those who
understand the national identity. The heritage of our ancestors plays a leading role
in the formation of national pride and national pride in the younger generation. The
sense of love for the motherland, inherited from our great ancestors, should serve
as an example for the younger generation, so that in the future they will grow up to
be as patriotic as their ancestors. The formation of national pride begins, first of all,
with the realization of national identity. After all, a nation that understands its
national identity respects not only itself, but also other nations. Awareness of
national identity, on the other hand, creates feelings of patriotism and patriotism,
encourages the country to survive from internal and external evil forces, and
mobilizes all its strength and courage for its development. Awareness of national
identity is the determination of the unique worthy place of each nation, the
courageous aspiration of every citizen to fight for their national interests and glory.
216
The use of different methods of education, spiritual-enlightenment and
musical events, works of high artistic and aesthetic art is an important factor and
tool in educating our youth in the spirit of respect for our past values. Shirak,
Tomaris, Spitamen, Mukanna, JaloliddinManguberdi, Amir Temur, Zakhriddin
Muhammad Babur, who have left an indelible mark on our national history in the
spiritual-enlightenment and musical events held among the youth, exemplify the
work done for the independence and prosperity of the country. It is important and
relevant to show them that they have a worthy heir.In addition, various musical
evenings, meetings, sports competitions and other cultural and educational events
in cooperation with social institutions such as educational institutions, mahallas,
the Kamolot youth social movement, which take into account the interests,
worldviews, aspirations and emotional characteristics of young people. it is
advisable to transfer in an absorbent state. In these days, when our independent
Uzbekistan is moving towards a bright future, we must pay great attention to the
development of young people, who are the foundation of our future, as mature,
well-rounded, spiritually pure, humane professionals.
I.A. Karimov's book "High spirituality is an invincible force" defines the
concept of spirituality: and the importance of our invaluable heritage left by our
great generations in its formation. Educating the youth, who are the foundation of
our future, in the spiritual spirit, in simple words, to find their way to the heart, to
become mature professionals with modern knowledge and skills, to inculcate in the
minds of young people the historical heritage created by our ancestors for
thousands of years. Only a person who deeply knows the history of his people,
understands the important aspects of its national and universal nature, as well as
feels the essence of historical experiences, can imagine the future of his nation and
people, because the ideas, pedagogical views, approaches, concepts that serve as
the basis of national culture and ideology are formed over the centuries. In this
regard, the most important task today is to study the past of our people, their
spiritual heritage, create a national ideology, bring up a new generation of physical
and spiritual maturity, instill in them a sense of patriotism, love and appreciation of
our national values. After all, the feeling of love for the motherland, respect for it,
respect for national values is as ancient, sacred feeling as the history of mankind.
His ideological, artistic and aesthetic expression has left an indelible mark on the
national musical traditions of our people, in particular, on folk songs, classical and
maqom, epic songs. Therefore, the widest possible use of music education today
serves to enrich and strengthen the national content of education. It is known that
the cultures of different peoples living in the most ancient times, as well as musical
cultures, did not differ significantly from each other. This is because the problems
of material and economic life are a priority in people's lives, and the emerging
culture and art are directly related to the results of their work in this priority area. It
is more based on the moods and experiences in their lives. That is why it was very
difficult to separate the activities of different peoples in music, dance and speech.
Genres and forms of ancient musical art were diverse and were directly related to
217
social life, folk traditions and ceremonies. The singing culture and dance art of the
peoples of Central Asia consisted mainly of hymns, gods, lamentations, military
calls, prayer songs, songs and dances performed at ceremonies and festivals. The
emergence, formation and development of Uzbek traditional music is directly
related to the historical processes experienced by our people. As in other nations,
Uzbeks highly valued the importance of national music. In particular, they say that
all types of music not only give people artistic and aesthetic pleasure, but also
provide knowledge about the mysteries of the universe, which are very difficult to
express in scientific terms, and help to understand the realities of life through
artistic and aesthetic means. It is impossible to imagine human existence and
spiritual development without songs. All the scholars who have left an indelible
mark on the history of mankind have managed to take full advantage of the rich
potential of the art of music and singing, to reach the peaks of spiritual maturity
through art.
The great philosopher Abu Nasr al-Farabi's "Great Musical Book" and Abu
Hamid al-Ghazali's "Resurrection of Religious Knowledge" put forward the
advanced ideas of human perfection that are very valuable and instructive today. In
the eyes of the perfect, the great scholars, the word is divine and sacred. The art of
singing gives charm to the word, which has a miraculous and sexy power, further
enhances its impact, gives new life to the word.Due to the harmony of the music,
the word becomes like a human being and a force that shakes and excites the mind.
The art of Uzbek national music embodies the long history, dreams, knowledge
and ideas of our people about life. The spiritual potential of each nation, its
contribution to the development of world culture is determined by its musical
culture. The history and philosophy of the homeland is not a history of events and
happenings, but a history of spiritual uplift and a philosophy of spiritual uplift. The
maqom music, traditional folk songs, which are carefully preserved and eternally
preserved by our people, are a significant step towards the great discovery and
spiritual maturity of our wise and creative ancestors. It should be noted with
satisfaction that the masterpieces of the Uzbek national music, which have come
down to us for centuries, have been fully restored and notated. The services of our
late great masters are invaluable in this. One hundred years later, this legacy
continues to be refined with new performances. Mankind begins to feel more and
more deeply the creative power of the important laws of spiritual development. It
is no coincidence that the artist's place in society, status and attitude to art can be
considered as a specific criterion of the spiritual potential of society. During the
years of independence, the revival of our spiritual values has brought great
opportunities to bring the Uzbek national music to a new level, to study and
promote the work and activities of our great teachers, their unique and unique
performance skills. Undoubtedly, every artist who has left an indelible mark on the
history of art and aesthetic culture of our people, including national music, has
fully embodied the spirit of the time, the aesthetic taste, spiritual needs and
potential of his fans, trying to meet the spiritual needs of his contemporaries. An
218
in-depth study of the masterpieces of national music and the lives and works of
great artists who have made a significant contribution to its development is of great
educational and enlightening significance in creating the ideology of
independence, promoting its spiritual culture among young people. The marrow of
independence continues to go through trials in all spheres. In the process of radical
reforms in the economic, political and social spheres of our country, special
attention is paid in our society to the factors of national culture and art, spirituality
and art, spirituality and enlightenment and development. It is important to fully
restore as much as possible the invaluable national values and traditions inherited
from our ancestors, to study our historical and cultural monuments, including our
musical heritage. In his speeches on personnel issues, the head of state stressed that
the most important task of every teacher (regardless of profession) is to work hard
for the development of our youth in all respects. One of such means of education is
the traditional performance of national music, which is a unique expression of the
past life of our people in words and melodies. The sounds of the music are
organized on the basis of a certain fret and clearly it can be in the form of a melody
and in the form of a song. What we know from the musical practice of the peoples
of the world is that each nation has its own melody and ways of composing it.
When we pay attention to the musical works of the peoples of Central Asia, we can
understand that the Uzbek national music is in harmony with the music of the
Tajik, Karakalpak and Uyghur peoples, and the Kazakh folk music is in harmony
with the Kyrgyz folk music and partly with the Turkmen folk music. The history of
the musical culture of each nation is based on the general history of this nation and
has been refined and improved over the centuries. The processes of independence
taking place in Uzbekistan are making profound qualitative changes in the socio-
political, economic, cultural and ideological life of our society. Despite the
difficulties in the complex market relations of our people, the social consciousness
formed during the "Red Empire" is perceived as a positive state, first of all, the
gradual disappearance of the spirit of dependence. Indeed, in today's complex
market economy, culture and general spirituality are becoming a decisive factor in
the social development of society. After all, spirituality does not arise
spontaneously, its existence is the result of the great socio-spiritual activity of the
people, the great figures and thinkers of the nation for centuries. Spirituality
guarantees that a nation or people will achieve social progress in historical
processes. Culture, art, cultural heritage is the cornerstone of any society, nation
and people. Spirituality is an important condition for saving the nation from socio-
political and economic crises. The responsibility of the nation to the past and the
future requires a special focus on spirituality. Today, as a result of the high
attention paid to spirituality, the problems of forming musical thinking in young
people, updating this process, raising it in line with modern requirements and
expanding the artistic and musical worldview of young people have become topical
issues of society.
219
REFERENCES
1.Karimov I.A High spirituality is an invincible force.T., Spirituality.2008
2.Resolution of the President of the Republic of Uzbekistan Shavkat
Mirziyoyev dated November 28, 2017 "On increasing the effectiveness of spiritual
and educational work and raising the development of the industry to a new level."
3.Farobi A.Bolshaya kniga o muzyke A., 1992.
4.Umarov E. Aesthetics. T., Uzbekistan. 1995
5.Ibroximov O.A. History of Music T., 2018
6.Axmedov М. Formation of musical culture A., 2018.
ШАХС ЭСТЕТИК ТАРБИЯСИДА РАНГТАСВИРНИНГ ЎРНИ
Б. Қурбонова, Н.Джуханова.
Фарғона давлат университети.
Эстетик тарбия жамият тараққиёти, миллат камолоти ва шахс
баркамоллигини белгилаб берувчи асосий мезонлардан бири ҳисобланади,
Чунки, маънавий-эстетик тарбия ривожлангандагина жамиятда ижтимоий-
сиёсий барқарорлик вужудга келади, ҳамда мамлакат ва миллат тараққий
этади. Бу ўз навбатида шахснинг баркамол ривожланиши учун замин бўлиб
хизмат қилади.
Шахс эстетик тарбиясида ранг муҳим аҳамият касб этувчи ҳодисадир. У
турли вазиятларда одамга ҳар-хил таъсир этади. Шунинг учун биз айрим
пайтларда рангларни «қувончли» ва кайфиятимизни тушкунлигини ифода
этиши мумкин бўлган «хира» деб аташимиз бежиз эмас. Инсон қадимги
пайтларданоқ рангнинг ана шундай хусусиятларини ҳисобга олиб, ўз
фаолиятида унумли фойдаланиб келганлиги маълум. Айниқса, шундай
восита сифатида рассомлар ундан усталик билан фойдаланганлар.
Асарларига ҳар хил ранглар билан жило бериб, одамлар кайфиятига турлича
таъсир этиб фикрлар уйғотадиган тасвирлар яратишга эришганлар. Шунинг
учун тасвирий санъатнинг жуда кўп турлари ва жанрларида ранг ҳамда уни
ишлата билиш жуда катта аҳамиятли эканлиги маълум ҳақиқатлардан энг
асосийси десак тўғри бўлади. Шунинг учун қадимдан қаламтасвир чизишга
рангтасвирнинг асоси сифатида қараш шаклланган. Аммо ранг
хусусиятларини яхши билиш ҳар бир тасвир чизишни ўрганувчи учун жуда
аҳамиятлидир.
Рангларнинг табиатда қандай ҳосил бўлиши ва тарқалиши муаммоси
қадимдан олим ва рассомларнинг диққатини тортган. Машҳур олимлар
Ньютон, Ломоносов, Гельмгольцлар рангларнинг моҳиятини илмий асосларда
текширганлар. М.В.Ломоносов фанда биринчи бўлиб асосий рангларни кашф
этган. И.Ньютон қатор тажрибалар ўтказиб, оқ ёруғликни кўп ранг
эканлигини исботлаган. Экранда спектр рангларини ҳосил қилган. Бунинг
учун Ньютон қуёш нурини қора парданинг кичик тирқишидан ўтказиб унинг
йўлига уч қиррали призма қўйган, натижада экранда ҳар хил ранглардан
220
иборат кенг ёруглик йиғиндиси ҳосил бўлган. Экранда спектр ранглари пайдо
бўлиб, улар қуйидагича жойлашган: қизил, сариқ, зарғалдоқ, яшил, зангори,
ҳаворанг ва бинафша ранглар.
Рангтасвир усталарининг асарларини кузатар эканмиз, уларнинг ҳар
бири технологияси ҳамда услуби жиҳатидан нақадар ранг-баранг эканлигини
кўрамиз ва рассомлар маҳоратига тан берамиз. Чунки ижодкорлар бўёқнинг
тасвир имкониятларини усталик билан қўллаганлар. Асарларнинг бири қуюқ
бўёқ қатламидан фойдаланиб ишланган бўлса, бошқаси эса жуда нозик,
юпқа қатламда бажарилган. Шундай асарлар ҳам борки, улар мураккаб
аралаш техникада бажарилган. Яъни ҳам акварель, ҳам гуашь техналогияси
усталик билан қўлланган. Бундай маҳоратли ишланган асарлар қаторига рус
рассомлари В. Серов, К. Юон, В. Кустодиевларнинг ижод намуналарини
қўшишимиз мумкин. Шуниси ҳам қизиқарлики, айрим рассомлар акварель
бўёғида яратган асарларида гуашнинг фақат оқини ишлатганлар ва бу яхши
самара берганлиги кўриниб туради. Бундай асарларга С. Герасимов ижодига
мансуб ишларни мисол қилиб кўрсатишимиз мумкин.
Маълумки тасвирий санъатнинг барча турларида ранг муҳим роль ўйнайди.
Ранг гаммаси деганда тасвирларни ишлаш жараёнида қўлланадиган тус ва
рангларнинг ўзаро мувофиқ келишини тушунамиз. Бу ҳолатни қуйидаги жонли
мисол билан изоҳласак ўринлидир, масалан, мусиқа санъатидаги овозлар
маълум ноталар ёрдамида белгиланади ва фойдаланилади. Улар ўз ҳолича
алоҳида-алоҳида, бир-бири билан уйғунлаштирилмай чалинса маъносиз, узуқ-
юлуқ овозлардан иборат бўлиб қолади. Агар маълум баландликда ва тартибда
уйғунлаштирилиб чалинса ёқимли бўлиб эшитилади. Маъноли тасаввурлар,
завқ бериш қудратига эга бўлади. Уларнинг сифати овозлар ўртасидаги вақт
масофаси, овозлар йўғон-ингичкалигига ҳам боғлиқ. Рангтасвирларни ишлаш
жараёни ҳам худди келтирган мисолимиз кабидир, яъни ҳар бир ранг ва
туснинг ўз ёрқинлиги ва тўқ-очлиги мавжуд. Уларни нечоғлик бир-бирига
мосини топиб, ўзаро мувофиқ тарзда қўлласак шунчалик тасвир сифатида
аксини беради, маъно ташиш қувватига эга бўлади. Агар бўёқларни тасвир
объектига зид ҳолда бирини жуда ёрқин, бошқасини нурсиз қилиб ўзаро
боғлиқлигига мосламай ишлатсак, рангтасвир маъносиз ва таъсирсиз чиқиб
қолади. Рангларнинг ёрқинлик кучи ва тўқ-очлигини худди табиатдагидек
қилиб олиш ва тасвирларни ишлашда қўллаш жуда қийин. Шу сабабдан ҳам
улар очроқ, тўқроқ гаммаларда тасвир объектларига мос тарзда, маълум
нисбатларда қилиб олинади. Мўлжалдаги олинган гаммага мослаб тасвирнинг
энг тўқ ва энг оч қисмлари даражаси ҳам белгилаб олинади. Шунда ишланган
тасвирлар яхлитлик, қизиқарлилик касб этади. Таъсирчан чиқади.
Маълумки тасвир ишлашни ранг воситасида ишлаш жараёнида атроф-
муҳит ҳолати муҳим аҳамиятга эга. Чунки чизилаётган объектга ёруғлик
манбаи, атрофидаги бошқа буюмларнинг таъсири кузатилади. Улар ўз ранги,
туси билан ўзаро мувофиқ ёки номувофиқ бўлиши мумкин. Рассом ана шундай
ўзгаришларни чуқр англаб, таҳлил қилиб, сўнг ифода этиши керак. Акс ҳолда
221
тасвир жонсиз, таъсирсиз чиқиб қолади. Талаба, ўрганаётганлар учун бундай
ҳолатларни ҳисобга олиб тасвирлашда натюрмортлар жуда қўл келади. Чунки
унда буюмлардаги соя-ёруғлар, шуълалар, ранг тусларининг ўйини
ифодавийлиги яққол кўриниб туради. Улар тасвир шаклини, ёрқинлигини,
яхлитлигини кўрсатишда хизмат қилади. Натюрмортни қандай хонада
қўйилганлиги ҳам унинг ёруғ ёки қоронғулиги, нур деразадан қай ҳолатда ва
бурчак остида тушаётгани ҳам муҳим аҳамият касб этади.
Шуъла («блик») ва рангли шуъла («рефлекс») натюрмортдаги деярли
барча предметларда акс этиб туради. Айниқса, ялтироқ сиртли нарсалар
сатҳида бу яхши сезилиб туради. Чунки улар ёруғликни ютмайди, балки
ёғдуланиб қайтаради. Нурни ўзида сингдириб юборадиган сиртли нарсаларда
акс шуълаларини баъзан сезиб олиш қийинроқ бўлади. Аммо уларни талаба
илғаб олишни ва тасвирлашни доимо машқ қилиши керак. Бунинг учун ҳар
бир ўрганувчи, ёш рассом ўз билимини ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатларини
китоб, қўлланмалардан ўқиб рангтасвир намуналарини музей ва кўргазма
залларида кўриб тажриба тўплаш керак.
Мактаб физика курсидан маълумки рангларнинг деярли ҳаммаси
спектрнинг асосий уч рангини қўшиш орқали олинади. Улар қизил, сариқ,
зангори ранглардир. Булар асосий ранглар деб аталади. Асосий рангларни
қўшиш орқали қўшимча ранглар олинади. Масалан, қизил ва зангорини
қўшиш орқали бинафша, қизил ва сариқни қўпиуп орқали заргалдоқ, сариқ
ва зангорини қўшиш орқали эса яшил рангларни ҳосил қилиш мумкин.
Ранглар табиатан икки хил хусусиятли: илиқ ва совуқ бўлади. Илиқ ранглар
қаторига қизил, сариқ заргалдоқ ва уларга яқин ранглар, совуқ ранглар
қаторига яшил, зангори, бинафша ва уларга яқин бўлган ранглар киради.
Шунингдек ахроматик ва хроматик ранглар ҳам бўлади. Оқ, кул ранг ва
қора ранглар ахроматик ранглардир. қолган рангларнинг ҳаммаси хроматик
ранглардир. Ахроматик ранглар бир-биридан фақат оч-тўқлиги билан фарқ
қилади. Масалан, оқ, кул ранг, қора, қорароқ, жуда қора ва бошқалар.
Хроматик ранглар эса бир-биридан ранг туси яъни - қизил, сариқ, кўк,
яшил, жигарранг ва ҳоказо, оч-тўкдиги яъни - оч қизил, тўқ сариқ, тўқ
қизил, оч сариқ каби ва тўйинганлиги яъни ёрқин, хиралилиги билан фарқ
қилади. Ранг доирасида қарама-қарши жойлашган ранглар «контраст»
ранглар деб аталади. Контраст ранглар бир-биридан кескин фарқ қилиб, бири
иккинчисини янада ёрқин қилиб кўрсатади. Масалан, яшил ранг фонида
қизил ранг жуда ёрқин бўлиб кўринади ва аксинча қизил ранг фонида яшил
ранг анча ёрқинлашади. Ранг билан ишлашда ранг гармониясини, яъни
ранглар уйғунлигини билиш катта аҳамиятга эга.
Нарса ва ҳодисаларни тасвирлашда мойбўёқ, темпера, акварель, гуашь
каби бўёқлар ишлатилади. Нарсаларни бўёқ ёрдамида тасвирлаш анча
мураккаб жараён бўлиб, кишидан рангларнинг хусусиятларини ва уларни
самарали, уқувли тарзда ишлатиш усуллари (техникасини) билишни тақозо
этади. Бўёқлар ёрдамида нарсанинг ҳажми, фактураси ва фазовий ҳолатини
222
тасвирлаш рангтасвирнинг асосини ташкил этади. Ҳар бир нарсани чизувчи
тасвирлар экан у рангларга жиддий эътиборини қаратиши керак. Ана шунда
рангнинг табиатдаги кўриниши ва тасвирдаги кўриниши фаркли эканлигини
билиб олиш мумкин. Чунки нарсанинг ранги биздан узоқ-яқинлигига қараб
ўзгариб кўринади. Бунинг сабаби эса ҳаво, атроф-муҳитнинг предмет
кўринишига таъсиридандир. Қоғоз сатҳида ранглар муносабатларини тўғри
нисбатларда топиб ишлатиш рангтасвирнинг ҳаққоний акс этишида муҳим
аҳамият касб этувчи омиллардан энг муҳими деб ҳисобласак ўринлидир.
Акварель бўёғида ишлаш ҳам ўз навбатида жиддий ўқиб ўрганишни, қаттиқ
машқ қилишни талаб этувчи машғулотдир. Бунинг учун амалий ишнинг ўзи
кифоя қилмайди. Ишнинг назарий қисми амалиёт билан бир пайтда пухта
ўрганиб боришни тақозо этади.
Бирор хроматик рангга очроқ кулранг қўшсак, унинг жозибалилиги
пасайиб, нурсизланади. Бу ҳол рангнинг кам тўйинганлигидан, яъни унинг
таркибида бўёқнинг камайганлигидан дарак беради. Демак, рангнинг
тўйинганлиги ёки тўйинмаганлиги деганда унинг кул рангга нисбатан
рангдорлик даражаси, тозалигини тушуниш керак. Ранг доираси икки тенг
бўлакка бўлинса, биринчи ярмида қизил, зарғалдоқ, сар²иш, сариқ ранглар,
иккинчи ярмида эса ҳаво ранг, зангори кўк, бинафша ранглар жойлашади.
Доиранинг биринчи ярмидагилар илиқ ранглар, иккинчи ярмидагилари эса
совуқ ранглардир. Бундай номланишига сабаб қизил, сариқ ранглар оловни,
қизиган темирни, чўғни эслатса, ҳаво ранг, зангори, яшиллар эса музни,
сувнинг рангини эслатади.
Иккита спектр ранги устма-уст туширилса, ранглар бир-бирига қўшилиб
мураккаб ранг ҳосил бўлади. қизил ранг, ҳаво ранг ва бинафша ранглар
билан қўшилганда чиройли тусдаги пушти, тўқ қизил, сафсар рангларни
ҳосил қилади. қўшилганда оқ'ранг берадиган спектрли ранглар қўшимча ёки
тўлдирувчи ранглар дейилади. Чунки улар оқ ранг ҳосил бўлгунга қадар бир-
бирини тўлдиради. Бундай рангларга сариқ, ҳаво ранг, қизил, зангори, яшил
ва бинафша ранглар киради. Бўёқларнинг қўшилиши билан спектравий
рангларнинг қўшилиши орасида фарқ бор. Учта асосий спектравий ранг:
қизил, яшил ва ҳаво ранг қўшилганда оқ ранг ҳосил бўлади. Асосий қизил,
сариқ ва ҳаво ранг бўёқлари. қўшилишидан эса қора ранг ҳосил бўлади.
Спектрнинг сариқ ва ҳаво ранглари қўшилиши натижасида оқ ҳосил бўлади.
Бироқ сариқ ва ҳаворанг бўёқларни аралаштирсак яшил ранг ҳосил бўлади.
Демак, иккита рангни оптик аралаштириш натижасида оқ ёки унга яқин ним
кул ранг ҳосил қиладиган ранглар ўзаро тўлдирувчи қўшимча ҳисобланади.
Масалан тўқ қизил ва яшил, зангори ва заргалдоқ, қизил, сариқ, ҳаво ранг,
сарғиш яшил ва бинафша ранглар ўзаро тўлдирувчидир.
Рангтасвир ишлашда унинг қонун-қоидаларини, усул ва технологиясини
ўрганиш муҳим аҳамиятга эга вазифалардандир десак хато бўлмайди.
Шундай зарур шартлар қаторига ахроматик ва хроматик ранглар ҳақидаги
билимлар ҳам кириши табиийдир.
223
Кўзимиз кўра оладиган табиатдаги ҳамма рангларни шартли равишда
иккига: ахроматик ва хроматик рангларга бўлиш мумкин. Оқдан тўқ
қорагача бўлган ранглар ахроматик рангларга (оқ, кул ранг, қорамтир, қора,
тўқ қора) қолганлари эса хроматик (қизил, сариқ, кўк ва ҳоказо) рангларга
киради.
Хроматик ранглар ўз навбатида, шартли равишда яна иккига, иссиқ ва
совуқ рангларга бўлинади. Иссиқ рангларга олов, қуёш, қизиган
нарсаларнинг рангини эслатувчи қизил, сариқ, зарғалдоқ ранглар киради.
Муз, ҳаво, сувларнинг рангини эслатувчи кўк, мовий, бинафша ранглар
совуқ рангларга киради. Яшил ва бинафша ранглар гоҳ иссиқ, гоҳ совуқ
рангларга кириши мумкин. Чунки яшил ранг сариқ ва кўк рангларнинг
аралашмасидандир. Бинафша ранг эса қизил ва кўк рангларнинг
аралашмасидан ҳосил бўлади. Кўриниб турибдики, бу ранглар иссиқ ва совуқ
рангларнинг аралашмасидан ҳосил бўлган. Аралаштиришда иссиқ ранг
миқдори совуқ ранг миқдорига нисбатан кўпроқ бўлса, ҳосил бўлган ранг
иссиқ ранг қаторига, совуқ ранг миқдори кўпроқ бўлса, совуқ ранглар
қаторига ўтиши мумкин. Худди шундай бинафша рангда қизил ранг кўпроқ
бўлса иссиқ, кўк ранг кўпроқ бўлса совуқ ранглар қаторига киради. Демак
ўқув машғулотида рангтасвирни ишлашда қуйилмадаги нарса ва
буюмларнинг ёруғ-соя нисбатлари, шунингдек ранг нисбатларини ҳам очиб
аниқ кўрсатиш муҳим аҳамиятга эга.
Рангларнинг табиийлигини тасвирда тўғри бажариш анча қийин иш
ҳисобланади. Бунга жиддий меҳнат, нозик дид ва зўр мушоҳада орқали
эришиш мумкин. Айниқса натюрмортдаги нарсаларнинг оч-тўқлик
даражаларини фарқлашга, ундаги тус бирлигини тушунишга ўрганиш учун
натюрмортни битта рангда тасвирлаш катта аҳамиятга эга. Бу усулда расм
ишлаш кеиинчалик қийин натюрмортларнинг рангли тасвирини бажаришга
ўтишни анча осонлаштиради. Бир рангда ёзиш усули «гризайль» деб аталади.
Гризайль усулида расм ишлаш турли ранглар воситасида иш усулига
ўтиш учун тайёргарлик босқичи бўлиб, унда мўйқаламни ишлатиш йўллари ва
акварель бўёқларининг хусусиятларини ўрганиш учун имконият яратади. Бу
техника билан бир нечта натюрмортларни тасвирлаб ўргангандан сўнг, барча
ранг хиллари билан ҳам натюрморт ишлаш анча осон бўлади.
Натюрмортлар кўпинча хоналарга қўйиб ишланади. Аммо баъзан уни
табиат қўйнида ташкил қилиб тасвирлашга ҳам тўғри келади. Шундай пайтда
натюрмортни ишлашдан аввал унинг ранг хусусиятларини тахлил қилиб,
тушуниб олиш муҳимдир. Чунки хона ичига қўйилган натюрмортга
деразадан тушаётган нур -нарсаларнинг ёруғ қисмида совуқ рангларни
беради. Буюмлардан тушаётган соялар эса аксинча, илиқ, иссиқ бўлиб
кўринади. Очиқ ҳаводаги, ташқаридаги чизилаётган нарсалар бунинг аксидир,
уларнинг сояси совуқ, ёруғ қисми эса илиқ бўлиб кўриниши мумкин. Ана
шундай ҳолатларни диққат билан кузатиб, сўнг эътибор билан тасвирлаш иш
сифатининг яхши бўлишига ўз таъсирини кўрсатади.
224
Маълумки рангларни кўриш ва идрок этиш қобилияти аста-секин машқлар
орқали шаклланади. Бунда акварель бўёқлар номларини аниқ билиб олиш ва
уларни ўз ўрнида жўяли қўллаш муҳимдир.
Акварель бўёқлари 24-16 хил рангли тўпламлар ҳолида бўлади. Уларни
ишга тайёрлаш вақтида ҳар бирининг устига ёзиб қўйилган ёруғлигини аста
кўчириб олиб, бўёқ солинган пластмасса идишчанинг тагига ёпиштириб
қўйиш ва номларини эслаб қолиш керак. Улар қуйидагича тартибда бўлиши
мумкин. Яъни: лимон ранг кадмий, сариқ кадмий, оч охра, табиий сиена,
олтинсимон сариқ, зарғалдоқ кадмий, қизил охра, куйдирилган сиена, оч
қизил, гулдор, қизил краплак, кармин (эркин қизил), бинафша краплак,
ультрамарин, кўк кобальт, ҳаво ранг, зумрад яшил, яшил перманент, сабза
(яшил), табиий умбра (тўқ жигар ранг), жигар ранг марс (оч), куйдирилган
умбра (жигар ранг), сепия (чиройли тўқ жигар ранг), қора.
Табиатдаги нарсаларнинг аниқ рангини белгилаб кўрсатадиган тайёр
бўёқлар мавжуд эмас. Аммо етук рассом рангларнинг ўзаро таъсири ва
кўриниш ҳолатларини идрок этиб уларнинг хусусиятларини ҳисобга олган
ҳолда ҳар қандай нарсани ҳам акс эттира олади. Тасвирда шундай жозиба ва
ҳаётий ҳақиқатга эришиш учун рассомга ранглар нисбатини билиш, ранглар
орасида қандайдир битта рангнинг турли хил товланишини ҳисобга олиб
ишлата олишига ёрдам берган. Масалан, олов ранг қизилни кучлироқ «ял-ял»
ёнадиган қилиб тасвирлаш учун шу ранг атрофидаги нарсаларнинг соясини
кўкимтир, ҳаво ранг, яшил, зангори тусларда берилади. Тасвир билан
чизилаётган нарса, ҳолат ўртасида тўла ўхшашлик бўлиши учун уларнинг
ранг нисбатларида ҳам ўхшашлик бўлиши шарт. Бунга эришиш учун
рангшунослик фанининг асосларини чуқур ўрганиш керак.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:

1. Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991.
2. Апухтин О.К. Тасвирий санъат ҳақида сухбатлар Т.1961.
3. Азимова Б,Ражабов Р, Абдирасилов С.
4. Тасвирий санъатга оид атамаларнинг изоҳли луғати Т 1994.
5. Булатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т. 1991.
6. Булатов С.С.Амалий санъат қисқача луғоти. Т. 1992.
КИТОБОТ САНЪАТИНИНГ ДАВРГА МОСЛИГИ
Ахмедова Н.Э.
Бугунги кунда шу қадар кўп китобдан фойдаланамизки,қўлимизда ушлаб
турган ушбу инсоният тарихининг нодир дурдонаси эканлигига ҳатто
аҳамият ҳам бермаймиз.Китоб – олис ўтмишни келажакка боғловчи инсоният
томонидан яратилган энг буюк кашфиётларидан биридир. Китоб
одамзоднинг йўлдоши, ва уни асрлардан асрларга олиб ўтувчи зиё
машъалидир.Ҳалқимиз азал-азалдан илм олишга, китоб ўқишга чанқоқ. Кўп
225
асрлик қадимий маъданиятимиз дурдоналарини ҳаёлан тасаввур этар
эканмиз, меъморий ёдгорликларимиз, амалий санъат асарлари билан бир
қаторда китобат санъати ҳам улкан хазина бўлиб нафосат барқ урган
саҳифалари ярқираб кўзга ташланади.Сеҳргар қўллар ўз ишининг моҳир
усталари бўлган ҳунармандлар, мусаввирлар ва уста наққошларимиз нафосат
дурдоналарини китоб саҳифаларида жилолантириб, инсон кашфиёти ва
заковатининг нозик, кўз илғамас қирраларини тенгсиз маҳорат билан
намойиш этганлар.Маълумки ,китоб барча халқлардаги каби Шарқдаям ақл
чироғигина эмас, балким,алоҳида эъзоз манбаи ҳисобланган.Қўлёзма китобат
санъати ўз бошидан энг тушкун дамларни кечирган вақтларда ҳам халқни
унга бўлган ҳурмат ва эҳтироми сўнмади.
Дастлабки кутубхонани пайдо бўлиши жуда қадим замонларга бориб
тақалади. Буюк олим Абу Али ибн Сино Х асрда Самонийларнинг
кутубхоналарида ишлагани маълум.XII асрда китобат санъатида
меъморчиликка хос безаклардан, фойдаланишгани кўзга ташланади.
Китобат санъатининг кейинги ривожланиш даври Амир Темур ва
Темурийлар, улар томонидан турли минтақалардан Мовароуннаҳр ва
Хуросонга олиб келинган китобат санъати усталари номи билан боғлиқ.
Амир Темурни машҳур кутубхонасида турли халқлар тилида турли
мамлакатлардан келтирилган қўлёзма китоблар сакланганлиги хакида
маълумотлар мавжуд. Маълумки, темурийлар даврида, хусусан, Амир Темир
(1370-1405), Шохруҳ Мирзо, Мирзо Улуғбек ва Бўйсунқур Мирзо (1409-
1449), Султон Ҳусайн, Алишер Навоий ҳамда Камолиддин Беҳзод (1449-
1506) даврида нафис санъат ўзининг баракали уч тараққиёт босқичини босиб
ўтди. Темурийлар даврида илм-фан билан бир қаторда тасвирий санъат,
илмий ва бадиий асарларни ҳуснихатга кўчириш, уларни миниатюралар
билан безаш, шунингдек, нафис китобат санъати юксак ривож топди. Ўша
даврларда машаққатли меҳнат билан яратилган нафис китоблар оз нусхада
яратилиб, ниҳоятда қимматбаҳо бўлар эди. Бундай китоблар кўпинча
подшоҳлар, амирлар ва давлатманд кишилар буюртмаси билан тайёрланар
эди. Китобат санъатининг шаклланиши тасвирий санъат, ҳаттотлик ва
миниатюранинг ривожланиш жараёни билан узвий боғлиқликда намоён
бўлади. Темурийлар даврида китобат ва миниатюра санъати ХIV–ХV
асрларда янги тараққиёт босқичига кўтарилди. Тарихчи Хондамир
Темурийлар авлоди Мирзо Бойсунқур тарбияси ва риояти билан хушнавис,
мусаввир, наққош, ва жилдсозлар етишди. Улар катта иззат ва ҳурматда
китобат санъатининг юксак намуналари бўлмиш ноёб қўлёзма асарларни
яратиш йўлида машғул эдилар, деб ёзади37.
Қўлёзма китобнинг яратилишида бадиий ижоднинг турли соҳа вакиллари
иштирок этишган .Аммо унинг бош яратувчиси ҳаттот бўлган.У нозик
таъбли китобхонни эҳтиёжини қондириш учун табиий иқтидоридан ташқари
37
Хондамир. Хабибус-сийяр. - Техрон, 1270. 2- жилд, 622 – сахифа.
226
бор савод ва меҳнатсеварлигини ишга солган.Чунки қўлёзма китоб яратишга
ойлаб эмас,балким йиллаб вақт кетган.Қўлёзма китобларни муковаларини
уста саххофлар безашган. Бу касб қадимдан амалий санъатнинг алоҳида
соҳаси ҳисобланган.
Китоб чоп этиш тарихи ва ҳозирги кунини билиш учун улар тарихини
ўрганиш керак.Ўтмиш рассомлари ижодини ўрганиш бу ишда
самаралидир.Республикамизнинг таниқли рассомларидан бири сифатида
машҳур графикачи рассом Искандар Икромов меъросини ўрганиш жуда
ўринлидир.
И.Икромов бадиий адабиёт намуналари иншо этган китобларда кўплаб
китоб безаш санъатида миллий анъаналарни қўллай билган,безаклар
асарларда ёркин ва бетакрор кўринишларда намоён бўлади,шу давр безатиш
услуби янги замонга ҳам мос бўлиб, яхши самара беради деб ўйлаймиз.
Шунингдек мазмунли яшаб ижод этган, бизга намуна қилиб қолдирган
Т.Мухаммедов,Қ.Башаровлар ижоди меъросини бўлажак мутахасисларга
тўлақонли етказиб,ана шундай етук рассомлар фаолияти тўғрисида кўплаб
иловалар албатта дарслар жараёнида фойдаланилиши керак албатта.
Маълумки,мамлакатимизда кўплаб график рассомлар самарали ижод этиб
келмокдалар.Улар кургазма учун санъат асрлари яратиш билан биргаликда
китоб безаш ишлари билан ҳам мунтазам шуғулланиб келмоқдалар. Улардан
А.Мамажонов,Ф.Башарова,Т.Сайдуллаев,Н.Хакимов,Х.Содиков,О.Восихоно
вларни санаб ўтишимиз мумкин.
Агар графика тасвирий санъатнинг тури эканлигини назарда тутадиган
бўлсак китоб графикасини унинг энг муҳим тармоғи деб аташимиз мумкин.
Китоб графикасининг ҳам ўзига яраша тасвирий ифода воситалари ва ишлаш
жараёнида риоя қилиш зарур бўлган қонун-қоидалар бор Бу тамойиллар эса
замонлар, йиллар мобайнида тобора такомиллашиб келмоқда десак асло
янглишмаган бўламиз.Чунки санъат ривожланган сари китоб чоп этиш хам
ривожланиб бормоқда.Китобни безаш иши эса шу жараёнга мослашиб
боради .Яъни унинг техник хусусиятлари ва сифат даражаси ҳам ошади.
Маълумки китоб тузилишининг ўзига хос томонлари бор.Улар устмуқова,
муқова китоб саҳифаларини мухофаза қилувчи варақлар, китобнинг унвони,
ички безаклари,ички суратли бетлари,хотима расмли безаги ва бошқа шунга
ўхшаш қисмлардан иборатдир.Қадимги вақтларда китоб тайёрлаш қўлда ҳеч
қандай ёрдамчи воситаларсиз бажарилиб,унинг муқовалари кўпинча чармдан
тайёрланган.Чармнинг устидан эса яна бир махсус ғилофи, уст жилди
бўлган,саҳифаларининг ҳар бири хошиялар билан ва рангдор миниатюралар
билан безатилган .
Ҳозирги пайтда имкониятдан келиб чиққан ҳолда,мазмун моҳиятга қараб
у барча график имкониятлар даражасида ,баъзан рангли суратлар билан,
баъзан оқ-қора тасвирли чизма тасвирлар билан безатилмоқда. Барча муқова
ҳамда ички бетдаги суратларни рангли қилиб чиқариш купинча болаларга
атаб чоп этиладиган бадиий адабиётларда кенг қўлланилади.Ҳозирги пайтда
227
бундай қизиқ суратли китобларнинг аксарияти юмшоқ муқоваларда чоп
этилмокда .Баъзан китоб ичидаги суратлар тушда ,перо билан чизилган
тасвирлар асосида нашрга тайёрланади.Баъзан эса графиканинг дастгохли
турлари офорт,ксилография,литография,линогравюра усулида ишлаган
муаллифлик асарлари воситасида безатилганлари учрайди.Сўнги пайтларда
китоб безаш ишларида графикадан фойдаланиш нисбатан анча
камайганлигини таъкидлаб ўтишимиз зарур.
Айни пайтда китоб безагида акварельда,ҳамда компьютер графикасида
бажарилган расмлардан фойдаланилмокда.Эътибор устмуқовага
қаратилмоқда ва у рангдор тасвирланмоқда,китобнинг ички қисмлари эса
соддароқ кўриниш касб этиб бормоқда.
Яна шуни хам алоҳида таъкидлаб ўтмоқ керакки, китоб безаш бадиий
адабиётнинг мазмунини тўлдирадиган, унга мос келадиган бўлиши шарт,
унга қизиқишнинг ортишида муҳим ўрин тутувчи омилдир .Чунки сурат
тасвири сифатли бажарилганлиги китобнинг узига хос рекламаси
вазифасини бажаради.
Китоб безакчилигида унинг муқова қисмига катта эътибор қаратилган.У
яхши чиқиши рассомнинг салоҳияти ва маҳоратига боғлиқлиги сир
эмас,айникса болалар учун чиқариладиган эртак асарларини безатиш ишига
бу кўпроқ таалуқли десак тўғри бўлади.Чунки бундай китобларни безаётган
рассом маҳоратли бўлиши керак. Болалар ижодкор рассом яратган образлар,
асар қаҳрамонлари сиймосини тасаввур қилишлари,унга ишонишлари
керак.Шунда китоб матни суратли образлар кўринишига ҳамоҳанг
бўлиб,болаларнинг ҳам китоб мазмунини тушунишлари осон бўлар эди.
1. Исмаилова Э.М. Искусство оформления среднеазиатской книги XVIII -

XIX веков. - Ташкент, 1982.
2. Исмаилова Э.М. Искусство оформления среднеазиатских рукописной
книги XVIII-XIX вв. Художесгвеннне чертн и стилистические особенности.
Авторефераг диссертации на соискание ученой степени доктора
искусствоведения. - Баку, 1984.
3. Пугаченкова Г. А., Галеркина О.И. Миниатюрм Средней Азии в избранньх
образцах (из советских и зарубежнмх собраний). -М.: Изобразительное
искусство, 1979.
4. Усмонов О., Мадрахимов А. Камолиддин Бехзод. – Т., "Халк мероси",
2000 й.
5. Шарқ миниатюраси ва адабиёти Е.А.Полякова, З.И.Рахимова Тошкент.
1987 F. Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти
6. Юлдашев И. Узбек китобатчилик терминологияси. – Тошкент: Фан, 2004.
228
МАЪНАВИЯТИМИЗНИНГ БЕБАҲО ДУРДОНАЛАРИ
У.Раҳмонов, А.Эргашев
Инсоннинг хаётий йўли билан боғлик муҳим сана ва воқеалар ҳар бир
халқда ўзига хос тарзда урф-одат ёки маросимлар билан нишонланиб
турилиши маънавиятимизнинг бебаҳо дурдоналари сифатида анъанага
айланган. Ана шулар сирасига оилавий шароитда ўтказиладиган оммавий
тадбирлар киради. Оилавий маросимларнинг турлари ҳам кўп бўлиб, улар
инсонга бутун умри давомида доимий йўлдош, хамроҳ бўлиб келган.
Хусусан, ўзбекларда бешик тўйи, мучал тўйи, хатна (суннат) тўйи, никох
тўйи, мотам (аза) каби оилавий маросим турлари мавжуддир. Ушбу
маросимлар гарчанд “оилавий” деб аталсада, одатда, қариндош-уруғлар,
қўни-қўшнилар ва дўст-биродарларнинг қатнашишлари эвазига улар
оммавий тус олади. Эътиборли томони шундаки, тўй айтимлари воситасида
халқимизнинг маънавий гўзаллик хақидаги теран тушунчалари мужассам
бўлган. Бунга “Ёр-ёр” ва “Келин салом”лар ёрқин мисолдпр. Зеро бу айтим-
ларни келинлар бевосита куйламасада, халқимиз тасаввуридаги “иболи
келин” сиймосига бевосита дахлдор бўлиб чиқади.
Халқ мусиқа ижодиётининг “номаросим” айтимлари гурухига мансуб
терма, қўшиқ, лапар, ялла ва ашула каби намуналарга оммавий ахборот
воситалари кўмагида кенг тус берилиб келинаётган бўлсада, турли фестивал
ва кўрик-танловларнинг ўтказиш жараёнларида ҳам ўзига хос анъана сифати-
да ижрочилар томонидан турли кўринишларда ижро этиб қолинмоқда.
Худди шу йўналишга оид аёллар даврасида намоён бўлувчи Фарғона водийси
“яллачилари”, Хоразм “халфа”лари ҳамда Бухоро “созанда” дасталарининг
фаолияти замонавий кўринишлари эътиборга лойиқдир. Масалан, “Омонёр”
фольклор-этнографик ансамбли Фарғона вилоятининг Қўқон шаҳрида лапар,
ялла ва термаларни, “Достон” фольклор-этнографик ансамбли Хоразм вило-
ятининг Хива туманида достонлардан парчалар билан бир қаторда лапар,
терма, халфа қўшиқларини, “Мохи ситора” фольклор-этнографик ансамбли
Бухоро шахрида эса қўшиқ, лапар, ялла ҳамда созанда дасталарига хос
қўшиқ-рақсларни маҳорат билан ижро этаётганликлар эшитувчига маънавий
озуқа беради. Шу билан бирга, қўшиқ, терма, лапар ва яллаларимиз бутун
Ўзбекистон бўйлаб ўтказилаётган катта байрамларда, айниқса, Мустақиллик,
Наврўзга бағишланган тантана ва оммавий сайилларда, таниқли ёш санъат-
кор ва хаваскорлар иштирокида тақдим зтилган бир қатор концерт томоша-
ларда ҳам ўзининг ёрқин ифодасини топмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Маданият ишлари вазирлиги томонидан
1991 йили “Халқ ижодиёти ва маданий-маърифий ишлар республика
маркази” томонидан “Алла” ижрочиларининг Республика кўрик-танлови
ўтказила бошланган. Шу пайтдан бошлаб халқимизнинг қадимий маросими
билан боғлиқ, айни пайтда, муҳим тарбиявий аҳамиятга эга айтимларнинг
асл буғинларини қайта тиклаш ва тарғиб этишга кенг йўл очилди.
229
Маълумки, азалдан янги оилада туғилган тўнғич фарзанд шарафига
бешик тўйи маросими ўтказилиб, шу вақтдан эътиборан чақалоқ ҳаётида
муҳим бўлган икки-уч йиллик “бешик даври” бошланган. Она чақалоқни
уҳлатиш мақсадида бешикни тебратиб ўз товуш баландлигида анъанавий
“Алла” қўшиғини куйлайди. “Бешик вазияти” билан бевосита боғлиқ оналар
ижоди бўлган бу самимий ва 6eғубор айтимларда болани овутишга,
тинчлантириб ухлатишга қаратилган сўз-иборалар, шунингдек, онанинг
фарзандига нисбатан эзгу ниятлари, орзу- умидлари баён этилган тўртликлар
бадиҳа этилади. Аллага ҳар бир она ўз ҳис-туйғулари, орзу-умидлари, истак-
ниятлари, дарду-хасратларини ҳам боғлаб айтади. У юксак аҳлоқий,
тарбиявий аҳамиятга молик ижод намунасидир. Халқ ижодиётининг ёрқин
намунаси бўлган “Алла” нафақат онанинг болага меҳри, балки боланинг
онага меҳр-оқибатини ҳам маънан таъминлайди. Бинобарин, она алласи
билан бирга гўдак қалбига миллий оҳанглар ва миллий ғоя, яъни, тил
мужассамлиги ҳам жо бўла бошлайди.Чунки, ҳар бир аёл ўзининг 6eғy6op,
мусаффо туйғуларини айнан она тилида самимий ифода этади. Гўдак бешик-
да ётиб, ўз онасини товуш оҳангини сезиши ва уни хотирасида сақлаб қол-
иши, миллий охангларни эшитиб ўсиб улғайиши халқ ижодиётимизнинг
қанчали чуқур илдиз топганлигини кўрсатади. Бундан ташқари, болалар халқ
ўйинлари, Рамазон, Наврўз қўшиқлари сингари мавсумий маросим айтим-
лари, халқ сайллари, бешик тўйи, суннат тўйи, никоҳ тўйи каби тантаналарда
ўз ўрнини топган. Халқ ижодиёти соҳасини ривожланишида бундай ижод
намуналари қалб билан идрок этиб, уларни кўз қорачиғидек авайлаб -
асраган, қанчадан-қанча авлодлар ушбу соғлом ва табиий муҳитда етишиб
чиққанлар. Азалий қадриятларимизни эъзозлайдиган, ўз Ватанига, халқига
садоқатли, оқибатли, меҳр-шафқатли, мурувватли бўлганлар - десак муболаға
қилмаган бўламиз.
Шуни таъкидлаш керакки, Халқ ижодиёти соҳасининг
ривожлантиишда болалар (мусиқий) фольклорини алоҳида туркумдан
иборатдир. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки, болалар халқ айтим-куйлари
миллий мусиқий мероснинг таркибий ажралмас қисми ва шу боис, ёш
авлодда миллий бадиий қадриятлар идрокини шакллантиришда муҳим
омилдир. Халқ ижодиётида ҳар бир халқнинг ўзига хос ва яшаш географик
ўрнига, миллатига мос бўлган болалар (халқ) айтимларида мавжуд. Шу билан
бир қаторда болалар халқ қўшиқларининг “катта”лар мусиқасига тахлид
қилган ҳолда боғланиши, шу жумладан, ёш авлоднинг “тақлидчилик ижоди”,
”буви-набира” занжири, “оналик фольклори” яъни, алла, бешик ашулалари,
шунингдек, болалар ва ўсмирларнинг узоқ ўтмишда катта ёшдагилар қатори-
да турли маросимларда иштирок этганларидан, худди шу жараён куй-
қўшиқларини яхши ўзлаштириб олганликлари биланда, изоҳланади.
Маълумки, болалар ўйинга чанқоқ бўладилар, айни пайтда “ўйин"
орқали оламни ўзлаштирадилар, борлиқни ўзига хос англаб борадилар. Шу
боис болалар миллий қўшиқларининг аксарияти ўйин билан ёки “ўйин
230
вазияти”га боғлиқ ижро этилган. Хусусан, “Бойчечак”, “Лайлак келди”,
“Қалдирғоч”, “Читти гул”, ”Оқ теракми, кўк терак” сингари ҳозиргача
машҳур ўйин-қўшиқлар бизгача етиб келди. Шулар қаторида “Яллама ёрим”,
“Қичқир хўрозим”, “Ука алласи” каби болалар қўшиқлари эса ёш авлоднинг
катталарга “тақлидчилик ижоди”нннг маҳсулидир. Бунда халқ орасидаги
машҳур айтимларнинг куй-оҳангларига болаларнинг ўз ижодлари бўлган
шеър, сўз-ўйин айтишувлари боғланганлиги кузатиш мумкин.
Эндиликда бу каби ўйин-айтимлар болаларнинг маънавий таълим-
тарбиясининг муҳим қисми сифатида мактабгача таълим ташкилотларида ва
умумий таълими ўрта мактабларининг бошланғич синфлар ўқув дарслик-
ларига киритилиб, кенг ўргатилиши билан бир қаторда “Чаман”, “Қуралай”,
“Зилола” каби кўплаб фольклор ансамбллари томонидан ёшлар орасида ижро
этилиб тарғиб қилинмоқда.
1.Йўлдошева С.Х. Ўзбекистонда мусиқа тарбияси ва таълимининг
ривожлантириш. Тошкент. 1985 йил.
2. Соломонова Т.Е. Ўзбек мусиқа тарихи. Тошкент. 1981 йил.
3.Карамотов Ф.И. Ўзбек халқ мусиқа мероси. Тошкент. 1985 йил.
4. Ю.Ражабий. Мусиқа меросимизга бир назар. Тошкент. 1978 йил
5. А.Ўрнибоев. Маънавият – миллатнинг куч – қудрати. “Наврўз”
ашриёти 2011 йил.
ТАВАККАЛ ҚОДИРОВ ИЖОДИЙ ҲАЁТИДАГИ ИЖТИМОИЙ-
МАЪНАВИЙ ОЛТИН ҚОИДАЛАР
Иқболон Қ, Исмоилжон И.
Ўзбек миллий мусиқа санъати аждодларимиз бой маънавияти теран
тафаккурининг, баркамол руҳиятининг садолардаги жонли ифодаси сифатида
янги Ўзбекистон бунёдкори бўлмиш жамиятнинг руҳий қуввати ва жон
озиғига айланган бир паллада глобаллашув жараёнининг баъзи бир
вайронкор таъсири мусиқа санъати соҳаларида ўзбек миллий қадриятларини
емирилиши ва ўзлигидан йироқлашишига олиб келмоқда. Шу сабабли
Юртбошимиз И.А.Каримов: “Биз учун ахлоқий жиҳатдан номаъқул, миллий
қадрият ва қарашларимизга ёд бўлган, лекин ҳозирги кунда ҳаётимизга кириб
бораётган мана шундай кўринишларни бамисоли юқумли касаллик деб қабул
қилишимиз лозим. Ва айни шу асосда бундай хуружларнинг ўта хавфли
ҳолат эканини англашимиз зарур.
Нега деганда, агар инсон енгил – елпи, тумтароқ оҳангларга ўрганиб
қолса, бора – бора унинг бадиий диди, мусиқа маданияти пасайиб кетиши
унинг маънавий оламини сохта тушунчалар эгаллаб олиши ҳам ҳеч гап эмас.
Охир – оқибатда бундай одам “Шашмақом” сингари миллий меросимизнинг
ноёб дурдоналарини ҳам, Моцарт, Бетховен, Бах ва Чайковский каби дунё
тан олган буюк композиторларнинг асарларини ҳам қабул қилиши қийин
231
бўлади”38- мазмунидаги фикрлари ҳозирги куннинг долзарб муаммосига
айланганлигининг исботидир.
Айниқса, Ғарбона – рок, реп йўнашидаги концертларда ажнабий аёл
хонанданинг ярим яланғоч, тутруқсиз хатти-ҳаракатлари ҳамда қўшиқ
ўзларидаги маънисиз ва одоб – ахлоқ чегарасидан чиққан жумлалар инсонни
инсон сифатида эмас, балки, одам кўринишидаги манқурт ва жирканч
қиёфасини ифодалайди. Хунук соч турмаклар, одам тана ва сезги аъзолари –
киндик, бурун, қош ва тилга тақилган зираклар, йиртиқ ва ярим йиртиқ
кийимлар, тана аъзосидаги татировкалар ва хилма – хил индивидуал
кайфиятни кўрсатувчи ҳолатлар ҳар қандай томошабиннинг асабига салбий
таъсир этиши ҳақиқатдир (Г.Қ.).
Маълумки, ёшларнинг ўз табиатига кўра балоғатга етиш давридаги
физиологик ўзгиришлари жиҳатидан гўзаликка, санъатга ва
санъаткорларнинг ички дунёси, турмуш тарзини билишга бўлган
интилишлари юксак бўлади. Қизиқиш кузатувчанликка, у ҳавасга, ҳавас
тақлидга, у кўникмага, кўникма малакага малака эса маданиятга
йўналтирилса, юксак маънавиятга асос солинади ва олий мақсад – маънавий
юксак фуқаролик жамиятини шакллантиришга эришилади.
Шу маънода “Хотира уйғонса гўзал” деганларидек, ўзининг майин ва
кенг кўламли овози, ижрочилик маҳорати, санъаткорлик назокати билан
ўзбек халқи хотирасидан муносиб ўрин олган Ўзбекистон халқ артисти
Таваккал Қодиров ижодий салоҳиятининг бир қирраси бўлган, ижтимоий
этикет намунасидан сабоқ олинса мақсадга мувофиқдир.
Таваккал Қодиров маданиятнинг асосий негизи – интизом ва ақл
ҳамроҳлигида шаклланган этикет эди. Шунинг учун меъёрий
ҳушмуомалалик, камтарлик каби ҳислатлар устозга ҳар қандай вазиятда қўл
келарди. Шу боис устоз учун жамият, унинг ҳар бир аъзосини ҳамиша ҳар
қандай вазиятда ҳурмат қилиш ўзи билан тенг мавқеда кўриш унинг олтин
қоидаси эди. Зеро, яхши хулқ, жамоат жойларида ўзини тўғри тута олиш,
хушбичим қиёфа, муомала маданияти кабилар устоз этикетининг намунаси
эди.
Таваккал Қодиров ўзининг бетакрор овози, бастакорлик қобилияти
билан бирга:
-синовларга бардош;
-ўрганиш ва билишга иштиёқ;
-яқинларга яқинлик;
-касбига ҳурмат;
-шинавандага садоқат;
-меҳр-муҳаббатга оқибат;
-санъаткорона назокат ва меҳмоннавозлик одати билан ижтимоий
этикет тимсоли эди. Чунончи, “Санъаткор этикети – омаднинг калити”
2
I. A. Karimov “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y, 143 – bet
232
сифатида Таваккал Қодировнинг фаолияти мазмунига айланиб, шу тарзда
жамият билан мулоқот олиб борди. Янгиликка интилиш, билимга иштиёқ,
оилавий, касбий муносабатлар самарасига айланди.
Устоз ўзининг назокати қоидаларига кўра:
-ҳар қандай вазиятда шовқин солмас;
-бировнинг камчилик хатоларидан кулмас;
-ҳамсуҳбатларининг яқин кишиси ҳақида менсимай гапирмас;
-бошқа дин, эътиқод, миллат ёки халқларни ерга урмас;
-бировнинг ҳақига ҳиёнат қилмас;
-мижоз таклифини инкор этмас;
-бошлаган ишини чала ташлаб кетмас;
-танқиддан чўчимас;
-хонадонидан меҳмон узилмас;
-ночорлардан мурувватини аямас эди.
Шу билан бирга жамоат жойларида:
-қўлни чўнтакка солиш;
-оёқни чалиштириб ўтириш;
-қўл силтаб гапириш;
-елка қисиш;
-инкор маъносида бош чайқаш;
-нутқни турли имолар билан безаш;
-гапни баланд қаҳ-қаҳа билан тугатиш каби салбий ҳолатларга
муросасиз эди.
Хулоса сифатида айтиш ўринлики, халқ ардоғидаги санъаткор
Таваккал Қодировга хос бўлган бу инсоний муносабатлардан ўрнак олсак,
мамлакатимизда янгиланаётган маънавий қиёфамизга ибрат кўзгуси барпо
этиб, фаровон турмушга асос солган бўламиз.
ЗАМОНАВИЙ ТАСВИРИЙ САНЪАТ ТАЪЛИМИДА ШАХСНИ УЙҒУН

РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
О.Солиев
Замонавий санъат ва педагогик таълимда босқичма-босқич мавжуд
бадиий ва ижодий фаолиятнинг профессионаллик мезонлари
хиралашганлиги сабабли академик анъаналар йўқолиб бормоқда. Бадиий ва
ижодий жараённинг мураккаблиги, классик маънода у замонавий санъат
тенденцияларига мос равишда ўзига хос меъёрлар, талаблар ва қоидаларсиз
шартли равишда ўзига хос, ҳиссий жиҳатдан экспрессив фаолият билан
233
алмаштирилади. Замонавий маънода "рассом" касби ўзининг бадиий ва
ижодий фаолияти, профессионал хусусиятларини йўқотади. Ушбу тенденция
санъат ўқитувчиларига ва санъат таълими мазмунига қўйиладиган
талабларнинг қисқаришида намоён бўлади. Ҳозирги кунда мактабларда
"Тасвирий санъат" фани кўпинча ушбу соҳадаги профессионал бўлмаганлар
томонидан ўқитилиб келинмоқда. Таълимий, тарбиявий ва
ривожлантирувчи вазифаларини комплекс равишда ҳал қиладиган малакали
тузилган таълим жараёни яхши йўналтирилган фақат эстетик
ривожлантириш вазифаларини ўзида мужассам этган кўнгилочар фаолият
турига айланиб қолмоқда. Ушбу тенденциялар охирги пайтларда олий
педагогик таълимга ҳам кириб бормоқда. Тасвирий санъатни ўқитиш
методикасига нисбатан тизимли ёндашувни четлаб ўтиш каби муносабат,
санъат ва педагогика факультетларининг ўқув муҳитини бузилиши ҳамда
кейинчалик мактабнинг профессионал таълим жараёнига салбий таъсир
кўрсатиши каби ачинарли оқибатларга олиб келади[1;11]. "Тасвирий санъат"
фанига нисбатан бундай юзаки муносабат замонавий дунёдаги санъатнинг
ўрни ва тушунчаси билан боғлиқ бўлиб, бизнинг фикримизча, таълим
жараёнининг профессионал тушунчаси билан узвийлик касб эмайди. Аслида,
бу каби муаммо 100 йилдан олдин пайдо бўлган. Ўша пайтда ижтимоий
фикр ҳаракатининг бевосита акс этиши оқибатида.тасвирий санъат академик
санъат меъёрларидан шиддат билан узоқлашди. Таълим жараёнида "эркин
тарбия" назарияси шаклланди. ХХ асрда расм бўйича услубий адабиётларда
"бепул таълим", "табиий усул" ҳамда анъанавий ёндашув тарафдорлари
билан - "геометрик усул" деб номланган назария тарафдорларининг ғоялари
тўқнашуви юз берди, (Г. Кершенштеинер, Ж. Девэй, А.В. Бакушинскй ва
бошқалар). "Эркин таълим" назариясини баҳолашда А.В. Карлсон "саволнинг
бундай шаклланиши ўқитувчиларни расм чизиш жараёнини бошқаришдан
озод қилишга ва шу билан саводсиз расм чизишга, ўқитувчилар
малакасининг пасайишига олиб келди," деган хулосага келади. Чунки бундай
234
дарсларни ҳар қандай ўқитувчи, ҳаттоки расмдан умуман бехабар ва ҳатто
ундан ҳам кўпроқ расм чизиш техникасида ўқитиши мумкин "[4;11].
Шунингдек, П. Пикассонинг "бепул таълим" назариясининг моҳиятини
тавсифловчи сўзлари қизиқ: "Ишонамизки, болаларга эркинлик бериш керак,
аслида улар болалар расмларини ясашга мажбур. Улар ҳатто абстракт
болалар расмларини ясашни ҳам ўргатишди. Аммо, аслида, болалар
эркинлигини ҳимоя қилиш, уларни мажбурий таъсирлардан ҳимоя қилиш
орқали, болалар таълимини бу билан чеклаб, ўзларига хос тарзда қулфлаб
қўйилмоқда "[7;314]. Кўплаб муаллифлар мактабгача ёшдаги бола, ўқувчи
ёки талаба бўлсин, ўқувчининг шахсиятини ривожлантиришда тасвирий
санъатнинг ўрни ва аҳамияти ҳақида ёзганлар. Академик В.С. Кузин ўзининг
"Психология" [5] асарида анъанавий бадиий ва ижодий фаолият ҳамда ақлий
жараёнларнинг ривожланиши ўртасидаги боғлиқликни тасвирлаб берди.
Интизомнинг таълим мазмунини йўқотиш, авваламбор, шахснинг уйғун
ривожланиши имкониятларини йўқотишдир. Визуал фаолият бола табиати
учун энг табиий нарсалардан бири бўлиб, фанни ўқитишда комплекс
ёндашувнинг йўқлиги, таълим мазмунининг етишмаслиги бошқа фанларни
ўқитишда компенсация қилинмайдиган шахсият ривожланишидаги бир қатор
ноёб имкониятлар жараёнидан таълимни маҳрум қилади. Тасвирий санъат -
бу маълум бир билим сифати, ноёб қобилиятлари билан боғлиқ бўлган
амалий фаолият, тўғридан-тўғри ёш рассомнинг ички дунёси бойлигига
боғлиқ бўлган техник ва технологик хусусиятлар, бадиий маҳорат, ижодий
фикрлаш даражасидир. Тасвирий санъат дунёни реал нарсалар ва ҳодисалар
тасвири орқали бадиий экспресивлик тилида ифодалашга ўргатади.
Санъатдаги академик анъаналарнинг йўқолиши сабабли бадиий педагогика
соҳасидаги мутахассисга қўйиладиган талабларга эътиборсиз қолдирмаслик
керак, чунки тасвирий санъат ўқитувчиси мавҳум композициялар яратмайди,
барча ақлий жараёнлардан йўналтирилган фойдаланиш орқали талаба
шахсиятини атрофдаги олам тўғрисида объектив билимларни
235
шакллантиради, гўзалликни қадрлашга ва тушунишга муҳим фазилатларини
шакллантиришга ва ривожлантиришга ўргатади.
1. Кузин В.С. Психология живописи. М.: Агар, 1999. 304 Б.

2. Ломов С.П. Дидактика художественного образования. М.: ГОУ
Педагогическая академия, 2010. 104 b.
3. Ростовцев Н.Н. История методов обучения рисованию:
Зарубежная школа рисунка. М., Просвещение, 1981. 192 b.
4. Хроменков П.А. Готовность студентов педвуза к
профессиональной деятельности в развивающей образовательной среде
// Наука и школа. 2014. №2. С. 17-20.
5. Чистов П.Д. Целостное видение в тональном рисовании //
Вестник Московского государственного областного университета.
Серия: Методика обучения изобразительному и декоративному
искусству. 2006. № 1. 30-32.
БОЛАЛАР МУСИҚА ВА САНЪАТ МАКТАБЛАРИДА ЎЗБЕК

МУСИҚА АДАБИЁТИ ФАНИНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИДАГИ
МЕТОДИК ТАЪМИНОТ МАСАЛАЛАРИ
Насритдинова М. Н.
Давлат таълим стандартларининг бошланғич махсус мусиқий таълими
ва Ўзбекистон Республикаси болалар мусиқа ва санъат мактабларида
(кейинги нашрларда БМСМ деб юритилади) ўзбек мусиқа адабиёти фанини
ўқитишда юқори синф ўқувчилари гуруҳ дарслари талабларига киритилган
дастур ҳисобланиб, ҳафтасига бир маротаба 1 соатлик (45 дақиқа), йиллик
34-36 соатга мўлжалланган соатлар кесимини ўзида мужассамлайди.[1]
“Ўзбек мусиқа адабиёти” ўқув дастурига ўзбек мусиқа маданиятининг
қадим даврлардан XXI аср бошларига қадар вужудга келиши ва ривожланиш
жараёнлари, ўзбек мусиқа фольклори ва оғзаки анъанадаги профессионал
мусиқанинг турли жанр ва шакллари, миллий мусиқий чолғулари турлари,
оғзаки анъанадаги халқ ва профессионал ижрочи намоёндалар, шунингдек
Марказий Осиё халқлари мусиқа маданияти юзасидан умумий тушунчалар
мазмунини ўз ичига олади.
Ўзбек мусиқа адабиёти фани ғоявий – тарбиявий ва ўқув – таълимий
аҳамиятга эга. Ушбу фан ўқувчиларнинг умумий мусиқий қобилиятларини
ривожида, ҳар тарафлама етукликнинг шаклланиши ва маънавий дунёқараш
ва боланинг ижодий тафаккурини кенгайишида, Ватанга муҳаббат ва
ифтихор хисларининг юзага чиқишидаги асосий омил бўлиб хизмат қилади.
Ўқув дастурнинг асосий мазмуни ўзбек мусиқа санъатини вужудга келиши ва
ривожланиш босқичлари, турли оғзаки анъанадаги халқ ва профессионал
236
мусиқасининг жанр ва шакллари, ўзбек халқ чолғу асбоблари ва ўтган йиллар
йирик ижрочи мусиқа намоёндалари ижоди билан таништиришдир. Ўқув
дарстурга киритилган мавзулар 2019 йили Ўзбекистон Республикаси
Маданият Вазирлиги қошидаги услубхонаси томонидан ўқув режага
киритилган Болалар мусиқа ва санъат мактаблари “мусиқа адабиёти”
фанидан мавжуд (2010й) фан дастури асосида М.Б.Агаева раҳбарлигидаги
ишчи гуруҳ томонидан янгидан тузилган ва тасдиқдан ўтган[2]. Ўқув дастури
БМСМлар мусиқа адабиёти фанининг учинчи ўқув йилига мўлжалланган
“Жаҳон маданияти ва санъати” ҳамда “Ўзбек мусиқа адабиёти” фанини
ўқитиш мазмунига асосланган.
Республика БМСМлари фанни ўқитишдаги ўқув жараён ўзбек тилидаги
“Ўзбек мусиқа адабиёти” дарслигига эҳтиёж сезади. БМСМлар учун 2017
йилда Ниссо Халилова томонидан яратилган ягона мавжуд “Ўзбек мусиқа
адабиёти” дарслиги рус тилида бўлиб, статистик маълумотларга таянган
ҳолда айтиш жоизки, Республикамизда мавжуд 312 та БМСМлар
контингентининг 80 фоизи ўзбек тилида таълим олаётгани ҳамда мавжуд рус
тилидаги дарслик 2010 йилда тузилган эскирган дастур мазмунида экани
фанга янгича ёндашув, ўзбек тилида янги дарслик яратилишига эҳтиёж
сезади.
2019 йилда янгиланган дастур асосида Жаҳон маданияти ривожланиш
босқичлари ва ўзбек мусиқасини вужудга келиши, ривожланиши билан
боғлиқ масалалар юзасидан келиб чиқадиган саволларни инобатга олган
ҳолда материални содда, болаларга тушунарли тилда эшитиш кўникмаларини
шакллантириш ва ривожлантиришда шахсий ва жамоавий ижоднинг ўрни,
таъсири, поэзия ва мусиқанинг бир-бири билан табиий омухталашиш
жараёнларига оид муаммоларни дастлаб ҳар томонлама ишлаб чиққан
олимлар Абу Наср Форобий (837-950) ва Абу Али ибн Синолар (980-1037)
эди. Шу жумладан, мусиқа эшитиш кўникмаларини шакллантириш ва
ривожлантиришда оғзаки касбий ижод масалалари “Шарқ мусиқа
назариясига оид бир мунча жиддий асарлар”39 яратган Форобий илмий
меросида муҳим ўрин тутади. Унинг асарлари орасида “Китоб фи ихсо ал-
ийқоъ” (“Ритмлар туркумлари ҳақида китоб”), “Китоб фин накра музофа
илал-ийкоъ” (“Ритм билан боғланган оҳанглар ҳақидаги китоб”) алоҳида
ўрин тутади. Мусиқий-ижодий жараён “Китоб ул-мусиқа алкабир” (“Мусиқа
ҳақида катта китоб”), “Калом фи-л мусиқий” (“Мусиқа ҳақида ўйлар”),
фундаментал тадқиқот “Китоб фи ихсо ал-улум ва ат-таъриф” (“Илмларнинг
келиб чиқиши ва таснифи”) асарларида бош муаммо сифатида
ўрганилган.Фаробийнинг «Мусиқа тўғрисидаги катта асар» китобида куйни
эшитиш ва тинглаш орқали завқлана билиш инсон руҳининг олийжаноб
хислати эканлигини қайд этган. Миллий ва мумтоз мусиқа эшитиш
39
Хайруллаев М.М. Мировоззрение Фараби и его значение в истории философии. –Тошкент: Фан, 1967. -100
б.
237
кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришга доир қарашларни
Форобий асарларида уч турга ажратилганини учратиш мумкин. Унинг
фикрича, “бир хил мусиқа инсонга ҳузур-ҳаловат бахш этади, иккинчи
хили эса эҳтиросларни қўзғаб, жўшқин қилади ва ниҳоят, учинчи хил
мусиқа борки, ўйга толдиради, фикрлашга, тафаккур қилишга мажбур
этади”40 дея таърифлайди. Бу жараёнда тинглаш ва эшитишда нарсаларнинг
суратлари гўёки чизилаётган янглиғ инсон онгида гавдаланади. Мусиқий
идрокка таъсир этувчи трансформацион тенденциялар сабаб
тингланиялаётган куйнинг бири кўнгилга лаззат ва роҳат, бошқаси биринчи
тур куйлар бирга қўшилиб, кўнгилни тахайюл билан бойитади, учинчи хил
куйлар ҳайвоний лаззат ёки азият билан боғлиқ мазмундан таркиб топади.
Форобийнинг энг яқин издоши Абу Али ибн Сино бўлган. Ёш Сино
учун Форобий асарлари ўзини қизиқтирган фанлар, жумладан, мусиқа
фанини билишда ҳам калит вазифасини ўтаган эди
Абу Али Ибн Сино (980–1037) қадимги юнон файласуфлари ҳамда
Форобийнинг мусиқа тўғрисидаги таълимотларини чуқур ўзлаштирган ҳолда,
мусиқани тинглаш ва эшитишда инсон маънавияти билан боғлиқ жиҳатларга
ҳам катта эътибор беради. Олимнинг фикрича, “мусиқа ҳаётбахш,
олижаноб ахлоқий хусусиятларни ривожлантиради, у инсонга хизмат
қилади, унинг интеллектуал ва ахлоқий қиёфасини шакллантиради”41.
Умуман, мусиқа инсон табиатини нечоғлиқ ўзгартиргани, инсоннинг инсон
билан ўзаро алоқаси ва муносабатлари нақадар боғлиқ эканлиги Ибн
Синонинг “Китоб аш-шифо” рисоласининг мусиқа бўлимида баён этилади.
X – XI асрларда маданият, санъат ва адабиёт ривожланган ва тараққий
этган давр бўлиб, бунда мусиқачилар ҳақидаги маълумотларни қамрайдиган
адабий ёдгорликлардан бири “Қобуснома”дир
Унда саройдаги мусиқачиларга оид ахлоқ, вазн ва ритм мураккаблигига
кўра куйларнинг тавсифи, мусика эшитиш ҳамда тинглашни
шакллантиришда созанда ва хонандалар йўл-йўриқлар кўрсатилган. Мазкур
асарда Кайковус ҳаётий ва амалий масалалардан кенг фойдаланган ҳолда ўз
турмушида кўрган, учратган муаммоларни ҳикоялар, мақоллар ва
донишмандларнинг ҳикматли сўзлари орқали ифодалайди. Жумладан,
асарнинг ўттиз олтинчи бобида, яъни “Ҳофизлик ва созандалик зикрида”
айтилганки, “...Ҳамма вақт оғир йўлларни чертмағил, чунки барча машқ
ва оҳангни бир хилда чертиш шарт эмасдур, нединким одамларнинг
барчаси бир хилда бўлғон эрмаслар, таъблари ҳам бир-бирига мувофиқ
эрмас, яъни халқ мухталифдурлар”42 дейилган. Кўринадики, миллий ва
мумтоз мусиқа эшитиш кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришда
созанда ва хонандадан санъат аҳлларининг мусиқий идрокларига қараб
40
Н.Алаутдинова. «Куй ва қўшиқ сеҳри». Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси
нашриёти, 2008 йил.3-б.
41
Ўша манба 4-б.
42
Д.Джамалова. “Ўрта аср Шарқ алломаларининг мусиқий қарашлари”. ЎзДСМИ хабарлари-2019/3(11). 62 б.
238
репертуар танлаш шу билан бирга ижрода хилма-хилликни шакллантириш
орқали эришилишини тушунтиради. “Шул важдин бу фаннинг устодлари
санъатга шундоғ тартиб бермишларки, аввал подшоҳлар мажлиси учун
хисравона достонлар тузмишлар, ундин сўнг вазнсиз бир оғир йўл
тузмишларки, уни икки суруд била айтса бўлур ва унга оғир йўл деб от
қўймишлар. Бу йўл қариларнинг ва хирадмандларнинг таъбига мос
келмуш эрди ва бул йўлни мазкур қавм учун туздилар. Ундин сўнг эрса
кўрдиларки, халқнинг барчаси қарилар ва хирадмандлар зрмасдурлар.
Шундин кейин ложарам йигитлар учун бир йўл тузатдилар. Ундин
кейин енгилроқ вазнлик шеърлар учун енгил йўллар тузиб, уларга
хафиф деб от қўйдилар, оғир йўлдан сўнг бу хафиф йўлни чертдилар.
Мутриблар6 қарилар ҳам, йигитлар ҳам ундан баҳраманд бўлсинлар,
дедилар. Ундин кейин ёш ўғлонлар ва латиф таъб одамларнинг
баъзилари бебаҳра қолдилар. Мазкур қавм учун тарона айтмоқни пайдо
қилдилар, токи мазкур қавм ҳам баҳра ва роҳат топғайлар, чунки барча
вазнларнинг орасида таронадин латифроқ вазн йўқдур. Демак,
буларнинг барчасини бирдек қилиб айтмағил ва бир хилда куйламағил,
менинг баён қилғонимдек чертиб, айтғил. Бас, барча улус сенинг
созингдин, овозингдин баҳраманд бўлсин”.43 “Қобуснома” асари
китобхонни ўзига жалб этадиган даражада бой мазмунга эга бўлиб, унда
санъат соҳасида эндигина ўз фаолиятини бошлаётган ёш мутахассисларининг
миллий мусиқа маданиятимизни эшитиш ва тинглашни шакллантиришдаги
таълими ва тарбияси учун муҳим бўлган жисмоний ҳамда ақлий фазилатлар
ўта зукколик билан таҳлил қилинади.
Абдураҳмон Жомий (1414–1492) ҳам миллий ва мумтоз мусика
эшитиш кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш мусиқа
таълимоти ва унинг инсон маънавий камолотида тутган ролига доир жуда
кўп қимматли фикрлар ёзиб қолдирган. Жомий “Рисолаи мусиқий” асарида
“Оддий товушларнинг нозик ва ихчам эшитилиши кишига завқ
бағишлаб, инсон руҳиятини янада нозиклаштиради, инсон бундай
кайфиятлар чоғини чўзиш ва такрорлаш иштиёқига тушади. Бу нарса
инсонда завқланиш, эшитган, эшитаётган ва эслаган товуш, зарб ва
куйларидан таъсирланиш салоҳиятини вужудга келтиради. Инсон
қалбининг энг нозик кечинмалари дилгирлик ва қувонч, тушкунлик ва
умид, изтироб ва руҳланишлар ҳам маълум товушлар орқали кишига
маънавий роҳат ё маънавий тушкунлик кайфиятларини беради”44. Бу
билан Жомий мусиқани идрок этишда турли тенденциялар мавжуд бўлиб
бутун инсон умри ва ҳаёти давомида таркиб топиши, миллий ва мумтоз
мусика эшитиш куникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришда
мусиқий идрокка таъсир этувчи фалакиёт ва табиат билан боғлиқ жараёнлар
43
Қобуснома. /Форсчадан М. Ризо Огаҳий тарж /.— 2- тўлдирилган нашри.— Т.: Истиқлол, 1994.— 125 б
44
Н.Алаутдинова. «Куй ва қўшиқ сеҳри». Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси
нашриёти, 2008 йил.4-б
239
ҳамда мусиқа туйғулар гармонияси инсон билан табиат ўртасидаги
уйғунликка чорловчи фаолият эканлигига ишора қилади. Жомий
таълимотидан шу нарса келиб чиқадики, мусиқа инсоннинг руҳий ва
ижтимоий ҳаётини қамраб олувчи ва бирлаштирувчи ўзига хос гўзаллик
оламидир. Демак, Шарқ алломаларининг мусиқа ва инсон маънавиятига доир
қарашларидан шу нарса аён бўладики, миллий ва мумтоз мусиқа эшитиш
кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш мусиқа оҳанглари орқали
кишиларни эстетик ва ахлоқий жиҳатдан тарбиялашда беқиёс имкониятларга
эга ҳисобланади.
XV асрнинг иккинчи ярмига келиб миллий ва мумтоз мусиқани яратиш
ва уни ривожи йўлида юксак даражада намуна кўрсатган ҳазрат Алишер
Навоий кўплаб мусиқий асарлар яратган. Мусиқани нозик ҳис этган ҳамда
унинг катта эмоционал, маънавий ва эстетик кучга эга эканлигини англаган
адиб мусиқий асарларнинг мазмундор ҳамда ҳаёт билан боғланган бўлиши
шарт деб ҳисоблар эди. Навоийнинг мусиқани санъат сифатида ахлоқий
юксак ва эстетик жиҳатдан теран талқини, унинг мусиқа композицияси ва
фани ҳақидаги қарашлари кўпгина бадиий ҳамда илмий-фалсафий
асарларида акс этган.
Академик Н.И.Конрад ёзади: “Навоий устози Жомий каби
мусиқашунос эканлиги, унинг асарлари орасида мусиқага доирлари ҳам
борлигини эслайлик. Унинг “Хамса”сига, шунга кўра, мусиқа нуқтаи
назаридан ҳам ёндашиш мумкин. Бу ҳолатда у сўзлар тили билан
берилган ҳаётий жаранг каби гавдаланади. Аммо шуни ҳам эсда тутиш
керакки, пентатоникадаги товушлар қатори бешта ранг-баранг
оҳанглар орқали намоён бўлади ва уларнинг ҳар бири товуш
оралиғидаги Ўрта аср шарқ алломаларининг мусиқий қарашлари
интервалларнинг жойлашиши, ҳар бир оҳангнинг ўзига хос жаранги
билан ажралиб туради. Бири соф мажор, иккинчиси соф минор,
учинчиси “минорга яқинлашгандек”, аммо яна бир куй борки, унда
мажор ва минор ажратиб бўлмайди. Назаримда, Алишер Навоийнинг
беш достони худди ана шундай жаранглайди”45
Шарқ фанининг буюк икки арбоби: Форобий ва Ибн Сино каби
Алишер Навоий ҳам мусиқани чолғу ва ашулага бўлади, табиийки, бунда
устунликни кейингисига беради, зеро, у сўз ва мусиқий фикрни
синтезлаштирган ҳолда эшитиш ва тинглашда таъсирлироқ кучга эга бўлади.
Мусиқа назарияси ва тарихидан, бастакорлар санъатидан яхши хабардор
бўлган ҳамда ўзининг вокал (нақши) чолғу ва (пешравлар) асарларини
яратган. Миллий ва мумтоз мусиқа эшитиш кўникмаларини шакллантириш
ва ривожлантиришда Алишер Навоий ўз поэтик ижодида мусиқий ижод
таъсирини сезмаслиги мумкин эмас эди. Мусиқий ижоднинг нисбатан
мураккаб муаммоларини ҳал қилишга уринган йирик олимлардан яна бири
45
Конрад Н.И.Запад и Восток. –Москва: Восточной литературы, 1972. -284 б.
240
Мавлоно Нажмиддин Кавкаби Бухорий (1532 йилда ўлдирилган) эди. Кўп
қиррали истеъдод эгаси сифатида у шоир ва олим, созанда, ижрочи ва
бастакор бўлиб танилди. Фаннинг кўп тармоқларини қамраб олган илмий
ишлари орасида унинг мусиқа назарияси, ритмика ва қофияга оид
тадқиқотлари ҳам мавжуд. Айниқса, унинг Бухоро мақомлари асосида
мусиқа ва сўз уйғунлиги ҳақидаги тадқиқоти алоҳида аҳамиятга эгадир. Бу
кўп йиллик илмий изланишлар натижада унинг “Мусиқа ҳақида рисола”,
“Куйларининг турлари”46 сингари асарлари яратилди. Миллий ва мумтоз
мусиқа эшитиш кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш Ўрта
асрлардаги мусиқий рисолаларда мусиқий ритм икки қисмга, яъни чолғу
ҳамда ашулага бўлиб ўрганилган бўлиб, унинг таълимоти шеърият олами
билан узвий боғланган ҳолда олиб борилган. Шарқ мутафаккирлари
томонидан илгари сурилган қарашлар, ғоялар нафақат ёшларнинг онги ва
қалбига маънавий озуқа беради, балки, миллий мумтоз мусиқани эшитиш ва
тинглашни шакллантириш ва ривожлантириш орқали уларнинг маънавий-
ахлоқий оламини тарбиялайди, миллий ва умуминсоний қадриятларга бўлган
қизиқишларини оширади.
МУСИҚА САНЪАТИДА - УЧИНЧИ РЕНЕССАНСНИ ЁШЛАР

НИГОҲИДА ТУТГАН ЎРНИ
Улуғбек Р., Рахимов О.
Фарғона давлат университет
Ҳар қандай давлатнинг тарихий тараққиёт йўлидан маълумки, юртнинг
жадал ривожланиши, муайян ютуқларга эришиши, халқнинг фаровон бўлиши
ўша давлатда ёшлар таълим-тарбияси ва келажагига бериладиган эътибор
даражасига чамбарчас боғлиқ. Ҳар бир миллат ўз келажак авлодида
комилликни кўришни орзу қилади. Ўзбек ҳалқи ҳам ўз маданияти ва
маънавиятида комил инсонлар тарбиясига алоҳида эътибор берган ва бундай
комиллик дарғаларини етиштириш ҳар бир замонда муҳим саналган. Инсон
камолатида эса жисмоний ва маънавий гўзалик муҳим аҳамият касб этади.
Шу боис, бугунги кунда юртимизда замонавий билим ва кўникмаларга эга,
мамлакатимизнинг муносиб келажаги учун жавобгарликни ўз зиммасига ола
биладиган, интилувчан ва серғайрат ёшларни тарбиялашга алоҳида эътибор
қаратилмоқда.
Ҳозирги кунда дунёда глобаллашув жараёнлари кучайиб, тинчлик ва
барқарорликка қарши янги тахдид ва хатарлар тобора кўпайиб бормоқда.
Бундай мураккаб ва таҳликали вазият мамлакатимизда жамият ҳаётининг
маънавий-маърифий асосларини мустаҳкамлашда, миллий ғоянинг асосий
тушунча ва тамойилларини ҳаётга жорий этиш, ёш авлод қалбида Ватанимиз
тақдири ва келажаги учун дахлдорлик ва масъулият ҳиссини ошириш, ёт
46
Соломонова Т.Е. Вопросы ритма в узбекском песенном наследии. –Тошкент: Фан, 1978. -63 б.
241
ғояларга қарши мафкуравий иммунитетни кучайтиришга йўналтирилган
тарғибот тизими шакллантириш зарурдир.
Юртимиз ижтимоий-маънавий ҳаётига кейинги йилларда тобора чуқур
кириб бораётган, халқимиз тафаккури, ҳаёт тарзида мустаҳкам ўрин
эгаллаётган “Янги Ўзбекистон-янгича дунё қараш”, “Янги Ўзбекистонда
эркин ва фаровон яшайлик”, “Янги Ўзбекистон”, “Миллий тикланишдан-
миллий юксалиш сари”, “Янги Ўзбекистон-янги Ренессанс сари”, “Учинчи
Ренессанс” каби ғоялар мамлакатимиз тараққиётининг тамомила янги
босқичи ва даражасини белгилаб бераётганига алоҳида эътибор бериш
лозим. Юқорида эътироф этган барча ғоя ва тушунчаларнинг калити – бу
илм-фан ва таълим ҳисобланади. Агар биз тарих саҳифаларига эътибор
берсак, Марказий Осиё ўз тарихининг ҳар бир даврида диний ва табиий
фанлардаги янги билим ва ёндошувларга кенг қучоқ очган. Юртимиз ҳар
доимо янгилик ва танқидларга очиқ, ўз кучи ва салоҳиятига ишонган
маданият сифатида ҳукм сурган. Ҳудудимизда кенг ривож топган мадраса ва
расадхоналар билан бир қаторда физика, математика, тарих, география,
фалсафа ва мусиқа санъати каби фанларни ривожланиши билан эътиборли
бўлган. Ҳозирги кунда ижтимоий тармоқларига кириб келган “Ренесанс”
сўзи нима маънони билдиради. “Ренессанс” сўзининг луғавий маъноси, бу
французча бўлиб “қайта туғилиш” деган маънони англатади. Атама сифатида
унинг мазмуни анча кенг маданиятда, илм-фанда, санъатда, таълим-тарбияда,
умуман, жамиятда узоқ муддатли турғунликдан кейин қайта жонланиб, тез
ривожланишни, ижтимоий онг ва қадриятлар тизими янги сифат босқичига
чиқишини билдиради. Илк бор бу атама Европада ўрта асрлар мутаассиб-
лигидан кейин XV-XVI асрлардаги ривожланиш даврига нисбатан
қўлланилган. Ренессанс аталмиш мазкур ижтимоий ҳодиса ўзбек тилига
Уйғониш даври-деб ўгирилган.
Ҳозирги ижтимоий-сиёсий ибора билан фикр юритадиган бўлсак,
ҳақиқатан, тарихан олганда, бизнинг юртимиз икки Ренессансни бошидан
ўтказган. Биринчиси, IX-XII асрларда ва иккинчиси XIV асрнинг охирги
чораги XVI асрнинг биринчи чоракларига тўғри келади. Агар илмий
жиҳатдан ёндошадиган бўлсак, биринчи Ренессансда юртимиздан Ал-
Фарғоний, Ал-Хоразмий, Ал-Форобий, Абу Райҳон Беруний, Ибн Сино,
Юсуф Хос Ҳожиб, Маҳмуд Кошғарий, Маҳмуд Замахшарий каби буюк
даҳолар, буюк муҳанддислардан Ал-Бухорий, Ат-Термизий, мутакаллим-
лардан Имом Мотуридий ва Абул Муин Насафий ҳамда бошқа атоқли
дунёвий ва диний алломалар шуури оламни ёритди. Иккинчи Ренессансда –
Мирзо Улуғбек, Ғиёсиддин Жамшид Коший, Қозозода Румий, Али Қушчи,
Мавлоно Лутфий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Камолиддин Беҳзод
каби буюк меъморлар, бастакорлар, мусаввирлар, шоирлар, тарихчилар
чиқиб, дунёни лол қолдирган асарлар яратганлар. Ҳар икки Ренессанс
даврида бизнинг юртимиз дунёнинг илғор, мутараққий халқлари қаторида
эди.
242
Янги Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳатлар, халқимизнинг
бой илмий-маданий мероси, мамлакатимизда илм-фан, санъат ва маданият
соҳаларида эришилаётган ютуқлар, аҳолини, айниқса, ёшларда ёт ғояларга
қарши мафкуравий иммунитетни кучайтиришда, миллий қадриятлар ва
анъаналарни асраб авайлаш ва кенг трағиб этишда мусиқа таълими ва
санъатини ўрни беқиёсдир. Юртимизда барча соҳаларда амалга оширилаёт-
ган ислоҳатлар қаторида ва таълим - тарбия ривожланишни ўзига хос йўли-
ни танлаши натижасида, таълим муассасаларида келажагимиз бўлган
ёшларга мусиқа таълими бериш соҳасида олиб борилаётган тизимини жаҳон
андозалари асосида ташкил этиш зарурлиги бугунги кун талаби сифатида
қаралмоқда. Ўсиб келаётган ёш авлодни ҳар томонлама камол топтириш,
уларда миллий анъаналар ва санъатга бўлган қизиқишларини, тафаккур-
ларини ривожлантириш, миллий санъат асарлари билан таништириш ҳамда
ўргатиш ҳозирги кундаги энг муҳим вазифалардандир.
Мусиқа-инсон ҳиссий кечинмалари, фикрлари, тасаввур доирасини
мусиқий товушлар изчиллиги ёки мазмун воситасида акс эттирувчи санъат
тури. Мусиқа инсонни маънавий-ижтимоий тафаккурини шакллантиришда,
улардаги турли кайфиятларни, яъни кўтаринкилик, шодлик, завқланиш,
мушоҳадалик, ғамгинлик, хавф-қўрқув ҳислатларини инсонни ҳис-
туйғуларини, орзу-умидларини, хохиш-истакларини ўзига хос бадиий тилда
ифода этиб ўзида мужассамлантиради. Мусиқа - ҳам фан, ҳам санъатдир.
Чунки, мусиқа ҳар доим ривожланиб турувчи жонли санъатдир. Мусиқа
инсон умрини доимий йўлдоши, мусиқа инсонни юрагига чуқур кириб, уни
ички кечинмаларини акс эттирувчи кучга эга. Бундан ташқари, мусиқа
шахсни ифодавий сифатларини яъни, қатъиятли, интилувчанлик, ўйчанлик,
вазминлик ва унинг табиати (мижоз)ни ҳам акс эттиради. Кишилик
жамиятидан маълумки, боқийлик таъсири остида пайдо бўладиган сезги ва
идрок тафаккурининг асосий манбаидир. Буни илмий асосда кўриб
чиқадиган бўлсак, мусиқани тўла-тўкис идрок этиш учун диққат, хотира,
тафаккур зарур ва муҳимдир. Рус педагоги В.А.Сухомилинский “Мусиқа-
инсон тафаккурининг улкан манбаидир”-деб таъриф берган. Мусиқа тарихий
даврларга ҳос руҳий тароват, суръат, ижтимоий фикр ва кечинмалар
умумлашган ҳолда ифодаланиб, ҳар бир даврнинг маънавий-ижтимоий
талабларига жавоб берган ҳолда инсон ҳаётининг асосий мазмуни бўлиб
келган. Ўтмишда барча халқлар мусиқанинг маънавий-ижтимоий тафаккури
кучидан фойдаланган ҳолда ўз ҳарбий қўшинларини жанговарлик
тайёргарлигини оширишда алоҳида мақсадлардан фойдаланган. Унда
мусиқадаги шаҳдамлик ва кўтаринкилик улардаги жанговарлик руҳиятини ва
салоҳиятини оширишга ёрдам берган. Ҳатто, мусиқа қадимдан асир тушган
маҳбусларни қатл этишда ҳам инсон тафаккурига, онгига салбий таъсир
этувчи восита бўлган. Мана шу жараёнда ижро этиладиган мусиқий товуш
оҳанглари ўлимга маҳкум этилган маҳбусларни руҳиятига жиддий таъсир
ўтказган ёки инсонларни дафн этиш жараёнида ва видолашиш вақтларида
243
ижро этиладиган мусиқий оҳанглар инсонни чуқур қайғуга, истиробга ва
ўкинч хислатларини ўзида намоён қилади. Шу билан бир қаторда мусиқада
ҳаёт ва ўлим, шахс ва жамият, эзгулик ва зулм, қудратли ва заифлик каби
кўринишларни ҳам ўзида акс эттиради. Яратилган ажойиб мусиқа асарлари
чуқур фалсафий мазмун билан суғорилган бўлса, инсон тафаккурига
муҳрланиб қолади. Мусиқанинг инсон руҳиятига, тафаккурига таъсир
қилишнинг тугалланмас имкониятлари ҳақида қадимдан мусиқашунослар,
мутафаккир ва олимларнинг диққатини ўзига қаратган.
Шуни айтиб ўтиш жоизки, ҳозирги айни кунларда илгари сурилаётган
“Ёшлар – янги Ўзбекистон, янги Ренессанс бунёдкорлари” мавзусига оид
жуда кўп жаҳон Уйғониш даврининг буюк алломаларини мусиқа санъати
тўғрисидаги илмий қарашларини алоҳида рукунлар остида илмий асосда
ёритиш ва ёш авлодга етказиш даври келди. Бунинг учун бундай илмий
конференцияларни мақсадли асосда ўтказиб бориш зарур деб ўйлаймиз.
Ёшлар – инновациялар, ғоя ва ечимларнинг битмас – туганмас манбаи.
Бугун кунда ёшлар фаоллиги ҳар қачонгидан ҳам муҳим, зеро, улар жамият
тараққиётини ҳаракатлантирувчи асосий кучдир. Шу боис, айнан ёш авлод
зиммасига ёрқин келажак барпо этиш вазифаси ишониб топширилган.
1.Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 28
июлдаги “Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш ва соҳани
ривожлантиришни янги босқичга кўтариш тўғрисида”ги Қарори.// Халқ сўзи
газетаси. 2017 йил 29 июль.
2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2019 йил 3
майдаги “Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш бўйича
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори.// Халқ сўзи газетаси. 2019
йил 4 май.
3.Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
“Адабиёт ва санъат, маданиятни ривожлантириш - халқимиз маънавий
оламини юксалтир-ишни мустаҳкам пойдеворидир” номли нутқи.// Халқ сўзи
газетаси. 2017 йил август сони.
4. М.М.Хайруллаев. Уйғониш даври ва Шарқ мутафаккири.
Тошкент.1971 йил.
5.А.Эркаев. Учинчи Ренссанс-миллий ғоя сифатида. Янги Ўзбекистон
газетаси. 2020 йил 9 сентябрь.
244
ИЖТИМОИЙ-ГУМАНИТАР
ФАНЛАР
АБУ НАСР ФОРОБИЙНИНГ АҚЛ ВА БИЛИМ ЭВОЛЮЦИЯСИ
ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАРИ
Юлдашев А.Ф.
Инсон ўзининг ақлий хатти-ҳаракати билан улкан моддий ва маънавий
бойликларни яратади, уларни замонларнинг оғир, машаққатли, айни бир
вақтда шарафли синовларидан эсон-омон олиб ўтади. Буюк донишманд Абу
Наср Форобий инсон ақли-заковатини биринчи ўринга қўйганлиги бежиз
эмаслиги тарих фалсафаси кўзгусида яққол кўринади, зеро, жаҳон тарихи
инсониятнинг табиат билан уйғун ҳолда яшаб қолиш, моддий ва маданий
бойликларни онг - ақл воситасида яратиш тарихидан иборат. Абу Наср
Форобий инсон моҳиятини айнан ақл мезони билан белгилаган. Инсон
моҳияти ақлда, ақлнинг моҳияти ҳатти-ҳаракатда билинади, дейди Форобий.
Ақл тушунчаси инсоннинг туб моҳиятини, қадриятини, хотирасини, бир сўз
билан инсонийлигини билдирувчи асосий мезон сифатида талқин этилади.
Инсоннинг инсонлиги унинг ақл-идрок, ақлий мушоҳада тафаккур асосида
фаолият кўрсатишида намоён бўлади. Форобий фикрича, ақлнинг даражаси,
ақл-идрокнинг миқёси, тафаккурнинг кўлами инсон ҳатти-ҳаракати орқали
кўзга ташланади. Инсоннинг энг олийжаноб хусусияти ҳам ана шунда. Чунки
одамзот ўз ҳаётий фаолиятини ақлий имконияти доирасида, билими,
тушунчаси ва маънавий руҳий мезонлари чегарасида қуради.
Форобийнинг фалсафий мероси нафақат Ўзбекистон ва Марказий Осиё
тадқиқотчиларининг, балки Ғарбий Европа, Россия, Яқин ва Ўрта Шарқ
олимларининг энг муҳим, эътиборли ва қизиқарли тадқиқот объекти бўлиб
келган ва келмоқда. Уларда Форобийнинг оламнинг моддий бирлиги,
перипатетизм (аристотелизм), олам, коинот тизими, унда инсоннинг ўрни,
микро ва макрокосмосда ҳаракат шакллари тўғрисидаги ва бошқа қарашлари
таҳлил қилинган. Қатор асарларда Форобийнинг билиш назарияси, оламни
билишнинг даражалари ва босқичлари тўғрисидаги фалсафий таълимотлари
тадқиқ этилган. Талайгина китоблар, рисолалар, илмий тадқиқотлар ва
мақолалар Форобийнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятига, сиёсий фалсафасига,
ижтимоий, маданий, маънавий-аҳлоқий, диний-фалсафий илмий меросини
тадқиқ ҳамда таҳлил этишга бағишланган.
Форобийнинг фалсафий ва ижтимоий-сиёсий қарашларига
бағишланган асарларда мутафаккирнинг онтология масалаларидаги
пантеизми, билиш назариясидаги ақлпарастлик (рационализм) ва
инсонпарварлик, ижтимоий-сиёсий дунёқараши ва идеал давлат тўғрисидаги
таълимоти, Форобий давридаги маънавий ҳаётнинг ўзига хослиги, ўрта аср
245
пантеизмининг характерли хусусияти ва унинг тасаввуф билан алоқаси
ҳақидаги таълимотлари таҳлил қилинади.
Шуни таъкидлаш лозимки, гарчи ал-Форобийнинг фалсафий, сиёсий,
аҳлоқий, эстетик қарашларини ўрганишга кўплаб асарлар бағишланган
бўлса-да, аммо уларда асосан мутафаккир таълимотининг умумфалсафий ёки
умумсоциологик томонлари тадқиқ этилган ва ёритилган. Шунингдек,
Форобийнинг ақл, унинг моҳияти, даражаси, тузилиши, ўсиб бориш
масалалари билиш назариясининг умумий томонлари билан боғлиқликда
ўрганилган ва таҳлил қилинган.
Форобий фалсафасида билиш назарияси диалектик тарзда талқин
этилади. Хусусан, унинг қарашларида “назарий ақл”, “амалий ақл”, “воқеий
ақл”, “фаол ақл” каби билиш жараёнининг босқичлари ўзаро бир-бирини
тақозо этган ҳолда юксакликка эришиб боради. Мутафаккир таълимотига
кўра, инсондаги ақл-заковат (“ақлий қувват”) борлиқни турли-туман
кўринишларининг инъикосидир. Инсон ўзидаги ақл-заковат ёрдамида аввал
ерда содир бўлаётган воқеа-ҳодисалар ва ўзгаришларнинг сабабларини,
сўнгра эса осмон жисмларининг сиру-асрорларини билади. Инсоннинг ўзи ва
олам тўғрисидаги тўплаган билимлари, яъни ақл воситасида яратган
маънавий бойликлари ҳеч қачон йўқ бўлиб кетмайди, балки “дунёвийлик”ни
ташкил этади. Инсон ақли олам сирларини билишда энг юксак чўққига
кўтарилганда “кайҳоний ақл”, “кайҳоний руҳ” билан қўшилади, яъни
илоҳийлик касб этади. Унинг фикрича, ҳақиқатга муҳокама ва ақл орқали
борилади, аммо бу мақсадга эришиш учун фақат ақлнинг ўзи кифоя эмас,
бунинг учун ички оламни поклаб бориш керак. Ақл тўғрисидаги концепция
Форобийнинг “Ақл маънолари ҳақида”, “Фуқаролик сиёсати”. “Саволларнинг
моҳияти”, “Фозил шаҳар одамларининг қарашлари ҳақида”, “Ақл(сўз)нинг
аҳамияти ҳақида”, “Ақл тўғрисида” номли асарларида муфассал тарзда
ишлаб чиқилган.
Хуллас, Форобий ақл фалсафасининг инкор этиб бўлмайдиган жойи
шундаки, у ақлни борлиқ оламининг ибтидоларидан бири деб билди ва айнан
инсоний вужуд ана шу ақл воситасида ўша оламга бевосита қўшила олишини
илгари сурди. Бу эса, ўз навбатида, файласуфнинг билиш маърифатидаги
янгиликлари ана шу ерда яширинганлигини кўрсатиб беради.
1.Юлдашев Ф. A. Абу Наср Форобийнинг “Фи-маъоний-ал-ақл” рисоласида
гносеологик масалалар. // Монография. T.: Тамаддун, 2012 йил. - 136 б.
2.Юлдашев Ф. A. Абу Наср Форобийнинг қарашларида ақл ва билим
эволюцияси: фалсафа фанлари бўйича фалсафа доктори (РhD)
диссертацияси: 09.00.03 - фалсафа тарихи / Ф. A. Юлдашев; Самарқанд
давлат университети. - Самарқанд, 2018 – 134 б.
3.Юлдашев Ф.Ю. Концепция познания аль-Фараби в истории философии.
“Философия инноваций и социология будущего в пространстве культуры:
246
научный диалог”. Сборник статей Всероссийской научно-практической
конференции с международным участием. Уфа, 2020 год. Стр. 389-393.
АҲМАД ФАРҒОНИЙ АСАРИНИНГ

ЕВРОПАДАГИ БИРИНЧИ ТАРЖИМОНИ
О.В.Маҳмудов
Ғарбда «Alfraganus» номи билан танилган Абу-л-Аббос Аҳмад ибн
Муҳаммад ибн Касир ал-Фарғоний (тах. 798–861) ўрта асрларда Европа илм-
фан оламида катта обрў ва шуҳратга эришган Марказий Осиёлик
алломалардан бири эди. Аҳмад ал-Фарғонийнинг исми фан тарихида машҳур
бўлишига қарамай унинг ҳаёти ва илмий фаолияти ҳақидаги маълумотлар
жуда оз, ноаниқ бўлиб, кўпроқ тахминларга асосланган.
Бугунги кунга қадар фарғоналик қомусий олимнинг «Қуёш соатини
ясаш ҳақида китоб», «Ҳандаса ва ҳисоб ёрдамида шимолий ва жанубий
астурлобни ясаш учун комил китоб», «Етти иқлимнинг ҳисоби»,
«Астурлобни қўллаш ҳақида», «Ал-Фарғоний жадваллари», «Жадий
диаметри учун ал-Фарғоний жадваллари», «Ойни Ернинг устида ёки остида
жойлашган вақтини аниқлаш ҳақида рисола», «Фалакиёт илми асослари ва
самовий ҳаракатларнинг усуллари» номли асарлари етиб келган.
Улардан Европада катта қизиқиш билан таржима этилган ва ўрганилган
асар бу – «Фалакиёт илми асослари ва самовий ҳаракатларнинг усуллари»
номли китобдир. 30 бобдан иборат фундаментал асар ўзида оламнинг
тузилиши, Ернинг ўлчови, сайёрамизнинг шарсимон кўринишга эга экани
хусусидаги далилларни мужассамлаштирган. Мазкур китобни XVII асрга
қадар Европа университетларида астрономия бўйича асосий дарслик
сифатида ўқитиб келинганлиги, шунингдек, Буюк географик кашфиётлар
даврида Х.Колумб, Ф.Магеллан ва бошқа сайёҳатчиларнинг изланишлари
учун илмий асос бўлиб хизмат қилганлиги узоқ йиллар давомида фан
тарихчилари томонидан эътироф этиб келинади. Албатта, бу асосли ва ҳақли
эътирофдир.
Бироқ, илмий адабиётларда ал-Фарғонийнинг ушбу асарини
Европадаги илк таржимаси қачон, қаерда, ким томонидан, қандай услубда
яратилгани хусусида бир-бирини инкор этувчи, чалкаш маълумотлар
берилади. Ҳатто айрим тадқиқотларда аслида лотин тилини билмаган
шахсларни, асарни лотинчага ўгирган таржимон сифатида кўрсатилган
ҳолатлар ҳам мавжуд. Шунга ўхшаш манзара IX – XI асрларда ижод қилган
бошқа Шарқ мутафаккирларининг асарлари мисолида ҳам кузатилади.
Биз, ана шу каби ойдинлик киритилиши зарур бўлган масалалар
юзасидан олиб бораётган «Ўрта аср Европа таржима марказларида Шарқ
олимлари илмий меросини ўрганилиши» мавзусидаги докторлик
тадқиқотимиз натижаларига таяниб, «Фалакиёт илми асослари» асарининг
Европадаги биринчи таржимаси қачон, қаерда, ким томонидан яратилган ?»
247
деган саволга батафсилроқ жавоб беришга ҳаракат қиламиз. Маълумот
ўрнида айтиб ўтиш жоизки, қуйида исмлари тилга олинувчи таржимонлар
XII–XIII асрларда Испаниянинг Толедо шаҳрида фаолият юритган таржима
мактабининг аъзолари ҳисобланишади.
XII–XIII асрларда Испанияда олиб борилган таржима фаолияти
тарихига оид илмий адабиётларда, ал-Фарғоний асарининг Европадаги илк
таржимаси 1135 йилада Толедо мактаби яратилган, деб кўрсатилади. Бироқ,
фан тарихига оид ишларда асар таржимони кимлиги борасидаги қарашлар
турлича.
Жумладан, Г.П.Матвиевская ва Б.А.Розенфельднинг ўзида VIII–XVII
асрлар оралиғида яшаб ўтган 600 нафар алломанинг ҳаёти, фаолияти ва
асарлари, уларни кимлар томонидан ўрганилгани тўғрисидаги қимматли
маълумотларни жамланган «Ўрта аср мусулмон математик ва астрономлари
ҳамда уларнинг асарлари» номли китобида қайд этилишича, асарнинг лотин
тилидаги илк таржимаси Испаниялик Ҳуан қаламига мансуб.
«Фалакиёт илми асослари» асарининг Европадаги илк таржимасини
яратилиши тўғрисида яна бир фикр мавжуд бўлиб, у Ғарб
медиевистларининг дарғаларидан бири Ричард Лемайга тегишли. Олимнинг
таржима тарихига бағишлаб, турли йилларда эълон қилган илмий ишларида
кўрсатилишича, ал-Фарғоний асари XII асрда Толедода Ибн Дауд исмли
таржимон томонидан лотин тилига ўгирилган.
Мазкур тадқиқотлар соҳадаги йирик адабиётлар ҳисобланганлиги боис,
кейинги давр мутахассислари мавзуга доир маълумотларни олишда асосан
уларга мурожаат қилашади.
Бу икки фикрдан фарқли равишда яна бир маълумот мавжуддирки,
унга кўра, «Фалакиёт илми асослари» асари илк маротаба Севильялик Ҳуан
томонидан лотин тилига таржима қилинган.
Хўш бу маълумотлардан қайси бири тўғри ?
Тўпланган маълумотлар таҳлил натижаси шуки, Испаниялик Ҳуан (лот.
Hohannes Hispanus) ҳамда Севильялик Ҳуаннинг (лот. Hohannes Hispalensis)
исмларидаги ўта ўхшашлик сабаб, айрим тадқиқотчилар Севильялик Ҳуан
қаламига мансуб таржималарни Испаниялик Ҳуан муаллифлигига
киритишган. Баъзи тадқиқотларда буни аксини кўриш мумкин. Бизнингча,
кўплаб тарихчиларининг бу каби чалкашликка йўл қўйишларига икки
таржимон исми-шарифларининг кейинги даврда қисқартирилган
вариантлари, яъни, Hispalensis (Севильялик) ҳамда Hispanus (Испаниялик)
сўзларини «Hisp» тарзда; Hohannes (Ҳуан) исмини эса «H» тарзда ёзиш сабаб

Изоҳ: ўзбек тили имло қоидаларига асосан жой номларига «лик» қўшимчаси қўшилгач, у матн ичида кичик
ҳарф билан ёзилади. Бироқ, бу ерда Севильялик, Испаниялик ва бошқалар шахсларнинг нисбаси сифатида
ишлатилмоқда. Шу боисдан улар катта ҳарфда ёзилган. Мисол учун, Севильялик Хуан исми лотинчада
Johannes Hispalensis, инглизчада John of Seville, русчада эса Иоанн Севильский тарзда ёзилади. Бундан
ташқари, таржимонлар исмларининг турли тилларда турлича талаффуз қилинишини ҳам қайд этиш лозим.
Жумладан, Хуан исмини Иоанн, Жон; Жерард исмини Герард, Ҳерардо; Майкл исмини Михаил, Микоил
тарзида ва ҳ.к.
248
бўлган. Чунки бундай қисқартирилган исмни кимга (Севильялик ёки
Испаниялик Ҳуанга) тегишли эканлигини аниқлаш осон бўлмаган.
Маълумотларга кўра, Толедо мактабида яратилган таржималардан кейинги
асрларда нусха олиш вақтида таржимонларнинг исмларини шу тарзда
қисқартириб ёзиш одат тусига киради.
Мавзу юзасидан олиб борган изланишларимиз натижасида аён
бўлдики, Севильялик Ҳуанинг таржимонлик фаолияти Испаниялик Ҳуандан
кўра анча сермаҳсулдир. Севильялик Ҳуан асарларнинг таржималарини якка
тартибда амалга оширган бўлса, Испаниялик Ҳуан асосан ҳамкорликда
ишлаган. Бунга, уни илмий лотин тилини билмаслиги сабаб бўлган. И.
Ҳуанинг таржима соҳасидаги энг яқин ҳамкори Доминго Гундисальви (1110–
1190) эди. Бу ҳамкорлик қуйидаги услубда амалга оширилган. Араб тилидаги
асарни дастлаб Испаниялик Ҳуан маҳаллий кастиль лаҳжасидаги испан
тилига оғзаки ўгириб борган, айни вақтда эшитганларини Д.Гундисальви
илмий лотин тилига таржима қилган.
Бундан ташқари, Севильялик Ҳуан 1090–1170 йилларда, Испаниялик
Ҳуан эса 1150–1215 йилларда яшаган. Ал-Фарғонийнинг биз фикр
юритаётган асари эса Толедо мактабида 1135 йилда лотин тилига ўгирилади.
Эътиборли жиҳати шуки, 1135 йилда яратилган таржимага «Sub laude Dei et
auxilio ejus» («Тангрининг ёрдами билан») деб муаллифлик имзоси қўйилган.
Ушбу имзо Толедо мактаби таржимонларидан фақат Севильялик Ҳуанга
тегишлидир. Севильялик Ҳуан ўзининг жуда кўплаб таржималарига шу
тарзда имзо чеккан бўлиб, у томонидан 1120 йилда лотинчага таржима
қилинган Қуста ибн Луқанинг (820–912) «Руҳ ва қалб ўртасидаги фарқ» (лот.
«De diffrentia spiritus et amina») асарида ҳам «Sub laude Dei et auxilio ejus» деб
битилган Севильялик Ҳуан имзоси мавжуд.
Тадқиқотмиз натижалари шундан далолат бермоқдаки, «Фалакиёт илми
асослари» асарини Ибн Дауд томонидан лотин тилига ўгирилганлиги
тўғрисидаги маълумот ҳақиқатдан анча йироқдир. Чунки, Ибн Дауд (лот.
Avendeuth) ҳам Испаниялик Ҳуан каби лотинчани билмаган. Аммо қадимги
юнон, араб ва яҳудий тилларини мукаммал ўзлаштирган. У Толедо мактабида
1150–1180 йилларда фаолият юритган бўлиб, фан тарихида фалсафага оид
араб тилидаги асарларни лотин тилига ўгиришда муҳим рол ўйнаган
таржимон ва машҳур файласуф сифатида ном қолдирган. Мисол учун, у
Д.Гундисальви билан ҳамкорликда Ғаззолийнинг (1058–1111) «Мақасид ал-
фаласифаҳ» («Файласуфлар мақсади») рисоласини лотинчага таржима этган.
Бу ҳамкорлик ҳам юқорида таърифланган услубда олиб борилган.
Илмий адабиётларда келтирилишича, Ибн Дуад Толедо мактаби
аъзолари ичида катта ҳурматга сазовор бўлган. Жумладан, Брюггелик
Рудольф ўзининг айрим таржималарини Ибд Даудга бағишлайди. Буни у
таржима қилган ишлар сўнггида «dilectissimo domino suo Iohanni David» –
«менинг энг қадрли устозим Ҳуан Давидга» деб битилган сўзлар
тасдиқлайди. Шу каби бағишловлар Барселонада яшаган яна бир таржимон
249
Тиволалик Платон таржималарида ҳам учрайди: «ad amicun suum Iohannem
David» – «...дўстим Ҳуан Давидга». Назаримизда, айни шу бағишловлар
Р.Лемайнинг ноилмий фаразига асос бўлган. Чунки ўрта асрлар тарихи
билимдони бўлишига қарамай, Р.Лемей юқоридаги бағишловларда
келтирилган «Iohann David» исмидаги «Iohanni» («Ҳуан») сўзи Севильялик
Ҳуанга таалуқли, деб ўйлаб, Ибн Дауд ва Севильялик Ҳуан битта шахс деган
хулосага келади. Натижада, умри давомида астрономия билан умуман
шуғулланмаган файласуф олим «Фалакиёт илми асослари» асарининг лотин
тилига ўгирган таржимон сифатида кўрсатилади. Бироқ, бу тўғри эмас. Асли
яҳудий бўлган Ибн Дауд 1150 йилда Толедода келгач, христианликни қабул
қилади ва яқинлари уни Ҳуан Авендаут деб атай бошлайдилар. Айнан шу
ҳолат Ибн Дауд исмини замондош ҳамкасблари томонидан «Iohann David»
(«Ҳуан Давид») тарзда ёзилишига сабаб бўлган.
Санаб ўтилган далиллардан кўриниб турибдики, ал-Фарғонийнинг
«Фалакиёт илми асослари ва самовий ҳаракатларнинг усуллари» асари
Европада илк маротаба 1135 йилда «Rudimentis astronomiae» («Астрономия
асослари») номи билан Севильялик Ҳуан томонидан лотин тилига ўгирилган.
С. Ҳуан ўз таржимаси асосида 1142 йилда астрологияга оид «Астрология
санъатининг қисқача баёни» (ёки «Юлдузлар тўғрисида мулоҳаза қилиш
китоби») номли асар ёзади. Бундан англашиладики, Аҳмад ал-Фарғонийнинг
«Фалакиёт илми асослари» рисоласини Ғарбдаги илк тадқиқочиси ва
амалиётга татбиқ этган олим ҳам Севильялик Ҳуанинг ўзи эди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

1. Ахмад ал-Фаргани. Астрономические трактаты / Пер. с араб., вводная
статья и коментарии Б.А. Розенфельда, И.Г. Добровольского, Н.Д.
Сергеевой. – Т.: Шарк, 1998.
2. Матвиевская Г. П., Розенфельд Б. А. Математики и астрономы
мусульманского средневековья и их труды. Москва, 1982.
3. Al-Farghānī on the Astrolabe. Arabic text edited with translation and
commentary / Edit. Lorch R. – Stuttgard, 2005.
4. Alonso M. Notas sobre los traductores toledanos Domingo Gundisalvo y
Juan Hispano / Al-Andalus. Madrid, 1943. Vol.8. (1). P. 155–188.
5. Alonso M. Traducciones del árabe al latín por Juan Hispano / Al-Andalus.
Madrid, 1952. Vol.17.(1). Р 129–151.
6. Carmody F.J. Arabic Astronomical and Astrological Sciences in Latin
Translation // A Critical Bibliography. Los Angeles, 1956. Issue.3. P. 92–94.
7. D’Alverny M-T. «Avendauth?» // Homenaje Millás Vallicrosa. Barcelona,
1964. Р. 19–43.
8. Gil J.S. The translators of the period of Don Raymundo: Their Personalities
and Translations (1125-1187) // Rencontres de cultures dans la philosophie
médiévale. Traductions et traducteurs de l’Antiquité tardive au XIVe siécle.
Louvain-la-Neuve, 1990. P. 109–119.
250
9. Sabra A. Farghānī Abu’l-‘Abbas Akhmād Ibn Mukhammād Ibn Kathīr al //
Dictionary of Scientific Biography. – New York: Charles Scribner’s Sons,
Vol. 4. Р. 541–545.
10.Lemay R. Dans l'Espagne du XIIe siècle: Les traductions de l'Arabe au Latin
// Annales ESC. – Paris: Armand Colin, 1963. Question.18. Р. 639–665.
11.Lemay R. Fautes et contresens dans les traductions arabo-latines medievales:
l’Introductorium in astronomiam d’Abou Ma’shar de Balkh // Revue de
Synthese / Edit. M. Albin. Centre International de Synthese, 1968. Issue 3.
P. 101–123.
12.Lemay R. Gerard of Cremona // Dictionary of Scientific Biography. New
York, 1978. Vol. 15. Р. 173–192.
13.Robinson M. Johannes Hispalensis and the Manuscript tradition the history
surrounding the time of John of Seville and the spread of his work. Exeter,
2000.
14.Robinson M. The Heritage of Medieval errors in the Latin Manuscripts of
Johannes Hispalensis // Al-Qantara. Madrid, 2007. Vol. 28 (1). P. 42–68.
15.Robinson M. The History and Myths surrounding Johannes Hispalensis //
Bulletin of Hispanic Studies October. Liverpool, 2003. Vol. 80. (4). P. 443–
470.
ЕВРОПАДА ШАРҚ ОЛИМЛАРИ АСАРЛАРИНИ ЎРГАНИШДА ЎРТА

АСР ТАРЖИМА МАРКАЗЛАРИНИНГ ЎРНИ ХУСУСИДА
О.В.Маҳмудов
Бугунги кунга қадар, IX–XII асрларда яшаб ижод қилган Шарқ
алломаларининг илмий меросини ўрганиш борасида кўплаб изланишлар олиб
борилиб, қатор илмий ишлар эълон қилинган. Бу ишларнинг аксар қисмини
фундаментал тадқиқот даражасида эканлигига қарамасдан, алломалар
асарларининг Европада таржима этилиши ва ўрганилиши тўғрисидаги
маълумотлар ўзининг умумийлик даражасини сақлаб қолмоқда. Жумладан,
бу турдаги ишларда гап бирор бир аллома асарини XII–XIII асрларда
Европада таржима этилиши хусусида борганда, кўпинча таржима асрни
келтириш билангина чекланилади. Асар таржимони кимлиги, таржимачилик
иши қандай услубда, қачон, қаерда амалга оширилгани, мазкур таржиманинг
минтақа илмлари ривожидаги аҳамияти қай даражада бўлгани хусусидаги
маълумотлар баён қилинмайди. Чунки, ҳалигича республика қолеверса,
минтақа миқёсида бу каби маълумотларни ўзида жамлаган, бир тизим ва
тартибга солган махсус илмий тадқиқот натижаси яъни, адабиёт
яратилганича йўқ. Мазкур сабаблар, бу борада чуқур ҳамда махсус илмий
тадқиқот олиб боришни тақозо этмоқда.
Ваҳоланки, XII–XIII асрларда Испаниянинг Толедо, Сарагосса,
Сеговия, Наввара ва Барселона шаҳарларида олиб борилган таржимачилик
ишларининг натижаси сифатида Жобир ибн Ҳайён, Яҳё ибн Ғолиб ал-Ҳайёт,
251
Муҳаммад ал-Хоразмий, Абу Маъшар ал-Балхий, Аҳмад ал-Фарғоний,
Ҳунайн ибн Исҳоқ, ака-ука Бану Мусолар, Ёқуб ал-Киндий, Абу Бакр ал-
Хасан ибн ал-Ҳосиб, Собит ибн Қурра, Аслам ал-Мисрий, ал-Баттаний, Абу
Бакр ар-Розий, Абу Наср Форобий, Абу ал-Сақр ал-Қабисий, Абу ал-Қосим
ал-Заҳравий, Ибн ал-Ҳайсам, Яҳё ибн Сарафюн, Ибн Сино ва ал-Ғаззолий
каби қомусий олимларининг турли фан соҳаларига оид юзга яқин асарларини
маҳаллий кастиль, яҳудий ва лотин тилларига ўгирилганини кўриш мумкин.
Ушбу таржималар орқали Шарқ мутафаккирларнинг илмий назариялари
бутун Ғарб мамлакатларига кириб борди ва минтақада янги илм-фаннинг
шаклланишига замин ҳозирлаб, унинг кейинги тараққиётида дастуруламал
вазифасини ўтади. Фалакиёт, риёзиёт, ҳандаса, физика, механика, табобат,
биология, метеорология, кимё, фалсафа, мантиқ, адабиёт каби кўплаб
фанларга таалуқли бўлган бу асарларни асрлар давомида европалик олимлар
энг кўп мурожаат қилувчи ишончли манба ҳамда минтақа илм даргоҳларида,
университетларида асосий дарслик вазифасини ўтаганлиги, билдирилган
баҳонинг ҳаққоний эканини тасдиқлайди.
Мазкур таржима жараёнида, айниқса Толедода ташкил этилган илмий
мактабнинг ўрни ниҳоятда муҳим бўлган. Толедо мактаби юқорида санаб
ўтилган таржима марказлари орасида нафақат энг дастлабкиси, балки
ўзининг катта шуҳрат қозониши билан ҳам ажралиб туради. Зеро, аксарият
фан тарихчилари уни ўрта асрларда Европа минтақасида юз берган илмий
юксалишнинг мантиқий ибтидоси сифатида эътироф этадилар. Шунга
қарамасдан, Толедо мактабининг ташкил топиши, таркиби, у ердаги таржима
ишлари, илмий фаолият, таржимон ҳамда олимларнинг ҳаёти ва ижоди каби
масалалар ҳануз яхлит тарзда, тўлалигича ўрганилмаган. Ғарб адабиётларида
бу илмий марказга нисбатан тез-тез учраб турадиган ишоралар, фикр ва
мулоҳазалар тарқоқ ҳолда бўлиб, Толедо мактаби ҳақида тўлиқ ва аниқ
тасаввур ҳосил қилиш имконини бермайди. Бундан ташқари, Толедо мактаби
ва у билан боғлиқ бошқа масалалар юртимиз ҳамда минтақа
республикаларида ҳам махсус тадқиқ этилмаганини айтиб ўтиш жоиз.
«Ўрта аср Европа таржима марказларида Шарқ олимлари илмий
меросини ўрганилиши» мавзусидаги докторлик тадқиқотимизнинг
натижалари хулосасига таяниб айтиш мумкинки, XII–XIII асрларда
Испаниянинг Толедо шаҳрида фаолият юритган таржима мактаби Шарқ
олимлари асарларининг Европадаги илк тадқиқ ва татбиқ марказларидан
бири бўлган.
Агар, Толедо мактабида таржима қилинган асарлар рўйхатига назар
ташланса, дастлабки вақтда асосан астрология, астрономия, математика ва
тиббиёт каби фан соҳаларига доир асарларни таржима қилишга катта эътибор
қаратилганлигига гувоҳ бўлинади. Кейинчалик, жумладан XII асрнинг
иккинчи ярмидан бошлаб эса фалсафага таалуқли бўлган асарларни лотин
тилига ўгириш кенг тус олди. XIII асрнинг иккинчи ярмидан бу асарлар
қаторига бадиий адабиёт намуналари ҳам қўшилади.
252
Толедо мактаби ўзининг уч босқичли шаклланиш жараёнида
кутубхона, таржима маркази ҳамда илмий муассаса вазифаларини бажарган.
Бу ерда фаолият юритган таржимон ва олимлар гуруҳининг ўзагини
Европанинг турли мамлакатларидан келганлар ташкил этган. Уларнинг
машҳурлари – испан: Севильялик Иоанн, Доминго Гундисальви, Испаниялик
Иоанн ва Толедолик Марк; инглиз: Батлик Аделард, Сарешеллик Альфред ва
Михаил Скот; итальян: Кремоналик Герард, Германлик Херман; яҳудий: Ибн
Дауд; фламанд: Брюггелик Родольф.
Айтиш керакки, Толедо мактабида таржима жараёни мураккаб тизимда
юритилган бўлиб, вақт ўтиши билан бу тизим ўзгариб, ривожланиб борган.
Яъни, дастлабки вақтларда араб тилидаги асарлар биринчи маҳаллий кастиль
ёки яҳудий тилларига ўгирилиб, сўнгра лотин тилига таржима қилинган.
Аниқроғи, араб тилини билувчи шахс, асар таржимасини оғзаки равишда
лотинчани билувчи шеригига маҳаллий кастиль ёҳуд яҳудий тилида айтиб
турган, иккинчи шахс, ўз навбатида эшитганларини лотин тилига ёзма
таржима этиб борган. Бу жараёнга, Толедо таржимонларининг айримларини
араб тилини, айримларини эса лотин тилини билмаслиги сабаб бўлган.
Шундан келиб чиқиб, мактаб фаолиятига назар ташланса, унинг аъзолари
кўпинча ҳамкорликда фаолият юритганликларига гувоҳ бўлинади. Айрим
ҳолларда бу услуб, мураккаблик даражаси турлича бўлган асарларнинг
таржима нусхаларини ҳар хил хатоликлар билан яратилишига сабаб ҳам
бўлган. Шунинг учун, баъзи асарларнинг таржималарига кейинчалик
тузатишлар киритилган.
Эътибор қаратилса, мактаб вакиллари орасида араб тилидаги асарни
тўғридан-тўғри лотин тилига ўгириш салоҳиятига эга таржимонлар ҳам
бўлган. Мисол учун, Батлик Аделард, Севильялик Иоанн, Кремоналик
Герард, Толедолик Марк ва Германлик Херман шулар жумласидан. Булардан
Герард, Марк, Херман таржималари ўзининг илмийлиги ва мукаммалиги
билан ажралиб туради. Севильялик Иоанн эса лотин тилига ўгирилаётган
асарда келтирилган география ва Ислом динига оид маълумотларни атайин
тушириб қолдирган. Шунингдек, у айрим асарларнинг фақат асосий
мазмунини таржима қилган, холос. Албатта, бу каби «услуб» асарнинг илмий
савиясига ўзининг сезиларли салбий таъсирини ўтказган. Айни «услуб»
Батлик Аделард ижодига ҳам хосдир.
Толедо мактабида таржима қилинган асарларнинг аксари Марказий
Осиё олимларининг қаламига мансуб эканлиги, шунингдек, уларнинг асл
қўлёзмаси сақланмаган китобларининг матнларини айнан лотин тилидаги
таржималари орқали ҳозирга қадар етиб келаганлиги, биз учун мазкур
мактабнинг аҳамиятини янада оширади. Бошқача айтганда, юқоридаги каби
жиҳатлар XII–XIII асрларда Испаниянинг Толедо шаҳрида фаолият юритган
илмий мактаб тарихи мамлакатимиз фани нуқтаи назаридан ҳам алоҳида
эътибор ва тадқиқотга лойиқ эканини англатади. Чунки бундай тадқиқот
Марказий Осиёлик алломалар илмий меросининг Ғарбдаги илмлар
253
тараққиётида тутган ўрни ва роли тўғрисидаги маълумотларнинг аниқлиги ва
шаффофлигини таъминлаш баробарида, маданий меросимизни янада
чуқурроқ ўзлаштиришда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Аждодларимизнинг
илмий салоҳиятини узоқ Ғарбдаги ренессанс жараёнининг асосий
ҳаракатлантирувчи кучларидан бўлганлигини кенг тарғиб қилиш эса, ёш
авлод маънавий салоҳиятни юксалтириш ҳамда мустаҳкамлашда аҳамиятли
ўринга эга.
1. Alonso M. Notas sobre los traductores toledanos Domingo Gundisalvo y Juan
Hispano // Al-Andalus. Vol. 7. 1943. P. 158.
2. Alonso M. Traducciones del arabe al latin por Juan Hispano // Al-Andalus.
Vol. 17. 1952. P.129–151.
3. Alonso M. Juan Sevillano, sus obras propias y sus traducciones. // Al-
Andalus. Vol. 18. 1953. P. 20.
4. Afnan S.M. Avicenna. His life and works. London, 1958. P. 261.
5. BurmanT.E. Tafsīr and Translation: Traditional Arabic Qurʾān Exegesis and
the Latin Qurʾāns of Robert ofKetton and Mark of Toledo // Medieval
Academy of America. Speculum, 1998. Vol. 73. (3). P. 706-707.
6. Burnett C.The Introduction of Arabic Learning into England. London: The
British Library, 1997. P. 70.
7. Burnett C. Dialectic and Mathematics According to Ahmad ibn Yuїsuf: A
Model for Gerard of Cremona’s Programme of Translation and Teaching?
//Langage, sciences, philosophie au XIIe siécle. Paris: Librairie philosophique
J. Vrin, 1999. P. 83–92.
8. Burnett C. The The Coherence of the Arabic-Latin Translation Program in
Toledo in the Twelfth Century // Science in Context. Vol. 14(1/2).
Cambridge: Cambridge University Press, 2001. P. 265.
9. Burnett C.S. A group of Arabic-Latin Translators Working in Northern Spain
in the Mid-12th Century // Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland.
Issue. 1. 1977. P. 62–108.
10.D’Alverny M. Avendauth? //Homenaje a Millas Vallicrosa. Barcelona:
ConsejoSuperior de Investigaciones Cientificas,1964. Р. 41.
11.D’Alverny M. Translations and translators // Renaissance and Renewal in the
Twelfth Century. Oxford: Clarendon Press, 1982. P. 421–462.
12. D’Alverny M. Marc de Tolede. // Estudios sobre Alfonso VI y la reconquista
de Toledo: Actas del II Congreso Internacional de Estudios Mozdrabes.
Toledo, Vol. 3. 1986. P. 49.
13.Lemay R. Dans l'Espagne du XIIe siècle: Les traductions de l'Arabe au Latin
// Annales ESC. Paris: Armand Colin, 1963.18. Р. 641-642.
14.Lemay R. Gerard of Cremona // Dictionary of Scientific Biography. New
York: Scribners, 1978. Р.174.
15.Robinson M. Johannes Hispalensis and the manuscript tradition the history
surrounding the time of John of Seville and the spread of his work. Exeter:
254
Exeter University, 2000. P. 24.
16.Robinson M. The History and Myths surrounding Johannes Hispalensis //
Bulletin of Hispanic Studies October. Liverpool: Liverpool University Presss,
2003. Vol. 80. (4). P. 443;
17.Robinson M. The Heritage of Medieval errors in the Latin Manuscripts of
Johannes Hispalensis (John of Seville). Madrid: al-Qantara, 2007. Vol. 28(1).
Р. 41.
АКСИОЛОГИК ЁНДАШУВ АСОСИДА ЎҚУВЧИ-ЁШЛАРДА

ОБЪЕКТИВ ДУНЁҚАРАШНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ВА
РИВОЖЛАНТИРИШ - ИЖТИМОИЙ ПЕДАГОГИК ЗАРУРИЯТ
СИФАТИДА
Сиддиқов Б. С., Тожибоев Ж.У.
Бугунги кунда ривожланаётган Янги Ўзбекистон жамияти юксак
касбий махорат ва интеллектуал, илмий салохиятга эга бўлган ёшларга
эҳтиёж сезмоқда. Микросоциумга қадам қўяётган хар бир ёш ижтимоий
муносабатлар, илмий тараққиётга зийраклик билан қарай олиши ва
объектив баҳолай олиши, янгиликларни тез идрок эта олиши лозим.
Аксарият холларда ўқувчи-ёшларда маънавий-маданий ҳис-туйғулар,
объектив дунёқараш етарлича шаклланмаганлиги аён бўлмокда. Чунки
уларнинг объектив дунёқараши муҳим қарорлар қабул қилишларига асос
бўлади ва бу дунёқараш ўқувчиларга эркин танлов имкониятини беради.
Ҳозирда жаҳон таълим тизимини қадриятга йўналган фаолиятнинг
исталган соҳасини бошқаруви, тез ўзгарувчан вазиятларда инсонда фаол
иштирок этиш кўникмасини ривожлантириш мураккаб кечмоқда. Бунинг
асосий сабаби, минтақада ёки жаҳонда содир бўлаётган инсон фаолиятининг
салбий натижалари, урушлар, диний экстремизм ва терроризм, миллий
биқиқлик, буюк шовинизм қайси давлатда содир бўлишидан қатъий назар,
бутун ер юзидаги одамларнинг саломатлигига, атроф-муҳитга салбий таъсир
кўрсатмоқда.
Инсонни инсон учун қадриятга айланиши, узлуксиз таълим тизимини
фаол йўлга қўйилиши, индивидуал ривожланиш жараёнида боланинг
умуминсоний қадриятларни ўзлаштириши, таълимнинг тузилиши ва
мазмунини тубдан ўзгартириш таълим тизимини аксиологизациялашнинг
муҳим жиҳатларини ўзида акс эттиради.
Ўзбекистон Миллий энциклопедиясида дунёқарашга қуйидагича
таъриф берилган: “Дунёқараш - дунёга ва инсоннинг ундаги ўрнига,
кишиларнинг ўз атрофидаги вокеликка ва ўз-ўзига муносабатига бўлган
умумий қарашлар тизими, шунингдек, бу қарашларга асосланган
255
одамларнинг эътиқодлари, идеаллари, билиш ва фаолият
тамойиллари”. 47
Фалсафа қомусий луғатида “дунёқараш - дунёга ва ундаги

инсоннинг ўрнига, кишиларнинг атрофидаги вокеликка ва ўз-ўзига
муносабатига бўлган умумий қарашлар тизими”, 48 дея таъкидланган.
Объектив дунёқараш эса, дунё ва инсоннинг ундаги ўрни,
кишиларнинг ўз атрофидаги воқелик ва ўз-ўзига муносабатига бўлган
объектив қарашлар тизими ҳамда бундай нуқтаи назарга нисбатан
инсоннинг эътиқоди, уни билиш ва ўзлаштиришга нисбатан интилиишдир.
Бундай дунёқарашни шакллантириш натижасида ўқувчи-ёшларнинг
ақлий-интеллектуал тараққиёти таъминланади.
Аксиология аксиологик онг, қадрлаш туйғуси, аксиологик билиш,
қадрлаш тамойилига таяниб тўпланган қадриятлар тўғрисидаги
билимлар тизимидир.
Замонавий қадриятшуносликда объектив, субъектив ва
плюралистик оқим хамда йўналишлар мавжуд. Аксиология қадриятлар
тизимининг ижтимоий тараққиётга боғлиқлиги принципи, мазкур
тизимнинг ўзгариши ва такомиллашуви билан боғлиқ аксиологик
қонунларни ўз ичига олади. Инсоният янги тараққиёт босқичига ўтиш
жараёнида шаклланадиган янги қадриятлар ҳам аксиологик ёндашувлар
доирасида ўрганилади.
Объектив дунёқараш ўқувчининг нуктаи назарини
баркарорлаштирувчи асосий воситадир. Ҳаётда шахс сифатида мавжуд
бўлиш ва фаолият кўрсатиш, дунёнинг истикболдаги тараққиётини
англаш ва дунё тамаддунини англаб етиш объектив дунёқарашнинг
маҳсулидир.
Объектив дунёқараш туфайли ўқувчи дунё манзараси, унинг
тараққиёт жараёни, ривожланиш тенденциялари, оламни яхлит идрок
этишга оид карашлар тизимини англаб етади. Шy билан бир цаторда,
объектив дунёқараш моддий борлик ва шахснинг ушбу борлик ичида
мавжудлиги ҳақидаги яхлит тасаввуридир. Моддий борликнинг нечоғли
чуқур ва батафсил акс этиши шахснинг илмий-диний дунёқараши
кўламига боглиқ. Объектив дунёқараш шахснинг моддий борлиқни
идрок этиши, дунёқараши, нуктаи назари ва оламга бўлган объектив
муносабатини ифодалайди. У шахс чиқарадиган хукмнинг характерини
белгилайди, унинг хулқ-атвор ва фаолият йўналишини аниклайди.
Шахснинг фикри, ҳиссиётлари объектив дунёқараши ифодаси сифатида
намоён бўлади.
47Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. 3-жилд. - Тошкент: Давлат илмий нашриёти, 2002. Б – 382 б
48Фалсафа. Комусий лугат. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. - Тошкент: Шарқ,
2004.- 115 б. Б.100
256
Объектив дунёқараш ўқувчиларнинг билимларни мустақил
ўзлаштиришларини таъминлайди. Худди шу билимлар ўқувчилар
томонидан тадқиқотчилик фаолияти натижасида қайта ишланади ва
ижодий ўзлаштирилади. Ўқувчида вужудга келган илмий нуқтаи
назарнинг барқарорлиги унда хосил бўлган объектив дунёқарашнинг
тадрижийлиги ва изчиллигини таъминлайди. Ана шу сабабли ўқувчи -
ёшларни умуминсоний маданият талаблари асосида тарбиялаш,
аксиологик ёндашув асосида уларнинг объектив дунёқарашини
ривожлантиришнинг рефлексив-педагогик моделини ишлаб чикиш
мухим ахамият касб этади.
ФИЛОСОФСКО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ВОЗЗРЕНИЯ
АБУ НАСРА АЛЬ-ФАРАБИ
Ф. Юлдашев, З. Туйчибоева
В истории становления и развития психологической мысли огромная
роль принадлежит выдающемуся ученому – энциклопедисту Абу Насру аль-
Фараби. Он является одним из основоположников философско-
психологической мысли, возникшей на Ближнем и Среднем Востоке. Его
учение оказало огромное влияние и на развитие духовной культуры народов
Центральной Азии. Нет почти ни одной отрасли знания, в которой бы он не
оставил глубоких суждений, метких наблюдений и гениальных догадок. Еще
при жизни он получил прозвание «Второй учитель». Фараби оставил
огромное научное наследие: ему принадлежит около 200 научных трактатов,
написанных на арабском и переведенных на различные языки мира
(персидский, еврейский, турецкий, латинский, английский, немецкий,
французский, испанский, русский, казахский, узбекский и др.).
Психологические идеи великого мыслителя содержатся в
многочисленных его произведениях, напрямую не связанных с психологией.
В этой связи большой интерес представляют такие его труды, как «Трактат о
взглядах жителей добродетельного города», «Существо вопросов», «О
сущности разума», «О происхождении наук», «Основы мудрости» и др.
Многие страницы его психологических трудов посвящены проблеме души и
тела. По аль-Фараби, душа и тело находятся в абсолютном единстве. В своем
трактате «Существо вопросов» он выступает против Платона, считавшего
душу первичной и предшествующей телу. «Душа, - писал Фараби, - не может
существовать раньше тела, как это утверждает Платон». Душа возникает
одновременно с телом, не может быть две души в одном теле, и она не может
преселяться из одного тела в другое. Состояние тела влияет на состояние
души. Для сохранения нормального состояния души и выполнения ею своих
функций, необходимо здоровое тело.
Ученый утверждал о вечности души, считая, что она не умирает вместе с
телом, а остается вечно живой. Он полагал, что, хотя тело разлагается, душа
257
не исчезает, она уходит в вечность и никогда не возвращается и не
перевоплощается. Покидая тело человека, душа объединяется с такими же
другими душами, объединяется и все духовное, приобретенное ими,
составляя мировую душу. Бессмертны души добродетельных и сведущих
людей, тогда как души людей невежественных смертны.
Главная заслуга аль-Фараби в трактовке этой проблемы заключается в
следующем: выступая против учения Платона о душе, он делает попытку
защитить устои материалистической теории отражения, правильно объясняя
суть процесса развития психической жизни, в отличие от Аристотеля
склоняется к мысли, что мозг в какой-то степени участвует в управлении
психической деятельностью человека, то есть, подчеркивает зависимость
душевных сил от телесного органа. Центром человеческой души Фараби
считает не мозг, а сердце. Сердце является главным органом, который не
управляется никаким другим органом тела. Затем идет мозг. Он также
главный орган, но господство его является не первичным, а вторичным,
потому что, управляя всеми другими органами, он сам управляется сердцем.
В мозгу аль-Фараби выделял отдельные нервные центры. «Посредством
одной из своих частей (мозг) уравновешивает теплоту, способствующую
воображению; посредством другой – то, что способствует мышлению; и
посредством третьей – то, что способствует сохранению в памяти и
воспоминания».
Дифференцируя нервы по выполняемой ими функции, аль-Фараби
различал нервы двух видов: чувственные и двигательные. По-видимому,
он знал о существовании нервных узлов в сердце и спинном мозгу, именно
этим можно объяснить его высказывания в «Трактате о взглядах жителей
добродетельного города»: многие из этих нервов в самом сердце имеют
корни, посредством которых они черпают из мозга то, что сохраняет их силы.
Многие другие корни берут начало в спинном мозгу, верхняя часть которого
связана с головным мозгом. По мнению Фараби, душа делится на
действующую, или на движущую, и познающую силу. Движущие силы
присущи всей живой природе (растения, животные, люди), так как все они
имеют способность к движению. Познающие же силы имеются только у
людей и животных, они способны отражать в мозгу окружающий мир.
Растения не имеют такой способности, поэтому они не входят в эту группу.
Человек, считает Фараби, овладевает, прежде всего, питающей силой,
под которой он подразумевает телесное строение организма. Люди имеют
также душевную силу, которая делится в свою очередь на два вида:
1. Первую из них он называет «внешней душевной силой», или «силой
ощущений», которая возникает при непосредственном воздействии внешних
предметов на органы чувств (осязание, вкус, слух, зрение, обоняние).
2. К «внутренней душевной силе» относятся сила воображения ( память,
представление, воображение), стремящаяся, или побуждающая, и разумная,
или мыслящая сила.
258
По мнению аль-Фараби, процесс познания состоит из двух ступеней
(ощущение и мышление), которые отображают различные стороны объектов:
первая отображает их внешние, изменчивые свойства (акциденции), вторая –
существо предметов (субстанция). Опираясь в своем учении на аристотелизм,
аль-Фараби придерживается мнения о полной возможности познания
человеком внешнего мира. Преимущество человека перед животным аль-
Фараби видит в том, что человек в отличие от других животных обладает
особыми душевными способностями, высшей формой которых является речь
и разум.
Познавательные процессы, связанные с чувственной ступенью
познания, являются различными формами отражения предметов и явлений
окружающей действительности. Душевные силы не существуют оторванно
от материи, они не привносятся в человеческий организм извне. Познание
частно-конкретных вещей осуществляется через ощущение, восприятие,
воображение, воспоминание и другие психические функции. Вот что пишет
он о природе ощущений: «Ощущаемое ощущается вместе с другими
качествами, которые постигаются в этих телах осязанием, как тепло и холод,
сырость или сухость, и то, что вытекает из них или некоторых из них как
твердость и мягкость, гладкость и шероховатость; или постигаемые вкусом –
таковы обладающие одним вкусом: сладостью, горечью или другими; или
постигаемые зрением – таковы обладающие видом… Но постигаемое
осязанием связано с теплом, холодом или другими осязаемыми, а
постигаемое зрением связано с белизной, чернотой и другими видами».
Обращает на себя внимание трактовка аль-Фараби обусловленности
ощущений физическими раздражителями и теми физиологическими
процессами, которые имеют место в чувственных нервах. Такими
раздражителями он называет свет для зрения, атмосферные колебания для
слуха и т.д. Фараби характеризует наше познание как непосредственное
отражение, как отпечаток реального предмета в форме конкретных образов.
Ощущения являются начальным и необходимым источником знания. ( «Кто
не ощущает, тот ничего не познает и ничего не понимает»). Истинность их
заключается в соответствии возникающих образов реальным предметам,
существующим вне и независимо от сознания человека. Чем сильнее
раздражение, тем дольше сохраняются образы ощущений, многообразие
человеческого ощущения полностью зависит от разносторонних
особенностей свойства бытия и внешнего мира. Под
функцией восприятия аль-Фараби понимает строение частных конкретных
предметов в виде образов, далее получаемые разрозненные ощущения
оформляются им в единое целое. Акт восприятия не мыслится без особого
анатомического аппарата, состоящего из периферической и центральной
частей и соединяющих их нервных проводников, воспринимающиеся
качества признаются принадлежащими самим вещам. С чувственным этапом
познания аль-Фараби связывает память и представление, которые занимают
259
промежуточное место между ощущением и разумом, т.е. мыслительным
процессом. Память сохраняет в себе полученные материалы от мышления и
представления, с ее помощью человек увеличивает запас своего
знания, обогащает свой жизненный опыт. Она помогает ему избегать
вредного и стремиться к полезному. Однако опора только на память часто
приводит человека к заблуждению, неверным выводам, так как она основана
на частных вещах. В мышлении человек познает глубинную сущность
ощущаемых предметов. Мышление тесно связано с речью. Мышление –
общечеловеческое, на него не могут оказать влияние ни религиозные, ни
расовые, ни национальные признаки. Мыслительная деятельность – высшее
проявление творческой активности человека. Мышление способно
организовать и дисциплинировать природные инстинкты и аффекты
человека. В отличие же от чувственного восприятия мышлению
«свойственно понимание, а не просто отражение и закрепление отраженных
образов, так как понимание – это действие, связанное с познанием сущности,
общих правил и законов». В мышлении аль-Фараби предпочтение
отдает процессу понимания. «Понимать лучше, - писал он, - чем учить
наизусть, так как зубрить наизусть связано со многими словами и именами
людей, и это бесконечно, в них нет пользы никому…понимание связано с
обобщениями (выявлением) сущности и законов…понимать лучше, чем
знать наизусть» (из трактата аль-Фараби «Вопросы и ответы на них»).
Ученый считал нужным разграничивать речь на внешнюю и
внутреннюю. К внутренней речи он относил умопостигаемые сущности,
создаваемые в душе человека через понимание, а внешней речью называл
выражение языком того, что находится в уме. Проводя грань между
мышлением и языком, аль-Фараби подчеркивал коммуникативную роль
языка, выступающего в качестве орудия общения. Анализируя слово как
внутреннее явление, он дает интерпретацию логического и грамматического
подхода к этому феномену. Признавая общезначимый характер мышления,
наличие общего для всех людей логического строя мышления, аль-Фараби
рассматривал логические правила как некие общие, универсальные правила
для слов всех языков, а грамматические правила – как относящиеся к словам
определенного языка. По мнению аль-Фараби, воображение выполняет
двоякую функцию. Во-первых, оно фиксирует внешние образы предметов и
комбинирует их в новые образы. Во-вторых, оно подготавливает материал
для мышления. Ученый раскрывает влияние воображающей силы на
сновидение.
Учение аль-Фарабий о познавательных процессах человека играли
значительную роль в эпоху раннего средневековья и содействовали
освобождению науки от влияния религии, а также развитию
материалистического учения о психике человека.
На протяжении тысячелетий прогрессивные стороны психологического
наследия аль-Фараби постоянно развивались, находя живой отклик в сердцах
260
новых поколений передовых ученых не только Востока, но и Запада, что в
определенной мере подготовило «Европейский ренессанс» и послужило
основой для дальнейшего становления научной мысли, имеющей свои
далекие корни в трудах древнегреческих и средневековых арабояэычных
мыслителей.
1. Абу Наср Фараби. Книга слов, используемых в логике.
Международная тюркская академия: перевод с арабского С. Сулейманова.
Нурсултан. 2020. - 160 с.
2. Юлдашев Ф.Ю. Концепция познания аль-Фараби в истории
философии. “Философия инноваций и социология будущего в пространстве
культуры: научный диалог”. Сборник статей Всероссийской научно-
практической конференции с международным участием. Уфа, 2020 год. Стр.
389-393
3. Юлдашев Ф. A. Абу Наср Форобийнинг “Фи-маъоний-ал-ақл”
рисоласида гносеологик масалалар. // Монография. T.: Тамаддун, 2012 йил. -
136 б.
АДАБИЁТДА УМУМИНСОНИЙЛИК, МИЛЛИЛЙЛИК ВА
ИНДИВИДУАЛЛИК
А.Қаюмов, М.Абдураҳимова,
Адабиётда миллийлик ва умуминсонийлик алоҳида ўрин тутади.
Қаҳрамонлар характери, психологияси тасвири миллий деталь ва қарашларда
ўз ифодасини топган ҳолда умуминсоний ғояларни ташишга хизмат қилади.
Ўзбек адабиётидаги бадиий асарларнинг миллий ва умуминсоний
хусусиятларини очиб бериш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан
биридир.
Миллийлик маълум бир ҳудудда яшовчи, келиб чиқиши бир бўлган
халқнинг умумий хусусиятлари бўлиб, унинг белгилари руҳият, дунёқараш,
нутқ, оҳанг, ҳаракат, ташқи кўринишларда; нарса, воқеа, белгиларга
муносабатларда; эътиқод, оний лаҳзалардаги хулосаларда намоён бўлади.
Умуминсонийлик миллийликдан ажралган нарса эмас. Миллийликдаги
барча яхши нарсалар умуминсонийликдир. Умуминсонийлик миллийликнинг
моҳияти бўлиб, ундан ўсиб чиқади.
Индивидуаллик – образнинг хусусияти. Образнинг ўзига хос
характерларни жамлаган, бошқаларга ўхшмаган хусусиятларга эга ҳолда
тасвирланишидир.
ХХ аср бошларидан миллийлик ва умуминсонийлик ҳақида кўплаб
фикрлар айтила бошланди. Лекин миллийлик ҳақида айтилган ижобий
фикрлар давр сиёсати томонидан турли қаршиликларга дуч келар эди.
Абдулла Қодирий адабиётимизнинг умуминсоний имкониятларини юзага
чиқариш учун миллий менталитетимизга хос бўлган хусусиятлардан оқилона
фойдаланиш кераклиги ҳақида бахс юритади.
261
Жаҳон ва ўзбек адабиётшунослари – В.Г.Белинский, М. Борбугулов,
А.Тимофеев, Ҳ.Кўрўғли, З.Кедрина, И.Султон, О.Шарафиддинов, А.Раҳимов,
Т.Бобоев, Э.Худойбердиев, Д.Қуроновларнинг илмий ишлари ва
дарсликларида бу масалага оид назарий асослар яратилган.
Миллийлик ва умуминсонийлик масаласи бўйича олиб борилаётган
илмий изланишлар, чиқарилаётган рисола ва қўлланмаларда олимларнинг энг
муҳим вазифаларидан бири халқимизни, ёш авлодни умуминсоний ва миллий
қадриятлар руҳида тарбиялашдир.
Миллийлик ҳақида турк олими Ниҳат Сами Банарли қуйидагиларни
ёзган: “Тил ва санъатда миллий услубнинг шаклланиши миллатнинг туғилиб
ўсган тупроғи билан боғлиқдир. Айни юртда яшаган; юраги шу юрт
маданияти, тарихи билан боғлиқ кишида миллий характер юзага келади.
Миллий завқнинг хоҳ тилда, хоҳ санъатлардаги кўриниши ва фарқланиш
ҳолатига келиши миллий характер борлигидандир”. Демак, миллийликнинг
фалсафий ва психологик асослари орасида кишининг туғилиб ўсган юрти ва
унинг тарихи, маданияти, кишиларнинг завқлана олиш қобилияти муҳим
ўрин тутади. Масалан, “Мувозанат” романида Юсуфнинг илм олишга
интилиши, оиласига бўлган садоқати, ўз касби ва қизиқишлари билан яшаши
каби тасвирларда умуминсоний ғоялар ифодаланган. Лекин ўқиш пайти,
шаҳарда ўз йўлини топиб кетиши, оилавий қийинчиликларни енгиб ўтиши
билан боғлиқ воқеаларда унинг руҳияти синовдан ўтказилади. Бунинг учун
ёзувчи Юсуфнинг ички оламини англашга интилади. Унинг юрак-юрагига,
онгининг теран қатламларига кириб, миллийликнинг турли қирраларини
очиб беради.
Бошқа бир манбада эса миллий характерга бадиий адабиёт моҳиятидан
келиб чиқиб тўғри таъриф берилган. “У ёки бу миллийликни англашда
бадиий асар катта аҳамиятга эга. Адабиёт – бу, энг аввало, инсон ўз-ўзини ва
атроф-борлиқни бадиий англашининг шаклидир. Унда миллатнинг ўз-ўзини
англаш ва миллий тафаккур қилишнинг барча кўринишлари мавжуд”.
Масалан, Ў.Ҳошимовнинг “Умр савдоси” ҳикоясидаги Пошша хола образи
ўзбек оналари тимсоли сифатида гавдаланади. Унинг ҳаёт, турмуш ҳақидаги
қарашларида миллий характер намоён бўлади. Тадқиқотчи А.Новикова ўз
назарий қарашларида миллий хусусиятларнинг бадиий асарда аниқлик билан
ифодаланишига эътибор берган.
Мазкур масалага Е.Т.Бади-Монге тадқиқотларида ҳам алоҳида урғу
берилган. Е.Т.Бади-Монгенинг “Тува прозасида бадиий деталнинг миллий
ўзига хослиги” мавзусидаги номзодлик диссертациясида бадиий
деталларнинг миллийликка хос хусусиятлари майда бўлакларга бўлиб-бўлиб
тадқиқ қилинади, ҳар бир деталнинг маъно ифодасига чуқур кириб борилади.
Ҳақиқатан ҳам, деталь бадиий асарда энг кўп маъно ташувчи воситалардан
ҳисобланади. Ўткир Ҳошимовнинг “Деҳқоннинг бир куни” ҳикоясида дўппи,
пахта, тандир, тўн, кўча, канал, алла каби деталлар ҳам ўзбек характерини
очиб беришга хизмат қилади. Айниқса, пахта детали воқеаларни ҳаракатга
262
келтирувчи куч вазифасини бажарган. Бу деталь орқали Алижон ва
Муяссарнинг руҳий олами, ботинида мудраб ётган туйғулари очиб берилади.
Эр-хотиннинг бир кунлик ҳаёти, ўзбек оиласининг турмуш-тарзи, ўй-
ташвишлари пахта билан уйғунликда ўзгариб боради.
Бадиий асарларда миллий характернинг ўсиб ёки ўзгариб боришини
ўрганиш ҳам долзарб масалалардан ҳисобланади. А.А.Родионовнинг «Лао
Ше ижодида хитойликларнинг миллий характери» деб номланган номзодлик
диссертациясида ҳам ёзувчининг ижодий камолоти босқичма-босқич таҳлил
қилинади. Лао Ше ҳаёти ва ижодига таъсир кўрсатган турли омиллар, бу
омилларнинг асарларда акс этиши масалалари ҳам чуқур таҳлил этилган.
Миллийлик ва умуминсонийлик умумий тушунчалар бўлиб, бадиий
асарда бу хусусиятлар конкрет образ орқали намоён бўлади. Бу ўринда
образнинг индивидуал хусусиятлари етакчилик қилади. Бу масалада
профессор Дилмурод Қуроновнинг фикрлари ўринли ҳисобланади:
“Бадиий образнинг хусусиятлари ҳақида сўз кетганда, биринчи галда,
унинг индивидуаллаштирилган умумлашма сифатида намоён бўлиши
хусусида тўхталиш зарур. Маʻлумки, воқеликдаги ҳар бир нарса-ҳодисада
турга хос умумий хусусиятлар билан бирга унинг ўзигагина хос хусусиятлар
мужассамдир”.
Масалан, А.Қаҳҳорнинг "Ўғри" ҳикоясида Қобил бобонинг амин
ҳузурига келганини эсланг. Ёзувчи амин ҳақида: "оғзини очмасдан қаттиқ
кекирди, кейин бақбақасини осилтириб кулди", "чинчалоғини иккинчи
бўғинигача бурнига тиқиб кулди" қабилидаги индивидуал белгиларни
бўрттиради. Айни шу индивидуал белгиларнинг бўрттирилиши ҳисобига
адиб катта бадиий умумлашмага эришади: замона амалдорларига хос бўлган
қўл остидаги фуқаронинг тақдирига бефарқликни кўрсатади. Яъни, амин
образи кўз олдимизда индивидуал хусусиятларига эга бўлган конкрет инсон
сифатида гавдаланади, айни шу индивидуаллаштириш ҳисобига образ
умумлашмалилик касб этади. Кўринадики, шу тариқа бадиий образда бир
пайтнинг ўзида бир-бирига зид икки жиҳат (индивидуаллик ва умумийлик)
уйғун тажассумини топади
Бадиий образнинг индивидуаллиги масаласига Тўхта Бобоев ҳам
алоҳида эътибор қаратади: “Адабий асарда тасвирланган бадиий образ
умумлашма натижасигина бўлмай, айни чоқда, конкретлаштириш,
индивидуаллаштириш маҳсули ҳамдир. Зотан, адабий қаҳрамон том маънода
индивидуаллаштирилган бўлиши зарур. Чунки ёзувчи бадиий образни
индивидуал хусусиятлари билан кўрсатиш орқали конкретлаштиради,
образга жонлилик, ҳаётийлик, табиийлик бахш этади, эмоционалликка
эришади - ўқувчи ҳиссиётига таъсир қилади, уни ишонтиради.”.
Хуллас, бадиий адабиётда миллийлик ва умуминсонийлик белгилари
образнинг индивидуал тасвири орқали рўёбга чиқарилади. Қаҳрамон
тасвирида мана шу учта хусусиятнинг меъёрда бўлиши асарнинг узоқ умр
кўришини таъминлайди. Ўз-ўзидан англашиладики, индивидуалллик орқали
263
миллийлик, миллийликдан умуминсонийлик ўсиб чиқади. Бу уч хусусият
бир-бирига чамбарчас боғлиқ ҳисобланади.
1. Адабиёт назарияси. Икки томлик. 1978, 1979 йиллар.
2. И.Султон Адабиёт назарияси. Т. 1980 йил.
3. М.Қўшжонов. Абдулла Қаҳҳор маҳорати. Тошкент 1989 йил.
4. Ниҳат Сами Банарли. Ресимли Тűрк эдебияти тариҳи. Истанбул:
МиллиЭğитимБасими, 1987, 1-жилд,–С.49.
5. Бади-Монге Э.Т Националное своей образие худажественного
детала в Тувинской прозе. Автореф. диссерт. на соискание учёной
степени к.ф.н. www.диссерт.cом.
6. Ҳошимов, Ўткир. Ўзбеклар: Ҳикоялар, ўйлар, ҳажвиялар / - Т.:
Ғафур Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2016.
7. Родионов А. Националний характер китайсев в творчестве
Лао Ше. Дисс. канд. филол. наук: Санкт-Петербург , 2001 330 c.
БАДИИЙ ҒОЯ ИФОДАСИДАГИ РАМЗНИНГ АҲАМИЯТИ

(У.ҲАМДАМНИНГ “ЛОЛА” ҲИКОЯСИ МИСОЛИДА)
А.Абдурахмонов, Д.Қўчқарова.
РАМЗ (араб. — ишора қилмоқ) (бадиий адабиётда) — воқеликни
бадиий акс эттиришнинг шартли усули; бадиий шартлилик шаклларидан.
Рамз мажоздан фарқ қилиб, мазмуни образли қурилиши билан боғлиқ бўлади
ва кўпмаънолилиги билан ажралиб туради. Рамз барча халқлар фольклори ва
адабиётида қадимдан мавжуд. Рамзий образлар муайян тизимни ташкил
этади ва айрим ҳолларда кўпчилик халқлар адабиёти ва санъатида муштарак
мазмунни ифодалайди. Масалан, шер — мардлик, тулки —
маккорлик, бўри — очкўзлик. Адабиёт тарихида асрлар давомида ишлатилиб
келинаётган рамзий образлар тизими ҳам мавжуд; гул — гўзаллик,
маъшуқа; булбул — ошиқ; сариқ ранг — маҳзунлик, қора ранг — мотам
рамзи. Ижодкорлар анъанавий Рамзлар билан бир қаторда табиатдаги ҳар
бир ҳодиса ва детал (булут, булоқ, чақмоқ ва б.)дан рамзий тасвир учун
фойдаланадилар. Бунда у ёки бу нарса тасвир жараёнида ёзувчи мақсадига
хизмат қилувчи муайян рамзий маънога эга бўлади.
Халқ оғзаки ижодиёти ва мумтоз адабиётда кенг кўламда ишлатилган
рамзий тасвир усули ҳозмрги адабиётда ҳам муваффақиятли қўлланилмоқда
[1].
Бадиий адабиётда, хусусан насрда рамзлар ижодкор бадиий
мақсадининг таянч нуқтаси, аксар ҳолларда бадиий ғоянинг асоси бўлиб кела
олади. Бадиий адабиёт ўз номидан билдириб турганидек, бадиийлашган
264
воқелик, яъни борлиқнинг ижодкор тафаккури призмасидан ўтган ўзига хос
“борлиғи”дир. Демак, реалликни бадиийлаштириш учун энг аввало рамз
асосий восита бўлиб хизмат қилади.
Ўзбек адабиётига рамзлар ул ёки бул Европа адабиётидан кўчиб келиб
қолган адабий ҳодиса бўлмай, унинг илдизлари анча тарих қаърига қадар
етиб боради. Биламизки, туркий адабиёт наср асосига қурилган ва бунинг
ёрқин мисоли сифатида “Қутадғу билиг”ни келтирамизки, бу асар сюжети
рамзга асосланганлиги билан эътиборга молик. Давлатчилик тузилмаси рамз
ва рамзий қаҳрамонлар асосида ёритиб берилган.
Замонавий ўзбек насрида аждодлар анъанасини ўзига хос давом
эттириб қалам тебратиб келаётган сирасига Улуғбек Ҳамдамни кирита
оламиз. Ёзувчининг ҳар қайси асарида рамздан фойдаланиш маҳорати кўзга
ташланади. Унинг “Йўл”, “Мувозанат” романларими, “Наъматак”
минироманими, “Тўлин ой қиссаси”, “Узоқдаги Дилнура”, “Тош”, “Бир пиёла
сув” каби қатор ҳикоялариними олайлик луарнинг барчасида рамзнинг
бадиий ғоя ифодасидаги йўллантирувчи вазифасини кузатамиз.
Ҳикоя дастлаб пейзаж тасвиридан бошланади:
Шундоқ рўбарўмда қоя – қиррадор тошли, тик ва баҳайбат. Устида
ҳилпираб турган алвонранг, ваҳшийларча гўзал лолага ҳамма ўзини уради.
Осмон қизғиш, қора ва оқ – олачипор булутдан кўйлак кийган. На тун ва на
кун, аллақандай аралаш палла. Пастдан қараганда буларнинг ҳаммаси
жонларга қутқу соларак юксак қоянинг тепасида тебранаётган гулнинг
ортида муҳташам манзара яратган. Назаримда осмоннинг энг олий орзуси
ушалганди – безанган кўйи лоланинг атрофида парвона [2].
Манзарада келтирилган қоя, лола, осмон ва булут асардаги асосий
рамзлар сифатида намоён бўлган. Қоя ҳаёт, унинг машаққати, лола эса
манфаат тимсолида акс этади. Осмон инсонийлик сифатида қора ва оқ
тарзида – олачипор булутдан кўйлак кийган тарзида тасвирланади. Чунки бу
эзгулик ‒ оқ ва ёвузлик ‒ қоранинг уйқаш ҳолати. Осмоннинг ўзи эса
қизғиш. Кўринадики, осмон ва булутнинг рангларида ҳам рамзийлик ичидаги
рамзийлик акс этади. Қизғиш бу ҳирс ва қонга ташналик, зўравонликнинг
ифодалайди. Қизил ранг худбинлик, эҳтирос ва ҳукмдорликни англатади.
Ушбу ҳикояда у одамнинг ҳавойи орзуси рамзида акс этган.
Тубанда нима гап? Одамлар – қанчаси қояга тирмашиб, афсонавий
чечак сари кўтарилаётган, қанчаси қулаб юзларча метр пастда қолган
тошларга урилиб парчаланган. Масофанинг ҳатто ўртасигача ҳали ҳеч зот
етолмаган. Ахир бунда ҳомиладор аёлнинг қорнидек бўртган чиқиқлар
мавжуд эдики, бошқа тикликлардан эсон-омон ошган саноқли кишилар ҳам
айнан шу бурилишларда ҳаёт билан видолашаётганди. Ерда мурдаларнинг
ҳисоби йўқ. Лекин, ажабо, шуларни кўриб турган бани инсон, тик қояни забт
этиб лолага бориш инсон имкониятидан нақадар узоқ эканлигига
бошқаларнинг қисмати-ла минг бор, милён бор иқрор бўлган, бўлаётган
одамзод нечун ўз ҳавойи орзусидан воз кечмайди? Нечун кўра-била туриб
265
ўзини чиқиб бўлмас жаҳаннамга отади? Тағин ундан соғ-саломат ўтишга
умидвор бўлади?..
Лолага интилаётган одамларнинг фожеаси мисоли бутун одамизоднинг
ҳаётдаги интилишларининг рамзий манзараси ўз аксини топганки, баз
ёзувчи томонидан кескин рамзий бадиийликка асосланилганини кузатамиз.
Тавба, умрида бировга душманлик қилмаган ва ўзига кимсани рақиб
ҳисобламаган одам бўлсам, нима истайди бу? «Рақибим» тош ота бошлади
– ё қудратингдан, бу тағин нимаси? Ўйлагунимча бўлмай, биттаси юзимга
келиб тегди, кўзимдан нақ ўт чиқиб кетди. Оғриқ ва алам шу даражада
кучли бўлдики, беихтиёр ҳайқирдим: «Эй Худо, шу лаънатини жазоламасанг
рози эмасман!..»
Аёнлашадики, қоя ҳаётдаги мақсад бўлиб, барча у орқали ўз ҳавойи
орзусига интилади. Асар воқелигидаги жараён реалликнинг рамзий
тимсолида ўзининг кескин инъикосини топади. “Рақиб”нинг қаҳрамон билан
муносабатлари ҳаётий ҳатти-ҳаракатларнинг рамзий конкретлаштирилишига
айланиб кетганлиги маълум бўлади.
Ниҳоят чарчаб, ўша ерда тошларни қучоқлаб ухлайман… туш
кўраман. Тушимга ҳам шу довон, унинг машаққатлари кирибди. Мен такрор
уни қўлга киритибман. Аммо ошиб ўтгач, не кўз билан кўрайинки, юқорида
яна одамзоднинг ўтишини хаёл ҳам қилиб бўлмайдиган сон-саноқсиз тик
қоялар кетма-кетлиги савлат тўкиб турарди. «Дод!» дея бақирганча
уйғониб кетаман. Лекин юқорига қарамайман, юрагим бетламайди.
Кўринадики, мақсад рамзида келаган тоғ бири забт этилса яна, унданда
юқорироғи дуч келаверади. Тоғ рамзи инсоннинг олдидаги туганмас
мақсадлар тимсолини акс эттирган.
Негадир тубанларда сузиб юрган булутларни кузатаман. Заминни,
шовқин-суронли турмуш ташвишларини, одамларни қўмсайман.
Булут инсонни ҳаёт суви билан таъмин этувчи инсонийлик манбаи
рамзи эканлигига гувоҳ бўламиз. Қаҳрамон мақсад чўққиси эришганида,
инсонийликдан анча йироқлашганлиги ва одамларни қўмсаши маълум
бўлади. (Бу қояга аслида у бошқа одамларнинг устидан босиб ўтиб эришиб
келган эди!)
Хулоса қилиш мумкинки, Улуғбек Ҳамдамнинг “Лола” ҳикояси ҳам
ёзувчининг анъанавий психоаналитик йўналишдаги рамзийликка асосланган
ҳикоясидир. Ёзувчи бадиий ғоясини ифодалашда асосан рамзий воситаларга
асосланиб, уларни қоя ‒ мақсад, булут ‒ инсонийлик, лола ‒ ҳавойи орзу,
ранглар: қизғиш ‒ исён, оқ ‒эзгулик, қора ‒ ёвузик рамзи сифатида
ифодасини топган.
1. А.Абдурахмонов. Ранг ва унинг бадиий-услубий хусусиятлари.

266
ЖИСМОНИЙ МАДАНИЯТ СОҲАСИДА КАДРЛАР ТАЙЁРЛАШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
А.Т.Хасанов, О.Абдубаннонов, Ф.Умаралиев
Жамиятда юз бераётган прогрессив ўзгаришлар, касбий таълимнинг
турли компонентларини илгари суради, унинг структураси такомиллашади,
ўқитишнинг янги инновацион технологиялари, таълим мазмунини амалга
оширишнинг метод ва шакллари жорий қилинади. Шубҳасиз махсус
тартибдаги олий таълим муассасалари олдига кўрсатилган ўқиш
муддатларида бўлажак жисмоний маданият ва спорт соҳаси
мутахассисларида касбий билим, малака ва кўникмалар сифатини оширишга
олиб келадиган ўқув жараёнида ўқитишнинг самарали методларини ишлаб
чиқиш бўйича вазифа қўйилади.
Жисмоний маданият фани ўқитувчиси учун турли-туман ахборотларни
бутун кенг мажмуаси зарур, чунки спорт турлари ва информатика соҳасидаги
назарий билимлари асосида ўзининг касбий фаолиятни ташкил қилиш ва
билим ҳамда ахборотлар заҳираси билан белгиланадиган касбий фаолиятнинг
турли соҳаларида юқори ижодкорлик кўрсатишни талаб қилади.
Ўқитувчининг касбий-педагогик йўналтирилганлиги ўзига идеаллар,
қизиқишлар, моддий манфатдорликни бирлаштиради ва педагогнинг шахсий
сифатларини мос келишини реал имкониятлари, ўқув-тарбия жараёнининг
талабларидан келиб чиқиб, унинг касбий даражасини намоён қилади.
Мустақил Ўзбекистоннинг равнақ топиши, уни иқтисодий ва ижтимоий
томондан буюк давлат даражасига кўтарилиши ёш авлоду, меҳнаткаш
фуқароларнинг нафақат ақл-идроки, билими ва малакаси, балки уларнинг
саломатлигига, жисмоний баркамоллигига ҳам бевосита боғлиқдир. Ҳозирги
давр тақдирини ва унинг истиқболини ижобий ҳал этиш, қайси соҳада
бўлишидан қатъий назар ҳар бир фуқародан серғайратлик, тадбиркорлик,
уддабуронлик ва ишбилармонлик каби хислатларни талаб қилади. Мазкур
хислатлар замирида эса куч, тезкорлик, чаққонлик ва чидамкорлик
сифатлари ётади. Албатта, бу сифатларни фаол мақсадли шаклланиши ўз-
ўзидан вужудга келмайди, балки инсоннинг онтогенетик тараққиёти
жараёнида спорт ёки жисмоний тарбия билан мунтазам ва режага мувофиқ
шуғулланиш эвазига амалга оширилади. Маълумки, бундай тадбирлар
мутахассисларнинг маслаҳат, тавсия, назорати ва кўрсатмалари ёки умуман
раҳбарлиги асосида ташкил этилиши даркор. Акс ҳолда – кўр-кўрона, махсус
билимларга эга бўлмасдан ўзбилармонларча жисмоний машқлар билан
шуғулланиш кўнгилсиз натижаларга олиб келиши эҳтимолдан ҳоли эмас.
Демак, спорт ва жисмоний тарбия бўйича ўрта ва олий маълумотли,
малакали мутахассислар етиштириш муаммоси ўта долзарб масалалардан
биридир. Аммо мазкур муаммони «бугунги» ва «эртанги» кун талабларига
мос равишда ҳал этиш жисмоний тaрбия институтлари, факультетлари,
билим юртларига мўлжалланган ўқув ҳужжатларининг (ўқув режаси,
267
дастури, қўлланмалари ва ҳоказо) ҳаётийлиги, мақсад ва мазмуний моҳиятига
боғлиқдир.
Танланган фаолият соҳаси талаб қиладиган тайёргарликнинг кўп
қирралилигига ўқитиш, тарбиялаш ва спорт машғулоти тамойилларини
комплекс амалга ошириш ҳисобига эришилади. Бундай комплексли ёндашув
нафақат шуғулланувчиларга кўп марта таъсир қилишни, балки ички
якдилликни эътиборга олган ҳолда уларни ҳар томонлама уйғунлаштиришни
англатади. Умумий жисмоний тайёргарлик танланган фаолиятнинг умумий
функционал асосларини шакллантириш учун, махсус тайёргарлик - шу
фаолиятнинг махсус функционал асосларининг пайдо бўлиши учун, ҳар
томонлама функционал тайёргарлик - техник усулларни эгаллаш, танланган
машқлар техникаси устида ишлаш, шуғулланувчиларнинг иродавий ва
эмоционал томонларини сафарбар қилиш учун қўлланилади. Жисмоний
тарбия педагогикаси, жисмоний тарбия назарияси ва методикаси, турли соҳа
мутахассисларининг касбий – амалий жисмоний тайёргарлиги назарияси ва
методикасига доир кўп сонли манбалар айнан шу ҳақда маълумот беради.
Ўқув жараёнига замонавий инновацион технологияларни жорий
қилиниши билан жисмоний маданият ўқитувчисини педагогик фаолиятга
касбий тайёргарлик сифатларини ҳар йиллик мониторинги бизга халқ
таълими тизими учун жисмоний маданият бўйича мутахассисни замонавий
профессиограммасини тузиш имконини берди.
Жисмоний маданият ўқитувчисининг асосий функциясига қуйидагиларни
киритиш мумкин:
1. Тарбиявий функцияси ўқувчи шахсининг ахлоқий ва маънавий
қадриятларини шакллантиришга йўналтирилган.
2. Таълимий-маърифий функцияси ўқувчиларга жисмоний маданият ва
спорт соҳасидаги махсус билимларни етказишга йўналтирилган.
3. Бошқарув-ташкилотчилик функцияси дарсларни, спорт секциясидаги
машғулотларни, спорт мусобақалари ва байрамларини ташкиллашга
йўналтирилган.
4. Лойиҳалаш функцияси жисмоний маданият бўйича тадбирлар, ўқув
юкламалари ва ўқувчилардан кутилаётган ютуқларни перспектив ва ҳозирги
пайтда режалаштиришга йўналтирилган.
5. Жисмоний маданият ўқитувчисининг маъмурий-хўжалик функцияси
жисмоний тарбия жараёнини моддий таъминлашга йўналтирилган.
268
SOMATISM "HEART" IN THE COMPOSITION OF PHRASEOLOGICAL
UNITS FROM THE POSITION OF ANTHROPOCENTRIC APPROACH
(ON THE MATERIAL OF ENGLISH AND RUSSIAN LANGUAGES)
Usmonova D.S., Yusupova M.I.
Fergana state university
Recently, there has been an increase in interest in linguistics to the study of
the connection between the language and its carrier, expressed in the so-called
"antropocentric approach ", and the problem of studyingword-formation processes
in various languages from anthropocentricpositions.
The presence of a person in a language is felt in all language tiers, however,most of
all, the anthropocentricity of the language is manifested in the vocabulary and,
especiallyin word formation, in which the idea of linguistic creation is clearly
expressed.This idea is a derivative of the dynamic concept of language that
permeates all studies Humboldt theory [2, p. 329], according to which language is
regarded as a product,as a continuous act of human word creation.
The priority of anthropocentrism presupposes an appeal to the analysis of
semantic and conceptual categories of egocentric orientation, the study of the role
of human weighty factor in the language. In modern linguistics, much attention is
paid to the relationship between language and consciousness, the search for
correlations between cognitive and linguistic structures, conceptualization and
categorization of the world and their implementation in language.
Language is considered as a means of access to the human mind, to mental
processes as the most accessible source for observing the organization of concept
of the human system. Thus, a person is placed at the center of research century as a
linguistic person.
Language is not only a part of the picture of the world, on its basis the
linguistic picture of the world, which is the ethnic component of the picture the
world, a set of traditions, customs, beliefs, superstitions, that which predetermines
ethnic stereotype of behavior of representatives of one or another ethnic group [7,
p. 27-32].
In our opinion, anthropocentrism is most pronounced in phraseological units
(PU). In this work, we explore the phraseological units with somatisms. Somatisms
are the names of parts of the human body.
Somatic vocabulary is one of the interesting vocabulary semantic groups of
both Russian and English languages Widespread use of somatisms in
phraseological units largely due to the fact that somatisms are included in the core
of the main co- becoming the vocabulary fund of the language. The study of
somatic phraseology is devoted to labor dy V.P. Shubina (1977), T.N. Chaiko
(1999), T.N. Fedulenkova (2000), MN Azimova (1980) and others.
Particular attention is drawn to the use of somatism heart in phraseological
units as a Russian and English. Perhaps this is due to the ambiguity of this
thsomatism. Let's look at various sources and compare the meanings of the token
269
heart in Russian and English. The word heart is etymologized as "soul", "life" in a
number of languages. What people usually call the heart is a place where emotions
are concentrated, and human emotions are mental-vital impulses, as a rule, not
psychiatric by nature. This largely hidden power behind reason and life force and
different from them, and there is a true soul ... [1, p. fourteen]. Here is very it is
difficult to separate emotions that have a "mental" nature of education and
emotional emotional experiences of the "heart" order, because the heart also
encloses no inner world of human perception of reality.
In many countries of the world, the heart is the main organ that embodies
deep human feelings, which is explained by the wide polysemy of this word and
direct subjective perception of changes in the activity of the heart with various
emotional states of a person (for example, an increase or decreased heart rate),
which are most often based on personal and ethical motives.
In the Old Russian language (from the XI century) the heart [9, p. 882] meant
“middle, depth, inside. "
According to the explanatory dictionary of the Russian language [8, p. 756],
the heart matters: 1. This is the central organ of the circulatory system, providing
vital nosity of the body (in humans - on the left side of the chest cavity); 2.
transfer. This organ as a symbol of the soul, the focus of experiences, feelings,
moods of a person.
The second meaning arose as a result of a metaphorical transfer, at the heart
of which rogo lies the association between the heart and soul, the feelings of a
person, as well as his tempera- rament (experiences, moods, etc.). The dictionary
gives such examples. consumption of this meaning: Kind, sensitive, responsive
heart. Callous heart. Ash- that heart of someone. (about a very kind person). He
has no heart (about evil, callous loveke). This metaphor has a characterizing
function. A similar meaning belongs to belongs to the number of syntactically
conditioned, since the word heart basically fulfills It has the function of a subject,
for example, he has a golden heart.
In addition to the two main meanings mentioned above, the explanatory
dictionary S.I. Ozhegova [5, p. 712] names additional variants of the lexeme heart:
3. transfer. The most important place of something, the focus. 4. Symbolic image
of the environment dots of feelings in the form of an oval elongated on the sides,
gently bifurcated from above and pointed.
Dictionary by A.P. Evgenieva (1981-1984) gives the following figurative
meanings lexemes heart: 2. translation. This is an organ as a symbol of the soul,
the focus of experiences, feelings, moods of a person; 3. transfer. the spiritual
world of a person, his experiences, moods; 4. transfer. colloquial anger, irritation;
5. transfer. the center, the centerpiece of smth.
Let's pay attention to the fact that A.P. Evgenieva shares the value nii 2 and
3, although, in our opinion, they have a common archiseme "temperament"
(feelings, experiences, moods). In addition, the meaning of "anger, irritation" is
270
metaphorical. It used in colloquial speech: - Shut up, woman! - Danila said with a
heart. You do not be angry, you can prove anything with your heart [4, p. 159].
Russian phraseological unit "to conquer the heart" can be transmitted in
English somatism language "hand" - "win smb's hand / the hand of smb /"; PU
denoting the thought process, the working state of a person are noted in English:
“To learn by heart” means “to learn by heart”; "To work one's heart out" - "to
work, investing his soul, to the point of fatigue. "Pejorative phraseological units
with somatism "heart" include four microspheres: phraseological units, calling the
negative mental qualities of a person - cruelty, heartlessness: rus."Heart of stone" -
eng. "Smb. has a hard heart / a heart of flint / of stone / stony heart "; Russian "To
break the heart on someone"; Russian “The heart is boiling / boiling /; English
"One's heart is overflowed / overflowing with anger / indignation / offence /
irritation"; Phraseological units expressing fear, fear, unexpected weakness bad
feeling, anxiety, bad feeling: Russian "a heart dro- zhit / yokaet / rolls up / goes in
"; Russian "Heart trembles / flutters," heart freezes "," with a sinking heart "- eng.
"One's heart sank", "have one's heart in one's boots / throat "," smb. has his heart in
his mouth "," bring smb's heart into his mouth "," make smb's heart leap out of his
mouth "- Russian. "The heart goes into the heels"; FE, characterizing resentment,
annoyance, hatred, feelings, mental anguish:Russian "Heart- tse shrinks ", "Cats
scratch their soul / heart", reluctantly "With great reluctance, against desire";
phraseological units expressing sadness, anxiety, sadness: rus. "Heart aches / aches
/ aches" - eng. "One's heart aches / bleeds for smb.", "One is sick at heart"; Russian
“The heart bleeds” - eng. "One's heart is bleeding "," it makes / made one's heart
bleed ".
Let's list other set expressions with somatism heart in Russian tongue: like
butter to the heart, like a knife to slash through the heart, like a knife to cut to the
heart, how to cut through the heart with a knife, find a way to the heart, find access
to the heart, to find the way to the heart, to find the way to the heart, to find access
to the heart, find a way to the heart, neither the mind nor the heart, according to the
heart, slash through the heart, take mother to heart, to take to heart, to take to heart,
to take close to the heart, the heart can not be ordered.
As a conclusion, the manifestation of anthropocentrism is observed in
phraseological units as Russian- and English. But more numerous and expressive,
as the study shows, there were Russian phraseological units with somatism heart.
An analysis of the dictionary interpretations of somatism heart showed that the two
languages are the first and second meanings of the word heart, as well as the
meaning of "center, the main part of smth. " In English, the lexeme heart has more
meanings, than in Russian. However, not all Russian phraseological units with
somatism heart have English equivalents.
References:
1. Ауробиндо Шри. Психическое существо / Шри Ауробиндо. Пер. с
англ. – М.: Изд-во «Благовест», 1994. – 240 с.
271
2. Гумбольдт В. фон. О возникновении грамматических форм и их
влиянии на развитие идей / В. фон Гумбольдт // Избранные труды по
языкознанию. – М., 2000 – С. 329.
3. Даль В. И. Толковый словарь живого великорусского языка: В 4 т. /
В. И. Даль. –СПб, 1996.
4. Маковский М. М. Удивительный мир слов и значений: Иллюзии и
парадоксы в лексике и семантике: учеб. пособие / М. М. Маковский. – М.:
Высш. шк., 1989. – 200 с.
5. Ожегов С. И. Словарь русского языка / С. И. Ожегов. – М.: Русский
язык, 1987.
6. Пименова М. В. Этногерменевтика языковой наивной картины
внутреннего мира человека / М. В. Пименова. – Кемерово: Кузбассвузиздат;
Landau: VerlagEmpirischePädagogik, 1999. – 262 с.
7. Рылов Ю. А. О семантических доминантах в языковой картине мира
(на материале итальянского и русского языков) / Ю. А. Рылов // Вестник
Воронежского государственного университета. Серия: Гуманитарные науки.
– 2003, № 1.
БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ ТУРИЗМ ФАОЛИЯТИГА

ТАЙЁРЛАШНИНГ ЗАМОНАВИЙ ЖИҲАТЛАРИ
Ўринова Н.М., Мараимов К .И
Давлатимиз раҳбари томонидан юртимизда туризмни ривожлантириш
орқали иқтисодиётни тараққий топтириш ва халқ фаровонлигини
юксалтиришга алоҳида эътибор бермоқда. Шу мақсадда Туризмни
ривожлантириш давлат қўмитаси негизида Туризм ва спорт вазирлиги ташкил
қилиндиваанъанавий маданий-тарихий туризм баробарида, унинг зиёрат,
экологик, маърифий, этнографик, гастрономик, даволаш-соғломлаштириш,
спорт, қишлоқ, саноат, ишбилармонлик турларини кенг оммалаштириш,
соҳани комплекс ривожлантиришга доир миллий ва ҳудудий дастурларни
ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш, бу борадаги халқаро ҳамкорликни янги
босқичга кўтариш, БМТнинг Жаҳон сайёҳлик ташкилоти, хорижий
мамлакатларнинг шу фаолият билан шуғулланадиган ташкилотлари билан
ҳамкорликни кенгайтириш, республикамизнинг барча ҳудудида туризм
индустрияси объектларини жойлаштириш, тизим учун етук кадрларни
тайёрлашни тубдан такомиллаштириш каби долзарб вазифалар кўзда
тутилиб, ушбу йўналишда муайян чора-тадбирлар ҳаётга татбиқ этилмоқда.
Туризм-инсон фаолиятининг махсус соҳаси бўлиб, унинг доирасида
дам олиш, ўйин-кулги, билим олиш, ривожланиш, соғломлаштириш ва бошқа
вазифалар ҳал этилади. Туризм шахснинг ижтимоийлашуви, онгининг
кенгайиши,инсоннинг ижтимоий-психологик ҳолатига ижобий таъсири,
унинг саломатлиги ва фаровонлигини ошириш, шунингдек ижтимоий
272
фаоллигини ривожланиши билан боғлиқ муҳим психологик вазифани
бажаради.Туризм муаммолар ва мунтазам вазифалар билан ўралган
инсоннинг психологик ҳолатини тиклаш имконини беради. Бу инсоннинг
ички салоҳиятини кашф қилиш ва уни ижобий ҳаракатлар учун созлаш учун
ажойиб имкониятдир.
Туристик мотивларни бир неча турлари мавжуд:
- Таътилдаги жисмоний мотивлар фаол жисмоний фаолият орқали
чарчаш ва зўриқишни камайтиришга қаратилиши;
- Маданий мотивлар-бошқа ҳудудлар ҳақида маълумот олиш, маданият,
тарих, меъморчилик билан танишиш истаги;
- Ижтимоий мотивлар янги одамлар билан учрашиш, дўстларни зиёрат
қилиш истагини билдиради;
- Фаолиятни ўзгартириш мотивлари инсоннинг иш ёки кундалик
фаолият билан боғлиқ мунтазамликдан чиқиш истагини ўз ичига олади;
- Кўнгил очиш мотиви ўйин-кулгига интилиш (рақс, спорт, мусиқа,
сайр) билан боғлиқ.
Шуни таъкидлаш керакки, жисмоний ва руҳий стрессдан ташқари,
инсон асаб тизими ҳиссий толиқишга дучор бўлади. Ғазаб, қўрқув ёки ёмон
кайфият каби салбий тажрибалар уни куч ва ақлий мувозанатдан маҳрум
қилиб, ишлашни камайтиради. Сафардан олинган янги ҳис-туйғулар ва
таассуротлар инсонга ҳаётини янада уйғун йўлга йўналтиришга ёрдам
беради. Агар турист дам олиш билан бирга бир вақтнинг ўзида психологик
кўникмаларга эга бўлса, экскурсия охирида у ўзида ижобий ўзгаришларни
кузатиш имкониятига эга бўлади.
Дам олиш, хусусан турли саёҳатлар ва умуман туризм ҳар қандай
инсон ҳаётининг алоҳида қисмини эгаллайди ва улар иш билан
таққослаганда анча кам вақт талаб қилса-да, лекин таассуротлар, ҳис-
туйғулар жиҳатидан биринчи ўринда туради. Кўпинча туризм кучли из
қолдиради, сизни ғайриоддий, баъзан эса ўта оғир вазиятларга дучор
қилади.Шунинг учун бу жиҳатни туризмнинг психологик хусусиятлари,
умуман, дам олиш психологияси ва ўз ҳаётини саёҳатсиз тасаввур қила
олмайдиган одамларнинг психологик турлари нуқтаи назаридан кўриб
чиқиш мумкин.
Ҳар кимнинг ишдан бўш вақтини қандай ўтказиш борасида ўз фикр ва
ғоялари борлиги бежиз эмас. Бу қарор учун эса ҳар бир шахснинг шахсий
психологияси асос бўлади. Бу ерда инсон манфаатлари, унинг мақсадлари,
кутишлари ва эҳтиёжлари катта рол ўйнайди.
Ғарбда бўлажак мутахассисларнинг туризм соҳасидаги касбий
тайёргарлиги жараёнида уларнинг шахсини ривожлантириш бўйича
мақсадли ишларни амалга оширишнинг муҳимлиги долзарблик касб этмоқда.
Шундай қилиб, инглиз, швейцария ва америка тизимлари ҳақида
маълумотлар мавжуд. Корноул коллежида (инглиз туризм мактаби) устувор
йўналишлар қуйидагилардир: ўқувчиларнинг мулоқот, ташкилий ва
273
ишбилармонлик кўникмаларини ривожлантириш. Борнмут университетида
(инглиз туризм мактаби) таълим модели келажакдаги мутахассисларини
ўзига ишонч, гуруҳ аъзолари билан ишлаш қобилияти;кенг профилга
эгабўлишкаби сифатларнинг ривожлантиришни ўз ичига олади. Лозанна
туризм ва меҳмондўстлик мактаби (Швейцария) очиқлик ва фаоллик,
дипломатия ва тадбиркорлик каби асосий фазилатларини ривожлантиришга
ва турли ижтимоий шароитларда ўзини эркин ҳис қилиш қобилиятини
шакллантиришга қаратилган. Жонсон ва Уэллс университети (Америка
туризм мактаби) ҳалоллик, сабр-тоқат, умумий
ишбилармонликкўникмаларини, тинглаш ва мижозга мазмунли маслаҳат
бериш қобилиятини шакллантириш.
Туризм ёшларни меҳнатсевар ва ватанпарвар, ростгўйлик, садоқат,
ўзаро ишонч ва табиатга меҳр-муҳаббат руҳига тарбиялашга катта ёрдам
беради. Шунингдек, туристик саёҳатлар жараёнида ўқувчиларда мардлик,
жасурлик, чидамлилик, кучлилик, кескин вазиятларда зарур қарорга келиш
каби руҳий ва жисмоний сифатларни ҳам тарбиялаш имконияти жуда кенг.
Авестода “Ҳар ким ўзи яшаётган жойни дунёнинг энг гўзал жойи деб
билмоғи керак” деб ёзилган. Шундай экан дунёнинг энг гўзал жойларидан
бўлган Ўзбекистоннинг маданий бойликлари, табиати
такрорланмасдир.Туристик саёҳатлар ва уларни ташкил қилиш, ўтказиш
бўйича республикамизда катта тажриба тўпланган. Бугунги кунда бу
тажрибаларни янада ривожлантирилмоқда.
Айни чоғда соҳа истиқболидаги муҳим жиҳат, бу — ҳудудлардаги
барча маданий-тарихий мерос объектлари, табиий ўлкашунослик, миллий
қўриқхона ҳудудларининг ягона маълумотлар базасини яратиш, туризм
соҳасида норматив-ҳуқуқий базани такомиллаштириш, хусусий секторнинг
иштирокини янада кенгайтириш, соҳа учун кадрлар тайёрлаш ва уларнинг
малакасини ошириш, сайёҳликни мавсумий эмас, йил давомида даромад
манбаига айлантиришдан иборат эканлигига алоҳида эътибор қаратди.
Ўзбекистон ўзининг кўплаб тарихий-меьморий ёдгорликлари, турфа
хил иқлими ва тез сурьатларда ривожланиши билан бутун дунё диққатини
ўзига тортмоқда ва маданият, тарих, аньана ва экзотик мамлакатларга
қизиқувчилар учун мафтункор сайёҳлик йўналишларидан бирига
айланмоқда. Хивадаги Ичан-Қальа мажмуаси, Бухородаги тарихий
марказлар, Шаҳрисабз ва Самарқанд шаҳарлари ЮНЕСКО нинг “Бутун дунё
мероси” нинг махсус рўйхатига киритилган. Бу шаҳарлардаги такрорланмас
ёдгорликлар ва меьморий иншоотлар ўтмиш замонларни ўзида акс эттириб,
мамлакат тарихида катта рол ўйнайди.
Бугунги кунда туризмнинг ривожланишида музейларнинг ўрни беқиёс.
Уларнинг ҳар бири ўзбек халқининг бой маданий меросини акс эттиради.
Пойтахт марказидаТемурийлар тарихи Давлат Музейи жойлашган бўлиб,
унинг экспонатлари Ўзбекистон ҳудудида ўрта асрлардаги давлатчилик
274
шаклларини шаклланишидан гувоҳлик беради ва Амир Темур давридаги фан,
маданият ва саньатнинг ривожланишини акс эттиради.
Қадим даврларда Самарқанд “Ислом меьморчилиги марвариди”, “Дунё
кўзгуси” каби номлар билан таьрифланган. Қадимийлиги билан Рим, Афина
ва Вавилонга тенг бўлган Самарқанд ўзининг 2750 йиллигини нишонлади.
Бугунги кунда Самарқандаги ёдгорликлар гўзал ва улкан. Бу шаҳарда қадим
харобалар, мадраса, мақбара ва минораларда сақланиб қолган қадим
тарихнинг нафасини ҳис этиш мумкин.Афсонавий Регистон майдони
Марказий Осиёнинг такрорланмас меьморий ёдгорлигидир. Қадимда бу
майдон Самарқанднинг савдо ва ижтимоий маркази бўлган. Бу ерда бир неча
асрлик уч улкан бинолари Улуғбек, Шердор ва Тиллақори мадрасалари қад
кўтарган.
Буюк Ипак Йўли давридан буён бутунлай сақланиб қолган шаҳар Хива
“Очиқ осмон остидаги музей” номини олган. Шаҳар марказидаги кўплаб
меьморий ёдгорликлар жойлашган Ичан-Қальа мажмуаси ХVIII аср охири
ХIХ асрнинг биринчи ярмига тегишли. Буюк Ипак Йўлининг чорраҳасида
жойлашганлиги ва бу ердан карвон йўли ўтганлиги сабабли Ичан-Қальага
дунёнинг тўрт томонига қараган тўртта дарвозалар қурилган. Хивада хон
саройларидан бир қанчаси сақланиб қолган бўлиб улардан энг машҳури
маросимлар ўтказиладиган, хон дам оладиган ва хон харамлари яшайдиган
зал жойлашган улкан Тош-ҳовли саройидир.
Ўзбекистон бўйлаб саёҳат мобайнида, сайёҳлар нафақат меьморий
ёдгорликларни кўриши ва шунингдек халқ байрамларини нишонлашда ҳам
иштирок этишлари мумкин.Ҳар бир йўналиш сайёҳлар маҳаллий халқни
яшаш тарзини кўриш, миллий таомларни татиб кўриш ва фольклор шоу
дастурларини кўриш учун маҳаллий хонадонларга ташрифни ўз ичига олади.
Айниқса турли туманлиги билан ўзбек миллий ошхонаси диққатга
сазовор. Таомлар, аждодларнинг бой тажрибасига асосланган ҳолда, ўзбек
халқининг хаёт тарзи ва маданиятини акс эттиради.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, кичик бизнес ва тадбиркорлик
иқтисодиётини ривожланишида, янги иш ўринларини ташкил қилишда ва
аҳоли даромадларини оширишда туризм муҳим аҳамият касб этади.
Мамлакатда ривожлантирилаётган туризм бозори бошқа ҳар қандай бозорлар
каби мамлакатнинг ижтимоий–сиёсий ва иқтисодий вазиятига таъсир
кўрсатади. Кейинги ўн йилликда ҳар тўртта янги иш жойидан биттаси туризм
сектори томонидан яратилишини инобатга олсак, туризм Ўзбекистонда
қўшимча иш ўринларини яратиб ишсизлик даражасини пасайтиришга катта
ҳисса қўшиши мумкин. Бу ўз навбатида аҳолининг юқори даромад манбаи
ҳамдир. Айниқса қисқа муддатли саёҳатлар, шаҳар туризми, гастрономик
туризм ва зиёрат туризмини ривожлантириш ўзбек туризмининг асоси
дейишимиз мумкин. Шунингдек, транспортнинг ички ва ташқи турларини
ҳисобга олган ҳолда сайёҳлик оқимини кўпайтириш ва диверсификация
қилиш учун ягона, хавфсиз ва инновацион транспорт логистикасини
275
ривожлантириш лозим. Шу жумладан, Ўзбекистон халқаро коридорларини
Европа, Жануби-шарқий Осиё млакатлари ҳамда Яқин Шарқ билан ҳам
боғлаш орқали туристларнинг кенг оқимини жалб қилиш мумкин. Маданий
мерос обьектлари, музейлар, театрлар, саньат галереялари фаолияти
самарадорлигини сайёҳларни ахборот - маьлумот билан таьминлашнинг
самарали тизимини яратиш, ақлли туризм технологияларини жорий этиш,
турникет тизими ва видеокузатув тизимини ўрнатиш орқали ошириш лозим.
Албатта тарихий шаҳар билан бир қаторда замонавий шаҳарларнинг бунёд
этилиши туристларнинг қамровини кенгайтиради. Тўртинчидан, туристлар
оқимининг кўпайиши билан туризм индустряси ҳам ривожланиб боради ва
янги туристик хизматлар пайдо бўлади. Туристик хизматларнинг кўпайиши
туристлар талабини тўлароқ қондириб туризмдан келадиган даромадни
оширишга хизмат қилади. Ўзбекистон ислом оламида ўз тарихи билан юқори
мавқега эга. Мусулмон сайёҳларнинг Имом Бухорий ат-Термизий,
Мотурудий зиёратгоҳларига ташриф буюриш учун истаклари юқори.
Шунингдек, мусулмон туристик бозори йилдан йилга кенгайиб, талаб ҳам
ортиб бормоқда. Мусулмон мамлакатлари туристларини жалб қилиш ва
ҳалол туризмни ривожлантириш орқали катта туристик оқимни йўлга қўйиш
мумкин. Шунинг учун зиёрат туризми инфраструктурасини шакллантириш,
зиёратгоҳлар ҳақида маьлумотлар базасини шакллантириш ҳамда
зиёратчилар учун қулай шароитларни яратиш лозим.
1. Насруллаева П.Н. МУЗЕЙНОЕ ДЕЛО В СИСТЕМЕ ТУРИЗМА. —
Дагестанский государственный педагогический университет Кафедра
«Социально-культурный сервис и туризм» г. Махачкала.
2. Квартальнов В.А. Туризм: Учебник. – М.: Финансы и статистика,
2000.-320с.
3.Х.Туленова, Т.Холдаров.ТУРИЗМ (Сайёҳлик): Касб-ҳунар
коллежлари талабалари учун ўқув қўлланма. Тошкент. 2013.-144 б.
4.М.Р.Усмонов.Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришнинг
минтақавий ҳусусиятлари. МирзоУлуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий
Унверситети. 2004
5.Marayimova K.I.The importance of museums in the development of
tourism.International conference: "Contemporary approaches and intercultural
communications in development of tourism on silk road". 2021.-9p.
276
“ТОНГ ОТҚУНЧА” РАДИФИ БИЛАН БОҒЛИҚ АНЪАНАВИЙ
ПОЭТИК ТУРКУМЛАР ТАЛҚИНИ
Барзиев О. Х.
Мумтоз ўзбек адабиёти тарихида радифли ғазаллар шоир “мен”и ва
руҳиятини, ифодаланаётган ғояни кучлироқ тасвирлашга хизмат қилган.
Радифнинг лирик асарлардаги ўрни ва вазифаси ҳақида профессор Қуронов Д
“...радиф сўз ёки сўз бирикмасининг шунчаки такрори эмас, у байт (ёки
мисра) билан ажралмас мазмуний алоқада бўлиб, фикр-туйғуларни
таъкидлаш кучайтириш каби вазифаларни ҳам бажаради” [1.242], дея
таъкидлайди.
Ўзида кучли ижтимоий мазмунни ташиган “Тонг отқунча” радифи билан
боғлиқ лирик асарлар ўша даврдаги долзраб муаммолар, жамиятнинг реал
манзараларини ифода этиб келган.
Таниқли адабиётшунос олим Б.Қосимов Абдулла Авлоний ижоди
бўйича олиб борган тадқиқотида унинг ижод йўлини “Оқ тонгларни
орзулаган шоир” деб номлаган ҳамда ўтган аср бошларидаги ижтимоий
муҳит тасвирига алоҳида урғу берган. Сабаби бу давр шоирлари ижодида оқ
тонгларнинг тезроқ отишига бўлган ишонч, жамиятдаги мавжуд чиркин
иллатлар: инсонлардаги бебурдлик, ўзгалар ҳақига хиёнат қилиш, ўғрилик,
товламачилик, фоҳишабозлик кабилар шеърият мавзусига “ўқтомир”
сифатида кириб келди. “Тонг отқунча” радифли лирик асарлар асосан ишқий
мавзуда ёзилган бўлиб, бир қарашда уларда ҳижрон мотивлари, айрилиқдан
аламзада бўлган ошиқ ҳолатлари кўзга ташланади. Уларда лирик қаҳрамон
сифатида ошиқ (кўпинча шоирнинг ўзи) ҳамда маъшуқа тимсолида эл-у юрт
гавдалантирилган.
Ўтган аср бошларида “Тонг отқунча” радифига мурожаат қилган
шоирлар ўзига хос анъанавийлик, бир-биридан ижодий таъсирланган ҳолда
ғазал ва мухаммаслар яратдилар ва шу тарзда шеъриятда поэтик
туркумлилик анъанаси давом эттирилди. Адабиётшунослик илмида
туркумлилик ҳақида “...муштарак ғоявий ният, умумий мавзу, қаҳрамон ва
композицион яхлитликка эга бўлган бадиий асарлар мажмуи. Туркум,
айниқса, шеъриятда кенг тарқалган”, [2.268] деган қарашлар мавжуд.
“Тонг отқунча” радифи билан боғлиқ ғазал битган шоирлардан бири
Наманган адабий муҳитининг намояндаси Ҳайрат Тўрақўрғонийдир. Шоир
қуйидаги ғазалида лирик қаҳрамон сифатида бўй кўрсатиб аччиқ кўз ёши
тўкади ва ҳеч ким йўқ ерга беркингани ҳолда йиғлайди ҳамда бунинг
сабабини кейинги байтда фалакдан деб билади. Чунки фалак туфайли
ҳижронга ҳамхона бўлганлигини айтиб ўтади:
Хуноба тўкуб кўздин, йиғлаб сани ёд этдим,
Хилватда тутиб узлат пинҳона тонг отқунча.
Дардоки, фалак айлаб бизларни жудо сандин,
277
Ҳамхона қилиб қўйди ҳижрона тонг отқунча.[3.253]
Қўқон адабий муҳитининг ёрқин вакили Хазиний қаламига мансуб
бўлган машҳур “Фарғона тонг отқунча” ғазали Ҳайрат Тўрақўрғоний ғазали
билан радиф ва қофия танлаш бобида муштаракликка эга. Ғазал машҳур
ўзбек ҳофизлари томонидан маромига келтириб куйлаб келинганлиги
маълум. Хазиний ғазалининг қуйидаги байтида ҳам “пинҳона” сўзи
қофиядош бўлиб, у маъшуқага нисбатан қўлланган:
Эй шўхи жафопеша, бераҳм ситамгарсан,
Мендан хабар олмайсан пинхона тонг отқунча.[4.152]
Шоир ғазалида ҳам лирик қаҳрамоннинг маъшуқасини хилватда ўзини
пинҳон тутиб ундан хабар олишини исташи анъанавий поэтик туркумнинг
сақланганлигига мисолдир. Бу эса мажозий маънодаги она Ватанга бўлган
чексиз муҳаббат, у билан умрбод бирга ҳамхона бўлиш истагига нисбатан
яширин ишорадир:
Хилватда агар кўрсам, арзимни баён айлай,
Сен бирлан агар бўлсам ҳамхона тонг отқунча.
Хазиний ғазалида лирик қаҳрамоннинг йиғи деталига мурожаат этиши
байтларнинг мақтаъ қисмида учрайди. Ҳар икки шоир ғазалида ҳам йиғи
деталига мурожаат қилиниши сўз қўллаш маҳоратидаги анъанавийлик ва
муштаракликка эгалигидан далолат беради:
Найлайким, иложим йўқ, ҳар гўшада йиғларман,
Тор ўлди Хазинийға Фарғона тонг отқунча.
“Тонг отқунча” радифли лирик асарларда йиғи детали кўплаб учрайди
ва у лирик қаҳрамоннинг кўнгил кечинмаларини ёрқин ифодаланишида ўзига
хос ғоявий мазмунни ташиган. Шу ўринда адабиётшунос олим Тўхта
Бобоевнинг “Бадиий асарда, одатда, ранг-баранг деталлар қўлланилади:
предмет деталь, руҳият деталлари, портретик деталь, нутқий деталь...” [5.75]
каби уларнинг турларини айтиб ўтганлигини эслаш лозим. “Тонг отқунча”
радифли шеърий асарларда йиғи детали руҳият билан боғлиқ ҳолда лирик
қаҳрамон кечинмаларини ёрқин очиб берилишига йўналтирилган.
Тошкентлик шоир Дилафкор Хазиний ғазалига боғлаган мухаммасида
ҳам лирик қаҳрамон кечинмалари орқали ишқий муаммолар етакчилик
қилган. Мухаммаснинг тўртинчи бандида йиғи деталининг қўлланиши билан
ошиқнинг маъшуқасига, яъни мажозий маънода она Ватан озодлиги йўлида
кўзидан ёш тўкаётганлиги ва бунинг учун унга раҳм қилиниши сўралади.
Қуйидаги банддаги воқелик, яъни кечинмаларнинг барчаси тонг отгунча
давом этишига алоҳида ишора қилади:
Найлайки, олибдурсан фикр ила хаёлимни,
Доим тўкарам кўздин бу ашк ила оҳимни,
Раҳминг гар эса билгил бу нукта суолимни,
Ҳеч кимға деёлмайман бу арз ила бу ҳолимни,
Қонға жигарим тўлди гирёна тонг отқунча.[6.383]
278
“Тонг отқунча” радифли лирик мероснинг кўпи “васлли қофия – қофияи
мувассала усулида битилган бўлиб, уларда васл (уланиш) равийдан кейин
такрорланувчи ҳаракатсиз ундош ёки узун унли” [7.263] айнан “а”
товушининг танланганлиги ҳам ижодий таъсирланишнинг ҳосиласи
саналади.
Қўқон адабий муҳитининг машҳур шоираларидан бири Анбар отиннинг
ижтимоий мавзу билан суғорилган олти байтлик ғазалида ҳам васлли қофия
усули мавжуд бўлиб, у ўз даври аҳолисининг ғафлат уйқусидан уйғотишга
бағишланган. Қофиянинг бу туридаги тасвирийлик радиф сифатида
танланган “тонг отқунча” анъанавий бирикмаси билан уйғун келган:
Бизни кўзимиз кўкда ойни чиқишин пойдаб,
Нимжон ёрутиб тургай сайёра тонг откунча.
Сергак кишилар билгай, ўзлари саҳар чоғин,
Не кераги бордур, ноғора тонг откунча? [8.18]
Шоира ғазали юқоридаги лирик асарлардан ижтимоий мазмунни
ошкора ёритиб берганлиги билан ажралиб туради. Шу сабабли лирик
қаҳрамон унда ўзини пинҳон тутмайди, йиғламай балки жамиятнинг глобал
муаммоси – озодлик тантанасига “ноғора чалмай эришиш ҳам
мумкин”лигини ўзига хос усулда уқтирмоқчи бўлади.
Шоирага замондош бўлган Дилшоди Барнонинг “Тонг отар”
мухаммасида эса қофия ва радиф танлашдаги шаклий ўзгаришлар сезилади.
Радифдаги шаклий ўзгариш билан бирга унда “қофияи мужаррад, яъни
“ялонғоч қофия” (равийдан кейин ҳеч қандай элемент бўлмайди) усулидан
фойдаланган. Мухаммасда лирик қаҳрамоннинг тушкун кайфияти
ифодаланиши билан бирга анъанавий йиғи детали билан боғлиқ поэтик
туркум сақланиб қолган:
Кундузи бўлгум висоли дардида зори шифо,
Ҳажр дардига табибимдан тиларман бир даво,
Боргоҳи йўлида йиғлаб турарман ман бир гадо,
Қувватим кетди танимдин зулм етказди жафо,
Боз қайтиб кулбани вайрон этарман тонг отар. [9.73]
Банд мазмунидаги ижтимоий воқеликнинг ечими радифга моҳирона
сингдирилган. Сабаби лирик қаҳрамоннинг мажозий маънода табибидан даво
тилаши, подшоҳ ҳузурида ўзини йиғлаб турган бир гадодек тутиши ҳамда
зулм ва жафо танасидан қувватини кетказганлиги, шунинг учун у вайрон
бўлган кулбасига яна қайтиб тонг отишини кутаётганлигининг барчаси
жамиятдаги “оқ тонгларнинг отишига” бўлган истак – ижтимоий муаммо
билан боғлиқ. Мухаммасдаги бу муаммо эса Туркистонимизни озод ва обод
кўриш истагида ёниб яшаган шоиранинг истиқлол жарчиси сифатида адабиёт
майдонига чиққанлиги билан белгиланади.
Кейинги бандда лирик қаҳрамон кечинмалари кескинлашгани унинг
қон тўкиб йиғлаганлиги билан боғлиқ:
Раҳм этиб ҳолимни сўрса, ринди бечора агар,
279
Қуйқумин келтирса ичмайман дебон шаҳду шакар,
Масту мустағриқ бўлуб чексам агар оҳи саҳар,
Қўзғолур воҳима англаб, бу кеча аҳли шаҳар,
Қон тўкуб йиғлаб, кўзум гирён этарман тонг отар.
фойдаланади. Ўзининг бу дунёнинг неъматларидан мосуво тутган ҳолда реал

ҳаётдаги кўнгилсизликлардан зада бўлганлиги туфайли тезроқ тонг отишини
истайди.
Мухаммаснинг сўнгги банди эса лирик қаҳрамоннинг ўзи яшаган
муҳитида тонг отиши тасвирини ёритиш учун достон ёзишга ҳам тайёр
эканлик тилаги билан якунланади.
Хуллас, миллий уйғониш даври адабиётининг вакиллари: Хазиний,
Дилафкор, Ҳайрат Тўрақўрғоний, Анбар отин, Дилшоди Барно кабилар ўз
даврида жамиятда порлоқ тонг отишини орзулаган ҳолда у билан боғлиқ
анънавий поэтик туркум яратишга эришдилар. Бу анъанавийлик эса шеърий
асарлардаги айнан шу радифдаги ғоявий йўналишда эмас, балки улардаги
бадиийлик (радиф, деталь, қофия) унсурларини танлаш ва ижодий
таъсирланишда ҳам муштаракликни ўзига хос ифода этди.
1. Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик

луғати. – Тошкент: Akademnashr, 2010.
2. Салаев Ф., Қурбониёзов Г. Адабиётшунослик атамаларининг
изоҳли сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010.
3. Асрлар нидоси. Мумтоз ўзбек адабиётидан намуналар. –
Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982.
4. Ҳазиний. Девон / Нашрга тайёрловчи, сўзбоши ва луғат-
изоҳлар муаллифи Жўрабоев О. – Тошкент: Akademnashr, 2017.
5. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Тошкент:
ЎЗБЕКИСТОН, 2002.
6. Умрбоқий қўшиқлар. Иккинчи жилди / Тўплаб нашрга
тайёрловчи, сўзбоши ва изоҳлар муаллифи Очилов Э. – Тошкент:
SHARQ, 2013.
7. Хатамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик
терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. – Тошкент: Ўқитувчи,
1979.
8. Анбар отин. Шеърлар Рисола / Нашрга тайёрловчи ва
сўзбоши муаллифи Ҳусаинова Ф. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1970.
9. Дилшод. Танланган асарлар / Нашрга тайёрловчи Қодирова
М. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972.
280
КАСБИЙ ФАОЛИЯТДАГИ КОММУНИКАТИВ
КОМПЕТЕНТЛИЛИКНИНГ ИНТЕГРАЦИОН ЖИҲАТЛАРИ
Юлбарсова Х.А.
Жаҳонда бўлажак ўқитувчиларда коммуникатив компетентлиликни
шакллантиришнинг интерфаол технологияларини ишлаб чиқиш, интегратив
таълим муҳитини яратишнинг педагогик механизмларини
такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Шу билан бирга
коммуникатив компетентлиликни шакллантириш асосида бўлажак
ўқитувчиларнинг шахсий ва касбий ижтимоийлашувини таъминлашнинг
ижтимоий-педагогик механизмларини такомиллаштиришга устувор аҳамият
қаратилмоқда. Айниқса, коммуникатив компетентлиликни
шакллантиришнинг лингвистик, социолингвистик ва прагматик
компонентларини олий педагогик таълим мазмунига кенг татбиқ этиш,
бўлажак ўқитувчиларни самарали мулоқотга тайёрлаш тизимини ишлаб
чиқиш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Замонавий жамият касбий фаолияти билан боғлиқ барча масалаларда
компетентли бўлишга қодир, замонавий малакали педагогни, олий касбий
таълим йўналишида ҳам сифатли ўзгаришларни талаб қилади. Маълумки,
олий ўқув юртининг биринчи навбатдаги вазифаси бўлажак ўқитувчининг
шахсга оид-инсоний хислатларини ривожлантириш ҳисобланади, бу айниқса,
таълим ва тарбия фаолиятининг коммуникатив аспектларида кенг намоён
бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегиясида “Таълим ва ўқитиш сифатини баҳолашнинг
халқаро стандартларини жорий қилиш асосида олий таълим муассасалари
фаолиятининг сифати ҳамда самарадорлигини ошириш, илмий-тадқиқот ва
инновацион фаолиятни рағбатлантириш, илмий ва инновацион ютуқларни
амалиётга жорий қилишнинг самарали механизмларини яратиш”49 каби
муҳим вазифалар белгиланди. Шундай экан, коммуникатив компетентлилик
муҳим аҳамиятли тавсифлардан бири бўлиб, ушбу компетентлиликнинг
шаклланиши эса бўлажак ўқитувчи шахсини талабларга мос равишда
шаклланиши ва ривожланишининг алоҳида вазифаси саналади.
Коммуникатив компетентлиликнинг интеграцион хусусиятларига
қуйидагиларни киритиш мумкин:
- мулоқотнинг турли-туман вазиятларидаги йўналиши аниқланганда,
таълим жараёнининг самарали кечишини таъминловчи амалий
компетенциялар билан бирга эгалланувчи назарий компетенцияларнинг
йиғиндиси;
49ЎзбекистонРеспубликаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш

бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ–4947-сонли Фармони,Ўзбекистон Республикаси Қонун хужжатлари
тўплами, 2017 йил, 6-сон, 70-модда.
281
- шахс ички ҳусусиятлари, дунёқарашининг алоҳида тизими - улар турли
фан ўқитувчилари, оила аъзолари ва барча фуқаролар билан коммуникатив
ҳамда ўзаро сермаҳсул ҳамкорлик қилиш учун зарур.
Коммуникатив компетентлилик педагогда қуйидаги
компетенцияларнинг мавжуд бўлишини тақозо қилади. (1чизма).
1-чизма
Коммуникатив компетентлиликда педагогнинг маҳорати
Талабаларга маълумотлар мазмунини тушунарли

тилда етказиш
Танқидий маълумотларни ижобий ва конструктив нуқтаи

назардан тақдим этиш
Коммуникацияда инсонлар жамиятда қабул қилинган ҳамма

қадрият ва тамойилларга риоя қилиш
Мулоқотдаги шерикларга, уларнинг қадр-қимматини ерга

урмасдан, уларга нисбатан агрессия намоён қилмасдан,
эътиборли бўлиш.
Муҳокама мавзуси бўйича ўз нуқтаи назарини асосли ва ишонарли

ҳимоя қилиш
Суҳбатдошнинг шахсий сифатлари ҳақида сўзламаслик, балки бутун

диққатни маълумотнинг мазмунига, муҳокама мавзусига қаратиш
Коммуникация вақтини назорат қилиш, шеригига олинаётган маълумотга

жавоб қайтариши учун имконият бериш
Санаб ўтилган компетенцияларни батафсил текшириб, муваффақиятли

коммуникация учун зарур бўлган интеграцион компетенцияларни ажратиб
кўрсатиш мумкин. Бу компетенциялар:
- нутқий;
- мулоқотга тўғри киришиш;
- мулоқотни қўллаб-қувватлаб туриш;
- мулоқотда ўз стратегик йўналишига эга бўлиш;
- мулоқот вазиятини ҳисобга олиш;
282
- мулоқот натижасини прогноз қилиш;
- мулоқотдаги шеригининг фикрини бир мартада тушуниш;
- суҳбатдошдан қайта сўзлашни илтимос қилиш;
- коммуникациядаги ташаббусни қўлга олиш;
- кутилган натижага ундаш;
- тасдиқлаш, шубҳа қилиш, ажабланиш, илтимосни изҳор қилиш;
- ифодали, дона-дона сўзлаш (дикция, тон, суръат, мантиқий урғу, оҳанг,
имо-ишоралар, мимика ва ҳ.к.);
- ўз фикрини изчил ва равон баён қилиш;
- илгари ўқилган, кўрилган ва эшитганларни ҳикоя қилиб бериш.
Бунга нутқ этикети (одоб-ахлоқ қоидалари) соҳасидаги компетенциялар,
мулоқотнинг турли шаклларида уюштирилган муомала қилиш
компетенциялари: интервью, фаолият натижаларини муҳокама қилиш, баҳс-
мунозаралар, маъруза, ҳисобот, нутқларни; турли даражаларда муомала
қилиш компетенцияларини: 3-5 кишилик гуруҳлар, кўп сонли жамоаларни;
ёзма шаклдаги коммуникациялар учун зарур бўлган компетенциялар (хат,
маълумотнома, мақола, резюме, интернет орқали мулоқот олиб бориш ва
ҳ.к.)ни қўшиш мумкин.
Шундай қилиб, интеграцион коммуникатив компетентлиликнинг юқори
даражаси шахслараро мулоқотларнинг жадаллашган шароитида бўлажак
ўқитувчиларнинг касбий фаолиятга тайёрлик даражасини юқори даражада
бўлишини таъминлайди. Бунда ўқитувчи касбий фаолиятининг энг муҳим
жиҳати инсонлар билан муносабатга киришиш керак. Бироқ коммуникатив
мулоқотнинг барча шаклларини юқори даражада эгаллаш ва мос равишда
ўзини ўраб турган инсонлар билан муносабатни, мулоқотни тўғри ташкил
қилиш учун педагог, топқирлик, ҳозиржавоблик, уддабуронлик, ўзига бўлган
ишонч, нотиқлик қобилиятини эгаллаган бўлиши керак. Шунингдек,
импровизация қилишга қодир бўлиши, барча замонавий информацион-
коммуникацион технологиялардан фойдалана билиши, айниқса, расмий
(хизмат) ҳужжатларни тузиш, юритиш, расмийлаштиришни аъло даражада ва
саводли эгаллаган бўлиши керак.
Шунингдек, мулоқотда қўлланиладиган коммуникатив
компетентлилик-нинг интеграцион омилларини қуйидагилар ташкил қилади:
- шахс ва гуруҳ психологияси соҳасидаги зарур компетенциялар;
-мулоқотда зарур компетенциялар;
-муваффақиятли мулоқот учун керакли йўл-йўриқларни ривожланти-
ришда тузатишлар киритиш;
- инсоннингўзини ўзи ва бошқа инсонларни қабул қилиши, баҳолаши,
шунингдек, инсонлар орасида ўрнатилаётган ўзаро мулоқотларни адекват
қабул қилиш иқтидори;
283
- шахс мулоқотларининг яхлит тизимини тузатиш ва ривожлантириш50.
Педагог шахсининг коммуникатив компетентлилиги ўз моҳиятига кўра
шаклланиш ва янада ривожланиш жараёни асосини шахслараро мулоқотда
тўплаган катта тажриба ва мос равишдаги ҳамкорлик ташкил қилади. Тадқиқ
қилинаётган коммуникатив компетентлиликнинг манбалари қуйидагилар:
- халқ томонидан иносонларнинг ўзаро тушунишига оид тўпланган
ижтимоий-маданий тажрибаси;
- мукаммал мулоқот олиб бориш учун чет тилларни ҳам билиш;
- маиший соҳада ҳам шахслараро мулоқотга доир тажрибага эга бўлиш;
- эстетик идрок қилиш тажрибасига эга бўлиш.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, коммуникатив компетентлилик
энг аввало, педагогнинг зарурий мулоқотнинг тажрибасига эгалик
даражасини ифодалайди. Шунинг учун бундай компетентлилик бевосита,
шахслараро инсоний ҳамкорлик жараёнида шаклланиши ва фаоллашиши
ҳамда фақат ўқитувчини махсус тайёрлаш жараёнида инсоннинг турли
шакллардаги вербал ва новербал хулқ-атворида мужассамлашиши керак.
Бинобарин, компетентлилик айнан таълим-тарбия берувчи ва
ривожлантирувчи яшаш муҳитининг ўзига хос интеграцион динамикасида
такомиллашиши керак.
Коммуникатив компетентлилик бўлажак ўқитувчи шахсини
коммуникатив ролнинг оқилона ва маънавий натижаларига йўналтирилган
энг самарали ҳаракатларни кўриш, режалаштириш ҳамда амалга оширишга
қодир касбий фаолият субъекти сифатида тавсифлайди.
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
“Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги ПФ–4947-сонли Фармони,Ўзбекистон
Республикаси Қонун хужжатлари тўплами, 2017 йил, 6-сон, 70-модда.
2. Захаров В.Л., Хрящева Ю.Ю. Теоретические и методические основы
социально-психологического тренинга. - Владивосток, 1989. - С. 22-29.
50
Захаров В.Л., Хрящева Ю.Ю. Теоретические и методические основы социально-психологического
тренинга. - Владивосток, 1989. - С. 22-29.
284
ЖАМИЯТ БОШҚАРУВИ ВА ИНТЕЛЛЕКТУАЛ

САЛОҲИЯТЛИКАДРЛАР ДОЛЗАРБЛИГИ.
Юлдашев С.Ў.
Жамият бошқарувида кадрлар салоҳияти масаласи ҳамда давлат
ҳокимияти ва маҳаллий ўзини ўзи бошқарув органлари тизими ўзаро боғлиқ
тарзда тараққий этмоқда. Жамият бошқарувида инсон ресурси давлат
ҳокимияти органлари тизимидаги кадрлар салоҳиятини шакллантиришда
таянч вазифасини ўтайди. Ушбу жараённинг хусусияти – шахснинг ўзига хос
барқарор жиҳатларининг мажмуидир. Шахс хусусияти фаолияти ва
мулоқотида юзага келади ҳамда намоён бўлади, шахснинг ўзигагина хос
бўлган одатий хулқ-атворни англатади51. Бундай қарашдан келиб чиққан
ҳолда мамлакатда жамиятни илмий бошқариш соҳасида кадрлар касбий
фаолиятини юксалтиришнинг ижтимоий-маданий хусусиятлари шахснинг
фаолияти ва муомаласида, унинг хулқ-атворида намоён бўлади. Бошқарув
тизимидаги кадрлар фаолиятининг ўзига хос хусусияти жамият бошқарувида
субъектлар ўртасидаги алоқаларда, касбий вазифага бўлган шахсий ва
мулкий муносабатларда, ижтимоий-маданий жиҳатларда кўришимиз мумкин.
Бу жиҳатларни ижтимоий-маданий тарбия орқали шакллантиришимиз ва
юксалтиришимиз мумкин. Лозим бўлган ҳолларда шиддат ва билимга
асосланган таваккалчилик кўрсата олиш ва масъулиятни ўз зиммасига олиш
ҳар доим яхши бошқарувчи, яхши раҳбарнинг ижобий сифатларидан бўлиб
қолаверади52. Бошқарув кадрларига касбий таълим беришжараёнида уларда
профессионал этика, шахсий сифатлар қарор топтирилади ва ахлоқий
фазилатлар шакллантириш талаби қўйилади. Таълим олиш ва меҳнат
фаолиятидаги фаоллик – кадрларда малакасини ошириш каби зарурий
шартлардандир.Шу билан бирга, касбий-малакаси билан боғлиқ таълим
сифатини оширувчи хусусиятга эга бўлиши, мунтазам, узлуксиз бўлиши,
кадрлар салоҳиятини ривожлантиришга ва юксалтиришга йўналтирилган
бўлиши, шунингдек, бошқарув кадрларни виждонан ва самарали меҳнат
қилишига йўналтиришга хизмат қилиши керак.
Шу ўринда бошқарув фаолияти учун шахсий масъулияти ва касбий
қобилиятининг муҳимлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Шахсий масъулият
фалсафий тафаккурда умумижтимоий ҳодиса эканлиги ҳамда инсоннинг ўз
касбий хатти-ҳаракатларини англаш ва назорат қилиш қобилияти билан
боғлиқ. Ижтимоий институт сифатида шахсий масъулият турли ижтимоий
меъёрлар воситасиёрдамида такомиллашади. Жамият илмий бошқаруви
51
Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати. Тошкент. Ғофур Ғулом, 2010. – Б 619
52
М.Йўлдошев, Н.Назарзода. Раҳбарлик психологиясида ахлоқ. Тошкент. Шарқ, 2010. - Б 74
285
соҳасида масъулият масаласи алоҳида тадқиқ қилиниши лозим муаммо
саналади. Фалсафий қомусий луғатда «масъулият»га шундай таъриф
берилади –«ижтимоий аҳамиятли бурч ва вазифаларнинг бажарилишига,
оқибатига, хатти-ҳаракат негизида ётган ахлоқий тамойилларга амал
қилинишига, муайян кимса ёки социал гуруҳнинг жавобгарлигини
билдирадиган фалсафий-ахлоқий категория. Масъулият бурчнинг муайян
кишилар томонидан амалга оширилиши жамиятнинг тўлақонли аъзоси қилиб
етказишга бурчлидир»53.Яъни бошқарув субъектининг ҳуқуқий меъёрларга
мос равишда ҳаракат қилиши, фаол бўлиши ҳамда давлат ва жамият
олдидаги бурчини англаши тушунилади.
Маҳаллий давлат бошқаруви органлари ва бу органларда хизмат қилувчи
мансабдор шахслар аҳоли, давлат, жисмоний ва юридик шахслар олдида
қонунга мувофиқ жавобгарликка эга. Бошқарувда жавобгарлик маънавий-
ахлоқий, сиёсий, ҳуқуқий кўринишларга ажратилади54. Фуқаролик
жамиятини ривожлантириш қонунларни ҳурмат қилишдир. Ҳуқуқий
жавобгарлик қонунни бузишдан бошланса, сиёсий масъулият сиёсий
мақсадлар, дастурлардан оғиш туфайли юзага келади, ахлоқий масъулият эса
ахлоққа зид хатти-ҳаракатлар билан боғлиқ. Ҳуқуқий масъулият бир қанча
тамойилларга амал қилишни тақозо этади. Булар: қонунийлик тамойили,
барчанинг қонун олдидаги тенглиги тамойили, мақсадга мувофиқ равишда
ҳаракат қилиш тамойили, муқаррар жазоланиш тамойили кабилардир.
Аҳолининг ишончидан маҳрум бўлиши бошқарув идоралари ва мансабдор
шахсларнинг масъулияти пастлигини кўрсатади.
Бошқарув субъектларига муайян мажбуриятлар юкланади ва уларга амал
қилинмаган ҳолда жавобгар бўладилар. Умумий мажбуриятлар қаторига
конституциявий тузумни қўллаб-қувватлаш, фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ
ва манфаатларини ҳимоя қилиш, фуқаролар, жамоат ташкилотлари,
корхоналар, муассасаларнинг мурожаатларини ўз вақтида кўриб чиқиш ва
улар бўйича тегишли қарорлар қабул қилиш, давлат ва хизмат сирини ошкор
қилмаслик, фуқароларнинг шахсий ҳаётига доир маълумотларни
тарқатмаслик киради.
Бошқарув субъектлари учунбир қанча қатор чеклов ва таъқиқлар
қўйилган. Жумладан, улар давлат хизматчисининг ахлоқий-маънавий
қиёфасига путур етказмасликлари, хизмат вазифаларини бажариш давомида
сиёсий бетарафликни сақлашлари, мустақил бўлишлари, лавозимни
суистеъмол қилиш ва коррупцияга қаршилик кўрсатишлари лозим. Қатор
чекловлар ижтимоий-иқтисодий соҳа билан ҳам боғлиқ. Хусусан, уларга
педагогик, илмий ва ижодий фаолиятдан бўлак бошқа маош тўланадиган
хизмат турлари билан шуғулланмаслик, шунингдек, тадбиркорлик фаолияти
53
Фалсафа қомусий луғат. Тошкент. Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2004. – Б 243.
Система государственного и муниципального управления. Под общ.ред. Г.В.Атаманчука. – Москва. Изд-во

54
РАГС, 2005. - С 203.

286
билан банд бўлмаслик киради. У ўз хизмат вазифаларини адо этиш
мақсадида оммавий ахборот воситаларидаги чиқишлари, интервьюлари ва
чоп этган ишлари учун қалам ҳақи олиши мумкин эмас. Бунда қатор
чекловлар ахлоқий характерга эга эканлиги маълум бўлади. Бошқарув
субъектлари ўз хатти-ҳаракатлари билан ўз шаънига путур етказмаслиги,
шаънини бадном қилмаслиги керак, зеро, бундай ҳаракатлар фуқароларнинг
давлат идораларига бўлган муносабатига салбий таъсир кўрсатади. Умуман
олганда, давлатнинг бошқарув соҳасидаги кадрлар сиёсати аҳоли учун
муносиб турмуш даражасини яратишга хизмат қилиши, халқ фаровонлигини
юксалтиришга йўналтирилган бўлиши лозим.
Давлат ҳамда жамият бошқаруви аппаратидаги кадрлар сиёсатига
кадрлар масаласини ҳал қилиш ваколатига эга бўлган раҳбар шахси ижобий
таъсир кўрсатади. Унинг интилишлари, манфаатлари, майллари қандай
бўлса, уни қуршаб турадиган ходимлар ҳам шу иродани рўёбга чиқаради.
Раҳбар кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш, уларнинг малакасини
ошириш давлат олдида турган энг муҳим вазифалардан биридир. «Зеро,
инсонлар ва уларнинг қобилиятлари – энг қимматбаҳо ресурс саналади.
Ҳозирги кунда инсон ресурсларини бошқариш тобора стратегик вазифага,
инсонларнинг салоҳиятини ривожлантириш эса инвестиция манбаига
айланмоқда. Инсон ресурсларини бошқариш вазифаси самарали равишда
амалга оширилаётган ташкилот ва муассасаларда, одатда, молиявий ўсиш,
рақобатбардошлик юқорироқ бўлади»55. Чунки бундай бошқарувда
кишиларнинг меҳнатидан унумли фойдаланиш эвазига мақсадларга
эришилади, шунинг учун кадрларни жойлаштириш, уларнинг фаолиятини
рағбатлантириш, уларнинг қобилиятларини ривожлантириш ташкилотнинг
стратегик мақсадларидан бирига айланади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, ижтимоий-маданий технологиялар
қўлланилиш жараёнида ходимлар билан ишлаш ва кадрларнинг
индивидуалфазилатлари, интерперсонал муносабатларини
такомиллаштириш, жамоада ижтимоий ва психологик муҳитни
яхшилашинтеллектуал кадрларнинг пайдо бўлишига замин яратади. Бу
биринчидан, шартли равишда, зарарли ва сифатсиз бошқаришни ташкилий
жиҳатдан нотўғри эканлигини ҳаётий, илмий, маданий таъсирини олдиндан
тизимли равишда билиш имкониятини берса, иккинчидан, эътиборсизлик
натижасида вужудга келадиган хусусиятларни (иш самарасининг пастлиги,
ички тартиб қоидаларнинг асоссиз бузилиши кабилар) кадрлар меҳнат
фаолиятини рағбатлантириш ёки идрок этишни шакллантиради.
55
Проблемы лидерства и кадровые технологии. Под ред. В.М.Мартыненко. Харьков Константа, 2006.–С 18.
287
НОГИРОНЛИГИ БЎЛГАН БОЛАЛАР БИЛАН ИШЛАШНИНГ

БАЪЗИ МАСАЛАЛАРИ
М. Абдураҳмонова, Х.Юлбарсова.
Жаҳонда имконияти чекланган болаларнинг ҳар томонлама жамиятга
интеграциялашуви, уларнинг жамиятда муносиб ўрин топишларида
ижтимоий ривожланишларини такомиллаштиришга алоҳида эътибор
қаратилаётгани ижтимоий ҳимоянинг халқаро меҳанизмлари яратилганидан
далолат.
2021 йил – Ёшларни қўллаб-қувватлаш ва аҳоли саломатлигини
мустаҳкамлаш йили деб номланиши ҳам соҳа мутахассисларига муҳим
вазифаларни юклайди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг
“Ногиронлиги бўлган шахсларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш
тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
Фармони56, “Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва
уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳатларда фаол
иштирокини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида”57 ҳамда
“Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларга таълим-тарбия бериш
тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги58 қарорларида
Ўзбекистонда ногиронлиги бўлган болаларни ижтимоий химоя қилиш,
уларнинг таълим бериш тизимини самарадорлигини ошириш, уларнинг
жамиятда ўз ўрнини топишларида кўмаклашиш масаласи кўндаланг
қўйилган. Бу борада мамлакатимизда ногиронлиги бўлган болаларни
ижтимоий фаолиятини такомиллаштириш, ушбу соҳага халқаро таълим
стандартларини жорий этиш, ногиронлиги бўлган болаларни ижтимоий
фаоллаштириш, маънавий-ахлоқий тарбия бериш ҳамда жамиятга ижтимоий
мослашувини таъминлашнинг самарали тизимини яратиш бўйича изчил
чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Мазкур чора-тадбирлар
мамлакатимизда яшаётган ногиронлиги бўлган болаларнинг ижтимоий
ривожлантиришда, иқтидор ва қобилиятларини намоён қилиш орқали
уларнинг жамиятда ўз ўрнини топишларида катта аҳамият касб этади.
Оилаларда саломатлик даражаси ва оиладаги ижтимоий-гигиеник
ҳолатни илмий таҳлил қилиш қай даражада долзарб бўлса, ногиронлиги
бўлган болаларни тарбиялаётган оила саломатлиги, ижтимоий-тиббий-
гигиеник ҳолати, ногирон бўлган болаларни соғломлаштириш, реаблитация
қилиш ҳамда коррекцион-педагогик ишларни оилада такомиллаштириш ҳам
бугунги куннинг энг муҳим вазифаларидан биридир. Шунингдек, энг долзарб
56
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 декабрдаги ПФ-5270 сонли “Ногиронлиги бўлган шахсларни давлат
томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони
57
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 июндаги ПҚ-3775-сонли “Олий таълим муассасаларида таълим сифатини
ошириш ва уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳатларда фаол иштирокини таъминлаш бўйича чора-
тадбирлар тўғрисида”ги қарори
58
2020 йил 13 октябрдаги ПҚ-4860-сонли “Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларга таълим-тарбия бериш тизимини
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори
288
муаммолардан яна бири, айнан таълим билан қамраб олинмаган ногиронлиги
бўлган болаларни таълим ва тарбия билан қамраб олиш, уларнинг бундай
жамиятда ажраб қолишининг объектив ҳамда субъектив сабабларини
аниқлаш ва муаммоларни бартараф этишдир.
Халқ таълими вазирлигининг тасарруфида бугунги кунда
республикамизда 84 та махсус мактаб ва мактаб интернатлар фаолият
юритади. Ана шу мактаб-интернат ва махсус мактабларда ҳаммаси бўлиб
19480 нафардан ортиқ болалар таҳсил олади. Давлат қонунчилиги ота-оналар
хоҳиш-истакларини инобатга олган ҳолда, болаларни уйда таълим-тарбияга
жалб этиш ҳақида ҳам бош қотиради., хусусан, 9 мингдан зиёд ногиронлиги
бўлган болалар индивидуал уй таълим дастури бўйича таълим олади.
Сўнгги йилларда марказий нерв системасида перинатал шикстланиш
белгилари билан туғилаётган болаларнинг сони ортиб бориши ҳам ачинарли
холдир. Марказий нерв системасининг шикастланиши ўз ичига турли
поталогик холатларни, яъни ҳомиладорлик даврида турли зарарли факторлар
таъсирида келиб чиқувчи паталогик ҳолатлар туғиш ва ундан кейинги илк
гўдаклик давридаги паталогик ҳолатларни олади.
Маълумки, ривожланишдаги нуқсон ва бузилишларнинг барчаси ҳам
чақалоқлик даврида юзага келавермайди. Бундай ўзгаришларнинг аксарияти
каттароқ ёшда аниқланиши мумкин. Улар кўпинча асаб системасининг,
эшитиш ва кўриш аъзолари ҳамда нутқдаги нуқсонликлар мисолида номоён
бўлади. Илмий изланишлардан шу нарса аён бўлдики, ривожланишида
жисмоний ва психик камчилиги бор болаларга қанча эрта ёрдам кўрсатилса,
улардаги камчиликлар шунча тез бартараф этилади, ёки коррекцияланади.
Бундай болалар ёш организмининг потенциал қобилиятларига таянилади.
Албатта, оилада тинчлик ва саломатлик бу бир саодат, агар оилада
фарзанд саломатлиги билан боғлиқ муаммо юз берса, ота-она мушкул
аҳволга тушади. Туғилган болада аниқ физиологик ёки ақлий заифлик бўлса,
она унинг учун зарур бўлган шарт-шароитларни ярата оладиган биринчи
инсон ва фақатгина чидам, тушуниш, болага меҳр, муҳаббат билан унга
ёрдам бера олади, шу билан биргаликда уни келажакда таълимга йўналтира
олади ва энг муҳими унинг “Мурувват” уйига тушиб қолмаслигига виждонан
эриша олади. Лекин, бунинг учун у ўз устида ишлаши ва боласини чуқур
ўрганиши зарур. Ота-она тушкунлик ҳолатига тушганда эса ҳар қандай
фаолиятга қисқа муддатга бўлса ҳам қизиқиши сўнади. Одамлардан қочишга,
эски қадрдонлари билан алоқани узишга ҳаракат қилишади. Айнан шундай
ҳолатда оналарга касал бола билан қандай мулоқот қилиш уни бошқариш
масаласида ёрдам керак бўлади. Бугунги кунда ногиронлиги бўлган боласи
бор оилаларни жамиятимиз, маҳалла аъзолари томонидан қўллаб-
қувватланиши жуда катта аҳамиятга эга. Чунки, ногиронлиги бўлган
фарзанди бор оилаларнинг ўзига хос руҳий-эмоционал кечинмалари борки,
бу оилалар кўп ҳолларда табиийки, ногиронлиги бўлган фарзандлари
туфайли ўз иш жойларидан ажраладилар ёки воз кечадилар, жамоат
289
ишларида фаол иштирок эта олмасликлари, ўзларини четга олиб ажралиб
қолишларига олиб келади. Бундан ташқари, кўп ота-оналар ногиронлиги
бўлган фарзандлари борлигини яширишга ҳаракат қиладилар. Баъзи ҳолларда
эса фарзандлари мактаб ёшига етгач, мактабга юбормаслик ҳолатлари ҳам
учраб туради. Натижада, бундай болалар ҳеч қандай таълим билан қамраб
олинмайди. Яна кундалик ҳаётда ногирон болаларидан умуман воз кечиб,
“Мурувват” уйларига ёки меҳрибонлик уйларига топшириб юборадиган
оилаларни ҳам учратамиз. Аслида ногиронлиги бўлган бола жамиятнинг
тўлақонли аъзоси сифатида бошқа болалар каби таълим олишга тўла ҳақли
экан, бу борада айниқса ота-оналар манфаатдор эканликларини ҳар лаҳза
ёддан чиқармаслик жуда муҳимдир. Бундай оилаларга ҳар томонлама ёрдам
бериш лозим. Айниқса, ногирон фарзанди бор ота-онага уйидан узоқ
бўлмаган жойда иш ўринлари ташкил этиб берилса, бизнингча бундай
оилаларга кўрсатилган энг мурувватли ёрдам ҳисобланар ва бу ҳол
ногиронлиги бўлган боланинг мурувват уйига тушиб қолмаслигини ўзига хос
тарзда таъминлашга ёрдам берадиган муҳим омиллардан бири бўлар эди.
Ҳар қандай ҳолатда ҳам шуни таъкидлаб ўтиш керакки, жамият
ривожланиши билан муаммолар ҳам ривожланиб бораверади. Бу
муаммоларни ечиш учун иқтисодий, ижтимоий ва психологик ёндашув керак
бўлади. Ушбу муаммони ечишда алоҳида ёндашув билан биргаликда мактаб
ёшигача бўлган муассасалар таркибида махсус гуруҳларни ташкиллаштириш
бугунги куннинг долзарб муаммоларидан саналади.
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 1 декабрдаги ПФ
5270 сонли “Ногиронлиги бўлган шахсларни давлат томонидан қўллаб-
қувватлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида”ги Фармони
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 июндаги ПҚ
3775-сонли “Олий таълим муассасаларида таълим сифатини ошириш ва
уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг қамровли ислоҳатларда
фаол иштирокини таъминлаш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори
3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 13 октябрдаги
ПҚ-4860-сонли “Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларга таълим-
тарбия бериш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
қарори
290
ВОЕННОПЛЕННЫЕ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ В
АНДИЖАНСКОМ УЕЗДЕ
Собиров Н., Акбаров А. Адахамжонов М.М
История Андижана (Андижанского уезда) уходит вглубь веков.
Возникнув на месте одного из древнейших поселений, город развивался как
крупный торгово-ремесленный пункт, лежащий на «великом шелковом
пути», проходившем через многие государства Азии. Он служил как бы
восточными воротами Ферганской долины для караванов, которые в течение
многих месяцев шли по трудным горным тропам и заснеженным перевалам
Тянь-Шаня.
Сегодняшний Андижан – центр большой хлопководческой области, в
недрах которой имеются нефть, газ и строительные материалы, город в
котором действует около 100 крупных промышленных предприятий.
В городе десятки тысяч студентов учатся в Андижанском
государственном университете, медицинском, машиностроительном,
народнохозяйственном институтах, имеются десятки колледжей,
музыкальных, спортивных и других школ.
Если отправится из Андижана на юго-восток по дороге, ведущей к
городу Ош, то вскоре можно подъехать к зоне отдыха «Богишамол»,
расположенной на склонах большого холма. Здесь много зеленых
насаждений, цветов. Имеются столовые, кафе, уютные чайханы, есть места
для самостоятельного приготовления пищи. С верхней смотровой площадки
открывается панорама бескрайних просторов долины [1].
Шоссе, идущее от Андижана в юго-западном направлении, приводит
нас в город Асака, он появился на месте старого селения – Асакинской
волости и получил особенно бурное развитие с приобретением
независимости с освоением нефтяных и газовых месторождений в
близлежащих районах. В городе с 1996 года функционирует автомобильный
завод.
По асакинской дороге шоссе, не доходя дочерты города расположено
селение «Лагерь». По рассказам сторожила, здесь в годы Первой мировой и
Второй мировой войны были военнопленные. До сегодняшнего дня
сохранились 10 бараков военнопленных, в них и сегодня живут люди. Рядом
с лагерем был кирпичный завод, который в 1918 году басмачи сожгли .
В нескольких сотнях метров ниже адыра есть братское кладбище, на
котором хоронили военнопленных, умерших в лагерях «за колючей
проволокой».
Андижанский уезд среди пяти уездов Ферганской долины, считался
самым большим и густонаселенным с 23 волостями. Во всех волостях уезда в
годы Первой мировой войны задерживали военнопленных. Например, по
рассказам Лапкиной Валентины Ивановны (20 февраля 1933 г.р., медсестра
291
по специальности, проработала больше 50 лет, сейчас тоже лечит
односельчан). Её отец был беженцем, в Андижан приехал в 1920 году,
работал трактористом, женился. Валентина Ивановна родилась в этом
«бараке». Эти бараки были построены в годы войны. Таких бараков осталось
шесть, в них живут люди и не жалуются. Эти бараки построены
военнопленными из жженого кирпича по европейской технологии. Жить в
них очень удобно – зимой тепло, летом – прохладно. Эту местность
называли «Отделением» и до сих пор это название осталось (запись автора
из слов очевидца).
Исследовательской группой было выявлено, что в архивных фондах
имеются многочисленные документы, относящиеся к жизни военнопленных
Первой мировой войны, которые до сих пор никем не изучены, впервые
входят в научный оборот. Например:
Список на б. в. пл. кашеваров, хлебопеков, служителей,
обслуживающих Андижанский лагерь, на получение жалования за август
месяц 1918г.
Кашевары:
1. Гарде Бернгард 300р.
2. Штурц Отто 300р.
Хлебопеки
3. Карстен Генрих 300р.
4. Рак Алоис 300р.
Служители
5. Гельшер Оскар 250р.
6. Квачинский Теодор 250р.
7. Мейер Иоган 250р.
8. Гельвече Петер 250р.
9. Флаховский Бернгард 250р.
10. Шульц Макс 250р
11.Браун Иоган 250р.
12. Бауман Роберт 250р.
13. Келер Браун 250р.
14. Кроль Франц 250р.
Итого: 3700р.
Требовательная ведомость
на потребование жалования хлебопекам, кашеварам и служителям
Андижанского лагеря за июнь месяц 1919г.
№ Должность Имена и фамилии Сумма Расписка
рубли Коп. Получателя
1 Кашевар Гарде Бернгард 300
2 Кашевар Шустер Вилли 300
3 хлебопеки Гюбнер Лео 300
292
4 хлебопеки Корстен Генрих 300
5 служители Розенбаум Раингард 250
6 служители Крюгер Вилли 250
7 служители Горфер Якоб 250
8 служители Мадарош Лакюн 250
9 служители Канке Вальтер 250
10 служители Гельшер Оскар 250
11 служители Канчинский Теодор 250
12 служители Тош Андраш 250
13 служители Инятке Франц 250
14 служители Гельвеге Петер 250
15 служители Кословский Вальтер 250
16 служители Фабиях Юзеф 250
17 служители Браун Юган 250
18 служители Баулан Роберт 250
19 служители Блан Томас 250
20 служители Келер Бруно 250
21 служители Чеч Бернгард 250
22 служители Дрешер Юган 250
23 служители Баль Петер 250
24 служители Кроль Франц 250
Итого: 6200
Исчисленную по сей требовательной ведомости сумму, шесть тысяч

двести рублей, прошу ассигновать из Скобелевского Народного банка.
Заведующий командами военнопленных Ферганской области от 18
июня 1919г. № 843 [2].
В архивном фонде имеется список австрийских военнопленных,
работающих у сартов в огороде 13,14,15,16,17,18,19 апреля 1919 года, и
табель, дни и сумма заработки, роспись о получении (36 человек, 19 августа
1919г). Получили з/п от 15 до 150 рублей [3].
В архивном фонде от 16 ноября 1918 года под номером 327 имеется
список военнопленных, работавших в различных организациях:
Заработная плата военнопленных на Чинабадской железной дороге.
1. Зель Пауль 102р. 96коп.
2. Кюлфарь Густавъ 15р. 84коп.
3. Брикманъ Готлибъ 125р. 15коп.
4. Идштайнъ Еристъянъ 125р. 72коп.
5. Альтгайдо Генрихъ 63р. 36коп.
6. Прикманъ Готлибъ 94р. 04коп.
7. Гризеръ Генрихъ 110р. 88коп.
8. Золь Пауль 78р. 20коп.
293
Итого: 756руб. 32 копейки
Заработная плата военнопленных на государственном заводе «Беш-
Бош».
1. Штраусь 6р. 90коп.
2. Эмбах 7р.
3. Сюверка 6р. 90коп.
4. Клайнъ 7р.
5. Гарясъ 6р. 90коп.
6. Функель 7р.
7. Бергъ 6р. 90коп.
8. Омъ 7р.
9. Майяр 6р. 90коп.
10. Шульцъ 7р. 10кол.
11. Айхъ 7р.
12. Клабунде 7р.
Итого: 83р. 50коп.
Заработная плата военнопленных в продовольственном магазине.
1. Мате Фердинанд 2р. 80коп.
2. Грослеръ Юганъ 2р. 40коп.
3. Лохманъ Леон Гард 2р. 40коп.
4. Тоде Вильгельмъ 1р. 20коп.
5. Мидле Бруно 1р. 80коп.
6. Тоже Вильгельмъ 1р. 20коп.
7. Гютеръ Рихардъ 1р. 80коп.
8. Омбах Францъ 1р. 30коп.
9. Отто Генрихъ 1р. 50коп.
10. Фукс Густовъ 1р. 30коп.
11. Майхеръ Юганъ 1р. 30коп.
12. Пецъ Юганъ 1р. 05коп.
13. Мидле Бруновъ 1р. 20коп.
14. Луке Адольфъ 90коп.
15. Клута Юганъ 1р. 30коп.
Итого: 23р.45коп.
Всего: 863р. 27коп. [4].
От начальника и помощника Коканд Эвакпункта Пленбежа в

Ферганский отделъ Пленбежа направлен рапорт о выполнении работ 1 июня
1920 года под № 192 [5].
Исполняя Ваше телеграфное предписание отъ 3-го сего года 1 июня за
№149 представляю при семъ именной списокъ за №187 и ведомостъ за №172
на иностранных инвалидов въ количествеъ 170 человекъ отправленные 12
июня сего 1920 года, въ Ташкентъ в распоряжение Центр пленбежа данному,
что таковые снабжены продуктами на 14 дней. Кокандский Отдел Труда и
294
Соцобеспечения за счетъ Центрпленбежа и соответствующими документами,
а также необходимой одеждой и бельемъ. Рабочие промыслов Санто и
Шуроба получили полный расчет и прибыли во вверенной мне Пунктъ
южного сего года 1 июня. Составъ отправленный выражается какъ
нижеследующее: Санто - 57 человек, Шурабъ – 26 человек, изъ Коканда - 85
человек и Наманганских - 2 человека, всего 170 человек.[6]
В архивном фонде имеются статистические данные о том, какое
количество военнопленных в течение 1921 года по всем шести уездам с
февраля по август с Кокандского Облэвака подлежит к отправке на родину.
Их общее количество составляет 5 453 человек.
В фонде имеются списки австрийской армии, семейных
военнопленных, подлежащих к отправке, фамилии и расписки
военнопленных, не желающих ехать на родину.
Цель нашего проекта - вспомнить погибших солдат и офицеров австро-
венгерской и германской армий в годы Первой мировой войны. Процесс
этот- сложный и очень долгий, а потому возникают сомнения, что начатую
работу когда-нибудь удастся закончить. Но путь преодолевает только тот,
кто начинает идти. И нам кажется важным предать гласности полную
информацию о погибших военнопленных. И тем более наши усилия
увенчатся успехом, если удается отыскать сохранившиеся братские могилы и
установить на них памятные знаки с фамилиями погибших.
1.КолбинцевА. Путешествия по Ферганской долине. Т., Узбекистан.
2.Ф.Г.А. фонд 435, ед.хр.5,д.1
3.Собиров Н., Военнопленные Первой мировой войны в Ферганской
долины, Т., «НАВРЎЗ,” 1919, стр.85
ЁШЛАРГА ЯНГИ РЕНЕССАНС ҒОЯЛАРИНИ СИНГДИРИШ
МАСАЛАЛАРИ
Худоёрова .O.К . Аҳмадбекова М.К
Учинчи Ренессанс аввало, технологик инқилобни, юксак ривожланган
рақамли иқтисодиётни тақозо қилади. Ўз навбатида, рақамли, иқтисодиётга
ўтиш учун ишлаб чиқаришни босқичма-босқич модернизация қилиш,
автоматлаштириш, роботлаштириш талаб этилади. Мазкур жараён
Ўзбекистонда янги Ренессанс ғояси билан мафкуравий жиҳатдан боғланиши
шарт бўлиб, таълим-тарбия соҳасининг барча бўғинлари узлуксиз ислоҳ этиб
борилиши керак. Ёш авлоднинг интеллектуал салоҳиятини ошириш, ғоявий-
мафкуравий тафаккурини ривожлантириш, янги инновацион ғояларни излаб
топишнинг метод ва воситалари билан қуроллантириш зарурки, бунда ҳар
қандай ғоя илғор техника, технология ва янги ихтироларни намоён этиши
295
мумкин. Мамлакатимиз ҳаётининг барча соҳаларини ривожлантириш,
миллий тараққиётимизни янги босқичга кўтаришда инновациянинг ўрни
ҳақида давлатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёев: “Инновация – бу келажак
дегани, Биз буюк келажагимизни барпо этишни бугундан бошлайдиган
бўлсак, уни айнан инновацион ғоялар, инновацион ёндашув асосида
бошлашимиз керак. Шунинг учун биз Инновацион ривожланиш вазирлигини
ташкил этдик ва унинг олдига аниқ вазифаларни қўйдик. Бу вазирлик
нафақат иқтисодиёт соҳасида, балки бутун жамият ҳаётида энг муҳим
лойиҳаларни амалга оширишда ўзига хос локомотив ролини бажаради, деб
ишонамиз”59, - деган эди. Маълумки, мамлакатимиз Президентининг
мурожаатида барча соҳаларга кўйилган вазифаларни ўз вақтида сифатли ва
самарали бажариш жамиятимиз аъзоларидан бир бутун бўлиб ҳаракат
қилишни тақозо этади. Бу эса ўз ўрнида ҳар бир инсоннинг илм-маърифатли,
юксак маънавиятли бўлишини талаб этади. Ҳозирги тараққий этган
давлатлар қаторидан муносиб ўрин эгаллашимиз учун ҳам энг аввало илғор
замонавий ахборот ҳамда рақамли технологиялар соҳасидаги билимларни
чуқур эгаллаш орқали юксалишга эришиш мумкин бўлади.
2020 йилнинг “Илм-маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш
йили” деб номланиши Ўзбекистон тараққиётини таъминлашга хизмат
қилади. Бунда рақамли иқтисодиёт электрон савдо ва тўлов тизими орқали
товарни етказиб беришда энг қулай имкониятларни яратади. Хусусан
ойликларнинг пластик карталарга тушиши, электрон тўловлар ёрдамида
коммунал хизматлар, телефон, интернет ва бошқа хизматларга тўлов қилиш,
электрон тарзда солиқ деклорацияси ҳамда ҳисоботни тошириш, картадан
картага пул ўтказиш, уй ва ишхонага таом буюртма қилиш ва ҳоказолар
шулар жумласидандир. Шунингдек, рақамли технологияларга асосланган
хорижий тажриба сифатида электрон савдо тизимига эга бўлиш, бутун дунё
китоб савдосига ва кутубхоналарга хизмат қилиш, масофавийтаълимни
қўллаб-қувватловчи оммавий онлайн очиқ курслари, муаллифлик курслари
ижобий таъсирга эга.
Рақамли иқтисодиёт инсонларнинг турмуш даражасини яхшилашга
хизмат қилади. Энг муҳими рақамлар ҳамма нарсани муҳрлайди,
маълумотларни тақдим этади. Бундай шароитда маълумотни яшириш,
яширин битимлар тузиш, ёлғон ва қинғир ишларга йўл бермайди. Компьютер
ҳаммасини намоён этади.Натижада маблағларни ўғирлаш, мақсадсиз,
самарасиз сарфлаш, ошириб ёки яшириб кўрсатиш имкони қолмайди. Бу эса
иқтисодиётга маблағлар келиш оқимини оширади. Солиқлар ўз вақтида тўғри
тўланади, бюджет тақсимоти ҳам очиқ бўлади. Ижтимоий соҳага
йўналтирилган маблағлар ўғирланмасдан мактаб, касалхона, йўлларга
ажратилган пуллар тўлиқ етиб боради.
Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий

59
Мажлисга Мурожаатномаси.-Т.: “Ўзбекистон” НМИУ, 2018. – Б.20.

296
Рақамли технологиялар маҳсулот ва хизматлар сифатини оширади,
ортиқча ҳаражатларни камайтиради, оғир иллат бўлган коррупцияни
йўқотишда ҳам самарали воситадир.Бугунги кунда рақамли
технологиялардан фойдаланган ҳолда турли интернет дўконлар, электрон
тўлов тизимлари фаол ривожланмоқда.Тадбиркорларимиз электрон
битимларни рақамли технологиялар ёрдамида амалга оширмоқдалар.
Рақамли технологиялар иқтисодиётга тўлиқ жорий этилса,меҳнат
унумдорлиги ошади. Аҳоли ва тадбиркорлик субъектларига электрон давлат
хизматларини кўрсатиш тизимини кенгайтириш энг муҳим вазифалардан
ҳисобланади. Рақамли иқтисодиётнинг замонавий турлари сифатида инсон
мияси бажарадиган ишларни амалга оширувчи интеллектуал тизимлар ҳамда
инсон ақлий фаолиятини ривожлантиришга хизмат қиладиган механизмлар
ишлаб чиқарилади. Бу эса инсоннинг когнитив фаолиятига ижобий таъсир
этади, меҳнат қобилиятини оширади.
Рақамли иқтисодиёт давлат ва жамият тараққиётини янада
жадаллаштиради. Замонавий рақамли иқтисодиёт ҳозирги кунда сифат
ўзгаришларни юзага келтирган ҳолда, моддий иқтисодиётдан интеллектуал
иқтисодиётга ёки билимларга асосланган иқтисодиётга ўтишида намоён
бўлмоқда. Бу эса ўз ўрнида янги билимларни ҳосил қилиш, янги
кўринишдаги фаолият турларини яратишни талаб этади. Шунга кўра,
билимларга асосланган рақамли иқтисодиёт ёки интеллектуал иқтисодиёт
тушунчаси илмий билимлар мажмуаси сифатида ишлаб чиқаришнинг
ривожланиши ва иқтисодий ўсишнинг асосий манбаи бўлиб хизмат қилади.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, рақамли иқтисодиётнинг
ривожланиши таъсирида янги ихтиролар, илмий-техник маълумотлар ва
инновациялар Ўзбекистон иқтисодиётининг тузилиши ва ривожланишини
аниқлаб беради.Инновацион илмий-техник изланишлар жараёнлари самарали
амалга оширилади. Энг муҳими иқтисодиётнинг кўп соҳаларида илм фан ва
техника ютуқларидан кенг фойдаланиш имконияти ҳамда билимларга
асосланган рақамли иқтисодиётнинг асоси яратилади.Шу ўринда таъкидлаш
жоизки, Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ш.М.Мирзиёев
айтганидек: “Ҳеч қачон унутмайлик, гўзал ва бетакрор Ўзбекистон
барчамизники экан, унинг тақдири ва келажаги учун барчамиз масъулмиз”60.
Бунда янги ғояларни самарали иқтисодий ечимларга айлантира олиш,
билимлар асосида рақамли иқтисодиётнинг пойдевори, янги технологиялар
ва янги маҳсулотларни яратиш, лойиҳалаш, ишлаб чиқариш ва тарқатишда
илм-фанни кенг миқёсда қўллаш, замонавий таълим жараёнини ҳосил қилиш
муҳимдир. Илмий техник билимларнинг амалиётда қўлланилиши натижасида
янги маҳсулот тури, моддий ишлаб чиқариш, технология, рақамли
60
Мирзиёев Ш.М. Юксак таърифларга муносиб замин Буюк келажагимизни мард ва
олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз.-Т.: “Ўзбекистон”, 2017.- Б.406.
297
инновациялар ҳосил бўлади. Рақамли инновацияларданиманидир янгилаш,
қандайдир янгиликлар киритиш ёки ниманидир мукаммаллаштириш, янги
концепция, ғоя, техник ечимларга эга бўлиш мумкин.Рақамли технологиялар
ижтимоий муҳитга фаол таъсир этади ваиқтисодий ривожланишда замонавий
билимлардан фойдаланишга кенг йўл очилади. Билимларга асосланган
рақамли иқтисодиётнинг асосий мақсади мамлакатни информацион-
технологик йўналишда барқарор ривожлантиришдир.
Мавзуга доир рақамли иқтисодиёт ва ахборотлашган жамият билан
боғлиқ бўлган тушунчаларниўзлаштиришда савол-жавоб усулидан
фойдаланиш мумкин:
Савол:ахборотлашган жамият деб нимага айтилади?
Жавоб: ахборотлашган жамиятда фаолият юритаётган кишиларнинг кўп
қисми ахборотни, айниқса,унинг энг олий шакли бўлган билимларни ишлаб
чиқариш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш билан банд бўлган жамиятга
айтилади.
Савол:рақамли иқтисодиёт нима?
Жавоб: бу жамият неъматларини ишлаб чиқариши, тақсимлаш ва
истеъмол қилиш жараёнларида электрон ҳамда ахборот коммуникацион
технологияларини кенг жорий этишни кўзда тутадиган инсоннинг хўжалик
фаолиятини тадқиқ этувчи фандир.
Савол:рақамли иқтисодиёт атамаси неча хил тушунчаларни ифодалаш
учун ишлатилади?
Жавоб:биринчидан, рақамли иқтисодиёт-бу ривожланишнинг
замонавий босқичи ҳисобланиб, у ижодий меҳнат ва ахборот неъматларини
устувор ўрни билан тавсифланади. иккинчидан, рақамли иқтисодиёт-бу ўзига
хос назария бўлиб, унинг ўрганиш объекти, ахборотлашган жамият
ҳисобланади. Савол: “Рақамли иқтисодиёт” атамаси илмий амалиётга ким
томонидан киритилган?
Жавоб: Испаниялик ва Америкалик социолог, ахборотлашган
жамиятнинг етакчи тадқиқотчиси Мануел Кастелс томонидан киритилган.
Савол:рақамли иқтисодиёт устувор бўлган ахборотлашган жамиятга
таъриф беришда иқтисодчилар қандай мезонлардан фойдаланадилар?
Жавоб:иқтисодчилар-турли технологик, иқтисодий, меҳнат, фазовий,
истеъмол ва креатив мезонлардан фойдаланган.
Савол:замонавий рақамли иқтисодиётнинг ҳаракатлантирувчи кучи
кимлар ва уларнинг асосий вазифаси нимадан иборат?
Жавоб:замонавий рақамли иқтисодиётнинг ҳаракатлантирувчи
кучиинсонлар бўлиб, уларнинг асосий вазифаси ахборот яратиш ва ундан
фойдаланишдан иборат бўлади.
Савол:рақамли бизнес нима? Жавоб: бу-жисмоний ва рақамли
дунёларни бирлаштирадиган янги бизнес-моделлар пайдо бўлишидир.
Савол: Блокчейн нима?
298
Жавоб: Блокчейн – шубҳасиз ахборот хавфсизлигини таъминлаш
соҳасидаги энг истиқболли кашфиётдир. Блокчейн дунёни
ўзгартирадиган технология ватақсимланган маълумотлар тўпламларини
тузиш методологияси бўлиб, бунда ҳар бир маълумотни қайд қилиш унга
эгалик қилиш тарихи ҳақидаги ахборотдан иборат бўлади.Бу эса
қалбакилаштириш имониятини қаттиқ чегаралаб қўяди.
Савол:блокчейн технологиясининг асосий хусусиятлари нима?
Жавоб:ишончлиликни таъминлаб беради ва қалбакилаштириш,
ўғирлаш имконсизлигини намоён этади.
Савол: Рақамли иқтисодиёт нима?
Жавоб: Рақамли иқтисодиёт-бу иқтисодий, ижтимоий ва маданий
алоқаларни, рақамли технологияларни қўллаш асосида амалга ошириш
тизимидир. Шунингдек, янги технологиялар, платформалар ва бизнес
моделлари яратиш, уларни кундалик ҳаётга жорий этиш орқали мавжуд
иқтисодиётни янгича тизимга кўчириш деганидир. Рақамли иқтисодиётни-
яширин иқтисодиётга барҳам бериш воситаси сифатида ҳам қараш мумкин.
Савол:рақамли иқтисодиёт нимани бирлаштиради?
Жавоб: давлат, бизнес ва фанни бирлаштиради.
Савол: Рақамли иқтисодиёт атамасини амалиётга ким киритган?
Жавоб: 1995 йилда америкалик дастурчи Николас Негропонте киритган.
Ушбу масаланинг моҳиятини кенроқ ёритишни худди шу тартибда давом
эттириш мумкин . Маълумки, Ўзбекистонда обод, эркин ва фаровон ҳаётнинг
барпо этилиши учинчи ренессансни амалга ошириш, буюк
аждодларимизнинг бунёдкорлик ва ижодкорлик салоҳияти билан боғланади.
Бизга мазкур тушунча кимларнинг ворислари эканимизни эслатиб туради.
Ўтмиш ренессанслари даврида аждодларимиз нималарга эришганини, жаҳон
цивилизациясига қўшган ҳиссасини ёшлар онгига етказиш энг муҳим
вазифадир. Аввалги иккала Ренессанс мустаҳкам маънавий-мафкуравий
негизда, биринчи галда юксак ахлоқийлик, адолат, илмга ташналик ва
бағрикенглик асосида юз берган. Ислом ҳалоллик, тўғриликни, инсоф ва
адолатни, илм ва амалий фаолликни ҳамма нарсадан устун қўйган.
Хулоса шуки, аждодларимиз тил ўрганиб, илм ортидан дунёни кезган.
Учинчи Ренессанс биздан илм-фан, технологиялар, ахборот, маданият ва
иқтисодиёт соҳаларда янада чуқурроқ интеграция бўлишини ҳамда
ўзлигимизни, тилимизни, миллий хусусиятларимизни, маънавиятимизни
сақлаб қолишимизда таълим-тарбия тизимига жиддий эътибор қаратишни
талаб этади. Жамият талабига тўлиқ жавоб берадиган келажак инсонини
тарбиялашда биз, аввало, жамият тараққиёти тенденцияларини ва айни
пайтда миллий маънавиятимиз хусусиятларини ҳисобга олмоғимиз, она
тилимиз, тарихимиз, адабиётимиз ва санъатимизни етарлича ўргатиш ва
ўрганишнинг оптимал йўлларини топишимиз, урф одатларимизни
такомиллаштириш ва замонавийлаштиришимиз зарур. Чиройли хулқ-одоби,
ватанпарварлиги билан барчага намуна бўлиш имконияти мавжуд бўлган
299
ёшлар жамият тараққиётига ўзларининг ижтимоий фойдали фаолияти билан
ижобий таъсир эта оладиган кучга айланиши керак. Бунинг учун улар
замонавий билимларни мустаҳкам эгаллаши, миллий ўзлигини чуқур ва
онгли англаши талаб этилади. Шунингдек, Биринчи ва иккинчи
ренессансларнинг тарихий шароити ва даври талаблари, имкониятларини
ҳаққоний баҳолаб, Янги Ренессанснинг тарихий шароитлари ва талаблари
мутлақо ўзгача эканини асослаш, далиллаш мақсадга мувофиқдир.
ЎЗБЕКИСТОН ТАРАҚҚИЁТИНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИДА ЁШЛАР

ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТИНИ ЮКСАЛТИРИШ ОМИЛЛАРИ
Исомиддинов А.А.
Ёшларнинг онгли, мустақил, ижодий табиати туфайли интеллектуал
фаолияти жисмоний мажбурлаш, бюрократик бошқарув ва мафкуравий
манипуляция сифатида амалиётга кирган инсон фаолиятларининг
рағбатлантирувчи кучига ўз таъсирида кўрсатмоқда. Ёшлар интеллектуал
салоҳиятини жамиятда рағбатлантиришнинг етарли усулларини
излашшахснинг рационал фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини
тушунишга асосланган бўлиши керак. Шунинг учун замонавий жамиятда
интеллектуал меҳнатни бошқаришнинг энг конструктив усули бу
интеллектуал фаолият жараёнининг эгаси бўлган шахсга билвосита таъсир
қилиш ҳисобланади.
Жамиятининг барча соҳаларида рўй бераётган ўзгаришлар кадрлар
фаолиятини таълим ва фан соҳасининг ривожи, кадрлар тайёрлаш ва уларни
қайта тайёрлашнинг давлат тизимининг илмий тадқиқотлар самарадорлиги
билан алоқадордир. Бугунги кунда мамлакатимизни янгилаш ва
модернизация қилиш, уни инновацион асосда ривожлантириш, ўз олдимизга
қўйган кўп қиррали ва мураккаб вазифаларни амалга ошириш мақсадида биз
замонавий ва креатив фикрлайдиган, ҳар қандай вазиятда ҳам маъсулиятни ўз
зиммасига олишга қодир бўлган, ғайрат-шижоатли, интеллектуал салоҳияти
юксак, ватанпарвар ёш кадрларларга давлат ва жамият бошқарувида муҳим
вазифаларни ишониб топширмоқдамиз61. Бу ҳар томонлама глобаллашув
жараёнларининг ривожланиши давлат ва жамият бошқарувларининг
модернизация қилиш шароитида, уни амалий ечиш учун аниқ тавсиялар
билан биргаликда чуқур ва ҳар томонлама назарий тушунишни талаб
қиладиган интеллектуал салоҳиятли ёшларни бошқарув муаммоларини ҳал
қилиш учунтайёрламоқда.
Мирзиёев Ш.М Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баҳодир. Тошкент.
61
“Ўзбекистон”.2018.Б-491.
300
Илғор жамият тараққиётининг муҳим шарти авлодлар давомийлигидир.
Бу узлуксизликни таъминлаш давлатнинг ижтимоий институт сифатида
ёшларга ғамхўрлик қилишини назарда тутади. Бироқ, бу функция давлат
томонидан тўлиқ амалга оширилмаса ёшлар сиёсатини давлатнинг бир қатор
салбий хусусиятларини намойишэтади. Биринчи навбатда, асосий ижтимоий-
демографик кўрсаткичлар ва жисмоний саломатликнинг ёмонлашуви, таълим
соҳасидаги зиддиятли вазият, иш билан бандликдаги муаммолар, ижтимоий
фарқланишнинг ортиши, ёшлар ўртасида жиноятчиликни ўсиши ҳолатларида
кўринади.Шу сабаблиҳам ёшларнинг ҳозирги ҳолати ва унинг салбий
тенденцияларга эга бўлган динамикаси ёшларнинг фазилатлари ва
имкониятларининг ажралмас хусусияти бўлган “ёшларнинг интеллектуал
салоҳиятини объектив омиллари”ниилмий ўрганишни долзарб эканлигини
кўрсатади. Ёшлар интеллектуал салоҳиятини объектив омилларини самарали
рағбатлантириш,уни тизимли ривожлантириш инсоннинг хулқ-атворини
белгиловчи сабаблар, омиллар ва шароитларни яхлит ҳолда кўришни талаб
қилади. Ёшлар муаммосини объектив омилларига эътибор бермаслик
жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ва маънавий-маданий соҳада содир
бўлаётган жараёнларда ёшларга хос бўлган потенциал энергияни тўлиқ
амалга оширишга имкон бермайди. Бу ўз навбатида ёшларни жамиятда
ажралиб қолишига ҳамда авлодлар муносабати тенденциясини бузилишига
олиб келади. Давлатнинг энг муҳим вазифаси ёш авлодни ўзига хос
вазифалари орқали ижодий фаолиятга йўналтиришдир. Шу сабабли ҳам
“Ўзбекистон Республикасининг Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида”ги
Қонуниқабул қилинди. Қонун ёшларнинг ижтимоий салоҳиятини
шакллантириш ва рўёбга чиқаришга доир давлат сиёсатиниамалга ошириш
учун муҳимҳисобланади. Шундай қилиб, ҳозирги кунда ёшлар давлатнинг
ўзига хос хусусиятларидан бири уларнинг
салоҳиятиниюксалтиришдир.Ёшлар сиёсатиглобал миқиёсда ўзига хос
хусусиятларга эга бўлган кўп қиррали жараёндир.
Фуқаролик жамияти ривожланишида ҳар бир кишидан тобора чуқурроқ
илмий саводхонлик талаб этилмоқда. Илмий ишни таҳлил қилиб исботлаш
учун ақл, фикрлаш қобилияти, тажриба ва натижа зарурдир62.Ўз навбатида,
интеллектуал салоҳиятнинг шаклланиши ва ривожланиши ижтимоий-
маданий ресурсларнинг таркибий қисми сифатида аҳолининг иқтисодий,
ижтимоий-сиёсий ва бошқарув соҳаларининг институционал элементларига
таъсир қилади. Ёшларнинг интеллектуал салоҳиятини бошқариш учун
мақбул тизимни яратиш ва жамиятни модернизация қилиш шароитида унинг
ривожланишидаги етакчи тенденцияларни аниқлаш объектив нуқтаи
назардан мураккабликларни келтириб чиқаради.Айнан шу сабабга кўра
ёшлар интеллектуал салоҳияттушунчасини объектив ва субъектив ўрганиш
62
Қосимов Э.У. Доноликка етакловчи сўзлар. –Тошкент: Турон-иқбол. 2006. Б-73.
301
унинг мазмуни, тузилиши, функциялари ва ривожланиш омилларини илмий
таҳлил қилишни талаб қилади.
Хулоса қилиб, Ўзбекистон тараққиётининг янги босқичида ёшлар
интеллектуал салоҳиятини юксалтириш омиллариёшлар салоҳиятидан
фойдаланишга, уни мақсадли илмий ўрганишга давлат эътиборининг
қонунийлашгани ҳисобланади.Шундан келиб чиққан ҳолада биринчидан,
ёшлар муаммоларини назарий-методологик ўрганиш зарурияти ва уларнинг
интеллектуал салоҳиятини ижтимоийлашуви бўлса, иккинчидан, ёш
авлоднинг реал имкониятлари билан уларни амалга ошириш шарт-
шароитлари ўртасидаги муаммолар ечимишаклида намоён бўлади.
1. Мирзиёев Ш.М Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга
берилган энг олий баҳодир. Тошкент. “Ўзбекистон”. 2018.
2. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 йил, 37
сон, 496-модда.
3. Қосимов Э.У. Доноликка етакловчи сўзлар. –Тошкент: Турон-иқбол. 2006.
ТИЛ – БУ МАДАНИЯТ ВОСИТАЧИСИ
Сотвалдиева Х., Сотволдиева Ф.
Миллий дунё тасвирини вербаллашувида тил катта роль уйнайди. Зеро,
тил – бу маданият воситачиси, унинг тарқатувчисидир. Тил ўзида сақлаб
келадиган миллий маданий бойликларни авлоддан авлодга етказади. Она
тилларида гапиришни бошлаётган гўдакларда она тили билан биргаликда
аждодларидан қолган умумий маданий тажриба ҳам сингиб боради. Тил –
амалий, хақиқий онгдир, тил онг сингари бошқа кишилар билан муомала
қилиш эхтиёжи муомала қилиш зарурлиги туфайли пайдо бўлади. Тил
кишиларнинг бир-бири билан алоқа қилиш воситаси ва фикрнинг бевосита
ифодасидир. Фикр айрбошлаш эса фақат тил ёрдамида амалга оширилиши
мумкин. Тил тафаккурнинг борлиқ шакли, таффаккур эса тилнинг
мазмунидир. Инсонда онгнинг шаклланиб, тилнинг пайдо бўлиши
маданиятни илк қадамидир. Тилнинг шаклланиб ўсиб бориши бевосита
инсонларнинг маънавий қиёфасининг ривожланишига ўз тасирини
кўрсатади. Тил бевосита халқлар ўртасида маданий, маънавий алоқаларнинг
ўсиб боришига ёрдам беради. Тил йиллар, асрлар давомида жамиятда рўй
берган воқеа ходисаларни ўзида акс эттиради. Аждодлардан авлодларга
маълумот тўплаб, йиғиб, сақлаб етказади.
Тил кишилар ўртасидаги алоқанинг энг муҳим воситаси, фикрни
бошқаларга етказувчи қуролдир. Тил миллий маданиятнинг ойнаси, уни
сақловчи хазина ҳам. Ҳар бир халқ яшаётган жойининг табиати, у халқнинг
иқтисодий тузуми, оғзаки ижодиёти, бадиий адабиёти, санъати, фани, урф-
одатини ўзида акс эттириб, тўплаб, авлоддан-авлодга етказиб бериш тилнинг
миллий-маданий белгисидир. Тил маданият кўзгусидир. Унда нафақат
302
инсониятни атрофидаги борлик мавжуд дунё, яшаш шарт-шароити ўз аксини
топади, балки халқларнинг ўз ўзини англаши, менталитети, миллий
характери, яшаш тарзи. анъаналари, урф-одатлари, маънавияти, қадриятлари,
дунёни англаши, дунёқараши намоён бўлади.
Ҳар бир миллатнинг ўзига хос турмуш тарзи, яшаш муҳити, фикр ва
мулоҳазаларни қабул қилиб идрок этиши унинг тилида ҳам намоён бўлади.
Ҳар бир халқ яшаётган жойининг табиати, у халқнинг иқтисодий тузуми,
оғзаки ижодиёти, бадиий адабиёти, санъати, фани, урф-одатини ўзида акс
эттириб, тўплаб, авлоддан-авлодга етказиб бериш тилнинг миллий-маданий
белгисидир. Миллий-маданий хусусиятлар тилнинг ҳамма қатламларида:
лексикасида ҳам, грамматикасида ҳам, ҳатто фонетикасида ҳам мавжуд.
Бироқ миллий-маданий белгилар тилнинг ҳаракатдаги бирликларида жуда
аниқ намоён бўлади. Бундай тил бирликлари сўзлар, фраземалар ва
паремиялардир ёки мақоллардир.
Миллий дунё тасвирини вербаллашувида паремиологик бирликлар, яъни
мақоллар алоҳида аҳамият касб этади, чунки мақоллар миллий характернинг
ўзига хос хусусиятларини ўзларида мужассам этадилар. Уларда тимсоллар
тизими ўзига хослиги, тарихий шаклланган, маълум тилда сўзлашувчи
жамоанинг ўраб турган воқеликни англашдаги кўп асрлик мулоқоти
тажрибаси жам бўлган. Инсоннинг кундалик ҳаёти, ижтимоий йўналганлиги,
мақол ва ибораларнинг маъно мазмунида акс этади. Инглизлар мақолларни
«Proverbs are the wisdom of the streets» деб атасалар, руслар «Пословиы – это
народная мудрость» дейишади, биз ўзбеклар эса унга «Мақоллар - халқ
ҳикматли сўзлари» дея таъриф берамиз.
Мақоллар тил соҳибларининг мавжуд билими, шахснинг амалий
тажрибаси, ўша тилда гапирувчи халқнинг маданий – тарихий анъаналар
билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Ҳар бир халқ, ҳар бир миллат ўз
менталитетини қайсидир маънода мақоллар ва ибораларда ифодалайди.
Мақоллар инсон ва унинг фаолиятини тавсифлашга қаратилади. Зеро, халқ
оғзаки ижоди - миллатнинг тарихий тараққиёти, урф-одат, анъаналари,
дунёқараши, маънавий ва маданий камолот даражасини акс эттирадиган
манба. Фольклор жанрларидан энг кўп ва фаол қўлланадигани мақол ва
маталлар бўлиб, уларда халқ ўтмиши, маданияти, ахлоқий-ҳуқуқий
меъёрлари ўз ифодасини топади.
Мақоллар халқнинг хаётий тажрибаси натижасида майдонга келади. Улар
нутқ жараёнига қадар тилда тайёр ҳолда барқарор бирикма сифатида мавжуд
бўлади. Мақоллар ҳақида рус ёзувчиси Л.Н. Толстой “Ҳар бир мақолда мен
шу мақолни ярятган халқ сиймосини кўраман” – деб ёзади.
Дарҳақиқат, дунёда мақоллар ва ҳикматлар дурдонасини яратмаган,
уларни асрлар оша кўз қорачиғидек асраб-авайлаб, сайқал бериб, тили ва
дилида сақлаб келмаган бирон бир халқ йўқ. Мақоллар халкларнинг
ўзлигини, менталитетини, миллий характерини, урф-одатларини,
кадриятларини ифодаловчи восита хисобланади.
303
Инсон мақолларда ўзининг ҳаётга, табиатга, оила ва жамиятга муносабати,
ҳаётий тажрибалари ва маиший турмуш хусусиятларини, ижтимоий-сиёсий,
маънавий-маърифий, ахлоқий-эстетик ва фалсафий қарашларини, бошқача
қилиб айтганда ўзи ва ўзлигини намоён этади. Мақоллар халқнинг хаётий
муаммолари, меҳнат ва машаққати, муваффақияти ва мағлубиятларини акс
этадилар. Мақоллар ва маталлар хаёт тарзи, унинг кулайликлари, тарихи,
географияси ва бир маданиятга жамланган аньаналарини ва ҳар бир халқнинг
ўз миллий дунё тасвирини ёрқин намоён этадилар.
1. Ақл–ақлдан қувват олади (Ҳикматли сўзлар, афоризмлар ва
мақоллар). Тўпловчи ва тузувчи: М. Фозилов. –Т.: Ўзбекистон, 1967. – 264 б.
2. Алишер Навоий ҳикматларидан. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. – 109 б.
3. Донолар бисотидан. Ш. Шомуҳаммедов. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги
Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976. – 312 б.
4. Маънолар маҳзани. Ш. Шомақсудов, Ш. Шораҳмедов. –Т.:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2001. – 448 б.
ЯНГИ РЕНEССAНС ДАВРИДА ЁШЛАРНИ ДИНИЙ БАҒРИКЕНГЛИК

РУҲИДА ТАРБИЯЛАШ AСОСЛAРИ
Болтабоев М.
Дунёдаги барча жаҳон динлари эзгулик ғояларига асосланади. Улар
одамларни тўғрилик, софлик, шафқат ва бағрикенгликка ундайди.
Инсонларга озор бермасликка, ёмон ишлардан тийилишга, нафс кўйига
тушиб, адашмасликка чақиради. Диний бағрикенглик ғояси барча динларга
хос ана шу умумий тамойилларни англаган ҳолда, улар ўртасида ҳамкорлик
ўрнатишга ва шу тариқа бутун инсониятнинг орзуси бўлган адолат
тантанасига эришишга даъват этади. Айниқса ёшлар ўртасидаги бундай
муносабатлар кўпгина миллий қадриятларнинг завол топмасдан яшаб
келаётгани ҳам диннинг ана шу хусусиятлари билан боғлиқлиги
мутахассислар томонидан ҳали-ҳануз эътироф этилади. Глобаллашув
даврида ёшлар масаласи ҳамма даврлардан ҳам долзарб масалага
айланмоқда, жумладан ёшлар деб-жамиятдаги ижтимоий-демографик гуруҳ,
инсон умрининг муайян даврида яшаётган, етукликнинг қарор топиши,
катталар оламига кириш ва унга мослашиш каби ўзига хос хусусиятлар билан
тавсифланадиган тушунчадир63. Эътибор берилса ёшларга берилган
таърифда “катталар оламига кириш” ва “унга мослашиш” хусусияти алоҳида
тавсифланса, айнан ёшларнинг ўтиш даври дейилган вақтига тўғри келади.
63
Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати. Тошкент. Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи.
2010. Б-152.
304
Бу эса ҳозирги шиддат билан ривожланаётган глобаллашув даврида қанчалик
мураккаб эканлигини билдиради. Ёшларнинг бу хусусиятларини
бағрикенглик тушунчаси билан хусусан диний бағрикенглик тушунчаси
билан тарбиялаш долзарбдир.
Шунга кўра диний бағрикенглик деб, хилма-хил дин ва мазҳаб
эгаларининг бир-бирининг эътиқодини ўзаро ҳурмат қилиб, тушуниб, ягона
замин, ягона ватанда, олижаноб ғоя ва ниятлар йўлида ҳамкор ва ҳамжиҳат
бўлиб яшашига айтилади. Бугунги кунда диний бағрикенгликка эришиш
учун улар ўртасида маданий мулоқот, эзгулик йўлидаги ҳамкорлик алоқалари
йўлга қўйилмоқда. Айниқса, кейинги асрда инсоният бошига тушган
хатарлар - ядро уруши хавфи, экологик ҳалокатлар, террорчилик ва диний
экстремизм каби офат-балолар динларни эзгулик, барча инсонлар учун ягона
бўлган сайёрамизни сақлаб қолиш йўлида бирлашиш ва ҳамкорлик қилишга
ундамоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти айтганидек, “Барчамизга
аёнки, жаҳонда кескин иқтисодий рақобат, ахборот хуружлари, террористик
таҳдидлар тоборо кучайиб бормоқда...
Ана шундай таҳликали вазиятни ҳисобга олган ҳолда, биз юртимизда
тинчлик-осойишталикни мустаҳкамлаш, турли хавф-хатарларга қарши
курашиш бўйича фаолиятимизни ҳар томонлама кучайтиришимиз шарт. Бу –
замон талаби”64. Яъни, тинчликни сақлаш ва унинг учун сидқидилдан меҳнат
қилиш бугунги ёш авлод учун энг катта хизматдир. Тинчликни асраш
бевосита дин билан боғлиқ бўлар экан ҳеч шубҳасиз диний бағрикенглик
тушунчаси, унинг моҳиятини ёшларга етказиш муҳим масала ҳисобланиб
қолаверади. Барча динларнинг моҳиятини эзгулик, дўстлик ва биродарлик,
меҳр-шафқат каби тушунчалар ташкил қилади. Хусусан, биз эътиқод қилиб
келаётган муқаддас Ислом динининг бу борадаги таълимотлари ҳозиргача
ибрат булоғи бўлиб келаётганига барча халқ дин вакилларининг ўзлари буни
тан олаётгани ҳам сир эмас.
Шу ўринда ҳадисдан мавзуга оид намуна келтириб ўтсак, Имом Бухорий
ҳазратлари “Ал-адаб ал-муфрад” асарларида қуйидагиларни келтирадилар:
Мужоҳид айтадилар: Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳунинг ёнида эдим.
Унинг қули бир қўйни сўйиш учун олиб келаётган эди. “Эй йигит! Қўйни
сўйганинг заҳоти улуш беришни ёнимиздаги яҳудий қўшнимиздан
бошлашни унутма!”, - деди Абдуллоҳ. Ёнимизда турган бир одам: “Яҳудийга
эҳсон қиласанми? Аллоҳ сени ислоҳ қилсин!”, - деди. Абдуллоҳ ибн Амр:
“Расулуллоҳ алайҳиссалом қўшнига эҳсон қилишликни тавсия қилганларини
эшитганман, шунчалар кўп тавсия қилганларки, ҳатто қўшни бизга меросхўр
бўладимикин, деб ўйлаб қолганмиз, дея жавоб берди”65. Гувоҳи
бўлганингиздек, динимиздаги бағрикенгликнинг бир жиҳати қўшни
мисолида намоён бўлиб, бунда унинг дини, ирқи ёки миллати эмас, балки
64
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. Тошкент.
“Ўзбекистон”. 2018. Б-74.
305
қўшни эканлиги ҳамда қўни-қўшничилик одоб-ахлоқлари ва меъёрлари
динимизда ҳақ даражасига кўтарилмоқда. Бу эса халқимизнинг “ён қўшним –
жон қўшним”, “қўшнинг тинч – сен тинч” каби ҳикматли сўзларининг ўчмас
қадриятларимизга қанчалар бебаҳо гавҳар эканига яна бир исбот талаб этмас
ҳақиқатдир.
Ота-боболаримиз ёш авлодга таълим-тарбия, одоб-ахлоқдан сабоқ берар
эканлар, шубҳасиз, одобнинг илк босқичи “салом” биландир.
Аждодларимиздан қадрият сифатида қон-қонимизга сингиб келган
саломлашиш меъёрларини айни пайтда “оммавий маданият” таъсири остида
қолаётгани ҳам ўйга толдирмоқда. Бу эса охир-оқибат, кишининг маънавияти
ва маданияти қашшоқлашуви, аждодлардан авлодларга қадрият сифатида
ўтиб келаётган мулойимлик, раҳм-шафқат, дўстлик ва кечиримлилик каби
улкан фазилатлардан ажраш демак. Муҳими эса уни ҳаётга тадбиқ қилиб,
амалда кўрсатиш, шундагина натижага эришилади.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ёшлар ва диний бағрикенглик
тушунчалари ер сайёрасининг барча халқлари, элатларининг жипслашиш
зарурияти ҳар қачонгидан ҳам айни пайтда муҳтож экани янада равшан
бўлмоқда. Чунки, фақат бағрикенгликкина дунёнинг турли минтақаларида
содир бўлаётган фожеаларни олдини олиши мумкин холос. Шу боисдан,
ЮНЕСКО 1995 йили Парижда “Бағрикенглик тамойиллари Декларацияси”ни
қабул қилди. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан эса 1996 йилдан
буён ҳар йилнинг 16 ноябрь санаси “Бағрикенглик куни” деб эълон қилинди.
Ушбу тамойилларга амал қилган мамлакатимиз ҳудудида ҳозирда 130 дан
зиёд миллат ҳамда барча дин вакилларини бирлаштириб, мусаффо осмон
остида тинч ва осуда ҳаёт кечиришга замин бўлмоқда.
1. Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати. Тошкент. Ғ.Ғулом
номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2010. Б-152.
2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий
Мажлисга Мурожаатномаси. Тошкент. “Ўзбекистон”. 2018. Б-74.
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМДА ИННОВАЦИОН ПЕДАГОГИК

ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Ўринова Ф. Ў. Болтаева Ф .А.
Ҳозирги тараққиётимизнинг талаблари асосида таълим стандартлари
такомиллаштирилиб, дастурлар модернизация қилинган ҳолда таълим
муассасаларига етказиб берилмоқда. Таълим муассасаларининг моддий-
техник базалари жадаллик билан мустаҳкамланиб бормоқда. Таълимга янги
инновацион педагогик технологиялар кириб келиши натижасида таълим
тизими фаолиятида туб бурилишлар юз берди. Мамлакатимизда юртбошимиз
бошчилигида таълим сифати ва самарадорлигини ошириш бўйича
306
қилинаётган барча ислоҳотлардан кўзланган мақсад – баркамол инсонни
вояга етказиш, юрт истиқболини порлоқ қилишдан иборатдир. Бу борада
мактабгача таълим ташкилотларининг фаолиятини ҳар томонлама
ривожлантириш орқали таълимнинг кейинги бўғинлари салоҳиятни
мустаҳкамлаш мумкинлиги аниқ белгилаб берилди. Хусусан, юртбошимиз
Ш.Мирзиёев мактабгача таълим тизими ҳақида қуйидаги фикрларни бежизга
билдирмаган эдилар: “Аслида, фарзандларимиз тарбиясида энг асосий бўғин
ҳисобланган мактабгача таълим тизимининг жамиятимиз ҳаётидаги ўрни ва
аҳамиятини ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайди. Айнан мактабгача таълим
соҳасига бўлган эътибор мамлакатнинг эртанги тараққиёти учун мустаҳкам
замин яратади”. [1]
Инновацион янгиланишлар ҳар бир соҳада кутилаётган бугунги
замонда мактабгача таълимда ҳам замонавий тараққиёт стратегияларини
қўллаш жараёни кечмоқда. Таълим соҳасидаги янги педагогик
технологияларнинг хусусиятларини педагогик амалиётда қўллаш ва уларнинг
самарали ва самарасиз томонларини аниқлаб бориш асосида инновацион
технологиялар мазмуни бойитилади. Тавсия қилинган технологиялар
фақатгина амалиёт тажрибасидан кейингина ўзининг афзаллик жиҳатларини
кўрсата олади.
Мактабгача ёшдаги болаларга таълим-тарбия беришнинг асосини
ўйинли технологиялар ташкил қилади. Бу ёшдаги болаларнинг етакчи
фаолияти ўйин бўлганлиги боис – у таълим технологияси сифатида татбиқ
этилган. Ўйинли технологиялардан фойдаланишнинг асосини болаларнинг
фаоллиги ва тасаввури ташкил этади. Ўйин олимлар тадқиқотларига кўра
меҳнат ва ўқиш билан биргаликда фаолиятнинг асосий турларидан бири
ҳисобланади. Ўйин ижтимоий тажрибаларни ўзлаштириш ва қайта яратишга
йўналган вазиятларда, фаолият тури сифатида белгиланади ва унда шахснинг
ўз хулқини бошқариши шаклланади ва такомиллашади. Ўйинли фаолият
муайян функцияларни бажаришга бағишланган бўлади. Улар қуйидагилар.
• мафтункорлик;
• коммуникативлик;
• ўз имкониятларини амалга ошириш;
• даволовчилик;
• ташхис;
• миллатлараро мулоқот;
• ижтимоийлашув. [2]
307
Таълимда инновацияларни жорий этиш ва таълим-тарбиявий жараён
сифатини оширишнинг энг мақбул усуллари устида илмий иш олиб борган
Н.В.Кузмина, В.А.Сластенин, А.И.Пригожин, М.Жуманиёзова,
Н.Азизхўжаева, М.Очилов каби тадқиқотчилар эрта ёш давридаги билимлар
захирасини шакллантиришнинг мақбул йўли уларни ўйин тарзида етказиш
эканлигини таъкидлайдилар. Шунинг учун мактабгача таълимдаги
инновацион технологиялар ўйинли технологиялар билан боғланиб кетган.
Аммо уларни бир хил қараш деб бўлмайди. Чунки инновациялар турлича
йўналишда фойдаланилади. Мактабгача таълим ташкилоти педагоги ўз
фаолиятини принципиал амалга ошириш учун: самарали (мавзуга
йўналтирилган), тежамкор (шахсга йўналтирилган), ҳамкорлик
технологияларига эга бўлиши лозим. Тажрибали креатив педагог ушбу
услублар асосида ўзининг “муаллифлик” технологиясини яратиши мумкин.
Бунда, унга аввал эгалланган билимлари ва таркиб топган дунёқараши туртки
бўлади. Инновацион педагогик технологиялар юзага чиқиши таърихига назар
ташлайдиган бўлсак, уларнинг таълим жараёнига кириб келишида ғоялар
банки муҳим аҳамият касб этган. Масалан, италиялик шифокор Мария
Монтессори асли касби тарбия билан боғланмасада, ўзининг бой тафаккури
орқали ўзига хос таълим усулини тадбиқ этди. “Усул ҳар бир боланинг
ноёблиги аксиомага асосланади ва таълим-тарбия учун махсус ёндашувни
талаб қилади. Таълим тизими уч қисмдан иборат: ўқитувчи, бола ва атроф-
муҳит” дейилади унинг таълимотида. Унинг назарияси уч асосий тамойилга
асосланган:
 боланинг максимал эркинлиги, ривожланиш ва таълим
тараққиёти ва имкониятларини танлаш;
 индивидуал тренинг дастурини яратиш;
 ўқитувчининг минимал аралашуви ва ўқув натижалари бўйича
анъанавий авторитар назоратнинг йўқлиги.[3]
Мактабгача ёшдаги болалар кўргазмали тасаввур орқали англаш
даврида бўлганлиги боис, барча янги билимлар кўргазмалиликка асосланади.
Бу ёшдаги болалар билан инновацион педагогик технологиялар сифатида
интерфаол методлардан тарбиячилар унумли фойдаланадилар. Чунки мазкур
методлардан фойдаланиш орқали ҳар бир бола ўзининг индивидуал
қобилятларини намоён эта олади; мантиқий ўйинлар ўйнаш боланинг ақлий
ривожланишига катта ижобий таъсир кўрсатади; атроф-муҳит ҳодисалари
ҳақида аниқ тасаввурлар шаклланишига ёрдам беради; болани ҳам руҳан, ҳам
жисмонан ривожлантиришда хизмат қилади; болаларни ўз олдига мақсад
қўйиб, уни амалга оширишга ўргатади; қийин вазиятлар туъғилганда
мустаъқил равишда муаммога ечим топишга ўргатади. Шу билан биргаликда
болаларнинг нутқини равон бўлишида, ўз фикрини эркин баён эта олиш
кўникмасини шакллантириш имкони яратилади.
Интерфаол методлар мазмунига кўра болалар фаол ўзаро таъсир қилиш
шароитида ўзлаштириш имкониятига эга бўладилар. Биргаликдаги
308
фаолиятдан завқ олувчи болалар учун бундай усуллар янги билимларни
эгаллашда қизиқарли ва тассуротга бой бўлишини таъмилайди. Фақатгина
тарбиячи ушбу усулларни болаларнинг ўзига хос хусусиятлари ва ёш
жиҳатларига мослаштирган ҳолда фойдаланиши лозим. Болаларнинг
ривожланишига қўйилган “Давлат талаблари” ва “Илк қадам” давлат
дастурида боланинг умумий ва ривожланиш соҳаси компетенцияларининг
муҳим йўналишлари белгилаб берилган. Унга кўра мактабгача 6-7 ёшдаги
боланинг умумий компетенциялари сифатида қуйидагилар ажратиб
кўрсатилди:
 Коммуникатив компетенция – мулоқот воситаларидан турли
вазиятларда фойдалана билиш кўникмаси.
 Ўйин компетенцияси – боланинг ўйин жараёни ва уни ташкил
қилишда тажриба, билим ва кўникмалардан ижодий
фойдаланиши ўқув-тарбиявий фаолият учун асос бўлиб хизмат
қилади.
 Ижтимоий компетенция – ҳаётий вазиятларда катталар ва
тенгдошлар билан ахлоқ-одоб нормалари ва меъёрларига риоя
қилган ҳолда ўзини тутиш маҳорати.
Билиш компетенцияси – атроф-муҳитни онгли равишда идрок қила
олиш ва билим, кўникма, малака ва қадриятлардан ўқув ва амалий
вазифаларни ҳал қилишда фойдаланиш.[4]
Инновацион эдагогиc технологияларни болалар таълимий жараёнида
қўллашда аввало юқоридаги бола компетенцияларини шакллантиришнинг
қай бирида мақбуллигини аниқлаш ҳамда устувор жиҳатларини ҳисобга
олиш керак. Масалан, мантиқий ўйинлар ва тажрибалар устида ишлаш
боланинг билиш жараёнида хизмат қилса, сўз ўйинлари коммуникативликни
оширади. Шу боис усулларни саралаш ва мувофиқлаштириш асосида олиб
бориш зарур. Ҳозирги даврдаги инқилобий ҳодисаларга назар ташлайдиган
бўлсак, ижтимоий муносабатлардаги номутаносибликлар глобал
муаммолардек жамият равнақига акс таъсир этмоқда. Агарда эрта ёш
давридан болаларда ижтимоий ҳаёт қадриятлари шакллантириб борилса,
келажакда соғлом ҳаёт тарзини яратишда замин бўлиб хизмат қилади.
Бугунги кунда давлат дастурида белгиланганидек, болаларни нафақат
мактаб таълимига балки ижтимоий ҳаётга тайёрлаб бориш масаласига
эътибор қаратилмоқда. Глобаллашган жамиятда инсонлараро муносабатларга
киришда ўзининг мустақил фикри ва аниқ мақсадига эга ватанпарвар
авлодни тарбиялаш энг муҳим вазифа саналмоқда. Инновацион педагогик
технологиялардан тарбияланувчиларни ушбу муҳим хусусиятларни
шакллантиришда фойдаланиш энг тўғри танлов бўла олади.
309
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг “Ўқитувчи ва
мураббийлар” кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи.
30.09.2020
2. В.А.Сластенин и др. «Педагогика: Инновационная деятелъностъ» -
3. И.В.Грошева, Л.Г.Эвстафева, Д.Т.Маҳмудова, Ш.Б.Набиханова,
С.Б.Пак, Г.Э.Джанпеисова “Илк қадам” Мактабгача таълим муассасасининг
давлат ўқув дастури Тошкент 2018 9-10 бетлар
LOGICAL VIEWS OF AL-FARABI’S TEACHING

F. Yuldashev, A. Khudoynazarov
Ferghana state university
The task of the Eastern philosophical heritage in the formation of the
spiritual and moral image of the peoples of the world is of particular importance at
a time when the civilization of mankind has risen to a new level and qualitative
changes are observed. The role of Abu Nasr Farabi, the founder of Islamic
philosophy and thinker who enriched Western spiritual culture with new
philosophical theories and conclusions by revitalizing ancient Greek philosophy is
incomparable.
In the years of independence, large-scale reforms were carried out in this
area in Uzbekistan. In our society, the strengths of increasing the importance of the
human factor have been developed. Rational use of the scientific heritage of our
ancestors was made in improving this project. In this sense, on the basis of in-
depth study of the scientific and philosophical heritage of Farabi, its introduction
into the process of democratic reforms is one of the urgent tasks facing today’s
scientists and philosophers. And this, of course, requires an in-depth study not only
of the Farabi heritage, but also of the spiritual heritage of other Eastern scientists.
In particular, the ultimate result of the reforms in civil society, which are being
restored in this independent country and whose interests are considered a high
value, is a direct link to our practical actions on how to solve the scientific,
practical and socio-philosophical problems in it.
The natural-scientific and philosophical heritage of Abu Nasr Farabi
includes many topics and scientific problems, in particular, the most pressing
issues of the theory of logic. All the works of The Thinker (more than 160
thousand) covered a certain set of issues of philosophy with its essence, purpose,
and direction. Most of the natural - scientific and socio-philosophical works,
belonging to the pen of The Thinker, are an inexhaustible source for the theory of
logic. Farabi leads the mind in the footsteps of Plato and Aristotle and concludes
that it is the power that is able to accurately reveal the truth. “We tell such people
that they are intelligent ,that there should be a sharp mind in it, but also a virtue. It
is necessary for such a person to have his whole ability and perception focused on
310
doing good deeds, keeping himself from bad deeds and shooting. Such a person
can be called an intelligent and correct thinker” [3, p.37].
While Farabi covers such universal issues as natural-scientific, social
sciences, cognitive theory, he first exposes the problems of reason and
philosophical thought. In the analysis of the problems of knowledge and
intelligence, he widely used the knowledge of the thinkers of the ancient world, as
well as the existing mathematics, astronomy, philology, music and other sciences
of his time.
In the philosophy of Farabi, the theory of logic is interpreted dialectically. In
particular, in his views, the stages of the process of cognition, such as “theoretical
intelligence”, “practical intelligence”, “real intelligence”, “active intelligence”
reach heights when interacting with each other. According to the doctrine of The
Thinker, the intelligence in man (“the power of reason”) is the reflection of the
various manifestations of existence. With the help of the intellect in itself, Man
First knows the causes of the events and changes taking place on Earth, and then
the mysteries of the celestial bodies. The full knowledge of man about himself and
the scientist, that is, the spiritual wealth he created by the means of reason, will
never go away, but constitute “secularism”. When the human mind rises to its
highest peak in the knowledge of the mysteries of the universe, it is joined by the
“kayhani mind”, the “kayhani spirit”, that is, it acquires divinity. In his opinion, the
truth is reached through discussion and reason, but only the mind itself is not
enough to achieve this goal, for this it is necessary to purify the inner world.
The concept of reason is Farabi’s “About the meanings of reason”, “Civil
policy”. It is elaborately developed in the works “The essence of the issues”, “The
treatise on the views of the people of the city of Fazil”,”On the meanings of the
mind (the soul)”. The scientific and philosophical heritage of Farabi on the
creation of many fundamental works by scientists of our country and the world.
The theoretical views of the great thinker on the issues of rational cognition and
emotional cognition, the role and importance of capacity and intuition in the
process of cognition are analyzed philosophically.
The philosophical doctrine of The Thinker is based on the theological view
that God is the creator of the universe. However, according to M.Khayrullaev,
Farabi’s views on the nature of reason and the essence of scientific and theoretical
thought are completely dependent on the theological teachings [5, p.109]. This
opinion is expressed in compromise with the atheistic ideology of the Shura.
Farabi’s works “Uyun-ul-masoil” (“The essence of the issues”), “The city of
Fazil people”, “About the meanings of the reason” Khayrullaev does not confirm.
In all the works of the great thinker, it is possible to evaluate these thoughts of as
those who expressed them from the ideological views of their time, which cover
the subject of reason, its philosophical theoretical reasoning. This opinion is
expressed by the Kazakh scientist A.H. Kosimjonov also stressed that al-Farabi’s
work “On the meanings of reason (question)” greatly influenced the development
of knowledge about man and his intellect, his intelligence. Farabi’s works titled
311
“Chemical Science” also show that his views on the human mind are in a wide
range [1, p.42]. This situation can be seen clearly in Farabi’s views on the stages of
intelligence. It can be seen that the doctrine on his intellect is rationalistic.
Although the issues of explanation of Farabiology were focused on the study of
nature and the development of scientific methods of cognition, some mystical
aspects were not ruled out. From this point of view, it is possible to observe that
Farabi Islam seeks to be based on philosophy and explains the issue of reason in
this direction.
The way he holds Farabi between a rationalistic idea and a religious-
mystique is determined by studying his philosophical doctrine of reason, which
only gives the expected result. It is possible to clarify this issue from his words
“truth is achieved only because of consciousness and intelligence”. Before
considering Farabi’s doctrine of intelligence, the potential of reason and the
essence of intuition, it is appropriate for the direction of the study to consider his
thoughts in the original text of the work “On the meanings of the question of
reason”. This work, which was not so great in terms of size, was of great
importance for medieval science. It was published many times in Arabic, Syric,
Latin languages during the Renaissance. Farabi gives a definition to the importance
of the word mind in the sense of philosophical and everyday consciousness.
The “intelligence” question is used and interpreted in different meanings and
levels, - writes Farabi.
The first is about a single person, the expression of the idea that he is smart
is used in his simple colloquial language.
The second - when each of the mutant himself constantly argues about it, as
he understands.
The third (the importance of the word) mind is the application of Aristotle in
the book “Proof”.
The fourth is the meaning used in the sixth book of his work “Ethics”.
The fifth is the meaning used in the tractor with the name “About the Soul”.
The sixth is the concept of reason, which is said in the book “Metaphysics”.
Understand the logical side of the application of the “mind” question in the
language of farabian people’s speech and in the discussions analyze the
philosophical meanings of this word, which are used in the works of Aristotle. For
example, Aristotle shows in his work “Proof” – “Second Analytics” in what sense
the concept of reason is used. Here, some aspects of their Farabi’s religious views
are manifested. In his opinion, the word of reason is not meant by Aristotle
sillogism or reasoning, but by nature or by means of the ability given previously
without knowing who and where it came from [2, p.49], which refers to the ability
of man to possess reliable universal knowledge, real and necessary basis-
alternatives [4, p.49]. This ability is some kind of part of the soul, it acquires the
first knowledge without any reasoning and discussion, which means that the mind
first acquires the spiritual property, and the knowledge and perception first of all –
from God. Farabi explains this process as follows: There are pantheistic ideas in it,
312
that is, the first being of God Almighty, which states that it is both indivisible and
unique in its ore (substance). “This is what was originally revealed by the existence
of man, in which he created the power to feed himself,– says al-Farabi,– ... in man,
the power of reason has emerged, with which the human mind acquires the
opportunity to know what is acceptable” [6, p.46].
In the works of Farabi’s philosophy there are mystical reflections on the
universal mind, the slave-active mind that connects man with God, but, on the one
hand, The Thinker recognizes that the mind is a spiritual process, and on the other
hand, the mind is the product of external influence, education.
References:
1. Aristotle. Morally Kabir. Interpreters Zahir A’lam and Zulfan Otajon. -
T. New century generation, 2015. - 352 p.
2. Abu Nasr Farabi. The city of virtuous people. T. New century
generation. 2016. - 320 p.
3. Abu Nasr Farabi. The book of the words used in the logic. International
Turkic Academy: translated from Arabic by S. Suleymanov. Nursultan. 2020. -
160 p.
4. Abu Nasr Farabi. Basic of wisdom. Naturally-scientifical treatise.
Almaty. Science. 1987, 260 p
5. Khayrullaev M. Abu Nasr Al-Farabi. Moscow, 1982. 380 p
6. Yuldashev F. Epistemology in “Fii-maonii-al-aql” of Abu Nasr Farabi.
Monograph. T. Tamaddun, 2012. 136 p.
МАТЕМАТИКАНИ ЎҚИТИШ ЖАРАЁНИГА ЗАМОНАВИЙ

ЁНДАШУВЛАР
Ботирова Н.Д., Мўйдинова М.

Давлатимиз раҳбари болалар тарбияси жараёнида ўз ишини пухта
биладиган, малакали ва ҳар бир болага индивидуал ёндаша оладиган педагог-
кадрларни жалб қилган ҳолда, уларни гўдаклардан фикр ва тафаккурни тўғри
шакллантириб бормасак, келажакда юксак савия, билим ва маънавиятга эга
бўлган баркамол авлодни тарбиялаш, ёш авлодни тарбиялашнинг асосий
бўғини бўлган бошланғич таълим тизимини ривожлантиришга алоҳида
эътибор қаратилиши лозимлигини таъкидлаганлар. Замонавий бошланғич
синф ўқитувчилари ушбу вазифаларни ҳал этиш учун ташкилий жиҳатдан
ҳам, мазмуний жиҳатдан ҳам бошланғич таълимнинг интегратив
характерини, ўзининг бўлажак касбий фаолиятининг интегратив
йўналганлигини аниқ ҳис қила олиши зарур. Бўлажак бошланғич синф
ўқитувчиларининг касбий тайёргарлигида интеграциялаш зарурати унда
313
касбий компетентликни шакллантириш самарадорлигини белгилаб берувчи
асосий шартлардан бири ҳисобланади.
Бошланғич таълим йўналиши бўйича бакалавриат таълим йўналиши
битирувчилари касбий фаолиятларига кўйиладиган умумий малака (касбий
компетентлик) талаблари кўра, хусусан математика компетенциясига эга етук
мутахасис тайёрлаш учун таълимни бошқариш ва педагогик жараённи
ташкил этишда, яъни таълим берувчи ўз илмий-педагогик фаолиятида
математика фанига оид маълумотларни замонавий ютуқлари ва педагогик
технологиялардан фойдаланган ҳолда дарсни ўқув-тарбиявий жараён
қонуниятлари асосида ташкил этиш, таълим олувчиларнинг қизиқишлари,
компетенция ва талабларини ҳисобга олиш асосида улар томонидан
билимларнинг пухта ўзлаштирилиши учун зарур шароитларни яратиш
масаласи қуйилган.
Олий таълим муассасалари фаолиятининг сифати ва
рақобатбардошлигини таъминловчи хорижий илғор тизимларни бошқарув ва
таълим жараёнига жорий этиш бўйича « » (олий таълим
муассасалари фаолиятининг компонентлари бўйича қиёсий таҳлил этиш
орқали муаммоларга ечим топиш), « » (таълим
сифатини оширишнинг ялпи бошқаруви), « » (ягона
электрон тизим орқали таълимни амалга оширишнинг талаба-педагог
мулоқоти), «Tuning» (умумкасбий ва мутахассислик компетенцияларига
асосланган таълим бериш) каби илғор хорижий таълим муассасаларида
жорий этилган тизимларни ўрганиш” [2] вазифа қуйилган.
«Blended learning» аралаш таълим - анъанавийликни юқори сифатни
сақлаган ҳолда таълимнинг мослашувчан бўлишига имкон беради.
Замонавий технологиялар синфларнинг самарадорлигини оширади, синф
чегараларини оширади. « » - аралашган таълимнинг
афзалликлари қуйидагилардан иборат:
Тахминларига кўра, америкалик талабаларнинг 60% дан кўпроғи
аралаш таълим одатий таълимга қараганда самаралироқ деб ҳисоблайдилар.
Аралаштирилган таълимнинг ижобий томонларини кўриб чиқаётганда бунга
ишониш осон.
Таълим жараёнининг мослашувчанлиги. Бунга исталган ўқитувчилар ва
талабалар жалб қилиниши мумкин. Ўқитувчилар, ҳатто бошқа қитъада бўлса
ҳам, маҳорат дарслари беришлари мумкин ва электрон ўқув материалларига
исталган вақтда ва исталган жойдан кириши мумкин.
Таълимнинг очиқлиги. Имтиҳонларни компютерда топшираётганда,
алдаш ёки бир тарафлама қараш қийин. Шунингдек, коммуникация
технологиялари талабалар ва ўқитувчиларга ўзаро алоқаларни доимий
равишда сақлаб туришга имкон беради, бу уларнинг бир-бирини яхшироқ
тушунишини англатади.
314
Индивидуал ёндашув. Ўқитувчилар ўқув материалларини ўзлаштириш
тезлиги ва ҳажмини талабаларнинг шахсий хусусиятларига қараб фарқ
қилиши мумкин ва турли хил моделларнинг комбинацияси ҳар бир
талабанинг ўзига қизиқадиган йўналишда ривожланишига имкон беради.
Мустақилликнинг ривожланиши. Талаба ўз вақтини самарали
бошқариши, режалаштириш ва интизомли бўлиши керак. Акс ҳолда, аралаш
тизим билан муваффақиятга эришиш мумкин эмас.
Мотивацияни ошириш. Талабалар математикани шунчаки ўрганишни
хоҳламайди, улар интерактив ва қизиқарли бўлишини, веб-семинарларда
мамнуният билан қатнашишни, форумларда мунозаралар ўтказишни ва турли
дастурларни ўзлаштиришни хоҳлашади.
Аралаш таълимнинг ўқув интеграциясининг олтита модели мавжуд:
учун материаллар ўқитувчидан талабага
синфда юзма-юз ўқитишда етказилади. Электрон манбалар фақат
билимларни мустаҳкамлаш ва чуқурлаштириш учун ишлатилади.
талаба веб-семинарларни томоша қилади, онлайн
муаммоларни ҳал қилади, Интернет синовларидан ўтади, яъни масофадан
туриб материални ўзлаштиради. Аммо агар керак бўлса, у ўқитувчи билан
учрашиши ва тушунарсиз масалаларда маслаҳатлашиши мумкин.
- дастурнинг асосий қисми интернетда намойиш этилади.
Тарбиячи ёрдамчи вазифасини бажаради, синф шароитида ёки якка тартибда
муҳокама қилиш учун қийин мавзуларни кузатиб боради.
кундузги ва он-лайн режимда ўқиш навбатма-навбат
амалга оширилади: аввал талабалар ўзлари интернет орқали материални
ўзлаштирадилар, кейин синфда ўқитувчи билан биргаликда ва аксинча.
талабалар одатдагидек дастур бўйича ривожлантирилади.
Аммо, агар маълум мавзулар кўпроқ қизиқиш уйғотса, улар учун қўшимча
онлайн дарсларни ўтказилиши мумкин.
талабалар тажриба ўтказадилар ва муаммоларни махсус
дастурларда ва махсус сайтларда ҳал қиладилар, лекин ўқитувчи назорати
остида бўладилар.
- Европада университет таълим тузилмаларини ташкил этувчи
лойиҳаси бўлиб, Болония жараёни университет ва фан сохаларидаги
мақсадларини амалга оширишга комплекс ёндашишни таклиф этади. Лойиҳа
ҳар бир даража учун таълим дастурларини ишлаб чиқиш, амалга ошириш ва
баҳолаш методикасини таклиф қилади. Бундан ташқари, лойиҳа
университетлар учун дастурларнинг таққосланувчанлиги, ўзаро мувофиқлиги
ва шаффофлигини таъминлаш учун зарур бўлган мавзулар бўйича
келишилган мезонларни (талабларни) ишлаб чиқиш учун платформа бўлиб
хизмат қилади. Келишилган параметрлар ўқув натижалари ва малакалари
бўйича ифодаланади.
315
Ўқув натижалари - бу талаба нимани билиши, тушуниши ва у ёки бу
ўқув жараёни тугаши билан нималарга қодир бўлиши кераклигини
кўрсатадиган кўрсаткич.
Лойиҳа методологияси доирасида ўқув натижалари тингловчининг
эгаллаган компетенциялари даражаси бўйича белгиланади. Компетенция
билим, тушунча, кўникма ва малакаларнинг динамик бирикмаси сифатида
тавсифланади. Компетенцияни ривожлантириш таълим дастурларининг
мақсади ҳисобланади. Компетенциялар дастурнинг турли бўлимлари
доирасида шаклланади ва ўқитишнинг турли босқичларида баҳоланади.
Компетенциялар умумий ва ўзига хос ўқув йўналишларига хос бўлинади.
Одатда компетенцияларни шакллантириш бутун дастур давомида яхлит ва
циклик шаклда амалга оширилади. Даражаларнинг таққосланишини
таъминлаш учун лойиҳа гуруҳлари предметли йўналишлар бўйича
компетенциялар нуқтаи назаридан ифодаланган даража тавсифловчиларини
ишлаб чиқдилар.
1. Изетаева Г.К. Математик фанларни модулли технология асосида
ўқитишнинг назарияси ва амалиёти/ Монография. – Т.: Фан ва технология,
2013. –172 б.
2. Кларин М.В. Инновационные модели учебного процесса в современной
зарубежной педагогике. Автореф. дис.... докт. пед. наук. - М.:1995. - 47 с.
ОЛИЙ ТАЪЛИМНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА

ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВЛАР ЎРНИ
Ботирова Н. Д.
Олий таълим муассасаларида таълимни ташкил этишнинг мавжуд
шакллари бўлган маъруза, амалий машғулотларини ва мустақил ишларнинг
мазмун жиҳатидан ўзгартириш назарда тутилади. Маъруза дарсларни креатив
тафаккурни ва амалий машғулотларда ижодийлик кўникмаларини
шакллантиришга қаратилган бўлишлиги мақсадга мувофиқ. Мустақил
ишларни ташкил этишда индивидуалликка аҳамият қаратиш ва улар ҳажми
жиҳатидан кўпроқни ташкил қилиши керак.
Талабаларнинг фаол таълимини шакллантириш бу билиш фаолиятини
ривожлантириш воситаларидан биридир. Амалда муаммоли ва
ривожлантирувчи машғулотларни қўллаш "фаол" деб номланган усулларнинг
пайдо бўлишига олиб келди.
Ўқитиш жараёнида ўқитувчи битта фаол усул сифатида танланиши ва
бир нечта комбинациядан фойдаланиши мумкин. Аммо муваффақият тизим
ва танланган усуллар ҳамда вазифаларнинг ўзаро боғлиқлигига боғлиқ.
316
Фаол таълимнинг энг кенг тарқалган усулларини: презентациялар,
амалий тадқиқотлар, муаммоли вазиятлар, дидактик ўйинлар ва бошқалар.
Машғулотнинг ҳар бир босқичи учун муайян муаммоларни самарали
ҳал қилиш учун фаол усуллардан фойдаланиш керак. Фаол ўқитиш усуллари
орасида алоҳида ўрин лойиҳалар услубидир. Бу ўқув жараёнини
индивидуализация қилишга имкон берадиган, яъни талабага ўз фаолиятини
режалаштириш, ташкил этиш ва назорат қилишда мустақиллик кўрсатишга
имкон берадиган кенг қамровли ўқитиш усулидир.
Биз, олий таълим муассасаларида математика фанларини ўқитиш
жараёнини ташкил этиш шаклларидан келиб чиқиб, қуйидаги
мақсадларга йўналтирилган ўқув жараёнлар тизими орқали
такомиллаштирдик:
1. Янги математик ўқув ахборотни турли метод ва воситалар асосида
олиб бориш орқали талабаларда дастлабки тасаввурни шакллантириш
(маъруза машғулоти жарёнида).
2. Янги тушунчаларни ўзлаштириш билан боғлиқ ақлий ҳаракатларни
босқичма-босқич шакллантириш назарияси асосида амалга ошириш ва
ривожлантириш (амалий машғулот жараёнида).
3. Ўзлаштирилган назарий билимларни масала ечиш алгоритми
асосида амалий кўникмалар сифатида шакллантириш ва малакаларни
ривожлантириш (амалий машғулот жараёнида).
4. Ўқитувчининг раҳбарлигидаги талабалар мустақил (аудиториядан
ташқари) иши.
5. Ўзлаштирилган билимлар, шакллантирилган кўникма ва
малакалардаги ва фикр юритишдаги бўшлиқларни аниқлаш, уларни
бартараф этиш, математик компетенцияларни фаоллаштириш (амалий
машғулот жараёнида).
Албатта, ўқув фани ишчи ўқув дастурида янги мавзу учун
белгилаб берилган ўқув соатлари миқдоридан келиб чиққан ҳолда,
технологияда назарда тутилган вақт оралиғидаги ўқув машғулот жараёнида
олиб борилиши мумкин.
Дарснинг турли босқичларида эвристик таълим усулларидан
фойдаландик. Эвристик тренинг - бу талабалар билимларни уларни
тугалланган шаклда ёдлаш ва эслаб қолиш билан эмас, балки ўрганилаётган
материал мазмуни асосида тузилган ностандарт масалаларни ҳал қилиш
бўйича фикрлаш ишлари натижасида билим оладиган таълим тизимидир.
Тадқиқот усули. Дарсда тадқиқот фаолиятини ташкил этиш учун
дарснинг тури ва ўқув дастуридаги ўрнини ҳисобга олган ҳолда илмий
изланиш ва излаш фаолиятида кўникмаларни ривожлантириш учун
топшириқларни тўғри танлаш керак. Инновацион фаолият турли шакл ва
кўринишларда амалга оширилади, яъни муаммоли дарслар ва кичик-
лойиҳалар, индивидуал ижодий композициялар ва мулоҳазалар, излаш
ишлари, интеллектуал ўйинлар, илмий лойиҳалар мусобақалари. Шубҳасиз,
317
тадқиқот фаолияти мураккаб жараён бўлиб, нутқ фаолиятининг барча
турларини шакллантиришга таъсир кўрсатади.
Интерфаол таълимнинг вариантларидан бири бу билимни ҳамкорликда
ўрганишдир. Ушбу услубнинг асосий ғояси турли хил ўқув шароитида
талабаларнинг ўқув фаолиятини фаоллаштириш учун шароит яратишдир.
Талабалар ҳар хил: баъзилари берилган маълумотларни тезда
англайдилар, назарий материалларни осонликча ўзлаштирадилар;
бошқаларга назарий материал ҳақида ўйлаш учун кўпроқ вақт керак ҳамда
қўшимча мисоллар, тушунтиришлар ҳам керак. Бундай талабалар, қоида
тариқасида, умуман савол беришдан тортинишади ёки шунчаки
тушунмасликларини, саволни тўғри шакллантира олмасликларини
англамайдилар.
Талабани ўқитишнинг энг муваффақиятли ва кенг қўлланиладиган
усулларидан бири бу гуруҳнинг ўзаро таъсири усули сифатида муҳокама
қилишдир. Бу фаол интенсив ақлий фаолиятни келтириб чиқарадиган
жамоавий ҳамкорликнинг махсус шакли. Муҳокама ёрдамида ўқитувчи
маҳорат билан талабаларни ўзлари учун муҳим бўлган, турли хил ҳаётий
вазиятларда суҳбатлашиш ва мулоқот қилиш истагини келтириб чиқарадиган
ва ўз нуқтаи назарини, муҳокама қилинаётган масалани тушунишини ифода
этиш имкониятини берадиган харакатни ўз ичига олади. Ўқитувчининг
талабалар муҳокамасида иштирок этиш шакллари жуда хилма-хил бўлиши
мумкин, лекин ҳеч қандай ҳолатда ўз фикрини билдирмаслик керак. Буни
мунозарани нозик ҳисобланган бошқариш орқали, самарали фикрлашни,
ҳақиқатни ижодий излашни талаб қиладиган муаммоли масалаларни
шакллантириш орқали амалга ошириш яхшироқдир.
Ўқитувчи ўз нуқтаи назарини фақат талабаларнинг хукумларидан
хулосалар чиқариш ва янглиш ҳукмларни асосли рад этиш тартибида
ифодалаши мумкин. Унинг ҳолати талабаларнинг қарашлари билан мос
келиши мумкин, чунки улар ўқитувчининг етакчи саволлари натижасида
пайдо бўлган. Айнан шу усуллар билан нафақат назарий саволларни
муҳокама қилишнинг информацион, интеллектуал-когнитив томонларини
бошқарибгина қолмай, балки биргаликдаги ишлаб чиқариш фаолиятини
қуриш, шу билан ҳар бир талабанинг онгига таъсир қилиш, уларнинг таълим
фаолиятини ўзгартириш ва шу билан шахсий ҳолатига таъсир кўрсатиш
мумкин ва натижада уларни таълим фаолиятини таълим ва тарбияга
айлантириши мумкин [43, с. 3].
Демак, олий таълим тизимига замонавий ёндошувида таълим мақсади
таълим олувчидан ҳар бир фандан алоҳида билим, малака ва кўникмаларни
шакллантиришга йўналтирадиган бўлса, «компетентли» ёндошувда таълим
олувчида фанлар бўйича интеграллашган билим, малака ва кўникмаларни
шакллантиришга қаратилади.
318
Фойданилган адабиётлар:
1. Юнусова Д.И. Математикани ўқитишнинг замонавий технологиялари/
Дарслик. – Тошкент: Фан ва технологиялар, 2011. – 200 б
2. Омонов Ҳ.Т. Педагогик технологиялар ва педагогиc маҳорат/ Дарслик.
- Т.: Иқтисод-молия. 2009. - 240 б.
3. Rank J. Three avenues for future research on creativity, innovation, and
initiative/ J. Rank V.L. Pace, M. Frese// Applied Psychology: An
International Review. – 2004. – №53. – P. 518–528.
МАЛАКАЛИ КАДРЛАРНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА МАЛАКАСИНИ

ОШИРИШ КУРСЛАРИНИ МАСОФАВИЙ ЎҚИТИШДА АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ
Расулов Х. А.
Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси
Фарғона минтақавий ўқув маркази
Бугун коронавирус пандемияси билан боғлиқ вазият сабаб барча
соҳаларда трендлар ўзгармоқда, устувор йўналишлар қайта кўриб
чиқилмоқда, янгича ёндашувларни қўллашга киришилмоқда. Барча таълим
муассасалари сингари, малака ошириш институти ҳам масофадан туриб
ходимларнинг малакасини ошириш режимига ўтмоқда.
Ушбу вазиятни инобатга олган ҳолда Ички ишлар вазирлиги Малака
ошириш институти ва унинг жойлардаги филиалларида ўқув жараёнида
замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш масалаларига кенг
эътибор қаратилмоқда.
Ахборот технологияси – объект, жараён ёки ҳодисаларнинг ҳолати
ҳақидаги янги маълумотларни олишда маълумотларни йиғиш усуллари,
маълумотларни етказиб беришдан ва воситалар мажмуидан фойдаланиш
жараёнидир. Ахборот технологиялари таълимий маҳсулот ва хизматларини
ташкил этишда дастгоҳ ҳисобланади.
Таълим тизимида ахборот-коммуникация технологиялари фанининг
қўлланилиш йўналишларидан бири юқори даражадаги самарали ва сифатли
мультимедиали электрон дарслик ва энциклопедик нашрларни ишлаб
чиқишдан иборат. Электрон дарсликнинг қўлланилиш соҳаси кенг бўлиб,
айниқса мустақил таълим олиш ва масофали ўқитиш жараёнида самарали
натижалар беради. Ҳозирги пайтда таълим тизимида қўлланилаётган
электрон дарслик ва энциклопедиялар хаваскорлик ва касбий йўналиш
характерида бўлиб, компакт-дискларда ишлаб чиқилган. Бундай нашрлар
интернет тармоқларида ҳам пайдо бўлмоқда.
319
Таълимий маҳсулот – таълим жараёнига татбиқ қилиш учун
ифодаланган маълумотлар мажмуидир.
Замонавий ахборот технологияси - шахсий компьютер ва
телекоммуникация воситаларидан фойдаланувчи ахборот технологиясидир. .
Жамиятни ахборотлаштириш – фуқароларнинг ахборотга бўлган
эҳтиёжини ва уларнинг ҳуқуқларини амалга оширишни қаноатлантиришдаги
мақбул шартларни, давлат ва ҳокимият, маҳаллий ва ўзини ўзи бошқариш
органларини, ахборот ресурсларидан фойдаланиш ва уларни шакллантириш
асосида жамоат бирлашмаларини ташкил этишни яратишнинг
ташкиллаштирилган ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техник жараёнидир.
Таълим жараёнини ахборотлаштириш - жамиятни
ахборотлаштиришнинг муҳим элементларидан бири ҳисобланади. Таълимни
ахборотлаштириш қуйидаги қулайликларга эга:
- жамиятнинг ҳар бир аъзоси ҳақидаги маълумот ва билимларни
олишга йўл очиб беради;
- шахснинг интеллектуал ва ижодий қулайликларини ривожлантиради;
- жамиятнинг ҳар бир аъзоси фаоллик билан малакасини ошириб,
фаолият фазасини тезкор ўзгартиради;
- масофавий ўқитиш ёрдамида таълим самарасини оширишни
таъминлайди. Таълим маҳсулотлари ва хизматларини ишлаб чиқиш учун
қуйидаги ахборот технологиялар қўлланилади:
- гуруҳлаш, турлаш, ҳисоблаш, маълумотларни агрегатлаш учун уларни
қайта ишлаш ахборот технологиялари ;
- масофавий ўқитиш қатнашчиларининг ахборот талабларини
қондириш учун бошқарув ахборот технологиялари;
- фанлар бўйича экспертлар маҳсулотларини масофавий ўқитишнинг
фойдаланувчилар томонидан олиш имкониятини берувчи эксперт
тизимларининг ахборот технологиялари.
Масофавий ўқитиш усулидан фойдаланиш, таълим тизимида
замонавий инновацион технологияларни қўллаш ҳам иқтисодий, ҳам
ижтимоий самара беради. Шу боисдан назарий ва услубий асосларни
ривожлантириб бориш ҳамда зарур ташкилий чора-тадбирларни самарали
амалга ошириш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир.
1. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Т.:
ТДПУ, 2003.
2. Ишмуҳамедов Р.Ж. Инновация технологиялари ёрдамида таълим
самарадорлигини ошириш йўллари. – Т.: ТДПУ, 2004.
3. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудов М., Адизов Б. Таълим технологияси. –
Т.: Ўқитувчи, 1999.
320
ЎСМИРЛАРДАГИ АГРЕССИВ ҲОЛАТЛАР ВА МАФКУРАВИЙ
ПРОФИЛАКТИКА МУАММОЛАРИ.
Ҳ.Ғаниева, Ж.Тожимаматов
Юртимизда халқимиз асрлар давомида орзиқиб кутган озод ва обод,

экин ва фаровон ҳаёт, демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти
барпо этилмоқда. Президентимиз таъкидлаганидек, халқимиз ана шу
ҳақиқатни ҳар томонлама тушуниб етгани, танланган тараққиёт йўлимизни
онгли қабул қилгани ва қўллаб-қувватлагани олдимизга қўйган мақсадларга
эришишнинг асосий манбаи ва гарови маънавий тарбия эканини ҳаётнинг ўзи
тасдиқламоқда.
Биз халқимизнинг дунёда ҳеч кимдан кам бўлмаслиги,
фарзандларимизнинг биздан кўра кучли, билимли, доно ва, албатта, бахтли
бўлиб яшаши учун барча имкониятларимизни сафарбар этган эканмиз ана шу
эзгу ниятларни руёбга чиқаришда ва ёшларимизни мафкуравий етуклигини
тарбиялашда маънавий тарбия масаласи, ҳеч шубҳасиз, беқиёс аҳамият касб
этади.
Истиқлол туфайли ўз мустақил тараққиёт йўлидан бораётган
Республикамиз ёшларини янгича ижтимоий муҳитга тайёрлаш, давр руҳида
тарбиялаш - шу куннинг долзарб ва устувор вазифаларидан биридир.
Ҳозирги кунда Республикамизда амалга оширилаётган ислохотларнинг
тақдири ёшларнинг маънавий қиёфасига, шахсий баркамоллигига боғлиқ. Бу
вазифаларни амалга ошириш инсоний ўзаро муносабатларда демократик
тамойилларни онгга тўла сингдиришни тақозо этади. Инсонлар ўртасидаги
ижтимоий муносабатлар Шарқда ўзига хос ва ҳар бир миллат психологиясига
мос ҳолда шакллантиришдир.
Яратилаётган имкониятлар педагоглар олдига ёшларни маънавий
дунёсини бойитиш, уларнинг онгига миллий ғоя асосларини сингдириш,
ватанпарварлик ҳиссини тарбиялаш, ўтмиш ва буюк келажак ҳақида
фикрлаш, у билан фаҳрланиш ҳиссини, янгича тафаккурни шакллантириш,
бозор иқтисодиётига мос келадиган мулоқот маданиятини ўзлаштиришни
таъминлаш каби мақсадлар қўйилади. Киши ўз фаолиятда қийинчиликлар
олдида бўш келмаслиги, аксинча, ўзининг иродавий фазилатлари,
матонатлилигини намоён қилган ҳолда мувафаққият билан ҳақиқий
интилишлар ўртасидаги ўзаро мақбул нисбатни сақлаб, уларни енгиши керак.
Лекин айрим одамларнинг интилишлар даражасини пасайтириб юборган
ҳолда ўзини ҳурмат қилишни сақлаб қолишнинг иккинчи йўлини танлаб
олишга, яъни ўзиниг “Мен – сиймоси”ни психологик жиҳатдан суст
муҳофаза қилишга уринаётганлигига дуч келишимиз мумкин.
Масалан, психологик муҳофазанинг механизмларидан бири, киши
мақсадига эришиш йўлидаги ғовларни бартараф эта олмаган ва фрустрацияга
тушган пайтда рўй берадиган тажовузкорликдан иборат.Тажовузкорлик
баъзида бошқа одамларга тўғридан – тўғри ҳужум қилиш шаклида юз беради,
321
баъзан эса фақат тўсиқ пайдо бўлишига олиб келади. Шу билан бирга
шахсларга нисбатан дўқ – пўписа, қўполлик, душманлик қилишдан эмас,
теварак – атрофдаги барча кишиларга нисбатан “жаҳлдорлик”да
ифодаланади. Айрим ҳолларда фрустирация кишининг ҳаёлида яшириниб
қолган тажовузкорликка олиб келади. Ҳафа бўлган одам амалда ҳеч қандай
чора тадбирни бошламасдан ўч олиш манзарасини тасаввурида амалга
оширади. Баъзан фрустирация кишининг ўзига қарши қаратилган
тажовузкорлик билан ҳал қилинади. Ниҳоят, фрустрация шахснинг бартараф
этиб бўлмайдиган тўсиқ билан боғланган фаолиятини унинг учун анча енгил
фаолият билан алмаштиришга олиб келиши мумкин. Болалар орасидаги
ижтимоий оғиш унинг ўша жамиятда салбий сифатлар таъсирида
тарбияланиши, салбий ижтимоий гурухга кириши, ижтимоий ролни эгаллаб,
ижтимоий тажрибаларни ўрганиши сифатида характерланади. Бу биз учун
масаланинг ғоявий жиҳати, девиант ҳулқ-атвор шаклларидан бири – ғоявий
девиантликка олиб келиши мумкин.
Кейинги йилларда вояга етмаганларнинг девиант фаолияти кескин
ортиб кетди. Агар ўсмир хулқ – атвори маънавият – ижтимоий вазият –
девиант фаоллик учлиги нуқтаи назаридан келиб чиқиб, баҳоланадиган
бўлса, ижтимоий психологик ва педагогик омилларни тўғри баҳолабгина
вазиятни баҳолаш мумкин. Вояга етмаганларнинг ҳулқини тўғри тушуниш
учун тадқиқотнинг муқобил усуллари зарур бўлади. Шу сабабли, бизнингча,
болалар ва ўсмирлар орасида олиб бориладиган мафкуравий профилактика
муайян хусусиятларга эгадир.
Биз девиант хулқ-атворни келиб чиқишига асос бўлувчи агрессив
ҳолатларни, яъни ўсмирларда агрессиянинг қайси тури кўпроқ намоён
бўлишини аниқлаш мақсадида, Басса-Дарки тавсия этган 75 та саволдан
иборат саволномани ўтказдик. Бу саволлар орқали биз ўсмирлардаги 8 хил
агрессияни аниқладик, яъни булар: жисмоний агрессия, билвосита агрессия,
жаҳлдорлик, негатив(салбий)лик, ҳафа бўлиш, ёлғон гумонсираш, вербал
агрессия ҳамда гуноҳкорлик ҳисси.
Тадқиқот натижаларига кўра, гуруҳ аъзолариниг агрессияси 57,2
фоиздан иборат бўлди. Бундан 8,0 фоизни жисмоний агрессия, 6,28 фоизни
билвосита агрессия, 5,2 фоизни жаҳллилик, 7,98 фоизни негативлик, 7,6
фоизни ҳафа бўлиш, 5,17 фоизни ёлғон гумонсираш, 7,4 фоизни вербал
агрессия, 8,85 фоизни гуноҳкорлик ҳисси ташкил этди.
Синалувчиларимиздан олинган натижалардан ҳам кўриниб
турибдики, ўсмирлар ўртасида гуноҳкорлик ҳисси бошқа агрессив ҳолатларга
қараганда юқорироқ. Бунинг сабабини ўрганиш мақсадида биз манбаларга ва
ўз кузатишларимизга таяндик ҳамда шундай хулосага келдик: агрессия
ҳолати юзага келишига қуйидаги омиллар таъсир қилади:
1. Наслий таъсир – бу асосан ҳайвонларга нисбатан ишлатилади. Наслий
бошқариш йўли билан агрессияни кучайтириш ёки сусайтириш мумкин.
Масалан урушқоқ ҳўрозлар, урушқоқ итлар етиштирилади.
322
2. Биохимик омил – қоннинг химик таркиби агрессив стимулларга нерв
системасининг сезгирлигини оширади. Қондаги серотонин миқдори озайиб
агрессия кучаяди.
3. Аверсив ҳолатлар – ҳаяжон, оммавий маданият ва гуруҳий контекст.
Бундан ташқари, агрессияга яна оила, ОАВ, жамият, ижтимоий
муҳит, тенгдошлар орасидаги муносабат, шаҳарларда биноларнинг зич
жойлашганлиги, кўчаларнинг ифлос холда бўлиши ҳам таъсир этиши
мумкин.
Инсоннинг руҳий ҳолатида унинг етарлича етукликка, онгли
муносабатга ва эмоционал барқарорликка эга бўлиши муҳим
ҳисобланади. Айрим ўсмирлар ўз хатти-ҳаракатлари, хулқи, кийиниши,
ташқи кўриниши, мақсадларига нисбатан атрофдагилардан салбий
муносабат кутиб, ўзини одамлар орасида ноқулай сезиб, доимий
ҳижолатпазлик шароитида яшайди. Бу уларнинг “ижтимоийлашув”
даражадасига боғлиқ бўлади. “Ижтимоийлашув”, яъни боланинг жамият
аъзоси бўлиб қолишига имкон берувчи қоида, хулқ-атвор меъёрларини
ўзлаштириши, жамиятда ўз ўрнини эгаллашидир. Ижтимоий психологик
тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ижтимоийлашувнинг бузилиши
бефарқлик туфайли содир бўлади, яъни бунда:
- доимий меъёрдан чиқиш ҳолати кузатилади;
- асабий, жазавани қўзғаши ва доимий хафақонлик холатига тушиб
қолади;
- ижтимоий пассивлик бузғунчи ғояларга нисбатан фаолликка уланиб
кетади;
- бошқа хилдаги маънавий бузилишлар мафкуравий “потология” омили
сифатида рўй беради.
Мафкуравий профилактика муаммоларини ҳал этишга қаратилган чора
тадбирларни ишлаб чиқариш учун болалар ва ўсмирлар орасида оила,
мактаб ва маҳалла ҳамкорлиги етарли даражада мувофиқлаштирилган
бўлмоғи лозим.
1. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз
билан бирга қурамиз. “Ўзбекистон”, 2017.
2. Ғозиев Э.Ғ. “Онтогенез психологияси”.-Т.: Ношир. 2010
3. Давлетшин М.Г., Мавлонов М.М, Тўйчиэва С.М. “Ёш ва педагогик
психология” Т. ТДПУ, 2009 .
4. Сафаев Н.С., Мираширова Н.А., Одилова Н.Г. “Умумий психология
назарияси ва амалиёти”:– Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2013.
323
ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА КАСБИЙ МАДАНИЯТНИ
ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ
Исмоилов И.
Педагог ихтисослигини танлаган ҳар бир инсон кимларни ўқитаётган ва
тарбиялаётганлиги учун ўзига жавобгарликни олади. У ўзининг касбий
тайёргарлигига жавоб бериш билан бирга педагог, ўқитувчи, тарбиячи,
муаллим бўлиш хукукига эга бўлиши учун жуда кўплаб мажбуриятларни
олиши зарур. Инсоннинг ижтимоий моҳиятини жамият талабига мос
равишда шакллантирувчи соҳа халқ таълими тизими деб аталиб, уни
амалга оширувчи шахс ўқитувчи ёки муаллим дейилади. Муаллимлик
касбининг шарафлилиги, нафақат, унинг ўқитувчи, турли билимларни
ўргатувчи ва моҳир тарбиячи бўлганлиги учунгина эмас, балки унинг
ўзи танлаган касб-хунар юналишидаги барча мутахассисликлар бўйича
махсус фанларни ва уларнинг пойдевори бўлган фундаментал фанларни
ҳамда ўқитиш ва тарбия беришни, психология ва педагогика асосларини аъло
даражада эгаллаган бўлиши шарт.
Педагогнинг касбномасида педагогик маҳорат, педагогик тажриба,
педагогик технология каби тушунчалар муҳим аҳамиятга эга. Шунингдек,
ўқувчи-ёшларда нутқ маданиятини шакллантириш, тафаккур кенглигини
ривожлантириш ҳам педагогнинг муҳим вазифаларидан бири
ҳисобланади[1].
Ўқитувчи-муаллимларнинг шахсий ижтимоий сифатларига азал-азалдан
эътибор қаратиб келинган ва ҳар бир замон талабидан келиб чиқиб, педагогга
қўйиладиган талаблар такомиллашиб, мураккаблашиб бораверган. Олиб
борилган тадқиқотлар ҳар қандай педагог қуйидаги ижтимоий сифатларга эга
бўлиши шарт эканини кўрсатди.
Биринчидан, педагог педагогик касбнинг жамият ҳаётидаги ўрнини,
унинг пайдо бўлиш тарихини яхши билиши керак. Чунки педагогика
тарихини ўрганиш жараёнида киши педагогик фаолиятнинг инсоният
ҳаётидаги ўрнини, педагогикадаги асосий қонун-қоида ва тамойилларнинг
шаклланиш тарихини билиб олади.
Иккинчидан, бўлажак педагог интеллектуал фаолиятининг умумий
томонлари (тафаккур, хотира, қабул қила олиши, кўз олдига келтириши,
эътибор) ни хулқ-атвор маданияти ва шу жумладан педагогикавий алоқасини
эгаллаган бўлиши шарт.
Учинчидан, ўқитувчи фалсафани яхши билиши керак. Чунки фалсафа
одамга абстрак фикр юритишни ўргатади. Ўқитувчи аудиторияга кирганда,
унда абстракт тафаккур суст ривожланган бўлса, ўзини йўқотиб қўяди.
Аудиториядагилар диққатини ўзига жалб қилиши учун, кишида абстракт
тафаккур яхши ривожланган бўлиши лозим.
Тўртинчидан, таълим-тарбия билан шуғулланувчи киши, албатта,
эстетик тарбияланган бўлиши шарт. Эстетик тарбиянинг жамият
324
тараққиётида нақадар муҳим рол ўйнаши ҳаммага маълум. Эстетик тарбия
маънавий тарбиянинг муҳим ва таркибий қисми эканини унутмаслик
керак[2].
Юқоридаги ижтимоий сифатлардан ташқари ўқитувчининг касбий
маданияти ва ўқитувчининг касбий шаклланиши ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Ўқитувчининг касбий маданияти унинг касбий фаолият доирасидаги, унинг
шахсий сифат тавсифининг моҳияти-тизимли таълимдан иборат бўлиб,
ўқитувчининг касбий шаклланиши олийгоҳ даргоҳида касбий таълим олиш
жараёнида амалга ошади. Шу билан бирга, ўқитувчининг касбий
шаклланиши ўз-ўзини тарбиялаб боришга, ўз устида тинмай ишлашга,
замонавий билимлардан хабардор бўлишга, шунингдек, ўз вақтида
малакасини ошириб боришга узвий боғлиқ. Буларнинг ҳаммаси касбий
фазилатларнинг ажралмас қисми ҳисобланади.
Ўқитувчининг касбий маданияти унинг касбий фаолият доирасидаги,
унинг шахсий сифат тавсифининг моҳияти-тизимли таълимдан иборат.
Ўқитувчининг педагогик маданияти ташкил топган кўрсатгичлар даражаси ва
асосий тизимли компонентларига қуйидагилар киради:
А) интеллектуал ривожланиш даражаси (энг аввало, педагогик
тафаккурнинг ривожланиши);
Б) педагогик фаолиятнинг ҳар томонлама ташкил топиши ва даражаси;
В) асосий касбий педагогик этика, маънавий ҳарактер, ва одоб
маданияти;
Г) ўзаро муносабат маданияти;
Д) сўзлашув маданияти.
Педагогик фикрлаш маданиятига педагогик тахлил ва синтез
қобилиятининг ривожланиши, фикрлашдаги танқидий кураш, мустақиллик,
кенглик, эпчиллик, фаоллик, тезлик, кузатувчанликнинг ривожланиши,
педагогик хотира ва бошқалар киради.
Педагогик маданият тузилмасида унинг одоб-ахлоқ бўлими муҳим ўрин
эгаллайди. Бу педагогик ишонч жараёнининг шаклланиши, натижаси ва
ўқитувчининг ўз қизиқишларини кўпрок аниқлаш жараёнидир. Ўқитувчи,
касбий мухитдан релоксин жараёнга, ўзининг тутган ўрнини янгилашга фаол
кириб бориши зарур. Педагогик маданиятнинг касбий фаолиятига боғлиқ
ташкил этувчиси педагог томонидан ўзининг педагогик қобилиятларининг
барча спектрини билиб олганлигини ҳарактерлайди, у эса педагогик фаолият
муваффақиятининг нишонаси, педагогик хатоларнинг олдини олиш ва
нихоят, педагогик қобилият усулларини эгалланганлигидан иборат. Бу
касбий педагогик этикадан иборат.
Педагогнинг ташқи кўриниш маданияти, унинг ташқи куринишга
мослик даражаси ва педагогик фаолияти билан баҳоланади. Кенг фикрлилик,
тартибли, одобли, босиклик ва ўзини-ўзи яхши бошқара олиш кабилар
педагогик фаолиятнинг муваффақиятли бўлишига олиб келади.
325
1.В.Каримова. Педагогика.Психология. Маърузалар матни. Тошкент,
2008 йил.
2.Б.Зиёмуҳаммадов. Педагогика. Ўқув қўлланма. Тошкент, 2006 йил.
ҚАДИМГИ ЎРТА ОСИЁ ХАЛҚЛАРИНИНГ ҚУРОЛЯРОҒЛАРИ

ВА ЖАНГ ОЛИБ БОРИШ ТАКТИКАСИ
Ҳайдаралиев Ҳ.Ҳ., Мамажонов С.Ҳ.
VII-IV асрларда Ўрта Осиёда, ўтроқдеҳқончилик билан шуғулланган
халқлар ва чўллар, тоғ ён бағирлари ва деҳқончилик воҳалари чеккаларида
жойлашган кўчманчи чорвадорлар қабилалари яшаганлар.
Ёзма манбалар бақтрияликлар, сўғдлар, парфияликлар, хоразмийлар ва
марғиёналикларни ўтроқдеҳқон халқлари сирасига киритади. Улар Ўрта
Осиёнинг асосий дарёлари водийсидаги йирик вилоятларга номлар
берганлар: Амударёнинг (Окс) ўрта оқими бўйларини - Бақтрия, Зарафшон ва
Қашқадарё водийларини -Сўғдиёна, Амударё дельтасини - Хоразм, Мурғаб
водийсини - Марғиёна деб номлаганлар.
Евроосиёнинг бепоён чўл зоналарида саклар, массагетлар, дахлар
қабилалари жойлашганлар.
VI асрнинг бошларида биринчи шаҳарлар чап сохил Хоразмда пайдо
бўлди, бу ерда тахминларга қараганда жанубдан Бақтрия ва Копетдоғ тоғ ён
бағирларидан кўчиб келган қабилаларнинг маданиятлари шакллана бошлади.
Қадимги Юнонистон тарихчиси Геродот ўзининг машхур «Тарих»
китобида Амударёнинг ўнг қирғоғидан Сирдарёнинг қуйи оқими
бўйларигача бўлган ҳудудда яшаган массагетлар қабилалари тўғрисида ёзган.
Уларни Геродот пиёда ва от жангининг моҳир усталари, кўпсонли жангчилар
деб тавсифлаган, сакларнинг отлиқларини эса энг яхши жангчи чавандозлар
деб ёзган.
Қадимги Бақтрия подшолиги халқларининг ҳарбий анжомлари қадимги
шарқ давлатлари ҳарбий санъатининг эришган ютуқлари ҳисобидан анча
такомиллашди.
IV асрда Ўрта Осиёнинг қуролсозлик иши ўзининг юқори
ривожланишига эришди. Жангчилар ҳужум қуролларини моҳирлик билан
ишлатганлар ва дастаси қимматбахо қилиб безатилган темирдан ясалган
(айрим ҳолларда бронзадан) ханжарлар ва қиличларни кенг қўллаганлар. Қўл
жангида Ўрта Осиёлик жангчилар akinak номи билан машхур бўлган калта
қиличлардан фойдаланганлар.
Акинакни o‘ng tomonga тақиб юрганлар. Уларда узун (1,2 м гача)
қиличлар ҳам бўлган. Жангда кўпҳолларда жанговар болталар-sigarislar
қўлланилган. Бундай иккала томони ҳам кескир жанговар болталар
қабрларни қазиш чоғида кўплаб топилган. Геродот ва Страбоннинг маълумот
беришича, массагетларнинг секирлари (сопи узун ойболта) мисдан ясалган
326
бўлган. Бронза ва темир учли узун найзалар катта аҳамиятга эга бўлган.
Тўқмоқларнинг рўли анча паст бўлган. Геродот массагетларни «найзачилар»
деб атаган.
Узоққа зарба берувчи қурол сифатида, аввалом бор, камон қўлланилган.
М.а. V асрдан Ўрта Осиёда скифлар намунасидаги мураккаблаштирилган
камон қўлланилган. У отиш узоқлиги оширилганлиги ва самадорлиги билан
ажралиб турган. Бундай камонларнинг бир нечта тури маълум:
бақтрияликлар ҳамда сўғдиёналиклар, парфияликлар ва хоразмликлар
камонларни ясаш учун қамишдан фойда-ланганлар. Камон ўқларининг
учлари темирдан (ёки мисдан) ясалган. Геродот, Ксенофонт, Аррианнинг
манбаларида сак ва массагетларнинг «камончилари», «отлиқ камончилари»
эсга олинади. Мураккаб «скиф» ка-монлари яхши жанговар си-фатларга эга
бўлган. Камоннинг ўқдони теридан ва юпқа ёғочдан ясалган. Ўрта Осиёлик
жанг-чилар палахмонни моҳирлик билан ишлата олганлар.
Жангчилар мудофаа совутлари билан ҳимояланганлар. Квинт Курсий
Руфнинг (македониялик Искандарнинг юришлари тарихчиси) ёзишича, Ўрта
Осиёнинг чўллик жангчилари «темир пластинкалардан» иборат бўлган
совутларга эга бўлганлар. Аррианнинг маълумот беришича жангчилар
жангда темир совутлар билан «яхшилаб ёпилган» бўлганлар. Темир
дубулғалардан ҳамдаҳар хил шакл ва ўлчамдаги қалқонлардан ҳам
фойдаланилган. Геродотнинг ёзишича, массагетларнинг отлари кўкрак
совутлари билан ҳимоя қилинган. Археология маълумотларига кўраЎрта
Осиё, отларни ҳимоя анжомлари билан биринчи бўлиб жиҳозлаш жорий
қилинган жой бўлган. Ўрта Осиёда кашф этилган бу муҳим янгилик ғарбга-
Форсга, жанубга-Ҳиндистонга, шарққа-Хитойга тарқалган.
Сўғдиёна, Бақтрия, Хоразм жангчилари ботир, қўрқмас ва ажойиб
чавандозлар бўлганлар.
Ўтроқ ва чўлнинг кўчманчи халқларининг чавандозлари узангисиз енгил
эгардан ёки тўқимдан фойдаланганлар, этикларининг ёнбошида отни ниқташ
учун тиғлар бўлган. Кўпҳолларда эгарлар олтин билан безатилган.
Кўчманчи қўшинлар отлиқ жангчилардан ташкил топган. Хатто
аёллардан махсус отрядлар тузилган. Юнонистонлик тарихчи Клавдия
Элланнинг маълумотларига қараганда куёв уйланишидан олдин қиз билан
кураш тушиши керак бўлган. Агар у ютиб чиқса қизга уйланган, агар енгилса
у қизнинг асирига айланган. Бундай анъана фақат эркак жангчиларни эмас,
балки аёл жангчиларнинг ҳам тарбияларига ўз хиссасини қўшган.
Аёлларнинг эркаклар билан бирга туриб жанг қилишлари муқаддас бурч
ҳисобланган.
Кўриб чиқилаётган даврда ҳар бир ҳукмдор яхши қуролланган ёлланган
жангчилар отрядига эга бўлган. Бундан ташқари, қабилалар бошлиқлари,
ўқёй, найза ва қиличлар билан жангни олиб борган ўз қабиладошлари ёки
уруғларига раҳбарлик қилганлар. Қабиланинг ҳар бир жангчиси ўзи билан
327
сафарларда озиқовқатлари (толқон, қурут), ярим қайнатилган гўшт, сув
идишларини олиб юрган.
Сак жангчисининг қуроллари. Саклар бошлиғининг

кийимбоши ва жангчининг анжомлари
Бронза асридаёқ Ўрта Осиёда фортификация иншоотларини қуриш
санъати жорий этилган. Юнонмакедонлар босқинигача Ўрта Осиё,
истеҳкомлар билан кучли мудофаа қилинган шаҳарларга эга бўлган давлатга
айланди. Умумшаҳаристеҳкомларидан ташқари, йирик шаҳарлар қўрғон
кўринишидаги қудратли фортификация тармоқларига эга бўлган.
Қадимги шаҳарлар ва қалъалар баланд деворлар билан ўраб олинган.
Деворлар мустаҳкамғиштлардан қурилган бўлиб, миноралари ҳам бўлган.
Минораларда махсус туйнуклар ясалган, улардан шаҳарҳимоячилари
душманга камондан ўқ ёғдирганлар.Мудофаа деворлари сув тўлдирилган
чуқур хандақлар билан ўралган.Шундай қалъалар қадимги Бақтрия,
Сўғдиёна, Марғиёна, Хоразм, Фарғона, Чочда қад кўтарган.Сўғдиёнанинг
йирик шаҳри Smaraqanda ҳисобланган (ҳозирги Самарқанд), греклар уни
Марақанда деб аташган. Македонияликлар босқинчилиги даврида шаҳар
икки қисмдан иборат бўлган: деворлар ва чуқурликлар билан ўралган қўрғон
ва деворларининг узунлиги 70 стадияга, яъни 12-12,5 километрга тенг
бўлган. (Квинт Курсий Руфнинг маълумотига кўра).
Хоразм давлатининг ривожланиши билан ҳам янги шаҳарлар ва
қалъалар қад кўтара бошлади. Мисол тариқасида Жонбосқалъани келтириш
мумкин, у тўғри тўртбурчак шаклида қурилган бўлиб, икки қатор мустаҳкам
девор билан ўралган. Унинг кириш жойига катта эътибор берилган, бешта
бурилишли оралиқлар қурилган ва ички деворлари отиш учун қўшимча
туйнуклар билан жиҳозланган. Минораларнинг бўлмаганлиги учун отиш
учун махсус туйнуклар бурчаклар бўйлаб, ўнг бурчак, чап бурчак ва тўғрига
328
отиш учун қулай қилиб жойлаштирилган, деворларда эса деворлар бўйлаб
отиш учун учта отиш туйнугига эга бўлган ярим айлана равоқлар бўлган.
Душманга қарши камондан яхши отиш учун отиш туйнуклари
чуқурлаштирилган ва улардан пастга томон бўрттириб қия қилинган
жўяксимон деворлар қурилган. Шунинг учун деворлар ярим устунлар билан
тўсилган деган тасаввур пайдо бўлади.
Қалъа деворларидаги кўпсонли отиш туйнукларининг борлиги, мудофаа
учун аҳолининг ҳаммаси жалб қилинган деган хулосага келишга мажбур
этади. Шаҳарнинг бутун фортификация тизими кўчманчиларнинг
босқинчиликларидан ҳимояланиш учун ягона мудофаа тизими яратилганидан
далолат беради.
Хоразмликлар, бақтрияликлар, саклар Аҳмонийлар давлати армиясининг
ҳарбий контингентининг кўпчилигини ташкил этган. Мисол учун,
ЮнонистонФорс уруши пайтида, Марафон жангида Форс пиёдалари билан
бирга афиналиклар жанговар тартибининг марказини чекинишга мажбур
қилган сакларнинг отлиқлари ўз қаҳрамонликлари билан ажралиб турганлар.
Саклар Платея ва Фермопил жангларида ҳамқаҳрамонлик ва матонат
намуналарини кўрсатдилар. Форс саркардаси Мардоний Юнонистонни забт
этиш учун ўзининг сараланган отрядига форслар ва мидияликлар билан бир
қаторда бақтрияликлар ва сакларни ҳам киритган. Сак жангчилари кема
экипажлари сафларига киритилган. Сак жангчилари ифодаланган
терракотлар ва пластиналар Аҳмонийлар давлати ҳудудидан топилган.
Ўрта Осиё қўшинлари алоҳида қўшин турларига бўлинишни билганлар:
бўлинмабўлинма бўлиб жанговар сафга тизилиш қўлланилган, ҳужум айрим
ҳолларда бўйига чуқур эшелонлаштирилган ихчам бўлинмалар билан олиб
борилган. Шу билан бирга бошқа тактик қоида-стратегик чекиниш ҳам
маълум бўлган, унда отлиқ қўшинлар то ҳужум қилган, то бошқа
йўналишдан шиддатли зарбани бериш учун ортга чекинган. Умуман одатда,
ҳужумкор жанг «ёпирилиб» бостириб бориш билан бошланган, бунда отда
шиддат билан ҳаракатланиб ҳимояланаётганларнинг устига камон ўқлари ва
найзалар ёғдирилган, ғаним билан яқинлашиб қолинганда қатъий ҳужумга
ўтилган, кейин қўл жанги бошланган ва чекинаётган душманни таъқиб
қилиш билан ҳужумниҳоясига етказилган. Ҳал қилувчи даврда жангга захира
киритилган.
Ўрта Осиёлик жангчилар ўзаро ҳамкорликни моҳирлик билан амалга
оширганлар. Кўпҳолларда отлиқлар ва енгил пиёдаларнинг биргаликдаги
ҳаракатлари вариантлари ишлаб чиқилган: отда икки киши бўлиб ўтирган
чавандоздахлар душман билан яқинлашишда ҳам отлиқлар, ҳам пиёдалар
сифатида ҳаракатланганлар-улардан бири отда, иккинчиси эса отдан тушиб
пиёда сафда жангни давом эттирган.
Қадимги тарихчилар сак жангчиларининг фазилатларини юқори
баҳолаганлар, бунга греклар ЮнонистонФорс уруши пайтидаёқ амин
бўлганлар. Бунга кейинчалик македониялик Искандарнинг ҳам бир неча
329
маротаба тан беришига тўғри келди-биринчи марта Гавгамела жангининг
бошида сакбақтрия отлиқлари Искандарнинг авангардини чекинишга
мажбур қилганди (Аррианнинг берган маълумоти).
Ўрта Осиё халқларининг ҳарбий ишларини тадқиқ этувчилар қуйидаги
хулосаларга келганлар:
Ўрта Осиёликларнинг қуроляроғлари ўша даврнинг энг такомиллашган
қуролларидан бўлиб, хатто айрим кўрсаткичлар бўйича юнонмакедон
қўшинларининг қуроляроғлариданҳам устун бўлган.
Ўрта Осиёда ҳужум ва мудофаанинг турли тактик қоидалари ишлаб
чиқилган ва қўлланилган.
Аҳмонийлар давлатининг греклар билан урушида, шу жумладан
македониялик Искандарга қарши жангларда (Ўрта Осиёдан ташқарида)
иштирок этганлиги туфайли, Аҳмонийлар ва юнонмакедон армиялари
сингари, Ўрта Осиё халқлари жангчилари қуроляроғ ва жанг олиб
боришнинг тактик қоидалари билан яхши таниш эканликларини кўрсатдилар.
VIIV асрларда Ўрта Осиё халқларининг ҳарбий потенциали жуда юқори
бўлган, бу ўз навбатида чет эллик босқинчиларга қарши курашда муҳим омил
яратган.
Кўп ҳолларда бизнинг ўтмиш аждодларимиз душман устидан нафақат
куч билан, балки ҳарбий ҳийла билан ғалаба қозонганлар. Бунда улар кўплаб
пистирмалар ва душманни тактик чалғитишни қўллаганлар. Қадимги саклар,
массагетлар ва сўғдларнинг асосий устунликлари ҳаракатчанлик ва моҳирлик
билан манёврни амалга ошириш бўлган. Уларнинг ҳарбий
тайёргарликларининг кучсиз томони-яхши ҳимояланган қалъаларни ҳужум
билан забт эта олмаганликларидир1.
1. Х. Кароматов.Жалолиддин Мангуберди./Масъул мухаррир: –

Тошкент: Шарқ, 1999. – 272 б.
2. Разин Э.А. История воэнного искусства. Том ИИ. Воэнноэ искусство

феодалного периода войны - М.: Воэнноэ издателство, 1957. – 655 с.
3.Ян В.Г. Чингизхан. – Фрунзе: издателство «Мектеп», 1981. – 352 с.
4. Ҳ.Дадабоэв. Ҳарбий тарих санъати, дарслик Тошкент 2013.– 955 с.
330
ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА СПОРТ КЛУБИ
ФАОЛИЯТИ
И.Юлдашев, А.Мелибоев.
Мустақил давлатимизнинг эртанги куни, унинг гуллаб-яшнаши ва
ривожланиши кўп жиҳатдан ўсиб келаётган авлоднинг соғлом бўлишига
боғлиқ. Бу эса ўз навбатида Ватанимизнинг келажаги - фарзандларимизнинг
жисмоний, ақлий ва маънавий камол топиши учун қулай шароитлар
яратишни тақозо этади.
Жисмоний маданият ва спорт ҳамиша жамият ҳаётининг ажралмас бир
қисми бўлиб келган. Бизгача мавжуд бўлган ижтимоий жамоалар ҳам ўз
ривожланишида жисмоний тарбия ва спортга катта аҳамият берган.
Жисмоний маданият ва спорт жамиятдаги ҳукмрон синфларнинг манфаатини
ифодаиашга хизмат қилиб уни ҳимоя қилган ва уларга йўл кўрсатган.
Олий ва ўрта махсус ўқув муассасаларида оммавий жисмоний тарбия ва
спорт ишларини, дарс жадвали бўйича ва дарсдан ташқари машғулотларни
ташкил қилишда таълим муассасаси спорт клуби ва унинг раҳбарияти олдида
катта ташкилий вазифалар туради.
Спорт клублари олий таиим муассасаларида кўнгилли спортчилар
уюшмасининг бирламчи ташкилоти ҳисобланади. Унинг фаолияти
талабалар, аспирантлар, профессор-ўқитувчилар, олий ўқув муассаси ишчи-
ходимлари ва уларнинг оила аъзоларини согиомлаштириш, спорт
тўгаракларида ўз согиигини мустаҳкамлас мусобақаларда иштирок этиш,
согиом турмуш тарзи билан яшаш, ижодий фаолиятларида ҳамжиҳатлик ва
жамоа олдида масъулиятни ҳис этиш каби фазилатларни ривожлантиришга
қаратилган.
Спорт клуб Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистонда жисмоний
тарбия ва спорт ҳақида»ги қонунига, Олий ва ўрта махсус таълим
вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси маданият ва спорт ишлари
вазирлигининг қарорларига мувофиқ иш олиб боради.
Клуб аъзолари фаолиятининг мақсади ҳар томонлама ва юксак
даражадаги мутахассисларни тайёрлаш, ўқув ишлаб чиқариш жараёнида
жисмомй тарбия ва спортни тарғиб этиш, соғлом турмуш тарзларини
яхши йўллар билан олиб боришни таъминлашга ёрдам беришдан
иборатдир.
Спорт клубнинг вазифалари:
а) талаба ёшларни, аспирантларни, профессор ўқитувчиларни, ишчи
ходимлар ва уларнинг оила аъзоларини жисмоний тарбия ва спорт билан
мунтазам шуғуллантириш ва қизиқтириш;
б) уларнинг соғлигини мустаҳкамлаш, организмини чиниқтириш,
ташкилотлар аъзоларининг доимий равишда соғлом бўлишини таъминлаш;
331
в) раҳбарият билан боғланган ҳолда кафедра, ёшлар қўмитаси, касаба
уюшмаси ва бошқа ижтимоий ташкилотлар билан бирга талабаларнинг
билимлари, маҳорати, иш қобилияти, кўникмалари сифатини ошириш,
фуқаролик бурчларини (ҳарбий хизматни) бажаришларини таъминлаш;
г) оммавий соғломлаштириш, жисмоний тарбия ва спорт тадбирларини
ўтказиш;
д) спорт турлари бўйича клублар, маърузалар ва жамоа
бирлашмаларини ташкил этиш;
Спорт клублари ишларининг мазмуни.
Спорт клублари ректорат, жисмомй тарбия кафедраси, касаба
лиюшмасива камолот ёшлар ташкилоти билан биргаликда қуйидаги
вазифаларни бажаради:
а) жисмоний тарбия ва спортни ўқув ва меҳнат фаолияти жараёнида
амалга ошириш, талабалар, профессор- ўқитувчилар ва ходимлами турмуши,
дам олишлари, биҳм ва малакаларини ошириш учун шароит яратиш, шахсий
ва умумий гигиена, ўз-ўзини бошқариш, биринчи ёрдам кўрсатиш, зарарли
одатларга қарши кураслииш ва уларни согиом турмуш тарзи тўғрисида
тарғибот ишларини олиб бориш;
б) турли жисмоний тарбия ва спорт ўйинлари, машғулотларини олий
таълим муассасасининг анъаналарига боғлиқ ҳолда ташкилотчилик билан
ташкил этиш, унинг моддий базасини шакиллантириш;
в) клуб аъзоларини оммавий спорт, УЖТ (умумий жисмоний тарбия)
талабларига тайёрлаш ишларини олиб бориш;
г) соғлиги ёмонлиги сабабли жисмоний тарбия ва спортга
қатнашмайдиган талабалар билан ишлаш ва уларни жисмоний тарбия
тадбирларига жалб этиш;
д) спорт тўгараклари раҳбарлари, устоз ва йўриқчилар, спорт
ииакамлари, курс ва факультет спорт ташлдлоти раислари, спортчилар,
жисмоний тарбия мутахассисларининг амалий ишларини юқори савияга олиб
чиқиш, спорт машғулотлари, оммавий жисмоний тарбия, умумий
соғломлаштириш ишларини имкони борича яхши ташкил қилиш ва
ривожлантириш;
Спорт клубнинг ҳуқуқ ва бурчлари
-спот клуби белгиланган тартибда аъзоларининг фойдаланишлари
учун спорт анжомлари, жиҳозлар сотиб олиш ва уларни ижарага бериш;
- спорт клуб ўз муҳри, байроги, рамзи, спорт кийими, штат бирлигида
кўрсатилган масалалар юзасидан қарор қилиш ва уни тасдиқлаш учун муҳрли
қоғозига эга;
- оммавий мусобақалар, спартакиада, ўқув-машғулот йигилишлари
(универсиадалар) оиказиш ҳамда ўз жамоаси ва алоҳида спортчиларни
мусобақаларга сафарга юбориш;
- касаба уюшма қўмитаси, камолот, ректорат ва шу кабиларга
согиомлаштириш ва спортнинг оммавийлаштиришда, таргибот-ташвиқот
332
ишларини олиб боришда ташаббус кўрсатган ва фаол иштирок этган
0ъқитувчи-мураббийлар сафини кенгайтириш, фахрий ёрлиқлар билан
мукофотлаш, белгиланган тартибда мукофотлар ва эсдалик совғаларини
тақдим этиш учун таклифлар бериш;
-биринчи, иккинчи, учинчи тоифали ҳакамлик (судя), жисмоний тарбия
фаолларига эса махсус семинарларда иштирок этганлигини инобатга олиб,
нишонлар, гувоҳномалар, хизмат кўрсатган тарбиячилар, ўқитувчи-
мураббийлар, бошқа оммавий ишларни олиб борган фаолларига фахрий
ёрлиқлар бериш;
-олий ўқув муассаси ректорати ва бошқа оммавий ташкилотлар
жисмоний тарбия ва спорт соҳасида ўзидан юқори тўрган спорт
ташкилотларига турли таклифлар киритиш ҳуқуқига эга.
Хулоса.
Келажак авлодни объйектив қонуниятлар асосида жисмоний маданият
усулари орқали байналминал руҳда тарбиялаш – спортнинг миллий
турларини ривожлантириш ёрдамида амалга оширилади. Халқаро спорт
алоқалари, бошқа миллат вакилларига нисбатан ҳурмат, уларнинг урф-
одатлари билан яқиндан танишиш, халқлар ўртасида дўстлик ва ҳамкорлик
ҳис-туйғуларини тарбиялайди. Шундай қилиб, жисмоний маданият ва спорт
кишиларни бирлаштириш, тинчликни мустаҳкамлаш, халқлар ўртасида ва
бир-бирини тушуниш вазиятини яратишда муҳим восита бўлиб хизмат
қилади.
АХБОРОТ ОҚИМИ: КЕЛИБ ЧИҚИШ ВА ШАКЛЛАНИШ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ
Каримов Ў.
Ахборот ва ахборот оқимига оид муаммолар маълум вақтлар мобайнида
шаклланган қонун ва қонуниятлар орқали турли даврларда турлича мазмун-
моҳият касб этган. “Янги аср – ахборот, юксак технологиялар ва замонавий
билимлар, олдимизда очилаётган янги истиқболлар асридир… Бу шиддаткор
асрда атрофимизда ва халқаро майдонда қандай янги таҳдид ва хавф-
хатарлар кучайиб бораётганидан кўз юмиб бўлмайди. Бундай вазият
барчамиздан, аввало, ҳушёрлик ва сезгирликни, тез ўзгариб бораётган замон
билан ҳамоҳанг бўлиб, узоқни кўзлаб яшашимизни талаб қилмоқда”[1].
Маълумки, фан ва техника жадал суръатлар билан ривожланаётган
бугунги кунда кўплаб илмий билимлар, тушунча, тасаввурлар ва ахборотлар
ҳажми кескин ортиб бормоқда. Бу бир томондан фан ва техниканинг янги
бўлимлари ва соҳаларининг шаклланишини таъминлаётган бўлса, иккинчи
томондан, фанлар орасида ҳукмрон бўлган чегараларни бузиб, интеграция
жараёнини жадаллапггиришни талаб этади.
“Ахборот оқими” тушунчасини илмий жиҳатдан ўрганиш масаласи
кейинчалик фалсафий билиш соҳасининг таркибий қисми ва манбаига ҳам
айланди. Лекин бу тушунчани таърифлаш ва таснифлашда бир томонлама
333
ноилмий ёндашувлар ҳам йўқ эмас. Шу боис ахборот оқимининг келиб
чиқиш ва ривожланиш муаммолари доираси ва қонуниятларини тўғри
тушуниш асосида муносабатда бўлиш унинг кейинги ривожида муҳим
методологик аҳамият касб этади.
“Ахборотлаштириш” тушунчаси ҳозирги адабиётларда
“электрлаштириш”, “компьютерлаштириш”, “автоматлаштириш”
атамаларининг синоними сифатида қўлланади. Аммо, бу тушунчалар
фалсафий мақомига кўра хилма-хилдир. Шунинг учун ҳам бу жараёнларнинг
хилма-хиллигини тушунмаган баъзи тадқиқотчилар ахборотлаштиришни
компьютерлаштириш билан бир нарса деб талқин этади.
Бугунги кунда жамиятни ахборотлаштириш жараёни ижтимоий
ҳаётнинг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий-маданий ва бошқа жиҳатларини
қамраб олмоқда. Бинобарин, ахборотлаштириш кўп қиррали жараён бўлиб,
унда техник-технологик, ижтимоий, иқтисодий-сиёсий ва маданий жиҳатлар
уйғунликда олиб борилади. Бундай жамиятнинг нафақат ишлаб чиқариш ва
технологиялар соҳасида, балки ижтимоий-иқтисодий ҳамда маънавий
ҳаётида ҳам туб ўзгаришлар содир бўлади. Маълумки, ҳар қандай фаолият
соҳаси экстенсив ва интенсив йўл билан ривожланади. Ахборотлаштириш
жараёни ҳам бундан мустасно эмас. Унинг дастлабки босқичларида
экстенсив ривожланиш устун бўлса, кейин интенсив ривожланиш билан
алмашади[2]. Экстенсив усул - компьютер пайдо бўлиши билан бошланган.
Унда қуйидаги муаммолар ҳал этилган: жамиятни ахборотлаштиришнинг
илмий базасини таъминлаш; ҳисоблаш техникасини оммавий ишлаб чиқариш
учун технологик база яратилади; турли ижтимоий, касбий ва ёш
гуруҳларининг ахборотга бўлган эҳтиёжларини аниқлаш; дастурий
воситаларини ишлаб чиқиш, ҳужжатлаштириш, тарқатиш ва реклама қилиш
бўйича тузилмаларни йўлга қўйиш; ҳисоблаш техникаси билан ишлашда
оммавий ўқитишларни таъминлаш учун асос яратиш; таълим тизимига янги
технологияларнинг жорий қилиниши муносабати билан мутахассисларни
узлуксиз ўқитиш тизимини йўлга қўйиш; ахборот хизматларини таъминлаш
учун алоқа воситалари инфратузилмаси тайёрланади. Ушбу илмий-
методологик муаммоларнинг табиий равишда ҳал этилиши натижасида
экстенсив йўл амалда инсон фаолиятининг барча соҳалари, жумладан, фан,
меҳнат, лойиҳалаштириш, ўқитиш ва истеъмол жабҳаларини қамраб олди.
Ахборотлаштириш тез суръатлар билан ўсиши, автоматлаштириш
усулларининг ривожланиши компьютерларнинг яратилиши ва ҳаётнинг
турли соҳаларини компьютерлаштиришга олиб келди.
Ҳозирги пайтда ахборот майдони, коммуникация воситалари замонавий
жамият ҳаётига ўзининг жиддий таъсирини кўрсатмоқда. Яқин-яқинларгача
ҳам бизнинг аксарият файласуф, иқтисодчи, сиёсатшунос, жамиятшунос ва
ҳуқуқшуносларимиз ахборотлашган жамиятни буржуа назариётчиларининг
уйдирмаси, деб тушунар эди.
334
Бутун дунёда ахборотлашган жамиятнинг қандай бўлиши ҳақидаги
умумий концепция бўлмасада, бизнингча, унинг моҳиятини бир-бирига
боғлиқ қуйидаги жараёнлар белгилайди:
 ахборот ва билимлар – ижтимоий-иқтисодий, технологик ва маданий
ривожланишнинг ҳақиқий ўзак қудратига, унинг қимматли манбаига
айланди;
 ахборотни етказиб бериш ва ундан фойдаланишни таъминловчи
соҳаларнинг аҳамияти шиддатли тарзда оша боради;
 жамият фаолиятининг ҳар бир соҳасига тараққий этган ахборотлашган
коммуникацион технологияларнинг кириб келиши мавжуд таълим, меҳнат,
жамият ҳаёт ва дам олиш тарзини кескин ўзгартиради.
1. Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий
дунё билан ҳамкорлик йўли. -11-жилд. –Тошкент: Ўзбекистон, 2008. –Б.54.
2. Тожиев М., Салахутдинов Р., Баракаев М., Абдалова С. Таълим
жараёнида замонавий ахборот технологиялари. -Тошкент, 2001.77-бет.
БАРКАМОЛ АВЛОД ТАРБИЯЛАШДА АХБОРОТ МАДАНИЯТИ ВА

АХЛОҚИЙ ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ
Болтабоев М.
Жамият ўз ривожининг барча босқичларида ахлоқий қоидалар ишлаб
чиққан ва улардан фойдаланиб келган. Маълумки, инсоннинг ривожланиши
учун ахборот жуда зарур. Шунинг учун ҳам ахборот – тўртинчи ҳаётий зарур
элементдир. Ахборот тобора кўп жиҳатдан давлатнинг стратегик ресурси,
ишлаб чиқарувчи кучи ва қимматбаҳо маҳсулоти бўлиб бормоқда. Инсоният
турмуш тарзининг ривожланиши янги-янги кашфиётларнинг яратилишига
сабаб бўлмоқда. Инсон янгилик яратиш жараёнида ҳар хил тўсиқларга дуч
келади ва шу тўсиқларни енгиб ўтиш мобайнида яна янги ихтиролар вужудга
келаверади. Лекин ҳаёт тажрибаларидан маҳлумки, кўпинча янги кашфиёт
маҳлум бир муаммони ҳал қилиш жараёнида вужудга келади. Биз сўзсиз
компьютер ХХ асрнинг буюк кашфиётларидан бири десак янглишмаймиз.
Давр талабига кўра, бугунга келиб, компьютер технологияси жуда
ривожланиб кетди.
Интернетга бўлган эҳтиёж кун сайин ортиб бормоқда. Натижада
ахборот ва коммуникация соҳасида улкан ўзгаришлар юз бермоқда. Ҳозирги
таҳликали замонда интернет тармоғи орқали тарқатилаётгаҳ ғаразли
маълумотлар, вайронкор ғоялар, одоб-ахлоқни емирувчи иллатлар ёш
авлоднинг ҳар бирига таъсир ўтказмоқда. Кейинги пайтларда интернет
орқали бузғунчиликка чақирувчилар, глобал тармоқдан қабиҳ мақсадда
фойдаланувчилар кўпайиб бормоқда[1,4].
335
Ахборот ахлоққа бўйсунувчи тушунча ҳисобланади. Яъни, ахборот
ахлоқни бойитади, уни ўзгартиради. Инсон ижтимоий-ахлоқий турмушининг
тараққиёти асосида ахлоқ ётади.
Бугунги кунда глобаллашув жараёни ахборот майдонида ҳам яққол
намоён бўлиб бормоқда. Яъни, ахборотлаштириш глобаллашув жараёнлари
билан узвий боғлиқ ҳолда кечмоқда. Глобаллашув – жамият ижтимоий-
сиёсий, иқтисодий ҳаётига, шахс маҳнавий оламига кучли таҳсир этувчи
узлуксиз жараён. Бундан келиб чиқадиган хулоса шуки, ўз атрофида,
ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий жараёнларда содир бўлаётган воқеаларнинг
мазмун-моҳиятини англаш, тушуниш ва ўзининг шахсий муносабатини
билдиришда ҳар бир шахсда ахборот маданияти мавжудлиги амалий
аҳамият касб этади.
Ахлоқ, ахлоқий тарбия – ғоят қадимий тушунча. У миллий маданиятни
шакллантирувчи асосий омиллардан бири. Ҳар бир халқнинг асрлар
синовидан ўтган ўз ахлоқий мезонлари, ахлоқ меъёрлари бор. Миллий
маҳнавиятда ахлоқ мумтоз ўрин эгаллайди. Айни чоғда, ахлоқда миллийлик
ва умуминсонийлик ўзаро туташиб, бир бутунликни ҳосил қилади.
Ахлоқий маданиятли шахс ўз халқи тарихи, маҳнавий мероси ва
бугунги ижтимоий тараққиётига бефарқ бўлмайди, ўз ҳаёти ва фаолиятини
Ватан тараққиёти ва истиқболи билан чамбарчас боғлайди, ўзини миллат,
мамлакат ва ижтимоий-тарихий ҳаётдан четда тасаввур этмайди. Ахлоқий
маданиятнинг ўзига хос хусусиятларида бири унинг замонавийлиги, яҳни ҳар
бир даврда эришилган ютуқларнинг шахс ахлоқий ҳаётида намоён бўлиши
билан белгиланади.
Маълумки, мамлакатимизда олиб борилаётган кенгқамровли
ижтимоий, иқтисодий ривожланиш ва ислоҳотлар, ижобий натижалар инсон
омилини кучайтирди, жамият тараққиётининг бу янги босқичида ёшларнинг,
барча жамият аҳзоларининг ислоҳотлардаги бевосита иштирокини
уюштириш, уларни замонавий ахборот технологиялари билан
“қуроллантириш” зарурати пайдо бўлди. Айни чоғда интернет, электрон
почта каби усул ва воситалардан мунтазам фойдаланиш орқали олинаётган
замонавий ахборотларнинг бевосита инсон фаолиятига жорий қилиниши,
улардан самарали фойдаланишга хизмат қилувчи янги педагогик
технологияларнинг яратилиши таҳлим тизимида жиддий ўзгаришларни юзага
келтирди[2,45].
Мазкур мавзунинг долзарблиги шундан иборатки, информацион
маданият жаҳондаги умумий тараққиётдан ортда қолаётган мамлакатларга
турли йўналишларда ёрдам кўрсатиш, инсон муаммосига, айниқса унинг
маҳнавий дунёсига ҳар қачонгидан кўра эътибор қаратиш, жамият ва инсон
ҳаётининг барча томонларини қамраб олаётган илмий-техникавий
тараққиётнинг мураккаб муаммоларини ҳал этиш каби глобал масалаларни
ўртага қўймоқда.
336
Бизнингча, жамиятнинг маънавий-ахлоқий жиҳатларини чуқур тадқиқ
этиш, ҳозирги инсоният жамиятида содир бўлаётган маҳнавий жараёнлар
тенденциясини ва маҳнавий ҳаёт имкониятларини бутун мураккабликлари
билан таҳлил қилиш ҳамда муайян хулосалар чиқариш мавжуд
инқирозларнинг олдини олиш учун ўзига хос имкониятлар яратади.
Бу ўринда Шарқ маънавий ҳаётининг асосини ташкил этувчи ахлоқий
мезонларга қайтиш, уларнинг аждодларимиз фаолиятида ва кундалик
турмушида нақадар катта ҳаётбахш рол ўйнаганини идрок этиш, ана шундай
тарихий тараққиёт йўлини танлаш натижасида маънавий-руҳий
йўналишларда жиддий мартабаларни қўлга киритишга эришилганини
ҳисобга олмоқ лозим.
Хулоса қилиб айтганда, ёшларда ахборот хуружидан ҳимояланиш учун
мустақил фикр бўлиши лозим. Шунингдек, жамиятда ёшларнинг ўзини-ўзи
ҳимоя қилишига эътибор бериш керак. Аввало, ҳар бир инсон учун мустақил
фикр зарур. Мустақил фикрга эга бўлган инсонгина яхши ёки ёмон
маълумотнинг моҳиятига етиб, уларга қарши куч топа олади.
1.Муҳаммад Амин Яҳё. Интернетдаги таҳдидлардан ҳимоя. Ёрдамчи
ўқув қўлланма. Тошкент, 2016 йил.
2.Тожиев М., Салахутдинов Р. ва бошқ. Таҳлим жараёнида замонавий
ахборот технологиялари. Тошкент, 2001 йил.
ТАЛАБАЛАРГА ЧЕТ ТИЛИНИ ЎРГАТИШДА

ТЕАТРЛАШТИРИШНИНГ АҲАМИЯТИ
Ибрагимова Д., Қурбонов Н.
Ривожланиб бораятган жамиятимиз илм фан таррақиёти бугунги кун
мутахассисларидан янгидан янги ғоялар ва пухта билимларини талаб
қилмоқда. Ҳозирги вақтда таълим тизими ўқитиш услубларини қайта кўриб
чиқмоқда, ўқув режалари ва дастурлари ўзгариб бормоқда. Бунинг сабаби
шундаки, замонавий жамият, технологиялар ва дизайн мактаблар ва
университетлар битирувчиларига кўплаб талабларни қўяди.
Бу эса ўз навбатида таълим тизими, ўқитиш услублари ва хаттоки
ўқитиш дастурларини хам қайта кўриб чиқишни таққазо қилмоқда.
Чет тилни ўрганиш инсон маданияти учун ҳам, умуман шахс учун ҳам
муҳим таркибий қисм ҳисобланади. Чет тилда гаплашиш қобилияти халқлар
ўртасида ўзаро тушунишни таъминлашга ёрдам берадиган, шунингдек, дунё
миқёсида интеграция учун зарур бўлган бағрикенгликни шакллантиришга
хизмат қиладиган муҳим омил ҳисобланади. Бугунги таълим тизимидаги
стратегик мақсадлардан бири бу шахснинг рақобатбардошлигини
таъминлашдир. Университетларда таълимни ислоҳ қилиш таълим сифатини
337
ошириш ва ўқитиш услубларини такомиллаштириш бўйича вазифаларни
шакллантиришда ифодаланган. Шунинг учун талабаларни чет тилларини
ўқитиш муаммоларига катта аҳамият берилади.
Олий ўқув юрти талабасини тайёрлашдан асосий мақсад чет тилини
ўзлаштиришдир, бу касбий фаолият жараёнида ва шахсни янада
ривожлантириш учун оғзаки ва ёзма шаклларда мулоқотни амалга оширишга
ёрдам беради.
Бунинг учун ўқитувчи ўқитишнинг ижодий маҳоратига эга бўлиши
керак ва ижодкорлик ўқув жараёнининг ажралмас қисмига айланиши лозим,
чунки талабанинг ижодий салоҳияти - бу миянинг ривожланишининг юқори
даражаси, унинг мослашувчанлиги ва фикрлашнинг ўзига хослиги, янги
талаблар ва шартларга мувофиқ ҳаракат усулларини тезда ўзгартириш
қобилиятидир.
Театр фаолияти ёки драматизация энг мос алоқа модели ҳисобланади,
чунки у ҳақиқатни асосий, муҳим хусусиятлар орқали тахли қилади ва унда,
худди ҳаётда бўлгани каби, шерикларнинг нутқи ва нутқдан ташқари хатти-
ҳаракатлари бир-бирига боғланган. Шундай қилиб, театрни диалогик
мулоқотга ўргатиш шакли сифатида қараш мумкин. Бу тилни ҳақиқий амалда
ишлатадиган табиий таълим жараёни учун шароит яратади. Шу нуқтаи
назардан, театр фаолияти ўқитиш самарадорлигини оширади ва
ўрганилаётган тилга қизиқишни орттиришга ёрдам беради.
Маълумки, давлатимиз раҳбари янги тизим асосида ижтимоий,
маънавий-маърифий ишларни ташкил этиш бўйича бешта муҳим ташаббусни
илгари сурган эди. «Биринчиси, ёшларнинг мусиқа, санъат, адабиёт, театр ва
бошқа санъат турларига қизиқишини ошириш, бу уларнинг истеъдодини
рўёбга чиқаришга хизмат қилади. Тўртинчидан - ёшлар маънавиятини
ошириш, китобхонлик маданиятини кенг тарғиб қилиш "
Ўзбекистон Президенти Ш. Мирзиёев томонидан илгари сурилган
биринчи ташаббуслардан бири. Мирзиёев ёшлар тарбияси ва таълими учун
шароит яратиш, 14 ёшдан 30 ёшгача бўлган 2 миллион ёшларни маданият ва
санъатга жалб қилишни ўз ичига олади. Ва бу мусиқий ва санъатдаги ижодий
тўгаракларни, шунингдек, ҳаваскор театр жамоаларини ташкил қилишни
назарда тутади. Театр студияларидан фойдаланиш, спектакллар, бадиий тест,
саҳна асарларини репродукция қилиш - буларнинг барчаси чет тилларини
ўқитишнинг замонавий услубларининг долзарб талаблари, хисобланади.
Чет тилини ўқитишда театр фаолиятидан фойдаланиш методикада янги
эмас - унинг бошланиши ХИХ асрга тўғри келади. Ушбу услуб, инглиз
тилини чет тили сифатида ўқитишнинг ажралмас қисмидир. С. Холден
(1981), А. Мали ва А. Дуфф (1978), Э. Ибсен (1990), Б. Вагнер (1998) ва
бошқалар чет тилини ўқитишда драматизациядан фойдаланиш услубини
ишлаб чиқиш билан шуғулланишган. Театр педагогикаси элементларини, шу
жумладан чет тилини ўқитиш воситаси сифатида ишлатиш ғояси бугунги
кунда ҳам долзарбдир.
338
Шу кунгача нашр этилган илмий мақолаларнинг, асарларнинг асосий
қисми театр, драмадан бошланғич ва ўрта мактабда ёки асосий / асосий чет
тилини ўрганишда фойдаланишга бағишланган. Аммо университет
талабаларига чет тилини ўқитиш жараёнида театрлаштиришдан фойдаланиш
етарли даражада ўрганилмаган.
Демак, талабалар учун тегишли услубий қўлланма мавжуд эмас.
10 йилдан ортиқ вақт мобайнида биз талабалар театр студияси ташкил
этилган Фарғона давлат университети, чет тиллар факультетида театр
педагогикаси элементларидан фойдаланиш бўйича тажрибалар
ўтказмоқдамиз. Шу йилларда факультетимиз талабалари таниқли инглиз
ёзувчилари ва драматургларининг инглиз тилидаги асарларини тақдим
этдилар.
Театр томошаси учун қандай адабий материал ишлатилганлиги
тўғрисида кўпинча савол туғилади. Талабалар билан ишлашда саҳна асарлари
танлаб олинади, унда персонажларнинг тузилиши ва роллари она тили
адабиётидан фарқ қилади (комедия, фожиа, саёҳат ва саргузаштларнинг
географик ва тарихий романлари ва бошқалар).
Эътибор беринг, хорижий адабиётидан асарлар олинган билан иш олиб
борилмоқда, ва улар университетларнинг филологик йўналишдаги мажбурий
дастурига киритилган; уларнинг сюжетлари талабалар учун ҳар доим ҳам
яқин ва тушунарли эмас, демак асар устида жуда кўп иш олиб бориш керак.
Ушбу иш давомида она ва чет тилларида ўқиш қобилиятлари талабаларда
ўрта-лисоний шахсни ривожлантиришга ёрдам беради, шунингдек чет эл
классикларининг "Тили ўрганилаётган мамлакатлар адабиёти" фанидан, бу
ерда биз В. Шекспир, Т. Мор, Р. Шеридан, С. Ричардсон, C. Диккенс
асарлари билан ишлаймиз.
Театрлаштириш чет тилларини ўқитишнинг асосий ва алмаштириб
бўлмайдиган манбаларидан биридир, аммо шу билан бирга у лингводидактик
амалиётда етарлича ўрганилмаган. Чет тили билан алоқа қилиш муаммолари
бўйича олиб борилган тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатадики,
саҳналаштириш чет эл маданияти нуансларини, шунингдек диалоглар ва
дарсликларда камдан кам учрайдиган зиддиятли вазиятларни ва
ҳиссиётларни ўрганиш учун кенг имкониятлар яратади.
Шу тарзда талабалар оддий дарсларда таништириб бўлмайдиган
дунёни очадилар. Маҳаллий ва хорижий услубий адабиётларни ўрганиш
натижасида театрлаштириш, ўйин технологиясини жалб қилиш, ўқитишга
коммуникатив ёндошиш усули сифатида саҳналаштириш учун катта
имкониятлар аниқланди.
1. Holden S. Drama in language teaching. Harlow, 1981. 84 p.
2. Maley A., Duff A. Drama techniques in language learning. M., 1981. 96 p.
339
3. Беляев Г. А. К диалектике творческих элементов в деятельности педагога.
// Психолого-педагогические проблемы подготовки специалиста.
Ярославль, 1983.
4. Булатова О. С. Использование возможностей театральной педагогики в
процессе становления личности учителя: Диссертация канд. пед. наук,
Тюмень, 1999.
БЎЛАЖАК БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИЛАРИДА МЕТОДИК
КОМПЕТЕНТЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ
Ибрагимова Ш., Исмоилова З.
Жаҳонда замон талабларига мос методик тайёргарликка эга бўлган
педагог кадрларни тайёрлаш, бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларида
методик компетентликни ривожлантириш механизмларини ишлаб чиқиш,
методик компетентликни такомиллаштириш моделларини, методик тизими,
мультимедиали электрон ресурслар яратиш бўйича кенг кўламли ишлар
олиб борилмоқда. Шу билан биргаликда “таълим сифатини баҳолаш
жараёни ва воситаларини такомиллаштириш, эришилган натижаларни
аниқлаш имконини берувчи механизмларни амалиётга жорий этиш” [1,48] га
зарурат борлиги қайд этилмоқда.
Биз таълим-тарбия жараёнинг барча соҳаларига таъсир кўрсатадиган
тезкор илмий-техник тараққиёт ва маълумотлар олами даврида яшаяпмиз..
Сифатли ва замонавий таълимни таъминлаш замонавий талаблар
даражасидаги, ўқитувчиларнинг универсал тайёргарлиги даражасига боғлиқ
бўлиб, уларнинг муҳим таркибий қисми методик компетенция ҳисобланади.
Билимларни шакллантиришнинг пойдевори ҳисобланган бошланғич таълим
соҳасида ўқув жараёнини ташкил этишда айнан, бўлажак бошланғич таълим
ўқитувчиларининг методик қобилиятларини шакллантириш нафақат
фундаментал ва касбий интизомлар, шунингдек, педагогик жараённи ташкил
этиш бўйича мукаммал билимларни эгаллашига замин яратади.
Таълим жараёнига компетенциявий ёндашув – Республикамиз
педагогикаси учун нисбатан янги тушунча ҳисобланади. Турли даврларда
юртимизда бошланғич синф ўқитувчиларининг методик компетентлигини
такомиллаштириш бўйича кўплаб тадқиқотчилар ўз илмий ишларини олиб
борилган.
Ўқитувчининг методик компетентлиги ҳақида шарқ мутафаккирлари
ҳам ўз фикрларини келтириб ўтганлар. Ҳусусан, Ўрта Осиё олимлари
Фаробий, Хоразмий, Беруний,Ибн Сино ва бошқалар томонидан методик
компетентлик тушунчасига ўз даврларида изоҳ бериб ўтганлар. Хоразмий,
олимларни учга бўлиб, уларнинг бир қисми илмий кашфиётларни очишда
қўлланадиган йўл-йўриқ ва усулларни ишлаб чиқиб бошқа олимларнинг
илмий изланишларни осонлаштиради деб ёзганида, айнан, методик
компетентликга эга бўлган олимларни назарда тутган.
340
«Компетентлик» - тушунчаси эса, шахснинг доимо ўсиб борувчи
таснифи бўлиб, реал хаётий вазиятларда юзага келган муаммоларни ечиш
қобилияти, ўз билими, ўқув ва хаётий тажрибалари, қадриятлари ва
қизиқишларини унга сафарбар этиш имкониятлари хисобланади.
«Компетентлик» атамаси таълим сохасига психологларнинг илмий
изланишлари натижасида кириб келди. Бу тушунча ноанъанавий вазиятларда
ёки кутилмаган холларда ўзини қандай тутиш, мулоқотга киришиш,
рақиблар билан ўзаро муносабатларда янги йўл тутиш, ноаниқ вазифаларни
бажаришда, зиддиятларга тўла маълумотлардан фойдаланишда, ҳамиша
ривожланиб борувчи ва мураккаб жараёнларда қандай харакат қилиши
кераклиги тўғрисида назарий билимлар зарурлигини кўрсатади.
Ўқитувчиларнинг касбий компетентлиги негизида ўқитувчининг
методик компетентлиги алоҳида ўрин эгаллайди. Ушбу “методик
компетентлик” тушунчаси борасида кўплаб тадқиқотчилар иш олиб
борганлар ва ўзларини қарашларини баён қилганлар. Жумладан:
О.Н. Игна психологик ва педагогик натижалар,педагогик ва илмий-
услубий фаолиятда намоён бўладиган ўқитувчининг предметли ва услубий
тайёргарлиги, шунингдек касбий ва тадқиқот тажрибаси, интеграл шахсий ва
касбий хусусиятлари.
И.Ю. Ковалева - шахсий ажралмас характеристикаси,ўқитувчининг
услубий, тадқиқот ва услубий билимлари, маҳоратлари, мотивацияси,
тажрибаси, педагогик ва ижодий ўзини ўзи англашга тайёрлигини мунтазам
ишлашини акс эттирувчи ишбилармонлик ва ахлоқий фазилатлар.
К.Ю. Кожухов - услубий тўплам касб-ҳунар таълими жараёнида
шаклланган билим, операцион ва услубий кўникмалар, шунингдек, уларга
мослашган ҳолда алоқа ва ахборот тайёрлаш технологияларидан
профессионал фойдаланишга технологик тайёрлик.
Бўлажак бошланғич синф ўқитувчиларининг методик
компетентлигини ривожлантириш педагогика соҳасида долзарб масала
саналади. Талабаларнинг келажакдаги бошланғич синф ўқитувчиси
сифатида касбий малакасини шакллантиришга имкон берадиган
методологик асосларни назарий исботлаш ва амалий рўёбга чиқариш учун
қуйидаги усуллардан фойдаланилди:
Назарий тадқиқот усуллари: фалсафий, социологик, педагогикани
ўрганиш ва таҳлил қилиш ва тадқиқот муаммоси бўйича психологик
адабиётлар, муаммога терминология ва назарий ёндашувлар; синтез,
таққослаш, умумлаштириш, таркиб-таҳлил.
Тадқиқотнинг эмпирик усуллари: талабаларнинг касбий малакасини
шакллантириш бўйича иш тажрибасини ўрганиш ва умумлаштириш, олий
ўқув юртлари талабалари, коллеж профессор-ўқитувчилари ва мактаб
ўқитувчилари билан суҳбатлар, анкеталар, кузатиш, мустақил хусусиятларни
умумлаштириш усули, математик ва статистик маълумотларни қайта ишлаш,
моделлаштириш, педагогик эксперимент.
341
Бўлажак бошланғич таълим ўқитувчилари бошланғич таълим
тизимида кичик мактаб ёшидаги болаларга таълим-тарбия беришдек долзарб
ҳамда маъсулиятли вазифани бажарар экан, уларнинг методик
компетентлигини ривожлантиришнинг метод усулларини ишлаб чиқиш
муҳим назарий аҳамиятга эга.
1. Incheon declaration/ Education 2030: Towards inclusive and equitable
quality education and lifelong learning for all (Word Education Forum,
19-22 may 2015, Incheon, Republic of Korea). - 48 p.
2. Muslimov. – .N.A. Kasb ta`limi o’qituvchilarini kasbiy shakllantirish.
Monografiya. - .:Fan – 2004.
3. О. П. Филатова Процесс формирования методической компетенции
педагогов при освоении аудиовизуальных технологий обучения/
Научно-теоретический журнал
4. О.В. Тумашева О м е тодической ко м петентности учителя /Вестник
К Г П У им. В.П. Астафьева. 2009 (1).
ЁШЛАР ТАРБИЯСИДА МИЛЛИЙ ҚАДРИЯТЛАРНИНГ ЎРНИ
Игамбердиева Ш., Асилдинова М
Ахборот технологиялари асри дея эътироф этилаётган, замонавийлик
тушунчаси нотўғри ақидалар асосида талқин қилинаётган ёшларнинг иймон-
эътиқодига, фикрлаш доирасига салбий таъсирлар авж олаётган 21-асрда
таълим-тарбия соҳаси энг долзарб мавзулардан бири ҳисобланади. Чунки
ижтимоий тармоқлар орқали бошқа миллатларнинг оммавий маданияти
хонадонларимизга, олий таълим муассасалари талабалари, мактаб мактаб
ўқувчиларининг онгига қарши маънавий таҳдидлар кўпайиб бормоқда.
Буларнинг олдини олиш, бугунги эркин ва фаровон ҳаётнинг қадр-
қимматини тушунтириш, ёшларни тўғри йўлга бошлаш, уларни миллий
анъана ва урф-одатларимизга содиқ ҳолда тарбиялаш эса педагог
ўқитувчиларнинг, ота-оналарнинг ва бир сўз билан айтганда, Ватанимиз
тақдирига бефарқ бўлмаган ҳар бир инсон учун асосий бурчдир.
Ҳар бир миллатнинг фақат ўзигагина тегишли анъаналари бўлганидек,
тарбия жараёнида ҳам сезиларли фарқ бўлади. Ўзбек миллати ёшларни
катталарга ҳурмат кичикларга иззат, Ватанга садоқат, илм олишда собитлик
каби эзгу туйғулар асосида тарбиялаб, вояга етказади. Тарбия йўқ жойда
бошқа ҳеч қайси эзгуликлар яшай олмайди, шунинг учун ёшларни ҳаётга
муҳаббатли қилиб, шарқона ғоя ва таълимотларни сингдириб, уларга
ўзлигини танитган ҳолда вояга етказиш керак.
342
Таълим бериш жараёни тарбия билан узвий боғлангандагина ўзининг
самарасини бериши мумкин. Чунки тарбиясизлик авж олган мамлакатда
жоҳиллик ҳамда тартибсизликлар ҳукм суради. Ёшларни миллий руҳда
тарбиялаш уларни ўзлигини англашга, фикрининг теран бўлишига, ҳамда бу
орқали ёд ғоялар таъсирига тушиб қолишдан сақлашга олиб келади. Таълим-
тарбия тўғрисида сўз бораркан бугунги замоннинг талаби фақатгина билим
эгасигина бўлиб қолмай, уни амалда қўллаш, бор истеъдод ва маҳоратини
кўрсатишга ҳам алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлади.
Биламизки, болага тарбия бериш оиладан бошланади, бу масъулият
ота-онанинг зиммасига тушади. Ундан кейин мактабгача таълим
муассасалари ҳамда мактаб боладаги тарбияни шакллантиришда муҳим рол
ўйнайди. Фарзандларимизга уларнинг кичик ёшдалигидан бошлаб, ўзбек
халқ мақоллари, маталлари ҳамда халқ оғзаки ижоди намуналаридан воқиф
қилиб улғайтирсак, фикрлаш доираси кенгаяди, зеро, энг муҳими тўғри
фикрлашдир. Ҳозирги замоннинг талабларидан келиб чиққан ҳолда таълим-
тарбия самарадорлигини ошириш, таълим сифатини жаҳон талаблари
даражасига кўтариш, янги илғор педагогик тажрибалар асосида ўқитиш
муҳимдир. Мактаб даврида ўқувчиларни миллийлик таъсирида тарбиялаш
ўқувчиларни турли қобилятларини ривожлантиради. Табиатга, жамиятда
бўлаётган ишларга муносабати пайдо бўлади, жисмоний куч қувватлари
янада мустаҳкамланади.
Шарқ донишмандари айтганларидек: “Энг катта мерос – бу яхши
тарбия. Энг катта қашшоқлик эса – билимсизлик”. Шундай экан, ўз
устимизда тинмай ишлашимиз керак,” – деган эди Шавкат Мирзиёев Олий
Мажлиснинг Сенати ва Қонунчилик палатасига мурожаат номаларидан
бирида.
Дарҳақиқат, бу гаплар айни ҳақиқатдир. Чунки “Қуш инида кўрганини
қилади,”- дейди доно халқимиз. Биздан авлодларимиз учун қоладиган мерос
ҳеч бўлмаганда, гўзал хулқ-атвор ҳамда тарбия бўлиши керак.
Фарзандларимизга тарбия бериш учун эса, аввало, ўзимиз тарбияли
бўлишимиз керак.
Инсон эркинлигини, уни фикрлай олиш қобилияти, ҳамда даражаси, ўз
фикрини бемалол баён қилиш эса, албатта, тил орқали бўлади. Тилни эса соф,
бегона тиллардаги сўзлардан ҳоли ишлатиш керак. Чунки қадриятларимиз
авлоддан авлодга тил орқали ўтиб боради. Табиийки, ўз нутқида минг
асрлардан бери синалган ҳикматли сўзлар, мақоллар, ибратли воқеаларни
қўллаш нутқнинг гўзал қилади, тингловчини эътиборини тортади. Бу ҳам
фарзандларимизни миллий анъана ва халқ оғзаки ижодидан хабардор
қилишдан даракдир.
“Бугун ёшлар шунчаки миллий-маънавий қадриятларини ўрганиб
қолаётгани йўқ. улар дунё халқалри эришган ютуқлардан баҳраманд
бўлмоқда, хорижий давлатларда ўқиш, билим олиш, фан-техника ютуқлари,
343
илғор технологияларни эгаллабжамиятимиз ижтимоий ҳаётига жорий этиш
имкониятига эга бўлмоқдалар ”1.
Юқоридаги сўзлардан билинадики, ҳамма қилинаётган ишлар ёшлар
учун, ёшлардан талаб қилинадиган эса улардан оқилона фойдаланиш ҳамда
илм олишдан тўхтамаслик.
1.Шавкат Мирзиёев “Нияти улуғ халқнинг иши ҳам улуғ, ҳаёти ёруғ
ва келажаги фаровон бўлади” 2019, Ўзбекистон.ова Зухра Карабаевна
“Педагогика” – Тошкент – Молия, 2007.
БАДИИЙ КОНЦЕПТНИНГ ИФОДАЛАНИШИ

Д.М.Юлдашева
Болаларга хос оғзаки ва ёзма матнларда катталар ва болалар олами,
болаларнинг ўзаро маиший ҳаёт тарзига доир концептлар учрайди.
Сафар Барноевнинг “Саракбиби” ҳикоясида ҳаёт,уруш,қорахат, ўлим,
она каби концептлар катталар оламига хос, шодлик, қизча, ўрнак каби
концептлар болалар ҳаётига дахлдор концептлиги матндан сезилади.
Ҳикоя “Саракбибининг асли исмлари Моҳтоб” синтактик концептидан
бошланади. Унинг Саракбиби бўлганига қирқ йилча вақт бўлган, ёшлари эса
тўқсондан ошган бўлишига қарамай, маҳалланинг энг тетик кампирларидан.
Авваллари сўзаналар, кейин дастрўмоллар тикиб улашиб юради. Қайси
хонадонда чақалоқ туғилса, албатта Саракбибининг ёшига етсин деб, унинг
уйига олиб боришади. “У чақалоқни қўлларига олиб, биринчи бўлиб
пешонасидан ўпадилар. Кейин:
– Менинг ёшимга етгин-у, ҳаётинг ўхшамасин, -деб ният қиладилар.”
Ҳикоянинг айни шу ерида болаларга хос концептосфера ўрнини
катталарга хос концепт давом эттиради. Қирқ йил олдин уруш
бошланганда тўртта ўғлини урушга жўнатган она катта ўғлидан қорахат
олади. Бошини сарак-сарак қилиб, “Йўқ, сира ишонмайман. Хатга
ишонмайман. Мен уни ўзим жўнатганман...” деб дод солади. Кейин бирин-
кетин фарзандларидан айрилади. “Йўқ, йўқ, ишонмайман, ишонмайман!
Орадан қанча йиллар ўтди. Буви бошини сарак -сарак қилиб ҳамон ўз
фикрида тургандек...” синтактик концепти билан якунланган катталар
оламига хос концептоцфера яна ўрнини болаларга хос коцептоцферага
алмашади. Ҳикояда дастрўмол лексик концепти миллий хусусиятни
ифодалабгина қолмай, биринчи дастрўмолларни тиккан киши уни анҳорга
оқизиш одатини маҳаллий этник хусусиятни ҳам ифодалайди. Ҳикоядаги
катталар ва болаларга хос концептосферани иккита микроматнга ажратиб,
уларни Саракбиби ҳамда дастрўмол лексик концептлари ўзаро боғлаб,
матнларни яратувчанлигини вужудга келтиради.
344
Ф.М.Достоевский ва М.А.Булгаков романларини лингвокогнитив
таҳлил қилган О.А.Актисова ўз ишида тавсифий характердаги
микроматнларда концепт матн яратувчанлик хусусиятига эга бўлади, деган
фикрни илгари суради. [1]
Сафар Барноевнинг яна бир “Баракатопгурлар” ҳикоясида Собир ота
болалар концетосферасида икки кам саксонга кирган, ёш яланглар орасида
“Ахборот чол”, маҳалла болалари тилида “барака бува” номи билан донғи
чиққан қария, шундай фикрлайди: “Болалар эртадан кечгача бир-бирини
қувиш билан банд. Энг муҳими копток ўйнашдан нарига ўтмайди. Бу дом
деганининг атрофида қилинадиган ишлар кўп. Кўчиб келганлар билганича
кўчат экяпти, шуни болаларни ишга солиб, бундоқ тартиб билан боғ қилинса-
ку, меваси ҳам, сояси ҳам ўртада бўлади. Чегара деган гап бўлмайди. Тўрт
туп гул экиб, атрофига сим тортишдан нима фойда. Ёш болалар ҳалитдан сим
тортишга ўрганса...”[2]
Ҳикояда Собир отанинг гаплари пропозицияси алоҳида эмас, умумий
алоқадорликда, болаларни ёшлигидан меҳнатга, ўзгалар меҳнатини
қадрлашга ўргатиш , ён- атрофга эътиборли бўлиш, Ватанни, яшаб турган
маконни қадрлаши керак макропропозициясини ифодалайди.
Матндаги прагматик мақсад унинг сарлавҳасида ҳам ўз аксини
топган. Отанинг “баракатопгурлари” ёш бола бўлишига қарамай, кўп қаватли
уй атрофларини боғ қилиш, тартибга келтириш билан машғуллигида, “Эрни
эл енгади, эл енгмаса, ер енгади” дейишида ота шахсиятига хос бўлган
меҳрибонлик, меҳнатсеварлик, ишбилармонлик, бошқарувчанликлик
сифатлари акс этган. Бу ҳар бир микроматнда ота концепти билан боғлиқ
ассоциацияларнинг фаоллашувига олиб келган.
Бундан шундай хулоса қилиш мумкинки, микроматндаги бадиий
концепт ифодасида концептнинг ижодкор шахс учун муҳим ҳисобланган
муайян қиррасигина ўз ифодасини топади. Бадиий концептда ижодкор шахс
учун концептнинг фақат муҳим жиҳатининг ифода этишига Х.Тўхтабоевнинг
“Ҳасса” ҳикоясини келтириш мумкин. Ижодкор ҳикояда ҳассани бир ўринда
Қобил бобонинг набиралари Шавкат ва Шуҳратнинг қайси бири одобли
эканлигини билиш учун восита сифатида қўллайди. Шавкат Қобил бободан
“Ким одобли, менми ёки Шуҳратми?” деб сўраб, қайсарлик билан полга
ўтириб олганда, Шуҳрат бобосининг ҳассасини олиб келиб беради. “Қобил
бобо кумуш халқали ҳассасини дўқиллатганча ҳовлига чиқаркан: – Шуҳрат
одобли! – деб жавоб берди.” Ҳикоя шу тарзда якунланади. Кўринадики,
ижодкор ҳасса концептидан болаларнинг одобини аниқлаш, синаш
мазмуний пропозицияни кашф этиб, ҳикоя гарчи “Хасса” деб номланса-да,
реципиент хассанинг фақат кумуш халқали эканлигидан бохабар бўлади.
Болаларга ёзма матнларда, хусусан болалар ҳикояларида бадиий
концепт муаллифнинг индивидуал ҳамда миллий ва адабий анъаналар
ҳосиласи, муштараклигидан вужудга келади, яъни болаларга хос бадиий
концепт юқорида қайд этилган ҳар иккала хусусиятни ўзида мужассам этади.
345
Масалан, Сафар Барноевнинг “Изқувар” ҳикоясида Жаҳонгирнинг ўғрини
тутиш воқеаси тасвирланган. Яйловга келган Жаҳонгир бош чўпоннинг
ўғли, қўзилатишни томоша қиламан, деб келган. Болакай биринчи кунлари
қўзиларга раҳми келди. Бироқ ёзувчи бадиий концептни лолазорга, Нарзи
аканинг “Той, бу териларнинг ҳаммаси тилло”, деб далда беришига, кейин
Тарвузкалланинг қоракўл териларини ўғирлаши ҳодисаларига қаратиб,
қўзичоқларнинг терисини шилаётган чўпонларни гўёки, “унуттиради”. Бу эса
бадиий концепт муаллифий, миллий ва адабий анъаналар ҳосиласи
эканлигини билдиради. Яна шуни таъкидлаш керакки, Сафар Барноев 1938
йил 6 майда Бухоро шаҳрининг Дилкушо маҳалласида туғилган, отаси
урушда халок бўлган. Ҳикоянинг бадиий концептига эътибор берсак, яйловга
келган болакай отасини бир маротаба кўради, холос, у билан ҳеч бирга
юрмайди, қўзилатиш жараёнини эса шундай реал тасвирлайдики,бадиий
концептнинг коррелиятлари: чўпон, она қўй, урғочи қўзи, чўл шамоли
рецепиантнинг беихтиёр тасаввур оламини кенгайтиради, бунда
муаллифнинг бадиий концептни бошқараётганини сезмайди ҳам.
Кўринадики, ҳикояданинг шу макропропозицияси прагматик мақсадни
вужудга келтирган бўлиб, матн интерпретациясини реципиент томонидан
матн мазмунининг идрок этилишига, яъни мазмуний перцепция ҳосил
қилишга ёрдам берган.
1. Актисова О.А. Синтаксические средства реализации концептов в
аспекте эволюции типов повествовательной речи: На материале
описаний в романах “Преступление и наказание” Ф.М.Достоевского и
“Мастер и Маргарита” М.А.Булгакова: Автореф. дис. ... канд. филол.
наук. – Волгоград: Волг. гос. ун-т, 2006. – С. 29.
2. Ў.Хошимов.Ҳикоялар тўплами.
ШЕЪРИЯТДА МИЛЛИЙ-МАДАНИЙ КОННОТАЦИЯ ТАЛҚИНИ
(АМАНДА ГОРМАННИНГ “THE HILL WE CLIMB” “БИЗ
ИНТИЛАЁТГАН ЧЎҚҚИ” ШЕЪРИ МИСОЛИДА)
И. Мирзаалиев, И. Гафоров, Н. Абдуллаева
1998 йил 7мартда Калифорния штатининг Лос Анжелес шаҳрида
туғилган, эрта ёшдан қўлига қалам олиб ижод билан шуғулланган иқтидорли
шоира Ҳарвард коллежининг социология йўналишида ўқиб юрган кезларида
2017йилнинг апрелида Миллий Ёшлар Шоири деб тан олиниши унинг
камтарона меҳнатларига муносиб баҳо бўлди.
2021-йил 20-январида пресидент Жоу Байденнинг президентлик
лавозимига киришиш тантанали маросимида “Биз интилаётган чўққи” номли
шеърини ўқиди ва ўзининг юксак иқтидорини яна бир бора исбот қилди.
346
Шеър кишилик жамияти демократик тамойилларига тўлиқ мос бўлиши
учун ҳар бир фуқарони қўрқув ва ҳадикдан, бепарволик ва боқибеғамликдан
холи бўлган, ҳақиқатга тик боқа оладиган, оқни оқ, қорани қора деб аташдан
чўчимайдиган инсон бўлишга ва шу орқали порлоқ келажакка эга бўлишга
(барча-барчани) чорлайди.
Шоира демократия тўхтатиб бўлмайдиган ҳаётий жараён эканлигини, у
озгина оқсаб қолса ҳам кечириб бўлмайдиган иснод бўлишини жон куйдириб
таъкидлайди.
We are striving to forge our union with purpose.
Биз ўз иттифоқимизни аниқ мақсад билан ўйлаб яратамиз.
To compose a country committed to all cultures, colors, characters and
conditions of man.
Барча маданият, ирқ ва инсон шаклу-шамойилига мос келувчи
мамлакат яратамиз.
Асарни ўқир эканмиз, демократиянинг қадр-қиммати ҳар нарсадан
ортиқ эканлигини янада чуқурроқ англаймиз. Юртимизда амалга
оширилаётган эркин фуқаролик жамиятини барпо этиш борасида олиб
борилаётган туб ислоҳотлар кўз олдимизда намоён бўлади. Дарҳақиқат,
Ўзбекистон мустақиллика эришгач, демократик ҳуқуқий давлат ва бозор
иқтисодиётини қарор топтириш йўлида муҳим қадам қўйди.
Президентимиз Шавкат Мирзиёев “Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб
халқимиз билан бирга қурамиз” номли асарида: “Биз ўз фаолиятимизда қонун
устуворлиги, тартиб-интизом, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашга
алоҳида эътибор берамиз. Юртимизда барпо этилаётган ҳуқуқий демократик
давлатда адолатсизлки бўлишига ҳеч қачон йўл қўймаймиз. Қонун ва адолат
ҳимояси ҳокимиятнинг барча бўғинлари, энг аввало, давлат бошқарув
органлари, айниқса, ҳуқуқни муҳофаза қилиш идораларининг биринчи
даражали вазифаси бўлиб, айни пайтда бутун жамиятимизнинг куч ва
имкониятларини шу йўлда сафарбар этишимиз шарт, деб ҳисоблаймиз”,
деган фикрларни баён этган эдилар.
Ҳақиқатан ҳам юқорида баён этилган вазифалар амалда бажарилмоқда,
халқимизнинг порлоқ келажакка ишончи тобора ортиб бормоқда.
Халқ дарди билан яшаб, фуқароларимизнинг тинч-фаровон ҳаёт
кечиришларини таъминлаш, эҳтиёжманд оилаларга моддий ва маънавий
ёрдам бериш, қонун устуворлигини таъминлаш йўлида барча раҳбар,
ходимларнинг олиб бораётган саховатли фаолияти ҳар қанча мақтовга лойиқ.
Биздан эса қонунларни теран тушуниш ва уларга риоя этиш, демократия
тамойилларини энг юксак қадрият деб билиш талаб этилади. Зеро, ўз
ватанининг истиқболини чин дилдан истовчи киши демократияни ҳамиша
қўллаб-қувватлайди. Бундай инсон қонунларни пухта ўрганишни зарурат деб
билади.
347
Буюк юнон олими Афлотун шундай деган эди: “Халқ қонунларга
эҳтиёж сезиб, уларни пухта ўрганса, бу фақат унинг ўзига фойда келтиради.
Акс ҳолда, қонундан кўзланган мақсадга эришиб бўлмайди”.
Шу ўринда яна шоира Аманда Горманнинг қуйидаги сатрларига
эътибор қаратишни лозим топдик: “Агар саховатни қудрат билан, қудратни
ҳуқуқ билан бирлаштирсак, бизнинг ворисимиз муҳаббат бўлади ва
фарзандларимиз насл-насаби билан дунёга келиш ҳуқуқини ўзгартиради”.
And so we lift our gaze, not to what stands between us, but what stands
before us.
Биз нигоҳларимизни орамизда турган нарсага эмас, балки келажакка
қаратамиз.
Шеър эркин шеър ёки оқ шеър усулида ёзилган. Бу шеър турида қофия
бўлмасада, ўзига хос оҳанг киши эътиборини тортади. Сўз қудратининг
сеҳрига тан бериб, беихтиёр гўзал сатрларга қўшилиб дил сўзларингизни
айтгингиз келади.
Мазкур асарда муаллиф стилистик услублардан моҳирона ва ўринли
фойдалана билган ва шунинг билан ўз шеърини санъат даражасига олиб
чиққан.
Метафора, такрорлаш ёки параллел конструкциялар, муқаддас
китоблардан олинган мақол ва иборалар шеърнинг таъсирчанлигини
оширишга хизмат қилган.
We will rise from the golden hills of the West.
We will rise from the wind swept Northeast where our forefathers first
realized revolution.
We will rise from the lake-rimmed cities of the Midwestern states.
We will rise from the sun-baked South.
We will rebuild, reconcile, and recover.
Биз Ғарбнинг олтин қояларидан кўтарилиб чиқамиз.
Биз бобокалонларимиз революция нима эканини илк бор англаган
Шимоли-шарқдан эсувчи шамоллар узра юксаламиз.
Биз ярим ғарб штатларининг кўл билан туташган шаҳарларидан
юқорига йўл оламиз.
Биз қуёшда пишган жанубдан тепага кўтариламиз.
Биз бошқаттан қурамиз, ўрни-ўрнига қўямиз ва тузаламиз.
Қуйидаги гапларнинг бошларида We will rise from сўз бирикмаси
такрорланган ва ҳар бир гапда метафора ишлатилган ва шунинг билан бирга
такрорлаш кўзга ташланади:
Таржима жараёнида шу нарсага амин бўлдикки, ҳар икки миллатнинг
диний ва миллий қадриятларини, урф одатлари ва анъаналарини, бошқача
қилиб айтганда, маданий ва маънавий меросларини мукаммал билимсиз
талаб этилади.
348
“Хусусан, киши ўзининг ток ва анжир дарахти остида ўтирсин” дейиш
орқали инсон эркин бўлиб дунёга келган ва ҳеч ким унинг бу ҳуқуқини
поймол қилолмайди деган маъно англашилиб турибди.
Xулоса ўрнида, таниқли таржимашунос олим Ғайбулло Саломовнинг
қуйидаги фикрларини баён қилишни “таржима қилиш учун сўзларнинг
асосий луғавий мазмуни-ю, тилнинг грамматик қоидаларини билишниг ўзи
кифоя эмас. Бунинг учун тилни ҳис этиш лозим. Тилнинг ана шундай
“ҳиссий” томонларидан бири муайян асарда автор тилнинг қайси
қатламларидан қандай, не йўсинда фойдаланилганида ўз ифодасини топади.
Бу эса услуб билан боғлиқ. Албатта, ҳар бир конкрет ёзувчи, конкрет асар,
конкрет жанрга мансуб ишлар таржимасида биринчи ўринга чиқадиган
талаблар бўлади”.
Бизнингча, “тилни ҳис этиш”-тил ва маданиятнинг муштараклигини
мунтазам таъминлаш, ҳар икки тил миллий-маданий коннотациясини
э;тиборга олган ҳолда асарни тадқиқ этишдир
1.Ғ.Саломов “Таржима ташвишлари” Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт
ва санъат нашриёти. Тошкент-1983 28-29б.
2.Ш .М .Мирзиёев. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз
бирга қурамиз. (2019-йил).
В.ШЕКСПИР ИЖОДИДА БАДИИЙ ЎХШАТИШЛАРНИНГ
ТУТГАН ЎРНИ
Исмоилова Д.
Фарғона давлат университети.
Буюк инглиз ёзувчиси, истеъдодли шоир Виллиам Шекспирнинг
инглиз нутқ маданиятига қўшган ҳиссаси ичида энг салмоқли ўринни
шубҳасиз унинг услубий ўзига хослиги асосида яратилган асарлари, улардаги
гўзал маъновий кўчишлар эгаллайди. Шекспир номининг бу даражада
шуҳрат қозониши сабабини Маркетта Шут ўзининг адиб ҳикояларини
жамлаган ҳолда яратган “Шекспирдан ҳикоялар” асарининг кириш қисмида
асослаб берган: “Гомер инсониятнинг урушдаги кечинмаларини ёзган,
Софокл ва Толстой инсониятни ғам-ташвиш ичра ҳаётини ёритган, Теренс ва
Марк Твен комедик асарлар муаллифидир, Дикенс эса мелодрамалар устаси
эди, Плутарх тарихий асарлар яратди, Ҳанс Кристиан Андерсен эса
эртакларни маромига етказди. Лекин Шекспир юқоридаги барча асар
турларида қалам тебратди ва уларнинг ҳар бири абадиятга мухрланди .”
Шекспирнинг деярли ҳар бир асари ўринли фойдаланилган бадиий
ўхшатишларга бойдир. Уларнинг услубий таъсирчанлиги юқори бўлгани
сабабли, ҳар бир давр китобхонининг хотирасида мухрланиб қолади ва улар
беихтиёр ёзувчининг “сўз-устаси” эканлигига иқрор бўладилар. “Макбет”
трагедиясидаги бадиий ўхшатишларни таҳлил қиладиган бўлсак, улар образ
349
нутқини янада очиб бериш учун, асар тилининг оддий сўзлар занжиридан
ташкил топишини олдини олиш мақсадида ҳам қўлланилганини кўриш
мумкин. Драманинг бошида Ҳарбий образи нутқидан олинган парчадаги
бадиий ўхшатишни кўриб чиқайлик:
Doubtful is stood,
As two spent swimmers that do cling together’
And choke their art.
Bu yerda ikki dushman armiyasi ikkita toliqqan g’avvoslarga qiyoslanyapti:
har ikkalasi ham suv ustida qolish uchun harakat qilyapti, lekin aslida ikkalasi ham
bir-birini suv ostiga tortyapti. Darhaqiqat, badiiy o’xshatishning kuchi shundaki, u
ikkita turli tasniflanadigan so’zlarning bitta umumiy xususiyatini o’ziga qurol qilib
oladi. Makbet Honimning turmush o’rtog’iga aytgan quyidagi so’zlarida ham inson
tashqi ko’rinishi –jonsiz buyum kitobga o’xshatilyapti:
Your face, my thane, is as a book where men
May read strange matters.
Яъни драматург инглиз тилининг имкониятларидан тўлақонли
фойдаланган ҳолда, Макбетнинг юз ифодаси, яъни юзидаги ҳавотир, қўрқув
унинг дилидаги яширин ғаразли ниятини фош қилиб қўйиши муминклигини,
ҳудди инсонлар осонгина ўқиб тушуна оладиган китобга менгзаяпти. Ушбу
мисраларнинг давомида эса, маккора хотин айнан шу ҳолатдан қандай ҳалос
бўлишни ҳам ўхшатиш асосига қурилган насиҳати орқали баён этади:
Look like th’ innocent flower,
But be the serpent under ‘t.
Бу мажозий маъно орқали эса, Макбет хоним турмуш ўртоғини ҳудди
беғубор гул сингари ўзини тутишини, лекин аслида эса шу гул соясида ўз
ғаразли ниятини амалга оширувчи илондек ҳаракат қилишини уқтиради.
Бадиий ўхшатиш кўп ўринларда метафора билан деярли бир ҳил дея эътироф
эртилади. Лекин бадиий ўхшатиш-метафорага нисбатан кенгроқ шаклда
бўлади. Метафора эса қисқалик хусусиятига эга. Шунингдек бадиий
ўхшатиш воситасида қиёсланаётган нарсалар бир бирлари билан ёнма-ён,
параллел тарзда намоён бўлсалар, метафорада эса улар бир-бирига синггиб
кетиб, бир бутунлик ҳосил қилган бўлади. Шекспир ижодида бу каби кўплаб
назарий хулосаларни асословчи мисолларни кўришимиз мумкин.
Presents thy shadow to my sightless view,
Which like a jewel (hung in ghastly night)
Makes black night beauteous, and her old face new.
350
27-сонетдан келтирилган ушбу парчада ҳам ёр гўзаллиги қоронғуда
илиниб турган ялтироқ тош мисоли бутун тунни ёритиб турганлиги
ифодаланмоқда.
“Сиз Ҳохлаганингиздекъ комедиясидан ҳам бир неча мисолларни
таҳлил қилишимиз мумкин:
With this shepherdess, my sister; here in the skirts of the forest, like fringe
upon a petticoat.
Шунингдек, Шекспирнинг бадиий ўхшатиш асосида давомли қиёслаш
занжири ҳосил қилганини ҳам кўришимиз мумкин. Яъни ушбу мисралар
машхур Шекспирона сўзлар ”The world is a stage”- “бу дунё- бамисли бир
саҳнадир” иборасига исбот сифатида келтирилган:
And then the whining school-boy, with his satchel,
And shining morning face, creeping like snail
Unwillingly to school. And then the lover,
Sighing like furnace, with a woful ballad
Made to his mistress’ eyebrow. Then a soldier,
Full of strange oaths, and bearded like the pard;
Ушбу асарда қувғинга учраб, ўрмонда қийинчиликда яшаётган Граф ва
унинг оиласи, хизматкорлари ҳолати ҳам бадиий ўхшатиш воситасида бир
қурбақага ўхшатиладики, унда ҳоли хароб ушбу мавжудот – жирканч,
нотавон , лекин ҳамон бошида тожи борлиги бироз ирония аралаш
ифодаланади:
‘This is no flattery; these are counsellors
That feelingly persuade me what I am.’
Sweet are the uses of adversity,
Which, like the toad, ugly and venomous,
Wears yet a precious jewel in his head;
Хулоса ўрнида таъкидлаш мумкинки, Шекспирнинг бадиий ўхшатишлари
дастлаб ижодкорнинг бадиий ва ғоявий мақсадларини амалга ошириш
мақсадида яратилган бўлсада, унинг асарлари оммалашиши асносида, бу
ўхшатишлар тилдан тилга кўчди ва инглиз нутқ маданияти ривожида муҳим
ўрин тутди.
1. Chute M. Stories from Shakespeare. Penguins Books USA, 1987. – p 320.

2. Wren P., Martin H. High School English grammar and composition. New
Delhi: S.Chand & Company Ltd, 1981. – p 384.
3. Complete works of William Shakespeare. World Library, 1990. – p 3601.
351
ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТДА КРЕАТИВЛИК ВА
ИЖОДКОРЛИКНИНГ АҲАМИЯТИ
Далиева Н.Г.
Бугунги ривожланиб бораётган Янги Ўзбекистонда таълим тизими
тараққиёти муҳокама қилиниб, янада ривожлантириш учун кўплаб ишлар
амалга оширилмоқда. Президентимиз Шавкат Мирзиёев мамлакатимизда
таълим-тарбия тизимини такомиллаштириш, илм-фан соҳаси ривожини
жадаллаштириш масалалари муҳокамаси бўйича видеоселектор йиғилишида:
“Бугунги кунда Ўзбекистоннинг янги тараққиёт даври пойдеворини
яратяпмиз. Бунда бизнинг энг яқин кўмакчиларимиз устоз ва мураббийлар,
илмий ва ижодкор зиёлилардир”,- деган эдилар.
Таълим жараёнини ташкиллашда ижодкорлик фаолияти жуда муҳим
омил ҳисобланади. Бу мавзуда назарий ва амалий педагогик фаолият юритган
олимлар бир талай. Хусусан А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский,
С.Т.Шатский, В.Н.Сорока-Росинский, В.А.Караковский, С.Н.Лисенкова,
Э.Н.Илйин, В.Ф.Шаталов ва бошқалар педагогик жараёнда ижодкорлик,
унинг ўрни, қандай ижодкорона ўқитиш усулларини психология ва фалсафа
фанлари билан боғлиқ равишда ўрганиб шу мавзуда илмий ишлар олиб
боришган.
Ўзбек олимларидан Х.И.Ибраимов креативлик ва ижодкорлик
ўртасидаги фарқларни ўхшашликларни очиб беришга ҳаракат қилган:
“Креативлик” ва “ижодкорлик” тушунчалари тенг маънода келтирилган.
Адабиётларнинг назарий таҳлили ушбу тенгликни чегаралайди. Фарқ
шундаки, ижодкорлик маълум соҳадаги янгилик яратишга қаратилган
жараён. Креативлик эса инсоннинг ички омили.
Креативлик бирданига шаклланадиган қобилият эмас, у секин-аста
ривожланиб боради. Креативлик иқтидорлиликни белгилаб беради.
Ижодкорлик маълум янгилик аҳамияти, унинг фойдалилигини белгилайдиган
шахс ҳаракати ва унинг натижасидир. Креативликни амалга ошириш
ижодкорлик ҳисобланади.
Креативлик, Э.Торренс (Э.Торранcэ, 1980), фикрига кўра муаммоларга,
камчиликларга ва номувофиқликларга юқори сезувчанликни ўз ичига олади.
Шунингдек ушбу муаммоларни аниқлаш, уларнинг ечимларини излаш
бўйича фаразлар асоси, фаразларни ўзгартирадиган, шакллантирадиган қарор
натижасидир. У креативликни қуйидаги мезонларини аниқлади:
Равонлик— кўп сонли ғояларни яратиш қобилияти;
Мослашувчанлик— муаммоларга турли хил ечимларни таклиф қилиш
қобилияти;
Ўзига хослик— ғайриоддий, ностандарт ғояларни ишлаб чиқиш
қобилияти;
352
Ишлаб чиқариш — вужудга келган ғояларни батафсил баён қилиш
қобилияти;
Қаршилик туташуви — турли хил муаммоларни ҳал қилиш давомида
билим ва ҳаракатларнинг ўзаро қарама қаршилигига таъсир кўрсатиш
қобилияти;
Мавҳумлик — жуда муҳим муаммонинг моҳиятини тушуниш
қобилияти.
Инсонда юқоридаги қобилиятлар юзага келганда креативлик натижаси
ҳосил бўлади.
Педагогикада ижодкорлик ҳақида сўз кетганда, ўқитувчининг дарс
фаолияти бевосита ижодий жараёндир. Бунда педагог ўқувчиларга билим
бериш жараёнида ўзининг ижодкорлигини намойиш қилади. Дарсга
тайёргарлик ҳаракатлари ижодкорликка тайёрланишдир. Ўз навбатида
педагогик фаолият ижодий характерга эгалик қилади. Ижодкор ўқитувчи
доимий изланишда, ҳаракатда бўлади, ўз олдига қўйган мақсадига эришиш
учун турли хил самарали йўлларни қидиради. Ўқувчиларнинг психологияси,
лаёқати, қобилияти, қизиқиш ва интилишларига кўра таълим, тарбия беради.
Ҳозирги ривожланаётган фан ва техника асри ҳар бир педагогдан
ижодкорликни талаб этади. Тажриба, билим, замонавийлик, илм йўлида
изланиш ўқитувчи ижодкорлигини ошириб боради. Ижодкор ўқитувчининг
билимлари бир йўналишда қотиб қолмаслиги, таълим жараёнидаги фаолияти
замон фан янгиликлари, ҳодисалари билан ривожланиб бориши керак.
Замонавий ижодкор ўқитувчи, педагог ўз соҳасига доир сўнгги
билимларни билиши, педагогик технологиялар, инновацион ғоялардан
фойдаланиб дарсларни ташкил этиши, таълим жараёнида ўқувчиларнинг ёш
ва психологик хусусиятларини ҳисобга олиши, уларнинг қизиқишлари,
лаёқати, талабларини эътиборга олиб билим бериши, таълим ва тарбия
жараёнининг боғлиқлигида баркамол шахсларни шакллантириши, интернет,
ахборотлар орқали фаннинг ютуқларини билиб бориши, ўқувчилар
руҳиятини ўрганиб уларни ривожлантириши, ўтилаётган дарсни мукаммал
режалаштириши, ташхис ва таҳлилини қилиши керак. Ана шундай ижодкор
педагоглар келажагимиз учун етук кадрларни тайёрлайди, жамият фан
тараққиёти олға одимлайди.
353
1. Сластенин В.А. Педагогическая деятелность как творческий процесс
// Сибирский педагогический журнал, 2005 № 4.
2. Ибраимов Х.И. Креативность как одна из характеристик личности
будущего педагога // Педагогические науки журнал.
“ЛИСОНУТ-ТАЙР” DOSТОНИДА АФСОНАВИЙ ҚУШЛАР ТАСВИРИ

Каримова Ю.Б.
Мумтоз адабиётнинг дурдона асарларида рамз ва мажоз билан сўзлаш
анъана эди. Мажоз – мумтоз адабиётшуносликда сўзни ўз маъносида эмас,
бошқа маънода қўллашдир. Академик олим Абдурауф Фитрат: “Мажоз-бир
сўзни ўз маъносидан бошқа бир маъно учун ишлатмагидир. Шул шарт
биланким, бу икки маъно орасида ўхшатишдан бошқа бир турли яқинлик,
байланиш бўлсун.
- Икки сўзнинг ҳар бирини ўз маъносида қолдириб, бир-бирларига
ўхшатилиб айтилса, ўхшатиш дейилади;
- Бир сўз ўзининг чин маъносидан олиниб, шунга ўхшағон бошқа бир
маънода ишлатилса, истиора бўладир;
- Бир сўз ўзининг чин маъносидан олинмай шунга ўхшағон бир
маънода ишлатилса, киноя бўладир;
- Бир сўз ўзининг маъносидан олиниб, шунга ўхшатишдан бошқа нима
бўлса майли, бироқ оҳанглашиларлик бўлсун”.
Мумтоз адабиётимизнинг йирик вакили Алишер Навоийнинг
“Лисонут-тайр” достони рамз ва мажоз асосига қурилган бўлиб, ундаги
тимсоллар ўз маъносига эга. Бу рамзларнинг маъносини билмай туриб,
достон мазмуни ва муаллифнинг ниятини билиш мумкин эмас. “Лисонут-
тайр”даги рамзий образларнинг асосини қушлар образи ташкил этади.
Қушлар жаҳон халқлари мифологиясида катта аҳамиятга эга бўлиб,
воқеалар жараёнида бирданига пайдо бўлувчи, қаҳрамонларга ёрдам берувчи
ва вазиятни кескин ўзгартиручи унсур сифатида эътироф этилади. Улар,
асосан, илоҳият билан одамларнинг ўртасидаги кўприк сифатида, юксакли ва
осмон рамзи тимсолида талқин қилинган. Қушлар тимсоли бошқа кўпгина
халқлардаги сингари туркей халқлар мифологиясида ҳам илоҳий олам билан
мулоқот қилувчи восита сифатида ифодаланган. Одам ўлганидан кейин ёки
уйқусида руҳи қушга айланибучиб кетиши ҳақидаги тасаввурлар халқ
одатлари ва фольклорда, хусусан, “Мауна”, “Опа-ука”, “Дев қиз”, “Гуноҳсиз
мусича”, “Рустам” каби эртакларда ўз аксини топган.
Алишер Навоий “Лисонут-тайр”да қушлар нутқини тушунарли ва
содда усулда яратди. Халқ оғзаки ижодидан фойдалди. Натижада достон
ҳамма учун бирдек тушунарли бўлди. Аристотель айтганидек:”Тубан
бўлмаган, тушунарли нутқ қимматли нутқдир. Энг тушунарлиси ҳамма
354
ишлатадиган сўзлардан тузилган нутқдир”.Нутқининг соддалиги билан
достон халқ орасида тез шуҳрат қозонди.
“Лисонут-тайр” Алишер Навоийнинг фалсафий руҳ билан суғорилган
панднома асаридир.Қушлар тили орқали ҳақиқатни мажоз усулида баён
қилган.Достондаги рамзий образларнинг асосини қушлар образи ташкил
этади.
Бу образларни иккига ажратиб таҳлил қилиш мумкин:
1 – афсонавий қушлар: Симурғ, Анқо, Ҳумо ва Қақнус образлари;
2 – реал қушлар: Ҳудҳуд, булбул, тўти, товус, қумри, дари, тазарв,
қарчиғай, шунқор, бургут, куф, ўрдак ва товуқ образлари.
Достонда ҳар бир қуш алоҳида таъриф билан улуғланади, аммо улар
ожизлиги сабаб узрларини айтиб чекинмоқчи бўлганда, Ҳудҳуд уларга
ҳикоятлар келтириб, тўғри йўл кўрсатади. Достонда номи келтирилган
қушлар ва уларга хос хусисиятларни қуйидагича келтириш мумкин:
1 – афсонавий қушлар:
Симурғ-(тасаввуфда Оллоҳ). Шарқ халқлари оғзаки поэтик ижодида
афсонавий қуш образи; осмонда учиш, узоқ манзилни яқин қилиш ҳақидаги
асрий орзу-умидларнинг рамзий ифодаси.Дастлаб Эрон мифологиясида
пайдо бўлган.“Авесто”да “сенемурғ” шаклида ишлатилган.У ягона олам
подшоҳи.Эрон-суғд халқлари мифологиясида сеҳрли, барча нарсага қодир
қуш рамзи сифатида тасвирланиб, Ахурамаздага тенглаштирилган. У
бургутсимон тумшуқли, катта қанотли, баҳайбат ва патлари ҳам сеҳрли қуш
тарзида тасвирланади. Ушбу образ зардуштийларнинг муқаддас китоби
“Авесто”да “Варағн”, “Саэна ирғға” шаклида келтирилган. Ўзбек халқ
эртакларида ҳам Симурғ образининг Давлат қуши, Бахт қуши, Булбулигўё
каби вариантларини кўришимиз мумкин. Тасаввуф луғатларида ҳам Симурғ
тимсолининг бир неча хил талқинлари берилади. Теҳронда нашр этилган
“Фарҳанги мусталаҳоти урафо” луғатида “Симурғ комил инсондир” деб ёзиб
қўйилган. Туркияда чоп қилинган “Тасаввуф терминлари луғати”да
Симурғнинг комил инсон, ўттиз қуш, Ҳудҳуд бошчилигида йўлга чиққан
қушлар етти водийдан ўтгандан сўнгра етишадиган подшоҳ ва оллоҳ каби
маъноларда қайд қилинган. Бу образнинг мукаммал талқинини тасаввуф
адабиётининг етакчи вакили, шоир ва мутафаккир Фаридиддин Атторнинг
“Мантиқ ут-тайр” асарида кўрамиз. Аттор достонига Симурғни бош
қаҳрамон қилиб танлади. Шу билан бирга, бу образни ҳам шаклан, ҳам
мазмунан бойитди.У рамзийлик анъанасига асосан бу образга яратганнинг
тимсоли вазифасини юклади.Симурғ сўзи қушлар подшосининг номи бўлиб
келиши билан бирга, ундан форс тилида сўз ўйини орқали симурғ-ўттиз қуш
сўзини ҳосил қилиши мумкинлиги муаллиф мақсадига тўғри келарди.
“Мантиқ ут-тайр”га жавоб тарзида “Лисонут-тайр” достонини ёзган
Навоий ҳам Симурғ образини ўз достонининг бош қаҳрамони сифатида
қолдирди. Бунинг сабаби, Навоийнинг ўқувчилари бўлмиш туркей тилли
китобхонларга ҳам бу образ халқ эртаклари ва Фирдавсий асари орқали яхши
355
танишлиги бўлса керак. Навоий достонида ҳам Симурғ идеал. Бироқ
достонни ўқир эканмиз, Навоийнинг бу образга Атторга нисбатан бошқача
нуқтаи назарда эканлиги маълум бўлди. Навоий Симурғ таърифига Атторга
қараганда кўпроқ мулоҳаза ва тасвир уйғунлигини амалга оширди.
Профессор Э. бертелснинг фикрига кўра, “Навоий қушларни ўзларининг
сирли подшоси ҳақида қизиқишга икки ҳисса кўпроқ мажбур қилади”.
Фариддидин Атторнинг фикрича, бу дунё, ундаги қушлар Симурғнинг сояси
холос, яъни улар Симурғга интилганларидагина аҳамиятли. Қушлар
(инсонлар)нинг бу дунёдаги ҳаёти ҳижрон ва айрилиқда. Аттор мана шу
фикрни таъкидлар экан, унинг нуқати назари бўйича инсоннинг шахс
сифатида борлиги унинг Симурғга (Оллоҳ васлига) интилиши билан эъзозли.
Навоий эса инсоннинг яратилишини ҳижрон ва айрилиқ эмас, балки
Яратувчининг ҳикмати, деб баҳолайди. У бу фикрга “Мен махфий хазина
эдим, ошкор бўлишни хоҳладим” мазмунидаги қудсий ҳадисга асосланиб
келади.
Достон якунида ҳам бу фарқ янада яққол намойён бўлади. Бир қарашда
бир хилдай туюлган бу фикр икки даҳо ижодкор қаламида икки хил хулоса
беради: Аттор фикрича, ўттиз қуш (тариқат йўлидаги соликлар) риёзат чекиб
Симурғ (Ҳақ таоло) даргоҳига етдилар ва унга айландилар. Яъни ўзликдан
юксакликдаги илоҳий Ўзликка етдилар.
Навоийнинг нуқати назари бўйича эса ўттиз қуш (тариқат йўлидаги
соликлар) риёзат чекиш асносида табиатлари софланиб, ўзларидаги
Симурғни (Оллоҳнинг зуҳурини) кашф қилдилар. Яъни ўзларидаги Илоҳий
Ўзликни қайта кашф этдилар. Демак, Навоий достонида, Симурғ – ўттиз қуш,
Оллоҳнинг рамзий тимсоли талқинларидан ташқари янги – комил инсон
маъноси ҳам кашф этилди.
Анқо – афсонавий қуш. Қадимги Шарқ халқлари афсона, эртак ва
достонларида бош қаҳрамонга ҳомий. У инсонларнинг кўзига кўринмайди,
қаноти, пати олтин, кумуш ва бошқалардан деб таърифланади. Халқимиз
орасида бахт, толе, давлат қуши, кимга сояси тушса, ўша бахтли бўлади,
деган фикр мавжуд. Ривоят, эртак ва чўпчакларда Анқо Симурғ, Ҳумога ҳам
ўхшатилади. Шу билан биргаликда, Анқонинг халқ тилида ноёб, қимматли,
топилмас, кўҳи Қофда яшайдиган қуш каби маънолари ҳам мавжуд.
Бинобарин, Анқони кўҳи Қофда яшайдиган афсонавий қуш деб тасаввур
қилиш анъанаси халқимиз орасида ҳозиргача сақланиб қолган. Бу ўринда
“анқонинг уруғи” иборасини топилмайдиган, камёб нарсага нисбатан
қўлланишини айтиб ўтиш аҳамиятли.Анқо тимсолидан Навоий, “Ҳайрат ул-
аброр”, “Лайли ва Мажнун” каби достонларида унумли фойдаланди.
Ҳумо – ўзбек халқ оғзаки ижоди намуналарида давлат қуши, бахт қуши
каби вариантларида учрайди. Давлат қуши вариант мамлакат подшоси вафот
этгач, тахт вориси бўлмаган пайтларда учириладиган афсонавий қуш
сифатида талқин қилинади. Эмишки, қуш муносиб тахт эгасини ғойибона
тарзда танлаб, бошига қўнаркан.
356
Бахт қуши вариантлари бевосита халқ удумлари билан боғлиқ ҳолда ҳали-
ҳамон яшаб келмоқда. Унаштирилган қиз ёки йигитларни “қуш муборак
бўлсин” деб табрикланиши мана шундай одатлар бор.
“Лисонут-тайр”да Навоий Ҳумонинг афсонавий хусусиятига ўзига хос фикр
билдиради.Яъни Ҳумо ҳақидаги ривоятга асосий эътиборини қаратади.
Чунки Ҳумонинг бахт қуши эканлиги-ю, унинг подшоҳларнинг тахтга
чиқишига сабаб бўлиши фақат бир афсона. Ҳеч бир тарихий асарда ҳеч қайси
подшоҳ қуш орқали тахт эгаллагани ҳақида маълумот йўқ. навоий худди
мана шу сода мантиққа асосланиб, “Лисонут-тайр”да “Мен давлат қушиман”,
деб даъво қилган Ҳумонинг даъвоси ёлғонлигини исботлайди. Бугина эмас.
Агар шундай бўлган тақдирда ҳам бундан сенга ҳеч фойда йўқ, дейди Ҳудҳуд
Ҳумога.
Қақнус – афсонавий қуш. У ҳаиқда “Навоий асарлари луғати”да
шундай дейилган: “Қақнус – мавҳум бир қуш, афсонага кўра тумшуғида
жуда кўп тешиклар бўлиб, бу тешиклардан чиққан овозлардан гўё мусиқа
ўйлаб чиқарилар эмиш”.
Бу образнинг илк куртакларини биз юнон халқ мифологиясида учратамиз.
Феникс, фойник – грек ва эфиопия мифологиясида сеҳрли қуш. Уни узоқ
ўтмишда Оссурияликлар кашф этишган эмиш.Феникс жуда узоқ яшайди,
дейишади. Унинг кўриниши бургутсимон ва ранги қизил-тилласимон, олов
рангда деб тасаввур қилинган. Айтишларича, умрининг охирида у турли
хушбўй ўтинлар билан ўзи ва уйчасини ёндирармиш ва унинг кулидан янги
қақнус пайдо бўларкан. Мисрликларнинг тасаввури бўйича, у ўтларнинг
хушбўй ҳидидан ўлар экан, сўнг эса қуёшда ёниб кетармиш ва унинг
танасидан қақнус бола чиқар экан. Феникснинг Шарқ адабиётига Қақанус
шаклида ўзлашиши билан биргаликда ушбу образга бир қатор мотивлар
қўшилди.Натижада, ушбу образнинг таъсирчанлиги, бадиий қуввати ортди.
Сидқий Хондалиқий таржимасидаги “Ажойиб ул-махлуқот” асарида
ёзилишича: “Унинг жуфти, фарзанди бўлмас эмиш. Тумшуғидаги беҳисоб
тешиклардан сеҳркор оҳанглар янграр экан.Ниҳоят, тумшуғидаги
тешиклардан ва қанотидан ўт чиқиб, ўтинга тушар ва ўзи ҳам кулга
айланармиш. Кулдан эса тухум ва бу тухумдан ёш Қақнус пайдо бўлар экан.
Куй ва арғанун (орган) мусиқа асбоби унинг овозига тақлидан кашф этилган
эмиш”.
Бу образдан Шарқ, жумладан, туркий адабиётда Навоийдан олдин ҳам
фойдаланилган. “Лисонут-тайр”дан олдин ушбу образга Навоий лирикасида
ҳамда “фарҳод ва Ширин” достонида мурожаат қилади. Лекин уни “Лисонут-
тайр”да мукаммаллик ва бадиий санъаткорликнинг баркамол даражасида
куйлайди. Бунинг сабаби, унинг устози, улуғ форс шоири ва мутафаккири
Фариддидин Аттордан таъсирланганлиги десак, хато бўлмайди. “Мантиқ ут-
тайр”да фариддидин Атторнинг тасвирдаги Қақнус умр бўйи хас-хашак
йиғади ва умрининг охирида шундай нола чекадики, натижада, хас-хашак
йиғилган уясига ўт тушиб, уя билан унинг соҳиби – Қақнус ҳам ёниб кетади.
357
Аттор бу анъанавий образдан умрининг фонийлиги ҳақидаги хулосани
чиқариш учун фойдаланади.
Навоий эса бу ҳикоятни “Лисонут-тайр”да деярли айнан келтирар экан,
уни Фисоғурс (юнон файласуфи Пифагорнинг шарқона аталиши)нинг бу
наволарни эшитгани ва унга асосланиб, мусиқа фанига асос солганлиги
ҳақидаги мотив билан бойитади. Қақнуснинг ҳаёти, ўтин йиғиши ва ноласи,
шу сабабдан атрофга ўт кетиши ҳақидаги фикрлар айнан берилади, унинг
ўтидан атрофдаги кўнгулларга ўт туташиши ҳақидаги фикр кучайтирилади,
лекин хулоса мутлақо ўзгача маъно касб этади. Яъни:
Шайх гўё келди ул аввалги тайр,
Ким, наво ичра қилиб умрида сайр…
Яъни бу сатрларида Навоий маънавий устози Атторни қақнусга
қиёслайди. Навоий салафининг санъати, маҳоратига мос образни унинг ўз
асаридан топа билади ва унга янги маъно юклаши орқали анъанавий
образдан новаторлик ярата олди. Айнан шу ўринда Навоий ўзини қақнуснинг
кулидан пайдо бўладиган қақнус болага ўхшатади. Бу ташбеҳ билан Навоий
Атторга бўлган эҳтиромини ҳамда унинг ўрнига муносиб унинг ўрнига
муносиб даъвогорлигини изҳор этмоқда. Бу даъво фақатгина санъат нуқати
назаридан бўлмай, муаллиф бунга ўзини ҳақли деб ҳисоблаган. Бу даъвонинг
исботини нақшбандийлик таълимотида ёқланадиган увайсийлик (руҳий
устоз-шогирд) назариясидан изласак тўғри бўлади. Навоий “Насойим ул-
муҳаббат”да Аттор ҳақида Мансур Ҳаллож руҳидан тарбия олган увайсий
эканлигини айтади. Бундан келиб чиқадики, Навоий ўзи ҳам Аттор руҳига
иқтидо қилиши – эргашиши ва ундан руҳий мадад кутиши мумкингина эмас,
тасаввуф таълимоти ва амалиёти ўз такомилига етган ХВ аср шароитида
зарур эди. Навоий бу асар ўзининг энг сўнгги (бадиий) ҳамда энг кучли асари
эканлигига ишора қилаётгандай бўлади. Алишер Навоий Атторни Қақнусга,
ўзини эса қақнус болага ўхшатади. Бунинг сабаби, ўзини атторнинг руҳидан
маънавий тарбия олган деб ҳисоблаган.Зеро, ҳазрат Навоий бу борада ҳақли
эди.Улуғ шоир ижодий фаолиаятининг чўққиси бўлмиш “Лисонут-тайр”да
бадиий маҳоратнинг энг юксак намунасини кўриш мумкин.
Н. Маллаев айтганидек: “Навоий ўз асарларида даврнинг жуда катта ва
мураккаб масалаларини тема қилиб олди. Бу масалаларни ёритишда, йирик
бадиий полотнолар ва хилма-хил образлар яратишда у дарҳол асарларини
содда, оммабоп тилда ёзиши, араб ва форс-тожик тилининг кучли таъсиридан
чекиниши мушкул эди. Ўз даври ананаларига амал қилган Навоий кўпчилик
асарларини арабча ном билан атайди, уларда кўплаб арабча, форс-тожикча
сўз ва иборалар ишлатади. Лекин шуларга қарамай, у ўзбек тилининг
358
очилмаган хазиналарини очди, бу тилнинг бойлик ва имкониятларидан
ҳаммадан кўра кенгроқ ва чуқурроқ фойдаланди”.66
1. Д. Қуронов, З. Мамажонов, М. Шералиева. Адабиётшунослик луғати. -
Тошкент: Akademnashr, 2013.
2. Н. Маллаев. Алишер Навоий ва халқ ижодиёти. – Тошкент: Ғафур
Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1974.
3. Алишер Навоий. Лисонут тайр. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги
Нашриёт - матбаа бирлашмаси, 1991.
4. Aристотел. Поетика. – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва
санъат нашриёти, 1980.
5. Ботир Валихўжаев. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. Х-ХИХ асрлар,
-Т.,”Ўзбекистон”, 1993
6. Ҳотам Умуров. Адабиётшунослик назарияси. –Тошкент: А. Қодирий
номидаги халқ мероси нашриёти, 2004.
HOW HOMONYMS ARE CREATED IN ENGLISH COMPARED TO

UZBEK LANGUAGE
Kholmatov Sh. Z. Yoldosheva M.M.
Almost every language in the world has always been trying to enrich their
dictionary. Therefore, the development of every language is reflected in itsword
treasure. The semantical and grammatical structure of lexis, its general and specific
features, origin and current use are studied in lexicology. The literal meaning of the
term lexicology is ‘the study of the word’ (made of by joining two ancient Greek
words: lexis – ‘word, phrase’ and logos – ‘learning, knowledge’ [3, 7]). Words are
lexically and semantically related to each other in different ways. The term that is
used to describe this concept is lexical relationship. The common types of lexical
relationships are: synonymy, antonymy, homonymy and polysemy. In this article,
homonyms are investigated in the base of English and Uzbek languages to
distinguish their certain similarities and disparate features.
According to Kazan philology Davletbayeva homonyms are words which
are identical in form but distinctive in meaning. She emphasized that three main
aspects must be taken into consideration: sound features, graphic form and
meaning. It means that without studying these phases of homonyms, this can be
holding still abstract ideas. [2, 31]. The research shows that modern English is
Н. Маллаев. Алишер Навоий ва халқ ижодиёти.–Тошкент: Ғафур Ғулом

66
номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. 222-бет.
359
exceedingly richer in homonymous lexical items than Uzbek language. In fact,
“Oxford English Dictionary” (2nd edit.1989) 2540 listed homonyms [2, 30], while
in homonymy dictionary of Uzbek language – “O‘zbek tili omonimlarining izohli
lug‘ati” (Sh.Rahmatullayev. 1984) it has been registered 497 homonym words.
When analyzing the origin of homonymy, there are various linguistic points
of view in both languages. Linguists of Moscow state university suggest that, there
are mainly five sources of homonymous words in English: phonetic changes,
boorowings, sound imitation and conversion.
1. Phonetic changes. Etymological investigations of some homonymous
words reveal that the words that were historically pronounced differently might
develop similar sound-forms as a result of later changes in phonetics, and so they
become homonyms. For example, ic and eaze were not homonyms in Old English,
these words have become the same in pronunciation I-eye [ai]. It leads to the idea
that converging sound development is the most influential factor in the creation of
homonymous words.
2. Borrowing. Most of linguists agree that Latin and French borrowings are
important for the research of English word relations because of their potential
influence. Majority of borrowed words were adopted to English pronunciation
norms and this procedure caused the formation of new homonyms in the language.
For instance post1 (a vertical stick or pole fixed into the ground, usually to support
something or show a position) and post2 (letters and parcels that are delivered to
homes or places of work). Originally first lexeme was borrowed from Latin postis
and the second lexeme from French poste.
3. Sound-imitation. Onomatopoeic words can be alike sometimes with other
available words in the language that makes new homonym. Even words made by
sound-imitation can also duplicate with the other parts of speech, like a ring n. (the
sound a bell makes) – a ring n. (a circle of any material, or any group of things or
people in a circular shape or arrangement) – to ring v. (to make a telephone call to
someone).
4. Conversion is the most essential way of enriching English language with
homonyms. According to Ginzburg ‘conversion’ is characterized as the phonetic
identity of two words belonging to different parts of speech unless they have the
same form[3, 127], and it appears in everyday vocabulary: work – to work; paper –
to paper, love – to love. As such group of words are very numerous in English
lexis, it is clear that, it highly affects to the growth of homonymy.
5. Shortening, to put in another way, monosyllabism. According to some linguists
monosyllabism, loss of inflections and shortening, significantly increased the
number of one-syllable homonyms in English [2, 31]. To give an instance, fan n. –
‘an enthusiastic admirer of something or someone’ is shortened from adj. fanatic
and duplicate in form Latin borrowing fan v. which means ‘waving lightly to
produce a cool current of air’. There is no doubt that, shortening is the most
productive source of homonymy. In fact, almost 89% of homonyms that is
registered in “Oxford English Dictionary” (2nd edit.1989), which have been stated,
360
are one-syllable, 9,1% – two-syllable and 1,9% of them three and more syllable
words. [2, 30]
In accordance with above discussion, we can conclude that, although there
are wide range of capabilities of language, they are not boundless. All the more so,
not any sequence of letters could be a ‘word’. Even foreign borrowings sometimes
may duplicate in form native words. Thus, forming homonyms is one of the most
urgent language necessities, which helps to express lexical meanings.
References:
1. А. Раҳимов, Н. Турниёзов. Ўзбек тили (маърузалар матни). –
Самарқанд, 2006
2. Давлетбаева Д.Н. Lectures on English lexicology. Курс лекций по
лексикологии английского языка. Учебное пособие для студентов
иностранных языков. – М.: Казань, 2010
3. R. S. Ginzburg, S. S. Khidekel, G. Y. Knyazova, A. A. Sankin. A course in
modern English lexicology. 2nd ed. – Москова.1979
ЁШЛАРНИ ҲАРБИЙ ВАТАНПАРВАРЛИК РУҲИДА
ТАРБИЯЛАШДА “ВАТАН”, “ВАТАНПАРВАРЛИК”
ТУШУНЧАЛАРИНИНГ ЎРНИ.
Тўхтаназаров И. И., Хасанов Н.Х., Юсуфжонов Қ.К.
Истиқлолни химоялаш, уни қадрлаш, улуғлаш ва унга хизмат қилиш
миллий онгимизга, ақидамизга айлансагина, бизни танлаган ёълимиздан хеч
қандай куч қайтаролмайди, қаддимизни буколмайди.
Бу буюк ғоялар хар биримизнинг қонимизга, қалбимизга сингиб,
келажак авлодларга муқаддас бойлик -муқаддас мерос бўлиб ўтиши керак.
Бундай ғоялар бизларга “Ватанпарварлик” сўзи қандай мазмунга,
мохиятга эга эканлигини, “Ватанпарвар” қандай бўлиши кераклигини тўла-
тўкис очиб беради.
Биз “Ватанпарвар”, “Миллатсевар” деган сўзларни эшитганимизда
беихтиёр кўз олдимизда буюк аждодларимиз бўлмиш Широқ, Тўмарис,
Алпомиш, Жалолиддин Мангуберди, Намозботир ва буюк сохибқирон Амир
Темур қиёфалари гавдаланади.
Биз ҳам улар сингари Ватан учун, ўзбек халқи учун муносиб авлод
бўлишга харакат қиламиз.
Яқин ўтмишимиздан, шўролар хукумати вақтида яшаб ўтган
миллатимизнинг асил ўғлонлари Усмон Носир, Фитрат, Чўлпон ва бошқа
буюк сиймолар олдида бош эгамиз. Уларнинг ватанпарварлиги, жасурлиги,
ўзбек халқининг ёрқин келажаги учун жонларини фидо этганликлари, уларни
миллат равнақи учун яшаб, курашиб ўтган хаётлари биз ёш авлод учун бир
хаёт мактаби -ватанпарварлик мактаби бўлиб қолади.
361
Ватан ҳам, ватанга муҳаббат тўйғуси ҳам илоҳий неъмат бўлиб, бутун
қон томирларида шу туйғу жўш урган инсонда ватанфурушлик, ватанга
ҳиёнатдек жирканч ваҳшийликка мойиллик ҳеч қачон бўлмайди. Халқимизда
“Ўзга юртнинг бағларию-боғчаси, ўз юртингнинг ёнтоғича кўринмас” деб
бежиз айтилмаган.
Ватан, халқ бор жойда ватанпарварлик туйғуси пайдо бўлади. Бу
туйғу инсонни жасоратга, эзгуликка ҳалол меҳнатга даъват этади. Миллатни
миллат бўлиб шаклланишида турли ҳаёт тўфонларидан омон сақлаб
қоладиган ҳам ватанпарварлик туйғусидир.
Ватанпарварлик - кишининг ўзи туғилиб ўсган, камол топган жой,
замин, ўлкага бўлган меҳр-муҳаббатини, муносабатларини ифода этадиган
ижтимоий ва маънавий аҳлоқий хислатлари, фазилатларидир .
Ватанпарварлик — инсон маънавий етуклигининг юксак
мезонларидан истиқлол мафкурасининг негизини ташкил этувчи қадриятли
ва ҳис-туйғуларидан биридир. Ватанпарварлик ҳиссини ўз фарзанди қалбига
сингдира олган ота-онанинг, шундай руҳ, билан яшайдиган халқнинг
келажаги порлоқдир.
Ватанпарварлик — Ватан осойишталиги, ота-она, Эл- юрт,
жигаргўшалар тинчлигини сақлаш, ҳимоя қилиш учун жисмоний ва
маънавий тайёр бўлиш, ҳарбий ватанпарварлик сир-асрори билан пухта
қўролланиш, билим, малака ва кўникмага эга бўлишдир.
Ватанпарварлик — ҳалол меҳнат қилиш замирида мамлакатнинг
ижтимоий, иқтисодий ва маданий ривожланишига муносиб улуш қўшиш, эл-
юрт манфаатларини ўз манфаатларидан юқори қўйиш демакдир.
Ватанпарварлик — мамлакатимизда яшаётган халқлар, элатлар ва
миллатларнииг тили, дини, маданияти, урф-одатлари аа анъаналарига
нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиш ва уларни ўрганиш,
миллатлараро дўстлик, ҳамкорлик ўрнатиш йўлида фидойилик кўрсатишдан
иборатдир.
Ватанпарварлик — Ватанни ҳар қандай душманлардан (ички ва
ташқи) ҳимоя этиш, миллат, халқ, Ватан озодлиги, эркинлиги йўлида керак
бўлса жонини ҳам фидо қилиш демакдир.
Ватанпарварлик — жамият равнақи йўлида жасорат ва қаҳрамонлик
кўрсатиш ҳиссининг мужассамлигидир.
Ватанпарварлик — ҳар ишда ташаббускорлик, ижодкорлик,
тадбиркорлик кўрсатиш демакдир.
Ватанпарварлик — инсондаги мустаҳкам имон ва эътиқод, соғлом
тафаккур ва соғлом фикр бирлигидир,
Ватанпарвар инсон ғийбат, лоқайдлик, хиёнат, сотқинлик,
иллатчилик, маҳаллийчилик каби иллатларидан йироқдадир
Шундай экан униб ўсиб келаётган ёш авлодни боболаримдек
ватанпарвар этиб тарбиялашимиз ва бу ишни амалга ошириш учун ўз
олдимизга қуйидаги улкан вазифаларни қўйишимиз лозим:
362
-ёшларни миллий ғоя ва Ватанга садоқат руҳида тарбиялаш, уларнинг
қалби ва онгига Ватан ҳимояси шарафли ва муқаддас бурч эканини чуқур
сингдириш;
-қадимий тарихимиз ва маданиятимиз, жонажон Ватанимизнинг
мустақиллиги ва равнақи йўлида фидокорона курашган миллий
қаҳрамонларимиз билан фахрланиш, уларга муносиб бўлиш туйғусини
шакллантириш, миллий армиямизнинг қудрати ва салоҳиятига бўлган
ишончни кучайтириш;
-миллий армиямизга жисмонан бақувват ва маънан етук ёшлар
зарурлиги, ҳарбий хизмат ҳар бир Ўзбекистон фуқароси учун муқаддас бурч
экани ҳақидаги тушунчани ҳамда бу борадаги назарий-амалий кўникмаларни
мустаҳкамлаш;
-ёшларда ён-атрофимиз ва жаҳонда рўй бераётган сиёсий-ижтимоий
жараёнларга миллий манфаатларимиздан келиб чиққан ҳолда ёндашиш
кўникмаларини, турли ички ва ташқи таҳдидларга қарши мафкуравий
иммунитетни шакллантириш;
-ҳар қандай мураккаб вазиятларда тезкор ва мустақил қарор қабул
қилиш, замонавий ҳарбий-техника воситаларидан самарали фойдаланиш
малакасига эга ёшларни тарбиялаш;
-Ўзбекистон манфаатларини нафақат ҳарбий соҳада, балки ҳаётнинг
барча жабҳаларида ҳимоя қилишга тайёр туриш, юрт учун фидойи бўлиш —
бу бугунги кун талаби эканини ҳаётий мисоллар ва таъсирчан воситалар
орқали ёшлар онгига сингдириб бориш.
Ёшларимизни ҳарбий-ватанпарварлик рухида тарбиялаш ишларини
қуйидаги тўрт босқичда амалга оширишимиз керак:
а) биринчи босқич (3-7 ёшдагилар) атрофдаги олам, Ватан хақида
дастлабки тасаввурлар пайдо бўладиган босқич хисобланиб, унда оила ва
мактабгача таьлим муассасаларида болаларга турли шеърлар, куй ва
қўшиқлар ўргатиш, мультфильм ва турли ўйинлар ташкил этиш, расмлар
чизиш орқали дунёни англаш, давлат рамзлари (байроқ, герб, мадхия) билан
танишиш асосида уларда она юртга мухаббатни шакллантиришни ўз ичига
олади. Ушбу босқичда қуйидагиларга асосий эьтибор қаратилади:
б) иккинчи босқичда (7-16 ёшдагилар) ўқувчиларнинг Ватанга
мухаббати ва садоқатини мустахкамлаш, она юрт олдидаги фарзандлик
бурчини юксак масъулият билан бажариш, уларда Қуролли Кучларимизга
бўлган ижобий фикрларни янада кенгайтириш, ҳарбий хизмат нуфузини
кўтариш, ёшларнинг жисмонан соғлом, маънавий етук, кенг дунёқарашли,
мустақил фикр юритадиган баркамол инсон сифатида шакллантириш каби
эзгу ишларга даъват этилади.
в) учинчи босқич (16-18 ёшдагилар) ёшларда Ватанга ва унинг
химояси учун муносиб хизмат қилишга рухан ва жисмонан тайёрликни
таьминлашга ёъналтирилади. Мазкур босқичда юқоридаги вазифаларга
қўшимча равишда қуйидаги масалаларга эътибор қаратилади.
363
г) тўртинчи босқич (18-30 ёшдагилар) ёшларнинг жисмоний ва
маьнавий қобилияти, етакчилик кўникмалари ва интеллектуал салохияти,
умумий ва профессионал малакасини ошириш, уларни ўз устида мунтазам
ишлаш, соғлом хаёт кечиришга ундаш ва шунга эришишни назарда тутади.
Ушбу босқичда қуйидаги жихатларга эътибор қаратиш талаб этилади.
Хулоса қилиб айтганда олдимизга ватанпарварлик тарбиясининг энг
асосий вазифалари этиб: ёшларда Ватанга мухаббат, Ўзбекистон Қуролли
Кучларига хурмат ва садоқат, аждодларимизнинг мехнат ва анъаналарига
содиқлик, ватан мустақиллигини қўлда қурол билан химоя қилишга доимий
шайлик, ёшларда ҳарбий касбларга, Қуролли Кучлар сафида хизмат
қилишдек шарафли бурчга қизиқиш кабиларни қўямиз.
Энг асосий мақсадимиз эса: ўз Ватанига чексиз садоқатда бўлган,
рухий жихатдан етук, турғун ёш авлодни тарбиялаш, улардан Ватан равнақи
учун, мустақиллиги учун, зарур бўлса жонини фидо этишга тайёр бўлишдек
хислатларни шакллантиришдир.
1.Мустақиллик: Изоҳли, илмий-оммабоп луғат, Тошкент, 1998, 34-бет
2.Ёшларни ҳарбий-ватанпарварлик руҳида тарбиялаш концепцияси
2-боб.
3.Ўзбекистон Республикасининг “Умумий ҳарбий мажбурият ва ҳарбий
хизмат тўғрисида”ги Қонуни, Т, 2017 й.
4.А.И.Ибрагимов, Х.Х.Султонов «Ватан туйғуси» Т. 1996 й.
THE PROBLEMS OF COMPILING BILINGUAL TERMINOLOGICAL

DICTIONARY.
Uzakova O.M.
The role of dictionaries and terminological ones is very endless. Translation-
orientated dictionaries are the linkers between different languages, different
cultures, they are one of the main tools of work for translators and interpreters
besides the fact that they help to state the knowledge and to save it through time. It
is obvious the more powerful the development of science and technology is, the
greater the number of terminological dictionaries is.
This article deals with terminology – science about theory and practice of
terminological dictionaries’ compiling as well as dictionaries of special lexis in
certain field of science, crafts, industry or trade. The subject of this field of
lexicography is scientific, industrial, trade language sub-systems, while the object
is terms, term elements, professionalisms, and partially professional slang words.
The main functions of terminology are reference, systematizing, cultural-historic
and educational. High speed of terminology development is mainly connected with
practical needs of the society, because terminological dictionaries register data that
are initial for technical and scientific progress, education and translation work.
364
Moreover, terminological dictionaries compose a very important part of national
culture.
What is dictionary?
The modem term 'dictionary' comes to us from Latin "dictionarium" through
French "dictionaries" which properly means "a book of sayings". However, in its
modem usage, the word "dictionary" has become synonymous with that book
containing lists of words with information about them. It all depends on the type of
dictionary, that is meanwhile connected with the following criteria: aim of
dictionary, its volume, the way of word ordering, objects of description, etc. Some
of the basic features might combine in one dictionary.
A comprehensive definition of the dictionary is suggested by Zgusta in his
authoritative text on lexicography:
"A dictionary is a systematically arranged list of socialized linguistic forms
compiled from the speech habits of a given speech community and commented
upon in such a way that the qualified reader understands the meaning of each
separate form, and is informed of the relevant facts concerning the function of that
form in its community ".
The present article deals with dictionaries of special lexis or terminological
dictionaries that denote reference books describing certain field of special lexis in
one or some languages.
U.N. Marchuk once stated – at least one specialized dictionary is published every
day in the world.
On the one hand, this covers the specific areas of certain sublanguage and is to
help specialists working in the field, including translators and interpreters, but on
the other hand, unfortunately, they are not absolutely reliable, as in most cases the
scientific level of these dictionaries is rather poor. The main problem of this has
been stated by S.V.Grinev-Grinevich in his work “Introduction to terminography:
How to create a dictionary” – the most part of translation- orientated dictionaries
are made by specialists in certain scientific or technical field having no background
in lexicography67 .
The first problem – absence of instructions, general rules and main principles of
terms selection concerning the form of dictionary entry.
David Crystal defines an entry as “a term used in semantics to refer to the
accumulated structural information concerning a lexical item as formally located in
a lexicon or dictionary,” while “a dictionary is seen as a set of lexical entries.”
Martinez de Sousa states that, an entry is “a word, expression, phrase, syntagma,
sign or a unit of words or signs which heads the entry of a dictionary, vocabulary,
67
Grinev-Grinevich, S.V. Vvedenie v terminografiiu: Kak prosto i legko sostavit’ slovar’ [Introduction
to terminography: how to compile a dictionary easily]. Moscow: LIBROKOM Publ., 2009. 224 p.
365
glossary, terminology, index, etc. and is the object of definition or explanation and,
eventually, of an encyclopedic treatment”
The entry in a bilingual dictionary should, according to Zgusta, add grammatical
indications show the entry word's paradigm and its specifities. When preparing
these grammatical indications, the lexicographer should take into consideration
that they are written for foreigners, not for native speakers. They should be explicit
and detailed.
Zgusta`s criteria for the construction of the entry in a bilingual dictionary as
following:
a. The presence of the entry word in its canonical form
b. Grammatical information
c. Indication of pronunciation
d. Equivalents in the target language in their canonical form
e. Indication of the whole lexical meaning of the entry word by partial
equivalents of the target language.
f. Encyclopedic information
g. Etymology of the entry words
h. The lexicalized and the verbatim meaning of different morphemic and
word combinations.
The second problem that exists in terminological dictionaries is also connected
with standards and as follows. While compiling dictionaries not much attention is
paid to international standards. In spite of the fact that there are huge number of
international, state field standards. The real problem for a translator or an
interpreter – how to know what unit fits the situation better, what unit is more
adequate. The solution is choice easier the existence of well written definitions, but
in this way the dictionaries are recommended to be created by a group of
specialists both in the field of language and terminology and the one in the
specialized field who is to be responsible for definitions and right choice of terms
for certain situation.
So probably, one of the most serious problems that influence the level of
translators’ or interpreters’ work is a considerable number of equivalents that are
included to dictionary entries. It is obvious that the right choice of a term in the
language of translation determines the quality of translation, therefore a lot
depends on the level of translation-orientated dictionaries. It would be perfect if
one notion had one translation, but in reality one faces the opposite situation.
In this article, the various problems confronting the bilingual lexicographer as well
as the translator using bilingual dictionaries have been detailed and discussed. It is
clear that underlying all of these problems is the basic lack of equivalence or
cultural background between languages. It is also evident that users of bilingual
dictionaries should know what they can expect to find in a translation dictionary. It
was also shown that there are clear criteria which the lexicographer can follow in
compiling a bilingual dictionary. Dictionaries shall be seen as the first pedagogical
aid which the teacher should keep company in his teaching routine, as well as it
366
should be a good resort for the learner as an authenticated learning source of
linguistic knowledge.
References
1. Bergenholtz, H., Kaufmann, U. Terminography and lexicography. A critical
survey of dictionaries from a single specialized field. Hermes.1997. 125 p.
2. Edita Hornáčková Klapicová,Composition of the Entry in a Bilingual
Dictionary. Article.
3. Grinev-Grinevich, S.V. Vvedenie v terminografiiu: Kak prosto i legko
sostavit’ slovar’ [Introduction to terminography: how to compile a
dictionary easily]. Moscow: LIBROKOM Publ., 2009. 224 p.
УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИ ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШДА

ИЛҒОР ХОРИЖ ТАЖРИБАЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ҚИЁСИЙ
ТАҲЛИЛЛАРИ
Б.Хуррамов
А.Авлоний номидаги ХТМЎ ва
ИБИТИ илмий-тадқиқот бўлими
Мамлакатимиз инновацион тараққиёт йўлида шиддат билан ривожланиб
бораётган бир даврда келажагимиз давомчилари бўлган ёшларнинг ижодий
ғоялари ва ижодкорлигини ҳар томонлама қўллабқувватлаш, уларнинг
билим, кўникма ва малакаларини шакллантириш ҳамда илғор хорижий
тажрибалар, халқаро мезон ва талаблар асосида баҳолаш тизимини
такомиллаштириш, шу йўлда халқаро тажрибаларни ўрганиш, мавжуд
тизимни ҳар томонлама қиёсий таҳлил қилиш, тегишли йўналишдаги халқаро
ва хорижий ташкилотлар, илмий тадқиқот муассасалари билан яқиндан
ҳамкорлик қилиш муҳим аҳамиятга эгадир.
Таълим сифати ва самарадорлигини ошириш йўлида хорижий илғор
тажрибаларни ўрганиш, халқаро стандартлар талабларининг жорий этилиши
муҳим аҳамиятга эга. Бу борада Ўзбекистон Республикасида қўйилаётган
амалий қадамларга халқ таълими тизимида таълим сифатини баҳолаш
соҳасидаги халқаро тадқиқотларнинг ташкил этилиши тўғрисида ҳукумат
қарорининг қабул қилиниши таълим соҳасидаги ютуқларни баҳолаш халқаро
ассоциациясидек (ИЭА) нуфузли ташкилот билан ҳамкорлик алоқаларининг
йўлга қўйилишини мисол сифатида келтириш мумкин.
Қарийиб 60 йилдан кўпроқ вақт мобайнида ИЭА ташкилоти таълимни
қиёсий ўрганиш соҳасида етакчи ташкилот бўлиб келмоқда. Мазкур
ташкилот таълим тизимида давлат сиёсати ва амалиётнинг таъсирини
чуқурроқ ўрганиш мақсадида таълим соҳасида кенг миқёсли тадқиқотлар
олиб боради. Бу тадқиқотлар таълим жараёнлари ва натижаларини кўриб
367
чиқиб, таълим сифатига таъсир этувчи ўзаро боғлиқ омилларни қиёсий
таҳлил қилади.
Давлат таълим стандартининг вазифаларидан бири давлат таълим
стандартлари талабларининг таълим сифати ва кадрлар тайёрлашга
қўйиладиган халқаро талабларга мувофиқлигини таъминлаш этиб
белгиланган. Умумий ўрта таълим давлат таълим стандартининг асосий
принципларидан бири ривожланган хорижий мамлакатларнинг таълим
соҳасида меъёрларни белгилаш тажрибасидан миллий хусусиятларни
ҳисобга олган ҳолда фойдаланишдир.
Ривожланган хорижий мамлакатларнинг таълим тизимини ўрганиш,
уларнинг илғор тажрибаларини миллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда
амалда қўллаш долзарб вазифа саналади. Қуйида бир қатор ривожланган
хорижий давлатларнинг таълим тизими, хусусан, таълими мазмуни
ёритилган. Буюк Британияда 5 ёшдан 16 ёшгача таълим олиш мажбурий
Аммо, чет эллик оила фарзандлари 7 ёшдан мактабга қабул қилинади.
Таълим босқичлари: 1) мактабгача таълим (3-5 ёш); 2) бошланғич
таълим (5-11 ёш); 3) ўрта таълим (11-16 ёш); 4) олий таълим.
Таълим тизими 2 тармоққа ажратилган: давлат бюджети ҳисобидан
бепул таълим (стате счоол), унда болаларнинг 93% и ўқийди ҳамда хусусий,
пуллик таълим (привате счоол)да болаларнинг 7% и ўқийди. 7-11 ёшли
болалар бошланғич мактаб (жуниор счоол ёки препораторй счоол) да
ўқишади.
Мактабда математика, инглиз тили, география, тарих, мусиқа ва санъат
ўқитилади. Асосий ўқитилаётган фанлардан Cоммон Энтранcэ Эхаминатион
(CЭЕ) – умумий кириш имтиҳонини тест синовлари кўринишида ва ИҚ
топширилади. 11 ёшдан 16 ёшгача давлат ёки хусусий мактабларда ўқитиш
ўқувчиларнинг ГCСЕ (Генерал Cэртифиcате оф Сеcондарй Эдуcатион) – ўрта
маълумот ҳақидаги шаҳодатнома ёки ГНВҚ (Генерал Натионал Воcатионал
Қуалифиcатион) — касбий малака ҳақидаги миллий гувоҳномани олишга
қаратилган.
14 ёшдан 16 ёшгача ўқувчилар, одатда, 7-9 та фандан имтиҳон
топширишга ва ўрта маълумот ҳақидаги сертификат ГCСЕ ни олишга
тайёрланишади. Британия мактабларининг асосий вазифаларидан бири
ижодий, ўзига ишонган, мустақил инсонни тарбиялашдир.
Ўқувчилар таълимнинг махсус умумий циклини ўтиб бўлгач, имтиҳон
(Cоммон Энтранcэ Эхаминатион) топширишади. Имтиҳондан
муваффақиятли ўтиш юқори мактабга ўтишнинг мажбурий шарти саналади.
Мажбурий таълимдан сўнг 16 ёшли ўсмирлар иш бошлашлари ёки
университетга ўқишга кириш учун ўқишни давом эттиришлари мумкин.
Мактабда ўқитишнинг мақсади ўқувчилар ҳар бир фандан эгаллаган билим,
малакаларини мактаб таълимининг охирги босқичида намойиш эта
олишидир.
368
Барча фанлардан ўқув мақсадлари ортиб борувчи қийинлик даражаси
билан ифодаланади. Буюк Британия таълим тизимида ўқитиш натижасининг
муҳим жиҳатларидан бири фанни ўзлаштирганлик даражаси саналади. Бу
ўқувчиларнинг фанни нафақат ўқиш жараёнида, балки ўқув курсини
тугатганларидан сўнг ҳам илмий тадқиқотларни ўтказишда тадқиқот
методларини тўғри танлаш муҳимлигини англайдилар.
Ўқувчилар мактаб даврида ўз ўқув тадқиқотларининг кузатиш
натижалари юзасидан ҳисобот тайёрлайдилар, мактаб курсидан ўрин олган
ҳодисаларнинг далилларига танқидий фикр билдирадилар, мазкур далилларга
қўшимча далилларни мустақил топиш имконини берадиган усулларни
тушунтиришга ҳаракат қиладилар. Шунингдек,
Буюк Британияда фан курсини ўқитишда интерфаол ўқитиш шакллари
ва методлардан фойдаланилади.
Зоология ва ботаникадан лаборатория ишларини ўтказишда компьютер
технологиялари қўлланилади, чунки тажрибалар ўтказишда тирик
препаратлардан фойдаланиш қонун томонидан таъқиқланган. Финляндия. 15
ёшли мактаб ўқувчиларининг табиий фанлардан саводхонлигини ўрганувчи
ПИСА халқаро дастурининг 2012 йилги натижаларига кўра, Финляндия
Хитой, Сингапур, Япониядан кейин 4-ўринни эгаллаган.
Финляндия Конституциясида мамлакатнинг ҳар бир фуқароси 7 ёшдан
17 ёшгача мажбурий таълим олиши белгиланган. Фин таълимининг асосий
жиҳатлари:
- ўрта мактабда табақалаштирилган синфларнинг таъқиқланганлиги;
- тенг ёшдаги барча ўқувчиларга фанлар бир хил ўқитилади,
ихтисослаштирилган, махсус синфлар йўқ;
- индивидуал ёндашув (Финляндияда ҳар учта ўқувчининг биттаси
алоҳида фанлардан у ёки бу шаклда махсус ёрдам олади), бу эса кучли ва
кучсиз ўқувчилар ўртасидаги тафовутларни қисқартиришга имкон беради;
- ўқитишнинг умумий мақсади – жамиятнинг маънавий жавобгар
аъзосини шакллантириш. Кундалик ҳаётда зарур бўлган билим,
кўникмаларга алоҳида эътибор қаратилади;
- таълимнинг миллий мақсадларини ва ҳар бир фанни ўқитишга
ажратилган соатларни ҳукумат белгилаб беради. Барча педагоглар ягона
миллий дастурни амалга оширадилар. Аммо ўқитиш методлари, усуллари,
воситалари, ўқув қўлланмаларини танлашда уларга чегара қўйилмаган.
Финляндияда мажбурий таълим иккита босқичда амалга оширилади:
1. Бошланғич мактаб (элементарй счоол) 1-6-синфлар.
2. Асосий умумий таълим (лоwэр сеcондарй счоол) 7-9 синфлар. Асосий
мактабни тамомлагач, ўқувчилар тугалланган умумий ўрта таълим берадиган
гимназияда (3 йил) ёки касбий-техник ўқув юртида ўқишлари мумкин. (1-4
йил). Мактаб таълими ўртача ўқувчига, гимназияда эса ўқув дастури
мураккаб бўлиб, кучли ўқувчиларга мўлжалланган. Гимназияни тамомлашда
ўқувчилар она тилидан (фин ёки швед тили), давлатнинг иккинчи тили чет
369
тили, шунингдек, математика ёки ижтимоий фанлардан давлат
имтиҳонларини ёзма ҳолда топширадилар. Фан ўқитиш тизимининг
ютуқларини нейропедагогика принципларига мос келиши билан ҳам боғлаш
мумкин.
Болаларни турли манбалар (интернет, китоблар)дан билимларни
“эгаллаш”га ўргатилади, шунингдек, тадқиқот ва лойиҳалаш таълимининг
турли шакл ва методларидан фойдаланилади.
АҚШда “стратегик фанлар” (математика, кимё, физика, компьютер
техникаси)ни ўқитишга алоҳида эътибор қаратилади. Мактабларда ягона
дастур мавжуд эмас. Бошланғич мактаб 6 йиллик, унда физика, кимё,
география, астрономия, ботаника, физиология фанларининг маълумотларини
қамраб олган табиатшунослик ҳафтасига 2 соатдан ўқитилади. Бошланғич
мактабнинг ўзига хослиги ўқув материалининг комплекс тузилганлигидир.
Педагогикада билимларнинг интеграцияси марказий ўринни эгаллайди.
Ўқув материалининг фан кўринишидаги тузилмаси мавзулар мажмуаси
ёки амалий вазифалар кўринишида дастур билан уйғунлашган. Дастурлар
спираль тузилишига эга, яъни бир хил мавзулар ҳар бир синфда
мураккаблашган ҳолда ўқитилади.
Умуман олганда, ўқув материалининг тор амалий йўналганлиги ва
енгиллигини қайд этиш мумкин. Хорижий давлатлар таълимида умумтаълим
фанларни ўқитишнинг илғор тажрибалари сифатида шуни қайд этиш
мумкинки, фанни ўқитишда ўқувчиларга “тайёр” билимларни “бериш”дан
кўра, ўқувчиларнинг билимларни “эгаллашлари”, ўқитишнинг репродуктив
методларидан кўра, амалий, муаммоли, тадқиқотчилик методлари устунлик
қилади. Фанни ўқитишга бундай ёндашув эса замон талаби бўлган
интеллектуал салоҳияти юқори шахсни тарбиялаш имконини янада оширади.
1. Абдуллаэв Юсуф. Жаҳон малака ошириш мактаби: Қиёсий таҳлил //
Маъсул муҳаррир: С.С. Ғуломов. –Т.: Ғ. Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат
нашр., 2001.-288б.
2. Ишмуҳамедов Р.Ж., М.Мирсолиэва. Ўқув жараёнида инновацион
таълим технологиялари. – Т.: Фан ва технология, 2014, 18 б.
ТАРБИЯ ФАНИНИ ЎҚИТИШНИНГ ДОЛЗАРБЛИГИ

Собирова У.
Фарғона вилоят ХТХҚТМОХМ.
Бугунги кунда жаҳон бўйлаб юз бераётган глобаллашув
ватараққиётимизнинг янги босқичидаги ижтимоий талаблармамлакатимизда
таълим-тарбия масаласига эътибор кўпроқ қаратилмоқда. Шу сабабли Тарбия
фани мавзуларини ўқитишда дарс берувчи педагог-ўқитувчилардан
ўқитишнинг хилма-хил усуллари билан қуроллантириш, уларга янги
педагогик технологияларни қўллаш методларини ўргатиш, методиканинг
370
умумий ва хусусий тамойилларидан хабардор бўлиш ниҳоятда долзарб
масаладир.Бу фанни ўқитишда замонавий педагогик технологиялардан
фойдаланиш кўзланган натижаларга эришиш самарадорлигини юқори
даражага кўтаради.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Олий Мажлисга
Мурожаатномасида таъкидлаганидек, “Шарқ донишмандлари
айтганидек, “Энг катта бойлик – бу ақл-заковат ва илм, энг катта мерос – бу
яхши тарбия, энг катта қашшоқлик – бу билимсизликдир!”
Шу сабабли ҳаммамиз учун замонавий билимларни ўзлаштириш,
чинакам маърифат ва юксак маданият эгаси бўлиш узлуксиз ҳаётий эҳтиёжга
айланиши керак.”68деганлари ҳам аҳамиятлидир.
Тарбия масаласида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
2019 йил 31 декабрдаги “Узлуксиз маънавий тарбия концепциясини
тасдиқлаш ва уни амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-1059-
сонли Қароридан кейин янги босқичга кўтарилди. Ушбу қарорда аҳоли,
айниқса ёшлар тарбияси билан боғлиқ вазифаларни самарали амалгаошириш,
уларни маънавий тарбиялашнинг зарурлиги, унинг юртимиз тараққиётига
таъсири ҳақидаги вазифалар аниқ равшан кўрсатиб берилган.
Таълим-тарбия соҳасидаги биринчи масала қилиб миллий
қадриятларимизни тиклаш, ўзлигимизни англаш, миллий ғоя ва мафкурани
шакллантириш, муқаддас динимизни маънавий ҳаётимиздаги ўрнини ва
ҳурматини тиклаш каби мустақиллик йилларида бошланган эзгу
ишларимизни изчиллик билан давом эттириш, уларни янги босқичга кўтариш
ва таъсирчанлигини кучайтириш вазифалари қўйилди. Бугунги ёшларни
тарбиялаш, маънавий юксалишини шакллантириш учун туртки бўлган
омиллардан бири ўсиб келаётган ёш авлодни маънавий соғлом ва баркамол
этиб тарбиялаш, замон талаб этаётган мезонлар асосида бу соҳадаги
вазифаларни аниқ белгилаб олиш заруратидир деб биламиз. Ушбу улкан
вазифани амалга оширишда замонавий педагогик технологиялардан самарали
фойдаланишнинг ҳиссаси каттадир.
Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида узлуксиз таълимни ислоҳ қилиш
йўналишларида миллий мустақиллик принциплари ва халқнинг бой
интеллектуал мероси ҳамда умумбашарий қадриятларнинг устуворлиги
асосида таълимнинг барча даражалари ва бўғинларида таълим
олувчиларнинг маънавий ва ахлоқий фазилатларини ривожлантириш алоҳида
белгилаб қўйилди.
Бу масъулиятли ва мураккаб вазифа давлатнинг бошқа тадбирлари
билан биргаликда Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини рўёбга чиқариш
орқали бажарилади. Ушбу дастурнинг таркибий қисми сифатида таълим
тизимининг барча босқичларида ёшларнинг онги-тафаккурини юксалтириш,
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2020 йил
68
24 январь. www.prezident.uz.
371
мафкуравий иммунитетини мустаҳкамлаш “Тарбия” ўқув предмети орқали
таълим ва тарбия бериш йўли билан амалга оширилади.
Айни пайтда “Тарбия” ўқув предмети орқали шахс маънавиятини
чинакам моддий кучга айлантириш вазифаси ҳам ҳал қилинади. Ўрта, ўрта-
махсус, касб-ҳунар ва олий таълим муассасаларида гуманитар ўқув
предметларини янги педагогик технологиялар асосида “Муаммоли
ўқитиш”усули янги бўлса-да, фуқароларнинг маънавиятини юксалтириш
масаласи инсоният жамияти пайдо бўлганидан бери давом этмоқда ёки
дастлаб оғзаки тарзда, ёзув пайдо бўлганидан бошлаб эса турли манбалар
асосида авлоддан-авлодга ўтиб келмоқда.
Хулоса қилиб айтганда, дастлабки ёзма манбаларда, жумладан,
“Авесто”да “Эзгу фикр, эзгу сўз, эзгу амал” Зардуштийлик ахлоқининг
асосий қоидаси бўлса, Ҳадисларда юксак маънавиятлилик ёки тарбияли
инсон учун қанчалик зарурлиги алоҳида ўрин тутади. Жумладан, Абдулла
Авлонийнинг “Инсонларга энг муҳим, зиёда шараф, баланд даража берувчи –
ахлоқ тарбиясидур”69 деган фикрлари бугунги кун учун ҳам ўринлидир.
ТАЪЛИМ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШ – ДАВЛАТ СИЁСАТИНИНГ

АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИДАН БИРИ СИФАТИДА
Йўлдошева Д.А.
Бугунги замонавий жамиятда инсон фаолиятининг энг кенг соҳаларидан
бири- бу таълим ҳисобланади. Охирги йилларда таълимнинг ижтимоий роли
ортиб, дунёнинг аксарият давлатларида таълимнинг барча турларига бўлган
муносабат ўзгарди. Таълимга ижтимоий ва иқтисодий тараққиётнинг бош,
етакчи омили сифатида қаралмоқда. Бундай эътиборнинг сабаби замонавий
жамиятнинг энг муҳим қадрияти ва асосий капитали - бу янги билимларни
излаш, эгаллаш ва ностандарт қарорлар қабул қилишга қодир бўлган инсон
ҳисобланади. Шундай экан, ҳозирги даврда таълим шахс ва жамиятни
ривожлантиришда ҳал қилувчи рол ўйнайди.
Ўтган йилларда таълим тизимини ислоҳ қилиш жараёнида
республикамизда мустаҳкам ҳуқуқий, ташкилий, моддий-техник база
яратилди, бу интеллектуал салоҳияти юқори ва баркамол ёш авлодни ўқитиш
ва тарбиялашнинг мазмунини янгилашга кўмаклашди.
Мамлакатимизда ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг устувор
йўналишларига ҳамда халқаро стандартлар талабларига мос келадиган олий
таълим тизимини яратиш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда.
Ҳудудларда янги олий таълим муассасаларининг ташкил этилиши, кадрлар
тайёрлашнинг замонавий таълим йўналишлари ва мутахассисликлари ҳамда
сиртқи ва кечки бўлимларнинг очилиши, олий таълим муассасаларига қабул
69
А.Авлоний“Туркийгулистонёҳуд ахлоқ”.Тошкент. “Шарқ”НМИУ. 2017. 9-Б.
372
квоталарининг оширилиши мазкур йўналишдаги муҳим ислоҳотлар
Олий таълим муассасаларида таълим сифатини тубдан
такомиллаштириш, уларнинг мамлакатда амалга оширилаётган кенг
қамровли ислоҳотларда фаол иштирокини таъминлаш, шунингдек, 2017-2021
йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор
йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларни изчил
амалга ошириш мақсадида таълим тизимида бир қатор ишлар амалга
оширилмоқда.
Давлатимиз раҳбари Ш.Мирзиёев ўзининг “Танқидий таҳлил, қатъий
тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси бўлиши керак” асарида таълим ва илм-фан, давлатнинг
ёшларга доир сиёсатини амалга ошириш, таълимнинг янги, замонавий
усулларини, жумладан, ахборот-коммуникация технологияларини жорий
этиш соҳасидаги ишлар аҳволини танқидий таҳлил қилиб, бир қатор
вазифаларни амалга оширишга эътибор қаратдилар.
Мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш бўйича устувор
вазифаларга мувофиқ кадрлар тайёрлашнинг мазмунини тубдан қайта кўриб
чиқиш, халқаро стандартлар даражасида олий маълумотли мутахассислар
тайёрлашга зарур шарт-шароитлар яратиш мақсадида Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2017-йил 20-апрелдаги “Олий таълим
тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2909-
сонли қарори қабул қилинди.
Мазкур қарор билан олий таълим даражасини сифат жиҳатидан
ошириш ва тубдан такомиллаштириш, олий таълим муассасаларининг
моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ва модернизация қилиш, замонавий
ўқув-илмий лабораториялари, ахборот-коммуникация технологиялари билан
жиҳозлаш бўйича Олий таълим тизимини 2017-2021 йилларда комплекс
ривожлантириш дастури тасдиқланди.
Таълим сифатини ижтимоий-иқтисодий соҳаларда олиб борилаётган
ислоҳотлар талабларига мувофиқ юксак даражага кўтариш, шунингдек
узлуксиз таълим тизимида таълим сифатини назорат қилишни янада
такомиллаштириш, кадрлар тайёрлаш сифати ва ўқув жараёни
самарадорлигининг холисона баҳоланишини назорат қилиш соҳасида давлат
сиёсатини амалга ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамаси ҳузурида Таълим сифатини назорат қилиш давлат инспекцияси
ташкил этилди.
Шу билан бирга, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришда
эришилган суръатлар олий ўқув юртидан кейинги таълимнинг бир босқичли
тизими шароитида орттирилган тажрибанинг моҳиятини қатор хорижий
мамлакатларнинг мазкур соҳадаги илғор амалиётини ҳисобга олган ҳолда
қайта англаш зарурлигини тақозо этмоқда. Ҳозирги шароитда илмий кадрлар
тайёрлаш жараёнини тобора жадал ривожлантириш ва сифатини ошириш,
373
иқтидорли ёшларни илм-фанга кенг жалб қилиш, олий таълим ва илмий
муассасаларнинг илмий салоҳиятини мустаҳкамлаш ва ундан
республиканинг инновацион ривожланишида самарали фойдаланиш
масалалари алоҳида аҳамият касб этмоқда.
Республикада таълим муассасаларининг моддий-техник базасини
мустаҳкамлаш, янги таълим муассасалари қуриш, мавжудларини
реконструкция қилиш ва капитал таъмирлаш баробарида уларни замонавий
ўқув ва лаборатория жиҳозлари, компьютер техникаси, ўқув-методик
қўлланмалар билан таъминлаш бўйича кенг кўламли чоралар кўрилмоқда.
Таълим соҳасини ислоҳ этиш борасида охирги 5 йилликнинг ўзида
Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Вазирлар Маҳкамасининг таълим
соҳасига доир етмишдан ортиқ фармон, қарор ва фармойишлари қабул
қилинди. Ушбу ғоят муҳим ҳуқуқий ҳужжатлар мамлакатимизда таълим
тизимини том маънода сифат жиҳатдан тубдан ўзгариш ва янгилашлар
жараёнлари учун асос бўлди.
Албатта, бундай эътибор яқин келажакда ўз самарасини беради. Лекин
барча соҳаларда жадал ислоҳотлар олиб борилаётган бир пайтда шу суръатга
мос илғор кадрлар мамлакатимизга бугун керак.
Таълим сифатини янги босқичга кўтариш масаласида бир аҳамиятли
ҳужжатга эътибор берсак, бу Вазирлар Маҳкамасининг “Халқ таълими
тизимида таълим сифатини баҳолаш соҳасидаги халқаро тадқиқотларни
ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори. Ушбу ҳужжатда
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Таълим сифатини
назорат қилиш давлат инспекцияси, Халқ таълими вазирлиги, Ташқи ишлар
вазирлиги ҳамда Молия вазирлигининг:
қуйидаги халқаро баҳолаш дастурлари бўйича:
Прогресс ин Интернатионал Реадинг анд Литераcй Студй (ПИРЛС) -
бошланғич 4синф ўқувчиларининг матнни ўқиш ва тушуниш даражасини
баҳолаш учун;
Трендс ин Интернатионал Матҳематиcс анд Сcиэнcэ Студй (ТИМСС) -
4 ва 8-синф ўқувчиларининг математика ва табиий йўналишдаги фанлардан
ўзлаштириш даражасини баҳолаш учун;
Тҳе Программе фор Интернатионал Студент Ассессмент (ПИСА) - 15 ёшли
ўқувчиларнинг ўқиш, математика ва табиий йўналишдаги фанлардан
саводхонлик даражасини баҳолаш учун;
The Teaching and Learning International Survey (ТАЛИС) - раҳбар ва
педагог кадрларнинг умумий ўрта таълим муассасаларида ўқитиш ва таълим
олиш муҳитини ҳамда ўқитувчиларнинг иш шароитларини ўрганиш учун
халқаро тадқиқотларни ташкил этиш вазифалари белгиланди.
Замонавий ходимнинг маълум бир иш фаолиятига мослик даражасини
баҳолаш борасидаги талаблар доимий равишда ўзгариб ва кучайиб бормоқда.
Бунда “Касбий компетентлик” сифатида унинг нафақат касбий билимлари,
малака ва кўникмалари, балки мантиқий фикрлаши, ташаббускорлиги,
374
уддабуронлиги, гуруҳда ишлаш ва ҳамкорлик қилишга бўлган қобилияти,
маълумотлилиги ва бошқа сифатлари муҳим аҳамият касб этади.
Юқорида таъкидланганлардан келиб чиқиб хулоса қиладиган бўлсак,
ҳозирги даврда ҳар бир мамлакат рақобатбардошлиги аввало, унинг таълим
ва фан даражасига боғлиқ. Иқтисодиёт ва жамият ривожланишининг
замонавий ҳолати инсон фаолиятининг касбий ва касбий тайёргарлик сифати
даражасига ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ талаблар қўймоқда. Таълим ҳар бир
жамиятнинг ажралмас қисми, маданияти ва ривожланишининг асосий
кўрсаткичидир.
1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 27 июлдаги
“Олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш сифатини оширишда иқтисодиёт
соҳалари ва тармоқларининг иштирокини янада кенгайтириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3151-сонли қарори.
2.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 февралдаги
“Олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимини янада такомиллаштириш
тўғрисида” ги ПФ-4958 сонли фармони.
3.Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 8 декабрдаги “Халқ таълими
тизимида таълим сифатини баҳолаш соҳасидаги халқаро тадқиқотларни
ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 997-сонли Қарори
Ижтимоий-гуманитарфанлар
КОНЦЕПТ «ТРУД» В СРАВНИТЕЛЬНОМ АСПЕКТЕ

(НА МАТЕРИАЛЕ РУССКОГО И УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКОВ
Избаева Н.
Труд представляет собой один из основополагающих концептов в
лингвокультурологическом пространстве любого народа и способствует к
пониманию национальной концептосферы. Это важный стимул развития,
прогресса и процветания человеческого коллектива, независимо от
общественной формации, этнической принадлежности, количества членов
сообщества и т.п. Данное положение обусловливает принципиальное
значение понимания и оценки роли различных видов трудовой деятельности
в жизни каждого этноса.
В данной работе рассмотрены семантические особенности русских и
узбекских пословиц о труде, в которых помимо внутренней формы и
актуального значения можно выделить богатую надстройку коннотаций,
выражающих отношение носителей языка к данному явлению и ассоциации,
связанные с ним. В связи с тем, что семантическая структура русских и
375
узбекских паремий оказывается весьма разветвленной и ее невозможно
полноценно осветить в одной статье, остановимся только на характеристике
базовых компонентов этого понятия, которые можно сгруппировать в виде
двучленных оппозиций.
Материалом для данного исследования послужили пословицы и
поговорки узбекского и русского языков, отобранные методом сплошной
выборки из ряда одно- и двуязычных узбекских и русских фразеологических,
пословичных и толковых словарей и сборников.Были использованы
следующие методы и приемы исследования: метод сплошной выборки,
методы лексикографического, концептуального, лингвокультурологического
анализа; сопоставительный метод, способствующий выявлению
универсального и национально-специфического в языках.
В большинстве русских и узбекских паремий концепт «труд» предстает
как общечеловеческая ценность. Значимым оказывается наличие в
пословицах слов, обозначающих положительные чувства и эмоции людей.
Труд - это «источник не только материального, но и морального
удовлетворения»:«За труд не бьют, а награды дают»,«Без труда и отдых
несладок»,«Меҳнат бахт келтирар», «Қуш қаноти билан тирик, одам —
меҳнати билан»- Птица жива крыльями, а человек- трудом.
Анализ пословиц и поговорок, объективирующих концепт труд,
показал, что паремии о труде можно отнести к четырем основным группам,
включающим в себя следующие концептуальные признаки: 1)
характеристика труда как процесса: «Без учебы и труда не придет на стол
еда», «Невелик кусок пирога, а стоит много труда», «Для кого труд —
радость, для того жизнь — счастье», «Mashaqqatsiz baxt kelmas, mehnatsiz
taxt kelmas», «Mehnat bilan yer ko‘karar, duo bilan — el».
2) место труда в жизни человека «Человек рожден для труда», «Благо людей
в жизни, а жизнь в труде», «Землю солнце красит, а человека — труд»,
«Odam – gavhar, qo’li - gul», «Daraxt – xavodan, odam - mehnatdan»,
«Qushqanotibilan, odammehnatibilantirik».
3) результаты труда в жизни человека: «Самым дорогим кажется то, во что
вложен свой труд», «Кто не работает, тот не ест».
4) Соотношение труд-безделье: «Не ленись, а трудись, на чужое не льстись»,
«Трудящиеся едят, нетрудящиеся глядят», «Sansolar-u mansolar, otga yemni
kim solar”, «Yalqovning oshi — yovg‘on”.
В русском языке есть пословицы, подчеркивающие первостепенное
значение работы по отношению к развлечениям и веселью: «Делу-время,
потехе - час», «Кончай дело – гуляй смело». Но в узбекской лингвокультуре
таких пословиц мы не встретили. И в узбекской и русской культуре есть
пословицы, которые подчеркивают важность своевременно выполненной
работы: «Никогда не откладывай на завтра то, что можно делать сегодня»
или «Bugungi ishni ertaga qo’yma», «Qolgan ishga qor yog’ar».Но слишком
спешить при выполнении работы тоже не стоит, все следует делать
376
тщательно, качественно и порицается спешная работа: «Делали наспех, а
сделали на смех», «Мигом сладил, да на год изгадил», «Дело верши, да не
спеши», «Sabr bilan ish bitar, shoshqaloqlik boshga yetar».
Русские пословицы отмечают, что невозможно добиться каких-либо
результатов, не прилагая к этому никаких усилий: «Без труда не вынешь
рыбку из пруда», «Не разбивши яиц, не сделаешь яичницы», «Не замочив рук,
не умоешься». Но если человек берется за работу, то ее непременно нужно
выполнить качественно: «Тот ничего не боится, кто честно трудится»,
«Лучше честным трудом добытая черствая корка, чем сдобный пирог, да
краденый», но вместе с тем узбекский народ считает что надежнее и вернее
все сделать самому:«Bozoringni o'zing qil, tegirmoningni o'zing tort». Одной из
характеристик, по которой можно судить о человеке, является его
добросовестность в труде:«Mehnatda sinalgan elda aziz», «В народе тот не
забудется, кто честно трудится».Узбекские паремии обращают внимание
на то, что материальная заинтересованность в труде играет не последнюю
роль в том, как человек будет выполнять работу: «Quruq qoshiq og’iz
yirtar», «Yegan og’iz uyaladi».
Семантический анализ русских пословиц о труде позволяет выявить
некоторые специфические черты русской ментальности. Главной
особенностью данного паремиологического пласта является тематическое
разнообразие, оценивание разных сторон трудовой деятельности человека,
когнитивный подход к характеристике порождающих онтологических
ситуаций. Также в русских паремиях встречается специфический компонент
«пирог»: «Невелик кусок пирога, а стоит много труда», «Жни, баба,
пшеницу — жди пироги», «Где кисель, тут и сел; где пирог, тут и лег».
Пословицы о труде – это один из базовых лингвокультурных
комплексов, помогающих раскрыть национальную самобытность
репрезентации языковой картины мира узбекского народа.
Итак, концепт труд интерпретируется в сопоставляемых культурах как
деятельность, необходимая человеку для существования, обеспечивающая
материальное благополучие людям трудолюбивым. Трудолюбие и качество
выполняемой работы служит критерием для оценки деловых качеств.
Различия в двух пословичных картинах мира состоят в том, что в русских
пословицах особое внимание уделяется первостепенной роли труда по
отношению к развлечениям, качественному и своевременному выполнению
работы и подчеркивается, что каждый должен заниматься привычным и
знакомым ему делом. Особенностью употребления узбекских пословиц с
концептом труд является жизненная необходимость труда и высказывается
некоторое недоверие, что кто-то может сделать полученное ему задание так
же хорошо, также наблюдается взаимосвязь между общим тонусом жизни и
работы, между желанием работать и конечным результатом трудовой
деятельности. Если в русских пословицах этнокультурным компонентом
377
выступает слово «пирог», то в узбекских паремиях такую функцию
выполняет компонент «qozon».
ЛИТЕРАТУРА:
1. Парадигма в лингвистике и теории языка / отв. ред. Н. К. Рябцева //
Горизонты современной лингвистики. Традиции и новаторство : сб. в честь
Е. С. Кубряковой.– М. : Языки славянских культур, 2009. – С. 11.
2. Пословицы русского народа : сборник В. Даля : в 3 т. Т. 1. – М. :
Русская книга, 1993. – 540 с.
3. Тер-Минасова, С. Г. Язык и межкультурная коммуникация : учебное
пособие / С. Г. Тер-Минасова. – М. : Слово, 2000. – 624 с.
4. Ўзбек халқмақоллари. –Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги нашриёт-матбаа
ижодиюти, 2009.
ЭКОЛОГИЯ СОҲАСИДАГИ ЛАТЕНТ ЖИНОЯТЛАРНИ ОЛДИНИ

ОЛИШ ЙЎНАЛИШЛАРИ
Исмоилов О.Ю.
Ўзбекистон Республикаси
Бош Прокуратура академияси
Мамлакатимизда экологик хавфсизлигини таъминлаш, табиатни
муҳофаза қилиш ва ресурслардан оқилона фойдаланишни ташкил
этишгаКонституциядан тортиб, мазкур ва турдош йўналишларда қабул
қилинган қонун ва қонун ости ҳужжатлардаасосий масалалардан бири
сифатида эътибор қаратилган.Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг
50-моддасида фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда
бўлишга мажбурликлари, 54-моддасида мулкдорлар мулкига ўз хоҳишича
эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади,мулкдан
фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги шарт эканлиги
кўрсатилган. Конституциянинг 55-моддасида “Ер, ер ости бойликлари, сув,
ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар умуммиллий
бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат
муҳофазасидадир”деб белгилаб қўйилган. Замонавий ҳуқуқ тизимининг энг
ривожланаётган тармоқларидан бири бўлган Экология ҳуқуқи соҳасига ушбу
йўналишда қонунийликни таъминлаш, ҳуқуқий-норматив базани
такомиллаштиришга кенг имкониятлар берилмоқда.Мазкур йўналишдаги энг
хавфли, мамлакатимиз экологик хавфсизлигига, табиатни муҳофаза қилиш ва
ресурслардан фойдаланиш жараёнига тахдид солувчи қилмишлар учун
амалдаги жиноят кодексинингтўртинчи бўлим XIV бобида жиноий
жавобгарлик белгиланган.
Табиатни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона
фойдаланиш,экологик ҳолатни яхшилашни таъминлаш соҳасида амалга
оширилаётган кенгкўламли чора-тадбирларга қарамасдан, экологик қонун
378
ҳужжатлариталабларининг бузилиши, табиатдан экологик хавфсиз
фойдаланишни таъминламаслик ҳолатлари ҳамон кузатилмоқда. Бу фикрни
исботиниЎзбекистон Республикаси Бош прокуратурасида юритилаётган
жиноий-ҳуқуқий статистик ҳисобот бўйича 2018-2020 йилларда рўйхатга
олинган экологик жиноятлартаркибидан ҳам кўриш мумкин.
Республикамизда ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шартларини ёки
уларни муҳофаза қилиш талабларини бузиш (197-модда),экинзор, ўрмон ёки
бошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш (198-
модда),ветеринария, ветеринария-санитария қоидалари ва нормаларини
бузиш (200-модда),зарарли кимёвий моддалар билан муомалада бўлиш
қоидаларини бузиш (201-модда),ҳайвонот ёки ўсимлик дунёсидан
фойдаланиш тартибини бузиш (202-модда) бўйича жиноятлар содир этилган.
Ачинарлиси шундаки, юқорида санаб ўтилган ва рўйхатга олинган
жиноятларнинг барчасида латент жиноятлар мавжудлиги қайд этилган.
Мамлакатимизда қайд этилмаган бўлсада хорижий давлатларда
юритиладиган статистика ва адабиётлар таҳлилидан экология хавфсизлигига
оид нормалар ва талабларни бузиш (193-модда), атроф табиий муҳитнинг
ифлосланганлиги тўғрисидаги маълумотларни қасддан яшириш ёки бузиб
кўрсатиш (194-модда), атроф табиий муҳитнинг ифлосланиши оқибатларини
бартараф қилиш чораларини кўрмаслик (195-модда), атроф табиий муҳитни
ифлослантириш (196-модда), сув ёки сув ҳавзаларидан фойдаланиш
шартларини бузиш (203-модда), муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг
режимини бузиш (204-модда) каби жиноятлар ҳам мунтазам содир этилиши
мумкин, бироқ улар хозирга қадар латент (яширин) ҳолатда қолиб кетмоқда.
Юқоридаги статистик маълумотлар таҳлили қуйидаги хулосаларни
чиқаришга асос бўлади, биринчидан, мамлакатимизда экологик
жиноятларнинг ижтимоий хавфлилик даражаси юқорилиги доимо эътиборда
бўлиб, унга қарши кураш жамиятнинг нафақат бугунги куни учун, балки
келажаги учун ҳам дахлдор эканлигига аҳамиятберилмоқда. Иккинчидан,
расмий ҳисоботларда экология соҳасидаги жиноятлар тўлиқ, етарли даражада
хисобга олинмаябди.Бу соҳани ўрганган мутахассисларни фикрича экология
соҳасидаги жиноятларнинг 95-98 фоизи латент бўлиб қолмоқда ва бу холат
жамият учун ўта оғир оқибатларни келтириб чиқариши мумкин[1,2].
Шу ўринда латент жиноятлар ва уларнинг турлари ҳақида қисқача
маълумот бериш зарур. Лотин тилидан таржима қилинган “латент” (latens,
latentis) яширин, кўринмас, ташқи кўринишда акс этмайдиган маънони
англатади [3]. Ушбу атама фаннинг турли соҳаларида яширин, номаълум ва
кўринмас ҳодиса ва жараёнларни ифодалашда кенг қўлланилади. Масалан,
тиббиётда касалликнинг яширин даври “латент даври” сифатида эътироф
этилади, “коронавирус” (Covid-19 ) касаллигининг яширин даври 14 кун
эканлиги кўпчиликка маълум бўлди.
Юридик фанга “латент” тушунчаси барча турдаги жиноятчилик
кўринишларини синчковлик билан ўрганишда (тадқиқ этишда) жиноятнинг
379
ҳақиқатда содир бўлган аммо баъзи сабабларга кўра яширин бўлиб қолган
қисмини ифодаловчи тушунча сифатида кириб келди [4]. Фанда латент
жиноятларнинг турли хил талқинлари мавжуд бўлиб, аксарият
криминологик-олимлар латент жиноятларнинг умумий тушунчасига таъриф
беришда унинг зарурий белгиси сифатида номаълум (яширин) эканлигини
эътироф этишган.
Латент жиноят тушунчасига Ўзбекистон Республикаси Бош
прокуратураси, Олий суди,Давлат хавфсизлик хизмати, Ички ишлар
вазирлиги, Давлат божхона қўмитасининг 2018 йил 30 декабрдаги ҚК-83,
08/УМ-706-18, 1, 84, 01-02/22-77-сон қарори билан тасдиқланган “Электрон
жиноий-ҳуқуқий статистика ягона ахборот тизимини юритиш тартиби
тўғрисида Низом”да батафсил ва мақбул таъриф берилган. Унга кўра латент
жиноят деб – ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга олдиндан номаълум
бўлган ёки маълум бўлган бўлсада, ҳисобга олишда қасддан яширилган,
муқаддам рўйхатга олинмаган ёки рўйхатга олинган бўлсада, нотўғри
ҳуқуқий баҳо берилиши натижасида жиноят деб топилмаган, жиноят
таркибининг барча аломатлари мавжуд бўлган ижтимоий хавфли қилмишга
айтилади.
Мазкур йўналишда олиб борилган тадқиқотлар асосида экология
соҳасида содир этилаётган жиноятларнинг латентлик даражаси бошқа
жиноятларга нисбатан юқори эканлигини таъкидлаш мумкин. Атроф табиий-
муҳитга қарши ҳар қандай жиноят ўзи жамият учун ўта ҳавфли ижтимоий
қилмиш сифатида баҳоланса, уларнинг латент (яширин) ҳолда очилмай
қолиши муаммони икки карра долзарблигини оширади. Бу ҳолат кишиларни
адолатли жамият ва унинг институтларига, жумладан давлатга бўлган
ишончини йўққа чиқаради. Шунинг учун бу ҳолатни келтириб чиқарувчи
сабабларни ва унинг олдини олиш йўлларини тадқиқ этиш муҳим вазифа
саналади.
Изланишлар асосида экология соҳасидаги жиноятларнинг латентлик
даражасини юқори бўлишсабабларини ўрганиш долзарб вазифа бўлиб,бу
жараён унга қарши кураш йўналишларини белгилашни
осонлаштиради.Соҳага оид адабиётлар таҳлили ва амалётдаги кузатишлар
натижасида экология соҳасига оид жиноятларни латентлик даражаси юқори
бўлишини қуйидаги сабабларини кўрсатиб ўтиш мумкин:
Биринчидан,экология соҳасидаги жиноятлар статистикасидан Жиноят
кодексинингтўртинчи бўлим XIV бобидаги экология соҳасидаги жиноятларга
қаратилган 11та модданинг фақатгина 5 тасида жиноят содир этилганлиги
кайд этилган. Бу моддалар бўйича жиноий жавобгарлик белгилаш алоҳида
билим ва малакаларни талаб этмайди. Уларда жиноят содир этилгандан сўнг
маълум “из” қолади.Ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шартларини, ов
қилиш тартибини бузиш, ноқонуний дарахт кесиш, карерлардан ноқонуний
фойдаланиш каби ҳолатларда жиноятни ҳисобга қўйиш ва фош этиш
имкониятлари юқори. Бироқ, атроф табиий муҳитнинг ифлосланганлиги ёки
380
заҳарли кимёвий ва радиоактив моддалардан экологик хавфсиз
фойдаланишни таъминламаслик каби маълумотларни текшириш ва
жиноятни ҳисобга қўйиш махсус тадқиқот усулларидан, техник
воситалар,моноторинг маълумотларидан фойдаланишни талаб этади[5].
Шунинг учун ҳам бу турдаги жиноятларнинг латентлик даражаси юқори
бўлади.
Иккинчидан,экология соҳасидаги жиноятларнинг дастлабки қурбони
асосан табиат ва унинг компонетлариҳисобланиб, иккиламчи таъсирдагини
кишилар зарар кўрадилар. Бу ўринда жабрланувчидан яъни табиатдан
анъанавий усулда, жиноятчи ва жиноят оқибатлари ҳақида бирор маълумот
олиш имконияти деярли йўқ.Чунки табиат ва унинг компонентлари инсон
тилида гапирмайдилар,шикоят,ариза нималигини билмайдилар. Лекин,она
табиат кишиларга ўз эътирозларини Орол фожиаси, инсон ўлимига сабаб
бўладигин “смог туманлари,” кислотали ёмғирлар ёғиши, озон туйнуги,
иқлим ўзгаришикабиҳолатларда намоён этадилар. Бироқ, бу нохуш
ўзгаришларжиноят содир этилгандан бир неча йиллар ўтиб юз
берганлигидан, уларнинг латентлик даражаси ортиб бораверади. Бундай
жиноятларни аниқлаш асосан тасодифийдир. Маълум вақтдан сўнг табиатни
муҳафаза қилиш ташкилоти ходимлари ёки махаллий аҳоли табиатда юз
берган ўзгаришларни кўриб, билиб қолиб, сўраб-суриштириб, табиатга
нисбатан қўлланилган ноқонуний ҳаракат тўғрисида ҳуқуқни муҳофаза
қилувчи идораларига хабар беришгандагина бу жиноятлар ошкор бўлади.
Бундан кўриниб турибдики экология соҳасидаги жиноятларни
латентлик даражасини камайтириш ва уларни фош этишда, анъанавий
усуллар (сўровномалар, матбуот материаллари таҳлили) нинг ўзи етарли
эмас. Бу усулларга қўшимча равишда латент экологик жиноятларни фош
этиш йўналишида илмий-тадқиқот ишларини олиб бориш, инновацион
усулларни ишлаб чиқиш талаб этилади. Бундай тадқиқотларни доимий
равишда олиб бориш, мониториг маълумотларини мунтазам таҳлил қилиш,
кучли жамоатчилик назоратини йўлга қўйиш каби йўналишлардаги ишларни
амалга ошириш мақсадга мувофиқдир.
Юқоридаги чора-тадбирларни амалга ошириш орқали биз
жамиятимизда жиноятчиликни барвақт олдини олиш, (латент) яширин
жиноятлар бўлишига йўл қўймаслик билан бир қаторда, келажак авлодлар
учун ҳам она табиатимизни асраб қолишдек эзгу мақсад сари амалда харакат
қилган бўламиз.
1. Бахмудов, З.Б. Некоторые факторы, способствующие росту

экологической преступности (на примере незаконной добычи водных
животных и растений) // Вестник Российской правовой академии. –
2007. – № 1.
381
2. Плешаков А.М. Уголовно-правовая борьба с экологическими
преступлениями: автореф. дис. ... канд. юрид.наук. М., 1994.
3. Словарь иностранных слов. - М., 1980. - С. 279
4. Сазонова Н.В. Латентная преступность: понятие, причины,
измерение: дис... канд. юрид. наук.: 12.00.08 / Н.В. Сазонова.
Красноярск, 2004.
5. Бабаназаров К.Р. Атроф табиий муҳитни радиация таъсиридан
ҳуқуқий муҳофаза қилишни такомиллаштириш. Монография /
Масъулмуҳаррир: ю.ф.д.,доцент Р.Ж.Маткурбанов. –Т.:
ЎзбекистонРеспубликасиМиллийгвардиясиҲарбий-техник институти,
2019, - 314 б.
СИМВОЛИЗАЦИЯ СОМАТИЧЕСКОЙ ФРАЗЕОЛОГИИ

СОВРЕМЕННОГО РУССКОГО ЯЗЫКА
Акрамова М.Ш.
В настоящее время важно говорить об актуальности развития
семиотической науки в целом, а также проблемы символизация
соматической фразеологии современного русского языка, в частности.
В лингвистике ХХ в. семиотический подход и основные семиотические
понятия такие, как “знак”, “коммуникация” и “семиозис”, сыграли
огромную роль в развитии лингвистики.
Обзор и анализ научных источников показал, что определение
“семиотика” и “семиотический” к концу ХХ в. Вытеснило некоторые
прежние наименования соответствующих областей исследования (такие, как
“знаковые системы” или “структурная поэтика”). Как отмечает один из
основоположников семиотики Ч.Моррис, “отношение семиотики к наукам
двоякое: с одной стороны, семиотика – это наука в ряду других наук, а с
другой стороны – это инструмент наук” [2, 8]. Данный тезис, очевидно,
обоснован. Как метод семиотика используется практически во всех
исследованиях человеческой деятельности, языке, в том числе и во
фразеологии.
Безусловно, в ХХ в. семиотика развивалась в разных направлениях.
При этом, рассматриваемая как наука, семиотика сопоставима практически
со всеми науками о человеке. Например, широко представлены исследования
на тему “семиотика и психоанализ”, “семиотика и народная культура”,
“семиотика и исследования литературных текстов”, “семиотика и
прагматика”, “семиотика и лингвистика”, “семиотика и фразеология”,
“семиотика и фразеологические соматизмы” и др. [6, 27]
В настоящее время учёными и исследователями рассматриваются
теоретические основы лингвистической символики, аспекты изучения
символов и символической системы, раскрываются вопросы общей теории
382
лингвистической семиотики с национально-культуроведческой точки зрения,
а также изучаются проблемы семиотики, его особенности и
функционирование на современном этапе развития фразеологии.
Возобновившееся внимание учёных и специалистов в данной области
лингвистики позволило ещё раз взглянуть на проблему с точки зрения
развития современной науки лингвосемиотики[3, 9].
Важно отметить, что анализ и изучение научной литературы выявил
также то, что актуальность настоящей работы определяется недостаточной
изученностью данной проблемы, а также необходимостью дальнейшего
исследования проблемы с точки зрения символизации соматической
фразеологии современного русского языка, семиотики на современном этапе
развития лингвистики, определения её статуса в языкознании. Всё это
обусловило выбор темы в качестве научного изыскания.
Как известно, основателю семиотики - американскому логику,
философу и естествоиспытателю Ч.Пирсу, - принадлежит разделение
семиотических знаков на:
1) индексы (знаки непосредственно указывающие на
объект)[4, 3];
2) иконы, или иконические знаки (знаки с планом выражения,
сходным с феноменом изображаемой действительности)[4, 3];
3) символы (знаки с планом выражения, не соотносящимся с
обозначаемым объектом) [5, 11].
В связи с этим наш интерес вызвал третий уровень семиотических
знаков, в частности, русские символы как компоненты фразеологических
соматизмов.
Необходимо отметить, что в научной литературе представлено
подробное и всесторонне изложение проблемы и пути её решения. К
сожалению, существуют и такие вопросы, которые ждут своего решения.
Например, в разработанной Ч. Пирсом концепции, уделено особое
внимание частотности символьности компонента фразеологических
соматизмов в учебной литературе и фразеологических словарях,
содержащих ярко выраженный компонент, соответственно определена роль
каждого языкового символа в потоке речевого общения, а также выявлена
его смысловая нагрузка[5, 124].
Результаты проведенного нами исследования показали довольно
высокий уровень частотности, фразеологических соматизмов, включивших в
свой состав символы русского языка. Нами сделана попытка их обобщения и
классификации, на основе научных трудов Пирса Ч., что явилось основой
при разработке и составлении нами словника словаря-справочника
соматических единиц[5, 25].
Наряду с зарубежными исследованиями семиотики российские
учёные опирались на большое число ярких и разнообразных
предшественников: школу “русских формалистов” (Ю.Н. Тынянов, Б.М.
383
Эйхенбаум, В.Б. Шкловский), Московский лингвистический кружок (Р.О.
Якобсон, Г.О. Винокур, А.А. Реформатский и др.), С.О. Карцевского, школу
психологов (Л.С. Выготский, А.Р. Лурия и др.), теоретические работы С.М.
Эйзенштейна и т.д.
Символизация соматической фразеологии современного русского
языка - один из активных механизмов образования фразеологического
значения. Символика человеческого тела исходит из его
действительной, материальной сущности, что неоднократно связывает ее с
метонимией.
Важно отметить, части тела выступают в большинстве случаев в
качестве языкового символа. В вербальном оформлении мысли языковые
образы играют большое значение в речевом общении, обеспечивая обмен
мыслями и эмоциями.
Названия частей тела продуктивно используются в качестве
метафорических универсалий. [1, 48 ]. Черкасова И.Н. говорит «о
возможности вырастания символа из ключевой метафоры (образ, лежащий в
основе такой идиомы, схематизируется, связь со значением делается менее
органичной) и указывает на парадигмы с компонентом «нос» как символом
малого расстояния [8, 97]. Например, не видеть дальше своего носа, перед
носом, под носом, из-под носа. И все, безусловно, потому, что при
назывании нового объекта у человека возникает ассоциация, прежде всего, с
тем, что ему хорошо знакомо, что постоянно находится при нём. По мнению
учёного, сначала «человек сравнивает окружающие предметы с самим собой,
с частями своего тела, так как они постоянно находятся перед глазами и
становятся своеобразными эталонами для сравнения» [8, 98].
Как видно, основным полем функционирования символов в структуре
фразеологических соматизмов выступают общение, коммуникация.
Действительно, трудно общаться, не зная и не понимая смысловой нагрузки
символов. Ибо, не зная смысловую нагрузку символов в большинстве
случаев трудно их понять, что в осложняет общение.
Символизация соматической фразеологии прививает языковой,
эмоциональные чувства, яркую выраженность выразительных средств языка
при коммуникации, которые придают речи определённую «стилистическую»
красоту речи, эмоциональность и образность.
Исследуя, данную проблему, необходимо сделать определённые
выводы, что сегодня расширяются возможности языковых символов, в том
числе и в составе фразеологизмов-соматизмов, активно используются в речи,
что говорит о развитии науки семиотики в русле фразеологических
соматизмов, их роли в современном русском языке [6, 61]. Изучение
соматизмов в составе фразеологических единиц является важным этапом в
определении тенденций в развитии языка, в определении живых, активных
процессов в языке.
Данная актуальная проблема наталкивает исследователя к другим
384
аспектам культуры народа. Все соматизмы в структуре фразеологизмов, на
наш взгляд, предстают как важные языковые единицы, которые не могут
быть исключены.
Таким образом, может быть поставлен вопрос об определённых
семиотических чертах и их особенностях во фразеологических соматизмах в
целом.
Изучение теоретических проблем лингвосемиотики как одного из
перспективных направлений современной лингвистической науки, позволит,
на наш взгляд, раскрыть существующие проблемы и найти им обоснованное
научное решение.
1.Башкатова Ю.А. Символические признаки семантических концептов.
– Самара, 2006.
2.Моррис Ч.У. Основания теории знаков// В кн.: Семиотика. - М.,
1983.
3.Карнап Р., Тарский А. Семиотика. Пирс Ч. – Москва, 2000.
4.Кравченко А.В. Язык, знак, значение. - Иркутск, 2001.
5.Пирс Ч. Основания теории знаков// В кн.: Семиотика. - М., 1983
6.Степанов Ю.С. Семиотика. - Москва, 1983.
7.Успенского Б.А. К проблеме генезиса Тартуско-московской
семиотической школы// Труды по знаковым системам. – Москва, 1987.
8.Черкасова И. Н. Символьный компонент в составе идиом // Макет
словарной статьи для Автоматизированного толково-идеографического
словаря русских фразеологизмов. Образцы словарных статей. - М., 1991. -
С. 96–98.
ЁШЛАРНИ ВАТАНПАРВАРЛИК РУХИДА ТАРБИЯЛАШ

КОНСЕПЦИЯСИНИНГ ТАРБИЯВИЙ АҲАМИЯТИ.
Р.Мамажонов, Ж.Акрамов
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 23
февральдаги 140-сонли қарорига асосан мамлакатимизда Ёшларни ҳарбий-
ватанпарварлик рухида тарбиялаш концепцияси қабул қилинди. Мазкур
концепцияда ёшларни ҳарбий-ватанпарварлик рухида тарбиялаш масаласига
жисмонан ва маьнан соғлом авлодни тарбиялашга оид яхлит таьлим-тарбия
тизимининг узвий ва ажралмас қисми сифатида қаралиб, Ўзбекистон
Республикасини 2017-2021 йилларда ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси талаблари асосида миллий ва жахондаги илғор тажрибалар,
бугунги Ўзбекистон хаётидаги реал ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар билан
уйғун равишда такомиллаштириш масаласига алохида эьтибор қаратилди.
Мазкур концепцияда Ёшларни ҳарбий-ватанпарварлик рухида
тарбиялашнинг мақсад ва вазифалари, унинг тизими, асосий принциплари,
385
шакл ва услублари, шунингдек, босқичлари ва йўналишлари кўрсатиб
ўтилган.
Ёшларни ватанпарварлик рухида тарбиялаш ишлари қуйидаги тўрт
босқичда амалга оширилади:
Биринчи босқич (3-7 ёшдагилар) атрофдаги олам, Ватан хақида
дастлабки тасаввурлар пайдо бўладиган босқич хисобланиб, унда оила ва
мактабгача таьлим муассасаларида болаларга турли шеьрлар, куй ва
қўшиқлар ўргатиш, мултфиьлм ва турли ўйинлар ташкил этиш, расмлар
чизиш орқали дунёни англаш, давлат рамзлари (байроқ, герб, мадхия) билан
танишиш асосида уларда она юртга мухаббатни шакллантиришни ўз ичига
олади. Ушбу босқичда қуйидагиларга асосий эьтибор қаратилади:
Иккинчи босқичда (7-16 ёшдагилар) ўқувчиларнинг Ватанга
мухаббати ва садоқатини мустахкамлаш, она юрт олдидаги фарзандлик
бурчини юксак масьулият билан бажариш, уларда Қуролли Кучларимизга
бўлган ижобий фикрларни янада кенгайтириш, ҳарбий хизмат нуфузини
кўтариш, ёшларнинг жисмонан соғлом, маьнавий етук, кенг дунёқарашли,
мустақил фикр юритадиган баркамол инсон сифатида шакллантириш каби
эзгу ишларга даьват этилади.
Учинчи босқич (16-18 ёшдагилар) ёшларда Ватанга ва унинг химояси
учун муносиб хизмат қилишга рухан ва жисмонан тайёрликни таьминлашга
йўналтирилади. Мазкур босқичда юқоридаги вазифаларга қўшимча равишда
қуйидаги масалаларга эьтибор қаратилади;
- ёшларни харбий хизматга тайёрлаш, харбий хизматга нисбатан уларнинг
мустақил фикри ва ижобий қарашларини шакллантириш, ватанпарварлик
туйғуларини кучайтириб бориш;
- ўқувчи ёшларнинг назарий ва амалий билим ва кўникмаларини бойитиш
мақсадида мудофаа ишлари бўлимлари ва ҳарбий қисмлар, ўзини ўзи
бошқариш органлари, давлат ва жамоат ташкилотлари билан хамкорликда
турли сермазмун ва қизиқарли тадбирлар ташкил этиш;
- миллий армиямиз учун жисмонан бақувват ва маьнан етук ёшлар зарурлиги,
ҳарбий хизматнинг ахамияти, ҚуроллиКучларда олиб борилаётган батафсил
маьлумот бериб бориш;
Тўртинчи босқич (18-30 ёшдагилар) ёшларнинг жисмоний ва
маьнавий қобилияти, етакчилик кўникмалари ва интеллектуал салохияти,
умумий ва профессионал малакасини ошириш, уларни ўз устида мунтазам
ишлаш, соғлом хаёт кечиришга ундаш ва шунга эришишни назарда тутади.
Ушбу босқичда қуйидаги жихатларга эьтибор қаратиш талаб этилади:
ёш авлодни хар томонлама етук, интеллектуал ва маьнавий салохияти
юксак, ота-она ва Ватанига садоқатли инсонлар этиб тарбиялашнинг
ахамияти тўғрисидаги тасаввур ва билимларни янада бойитиш;
Ватан ҳимоясига доимо тайёр бўлиш ва Қуролли Кучлар сафида хизмат
бурчини ўтаётган ёшлар билан фахрланиш, конституцион бурч ва Ҳарбий
қасамёдга содиқлик туйғуларини шакллантириш;
386
-ҳарбий хизмат шароитларига мослашиш ва ҳарбий ихтисосликларни пухта
эгаллаш, хар қандай қийинчиликка тайёр туриш, матонат ва жасорат
фазилатларини мустахкамлаш, қурол-аслаха, ҳарбий-техника, давлат ва
ҳарбий мулкни асраб-авайлаш кўникмаларини ривожлантириш;
-жанговар тайёргарлик ва ҳарбий махоратни мунтазам ошириб бориш,
ҳарбий жамоада қарор топган ўзаро ёрдам ва дўстона муносабатларни
қадрлаш каби фазилатларни шакллантириш;
-ёшларнинг ўз танлаган касбини пухта эгаллаши ва етук мутахассис бўлиб
етишиши учун яқиндан кўмаклашиш;
-китобхонликни кенг тарғиб этиш, жамиятда юксак маьнавиятни қарор
топтиришда бадиий асарларнинг роли ва ахамиятини ёшлар онгига
сингдириш;
-миллий мафкурамизга зид бўлган ёт ғояларга қарши танқидий қараш ва
мафкуравий иммунитетни, ўзига ишонч, хушёрлик ва огохлик туйғуларини
мустахкамлаш;
-ёшларда фаол хаётий позиция ва ўзининг мустақил фикр мулохазаларини
аниқ баён эта олиш, масьулиятни хис этиш, қатьий тартиб интизомга риоя
қилиш фазилатларини шакллантириш, уларни қатьиятли бўлишга ўргатиш.
Бизнинг бўлажак мутахассисларимиз, яъни, айнан чақириққача ҳарбий
таълим раҳбарлари ишлайдиган ёшлар контингенти, концепцияда учинчи
босқич (16-18 ёшдагилар) деб кўрсатиб ўтилган, бу босқичнинг вазифаси
ёшларда Ватанга ва унинг химояси учун муносиб хизмат қилишга рухан ва
жисмонан тайёрликни таьминлашга йўналтирилади, деб таъкидланган.
МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ В ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ

Тилаволдиев Ш. Х., Хайдаралиев Х. Х, Қаюмом Ю. Й.
Обучение – это целенаправленное, заранее запроектированное общение,
в ходе которого осуществляется образование, воспитание и развитие
обучаемого, усваиваются отдельные стороны опыта человечества, опыта
деятельности и познания. Обучение является важнейшим средством
формирования личности и, в первую очередь, умственного развития и
общего образования. Процесс обучения направлен на формирование знаний,
умений, навыков, опыта творческой деятельности.
Обучение – совместная деятельность или система действий
преподавателя и субъекта учения, направленная на усвоение субъектом
учения избранных преподавателем (совокупностью преподавателей)
элементов объективизированного опыта человечества: учебного материала
или объекта обучения. В ходе обучения педагог нацеливает, информирует,
организует, стимулирует деятельность обучающегося, корректирует и
оценивает ее, а обучающийся овладевает содержанием, видами
деятельности, отраженными в программах обучения. При этом именно
387
участие в обучении преподавателя делает процесс усвоения управляемым,
позволяющим усваивать необходимые ученику элементы
объективизированного опыта человечества и делать это наиболее
рациональным способом, уже проверенным и закрепленным в этом опыте.
Мостом, соединяющим теоретические представления с педагогической
практикой, служат принципы обучения.
Принципы обучения всегда отражают зависимости между
объективными закономерностями учебного процесса и целями, которые
стоят в обучении. В современной дидактике принципы обучения
рассматриваются как рекомендации, направляющие педагогическую
деятельность и учебный процесс в целом, как способы достижения
педагогических целей с учетом закономерностей учебного процесса.
Однако при выделении системы принципов обучения в высшей школе
необходимо учитывать особенности учебного процесса этой группы учебных
заведений (например, такие как: в высшей школе изучаются не основы наук,
а сама наука в развитии; сближение самостоятельной работы студентов и
научно-исследовательской работы преподавателей; наблюдается единство
научного и учебного начала в деятельности преподавателя высшей школы в
отличие от учителя средней школы; идеи профессионализации в
преподавании почти всех наук отражены гораздо ярче, сильнее, чем в
средней школе).
В настоящее время учебный процесс требует постоянного
совершенствования, так как происходит смена приоритетов и социальных
ценностей: научно-технический прогресс все больше осознается как средство
достижения такого уровня производства, который в наибольшей мере
отвечает удовлетворению постоянно повышающихся потребностей человека,
развитию духовного богатства личности. Поэтому современная ситуация в
подготовке специалистов требует коренного изменения стратегии и тактики
обучения в вузе.
Главной задачей высшего учебного заведения на современном этапе
является подготовка специалистов, способных нестандартно, гибко и
своевременно реагировать на изменения, которые происходят в обществе и в
мире. Поэтому для подготовки студентов к профессиональной деятельности
в будущем и используются инновационные методы обучения в вузе.
Появление задачи введения новых методов в процесс обучения
обусловлено следующими причинами: – развитием наук, в том числе их
прикладных аспектов, охватывающих различные стороны социальной жизни,
вследствие чего основными навыками, неотъемлемыми атрибутами
профессиональной деятельности выпускников вузов становятся разработка
гипотез, нахождение оптимальных и при этом нетривиальных решений,
проектирование, моделирование; формированием современного
конкурентного рынка труда, мотивирующего выпускников на осознанный
выбор будущей профессиональной специализации уже во время обучения в
388
вузе и на закрепление необходимых компетенций в учебной, преддипломной
практиках; - динамичным совершенствованием всех видов образования,
диктующим необходимость постоянного освоения новых приемов, способов,
технологий, форм разнообразной деятельности, нахождения эффективных
методов решения проблем. Ориентируясь на происходящие изменения,
современная система образования должна перейти в особый инновационный
режим развития, в котором, как указывают ряд исследователей, необходимо
сохранить лучшие традиции традиционного образования и одновременно
учесть тенденции развития систем подготовки специалистов в других
странах, соотнести отечественный опыт с мировыми нормами и
стандартами.К инновационным методикам обучения относятся
интерактивные и компьютерные технологии.
Интерактивные технологии обучения включают лекции (научные,
социальные, профессиональные, интегративные и др.) и семинары (диспуты,
учебные дискуссии, технологии проектного обучения и др.). Компьютерные
технологии обучения предполагают сбор, переработку, хранение и передачу
информации от обучающего обучаемому и наоборот. Рассмотрим более
детально, что же такое интерактивные методы обучения. Интерактивный
(«Inter» - взаимный, «act» - действовать) – означает взаимодействовать,
находиться в режиме беседы, диалога с кем – либо.
Итак, интерактивные методы обучения, под которыми подразумевается
постоянное взаимодействие, диалог, беседа преподавателя и студента,
причем, доминирующую позицию должны занимать студенты, тогда как
преподаватель должен дать правильное направление в работе. Исследования
как отечественных, так и зарубежных исследователейв области методики,
методологии и методов преподавания показали, что использование
интерактивных методов обучения является одним из самых эффективных,
результативных методов оптимального усвоения нового и закрепления
пройденного материала.
Во-первых, студентам легче понимать и запоминать материал, когда они
сами являются субъектами учебного процесса, во-вторых, даже самые слабые
и стеснительные студенты втягиваются в процесс обучения. Использование в
работе интерактивных методов обучения помогает решать немало проблем: -
формируют у студентов интерес к изучаемой дисциплине; - обеспечивает
оптимальное усвоение нового материала; - развивает интеллектуальную
самостоятельность; - обучает работе в команде, анализу материала и выбору
лучшего ответа; - развивает коллективизм, уважение к чужому мнению; -
формирует у студентов мнений, профессиональных компетенций и
жизненных навыков. Известны следующие интерактивные методы обучения:
- круглый стол (дебаты и дискуссии);
- мозговой штурм (мозговая атака);
- ролевые и деловые игры;
- эвристическая беседа;
389
- кейс-метод (анализ определенных ситуаций);
- мастер-класс;
- тренинги;
- метод проектов;
- групповая работа с иллюстративным материалом.
В образовательном процессе могут быть использованы пассивный и
активный методы обучения. Интерактивные методы можно рассматривать
как наиболее современную форму активных методов обучения. Суть
активных методов обучения, направленных на формирование умений и
навыков, состоит в том, чтобы обеспечить выполнение студентами тех задач,
в процессе решения которых они самостоятельно овладевают умениями и
навыками.
Проявление и развитие активных методов обучения обусловлено тем,
что перед обучением были поставлены задачи не только усвоения
студентами знаний и формирования профессиональных умений и навыков,
но и развития творческих и коммуникативных способностей личности,
формирования личностного подхода к возникающей проблеме. Так,
непосредственное вовлечение студентов в активную учебно-познавательную
деятельность в ходе учебного процесса связано с применением приемов и
методов, получивших обобщенное название «активные методы обучения».
Преподаватель в своей профессиональной деятельности использует ту
классификацию и группу методов, которые наиболее полно помогают
осуществлению тех дидактических задач, которые он ставит перед занятием.
И активные методы обучения являются одним из наиболее эффективных
средств вовлечения студентов в учебно-познавательную деятельность.
К числу таких приемов обучения, относятся эвристическое обучение,
мозговой штурм, проблемное обучение, дебаты, перекрестная дискуссия,
проектный метод, дерево решений, ролевые игры, деловая игра, деловая
корзина, форум, обсуждение вполголоса, учебная стратегия «Бортовой
журнал», стратегия «обучение сообща» и т. д. Разумеется, каждый из них
имеет не только ценность, но и свои особенности.
Например, эвристическая беседа представляет собой метод, который
получил название от восходящего к Сократу методу обучения «эвристика»
(нахожу, открываю, отыскиваю). Поскольку по своей психологической
природе эвристическая беседа принимается в основе своей за коллективное
мышление или беседа (как поиск ответа на проблему), то в педагогике этот
метод принято считать методом проблемного обучения. Дискуссия, как
метод обучения, стала применяться в последние годы, когда была
провозглашена гласность и сняты запреты на плюрализм мнений не только
по вопросам житейским, но и по проблемам теорий, политики, идеологии.
Таким образом, названный выше метод представляет собой специально
запрограммированное свободное обсуждение теоретических вопросов
учебной программы, которые обычно начинаются с постановки вопроса.
390
Причем, он используется на групповых формах занятий, семинарах,
семинарах-практикумах, собеседованиях по обсуждению итогов выполнения
заданий, на практических и лабораторных занятиях, когда студентам нужно
высказаться.
Иногда практикуются и лекции-дискуссии, когда лектор по ходу
изложения материала обращается к аудитории с отдельными вопросами,
требующими коротких и быстрых ответов. Дискуссия в полном смысле на
лекции развернуться не может, но вопрос, вызвавший сразу несколько
разных ответов из аудитории, уже создает психологическую атмосферу
коллективного размышления и готовности внимательно слушать
рассуждения лектора, отвечающего на дискуссионный вопрос с учетом
сложившейся ситуации.
Метод «мозговой атаки» как метод обучения широко применяется в
практике вузовского преподавания. Хотя, его название родилось в системе
управления и в сфере научных исследований. Суть метода в поиске ответа
студентов на любую сложную проблему посредством интенсивных
высказываний всевозможных приходящих в голову идей, догадок,
предложений. Кроме того, «Золотым правилом» мозговой атаки является
одно – ничего из произнесенного участниками разговора не подвергать
сомнению, не критиковать, а обеспечить полную свободу высказываниям
любых идей. Что касается метода «круглого стола», то он был заимствован
педагогами из области политики и науки.
Как правило, они организуются для обсуждения какой-нибудь проблемы
представителями разных политических и научных направлений. В обучении
метод «круглого стола» используется в основном для повышения
эффективности усвоения теоретических проблем путем рассмотрения их в
разных научных аспектах, с участием специалистов разного профиля и
направлений деятельности.
Особое внимание заслуживает, метод «деловой игры», который
первоначально появился, как ни странно не в системе образования, а в
практической сфере управления. Сейчас деловые игры применяются в
исследовательской работе, в процессе проективных разработок, при
коллективной выработке решений и в военном деле. В вузовской подготовке
специалистов разного профиля деловая игра применяется чаще всего для
обучения управленческой деятельности.
Метод деловой игры как метод обучения заключается в учебном
моделировании ситуации той деятельности, которой предстоит обучить
студентов, чтобы на моделях, а не на реальных объектах обучать будущих
специалистов выполнять соответствующие профессиональные функции.
Также необходимо уделить внимание и «кейс-методу», который является
наиболее эффективным и распространенным методом организации активной
познавательной деятельности студентов.
391
Метод анализа конкретных ситуаций развивает способность к анализу
жизненных и производственных задач. Сталкиваясь с конкретной ситуацией,
обучаемый должен определить: есть ли в ней проблема, в чем она состоит,
определить свое отношение к ситуации. С развитием научно-технического
прогресса, увеличивается объем информации, обязательной для усвоения.
Информация быстро устаревает и нуждается в постоянном обновлении.
Отсюда следует, что обучение, которое ориентировано главным образом
на запоминание и сохранение материала в памяти, уже только отчасти
сможет удовлетворять современным требованиям. Значит, выступает
проблема формирования таких качеств мышления, которые позволили бы
студенту самостоятельно усваивать постоянный поток новой информации,
развитие таких способностей, которые, сохранившись и после завершения
образования, обеспечивали человеку возможность не отставать от
ускоряющегося научно-технического прогресса.
Нужны новые методы и подходы в обучении, которые могли научить
студентов учиться, т. е. самостоятельно находить и усваивать нужную
информацию. Роль преподавателя направлять и подводить итог проделанной
работе студента, указывать на ошибки в процессе выполнения заданий.
1. Горбатова М. К., Назипова Н. К. Методики преподавания в высшей
школе, учебное пособие. ННГУ, 2012 г.
2. Кирикова М. И. Современные методы обучения в ВУЗЕ. Сборники
конференций. 2012 г.
3. Мартынова А. Ю. Адаптация студентов с ограниченными
возможностями здоровья к условиям ВУЗа. Сборник статей научно-
практической конференции. 2015 г.
4. Садыкова Р. Ш. Интерактивные методы обучения – требования
времени // Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. 2014 г.
ПРОБЛЕМА «ГЕНДЕРНОЙ СЕГРЕГАЦИИ» В ОБРАЗОВАНИИ:

ПРИЧИНЫ, ПОДХОДЫ И РЕШЕНИЯ
Э.Т.Мирзажонова, И.Хамдамов
Образование, как известно, это вклад каждого и всех в будущее.
Основными принципами государственной политики Узбекистана в области
образования определены: свобода выбора формы получения образования;
недопустимость дискриминации в области образования; обеспечение равных
возможностей для получения образования; внедрение национальных и
общечеловеческих ценностей в образование и воспитание; гуманистический,
демократический характер образования и воспитания; образование на
протяжении всей жизни человека; гарантия социальной защиты педагогов в
обществе.
392
Декларируя принцип равного доступа к образованию для всех
граждан, образование должно выполнять функцию обеспечения этого
равенства, в том числе гендерного. Однако, существуют определенные
основания для сомнения в том, что представлены ли в образовании интересы
мужчин и женщин как паритетных социальных групп. Возникает вопрос -
какие меры при этом предлагаются для предоставления равных
возможностей в получении социальных благ и нивелировании
патриархальных установок.
Гендерное равенство в сфере образования означает не только равный
доступ для женщин и мужчин к его получению, но и равные результаты
использования этой возможности. От этого, в конечном счете, зависит то,
насколько принцип гендерного равенства будет соблюден в доступе к
ресурсам в обществе в целом, и выравнивании возможностей между полами.
Применение политики гендерного равенства в образовании должно
начаться с осознания существования неравенства в этой сфере и готовности
оценить его масштабы, проанализировать причины возникновения и
предложить пути снижения. Отправным моментом в этом случае является
анализ существующего в образовании феномена гендерной сегрегации. Это
«невидимая» сторона образования как процесс и система социальных
институтов, в которой находит свое отражение гендерная составляющая.
Приходится констатировать, что гендерное неравенство в образовании,
которое выражается в неравномерном распределении мужчин и женщин в
этой сфере, всё еще существует.
Состав обучающихся по Узбекистану в различных видах учебных
заведений характеризуется небольшим преобладанием в них доли мужчин
(возможно, это связано с небольшим численным перевесом по факту
рождения мужской части населения в нашей республике в возрасте от 18 до
34 лет). При этом женщин немного больше, чем мужчин, в средних учебных
заведениях, но значительно меньше - в высших. Среди аспирантов и
докторантов также большую часть составляют мужчины, однако, в
последние годы наблюдается тенденция роста числа женщин. При этом
количество мужчин и женщин среди научных сотрудников, имеющих ученые
степени, оставалось неизменным на протяжении периода с 1997 по 2000 годы
и подавляющее большинство здесь составляли мужчины, но в последние
годы заметно возрастает тенденция к увеличению девушек и женщин.
Сравнение распределения мужчин и женщин по отраслям
специализации в средних специальных и высших учебных заведениях
демонстрирует преобладание количества мужчин во всех сферах за
исключением здравоохранения и образования. Специализация в аспирантуре
также свидетельствует о преобладании числа женщин в гуманитарных, а
мужчин – в технических областях наук.
Как правило, студентки высших и средних специальных учебных
заведений в получении специальностей отдают предпочтение таким
393
отраслям как просвещение, здравоохранение, мужчины выбирают
промышленность, сельское хозяйство, строительство, просвещение»[7,56].
Цифры показывают, что именно так в реальности и складывается
распределение мужчин и женщин по профессиональной специализации.
Однако, настораживает вывод о том, что студентки «отдают предпочтение»
отраслям здравоохранения и просвещения. Всегда ли это сознательный и
добровольный выбор, и почему складывается такая ситуация? «На выбор
специальностей женщинами и мужчинами влияют главным образом
сложившиеся стереотипы мышления, т.е. деление труда на «женский» и
«мужской», традиции в семье и факторы экономического порядка» [7,57]. В
силу этого возникает ряд вопросов: Каким образом стереотипы мышления,
семейные традиции и экономические факторы влияют на доступ женщин к
образованию? В чем причина того, что женщины недостаточно активно
пользуются правом на равенство в случае получения высшего и
послевузовского образования, что побуждает их выбирать мало
оплачиваемые сферы труда? Какие факторы препятствуют практическому
воплощению принципа гендерного равенства в образовании, декларируемого
государством?Поиском ответов на эти вопросы занимались многие
исследователи-социологи и психологи, в первую очередь, - авторы теорий
школьного неравенства.
Распространение всеобщего образования было связано с идеями
демократии, поскольку оно призвано обеспечивать любого человека
возможностью не только получения знаний, но и развития своего
личностного потенциала. Предполагается, что обеспечение равного доступа к
получению знаний для молодых людей смягчает масштабы социального
неравенства в уровне их благосостояния и социального статуса. Поэтому
образование может рассматриваться как средство обеспечения равенства
между всеми людьми, независимо от их происхождения, материального
достатка, национальности, гражданства, вероисповедания или
пола.Способствует лиобразование достижению равенства в
действительности? Большинство исследований, посвященных изучению
данного вопроса, достаточно прозрачно показало, что образование в большей
степени склонно отражать и подтверждать существующее неравенство, чем
содействовать его устранению [3,57].
В современном Узбекистане интенсивно происходят демократические
преобразования во всех сферах общества, что является важнейшим фактором
его устойчивого развития, совершенствование человеческого капитала,
актуальность которого возрастает в условиях глобализации и интенсивного
развития информационных технологий. Обеспечение устойчивого развития,
повышение качества человеческого капитала связано сдостижением
гендерного равенства, созданием условий для развития как женщин, так и
мужчин. Гендерное неравенство замедляет социально-политическое развитие
страны, институтов гражданского общества, местного самоуправления.
394
Неэффективное использование потенциала женской половины населения
страны, не имеющей равных с мужчинами возможностей в реализации своих
жизненных планов и задач, ведет к сохранению напряжения на уровне
межличностного общения, институциональных отношений и, в целом, между
гражданами и государством. Неравенство женщин и мужчин делает
малоэффективными проекты по развитию экономики, искоренению бедности
и сокращению безработицы. В связи с этим Узбекистан взял курс на
повсеместнуюликвидацию всех форм дискриминации в отношении женской
части населения, обеспечение всестороннего и эффективного участия
женщин и равные для них возможности для лидерства на всех уровнях
принятия решений в политической, экономической и общественной жизни. В
настоящее время женщины Узбекистана составляют почти половину
населения страны - 17 миллионов.
Правительство и общественность Узбекистана с пониманием
относятся к вопросам обеспечения гендерного равенства во всех сферах
жизнедеятельности общества. Президент Республики Узбекистан
Ш.М.Мирзиёев выдвинул гендерную проблематику на передний план:за
последние четыре года по вопросам обеспечения гендерного равенства им
были приняты ряд законов, указов и постановлений. В структуре Сената
ОлийМажлиса создан новый Комитет по вопросам женщин и гендерного
равенства, который занимается имплементацией в национальное
законодательство международных норм по обеспечению прав женщин и
искоренению всех форм дискриминации. В целях дальнейшего усиления
гарантий трудовых прав и поддержки, оказания помощи жертвам бытового
насилия созданы такие новые структуры, как Республиканский центр
реабилитации и адаптации лиц, пострадавших от насилия и предупреждения
суицидов; Центр женского предпринимательства и Научно-
исследовательский институт «Махалла и семья» («Махаллаваоила») при
Министерстве по поддержке махалли и семьи Республики Узбекистан. В
связи с этим 2 сентября 2019 года принято два закона: Закон Республики
Узбекистан «О защите женщин от притеснения и насилия» №ЗРУ-561[1],
Закон Республики Узбекистан «О гарантиях равных прав и возможностей для
женщин и мужчин» №ЗРУ-562 [2].
В связи с этим в научно-педагогической сфере, в вузах
такженеобходимо провести определенную работу по созданию условий для
обеспечения гендерногоравенства.С этой целью в Ферганском
государственном университете в декабре 2020 года был создан Центр
гендерных исследований, основной целью которого является содействие
увеличению количества женщин среди научно-педагогических кадров путём
создания условий для развития их лидерских качеств, повышения
социальной активности девушек-студенток-бакалавров, магистров и
самостоятельных исследователей,вовлечения их в научно-исследовательскую
деятельность. Вдеятельность Центра гендерных исследований вовлечены
395
женщины-учёные не только ФерГУ, но и вузов Ферганской долины из
различных научных сфер: педагогики, филологии, психологии, экономики,
информатики,социальной работы, искусствоведения, спорта и др., которые в
рамках своей специальности осуществляют деятельность по работе с
девушками-студентками для формирования у них представлений о
гендерном равенстве, по подготовке их к научной работе, проведению
гендерных исследований и др.. Специалисты Центра организуют и проводят
мероприятия по эффективной социальной защите, оказанию
психологической поддержки, развитию необходимых для лидерства навыков
и способностей девушек из уязвимых слоёв населения, ставших жертвами
домашнего насилия, а также студенток, имеющих детей. Центр установил
сотрудничество с ведущими вузами Центральной Азии по вопросам
гендерного равенства.
Задачасовременного образования должна заключаться не в том, чтобы в
соответствии с интересами общества унифицировать систему обучения и
«нормализовать» учащихся, а в том, чтобы дать им возможность для
развития аналитических способностей и «самости». Не универсализация, а
поддержка разнообразия. «Из современных школ должны выходить
граждане, рассматривающие мир как изменяемый» и именно «школы
должны быть источником социальной трансформации и эмансипации».
Большая роль при этом отводится фигуре учителя-педагога, который может и
должен предоставить обучающимся возможность для такой эмансипации и
способствовать реализации их возможностей.Воспитательное воздействие в
образовательных учреждениях следует осуществлять так, чтобы полоролевые
нормативы, усваиваемые с детства, не стали серьезным препятствием для
самореализации личности. Гендерная педагогика намечает определенные
пути в этом направлении, подчеркивая, что основной целью является если не
изменение, то ослабление гендерных стереотипов. Для этого педагогам
необходимо видеть в ребенке не просто мальчика или девочку и в
соответствии с этим строить систему своих воспитательных воздействий, но
видеть в нем личность, которой нужно помочь раскрыться[5,13].
В качестве эффективного средства можно использовать теорию
андрогинии. В соответствии с традиционным полоролевым подходом в
педагогике, за мальчиками и девочками жестко закреплены определенные
личностные качества и характеристики, связанные с их полом. Долгое время
проявление некоторых личностных качеств, маркируемых как «мужские», у
девочек и «женские» – у мальчиков, считалось отклонением от нормы и
поводом для беспокойства родителей и педагогов. В 1974 г. американский
психолог Сандра Бэм ввела понятие андрогинии, обозначающее сочетание
мужских и женских качеств[3,17].По ее мнению, человек может
одновременно обладать как маскулинными, так и фемининными чертами, и
степень выраженности тех или иных не связана жестко с полом их
обладателя. Более того, по мнению Бэм, сочетание мужских и женских
396
качеств положительно влияет на психологическое здоровье человека.
Андрогиния является важной психологической характеристикой,
определяющей его способность менять свое поведение в зависимости от
ситуации. Андрогиния способствует устойчивости к стрессам, помогает в
достижении успехов в различных сферах жизнедеятельности. Они
«победительны», и в то же время у них обострена эмоциональная сфера,
позволяющая легче устанавливать контакты, понимать людей. Они
пользуются заслуженным уважением, имеют много друзей, они
оптимистично настроены, легче переживают неудачи.
Активно модернизирующееся современное общество требует все
большей степени андрогинности. Западная социология и социальная
психология уже отметили эту тенденцию. Андрогинность дает лучшую
приспособляемость к обстоятельствам, устойчивость к стрессам, убеждает в
достижимости успехов в разных сферах жизни. В конечном счете, даже
продолжительность жизни у людей с андрогинными характеристиками выше.
Семьи, которые объединяют мужчин и женщин с андрогинными
характеристиками менее конфликтны, в обычных же семьях повседневность
превращается в поле боя с постоянными конфликтами и спорами.
Существуют основания предполагать, что если избегать жесткой половой
стереотипизации в воспитании детей, то это способствует проявлению и
развитию у воспитанников всех задатков и одаренностей, увеличивает их
шансы на жизненный успех. Для этого необходимо изменить подходы в
работе с детьми, пересмотреть концепцию социализации [7,19].
Суть гендерной педагогики заключается не в том, чтобы отказаться от
понятия пола, а в том, чтобы помочь успешной социализации ребенка с
помощью определенных мер, направленных на создание условий для
гармоничного развития его личностных наклонностей, не зацикливаясь на
традиционных представлениях о поле.
Образование наряду с другими агентами социализации призвано
заложить фундамент для реализации политики гендерного равенства при
воспитании подрастающего поколения. Однако на практике образовательные
институты характеризуются гендерной асимметрией, выражающейся в
характерном для общества неравном статусе мужчин и женщин. В частности,
гендерная сегрегация в сфере образования выражается в занятии ключевых
позиций мужчинами и занятости женщин в мало престижных сферах
образования[4,112].
Достижение гендерного равенства в сфере образования в немалой
степени зависит от работников этой сферы - преподавателей, учителей,
педагогов, воспитателей и т.д.Ключевая роль их состоит в том, чтобы
способствовать формированию у молодого поколения взглядов, ценностных
установок, мировоззрения, адекватных современным социальным процессам,
идеям и подходам, включая проблему гендерного равенства.
397
1. Закон Республики Узбекистан от 2 сентября 2019 года № ЗРУ-561 «О
защите женщин от притеснения и насилия» http://continent-online.com ›
Document
2. Закон Республики Узбекистан от 2 сентября 2019 года № ЗРУ-562 «О
гарантиях равных прав и возможностей для женщин и мужчин»
http://continent-online.com › Document
3. Bem S. The measurement of psychological androgyny. Journal of
Consulting and Clinical Psychology. NY. 2004
4. Гендерный подход в дошкольной педагогике: Теория. Часть 1. под
ред.Штылевой Л.В. Монография в двух частях, под ред. к. п. н.
Л.В.Штылевой, Мурманск, 2001 г. С. 13
5. Abdukadirova L.Yu. The main approaches to the study of the difficult life
situation in socio-psychological research .European Journal of Research and
Reflection in Educational Sciences. Vol. 7 No. 12, 2019 ISSN 2056-5852. P. 781-
789.
6. Abdukadirova L.Yu. Basic scientific and theoretical approaches on learning
coping behavior of students who are in difficult life situations. International
Journal of Psychosocial Rehabilitation. Volume 24, special Issue № 1. P. 543-550.
АХБОРОТ СИЁСАТИНИНГ МОҲИЯТИ ҲАМДА

ГЛОБАЛЛАШУВНИНГ СИЁСИЙ МУНОСАБАТЛАРГА ТАЪСИРИ
Қаршиев Б.Э.
А.Авлоний номидаги ИТИ
Инсониятнинг ўзаро уйғунлигини таъминлашни мақсад қилган
глобаллашув жараёни ижтимоий-фалсафий ва сиёсий категория сифатида
ижтимоий-гуманитар фанларнинг ўта долзарб тадқиқот объектига
айланмоқда. Барча соҳаларда глобаллашувнатижасида глобал ахборотлашув
жараёни вужудга келиб, самарали ахборот сиёсатлари ишлаб
чиқилаётганлиги бугунги кунда муҳим аҳамият касб этмоқда. Бундай
даврда глобаллашув жараёни, ахборот сиёсатининг моҳияти ҳамда
глобаллашувнинг сиёсий муносабатларга таъсирини ўрганиш жуда
муҳимдир.
Глобаллашув ҳамда глобал ахборотлашув ижтимоий ҳаётда ғоявий
таъсир механизмларининг кўп қиррали фаолияти ушбу масала тадқиқига
масъулият билан ёндашишни талаб этмоқда. Хусусан, инсон онги ва қалби
учун кураш шароитида ахборот сиёсатининг ўзига хос хусусиятлари ҳамда
унинг устувор йўналишларини таҳлил этиш муҳимдир. Зеро, глобаллашув
ва глобал ахборотлашув дунё миқёсида мафкуравий жараёнларни етакчи
ўринга қўйиб, ғоявий омилларнинг жамият хавфсизлиги ва барқарорлигини
таъминлашдаги аҳамиятини белгилаб берди.
398
Глобал ахборотлашув ахборот сиёсатига янгича ёндашиш эҳтиёжи ва
заруратини юзага чиқармоқда. Шу боис, глобаллашув ва ахборот сиёсати
муаммоларининг илмий-назарий ҳамда ижтимоий-сиёсий жиҳатларини
тадқиқ этиш бугунги реал ҳаётимизнинг моҳиятини очиб беришга бевосита
Бугунги даврда жаҳон сиёсий майдонидаги муаммолар
умуминсониятга алоқадор жиҳатлар сифатида дунё аҳолиси зиммасига жуда
катта масъулият юклаб, улар ўзаро бирлашиб, муаммоларнинг мақбул
ечимини топишга интилмоқдалар. Глобаллашув жараёнида ижтимоий-
сиёсий ҳаётда ижобий хусусиятлари билан бирга унинг салбий томонлари
ҳам намоён бўла боради. Глобализм феномен сифатида ижобий ва салбий
жараёнларнинг ривожланиб боришини билдирар экан, глобаллашувнинг
ижобий жиҳатлари ривожига таъсир этувчи омиллар, унинг салбий
жиҳатларини минималлаштириш, бунинг учун миллий қадрият ва
анъанавий ахлоқ нормаларини кўпроқ тарғиб этиш лозимлигини таъкидлаш
жоиздир. Чунки, бугун бирон-бир ҳудуд глобаллашувнинг шиддатли
таъсиридан четда қолган эмас.
Юқорида таъкидланган жиҳатларга жавоб излаш, хавфсизлик ва
барқарорликни таъминлаш, таҳдидларни бартараф этиш ҳамда ижтимоий-
маданий жиҳатдан глобаллашаётган дунёда Ўзбекистоннинг ўрни ва роли
қандай бўлишини назарий жиҳатдан асослаш учун биринчи галда
глобаллашувнинг моҳиятини, мазмунини ва унинг нафақат дунёдаги сиёсий
жараёнларга таъсирини, балки инсоният фаолиятининг барча соҳаларига
кириб бораётганлиги, салбий жиҳатларнинг ўзлигини намоён этиши
инсоният келажаги учун реал хавф эканлигини илмий жиҳатдан тадқиқ
қилиш долзарб вазифадир.
Глобаллашув жараёни инсонларгабир-бирлари билан ўзаро ахборот
алмашув, барқарор тараққиётга эришиш, алоқаларни мустаҳкамлаш, ишлаб
чиқаришни янада такомиллаштириш бўйича катта имкониятлар яратади.
Ишлаб чиқаришни модернизациялаш жараёнини тезлаштиради, фан соҳасида
мисли кўрилмаган имкониятларнинг очилишига имкон яратади.
Фикримизча, глобаллашув ижтимоий, иқтисодий, маданий ва маънавий
жиҳатдан инсониятнинг ўзаро яқинлашуви, хамкор алоқаларнинг устувор
моҳият касб этиши, шунингдек мавжуд локал муаммолар кенгайиб,
умумбашарий характер касб этиш эҳтимолининг муқаррарлигидир. Шу
боис, глобаллашув ижтимоий-фалсафий категория ҳамда воқеликдаги реал
жараён сифатида нейтрал феномендир. Унинг ижобий моҳият касб этишини
таъминлаш ҳам, салбий оқибатларни келтириб чиқариши ҳам инсониятнинг
ўзининг қўлидадир.
Албатта глобаллашув жараёнининг салбий оқибатларидан ҳам кўз
юмиб бўлмайди. Таниқли назариётчи ва мутахассислар томонидан
билдирилган фикрлар асосида глобаллашувнинг мазмун-моҳиятига эътибор
қаратар эканмиз, унинг ижобий томонлари билан бир қаторда салбий
399
жиҳатлари ҳам таҳдид сифатида намоён бўлаётганини англаб, ижтимоий
ҳаётда бундай ҳодисаларнинг гувоҳи бўламиз. Фикримизча, глобаллашув
феноменини тўлиқ идрок этиш учун уни икки гуруҳга бўлиб ўрганмоқ
муаммо моҳиятини англашни осонлаштиради:
1. Позитив глобаллашув.
2. Негатив глобаллашув.
Позитив глобаллашув миллий хусусият, менталитет ва қадриятларни
ҳисобга олган ҳолда умуминсоний манфаатларни ифодаловчи жараёндир.
Бунга халқаро демократик тараққиёт, ҳуқуқий давлатчилик, фуқаролик
жамияти, халқаро сайлов тизими, ОАВ фаолиятини демократлаштириш,
халқаро муаммоларни бирлашиб ҳал этиш, молиявий глобаллашув,
маданиятлараро алоқалар, жаҳон миқёсида қашшоқликка қарши курашиш,
аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш, турфа эпидемияларга қарши
умумий фаолият, умумий мажбурий таълим, хотин-қизлар ҳақ-ҳуқуқларини
ҳимоя қилиш, болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, турфа урушларнинг
олдини олиш каби масалаларда ўзаро якдил фаолият йиғиндиси киради.
Негатив глобаллашув миллий қадриятларга ва хавфсизликка таҳдид
сифатида кириб келишга уринаётган жиҳатлардир. Бунга терроризмнинг
кенг қулоч ёйишга интилиши, экологик таҳдидлар, молиявий инқирозлар,
муайян ҳудудда нарх-наволарнинг кўтарилиши натижасидаги умумий
танқислик, наркотик моддалар обороти, турфа юқумли касалликлар
таҳдиди, “оммавий маданият” кўринишида намоён бўлувчи ахлоқсизликлар,
бир жинслилар орасида никоҳлар ва ҳ.к.лардир.
Бугунги кунда глобаллашув тобора кенг қулоч ёзиб, сиёсий
муносабатларга таъсир ўтказиб келар экан, унинг бундай таъсири миллий
давлатларнинг халқаро сиёсат субъекти сифатидаги фаолиятларида ҳам
яққол намоён бўлмоқда. Глобаллашув жараёнининг сиёсий муносабатларга
фаол таъсирини таъминлашда БМТ, Европа Иттифоқи, Шанхай Ҳамкорлик
Ташкилоти, Европа Хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти, Мустақил
Давлатлар Ҳамдўстлиги ташкилоти, БМТ субъектлари – ЮНЕСКО (фан ва
таълим), ЮНИДО (саноат тараққиёти), ЮНИСЕФ (болалар жамғармаси,
ЮНИТАР (ўқув ва илмий-тадқиқот институти) кабилар, шунингдек
Халқаро валюта жамғармаси, Жаҳон банки, Халқаро меҳнат ташкилоти,
Жаҳон савдо ташкилоти, йирик саккизлик давлатлари (Россия, АҚШ,
Германия, Буюк Британия, Япония, Франция, Канада, Италия), минтақавий
ташкилотлар (АСЕАН) глобаллашув жараёнининг индикатори ҳамда реал
натижаси сифатида сиёсий муносабатларга фаол таъсир кўрсатиб
келмоқдалар.
Президент Ш.Мирзиёевнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида
сўзлаган маърузасида Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш ва
минтақавий ҳамкорликни мустаҳкамлаш борасида билдирган таклифлари
ҳамда Афғонистондаги вазиятнинг барқарорлашуви нафақат минтақада
балки глобал хавфсизликни таъминлашда ҳам асосий ролни ўйнаши ҳақидаги
400
фикр-мулоҳазалари ҳам айнан мазкур масалаларнинг ечимларига
қаратилганини айтиб ўтиш жоиз70.
Умуман олганда, глобаллашув жараёни биринчи навбатда сиёсий
муносабатларга фаол таъсир ўтказиб, жаҳон сиёсий бирликларини
демократик тараққиёт ҳамда фуқаролик жамияти асосларини мустаҳкамлаш
сари йўналтириб, бугунги ривожланиш шароитида бу ўта муҳим омил
ҳисобланади.Глобал ахборот жамиятинингривожланиши моҳияти ҳамда
унинг сиёсий муносабатларгатаъсири, жамият барқарорлигини
таъминлашнинг муҳим йўналишлардан бири жамият медиамаданиятини
юксалтириш ҳисобланади. Медиатаълим эса, глобаллашув шароитида
таҳдидларга қарши курашишнинг ўзига ҳос шакли бўлиб, у орқали
кишиларда медиаиммунитет ҳосил бўлишига олиб келади.
“ИККИ ЭШИК ОРАСИ” РОМАНИДА АЁЛ ОБРАЗИ

Хасанова Х., Тўланбоева Ш.
“Икки эшик ораси” асари Ўткир Ҳошимовнинг энг катта асари бўлиб,
у китобхонда ўзгача таассурот қолдиради. Бу асардаги асосий долзарб мавзу
қилиб аёл образларига тўхталиш мумкин. Ҳаётимиз мазмуни оналаримиз
бўлганидек, бу асарда ҳам она образини ўта кучли тасвирлаб берган.Бундай
образлар мисолида Қора аммани яққол кўришимиз мумкин. Бундан ташқари
кучли, матонатли, жасур, садоқатли аёл образлари мисолида Робия, Қора
амма ва бошқа образларни кўришимиз мумкин. Романдаги қаҳрамонлар ҳам
аскари гўдаклардай беъғубор, нафосат туйғусига бой, ҳиссиётли, ўта
таъсирчан одамлардир. Муаллифнинг кундалик долзарб ижтимоий масалалар
эмас, балки кўпроқ азалий маънавий муаммолар, инсон тақдири, унинг
қалбидаги жумбоқлари қизиқтиради.Шунингдек, асарда аёлларнинг тақдири,
ҳаёт йўллари, жумбоқлари, уларнинг тақдиридаги ўзгаришлар,асосий
муаммо бўла олади. Аёл образи нафақат бадиий адабиётларда балки, Алишер
Навоийда ҳам турли халқларда ҳам аёллар образи асосий бир мавзу десам
муболаға бўлмайди. Шунингдек, “Икки эшик ораси” романида ҳам турли хил
тақдирдаги аёл образларига дуч келиш мумкин. Бу асар кўпчилик олимлар
томонидан ўрганилган. Улардан бири Абдуллажон Ахматов, Озод
Шарофиддинов шунингдек асар бўйича битирув малакавий иши, курс
ишлари, турли хил тадқиқотлар олиб борилган. Аввало, биз аёл образи
деганимизда даставвал кўз ўнгимизда ўз оналаримиз пайдо бўлади.
“Одамнинг қалбида қандай олийжаноб туйғулар бўлса, уларнинг барчаси
аввало онадандир”. Шу маънода ўзбек халқи га мансуб аёл сиймосининг
бадиий адабиётда тасвирланиши, бу тасвирдаги ўзига хосликларни ўрганиш,
бу образни бадиий ёритишдаги ёзувчи услуби ва маҳоратини таҳлил этиш бу
жиҳатдан, характер яратилишига кўра бадиий адабиётимизнинг миллий
фазилатларини очишда ва иккинчи жиҳатдан ўзбек халқидаги миллийликни
70
http://www.press-service.uz/ru/lists/view/1063
401
ва бундан ташқари фидоийлик, садоқатлилик, жонкуярлилик,
заҳматкашлиликларини кўрсатишда ўзига хос аҳамиятга эга. Ўзбек
адабиётида аёл образининг гўзал ва бетакрор намуналарини яратган
ёзувчилардан бири Ўткир Ҳошимовдир. У асарида аёллар образи орқали
миллий фазилатларни кўрсатишга ҳаракат қилди.
Шундай экан, аёл образини тадрижини тадқиқ этиш, муаллиф ижодий
ниятларининг бадиий тажассумини, образлар тизимини ҳамда миллий
қадриятлар, миллий қиёфалар талқинини очиб бериш, бир ижодкор
сиймосидаги муайян бир муаммо талқини орқали ўзбек адабиётининг айрим
миллий ўзига хосликларини кўрсатиш мавзунинг долзарблигини белгилайди.
Ўткир Ҳошимовнинг “Икки эшик ораси” романи аёл жасорати ҳақидаги
ёзилган бетакрор асар дейиш мумкин. Бу асарда энг кичик эпизотик
тасвирларда она образининг фарзандига бўлган чексиз меҳр ва муҳаббати
юқори пардаларда куйланади ва таъсирчан ҳикоя қилинади. Адабиётшунос
олим Б.Саримсоқов “Шартлилик бадиийликнинг мезони сифатида асардаги
бош ғояни тўлақонли ифодалашга хизмат қилади. Ҳақиқий бадиий асар кўп
ғояли бўлади. Асардаги барча ғоялар , барча унсурлар ана шу бош ғоя
атрофида марказлашиб уни ёрқин ва тўлақонли ифодалашга хизмат
қилади”.- дейди. Олим эътироф этганидек романда ҳам бош ғоя урушда
жабрланган ўзбекнинг, уч авлодининг фожиавий қисматини кенг қамровда
очиб беришдир.Аммо асарда жуда кўп тақдирлар, маиший лавҳалар
психалогик тасвирлар, қистирма ҳикойлар барчаси бош ғоя атрофида
бирлашиб, жипслашган. Бу бош ғоя – яъни уруш кўплаб аёллар тақдирини
ўзгаришига олиб келди. Масалан, Қора амма образининг аксарият сифатлари
бу “Қора амма ҳикояси” қисмида намоён бўлади. Қора амма –меҳрибон,
содда, бардошли ва жафокаш аёл. Унинг сиймосида уруш давридаги ўзбек
оналарининг сиймоси мужассам топган. У бошига тушган барча
кўргиликларни сабр –бардош билан енгиб, ўзида яшашга куч топади. Бу ҳам
хулоса қилишга арзигулик хислатдир. Унинг қизи Робия .Бу образ ҳам
чидамли, садоқатли, меҳнаткаш аёл образи сифатида намоён бўлган. Унинг
ҳам тақдир йўли, кўнгил истаклари, эрта етим қолиши уни юқорида санаб
ўтилган хислат ва фазилатларни кучайишига олиб келди. Асардаги яна бир
аёл образи бу Раънодир. Асарда бу исм эшитилиши билан негадир кўз
олдимга уни хиёнаткор аёл эканлиги келади. Ҳақиқатдан ҳам у ўз эри
Шомуротга хиёнат қилиб Умар Закунчига турмушга чиқади. Ундан ёш
чақалоқлигича кўзи қиймасдан ташлаб кетган Музаффар исмли бола қолади.
Асардаги барча аёл образлари тақдирига назар соладиган бўлсак, улардаги
чигалликлар, азоблари хиёнат қилишига сабаб ҳам фарзандидан жудо
бўлишига ҳам, вадасига содиқ қололмаслик каби муаммоларга ечим битта у
ҳам бўлса – уруш . “Кўпга келган тўй” деганларидек барча эркаклар фронтга
кетишга мажбур бўлишади. Асарда аёл образлари жуда кўп. Зуҳр ава Фотима
келин, Мунаввар, Раъно ва бошқа аёл образлари ҳам асарни тўлдириб
ҳақиқий ўзбек аёлининг матонатини яққол очиб берган ва асарга ўзгача кўрк
402
бағишлаган. Аёлларнинг мураккаб тақдирини маромига етгазиб тасвирлаган
роман катта аҳамиятга эгадир. Барча бу образларнинг тақдиридаги
чигалликлар урушга бориб тақалмоқда ва бу урушнинг қурбони Мунаввар
бўлди. У ҳам Робия сингари ўз севгисига эришолмади ва эрта оламдан кўз
юмди. Бунга бит тарафдан севгиси ўз акаси болиб чиқишлиги ва яна бир
тарафдан эса урушни сабаб қилиб кўрсатиш мумкин. Балки бу инсон ҳаётига,
тинч ҳаётига раҳна солаётган уруш бўлмаганда эди, уларнинг ҳаёт йўллари,
тақдирлари ўз маромида болган бўлармиди.
Ўзбек менталитетини очиб бера олган, инсоний қарашларга меҳр,
маданиятга эга бўлган олийжаноб ўзбек халқининг турмуш тарзини, насрий
чизгилар билан кўз олдимизда жонлашишига сабаб бўлган асардир. Аслини
олганда асарнинг номланишидан ҳам яъни “Икки эшик ораси” дан ҳам ҳар
бир тақдир, ҳар бир қаҳрамонлар, образлар шу эшиклар орасида бўладиган
тақдири, киришдан чиқишгача босажак йўли ва ўша йўлдаги умр йўли
тасвирлаб берилган.Дарҳақиқатдан ҳам хулоса қилиб айтадиган бўлсак
асардаги қаҳрамонлар тақдири, ҳаёт йўллар, қийинчиликларига сабаб
урушдир. Лекин бу уруш бўлмаганда уларнинг ҳаётлари ўз ўрнида бўларди.
Қандай яшаш ва яшамаслик керак, деган савол асарнинг етакчи фалсафаси
даражасига кўтарилади. Бу ўгит фалсафа персонажлардан бири кўпни кўрган
Ориф Оқсоқол томонидан берилган “Икки эшик ораси” тоғрисидаги халқона
ҳикматда ўз якунини топган. У “ Бир хил одамлар бор .. у эшикдан кириб, бу
эшикдан чиқиб кетаётганида қўлидан келганча савобли иш қилади. Ҳаёт
деган иморатдан ақалли битта ғишт ўғирлаб кетгиси келади, ўғирлаб—ку ҳеч
қаёққа боролмайди, нариги эшик олдига борганда барибир ташлаб кетади.
Икки орада иморатнинг бузилгани қолади”. Инсондан бу дунёда фақатгина
қилган яхшиликлари, савобли ишлари қолади. Шунинг учун ҳам ҳар биримиз
аёлларнинг қадрига, айниқса, мўътабар онажонларимизнинг қадрига етиб
яшашга ундайдиган асарлардан биридир ва бундан етарлича хулоса қилиш
мумкин. Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, Ўткир Ҳошимов катта бир
жаҳонга танилган асар ёза олган. Бу асар ҳаётийлиги билан, табиийлиги
билан ажралиб туради. Бу роман халқ ҳаётини муҳум жиҳатларини очиб
бериши, одамларимизнинг гўзал ва баркамол маънавий қиёфаларини аёллар
образи орқали ҳам кўп хислатларни кўрсатиши билан катта бадиий аҳамият
касб этади.
1.Ў.Ҳошимовнинг “Икки эшик ораси” романи Ў.Ҳошимовнинг
“Танланган асарлар”, Шарқ. 2009.
2.Д.Қуронов “Адабиётшуносликка кириш” Т:, “Академнашр” 2008.
3.О.Шарофиддинов, “Ижодни англаш бахти”.Т:, Шарқ. 2004.
4.Н.Худойберганов, Т:.“Адабиёт ва санъат нашриёти” Т. Адабиёт
назарияси. 1-том1978.
403
ТЕРМИН ВА ТЕРМИНОЛОГИЯНИНГ ЎРГАНИЛИШ АҲАМИЯТИ
ХУСУСИДА
Исмоналиев Ж.Қ.
Терминология замонавий тилшунослик тадқиқотларининг муҳим
йўналишларидан бири бўлиб, унинг масалаларини ўрганиш илм-фан ва турли
соҳаларининг динамик ўсиб бориши туфайли янги тушунчаларни юзага
келиши натижасида муҳим аҳамият касб этади. Терминология масалалари
ҳар доим тилшуносликнинг марказий масалаларидан бири бўлиб келган.
Терминологияни ўрганиш, ҳам алоҳида соҳа мутахассислари ва
номутахассислар учун фундаментал ҳисобланиб, у кундалик ҳаётнинг кўп
аспектларида муҳим роль ўйнайди. Терминология, шубҳасиз, алоҳида соҳага
доир мавзуларни тушунишга ёрдам беради, чунки махсус терминларни
англамай туриб ихтисослик матнларини тушуниш имконсиз.
Терминологияни ўрганиш терминларнинг соҳалар луғавий қатламларидаги
ўрни ва вазифасини белгилаш, тушунчанинг мазмун-моҳиятини тўғри
англаш имконини беради.
Термин ва терминология тушунчасига тўхталадиган бўлсак, термин
грекча “терминус” сўзидан олинган бўлиб, чек, чегара деган маънони
билдиради. Терминология эса, терминлар ҳақидаги таълимот ва терминлар
мажмуи деган маъноларни англатади. Терминология алоҳида бир соҳага
тегишли сўзлар гуруҳи ва маъноларни, термин ва улардан фойдаланишни
ўрганади. Терминлар алоҳида контекстда ўзига ҳос маъно ифодаловчи соз
ёки сўзлар бирикмаси бўлиб, турли манба ва матнларда улар турли маъно акс
эттиради. Терминология фани, бошқа бир қатор вазифалари билан бирга,
терминларни вужудга келиши, ривожланиши ҳамда уларни ўзаро
боғлиқлигини тадқиқ этади.
“Терминология муайян фаннинг тушунчалар тизими билан боғлиқ
бўлган терминлар тизими сифатида таърифланиши мумкин. Ҳар қандай
тушунчалар тизимига муайян терминлар тизими мувофиқ келади.
Терминологик тизимларнинг ривожланиши бевосита фан тараққиёти билан
бирга кечади. Бундан ташқари, умумистеъмолдаги сўзлардан фарқли
равишда, терминлар илмий ва амалий муомалага онгли равишда олиб
кирилади.”
Ўзбек тилида термин ва терминология сўзларининг атама ва
атамашунослик каби синонимлари мавжуд. Аммо ушбу синонимик
бирликларни қамрови жиҳатидан бир ҳил деб бўлмайди. “Термин сўзини
илм-фаннинг бирор соҳаси ёки тармоғида қўлланувчи сўз ва сўз
бирикмаларига нисбатан, атама сўзини эса шартли равишда қўйилган
номларга, жумладан, географик объектлар номларига, топонимларга
нисбатан кенг маънода қўллаш мақсадга мувофиқ.”
404
“Фан ва техникада термин-сунъий ўйлаб топилган ёки табиий тилдан
олинган махсус сўз саналади. Бундай сўзларнинг қўлланиш соҳаси у ёки бу
илмий мактаб вакиллари томонидан аниқлаштирилади ёхуд чегараланади.
Умумтил терминларидан фарқли ўлароқ, илм-фан, техникага хос терминлар
иерархик бирликлар сифатида терминологик системаларга бирлашади, улар
ўз маъноларига фақат айни система ичида эришади, бу системада уларга
мантиқий (тушунчага оид) терминологик майдон мос келади.”
Фандаги ҳар қандай ривожланиш, тарақиёт илмий терминларнинг
юзага чиқиши ёки ойдинлашишидан дарак беради.
Замонавий ўзбек терминографияси ХХ асрнинг 20-йилларига бориб
тақалади. Н. Тўрақуловнинг “ Рус-ўзбек тилининг ижтимоий-сиёсий луғати”
1922 йилда чоп этилган бўлиб, у дастлабки терминологик луғат ҳисобланади.
Бугунга қадар илм-фаннинг турли соҳаларига доир 300 дан ортиқ
терминологик луғатлар яратилган.
Технологик тараққиёт, жумладан ахборот технологиялари, транспорт
ва комуникация глобаллашув жараёнларини тезлаштириши натижасида халқ
ва миллатлар ўртасидаги илм-фан ва маданий ҳамкорлик ва туризм янги
босқичга кўтарилди.
Жамиятда содир бўладиган ўзгаришлар тилда ўз аксини топади.
Ўзбекистонда сўнги йилларда амалга оширилаётган ислоҳотлар, илм- фан ва
техника тараққиёти, хорижий мамлакатлар билан олиб борилаётган маданий-
иқтисодий алоқалар тилда ўз ифодасини топмоқда. Бугунги кунда
ривожланаётга барча соҳаларни терминологиясиз тасаввур қилиб бўлмайди.
Бугунги кунда мавжуд барча йирик соҳалар ва бўлимларнинг ҳар бирида
ўзига ҳос терминологик тизим мавжуд. Мавжуд соҳаларни шиддат билан
ривожланиши, бунинг натижасида терминологик тизимнинг ривожланиб
бориши табиий жараён. Бу шиддаткорлик терминология тизимида бир қанча
муаммоларни келтириб чиқаради ва бунинг натижасида давлат тилида иш
юритишда, ўқиш ва ўқитиш тизимларида чалкашликларни юзага келтиради.
Бундан кўринадики, терминология тизимини доимий равишда тадқиқ этиш,
терминларни тартибга солиш, уларни ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан
ўрганиш аҳамиятли.
1. Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси асалалари.
2. Дадабоев Ҳ. Ўзбек терминологияси.
405
МАКТАБ ЎҚУВЧИЛАРИНИ ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРЛАШДА
СПОРТ ЎЙИНЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИ
Э.И.Алломов, Н.Носиржонова
Ҳозирги кунда жисмоний маданият ва спорт соҳаси бўйича юқори
малакали кадрларни тайёрлаш давлатимиз сиёсатининг устивор
йўналишларидан бири сифатида эътироф этилмоқда ва соҳани
ривожлантириш учун жуда кўплаб фармон ва қарорлар чиқарилган. Ўз
навбатида булар сифатли кадрлар тайёрлаш жараёнини такомиллаштиришни
тақозо этади. Бунинг учун мактабданоқ жисмоний маданият ва спорт
соҳасида олий ўқув юртига кирувчиларни тайёрлашга катта эътибор бериш
зарурлигини келтириб чиқаради.
Бу жараёнда мактаб жисмоний тарбия дастурига киритилган спорт
ўйинлари муҳим аҳамиятга эга. Спорт ўйинлари дунёда кенг тараққий этган.
Унинг оммавийлиги шундаки, ёшлар ва барча инсонларни жисмоний тарбия
ва спорт билан системали шуғулланишга, “Алпомиш” ва “Барчиной” синов
меъёрларини топширишга ва фаол дам олишга восита бўлиб хизмат қилади.
Спорт ўйинлари билан шуғулланиш одам ҳаракат аппаратини
ривожлантиришга имконият яратади, ҳаётий зарур бўлган чаққонлик,
чидамлилик, реакцияни тезкорлиги каби сифатларни шаклланишга ёрдам
беради, нафас олиш, юрак – қон томир ва мускул системаларини
мустаҳкамлайди, ақлий чарчоқни йўқотади.
Мактабда спорт ўйинлари секциясини тузиш ва машғулотларга кўпроқ
шуғулланувчиларни жалб этиш учун жисмоний маданият жамоасида бир
қанча тадбирларни ўтказиш керак. Ўқувчилар билан ўтказилган бирор бир
кеча ёки умумий йиғиндан кейин волейбол, футбол, баскетбол, қўл тўпи,
теннис, мусобақалари ҳақидаги ( масалан, жаҳон чемпионати) фильмларини
ёки кўргазмаларни кўрсатишдан бошлаш мумкин. Шундан сўнг
мамлакатимизнинг, вилоятнинг, шаҳар ва туманнинг таниқли мураббийлари
билан учрашув ўтказишни йўлга қўйиш керак. Улар спорт ўйинлари ҳақида,
спорт ҳаётидаги қизиқ воқеалар ҳақида гапиришиб, спорт билан
шуғулланишнинг ажойиб томонлари ҳақида ҳикоя қилиб берадилар. Кеча ёки
умумий йиғин охирида шаҳар, туман ёки БЎСМ нинг кучли жамоалари
ўртасида кўргазмали ўйин ўтказиш мақсадга мувофиқ бўлади. Буларнинг
барчаси қатнашчиларда спорт ўйинларига катта қизиқиш уйғотади ва амалий
машғулотларни ақлан ўтказиш бу қизиқишни мустаҳкамлайди. Ўқув
гуруҳларини ташкиллаб, комплектлаш кўпинча ўйин малакаларини
ўргатишда муваффақиятларга олиб келади. Бунга жидий эътибор бериш
керак ва ҳар қандай ҳолатда “рўйхат бўйича” оддий бўлинишга йўл
қўймаслик керак, ҳеч бўлмаганда таркиб сони тўлиқ бўлиши зарур. Агар
жамоа унчалик катта бўлмаса, яъни хоҳловчилар сони 15-20 ўқувчини
ташкил қилса, комплектлаш алоҳида меҳнатни талаб қилмайди. Аммо
ҳоҳловчилар сони кўп бўлса, шуғулланувчиларни спорт ўйини бўйича
406
малакаларини эгаллашда уларни тайёргарлиги ва потенциал имкониятларига
қараб гуруҳларга ошириш лозим. Бунда энг яхши кўрсаткичга эга
бўлганларни бир гуруҳга, қолганларни бошқа гуруҳга бирлаштириш керак.
Танлаб олишда қуйидаги кўрсаткичлар ҳисобга олинади: жисмоний
тайёргарлик даражаси, ўйин техникасини эгаллаш қобилияти, антропометрик
маълумотлари, ўйинни малакаларини эгаллаш даражаси ва бошқалар.
Бизнинг шароитда спорт ўйинлари жуда оммалашган. Мактабда деярли
барча ўқувчилар бу ўйинларга қизиқишади. Жисмоний тайёргарлик
даражасини аниқлаш учун назорат синовларини қўллаш мақсадга мувофиқ
бўлади: вертикал сакраш, турган жойдан узунликка сакраш, томонлари 10 ва
5м бўлган учбурчак бўйича югуриш, 1кг оғирликдаги тўлдирма тўпни икки
қўллаб бош орқасидан турган жойида ва сакраганда улоқтириш, волейбол
сеткаси орқали теннис тўпини сакраб мўлжалга улоқтириш.
Вертикал сакраш баландлигини турли усуллар билан аниқлаш мумкин.
Бунда синалаётган ўқувчининг бўйидан келиб чиқиб, гавда умумий оғирлик
марказини кўтариш баландлиги ҳисобига олинади. Сакровчанликни аниқлаш
учун асосий усуллар: таянч жойидан маҳкамланадиган қурилмага
сантиметрли лентани ўтказиш, илиб қўйилган лентага етиш, унда панжа
учлари бўйича кафтларни бошланғич ҳолати аниқланади – бунда юқорига
сакрашни охирги нуқтаси белгиланади; синалувчини ҳолати оқ қоғозга қайд
қилинади. Узунликка сакраш юмшоқ таянчга бажарилиши зарур. Югуриш
бўйича синов ўтказиш учун иккита ҳар хил томонлама учбурчак чизилади:
бирининг томони 10м, бошқасиники 5м. Ҳар бир бурчакка тўлдирма тўп
қўйилади. Сигнал бўйича синалаётган ўқувчи чап ёни билан учбурчакка (соат
стрелкасига қарама-қарши) 30м югуриб боради. Иккинчи синовда у 15м чап
ён билан югуриб боради, бундан сўнг орқага бурилади ва яна 15м ўнг ён
билан учбурчакка қараб (соат стрелкаси йўналиши бўйича) югуриб боради.
Турган жойида улоқтиришда синалаётган ўқувчи олдига тўлдирма тўп
қўйилган ҳолатда ўтказилади. Тўпни олиб, орқага эгилиб, бош орқасига икки
қўллаб тўпни олиб борилади ва уни олдинга улоқтирилади. Сакрашда тўпни
улоқтириш ҳам худди шу дастлабки ҳолатдан амалга оширилади.
Сетка орқали теннис тўпини улоқтириш қуйидагича бажарилади:
ўқувчи қўлда тўп билан ҳужум чизиғидаги 4 зонада туради. Кейин югуриб
иккала оёқда депсиниб юқорига сакрайди ва 6 зона турган нишошга бир
қўллаб сетка орқали сакрашда тўпни улоқтиради. Бунда сеткани баландлиги
ўқувчини ёши ва жинсига мос келиши талаб этилади.
Ўйин техникасини қандай билиш қобилиятини аниқлаш учун йўриқчи
ёки кўрикка алоҳида таклиф қилинган ўқувчи томонидан кўрсатилган
усулларни соддалаштирилган ёки қисқартирилган шароитларда ўқувчи
бажариб бериши керак. Ўзини устида юқори узатиш ва юқорига-тўғрига
узатиш, пасидан ва юқоридан тўғри подача, резинага ўрнатилган тўпларга
ҳужум зарба бериш (5 баллик системада) бажарилади.
407
Маълум бўлдики, ёшнинг ўзгариши билан қониқиш ҳосил қилиш турли
омилларга боғлиқ бўлади. Кичик синфларда уларнинг ўртоқлари билан
биргаликда шуғулланиш имконияти, шуғулланиш шароити, жиҳозлар
асосий ҳисобланади. Ўрта синфларда машғулот мазмуни, ўқитувчи,
ўртоқлари билан ўзаро муносабат катта ўринни эгаллайди. Юқори
синфларда педагог, мураббий билан ўзаро муносабатлар, машғулот мазмуни,
шахсий муваффақиятлар биринчи ўринга кўтарилади. Бу жараённинг
динамикаси жисмоний маданият машғулотларига барқарор қизиқишни
тарбиялашга ижодий ёндашувни тақазо этади, спорт ўйинлари эса бу
вазифани ҳал қилиш учун воситаларни кенг танлаб олишга ёрдам беради.
ВОЛЕЙБОЛ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА

ЯНГИ УСУЛЛАР
Мадаминов О.Н., Х.Набиев

Баркамол авлодни тарбиялашда жисмоний тарбия ва спортни роли
беқиёс эканлиги кўп марта таъкидланиб, бу соҳада қатор қонун ва қарорлар
қабул қилинди. Буларда жисмоний тарбия ва спорт соҳасини янада
такомиллаштириш ва маҳоратли спортчиларни тайёрлаш асосий вазифа
қилиб белгиланди.
Волейбол ўзининг ўйин учун жойи ва қоидаларининг оддийлиги ҳамда
томошабоплиги билан катта афзаллика эга. Волейболда тактик
комбинацияларнинг кўплиги, курашнинг эмоционаллиги, жамоавийлик
турли хил ёш ва касбдаги одамларни ўзига жалб қилади.
Биз кўп йиллик тадқиқотларимиз давомида қизиқарли спорт
турларидан бири бўлган волейбол ўйинига БЎСМнинг волейбол секциясида
шуғулланувчиларни тайёрлаш жараёни ўзига хос тизим эканлигига гувоҳ
бўлдик. Чунки волейболчиларни тайёрлаш жараёни қийин педагогик
жараёнлардан биридир. Бу жараён эса доимий равишда такомиллашиб
боради. Бундай такомиллашишнинг муҳим жиҳатларидан бири
мусобақаларга тайёргарлик давомида тизимли ёндашиш йўналишидир.
Замонавий волейболнинг спорт тури сифатида юқори даражада
ривожланиши, уни ҳар томонлама жисмоний ривожланишнинг самарали
воситаларидан бирига айлантирди. Маълумки, ҳозирги волейбол одамнинг
жисмоний сифатларига ва организмнинг функционал ҳолатига катта
талабларни қўяди. Тадқиқотлар кўрсатдики, волейбол ўйнаш кетма-кет
максимал ва субмаксимал кучланиш чегарасида бажариладиган ишлиги
билан характерланади. Шундай, интенсив ўйин вақтида волейболчининг
юраги минутига 200 марта ва ундан кўпроқ қисқаради.
Волейболчиларни тайёрлашда қўйилган вазифани ҳал этиш учун узоқ
вақт талаб қилинади ва бу 10 ёшдан 30 ёшгача волейболчилар контингентини
408
ўз ичига олади. Бунда 10-12 ёшли болаларни танлаб олишга катта эътибор
бериш лозим. Шундагина 18-20 ёшда волейболчилар юқори натижаларни
қайд этадилар.
Шуни унутмаслик лозимки, волейболда жамоа характери ғалабага
эришишнинг энг муҳим жиҳатларидан биридир. Спортчиларни жуда яхши
ўзаро алоқалари уларнинг индивидуал маҳоратларига асосланади. Жамоа
ўйинчиларини ягона мақсадлари ҳаракат қилишлари учун белгиланган
меъёрдаги давр талаб қилинади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, юқори
даражада амалга ошириладиган биргаликдаги ҳаракатларни бажариш учун
бир неча йил керак бўлади.
Болаликдан бошлаб кўп йиллик тренировканинг зарурияти яна шунга
асосланиб, волейбол ўзининг мураккаб техник усуллари билан ажралиб
туради.
Биринчи навбатда бу мураккаблик ўйиннинг барча техник усуллари
жуда қисқа вақт ичида қўл билан тўпга тегиш кераклигидир. Шунинг учун
барча техник усуллар тез ўзгариб турадиган ўйин вазиятида самарали
Юқори даражадаги ўйин малакаларига эга бўлиш учун болалик ёшидан
бошлаб, режали ва маҳоратли ўргатиш талаб қилинади. Волейболчиларни
кўп йиллик тайёргарлиги шуғулланувчиларни ёш хусусиятларини ҳисобига
олган ҳолда ҳамда ҳар бир ёш босқичлардаги имкониятларни ҳисобга олган
ҳолда ташкилланади.
Волейбол билан шуғулланишни 11–12 ёшдан бошлаш мақсадга
мувофиқдир. Бу ёшда олий нерв фаолиятининг ривожланиш даражаси
болаларда спортга хос ҳаракат малакаларини муваффақиятли
шакиллантиришга олиб келади. Волейбол ўйини болаларда ҳаётий
фаолликни оширадиган энг асосий шакллардан биридир.
Волейболчиларни тайёрлаш деганда белгиланадиган спорт
кўрсаткичларига эришиш учун воситалар, усуллар ва шароитлар каби
факторларни бир мақсадга йўналтириб фойдаланиш тушунилади.
Ўйинчиларни тизимли тайёрлашнинг мақсади спортчиларни замонавий
волейбол ўйини талабларига жавоб берадиган қилиб тарбиялашдир.
Узоқ вақт давом этган (8-10 йил) тайёргарлик жараёнида техник ва
жисмоний, техник-тактик тайёргарлик ва мусобақаларга қатнашишга алоҳида
эътибор қаратиш керак бўлади.
Тадқиқотларимиз кўрсатдики, волейболчиларни тайёрлаш жараёнида
тизимли ёндашишда тренировкалар, мусобақалар ва бошқа факторларнинг
бирлиги кўзда тутилади. Бу ерда белгиланган даврда спортчи тайёргарлик
даражасини билиш (кўрсаткичлар комплекси, спорт натижаси), тайёр-
гарликнинг метод ва воситалари мажмуасини танлаб олиш, тренировкани
ташкиллаш ва мусобақа тақвими, спортчи фаолияти ва ҳаётий умумий
режимини барча компонентларини ташкиллаш жуда муҳимдир.
409
Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, турли ҳаракатларни самарадорлиги
тўпни олиб ўтиш, тўлдирма тўпларни улоқтириш ва илиб олиш билан қўшиб
бажарилишида бўлади. Бу машқлар ҳаракатланишида тезлигини ошириш
билан бир қаторда бошқа махсус сифатларни ривожлантиришни
таъминлайди ва волейбол тўпи билан бажариладиган вазифаларни сезиларли
даражада енгиллаштиради.
Аниқландики, волейбол ҳаракатларига ўргатиш ва ҳаракат
малакаларини шакллантиришда турли хил ҳаракатли ўйинлар ҳам муҳим
факторлардан ҳисобланади. Бу ўйинлар зарур сифатларни ривожлантириш
билан бир қаторда шуғулланувчиларни машғулотларга қизиқишини
сезиларли даражада оширади, бу биринчи босқичда волейбол ўйинини чуқур
ўрганиш учун ҳал қилувчи ролни ўйнайди. Шу билан бирга
шуғулланувчиларнинг жисмоний сифатларини ривожлантиришда катта
аҳамият касб этади.
НОМУТАХАССИС ЙЎНАЛИШ ТАЛАБАЛАРИНИ КАСБИЙ

ЖИСМОНИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Ф.М.Мамадова, Ў.Азамжонова.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги “Олий
таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-
2909-сонли Қарори, Ўзбекистон Республикаси Президенти-нинг 2018 йил 5
мартдаги “Жисмоний тарбия ва спорт соҳасида давлат бошқаруви тизимини
тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонида
белгилаб берилган вазифаларни ҳал қилиш долзарб масалалар ҳисобланади.
Ҳозирги вақтда касбий меҳнатнинг турли соҳаларида бир неча минг
касблар, ўн минглаб мутахассисликлар мавжуд. Уларнинг асосий фарқлари
предметнинг хусусиятлари, технологиялари ва аниқ меҳнатнинг ташқи
шароитлари билан белгиланади ва меҳнат фаолияти спецификаси билан
кўринади. Буларга ҳаракатлар, операциялар (жумладан, таъсир қилиши
бўйича сенсор ва интеллектуал, информацияни қайта ишлаш, қарорлар қабул
қилиш ва меҳнат предметига амалий таъсир қилиш учун ҳаракат) киради.
Буларнинг барчасига касбий меҳнатнинг у ёки бу турида меҳнат қилаётган
одамларнинг функционал имкониятлари, жисмоний ва бошқа сифатларига
турлича талаблар қўйилади.
Ақлий меҳнат ҳам сифат жиҳатдан ўзгариб бормоқда, у баъзи ҳолларда
янгиланган жисмоний меҳнат сифатида қаралиши мумкин (операторларнинг
меҳнати). Бу шундан далолатки, меҳнатнинг жисмоний, ақлий, аралаш меҳнат
турларига бўлиниши етарлича шартли хусусиятга эга. Меҳнат жараёнида маълум
бир функцияларнинг кўпроқ намоён бўлиши белгиларига қараб бундай шартли
равишда бўлиниш мутахассисларнинг кун давомидаги иш қобилияти
динамикасини ўрганишни, ишлаб чиқаришдаги толиқишнинг сабабаларини
аниқлашни енгиллаштиради.
410
Бунинг ҳаммаси талабаларнинг касбий жисмоний тайёргарлик учун
жисмоний тарбия ва спорт воситаларини танлашда албатта эътиборга олинади.
Бироқ инсоннинг жисмоний имкониятлари, унинг меҳнат қилиш
шиддатининг физиологик чегараси жуда қайишқоқ ва жисмоний тарбия ҳамда
спорт воситаларини мақсадли қўллаш таъсирида ўзгартирилиши мумкин.
Меҳнатнинг юқори шиддатини ва унумдорлигини таъминлаш учун дам олиш
ҳамда меҳнат қилиш режимида методик жиҳатдан тўғри ташкил қилинган
жисмоний тарбия ва спорт машғулотларининг ижобий таъсир кўрсатиши
исботланган. Бундай машғулотлар функционал имкониятлар даражасини,
жисмоний ва эмоционал барқарорликни оширади, касалланишни камайтиради,
ишга киришиб кетиш жараёнининг тезлашишини, ишчи ҳаракатларнинг оптимал
суръати, тезлиги ҳамда тежамкорлигини узоқ вақт сақлай олиш қобилиятини
таъминлайди.
Юқоридаги фикрлар шундан далолатки, бўлажак мутахассисларнинг оптимал
жадал меҳнатга бўлган жисмоний ва психологик тайёрлигини таъминлаш зарур
саналади.
Замонавий илмий-техник инқилоб инсоннинг ҳаёт фаолиятига доимий
равишда кучли таъсир кўрсатиб келади. Бироқ бу таъсир ҳар доим ҳам инсон
организмининг саломатлигида ва ҳаёт фаолиятида, унинг касбий иш қобилиятида
ижобий акс этавермайди. Ҳаракат фаоллигининг етишмовчилиги оқибатида
организм машқсизланиб қолади, асаб-эмоционал зўриқишлар ҳосил бўлади, улар
ташқи муҳитга ноқулай таъсир қилади.
Талабаларнинг халқ хўжалиги турли соҳаларида юқори даражадаги
сермаҳсул меҳнатга бўлган касбий-амалий жисмоний тайёргарликлари олий ўқув
юртларида қуйидаги асосий йўналишлар бўйича амалга оширилади:
- айрим спорт турларидаги амалий кўникмалар ва малакаларни эгаллаш;
- маълум бир касбда юқори меҳнат унумдорлиги учун жуда зарур бўлган
айрим жисмоний ҳамда махсус сифатларни устувор тарбиялаш;
- амалий билимларни (ўзгарувчан меҳнат, турмуш шароитларини ҳамда ёшга
хос хусусиятларни эътиборга олган ҳолда меҳнат ва дам олиш режимида
жисмоний тарбия ҳамда спорт воситаларидан фойдаланиш билим ва
кўникмаларини) эгаллаш.
Йўналишлардан биринчиси ҳаракатларга ўргатиш муаммоси билан,
иккинчиси жисмоний (ҳаракат) ва махсус сифатларни тарбиялаш, учинчиси
меҳнат ва дам олиш режимида жисмоний тарбия воситаларидан фойдаланиш
бўйича амалий билимларни эгаллаш билан боғлиқ.
Тадқиқотлар кўрсатдики, талабалар жисмоний тарбиясида соғломлаштириш
ва педагогик вазифалар бир-бири билан узвий боғлиқ. Жисмоний тарбияни
рационал амалга оширилиши ўқув йили давомида талабаларни тезкор
назорат қилиш йўли билан ҳар бир курсда жисмоний ривожланиши ва
ҳаракат тайёргарлиги хусусият-ларини ҳисобга олган ҳолда амалга
оширилади. Назоратнинг доимий тизими ва талабаларнинг жисмоний тарбия
411
жараёнини бошқариш, жисмоний машқлар ва спорт билан шуғулланишга
мотивацияни таъминлаб, таълим жараёни сифатини оширишга олиб келади.
ОПТИМАЛЬНЫЕ НОРМЫ ДВИГАТЕЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ

СРЕДСТВА И МЕТОДЫ ЕЁ ПОВЫШЕНИЯ
Ф.З.Сиддиков, М.Жалолов
Вопросы изучения двигательных возможностей детей и подростков в
последнее время приковывают пристальное внимание многих
исследователей: медиков, социологов, врачей, гигиенистов, педагогов и др.
Рекомендации относительно возрастных нагрузок основывались на
эмпирических умозаключениях отдельных специалистов по физическому
воспитанию. В настоящее время появились научные исследования,
позволяющие объективно оценить физические возможности младших
школьников направленных на измерение суточных, недельных и т.д. объёмов
основных локомоторных движений.
Произвольная двигательная активность детей младшего школьного
возраста превосходит организованную деятельность в 7 раз и не учитывать её
невозможно. В свою очередь двигательная активность зависит от времени
года, дня недели, загруженности учебными занятиями и климатических
условий.
Многие исследователи отмечают, что двигательная активность гораздо
выше в летнее, свободное от учебных занятий время. Предполагается, что эти
биологические закономерности, обусловлены влиянием солнечного режима,
температуры окружающей среды и другими факторами.
Значительные изменения двигательной активности наблюдаются и в
течение одних суток, что связано, по-видимому, с характером
биоритмичныхизменений функций человеческого организма. Сумма всех
движений, совершаемых школьником за период бодрствования условно
можно разделить на спонтанные, самопроизвольные, нерегламентированные
двигательные действия и специально организованные движения
(упражнения, занятия, игры, трудовые действия).
В течение дня двигательная активность распределяется неразмерное и
волнообразно. У детей младшего школьного возраста (7-8 лет) естественная
двигательная активность дает три максимума: один в утренние часы с 7 до 8
часов, второй – по окончании учебных занятий во время прогулок на воздухе
с 15 до 17 часов и третий –с 19 до 20 часов. Динамичные исследования
естественной двигательной активности показывает, что количество движений
изменяется и по дням недели, увеличиваясь от понедельника к четвергу,
падая к субботе и несколько возрастая в воскресенье .
Проявление двигательной активности зависит и от пола детей и
подростков. Большинство исследований отмечает гораздо меньшую
потребность к выполнению движений девочками, причём суточная их
412
активность на 20-30% ниже, чем у лиц мужского пола почти во всех
возрастных группах.
Гораздо меньшая суточная двигательная активность девочек
исполняется за счёт уменьшения количества неорганизованных мышечных
движений по сравнению с мальчиками. Первые, проявляя двигательную
активность самостоятельно, реализует 44% от общего числа действий за счёт
непроизвольных упражнений, и 56 % за счёт организованных форм.
Мальчики примерно 57-60% движений проявляют в неорганизованных
формах действий и только 40 % на различных видах организованной
деятельности занятия по физическому воспитанию. Наблюдаются и различия
в характере выполнения движений.
У здоровых, правильно развивающихся и хорошо успевающих
школьников, суточное число движений с возвратом претерпевает
значительные изменения. Первоначально количество мышечных действий
возрастает из года в год вплоть до 10-летнего возраста и с 11 лет, постепенно
волнообразно снижается.
Двигательная активность зависит от индивидуальных особенностей
генетического кода, и социальных условий, в которых находятся школьники.
Доказано, что в процессе формирования индивидуальных особенностей
проявления различных форм движений большую роль играют
типологические свойства нервной системы. По данным Н.Т.Лебедевойсреди
учащихся начальной школы 52% составляют уравновешенные, 28% -
возбуждённые, 20 % - инертные дети. Двигательная активность детей всех
трёх групп не одинакова: у возбудимых она больше, у инертных –меньше,
чем у детей с уравновешенными нервными процессами. Индивидуальность
двигательного поведения проявляется и в распределении подъёмов и спадов
активности течение дня.
Таким образом, двигательная активность детей и подростков
обусловлена комплексом генетических и социальных факторов, роль
которых с возрастом изменяется, что и приводит к разнице в уровнях
мышечной деятельности у отдельных индивидуумов.
Однако, учитывая, что наиболее благоприятные реакции растущего
организма отмечаются при оптимальных уровнях суточной двигательной
активности, и что именно эти нагрузки создают в организме условия для
индукции избыточного анаболизма, обеспечивают высокую социальную
активность, определяя необходимость на основании научно-обоснованных
критериев определить объёмы мышечной деятельности. Двигательная
активность повышается за счёт применения нормированных
самостоятельных форм выполнения физических упражнений. Два указанных
вида нагрузок выступают в единстве.
Однако методы и средства применения их с детьми младшего
школьного возраста слабо разработаны и особенно это относится к
выполнению двигательных действий в специфических условиях климата
413
связанного с периодами го когда температура окружающей среды
превышает температуру тела.
ТРАГИЧЕСКАЯ СУДЬБА ГЕРОИНИ Л.Н.ТОЛСТОГО –

АННАКАРЕНИНОЙ
Собиржонова Н.Ю.
Эпиграф «Анны Карениной»-«Мне отмщение, и Аз воздам». Из этого
эпиграфа мы можем понять, что судить человека, его поступки, его жизнь
может только Бог, а также их наказывать, но не люди. Этим речением,по
нашему мнению, Л.Н.Толстой хотел показать нам всю способность низости
людей, осуждающих и пренебрегающих своим языком людей, которые
решили разрушить весь строй, рамки, поставленные обществом. Эта мысль
звучит несколько раз в словах других действующих лиц, старая тетка Анны
Долли говорит: «Их будет судить бог, а не мы». Сергей Иванович Кознышев,
встретившись с матерью Вронского, в ответ на осуждение действий Анны
говорит: «Не нам судить графиня» Л.Н.Толстой показывает нам двоемирие:
-люди с тонким душевным богатством (Анна Каренина), осуждены и
наказаны строже;
-люди с бездушием, существующие только, по мнению общества (Лидия
Ивановна), не понимающие что будет взыскано за их осуждение.
Татьяна Ларина А.С.Пушкина, Наташа Ростова Л.Н.Толстого - все они
являются представительницами геллереи русских женщин, ищущих глубоко
содержательной жизни. Все они близки к народу, натуры сильные, глубокие,
страстные. Анна Каренина нежели чем Татьяна Ларина, Наташа Ростова
разрушила устои, порядки того социального нрава, аристократического
общества, отказалась от чувства долга.
В романе изображена столичная и придворная жизнь, в которой
отсутствуют искренние чувства, где есть только интересы по расчету. Мир
мрака, слепоты, а контраст этому составляет мир искренности, любви,
чистоты чувств Анны и Вронского.
«Несчастная Анна, положившая всю душу на свою страсть, необходимо
должна была сгореть на этом огне. Когда она почувствовала, что ей изменяет
ее единственное благо, она позвала смерть. Она не стала дожидаться полного
охлаждения или измены Вронского; она умерла не от оскорблений или
несчастий, а от своей любви. История трогательная и жестокая, и если бы
автор не был так беспощаден к своим героям, если бы он мог изменить своей
неподкупной правдивости, он мог бы заставить нас горько плакать над
несчастной женщиной, погибшей от бесповоротной преданности своему
чувству. Но автор взял дело полнее и выше. Тонкими, но совершенно ясными
чертами он обрисовал нам нечистоту этой страсти, не покоренной высшему
414
началу, не одухотворенной никаким подчинением. Мало того. У Карениной и
у ее мужа в минуты потрясений и болезни совершаются сознательные
проблески чисто духовных начал (вспомните больную после родов Анну и
Каренина, прощающего Вронского), проблески, быстро затянутые тиною
других враждебных им чувств и мыслей. Один Вронский остается плотяным
с начала и до конца» [1]
Анна Каренина является главной героиней выдающегося романа Льва
Толстого «Анна Каренина».
Анна Каренина- полное имя Анна Аркадьевна Каренина, молодая
женщина, возраст в романе не указан, но судя по описанию ей около 28-30
лет. Замужем за Алексеем Карениным, одного из важнейших лиц в
Петербурге, старше своей жены на 20 лет. Она влюбляется в офицера
Алексея Вронского. Влюбленные тайно встречаются, но об этом узнает весь
свет. Анна мучается из-за того, что она изменяет мужу и врет ему. Оставляет
мужа и сына, чтобы быть с Вронским. Оставив законного мужа ради своей
любви, теряет свою честь в свете, становится «падшей женщиной», в которой
она была уважаемой и любимой, грациозной и самой прелестной, прекрасной
женщиной.
«… ты вышла замуж за человека, который на двадцать лет старше тебя.
Ты вышла замуж без любви или не зная любви» [2, с. 82].
«… не раз замеченное в ней чувство стыда за эту необходимость обмана
и лжи» [2, с. 40].
«… я знаю, что меня в моем положении не может принимать ни одна
порядочная женина» [1, с. 166].
Сначала Анна счастлива, что нашла свое счастье, увидела то счастье,
которое так долго искала в своем муже. Но со временем Анна понимает, чем
она пожертвовала ради своей любви и мечты. Глубоко страдая от своей
любви и осознанности своего положения, Анна Каренина кончает жизнь
самоубийством.
Трагичную обреченность Анны мы не сможем осудить, но ее взыскания
на пути счастья мы можем понять. Возможно она разрушив семью, оставив
своего ребенка сделала большой грех, но ее терпение в холодности мужа, в
безлюбовном семье, одиночество ее души, ложные основы светского
общества дали раскол сохранению порядков того времени.
Из этого следует, что на совершение тех или иных действий, человек не
только учитывает внутреннее состояние души, познание разума, но на
совершение подталкивают и внешние факторы.
1.Страхов Н. Критические статьи о Тургеневе и Л.Н.Толстом (1862-
1885). Изд. 4-е, Киев, 1901.
2.Толстой Л.Н. Анна Каренина: Роман в 8-ми ч. С. 40, 82, 166.
415
PHRASEOLOGICAL UNITS WITH ONOMASTIC ELEMENTS IN THE

ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES
Muydinova N.U.
A proper noun is a noun indicating a particular person, a tame animal, country,
city, river, or thing and is normally not anticipated by an article or other limiting
modifier. In English, Uzbek and in many other languages, proper nouns are spelt
with a capital letter. A proper noun, which is a single word, should be
differentiated from a proper name, which may or may not consist of more than one
word. Like other grammatical categories, the class of proper nouns has unclear
limits. For example, a number of common nouns with unique denotation are close
to proper nouns and are sometimes spelt with a capital letter (e.g., Fate, Nature) .
On the other hand, a proper name can take on a metaphorical meaning and become
a common noun: e.g., eponyms originating from a person’s name (boycott > from
the Irish landlord Captain Charles Cunningham Boycott; dahlia > from the
Swedish botanist Anders Dahl; volt from the Italian physicist Count Alessandro
Volta) or literary, biblical or mythological sources (malapropism > from the name
of the character Mrs Malaprop in Sheridan’s play The Rivals; from the Greek
goddess of love and beauty Aphrodite).
The article discusses proper names used in phraseology. In the field of
phraseology, different terms are used by different researchers to refer to a string of
two or more words functioning as a whole and a single term may be used in
reference to different phenomena. Granger and Meunier (2008: xix) attribute the
lack of standardized terminology to the fact that phraseology has only relatively
recently become established as a discipline in its own right. They explain that it
deals with the study of word combinations rather than single words and that these
multi-word units are classified into various subtypes on the basis of the following
criteria: degree of semantic non-compositionality, syntactic fixedness, lexical
restrictions and institutionalization. ‘Idiom’ is certainly a term that is widely used
and the term most monolingual English dictionaries use (besides the term
‘phrases’) to introduce a section listing multi-word lexical items, whether
semantically opaque or not, although they make no further typological
classification. However, as Moon (1998a: 3-5) rightly points out, ‘idiom’ is an
ambiguous term that she uses only occasionally to refer loosely to semi-transparent
and opaque metaphorical expressions. She therefore prefers the term ‘fixed
expressions and idioms’, which covers different kinds of phrasal lexemes,
phraseological units, or multi-word lexical items, including idioms (ibid: 2). Gläser
(1998: 125), on the other hand, defines an idiom as a dominant subtype within the
all-embracing category of the phraseological unit, saying that an idiom is “a
lexicalized, reproducible word group in common use, which has syntactic and
semantic stability, and may carry connotations, but whose meaning cannot be
416
derived from the meanings of its constituents”. ‘Phraseological unit’ is another
term that is increasingly used in phraseological research to denote a stable
combination of words with a fully or partially figurative meaning (Kunin: 1970:
210
In this article, the term phraseological unit (PU) is used to refer to a two- or
multi-word lexical item whose syntax and lexis are fixed, which is
conventionalized and whose meaning is not predictable from the meaning of its
constituent words. The emphasis is on phraseological units with a proper name
(either a toponym or an anthroponym) or its derivative, the aim being to investigate
the degree of cultural specificity of such PUs. A PU can be regarded as culture-
specific only in contrast to another language; consequently, this characteristic
comes to the foreground when comparing two languages.
In this article, a number of English and Uzbek PUs with an onomastic element
were investigated to pursue several aims. Firstly, to constitute which proper names
form components of the English and Uzbek PUs under review. Secondly, to find
how frequently they appear in English and Uzbek. Thirdly, to analyse the
universality or cultural specificity of PUs in both languages, bearing in mind that
PUs with onomastic components are very often so culture-specific that they exist in
one culture only and consequently in only one language.
First of all, the proper names and their derivatives which are constituent
elements of PUs were analysed to determine which onomastic components are
used. It is evident from the PUs constituting the English and Slovene databases
created for the purpose of this study that proper names and their derivatives can be
divided into the following groups:
1) male names:
a) full forms:
English: Dennis, Godfrey, John, Paul, Peter, Simon
Uzbek: Oysha, Salima, Ilhom, Farhod, Omina, Akbar
b) hypocorisms:
English: Bill, Bob, Charley, Dick, Harry, Jack, Johnny, Larry, Mickey, Nick, Pete
Uzbek: Oybekjon, Sherzodbek (the endings to the male names ”jon”, “bek” have
peculiarities)
c) originating in mythology or history:
English: Achilles, Croesus, Cupid, Damocles, Janus, Jove, Midas
Uzbek: Alpomish, Shiroq
d) originating in the Bible, Koran or other literary sources:
English: Adam, Aladdin, Cain, Don Juan, Hyde, Jekyll, Jesus, Job, Methuselah
Uzbek: Muhammad, Ibrohim, Mustafo, Hadicha, Imron, Omina
2) derivatives from male names:
English: Gordian, Pyrrhic (both of them are derived from mythological male
names)
Uzbek: Alimov, Muydinov, Bohodirov, Sanjarbek o’g’li
3) male name + family name:
417
a) name and family name of a real person:
English: Gordon Bennett, Heath Robinson, John Hancock, Rube Goldberg
Uzbek: Avazbek Olimov, Ibrohim Sultonov, Odil Ahmedov
b) literary characters or cartoon characters:
English: John Bull, Johnny Canuck, Simon Legree, Peter Pan
Uzbek: Farhod, Otabek, Anvar, Tohir,
c) character from a song:
English: Jim Crow, John Dory
d) origin uncertain:
English: Davy Jones, Jack Robinson, Joe Bloggs, Joe Blow, Joe Doakes, John Doe
e) miscellaneous:
English: John Henry (believed to be a Western United States cowboy variation
of John Hancock)
4) female names:
a) full forms:
English: Jane
Uzbek: Rano, Madina , Fotima, Nigora, Sevara,Nodira, Matluba
b) hypocorisms:
Uzbek: Dilnozahon, Mumtozbegim, Nodirabegim, Shahlohon ( endings “hon”,
“oy”, “begim” to the female names have peculiarities)
c) originating in mythology:
English: Pandora
Uzbek: Tumaris
d) literary character:
English: Topsy
Uzbek: Shirin, Zuhra, Kumush, Layli
5) derivatives from female names:
6) female name + family name:
a) name and family name of a real person: Shahlo Azizova
b) origin uncertain: Jane Doe (feminine form of John Doe)
7) family names:
a) family names of real people: Hobson, McCoy, Murphy, Parkinson, Scott
b) cartoon character, literary character, hero of a song: Blimp, Frankenstein
c) common British family name: Jones
8) derivatives from family names:
English: Freudian
Uzbek: Aliyeva, Sotvoldiyeva, Muydinova
9) place names:
a) names of countries:
English: China, Brazil, England, Vietnam
Uzbek: Amerika, Yunoniston, Iroq, Misr
b) names of towns, cities, villages:
English: Acapulco, Bristol, Coventry, Damascus, Kilkenny, Newcastle, Rome
418
Uzbek: Damashq, Quva, Olti ariq, Marg’ilon
The frequency of onomastic components in PUs as presented above varies in that
some onomastic components are more frequently used than others, and some are
limited to one language only. Without any doubt, PUs with an onomastic element
are often culturally specific because they refer to a unique denotatum belonging to
the national culture. They absorb and accumulate cultural elements that are handed
down and integrated into the cultural memory by permanent use of these
phraseological expressions.
References:
1) Gläser, Rosemarie. (1984). Terminological problems in linguistics, with

special reference to neologisms. In Reinhard Rudolf Karl Hartmann (ed.), LEXeter
’83 Proceedings (pp. 345-351) (Lexicographica Series Maior 1). Tübingen: Max
Niemeyer Verlag.
2) Kunin, Aleksandr Vladimirovich. (1970). Angliyskaya frazeologiya:
teoreticheskiy kurs. Moskva: Vysshaya shkola.
3) Moon, Rosamund. (1998a). Fixed expressions and idioms in English: A
Corpus based Approach. Oxford: Clarendon Press.
4) Ermolovich D.I. Proper names in the language style. – Moscow: R.
Valent, 2001. – 200p.
3. “Woman in myths and legends” // Encyclopedic dictionary. The author:
O.P. alyanskaya and others. – Tashkent, 1992. – 302 p.
5) Kuchesheva I.L. Lexical-semantic analysis of human and English
phraseology: linguoculturological approach // Foreign languages at school., 2008.
– № 5. – P.81-84.
6) Mamatov А.E. Problems of the formation of Uzbek phrases: Abstract of
Doctoral diss. – Tashkent, 1999. – 56 p.
7) Melikyan А.А. Classification of biblical phrases in English based on
conceptual models for transforming knowledge in semantic editing: Abstract of
diss. of Candidate of sciences. – Pyatigorsk: PSIFL, 1998. – 21 p.
ОСОБЕННОСТИ ПРЕПОДАВАНИЯ ДОПРИЗЫВНОЙ ВОЕННОЙ
ПОДГОТОВКИ
Туйчиев О. М, Розалиев О. М,
Предмет допризывной военной подготовки был и остается важной
составляющей образовательного процесса. Как и любой другой урок, урок
ДВП должен быть современным, ярким, насыщенным, запоминающимся и
для ученика и для учителя. Готовясь к очередному уроку, продумывая его
этапы, любой учитель заранее продумывает методы и формы проведения
урока, элементы педагогических технологий, которые он будет применять,
какие компетенции он предполагает выработать у учащихся в процессе урока
(цикла уроков), каков будет метод общения и управления классом в процессе
урока (классный менеджмент) и так далее.
419
Все эти понятия подчиняются целям урока и вытекающим из них
задачам урока. Качественный урок - это хорошо продуманный урок,
оформленный в поурочный план. Урок ДВП имеет свои особые
характеристики в сравнении с другими уроками школьного цикла, а именно,
в отличие от таких предметов, как, например, математика, химия, он
пригодится учащемуся не столько в его будущей профессии, сколько в
повседневной жизни, нынешней и будущей. Урок ДВП имеет скорее
прикладной характер. На его прикладном характере будут основываться
цели урока, и эта его особенность является связующей нитью урока ДВП со
всеми остальными предметами школьного цикла.
Современная методика преподавания ДВП должна включать в себя не
только нестандартный, творческий урок, но и обширную внеклассную
деятельность, кружковую работу. Что, на наш взгляд, включают в себя
новые подходы к преподаванию допризывной военной подготовки:
1) Применение инновационно-коммуникационных технологий, в т. ч.
презентаций, интерактивной доски, возможностей мультимедиа,
дистанционные конференции, конкурсы и т. д.
2) Формирование образовательных компетенций на уроках ДВП,
основанных на главных целях общего образования, в том числе:
- Ценностно-смысловые компетенции. Т. е. прослушивая цикл уроков,
ученики определяют для себя жизненные ценности и приоритеты, связанные
с понятием Родины, гражданского долга, патриотизма. Данная группа
компетенций связана с мировоззрением учащегося, его
самоориентированием в окружающем мире, осознанием своего
предназначения в этом мире, осознанием своей роли и цели в жизни,
выбором жизненных приоритетов. Данные компетенции вырабатывают
самоопределение ученика в его учебной и внеклассной деятельности.
Индивидуальная образовательная траектория также связана с ценностно-
смысловыми компетенциями. Это же можно сказать о будущем
планировании жизнедеятельности учащегося.
- Общекультурные компетенции связаны с формированием духовно-
нравственных основ жизни. Эти компетенции также формируются в цикле
уроков, связанных с историей становления государственности Узбекистана,
историей ВС РУз и т. д. Общекультурные компетенции ученика связаны с
его самоориентированием в рамках общечеловеческой культуры с учетом
национальных особенностей культуры. Это формирование и развитие
духовно-нравственных основ жизни конкретного учащегося и его окружения,
человечества в целом. Это возведение во главу угла семейных ценностей,
культурных традиций его народа. Это ознакомление учащегося с
420
различными общественными и социальными явлениями, осознания роли
науки и религии в жизни человека, опыт освоения учеником научной
картины мира в динамике его прогрессивного развития. Умение
анализировать явления от местных локальных до явлений всечеловеческого
масштаба. В данной группе компетенций особенно видна роль допризывной
военной подготовки в связи с такими науками, как история, обществознание,
религиоведение, литература.
- Учебно-познавательные компетенции. Данная группа компетенций
связана с познавательной деятельностью ученика на уроке ДВП, где
присутствуют элементы логической деятельности ученика, общеучебной
деятельности в соотношении с реальными познаваемыми объектами. То есть
ученик формирует креативные навыки продуктивной деятельности;
поставленный в условия проблемной ситуации ему приходится добывать
знания, опираясь на реальный опыт, на эвристические методы решения
проблем, принимать решения в нестандартных ситуациях. К учебно-
познавательным компетенциям относятся понятия: организация
целеполагания, анализ, оценка, самооценка деятельности, планирование
деятельности, рефлексия.
- Информационные компетенции. Это современные компетенции,
основанные на использовании современных информационно-
коммуникационных технологий, а также владение современным
техническим оборудованием, присутствующим в учебных заведения
(интерактивная доска, персональный компьютер, лингафонное
оборудование, принтер, Интернет и так далее). Информационные
компетенции – это умением работать с информацией, умение ее находить,
анализировать, отделять главное от второстепенного, систематизировать,
преобразовывать в соответствии с поставленной целью, сохранять и уметь
сделать ее презентацию. Данные компетенции очень важны на уроках ДВП,
так как обеспечивают навыки деятельности ученика в отношении
информации, касающейся окружающего его мира. То есть в данном случае
мы снова сталкиваемся с прикладной ролью предмета ДВП, который
является связующим звеном между учеником и окружающим его миром.
- Коммуникативные компетенции. Освоение коммуникативных
компетенций также важно для ученика, для его социализации в современном
мире. В понятие коммуникативных компетенций входят: навыки работы
в коллективе, умение сотрудничать, знание языков, умение дискутировать,
421
быть толерантным, умение избегать конфликтов и находить выход из
конфликтной ситуации.
- Социально-трудовые компетенции также тесно связаны с реальной
жизнью учащегося. Это осознание учащегося себя в роли гражданина
страны, участника школьного (дворового) коллектива, владение
социальными ролями. Социально трудовые компетенции проявляют себя в
области семейных отношений, в области профессионального
ориентирования, в области экономики и права. Ученик овладевает
минимально необходимыми для жизни в современном обществе навыками
социальной активности и функциональной грамотности.
- Компетенции личностного самосовершенствования направлены на
освоение способов физического, духовного и интеллектуального
саморазвития учащегося. Формирование этих компетенций регулируется
конкретными интересами и возможностями ученика, что выражается в его
непрерывном самопознании, развитии необходимых современному человеку
личностных качеств, формировании психологической грамотности,
культуры мышления и поведения. К данным компетенциям относятся
правила личной гигиены, забота о собственном здоровье, половая
грамотность, внутренняя экологическая культура. Сюда же входит комплекс
качеств, связанных с основами безопасной жизнедеятельности личности.
3) Структуризация индивидуальной образовательной траектории
каждого ученика, т. е. выстраивание индивидуальной работы с каждым
учеником, исходя из его возможностей, потребностей, интереса и т. д. Т. е.
что это значит? Не каждому ученику дано, к примеру, быстро и четко
разбирать автомат Калашникова. Для нас это означает лишь то, что мы
должны, исходя из интересов ученика, подобрать ему такой вид
деятельности, где он может полностью себя проявить и раскрыть, стать
лидером именно в этой конкретной сфере. В этом и есть смысл, на наш
взгляд, личностно-ориентированного обучения, о котором мы столько
говорим.
4) Важность использования рефлексивного осмысления учениками на
уроках допризывной военной подготовки. То есть, ученик должен понять,
для чего это ему нужно, где он сможет это использовать, какая от этого
польза, что нового и полезного он узнал для себя, с какими трудностями он
столкнулся, как эти трудности были преодолены и т. д. Нужно отметить,
что данный метод еще мало практикуется учителями.И, тем не менее, мы
должны четко осознавать, что владение данной методикой помогает нам
422
выявить ошибки, промахи, недостатки, а также и положительные моменты,
что позволит в будущем скорректировать свою деятельность.
5) Внеклассная работа, как одна из форм патриотического воспитания
учащихся, в т. ч. встречи учеников с ветеранами-афганцами, проведение
тематических мероприятий о ВОВ, походы, соревнования по военно-
прикладным видам спорта, туристические поездки к местам боевой славы,
конкурс песни и строя и т. д.
6) Участие в международных дистанционных конкурсах, в том числе в
дистанционных эвристических олимпиадах по военному делу.
7) Применение на уроках эвристических заданий.
Хотелось бы более подробно остановиться на проведении творческого
урока ДВП и внеклассной работе. Немного о целесообразности внедрения
ИКТ (информационных и коммуникационных технологий) на уроках
допризывной военной подготовки, их важности в формировании
компетенций ученика. Применение ИКТ в обучении способствует
раскрытию, сохранению и развитию индивидуальных способностей у
школьников, присущего каждому человеку уникального сочетания
личностных качеств; формированию у учащихся познавательных
способностей, стремление к совершенствованию; обеспечению
комплексности изучения явлений действительности, неразрывности
взаимосвязи между различными предметами - естествознанием, техникой,
гуманитарными науками и искусством; постоянному динамическому
обновлению содержания, форм и методов процесса обучения и воспитания.
Главные итоги применения ИКТ в учебном процессе:
- Рост уровня самостоятельности и самодеятельности учащихся на
уроке;
- положительное отношение учащихся к предмету ДВП, к учителю,
друг к другу;
- обозначение объективной направленности деятельности учеников на
развитие своей личности;
- появление и рост у учащихся познавательного интереса;
- воспитательная и развивающая подвижка личности, возникшая в ходе
урока.
Из всего вышеизложенного можно сделать один единственный вывод:
использование информационных и коммуникационных технологий в
преподавании ДВП – это не дань моде, а назревшая необходимость. ИКТ
являются одним из существенных средств реализации целей и задач процесса
423
обучения, владение информационными технологиями делает из
преподавателя ДВП мастера с большой буквы.
Нельзя не сказать и о том, что для того, чтобы вести такую работу,
учитель сам должен самосовершенствоваться, участвовать в различных
творческих конкурсах, мероприятиях, конкурсах профессионального
мастерства, повышать свою квалификацию, в том числе и на
дистанционных курсах, дистанционных педагогических конференциях, что
позволяет общаться с огромным количеством коллег, разрешать многие
педагогические проблемы и т. д.
Все это в совокупности позволяет более эффективно проводить военно-
патриотическую работу среди учащихся разных возрастов, воспитывать в
них чувство гордости за свою школу, свой город, свою Родину,
гражданскую ответственность. А это значит, что каждый из них вырастет
настоящим патриотом своей Родины.
1. Т.Н. Протопопов, А.С. Цветков, Методика преподавания НВП,
переиздание 2012 г. г. Москва.
2. И.П. Новиков, А.Ф. Перевозчиков, Методические разработки по НВП.
3. А. Акбаров, Ш. Тилаволдиев, Методика допризывной подготовки
юношей, 2003 г, Фергана.
4. Национальная учебная программа по ДВП, 2021 г, Ташкент.
ЁШЛАРГА ТАЪЛИМ БЕРИШДА ТАРБИЯНИНГ АҲАМИЯТИ
Ғофурова Ш.Т
ТАТУ Фарғона филиали
Ўзбекистонда ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида амалга
оширилаётган ислоҳотларнинг мақсади инсон ва унинг манфаатлари, унинг
хавфсизлиги ва фаровонлигини таъминлаш ҳамда баркамол авлодни вояга
етказишга қаратилгандир. Баркамол шахсни тарбиялаш барча даврларда
мухим ижтимоий талаблардан бири булиб келган, аммо бугунги сифат
ўзгаришлар рўй бераётган бир даврда бу масаланинг долзарблиги янада
кучайиб, талаб ортиб бормокда. Хозирги кунда ёшларни баркамол инсон, ўз
Ватанининг илғор кишиси сифатида тарбиялаш энг асосий масалалардан
бири ҳисобланади. Чунки айнан ёшлар давлатимизнинг келажагидир.
Халкнинг маънавий руҳини мустахкамлаш ва ривожлантириш -
Ўзбекистонда давлат ва жамиятнинг энг мухим вазифасидир. Маънавият
шундай кимматбахо меваки, у бизнинг кадимий ва навкирон халкимиз
калбида бутун инсониятнинг улкан оиласида ўз мустақиллигини тушуниб
424
етиш ва озодликни севиш туйғуси билан биргаликда етилган. Маънавият
инсонга она сути, ота намунаси, аждодлар ўгити билан бирга сингади. Она
тилининг буюк ахамияти шундаки, у маънавият белгиси сифатида
кишиларни яқин қилиб жипслаштиради. Табиатга яқинлик, жонажон
ўлканинг бениҳоя гўзаллигидан бахраманд бўлиш маънавиятга озик беради,
кучайтиради. Маънавият ўз халкининг тарихини, унинг маданияти ва
вазифаларини чукур билиш ва тушиниб етишга суянгандагина кудратли
кучга айланади. Маънавияти юксак шахслар юртни танитади. Шахсни эса
унинг маънавий киёфаси танитади. Маънавият - тарбиядан бошланади.
Таълим- тарбиясиз маънавиятнинг бўлмаслиги барчага аён ҳакикатдир.
Миллий педагогика асосчиларидан бири Абдулла Авлонийнинг “Тарбия биз
учун ё ҳаёт, ё мамот, ё нажот - ё ҳалокат, ё садоқат, ё фалокат масаласидир!”
деган сўзлари фикримизга далил бўлади. Таълим тарбиянинг узвийлигининг
бош мақсади - ёш авлодни маънавий ахлоқий тарбиялашда халкнинг бой
миллий, маънавий-тарихий анъаналарга , урф-одатлари хамда умумбашарий
кадриятларга асосланган самарали, ташкилий, педагогик шакл ва
воситаларни ишлаб чиқиб амалга жорий этишдир. Таълим тарбиянинг
узвийлигининг асосий вазифаси эса - шахснинг ақлий эркин фикрловчи ва
жисмоний ривожланиши, унинг қобилиятларини хар томонлама очиш учун
имконият яратишдир. Бунинг учун: ёшларни эркин фикрлашга тайёрлаш,
хаёт мазмунини тушуниб олишга кўмаклашиш, ўз - ўзини идора ва назорат
қила билишни шакллантириш, ўз шахсий турмушига мақсадли ёндашув,
уларда режа ва амал бирлиги хиссини уйғотиш; Ёшларда маданий хамда
дунёвий билимларни эгаллашга бўлган талабларини шакллантириш, малака
хосил килдириш, тобора ўстириб-бойитиб бориш ва эстетик тушунчаларни
шакллантириш; ҳар бир ўсмирнинг билимдонлигини ва ижодий
имкониятларини аниқлаб, уларни ривожлантириш, инсон фаолиятининг
турли сохаларида жорий килиб кўриш; Инсонпарварлик одоби меъёрларини
шакллантириш (бир-бирини тушинадиган, мехрибон, шафкатли, иркий
камситишларга йул куймаслик) муомала одоби каби тарбия воситалари кенг
қўлланиши лозим. Тарбия - тарбияланувчи шахсини олий ижтимоий қадрият
деб тан олиш, хар бир шахс, ўсмир ва ёш йигит - кизнинг бетакрор ва ўзига
хослигини эътиборга олиш; Амалда тарбиявий жараён яхлит ва узлуксиз
ишига ва турли ёшдаги тарбияланувчиларни қамраб олишига алохида
ахамият бериш лозим.
Таълим тизимида тарбия билан узвийлик яратиш учун ўқитувчида
етарлича педагогик техника билимлари бўлиши зарур. Педагогик техника -
бу шундай бир малакалар йигиндисидирки, у ўқитувчига тарбияланувчилар
кўриб ва эшитиб турган нарсалар орқали уларга ўз фикрлари ва қалбини
етказиш имконини беради. Ёшлар билан бевосита муомала қилишда
ўқитувчининг худди ана шу малакалари (ёки уларнинг йуклиги) унинг хулқ
атворида намоён бўлади. Педагогик махорат бу фахм - фаросат ва
билимларнинг, чинакам илмий, тарбиядаги кийинчиликларни енгишга кодир
425
булган нуфузли рахбарликнинг, талабалар қалбининг кандайлигини хис
килиш махорати, ички дунёси нозик ва заиф бўлган талаба шахсига мохирлик
билан авайлаб ёндошиши, донолик ва ижодий даллилик, илмий тахлил, хаёл
ва фантазияга бўлган қобилият мажмуасидир. Педагогик техникани
эгаллашнинг асосий йуллари педагог рахбарлигидаги машгулотлар
(педагогик техникани урганиш) ва мустакил ишлаш (касбий жихатдан уз -
узини тарбиялаш) дир. Педагогик техника малакаларининг индивидуал -
шахсий тусда эканлигини ҳисобга олиб, педагогик техникани эгаллашда ва
уни такомиллаштиришда касбий жихатдан ўз - ўзини тарбиялаш, яъни
талабанинг ўзида мохир педагог шахсий фазилатларини ва касбий
малакаларини шакллантиришга каратилган фаолият етакчи роль уйнайди.
Жамият тараққиёти, миллий фаровонлик ҳамиша ёш авлоднинг
таълим-тарбияси, замонавий билимларни чуқур эгаллаган янги кадрлар,
уларнинг юксак малакаси билан боғлиқ бўлиб келган. Кекса авлод эришган
ютуқларга, улар тўплаган тажрибага таяниб, мамлакатнинг илмий,
иқтисодий, маданий-маърифий салоҳиятини янада кўтариш ҳамиша ёшлар
зиммасига тушган. Шу боисдан ҳам истиқлолимизнинг илк қадамларидан
бошлаб, мамлакатимизда янги замон авлодини тарбиялаш, улар
дунёқарашини янгича қадриятлар асосида шакллантириш иши давлат сиёсати
даражасига кўтарилди.
Айни вақтда Республика ижтимоий ҳаётига шиддатли тезликда
ахборотлар оқими кириб келмоқда ва кенг кўламни қамраб олмоқда.
Ахборотларни тезкор суръатда қабул қилиб олиш, уларни таҳлил этиш, қайта
ишлаш, назарий жиҳатдан умумлаштириш, хулосалаш ҳамда ўқувчига
етказиб беришни йўлга қўйиш таълим тизими олдида турган долзарб
муаммолардан бири ҳисобланади. Таълим-тарбия жараёнига педагогик
технологияни тадбиқ этиш юқорида қайд этилган долзарб муаммони ижобий
ҳал этишга хизмат қилади. Мазкур ўринда замонавий фан ва техника
имкониятлари, хусусан, компьютер, мультимедия воситалари, шунингдек,
жамиятнинг ижтимоий ва иқтисодий тараққиётининг эътиборга олиниши
муҳим аҳамият касб этади. Эндиликда мутахассислар “соҳа (ёки
йўналиш)ларнинг ўзига хос жиҳатлари, бу борадаги назарий ва амалий
билимларни чуқур билишлари, муайян фаолиятларни бажара олишлари,
белгиланган муддатда аниқ вазифаларни ҳал этишга улгуришлари ҳамда
маълум ютуқларга эриша олишлари” ғояси етакчи ўрин тутувчи бозор
муносабатлари шароитига пухта тайёрланиши лозим. Бунда, таълим тарбия
жараёнида педагогик технологиялардан фойдаланишнинг самарадорлигини
баҳолаш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Педагогик технологияларнинг
имкониятидан келиб чиққан ҳолда уларни амалиётга татбиқ этишнинг
самарадорлигини бир қатор мезонлар билан аниқлаш мумкин. Улар
қуйидагилардир: - таълим, тарбия ва шахсни ривожлантириш
вазифаларининг ўзида яхлит акс эттира олиши; - ўзида замонавий фан ва
техника даражаларини ифодалай олиши; - ғоявий жиҳатдан ўқувчиларнинг
426
ёш ва психологик хусусиятларига мос келиши; - ўқув материалининг зарур
ахборотлар билан тўлиқ таъминланганлиги; - ўқитиш жараёнида ранг-баранг
метод ва воситаларни қўллаш имкониятини таъминлаганлиги; - таълимнинг
кўргазмалилиги ва барча учун очиқлигини таъминлаш тамойилига эга
эгалиги; - кўп функцияли таълим воситаларидан фойдаланиш ва уларни осон
эксплуатация қилиш имкониятининг мавжулиги; - ўқитувчининг ўқувчиларга
таълим тарбия ишларини самарали ташкил этишга кўмаклашиш даражасини
белгилаб беради.
1. МирзиёевШ.М.”Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз”. Ўзбекистон Республикаси Президенти
лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланганОлий Мажлис
палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқ/Ш.М. Мирзиёев. - Тошкент:
«Ўзбекистон» НМИУ, 2016. -56 6.
2. Мирзиёев Ш.М. “Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак”. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг
асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг
муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг
кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси. http://www.press-
service.uz/ru/news/5451/
3. Назарова Ф. Таълим менежменти ва иқтисодиёти. Ўқув қўлланма. – Т.:
ТМИ, 2011
4. В.Р. Топилдиев Таълим ва тарбия жараёнларини ташкил этишнинг
меъёрий-ҳуқуқий асослари. –Т.,2015.
427
РЕНЕССАНС ДАВРИДА ПРОФЕССИОНАЛ ТАЪЛИМНИНГ
РИВОЖЛАНИШИ
Аҳмедова Ў.Н.
Фарғона вилоят ХТХҚТМОХМ
Дунёнинг ривожланган давлатларидаги ўқувчиларни касб-ҳунарга
йўналтиришга бағишланган тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки,
фуқаролик жамиятида ўқувчиларни онгли равишда мустақил касб-ҳунар
танлашга тайёрлаш жараёнини самарадорлигига эришиш ўз-ўзидан юзага
келмайди, балки мунтазам тарзда мақсадли равишда олиб борилган
ижтимоий фаолият натижасида шакллантирилади. Шунингдек, меҳнат ва
касб кўникмалари воситасида умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчиларини
касб-ҳунарга йўналтириш жараёнига қўйилаётган замонавий талаблар билан
уларнинг билим, кўникма, малака ва компетенциялари, мавжуд ижтимоий
дидактик тизим ўртасидаги номутаносиблик жамият тараққиёти
эҳтиёжларига мос келмаслигига сабаб бўлмоқда. Бу эса, меҳнат ва касб
кўникмалари воситасида умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчиларида
касбий тафаккурни шакллантиришнинг педагогик ва ижтимоий тизимни
такомиллаштириш зарурияти мавжудлигини кўрсатмоқда. Сўнги йиллардаги
амалга оширилаётган изчил ислоҳотлар натижасида юрт истиқболи учун
масъулиятни ўз зиммасига олишга қодир, ташаббускор, шижоатли ёшларни
тарбиялаш билан бир қаторда меҳнат ва касб кўникмалари воситасида
умумий ўрта таълим мактаблари ўқувчиларида касбий тафаккурни
шакллантириш жараёни кўламини кенгайтириш зарурати мавжуд.
Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегиясида “Жисмонан соғлом, руҳий ва интеллектуал ривожланган,
мустақил фикрлайдиган, қатъий ҳаётий нуқтаи назарга эга, Ватанга содиқ
ёшларни тарбиялаш, демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва
фуқаролик жамиятини ривожлантириш жараёнида уларнинг ижтимоий
фаоллигини ошириш”71каби йўналишлар белгиланди.
Ўзбекистон тараққиётининг янги босқичида ёшларни касбга
йўналтириш ва шу билан бирга профессионал даражада таълим беришнинг
янги тизими шаклланмоқда. Бу эса, ёшларни касб-ҳунарга йўналтиришда
самарали омил сифатида педагогик технологияларнинг аҳамияти катта деган
ғоянинг ҳаққонийлигини яққол намоён бўлишидир.Бундан маълумки,
узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштиришга, сифатли таълим
хизматларидан фойдаланишни оширишга, меҳнат бозорининг замонавий
талабларига мувофиқ юқори малакали кадрлар тайёрлашга давлат томонидан
алоҳида эътибор берилмоқда.Давлат раҳбарининг “2019-2021 йилларда
Ўзбекистон Республикасини Инновацион ривожлантириш стратегиясини
тасдиқлаш тўғрисида”ги Фармонида “Жамият ва давлат ҳаётининг барча
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада

71
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон Фармони. Ўзбекистон

Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. 2017 йил, 6-сон, 70-модда.
428
соҳалари шиддат билан ривожланаётгани ислоҳотларни мамлакатимизнинг
жаҳон цивилизацияси етакчилари қаторига кириш йўлида тез ва сифатли
илгарилашини таъминлайдиган замонавий инновацион ғоялар, ишланмалар
ва технологияларга асосланган ҳолда амалга оширишни тақозо этади” деб
алоҳида таъкидланган эди.
Шу билан бирга, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 6
сентябрда “Профессионал таълим тизимини янада такомиллаштиришга доир
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони қабул қилинди.Янги
профессионал таълим тизимини ташкил этишмутлақо янгича қиёфали
таълим тизими йўлга қўйилади, касб-ҳунар мактаблари, коллежлар ва
техникумлар ташкил этилишининг ижтимоий аҳамияти ортади.
Ислоҳотлар амалга оширилган йилларда умумий ўрта, шунингдек, ўрта
махсус, касб-ҳунар таълимини ривожлантириш, 12 йиллик мажбурий
таълимга ўтиш натижаларини ҳар томонлама таҳлил қилиш ҳозирги ўрта
махсус, касб-ҳунар таълими тизими бугунги кун талабларига жавоб
бермаслигини ва тубдан ислоҳ қилишга муҳтож эканлигини кўрсатди. Ўз
навбатида, ўқувчи-ёшларда жамият ҳаётини ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан
жадал ривожлантиришга хизмат қиладиган меҳнат турлари билан
таништириш, меҳнат бозоридаги инновацион технологияларни ўргатишнинг
педагогик механизмларини такомиллаштириш, илғор хорижий тажрибалар ва
компетенциявий ёндашув асосида ўқувчиларда касбий тафаккурни
шакллантириш орқали уларда касб-ҳунарни мустақил танлаш кўникмаларини
шакллантиришнинг педагогик тизимини ишлаб чиқиш зарурияти
мавжудлигини англатади.
Хулоса қилиб, Ренессанс даврида профессионал таълимнинг
ривожланишииқтисодиётнинг барча тармоқлари баробарида тадбиркорлик,
кичик бизнес, оилавий бизнес, томорқа бизнеси, қурилиш, хизмат кўрсатиш,
чорвачилик, паррандачилик, асаларичилик, балиқчилик каби тез суръатларда
равнақ топаётган соҳалар учун ишчи касблар бўйича малакали кадрлар
тайёрланиши йўлга қўйилади.Буларнинг босқичма-босқич амалга
оширилиши эса иқтисодиётни тараққий эттириш, камбағалликни
қисқартириш, ёшлар ва хотин-қизларнинг ҳаётда муносиб ўрин топиши,
пировард натижада халқимиз турмуш фаровонлигини ошириш
масалаларининг ижобий ҳал этилишини таъминлайди.
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги
«Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон Фармони. Ўзбекистон Республикаси
қонун ҳужжатлари тўплами. 2017 йил, 6-сон, 70-модда.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2019-2021 йилларда Ўзбекистон
Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиқлаш
тўғрисида»ги Фармони.
429
3. Кузнецова Т.Ф. Культурная картина мира: теоретические проблемы. –
Москва, ГИТР, 2012.
ПСИХОЛОГИЯДА “ЁЛҒИЗЛИК” КЕЧИНМАСИНИНГ

ТАЛҚИНИ
М.Б.Юлдашева
Замонавий дунёдаги туб ўзгаришлар силсиласи бутун инсоният
мавжудлигининг мураккаблиги билан чамбарчас боғлиқ. Демакки, ёшларни
руҳан ва жисмонан баркамол этиб тарбиялашда умуминсоний илмий-
психологик ҳодисаларни чуқур ўрганиш долзарб масала ҳисобланади. Бутун
дунё бўйлаб COVID-19 умумжаҳон пандемияси даврида инсоннинг ички ҳис-
кечинмаларини атрофлича тадқиқ қилиш, уларнинг сабабларини очиб
боришнинг илмий-назарий асосларини чуқур тадқиқ этиш, уларни ҳаётий
жараёнга татбиқ этиш психологлар олдида турган долзарб вазифалардан
бири хисобланади.
“Ижтимоий-психологик ёлғизлик” тушунчасининг тадқиқ қилиниши
“ёлғизлик” атамасининг мазмун-моҳиятини тўла очиб бериш муҳимлигини
кўрсатади. Назарий жиҳатдан ушбу муаммонинг асосланиши қадимий
илдизларга эга. Ёлғизлик мавзуси барча даврда ҳар бир инсоният вакилининг
диққат марказида бўлган. Бундан қадимги дунё мифлари, диний матнлар,
теологларнинг ёзма манбалари далолат беради. Қадим даврларда
инсониятнинг жамоавий яшаш тарзида энг қаттиқ жазо сифатида қувғинлик
(сургун қилиш) белгиланар эди. Яъни, ёлғизлик инсонни ўз яқинларидан
узоқлаштирган ҳолда дезадаптация ва десоциализациянинг ёрқин кўриниши
сифатида майдонга чиқарди. Мазкур анъана бизнинг замонамизда ҳам
сақланиб қолган. Сургун қилиш тушунчасинин замонавий таҳлили ҳар доим
индивиднинг жамиятдан жисмоний яккаланишини англатмайди. Жамиятда
психологик яккалаш усулларидан мулоқотдан четлаштириш, менсимаслик,
бефарқ муносабатда бўлиш кабилар ҳам кенг тарқалган. Америкалик ёзувчи
Томас Вульфнинг таъкидлашича, ёлғизлик – инсоният жамиятининг
универсал ҳолати бўлиб, у ҳар бир индивид ҳаётидаги синов ҳисобланади.
Ёлғизлик феномени мазмун жиҳатдан серқирра ҳолат бўлиб, ҳаммада
турли шаклларда ва кўринишларда ҳис қилинади, инсон психикаси
томонидан мажозий тарзда идрок қилинади – бу эса мазкур муаммонинг
илмий англанилишининг мураккаблигини намоён қилади. Ушбу тадқиқот
мавзусининг мураккаблиги яна шуниси билан ифодаланадики, турли
цивилизация тизимлари ёлғизликнинг тарихан шаклланган ижтимоий-
психологик кўринишлари ва уларнинг ҳис қилиниш усулларини пайдо
қилади. “Ёлғизлик” атамасига таъриф беришнинг мураккаблиги ёлғизлик
ижтимоий-психологик ҳодиса сифатида аниқ ифодаланадиган мезоний
чегараларга эга эмаслиги ва индивидуал акс эттириладиган кечинма
сифатидаги психик омиллари билан ифодаланади. Психологик луғатда
430
қуйидаги тавсифни учратишимиз мумкин: “Ёлғизлик – психоген омиллардан
бири бўлиб, инсоннинг ўзгалардан яккаланган вазиятидаги ноодатий
шароитда намоён бўладиган эмоционал ҳолатидир”. Википедияда энг мақбул
тарздаги изоҳ берилган: “Ёлғизлик – ижтимоий-психологик ҳодиса сифатида
инсоннинг эмоционал ҳолати бўлиб, яқинларнинг йўқлиги, ижтимоий
яккаланишнинг мавжуд психологик сабаблари натижасида юзага келадиган
ижобий муносабатларни ёки уларни йўқотишдаги қўрқув билан боғлиқ.
Унинг таркибида иккита турли кўринишдаги феномен – ижобий ва салбий
ёлғизлик мавжуд”. Мазкур таъриф ёлғизлик феноменини ижтимоий
психология нуқтаи назаридан кўриб чиқишга, инсоннинг эмоционал
ҳолатларининг турлича юзага келишининг сабаблари ва моҳиятини англашга,
ёлғизлик феноменини ижобий ва салбий кўринишларда таҳлил қилиш
анъанасини ажратиб кўрсатиш имконини беради. Бундан ташқари
келтирилган таъриф “ёлғизлик” сўзи билан бир қаторда “танҳолик” ва
“яккаланиш” атамаларининг ҳам қўлланилиши лозимлигини эътироф этади.
Улар ўртасидаги мазмуний чегараларни янада аниқлаштириш учун уларнинг
этимологиясига эътиборингизни қаратамиз. Ёлғизлик “ёлғиз инсон”
маъносида “ёлғиз яшайдиган одам” тушунчаси билан корреляция қилинади.
Ўзбек тилининг изоҳли луғатида ёлғиз атамасига қисқа ифодаланган таъриф
берилган: “ёлғиз – бирорта ҳам шериги йўқ, бир ўзи, якка, танҳо”. Агар ушбу
таърифдан келиб чиқсак, инсоннинг жисмоний мавжудлиги бўлса, ёлғизлик
сўзининг маънодоши сифатида танҳоликни олиш мумкин. Яъни, у
ёлғизликда қолиш маъносида, онтологик мазмунда эса жисмонан ёлғиз
мавжудлик, ижтимоий ҳаётнинг моддий шакли сифатида инсоннинг ўз-ўзи
билан қолишини билдиради – иккала тушунчалар, шак-шубҳасиз, айнан
ўхшаш мазмунга эга.
Ёлғизликни ижтимоий ва психологик феномен сифатида талқин қилиш
борасида баъзи тадқиқотчилар унинг танҳолик ва яккаланиш
тушунчаларидан фарқли томонини таъкидлайдилар. Ёлғизлик, танҳолик ва
яккаланиш тушунчалари синоним эмас, деб ҳисоблайди С.Г.Трубникова. У
шундай изоҳ беради: “Яккаланиш инсоннинг ижтимоий борлиққа нисбатан
муносабатидаги жисмоний, фазовий ва давомли жойлашувига боғлиқ ташқи
намоён бўладиган ҳодиса, ички психик кечинма эмас”. У.Садлер ва Т. Джонс
эса: “Жисмоний яккаланишни аниқлаш учун кўз билан кўриш кифоя, лекин
ёлғизликни англаш учун уни ҳис қилиб кўриш лозим” деб таъкидлайдилар.
Яккаланиш ҳақида сўз кетар экан, “инсоннинг жамиятдан, оиласидан
яккаланиши” иборасини қўллашимиз мумкин, лекин ёлғизлик атамасини
изоҳлашда бундай дейиш ноўрин. Ёлғизлик билан доимо ижтимоий
яккаланиш ҳамнафас эмас. Ёлғизликни ҳис қилиш одамлар ичида бўлиб ҳам
рўй бериши мумкин. Ташқи ижтимоий яккаланиш ёлғизликни англатмайди,
балки мазкур ҳиснинг пайдо бўлиши учун замин яратиши ёки унинг
аломатларини чуқурлаштириш мумкин. Ёлғизлик ташқи яккаланишдан
фарқли равишда инсоннинг жамият билан, ўз-ўзи билан ички
431
муносабатларини акс эттиради ва стресс, қониқмаслик, азобланиш, инқироз
каби салбий эмоциялар билан биргаликда намоён бўлади. Бошқача қилиб
айтганда, ёлғизлик ва яккаланиш идентик (айнан, ўхшаш) тушунча эмас.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, ёлғизлик ҳиссини тушунтиришдаги
қарама-қаршилик табиати, унинг кўпқиррали ифодаланиши, ижтимоий
ҳодиса сифатидаги ўлчовининг мураккаблиги, мазкур феноменни ўрганиш
борасида ишлаб чиқилган методикалар қамровининг етарли эмаслиги мазкур
муаммонинг ечимини топишда қийинчиликни туғдирмоқда. Шу муносабат
билан тан олиш лозимки, ёлғизлик тушунчаси кам миқдорда ўрганилган
ижтимоий-психологик тушунчалар қаторига киради.
1. Психология общения. Энциклопедический словарь. //под ред.
А.А.Бодалева. – М.: Когито-центр. 2011. 267 с.
2. Юлдашева, М.Б. Ёлғизлик психологияси. // Монография. – Фарғона,
2020. – 122 б.
3.Ўзбек тилининг изоҳли луғати: 2 томли./С.Ф.Акабиров,
Т.А.Алиқулов, С.И.Ибрагимов ва бошқ.; З.М.Магруфов таҳрири остида.-
М.:Рус.яз.,1981. 1 том. А-Р. 632 б.
УПРАЖНЕНИЕ. ОПРЕДЕЛЕНИЕ. СТРУКТУРА. СИСТЕМА И

КОМПЛЕКС УПРАЖНЕНИЙ
Мирзалиева Д. М.
Методисты с полным основанием относят проблему типологии
упражнений, к числу наиболее важных вопросов современной методики
обучения иноязычной речи. Любая, в том числе и речевая, деятельность
основывается на соответствующих навыках и умениях. И поскольку навыки и
умения формируются в упражнениях, проблема определения типов и видов
упражнений, последовательности их выполнения в процессе обучения языку
приобретает особую актуальность. Упражнение играет доминирующую роль в
учебно-воспитательном процессе. По сути дела, все методы и приёмы,
используемые учителем, должны быть в конце концов материализованы в
упражнении, в практике пользования иностранным языком как средством
общения. Какой бы тип урока не взяли, какому бы виду речевой деятельности ни
обучали, главной составной частью структуры любого урока остается
упражнение в широком понимании этого термина. Отсутствие большого числа
упражнений, недостаток должного учебного напряжения при выполнении
непрерывно следующих друг за другом упражнений делают урок иностранного
языка в высшей мере неэффективным, притупляют интерес учеников к этому
учебному предмету. Напротив, превалирование различных активных
упражнений на уроке создает все необходимые условия для непрерывной
практики в иноязычной деятельности учеников. Сказанное свидетельствует о
том, что упражнение как метод обучения должно пронизывать все звенья и все
432
стадии обучения иностранному языку в школе. В методической литературе
существуют разные подходы к определению целей, задач, роли упражнений в
обучении иностранному языку и, соответственно, разные критерии их
классификации и типологизации.
Прежде чем перейти к характеристике структуры упражнения следует
определить понимание термина «упражнение».
В педагогической литературе упражнение рассматривается как «планомерно
организованное повторное выполнение действия (умственного или
практического) с целью овладения им или повышения его качества»72.
С.Ф. Шатилов определяет упражнение как «специально организованное в
учебных условиях одно- или многоразовое выполнение отдельной или ряда
операций либо действий речевого (или языкового) характера».73
В «Словаре методических терминов» Щукина А.Н. и Азимова Э.Г. даётся
следующее определение упражнения: «Упражнение – структурная единица
методической организации материала непосредственно в учебном процессе,
которая обеспечивает предметные действия с этим материалом и формирование
на их основе умственных действий»74.
Исследованию структуры упражнений в методической литературе до сих
пор уделялось мало внимания. Это, конечно, не означает, что методисты и
учителя пользовались какими-то «бесструктурными» упражнениями. Описа-
ние структуры упражнений носит фрагментарный характер и не охватывает
всех аспектов языка и видов речевой деятельности.
Упражнение является лишь частным видом деятельности вообще. В каждом
упражнении можно выделить два компонента: целевой и исполнительный (с
включением контроля и самоконтроля). Цель в общем методе определяет
лишь конечный результат обучения языку. Цель упражнения формулирует
ближайшие задачи, связанные с формированием знаний, навыков и умений,
Общая цель всегда носит коммуникативный характер, цель упражнения может
быть как тренировочной, так и коммуникативной. Аналогичное соотношение
имеет место и во втором звене. Основным средством достижения конечных
целей в общем методе является учебная деятельность (коммуникативная и
познавательная). Главным способом выполнения ближайших целей служат
различного рода действия: дифференцировка, имитация, подстановка,
трансформация. Обратная связь в упражнениях также имеет свои
особенности. В общем методе обратная связь рассматривается лишь в
принципиальном плане. В упражнениях же она приобретает конкретную
форму программированных (система ключей в учебниках и других
программированных пособиях, проверка с помощью обучающих машин и др.) и
непрограммированных (под руководством учителя) способов. Таким образом,
72
Педагогическая энциклопедия том 4, М. «Советская энциклопедия», 1968
73
Шатилов С.Ф. Методика обучения немецкому языку в средней школе. М.,Просвещение, 1986
74
Щукин А.Н., Азимов Э.Г. «Словарь методических терминов»СПб, -1999
433
соотношение структуры общего метода и структуры упражнений есть
соотношение общего и единичного.
Целевой аспект упражнений представлен в виде так называемых
инструкций, заданий, задач. В своей совокупности они должны обеспечить
выполнение ближайших целей. В зависимости от типов упражнений форму-
лировка целей существенно меняется.
Многие упражнения проверяются традиционным способом: исправление
учителем ошибок в устной речи и чтении учащихся, ошибок в диктантах и
других письменных упражнениях. Также и контроль за ходом выполнения
упражнений осуществляется традиционными приемами, то есть под
руководством и при непосредственном участии самого учителя.
Итак, упражнение состоит из двух основных компонентов: цель и
действия по ее реализации. Однако характеристики
каждого из структурных компонентов заметно
меняются в зависимости от типов упражнений.
Система упражнений, по данным педагогической науки, является
главным фактором, обеспечивающим успех в овладении речью как на
родном, так и на иностранном языках. «...Систематичность упражнений, —
писал К. Д. Ушинский, — есть первая и главнейшая основа их успеха, и
недостаток этой систематичности — главная причина, почему
многочисленные и долговременные упражнения в орфографии дают
весьма плохие результаты»75.
Проблема создания системы упражнений для обучения иностранному
языку с учетом условий его преподавания относится к числу самых
актуальных в практическом отношении и наиболее сложных в
теоретическом плане.
Ее актуальность определяется тем, что практическая методика
обучения иностранным языкам пока не располагает достаточно
эффективной, цельной и полной системой упражнений. Между тем, какими
бы эффективными ни были отдельные типы или виды упражнений, не они
определяют успешность обучения языку в целом. Успех обучения может
гарантировать только рациональная система упражнений.
В теоретическом плане эта проблема относится к наиболее сложным,
поскольку с ней связаны такие не до конца решенные задачи методики, как
вопросы взаимосвязанного развития речевых умений, вопросы
формирования и совершенствования навыков как автоматизированных
компонентов умений, вопросы мотивации в овладении иностранным
языком вне языковой среды, и многие другие. Под системой упражнений
75
Ушинский К. Д. Соч., ;т. 7, с. 321.
434
здесь понимается такая совокупность необходимых типов, видов и
разновидностей упражнений, выполняемых в такой последовательности и в
таком количестве, которые учитывают закономерности формирования
умений и навыков в различных видах речевой деятельности в их
взаимодействии и обеспечивают максимально высокий уровень овладения
иностранным языком в заданных условиях.
1.Бим И.Л. Подход к проблеме упражнений с позиций иерархий целей
и задач. Иностранные языки в школе. М., -1985, №5
2. Бим И.Л. Теория и практика обучения немецкому языку в средней
школе, М., Просвещение – 1988
3. Богданова Н.В., Крячина С.Н. Немецкий язык для детей. СПб, -1999
4.Бухбиндер В.А. О системе упражнений. В книге Обучение
иностранному языку как речевой деятельности в средней школе под ред.
А.А.Миролюбова. М: НИИ содержания и методов обучения АПН СССР, -
1977
4. Гальскова Н.Д., Гез Н.И. Теория обучения иностранным языкам.
Лингводидактика и методика. М., - 2006
5. Гез Н.И. ,Ляховицкий М.В., Миролюбов А.А., Фоломкина С.К.,
Шатилов С.Ф. Методика обучения иностранным языкам в средней школе.
М., - 1982
6. Демьяненко М.Я., Лазаренко К.А., Мельник С.В. Основы общей
методики обучения иностранным языкам. Теоретический курс под ред.
Демьяненко М.Я. Киев., - 1984
7. Златогорская Р.Я. В помощь будущему учителю немецкого языка.
М., - 1978.
ОММАВИЙ МАДАНИЯТНИНГ ШАХС ИЖТИМОИЙЛАШУВИ

ЖАРАЁНИГА ТАЪСИРИ
Мўминов Д.М., Собиржонов И.И.

Анаъанавий талқинда маданият тушунчаси жамият тушунчаси билан
тенг кучли тушунча сифатида қўлланиб келинган. “Инсоният маданияти”
табиат кучлари устидан ҳукмронлик қилиш, фаровонликка эга бўлиш ёки ўз
эҳтиёжларини қондириш учун одамлар томонидан ўзлаштирилган ҳамма
билим ва усулларни қамраб олади, ва айни пайтда у одамлар ўртасидаги
муносабатларни бошқарадиган ва ноз-неъматларни тақсимлайдиган
ижтимоий институтларни ҳам ўз ичига олади.
“Оммавий маданият”ни тарқатадиган оммавий коммуникация
воситаларининг учта компоненти ажратилади: Оммавий ахборот воситалари
(газета, журналлар, радио, телевидение, интернет-блоглар ва х.з.) ахборотни
кўпайтиради, аудиторияга доимий босим ўтказади ва одамларнинг алохида
435
гуруҳларига йўналган; Оммавий таъсир воситалари (реклама, мода, кино,
оммавий адабиётлар) — аудиторияга ҳар доим ҳам таъсир ўтказмайди,
ўртача истеъмолчига йўналган; Коммуникациянинг техник воситалари
(Интернет, телефон) — одамнинг одам билан бевосита мулоқоти
имкониятини белгилайди ва шахсий характердаги маълумотни узатиш учун
Тадқиқотчилар оммавий маданиятнинг учта даражасини ажратишади:
Кич-маданият, оммавий маданиятнинг энг паст пробаси, даставвал фақат
амалий санъатда кенг тарқалиб, хозирда санъатнинг ҳамма соҳаларини,
шунингдек кино ва телевидениени ҳам қамраб олди. Кич савол қўймайди, у
барча муаммоларга бир хил, зерикарли жавоб беради, зерикиш ва
лоқайдликни шакллантиради. Хозирда ўта ривожланган мамлакатларда шу
маданият кенг тарқалган. Мид-маданият, анаъанавий маданиятнинг айрим
қирраларини ўзида мужассамлаштиради, айни пайтда оммавий маданиятга
намуна яратади. Арт-маданият, қисман бадиий мазмун ва эстетикадан холи
бўлмаган, билимли ва талабчан аудиторияга мўлжалланган оммавий
маданият. Унинг асосий вазифаси оммавий маданиятни анъанавий
маданиятнинг нормалари ва стандартларига мумкин қадар яқинлаштиришдан
иборат.
Иқтисодиёт маҳсулотлари сингари оммавий ахборот воситалари
томонидан рақобат асосида ишлаб чиқариладиган “оммавий маданият”
маҳсулотлари ҳам аҳолига сотилади. Демак, “оммавий маданият” ишлаб
чиқарадиган маҳсулот ҳам иқтисодиёт соҳаларида ишлаб чиқариладиган
товарларга ўхшаб сифатли, сифатсиз кўринишда ёки мазмунда бўлиши
мумкин.
Кўриб турганимиздек “Оммавий маданият” атамаси ўз-ўзича абсолют
салбий мазмунга эга эмас, юқорида санаб ўтилган омиллар ва воситаларсиз
аслида замонавий одам бир соат ҳам яшай олмайди. Асосий гап фақат ана шу
восита ва омиллар нимани ва қандай шаклда, қандай мақсадни кўзлаб
узатаётганлиги, ижтимоий онг таркибига қандай элементларни нима
мақсадда жойлаштираётганлиги, ижтимоий фикрни нима билан, нима
мақсадда манипуляция қилаётганлигида. Масаланинг иккинчи, ўта муҳим
жиҳати эса, “оммавий маданият маҳсулотларини истеъмол қилаётганлар”,
айниқса ёшлар уни ғоявий, мафкуравий, ижтимоий баҳолай оладиларми,
уларда таълим, тарбия, мафкуравий тарғибот ва ташвиқот воситасида бу
“махсулотларни” ғоявий, мафкуравий, ижтимоий баҳолаш мезонлари қай
даражада шакллантирилган ва ривожлантирилганлигида.
Хозирги кунда кўпчилик, айниқса ёшлар керакли хулқ усули, турмуш
тарзи, карьера, одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар хақидаги
тасаввурларни айнан оммавий маданият орқали қабул қилмоқда. Овқат,
кийим-кечак, уй-жой, маиший техника, кундалик фойдаланиладиган
буюмлар, таълим ҳам одамга оммавий маданият механизмлари орқали
узатилмоқда. Хозир у ёки бу махсулот кўпчилик томонидан талабга
436
айлангандагина қимматли ва обрўли ҳисобланади. Айтиш мумкинки,
оммавий маданият реклама орқали истеъмолни рағбатлантириш усулига
айланмоқда.
Афсус билан бўлса ҳам шуни тан олиш керакки, оммавий маданиятдан
ғараз мақсадларда фойдалаётганларнинг таъсири натижаларини жамиятда
айрим ёшларнинг хулқида, ўзаро муносабатларида, кийиниш услубларида
кузатиш мумкин. Айрим қизларда бу ҳолат турли тақинчоқлар, наколкалар,
ўта замонавий ёки аксинча, ўта анаъанавий, диний мансублик белгиси
сифатидаги либосларда, турли миллатларга мансуб шаклда ва услубда рўмол
ўрашда, одатдан ташқари ўзаро муносабатларда намоён бўлаётган бўлса,
айрим ўғил болаларда ҳар-хил браслетлар, занжирлар, хатто сирғалар тақиш,
қизил камар, қизил оёқ кийимлари, қизил шимлар кийиш, сочини турли
шаклда причёска қилиш, хатто турли рангларга бўяш, одатдан ташқари
услубларда саломлашиш ва сўрашиш, антиқа байрамларни нишонлаш,
катталар ва бир-бирлари билан ўзаро муносабатларида қўполлик, зўравонлик,
агрессия, муаммоларни ҳал қилишда куч, баъзан совуқ қуроллар ишлатиш
шаклида намоён бўлмоқда.
Бундай вазият “оммавий маданият”дан ғараз мақсадда фойдаланишни ўз
олдига мақсад қилиб қўйганларнинг ниятига мос равишди ёшлар томонидан
мавжуд қадриятлар тизими, ахлоқ нормалари, миллий ўзига хослик, жамият
олдидаги бурч ва масъулиятни инкор қилишни англатади. Қадриятлар
тизимига, ахлоқ нормаларига, миллий ўзига хослик ва бурч ҳамда
масъулиятга беписандлик, атроф борлиқ воқеа ходисаларига бефарқлик ва
лоқайдлик турли диний ва сиёсий экстремистик, террористик, норозилик
ғоялари тузоғига илинтиришнинг асосий шарти бўлиб ҳисобланади.
Ҳозирда бирор мамлакат ёки халқни бўйсундириш учун оммавий
ахборот воситаларининг ўзи кифоя қилмоқда. Куч ишлатиш, мажбурлаш,
зўравонлик орқали таъсир қилиш усуллари ўрнини одамларни бирор бир
ғояга ишонтириш, онгни бошқариш технологиялари эгаллаяпти. Ишонтириш
воситасида харакат қилаётганларни бирор нарсада айблаш ҳам қийин, зеро,
улар тарғиб қилаётган ғоялари ортида қандай манфаатлар яширинганини
билиш осон эмас. Бунда истилочининг ким экани номаълум бўлади, ҳатто
аҳоли ўзини босиб олиш учун ким кураш олиб бораётганини англамайди ҳам.
Бу кураш яширин равишда, зимдан амалга оширилгани боис, унга уюшқоқ
ҳолда қаршилик кўрсатиб бўлмайди, айнан шу омил бундай тажовузларнинг
муваффақиятини белгилаб беради.
Хозирда оила, никох тушунчалари тобора омонат бўлиб бораётган
шароитда ғарбона яшаш тарзини, бир жинсли никоҳларни “оммавий
маданият” ниқоби остида китоб, кино, сериал ва хатто мультфильм
кўринишида ёшларимиз онгига сингдиришга уринишлар бўлмокда. Булар
оила билан боғлиқ асрий анъаналаримизни, қадриятларимизни, ёшларнинг
маънавиятини емиришга йўналтирилган тахдидлардир.
437
Оммавий маданият таъсирида одамларда дидсизлик ва масъулиятсизлик
шаклланади. "Кўнгилочар индустрия" мақомини олган жамиятда чоп
этилаётган ҳажвий, олди-қочди, интим воқеликлар, суратлар, турли
қотилликлар, машҳур кишиларнинг ишқий можароларини акс эттирувчи
"сариқ матбуот"нинг демократия ниқобида фаолият юритиши оммавий
маданиятнинг кенгроқ илдиз отишини амалда таъминлаяпти.
"Сохта-маданият" шахснинг ўз-ўзини чегаралаб қўйиши сингари
фожеаларга сабаб бўлмоқда. Телевизор, компьютер ёки радио қаршисида
соатлаб ўтириб, тонг отиши ва кун ботишини ҳар куни бирдек кузатувчи
одамлар, "робинзонлашиш"ларнинг сони борган сайин кўпайиб бораяпти.
Олдиндан режалаштирилиб, аниқ мақсадни кўзлаб тарқатилаётган
“оммавий маданият” шакллари ва элементлари ҳар қандай миллий
маънавиятнинг кушандаси ҳисобланади, чунки маданиятнинг бу шакли ҳар
қандай миллийлик ва динийлик чегарасини, ҳар қандай ўзига хосликни инкор
қилади, бир қолипдаги, ортиқча зўриқиш талаб қилмайдиган тафаккурни,
атроф-борлиқдаги воқеа ходисаларга бефарқлик, лоқайдликни тарғиб қилади,
истеъмолчилик ва боқимондалик психологиясини шакллантиради.
1. Доценко Э. Л. Манипуляция психологияси: Феномен, механизмлар
ва мудофаа. - М.: ЧеРо, Москва давлат университети нашриёти, 1997.
2. Шейнов В.П. Манипулирование сознанием / В. П. Шейнов. - Минск:
Харвест, 2010.
3. Феофанов О.А. Реклама: новые технологии в России. – СПб., 2000.
ХИЗМАТЛАР СОҲАСИДА МАРКЕТИНГ СТРАТЕГИЯСИНИ

ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ
К.Хонкелдиева
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича ҳаракатлар стратегиясида «Таркибий
ўзгаришларни чуқурлаштириш, унинг етакчи тармоқларини модернизация ва
диверсификация қилиш: унинг таркибида саноат, хизмат кўрсатиш улушини
кенгайтириш ҳисобига миллий иқтисодиёт рақобат бардошлигини ошириш»
зарурлиги таъкидланган. Хизматлар соҳаси ҳозирги кунда жиддий
ўзгаришларни бошдан кечириб, бунда бизнесни юритиш бўйича анъанавий
усуллар ўрнига янги, яъни ахборот-коммуникация технологиялари, туризм,
консальтинг, рекрутинг сингари усуллар қўлланилмоқда.
Хизмат кўрсатиш жараёнларига янада мукаммал технологиялар ва
истеъмолчилар талабларига жавоб берувчи пухта ишлаб чиқилган сервис
тизимларининг жорий этилиши корхоналарнинг янги тармоқ ва минтақа
хизматлар бозоридаги рақобатбардошлигини оширишга хизмат қилади.
Маркетинг концепциясида хизматлар деганда фаолият, иш ва
машғулотларнинг кўплаб турлари тушунилади. Америкалик маркетолог олим
438
Ф.Котлер хизмат тушунчасига қуйидагича таъриф берилган: «Хизмат –
бирор-бир тадбир, фаолият ёки фойда бўлиб, уни томонлардан бири бошқа
томонга таклиф қилади, у асосан сезилмайди ва бирор нарсани эгаллашга
сабаб бўлмайди». Хизматларни ишлаб чиқиш товар ва унинг моддий
кўриниши билан боғлиқ бўлиши, баъзан эса боғлиқ бўлмаслиги ҳам
мумкин76.
Ф.Котлер ташкилотдаги коммуникация жараёнлари ва маркетинг
муносабатлари концепцияси тадқиқотларига асосланган ҳолда хизматлар
маркетингида 3 та ўзаро боғлиқ бирликларни фарқлашни таклиф этган:
- ташкилот, фирма хизматлари ёки юқори менежмент;
- хизматлар фирмасининг алоқа боғловчи ходимлари;
- хизматлар истеъмолчилари.
1.1-жадвал
Замонавий маркетинг тузилмаси 77
№ Номи Мазмуни
Маркетинг фаолияти соҳасини сезиларлича

Ижтимоий кенгайтириш маъносини англатади нафақат бозор,
1.
маркетинг балки ижтимоий фаолият ҳам унинг предметига
айланади.
Халқаро савдо, туризм ва мамлакатлар ўртасидаги

Глобал
2. ҳамкорликнинг бошқа шакллари билан боғлиқ аниқ
маркетинг
тижорат операцияларини ўрганиш
Макромаркети Якуний истеъмолчилар эҳтиёжларини қондириш

3.
нг мақсадида бозорни бошқаришни амалга оширади
Истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоялаш тизимини

4. Консюмеризм
яратиш ва турмушга татбиқ этиш
Товар ёки хизматларни танлаш ва харид қилиш,

уларнинг афзалликларини аниқлаш жараёнида
5. Бихевиоризм истеъмолчилар хатти-ҳаракатининг психологик
манбаларини ўрганишга ихтисослашган маркетинг
йўналиши
6. Корхонада бошқарувни амалга ошириб, унинг

Микромаркет
фаолияти ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги
76Котлер Ф. Маркетинг, менеджмент /Ф. Котлер, К.Л. Келлер. – СПб., 2012. -816 с.
77
Муаллиф тамонидан тузилган.
439
инг алоқани таъминлайди
Ташкилотдаги сотув фаолияти, яъни улгуржи сотиш,

Амалий
7. транспортда жўнатиш, сақлашни элементлари бўйича
маркетинг
таҳлил қилади
Истеъмол Истеъмолчи, унинг эҳтиёжлари, талаблари,

8. товарлари шунингдек, улар таъсирида шаклланиб, ривожланувчи
маркетинги омил ва шартларни ҳар томонлама ўрганади
Ташқи омиллар ва ички ресурслар нисбати, бошқарув

Стратегик
9. қарорлари қабул қилишда ҳисобга олинувчи фирма
маркетинг
имкониятларини ўрганади
Ишлаб чиқарилган маҳсулотни якуний сотиш ва

Институциона
10. чакана савдо. Чакана савдо билан ишлаш эътибор
л маркетинг
марказида бўлади.
Истеъмолчи афзалликларини муфассал ўрганиб,

Товарлар
11. уларни ҳисобга олган ҳолда маҳсулотлар ишлаб
маркетинги
чиқилади ва замонавийлаштирилади
Бошқарув Корхонадаги қуйидан юқорига бошқарувнинг ҳамма

12.
маркетинги даражаларида маркетинг принципларини тарқатади
Саноат Товар ва хизматлар, уларни ишлаб чиқариш жараёни

13.
маркетинги ёки учинчи шахсларга қайта сотиш олинади
Хизматлар фирмасида маркетингни самарали бошқариш учун менежер

уч бўғинга қаратилган учта стратегияни ривожлантириши зарур:
1. Анъанавий маркетинг стратегияси «истеъмолчи – ташкилот»
бўғинига мўлжалланган ва нарх шаклланиши, коммуникациялар ва тарқатиш
каналлари масалалари билан боғлиқ;
2. Ички маркетинг стратегияси «ташкилот – ходим» бўғинига
қаратилган ва ходимларни рағбатлантириш билан боғлиқ;
3. Интерфаол маркетинг стратегияси «ходим – истеъмолчи» бўғинига
мўлжалланган ва хизмат кўрсатиш сифатини назорат қилиш билан боғлиқ.
Замонавий маркетингнинг асосий компоненти, аввало, узоқни кўра
олиш, яъни стратегия ва режалардан иборат бўлиб, улар асосида маркетинг
фаолияти ташкил этилади.
Хизматлар соҳаси корхоналари фаолиятини мувозанатли
440
ривожлантириш ва диверсификациялашни таъминлаш, улар тақдим этаётган
хизматларнинг сифати ва рақобатбардошлигини ошириш мақсадида
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2012-2016 йилларда Ўзбекистон
Республикасида хизматлар соҳасини ривожлантириш дастури тўғрисида» ги
қарори ва шу асосда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
«2012-2016 йилларда хизматлар соҳасини ривожлантириш дастури
тўғрисида» ги қарори қабул қилинди.
2016-2020 йилларда Ўзбекистон Республикасида хизматлар соҳасини
ривожлантиришдаги устувор йўналиш ва вазифалар сифатида қуйидагилар
белгиланди:
- хизматлар соҳасини ривожлантириш, унинг иқтисодиётдаги
улушини 48,7 фоизга етказиш ҳисобига ялпи ички маҳсулотни кўпайтириш;
- қишлоқ жойларда 2020 йилгача хизматлар соҳасини 1,8 баробар
ўсиши;
- муҳандислик-коммуникация, йўл-транспорт инфратузилмасини
ривожлантириш, тармоқларда замонавий ахборот-коммуникация
технологияларини жорий этиш ҳисобига хизматлар соҳасини жадал
ривожлантириш, таркибий ислоҳотларни амалга ошириш учун шароитлар
яратиш;
- рақобат муҳитини шакллантириш, кичик ва хусусий тадбиркорлик
субъектлари ривожига кўмаклашиш;
- турли инновацион хизматларни, янги алоқа воситаларини
кенгайтириш;
- соғлиқни сақлаш соҳасида юқори технологик хизматларни янада
ривожлантириш.
Мамлакат иқтисодиётида таркибий ислоҳотлар ва диверсификация
қилиш бўйича мақсадга йўналтирилган, комплекс чора-тадбирларни амалга
ошириш натижасида ялпи ички маҳсулот таркибида хизматларнинг улуши
2015 йилдаги 38,7 фоиздан 2016 йилда 45,2 фоизгача ошди. Хизматларнинг
замонавий юқори технологик ва бозор турлари, яъни ахборот-коммуникация,
банк, суғурта, лизинг, туристик-сайёҳат ва бошқа соҳаларда жадал
суръатларда ривожлантирилмоқда.
1. Котлер Ф. Маркетинг, менеджмент /Ф. Котлер, К.Л. Келлер. – СПб.,
2012. -816 с.
441
ГЕНДЕРНОЕ РАВЕНСТВО КАК ЦЕННОСТЬ ПРАВА
И.Нурматова, К.Хонкелдиева
В современной философско-правовой мысли внедряется новая
парадигма развития антропологического подхода к человеку и его
субъективным правам, поскольку человеческая жизнь, достоинство, свобода,
справедливость, равенство широко обсуждаемые ценности в современной
научной философско-правовой литературе. Человек будущего - это человек
по-современному образованный, с высокими психофизическими,
нравственными и интеллектуальными качествами, обладает развитыми
потребностями и интересами, признающий общечеловеческие ценности,
включая гендерное равенство. Тенденции времени свидетельствуют о том,
что качественное использование человеческого потенциала, независимо от
пола, ведет страну к прогрессу, поскольку и женщина, и мужчина являются
сопоставимыми членами построения развитого общества, в котором может
реализоваться каждый человек, независимо от его пола, предпочтений,
религиозных убеждений, цвета кожи и возраста.
Существенную роль для определения гендерного равенства имеет
соотношение понятий юридического и фактического равенства, равенства
стартовых возможностей и равенства результатов. Правовое равенство
предполагает равенство субъектов права перед законом, закрепляет равные
юридические средства реализации их субъективных прав, равную защиту и
равную юридическую ответственность за их нарушение. Она носит
формальный характер, поскольку не создает фактического равенства между
субъектами права, которые существенно различаются по своим
способностям, природным, физическим и социальным возможностям,
семейному положению, интеллектуальному развитию и т.д. При таких
условиях равное право для неравных людей становится фактически
неравным и для преодоления такого недостатка право «вместо того, чтобы
быть равным, должно быть неравным» [5, с. 134-135]. Термин «гендерное
равенство» в контексте общественных социально-экономических
преобразований трактуется как условие равенства перед законом, равных
возможностей (включая равенство в получении вознаграждения за
равнозначную работу, а также в доступе к человеческим ресурсам) по
выражениям своих интересов независимо от пола человека. То есть в данном
контексте равенство предполагает, что мужчины и женщины имеют свободу
выбирать разные (или похожие) роли и различные (или похожие) конечные
результаты - согласно своим намерениям, целям, желаниям и предпочтениям
[4, с. 5].
Гендерное равенство предусматривает право на различия между
женщинами и мужчинами. Различия не должны отрицательно влиять на
условия жизни человека, как мужского пола, так и женского, не должны быть
442
причиной их дискриминации, вести к неравенству. Различия, касающиеся
репродуктивной сферы женщин и мужчин, не приводят к неравенству,
которое может возникнуть под влиянием тех или иных социальных факторов,
ситуаций, действий (правовые гарантии защиты здоровья беременной
женщины). Физиологические различия нельзя принять или отменить
законом, поэтому способность женщины рожать ребенка является отличием,
что не меняется во времени, а факт защиты не ведет к неравенству.
Гендерное равенство связано с действительным существующим
порядком вещей, однако касается человеческого поведения и
взаимоотношений. В аксиологическом измерении гендерное равенство имеет
как индивидуальную, так и общественную составляющую, охватывает
множество импликаций, а именно:
- равенство прав - это законодательное наделение равными правами лиц
мужского и женского пола во всех сферах жизни;
- равенство возможностей - обеспечение (гарантии) на практике равных
условий для равного распределения, использования политических,
экономических, социальных и культурных ценностей, исключающих
дискриминацию и ограничение любого пола, которые негативно влияют на
жизнедеятельность и самовыражения;
- обеспечение равных условий для реализации прав и возможностей;
- гендерную симметрию - состояние, при котором принцип равных прав
и возможностей для женщин и мужчин реализован на практике.
На сегодня одной из основных ценностей права является равенство
мужчин и женщин. Внедрение гендерного равенства - не только требование
элементарной социальной справедливости и необходимая составляющая
демократии, но и реализация возможности приближения к цели устойчивого
человеческого развития, организации общественных отношений на
принципах справедливости, добросовестности и толерантности. Гендерное
равенство требует кардинально нового мышления, при котором развитие
рассматривается как процесс расширения свободы выбора для
представителей обоих полов. Гендерное равенство как ценность права -
решительный шаг вперед на пути развития демократического, гендерно
ориентированного общества.
1. Ханкелдиева Г. Ш. Особенности корпоративного управления в
акционерных обществах с государственным участием // Бюллетень науки и
практики. Электрон. журн. 2017. №11 (24). С. 357-363. Режим доступа:
http://www.bulletennauki.com/honkeldiyeva(дата обращения 15.11.2017).
2. Ханкелдиева Г. Ш. Перспективы развития электроэнергетической
отрасли Республики Узбекистан в условиях модернизации экономических
отношений // Бюллетень науки и практики. Электрон. журн. 2017. №12 (25).
С. 293-299. Режим доступа: http://www.bulletennauki.com/honkeldiyeva-g(дата
обращения 15.12.2017).
443
3. K.Xonkeldiyeva, J. Xo’jamberdiyev “Improving organizational
effectiveness of industrial production”, «Экономикаисоциум» №3(70) 2020.
АЛОҲИДА ЭҲТИЁЖГА ЭГА БЎЛГАН БОЛАЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ

МАДАНИЙ МОСЛАШУВИДА КОМПЛЕКС ЁНДАШУВ
Ҳозирги кунда ижтимоий ҳимояга муҳтож болаларнинг ижтимоий
ҳимоясини ташкил этиш, ҳаётга ижтимоий мослашувини таъминлаш
Ўзбекистон Республикаси сиёсати даражасига кўтарилган. Алоҳида эҳтиёжли
болаларнинг ижтимоий муаммолари, уларнинг таълим олиши, жамиятнинг
фаол аъзоси сифатида жамиятга ижтимоий маданий мослашуви масалалари
хамон долзарб ва муаммоли жараён бўлиб қолмоқда. Ижтимоий ҳимоялаш
тизимининг устуворлиги алоҳида эҳтиёжли болаларни ижтимоий маданий
фаоллаштириш масаласини ҳал қилишга кенг йўл очади. Шу ўринда алоҳида
эҳтиёжли болалар билан ишлашнинг турли йўллари ва методларини
аниқлаш, улардаги узвий боғлиқлик ва ҳамкорликни ташкил қилиш,
ижтимоий омиллардан самарали фойдаланиш муҳим ва долзарб масаладир.
Боланинг ижтимоийлашуви унинг туғилганидан то умрининг охиригаа
давом этадиган жараён бўлиб, алоҳида эҳтиёжли болаларда бу жараён ўзига
хос ёндашувни талаб этади. Ақлий ёки жисмоний ривожланишдан орқада
қолаётган боланинг ҳаёти эса катталарнинг қарамоғига мухтож бўлганлиги
боис, доимий равишда оиласининг, ота-онасининг имкониятидан келиб
чиққан холда режалаштирилади. Алоҳида эҳтиёжли болаларнинг аксарияти
уй таълимига жалб этилиб,кундалик фаолияти биланўз уйида шуғулланишга
ва шу билан бирга бўш вақтларини доимий равишда ўз уйидаўтказишга
мажбур бўлади. Алоҳида эҳтиёжли бола ва унинг оиласи имкониятига
қараб, иложи борича болаларнинг ҳаётини тўлдириш учун кўп ҳолларда
уйдаги опа-укалари ёки бошқа қариндошларига, агар улар бўлмаса махсус
малакага эга бўлмаган уй хизматчиси ёрдамигамурожаат этишади. Агар
бунинг ҳам имкони бўлмаса бола доимий уйда ёлғиз қолиб кетади. Шу
тўғримикан? Бугунги кунда оилада алоҳида эҳтиёжга эга бўлган фарзанд
дунёга келса болани соғломпарвариш қилиш, тарбиялаш, ривожлантириш
йўллари хақида маслахатлар бериб бориш, илк ёшдан, босқичма-босқич,
ёшига қараб болани сенсор-моторсоҳасини,билиш жараёнларини
ривожлантиришга қаратилган ишлар олиб бориш, тиббий жиҳатдан,
психологик ва методик ёрдам кўрсатиш, атрофидаги оламни фаол ўрганиши,
ўйнаши, қобилиятини мунтазам ривожланишига, тарбиясига, соғлигига
маъсул бўлган ота-оналарга ва бунга маъсулбарча мутахассислар учун
методик базани яратиш мухим вазифалардан биридир.
Алоҳида эҳтиёжли болалар муаммоларини янада чуқурроқ ўрганиш ва
хал қилишда комплекс ёрдамнинг ташкил этилиши юқори самарали бўлиб,
уни ташкил этиш ва фаолият кўрсатишга сарфланган маблағлар иқтисодий
444
жиҳатдан ўзини оқлайди. Чунки бу жараён мактаб ёшига келганда махсус
таълим олишга мажбур бўлган болалар сонини камайтиради, мактабни
тамомлаётган алоҳида эхтиёжли ўсмирларнинг келгуси ҳаётида касб танлаш
учун замин яратади, алоҳида эҳтиёжга эга бўлган болалар меъёрида
ривожланаётган болалар муҳитига таълимий ва ижтимоий
интеграцияланишини таъминлайди.
Ижтимоий моделга кўра инсонлар атроф-муҳитдаги тўсиқлар,
информация олиш ва мулоқот қилиш учун имкониятнинг йўқлиги, бошқалар
қатори тенг ҳолда меҳнат қилиш имкониятининг яратилмаганлиги, яшаш
жойи ва транспортда ҳаракат қилиш учун шароит яратилмаганлиги,
жамиятнинг уларга нисбатан доимо салбий муносабатни намоён этишлари
ва тизимли равишда дискриминация қилинишлари туфайлигина
ногирондирлар деб таърифланади.
78
Ўзбекистон Республикаси “Ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари

тўғрисида”ги Қонунига кўра“ногиронлиги бўлган болалар (бола) — барқарор
жисмоний, ақлий, сенсор (сезги) ёки руҳий нуқсонлари туфайли ҳаётий
фаолияти чекланганлиги муносабати билан давлат ва жамият томонидан
ижтимоий ёрдам кўрсатилишига ҳамда ўз ҳуқуқлари ва қонуний
манфаатлари ҳимоя қилинишига муҳтож ўн саккиз ёшгача бўлган шахслар”79
деб таърифланган. Бу таърифда қийинчиликларнинг сабаби нафақат
касалликда, балки ногиронлиги бўлган боланинг меъёрий ҳаётий фаолияти
учун етарли шароитни таъминлаб бермаган номуносиб жамият тузумидадир.
Кўзи ожиз болаларнинг бемалол ҳаракатлариши ва дам олишини амалга
ошириши учун имкониятининг чекланиши унинг касаллиги туфайли эмас,
балки пиёдалар ўтиш жойларида овозли сигналларнинг йўқлиги, йўл
кўрсатувчи итларнинг етишмаслиги, махсус таълим хизматларининг
йўқлигида эмасми.Барча болалар кун давомида тайёрлов ёки оддий
мактабларга боришлари, тўгарак ёки бирор машғулотларга қатнашлари
учун уйдан чиқиш имконига эга бўлишлари керак.Шунингдек бўш
вақтларини ўз истакларига кўра ўтказишлари зарур. Буларнинг барчасини
ногиронлиги бўлган болалар учун махсус транспорт воситалари, пандуслар
билан жиҳозланган бинолар, тўгарак ташкилотларида хоналарда бехатар
жихозлар ва мосламалар билан ҳал этиш мумкин.
Жамиятнинг олдида турган вазифа имконияти чекланган, алохида
эҳтиёжли болалар учун бўш вақтларини мазмунли ва унумли ташкил этиш
учун имкониятни кeнгайтириш - бу иш болалар қизиқишлари ва
имкониятларига тўғри кeлиши, шунингдeк ушбу жойларнинг ўзига ҳос
Қосимов Д. “Ногиронликнинг тиббий ва ижтимоий моделлари”// Қадрият, 2013й. 22июнь

78
Ўзбекистон Республикасининг “Ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқлари тўғрисида”ги Қонуни. 2020 йил
79
15 октябрь, ЎРҚ-641-сон
445
шарт - шароитларига мос кeлишини англатади. Бу ижтимоий интeграция
учун ҳам катта аҳамият касб этади.
Ушбу асосда жамият томонидан алоҳида эхтиёжли болаларни бўш
вақтларини унумли ўтказиши учун барча ҳаракатларини функционал
рeжалаштирилиши ва координациясини талаб этади. Бўш вақтини ўтказиш,
ижтимоий маданий ривожланиши учун болалари жодиёти марказлари,
маданият ва санъат саройлари, баркамол авлод марказлари, тўгараклар
нафақат соғлом болаларга, балки алоҳида эҳтиёжли болаларга ҳам
мўлжалланиши лозим.
Ҳудди шу сингари алоҳида эҳтиёжга эга бўлган болаларнинг бўш
вақтни ўтказишини ташкиллаш борасида ижтимоий эҳтиёжлари инобатга
олинган ҳолда болалар ташкилотларининг раҳбарлари, мутахассислари,
тўгарак раҳбарлари, ногиронлиги бўлган болаларнинг ота-оналари учун
тавсиялар, услубий қўлланмалар, илмий жиҳатдан асосланган
дастурларзарур. Бундай ёндашиш ва функционал рeжалаштириш, турли
машғулот ўтиш учун мўлжалланганболалар ташкилотларимутахассислари
ҳаракатига биноан, ақлий ва жисмоний имконияти чегараланган, алоҳида
эҳтиёжга эга бўлган болаларнинг атрофдагиларни кузатиш ва аҳборат
алмашиниш жараёни натижасида янги тажриба ва билимларини эгаллашга
ёрдам беради. Болаларнинг катта анъанавий байрамлар, оила аъзоларининг
шахсий байрамлари, ижтимоий тадбирлар, маҳаллий ва диний
байрамлардагииштирокийил давомида уйдаги ва унинг ташқарисидаги
ҳаётга, масалан маданий, диний, мусиқа, спорт анъаналари ҳақидаги
тушунчаларни шакилланишига таъсир этади. Бу жараёнданболалар ўз
функционал бузилишлари туфайли чeтда қолишига йўл қўймаслик зарур.
Бу жараён алоҳида эҳтиёжли имконияти чекланган болаларни турли
ижтимоий маданий тадбирларда иштирок этишорқали ўзига бўлган
ишончни, ўзини тўғри баҳолашни ва умумий тан олинган ижтимоий
маданий такомиллашувни бeради. У ёки бу муҳитда оғир ногиронлиги
хақидаги баъзи фикрларни енгиб ўтишга сабаб бўлади. Бу эса унинг
шахсий мотивациясини оширади,жамиятнинг тўлақонли аъзоси
бўлишиимкониятини беради.
1. Ўзбекистон Республикасининг “Ногиронлиги бўлган шахслар
ҳуқуқлари тўғрисида”ги Қонуни. 2020 йил 15 октябрь, ЎРҚ-641-сон
2. Қосимов Д. “Ногиронликнинг тиббий ва ижтимоий моделлари”//
Қадрият, 2013й. 22июнь.
446
PHRASEOLOGICAL UNITS IN THE ENGLISH AND UZBEK
LANGUAGES DENOTING PERSON’S CHARACTER
Abduxalimova S.U.
Nowadays the study of pragmatic features of phraseologyin research works
devoted to fundamental, applied and theoretical aspects of linguistics is of great interest.
From linguistic point of view, today it is actual to understand various cultural
peculiarities of various nations as we live multicultural society. It is especially
important in the period of integration of cultures in our globalized world. Acquiring
foreign language means the competence of communicating with other cultures,
languages, and religion either. Being competent communicator means to be
knowledgeable on phraseology.
Interest in the lifestyle of peoples of other countries has been existed long ago.
Specifically, to get acquainted with the worldview of English and Uzbek people and
their some similar, but some different views on the surrounding reality is the
comparative study of languages, and in this case, phraseological units denoting the
character of a person.
The research has explored phraseological units denoting human character. The
phraseology of each language makes significant contribution to the formation of a
figurative picture of the world. The linguistic images captured in the phraseological
system, being national ways of imagining the world, are, however, based on logical-
psychological and linguistic foundations that are common to all people.
Their explication helps, on the one hand, to reveal the mechanism of figurative
thinking, and on the other hand, those immanent features of language as the system of
signs that are responsible for the internal organization of phraseological system.
Phraseology is the “treasure of wisdom” of nations, preserving and transferring its
mentality, culture from generation to generation. The exploring phraseology allows
deeper understanding of the history and character of people. Scientifically, the study of
phraseology is important for acquiring the language itself. Phraseology exists in close
connection with vocabulary; their study helps to better understand their structure and the
use of lexical units in speech. The study of phraseology is important in improving the
communicative competence of a person and improving communicative culture.
Therefore, it is important to teach students the possibilities and meaning of
phraseological units of foreign and native languages, to teach them how to use these
stable combinations of words, to understand them correctly.
At the high level of development of phraseology and the growing interest in
colloquial vocabulary, which is manifested in the fiction of modern authors, in
periodicals and feature films determines the relevance of comparing languages,
identifying their similarities and differences in certain aspects.
A comparative study of phraseological systems of various languages is of great
importance, both for the development of general theory of phraseology, and for the
study of general and distinguishing features of the languages being studied. The theory
447
and practice of comparative research has shown the real possibility of comparing
phraseological units of various, including non-related languages.
A comparative study of the phraseology of unrelated and heterogeneous systems
helps to identify similarities and differences in the language and worldview of peoples
and represents one of the urgent problems of modern linguistics. This article presents
the results of structural-grammatical and semantic analysis of phraseological units,
indicating the human character in English and Uzbek. In this study, the following tasks
were solved:
- determining the composition of phraseological units denoting the person’s
character in Uzbek and English.
- structural and grammatical classification of data of phraseological units.
- comparative analysis of phraseological units denoting the person’s character in the
studied languages at the semantic level.
- the general and national-specific features of Uzbek and English cultures and
mentality were determined.
The theoretical basis of our study was the phraseological concept of Professor A.V.
Kunin and the method of phraseological identification.
“Stable combinations of words with complicated semantics and not formed by
generating structural-semantic models of variable combinations of words” were
considered as the phraseological unit, or phraseology. [3]
Phraseological units do not differ from the usual phrase in their structure. Their
structural and grammatical construction is based on phrase models or sentences that
exist in a particular language.
The analysis of the structural and grammatical organization of phraseological units
was carried out in the work considering the following features:
1. morphological expression of the main component of phraseological unit. The core
component is grammatically autonomous, refers to a specific part of speech and
determines the functioning of a given phraseological unit as specific sentence member.
In accordance with this sign, substantive, verb, adjective phraseological units are
distinguished.
2. the syntagmatic structure of phraseological units, that is, phraseology as a phrase with
a different type of syntactic connection (composing or subordinate) or sentence.
3. the nature of the syntactic subordinate relationships of phraseological units.
Attributive, object phraseological units are distinguished.
4. a way of expressing syntactic relations, that is, consonance. A way of expressing
syntactic relations: coordination, control, adjacency.
It is necessary to highlight the main infrastructural features of the English and
Uzbek languages, which leave their mark on the structural-grammatical organization of
the phraseological unit:
- the sentence structure in English language consists of two parts, the use of verb is
obligatory, the composition of verb forms;
- the presence of indefinite or definite article in phraseological unit as a grammatical
category inherent in the English language.;
448
- the absence of gender category in nouns in English and Uzbek languages;
- the frequent use in English phraseological units of the “one’s” component, which in
the context is replaced by the required situation with personal pronoun in the object
case, and its full conformity with the Uzbek reflexive pronoun “own”, which does not
change its meaning in the context;
- the use of prepositions before verbs in English language;
- the presence of degrees of adjectives in English, German and Uzbek languages, the
existence of definite signs in their forms.
The most wide spread phraseological units in these languages is the class of
substantive phraseological units denoting the human character: a bad (biting, bitter,
dangerous, venomous, wicked, shrewd) tongue; a kind (soft, sympathetic, warm) heart;
a wolf in sheep's clothing, a crow in peacock feathers.
In general, comparison of phraseological units denoting the character of a person in
the Uzbek and English languages at the structural-grammatical level allows us to
conclude that they are significantly similar. Despite the different structure of languages,
and therefore, the different ways of expressing syntactic relations between the
components of phraseological units, the correspondences of structural subclasses of
substantive, adjective, and verbal phraseological units are revealed. In turn, this makes it
possible to find equivalent and similar correspondences of phraseological units in the
languages under study.
References:
1. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура [Текст]/ Е.М. 1.
Верещагин, В.Г. Костомаров. - М.: Индрик, 2005. — 1038 с.
2. Виноградов, В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском
языке [Текст]/ В.В. Виноградов. – М.: Наука, 1986. – 230 с.
3. Кунин, А.В. Курс фразеологии современного английского языка. А.В.
Кунин. – М.: Высшая школа, 1996. – 381 с.
4. ABBYY Lingvo Live.https://www.lingvolive.com/en-us.
5. Cambridge Dictionary. http://dictionary.cambridge.org/ru.
6. Hornby, A.S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English/ A.S.
Hornby. – Oxford university Press, 2007. – 1540p.
7. Longman American Idioms Dictionary / Addison Wesley Longman Limited,
2007. – 402p.
8. Oxford Dictionary of Current Idiomatic English. Volume 2: Phrase, Clause and
Sentence Idioms [Текст]/ A.P. Cowell. R.Mackin and I.R.McCaig. Oxford
University Press, 1994. – 432p.
449
ОТА-ОНА ҚАРАМОҒИСИЗ ҚОЛГАН БОЛАЛАР БИЛАН
ИЖТИМОИЙ АЛОҚА ВА МУНОСАБАТЛАРГА КИРИШИШ
Муллажонов М.
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан сўнг, асосий
устивор йўналишларидан бири алоҳида кўмак ва эътиборга муҳтож
инсонларга манзилли ёрдам кўрсатиш бўлган ижтимоий ҳимоя ва аҳолига
хизмат қилишнинг принципиал жиҳатдан янги тизими шаклланди. Бу
шароитда аҳолининг ижтимоий ҳимояга муҳтож қатлами билан ишлашда
билим ва кўникмага эга бўлган юқори малакали ходимларга эҳтиёж ва
тегишли тарзда янги касбий фаолият – “Ижтимоий ишчи”га зарурият юзага
келади. Шу ўринда ота-она қарамоғисиз қолган болалар учун муассасалар ва
уларда тарбияланаётган болаларнинг ўзига хос хусусиятлари
тарбияланувчиларнинг турли ёш ва даврларидаги рухий, ижтимоий
ривожланиш хусусиятларини чуқур тушуниш, мазкур болаларга
профилактик, соғломлаштириш, абилацион ва реабилитацион чораларнинг
мажмуини таъминлаш, уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини
ҳимоялаш, муассасадан сўнг мустақил ҳаётга тайёрлаш кабиларни талаб
этади.
Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикасини
янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги
Фармонида тўртинчи йўналиш аҳоли бандлигини ошириш, фуқароларни
ижтимоий ҳимоя қилиш ва уларнинг саломатлигини сақлаш, йўл-транспорт,
муҳандислик-коммуникация ҳамда ижтимоий инфратузилмани
ривожлантириш ва модернизациялаш, аҳолини электр энергия, газ билан
таъминлашни яхшилаш, аҳолининг муҳтож қатламларига кўрсатиладиган
ижтимоий ёрдам сифатини ошириш, хотин-қизларнинг ижтимоий-сиёсий
ҳаётдаги мақомини ошириш, соғлиқни сақлаш соҳасини ислоҳ қилиш,
мактабгача таълим муассасаларининг қулайлигини таъминлаш, умумий ўрта
таълим, ўрта махсус ва олий таълим сифатини яхшилаш ҳамда уларни
ривожлантириш чора-тадбирларини амалга оширишни назарда тутади.80
Шунингдек, мустақиллик йилларида ота-она қарамоғисиз қолган
болалар билан ижтимоий-профилактик иш олиб боришни яхшилаш
мақсадида Ўзбекистон Республикасининг Олий мажлиси ҳамда Вазирлар
Маҳкамасининг қарорлари қабул қилинди. Улар асосида “Меҳрибонлик уйи
тўғрисидаги Низом” қабул қилинди. Масалан, Вазирлар Маҳкамасининг 1995
йил 18-февралда 59-сонли қарори айнан “Меҳрибонлик уйи” тўғрисида қабул
қилиниб, у ўзининг амалдаги ижросини таъминлади. Ушбу тарихий қарор
ҳар томонлама муҳим аҳамият касб этди. Айниқса бу қарор ўзбек халқига хос
бўлган миллий қадриятларимизни, анъаналаримизни ўзида намоён этиб,
80
ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентининг
"ЎзбекистонРеспубликасиниянадаривожлантиришбўйичаҲаракатларстратегияситўғрисида"гифармони, 2017
йил, 7 февраль
450
аждодларимиз меросига асосланади. Меҳрибонлик уйи тарбияланувчиларига
ҳар томонлама ёрдам бера олади. Вазирлар Маҳкамасининг ушбу қарорини
амалдаги ижросини таъминлаш мақсадида “Меҳрибонлик уйи тўғрисидаги
Низом” қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
2008йил 17 октябрдаги “Меҳрибонлик уйи тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш
ҳақида ”ги 230-сонли қарори ижро учун қабул қилинди. Хатто “Таълим
тўғрисидаги Қонун”, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”нинг 22-моддасида
ҳам боқувчисини йўқотган болалар ҳақида шундай дейилган. “Етим
болаларни ва ота-оналарининг ёки бошқа қонуний вакилларнинг
васийлигисиз қолган болаларни ўқитиш ва уларни боқиш давлатнинг тўла
таъминоти асосида қонун хужжатларида белгиланган тартибда амалга
оширилади”. Шу муносабат билан Вазирлар Маҳкамаси томонидан махсус
Давлат дастурларининг қабул қилинганлиги ва амалиётга жорий
этилганлиги, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш, жумладан, ота-она
қарамоғисиз қолган болаларни қўллаб-қувватлаш бўйича яратилаётган
имкониятлар, шарт-шароитлар республикамизда ижтимоий иш фаолиятини
тўғри йўлга қўйилганлиги исботидир.
Ижтимоий иш ҳодими ота-она қарамоғисиз қолган болалар ҳаётидаги
турли холатларнинг олдини олишда ижтимоий ходимининг иштироки, унинг
мижозлар билан ишлаш методи ва техникаси тўғрисида йўл-йўриқлар,
тушунтириш ишларини олиб боришда кейс-менежерлик ролини бажаради.
Ижтимоий иш ҳодимлари ота-она қарамоғисиз қолган болалар билан
ишлашда кучли томонлар назарияларидан фойдаланган ҳолда, мижознинг
ички ва ташқи ресурсларидан унумли фойдаланади81. Шунингдек ота-она
қарамоғисиз қолган болаларни институционал муассасаларга тушиб
қолишини олдини олишда бундай фаолият олиб бориш, ижтимоий иш метод
ва воситаларидан самарали фойдаланиш муҳим саналади.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, Ўзбекистонда ижтимоий соҳани
ривожлантириш тизими мавжуд ва бунда ижтимоий иш касбий фаолиятида
ўзига хос илмий тадқиқот метод ва воситалар тизими мавжуд. Ижтимоий
соҳани доимий равишда ўрганилиши мавжуд муаммоларни эрта олдини
олиш ва уни бартараф этишга кўмаклашади, бола ва оилага қанчалик тез
ёрдам кўрсатилса, ноқобил ёки хавф остидаги оилалар деб аталувчи
тоифаларга кириб қолишлари хавфи, болага эса институционал
муассасаларга бориб қолиши ёки шафқатсиз ва эътиборсиз муносабатлар
хавфи остида қолиши эҳтимоли шунчалик кам бўлади. Ижтимоий иш
ижтимоий хизматларини ташкил қилиш ёки мавжуд бўлган ташкилотларга
ижтимоий иш ходими штат бирлигини киритиш давлатга оилада боланинг
ҳолати ёмонлашишини олдини олишга, эрта босқичда ёрдам кўрсатиш ва шу
билан республикада болалар ҳамда оилалар фаровонлигини яхшилашга
ёрдам беради. Ота-она қарамоғисиз қолган болалар билан мунтазам равишда
Г.Хрульянова, Д.Собирова, Д.Маджидова “Етим ва ота-она қарамоғисиз қолган болалар учун муассасаларда ижтимоий, психологик-
81
педагогик кўмаклашиш хизматини ташкил қилиш бўйича қўлланма”. Т., 2015.

451
ижтимоий прфилактик ишларни олиб бориш ижтимоий муаммоларни олдини
олишга ёрдам беради.
Юқоридаги хулосалардан келиб чиқиб қуйидаги тавсияларни
келтирамиз: - Ота-она қарамоғисиз қолган болалар билан ишлашда
идоралараро ҳамкорликни йўлга қўйиш, ижтимоий муаммони бартараф
этишни тезлаштиради;
- шуни ҳам унутмаслик лозимки, кўп ҳолларда қийин ҳаётий вазиятларга
тушиб қолган оилаларда боқимандалик кайфияти шаклланиб, ҳаётдаги
кундалик муаммоларини ҳал қилиб беришда уларнинг атрофидагилари
жонкуярлик кўрсатиши лозим, деган тушунча пайдо бўлади. Шунинг учун
оилага ёрдам бериш билан бирга улардаги муаммоларни мустақил тарзда ҳал
этиш кўникмаларини ҳам ривожлантириб бориш зарурдир;
- Ижтимоий иш ҳодими “Ижтимоий етимлик”ни олдини олишда оилани
тубдан ўрганиш, уй шароитлари билан, оила иқтисоди билан танишганидан
сўнг аниқ қарор қабул қилиш лозим;
- ижтимоий ишчи касбини муқаддас билиб, ижтимоий ёрдамга мухтож, ота-
она қарамоғисиз қолган болаларга сидқидилдан ёрдам бериш зарур.
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Ўзбекистон Республикасини
янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида"ги
фармони, 2017 йил, 7 февраль.
ИСЛОҲОТЛАР ФОРМУЛАСИ
Ш.Абдисаматов, Д.Юлдашев
Жаҳондаги барча соҳаларда ривожланиш шиддат билан ўсиб бормоқда.
Бунинг асоси сифатида тўғри олиб борилаётган ислоҳотлар, қабул
қилинаётган турли давлат дастурлари ва қонунчилик нормаларини келтириш
мумкин.
Бугунги кунда ислоҳот истовчи мамлакатлар учун тайёр тажрибалар
бор. Лекин бу билимлар тўғри қўлланмаса, ислоҳотларга қарши бўлувчилар
турли баҳоналар билан ислоҳотларни номаълум муддатга ортга суриб
юбориши, вақт бой берилиши, яна бир авлод умри зое кетиши мумкин.
Аввало шуни айтиш керакки, муваффақиятли ислоҳотларда тўғри
тадриж – қилиниши керак бўлган ишларнинг тўғри кетма-кетлиги бўлади.
Ҳатто, оддий ишларда тўғри бирин-кетинлик бўлмаса, ишлар чаппасига
бўлиб кетиши мумкин. Дейлик, уй қураётганда тўғри кетма-кетлик бўлмаса,
уй эмас – алламбало нарса қуриб қўйилади. Бу ерда эса мамлакат ислоҳидек
улкан жараён турибди.
Яқин тарих муваффақиятсиз ислоҳотлар билан бирга, муваффақиятли
ислоҳотларнинг ҳам гувоҳи бўлди. Булар эса ислоҳот истовчи мамлакатлар
452
учун тайёр андозаларни юзага келтирди. Бироқ, энг муҳими, ўша – яхши
натижа берган ислоҳотлар иқтисодий самарага омил бўлувчи илмий
асосланган иқтисодий қонуниятларни, тамойилларни ишлаб чиқишга ёрдам
берди.
Бошқача айтганда, ислоҳотлар йўлига эндигина тушаётган мамлакатлар
учун тажрибадан ўтган иқтисодий билимлар шаклланган бўлиб, уни олиш ва
қўллаш керак, холос.
Тўғри, ҳар бир мамлакатнинг ўзига хос жиҳатлари бор ва уларни
инобатга олиш керак, бироқ бу ерда гап ҳамма учун умумий бўлган
иқтисодий қонуниятлар ҳақида боряпти.
Ислоҳотлар тарафдорлари ислоҳотлар айнан тизимли равишда, тўғри
бирин-кетинликда олиб борилишини ёқлашади, ислоҳотларга тўсқинлик
қилмоқчи бўлганлар эса, аксинча, уларда тизим ва тадриж йўқолишини
исташади, муҳим ишлардан оммани чалғитиб, шу топда муҳим бўлмаган
масалаларни ўртага ташлашади. Тизимсизлик уринишларни зое қилади,
ислоҳотларни мутлақо издан чиқаради.
Бунинг шартлари қуйидагилардан иборат:
1. Барча эътиборни энг долзарб – энг оғир муаммоларга қаратиш
ислоҳотлар муваффақиятининг шаксиз шартларидан биридир. Бу ҳам ўша
тизимлиликнинг бир жиҳати. Яъни ислоҳотлар йўлининг бошида турган ҳар
бир мамлакат – жамият ўзи учун энг муҳим, биринчи навбатда қилиниши
керак бўлган ишларни белгилаб олиши ва кейин ўзи белгилаганига қатъий
амал қилиши керак.
2. Ислоҳот тарафдорлари ислоҳотга қарши турганлар (эски ҳолатдан
манфаатдор бўлганлар) устидан ғолиб келишлари керак. Ҳар бир миллатнинг
ойдинлари – юрт тақдирига бефарқ бўлмаган, ҳамда воқеликни англаш
соҳасида пешқадам бўлган тоифа бўлади. Улар турли соҳа вакиллари бўлиши
мумкин, аммо уларни ўша жиҳат бирлаштиради – қалбларида юрт ғами
борлиги ва воқеликни яхши англаш истеъдоди.
3. Айнан ҳолатнинг оддий эмаслигидан – мураккаблигидан фойдаланиб
ислоҳотларга қарши турувчилар энг қадрли нарсаларнинг ўрнини иккиламчи
нарсалар билан алмаштиришнинг уддасидан чиқишади, биринчи қилиниши
керак бўлган ишлардан оммани чалғитиб, кейинроқ қилиниши керак бўлган
нарсаларни олдинга ўтказадилар. Чунки бунда ишларда тизимлилик
йўқолади.
4. Ҳар бир муваффақиятли ислоҳотлар замирида иқтисодиёт фани
тасдиқлаган қонуниятларга маълум миқдорда амал қилиш ётади.
Муваффақиятсизликка учраган ислоҳотларнинг тагида эса ўша
қонуниятлардан кўп миқдорда четланиш ётади. Буни эса асосан ўша –
ислоҳотларни хоҳламаган тоифанинг ҳаракатлари таъминлайди – улар
оммани ҳам, қарор қабул қилувчиларни ҳам асосий ишлардан муттасил
чалғитиш билан шуғулланади.
453
5. Ҳар бир ислоҳот шаксиз халқнинг қўли билан амалга ошади. Бироқ
бунинг учун халқ ислоҳотларни тушуниши ва қабул қилиши керак. Айнан
шуни бош ўқ десак бўлади. Тизимсизлик эса халқнинг хаёлини паришон
қилади, халқ нима бўлаётганини тушунмай қолади. Буни билган ислоҳот
душманлари имкон қадар ислоҳотларни тизимсизликка дучор қилишга
уринадилар.
6. Бозор муносабатларини жорий қилишга уриниш, иқтисодий
номувофиқликлардан воз кечишни бошлаш, ислоҳот ишларига кенг
жамоатчиликни жалб қилиш, халқни бу ишда асосий ҳамкор қилиб олиш ва
ҳоказолар кўпчилик ислоҳотларнинг аввалига эш бўлади.
Хуллас, яқин тарихда юз берган, муваффақиятсизликка юз тутган
кўплаб ислоҳотларнинг тагида айнан шуларнинг – режа бузувчиларнинг
«ғалабаси» ётади. Мақсадга етиш учун булар, масалан, таниқли шахслардан,
партия бошлиқларидан, соҳа «мутахассис»ларидан, баъзида эса нуфузли
масъул шахслардан фойдаланишади – ҳозирда долзарб бўлмаган,
жамоатчиликнинг кўпроқ эҳтиросига сабаб бўлувчи мавзу ва луқмаларни
уларнинг тили билан овозлаштиришади. Натижада ислоҳотчи билан ислоҳот
манбаси бўлган халқнинг ўртаси бузилади ва бу иккисининг орасидаги
масофа тобора узоқлашиб бораверади.
Хулоса қилиб айтганда, муваффақиятли ислоҳотларнинг формуласи
бор. Формуланинг баъзи белгилари ўрин алмашиши мумкин, бироқ асосий
тамойиллари – ўзгармас. Улардан четга чиқилса, орага ислоҳотлар
душманлари киради – уринишларни ҳавога учириб, бир авлоднинг умрини
зое қилади.
РАҚОБАТБАРДОШ СИФАТЛИ
ТАЪЛИМ – РИВОЖЛАНИШ ОМИЛИ
Ш.Абдисаматов
Шиддат билан ўзгараётган замонавий дунёда, ривожланган давлат
мақомига етишиш учун аҳолининг билим савияси ва дунёқараши муҳим
аҳамият касб этади. Бу эса мамлакатда таълим тизимининг тўғри
компетенциялари, ҳаётий муҳим касб ва етук билимларни шахсий, ахлоқий
ҳамда фуқаролик фазилатлари уйғунлигида ёшларга ўргатишни тақозо
қилади.
Ривожланган дунёда устувор англо-саксон молия-иқтисод тизими
етакчилари Буюк Британия, АҚШ, Канада ва Австралия каби давлатлар
таълим тизими негизида ўқиш компетенцияси (ўқиб тушуниш асосида
фикрлаш) ва математика ётади. Бошқа ривожланган давлатлар ҳам намуна
сифатида ўзларининг таълим мезонида шу икки омилни асос қилиб олган.
Англо-саксон таълим моделидаги мактаб ва олийгоҳлар мустақил
фикрлаш ва танқидий ёндашув асосида таълим беришни кўзлайди. Бунда
454
математика аниқликни таъминлаб беради. Бу билан ўрганиладиган фан
мавзусидаги ҳар бир матн ёки маълумотлар базаси тўлиқ ўрганилиб,
фанларнинг икир-чикир маълумотлари таҳлил қилиниши натижасида, ўқувчи
ва талаба кенг қамровли мустақил фикрлашга эга бўлади. Аниқроғи, ўрта ва
олий таълим «дарслик маълумоти + қўшимча салбий ва ижобий
жиҳатлари ҳақидаги маълумотлар + жорий-ҳаётий қўлланиши = шахсий
хулоса» формуласи асосида тизимли тарзда олиб борилади. Натижада, олий
таълим талабаси 1-курсдан охирги курсгача, ўз соҳасидаги барча фан
маълумотларини мустақил ўқийди, танқидий ёндашиб, семинар дарсларида
бошқа талабалар ва ўқитувчи хулосалари билан солиштириб, ўз соҳасининг
етук кадрига айланади.
Аммо ривожланаётган давлатларда, шу жумладан, Ўзбекистонда ҳам
мактаб ва олийгоҳлардаги таълим чекланган маълумотга эга дарсликдаги ва
ўқитувчи берган оз маълумотни ўқувчи ва талаба миясига сингдириш, яъни
кўпинча ўқувчи ва талабалардан тушунмасдан ёдлаш талаб қилинади. Бунинг
натижасида, уларда ўз соҳаси бўйича тушунарсиз ва амалий қўллаш учун
заиф билим ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам фақат дарслик-китоб ёки
ўқитувчининг чекланган маълумотлари асосидаги бундай дарс мактабда ва
олийгоҳда зерикарли бўлади.
Охирги пайтларда Буюк Британия каби флагман давлатлардаги таълим
кўрсаткичлари ўзининг анъанавий ижобий кўрсаткичларида турса-да,
Сингапур, Жанубий Корея, Хитой ва Финландия давлатлари ўзларининг аъло
таълим кўрсаткичлари билан ўзларига намуна қилиб олган флагман
давлатлардан ўзиб кетмоқда. Бу жараён таълимни баҳолаш халқаро
ташкилотлари PISA ва TIMSS рейтингларида ўз ифодасини топяпти.
Таъкидлаш жоизки, таълимдаги ислоҳот омиллари қаторида халқаро
мулоқот ва бизнес тили бўлган инглиз тилининг Финландия аҳолиси орасида
оммалашиши ушбу давлат мактаб таълими бўйича дунёда энг зўр бўлишини
таъминлаб келмоқда.
Юқоридаги давлатларнинг (16 йилдан 29 йилгача) давом этган ва
нисбатан қийин кечган инглиз тилидаги флагман таълим ислоҳотлари
тажрибасини таҳлил қилган ҳолда, Ўзбекистон менталитети, стратегияси ва
имкониятларидан келиб чиқиб, ривожланган давлатлар қаторида муносиб
ўрин эгаллашимиз учун ҳамда яқинда бошланган таълим ислоҳотларига
қуйидаги тавсияларни бериш мумкин:
Биринчидан, мустақилликдан кейин, тарқоқ ҳолатдаги боғчаларнинг
Мактабгача таълим вазирлигига бириктирилиши ҳамда мактабгача таълим
мажбурий қилиниши бошланган таълим ислоҳотларининг фундаментал
босқичи ҳисобланади. МТТларда болажонларга ўз она тилларида
белгиланган саводхонлик (ўқиш ва ёзиш)ни ўргатиш билан бирга, хорижий
тилда оддий мулоқот – тематик сўзлашув усулида гапириш ва тинглаш
машғулотлари аудио- ва видеоқўлланмалар асосида ўргатилиши мақсадга
455
мувофиқ. Чунки 3—6 ёшли болаларда эшитиш ва гапириш орқали
маълумотни ўзлаштириш қобилияти жуда кучли бўлади.
Иккинчидан, ўрта мактаб таълимининг илк йилларидан, мустақил
фикрлаш учун асос бўладиган ўқиш компетенцияси (ўқиш ва тушуниш
тезлиги мутаносиблиги) мукаммал амалга оширилиши керак. Аввал
бошланғич мактабда ўқувчиларнинг фақат ўқиш тезлиги баҳоланарди. Бу
болаларда тушунмаса ҳам тез ўқиш тенденциясини мустаҳкам
шакллантирган ва мустақил фикрлаш қобилияти учун катта зарба бўлган.
Мантиқан олиб қараганда, ўқувчи хоҳлаган матнни қанчалик тез ўқимасин,
аммо унинг мазмунини тушунмаса, бу унинг ўқиб уқмаслигини таъминлайди,
холос.
Шу билан бирга, математика ҳам табиий усулда мотивацион йўл билан
ўргатилиши керак. Шунда бола ўзининг ёшига мос исталган фан китобини
ўқиб, тушуниб, у ҳақда мустақил фикр ифодалай олиши мумкин. Қийин
матнлар учун математик мантиқий-аналитик ёндашув яхшироқ тушунишни
таъминлайди. Бу ҳар бир фан учун энг муҳим талаб ҳисобланади.
8-синфгача ўқув дастуридаги ҳамма фанлар «ўқиб тушуниш асосида
мустақил фикрлашга урғу бериб» ўрганилганидан кейин, 8-синф ўқув йили
бошида 1 ёки 2 ой инглиз тили «0 (Алифбе) дан Б2 (5.5-6.5) компетент инглиз
тили 30 кунда» дарслик китоби асосида ўргатилгач, математика, физика,
кимё ва биология каби аниқ фанлар инглиз тилида олиб борилса, ўқувчилар
ривожланган давлатлардаги мактаб таълимига мос жаҳон стандартлари
бўйича билим олади. Яъни ҳозирги Президент мактабларида ўргатиладиган
дарсликлар ва ўқув дастурини, шу 8-синф ўқувчилари мос равишда
инглизчада ўқиб, ўзлаштиришлари мумкин бўлади. Бунга қўшимча тарзда, 9-
10- ва 11-синфларда, касб маҳоратларини кўпроқ китобларда ёки видео ва
бошқа турли иловалар кўринишида инглиз тилида амалий ўзлаштириб,
келажак учун зарур касб-ҳунарларни ҳам эгаллашлари мумкин. Чунки инглиз
тилида барча касблар бўйича инновацион ва мотивацион малака
кўникмалари мавжуд.
Учинчидан, юртимиз олий таълимида бошланган ислоҳот – кредит-
модул тизими асосида олий таълимни ташкил қилишда ўқув йили
бошланишидан аввал «0 (Алифбе)дан Б2 (5.5-6.5) компетент инглиз тили 30
кунда» дарслигини талабаларга ва профессор-ўқитувчиларга ўргатиб, сўнг
олий таълимда оригинал кредит-модул тизимини йўлга қўйиш мумкин.
Зотан, олий таълимдаги асл кредит-модул тизими талабанинг бир семестрда
давлатимиз университетида олган билимларини кейинги семестрда худди
шундай бошқа ривожланган давлат университетида тенг даражада ўқий
олишини таъминлашга хизмат қилиши керак. Бу Халқаро олий таълим
бўйича Болония тизимининг асосий талаби.
Агар талабаларимиз ва профессор-ўқитувчиларимиз юқоридаги
дарслик ва «Б2 дан C2 (8.5-9) энг юқори даражадаги инглиз тили уч ойда»
китобини ўзлаштиришса, ҳаётий муҳим соҳалар (медицина, қишлоқ
456
хўжалиги, аниқ фанлар, иқтисодиёт, high-tech ва саноат каби йўналишлар)
бўйича дунё рейтингида биринчи ўнталикка кирувчи университетлар
филиаллари ёки аналогларини Ўзбекистонда флагман-университетлар
сифатида очиб, мамлакатимиз олийгоҳлари илмий салоҳиятини уларнинг
салоҳияти билан мувофиқлаштириш ва шу нуфузли флагман-университетлар
орқали Ўзбекистонни дунёнинг олий таълим марказларидан бирига
айлантириш имконияти ҳам пайдо бўлади. Бу ўз ўрнида, юртимиз учун
ҳаётий муҳим етук кадрларни тайёрлашга ва хорижий талабалар бу
олийгоҳларда таҳсил олишлари эвазига кўп фойда ва даромад олиб келишига
МАЪНАВИЙ БАРКАМОЛ, ЖИСМОНАН СОҒЛОМ
ЁШЛАР БИЗНИНГ КЕЛАЖАГИМИЗ
Шарипова К.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев “ёшларимиз
ўртасида соғлом турмуш тарзини кенг тарғиб этиш – энг устувор
йўналишлардан бири бўлиши лозим.Умуман, ҳар қандай жамият
тараққиётида унинг келажагини таъминлайдиган ёш авлоднинг соғлом ва
баркамол бўлиб вояга етиши ҳал қилувчи ўрин тутади.Шу сабабли биз
ислоҳотларимиз кўлами ва самарасини янада оширишда ҳар томонлама етук,
замонавий билим ва ҳунарларни пухта эгаллаган, азму шижоатли,
ташаббускор ёшларимизга таянамиз”82 деб таъкидлаганлари бежиз эмас.
Дарҳақиқат, Ўзбекистоннинг келажаги бўлган ёшларни маънавий
баркамол, жисмонан соғлом қилиб тарбиялашда аввало, таълим ва тарбияни
ривожлантириш, соғлом турмуш тарзини қарор топтириш, илм-фан ва
инновацияларни тараққий эттириш миллий ғоямизнинг асосий устунлари
бўлиб, хизмат қилиши лозим. Ушбу мақсад йўлида ёшларимиз ўз олдига
катта марраларни қўйиб, уларга эришишлари учун кенг имкониятлар яратиш
ва ҳар томонлама кўмак бериш – барчамиз учун энг устувор вазифа бўлиши
зарур. Шундагина фарзандларимиз халқимизнинг асрий орзу-умидларини
рўёбга чиқарадиган буюк ва қудратли кучга айланади.
Мамлакатимизда оналик ва болаликни муҳофаза қилиш давлат сиёсати
даражасига кўтарилган экан, мазкур йўналишдаги фаолиятларни кенгроқ
татбиқ этиш, хусусан, ёшлар маънавиятига соғлом турмуш тарзи, соғлом
оилани шакллантириш тушунчаларини сингдириш мақсадга мувофиқ
бўларди. Бу йўналишда кенг жамоатчиликни жалб этиш маҳалла ва тегишли
давлат идоралари билан ўзаро ҳамкорлик-тарғибот ишлари янада кучайишига
кенг имкон бермоқда.
Вояга етмаган ёшлар томонидан жинсий ҳаёт кечиришнинг салбий
оқибатлари мамлакатимиз, қолаверса, бутун дунё тадқиқотчиларининг
диққат-эътиборида турибди. Статистик маълумотларга кўра, ҳар йили
82
Президент Шавкат Мирзиёевнинг Олий мажлисга ва Ўзбек ҳалқига мурожаатномаси. 29.12.2020й.
457
жаҳонда 15 миллионга яқин вояга етмаган қизлар эрта турмуш қуриб ёки
жинсий ҳаёт кечириб, она бўлмоқдалар. Экспертларнинг таҳлилларига
эътибор қаратадиган бўлсак, 15-19 ёшли қизларнинг жисмонан ва руҳан
оналикка тайёр бўлмасдан оила қуриши туғуруқ жараёнида ўлим хавфи
ортишига сабаб бўляпти. Бинобарин, эрта ҳомиладорлик ёш она ҳамда унинг
бўлажак фарзанди ҳаёти учун хавфлидир.
Шифокорларнинг фикрига кўра, ёш аёллар ва ўсмир қизлар учун
туғруқ жараёни жуда хавфли ҳисобланади. Ҳомиладорлик ва туғруқ
вақтидаги хавфлар 15-19 ёшли оналар ўртасида 10%, 15 ёшгача бўлган
қизлар ўртасида 25-40 %ни ташкил қилади. Ачинарлиси, 13-17 ёшли оналар
ўртасидаги ўлим бошқа ёшдагиларга нисбатан 5-8 марта кўпроқ содир
бўлиши кузатиляпти. Ҳозирги кунда Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти
мутахассисларининг фикрича, турмуш қуриш учун энг қулай давр бу қизлар
учун 20-22 ёш, йигитлар учун 23-25 ёш эканлиги таъкидланган. Руҳшунос
олимларнинг аниқлашича, 21 ёшда бош мия тўлиқ ривожланиб, инсоннинг
жисмоний ва руҳий ҳолати барқарорлашади. Шунинг учун, 21-27 ёш
оралиғида она бўлиш аёллар учун энг қулай давр ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасининг «Болалар ҳуқуқларининг кафолатлари
тўғрисида»ги Қонунининг 3-моддасида 18 ёшга тўлгунга қадар бўлган шахс
бола ҳисобланиши белгиланган83. Демак, 18 ёшга етмай турмуш қураётган ва
она бўлаётган ўсмир қизлар қонун бўйича ҳам ҳали бола ҳисобланади.
Республика болалар ижтимоий мослашуви маркази Фарғона
минтақавий филиали ходимлари томонидан Фарғона вилояти ҳокимлигининг
ўрта махсус, касб-ҳунар таълими ҳудудий бошқармаси касб-ҳунар
мактаблари ва академик лицейларининг 1-босқич ўқувчилари ўртасида
ўтказилган сўровнома натижаларига кўра, “Контрацепция нималигини ва
исталмаган ҳомиладорликни олдини олишни биласизми?” деган саволга 330
респондентдан 66%и бу ҳақда умуман хабардор эмаслигини, 30%и етарли
маълумотга эга эмаслиги, фақатгина 4%и тўлиқ маълумотга эгалиги
аниқланди. “Бугунги кунда ёшлар жинсий ҳаёт ҳақидаги маълумотларни
кўпроқ қаердан оладилар?” деган саволга 22% ўқувчилар газета-
журналлардан, китоблардан, телевизордан, интернетдан, 30%и дўст ва
дугоналаридан, 21%и мактаб ва коллежлардаги махсус дарслардан, 3%и ота-
она, қариндошлардан ва 24%и маълумотга эга эмаслигини билдирганлар.
“Жинсий йўллар ва жинсий алоқа билан юқадиган касалликларни
биласизми?” саволига 68% респондент билишини ва бу фақат ОИТС
касаллиги эканини кўрсатиб ўтишган, қолган 32%и билмаслигини билдирган.
“Тенгдошларингиз орасида жинсий ҳаёт кечирувчилар борми?” деган
саволга, афсуски, ҳали турмуш қуриб улгурмаган бўлсада, 33%
респондентлар тенгдошлари орасида жинсий ҳаёт кечирувчилар борлигини
83
Ўзбекистон Республикасининг «Болалар ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуни ЎРҚ-139-сон
07.01.2008
458
билдирган84. Юқоридагилардан келиб чиқиб, миллий анъана ва урф-
одатларимизга ҳамда менталитетимизга тўғри келмаса-да, айрим ёшларимиз
жинсий ҳаёт кечираётгани маълум бўлди. Шунинг учун, ўрта таълим
муассасаларида ўқиётган фарзандларимиз орасида оиланинг муқаддаслиги,
ота-оналик масъулияти, эрта ҳомиладорлик ва унинг асоратлари, соғлом насл
тўғрисида илмий асосланган маълумотлар билан ҳамда таъсирчан воситалар
ёрдамида узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга билим бериш зарур.Оила
қуриш, она бўлиш, соғлом фарзандни дунёга келтириш, болани ҳар
томонлама соғлом, интеллектуал етук инсон қилиб тарбиялаш – бу улкан
бахтдир. Ана шу бахтга мукаммал эришиш учун бола тарбиясида тиббий
онгнинг, шахсий гигиена қонун-қоидаларини билиш жуда катта аҳамият касб
этади.
Хулоса қилиб айтганда, ёшларимизни маънавий баркамол, жисмонан
соғлом қилиб тарбиялашда ментал ҳусусиятларимизни инобатга олган ҳолда
тушунтириш ишлари олиб бориш, соғлом турмуш ва бахтли оналик бўйича
тарғибот ишларини олиб бориш орқали ёшларимизнинг маънавияти ва
тиббий маданиятини юксалтиришга эришиш мумкин. Шу ўринда тадқиқот
натижаларини инобатга олиб, таълим муассасаларининг ўқувчи-қизларини
соғлом турмуш тарзи, репродуктив саломатлик, шахсий гигиена қоидалари,
эрта ҳомиладорликнинг оқибатлари ва унинг олдини олиш, наслий ва туғма
касалликлар профилактикасига доир билимларини ўйинлар ва тренинглар
ёрдамида ошириш мақсадга мувофиқ бўлади.
1. Ўзбекистон Республикасининг «Болалар ҳуқуқларининг кафолатлари
тўғрисида»ги Қонуни ЎРҚ-139-сон 07.01.2008
2. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Олий мажлисга ва Ўзбек халқига
мурожаатномаси. 29.12.2020й.
ИМКОНИЯТИ ЧЕКЛАНГАН БОЛАЛАРНИНГ ЖАМИЯТГА

ИНТЕГРАЦИЯЛАШУВИДА ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМНИНГ ЎРНИ
Шарофиддинов Ж.
Барча болалар каби имконияти чекланган болалар ҳам ижтимоий
муҳитда ва унинг таъсирида шаклланади. Мазмуни ва моҳиятига кўра
ижтимоий муҳит имконияти чекланган болаларнинг шаклланишига ҳамда
интеграциясига ижобий ҳамда салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Имконияти
чекланган болаларнинг жамиятга интеграциялашувида инклюзив муҳитни
яратиш ўзаро ҳамжиҳатлик, ёрдам, шунингдек, психологик яқинлик ҳамда
ҳаётий мақсадлар уйғунлашуви билан бирга жамиятда социал ўзгаришлар
содир қилишга хизмат қилади.
84
РБИММ Фарғона филиали маълумотлари
459
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 29 апрелдаги
«Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими тизимини 2030 йилгача
ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги ПФ-5712-сон
Фармонига мувофиқ Ўзбекистонда инклюзив таълимни ривожлантириш,
алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларга таълим-тарбия бериш
тизимини такомиллаштириш ҳамда уларга кўрсатиладиган таълим
хизматлари сифатини яхшилаш мақсадида “Алоҳида таълим эхтиёжлари
бўлган болаларга таълим бериш тизимини янада такомиллаштириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг
қарори85 қабул қилинди. Шунингдек, “Таълим тўғрисида”ги Қонун
лойиҳасининг янги нашрига “Инклюзив таълим хақидаги”86 алоҳида модда
киритилди. Бу эса имконияти чекланган болаларни ижтимоий ҳаётга жалб
қилиш, имконияти чекланган болаларни ижтимоий маданий фаолиятини
ривожлантиришда билим олиш ва ривожланиш имконини беради.
Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонунининг 22-24-
моддаларида етим болаларни ва ота-оналари ёки бошқа қонуний вакилларининг
васийлигисиз қолган болаларни, жисмоний ёки руҳий ривожланишда нуқсони
бўлган болалар ва ўсмирларни ўқитиш, ижтимоий ёрдамга ва тикланишга муҳтож
бўлган шахслар учун ўқув-тарбия борасида таълим ҳамда васийлик органларининг
бурчи ва вазифалари белгилаб берилган87.
Бутун дунёда имконияти чекланган болаларни ўз тенгдошлари билан
ўқитиш кенг тарқалаётганини ҳисобга олган ҳолда, Ўзбекистон Республикаси,
асосий халқаро декларацияларни қабул қилган давлат сифатида, имконияти
чекланган болаларни умумтаълим муҳитига интеграция қилиш бўйича турли
дастурларда иштирок этмоқда.
БМТнинг ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенциясига биноан
иштирокчи-давлатлар қуйдагиларни тан оладилар: “Ногиронлик – соғлиги
ёмонлашган одамлар ва атрофдаги тўсиқлар ўртасида вужудга келувчи ўзаро алоқа
натижаси бўлиб, улар бошқалар билан тенг ҳолатда жамият ҳаётида тўлиқ ва
самарали иштирок этишига тўсқинлик қилади”88.
Жаҳон амалиётида имконияти чекланган болалар ва умумтаълим
муассасаларидаги болаларни биргаликда ўқитиш ижобий натижа бериши
исботланган. Бундай таълим туфайли ногирон болаларнинг эътибори,
кузатувчанлиги, фаоллиги ортиб, улар янги маълумотларни тезроқ қабул
қиладилар, умумтаълим мактаби болалари эса маънавий тарбиянинг жиддий
дарсини оладилар.
85Алоҳида таълим эхтижлари бўлган болаларга таълим бериш тизимини янада такомиллаштириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 13 октябрдаги ПҚ-4860-
сон қарори
86
Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. 2020 й. 23 сентябрь
87
www.lex.uz (Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси сайти).
88
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг «Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисида»ги Конвенцияси. БМТТД 2013й.
460
Имконияти чекланган болалар 8 тоифага бўлинади:
1. Эшитишда нуксони бўлган болалар;
2. Нутқида нуқсони бўлган болалар;
3. Кўришда нуқсони бўлган болалар;
4. Таянч-ҳаракат аъзоларида нуқсони бўлган болалар;
5. Ақлий ривожланишда нуқсони бўлган болалар;
6. Ақли заиф болалар;
7. Ҳиссий-иродаси ва ҳулқи салбий болалар;
8. Ривожланишида оғир нуқсони бўлган болалар89.
Имконияти чекланган болаларнинг таълим олишлари бўйича қуйидаги
ёндашувлар фарқланади:
Биринчи ёндашув. Алоҳида таълим бўлиб, яъни ўқув жараёни
махсуслаштирилган, болаларнинг эҳтиёжларига мослаштирилган ўқув
муассасаларида олиб борилади. Одатда, бу енгиллаштирилган ўқув дастурлари
асосидаги интернат типидаги ўқув муассасаларидир.
Иккинчи ёндашув. Инклюзив таълим ёки умумтаълим мактабларида таълим
олаётган болаларни ва алоҳида эҳтиёжга эга болаларни биргаликда ўқитиш, яъни
барча тоифадаги болаларни ягона таълим муассасаларида таҳсил олиши.
Инклюзив таълим (фр. “inclusive” – ўз ичига олган, лот. “include” – ичига
оламан, киритаман) – умумий таълимни ривожлантириш жараёни. Бунда таълим
барча болаларнинг турли эҳтиёжларига мослаштирилиб, алоҳида эҳтиёжли
болаларнинг таълим олиши таъминланади90. Ижтимоий адолат, иқтисодий самара,
таълимдаги ижобий натижа, мақсадга эришув каби принципларни ўз ичига олувчи
инклюзив таълим имконияти чекланган болалар учун қуйидаги афзалликларни
яратади:
- Мулоқот доираси ва ижтимоий алоқаларнинг кенгайиши;
- Тенгдошлари билан дўстона муносабатларнинг вужудга келиши;
- Академик, ижтимоий ва ахлоқий кўникмаларнинг такомиллашиши;
- Умумий таълимга киришнинг енгиллашиши;
- Кўникмалар орттириш ва уларни бошқа ҳолатларда қўллашнинг
такомиллаши;
- Келажакда жамиятда ишлашда енгиллик;
- Ўзаро алоқалар учун имкониятларнинг кенгайиши;
- Орзу-умидларга эришилиши;
- Мактаб ходимлари ўртасида ўзаро ҳамжиҳатликнинг самарадорлиги;
- Ота-оналар ролининг ошиши;
89
Фозилов Ж.К. умумий таҳрири остида. Табиат қўйнида инклюзив машғулотларни ўтказиш бўйича амалий
қўлланма. –T.: Суғдиёна. 2010.
90
Фозилов Ж.К. умумий таҳрири остида. Табиат қўйнида инклюзив машғулотларни ўтказиш бўйича амалий
қўлланма. –T.: Суғдиёна. 2010.
461
- Оилаларнинг жамиятдаги интеграциясига туртки бўлиши шулар
жумласидан.
Инклюзив таълимнинг яққол кўринарли афзалликларига қарамасдан, уни
жорий қилиш бир қатор муаммоларни келтириб чиқаради. Ушбу муаммоларга
аҳамият бермаслик биргаликда ўқитиш ғоясини четга суриб қўйиши мумкин.
Инклюзив таълимни жорий қилиш жараёни сўзсиз, прогрессив ва ўз вақтида бўлиб,
маҳаллий шароитларни тўлиқ ўрганиш, ушбу жараёнга жалб қилинган
манфаатдор томонларнинг эҳтиёжларини аниқлашга, ушбу ғояни амалга
оширишдаги фойдали омиллар ва тўсиқларни баҳолашга асосланиши керак.
Хулоса қилиб айтганда, инклюзив таълим асосида болаларни таҳқирлашга
йўл қўймайдиган, барча инсонларга бир ҳил муносабатни таъминлайдиган ва
алоҳида таълим эҳтиёжларига эга болаларга махсус шароитлар яратадиган мафкура
ётади.
Инклюзив таълимни жорий этиш ғояси, инсонпарварлик тамойилларидан
ташқари амалий нуқтаи назардан ҳам ўз самарасига эга, яъни инклюзив таълим
имконияти чекланган болаларга самарали таълим бериб, уларга ўз тенгдошлари
қатори олий ўқув юртларида ўқиш, обрўли касб эгаси бўлиш имкониятларини
яратишга асосланган.
1. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. 2020 й. 23
сентябрь.
2. Алоҳида таълим эхтижлари бўлган болаларга таълим бериш тизимини
янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2020 йил 13 октябрдаги ПҚ-4860-сон қарори
3. Фозилов Ж.К. умумий таҳрири остида. Табиат қўйнида инклюзив
машғулотларни ўтказиш бўйича амалий қўлланма. –T.: Суғдиёна. 2010.
ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКАЯ ИНТЕРФЕРЕНЦИЯ В УСЛОВИЯХ

УЗБЕКСКО-РУССКОГО И УЗБЕКСКО-НЕМЕЦКОГО
БИЛИНГВИЗМА
Аскарова Ш. И.
Функционирование узбекско - русского и узбекско – немецкого
билингвизма неразрывно связано с явлением интерференции. Проводя
длительные наблюдения за речью учащихся можно определить влияние
узбекского языка на русскую и немецкую речь билингвов и наоборот.
Интерференция нарушает фонетические и грамматические нормы русского и
немецкого языка в речи узбеков например: ошибка в постановке ударения в
слове при произношении лексики, неправильное произношение мягких и
твердых согласных фонем, пропуск мягкого знака, сложность произношения
фонемы «ы» русского языка например: сыну – сину, умываюсь - умиваюс,
позвать – позват; недостаток дифференциации в использовании видовых
462
форм глагола, а также сложность форм будущего простого и сложного
времени в соответствии с видовой соотнесенностью глагола: Мы будем
характеризовать... . Он будет посмотрет телевизор, не правильное
применение или отсутствие предлогов немецкого языка: … neun beginnt unser
Kurs - …девять начинается наш курс; mein Freund arbeitet … Werk - мой
друг работает в (на) заводе. Примеры показывают влияние узбекской
морфологической и грамматической системы на русскую и немецкую речь
билингвов. Лексико-семантическая интерференция возникает по большей
части в результате переноса определенных слов, значений или оборотов
одного языка на другой. Это наиболее распространенная форма
лингвистической интерференции. В. Бондицио в своей работе подчеркивает:
«Слова наиболее подвержены контактным изменениям: лексические
единицы очень быстро усваиваются в другой язык»[1,237]. Согласно теории
И. H. Кузнецовой межъязыковая лексическая интерференция определяется,
как явление языкового смешения, поскольку причиной такой ошибки
является смешение по аналогии со словом родного языка. Автор выделяет
три типа лексической интерференции: внутреннюю (смешение слов одного
языка), внешнюю (смешение слов разных языков) и намеренное смешение
слов как стилистический прием[2, 54].
Слово связано с понятием, что является особенной сложностью в
области лексической интерференции. В основе лексической системы каждого
языка существует свой характерный способ понимания слова.
Следовательно, чтобы понять и усвоить лексику иностранного языка
необходимо понимать смысл слов, так как в двух разных языках трудно
найти слова совпадающие по смыслу и значению. Например узбекское слово
« емоқ» используется в значении приема пищи как человеком так и
животными. В немецком языке глагол «essen» указывает на действие
совершаемое человеком, а глагол «fressen» используется в значении
кормления животных. В русском языке существуют такие значения как
«есть и кушать» - синонимы, т.е. разницы никакой нет, а вот «питаться» -
это ближе к образу жизни, более общее понятие например: «сен олма
емоқдасан» - ты кушаешь/ешь яблоко» - «Du isst einen Apfel». Но «Das Schaff
frisst einen Apfel »
Существующая разница в значении слов узбекского, русского и
немецкого яызков, вызывает трудности у узбека мыслителя в понимании и
употреблении такого рода слов в русском и немецком языках. Так как в
узбекском языке нет никакой разницы в значении данного слова, восприятие
слова в его памяти будет отличаться и влиять на семантическую систему
другого языка. В результате представляется естественным, что человек,
находящийся под влиянием семантической системы немецкого языка,
злоупотребляет влиянием родного языка глагола в составе предложения «
Das Schaff isst einen Apfel». Вм. «Das Schaff frisst einen Apfel». Такая
семантическая разница возникает из-за незнания семантических
463
особенностей изучаемого языка и влияние родного языка. Одной из наиболее
оптимальных мер позволяющих избежать такой ошибки, является знание
применения семантической структуры в речи, в лексико-семантической
системе двух языков, многократное повторение правильного применения
лексики.
Употребление слова «емоқ» в переносном значении, семантически
присуще узбекскому языку, то есть в буквальном переводе на другие языки
может наблюдаться явление интерференции например: ғам емоқ, бошини
емоқ, таъзирини емоқ, панд емоқ, совуқ емоқ, пушаймон емоқ.
Если это переносное слово перевести на русский или немекий язык, то
национальный характер этого переноса на узбекском языке очевиден. В
языках мира употребление слова в переносном смысле носит универсальный
характер. Применение слова на всех языках в переносном смысле также
имеет национальную особенность. Это связано с тем, что знчение
переносного слова, который является основой для перемещения, не будет
одинаковым в разных языках.
Интересно, что Вайнрайх не различает лексическую интерференцию
как покрытие дефицита в одном из контактных языков [3, 25-80]. Оба эти
явления попеременно определяются, как лексическая интерференция и
лексическое заимствование. Под интерференцией следует понимать
ошибочное употребление контактного коррелята, заимствование же
рассматривается как одно из средств обогащения лексического состава
языка.
Под лексико-семантической интерференцией понимается принятие и
адаптация отдельных слов или фраз из одного языка в другой. Как кодовое
переключение, так и лексико-семантическая интерференция могут
включать отдельные слова и обороты в речи многоязычных людей, их не
всегда легко отличить друг от друга. Данное явление может влиять как на
отдельные слова, так и на более длинные отрывки. Для разграничения двух
терминов используются следующие критерии. представленые в
соответствии с Ф. Грожаном [4, 146]. По степени интеграции лексических
единиц в базовый язык явление лек сико-семантической интерференции
наблюдается в адаптации лексических единиц в грамматическую и звуковую
систему основного языка например:
-Биз банхофда учрашамиз.- Wir treffen uns am Bahnhof.- Мы встречаемся на
банхофе.
В этом примере немецкое слово «Bahnhof» - вокзал интегрируется как
в узбекскую так и в русскую языковую систему путем склонения и
получения окончания -да -типичного для предложного падежа в узбекском,
е - в русском языках. Если принятая лексическая единица используется в
речи билингвов или несколько раз в речи одного и того же лица, то это
явление является также лексико-семантической интерференцией.
464
Переключение кода происходит, когда лексическая единица берется из
другого языка только один раз в специальной речевой ситуации.
Неправильное употребление слов характеризует лексико-
семантическую интерференцию, которая появляется при идентификации
значений слов и их лексической сочетаемости родного языка с неродным.
Таким образом, может происходить нарушение семантических связей [5, 63-
68]. Данное определение лексической интерференции, описывающее явление
в узком смысле, определяет негативное влияния родного языка на изучаемый
язык. Основными причинами проявления данного типа интерференции в
речи следует считать, по-нашему мнению во-первых, тот факт, что объем
значения слов в разносистемных языках (каковыми и являются русский и
немецкий языки) не совпадает, во-вторых, сочетаемость лексических единиц
разносистемных языков отличается большим своеобразием.
Опираясь на многочисленные труды различных исследователей и на
собранный нами корпус спонтанных высказываний узбекско-русских и
узбекско-немецких учащихся билингвов (лишь малая часть
репрезентативных примеров из которого была приведена в данной работе),
можно сделать вывод о том, что в речи билингва, одновременно
усваивающего два языка, интерференция интенсивнее проявляется после
того, как он уже дифференцировал языки, а на более раннем этапе чаще
имеют место свойственные всем детям возрастные ошибки, вызванные
процессом освоения языков. Интерференция появляется в ходе
возрастающей доминантности одного из языков и сказывается в нарушении
языковых норм недоминантного языка. Таким образом, только тщательное
изучение лексических особенностей русского и немецкого языка позволяет
понять причины акцента в русской и немецкой речи узбеков и отыскать
наиболее эффективные пути к их устранению.
1. Bondizio, W., 1980. Grundfragen der Sprachwissenschaft. Leipzig. С.237.
2. Вайнрайх У. Одноязычие и многоязычие // Новое в лингвистике. М.:
Прогресс, 1972. - Вып. VI. - С. 25 - 80. - 535 с.
3. Grosjean, F., 1982. Life with Two Languages: An Introduction to
Bilingualism. Cambridge: Harvard University Press.с. 146.,308.
4. Закирьянов К.З. Двуязычие и интерференция: Учебное пособие. Уфа:
Изд-во Башкирского унта, 1984. 63-68 с., 80 с.
465
ТОНКОЕ ОЩУЩЕНИЕ ВОСТОКА В ТВОРЧЕСТВЕ И А БУНИНА
Топволдиев К.А.
Бунина мастерски уводили своё мировоззрение от социального мира к
контрастам Востока. Поэт изображает восточного пастуха или крестьянина в
момент «бытового» действия или размышления о мудрости устроенного на
земле. Наблюдательный Бунин в выжженной степи, у рваных палаток, в
плодородной дельте Нила умудрился почти ни разу не заметить и не
написать о согбенной над хлопковым кустом или виноградной лозой спине
труженика, равно как и о властной длани всесильного арабского шейха. Но,
попросту уходя от изображения противоречий бедности и богатства, столь
точно вскрытых им в российской деревне, «отдыхая» на Востоке от острых
социальных впечатлений отечественного неупорядоченного
жизнеустройства, Бунин в узких рамках избранных им проблем не оставался
безучастным к судьбе арабского народа как нации. И тема угнетения все же
звучит в его цикле — звучит в том национальном ключе и с той остротой и
значительностью, с какой это угнетение воспринималось самими арабами,
чье национальное чувство было оскорблено и попрано сапогом английского
солдата, хозяйничавшего на их земле.
В стихотворении Бунина «Каир» невнимательного читателя могут
привлечь краски пейзажа, точные детали жизни большого города на краю
пустыни, воздух душного Востока. Но пристально вглядываясь и
сопоставляя, замечаешь, что краски здесь идут не только от
воспринимаемого взором, но и от более глубокого эмоционально-
обостренного впечатления, особенно точно и мрачно выраженного в строках,
обрамляющих все стихотворение. В первой говорится об английских
солдатах в каирской крепости. В последней — о мертвом Ра. Поколеблено
главное — чувство национальной независимости и – в связи этим — догмы
затверженного мироустройства. И снова Бунин преображается в
мусульманина— в скорбящего араба, выражая это здесь не только
«впрямую», в жестких и коротких формулах зачина («Английские солдаты с
цитадели Глядят на Нил...») и концовки («Бог Ра в могиле. В яме»).
Кажущиеся простой констатацией реалии мира природы и
человеческого мира — звуки, цвета, физические ощущения — важны не как
доказательство мастерства Бунина-живописца или знатока тонких и точных
деталей восточного быта и миропорядка. Сквозь них, или, вернее, в них
самих пробивается сдержанный, но мощный, вырастающий до
символической образности, всплеск трагических эмоций, связанный со
скорбью и обнаженной печалью не личного, а общенационально-ощутимого
плана. Так возникает и развивается еще один аспект изображения арабского
мира в восточной поэзии Бунина. Так рождаются преисполненные глубокого
чувства человеческого и национального достоинства превосходные строки:
466
«Мы не купцы с базара. Мы не рады, Когда вступает пыльный караван В
святой Дамаск, в его сады, ограды: Нам не нужны подачки
англичан...»[1,120]
Слова, сказанные Горьким и Блоком об этой стороне таланта Бунина,
можно отнести и к его восточным стихам. «У этого Бунина очень тонкое
чутье природы и наблюдательность есть. Так знать и любить природу, как
умеет Бунин, мало кто умеет. Благодаря этой любви, поэт смотрит зорко и
далеко, и красочные и звуковые его впечатления богаты» [5, 141]. Отсюда —
столь совершенная выразительность, ясность, точность, классическая
пластика, живая человеческая наполненность картин и зарисовок природы
«арабского цикла», почти невиданные даже у больших поэтов начала ХХ
века, воспринимавших ориентальный пейзаж чаще как способ
самовыражения, чем как аспект воспроизведения реалистической среды.
Бунинский восточный пейзаж в эстетической системе «арабского
цикла» постоянно сцеплен с целым комплексом национально-конкретных,
открытых антиэкзотистских деталей («Там глыбы желто-пепельных камней,
Забытые могилы в океане Нагих песков»; «Долина серая, нагая, Как пах
осла...»), традиционных Восточных художественных клише (о вершине
Джебель-эль-Шейх: «Как белый шелк сияет твой бурнус Над синевой
далекого Ливана...»); своеобразные краски пустыни («... Пески, страна Нагих
бугров. На золоте востока Четка и фиолетова она...»).
«Мертвая тишина кругом и сквозная горячая тень над головою,—
описывает Бунин пустыню в очерке «Страна Содомская».— Мысли
беспорядочны, смутны, но стремятся все к одному — связать то простое, что
перед глазами, с страшным прошлым этой пустыни» [3,395].
Взгляд Бунина на природу Востока сопровождается вот такой
непрерывной работой мысли, сопоставляющей, ассоциирующей впечатление
и воспоминание, устанавливающей связи явлений, ищущей во «внешности»
ориентального пейзажа разгадку тех или иных обстоятельств жизни и быта
или свойств характера восточного человека.
Так, в очерке «Храм солнца», описывая «горбатый вал Ливана... весь в
продольных белых лентах», Бунин замечает: «Я глядел и вдруг снова
вспомнил талес подобие древнейшей кочевой одежды. Вот откуда все эти
пегие хламиды, раскиданные по Востоку, и даже полосатая чересполосица
мраморов в мечетях! Все отсюда, из исполинского развала этих ни на что не
похожих гор» [3,399—400].
То, что мы выше говорили о подготовленности Бунина к
национальной трансформации, о продолжении и развитии в восточных
стихах общих тенденций его национального творчества, о неразделенности
эстетического взгляда художника на мир Запада и Востока, взятых в их
внутренней, человеческой сущности, — с большой цельностью и
художественной последовательностью выражено и в воссозданном им живом
мире восточной природы.
467
Отношение европейского поэта к Востоку, к сегодняшнему и
завтрашнему дню его народов обычно тонко выявляется в произведениях
глубинного ретроспективного плана. «Как древен этот смуглый люд,
орошающий поля, едущий по долинам на осликах, отдыхающий вместе с
буйволами под жидкой тенью смоковниц»,— пишет Бунин в своем очерке
«Дельта». Прошлое Востока, история, религиозных учений оживает в
бунинской поэзии, при всей ее «внеисторичности», в стихах о природе, его
привлекают в первую очередь не история и молитвы, а душа человеческая.
В этом символически-мысленном рукопожатии братьев — главный
смысл и ценность всей ориентальной поэзии Бунина, действительно,
сделавшего мир Востока «своим»— и не только своим: приблизившего его к
людям родины на все времена.
1. Ю.М. Лощиц, В.Н. Турбин. Тема Востока в творчестве В.
Хлебникова.—«Народы Азии и Африки», 1966, № 4, с. 350.
2. Ю. Тынянов. О Хлебникове. В кн.: В. Хлебников. Собрание
произведений, M., 2010, с. 480.
3. И.А. Бунин. Собр. соч. в 9-ти т., т. 3, М., 1999, с. 490.
4. А. Блок. Собр. соч. в 8-ми т., т. 5, М.—Л., 1962, с. 420.
5. Topvoldiev , K. . (2021). USE OF ORENTALIZM IN LITERATURE AS
RECEPTION OF IMITATION OF THE EASTERN WORD. Конференции, 1(2).
https://doi.org/10.47100/.v1i2.190
ТАЛАБА-ЁШЛАР ИЖТИМОИЙ ГУРУҲИНИНГ ПСИХОЛОГИК

ҚИЁФАСИ
З. Эргашова
Замонавий талаба-ёшлар ижтимоий-маданий, сиёсий, иқтисодий, ички
ва ташқи характердаги мураккаб беқарор инқироз ҳодисалари шароитида
шаклланмоқда. Талабалик ёши даври ҳақида гапирар экан, рус психологи,
социологи ва антропологи И.С.Кон, бу давр ақлий хусусиятларни
тавсифловчи, ижтимоийлашувнинг юқори чўққиси ҳисобланувчи, ақлий
функцияларнинг ривожланиши, шахсни шакллантириш даври, деб атайди.
Янги ижтимоий ролларнинг ривожланиши, ўз-ўзини англаш зарурати, ҳаётий
позицияни аниқлаш ХХI асрда талаба-ёшлар орасида долзарблашмоқда.
Мустақил юртимизнинг ривожи, равнақи ва истиқболи кўп жиҳатдан
олий мактаб тайёрлаётган мутахассисларнинг маҳоратига боғлиқдир. Шу
ўринда талаба-ёшлар гуруҳининг шаклланишидаги ижтимоий-психологик
ўзига хос хусусиятларни таъкидлаб ўтсак. Талабалар деганда, моддий ва
маънавий ишлаб чиқаришда ижтимоий ҳаётга ва мутахассисликка оид
ролларни муайян қоида ва махсус дастур асосида бажаришга тайёрланаётган
ижтимоий гуруҳ тушунилади. Олий ўқув юртидаги таълимнинг ўзига хос
468
хусусиятлари талабаларнинг бошқа ижтимоий гуруҳлар билан (улар хоҳ
расмий, хоҳ норасмий бўлсин) мулоқотга киришиш учун муҳим имконият
яратади. Талабалик даврининг асосий хусусиятларидан бири ижтимоий
етукликнинг жадал суръат билан рўёбга чиқишидир. Маълумки, ижтимоий
етуклик шахсдан зарур ақлий қобилиятни ҳамда ижтимоий турмушда
бажариладиган турли ролларни эгаллашга, фарзандларни тарбиялашга,
фойдали меҳнатда қатнашишга тайёрланишни талаб қилади. Мазкур
жараённинг бош мезонлари ва кўрсаткичлари ўрта маълумотлилик,
жамоатчилик топшириғи, меҳнатда фаоллик кўрсатиш, қонунлар олдида
жавобгарлик, мутахассис бўлиш имконияти, унга интилиш туйғуси, иродавий
зўр бериш, ёш оталик ва оналик бурчи, жамоат арбоби вазифасини ўташ,
ижтимоий гуруҳга раҳбарлик қилиш, спорт билан шуғулланиш, бўш вақтни
ташкил эта олиш, тўгаракда қатнашиш ва ҳоказолардан иборат.
Талабалик даври ўспиринликнинг иккинчи босқичи бўлиб, 17-22 (25)
ёшни ўз ичига олади ва ўзининг қатор бетакрор хусусиятлари ҳамда қарама-
қаршиликлари билан тавсифланади. Шу боисдан бу давр шахснинг
ижтимоий ва касбий мавқеини англашидан бошланади. Мазкур паллада
ўспирин ўзига хос руҳий инқироз ёки тангликни бошидан кечиради.
Жумладан, катталарнинг ҳар хил кўринишдаги ролларини тез суръатлар
билан бажариб кўришга интилади, турмуш тарзининг янги жиҳатларига
кўника бошлайди. Катта одамларнинг турмуш тарзига ўтиш жараёни
шахснинг камол топиш хусусиятларига боғлиқ ички қарама-қаршиликларни
келтириб чиқаради.
Ҳозирги фан-техниканинг ривожи бир томондан, ахборотларни ва
маълумотларни кўпайтирса, иккинчи томондан, талабаларда
мутахассисликка оид билимларга барқарор қизиқишнинг йўқолишига олиб
келади. Чунки қатъийлик, ижодий изланиш, иродавий зўр бериш ўрнини
лоқайдлик ва фаолиятсизлик эгаллайди. Бошқача айтганда, улар “тайёр
ахборотларнинг қулига” айланадилар. Компьютер, интернет, мобил
телефонлар инсон ақлий меҳнатини енгиллаштириб, уларни ақлий зўр
беришдан халос этса-да, ёшларнинг руҳий ҳолатларида ўзига хос ўзгаришлар
юз беради. Яъни, улар виртуал оламнинг қулига айланиб ижтимоий
коммуникациядан узоқлашадилар ва бу бевосита бегоналашишга олиб
келиши табиий.
Психологлардан Б.Г.Ананьев, Н.В.Кузьмина, Н.Ф.Тализина, В.Я
Ляудис, И.С.Кон, В.Т.Лисовский, А.А.Бодалев, А.В.Петровский,
М.Г.Давлетшин, И.И.Ильясов, А.В.Дмитриева, З.Ф.Есарева, А.А.Вербицкий,
В.А.Токарева, Э.Ғ.Ғозиев ва бошқаларнинг тадқиқотларига кўра, олий ўқув
юртларида таълим олиш талабалар учун жуда оғир кечади, чунки бу даврда
шахснинг мураккаб фазилатлари, хислатлари, сифатлари такомиллашиш
босқичида бўлади. Мазкур ёш давридаги ижтимоий-психологик ўсишнинг
хусусиятларидан бири ўқиш фаолиятининг онгли мотивлари кучайишидир.
Талабаларда ахлоқий жараёнларнинг ўсиши суст амалга ошса-да, лекин
469
хулқнинг энг муҳим сифатларидан мустақиллик, ташаббускорлик,
топқирлик, фаросатлилик ва ҳоказолар такомиллашиб боради. Шунингдек,
уларда ижтимоий ҳолатларга, воқеликка, ахлоқий қоидаларга қизиқиш,
уларни англашга интилиш тобора кучаяди.
Психологларнинг тадқиқотлари шахс турмуш тажрибасини эгаллашида
унда ўзлигини англаш вужудга келишини, жумладан, шахсий ҳаётининг
мазмунини англаши, аниқ турмуш режаларини тузиши, келажак ҳаёт йўлини
белгилаши амалга ошишини кўрсатади. Талаба аста-секин микрогуруҳнинг
нотаниш шароитларига кўникиб боради, ўзининг ҳақ-ҳуқуқлари ва
мажбуриятларини била бошлайди, шахслараро муносабатнинг янгича
кўринишини ўрнатади, турмушдаги ижтимоий ролларни амалда шахсан
синаб кўришга интилади. Улардаги романтик ҳис-туйғулар воқеликка муайян
ёндашишга бирмунча ҳалақит беради. Бунинг асосий сабаби, талабалар
турмушдаги ютуқлар ва муваффақиятсизликларнинг ижтимоий-психологик
илдизлари нимадан иборат эканлиги тўғрисида аниқ тасаввурга эга
бўлмайдилар.
Таъкидлаб ўтилган ҳолатлардан қатъий назар, йигит ва қизларни олий
ўқув юртига қабул қилиниши уларда ўз кучлари, қобилиятлари, ақл-
заковатлари, ички имкониятлари ва иродаларига қатъий ишонч туғдиради.
Ана шу ишонч ўз навбатида тўлақонли ҳаёт ва фаолиятни уюштиришга умид
ҳис-туйғусини вужудга келтиради. Талабалик даврининг кейинги босқичлари
хулққа, воқеликка баҳо беришда имкониятидан ташқари талаб қўйиш ва
қатъиятлилик хусусияти билан фарқланади.
1.Кон, И.С. В поисках себя: личность и её самосознание / И.С. Кон. -
М.: Политиздат, 1981. - 151с.
2.Майерс, Д. Социальная психология, 6-е международное издание /
Д.Майерс. - СПб.: Питер, 2002. - 752 с.
3.Ғозиев, Э.Ғ. Онтогенез психологияси / Эргаш Ғозиев, Ўзбекистон
Миллий университети –Т: Ношир. 2010. 360 б.
АЁЛЛАР МИГРАЦИЯСИ ОҚИБАТЛАРИ
Мадаминова Ў. А.
Глобаллашув жараёни шиддат билан кечаётган замонамизда миграцион
жараянлар қамрови ва кўлами кенгайиб бормоқда. Шу билан бирга миграция
интеграция, аҳолининг кўчиши, хавфсизлик, чегарани қўриқлаш каби
соҳаларда жуда муҳим сиёсий ва иқтисодий муаммога айланиб қолди.
Халқаро Миграция Ташкилоти (ХМгТ) баҳолашлари бўйича 2015-йили
дунёдадаги халқаро мигрантлар сони 244 млн. нафарга етган (дунё
аҳолисининг 3,3 фоизи) ва 2000-йилдаги тахминан 155 млн. нафар (дунё
аҳолисининг 2,8 фоизи) билан солиштирганда кўпайган. Жумладан,
470
миграциянинг кенг тарқалган тури меҳнат миграциясида ҳам шу ҳолатни
кўриш мумкин. Дунёдаги меҳнат мигрантларининг сони 150,3 млн. нафарни
ёки халқаро мигрантлар умумий сонининг салкам учдан икки қисмини
ташкил қилади. Меҳнат қилувчи мигрантларнинг кўпи эркаклар, улар
тахминан 17 млн.га кўп: мигрантларнинг 83,7 млн. нафари эркаклар (55,7
фоизи), 66,6 млн. нафари эса аёллар (44,3 фоизи)[1]. Шу ўринда айтиш
жоизки, Марказий Осиёдаги меҳнат миграциясининг миқёси жуда катта: 2,7
млн.дан 4,2 млн.гача одам (иқтисодий фаол аҳолининг 10 фоизидан 16
фоизигача) чет элда Россия Федерацияси, Қозоғистон, Туркия, Корея
Республикаси ва кўплаб бошқа мамлакатларда ишлайди.
Ўзбекистон ҳам бу жараённинг фаол иштирокчиларидан бири.
Ўзбекистонда йилдан-йилга миграцион жараёнлар иштирокчилари жинс ва
малака таркиби ўзгармоқда. Сўнгги ўн йилда Ўзбекистондан чиқиб кетган
мигрантлар таркибида жинс жиҳатдан аёллар кўпчиликни ташкил қилади.
Статистик маълумотларга кўра 2019-йилда эммигрант аёллар 110752 (65,3
фоиз), эркаклар эса 58795 (34,7 фоиз) нафарни ташкил қилган[2]. Бу аёллар
эркаклардан 51957 нафарга ёки 30,6 фоизга кўп демакдир. Миграцион
жараёнларда аёллар иштирокининг ортиб бориши аёлларнинг иқтисодий
соҳада фаоллашуви билан боғлиқ. Лекин бу жараённи ижобий баҳолаб
бўлмайди. Чунки миграцион жараёнлар феминизациялашуви қатор
муаммолар ва салбий оқибатларга олиб келмоқда.
Одам савдоси миграцион жараёнлар келтириб чиқараётган энг хавфли
ва миқёси жиҳатидан кенг тарқалган салбий оқибатларидан биридир.
Йилдан-йилга бу иллатдан жабр чекаётганлар, унинг қурбони бўлаётганлар
сони ортиб бормоқда. Ҳудуд ва чегара билмайдиган бу жиноятнинг ҳар бири
жамият тараққиёти ва давлатлар ривожига жиддий хавф туғдирмоқда. Одам
савдосидек оғир жиноят инсон ҳаёти, эркинлиги, ҳуқуқларини поймол қилиб,
унинг эрки, тақдири ва келажагини оёқ ости қилувчи жирканч кўринишга
эга.
БМТнинг ҳисоб-китобларига кўра, одам одам савдоси қурбонлари сони
йилига 4 миллион кишига етади. Бугунги кунга келиб одам савдосининг авж
олишига, яъни олди-сотди муносабатларида “товар” ўрнида кўрилишига бир
қанча сабаблар бор. Жумладан, одам савдоси машаққатли меҳнатларсиз
мўмай даромад топишни ўзига касб қилиб олган “шахс”ларнинг сафи
кўпаяётганлиги; шундай “шахс”ларнинг қалмоғига илинаётган шахсларнинг
соддалиги, ўзи ва яқинларининг тақдирига бефарқлиги; одам савдоси
қурбони бўлганларнинг ор-номус қилиб ва ёки бошқа сабаблар туфайли
ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга мурожаат қилмаслиги, аксарият
бундай вазиятларда ноқонуний чегарани кесиб ўтиш, давлат рўйхатидан
ўтмасдан нолегал меҳнат фаолиятини амалга ошириш натижасида
жавобгарликдан қўрқиш шундай салбий оқибатларга олиб келмоқда. Энг
ачинарли тарафи одам савдоси жиноятидан жабрланганларнинг асосий
қисмини аёллар ва болалар ташкил қилмоқда. Миграция жараёнида аёллар
471
меҳнатидан ноқонуний фойладаниш, уларни камситиш, ҳақорат қилиш,
эркини чеклаб қўйиш ҳоллари қайд этилмоқда[3]. Қуллик меҳнатига жалб
қилинганларнинг 11 фоизидан фоҳишабозлик ва шаҳвоний мақсадларда
фойдаланилади[4]. Бундай мақсадлар йўлида қурбон бўлганлар жуда оғир
таҳқирлаш, хўрлаш ва зўравонликдан сўнг чуқур депрессияни бошдан
кечирадилар. Айниқса бу жараён мусулмон ўзбек аёли тарафидан икки карра
оғир кечиши бегумон. Чунки ўзбек аёллари учун ор-номус, иффатини сақлаш
ўзликни сақлаш билан тенг масаладир. Масаланинг шу жиҳатини ҳисобга
олган ҳолда 2008-йил 17-апрелда қабул қилинган Ўзбекистон
Республикасининг “Одам савдосига қарши курашиш тўғрисида”ги
Қонунининг янги таҳририда одам савдосидан жабрланганларни ижтимоий
реобилитация ва идентификация қилиш ва мослашувини таъминлаш тартиби
белгиланган.
Миграцион жараёнларда аёллар иштирокининг ортиб боришининг яна
бир салбий оқибатларидан бири фарзанд тарбияси билан боғлиқ. Аёл, аввало,
она дегани. Фарзанд тарбиясида оналар оталардан ҳам кўра кўпроқ рол
ўйнайди. Ота-онаси ёки улардан бири чет элда бўлган болалар тарбияси хавф
остида қолмоқда. Уйда назоратсиз қолдирилган болалар тарбияси билан
бугун телефон “шуғулланмоқда”. Оқибатда телефон ва интернетга
муккасидан кетган, ҳаётда мақсадсиз, ҳуқуқбузарликка мойил, аламзада,
маънавий заиф авлод шаклланмоқда. Болалар ота ёки она бериши керак
бўлган меҳрни кўчадан, бегона кимсалардан қидирмоқда. Бундай қулай
вазиятдан фойдаланаётган ёвуз ниятли кучлар кам эмас. Сурия ва Ироқ
ҳудудидаги ИШИД ҳаракати сафларида юрган ўзбек йигитларининг маълум
қисмини юқоридагидек шароитда вояга етганлар ташкил этишини ҳеч ким
инкор этмаса керак.
Бугунги кун ота-оналари фарзанд тарбиясини уларни боқишдангина
иборат деб билаётгандек. Ота-оналар фарзандларининг “оғзидан чиққанини”
муҳайё қилиш учун тинмай ишлайди, пул топади. Хатто кўпроқ пул топиш
учун чет элга бориб ишлашмоқда. Шу тариқа фарзандларини бекаму-кўс
улғайтирмоқдалар. Лекин фарзанд тарбияси фақат боқишдан иборат эмас.
Мактаб давридаги адабиётларда ёзувчи ва шоирларнинг ҳаёти ва ижодини
ўқиганимизда, уларнинг кўпчилигида адабиёт ва шеъриятга муҳаббат
болаликда ўз бувиси ёки онаси айтиб берган эртак, достонлар таъсирида
уйғонганлигига кўп бор гувоҳ бўлганмиз. Демак, фарзандларда энг яхши
хислатларни болаликдан шакллантириш лозим. Эртак, достон айтгувчи онаси
чет элда юрган болаларнинг келажакда яхши инсонлар бўлиб камол
топишлигига ҳеч ким кафолат бера олмайди. Шу жиҳати билан аёллар
миграцияси юртимиз келажагига хавф солиб турибди.
Фарзандлари билан бирга чет элга йўл олган аёллар аксарият ҳолларда
уларнинг хавфсизлигини таъминлай олишмаяпти. Натижада нафақат ўз
тақдирларини балки, фарзандларининг бахтсизлигига сабабчи бўлишмоқда.
“… Мана шундай нозик масалалардан бири мигрантларнинг болалари
472
Россияда дуч келадиган зўравонлик бўлади. Ушбу видеони кўрсангиз
(ҳттпс://фб.wатч/52қ1НЕҳПРе/) қизини ҳимоя қиламан, деган она
ҳамзўравонлик қурбонига айланганига гувоҳ бўласиз. Россияга келиб
ишлайдиган аёлларнинг аксарияти уй қиламан, деб келади. Фарзандларини
олиб келса ҳам, ташлаб келса ҳам болалар учун зарар. Мигрантларнинг
болалари ҳимояси умуман янги даражада, халқаро ва минтақавий тартиблар
асосида кўриб чиқилиши керак. Чунки болаларга нисбатан зўравонлик
уларгаэнг яқин бўлганлар тарафидан содир қилинади. Ташлаб келиб ҳам,
олиб келиб ҳам мунтазам назорат ва меҳрсиз болаларни асраб бўлмайди.
Агар фарзандларингизни Россияга олиб келаётган бўлсангиз, илтимос,
болаларнинг ижтимоий ҳаёти, шахсий хавфсизлиги чораларини кўриб
қўйинг. Бирор ёрдам керак бўлса болалар манфаатлари учун ҳар қайси
ҳуқуқшунос ва нодавлат ёки давлат ташкилотлари ёрдам беришга тайёр.
Ёрдам сўранг, ҳижолат бўлманг. Болаларингиз учун энг яхшиси, энг
хавфсизини раво кўринг. Фарзандларимиздан яна бир меҳнат мигрантлари
авлодлари етишмасин” дейди ҳуқуқшунос Зарнигор Омонуллаева[5]. Бундай
ҳолатлар мигрант аёллар билан жуда кўп юз беради.
Ўзбекистон одам савдосига ва хотин-қизларни камситишнинг ҳар
қандай шаклларига қарши курашишга доир халқаро конвенцияларга
биринчилардан бўлиб қўшилган ҳамда Республикамизда бу соҳада кенг
кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Лекин миграциянинг салбий
оқибатларига қарши ҳар биримиз курашсак ижобий натижаларга кўпроқ
эришамиз. Шу ўринда одам савдосига қарши курашишни янада
ривожлантириш учун қуйидаги таклифларни билдирмоқчиман:
1. Ҳар бир шаҳар ва туманлар кесимида маҳалла фуқаролар йиғини,
ҚВП, ҚОП ва бошқа мутасадди ташкилотларда ижтимоий ҳимояга муҳтож,
хориждан қайтган мигрантлар ва одам савдосидан жабрланганлар базасини
яратиш ва улар билан ишлашни йўлга қўйиш.
2. Маҳалла фуқаролар йиғинларида миграция масалалари ва одам
савдоси билан боғлиқ мавзуларда тушунтириш ишлари ўтказиб туриш,
учрашувлар ташкиллаш ишларини мунтазам йўлга қўйиш.
3. Хориждан ижтимоий оғир ҳолатда қайтган, одам савдосидан
жабрланган мигрантлар учун моддий ёрдам ва компенсация ажратиш
тартибини йўлга қўйиш.
4. Ёлғиз аёлларнинг ижтимоий-иқтисодий ҳолати билан мунтазам
шуғуланиш, уларга ижтимоий ёрдам кўрсатиш тартибини янада
такомиллаштириш.
5. Ота-онаси ёки улардан бири хорижда бўлган болалар хулқи ва
ўқишини доимий назоратга олиш ва улар билан алоҳида ишлаш тартибини
йўлга қўйиш, бу масалада жамоатчилик кенгаши назоратини кучайтириш.
Хулоса ўрнида айтишим мумкинки, аёл мигрантлар одам савосининг
энг кўп қурбонлари бўлиб, бу ҳодиса тарихда, қадим замонларда эмас, балки
бугун биз яшаб турган даврда юз бераётган ва ҳар бир аёл дуч келиши
473
мумкин бўлган жиноятдир. Одам савдоси нафақат қурбонлар, унинг ортида
минглаб оилаларнинг бахтсизлигига сабаб бўлмоқда. Бундай жиноят
қурбонига айланиб қолмаслик учун доимо огоҳ бўлишимиз, яқинларимиз
тақдирига бефарқ қарамай, имкон қадар узоқнинг буғдойидан яқиннинг
сомони афзаллигини унутмайлик даркор. Фарзандларимиз келажагига
масъулият билан ёндашмоқлик ҳар бир онанинг муқаддас бурчидир.
Фарзандларимиз учун энг тўғри танловни амалга оширайлик азиз ўзбегим
аёли. Токи учинчи Ренессанс асосчилари ҳар бири оилада камол топсин.
Фойдаланилган рўйхати:
1. Қайтиш миграцияси. Халқаро ёндашувлар ва Марказий Осиёнинг
минтақавий ўзига хос хусусиятлари. Дарслик. ИОМ УН Мигратион. 2019.
2. Г.Б. Азаматова. Аҳоли миграциясида аёллар иштироки. Марказий
Осиё давлатлари олима аёлларининг илм-фан соҳасига қўшган ҳиссаси.
Халқаро илмий-амалий анжуман материаллари. 2020. 24 б.
3. Фарҳод Пармонов. Халқаро миграцион жараёнлар. Жамият ва
бошқарув. 2009 4-сон. 33 б.
ИЖОДКОР ЎҚУВЧИЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ФАОЛИЯТ ВА

ТАСАВВУР ЖАРАЁНЛАРИНИНГ ЎРНИ
С.Абдисаматова
Фарғона шаҳри, 16-мактаб
Ўқувчи шахсини ривожлантиришга йўналтирилган таълим жараёнида
унинг ақлий интеллектуал, ижодий хусусиятлари намоён бўлади. Бу борада,
айниқса, таълим жараёнида ўқувчиларнинг ижодий фаолиятини
шакллантириш имкониятлари кенгроқдир. Бугунги кунда амалга
оширилаётган таълим ислоҳотлари ўз ишига ижодий ёндашувчи, фан,
техника, санъат, ишлаб чиқаришнинг жадал ривожланишига ўз ҳиссасини
қўшадиган юксак малакали кадрлар тайёрлашга боғлиқ. Шунга кўра, жамият
тараққиёти талабларидан келиб чиққан ҳолда ҳар бир ўқувчини ижодкорлик
руҳида тарбиялаш муҳим ва зарурдир.
Ижодкорлик фаолиятнинг турли ҳолатларида пайдо бўлади. Қизиқиш,
илҳом, интилиш ва бошқалар ижодкорликнинг инсон онгида энг олий тарзда
пайдо бўлишидан тортиб, то намоён бўлишигача жараённи ўз ичига олади.
Шахснинг ижодий фаолият эҳтиёжи унинг ҳаракатларида янги, илгари
мақсад қилиб қўйилмаган бунёдкорлик интилишини билдиради.
Таълим-тарбия жараёнида болалардаги яширин истеъдодларни юзага
чиқариш, болалик давридан бошлаб ўз фаолиятини намоён қилиши учун
имконият яратиш, улардаги ижодкорлик қобилиятини ривожлантириш –
келажакда юксак салоҳиятли, ижтимоий фаол, ўткир зеҳнли, кашфиётчилик
қобилиятини намоён эта оладиган рақобатбардош кадрларни вояга етказиш
гарови саналади. Бу давлатимизнинг устувор йўналишларидан бири – ҳар
томонлама баркамол инсонни вояга етказиш ғоясига мос келади.
474
Ўқувчида ижодкорлик қобилиятини шакллантиришнинг муҳим шарти
шахснинг фаолияти ҳисобланади. Ота-оналар, мураббийлар, ўқитувчилар ҳар
томонлама шаклланган фарзандларни вояга етказишни орзу қилади.
Германиялик файласуф Йоханн Готтлиб Фихте: «Биз нафақат
билганимиз учун ҳаракат қиламиз, балки ҳаракат учун яратилганимиз
туфайли биламиз», деб таъкидлаши муаммонинг қанчалик аҳамиятли экани,
шахснинг камол топишида ижодий фаолиятнинг тутган ўрнини яққол
кўрсатувчи мисолдир.
Таъкидлаш жоизки, ижодкор шахсни шакллантиришда етакчи фаолият
турларига аҳамият бериш керак, яъни мактабгача таълим муассаларида:
– болаларда эмоционал ҳолатларни ривожлантириб бориш (бу
келажакда кучли мувозанатли характерга эга шахсларни шакллантириш
имкониятини беради);
– болаларни предметлар билан муносабат ўрнатишини таъминлаш (бу
уларнинг ақлий фаолияти ва ижодкорлик хусусиятларини шакллантиришга
йўл очиб беради);
– болаларга машғулот, турли ўйин-тадбирлар жараёнида роллар
тақсимлаш ва ролларни бажартириш (бунда қаҳрамон образига тақлид қилиш
орқали шахсий сифатлар шаклланади, болаларда ўз-ўзини назорат қилиш ва
бошқарувчилик хусусиятлари ривожлантирилади).
Бошланғич синф ўқувчиларида таълим жараёнини изчиллик,
тизимлилик тамойилига асосланган ҳолда ташкил этиш билан бирга,
ўқувчиларда «Инсайт» усулидан фойдаланган ҳолда «бузиб-тузатиш», «аста-
секин», «бирданига» бажариш жараёнларини етарли даражада қўллаш,
шахснинг ижодий қобилиятларини шакллантиришга асос бўлади.
Ижодкор шахсни шакллантиришда педагогнинг асосий вазифаси ўқув-
тарбия жараёнида ижодий фаолиятни ташкил этиш шакл, метод, усул, восита
ва йўналишларини белгилаб берувчи зарур ахборотлар билан таъминлаш
ҳисобланади. Яъни, ахборот таъминотининг ҳаддан зиёдлиги масалани
ижобий ҳал этмайди. Шунинг учун ахборот таъминотини педагогик
жиҳатдан бошқариш, уларни илғор техника ва технология ютуқлари билан
бойитиш мақсадга мувофиқдир.
Илмий-техник тараққиёт ва ижодкор шахсни шакллантиришга эришиш
жараёнини педагогик жиҳатдан бошқаришнинг предмети инсон омили бўлиб,
у ўзига хос таълим-тарбия ишлари ва уни бошқариш, ижодий масалаларни
ечиш методикаси ва алгоритмини ўрганишни кўзда тутади. Ўқувчиларда
илмий-техник ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш, тайёрлаш жараёнига
нисбатан педагогик ёндашув тизими шахс ижодкорлиги ва яратувчанлигини
бошқаришнинг бош масалаларидан бири ҳисобланади ва у ўз ичига зарурий
ахборотларни йиғиш, таҳлил қилиш, уни қайта ишлаш, мақсадни аниқлаш,
мақсадга эришиш режасини ишлаб чиқиш, режа бўйича ижодкорлик
ишларини ташкил этиш, унинг амалга ошишини назорат қилиш, ушбу тизим
475
фаолиятини тартибли олиб бориш ва махсус ечимлар қабул қилиш каби
босқичларни ўз ичига олади.
Ижодкор шахсни шакллантиришнинг муҳим шарти мақсадли педагогик
бошқаришда қатнашувчи шахсни юқори даражадаги объектив ахборотлар
билан таъминлаш ҳисобланади. Объектив ахборотгина мақсадга
йўналтирилган фаолият учун ҳаракатлантирувчи восита бўла олади.
Демак, шахснинг имкониятлари қанча ошиб борса, у фаолиятни
шунчалик муваффақиятли даражада бажаради. Яъни иқтидорли, ҳар
томонлама шаклланган ўқувчиларимиз осонлик билан ўз мақсадига етса,
иқтидори етарли шаклланмаган ўқувчилар муваффақиятсизликларга дуч
келади. Шу ўринда таъкидлаш керакки, ўқувчиларда шахсий хусусиятлар,
билим ва кўникмаларни тўғри рағбатлантириб бориш ҳам муваффақият
мезонларини таъминлаб беради.
Шундай экан, ўқувчиларнинг шахсий хусусиятларини ривожлантириш
учун уларнинг билиш жараёнлари динамикасидаги қабул қилиш даражаси,
эсда сақлаш хусусиятлари, фикр юритиш мезонларини тўғри таҳлил эта
билишимиз лозим. Бу мезонларга: таълим-тарбия жараёнини тўғри ташкил
этиш; ўқувчида ўз-ўзини англаш ва жамоада ўз ўрнини топа олиш
имкониятини таъминлаш кабиларни кўрсатиш мумкин.
1. Давлетшин М.Г., Тўйчиева С.М. Умумий психология. – Т.: Низомий
номидаги ТДПУ. 2002. -202 б.
2. Ильин Е.И. Психология творчества креативности одаренности.
Мастера психологии. - СПб: «Питер», 2009. -с. 434.
3. Ҳақиқат манзаралари. 100 мумтоз файласуф. /Тўпловчи ва таржимон:
Саида Жўраева. – Т.: «Янги аср авлоди», 2015. -400 б.
EFFECTIVE STRATEGIES TO DEVELOP SPEAKING SKILLS
Egamberdieva M. Sh.
Speaking is a fundamental language skill. It is the primary way in which we
communicate information. The skills involved in how we interact with others in
different ways are called communicative competencies: teachable skills which
frame the language used in interaction in different settings. Speaking as a language
skill involves these competencies much more than it requires accuracy of language.
Just as we can instruct, present and practice specific grammar features to students,
the component competencies which make up speaking as a pure language skill can
also be broken down and presented systematically.
Some useful language sub-skills which can be turned into practice activities are:
- Avoiding repetition
- Responding appropriately while listening
- Turn-taking techniques
- Politeness
476
- Circumlocution (talking around unknown words using known language)
One notice that none of these sub-skills make specific reference to grammar,
vocabulary or pronunciation, though obviously these are necessary for students to
communicate what they want to say. In order to bring the focus onto these
competencies, it is therefore advisable to lead speaking tasks on topics that are
familiar to students, and using language that is within their ability. Taking the
strain of new language out of speaking activities allows students to focus on the
pure sub-skills listed above. This is similar to the way in which native speakers are
‘trained’ for public speaking or assertiveness in social situations: as native
speakers, they are comfortable with the structure of their own language, but want
to develop other skills which go along with that.
The following mentioned are few best tips to develop English speaking
skills. If one follows these strategies and they will find it very helpful to speak
English fluently.
Looking for Native English speakers: It may be hard, but it actually works. The
most efficient way to improve our English skills by talking to native speakers of
English language. We can make use of Skype or any other mode of communication
in order to talk to them.
Listening to English Music: Even if we are perfect in speaking technical
English, still we may not be speaking it in a way that it should be. There is
emphasis required on certain specific sentences; some may need humor, and more.
So, trying to understand this and include them in our English speaking process.
Being slow and clear: If we want others to understand us completely, then we must
make a habit of speaking slowly. While speaking, it is very much essential that we
are clear on what we are communicating with others. Hence to make sure that we
do not make a mistake while speaking, we need to develop a slow, but not too
slow, speaking pace!
Recording voice or speaking out loudly: Although, we talk with others a lot
but we are actually not listening to our own voice and clarity of speech. So, if
possible then speak out loud what we are communicating to others in English. We
can even record our conversation in English language. This will help us to identify
our mistakes and we will then be able to combat them.
Trying to communicate in English at home: This is the simplest way to effectively
speak in English language. Stick to English as the mode of communicating at home
and make it a habit for 24 x 7 to speak with it. Whether we are at your dining table
or relaxing at our couch, we must make sure each and every word we speak is in
English only.
Developing a habit of learning and speaking a new word everyday: we read
every day and when we came across a new word then understand its meaning from
the dictionary and then try inculcating it in our speaking process. This will not only
enhance our vocabulary but will also boost our confidence for speaking this
amazing language.
477
Watching English Films: If we want to learn communicating in English in an
interesting manner, then watching English films or channels or shows is a great
way to do this. This will increase the overall communication in the language and
will make development in expertising the subject.
Trying to learn new sentences and not only words: In order to improve
English speaking skills, we should not only learn new words but learn new
sentences. This will make much easier to memorize new words and sentences. It
will also assist us in utilizing new sentences in correct form. As it happens with
most individuals that they are aware of pretty new words, but in reality do not
know how to use them.
Produce and Practice: It might be possible that we are completely aware of
speaking in this language, but actually we must keep on learning, practicing and
producing new words and sentences. It will increase overall hold on this language.
Staying relaxed while speaking: This is the case with most of the individuals that
they get too conscious, or feel too nervous while speaking in this language. This
tends them to make mistakes even if they are well versed in this language. So, if
someone wants to be fluent while speaking, then they should try speaking on a
relaxed and comforting note.
Taking criticism as a challenge: Last but not the least, if others criticize for
speaking incorrect English then we should not take it personally. Rather take it as a
challenge to overcome and try improving our skills even more. Soon, there will be
a day when we will beat that person out with our high English speaking levels.
In conclusion, when planning a speaking skills lesson, one should be aware that
using language in speech is not necessarily practice of speaking as a language skill.
Developing the range of competencies that make a good speaker takes focus
on the ways that we speak to different people, and the ways we construct what we
are saying. This is independent from the grammar and vocabulary we use in real
life, so should be kept separate from pure language input in the language
classroom.
References:
1. Aslam.M. (2003). ''Teaching of english'' New Delhi: Foundation
Book.(p.56).
2. Carnegie, D. (1962). ''The quick and easy way to effective speaking''
Newyork: Association press.(pp.31–32).
3. Bygate,M. (2003). ''Language teaching, a scheme for teaching education
and speaking''.
478
XX АСРНИНГ 80-ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОННИНГ СОБИҚ
ИТТИФОҚ ТАРКИБИДАГИ АҲВОЛИ
Бобоев М.Қ.
ХХ асрнинг 80-йиллари охирларига келиб, собиқ Иттифоқ
таркибида бўлган Ўзбекистонда, ижтимоий-иқтисодий ва бошқа
соҳаларда оғир танглик ҳолати кучайиб кетди. Бундай танглик собиқ
Совет Иттифоқида ХХ асрнинг 80-йиллари бошларида бошланган бўлиб,
у Ўзбекистон халқ хўжалигининг барча тармоқдарини қамраб олди.
Ушбу танглик ўзининг объектив сабабларига эга эди.
Совет Иттифоқида олиб борилган миллий сиёсат аслида тор
синфий йўналишга эга бўлиб, марксча-ленинча таълимотга асосланган
эди. Ушбу утопик таълимот жамиятнинг барча аъзоларини
тенглаштиришга, хусусий мулкни давлат мулкига айлантиришга
асосланган бўлиб, бу ғайримиллий сиёсат мустамлакачилик пойдеворига
қурилган, миллийликни йўқотишга қаратилган, бир сўз билан айтганда,
мустабидчилик сиёсати эди.
“Мазкур давр ўзининг бир қатор хусусиятларига эга бўлиб,
Марказнинг мустамлакачилик билан йўналтирилган сиёсати туфайли
республиканинг турли со- ҳаларида муаммолар етилиб қолган ва
коммунистик мафкуранинг миллий ғурурни камситиш, халқларнинг
ўзлигини унутиши учун зўравонлик сиёсати кучайиб кетиши билан
характерланар эди”.
1918 йилда ишлаб чиқарилган социалистик жойлаштириш ҳақидаги
ленинча таълимот бутун Совет Иттифоқи мавжудлиги даврида
иқтисодиётнинг устувор йўналишларидан бири сифатида амалда бўлди.
Ушбу таълимотнинг асоси ҳар бир ҳудуд хўжалигини ихтисослаштириш
тамойили эди. У ўз моҳиятига кўра совет республикаларини иқтисодий
бирлаштиришни назарда тутсада, аслида унинг замирида сиёсий мақсад
ётар эди. Зеро ушбу ленинча таълимотнинг асл мақсади совет
республикалари асосида халқ хўжалигининг умумий занжирини ташкил
этиш ва республикаларни Совет Иттифоқида абадий қолишини
таъминлашдек мустамлакачилик мақсадини кўзда тутган эди.
Ўзбекистон ССР иқтисодиёти узоқ йиллар давомида собиқ СССР
халқ хўжалигининг таркибий қисми сифатида унинг манфаатларига
бўйсундирилиб келинди. Ўзбекистон ССРнинг қишлоқ хўжалиги
Иттифоқда етиштириладиган пахтининг 60 фоизини, пилланинг 50
фоизини, канопнинг 90 фоизини, қоракўлнинг 1\3, шолининг 1\4
қисмини бериб келди.
Ўзбекистон ҳудудида жойлашган кўплаб корхоналар бевосита
Марказнинг юздан ортиқ вазирликлари ва идораларининг ихтиёрида
бўлиб, республика уларни амалда бошқармасди. Жумладан, 80-
йилларнинг ўрталарида Ўзбекистонда Иттифоқ тасарруфидаги
479
корхоналар умумий корхоналарнинг 31 фоизини ташкил этган бўлса, 61
фоизи иттифоқ республика вазирлик ва идораларига, фақат 8 фоизи
тўғридан тўғри република ва маҳаллий саноат бошқармаларига тегишли
бўлган. Бу эса республика саноат ва қишлоқ хўжалигининг бир
томонлама ривожланишига, маъмурий-буйруқбозлик тизимининг янада
мустаҳкамланишига сабаб бўлди. Натижада қишлоқ хўжалигида пахта
якка ҳокимлиги юзага келди.
80-йилларда Ўзбекистонга олиб келинган ва ташиб кетилган
ресурсларни ҳисобга олганда, буларнинг камомати 35 фоизни ташкил
этиб ҳисоб-китобларга қараганда, республика аҳолисининг
қондирилмаётган талаби 8-9 миллиард сўмни ташкил қилар ва ҳар йили
600 миллион сўмга ўсмоқда эди.
Улкан табиий бойлик ва илмий салоҳиятга эга бўлган Ўзбекистон
ўзига хос шароит ва имкониятлардан чинакам миллий манфаатлар учун
фойдаланиш имконига эга бўлмади. Бунга бир неча ўн йиллар
мобайнида республика иқтисодиёти ва ижтимоий соҳасининг Марказдан
бошқариладиган ягона халқ хўжалиги мажмуининг таркибий қисмига
айланганлиги сабабли йўл қўйилмади.
Марказда ишлаб чиқилган дастур ва қарорларда Ўзбекистон
саноати ва қишлоқ хўжалигини ривожлантириш истиқболлари эътиборга
олинмай келинди. Шу боис фан-техника тараққиёти тўсиқларга учради.
Масалан, 80-йиллардаги фан-техника тараққиёти республикамиз
саноатида меҳнат унумдорлигининг фақат 35 -40 фоизга ошишини
таъминлаган ҳолда, бир қатор республикаларда эса бу кўрсаткич 70
фоизни ташкил этди.
Шунингдек, илмий асосланган алмашлаб экиш усулларига риоя
этилмаганлиги, далаларнинг кимёвий моддалар билан зарарланганлиги,
сув манбалари имкониятларининг тобора камайиб борганлиги қишлоқ
хўжалиги ва қишлоқ аҳолисига кўп зарар келтирди. Натижада, қулай
табиий иқлим, меҳнаткаш халққа эга бўлган Ўзбекистон бу даврда
сабзавот-полиз маҳсулотлари истеъмоли бўйича совет республикалари
ўртасида 5-ўринни, мева ва ризавор маҳсулотлари истеъмоли бўйича 13-
ўринни эгаллади.
Республика аҳоли жон бошига ишлаб чиқаришда миллий
даромаднинг миқдори бўйича Иттифоқдаги ўртача кўрсаткичдан 3
баравар орқада эди. Паст миллий даромад меҳнаткашларнинг маоши кам
бўлишига, айниқса, қишлоқда яшайдиган аҳоли моддий аҳволининг
ёмонлашувига олиб келди. Бунинг асосий сабаби Ўзбекистон
Иттифоқнинг йирик пахта ва пиллачилик базаси ҳисобланиб, унда пахта
ва пиллага, бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига белгиланган харид
нархларининг жуда паст бўлганлигидир. Ана шундай омиллар
натижасида Ўзбекистон Республикасининг давлат манфаатларига ҳам,
480
миллий манфаатларига ҳам ниҳоятда зид бўлган аҳвол юзага келганлиги
иқтисодий, ижтимоий тангликларни янада кескинлашишига сабаб бўлди.
Бутун Иттифоқда амалга оширилган иқтисодий ва ижтимоий сиёсат
жамиятга раҳбарликнинг ва хўжалик юритишнинг маъмурий-
буйруқбозлик усули унинг эскирганлигида, ривожланаётган ҳаёт
талабларига жавоб беролмай қолганлигида намоён бўлди. Бунинг
оқибати ўлароқ, Ўзбекистон ижтимоий ҳаётининг қатор соҳалари ва
тармоқлари юксалиш, ривожланиш ўрнига кўпроқ таназзул ва қолоқлик
сари юз тутди.
Ҳар бир давлатдаги ижтимоий-иқтисодий барқарорлик меҳнатга
яраша ҳақ олиш, аҳолининг халқ хўжалигида, ўқиш ва ҳаётнинг бошқа
жабҳаларида юқори даражада банд бўлиши билан белгиланади. Бу
жараён ҳар бир давлатда тўпланиб қолган долзарб муаммоларнинг
ечимини топишга имкон беради. Лекин Совет Иттифоқи таркибида
бўлган Ўзбекистонда узоқ йиллар давомида ҳукм сурган ижтимоий -
иқтисодий беқарорлик юқоридаги салбий ҳолатларни бартараф этишга
йўл қўймади.
Илғор мамлакатлар тажрибасининг кўрсатишича, ишлаб чиқариш
ва меҳнат самарадорлигининг ўсиши ижтимоий соҳани жадал
ривожлантиришнинг ғоят муҳим шарт-шароитидир. Лекин совет даврида
Ўзбекистонда меҳнатга лаёқатли аҳолини саноат корхоналарига жалб
этишга эътибор берилмаслиги совет ҳукуматининг ҳам чор ҳукумати
каби мустамлакачилик сиёсатини давом эттирганлигини англатар эди.
Бутун Иттифоқда бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам бу даврда ижтимоий-
иқтисодий масалаларга бевосита тааллуқли бўлган кўпгина энг муҳим,
ҳаётий муаммоларнинг ҳал қилиш суръатлари мунтазам пасайиб борди.
Иш жойларнинг етарли эмаслиги, ерли аҳолидан ишчи ва мутахассис
кадрлар тайёрлаш соҳасидаги камчиликлар, савдо, маиший-коммунал
хизматдаги нуқсонлар, уй-жойларнинг етишмаслиги каби ижтимоий,
экологик муаммолар кескинлашиб борди.
Юқорида санаб ўтилган омиллар албатта мазкур жамиятнинг узоқ
умр кўрмаслигини англатади. ХХ асрнинг 80 – йилларига келиб Собиқ
Иттифоқ жаҳон ҳамжамиятида ўз ўрнига ва мавқеига эга эди. Бироқ бу
шуҳрат ва мансаб эзилаётган миллат ва халқлар ҳисобидан амалга
оширилар эди. Мамлакатимиз Собиқ Иттифоқ таркибида бўлган пайтта
асосан пахта хомашёси базаси ҳисобланар эди. Бизнинг мамлакатимиз
Иттифоқ хазинасини тўлдирибгина қолмай, уни бойитишни ҳам амалга
оширар эди.
Фойдаланилган рўйхати
1. Қ.Усмонов , .М.Содиқова ., С.Бурхонова Ўзбекистон тарихи Т.:
Иқтисод-Молия,2000
2. Ш.Каримов, Р.Шамсутдинов Ватан тарихи Т.: Ўқитувчи, 1997
3. Тўхлиев Н. Ўзбекистон иқтисодиёти: саволлар ва жавоблар. Т.:
481
Ўзбекистон, 1991.
4. Бекметов Э. Халқлар ҳамкорлиги ва иқтисодий алоқалар. Т.: Меҳнат,
1992. б.11
5. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. T.: Шарқ
нашриёт-матбаа концерни, 2000.
АЛЬБЕР КАМЮ АСАРЛАРИДА АБСУРД

ВА ЭКЗИСТАНЦИАЛИЗМ
Акбарова Ш. Ғ.
Француз диёри кўплаб олиму ёзувчиларни етказиб берган юрт
сифатида тарихдан маълум бўлиб, ўзида ҳам ёзувчилик, ҳам файласуфлик
иқтидорини мужассам этган буюк инсонларнинг кўпчилиги мана шу заминда
яшаб ижод қилганлар. XVII-XVIII асрда яшаб ижод этган ана шундай
иқтодор соҳиблари Б.Паскаль, Ф.Ларошфуко, Ф.Вольтер, Д.Дидро,
Ж.Ж.Руссо ўзларининг ўткир қаламлари билан инсон табиатининг сир-
асрорларини тўғридан тўғри очиқ муҳокама қилган ёзувчилар сирасига
киради.
ХХ асрга келиб, Франция ана шундай моралистларнинг навбатдаги
авлодини етказиб берди, десак, хато бўлмайди. Мальро, Ж.П.Сартр, А.Камю
сингари ижодкорлар мумтоз анъналарни давом эттириш баробарида
адабиётда ҳам ўзига хос ўрин ва овозга эга бўлдилар.91
Адабиёт бўйича Нобел мукофоти соҳиби бўлган фарнцуз ёзувчиси
Альберт Камю ХХ асрга катта таъсир кўрсатган энг нуфузли
адабиётшунослардан бири ҳисобланади. Ўзига ишонган ўткир қалам соҳиби
Альбер Камю жуда катта мартаба соҳиби бўлганлигини, у яратган
асарларнинг ўзига ҳослиги билан баҳолаш мумкин. Камю экзистанциализм
фалсафаси ва адабиётнинг ёрқин намояндаларидан бири бўлиб, абсурд, ҳаёт
ҳамда ўлим мотивларини биринчилардан бўлиб адабиётга олиб кирган адиб
сифатида ажралиб туради. У асарларида инсонни ана шу туйғулар асосида
тадқиқ этади. Бошқача айтганда, “Камю учун абсурд универсал ҳодиса
бўлиб, у абсурд тушунчасини инсониятнинг тонгидан шомига қадар, азалдан
абадга қадар тадбиқ этади”92. Шу маънода А.Камю ижодининг эстетик
прициплари, у қўллаган поэтик усул ва воситаларни ўрганиш орқали
экзистанциализм адабиётини белгиловчи омилларни ёрқинроқ тасввур этиш,
ниҳоят, уни объектив илмий ўрганиш ва баҳолаш имконига эга бўламиз.
Камюнинг фалсафий қарашлари хусусида фикр юритадиган бўлсак, у ҳеч
қачон ўзини донишманд файласуф ва айниқса экзистанциализм тарафдор деб
91
Камю А. Бунтуюший человек.- М.:Политиздат, 1990. –С.2
92
Қуронов Д. Романнинг янги умри// Жаҳон адабиёти, 2001. - №9. – Б. 176.
482
ҳисобламаганлигини шоҳиди бўламиз.93 Бу борада профессор М.Холбеков
шундай фикрларни берган: “Нима бўлганда ҳам экзистанциализм фалсафаси
Камю ижодига таъсир кўрсатганлиги шубҳасиздир. Айни пайтда, унинг
экзистанциализм руҳидаги масалаларга шуурли ва ғайришуурий равишда
мойиллиги, энг муҳими, болалигидан давосиз хасталикка чалинганлиги
(ўлим яқинлигини доимо ҳис этиб яшаш) ва касаллик билан олишиб ижод
қилиш экзистанциализмга яқин ғоя ва фикрларни илгари сурганлигини,
қисман бўлса-да , изоҳлайди94. Ёш Альбернинг ўн етти ёшида сил касаллиги
сабаб вақт ўтиши билан у ўзини ўлим ҳолатида эканини ва ҳаётнинг
шавқатсизлигини тушуниб етади. Бу даврда у ўлим инсоннинг қочиб
бўлмайдиган қисмати эканлиги ҳақида жуда кўп мулоҳаза қилади. Камю ўз
кундаликларида ўлимдан қўрқиши, унга тайёр бўлиш йўлларини
қидираётганини ёзади.95 Камю бу даҳшатли ҳақиқатга, уни ҳеч қачон тарк
этмайдиган ҳаётга ва яшашга бўлган иштиёқи билан жавоб беради. “Агар
яшашингиз керак бўлса, ҳозир кундан-кунга тақдим этилаётган
имкониятлардан тўлиқ фойдаланган ҳолда яшаш керак”96 деган ғоя билан
Камю олдинга интилади ва ижод қилади. Камюни юзаки биладиган кўплаб
яқинлари уни тартибли, ўзига ишонган, баъзида ҳатто мағрур ва муҳаббат
фитналарини моҳирлик билан тўқий оладиган инсон деб билишади. Камю
ўзини бошқача тасаввур қиларди: «Аслида, мен ҳеч қачон ўзимни англай
олмадим. Аммо мен доимо ҳис-туйғуларим орқали кўринмас омадли
юлдузга эргашдим ... Менда қандайдир чалкашлик, қўрқинчли бетартиблик
ҳукм сурарди. Ичимдаги туйғуларим тартибга қарши турарди, шу сабабли
менинг қалбим парча-парча бўларди. "97
Камю ижодининг илк давриданоқ келажакдаги асарлари орқали
ривожланадиган абсурд фалсафанинг куртаклари пайдо бўла бошлади. 1932
йилда ўқишни тугатгандан сўнг, у инсон табиати ва ҳолати тўғрисида
гувоҳлик бериш истагида С.Киеркегор, Л.Шестов, М.Хайдегер ва К.Ясперсен
каби экзистенсиализм фалсафасини қунт билан ўрганишга киришади.
Альбер Камюнинг асосий кучи шундаки, у ўзининг экзистенциал
дардини етук фалсафа: абсурд фалсафасига айлантиришга муваффақ
бўлганлигидадир. Камю экзистенциализмдан илҳомланиб, ўзининг шахсий
қарашларини ҳам шу фикрга қўшади. Камюнинг асари ҳақиқатан ҳам икки
кучнинг қарама-қаршилиги, мавжуд бўлишнинг сабабларини излаш ва у
яшайдиган муҳитнинг бунга жавоби йўқлиги, у тушунмайдиган абсурд
дунёсига асосланган. Камю учун адолат ва эркинлик бир-бирига зиддир.
93
Albert Camus. Carnets II : janvier 1942-mars 1951 (1964) ;
94
Холбеков. М. Экзистанциализм: Альбер Камю. // Жаҳон адабиёти, 2013.-№11
95
Todd O. Albert Camus: Une vie. – P. : Gallimard, 1996. –P. 32.
96
97
Камю А. Творчество и свобода. Статьи, эссе, записные книжки. – М.: Наука, 1990
483
Адабиётшунос олим А.Қосимов “Ёзувчи Альбер Камю бадиий-
эстетик тамойилларининг шаклланишида экзистанциализм фалсафаси
асосий ўрин эгаллайди98” деган фикрлари билан Камю экзистанциалист
ёзувчи эканлигини таъкидлаганлар. Альбер Камю “Бегона”, “Вабо”,
“Англашилмовчилик”, “Калигула”, “Сизиф ҳақида асотир” сингари қисса,
роман, пьесса, фалсафий эсселари билан ҳаётлик давридаёқ катта шуҳрат
қозонган ва “ақллар ҳукмдори” деб аталган.
Алберт Камюнинг ҳаёт йўлларига назар ташласак, биз Камю ўз
асарларида жуда кўп гапирадиган “абсурд” тушунчаси унинг ҳаётининг бир
қисми бўлганлигини пайқаш мумкун. Камю фикрича зиддиятлар, аслида,
бизни мавжудлигимиз сеҳрига боғлиқдир. Айнан шу қарама-қаршилик ва
зиддиятларда инсонлар ўзларини ўраб турган қийинчиликларга қарамай
уларни енгиш учун куч топа олишга қодирдирлар. Камюнинг сўзларига кўра,
ўз жонига қасд қилиш "ҳеч нарса" олдида куч йўқлигининг белгисидир.
Чунки ҳаёт мутлақо маъносиз саргузашт бўлса ҳам, у яшашга арзийди.
Ҳаётнинг ўзидан бошқа ҳеч нарса йўқлиги сабабли, ҳаётнинг маъносини
тушуниш учун ҳаётни тўлиқ яшаш керак. Камю учун ҳаётга мазмун бериш
инсонларнинг ўзларига боғлиқ.99 Бу фалсафий фикрларини Камю ҳаётда ва
ўз асарларида такрорлашдан ҳеч ҳам чарчамаган.
ХХ аср жамиятининг абсурдлигини тасвирлаган Камю ўзини ҳам
"абсурд" деб таърифлаган ва афсуски, у абсурд ўлимга дуч келди. Унинг
ўлими адабиёт оламида катта бўшлиқни яратди. У 47 ёшда эди ва у Нобел
мукофотини олганига атиги уч йил бўлган эди. Камю қолдирган адабий
мерос абсурд ва умид уйғунлашиб инсон ўзини енгиб ўтишга қодирлигини
яққол намоён қилиб берадиган адабий макон бўлиб қолмоқда.
У яратган барча асарлар такрор ва такрор ўқишга арзийди.
ЎҚУВЧИЛАР БИЛИМИНИ ТАШХИС ЭТИШ – ДИДАКТИК

ТУШУНЧА СИФАТИДА
Исмоилова З.
Ўқув шартларининг энг муҳими вазифаларидан бири таълим соҳасида
бўладиган ислоҳотлар асосида бозор иқтисодиёти тизимида фаолият кўрсата
оладиган, хусусан жаҳон андозаларига мос келадиган юқори малакали
мутахассисларни тайёрлашдан иборатдир.
Мутахассис тайёрлашда энг муҳим бўлган жараёнлардан бири
ўқувчиларни билимини аниқлаш ва баҳолаш бўлиб, юқори малакали ҳар
98
Қосимов А. Типологик ўхшашликлар ва ўзаро таъсирнинг назарий муаммолари: Диссертация. – Ф., 2017. -
87 б.
99
484
томонлама рақобатбардош кадрлар тайёрлашда ўқувчиларни олган
билимларни педагогик ташхислаш муҳим аҳамият касб этади.
Ташхис – бу дидактик жараён кечадиган барча шароитларни
ойдинлаштириш,унинг натижаларини белгилаш демакдир. Ташхиссиз
дидактик жараённи самарали бошқариш, мавжуд шароит учун оптимал
натижаларга эришиш мумкин эмас. Дидактик ташхиснинг мақсади ўқув
жараёнини унинг самарадорлиги билан боғлиқ ҳолда аниқлаш, баҳолаш ва
таҳлил қилишдан иборатдир.
Педагогик диагностика ўқув жараёнини ўрганишни таъминлайди, уни
оптималлаштириш ва жамият ривожланиши учун унинг натижаларини
асослаш мақсадида педагогик жараённинг зарур шартлари ва натижаларини
аниқлашга ёрдам беради Шу билан бирга, педагогик диагностика фаолияти
давомида хулқ-атворни тавсифлаш, унинг мотивларини тушунтириш ёки
келажакдаги хатти-ҳаракатларни башорат қилиш белгилнади, Педагогик
диагностиканинг асосий ажралиб турадиган хусусиятларидан бири бу аниқ
диагностика объекти - педагогик жараённинг мавжудлигидир. Педагогик
жараённинг таркибий қисмлари педагогик диагностика объектлари, яъни:
ўқитувчи, талаба, педагогик фаолиятнинг мазмуни, усуллари, воситалари ва
натижалари, шунингдек педагогик жараён қонуниятларидан иборатдир.
Таниқли педагог олим Матсерман педагогик диагностикани “ўқувчи
ўзлаштириши билан, ўқув материалларини тўғри танлаш, мақсадни тўғри
йўналтириш мезонидир” ддеб ҳисоблайди.
Педагогик адабиётларда таҳлил қилиш орқали, педагогик диагностика
соҳасида бир қанча тадқиқотлар амалга оширилганлигини кўришимиз
мумкин. Ҳусусан, педагогик диагностикани илмий ўрганиш объекти
сифатида кўриб чиқиб, Н.К. Голубев ва Б.П. Битиналар амалда унинг
қуйидаги функцияларини аниқладилар [5]:
қайта алоқа функцияси, бу ўқитувчига шахсни шакллантириш
жараёнини бошқаришга, педагогик жараён ҳақида энг яхши натижаларга
эришишга имкон беради.
Эришилган педагогик натижаларни мезон ва кўрсаткичлар билан
таққослаш асосида педагогик фаолият самарадорлигини баҳолаш функцияси.
Тарбиявий ва мотивацион функция диагностика ўтказишда ўқитувчи
нафақат тингловчилар тўғрисида маълумот олиш, балки уларнинг
фаолиятига, ўрнатилган муносабатлар тизимига қўшилиши зарурлигини
ҳисобга олади.
Коммуникатив ва конструктив функциялар ушбу функцияларни амалга
ошириш, ўқувчиларни ташхислаш ва ўқитувчининг ўзаро алоқаси жараёнида
индивидуал-типологик хусусиятларини белгилаши шартини амалга оширади.
Педагогик жараён иштирокчиларини хабардор қилиш функциялари,
яъни диагностика натижалари тўғрисида хабар бериш (агар керак бўлса).
Башоратлаш функцияси, ташхис қўйилган объектнинг ривожланиш
истиқболларини аниқлашни назарда тутади.
485
Таълимни баҳолашда зиддиятли қарашларнинг туғилишини буюк
педагог Я.А.Коменский ҳам таъкидлаб ўтган эди. У педагогларни ўзлари эга
бўлган баҳолаш ҳуқуқидан ақл билан фойдаланишга чақирган. Таълим
олувчиларга нисбатан назоратнинг объектив бўлишига эришиш дидактик
тизимларнинг асосида ётади. Олимларнинг таъкидлашича, демократлашган
таълим тизимида юзаки (формал) назорат бўлмаслиги лозим,
Дидактик назорат таълимнинг ўзига хос методи сифатида аниқ
ифодаланган таълим берувчи, ривожлантирувчи хусусиятга эга бўлиши ўз-
ўзини назорат қилиш билан бирлашиши, энг аввало, таълим олувчининг ўзи
учун зарур ва фойдали бўлиши лозим.Таълим тизимини демократлаштириш
билим, кўникма ва малакаларни назорат ва баҳолашдан эмас, балки баҳо
ёрдамида ўқишга ундашнинг мураккаб шаклларидан воз кечишни талаб
қилади. Ўқувчиларнинг ўқув меҳнатини рағбатлантиришнинг янги
усулларини излаш, таълим ва тарбия соҳасида куч тўплаб бораётган шахсий
фойда тамойили янгича ёндашувларни белгилаб беради.
1. Мендубаева, З. А. Педагогическая диагностика. Критерии и показатели
экспертизы учебной книги / З. А. Мендубаева. — Текст : непосредственный //
Молодой ученый. — 2012. — № 7 (42). — С. 291-299
2.Холиқов А.А. Педагогик маҳорат./ Дарслик/ ЎзР Олий ва ўрта таълим
вазирлиги, - Т.: “Иқтисод – Молия”, 2011.
3.М.Матмусаева Педагогик диагностика/ Маъруза матнлари/ Қўқон-2010.
ADDRESS IN SPEECH - FORMAT OF

ETIQUETTE REQUIREMENTS
M. Karimova
Fergana State university
The problem of appeal plays an important role in research on etiquette.
Category politeness is one of the central part of etiquette – verbal communication.
From a historical point of view the phenomenon of politeness goes back to the
forms of appeal and develop resources in codifying the social status of the
participants of communication and the social distance between them. Еtiquette
speech units are functioning in the context of politeness, i.e on the communicative
level, they are its «developers». Politeness is necessary to regulate and facilitate
communication in the social sphere through etiquette, the rules of polite behavior
that are based on the difference in social status and social roles. Handling is
directly related to the norms of speech etiquette as an inherent property of speech
acts of its circulation. Playing an important role in interpersonal communication,
appeals can promote the reaction of the speaker and the addressee, and help create
a special communicative space.
For the first time, the discussion of questions about the culture of language and
speech нашло was reflected in работах the works of scientists Prague Linguistic
School. С Since then, the efforts of linguists in many countries have been focused on
486
studying the use and functioning of language tools in various spheres of human
activity.
Etiquette speech units function in the context of politeness, i.e., at the
communicative level, they are its "manifesters". Politeness is necessary to
regulate and facilitate communication in the social sphere, thanks to etiquette,
established rules of polite behavior that are based on differences in social status
and social roles.
N. I. Formanovskaya, for example, considers the treatment depending on the
situation, the social roles of the speakers, based on the idea that speech in a
normal situation should be polite. V. I. Karasik considers the treatment as a
manifestation of etiquette in the language.
Everyone uses speech etiquette every day. Speech etiquette is traditionally
understood as national-specific rules of speech behavior and a system of certain
communication formulas that regulate people's relationships. Tactics and
strategies, formulas and patterns of speech etiquette are assimilated so deeply that
they are perceived by the naive language consciousness as part of the natural and
natural behavior of people (for example, in Germany, the use of the label formula
Entschuldigung, Pardon, without the addition of Frau or Herr will be considered
bad form). That is why the knowledge and application of speech etiquette is
largely unconscious, brought to automatism, "mechanized". The address is
directly related to the norms of speech etiquette, since the inherent property of
speech is its appeal, its targeted nature. Playing an important role in interpersonal
communication, addresses promote interaction between the speaker and the
addressee and help create a special communication space.
Traditionally, speech etiquette is considered in connection with standard
communicative situations (address, greeting, acquaintance, farewell, apology,
gratitude, congratulations, wishes, compliments, sympathy, condolences), which
form a special class of speech etiquette acts that are naturally and organically
included in the structure of discourse.
Thus, the communicative units that perform the phatic function are stable
stereotypical complexes that ensure the success of the communication process.
There are specialized and non-specialized means of speech etiquette.
Specialized tools include formulas for speech etiquette and address. Non-
specialized speech etiquette means include the specifics of the choice and
organization of the content of speech, the etiquette use of grammatical forms,
modal forms with reduced categoricity, indirect speech acts, indirect designation
of certain objects.
From the point of view of the structural and grammatical aspect, the means
of speech contact are divided into two levels according to their relationship to the
grammatical category of predication. The first level is the level of contact means
of incomplete predicative power (or non-predicative contact units), i.e. means
with no explicit grammatical predicativity. The second level consists of syntactic
means of full predicative power. The class of non-predicative contact means
487
includes interjections, non-verbal utterances, modal words, introductory elements,
emphatic adverbs, addresses, and etiquette formulas.
According to N. G. Tyrnikova, the etiquette structure of oral discourse
consists of the etiquette frame, the etiquette carcass and the etiquette inclusions.
The label frame of the discourse, the main elements of which are addresses,
greetings and farewell, organizes communication and regulates the relationship
between communicants. The etiquette carcass of discourse performs the function
of creating and maintaining the comfort of communication and includes language
units that traditionally do not belong to specialized etiquette means, but perform
the function of maintaining contact inherent in etiquette means. The researcher
considers requests, apologies, and thanks to be etiquette inclusions.
The author connects the differences in national etiquette traditions with the
presence of nationally specific etiquette phrases and expressions that are part of
the etiquette structure of the discourse. Nevertheless, the researcher emphasizes
that despite all national differences, there is a universal universality of speech
etiquette in its functions and structure.
Thus, the address can be defined as a label speech unit that plays a primary
role in interpersonal communication and creates a special communicative space.
Time, society, and social values are changing. The language is among the
first to respond to changes. To choose an address to an unknown person means to
give a name to the person with whom you communicate, to determine your own
and his status, to express your attitude to the future interlocutor. What are the
marker words that name the person to whom we refer, existed and still exist in
languages? How does the syntactic unit-address-become a socially significant
category? To understand this, it is necessary to understand what is the peculiarity
of the treatment in the studied languages, what is its history.
The appeal as a communicative act has several functions. The main one is to
attract the attention of the interlocutor. This is a vocative function.
Since the addresses are used as proper names (Anna Sergeevna, Igor, Sasha,
George Duval, Maria), and the names of people by degree of kinship (father,
uncle, grandfather, Papa, Onkel, Opa), by position in society, by profession,
position (president, general, minister, director, accountant, Präsident, General,
Director); by age and gender (man, boy, girl, Herr, Junge, Mädchen), the address
in addition to the vocative function indicates the corresponding attribute.
Finally, the appeals can be expressive and emotionally colored, contain an
assessment: Zarifa, Guli, Marinochka, klutz, clever; meine Prinzessin. The
peculiarity of such appeals is that they characterize both the addressee and the
addressee himself, the degree of his upbringing, attitude to the interlocutor, and
emotional state.
The given words-addresses are used limitlessly in an informal situation; only
some of them, for example, proper names (in their basic form), names of
professions, positions, serve addresses and in official speech, that is, they are to
some extent limited.
488
From the point of view of linguistic and cultural features, the communicative
situation reflects the national and cultural identity of the language community.
Regarding the limitations of the communicative situation containing the appeal, it
can be said that it consists of two speech acts: an appeal and a greeting (requests,
apologies, expressions of gratitude and other speech acts).
Speech etiquette develops under the influence of society on language and
language on social relations. The analysis of speech etiquette in different periods
of the history of the German, Russian and Uzbek languages shows that it develops
under the influence of social, state and household factors.
References:
1. Mechkovskaya, B. (1998). Yazyk i kultura [Language and

culture]. Мoscow: Ahentstvo «FAIR» [in Russian].
2. Formanovskaya, Shevtsov, S.V. (1993). Slovar russkoho yazyka
[Speech English speech etiquette]. Мoscow [in Russian].
3. Tazhibayeva, E.R. (2015). Linhvisticheskie korporatsii kak sredstvo razvitiia
leksicheskikh navykov studentov v obuchenii inostrannomu yazyku [Linguistic
corpora as a means for developing students’ lexical skills in teaching foreign
language]. Vestnik Karahandinskoho universiteta – Bulletin of the Karaganda
University, 4(80), 37 [in Russian].
4. Tazhibayeva, E.R. (2015). Linhvisticheskie korporatsii kak sredstvo razvitiia
leksicheskikh navykov studentov v obuchenii inostrannomu yazyku [Linguistic
corpora as a means for developing students’ lexical skills in teaching foreign
language]. Vestnik Karahandinskoho universiteta – Bulletin of the Karaganda
University, 4(80), 37 [in Russian].
5. Тырникова Н.Г. Общее и специфически национальное
в речевом этикете (на материале русского и английского языков). Автореф.
дисс. … канд. филол. наук. – Саратов, 2003.
489
ФОРС-ТОЖИКЧА АТАМАЛАРИ АСОСИДА ШАКЛЛАНГАН
ФАРҒОНА ВИЛОЯТИ ТОПОНИМЛАРИ
Джалолов Ш.
Қадимдан юртимизда қишлоқ, маҳалла ва шаҳарларга ном беришда
унинг географик ўрни, ҳудуднинг табиий хусусиятлари, шу ерда яшовчи
аҳолининг этник келиб чиқиши эътиборга олинган. Ўзбекистоннинг айрим
топонимлари форс-тожикча атамалар асосида шаклланган. Чунки бу икки
қардош халқ қадимдан бир жойда яшаб, битта ариқдан сув ичишган. Шунинг
учун ҳам бази топонимлар-тарихий жойлар номларида форс-тожикча номлар
қўлланилган. Ўзбекистон шаҳарлари аксариятининг номланиши ҳақида
турли хил маълумотлар мавжуд. Юртимизда ўзига хос мавқега эга бўлган
ҳудудлардан бири бўлган Фарғона водийси қадимий ва ҳамиша навқирон
шаҳарларга бой ҳисобланади. “Фарғона” топоними ҳақида ривоятлар
мавжуд. Ривоятларга кўра, Фарғонани сосоний ҳукмдори Нуширавон
(Ануширвон) бунёд қилган ва подшо бу ерга ҳар бир жойдан биттадан қабила
олиб келган экан. Шундай қилиб, турли жойлардан келган кишилар
иморатлар қуриб, экинлар эккан. Кишилар уларни турли жойлардан
келганлигидан “Аз ҳар хона”-“турли хонадонлардан келганлар” деб атай
бошлаганлар. Сўнгра аз қўшимчаси тушиб қолиб, Ҳархона бўлиб кетган, бу
эса бора-бора Фарғона шаклини олган дейилган1. Худди шу ривоят араб
географи Ибн Хурдодбеҳнинг “Китоб ул-масолик вал-мамолик” асарида,
Ҳамидуллаҳ Қазвинийнинг “Низҳат ул-қулуб” асарида ҳам келтирилган.
Юртимизнинг қадимий шаҳарлар қаторига Марғилон шаҳрини ҳам киритиш
мумкин. Марғилоннинг топонимикаси ҳақида сўз кетганда Исоқхон
Ибратнинг “Фарғонф тарихи” асари этиборлидир. Бу асарда шаҳар номининг
келиб чиқишини форс-тожик тилидаги “мурғу нон”, яъни “товуқ ва нон” сўзи
билан боғлайдилар. Исоқхон Ибратнинг “Фарғонф тарихи” асарида
Марғилон шаҳрига айнан мана шу форсистонликларнинг талаби билан асос
солинган, деб келтирилади Марғилонга асос солинишини Искандар
Зулқарнайн билан боғлайди. Унга кўра Искандар Зулқарнайннинг шарққа
қилган юришлари даврида Фарғонада яшовчи форслар унинг йўлига товуқ ва
нон билан пешвоз чиқиб, ундан бир шаҳар бунёд этиб беришини сўраганлар.
Македонияликларнинг “бу нима?” деган саволига улар “мурғу нон” деб
жавоб берган эканлар. Топонимист Э. М. Мирзаевнинг маълумотига
қараганда , Марғилон “Марғиноб” шаклига ҳам эга бўлган2. Э. М. Мирзаев
Марғилон номини тожикча “марғ” , яъни “ўтлоқ” сўзида олинган деб айтади
ва уни Марғ, Мурғоб, Марғон сингари топонимлари билан ўзакдош деб
490
айтади3. Суюн Қораевнинг фикрича, Марғинон номининг Марғилон шакли
Ўзбеклар талаффузи натижасида кейинчалик вужудга келган. Қўқон ҳам
тарихий шаҳарлардан бўлиб, номининг келиб чиқиши ҳақида, асосан 3 хил
фарас бор. 1. “Хук канд” тожикча “тўнғиз кавлаган” маъносини англатади.
Бундай қарашнинг пайдо бўлишига сабаб манбаларда кўрсатилишича шаҳар
ўрни қамишзор бўлиб бу ерда ёввойи чўчқа(тўнғиз)лар кўп бўлган. 2.
“Яхши”, “латиф” маносини англатади. 3. “Яхши”, “латиф” шаҳар аҳолисига
нисбатан ишлатилган бўлиб, қўқонликларнинг феъли яхши бўлган.
Ривоятларга кўра, шаҳарни “Хук канд” тожикча “тўнғиз кавлаган” деб
аталишининг асосий сабаби, шаҳар барпо этилмасдан бу жойлар ботқоқлик
бўлган, бу ерда кўп тўнғизлар яшагани учун шундай номланган деган
қарашлар мавжуд. Бу ҳақида ривоят Исоқхон Ибратнинг “Тарихи Фарғона”
асарида ҳам келтирилган.
1.Ибн Хурдодбеҳнинг “Китоб ул-масолик вал-мамолик”
2.Суюн Қораев “Топонимика”
3.Исоқхон Ибрат “тарихи Фарғона”
PEER LEARNING IN ENGLISH CLASSROOM.
Ahundjanova M.
Significant changes are taking place in the methodology of foreign language
teaching. From this point of view the identification of new ways in developing the
technique of language teaching plays an important role in modern methodical
science.
Innovations in foreign language teaching can be associated with changes not
only in the objectives, content, methods and techniques, forms of organization and
management system, but also in the styles of teaching activities and the
organization of educational and informative process. Peer learning is not a single,
undifferentiated educational strategy. Other models involved discussion seminars,
private study groups, parrainage or counseling, peer-assessment schemes,
collaborative project or laboratory work, projects in different sized (cascading)
groups, workplace mentoring and community activities. The term 'peer learning',
however, remains abstract. The sense in which we use it here suggests a two-way,
reciprocal learning activity. Peer learning should be mutually beneficial and
involve the sharing of knowledge, ideas and experience between the participants. It
can be described as a way of moving beyond independent to interdependent or
mutual learning (Boud, 1993p.195).
Peer learning essentially refers to students learning with and from each other
as fellow learners without any implied authority to any individual, based on the
tenet that “Students learn a great deal by explaining their ideas to others and by
491
participating in activities in which they can learn from their peers” (Boud,
2001p.28).
Reliance on the traditional lecture as the main mode of student learning has been
criticized as: moulding students into passive recipients of information transmitted
by the teacher and making them highly dependent on teachers for much of their
learning needs;
promoting rote-learning that involves mainly memorization, recall and
regurgitation of facts;
“What matters…is not just what students know but what they can do with what
they know. What’s at stake is the capacity to perform, to put what one knows into
practice” (Meyers and Jones, 1993p.89).
Today, information technology (e.g. computer programs/databases, Internet
facilities) has provided “students with excellent opportunities to learn without
requiring a teacher to transmit the available information” thereby necessitating a
shift in paradigm from the highly teacher-centered to learner-centered education
(e.g. peer learning) in which students are expected to take greater initiative and
responsibility to manage more of their own learning and educational/personal
development. In peer learning, students will construct their own meaning and
understanding of what they need to learn. Essentially, students will be involved in
searching for, collecting, analyzing, evaluating, integrating and applying
information to complete an assignment or solve a problem. Thus, students will
engage themselves intellectually, emotionally and socially in “constructive
conversation” and learn by talking and questioning each other’s views and
reaching consensus or dissent . Peer learning is optimized when incorporated as an
integral component of a curriculum, paying special attention to:
Creating a conducive learning environment: Students must build mutual
respect for and trust and confidence in one another, so that they “feel free to
express opinions, test ideas, and ask for, or offer help when it is needed” .
continues over time and beyond the classroom” (Boud, 2001p.34). Thus, students
are individually and collectively accountable for optimizing their own learning and
achievements. Learning in small collaborative groups: Many of the key elements
for effective peer learning are often incorporated in the design of small
collaborative learning groups, and “research shows that students who engage in
collaborative learning and group study perform better academically, persist longer,
feel better about the educational experience, and have enhanced self-esteem” .
Furthermore, “the peer support…is a powerful psychological ballast to critical
thinking efforts” .
Peer learning also strongly motivates learning often attributed to the fun and joy of
learning in small groups. The outcomes of peer learning ultimately depend on the
design strategy, outcome objectives of the course, facilitating skills of the teacher,
and the commitment of students and teachers. Peer learning is an educational
practice in which students interact with other students to attain educational goals.
References:
492
1.Boud G.Peer learning. 1993., 2001.
2.Meyer and Jones. Peer Learning.1993.
ПЕДАГОГИК МУЛОҚОТДА ЎҚУВЧИЛАРГА МАНИПУЛЯТИВ

ТАЪСИР ЎТКАЗИШНИНГ ПСИХОЛОГИК АСОСЛАРИ
Абсаломов Э., Исмоилова З.
Ўқитувчининг таълим-тарбия соҳасидаги фаолиятида эришиши лозим
бўлган барча ижобий натижалари унинг ўқувчилар билан бўлган жонли
мулоқотни тўғри ташкил қилиши орқали амалга ошади. Ўқитувчи сўз
санъатининг чекиз қудрати билан ўқувчиларга тарбиявий таъсир кўрсатади.
“Ўқитувчи ва ўқувчи” тизимидаги ўзаро муносабатлар шахслараро
муносабатларнинг ўзига хос тамойиллари асосида қурилади ва ривожланади.
Ўзаро муносабатлар тизимидаги иккала томоннинг алоҳида мақоми уларнинг
самарали ташкил этилиши учун талабларини ифодалайди. Эҳтимол, бошқа
бирон бир соҳада ўқитувчининг индивидуал хусусиятлари ва касбий
фазилатлари ўқувчилар билан мулоқот қилиш жараёнида бўлгани каби жуда
аниқ намоён бўлмайди. Табиийки, ўқитувчи ушбу мулоқотни ўқитувчининг
ўрни ва ўқувчиларнинг шахсий ривожланишидаги таълим жараёни ҳақидаги
ғоялари асосида ташкил қилади.
Касбий мулоқотнинг ҳар қандай бошқа шаклларида бўлгани каби,
ўқитувчининг ўқувчилар билан ўзаро алоқаси ҳам ўқитувчи онгида рефлексив
жараёнларнинг фаоллашувини назарда тутади, унинг стимули ўқувчиларнинг
мос жавоблари ҳисобланади. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, педагогик
алоқада ўзини ўқувчилар нигоҳи билан қараш орқали ўз-ўзини англаш
имконияти ҳам мавжуд. Шубҳасиз, бу ўқитувчининг мутахассис сифатида
ўзини ўзи тарбиялашини касбий ўзини англаш ва ташкил этишнинг энг муҳим
омили. Ушбу жараёнга кўплаб қарши омиллар тўсқинлик қилиши мумкин.
Бундай омиллар орасида ўқитувчининг ўқувчилар билан ўзаро муносабатда
бўлишига бўлган манипуляцион муносабати муҳим рол ўйнаши мумкин,
чунки бу алоқа тактикаси билан ўқувчиларнинг ўқитувчига узатиладиган
тескари сигналлари ҳажми ҳам, унинг сезгирлиги ҳам пасаяди. Бундай салбий
ҳолатнинг олдини олиш учун ўқитувчи илмий жиҳатдан ўзидаги хулқ-атвор
намоёнликларини улардаги манипуляция тенденциялари даражаси бўйича
кузатиб бориш имкониятига эга бўлиши жуда муҳимдир. Ушбу мақолада биз
ушбу йўналишдаги илмий тажрибани сарҳисоб қилишга ва ўзига хос
хусусиятлар рўйхатини ҳамда манипуляцион педагогик хатти-ҳаракатларнинг
намоён бўлиш тамойилларини тақдим этишга ҳаракат қилдик.
Маълумки, психология фанида манипуляция психологик таъсирнинг
бир тури сифатида тушунилади, унинг моҳирона бажарилиши бошқа
одамнинг ниятларини яширин ҳаяжонга олиб келади, унинг аслида мавжуд
истаклари билан мос келмайди. Р.В.Овчарова таъкидлаганидек, амалий
маънода манипуляция - бу бошқа одамнинг "қўлларини ушлаб олиш", уни
493
амалга ошириш, шу қадар моҳирлик билан қилинганки, у ўзини тутишини
мустақил равишда бошқарадиган таассурот қолдиришга қаратилган
ҳаракатлардир.
Ўқитувчи ҳамда ўқувчилар ўртасидаги манипуляция жараёни
мамлакатимизда нисбатан янги тушунча бўлиб, чет эл тадқиқодчилари
томонидан ушбу йўналиш бўйича кўплаб фикр мулоҳазалар келтирилган.
Э.В.Самал қуйидаги манипуляция белгиларини аниқлайди:
педагогик ёндашув: 1) ўқитувчи ўқувчиларда қўрқув, руҳий тушкунлик,
пассив итоаткорлик ҳисси пайдо бўлишига олиб келадиган ортиқча назорат,
ҳиссий ва маъмурий босим усулларидан фойдаланган ҳолда расмий
мулоқотни амалга оширади; 2) ўқитувчи натижа учун ишлайди, у нимани
хоҳлашини яхши билади ва ўз касбига биноан ҳар қандай воситадан
фойдаланиб, мақсадига эришишга интилади; 3) манипулятор-ўқитувчи
ўқувчининг психологик фаровонлиги ҳақида қайғурмайди, иккинчиси нимани
ҳис қилаётганини, унинг ўқиш ва ўқитувчи билан қандай боғлиқлигини
таҳлил қилмайди; Умуман олганда, Э.В.Самал ўқитувчининг манипуляцион
хатти-ҳаракатлари сабабларини таҳлил қилиш асосида ўқитишда манипуляция
психологик ҳимоянинг бир тури деган хулосага келади [6].
М.В.Богуславский, педагогик ўзаро алоқада манипуляцион
ёндашувнинг муҳим белгиси, манипулятор-ўқитувчи, энг аввало, у қандай
мақсадларни қўйганлиги ва аслида нимага эришиши ҳақидаги тўғридан-тўғри
саволни қоймаганлиги, деб ҳисоблайди, ёки мақсадни ўта ноаниқ шаклда
шакллантиради.
Таълим жараёнида манипулятив таъсирлардан фойдаланиш орқали
уларнинг хулқига ҳамда тарбиявий таъсирларни муваффақиятли амалга
оширишда фаол фойдаланиш самарали ҳисобланади.
Шуни таъкидлаш керакки, педагогик жараён давомида ўқитувчи ҳамда
ўқувчилар ўртасидаги манипулятив ҳаракатлар, албатта, ўқувчининг билим
олиши, дарсларга бўлган қизиқиш уйғотиш, билиш жараёнларининг фаол
ишлаши учун амалга оширилиши мақсадга мувофиқ.
Мақолада таъкидланган хусусиятлар ва кўрсаткичлардан амалда икки
йўналишда фойдаланиш мумкинлигига ишонамиз: биринчидан, бу характерли
хусусиятлардан ўқитувчилар педагогик хулқ-атворни ўз-ўзини таҳлил
қилишда баъзи бир таянч нуқтаси сифатида фойдаланишлари мумкин;
иккинчидан, ушбу белгилар ўқитувчи фаолиятининг индивидуал услубини
эксперт баҳолашда хусусиятлар тўплами бўлиб хизмат қилиши мумкин.
494
1. Ҳ.Т. Омонов, “Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат”
Дарслик/Тошкент «Иқтисод-Молия» 2009.
2.Богуславский М.В. Лабиринты манипулятивной педагогики //
Директор школы. - 2002. - № 9. С. 35-38.
3.Самаль, Е.В. От манипуляций к самоактуализации – путь к
психологическому здоровью педагога // Здоровье педагога: проблемы и пути
решения: Сб. науч. статей заочной Всерос. научно-практ. Интернет- конф.
Омск, июнь-сентябрь 2010 г. – Омск: Полиграфический центр «КАН». – С.
37–43.
4.Овчарова Р.В. Технологии работы школьного психолога с
педагогическим коллективом. - Курган: изд-во Курганского гос. ун-та,
2006.– 187 с.
СПОРТ ШАРҲЛОВЧИЛАРИ НУТҚИНИНГ
ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ
Халимов Б.О.
Жамиятдаги ижтимоий, сиёсий ва маданий ҳаётнинг ривожланишида
нутқ маданияти алоҳида ўрин тутади. Нутқий маданиятни шакллантиришда
эса оммавий ахборот воситаларининг ўрни беқиёс. ОАВ да фаолият олиб
бораётган журналистлар, сухандонлар, мухбирлар, ва айниқса, спорт
шарҳловчиларининг нутқи адабий тил меъёрларига амал қилинган ҳолда
ифода этилиши билан ажралиб туради. Улар ўз нутқлари, репортажлари
орқали тингловчи онгида бевосита адабий тил меъёрларига хос нутқни
шакллантиришга хизмат қилади. Натижада бу адабий тил мавқейини
ошишига олиб келади.
Спорт шарҳловчилари нутқи бошқа журналист ва мухбирлар
нутқидан фарқ қилиши табиий ҳол. Спорт ўйинларини шарҳлашда бирор бир
сиёсий жараённи ёритиб беришга қараганда эркинлик кўпроқ. Ўйинларни
ёритишда шарҳловчи деярли расмий услубдан ўзини йироқроқ тутади.
Чунки асосий томошабин - оддий халқ. Шунинг учун спорт шарҳловчилари
халққа тушунарли сўзлашув услубидан адабий тил меъёрларига амал қилган
ҳолда фойдаланади.
Асосан, спорт шарҳловчилари спорт ўйинларини жонли эфирда ёритиб
беришади. Бу эса улардан катта нутқий маҳорат талаб этади. Вазиятдан келиб
чиқиб сўз танлай олиш қобилиятига эга шарҳловчилар нутқи
томошабинларда юксак таассурот қолдириши айни ҳақиқат. Таъбир жоиз
бўлса, шундай шарҳлар бўладики, худди шеърий ёки насрий асар ўқувчи
китобхон китобдан қандай эстетик завқ олса, шарҳ ҳам томошабинга шундай
таъсир этади. Бу касбни эгаллаш учун барча спорт турларини тушунадиган
яхши спорт билимдони бўлиш камлик қилади. Шарҳловчи учун журналистик
495
маълумот, таҳлилий ёндашув, адабий тил ва чет тилларини мукаммал билиш,
интеллектуал салоҳият, эфирбоп овоз ва нутқ зарур. Спорт ҳам худди санъат
каби миллат ва чегара танламайди. Шарҳловчи эса ўйин қайси миллат
вакиллари ўртасида кечмасин, ҳар доим у ернинг маданияти, жойлашуви,
тарихи ҳақида маълумотга эга бўлиши зарур.
Айнан мана шу истеъдод ўзбек спорт шарҳловчиларида ҳам мавжуд.
Гарчи улар саноқли бўлсалар-да, уларнинг фаолияти бир-бирини
такрорламайди. Давлат Турдалиев, Мирзакарим Тўхтамирзаев, Даврон
Файзиев, Хайрулло Ҳамидов -ҳақиқий ўзбек жонкуяр спорт
шарҳловчиларидир. Улар бирон бир спорт ўйинини шарҳлар экан, ҳар қандай
мухлис ўйинга яна ҳам кучли қизиқиш билан, иштиёқ билан эътибор
қаратади. Уларнинг шарҳлари ичидаги баъзи бир ибора ва гаплар халқ
орасида анчайин машҳурлашиб, претседент бирликка1 айланиб улгурган.
Бунга машҳур спорт шарҳловчиси, кўплаб филологларнинг устози
Мирзакарим Тўхтамирзаев футбол шарҳидаги бир гапини мисол келтириш
мумкин: “Ана холооос?! Бундай вазиятдан гол ура олмасликнинг ўзи бир
маҳорат...”
Дарҳақиқат, бу спорт шарҳловчилари ўз фаолиятининг чўққисига ,
шубҳасиз, “миллионлар ўйини” футболдаги шарҳлари орқали эришган. Улар
жонли эфирда ўйинни шарҳлар экан, томошабин пауза ва тўхталишларни
деярли сезмайди, нафақат футболчилар, балки стадиондаги мухлислар ҳам
шарҳловчи эътиборидан четда қолмайди. Энг муҳими, шарҳловчи шарҳ
давомида холисликни таъминлай олади. Буларнинг барчаси юксак нутқий
маҳорат талаб этади. Нутқ давомида баъзи шарҳловчиларимиз ўзбекнинг ҳеч
кимда йўқ таг маъноли сўзларини ҳам ўз ўрнида кучли маҳорат билан
қўллайдики, бу бевосита томошабинлар эътиборини тортади. Ҳозир
ёдингизга Давлат Турдалиевнинг термамиз енгилаётган дамларда айтган
машҳур сўзларидан бирини келтирамиз: “Бизнинг футболчилар учун
дарвозадан 3 ё 4 метр узоқликдаги масофа бўлса, иложи бўлса дарвозабон
ҳам бўлмаса, ана шундагина хавфли вазият ҳосил қила олишади”. Мана шу
сўзлари орқали бутун ўзбек халқи дардини айтган. Киноя, пичинг, кесатиқлар
орқали ўз нутқида терма жамоамизга қарши норозилик кайфиятини бера
олган. Спорт шарҳловчилари нутқида нутқ коммуникатив сифатларининг
барчаси яққол мужассам ҳолда намоён бўлади.
Бир сўз билан айтганда, бугунги кунда ўзбек спорт шарҳловчилари ҳам
нутқий маданиятимизни шакллантиришда ўзларининг бебаҳо хизматларини
қўшиб келмоқдалар.
Претседент бирликлар – матн таркибида қўлланувчи тил эгаларига
яхши таниш бўлган, ўша халқнинг миллий онгида яхлит тизим сифатида
сақланган, уларнинг нутқий фаолиятида қайта-қайта мурожаат қилинадиган
шахс номлари, сўз бирикмалари ва жумлалар.
496
1.Омонтурдиев Ш., ЛАбдураимова Ш. Ўзбек нутқи маданияти.
Тошкент, 2016.
МАЛАКАЛИ КАДРЛАРНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА МАЛАКАСИНИ

ОШИРИШ КУРСЛАРИНИ МАСОФАВИЙ ЎҚИТИШДА АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ.
Расулов Х.А.
Ўзбекистон Республикаси Миллий гвардияси
Фарғона минтақавий ўқув маркази
Бугун коронавирус пандемияси билан боғлиқ вазият сабаб барча
соҳаларда трендлар ўзгармоқда, устувор йўналишлар қайта кўриб
чиқилмоқда, янгича ёндашувларни қўллашга киришилмоқда. Барча таълим
муассасалари сингари, малака ошириш институти ҳам масофадан туриб
ходимларнинг малакасини ошириш режимига ўтмоқда.
Ушбу вазиятни инобатга олган ҳолда Ички ишлар вазирлиги Малака
ошириш институти ва унинг жойлардаги филиалларида ўқув жараёнида
замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш масалаларига кенг
эътибор қаратилмоқда.
Ахборот технологияси – объект, жараён ёки ҳодисаларнинг ҳолати
ҳақидаги янги маълумотларни олишда маълумотларни йиғиш усуллари,
маълумотларни етказиб беришдан ва воситалар мажмуидан фойдаланиш
жараёнидир. Ахборот технологиялари таълимий маҳсулот ва хизматларини
ташкил этишда дастгоҳ ҳисобланади.
Таълим тизимида ахборот-коммуникация технологиялари фанининг
қўлланилиш йўналишларидан бири юқори даражадаги самарали ва сифатли
мультимедиали электрон дарслик ва энциклопедик нашрларни ишлаб
чиқишдан иборат. Электрон дарсликнинг қўлланилиш соҳаси кенг бўлиб,
айниқса мустақил таълим олиш ва масофали ўқитиш жараёнида самарали
натижалар беради. Ҳозирги пайтда таълим тизимида қўлланилаётган
электрон дарслик ва энциклопедиялар хаваскорлик ва касбий йўналиш
характерида бўлиб, компакт-дискларда ишлаб чиқилган. Бундай нашрлар
интернет тармоқларида ҳам пайдо бўлмоқда.
Таълимий маҳсулот – таълим жараёнига татбиқ қилиш учун
ифодаланган маълумотлар мажмуидир.
Замонавий ахборот технологияси - шахсий компьютер ва
телекоммуникация воситаларидан фойдаланувчи ахборот технологиясидир. .
Жамиятни ахборотлаштириш – фуқароларнинг ахборотга бўлган
эҳтиёжини ва уларнинг ҳуқуқларини амалга оширишни қаноатлантиришдаги
мақбул шартларни, давлат ва ҳокимият, маҳаллий ва ўзини ўзи бошқариш
497
органларини, ахборот ресурсларидан фойдаланиш ва уларни шакллантириш
асосида жамоат бирлашмаларини ташкил этишни яратишнинг
ташкиллаштирилган ижтимоий-иқтисодий ва илмий-техник жараёнидир.
Таълим жараёнини ахборотлаштириш - жамиятни
ахборотлаштиришнинг муҳим элементларидан бири ҳисобланади. Таълимни
ахборотлаштириш қуйидаги қулайликларга эга:
- жамиятнинг ҳар бир аъзоси ҳақидаги маълумот ва билимларни
олишга йўл очиб беради;
- шахснинг интеллектуал ва ижодий қулайликларини ривожлантиради;
- жамиятнинг ҳар бир аъзоси фаоллик билан малакасини ошириб,
фаолият фазасини тезкор ўзгартиради;
- масофавий ўқитиш ёрдамида таълим самарасини оширишни
таъминлайди. Таълим маҳсулотлари ва хизматларини ишлаб чиқиш учун
қуйидаги ахборот технологиялар қўлланилади:
- гуруҳлаш, турлаш, ҳисоблаш, маълумотларни агрегатлаш учун уларни
қайта ишлаш ахборот технологиялари ;
- масофавий ўқитиш қатнашчиларининг ахборот талабларини
қондириш учун бошқарув ахборот технологиялари;
- фанлар бўйича экспертлар маҳсулотларини масофавий ўқитишнинг
фойдаланувчилар томонидан олиш имкониятини берувчи эксперт
тизимларининг ахборот технологиялари.
Масофавий ўқитиш усулидан фойдаланиш, таълим тизимида
замонавий инновацион технологияларни қўллаш ҳам иқтисодий, ҳам
ижтимоий самара беради. Шу боисдан назарий ва услубий асосларни
ривожлантириб бориш ҳамда зарур ташкилий чора-тадбирларни самарали
амалга ошириш бугунги куннинг долзарб вазифаларидан биридир.
1. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Т.:
ТДПУ, 2003.
2. Ишмуҳамедов Р.Ж. Инновация технологиялари ёрдамида таълим
самарадорлигини ошириш йўллари. – Т.: ТДПУ, 2004.
3.Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудов М., Адизов Б. Таълим технологияси. –
Т.: Ўқитувчи, 1999.
THE USE OF JARGONS IN OUR SPEECH
Anvarova F.
What is jargon itself? Special words or expressions used by a profession or
group that are difficult for others to understand. Or a form of language regarded as
barbarous, debased, or hybrid, in dictionaries it is analyzed like that.
Jargon is the specialized terminology associated with a particular field or
area of activity. Jargon is normally employed in a particular communicative
498
context and may not be well understood outside that context. The context is usually
a particular occupation (that is, a certain trade, profession, vernacular or academic
field), but any in group can have jargon. The main trait that distinguishes jargon
from the rest of a language is special vocabulary—including some words specific
to it and often different senses or meanings of words, that outgroups would tend to
take in another sense—therefore misunderstanding that communication attempt.
Jargon is sometimes understood as a form of technical slang and then distinguished
from the official terminology used in a particular field of activity.
The terms jargon, slang and argots are not consistently differentiated in the
literature; different authors interpret these concepts in varying ways. According to
one definition, jargon differs from slang in being secretive in nature; according to
another understanding, it is specifically associated with professional and technical
circles. Some sources, however, treat these terms as synonymous. In Russian
linguistics, jargon is classified as an expressive form of language, while secret
languages are referred to as argots.
Jargon differs from “fatty” language, or unnecessarily complicated words
and phrases. It does not simply refer to any incomprehensible writing, but to the
specific technical terms within a discipline. Thus, jargon serves the purpose of
allowing the author to communicate both concisely and effectively within a
disciplinary audience. This is worth analyzing.
Jargon is specialized vocabulary of any profession, trade, science, or hobby.
As scientists discover new phenomena and research techniques, they coin terms by
which to refer to these findings. These terms, which are technical terms specific to
discipline, will, by default, be jargon. Thus, jargon essentially creates language to
meet the needs of scientific development. In addition, by introducing new jargon in
their texts scientists signify that they are making progress in the field.
The usage of jargons in scientific texts differs. Scientists attempt to establish
themselves as professionals of their disciplines by using specialist terminology.
However, jargon sometimes decreases readability and distracts readers from the
main focus of the paper. When using jargon, it is very important to keep the
audience in mind, any consciously consider when and how often utilize specialized
vocabulary. To improve clarity, writer should always consider the following:
Audience: The level of acceptable jargon depends heavily on the reader. For
instance, although the audience of a scientific journal article is likely educated in
the subject and can thus comprehend a high level of jargon, the government
official reading an environmental policy memo might not have the background or
time to understand complex vocabulary. Use your direction to think carefully about
your specific audience.
Poorly formed jargon: In some cases, even when jargon is used appropriately for
a given audience, its meaning might still be unclear. Several possible cases
include:
Misleading jargon
499
Example: ’’heavy metals’’-The term is often used to describe toxic
metal elements such as mercury and lead. However, a reader has no way to
quantify how much an atom must weigh to be considered “heavy”, and there are
nontoxic elements with greater atomic weights than either mercury and lead.
Unless the reader already knows exactly which metals the jargon describers, the
term offers little clarification.
Jargon named after a person
Example: “Klinefelter’s syndrome”- This jargon term is named for its
discoverer, but fails to reveal anything about the condition, namely that individuals
with Klinefelter’s have shells.
Excessively long jargon
Jargon that is difficult to pronounce
Original: The phospholipid bilayer allows for bidirectional transport
of cellular metabolites.
Possible revision: Changes in the DNA sequence during replication
can affect other cellular process, transcription.
This example demonstrates the trade-offs inherent in using jargon. The
original sentence uses complex biological terms that refer to specific biological
processes and structures. For a more general audience, the jargon can be eliminated
entirely and replaced with simpler language, while preserving most of the meaning.
Note that the revised version is longer that the original, so in the original concision
and communication to a specific audience are emphasizes, whereas in the revised
text clarity takes precedence over concision to reach a broader audience. This is a
situation where an author can easily define a scientific term for the readers. The
term “transcription” is the simplest term to describe the process by which RNA is
made from a DNA copy. Although readers might be able to make the connection
between “transcription” and “transcribe”, they might not know the details on their
own. The additional definition fills in any lingering information gaps.
The revision clarifies jargon that has been poorly formed, effectively
defining the jargon for readers. The definition is required in order for the reader to
understand the condition. And it is very helpful when taking about any scientific
information.
References:
1. “Understanding professional jargons”published by American writers.
500
У.ҲАМДАМ ВА Х.ДЎСТМУҲАММАД ҲИКОЯЛАРИДА

ПЕЙЗАЖ ТАСВИРИ
Мадарипова М. Р.
Замонавий ўзбек ёзувчилари ҳикоя жанрини ҳам устоз ўзбек
ҳикоянависларининг, шу билан бир қаторда классик жаҳон ҳикоячилигига
ижодий тажрибалари билан рамзий-мажозий образлар ва услуб жиҳатдан
ғарб адабиётига хос модернистик шакл ва усуллардан кенг фойдаланишиб,
ҳикоячиликда янгича бадиий-эстетик янгиланишлар ясашмоқда. Бу жараёнда
бадиий психологизмнинг ўрни каттадир. Маълумки, “Бадиий психологизм –
бадиий асарда тўлақонли инсон образини яратишнинг муҳим воситаларидан
бири. Персонаж руҳиятининг очиб берилиши, хатти-ҳаракатлари ва гап-
сўзларининг психологик жиҳатдан асосланиши, шу мақсадларга хизмат
қилувчи усул ва воситаларнинг жамланмасидир” [1;48]. Ҳозирги ўзбек
ҳикоячилигида инсон руҳиятини тасвирлаш, кашф этиш асосий вазифалардан
бири бўлаётганлиги сабабли ёзувчиларимиз турфа хил психологик тасвир
воситаларидан кенг фойдаланмоқда. Улуғбек Ҳамдам ва Хуршид
Дўстмуҳаммад ҳам ўз ҳикояларида бевосита характерлар руҳий дунёсини
очишда бадиий психологизмнинг пейзаж, монолог, диалог, туш,
галлюсинация ва эгизак образ каби психологик тасвир воситаларидан кенг
фойдаланувчи ижодкорлар сафига киради. Бу эса ижодкорларнинг ҳикоялари
бадииятини оширишга катта хизмат қилиш билан бир қаторда
ижодкорларнинг ҳикояларини янгича нигоҳ билан таҳлил этишни тақазо
этади. “Ёзувчи ўз ғоявий ниятини фақат қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатлари
ва нутқи билан эмас, балки уларни ўраб турган табиат манзаралари
тасвирлаш орқали ҳам амалга оширади. Пейзаж тасвири орқали ўқувчига
таъсир этишни, ундаги гўзаллик туйғуларини тарбиялашни ҳам кўзда тутади”
[2;9]. Улуғбек Ҳамдам ва Хуршид Дўстмуҳаммад ҳам ўз ҳикояларида
персонажлар руҳиятини очишда пейзаждан ўринли фойдаланадилар.
Улуғбек Ҳамдамнинг “Сўз” ҳикоясида табиат тасвири қаҳрамон
руҳияти билан уйғунликда берилади. Ҳикоя бош қаҳрамони аёли билан узоқ
йиллар бирга яшаган, турмуш ташвишлари, рўзғор деб аёли билан ҳеч ҳам
алоҳида дам олишга бормаган бугуннинг қаҳрамони. У ўз фарзандларини
уйли-жойли қилгач, аёли билан дам олгани дала ҳовлига боради. Эрнинг ҳам,
хотиннинг ҳам кайфияти жуда чоғ. Атрофда куз бўлишига қарамасдан
уларнинг қалбида баҳор таровати ҳукм сурмоқда. Одатда самимий
муносабатларни ифодалашда ёзувчилар баҳор фаслини танлайди. Аммо
ҳикоя аввалиданоқ куз фаслининг тасвирланиши воқеалар ривожида туб
бурилиш бўлишига рамзий ишорадек гўё. Эр аёлининг дугонасига “бемаъни
кун бўлди” деган гапини тўсатдан эшитиб қолмагунча, атроф гўё эр учун
жуда чиройли ва хушманзара кўринишда эди. Лекин аёлининг бир оғиз гапи
501
билан ана ўша гўзалликка путур етади. “Тушгача атроф бирам чиройли,
бирам ёқимли эдики, қараб кишининг баҳри дили қулф урарди. Энди кўкда
тўда тўда булутлар пайдо бўлди, осмон юзи қорайиб ерда унинг кўланкаси
кезина бошлади. Кўп ўтмай, фалак тоқи қарсиллаб бир ёришдию, шиғалаб
ёмғир ёғди” [3;290]. Ушбу табиат тасвири орқали бевосита эркак
психологиясида бўлган ўзгаришлар кўрсатиб берилган. Шунингдек, ҳикояда
бир оғиз ўйламай айтилган сўзнинг инсон руҳиятига салбий таъсир ўтказиши
мумкин эканлиги ҳақидаги фалсафий ғоя ҳам илгари сурилган.
Пейзаж тасвирига бадиий-ғоявий жиҳатдан ёндашилганда асар
қаҳрамонлари билан пейзаж тасвири ўртасида ажратиб бўлмас диалектик
алоқа мавжуддир. Хуршид Дўстмуҳаммад ҳам “Эрта баҳор” ҳикоясида
қаҳрамон психологиясини очишда пейзаждан унумли фойдаланган. Ҳикоя
қиш бўйи диққинафас уйда зериккан ваниҳоят, баҳор ташрифи туфайли
“озодлик”ка чиққан ва озодликдан завқ туяётган инсон кўнгли ҳақида.
Аксарият пейзажларда ёзувчилар қиш фаслини қаҳрамонларнинг тушкун
кайфиятлари, музлаган қалбини ифодалашда фойдаланишади. Ҳикоя
қаҳрамони ҳам дала ҳовлидаги баҳор манзарасини кўргунча руҳияти тушкун
эди. “Ромиз Жўра шу ёшга етиб ҳеч қачон қишни бу қадар оғир
ўтказмаганди. Қиш одатдаги қишлигини қилди – ҳаво совиди, ердан қарийб
қор аримади. Уй-жойи иссиққина, бола чақаси бағрида хизматига бориб
келиб турди. Лекин юраги сиқилди, фақат нега нимадан сиқилди, не
ҳасратларда бу қадар қисинди – ўзи ҳам билмади, тагига етолмади, тайинли
жавоб топмади” [4;391]. Ҳикоя қаҳрамонига барча тушуниксиз
дилхунликлари фақат дала ҳовли васлига , дийдорига етсагина
тарқайдигандек туйилаверади. Баҳор келақолса, дея сабрсизланаверади.
Ҳикоя сюжети давомида пейзаж ҳам қаҳрамон руҳиятига ҳамоҳанг тарзда
тасвирланади. Баҳор ёшариш, янгиланиш фасли бўлиш билан биргаликда
инсоннинг қалби ором олувчи, таскин топувчи фасл ҳамдир. Ҳикоя бош
қаҳрамони Ромиз шоир боғга кириши билан табиат манзараси қалбига олам-
олам қувонч олиб киради. “Ромиз Жўра ичкарига бир қадам қўйган жойида
димоғига гуп этиб урган анвойи ҳидлардан нафас ололмай қолдими ёки
қийғос очилган лолақизғалдоқлардан кўзлари қамашдими, ноёб хушхабарни
эшитгандек эмас, уни ўз кўзлари билан кўриб тургандек азбаройи энтикиб
кетди” [4;391]. Воқеалар ривожи давомида Ромиз Жўра дала ҳовли оғушида
турфа хаёллар суради, хилма-хил ғайриоддий ҳолатларни бошдан кечиради.
Табиат манзаралари ҳам ушбу ҳолатлар билан бирикиб, уйғунлашиб кетади.
Шунингдек, ҳикояда бадиий тасвир воситалари жонлантириш, ўхшатиш,
метафора, метонимия, мажоз кабиларнинг ёрқин намуналарини ҳам учратиш
мумкин.
Демак, юқоридаги икки ҳикояда ҳам куз, қиш, баҳор фасли пейзаж
воситасигина эмас, балки қаҳрамонлар руҳиятини ифодаловчи уйғун рамз
вазифасини ҳам ўтаганлигини кўришимиз мумкин.
502
1. Қуронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик
луғати. –Т.: “Академнашр”, 2010.
2. Султонова М. Пейзаж санъати. – Тошкент: Фан, 1983.
3. Ҳамдам У.Исён ва итоат: романлар ва ҳикоялар. – Тошкент: Янги
асар авлоди, 2018.
4. Дўстмуҳаммад Х. Ҳикоя: сайланма. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2021.
POLITICAL JARGONS AND SOME ISSUES RELATED
TO THEIR USAGE
Anvarova F.
Jargon is the language, especially the vocabulary, peculiar to a particular
trade, profession, or group; or language that is characterized by uncommon or
pretentious vocabulary and convoluted syntax and is often vague in meaning.
Jargon is the specialized terminology associated with a particular field or
area of activity. Jargon is normally employed in a particular communicative
context and may not be well understood outside the context. The context is usually
a particular occupation, but any ingroup can have a jargon. The main trait that
distinguishes jargon from the rest of a language is special vocabulary- including
some words specific to it and often different senses or meanings of words, that
outgroups would tend to take in another sense- therefore misunderstanding that
communication attempt. Jargon is sometimes understood as a form of technical
slang and then distinguished from the official terminology used in a particular field
of activity.
Etymology. The French word is believed to have been derived from the Latin
word gaggire, meaning “to chatter”, which was used to describe speech that the
listener did not understand. The word may also come from Old French jargon
meaning “chatter of birds”. Middle English also has the verb jargounen meaning
“to chatter”, or ”twittering”, deriving from Old French.
The first use of the word dates back to the usage of the word in The
Canterbury Tales written by Geoffrey Chaucer between 1387 and 1400. Chaucer
referred to jargon as the utterance of birds or sounds resembling birds.
In colonial history, jargon was seen as a device of communication to bridge
the gap between two speakers who did not speak the same tongue. Jargon was
synonymous with pidgin in naming specific language usages. Jargon then began to
have a negative connotation with lacking coherent grammar, or gibberish as it was
seen as a “broken” language of many different languages with no full community
to call their own. In the 1980s, linguists began restricting this usage of jargon to
keep the word to more commonly define a technical or specialized language use.
503
Now we will have a look to political jargons and use of them with several
examples. Political jargon refers to the words and phrases used by politicians,
lobbyists, the media, and other people to talk about political issues in a aquicker,
coded way. Political jargon is the shared language of catch phrases spoken by
those in politics. Following are some examples of political jargon. Here are some
examples of political jargons:
Left-Wing: a politician or citizen who is more liberal than the average
person. Typically, this is someone who is for socialized medicine, for pro-choice,
among many other issues.
Right-Wing: a politician and citizen who is more conservative than the
average person. This typically means someone who is looking for lowered taxes,
especially on the upper class, for decentralization of government, and someone
who shoots down gay right issues with discussion of “family values”.
Flip flopper: a candidate or politician who changes his mind on certain
important issues over time. Bailout: helping a large company with its debts with
the intention that the company will repay the money in the future.
Bipartisan: an effort that brings together both political parties in mutual
agreement.
Grown in office: a political term used for someone who won office based
on one set of principles, but over time adopted an opposite set of principles.
Frankenfood: this term is used by politicians and lobbyists to refer to
genetically-modified food products.
Public Servants: political jargon for an elected official.
Reform: to change a law or a system to make it better or more efficient.
Lame duck: a politician who is considered ineffective, either because he or
she was recently elected out of office or announced retirement.
Kool-aid-drinker: derogatory term for an individual who votes for a
candidate or a party against their common sense.
These are all examples of political slang terms or political speech that is
used commonly by those on the “inside” of politics.
Outside of the uncomfortable dialect issue, we may expect to understand
someone when we speak the same language. Unfortunately, this is not true. One of
the biggest communication barriers- and one that is easily avoided- is the use of
jargon. Jargon words are meant to enhance communication by simplifying a
particular concept. This works when everyone involved in the conversation is
aware of the word’s meaning.
However, there some drawbacks of jargons. In other word there is sometime
that jargon does not work. To someone who is not clued in, however, it can be seen
as technical slobbery. At the very least, it can confuse the message so the recipient
loses interest. Jargon can waste time and money. When documents and emails take
longer to read and to understand, people may grow frustrated. Time is wasted when
unknown terms have to be explained or are interpreted incorrectly and result in
errors of deciphering, which leads to errors in follow-up action. Business
504
opportunities may be lost, along with potential money-making possibilities, when
jargon is misunderstood.
So what should we do if the situation itself demands to use jargons. When
jargon is unavoidable… There is a good side to jargon. Jargon-philes are able to
share their new techno-terms with ease amongst their fellow professionals. As new
concepts and ideas are developed, communities can quickly convey essential
solutions and strategies with their jargon-sounding words. The trick is to pay
attention to your audience and minimize the use of jargon in content created for
clients who do not live, eat, and breathe the particular jargon-speak you do.
Despite the diehards who wish to defend the English language and bam all jargon
and buzzwords, we are not going to see an end to it. We love to manufacture words
to convey meaning in our ever-expanding landscape of ideas and interests. Jargon
often ends up becoming a household term. Various communities use jargon that
inevitably falls into common use, including technical, business, and military
jargon.
Jargon filled content can be risky. Jargon can hurt your SEO because users
will search for terms that they are familiar with and reflect the way they speak.
Jargon can also be boring sometimes. It means, if we do not understand something,
we quickly lose interest. When jargon serves a useful purpose, it can be on-point in
its message. We should use jargon wisely when we communicate and help our
audience out by demysatisfying anything that might be unclear. It demands to be
used in a correct way.
References:
1. The book of Jargon by Miller Don, Ethan.
МАНИПУЛЯТИВ ТАЪСИРДА ТАФАККУР ВА НУТҚ
М.Ж.Ражабов
Инсон тафаккури ва нутқ ўртасидаги боғлиқликни ёритиб бериш
назарий лингвистиканинг пайдо бўлишидан бошлаб асосий муаммо бўлиб
келган. Сўнгги икки аср давомида қарама-қарши томонларнинг қутблари
ўртасида мумкин бўлган қатор фаразлар илгари сурилдики, булар нутқ ва
тафаккур ўртасидаги тўғридан-тўғри боғлиқлигини инкор этишдан
(Ф.Э.Бенекке) тортиб уларнинг умуман бир-бирини тўлдириши каби
қарашларни мавжудлигидир (Ф.Д.Шлейермахер) [2. 606-607]. Шундай қилиб,
баъзи тадқиқотчилар (В.Гумболдт, Ф.де Соссюр, Л.Блоомфилд ва бошқалар)
нутқни фикрни шакллантирувчи аъзо деб эълон қилдилар ва уларга ўз
навбатида қарама-қарши олимлар ижодий фикрлашни оғзаки ифодалашга ҳеч
қандай алоқаси йўқлигини таъкидладилар. Бугунги кунда аксарият
тадқиқотчилар нутқ билан боғлиқ бўлган оғзаки-мантиқий фикрлардан
ташқари, мураккаб ўзаро таъсирда биргаликда мавжуд бўлган бошқа
фикрлаш шакллари (амалий-самарали, визуал-мажозий) мавжуд деган
505
таълимотга қўшиладилар. Шу билан бирга, ижтимоий жамиятда
тарбияланган шахснинг фикрлашидаги бошқа нутқий бўлмаган белгилар
тизимлари кўпинча иккинчи даражали рол ўйнайди деб таъкидлайдилар[1.
18]. Шундай қилиб, тафаккур ва нутқ “фикрлашнинг моддий дизайни ва
жамиятдаги ахборот алмашинувини таъминловчи белги”си бўлган бир-бири
билан чамбарчас боғлиқ иккита фаолият туридир[3. 606]. Бундан ташқари,
замонавий психолингвистикада Сапир-Уорфнинг лингвистик нисбийлик
фарази тан олинган бўлиб, унга кўра турли тилларда сўзлашувчилар дунёни
ҳар хил йўллар билан идрок этадилар ва шунинг учун ҳар бир нутқ фикрлаш
жараёнига ўзига хос мантиққа эгадир.
Нутқ кўп функционал восита бўлиб, фаолиятни мувофиқлаштирувчи
восита сифатида иш олиб борадиган ҳолатларда пайдо бўладиган аниқ
функциялардан ташқари, унча аниқ бўлмаган бир қатор хусусиятларга ҳам
эга. Нутқнинг тафаккур ва онг билан муносабатини ифодаловчи функциялари
манипуляция жараёни билан бевосита боғлиқдир.
Аввало, нутқнинг нафақат шахсга, балки бутун она тилида
сўзлашувчилар жамиятига тааллуқли бўлган конструктив, яъни фикрни
шакллантириш функциясини таъкидлаш керак. Чунки нутқда маълум лексик
чекловлар, синтактик, мантиқий ва грамматик қоидалар мавжуддир. Ушбу
қоидалар фикрлашга таъсир қилади ва уни маълум бир асосга айлантиради.
Нутқ орқали манипуляция қилишни ўрганиш доирасида нутқнинг яна
бир муҳим аҳамиятга эга бўлган яширин функцияси - реалликни
шакллантиришидир. Бу биринчи навбатда, дунёнинг лингвистик луғатида
вужудга келганлигидир (бу воқеликнинг “тузилиши” ва “мазмуни” ҳақидаги
ғоялар тўплами бўлиб, тарихан нутқ орқали қарор топган ва нутқдан
фойдаланиш меъёрлари ва анъаналарида муҳрланган). Ушбу функция
нутқнинг қатъий қоидалари, турли чекланган белгилар тўплами ва уларнинг
семантикаси туфайли шахснинг дунёни англашида ёрдам беради. Нутқнинг
асосий функциялари ўз-ўзидан, ҳатто алоҳида манипуляцион хабарлар
бўлмаган тақдирда ҳам, одамнинг фикрлаш ва онгини шакллантиришга
сезиларли таъсир кўрсатади.
Нутқни тўғри идрок этишдаги маълум ҳолатларда пайдо бўладиган
фикрлаш усулига хатолар таъсир қилади. Ҳукмлардаги бундай стереотипли
аномалияларга мисоллар сифатида англашнинг пасайиши (олдинги ва
кейинги қарорлар ўртасидаги боғлиқлик мавжуд бўлмасада уларнинг бир-
бирларига таъсири) онгнинг мувофиқлиги деб аталади. Булар:
 Англай олмаслик эффекти (бошқаларнинг ўзларини тутиши ва бирон
бир нарсага алоқаси борлиги, шу сабаб атрофидагиларнинг ҳам худди
шундай қилишларидир),
 муайян мисолларни талқин қилишда хатолик, контрастлик эффекти
(ҳодисани таққослашда унинг аҳамиятини пасайтириш ёки кучайтириш),
 идрокнинг селективлиги (мавжуд тасаввурларни тасдиқлашда талқин
қилиш тенденциясини идрокка таъсир қилиши),
506
 нотўғри ёдга олишнинг таъсири (хотиранинг хатоси, яъни адресат
томонидан тахмин қилинган маълумотлар нотўғри эслаб қолинган деб қабул
қилиниши),
 онгнинг ҳақиқатни соддалаштириш тенденцияси,
 қарама-қаршиликлардан қочиш иллатларидир.
Нутқни идрок этиш жараёнининг англанмаган оқими;
 қабул қилинган маълумотларни қайси бири кўпроқ маънога эга
эканлигини аниқлаш учун дастлаб онгсиз равишда кўриб чиқиш,
 маълумот узатувчи ва қабул қилувчининг таҳлили ўртасидаги муқаррар
тушинмовчилик,
 онгда нутқ конструкцияларини ҳар доим ҳам автоматик тарзда
бошқариб бўлмайдиган томонларини тахмин қилиш,
 умумий ҳолда хулоса чиқариш.
Булар англашнинг чегара чизиғидан ўтишга имкон берадиган энг заиф
жойлари бўлиб, бўшлиқ ҳолатида тасаввур ҳосил қилиб манипуляция
жараёнида самара бериши мумкин. Чунки бу манипуляторнинг ҳақиқий
ниятларини ошкор қилмасдан психологик таъсир ўтказишга имкон беради ва
бу ҳолат манипуляциянинг асосий шартидир.
Манипулятив стратегия деганда биз манипулятор томонидан
манипуляциянинг якуний мақсадига эришишга қаратилган ва
режалаштирилган ҳамда амалга оширилган коммуникатив таъсирларнинг
умумий концепциясини, йиғиндисини тушунамиз. Бу нутқ орқали
манипуляция қилиш усули бўдиб, суҳбат жараёнини ҳисобга олган ҳолда,
маълум бир ҳолатни вужудга келтириш натижада режалаштирилган ҳолатга
олиб келиш учун мўлжалланган нутқ орқали таъсирнинг умумий лойиҳасини
(ёки сценарийсини) ишлаб чиқишдир. Шундай қилиб, нутқ орқали
манипуляция қилиш учун қандайдир усулни танлаш ва ташкил этиш, (шу
жумладан вазиятни шакллантириш, бу жараёнда турли воситаларидан
фойдаланиш), истиқболни, узатиладиган маълумотни танлашга ва тақдим
этишга тизимли ёндашишни белгилайди.
Мавжуд адабиёт таҳлилини умумлаштириб, биз психологик таъсирнинг
мақсади сифатида ишлатилиши мумкин бўлган инсон ақлий
шаклланишининг асосий турларининг қуйидаги таснифини тақдим этамиз:
1. Фаолиятга ундовчи: эҳтиёжлар, истаклар, майллар, қизиқишлар,
мотивлар, идеаллар ва бошқалар.
2. Фаолиятни бошқарувчилар: муносабат (семантик ва оператив),
мақсадни белгилаш, гуруҳ ва ахлоқ нормалари, субъектив муносабатлар,
дунёқараш ва бошқалар.
3. Когнитив тузилмалар: эътиқод, билимлар, дунёқараш ва инсон
фаолиятининг ахборот таъминотини ташкил этувчи бошқа маълумотлар.
507
4. Фаолиятнинг оператив таркиби: идрок этиш ва фикрлашнинг ўзига
хос хусусиятлари, ўзини тутиш услуби, одатлари, фаолиятнинг
стереотиплари ва бошқалар.
5. Руҳий ҳолатлар: фон (кайфият), ҳиссий (ҳиссиётлар), функционал
туйғулар ва бошқалардир.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, мулоқот жараёнида
манипуляциянинг турли стратегиялари, тактикаси, техникаси ва
воситаларидан фойдаланиш манипуляторнинг ҳаракатларини турли
даражаларда тавсифлашга имкон беради. Агар манипулятор адресат онгида
ўзининг мақсад, истакларини кўра олмаса, уларни атайин яратишга уринади.
Бунда манипуляциянинг илғор усулларидан фойдаланган ҳолда олдиндан
фикрларни ёки истакларни ишлаб чиқиш, уларни одресат онгига ёки
кейинчалик таъсир адресати қилиб олиниши мумкин бўлган конкрет шахс
онгига сингдириш механизмлари ишлаб чиқилади. Шундан сўнг, агар
манипулятор тўғри танланган адресатга яширин таъсир ўтказса, керакли
манипуляция механизмидан фойдаланса ва тактика учун танланган
лингвистик воситалардан фойдаланган ҳолда керакли натижага эришса,
манипуляцияни муваффақиятли деб ҳисоблаш мумкин.
1. Ганеев Б.Т. Язык: Учебное пособие. - Уфа, 2001. – С. 18.
2.Мельничук А. С. Язык и мышление // Лингвистический
энциклопедический словарь. – М., 1990. – С. 606-607
3.Мельничук А. С. Указ. соч. – С. 606
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ ТАШКИЛОТЛАРИДА КУЗАТИШ

МАШҒУЛОТИДА ЛУҒАТ ИШИ.
Топволдиева Ф., Топволдиева З.
Таълимнинг муҳим услубларидан бири бу кузатишдир. Кузатиш ўзига
хос бир фаолият бўлиб, у болани борлиқ ҳаёт билан яқиндан таништиради.
Бола, одатда, эшитганларига нисбатан кўрган ва кузатганларини узоқ вақт
ёдида сақлайди, улардан таъсирланади, эстетик завқ олади. Турли туман
рангларга бой, гўзал ва хуш манзара табиат бола диди, сўз бойлиги, нутқини
ўстириш манбайидир. Болани атрофдаги гўзалликни кўра билишга,
рангларни идрок эта олишга, товушлар оҳангини тинглай билишга, хушбўй
ҳидларни пайқай олишга ўргатиш орқали унинг фикр доираси ўстирилади,
нутқи ривожлантирилади. Болада теварак-атрофдан олган таассуротларини
сўз билан ифодалаш хусусиятларини тарбиялаш муҳим аҳамиятга эга. Бола
теварак-атроф ва ижтимоий ҳаёт ҳодисаларини, кишилар меҳнатини кузатар
экан, уларни ифода этиш учун янги-янги сўз ва ибораларни ўргана бошлайди.
Энг муҳими, бола ўзи яшаб турган жойдаги ўсимлик, ҳайвон, ижтимоий ҳаёт,
буюмлар билан яқиндан танишади. Болаларда кузатиш фаолиятининг жуда
508
ёшлигидан пайдо бўлиши ҳақида педагог олим Д.Н.Гоноболин шундай деган
эди: „Кузатиш идрокнинг ўзига хос хусусиятларга эга бўлган турларидан
биридир.Ташқи дунё объектларини идрок этишнинг мукаммаллиги фақат
сезгилар (кўриш, эшитиш ва бошқалар)нинг ўткирлигигагина эмас, балки
ҳодисаларни таҳлил қила билиш, нарсаларнинг белгиларини фарқ қилиш,
улар ўртасидаги боғланишларни аниқлаш, билиб олиш ва шу кабиларга
боғлиқдиръъ. Болаларни янги объект билан таништиришнинг асосий мақсади
шу объектдаги янгиликни билиб олишга, унинг белгилари, хусусиятлари
ҳақида тушунчага эга бўлишга ҳамда атроф-муҳит билан боғлиқлигини
аниқлашга ёрдам беришдан иборатдир. Кузатиш жараёнида турли
анализаторлар (кўрув, эшитув, таъм билиш. тери) фаоллашади, болаларнинг
айрим сезгилари сўз билан (аччиқ, тахир, иссиқ, совуқ, ғадир-будур, силлиқ,
қизил, сариқ, кўк ва ҳ.к.) ифодаланади.
Нутқ ўстириш услубиётининг асосчиси, машҳур педагог И.Тихеева
кузатишнинг таълим жараёнидаги аҳамиятига юқори баҳо бериб, шундай
деган эди: „..Воқеликни кузатиш ҳар қандай билимга эга бўлишнинг
негизидир. Кузатишдан кўзланадиган муҳим мақсад болаларга теварак-
атрофдаги оламни онгли равишда идрок қилишга ва идрок қилинаётган
нарсани сўз билан ифодалашга ёрдам беришдир“. Идрок боланинг тафаккур
фаолияти билан боғлиқдир: яъни объект ҳақида фикр вужудга келади, муҳим
белгилари санаб ўтилади, объект бошқа объект билан таққосланади. Кузатиш
жараёни тарбиячининг ва болаларнинг нутқий мулоқотлари асосида олиб
борилади, идрок қилинаётган муҳим томонлари эса сўз билан ифодаланади.
Мактабгача таълим ташкилотининг энг муҳим вазифаси:
1) болаларда кузатувчанлик қобилиятини ўстириш;
2) амалий тажрибаларни орттириш;
3) нутқ кўникмаларини ҳосил қилиш учун ўз ҳис-туйғуларидан
фойдаланишга ўргатиш.
Болаларда кузатувчанлик қобилияти уларни теварак-атрофдаги олам
билан ташкилий тарзда таништириш йўли билан ўстирилади. Болаларнинг
билим доирасини кенгайтириш, нутқини ўстириш ва луғат устида ишлашида
теварак-атрофдан фойдаланишнинг икки усули мавжуд:
1.Буюмларни ўрганиладиган материал сифатида болаларга яқинроқдан
кўрсатиш. Буларга турмушда ишлатиладиган буюмлар, идиш-товоқлар,
кийим-кечак, поябзал, ўйинчоқлар, табиатдан гуллар, новдалар, мевалар,
сабзавотлар, объектлар, уй ҳайвонлари ва паррандалар, қушлар, балиқлар ва
бошқалар киради. Бундай кузатиш мактабгача таълим ташмилотининг ўзида
ўтказилади.
2.Болаларни объектга ёки буюмга яқинлаштириш.
Буларга мактабгача таълим ташкилотининг ўзида бевосита кузатиш
имконияти бўлмаган объектлар ёки буюмлар (қурилишлар, дўконлар, почта,
пахта даласи, транспорт воситалари ва бошқалар) киради. Мактабгача тарбия
ёшидаги болаларни теварак-атроф билан таништириш энг яқин жойдан, яъни
509
гуруҳ хоналари (уйқу хонаси, ювиниш хонаси ва ҳоказолар), улардаги
буюмлар, ўйинчоқлар, табиат бурчаги, гуруҳ майдончаси ва ҳоказолар билан
таништиришдан бошланади. Бундай кузатишлар маълум бир мақсадни, яъни
ўз гуруҳ хонаси, ундаги жиҳозлар ва буюмлар, мактабгача таълим ташклоти
биноси, ундаги хоналарнинг, гуруҳ майдончаларининг жойлашиши ҳақидаги,
теварак-атрофдаги буюмлар, мактабгача таълим ташкилотидаги
хизматчиларнинг меҳнати ҳақидаги болаларнинг билимларини аниқлаш ва
кенгайтириш, луғатини бойитиш ва фаоллаштиришдан иборатдир.
Мактабгача таълим ташкилотининг ўзида, гуруҳ хонасида ташкил этиладиган
бундай кузатиш машғулотлари Й.И.Тихееванинг таъбирича „маҳаллий
саёҳат“ деб юритилади. Бундай кузатиш, кўздан кечириш машғулотлари
мактабгача таълим ташкилотининг ҳамма гуруҳларида ўтказилади. Тарбиячи
кузатиш машғулотини ўтказишга тайёрланар экан, у теварак-атроф билан ва
ижтимоий ҳаёт ҳодисалари билан таништириш бўйича битта машғулот
ўтказишга тайёрланар экан, у машғулот учун зарур бўлган маълумот
ҳажмини, шунингдек, кузатиш жараёнида болаларнинг билишлари ва
ўзлаштиришлари лозим бўлган сўзларни танлайди. Машғулотнинг режасини
тузишда кузатиш жараёнида фойдаланиладиган, болалар учун янги ва қийин
бўлган сўзларни белгилаб қўяди. Масалан: кичик гуруҳда гуруҳ хонаси,
ечиниш хонаси ва ҳоказолар билан таништирилганда болаларга даҳлиз, шкаф
шкаф токчаси, ўнгда, чапда, илмоқ, оёқ кийими, уст кийими, илинади ва
ҳоказо сўзлар айтилади, фаоллаштирилади, мустаҳкамланади. Шунингдек, ўз
гуруҳ хоналари мактабгача таълим ташкилоти биносининг қаерида
жойлашганлигини билиб олишга ўргатилади. Шу тариқа мактабгача таълим
ташкилоти ер майдони, ундаги барча бинолар: ошхона, кирхона, қоровул
хонаси, ҳамшира, мудира хонаси ва мусиқахоналари, гулзор, боғ ва бошқалар
таништирилиб, кузатишлар ташкил этилади. Кузатиш объекти ва унинг
мазмуни кичик гуруҳдан катта гуруҳга ўтганда мураккаблашиб боради.
Болалар билан ташкил этиладиган бундай кузатиш машғулотлари
болаларнинг билим доирасини кенгайтириш ва луғатини бойитиш билан
бирга, уларда юксак ахлоқий сифатларни ҳам тарбиялайди. Масалан ,
болаларни мактабгача таълим ташкилоти бинолари билан таништираётганда,
уларнинг эътиборлари хоналарнинг тозалигига жалб қилиниб, уларда
энаганинг меҳнатига нисбатан ҳурмат ҳисси тарбияланади; қишки уст
кийимлар кўздан кечирилаётганда улар учун чиройли, иссиқ кийимлар
тиккан усталар ва уларнинг меҳнатини қадрлаш ҳисси тарбияланади. Шунинг
учун машғулотнинг дастур мақсадида луғат ишдан ташқари кишиларнинг
меҳнатига ҳурмат (катталар меҳнатини кузатишда), табиатга муҳаббат
(ҳайвон ёки ўсимликларни кузатишда), буюмларга нисбатан эҳтиёткорлик
(буюмлар билан таништиришда) муносабатлари ва ҳоказоларни тарбиялаш
кўрсатилади.
Хулоса ўрнида айтганда, Кузатиш машғулотларининг бошланиши
муҳим босқич бўлиб, бутун машғулот жараёнига кўп томондан боғлиқ
510
бўлади. Шунинг учун болаларда кузатиладиган буюмга қизиқиш уйғотиш
мақсадида машғулотни қизиқарли қилиб ташкил этиш керак. Бунинг учун
турли усуллардан фойдаланилади. Машғулотни муқаддима суҳбатидан, яъни
мавзу мазмунига тааллуқли бўлган бир қанча саволлар беришдан бошлаш
мумкин. Масалан: катта гуруҳда қишки кийимларни кўздан кечиришдан
аввал машғулотни қуйидаги саволлар билан бошлаш мумкин: „Ҳозир
йилнинг қайси фасли? Одамлар қандай кийинишган? Нима учун ҳамма иссиқ
кийиниб олган?" кабилар.
Фойдаланилган рўйхати:
1. Қодирова Ф.Р., Тошпўлатова Ш.Қ., Қаюмова Н.М., Аъзамова М.Н.
Мактабгача педагогика. “Тафаккур”нашриёти.2019. – {108 б.}.
2. Нишонова З., Алимова Г. Болалар психологияси ва уни ўқитиш
методикаси. “Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси”
нашриёти. 2006. – {68 б.}.
3. Бабаева Д.Р. Нутқ ўстириш назарияси ва методикаси. Тошкент 2018.
{127, 128, 129 б.}.
4. Ҳасанбоева О., Жабборова Х., Нодирова З., Табиат билан таништириш
методикаси. “Чўлпон” НМИУ 2016. {29, 31б.}.
БАДИИЙ АСАРЛАРДА ХАРАКТЕР ВА КОНФЛИКТ
Д. Холматов.
Бугунги кунда мамлакатимиз янада ривожланиб бормоқда. Илм-
фаннинг ўсиб бориши ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий ҳаётимизда
муҳим аҳамият касб этмоқда. Мана шундай кунларда ҳар бир шахс ўз
мамлакатида юз бераётган воқеаларга бефарқ қарамаслиги зарур бир ҳолга
айланди. Ўзбек адабиёти ривожланиб борар экан, ХХ асрнинг бошларида
ўзбек адабиётида ҳикоя жанри пайдо бўлган бўлса, 30-йилларида ўзбек
реалистик адабиётида ҳикоя жанр сифатида шаклланди. Ўзбек адабиёти
насрида кичик эпик турнинг бир бўлаги бўлмиш ҳикоя жанрида ҳам бадиий
савияси баланд асарлар яратилди. Бу даврда Абдулла Қодирий (“Улоқда”,
“Жувонбоз”), Чўлпон (“Қор қўйнида лола”, “Дўхтир Муҳаммадиёр”) ва
кўплаб сўз усталари ҳикоя жанрида ижод қилишди. Кейинчалик Абдулла
Қаҳҳор (“Ўғри”, “Бошсиз одам”), Ойбек (“Мусича”, “Тиллатопар”) каби
кўплаб ёзувчилар ҳам бадиий етук ҳикоялар яратиб, адабиётимиз
тараққиётига муносиб ҳисса қўшдилар. Бу сўз усталарининг ҳикояларида
қаҳрамонлар характери реал тарзда очиб берилди.
Ҳозирги кун ўзбек насрида ижод қилаётган талантли адибларимиз ҳам
оз эмас. Улар яратаётган асарларнинг бадиий савияси юқори чўққида десак,
асло, муболаға бўлмайди. Ёзувчиларимиз ҳикоя жанрининг ҳам савиясини
511
ўстириб бормоқдалар. Бу йўлда ўзининг машаққатли меҳнати эвазига
ютуқларга эришаётган: О.Ёқубов, Х.Дўстмуҳаммад, Ў.Ҳошимов, П.Қодиров
каби кўплаб ёзувчиларимизни кўрсатишимиз мумкин. Бу ёзувчиларнинг
ҳикоялари қаҳрамонларининг ўзига хос маънавий олами қандай талқин
этилганлиги, ёзувчилар асарларида ҳаётнинг қайси жиҳатларини
тасвирлашга мойиллик мавжудлиги ҳамда қаҳрамонларининг умуминсоний,
миллий-маънавий қадриятларини ўқувчи шуурига кўчиришнинг бадиий
мезонларини ойдинлаштирганлигини аниқлаш масаласи шарт ҳисобланади.
Маълумки, бадиий адабиётда характер тушунчаси кенг қўлланилади.
Асарнинг бадиийлигини таъминлашда характер муҳим вазифа бажаради.
Характер — адабиёт ва санъат асарларида хусусий белгилари мукаммал
тасвирланган ва ўзида феъл-атвор (хатти-ҳаракат, кечинма, фикрий ва нутқий
фаолият)нинг тарихан аниқ типини мужассамлантирган, шунингдек,
муаллифнинг маънавий эстетик концепциясини ифодалаган инсон образи.
Адабиёт ва санъат асарларидаги характер бошқа фанлардаги (психология,
социология) характердан ўзининг концепциявийлиги билан фарқ қилади.
Атоқли адабиётшуносларимиздан бири Т. Бобоэв ўзининг илмий
қарашларида характер ҳақида тўхталиб ўтар экан, қуйидаги фикрларни
келтириб ўтади: “Характер – маълум ижтимоий фаолият типи. Характер, Л.
И. Тимофеэв айтганидек, образнинг ядроси. Характер, биринчи навбатда,
конкрет ҳаётий шароитда ўз индивидуал хаттиҳаракатлари ва руҳий
кечинмалари билан намоён бўладиган инсоннинг аниқ тасвири. Умуман
айтганда, қаҳрамоннинг муҳим хусусиятларини аниқлайдиган асосий
белгилар мажмуи характер деб юритилади”. Демак, олимнинг фикрларини
қуйидагича тушунишимиз мумкин. Ижтимоий-тарихий шароитда ўз даври
кишиларининг муҳим хусусиятларини ўзида жамлай олган образгина
характер даражасига кўтарила олади. Асар қаҳрамонининг характерини
очишда, нафақат, унинг хатти – ҳаракатлари, балки унинг руҳиятларида юз
бераётган ўзгаришлардан ҳам муҳим рол ўйнайди. Олим юқоридаги
фикрларини давом эттирар экан, ўз фикрларини моҳиятини тушунтириш
учун турли томондан ёндашади. “Назарий адабиётларда характернинг
моҳиятини аниқлайдиган икки асосий хусусият кўрсатилади: а) шахс ирода
йўналишини кўрсатувчи нарса характерни белгилайди. Н. Погодиннинг
уқтиришича, “агар одам бурнини қашиса, секин ёки тез юрса шу билан
характер бўла бермайди, характер – шахс иродасининг юзага чиқиши,
ҳаракатда ифодаланиши” демак, характер энг, аввало, шахс иродаси, ўша
ироданинг йўналиши, унинг юзага чиқиши ва ифодаланиши билан
белгиланади. (М. Қўшжонов). Шахснинг ирода йўналиши муҳитнинг шахсга
фаол муносабати ва, аксинча, шахснинг муҳитга муносабатидан пайдо
бўлади; б) хулқ-атворни белгилайдиган индивидуал руҳий белгилар:
мардлик, қўрқоқлик, инсофлилик, инсофсизлик, ташаббускорлик,
меҳнатсеварлик, ишёқмаслик, дангасалик кабилар. Бундай индивидуал руҳий
хусусиятларсиз характерни тасвирлаб бўлмайди”. Кўринадики, олим назарий
512
адабиётларга таянган ҳолда характер моҳиятини аниқлашда икки асосий
хусусиятни кўрсатади. Улардан биринчиси, шахснинг ирода йўналиши деб
олса, иккинчиси, хулқ-атворни белгилайдиган индивидуал руҳий белгилар
деб кўрсатади. Демак, биз шахснинг ирода хусусиятида, асар персонажининг
характерини очишда унинг ташқи ҳаракатини кўрсак, индивидуал руҳий
белгилари орқали унинг ички дунёсини англашимиз мумкин бўлади. Мисол
тариқасида Ойбекнинг “Қутлуғ қон” қиссасидаги Йўлчи образини олайлик,
Йўлчи атрофидаги бўлаётган ишларга бефарқ қарамайди. У одамлар
характерида юз бераётган ўзгаришларга қарши чиқади, яъни у муҳит билан
зиддиятга киришади. Унинг бундай муҳит билан курашида ирода
йўналишини кўрсак, унинг соддалик, меҳнаткашлик, инсофлилик каби
хислатларидан руҳий оламини кўришимиз мумкин. Айнан шу каби омиллар
қиссада қаҳрамон характерини очиб боради.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, ҳар учала адабиётшунос
(Т.Бобоэв, И.Султон, Д.Қуронов) ҳам бадиий характер ҳақида ўз фикрларини
билдириб ўтар экан, ўз фикрларини талқин қилишда турлича нуқтайи назар
билан ёндашади. Аммо адабиётшуносларимиз бадиий характер ҳақида
ўқувчида тушунча ҳосил қилишда турлича йўл тутишган бўлса-да, уларнинг
провардида бир хил тушунча ётади, яъни характер – маълум давр
кишиларига хос умумий хусусиятларини ва алоҳида шахсга хос индивидуал
белгиларни ўзида мужассам этган образ.
ЭГАСИ ВОҚЕЛАНМАГАН ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР

ХУСУСИДА
Тешабоев Д.Р
Маълумки, кейинги йилларда гап ҳақида янгича назарияларнинг пайдо
бўлиши, гапнинг мазмуний томонига кенг эътибор берилиши натижасида
содда ва қўшма гаплар хусусида янгича ёндашувлар кузатилмоқда.
Гапнинг марказий асоси, грамматик маркази бу – кесимдир. Бу хусусда
тилшунос олимларимиздан А.Бердиалиев, Н.Маҳмудов, А.Нурмонов,
Р.Сайфуллаева, С.Саидоваларнинг тадқиқот ишларини кўрсатиб ўтиш
мумкин [1-3].
Ўзбек тилшунослигида эгаси воқеланмаган гаплар бир составли гап
атамаси остида ҳозирги ўзбек тилида кенг ўрганилган [3]. Олиб борилган
изланишларда бир бош бўлакли гапларнинг шаклий тамойил асосида унинг
шаклий тузилиши тадқиқ этилган.
Эгаси воқеланмаган гаплар содда гаплардан ташқари қўшма гапларда
ҳам учрайди. Хусусан, биз мазкур мақоламизда тилда мавжуд бўлган эргаш
гапли қўшма гапларнинг эганинг ишитирокига кўра турлари, эгаси
воқеланган ва эгаси воқеланмаган эргаш предикатив бирлик ҳамда бош
предикатив бирликларнинг мазмуний хусусиятларини ёритишга, уларнинг
513
қолипларини белгилашга, ўзига хос умумий ва хусусий томонларини
аниқлашга кенгроқ эътибор қаратдик.
Одатда, эгаси воқеланмаган гаплар икки бош бўлакли гаплардан кўра
нутқий тежамкор синтактик тузилмадир. Бундай гаплар бирон ҳодиса ёки ўта
аҳамиятли бўлган ахборот (ҳаракат-ҳолат, белги, предмет ва ҳодисалар)ни
ўзида намоён қилади. Эгаси воқеланмаган гаплар икки бош бўлакли гаплар
каби барча функционал синтактик хусусиятларга эга.
Эргаш гапли қўшма гап қисмлари эганинг иштирокига кўра, асосан,
икки бош бўлакли гап кўринишида бўлади. Масалан: 1. У битта нарсага
аминки, бутун трасса бўйлаб ўртага ташланган шиорда Учқўрғон участкаси
тилга олинган. (С.Аҳмад “Уфқ”) 2. Ҳақиқат қанчалик улкан бўлса, бўҳтон
ҳам шунчалик улкан бўлади. (Мақол)
Баъзан эганинг иштирокига кўра эргаш гапли қўшма гаплар бир бош
бўлакли гап кўринишида бўлади. Бунда эргаш гапли қўшма гапнинг бош
предикатив бирлиги ҳам, эргаш предикатив бирлиги ҳам эгаси воқеланмаган
гап кўринишида ифодаланиб, қўшма гап қисмлари, асосан, шахси маълум гап
шаклида бўлади.
Масалан: Элёр. Сизга тилагим шуки, болам, яшаб қолишни эмас,
яшашни ўрганинг, – дерди. (Ў.Ҳошимов “Инсон садоқати”)
Юқоридаги эргаш гапли қўшма гапда бош предикатив бирлик шахси
воқеланган гап кўринишида бўлса, эргаш предикатив бирлик эса шахси
маълум гап кўринишида ифодаланган.
Айрим ҳолларда эргаш гапли қўшма гапларнинг ҳар иккала қисми ҳам
бир пайтнинг ўзида эгаси воқеланмаган эргаш предикатив бирлик + эгаси
воқеланмаган бош предикатив бирлик қолипида бўлиши мумкин.
Масалан. Нимаики талаб қилсанг, буюравер, чунки сен ҳокимсан!
(Т.Малик “Одимийлик мулки”)
Эгаси воқеланмаган шахси маълум гапларни эргаш гапли қўшма
гапларнинг кесим, эга, аниқловчи, тўлдирувчи ҳамда ҳол эргаш гапли қўшма
гап турида учратишимиз мумкин.
Масалан: 1. Кимки уйини жаннат боғчаси қилса, фарзандини шу боғча
гули каби парваришлайди. (Т.Малик “Одамийлик мулки”) 2. Қаноат бир
чўққики, унга чиқсанг, дўсту-душманга муҳтожликдан халос бўласан.
(Т.Малик “Одамийлик мулки”). 3. Эгаси воқеланмаган ҳавола бўлакли ҳол
эргаш гапли қўшма гап. Оилани қанчалик гуллаб-яшнатишга ҳаракат
қилсанг, шунчалик гўзал боғ яратган бўласан. (У.Абдуазизов)
Эргаш гапли қўшма гап қисмлари баъзан бир бош бўлакли гапларнинг
шахси умумлашган гап ва шахси номаълум гап кўринишида ҳам бўлиши
мумкин.
Масалан: Такрор ва такрор демоқчимизки, яхши хулқни ўрганиш учун
узоқлардан маъно изламайлик, Сарвари оламнинг (с.а.в.) ҳаётларини ўрганиш
биздаги яхши хулқларни тарбия этишга хизмат этади. (Т.Малик “Одамийлик
мулки”)
514
Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, эгаси воқеланмаган
эргаш гапли қўшма гаплар кўпгина ҳолларда бир ёки икки ҳавола бўлакли
қўшма гапларда учрайди.
Умуман олганда, эргаш гапли қўшма гаплар тадқиқи билан алоқадор
муаммолар анчагина. Бу масалалар ҳозирги кунда ўзбек тили синтаксиси
олдида турган ва атрофлича, чуқур ўрганишни тақозо этувчи муаммолар
сирасига киради.
1. Бердиалиев А. Эргаш гапли қўшма гап конструкцияларида семантик-
сигникатив парадигматика. – Тошкент: Фан, 1989.
2. Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларда семантик-синтактик
асимметрия. –Тошкент: Ўқитувчи, 1984.
3. Сайфуллаева Р. Эргашган қўшма гапнинг таснифи. // Ўзбек тили ва
адабиёти, 1989, 3-сон.
БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАРНИ ИННОВАЦИОН ФАОЛИЯТГА

ТАЙЁРЛАШ ДОЛЗАРБ ПЕДАГОГИК МУАММО СИФАТИДА
Джалалов Б.Б.
Таълим соҳасида инновацияларни яратиш, ўзлаштириш ва тарқатиш
асосида очиқ, мослашувчан, индивидуаллашган, янги билимларни яратувчи
замонавий педагогик жараёнлар ташкил этилган. Бунда янги таълим
технологиялари – технологик инновацияларни, таълим соҳасида янги
иқтисодий механизмлар – иқтисодий инновацияларни, ўқитишда янги
методлар – педагогик инновацияларни, янги ташкилий тузилмалар –
ташкилий инновацияларни шакллантирди ва уларнинг бирлигини
таъминлади. Етакчи олий таълим муассасаларида инновацион педагогик
муҳитни яратиш орқали билимлар иқтисодиётини ривожлантириш бўйича
тизимли ишлар амалга оширилмоқда.100
Луғавий жиҳатдан “инновация” тушунчаси инглиз тилидан таржима
қилинганда (“innovation”) “янгилик киритиш” деган маънони англатади.
“Инновация” тушунчаси мазмунан аниқ ҳолатни ифодалайди.
“Ўзбекистон Миллий энциклопедияси”да кўрсатилишича, инновация
қуйидагича мазмун ва тушунчаларга эга: “Инновация (ингл. “innovationas” –
киритилган янгилик, ихтиро) – 1) техника ва технология авлодларини
алмаштиришни таъминлаш учун иқтисодиётга сарфланган маблағлар; 2)
илмий техника ютуқлари ва илғор тажрибаларга асослангаан техника,
технология, бошқариш ва меҳнатни ташкил этиш каби соҳалардаги
100
Исмадияров Я.У. Олий педагогик таълим тизимида инновационменежментни шакллантириш
механизмларинитакомиллаштириш педагогика фанлари доктори (DSс) диссертацияси автореферати.
Тошкент – 2018 5 б
515
янгиликлар, шунингдек, уларнинг турли соҳалар ва фаолият доираларида
қўлланиши”.101
Инновация тушунчаси тадқиқотларда “янгилик киритиш” тушунчаси
сифатида кўриб чиқилади, “инновацион жараён” тушунчаси эса янгилик
яратиш ва уларни ўзлаштириш ҳамда таълим муассасаси амалиётида
самарали қўллаш жараёни сифатида ифодаланади.
Мамлакатимиз олимлари Ш.Қурбонов, Э.Сейтхалилов, М.Қуронов,
Р.Ш.Аҳлидинов ва И.Мажидовлар инновацияларни таълим маконидаги
хилма-хил ташаббуслар ва янгиликларнинг тўпланиши ва шаклини
ўзгартириши тамойилларида ўз ифодасини топувчи, таълимни
ривожлантиришнинг муҳим унсури сифатида таърифлайди. 102
Таълим соҳасида инновацион жараёнлар сўзининг туб маъносида

педагогиканинг иккита муҳим – ўрганиш, умумлаштириш ва илғор педагогик
тажрибаларни оммалаштириш муаммоси ва педагогика фанлари ютуқларини
амалиётга тадбиқ этиш муаммоси ётади.
Шундай экан, инновациянинг предмети ва инновацион жараёнларнинг
таркиби, механизми бир – бирига ўзаро боғлиқ бўлган жараёнлар
жамланмаси таркибида бўлиши керак. Айнан, инновацион фаолият хизмат
кўрсатиш бозорида олий таълим муассасалари ўртасидаги
рақобатбардошликнинг асосини яратибгина қолмай, профессор –
ўқитувчининг касб маҳоратининг ўсишини, ижодий изланишини, амалий
жиҳатдан очиб беради. Шунинг учун ҳам, инновацион фаолият
ўқитувчиларнинг илмий-услубий фаолияти ва талабаларнинг ўқув жараёнига
ижодий фаолияти билан узлуксиз боғлиқ.
Инновацион фаолият – янги ижтимоий талабларнинг анъанавий
меъёрларга мос келмаслиги ёки янги шаклланаётган ғояларнинг мавжуд
ғояларни инкор этиши натижасида вужудга келадиган мажмуали
муаммоларни ечишга қаратилган фаолият.
Таълимдаги педагогнинг инновацион фаолияти тузилишини таҳлил
қилишда турли хил ёндашувлар мавжуд. Масалан, А.Никольскаянинг
фикрича, фаолиятни янгилаш 3 босқичда, яъни тайёргарлик,
режалаштириш ва жорий этиш босқичларида амалга оширилади.
«Инновацион фаолият» тушунчасини таҳлил қилар эканмиз:
Г.А.Мертчяннинг бу ҳақдаги фикри дикқатга сазовор: – «Педагогик тажриба-
синов фаолиятининг 3 та асосий шаклини ажратиш мумкин: хусусий
тажриба, тажриба-синов иши, ўқитувчининг инновацион фаолияти.
Педагогик фаолиятда инновациялар қанча кўп бўлса, ўқитувчи хусусий
экспериментни шунча яхши тушунади».
101
Ўзбекистон миллий энциклопеияси. Зебунисо-Конигил / 4-том. Бош таҳрир ҳайъати аъзолари: М.Аминов
ва б. – Т.: “Ўзбекистан миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2002. – Б. 169.
102
Қурбонов Ш.Э., Сейтхалилов Э., Қуронов М., Аҳлидинов Р., Мажидов И. Миллий истиқлол ғоясини
шакллантиришда ташкилий-услубий ёндашувлар. – Тошкент: Академия, 2002. – 187 б.
516
Инновацион фаолият – педагогик жамоани ҳаракатга келтирувчи,
олға бошловчи, тараққий эттирувчи кучдир. «Инновацион фаолият – бу янги
ижтимоий талаблар билан анъанавий меъёрларнинг мос келмаслиги, ёхуд
амалиётнинг янги шаклланаётган меъёрининг мавжуд меъёр билан
тўқнашуви натижасида вужудга келган мажмуали муаммоларни ҳал ечишга
қаратилган фаолиятдир», – деб таъкидлайди В.И.Слобадчиков.103
М.Жуманиёзованинг фикрича, ўқитувчиларни инновацион фаолиятга
тайёрлаш муаммосига мурожаат этиш жамиятда инновацион жараёнлар
динамикасининг ўсиб бориши натижасида вужудга келди. Унинг таҳлили
фақат фан ва техника эришган замонавий ютуқлардан фойдаланишни ўз
ичига олмасдан, балки янгиликларни излаш, яратиш, мослаштириш, татбиқ
этиш ва олинган натижаларни қайта текшириш каби жараёнларини ҳам
қамраб олади.104
Инновацион фаолиятнинг тузилишини ўрганиб чиққан олимлардан
бири В.А.Сластенин уни қуйидагича тузилишга эга деб кўрсатиб ўтади:
«Инновацион фаолиятнинг тузилиши – ижодий ёндашув, ижодий фаоллик,
янгиликни киритишга технологик ва методологик тайёргарлик, янгича
фикрлаш, муомала маданияти. Инновацион фаолиятнинг даражалари:
репродуктив, эвристик, креатив бўлиши мумкин».105
Р.Джураев ва Х.Ибрагимовларнинг фикрича, «Инновацион фаолият –
ўқитувчининг ўз фаолиятидан қониқмаслигидан келиб чиқади. У ўқитувчи
томонидан у ёки бу педагогик вазифани ҳал қилишда қандайдир тўсиққа дуч
келиниб, уни муваффақиятли ҳал этишга интилиш асосида юзага келади».106
Инновацион фаолият бу амалиёт ва назариянинг муҳим қисми бўлиб,
ижтимоий-маданий объект сифатларини яхшилашга қаратилган ижтимоий
субъектларнинг ҳаракат тизими бўлиб, у маълум доирадаги муаммоларни
ечиш қобилиятигина эмас, балки ҳар қандай вазиятдаги муаммоларни ечиш
учун мотивацион тайёргарликка эга бўлишдир. Ўқитувчи инновацион
фаолиятининг марказий масаласи ўқув жараёнини самарали ташкил этишдан
иборат.
Инновацион фаолият қуйидаги асосий функциялар билан изоҳланади:
 касбий фаолиятнинг онгли таҳлили;
 меъёрларга нисбатан танқидий ёндашув;
 касбий янгиликларга нисбатан шайлик;
 дунёга ижодий яратувчилик муносабатида бўлиш;
103
Слобадчиков В.И. Инновационные образования. // Школьные технологии. – Москва, 2005. - №2 – С.4.
104
Жуманиёзова М.Т. Малака ошириш жараёнида ўқитувчиларни инновацион фаолиятга тайёрлашнинг
педагогик асослари (тарих фани ўқитувчилари мисолида): Педагогика фанлари номзоди … дисс. – Т., 2007.
– 22 б.
105
Сластенин В.А., Подымова Л.С. Педагогика – инновационная деятельность. – М.: Магистр, 1997. –12-15
с.
106
Жўраев Р.Ҳ., Ибрагимов Х.И. Педагогик жамоанинг инновацион фаолияти. // Халқ таълими. – Тошкент,
2004. - №2 – Б.5.
517
 ўз имкониятларини рўёбга чиқариш, ўз турмуш тарзи ва
интилишларини касбий фаолиятида мужассам қилиш.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, замонавий шароитда педагогика
фани олдида турган асосий вазифа сифатида бўлажак ўқитувчиларнинг
инновацион фаолиятга тайёрлаш механизмларини такомиллаштириш
алоҳида аҳамият касб этмоқда.
МАҲМУД КОШҒАРИЙНИНГ “ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ ТУРК”

АСАРИ ВА ҲОЗИРГИ ЎЗБЕК ШЕВАЛАРИ МУНОСАБАТИ
Г. Розиқова, Д.Умурзақова.
“Ҳар бир тилнинг лексик қатлами муҳим ижтимоий, тарихий ҳодиса
ҳисобланади. Тил тарихи халқ тарихи ва маданият тарихига боғлиқ ҳолда
ўрганишни талаб қилади. Зотан, маълум бир халқнинг, шунингдек, қадимги
туркий қавмларнинг сўз бойлиги уларнинг ҳаётида катта маданий ҳодиса
ҳисобланади. Бундай вазиятда, сўзсиз, диалект тушунчаси эмас, балки
маълум диалектларнинг тарихан шаклланиш йўли муҳим аҳамият касб этиб,
шунга диққат қаратиш тақозо этилади. Қадимги туркий адабий тилнинг
шаклланишида бир қатор диалектларнинг иштирокини “диалектлар
муносабатларининг ранг-баранглиги” (В.М.Жирмунский) деб аташ мумкин.
Бу жараён – диалектларнинг адабий тилга асос бўлганини кўрсатувчи
далиллар лексик қатламда аниқ кўринади. Қолаверса, қадимги туркий
тилдаги маълум лексик бирликларнинг қайси диалектларга мансублигини
далилловчи асосий ишончли манба Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит
турк” асаридир. Маҳмуд Кошғарий сўзларга изоҳ берганда, айримларининг
қайси диалектларга мансублигини алоҳида таъкидлаб кўрсатади. Бунга сабаб
– қадимги туркий адабий тилдан ҳали кенг ўрин олмаган сўзлар бўлгани учун
ҳам Кошғарий изоҳ беришни лозим кўрган. Қолаверса, Маҳмуд Кошғарий
изоҳ берган сўзларнинг аксарияти қадимги туркий ёзма ёдгорликлардан ўрин
олган.107
Маҳмуд Кошғарий томонидан изоҳланган аксарият сўзлар ҳозирги
кунда ўзбек тилининг лаҳжа ва шеваларида асл ҳолида ёки айрим фонетик
ўзгаришлар билан қўлланилмоқда. Б.Абдушукуровнинг мақоласида асарда
қўлланган ўғузча сўзлар таҳлил қилинади. Унда ўғузча сўзлар ўрнида форсча
сўзларнинг қўлланилиш тарихи, ҳозирги Хоразм шеваларида қўлланишда
бўлган ўғузча сўзлар масаласи ҳам ёритилади: “Ўғузлар форслар билан
аралашиб, айрим туркий лексемалар ўрнида форсий сўзларни қўллаш
жараёни X-XI асрларда бошланган. Бу қорахонийлар даврида уларга тегишли
ҳудудларда яшаган туркий қабила ва элатларнинг бирлашиши, кўчманчи
107
Rahmonov N., Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2009.
B.90.
518
ўзбекларнинг ўтроқлашиши, туркий қабилаларнинг эроний, сўғдий
қабилалар билан аралашиб кетиши жараёни билан бевосита боғлиқ...”
Мақолада жузъий фонетик ўзгаришлар билан Хоразм шеваларида сақланиб
қолган ашақ, қарынжа, кäнт сингари лексемалар, шунингдек маъно
ўзгаришига учраган тамақ, а:ғыл, чанақ, öтрÿк каби сўзлар таҳлил
қилинади.108
И.Дарвишевнинг мақоласида ҳам ҳозирги ўзбек шеваларида
қўлланиладиган онгур сўзи ҳақида ёзилган: “Маҳмуд Кошғарий ‫ ا ُ ْن ُك ْر‬онгур
сўзи “ғор, чуқурлик” маъносида қўлланишини таъкидлаган. Жануби- ғарбий
Наманган қипчоқ шеваларида бу сўз “чуқурлик ва нотекис йўл” маъносида
ишлатилади.”109 И. Дарвишев Наманган шеваларини фонетик-фонологик
жиҳатдан таҳлил қилар экан, шундай хулосага келади: “Кўринадики, жануби-
ғарбий Наманган шеваларида ҳ ундоши жуда фаол қўлланади ва турли
позицияларда с, ч, ш, т ундошлари ўрнида алмашиниб кела олади. Бу эса
шева вакилларининг Маҳмуд Кошғарий мансуб бўлган туркий шева билан
генетик боғлиқлиги ҳақидаги хулосалар келиб чиқишига туртки бўлади,
чунки у ўзини унли билан бошланган сўзлар олдига ҳ ундошини орттириб
қўллайдиган уруққа мансублигини кўрсатган эди.110 А. Пирниязованинг
мақоласида Маҳмуд Кошғарий “Девон”ида қўлланган ва ҳозирги қорақалпоқ
тилидаги фразеологизмлар (мақоллар) таркибида сақланиб қолган айрим
лексик бирликлар таҳлил қилинади: “...асар айрим сўзларнинг
этимологиясини аниқлашда ҳам ёрдам беради. Масалан, қорақалпоқ тилида
“Палапан басына, турымтай тусына» деган фразеологизм бор. Уларнинг
таркибидаги турымтай сўзи ҳозирги тил нуқтаи назаридан тушунарсиз.
Аммо Маҳмуд Кошғарийнинг луғатида турымтай сўзига “йиртқич
қушлардан бирининг номи” (III т. 261-б) деб изоҳ берилади. Демак, ўша
даврда турымтай сўзи қушнинг номини билдирган. Бу сўз ҳозиргача
қўлланиб келаётган фразеологизмнинг таркибида сақланиб қолган.111
Туримтой сўзини “Алпомиш” достонида, Муҳаммадшариф Гулханийнинг
“Зарбулмасал” асарида ҳам учратамиз: Қалмоқлар буни эшитиб, Туримтой
тўшига, Полапон бошига қоча берди (Алпомиш. Т.: Ёшлар нашриёт уйи,
2019).
Бу сўз ҳозирги ўзбек шеъриятида ҳам учрайди: Балиқ бошига қарай,
туримтой тусига, Кетмасин деб борин солиб ҳовчига. (М.Жуманазарова,
Яшин бўлмай яшай олмайман. Т.: Истиқлол, 2013).
108
Абдушукуров Б. “Девону луғотит турк”даги ўғузча сўзлар // Халқаро илмий конференция материаллари.
Самарқанд, 2018 йил 8-11 ноябрь. Б.36.
109
Дарвишов И. Маҳмуд Кошғарийнинг фонетик-фонологик қарашлари ва жануби-ғарбий Наманган
шевалари // Халқаро илмий конференция материаллари. Самарқанд, 2018 йил 8-11 ноябрь. Б.214.
110
Дарвишев И. Ўша мақола. Б.216.
111
Пирниязова А. Қорақалпоқ тили фразеологизмларининг тарихий-даврий тавсифини аниқлашда Маҳмуд
Қошғарийнинг лингвистик мероси аҳамияти. //Халқаро илмий конференция материаллари. Самарқанд, 2018
йил 8-11 ноябрь. Б.209.
519
Келтирилган мисоллар таҳлилидан аён бўладики, туримтой сўзи
ҳозирги кунда шева материалларида ва бадиий адабиёт намуналарида ҳам
Маҳмуд Кошғарий изоҳлаган маънода қўлланади. Лекин негадир
Б.Абдушукуров XI-XIV аср туркий ёзма манбалар тилидаги зоонимларга оид
тадқиқотида Маҳмуд Кошғарийда турумтай (МК, III, 261 – қирғий) термини
Жамолиддин Туркийда турунтай (16 б 7), “Ат-туҳфа” асарида торунтай (11
а 4) шаклларида қўлланганлигини таъкидлаб, “термин кейинги даврларгача
етиб келмаган112 деган хулосани беради.
Маҳмуд Кошғарийда “орқа” маъносида қўлланган уча сўзи (I,76)
Алишер Навоий асарларида “орқа, елка”, “биқин гўшти” ва “тескари тараф”
маъноларида қўлланган.113 Уча сўзи Наманган шевасида елканинг орқа
томони “спинка” маъносида қўлланади (ЎХШЛ, 269).
ْ ‫شق ا ُ ْغ‬
“Девон”да ёш болаларга ‫الن‬ ْ ُ ‫ ا‬ушақ ўғлон дейилиши таъкидланади
(1, 63). Ушоқ ўғлон бирикмаси “кенжа ўғил” маъносида Сурхон шевасида
қўлланади. Демак, бунда маънода ўзгариш бўлганини кузатишимиз мумкин.
Маҳмуд Кошғарийда эса “кенжа ўғил” маъноси ‫غ ْل‬ ُ ُ ‫ ا َ ْشت َْل ا‬аштал ўғул (1,89)
бирикмаси билан ифодаланган.
Асарда аран сўзи “отхона” маъносида қўлланган бўлиб, у Урганч,
Хонқа шеваларида “молхона, отхона” (“хлев, конюшня”) маъносида
ишлатилади (ЎХШЛ, 20).
аңïз – ангиз сўзи “Девон”да “буғдой ва бошқа донлар ўриб олингач,
ерда [сочилиб] қолганлари (тўкилган ва чўп қисми) (1,81) маъносини
ифодалаши айтилган бўлса, бу сўз аңыз, ангиз, анғиз тарзида Хоразм
шевасида “ҳосил йиғиштириб олинган ер, қўриқ ер, “стерня, жнивьё”
маъносида қўлланади (ЎХШЛ, 19). Алқинти сўзи қадимги туркий тилда ҳам,
илк давр эски туркий тилда ҳам феъл лексема сифатида истеъмолда бўлган ва
“тугади, йўқ бўлди” маъноларини ифодалаган. “Алқинди” ‫( ا َ ْل ِق ْندى‬ДЛТ 109б)
сўзини олим “Девон”да “тугади, тамом бўлди, “Эр алқинди” киши ўлди, йўқ
бўлди” каби кўрсатган. Мачайда эса бу сўз “энг оз миқдордаги қолдиқ”
маъносида ҳам ишлатилади. Масалан, кир ювганда ишлатиб бўлмас даражада
кичрайиб қолган совунга нисбатан “Собун тугабди, бор- йўғи шу алқинди
экан”каби114. Алқинди сўзининг “совуннинг кичик бўлаги” маъносида
қўлланилишини ўзбек тилининг бошқа шеваларида, хусусан, Фарғона
шевасида ҳам кузатамиз. “Қурт” ‫ت‬ ْ ‫( قُ ْر‬ДЛТ 139 б.) сўзини “Девон”да олим
“қурт, ҳашарот” дейди ва ўғизлар эса бўрини “қурт” деб айтади, деб
келтиради. Мачайда ҳам бу сўз бўрига нисбатан умуман қўлланмайди. Лекин
қурт, ҳашарот маъносида жуда фаол. Бу маънолардан ташқари, “қурт” сўзини
“микроб, вирус” маъносида ҳам ишлатишади. Хусусан, вирус юқтирган
112
Абдушукуров Б. XI-XIV аср туркий ёзма манбалар тилидаги зоонимлар. Фил.фан. номз.дисс. ... Т., 1998.
Б.83.
113
Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. 4 жилдли. 3-жилд. Т.: Фан, 1984. Б. 301.
114
Яллақаев З. “Девону луғоти-т-турк” ва Мачай шеваси хусусияти // Халқаро илмий анжуман
материаллари.Тошкент, 2018 йил 21 декабрь. Б.205.
520
одамга нисбатан “Унга қурт тушибди” дейишади ёки “Қурт уни еб тамом
қилди”дейилади.115 Қурт сўзининг “бўри” маъносида ишлатилишини ҳозирги
турк тилида учратамиз.
М. Холмуродованинг тадқиқотида “Девон”да ва “Қутадғу билиг”
асарида қўлланган ‫ قُنُ ْق‬qonuq сўзи ҳақида фикр юритилади. Бу сўз Маҳмуд
Кошғарий луғатида “меҳмон” маъносидан ташқари, «меҳмондорчилик,
зиёфат» маъносида ҳам қўллангани, ўғузлардан бошқа қабилалар тилида ‫قُنُ ْق‬
qonuq «уй эгаси ёқтирмагани ҳолда, бировнинг уйида туриш» маъносида
қайд этилгани (ДЛТ, III, 351) таъкидланади.116
Хулоса қилиб айтганда, Маҳмуд Кошғарий изоҳлаган аксарият сўзлар
ҳозирги туркий тилларда ва шеваларда ўз маъносида ва баъзан маъноси
ўзгарган ҳолда қўлланади.
1.Абдушукуров Б. “Девону луғотит турк”даги ўғузча сўзлар // Халқаро
илмий конференция материаллари. Самарқанд, 2018 йил 8-11 ноябрь.
2. Абдушукуров Б. XI-XIV аср туркий ёзма манбалар тилидаги
зоонимлар. Фил.фан. номз.дисс. ... Т., 1998.
3. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. 4 жилдли. 3-
жилд. Т.: Фан, 1984.
4. Дарвишов И. Маҳмуд Кошғарийнинг фонетик-фонологик қарашлари
ва жануби-ғарбий Наманган шевалари // Халқаро илмий конференция
материаллари. Самарқанд, 2018 йил 8-11 ноябрь. Б.213-217.
5. Пирниязова А. Қорақалпоқ тили фразеологизмларининг тарихий-
даврий тавсифини аниқлашда Маҳмуд Қошғарийнинг лингвистик мероси
аҳамияти. // Халқаро илмий конференция материаллари. Самарқанд, 2018
йил 8-11 ноябрь. Б. 207-210.
6. Раҳмонов Н., Содиқов Қ. Ўзбек тили тарихи. Тошкент: Ўзбекистон
файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2009.
7. Холмурадова М. “Қутадғу билиг” лексикаси. Фил.фан. фалсафа док.
дисс.автореф. Т., 2019.
8. Яллақаев З. “Девону луғоти-т-турк” ва Мачай шеваси хусусияти//
Халқаро илмий анжуман материаллари.Тошкент, 21 декабрь, 2018 йил.
115
Ўша мақола. Б. 205
116
Холмурадова М. “Қутадғу билиг” лексикаси. Фил.фан. фалсафа док. дисс.автореф. Т., 2019. Б.15.
521
БОЛАЛАРГА ТАЪЛИМ БЕРИШДА УЛАРНИНГ ИНДИВИДУАЛ
ҲУСУСИЯТЛАРИНИ ИНОБАТГА ОЛИШ
Каримов Ж.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев раислигида
2019 йил 23 август куни халқ таълими тизимини ривожлантириш,
педагогларнинг малакаси ва жамиятдаги нуфузини ошириш, ёш авлод
маънавиятини юксалтириш масалаларига бағишланган видеоселектор
йиғилиши бўлиб ўтган.
Давлатимиз раҳбари президентлик фаолиятининг дастлабки
кунларидан бошлаб юртимизда инноватсион ва креатив фикрлайдиган,
замонавий кадрлар тайёрлаш, ёшларни ватанпарварлик руҳида, юксак
маънавият эгалари этиб тарбиялаш, шу мақсадда таълим тизимини
такомиллаштириш масалаларига алоҳида эътибор қаратиб келмоқда.
Президентимиз йиғилишда мактаб таълими тизимини ислоҳ қилиш
бўйича мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар, бу борада
олдимизда турган долзарб вазифалар ҳақида фикр юритар экан, улуғ
маърифатпарвар бобомиз Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг “Дунё иморатлари
ичида энг улуғи мактабдир” деган фикрини алоҳида таъкидлаб, бу
масаланинг моҳияти ва аҳамиятига атрофлича тўхталиб ўтди.
Ҳақиқатан ҳам, жаҳондаги ривожланган давлатлар тарихига назар
ташлайдиган бўлсак, уларда жамият ҳаётини ўзгартиришга қаратилган
ислоҳотлар аввало таълим тизимидан, боғча, мактаб, тарбия масаласидан
бошланганини кўрамиз. Чунки мактабни ўзгартирмасдан туриб, одамни,
жамиятни ўзгартириб бўлмайди. Таълим ва тарбиянинг асоси, пойдевори бу –
мактаб. Мактабни мактаб қиладиган куч эса ўқитувчилардир деб такидлаб
ўтган.
Мактаб болани кенгроқ жамиятга киришига ёрдам беради. Мактабда
бола ўзининг индивидуал қобиляти ва қизиқишига қараб кенгроқ билимга эга
бўла бошлайди. Мактабда боланинг олган таълим тарбиясига қараб
дунёқараши кенгая бошлайди ва шу билан бирга унинг очилмаган қирралари
яъни хар хил сохага бўлган қизиқиш ва қобилятлари намоён бўла бошлайди.
Қизиқиш қобилят боланинг индивидуал ҳусусиятлари қаторига киради.
Қизиқиш ва қобилятдан ташқари, темперамент ва характер ҳам индивидуал
ҳусусиятлар қаторига киради.
Ҳар бир боланинг ўзига яраша индивидуал ҳусусиятлари мавжуд
бўлади. Индивидуал хусусиятларга тўхталиб ўтамиз;
Қобилят—инсоннинг индивидуал салоҳияти ва имкониятларидир.
Қобилят билимдан кескин фарқланади, билим мутолаа натижаси
ҳисобланади, қобилят шахснинг психологик ва физиологик тузилишининг
хусусияти саналади. Қобилят кўникма, малакадан фарқ қилади. Аксарият
илмий манбаларда моҳирлик билан қобилят англаштирилади. Қобилят инсон
522
томонидан кўникма ва малакаларнинг эгалланиши жараёнида такомиллашиб
боради.
Ҳар қандай қобилят тури шахсга тегишли мураккаб психологик
тушунчадан ташкил топган бўлиб, у фаолиятнинг талабларига мутаносиб
хусусиятлар тизимини ўз ичига олади. Шунинг учун қобилят деганда
бирорта хусусиятнинг ўзини эмас, балки шахс фаолиятининг талабларига
жавоб бера оладиган ва шу фаолиятда юқори кўрсаткичларга эришишни
таъминлашга имконият берадиган хусусиятлар синтезини тушунмоқ лозим.
Барча қобилят учун таянч хусусият — кузатувчанликда, яъни инсонни
фаҳмлаш, объектдан у ёки бу аломатларни кўра билиш, ажрата олиш
кўникмасидир.
Қобилятнинг етакчи хусусиятларидан бири — нарса ва ҳодисалар
моҳиятини ижодий тасаввур қилишдир. У шахснинг шаклланиши ва
ривожланиши натижаси бўлиши билан бирга, табиий манбага ҳам эга. Бу
табиий манба кўпинча зеҳн тушунчаси билан юритилади. Зеҳн муайян бир
фаолиятга ёки кўпгина нарсаларга нисбатан ортиқча қизиқувчанликда,
мойилликда, интилишда намоён бўлади. Зеҳн нишоналари деганда қобилят
ички имконятларнинг моҳиятини тушуниш лозим. У иштиёқ, мойиллик,
меҳнатсеварлик, ишчанлик, талабчанлик кабиларнинг маҳсулидир.
Қобилят умумий ва махсус туркумларга ажратилади. Умумий
қобилят деганда юксак ақлий имконият ва тараққиёт тушунилади. Қобилят
табиий равишда шаклланиши ва муайян режа асосида ривожлантирилиши
мумкин. Қобилятни маълум фаолиятга мойиллик ёки интилиш орқали,
табиий зеҳн нишоналарини аниклаш, мутахассис раҳбарлигида узлуксиз
фаолиятга жалб этиш, қобилятни такомиллаштиришнинг махсус
воситаларини қўллаш, шахснинг фаоллик аломатларини максимал даражада
ривожлантириш, инсон шахсига алоҳида ёндашувни умумий талаблар билан
уйғунликда олиб бориш ва бошқа орқали ривожлантириш ёʻллари мавжуд.
Қобилятнинг юқори даражаси истеъдод ва даҳоликда намоён бўлади.
Характер – (юнонча тамға, нишон, хислат) – характер; ижтимоий муҳит
таъсирида таркиб топиб, шахснинг атрофидаги воқеаликка ва ўз - ўзига
бўлган муносабатда ифодаланадиган, унинг муайян шароитлардаги хатти -
ҳаракатларни белгилаб берадиган барқарор индивидуал психик хусусиятлар
йиғиндисидир.
Бизга маълумки, ҳар қандай одам бошқа одамдан ўзининг индивидуал-
психологик хусусиятлари билан ажралиб туради. Бундан маълум бир одамга
хос бўлган хислатлар назарда тутилади. Психологияда характер деганда
мазкур шахс учун типик ҳисобланган фаолият усулларида номоён бўладиган,
типик шароитларида кўринадиган ва бу шароитларга шахснинг муносабати
билан белгиланадиган индивидуал психик хусусият йиғиндиси тушунилади.
Характер термини фанга қадимги юнон олим ва файласуфи Теофраст
томонидан киритилган. Характер туғма ўзгармайдиган хусусият эмас. У
кишининг ҳаёт шароитларга боғлиқ ҳолда таркиб топиб, ўзгарувчан ва
523
тарбияланувчандир: махсус шароитда, махсус таълим-тарбия таъсирида
салбий характер хислатларини бартараф қилиш, ижобий характер
хислатларини тарбиялаш мумкин.
Енди индивидуал ҳусусиятларни таълим жараёнига боғлаймиз.
Болаларни таълимга ўргатиш аввало унинг қизиқиш ва қобилятидан келиб
чиқса мақсадга мувофиқ бўлади. Шу масалага педагоглар алоҳида аҳамият
беришлари керак. Ҳар бир бола ўз индивидуал ҳусусиятига қараб ўзи
қизиққан ва қобиляти бўлган соҳани танлайди. Қайсидир бола аниқ фанга
қизиқса қайсидир бола гуманитар соҳага қизиқади. Шунинг учун аниқ фанни
билмаган болани биз қобилятсиз бола деб айта олмаймиз. Биз улар қайси
соҳага қизиқиши ва қобиляти мавжудлигини аниқлаб уни ўша сохага
йўналтиришимиз даркор.
Ҳар бир инсон ёшлигиданоқ камчилигу ютуқлари, ўз имкониятлари
ҳақида оз бўлса-да тасаввурга эга бўла бошлайди. Ёшлигиданоқ болалар
феъл-атвори ҳақида олдин ота-оналари, кейин эса атрофдагилари ўз
муносабатини билдира бошлайди. Ташқи таъсир натижаси ўлароқ, ҳар бир
инсонда ўзига-ўзи баҳо бериш қобиляти шакиллана бошлайди. Қайсидир
бола ўзига жуда юқори баҳо берса, яна қайсидир бола ўзи ҳақида салбий
фикрга эга бўлади. Ўзига юқори баҳо берган болалар ҳам паст баҳо
берадиган болалар ҳам таълим даргоҳида билим олишга қийналади. Юқори
баҳо берган болаларнинг қийналишини сабаби шундаки, унинг ўзи ҳақидаги
фикри реал имкониятларидан кўра илгарилаб кетган бўлади. Бундай болалар
атрофдагиларидан норози бўлишади, уларнинг ўзи ҳақидаги фикрини
ижобий томонга о;згартиргандан сўнггина у билим олишга қийналмайди.
Уларнинг ўзи ҳақидаги фикирларини ўзгартириш ҳам қийин кичади. Бунинг
учун ўзгаларнинг ютиғини кўриб, у билан ўз имконятларини таққослаш,
атрофдагиларининг унга нисбатан тўгри муомила қила олиши муҳум
аҳамиятга эга эканлигини тушунтириш даркор.
Ўзи ҳақида салбий фикирга эга бўлган болаларга ҳам осон эмас.
Уларнинг бошқалар билан муомилага киришлари, янги танишлар
орттиришлари қийин кичади шу билан биргаликда таълим олишлари ҳам
қийин кечади. Уларни доим бир ишни бошлашдан олдин “мен тўғри йўл
тутяпанмикин” каби шубҳали саволлар қийнайди. Бундай шубҳа
гумонлардан қутилиш учун болаларга авваламбор ўзларига четтан назар
солиш кераклилигини тушунтириш керак. Уларга ҳеч кимдан кам
эмаслигини шу билан баробарда бошқалардан устун жиҳати мавжудлигини
тушунтириш ва шу жиҳатни ҳис қила билишни ўргатиш керак. Ана
шундагина бола ҳаётда ўз ўрнини топа олади.
Мактаб, академик литсей, касб ҳунар колижи ўқувчиларининг қайси
соҳага қизиқиш ва қобиляти мавжудлигини аниқлаб уларни шу соҳага
йўналтириш учун ўқитувчилар қуйдаги иноватсион методлардан
фойдаланишса юқори натижаларга эришадилар;
524
-“қобилятни аниқлаш тести” бу тест ўқувчиларнинг ҳаётда ўз
йўналишларини тўғри танлашга ёрдам бериши билан биргаликда,
ўқитувчиларга ўқувчиларнинг қобилятини аниқлаб қизиқишларига қараб
дарс самарадорлигини оширш имкониятини беради.
-“ижодий қобилятларни аниқлаш сўровномаси” мазкур сўровнома
шахсда ижодий фаоллик билан боғлиқ бўлган 4та асосий хусусият-
қизиқувчанлик, яхши ривожланган хаёл, мураккаб ҳодисаларни ечишга
интилувчанлик, тавакалчиликка мойилик даражасини аниқлашга имкон
беради.
-“Готтшалд шакиллари” мазкур методика шахснинг билиш фаолиятида
икки когнетив услуб майдонга тобе ва майдондан мустақил услубнинг қайси
бири устунлигини аниқлаш учун қўланилади. Бунда майдонга тобелик
одамнинг оламни билиш жараёнида ташқи чалғитувчи омиллар таъсирига
кучли берилишини, майдондан мустақил услуб эса бундай таъсирдан
етарлича ҳоли эканлигини англатади.
Болаларнинг қобилятига қараб уларни ўз хаётида ўзи қизиққан соҳа
мутахасислари бўлишлари учун уларга тўғри йўналиш бериш керак. Баъзи
бир болалар жудаям қобилятли бўлишади леки жудаям қайсар бўлишади
улар билан кўпроқ шуғулланиш керак. Ана шундагина улар ҳам ўз ҳаётида ўз
ўрнига эга бўлишади.
1. З.Т.Нишонова Н.Ғ.Комилова “Ривожланиш психологияси педагогик
психология” Тошкент-2018.
2. З.Нишонова, Д.Қаршиева, Н.Атабаева, З.Қурбонова
“Психодиагностика ва эксперментал психология” Тошкент-2018.
3. А.А.Мелик-Пашаев, 3.Н.Новлянская. Ступеньки к творчеству. М.,
1987.
4. А.В.Петровский. Способности//Введение в психологию. - М., 1995.
5. В.З.Чудновский, В.С.Юркевич. Одаренность: дар или испитание? —
М., 1990.
МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ БОШҚАРУВ ВА МЕНЕЖМЕНТИДА

ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИК МАСАЛАСИ
Жабборова М.Қ.
Мактабгача таълим узлуксиз тарбиянинг бош бўғини эканлигини
ҳисобга олган ҳолда болада дастлабки бошқарувчилик қобилиятлари
мактабгача таълим жараёнида амалга оширилади.Мактабгача таълимда
бошқарув ва менежмент масалалари жамиятга кичик ёшданоқ ижтимоий
фаол фуқаролик позициясини эгаллаган ёшларни тарбиялашга кўмаклашади.
Шуни айтиш керакки, Ўзбекистон Республикаси узлуксиз таълими
замонавий таълим талабларини ҳисобга олган ҳолда жаҳон талабларига
525
жавоб берадиган тизим, аммо жорий этилган ислоҳотлар билан бир қаторда
ечилмаган муаммолар мавжудлигини ҳам эсдан чиқармаслик керак. Булардан
бири, мактабгача ёшдаги болаларни таълим-тарбиясини ташкил этиш, унинг
самарали амалга оширилиши бу ёшдаги болаларни гормоник
ривожланишини таъминлашга ёрдам беради.
Республикамизда дастлабки таълим элементлари мактабгача таълим
муассасаларидан бошланади.
Ижтимоий-сиёсий фаоллик жамият ривожланишининг янги
босқичидаги, талаб ва эҳтиёжлар, мавжуд шарт-шароит ва имкониятларга
таянган ҳолда такомиллашади. Ана шу нуқтаи-назардан ёндошадиган бўлсак,
истиқлол туфайли ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти асосларини
шакллантиришда, ёшларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги ўзига хос
инновацион мазмун-моҳият касб этмоқда. Шу маънода, назаримизда
ёшларнинг ижтимоий фаоллигини оширишда қўйидаги инновацион
методларига эътибор қаратиш лозим:
- ёшларнинг рақамли технологияларни пухта ўрганишлари учун шароит
яратиш керак;
- ёшлар сиёсий ва ҳуқуқий маданиятини ошириш зарур;
- ёшлар орасида ғоявий тарбиявий иш олиб бориш, миллий ғоя
асосларини сингдириш;
- рақамли иқтисодиёт ва замонавий билимлардан хабардорлиги ошириш
зарур;
- ёшларнинг интелектуал салоҳиятини, инновацион ғояларини қўллаб-
қувватлаш;
- ватан туйғуси ва экологик маданиятни шакллантириш;
- ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар асосида тарбиялаш
масалаларига демократик ислоҳотлар даражасида эътибор бериш
керак.
Янги тараққиёт босқичи тажрибалари шуни кўрсатмоқдаки, жамиятнинг
маънавий-маърифий даражаси – ёшларнинг ҳуқуқий онги, сиёсий
маданиятини ошириш билан бир қаторда, сабр-тоқатли, меҳр-оқибатли,
имон-эътиқодли бўлишига, турли ижтимоий-сиёсий жараёнларда одил,
оқилона йўлни танлаш қобилиятини ҳам шакллантиради. Билимли, сиёсий
етук ёшларнинг кўпайиши, демократик қарашларининг кенгайишига, жамият
тафаккурининг янгиланишига ҳамда фуқаролар сиёсий онгининг
такомиллашувига олиб келади.
Жамият тараққиётининг янги босқичида мамлакатимиз ёшлари жамият
ижтимоий-сиёсий ҳаётида давлат ва жамият бошқарувида фаол иштирок
этиб, ижтимоий-сиёсий фаол бўлиш каби жиҳатларга эга бўлиш зарур
эканлигини қалбан ҳис этмоқдалар. Ҳозирги давр ёшларининг ижтимоий-
сиёсий фаол, маънавиятли, мамлакатимиз қонунларини муқаддас ҳисоблаб,
уларни виждонан чуқур ўрганиши ҳамда ўзларининг ҳаёт тарзига
айлантириши долзарб вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда.
526
Ёшларнинг фаоллигини ошириш, уларнинг инсоний муносабатларга
нисбатан эътиқодини шакллантиришда маърузалар, давра суҳбатлари,
тарғибот-ташвиқот, мунозара, маънавий-маърифий ўқувлардан самарали
фойдаланиш лозим. Бозор иқтисодиёти муносабатларини чуқурлаштириш
даврида иқтисодий эътиқод, иқтисодий онглиликнинг маҳсулидир.
Бинобарин, иқтисодий онглилик ижтимоий мавжудот ва ижтимоий субьект
бўлган инсон тафаккурининг маънавий-ахлоқий фаоллигининг юксак
даражада бўлишлигидир. Тадқиқот давомида жамият тараққиёти учун ёшлар
фаоллигини ошириб боришни янада такомиллаштириш масаласи
устуворлигига асосланилди.
Хулоса ўрнида Ўзбекистоннинг янги тараққиёт босқичида ёшлар
ислоҳотлар жараёнига лоқайд эмаслар. Улар мамлакатимизда яшаган
алломалар ишлаб чиққан кашфиётлар, умуман жамият тараққиётига нисбатан
илмий асосланган фикрларидан учинчи ренессансни яратишда ўринли
фойдаланиш лозимлиги тушунадилар. Бунда албатта мактабгача таълим
ёшида берилган таълим тарбиянинг ўрни беқиёсдир.
1. М.К.Жабборова. Мактабгача таълим соҳаси талабаларида
бошқарувчанлик қобилиятларини ривожлантириш. «Молодой ученый» №17
(359), апрель 2021 г.,
2. Г.Исматуллаева. “Илк қадам” давлат дастурида болаларнинг шахсий
сифатларини таркиб топтириш масалалари. «Молодой ученый» №17
(359), апрель 2021 г.
527
“САЙЁҲ СЎЗЛАР” ҲАҚИДА
Г. Розиқова
Тиллар ривожланар экан, албатта, бир-бирига таъсир ўтказади. Бу
таъсир натижасида сўзлар ўзлаштирилиши, янги лексемалар ҳисобига тиллар
луғат таркиби бойиши ҳам табиий кўрсаткич саналади. «...Халқлар орасидаги
иқтисодий, маданий, сиёсий алоқалар натижасида бир тил қурилишига хос
бирликлар (асосан, луғавий бирликлар, қисмангина фонетик ва грамматик
бирликлар) иккинчи тилга ўтади, шу тилга сингиб, унинг бойлигига
айланади».117 Туркий тиллар, хусусан, ўзбек тилининг кўп вақтлар
мобайнида араб, форс тиллари, рус тили орқали Европа тилларидан сўз
ўзлаштириб, ривожлангани бунга мисол бўла олади. Лекин шундай сўзлар
борки, улар асл туркий сўзлар бўлиб, кўп тилларга ўтиб ўзлашган ва
кейинчалик айрим фонетик ўзгаришлар билан яна тилимизга қайтган. Бундай
лексик бирликларга нисбатан “сайёҳ сўзлар” термини қўлланади. Кошғарий
“Девон”ида қўлланган кўплаб сўзлар сайёҳ сўзлардан саналади, уларнинг
изоҳи луғатда батафсил келтирилган.
“Девон”даги от лексемаларга доир таҳлиллар жараёнида ўзимизнинг
асл туркий сўзлар луғатларда бошқа тил материали сифатида берилаётган
ҳолатларга ҳам дуч келдик. Масалан, парту сўзи “Девон”да яхтак, бир
қаватли устки тўн, партуқ (1, 280) маъносида келтирилган. ДТС да partu
//bertü сўзлари “куртка” деб изоҳланади (ДТС, 96). Бу сўз “Ўзбек тилининг
изоҳли луғати”да фартук шаклида немис тилидан олинган сўз сифатида
берилган (ЎТИЛ, 4, 332). Лекин “Девон”нинг 2016 йилги нашрида уни
нашрга тайёрловчилар партуқ сўзи Шайх Сулаймон луғатида ҳам мавжуд
бўлиб, “бизда ҳозирги орқаси боғичлик, иш ва овқат маҳалида тутиладиган
партуқ сўзи каби” эканини таъкидлайдилар. Бизнингча ҳам, ҳозирги ўзбек
тилидаги фартук сўзининг этимологияси партуқ сўзи билан боғлиқ бўлиб,
унинг фонетик ўзгаришга учраган шаклидир.
Сандал III сўзига “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да шундай таъриф
берилади: Сандал III [юн.sandalion< a.+ф. ‫ – صندل‬кавушнинг бир тури]
Пошнасиз ёзги енгил оёқ кийими; сандалет, шиппак” (ЎТИЛ, 3, 439).
Маҳмуд Кошғарий луғатида самда сўзи қўлланган ва у “оёққа кийиладиган
сандал (чигилча)” (1,281) деб изоҳланган. Бу эса бизга сандал сўзининг
этимологиясини ўрганишда “Девон”га таянилса, бу самда сўзининг фонетик
ўзгаришга учраган кўриниши, деган хулосага келиш имконини беради. ДТС
да ҳам бу сўз “сандал, шиппак” деб изоҳланади (ДТС, 483).
Ҳозирги замон рус тилида утюг сўзи қўлланади, бу сўз ўзбек тилидаги
форс-тожикча дазмол сўзининг айни ўзидир. “Девон”да ÿтÿг сўзи
келтирилган бўлиб, айнан ҳозирги дазмол сўзи англатган маънони берган,
117
Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили. 1-китоб. –Тошкент: MUMTOZ SO’Z, 2010. –Б.115.
528
кийимни силлиқлаш учун қўлланилган асбобни англатган: ْ‫ ا ُت ُک‬ÿтÿг –дазмол;
андавага ўхшаш темир [асбоб] бўлиб, уни қиздирадилар ва кийимнинг чок,
бахялари ва тукларини бостириб силлиқлайдилар (1,64). ДТСда ҳам ütük
сўзи берилган ва у “утюг (дазмол)” деб изоҳланган (ДТС, 629). Макс Фасмер
томонидан яратилган рус тили сўзларининг этимологик луғатида ҳам бу
сўзнинг рус тилига туркийдан ўзлашгани келтирилади. Ҳозирги кунда бу сўз
ўзбек тилининг кўпгина шеваларида қўлланади.
Рус тилидаги кирпич сўзининг келиб чиқиши ҳам туркий тилларга
бориб тақалади. “Девон”да ْ‫ ِك ْربِج‬кэрпïч, ْ‫ ِبش ِْغ ِك ْربِج‬бïшïғ кэрпïч сўзлари
келтирилган бўлиб, уларга шундай таъриф берилган: кэрпïч –кирпич, ғишт;
бïшïғ кэрпïч “пишиқ ғишт” (1,303). ДТСда ҳам бу сўзнинг “Девон”да
берилган маънолари келтирилган (ДТС, 301). Макс Фасмер этимологик
луғатида ҳам кирпич сўзи қадимги рус тилига туркий тиллардан ўзлашгани
ҳақида маълумот берилади.118 Биз ҳозирги кунда қадимги туркий кэрпïч сўзи
ўрнида форс-тожикча ғишт сўзини ишлатамиз.
Қадимги туркий тилда қафтан сўзи қўлланган бўлиб, “устки кийим”
ْ ‫ قَ ْف‬қафтан – тўн, устки кийим (1,291). Ҳозирги рус
маъносини берган: ‫تان‬
тилидаги кофта сўзи айнан қадимги туркий тилдаги қафтан сўзидан
олинган. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да кофта сўзи (русча кофта –
калта кўйлак ёки плаш < немисча kuft – уй кийими) “аёлларнинг калта
кўйлаксимон, одатда белгача тушадиган кийими” (ЎТИЛ, 2, 414) деб
изоҳланади. Кўринадики, луғат муаллифлари бу сўзни иккиланиш билан
русча ёки немисча деб кўрсатганлар. Аслида эса унинг илдизини туркий
тиллардан излаш керак. ДТСда қафтан сўзи “устки кийим, халат, кафтан”
деб изоҳланади (ДТС, 405). Навоийда қафтан сўзи Маҳмуд Кошғарий
изоҳлаган маънода қўллангани таъкидланади:
Хирқа анинг жисмида қафтан бўлуб,
Қафтани тўн жисми анинг жон бўлуб.119
Демак, ҳозирги ўзбек тилидаги кофта сўзи илк эски туркий тилда
қўлланган қафтан сўзининг фонетик ўзгаришга учраган шаклидир. Сўз
семантикасида торайиш юз берган бўлиб, авваллари у “тўн, устки кийим,
халат” маъноларида қўлланган бўлса, ҳозирда фақатгина “аёлларнинг калта
кўйлаксимон, одатда белгача тушадиган кийими” маъносида истифода
этилади. Макс Фасмернинг рус тили сўзлари этимологик луғатида кафтан
сўзининг илдизлари турк, озарбайжон, қрим-татар тилларига оидлиги,
кафтанщик – чевар сўзи эса туркий kaftančy сўзидан ўзлашганлиги ҳақида
маълумот берилади.120
Ҳозирги замон рус тилида кибитка сўзи мавжуд, бу сўз “ёпиқ арава”,
“дўкон” маъноларини беради. “Девон”да кэбiт сўзи келтирилган ва бу сўз
118
lexicography. online. Этимологический онлайн-словарь русского языка Макса Фасмера.
119
Бу ҳақда қаранг: Маҳмуд Кошғарий. Туркий сўзлар девони (Девону луғоти-т-турк) [3 жилдлик]. 3-жилд.
Нашрга тайёрловчилар: А.Рустамов, Ҳ.Болтабоев. – Тошкент: MUMTOZ SO‘Z, 2016. Б.72.
120
529
“ичкилик дўкони, майхона” маъноларида келган: ‫ت‬ ْ ِ‫ ِكب‬Кэбiт – ичкилик
дўкони. Майхона (1,239). ДТСда кэбiт сўзи кўпмаъноли сўз сифатида
изоҳланади ва унинг “дўкон, магазин” ҳамда “ичкилик дўкони, қовоқхона,
шаробхона, майхона” каби маънолари кўрсатилади (ДТС, 290). Икки жилдли
“Русча-ўзбекча луғат”да кибитка 1 соябон арава; арава соябони; 2 ўтов; 3
кесак деворли уй, пахса уй (Ўрта Осиё халқларида) деб изоҳланади.121 “Ўзбек
тилининг изоҳли луғати”да бу сўз берилмаган.
Йоғурт сўзи асарда jоғурт “ивиган сут” (2,126) ва jоғрут “қатиқ” (2,
166) деб изоҳланади. ДТС да бу сўз jоүuрт шаклида берилади ва “қатиқ” деб
изоҳланади (ДТС, 270). Қадимда “қатиқ” маъносида қўлланган мазкур сўз
семантикасида ўзгариш содир бўлган. У ҳозирда “жем, мева консерваси,
шоколад, какао ва б. қўшимча (тўлдиргич)лар аралаштирилган, қаймоқли
кремга ўхшаш сут-қатиқ маҳсулоти (оддий ивитилган қатиқ, кефир ва б.)
(ЎТИЛ, 2, 275)ни ифодалайди. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да йогурт,
йўғурт сўзининг генетик манбаси шундай кўрсатилади: ингл.yoghurt <
турк.yogurt, т. –тат. ‫–يوغرت‬қатиқ.
Т.Егорованинг хорижий сўзлар луғатида йогурт сўзи рус тилига инглиз
тилидан, инглиз тилига эса турк тилидан ўзлашганлиги, бу сўзнинг махсус
бактериялар қўшилган сигир сути эканлиги изоҳланади.
“Девону луғотит турк” асарида аwja “беҳи” деб изоҳланади (2.208).
ДТСда ҳам бу сўзнинг айва (беҳи) эканлиги ва ботаникага оид термин
эканлиги таъкидланади ҳамда Маҳмуд Кошғарий асарига ишора қилинади
(ДТС, 70). Профессор Якубинский ўзининг “История древнерусского языка»
номли асарида ўтук, кирпич, айва, товар, карандаш каби қатор сўзларни
жуда илгарилардаёқ рус тилига туркий тиллардан кирган сўзлар, деб
кўрсатган.122 Макс Фасмернинг этимологик луғатида рус тили луғат
таркибидаги айва сўзи туркча ajva сўзидан ўтиб ўзлашгани келтирилади.123
Таниқли тилшунос А.Мадвалиев муайян тилда мавжуд бўлган сўзларга,
жумладан, ўзлашма сўз ва терминларга этимологик маълумот бериш
ниҳоятда мушкул ва мураккаб иш эканлигини, бунинг учун тегишли
манбаларни диққат билан ҳар томонлама ўрганиш зарурлигини таъкидлаб,
шундай ёзади: “Форс ва тожик тиллари бўйича тузилган луғатларда кўшк
сўзи шу тилларнинг ўз сўзи сифатида қайд этилган, яъни мазкур луғатларда
кўшк сўзининг бошқа бирор тилга мансублиги, бирор тилдан кириб
келганлиги ҳақида ҳеч қандай ишора йўқ. ...Хорижий сўзлар луғатларида ҳам
бу сўз форсча деб берилган. Шуларнинг таъсирида бўлса керак, икки жилдли
изоҳли луғатда ҳам кўшк форс-тожикча сўз сифатида белгиланган, беш
жилдли изоҳли луғатда эса бу сўз иккиланиш билан туркий-форсий деб
кўрсатилган. Лекин М.Фасмернинг “Рус тилининг этимологик луғати”да
киоск сўзига берилган этимологик маълумотда у турк(ий)ча сўз сифатида
121
Русско-узбекский словарь. В двух томах. 1-том. Т., 1984.С.431.
122
Якубинский “История древнерусского языка». С.346.
123
530
изоҳланган. Турк тили бўйича тузилган луғатларда ҳам бу сўз форсча деб
кўрсатилмаган. Шу билан бирга, Маҳмуд Кошғарий луғатида kошiк (ёпиш,
беркитиш; ёпинчиқ) сўзи ва у билан боғлиқ kошiklik jeр (соя ер, кўланкали
ер) бирикмаси ҳам мавжудки, бу ҳолат, бизнингча, кўшк сўзининг
этимологиясини белгилашда шошилмасликни, ушбу сўз тарихини ўтмишда
яратилган ёзма ёдгорликлар асосида хронологик тарзда синчиклаб
ўрганишни тақозо этади.124 ДТС да köšik “айвон”, Будаговнинг
“Сравнительный словарь турецкого-татарских наречий” (в 2-х томах. –СП
(б)., 1869-1870, 816; 415 с.) китобида бу сўз усмонли турк тилида “айвон, боғ
шийпони” маъносини ифодалаши айтилади.
Муаллиф беш жилдли “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да форсча сўз
сифатида кўрсатилган ош сўзининг этимологияси ҳам мунозарага сабаб
бўлиши мумкинлигини, бу сўз ҳам форс ва тожик тиллари бўйича тузилган
луғатларда шу тилларнинг ўз сўзи сифатида қайд этилиб, унинг ўзга тилга
мансуб эканлигига бирон бир ишора қилинмаганини таъкидлайди. У ош
сўзининг туркий сўз эканлигига Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит
турк” асарида ош сўзи ва у билан муносабатдош бошқа бир қанча сўзлар
берилганини (ош//а:ш – озиқ-овқат, ош, таом, овқат; aшаттi –ош егизди,
ошатди; ашлiқ II – ошхона; ашлақ – дастурхон; ашiч – қозон; ашсадi –
(овқат, ош) ейишни истади; ашсаттi – ош ейишга иштаҳа қўзғатди каби)
ҳамда К.К.Юдахиннинг қирғизча-русча луғатида (М.,1965), катта ҳажмли
туркча-русча луғат (М.,1977)да ҳам ош сўзининг форсча эканлигига ҳеч
қандай ишора мавжуд эмаслигини, яъни мазкур луғатларда ош сўзи туркий
сўз сифатида берилганини далил қилиб келтиради.125
Хулоса қилиб айтганда, Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк”
асаридаги лексемаларни тарихий-этимологик жиҳатдан ўрганиш ҳозирги
турли тилларда қўлланишда бўлган асл туркий сўзлар ҳақида муҳим
маълумотлар олиш имконини беради.
1. Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси
масалалари. Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашриёти. 2017.
2. Маҳмуд Кошғарий. Туркий сўзлар девони (Девону луғоти-т-турк) [3
жилдлик]. I, II, III жилдлар. Нашрга тайёрловчилар: А.Рустамов,
Ҳ.Болтабоев. – Тошкент: MUMTOZ SO‘Z, 2016.
3. Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили. 1-китоб. –Тошкент:
МУМТОЗ СЎЗ, 2010.
124
Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий
нашриёти. 2017. –Б.215.
125
Ўша асар. Б.215-216.
531
РУҲИЙ САЛОМАТЛИК ВА “МЕЪЁР” ТУШУНЧАСИ
Н.Эргашева, Т.Ўктамов.
Республикамизда инсонлар саломатлиги бўйича бир нечта дастурлар
ишлаб чиқилган бўлиб, барчаси шахс камолотини янада яхшилашга
қаратилгандир. Инсонлар бир-бирига ўхшаш жисмоний тузилиши билан ҳар
бирлари фарқли равишда ўзига хос хусусиятга эга. Инсон руҳияти
калейдоскопга (калеидоскоп юнон тилидан kalos - гўзал, eidos - кўриниш ва
skopeö – қараш [4, 348]) ўхшайди, унда турли хил индивидуал хусусиятлар
ғалати тарзда бирлаштирилади. Бу бизни бошқа тирик мавжудотлардан
ажратиб турадиган руҳият бўлиб, бизни ўраб турган дунёдаги
имкониятларимизни янада кенгайтиради.
Одам, ҳайвонлардан фарқли равишда, онг ҳамда фикрлаш қобилиятига
эга. Соғлом тана - бу соғлом онгнинг маъсулидир. Агар инсон сифатида
етарли даражада ақлга эга бўлсангиз, унда соғлиғингизга ғамхўрлик
қилишингиз керак, чунки Суқрот ўз вақтида “Соғлиқ ҳамма нарса эмас, аммо
соғлиқсиз ҳамма нарса ҳеч нарса эмас”, деб айтган [1, 5]. Ҳар биримиз ўз
имкониятларимиздан фойдаланамиз. Кимдир қобилиятларини
ривожлантириш орқали муваффақият чўққисига чиқади, кимдир, аксинча,
ривожланишдан тўхтайди. Ва бу ҳам дунёни индивидуал идрок этиш билан
боғлиқ. Омадли ёки муваффақиятсизликка эришган одамнинг дунёқараши
каби, соғлом одам ва касалликларга дучор бўлган одамнинг фикрлари бошқа-
бошқа бўлиши мумкин.
Барчамизга маълум “Бутунжаҳон руҳий саломатлик” куни 1992 йилдан
бошлаб ҳар йили 10 октябрда нишонланади.
“Психологик саломатлик” атамаси илмий луғатга Дубровина томонидан
киритилган, у психологик соғлиқ инсоннинг ҳаёти давомида унинг тўлиқ
ишлаши ва ривожланиши учун зарур шартдир, деб ҳисоблайди [3, 27].
“Болалар ва ўспиринларнинг руҳий саломатлиги” китобида психологик
саломатликнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагича тавсифланади: "Агар"
руҳий саломатлик “атамаси бизнинг нуқтаи назаримизга кўра биринчи
навбатда индивидуал ақлий жараёнлар ва механизмларга тегишли бўлса,
унда" психологик саломатлик "атамаси шахсни англатади [1, 36].
Жуеттнинг 80-90 ёшгача муваффақиятли яшаган одамларнинг
психологик хусусиятларини ўрганган тадқиқотлари натижалари шуни
кўрсатдики, уларнинг барчаси қуйидаги фазилатлар билан ажралиб туради:
некбинлик, ҳиссий хотиржамлик, қувониш қобилияти, ўзини келажагини ўзи
таъминлай олиши ва қийин ҳаёт шароитларига мослашиш қобилияти.
Агар биз психологик жиҳатдан соғлом одамнинг умумлаштирилган
психологик портретини тузадиган бўлсак, ўз-ўзидан пайдо бўладиган,
ижодий, қувноқ, очиқ, ўзини ва атрофдаги одамни нафақат ақл билан, балки
ҳис-туйғулар, сезги билан руҳлантира оладиган одамни кўришимиз мумкин.
532
У ўзини тўлиқ англайди ва шу билан бирга атрофдаги одамларнинг қадр-
қиммати ва ўзига хослигини тан олади. У доимий ривожланишда бўлиб,
бошқа одамларнинг ривожланишида ҳам ҳиссаси бўлади. Бундай одам ўз
ҳаёти учун доим ўзини жавобгар деб иблади ва ҳаёт ноқулайликларидан
ўзига сабоқ олади. Унинг ҳаёти мазмунга тўла. Бу одам ўзи ва унинг
атрофидаги дунё билан уйғунликда яшайди.
Шундай қилиб, биз “уйғунлик” сўзини психологик саломатликни
тавсифлаш учун калит сўз деб айта оламиз. Бу турли жиҳатлар ўртасидаги
уйғунлик бўлиб улар: ҳиссий ва интеллектуал, жисмоний ва ақлий.
Хар қандай шахсни ақлий ва психологик жиҳатдан соғлом эканлигини
аниқлайдиган мезон “Меъёр” тушунчаси мавжуд, аммо у асосан маълум бир
жамиятнинг ижтимоий-маданий хусусиятлари, урф-одатлари ва унинг
асослари, касбий фаолиятнинг хусусиятлари, шунингдек, одам ўзини тез-тез
намоён қиладиган вазиятлар билан белгиланади. Масалан; юқори
тайёргарлик кўрган ҳарбий жангчи ҳар қандай вақтда, транс ҳолатида жанг
майдонида деярли идеал қирувчи ҳисобланади, аммо бошқа ҳолатларда
унинг хатти-ҳаракатларини меъёрда деб аташ қийин. Безовталик ва
бефарқлик патологияси ўз касбида ўзини англаши мумкин, аммо ишдан
ташқари у ҳеч бўлмаганда бошқаларнинг назарида ғалати ва тушунарсиз
бўлиб кўриниши мумкин. Буни кўпроқ психологияда деформация деб
аталади.
Меъёр ўз ичига қуйидагиларни олади:
1. Ақл-идрок. Яҳши ақлий қобилият, самарали фикрлаш, ҳаққоний
далилларга таянган ҳолда энг мақбул йўлни топиш истаги. Ўзиннинг кучли
томонларингизни билиш, мақсадга режали, қадамба-қадам, ортиқча
қийинчиликларсиз эришиш. Кўникмаларни такомиллаштириш, хаёлотнинг
мавжудлиги.
2. Ахлоқий қиёфа: сезгир одам, фаоллик, маънавий етуклик.
Адолатлилик, объективлилик, ўз қарорига таянадиган. Атрофдагиларнинг
фикри аҳамиятли бўлсада қонун каби қабул қилмаслик. Кучли иродалилик,
лекин ўжарлик эмас. Хатоларни тан ола билиш.
3. Ижтимоий ҳаётга мослашувчан хатти-ҳаракатлар ҳамда турли ёшдаги
ва ижтимоий келиб чиқишидан қатъий назар одамлар билан алоқани осон
ўрната олиш. Ҳаётдаги ижтимоий мавқейидан қатъий назар ҳар қандай шахс
олдида масъулият ҳисси ва ижобий муносабатлар, ижтимоий масофанинг
меъёри. Эмоционал-хулқ-атвор реакцияларининг спонтанлиги.
4. Шахсий оптимизмлилик, хушмуомалалилик, мустақил характер.
Реалистиклик, хавфдан қўрқмаслик.
5. Ҳиссийлик: ҳаддан ташқари ишонч ва шубҳасизлик.
6. Шахслараро муносабатлар: шерикнинг истаклари ва фикрларини
ҳисобга олган ҳолда, унга ҳурмат.
Хулоса ўрнида шуни айтишимиз мумкинки “Меъёр” тушунчаси воқелик
ва унга мослашиш, ҳамжиҳатликда ўзини намоён қила олиш ҳамда ўзини
533
имкониятларини ошириб боришга бўлган муносабат, жавобгарлик ҳисси,
фаоллик билан руҳий қувватнинг етарлича салоҳияти ўртасидаги мувозанат
билан тавсифланади. Меъёр - бу ҳаёт қийинчиликларни очиқ юз билан қабул
қилиш ва уни енгиш қобилиятидир. Руҳий саломатлик касаллик ёки ёшнинг
ўсиб боришида кўпроқ 75 - 80 ёшдан кейин (барча ҳам эмас), баъзи ҳолларда
ундан ҳам олдинроқ пасая боради. Руҳий саломатлик статик тушунча эмас,
балки динамикдир. Кўплаб тадқиқотлар шуни кўрсатадики, руҳий
саломатлик усуллари умумий тиббий муассасаларга мурожаат қиладиган
беморларнинг сонини кисқартирган [5, 193]. Таниқли олим В.А.Ананьевнинг
фикрича соғлиқни сақлаш психологиясининг асосий ғояси шахсни
такомиллаштириш бўлиб, бу орқали - саломатликни мустаҳкамлаш ва одам
ҳаётининг сифатини яхшилашдир. Муаллиф “Саломатлик психологияси”
китобида соғлиқни сақлаш психологияси инсоннинг яшаш тарзини
ривожлантиришга, ҳаракатлар йўналишини тўғирлашга, инсоннинг
яшовчанлик имкониятини оширишга, ҳақиқий идеалини шакллантиришга ва
бутун дунё ютуқларига ўз ҳиссасини қўшишга даъват этишни таъкидлайди
[1, 85].
1. Ананьев В.А. Основы психологии здоровья. Книга 1. Концептуальные
основы психологии здоровья.— СПб.: Речь, 2006. - 384 с.
2. Амосов Н.М. Здоровье и счастье ребенка // Энциклопедия Амосова.
Алгоритм здоровья. – М.; Донецк, 2002
3. Психическое здоровье детей и подростков в контексте
психологической службы / Под ред. И.В. Дубровиной.— 4-е изд. —
Екатеринбург: Деловая книга, 2000.
4. «Толковый словарь русского языка» под редакцией Д. Н. Ушакова
(1935-1940);
5. Энциклопедия психического здоровья. Перевод с немецкого.
|И.Я.Сапожниковои], Э.Л. Гушанского Алетейа. Москва 2006.
БОШЛАНҒИЧ СИНФЛАРДА ХАЛҚ ОҒЗАКИ ИЖОДИ АСАРЛАРИНИ

ЎРГАНИШНИНГ ЎҚУВЧИЛАР ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИГИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШГА ТАЪСИРИ
Мақсудов У.Қ.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 31
декабрдаги “Узлуксиз маънавий тарбия концепциясини тасдиқлаш ва уни
амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 1059-сон Қарори билан
тасдиқланган “Узлуксиз маънавий тарбия концепцияси”сида “ўқувчиларини
маънавий-ахлоқий тамойиллар асосида тарбиялашда инобатга олиниши
лозим бўлган жиҳатлар: ижтимоий фаоллик, билишга интилиш ва ўзини
намоён қилиш мотивларининг ривожланиши” каби талаблар белгиланган
534
бўлиб, бу ўз навбатида мазкур жараённи тадқиқий ва таҳлилий йўналишга
эга бўлган педагогик тизим сифатида кўриб чиқиш заруратини изоҳлайди.
Бугунги кунда мамлакатимизда изчил ислоҳотлар натижасида юрт истиқболи
учун масъулиятни ўз зиммасига олишга қодир, ташаббускор, шижоатли
ёшларни тарбиялаш билан бир қаторда умумий ўрта таълим мактаблари
бошланғич синф ўқувчиларининг ташаббусларини тўғри йўналтирган ҳолда
халқ оғзаки ижоди воситасида уларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш
жараёни кўламини кенгайтириш зарурати мавжуд.
Маълумки, бошланғич синф ўқувчиларига таълим-тарбия беришдаги
муҳим вазифаларнинг асосий қисми ўқиш дарсларида амалга оширилади.
Бошланғич синф “Ўқиш китоби” дарслиги ҳам “Ўқиш ва нутқ ўстириш”
дастури Давлат таълими стандарти талабларига жавоб берувчи консепсия
асосида тузилган. Унда ғоявий, тематик, эстетик, қисман мавсумий тизимлар
ҳисобга олинган. У ўз навбатида боланинг теварак атрофдаги воқеликни
идрок этишни кўзда тутади.
Дарсликларда ўқувчилар севиб ўқийдиган халқ оғзаки ижоди
асарларига ҳам кенг ўрин берилган. Халқ томонидан яратилган оғзаки
бадиий адабиётга фолклор дейилади. “Фолклор” асли инглизча сўз бўлиб,
“Фолк”-халқ, “Лоре”-донолик сўзларидан ясалган бўлиб, “Халқ донолиги”,
“Халқ донишмандлиги” маъноларини англатади.
Ўзбек халқ оғзаки ижоди хилма-хил жанрлардан таркиб топган оғзаки
сўз санъати бўлиб, ўбек халқининг дунёқараши, бадиий завқи ижодий
салоҳияти, орзу ва интилишларини акс эттиради.
Халқ оғзаки ижоди эртак, достон афсона, ривоят, қўшиқ, лапар, масал,
мақол, топишмоқ, латифа ва нақлларни ўз ичига олади. Халқ оғзаки ижоди
материалларида ижтимоий ҳодисалар, курашлар ватанни душмандан
мудофаа қилиш, халқнинг орзу-умидлари, урф-одатлари, расм-русмлари,
маросимлари ва бошқа турмуш ҳодисалари ифодаланади.
Бошланғич синф ўқув дастурлари ўқиш дарслари олдига ўқувчиларни
яхши ўқиш сифатларига эга этишдек мураккаб вазифани қўяди. Бундай
вазифаларни тўлароқ амалга оширишда халқ оғзаки ижоди материаллари
катта аҳамиятга эга. Ўқувчилар табиатан мақол, топишмоқ ва эртакларни
севадилар, уларни зўр қизиқиш билан ўқиб ўрганадилар. Бундан ташқари
халқ оғзаки ижоди қадимдан тарбия манбаи ҳисобланган.
Бошланғич синф ўқувчилари энг аввало эртаклар билан танишадилар.
Маълумки, эртаклар халқ оғзаки ижодиётининг энг қадимий оммавий ва кенг
тарқалган жаннрлардан биридир. Эртак атамаси Маҳмуд Қошғарийнинг ХI
асрда ёзилган “Девону луғатит турк” асарида “етук” шаклида учрайди ва
бирор воқеани оғзаки тарзда ҳикоя қилиш маъносини билдиради.
Ҳозиргаи фолклористик атама сифатида эртак сўзи қабул этилган
бўлса-да, Сурхондарё, Самарқанд, Фарғона объектларида матал деб
юритилади.
535
Эртаклар халқ оғаки ижодининг эпик турига киради. Унинг ўзига хос
хусусияти-воқеабандлиги, бирон воқеани мукаммал ҳикоя тарзида баён
қилинишидир. Эртаклар турмуш воқелигини ажойиб ва ғаройиб, жозибали
қилиб акс эттиради.
Эртак фолклор асари. Шунинг учун ҳам халқ оғзаки ижодига хос
ижодий махсул бўлиб, кўпчилик томондан айтилиши, оғзаки йўл билан
тарқалиши, анъанавийлик, ижодчисининг номаълумлиги-анонимлик, бир
сюжетнинг халқ орасида бир қанча вариантларда ижро этилиши-эртакларга
хосдир.
Турли даврларда эртаклар ҳам турлича ўгаришларда учраб келган. Шу
сабабдан эртакларнинг ғоявий йўналиши, композицияси, қаҳрамонларининг
вазифалари ўзгариб, янгидан-янги версиялар юзага келиб туради. Бунинг
устига ҳар бир эртак айтилганда ижрожининг ижодий қобилияти,
дунёқараши, турмуш воқелигини акс эттира олиши, эртак анъаналарини қай
даражада билиши, тарбияси, психологик ҳолатларига қараб туриб янгидан
туғиладики, натижада бир эртакнинг ўзи бир неча вариантларда халқ орасида
яшаб юради. Эртакларнинг бадиий шакли ва поетикаси ўзига хос бўлади.
Фантастик уйдирмалар, ҳаёт ҳақиқати билан алоқадор бўлиб, қадимий
тушунча, урф-одат, маросимларнинг ўзларини ўзида акс эттиради.
Эртак ижрочилигининг характерли белгиларидан бири шундаки, ҳикоя
қилинаётган воқеа ва ҳодисалар айтувчи ва тингловчи томонидан ”Бўлган
воқеа” деб эмас, балки, ”Муқаррар бўлмаган ҳодисалар” деб тушунилади.
Шунинг учун ҳам эртакларда воқеа ва ҳодисаларда бўлиб ўтган ўрни ва
замони нооаниқ умумий тарзда ифодаланади. Бундан ташқари, эртакларнинг
замон ва макон эътибори билан юзага келган ўрни ҳам турлича. Уларнинг
тили ва услуби фарқ қилади. У ёки бу эртак қайси турга тааллуқли эканини
аниқлаш учун диққат-еътибор билан мазмунини ва асосий вазифасини
белгилаш лозим бўлади. Масалан: сеҳрли эртаклар ҳамда ҳайвонлар
ҳақидаги эртаклар билан ишқий-саргузашт типидаги ёки ҳажвий
эртакларнинг мустақил жанр сифатида ташкил топиши ҳам турли даврларга
тўғри келади. Шунинг учун ҳам ҳар хил даврда яратилган ва турли хил
жамият қатламлари тизимини ўзида сақлаган “Кенжа Ботир”, “Ур тўқмоқ”,
“Чол билан кампир”, “Бўри билан тулки” каби эртакларнинг сюжет таркиби,
характери, образлар системаси, турли ва ҳикоя қилиши услубига ўхшаш ва
фарқли томонлар мавжуд. Негаки, эртак ўзининг тараққиёти давомида баъзи
мотив образларни йўқотиши, янги-янги белгиларни қабул қилиши мумкин,
баъзан эса анъанавий элементлар янгича талқин этилган бўлади.
Хуллас, ҳар бир эртакнинг хусусият таркиби, унинг ғоявий мазмуни,
бадиий воситалари ўзига хос хусусиятни кўрсатиб туради. “Зумрад ва
Қиммат” ёки “Олтин тарвуз” кабилар асосан сеҳрли эртаклардир. Бироқ
асосий қаҳрамонлар қиёфаси, уларнинг ҳатти-ҳаракатлари ҳажвий
эртакларнинг бош қаҳрамонларини эслатади. Лекин бу эртакларда ҳажвий
ҳажвий эртакларда бўлганидек ақл идрок, тадбиркорлик учун эмас, аксинча,
536
фантастик уйдирмалар, асар ечимида ҳал қилувчи вазифаларни ўтайди. Бу
белги уларни ҳажвий эртаклардан ажратиб туради. Демак, сатира ва юморни
фақат ҳажвий эртакларга хос белги деб қарамаслик керак. Чунки сатира ва
юмор сеҳрли ҳайвонлар ҳақидаги эртакларда ҳам мавжуд.
Фақат уларнинг у ёки бу эртаклардаги мазмун даражаси, ишлатиш
ўрни, мақсад вазифаларини эътиборга олиш керак. Шундагина у қайси эртак
турига хос эканлиги маълум бўлди. Эртаклар ўзига хос композицияси билан
ажралиб туради. Айниқса, кириш қисми, бошлама тугалланмалар алоҳида
кўзга ташланади.
Кириш қисми аввало, эртакчининг маҳоратини кўрсатади, қолаверса
тингловчилар диққатини жамлаб, эртак эшитишга ҳозирлайди.
Бошлама эртакнинг дастлабки қисмини таърифлайди. Эртакларда
анъанавий бошлама воқеанинг қай вақт бўлиб ўтганини билдирмайди,
ноаниқ, умумий тарзда ифодалайди. “Сизга рост бўлсин, бизнинг ҳаёт
замонларнинг замонида, қадимлар айёмида, бир подшоҳи золим бор экан”.
Баъзан бошлама қисқа бўлади. “Бир бор экан, бир йўқ экан, бир подачи бор
экан”. Баъзан эса у воқелик билан қўшилиб кетади.
Кўринадики, бошлама баёнида персонажларнинг ким экани, касб, амал,
лақаблари маълум бўлади. Демак, ҳаёт ҳақиқати билан боғлиқ бўлиб
фантастик ҳамда ҳаётий уйдирмалар асосига қурилган, дидактик ғоя ташувчи
оғзаки ҳикоялар эртак деб аталади.
Эртаклар образлар талқини, ғоявий мазмуни ва конфликти, сужет ва
композицияси, фантастик уйдирманинг ўрни ва вазифаси ҳамда тили ва
услубига кўра шартли равишда ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар, сеҳрли
эртаклар, ҳаётий-маиший эртакларга бўлинади.
Ўзбек халқ эртакчилари репертуарларида ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар
анчагина ўринни ташкил этади. Ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар қадим
замонларда вужудга келган бўлиб унда ибтидоий тузум давридаги инсоннинг
ҳаёти, меҳнати, дунёқараши, табиат ҳақидаги тушунчалар ифодаланган.
Ўзбек халқ эртакчилиги репертуарида сеҳрли эртаклар ҳам катта ўрин
эгаллайди. Бу хилдаги эртаклар сеҳрли, фантастик уйдирмалар асосида
қурилганлиги билан ажралиб туради. Сеҳрли эртакларнинг юзага келиши
қадимий тарихга эга бўлиб, илдизи бошланғич жамиятга бориб етади.
Сеҳрли эртакларнинг ҳатти-ҳаракатлари-сеҳр, жоду, мўъжиза ҳаёлий
образлар билан боғланади. “Семурғ”, “Кенжа ботир” каби эртаклар заминида
ибтидоий дунёқараш-табиат кучларини илоҳийлаштириш, ҳайвонларни
муқаддас билиб, уларга сиғиниш асосий ўрин тутади.
Осмонда учиш орзуси “Учар гилам”, “Ёғоч отлар”ни, узоқни кўриш
истаги эса “Ойнаи жаҳон”ни келтириб чиқарди. Сеҳрли эртаклар ичида
алоҳида ажралиб турадиган туркум эртаклар мавжуд. Булар қаҳрамонлик
типидаги эртаклар, ўгайлик ва камситилган кишилар ҳақидаги эртаклар ва
митти полвонлар ҳақидаги эртаклар.
537
Эртакларда қаҳрамоннинг аниқ характеристикаси берилмайди. Фақат
анъанага айланган белгиларгина кўрсатилади. “Қиз ўн тўрт кунлик ойдек
тўлишган”, у ниҳоятда гўзал, ҳаёли, иболи, меҳнацевар, юксак анъана
намуналари жам бўлган, идрокли, тадбиркор, оқила қиздир. Ҳар куни ўтин
ёрар, ош пиширар, қозон ювар, уй тозалар экан. Мазкур сифатлар саргузашт
давомида яна ҳам ойдинлашади. Қарши томон-ўгай она, ака, кундош, шум
кампир эса зулм ва зўрлик тимсоли сифатида намоён бўлади. Эртакда
мавжуд тилсим ноҳақлик, айёрлик, қонхўрлик каби ярамас иллатларни фош
этиб, адолат, меҳнатсеварлик, маънавий гўзалликни маъқуллайди.
Ботирлар образида одоб ва муомаланинг юксак намунаси, одамийлик,
меҳнацеварлик, бонишмандлик, жасурлик ва сезгирлик каби сифатлар барқ
уриб турса, золим текинхўр кишилар қиёфасида мол-мулк йўлида ҳар қандай
ифлос ишлардан қайтмаслик каби хусусиятлар намоён бўлади. Кўринадики,
эртаклар ўзига хос хусусиятлари билан бошқа халқ оғзаки ижоди
жанрларидан ажралиб туради.
Эртаклар оламига киши болалик чоғларидаёқ саёҳат қилади, у дастлаб
ҳайвонлар ҳақидаги эртакларни эшитиб, ҳар хил тоифа характердаги ақлли ва
аҳмоқ, сахий ва қизғанчиқ, золим ва одил одамлар дунёси билан танишади.
Эртакларда халқ ҳаёти, унинг адолат, ҳақиқат йўлидаги орзу-умидлари, ёвуз
кучларга нисбатан қаҳр-ғазаби, яхшиларга бўлган меҳр-муҳаббати
тасвирланади.
Ўқувчилар халқ эртакларини ўқиб чиққач, ўртоқлари, ака-уканва опа-
сингилларига айтиб беради, муҳими ўқувчи ўзи севиб қолган ижобий
қаҳрамонларидан ўрнак олишга, ҳалолликда, тўғри сўзликда,
меҳнацеварликда уларга ўхшашга ҳаракат қилади. Салъбий қаҳрамонлардан
эса, нафратланиб, ўхшамасликка ҳаракат қилади.
Демак, ўқувчиларнинг ҳам билимга қизиқишини оширишда, ҳам комил
инсон қилиб тарбиялашда халқ эртакларидан фойдаланиш ижобий натижа
беради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2019 йил 31
декабрдаги “Узлуксиз маънавий тарбия концепциясини тасдиқлаш ва уни
амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 1059-сон Қарори. https://lex.uz
2. Баркамол авлод орзуси (Тузувчилар: Қурбонив Ш., Саидов Ҳ.,
Аҳлиддинов Р.)- Тошкент: “Шарқ” нашриёт-матбаа консерни Бош
таҳририяти, 1999.
3. Бошланғич таълим консепсияси// Бошланғич таълим, 1998, 6-сон.
4. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури.-
Тошкент, 2010.
5. Қосимова К., Матчонов С. , Ғуломова Х., ЙЎлдашева Ш., Сариев
Ш. Она тили ўқитиш методикаси. -Тошкент, «Носир», 2009.
6. Жумабоев М. Болалар адабиёти ва фолклор.- Тошкент:
Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жамғармаси нашриёти, 2006.
538
7. Мирзаев И. Бошланғич синфларда халқ оғзаки ижодини
ўрганиш.- Тошкент: “Ўқитувчи”, 1979.
8. Жабборов Ш. Халқ оғзаки ижодидан фойдаланиш// Бошланғич
таълим, 2011, 2-сон, 28-29- бетлар.
9. Воҳидова Н. Миллий ғурур руҳида тарбиялаш (Халқ оғзаки
ижоди материаллари асосида) // Бошланғич таълим, 2009, 14- сон, 2-3-
бетлар.
КНИГА – КЛЮЧ К РАЗВИТИЮ РЕБЕНКА

Д.М.Юлдашева,З.А.Хакимова
Великое благословение знания и просвещения, которое поддерживает и
спасает человека, является ярким доказательством этого. Утверждение имама
Бухари двенадцатого века о том, что «нет другого и никого», является ярким
доказательством этого. А наука достигается через книги. Но несмотря на это
вместо художественной литературы родители покупают детям игровые
приставки, разрешают бесконтрольно смотреть телевизионные программы,
тормозящие развитие мозга. Гораздо проще получать информацию из
коротких сообщений, снабженных массой визуализированного
сопровождения.
Между тем, ученые доказали, что чтение в течение 6 минут, снижает уровень
стресса более чем в 2 раза. Прослушивание спокойной музыки и пешие
прогулки – лишь на втором и третьем месте в снятии стресса. Исследователи
из Великобритании утверждают, что чтение приносит для организма такую
же пользу, как и фитнес для мышц, потому как во время этого процесса
человек упражняет весь мозг.
Польза книги для детей не подлежит сомнению. Дети очень любят, когда им
читают. Именно от родителей малыш слышит первые стихи и сказки, и если
родители не игнорируют чтение даже самым маленьким, то с весьма большой
вероятностью книга вскоре станет лучшим другом ребёнка. Почему? Потому
что книга:
 расширяет представление ребёнка о мире

 знакомит со всем, что окружает ребёнка: природой, предметами и т. п.
 влияет на формирование предпочтений и читательских вкусов ребёнка
 развивает мышление — как логическое, так и образное
 расширяет словарный запас, память, воображение и фантазия
 учит правильно составлять предложения.
539
Дети, которым родители читают вслух регулярно, начинают понимать
структуру литературного произведения (где начало, как разворачивается
сюжет, в каком месте наступает конец). Благодаря чтению ребёнок учится
слушать – а это немаловажно. Знакомясь с книгами, ребёнок лучше узнаёт
родной язык.
Обычно дети с нетерпением ждут, когда родители им почитают. Чтение

вслух имеет большое значение и для тех детей, которые могут уже и сами
прочесть книжку. Семейное чтение это залог благополучия, способ общения
между родителями и детьми, метод воспитания и хороший досуг. Именно
поэтому у мамы и папы всегда должно находиться время, чтобы почитать
детям.
1. Дети, которым часто читают, чувствуют близость, защищённость,
безопасность. Таким детям гораздо комфортнее жить, нежели тем, кто
лишён радости чтения.
2. Во время совместного чтения у детей формируется нравственное
отношение у миру. Герои книг совершают разнообразные поступки,
попадают в ложные ситуации, принимают решения – всё это ребёнок
может обсудить с родителем, формируя при этом понимание добра и зла,
дружбы и предательства, сочувствия, долга, чести.
3. При активном слушании ребёнок ярко представляет себе то, о чём
повествуется, и переживает. В эти моменты он эмоционально развивается
и, нередко отождествляя себя с главным героем, преодолевает
собственные страхи.
4. Слушая литературное произведение, ребёнок наследует разнообразные
модели поведения через книгу: например, как стать хорошим товарищем,
как достичь цели или как разрешить конфликт. Роль родителей здесь –
помочь сравнить ситуации из сказки с ситуациями, которые могут
произойти в реальной жизни.
LINGUOCULTUROLOGY AS A DEVELOPING PART OF

LINGUISTICS
M.M.Umaraliyeva
It is quite evident that many EFL learners demonstrate not appropriable
level of the English language and even those who are knowledgeable enough
cannot use effectively the language in their professional communication. More
than that it is becoming worse because some students lack some basic knowledge
concerning the laws of the development of the language, etymological
characteristics of many words. Sometimes they fail to
comment upon some linguistic phenomena, because they are not aware of
540
linguocultural aspects of the English language, customs, traditions and ways of life
of different nations. Any foreign language should be viewed not only
as a system of linguistic norms, but also as a system of social norms and behavior,
spiritual values. As we know any living language develops together with the
speech community, that is, with the people who
speak it.
Language is central to historical and social interaction in every society,
regardless of location and time period. Presumably the history of the English
language is one of the major subjects while learning English.
In order to find solution above mentioned problems we faced to the analyses
of the term Linguoculturology.
Linguoculturology is a new branch of science, which deals with
manifestations of culture of different nations, which became fixed and are reflected
in the language. This relatively new field of linguistic research represents a merger
of two distinct subdisciplines of linguistics: sociolinguistics and culturology. The
great upsurge of interest in culturology and its actual rise from the state of amateur
speculation to a serious science date from the late 20 th century. Researches in this
field use sociolinguistic methods to explain various language phenomena. This
approach is particularly useful when language internal data alone is unable to
account for some seemingly inexplicable facts. Linguoculturology is aimed at
scrutinizing linguistic units in connection with historical and social development of
the country at different periods and thus ensures general broad comprehension of
the language as a complex system. Byram thinks that when people are talking to
each other their social identities are unavoidably part of the social interaction
between them. In language teaching the concept of “communicative competence”
takes this into account by emphasizing that language learners need to acquire not
just grammatical competence but also the knowledge of what is “appropriate”
language (2002). According to V. Maslova’s research the term “linguoculturology”
means the science, which appeared at the intersection of linguistics and
culturology. This science investigates the question of reflection and consolidation
of nation’s culture in language.
Linguoculturological approach in teaching English focuses on the semantic
concept. Through this angle the process of learning the English language implies
not only traditional study of phonetics, grammar, and vocabulary but also the
English language mastering through its national concepts. This enables the learners
to acquire interrelated ethno cultural knowledge of language, culture and history,
resulting in formation of linguocultural competence, which is a set of special skills
necessary to use in practice. In Dictionary of English Language and Culture it is
defined as ability to do what is needed (2005). It means that a student should be
able to develop an ability to recognize and connect a semantic content of a
language symbol with associative motivation of choice of a word. In a number of
works of world scientists the concept “competency” is defined as intellectual and
personal ability of an individual to practical activities, and “competence” as
541
content’s component of the given ability in the form of knowledge, skills and
aptitudes (Zimnyaya, 2003). In Zimnyaya's opinion competency always displays
the actual competence (2003).
The aim of linguoculturology is to study the methods which the language
embodies in its units, to keep and to transmit culture.
The main task of linguiculturology is to study and to describe language and
culture in their interaction. According to V. Telia goal of this field of linguistics is
to study and to describe interrelation of language and culture, language and ethnos,
language and national mentality [3].
Methods of linguoculturology are the collection of analitical techniques,
operations and procedures which are used in analysis of interaction of language
and culture. It should be noted that different methods can be used during the
investigations but the most useful are conceptual, descriptional, contextual,
analitical, comparisonable ones.
The special field of investigations is the linguoculturological analysis of
texts as the real keepers of culture. Here can be used such methods and techniques
of investigations as interpritational to psycholinguistical ones.
The main category of linguoculturology is concept which is defined as the
conventional mental unit directed to the complex studying of language, mind and
culture.
The main object of linguoculturology is the interconnection and interaction
of culture and language in the process of its operation; the study of interpretation
of this interaction as a whole system.
The subject of linguoculturology is the national forms of existence of nations
which are reproduced in a system of language communication and which are based
upon their cultural possessions. In other words the subject of linguoculturology is
the language picture of the world.
Linguoculturology has to deal with lots of issues related to the language,
such as the role of culture in formation of linguistic concepts, connection between
the linguistic symbol and cultural sense of the word. It is essential to identify
cultural semantics which can be obtained from the interaction of two different
fields - language and culture. Language and culture interactions have a reciprocal
relationship: language shapes cultural interactions and cultural
interactions shape language. It should be noted that the relationship of language to
culture involves many difficult and contradictory problems.
Referencies:
1. Byram M., Gribkova B., Starkey H., (2002).Developing the Intercultural
Dimension in Language Teaching.A Practical Introduction for Teachers.Language
Policy Division.Directorate of School, Out – of – school and Higher Education.
DGIV Council of Europe, Strasbourg: 7.
2. Zimnyaya I.A. (2003).Key Competences – New Paradigm of Educational
Result.The Higher Education Today.Vol 5, 34-42.
542
3. Longman.Dicitonary of English Language and Culture. Pearson Education
Limited, (2005), 278.
4. Маслова В.А. Лингвокультурология: учеб. пособие для студ. высш.
учеб, заведений / В.А. Маслова. – М. : Издательский центр «Академия», 2001.
208 с.
543
544

18 Июн 2021 Йил Конференция Материаллари

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

18 Июн 2021 Йил Конференция Материаллари

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

11111

“Ёшлар – янги Ўзбекистон, янги Ренессанс бунёдкорлари”

Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта

“Ёшлар – янги Ўзбекистон, янги ренесанс

Ташкилий қўмита раиси п.ф.д. Ш.Б.Шермуҳаммадов

Ташкилий қўмита раиси ўринбосарии ф.н.доц.А.А.Ўринов

Ташкилий қўмита аъзолари: қ.х.ф.д., проф.А.Юлдашев; ф.-м.ф.д.,

93 ОЛИЙ ТАЪЛИМНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШТИРИШ ШАРОИТИДА 316

Муминов Б.Б., Тургунов Ш.Ш.

Ташкентский университет информационных технологий.

фигура 1. Виды сетей

Кольцо (ring), при котором каждый компьютер передает информацию

коаксиальный кабель. Отличается более высокой

волоконно-оптический кабель. Идеальная передающая среда,

КАСР ТАРТИБЛИ БИР ЧИЗИҚЛИ ОДДИЙ ДИФФЕРЕНЦИАЛ

Рафиқов А.Н., Орипов Д.Д.

2-тур Вольтерра интеграл тенгламасининг ечими сифатида

Бўрш Шўрва Мастава Бўрш Шўрва Мастава

2-усул. Ўнликлар хонасига 2;3;6;7; 9 рақамларини қўя оламиз. Бирликлар

1-конверт 2-конверт 3-конверт 4-конверт

1-конверт 2-конверт 3-конверт 4-конверт

1-конверт 2-конверт 3-конверт 4-конверт

1-конверт 2-конверт 3-конверт 4-конверт

2-расмдан кўриниб турибдики 4 та хатни 4 та конвертга 16 хил усулда

формуласидан фойдаланамиз. Масала шартига кўра n=5, k=2 бўлганлигидан

5 нафар ўқувчидан 2 нафарини “Билимлар беллашуви”да қатнашиш учун 10

Итого ac bd N

Қуйида ўқитиш технологиясининг амалий машғулотлар ўтказиш учун

Мавзу учун зарур бўлган Тушунча қоида Боғланиш каналларини

Ҳар бир технологик жараён ўзининг структуравий тузилиши

ИККИНЧИ ТАРТИБЛИ СИНГУЛЯР КОЭФФИСИЭНТЛИ

чегаравий шартларни қаноатлантирувчи узлуксиз y  y ( x) функция

алмаштиришни бажарамиз. У ҳолда (1) тенгламага мос бир жинсли тенглама

кўринишда аниқланади. (6) умумий ечимни (4) алмаштиришга олиб бориб

(8) ечимни  2  шартларга бўйсундириб

где  - неотрицательное число, а l  s  - неотрицательная функция. Первый

где  - неотрицательное число, а l  s  - неотрицательная функция.

4) 7 модул бўйича чегирмаларнинг тўла системаси тузилади.

Жавоб: (талабаларга тўлдирилмаган ҳолда тарқатилади)

2) b  a ( m )  m бўлса унинг ўрнига m га бўлгандаги қолдиқ олинади.

5) x  b  a ( m ) (mod m) га топилганлар қўйилади

Мирзакаримова Н., Шаробитдинова Д., Достонова Н.

1-таъриф. 1) f ( x)a0 x n  a1 x n1  ...  an2 x 2  an1 x  an , ai  P

f ( x)  na0 x n1  (n  1)a1 x n2  ...  2an2 x  an1 x 0

f ( x)  n(n  1)a0 x n2  (n  1)(n  2)a1 x n3  ...  2an2

f ( k )  0 агар k>n бўлса.

Берилган кўпҳаднинг  x  1 даражаларига ёйилмасини Тейлор

2-усул: Горнер схемаси ёрдамида ёйилмани топамиз.

f  1 f  1 f IV 1

2-мисол. f ( x)  4 x3  3 x 2  2 x кўпҳадни (x+2) нинг даражалари бўйича

f (a) f (a) f ( n ) (a)

f (a)  f (2)  12  (2) 2  6  (2)  2  48  12  2  62

f (2)  4  (2)3  3  (2) 2  2  ( 2)  32  12  4  48

f ( x)  48  62( x  2)  27( x  2) 2  4( x  2)3

Шундай қилиб, берилган f(x) кўпҳадни (x -  ) иккиҳаднинг даражалари

МАТЕМАТИКА ДАРСЛАРИДА АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ

Таълим жараёнига ахборот технологияларини қўллаш ўқитишга

Модулли таълимда (блокли тузилмага ўхшаш) – ўқув жараёнида

(предполагается, что в качестве ( f , ) выбрана билинейная форма,

представляют собой примеры обобщенных функций, сосредоточенных в

Существует два основных способа определения дробных интегралов и

( I a f , )  ( f , I b ) , (3)

и аналогично для Ib , I  и дробных производных. Подход (3) будет

Операторы I a и I b называют операторами дробного интегрирования.