SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021

ISSN: 2181-1601

ЛЕКСИК ТИПОЛОГИЯ ВА УНГА ЁНДОШ АТАМАЛАР ХУСУСИДА

Nigora Safarovna Avezova

O’DJTU o’qituvchisi
Nigorasafarovna76@mail.com

АННОТАЦИЯ
Лексик типология бу дуне тилларидаги лексик бирликларнинг
семантикасининг хилма-хиллигини урганади ва унинг асосий вазифаси
тиллардаги лексик константаларнинг ифодаланиш усулларини ва типологик
умумийлигини урганади. Тиллар ҳаракатнинг феъли лексик-семантик
майдонларини турли йўллар билан ифодалайди. Уни тадкик килиш учун унинг
асосий ва ендош атамаларини аниклаш мухимдир.
Калит сўзлар: лексик типология, киесий типология, семантик майдон,
фрейм, тана аъзолари, ҳаракат, ухшашлик, таржима назарияси.

ON LEXICAL TYPOLOGY AND ITS RELATED TERMS

ABSTRACT
Lexical typology studies the diversity of the semantics of lexical units in these
world languages, and its main task is to study the methods of expression and typological
generality of lexical constants in languages. Languages express the lexical-semantic
fields of the verb of action in different ways. In order to study it, it is important to define
its basic and endowment terms.
Keywords: lexical typology, kiesi typology, semantic field, frame, body parts,
movement, similarity, translation theory.

Тил қатламларининг ўзаро алоқасига кўра типологиянинг (а) фонологик ва

фонетик типология; (б) морфологик типология; (в) синтактик типология; (г)
лексик типология каби бўлимлари мавжуд. Юкорида кўрсатилганлардан ташқари
социолингвистик типология, график типология, методик типологиялар ҳам
учрайди1.
Лексик типология ёки лексик-семантик типология – бу дунё тилларидаги
лексик бирликлар ва тузилмалар семантикасининг хилма-хиллигини ўрганадиган
лингвистик типология бўлими2. Бошқа манбада қуйидагича таърифланади:
“Лексик типология ёки лексик-семантик типология – дунё тилларидаги лексик
бирликларнинг семантикасининг хилма-хиллигини ўрганадиган лингвистик

1
Бўронов Ж. Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси. ‒ Тошкент: Ўқитувчи, 1973. – 237 б. – Б. 153.
2
http://lextyp.org/whatis /
Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 305
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021
ISSN: 2181-1601

типология бўлими. Лексик бирликлар, одатда, сўз ёки турғун конструкцияларни

билдиради; бундай бирликларнинг маъноси тилшуносликнинг лексик семантика
деб аталадиган бўлимида ўрганилади. Лексик типология тилларнинг
репрезентатив намунаси асосида семантик майдонлар тузилиши, семантик
майдонлар орасидаги кўчишлар, полисемия моделлари ва бошқаларни ўрганади”3.
Ж.Бўронов лексик типологияга қуйидагича таъриф беради: “Лексик
типология лексик бирликлар хусусиятлари, структурасига кўра ўхшашлиги ва
фарқини, турли туркумга тааллуқли сўзларнинг лексик хусусиятларини ўргатади.
Сўзларнинг қанчалик кўп ва кам қўлланилишини, бошқа тиллардан
ўзлаштирилган сўзларнинг ишлатилишидаги умумийлик ҳoдисаларини ҳам
лексик типология ўз ичига олади. Лексик типологиянинг асосий вазифаси
тиллардаги лексик константаларнииг ифодаланиш усулларини ва уларнинг
типоло- гик умумийлигини урганишдан иборат”4.
Лексик типология қиёсланаётган тилларда алоҳида семантик
майдонларнинг қандай ташкил топганлигини этилишини ўрганади. Масалан,
ҳаракат, космосдаги позиция ёки объектнинг жисмоний хусусиятлари. Турли
тилларда бу маъноларни ифодаловчи лексик-семантик гуруҳ/маънолар турлича
гуруҳланади. Типолог қиёсланаётган тилларнинг барча семантик майдон
қийматларини ифодалаш учун нечта лексик-семантик гуруҳ ҳамда қайси
бирликлардан фойдаланиш мумкинлигини, қиёсланаётган (табиий) тилларда
қайси маънолар кўпинча қарама-қарши бўлишини (уларнинг турли лексемаларда
ифодаланишини), ҳар бир лексеманинг икки тилдаги эквивалентини
топиш/тушуниш муҳим. Шу билан бирга, ҳар қандай тилда семантик майдонларга
бўлиниш маълум қонуниятлар асосида амалга оширилади: уларни аниқлаш
лексика-типологик тадқиқотнинг асосий вазифаларидан бири. Лексик типология
ҳал қила оладиган вазифалардан яна бири лексемаларнинг бир семантик
майдондан иккинчисига ўтиш механизмларини ўрганиш ва алоҳида семантик
майдонданлар орасидаги табиий тил алоқалари типологиясини қуришдир5.
Фрейм. Инглиз тилидаги сузиш феъллари тизимида тўртта лексема бор:
swim – жонли мавжудотнинг “фаол” сузиши учун, float – жонсиз нарсанинг сув
юзасида статик ҳолати учун, drift – жонсиз нарсанинг сузиб юриши, sail – оқим ва
кемаларнинг навигациясини тасвирлаш учун ишлатилади. Аниқроқ айтадиган
бўлсак, инглиз тилидаги феълни танлаш, биринчидан, нима сузаётганига,
иккинчидан, нимада сузаётганига боғлиқ бўлади. Муайян семантик турдаги аниқ
иштирокчилар билан боғлиқ вазиятга фрейм дейилади. Лексик типологиядаги
фрейм таққослаш учун минимал объектга айланади: инглиз тилида сузиш

3
Ўша манба.
4
Бўронов Ж. Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси. ‒ Тошкент: Ўқитувчи, 1973. – 237 б. – Б. 153.
5
http://lextyp.org/whatis/
Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 306
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021
ISSN: 2181-1601

семантик майдони тўртта фреймни ўз ичига олади. Ўзбек тили бу тўртта

фреймнинг барчасини сузиш феълида бирлаштиради6.
Инсон тана аъзолари номлари. Турли тилларда инсон тана аъзолари турли
хил ажратилади. Инглиз тили (бошқа герман тиллари каби), бошқа тиллардан
фарқли ўлароқ, тана аъзолари турли хил номларга эга: қўлдаги бармоқ finger, оёқ
бармоғи toe деб аталади. Кўпгина тилларда қўл ва қўлнинг билаккача бўлган
қисми турли ном билан аталади: масалан, ўзбек тилидаги қўл сўзига мос
келадиган ягона лексема мавжуд эмас. Қуйидаги жадвал рус, япон, италян ва
инглиз тиллари ўртасидаги баъзи фарқларни умумлаштиради.
ўзбекча инглизча русча туркча японча
қўл hand рука el te
arm ude
оёқ foot нога ayak ashi
leg bacak
бармоқ finger палец parmak yubi
toe

Ҳаракат феъллари. Когнитив лингвист Леонард Талми ҳаракат ҳолатининг

семантикасида қуйидаги компонентлар мавжуд бўлиши керак, деб ҳисоблади:
фигура – ҳаракатланувчи нарса; йўл – маълум бир нуқтага нисбатан ҳаракат
траекторияси; усул – ҳаракатнинг ўзига хос тури, конкрет кўриниши (югуриш,
учиш, думалаш ва ҳоказо). Тиллар ҳаракатнинг феъли лексик-семантик
майдонларини турли йўллар билан ифодалайди7.
The lamp stood/ lay/ Чироқ столга турди / Лампа стояла/ лежала/
leaned on the table. ётди / суянди. опиралась на стол.
Тош йўл бўйлаб Камень скользил/
The rock slid/ rolled/
сирпаниб / думалаб / катился/ прыгал по
bounced down the road.
сакраб тушди. дороге.

Бу ўринда қиёсий грамматика (Comparative grammar) атамасига ҳам аниқлик

киритиш керак бўлади. Қиёсий грамматиканинг вазифаси икки тилнинг
грамматик системасини бир-бирига такқослаш, танлаб олинган конкрет мазмун
плани асосидаги ифода плани бирликларининг ҳар хил тилларда маълум
сатҳлардаги уйғунлиги ёки сатҳлараро адекватлиги/адекват эмаслиги

6
Кенгроқ маълумот олиш учун қаранг:
7
Рахилина Е. В., Резникова Т. И. Фреймовый подход к лексической типологии // Вопросы языкознания. – 2013.
№ 2. – С. 3-31.; Anderson, Lloyd B. Evidentials, paths of change, and mental maps: typologically regular asymmetries. In
Chafe, Wallace & Mithun, Marianne (eds.) Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology. Norwood: Ablex
Publishing, 1986. – Р. 273-312.; Berlin, Brent and Kay, Paul. Basic Color Terms: their Universality and Evolution.
Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1969.
Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 307
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021
ISSN: 2181-1601

қонуниятини очишдан иборат. Қиёсий грамматика ҳам ўз навбатида: тарихий

қиёсий грамматика (Historical comparative grammar) ва типологик қиёсий
грамматика (Typological comparative grammar)га бўлинади8.
Грамматика системадаги ўхшашликни аниқлашнинг тарихий-қиёсий
грамматика учун муҳим аҳамияти бор. Грамматик ўхшашлик сўз туркумларининг
умумийлигида, грамматик шаклларнинг умумийлигида ўз аксини топади.
Масалан, бу ҳодисани сўзларнинг ўхшашлиги мисолида кузатамиз: қадимги инглиз
тилида modor; қадимги исланд тилида mother; қадимги фриз тилида moder;
қадимги юқори немис тилида muotar (ҳозир Mütter). Она маъносини ифодаловчи
бу сўзларнинг умумгерман негизи moder бўлиб, у бошқа ҳинд-европа тилларидаги
сўзларга айнан ўхшаш. Масалан: рус тилида мать (матери); литва тилида mote;
латин тилида mater; француз тилида mère; ирланд тилида matheir; грек тилида
meter; форс тилида mоdar; санскрит тилида mata, matr.
Умумий типологиянинг предметини қуйидагича белгилашади9:
а) умумий тил қoнунларини яратади, уларнинг системалари ўртасидаги
алоқaларини аниқлайди;
б) тил универсалиясини аниқлайди;
в) типологик сунъий эталон тил яратади;
г) тиллар ўртасидаги ўлчов бирлиги хизматини ўтайдиган бирликларни
аниқлайди;
д) тилларнингморфологик классификациясини тузади.
1. Типология фани тиллар системаларининг турли иерархик бирликларини
қиёсан умумлаштириб ўрганади ва мазмун планига мувофиқ формал типология,
семантик типологияга бўлинади. Формал типология асосан тилнинг морфологик,
синтактик ярусларининг формал томонларига кўпроқ аҳамият бериб, уларнинг
маълум формал белгиларини турли тиллар системасида ўрганади. Семантик
типология мазмун плани бирликларини типологик тадқиқ қилади. Мазмун плани
дегапда тилнинг семантик структураси тушунилади. Типологик қиёслаш семантик
қиёслашни ҳам ўз ичига олади. Семантик киёслаш семантик типология асосида
юзага келади. Семантик типология семантик категорияларнинг ифодаланишидаги
муштаракликни абстрактлаштиради; маълум тушунчанинг турли тиллар
системаси ифода плани бирликлари воситасида талқин этилишини ўрганади.
Турли тиллар луғатларини тузишда, бир тилдан иккинчи тилга таржима қилишда
семантик типология қонунларинииг амалий аҳамияти катта. Тиллар ҳар хил бўлса
ҳам уларнинг системасидаги маълум семантик категорияларни ифодаловчи сўзлар
муайян гурухларни ташкил қилади. Семантик типологияда баъзи категориялар
умумий, баъзилари эса фақат айрим тилларгагина хос бўлади. Семантик

8
Бўронов Ж. Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси. ‒ Тошкент: Ўқитувчи, 1973. – 237 б.
9
Бўронов Ж. Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси. ‒ Тошкент: Ўқитувчи, 1973. – 237 б. – Б. 132.
Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 308
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021
ISSN: 2181-1601

типология семантик майдон (Semantic field)ни аниқлашда катта роль ўйнайди.

Қардошлик муносабатининг ифодаланиш усулларини бир неча тиллар мисолида
кўриб чиқамиз. Келтирилган жадвалда ака-укалик ва опа-сингиллик маъносининг
ифодаланиши уч гурухга ажратилган:
биринчидан, ўзбек ва венгер тилларида тушунча аниқ ифодаланган, яьни
қардошлик жинс ва ёш тушунчасини акс эттиради;
иккинчидан, рус, инглиз ва француз тилларида қардошлик тушунчаси ёш
тушунчасини акс эттирмайди. Аммо жинс тушунчаси акс эттирилган;
учинчидан, индонез тилида қардошлик тушунчаси жуда умумлашган бўлиб,
у жинс тушунчасини алоҳида фарқ қилмайди. Индонез тилидагидек малайя
тилида ука, сингил тушунчалари биргина ade сўзи билан ифодаланади. Шуниси
қизиқки, амма, хола тушунчаларининг ифода этилиши ўзбек ва лотин тилларида
бир-бирига ўхшайди:
ўзбекча латинча
хола matertera
амма amita
Ҳар бир тушунча турли қўшма сўзлар, сўз бирикмалари воситасида ёки
айрим тушунтириш билан таржима қилинади. Масалан, ўзбек тилидаги ака рус
тилига старший брат, ука младший брат деб таржима килинади. Аммо катта
акам, кичик акам, катта укам, кичик укам терминлари фақaт тушунтириш билан
ифодаланиши мумкин.
Қиёсий типология ва таржима (Comparative Typology and Tгапslation).
Икки ёки ундан ортиқ тил системасининг ўзига хос хусусиятини ҳамда
чоғиштирилаётган тиллар системалари орасидаги мувофиқлик қoнуниятларини
аниқлаш, қиёсий типология ва таржима назариясининг умумий вазифасидир.
Таржима назарияси ўз мохияти билан икки тил системасини илмий асосда
чоғиштиришдан бўлак нарса эмас, деб ёзади проф. Л.С.Бархударов. Демак, қиёсий
типология ва таржима назариясининг изланиш усуллари ва предметлари бир-
бирига жуда якин. Бу умумийлик баъзи лингвистлар Ж.Кетфорд, М.А.Халлидей,
Ж.Эллис, Ю.Найда ва бошқаларни қиёсий типология ва таржима назарияси бир
бутун назария деб ҳисоблашга ёки кейингиси қиёсий лингвистиканинг таркибий
кисми деган фикрга олиб келади. Масалан, Ж.Кетфорд таржима назарияси тиллар
ўртасидаги маълум муносабатни ўрганганлиги сабабли, у қиёсий
лингвистиканинг бир шохобчаси деса, М.А.Халлидей автоматик ёки машина
таржимасининг ҳақикий вазифаларидан бири тиллар системасини тасвирлаш ва
чоғиштиришдан иборат, шу сабабли ҳам таржима назарияси амалий лингвистика
(applied linguistics) дискриптив ва киёсий лингвистика билан чамбарчас
боғлангандир, дейди. Тил системалари ўртасидаги мувофиқликларни топиш тўла
маънода таржима, деган гап эмас, албатта. Бу фақат муайян мазмунни бир тилдан

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 309

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 ǀ ISSUE 8 ǀ 2021
ISSN: 2181-1601

иккинчи тилга ағдаришда таржимон фойдаланадиган формал томон. Қиёсий

типология ва таржима назариясининг бир-бирига ўхшаш ва фарқ килиш
мезонларига қисқача тўхталиб ўтамиз. Қиёсий типология ва таржима назариясини
ўзаро яқинлаштирадиган асосий ўхшашликлар қуйидагилардир:
1) қиёсий типология ва таржима назарияси умумий мазмун планининг
таркибий қисмига асосланади;
2) қиёсий типология ва таржима назарияси бажарадиган иш жараёни
ўхшаш: мавҳумлашдан корреспонденциялаш (мувофиқлашув)га ёки анализдан
синтезга ўтади;
3) умуман қиёсий типология ва таржима назарияси икки ёки ундан ортиқ
тил тизимлари сатҳлараро бирликларининг натижаларига асосланиб иш кўради;
4) таржима назарияси ва қиёсий типология қардош ва қардош бўлмаган
тиллар системаларини универсал равишда тадқиқ қилади.
Хулоса сифатида айтиш жоизки, типологик тадқиқотга киришишдан олдин
унинг асосий ва ёндош атамаларини аниқлаб олиш тадқиқотнинг объектига тўғри
ёндашишга ёрдам беради.

REFERENCES
1
Бўронов Ж. Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси. ‒ Тошкент:
Ўқитувчи, 1973. – 237 б. – Б. 153.
1
http://lextyp.org/whatis/
1
Ўша манба.
1
Кенгроқ маълумот олиш учун қаранг:
1
Рахилина Е. В., Резникова Т. И. Фреймовый подход к лексической типологии //
Вопросы языкознания. – 2013. № 2. – С. 3-31.; Anderson, Lloyd B. Evidentials, paths
of change, and mental maps: typologically regular asymmetries. In Chafe, Wallace &
Mithun, Marianne (eds.) Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology.
Norwood: Ablex Publishing, 1986. – Р. 273-312.; Berlin, Brent and Kay, Paul. Basic
Color Terms: their Universality and Evolution. Berkeley and Los Angeles: University of
California Press, 1969
1
Бўронов Ж. Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси. ‒ Тошкент:
Ўқитувчи, 1973. – 237 б.
1
Бўронов Ж. Б. Инглиз ва ўзбек тиллари қиёсий грамматикаси. ‒ Тошкент:
Ўқитувчи, 1973. – 237 б. – Б. 132.

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 310