Вы находитесь на странице: 1из 86

АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ

БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ

МЕХАНИКА-РИЙАЗИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИ

ЦМУМИ РИЙАЗИЙЙАТ КАФЕДРАСЫ

«АЛИ РИЙАЗИЙЙАТ»

КУРСУНДАН

МЦЩАЗИРЯЛЯР

МЦЯЛЛИМ: ИСАЙЕВА С.

БАКЫ – 2007
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 1
КООРДИНАТЛАР ЦСУЛУ

Дцзбуъаглы координат системи вя онун чеврилмяси

Мцстявидя нюгтянин координатлары дедикдя бу нюгтянин мцстявидя вязиййятини


тяйин едян ядядляр баша дцшцлцр.
Мцстявидя дцзбуъаглы декарт координат системи беля дахил y
1
олунур: мцстявидя О нюгтяси эютцрцлцр (координат башланьыъы),
бу нюгтядян бир-бириня перпендикулйар олан ики – Ох вя Ой
охлары (координат охлары) кечирилир. Ялверишли олмаг цчцн фярз
едилир ки, Ох оху (абсис оху) цфги вязиййятдядир вя солдан саьа 0 x
йюнялиб, Ой оху ися (ординат оху) шагулидир вя ашаьыдан йухарыйа йюнялиб. Бундан
башга юлчц ващиди сечилир.
Нюгтянин х абсиси дедикдя, бу нюгтянин ординат охундан олан мясафяси баша
дцшцлцр вя яэяр нюгтя ординат охундан саьдадырса, «+» ишаряси иля, солдадырса, «–»
ишаряси иля эютцрцлцр. Аналожи гайда иля нюгтянин й ординаты дахил олунур (бурада
абсис охундан олан мясафя эютцрцлцр, мцвафиг ишаря иля). Бу ики х вя й ядядляри
нюгтянин дцзбуъаглы декарт координатлары адлыныр. y
М нюгтясинин координатлары х вя й ися, бу беля ишаря олу-
ЫЫ рцб Ы рцб
нур: М(х, й). Щяр бир х вя й ядядляри ъцтцня мцстявинин коор-
динатлары бу ядядляр олан йеэаня бир нюгтя уйьун эялир вя як- 0 x
синя, мцстявинин щяр бир нюгтясинин мцяййян х вя й коордианты ЫЫЫ рцб ЫВ рцб

вар.
Ох вя Ой охлары мцстявини рцбляр адланан 4 щиссяйя бюлцр. М нюгтясини О баш-
ланьыъы иля бирляшдирян ОМ векторуна М нюгтясинин ради- y
ус-вектору дейилир. ОМ-ин Ох-охунун мцсбят истигамяти- M ( x, y )

ля ямяля эятирдийи буъаьы ϕ иля ишаря етсяк, аларыг: y r


x = r cos ϕ ϕ
(1)
y = r sin ϕ x
0 x
Инанмаг чятин дейил ки, (1) дцстуру ихтийари рцбцн нюгтяляри цчцн доьрудур.

2
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Мцяййян мясялялярин щяллиндя бир дцзбуъаглы координат системинин явязиня


башгасыны сечмяк даща ялверишли олур. Она эюря дя бир дцзбуъаглы координат сис-
теминдян диэяриня кечид мясяляси ортайа чыхыр.
Яввялъя садя щала бахаг. Фярз едяк ки, дцзбуъаглы координат системи паралел
кючцрцлцб. Йяни, йени О′х′й′ системинин охлары уйьун олараг яввялки Охй системи-
нин охларына паралелдир. О′(а, б) оларса, айдындыр ки,
x' = x − a
(*)
y' = y − b
олар. Йяни нюгтянин йени координатлары онун яввялки координатлары иля координат
башланьыъынын яввялки координатларынын фяргиня бярабярдир вя тярсиня:
x = x'+ a
(**)
y = y '+b
Инди тутаг ки, йени О′х′й координат системи Охй координат системиндян α
буъаьы гядяр дюнмя нятиъясиндя алыныб:
∠MOx' = β олсун. Онда ∠MOx = α + β олар. OM = r ,
x = r cos(α + β ) = r cos cos β − r sin α sin β , (1)
y = r sin(α + β ) = r sin α cos β + r cos α sin β . (2)

Диэяр тяряфдян
x' = ON = r cos β
y ' = MN = r sin β
олдуьундан (1) вя (2)-дян аларыг
y
x = x' cos α − y ' sin α ⎫ y'
⎬ (3)
y = x' sin α + y ' cos α ⎭ M
α
Айдындыр ки, бу ики бярабярликдян х′, й′- y' x'
r
и х, й иля ифадя етмяк олар. Нящайят, яэяр β
α N
Oxy координат системи щям паралел 0 x' M' x
кючцрцлцбся, щям дя α буъаьы гядяр дюндярилибся (*) вя (3)-дян аларыг:
x = a + x" = a + x' cos α − y ' sin α ,
y = a + y" = b + x' sin α + y ' cosα .

3
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Мцстявидя ики нюгтя арасындакы мясафя

Теорем. Координат мцстявисинин истянилян ики М1(х1; й1) вя М2(х2;й2) нюгтя-


ляри арасындакы д мясафяси ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
M 2 ( x2 ; y 2 )
d = ( x2 − x1 ) 2 + ( y 2 − y1 ) 2 (1) y
d
İсбаты. ΔM 1M 2 N -дян M 1 ( x1 ; y1 )
N
M 1M 2 = d = M 1 N 2 + NM 22 = y2

= ( x2 − x1 ) 2 + ( y2 − y1 ) 2 y1
x1
Демяли,
0 x
x2
2 2
d = ( x2 − x1 ) + ( y2 − y1 ) .
Гейд едяк ки, исбаты нюгтяляр Ы рцбдя вя x2 > x1 , y2 > y1 олдуьу щал цчцн
апардыг. Дцстурда координатлар фярги квадраты иля иштирак етдийиндян галан щаллар-
да да бу дцстур доьрудур.
Беляликля, (1) дцстуру исбат олунду.
Мисал. М1(-2; 3) вя М2(5; 4) нюгтяляри арасындакы д мясафясини тапаг.
Щялли. (1) дцстуруна ясасян йаза билярик:

d = (5 − ( −2)) 2 + (4 − 3) 2 = 49 + 1 = 5 2 (vahid ) .

Ъаваб: 5 2 ващид.

Парчанын верилмиш нисбятдя бюлцнмяси


y B
Теорем. Яэяр Ъ(х;й) нюгтяси уълары верилмиш C
А(х1;й1), Б (х2;й2) олан АБ парчасыны А-дан баш- A

лайараг λ нисбятиндя бюлцрся (АЪ/ЪБ=λ), онда х,й x2


x1
координантлары ашаьыдакы дцстурларла щесабланыр:
0 A1 C1 B1 x
x

4
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

x1 + λx2 y + λy 2
x= ,y= 1 .
1+ λ 1+ λ
İсбаты: АА1||ОХ, ББ1||ОХ, ЪЪ1||ОХ чякяк. Елементар щяндясядян мялум
теоремя ьюря:
A1C1 AC
= =λ
C1 B1 CB
A1C 1= O1C1 − OA1 = x − x1
C1 B1 = OB1 − OC1 = x 2 − x
олдуьундан
x − x1

x2 − x
олар. Бурадан ися
x1 + λx 2
x= .
1+ λ
Аналожи гайда иля ала билярик ки,
y1 + λy 2
y= .
1+ λ
Гейд: х, й координатлары цчцн дцстурларын чыхарылышында АБ парчасынын уълары-
нын Ы рцбдя йерляшдийини фярз етдик. Асанлыгла эюстярмяк олар ки, бу дцстурлар АБ
парчасынын координант мцстявисинин истянилян щиссясиндя йерляшмяси цчцн дя
доьрудур.

Мисал. А(–5; –3), Б(4; –6), Ъ∈АБ, АЪ/ЪБ=3/2, Ъ(х;й)-?


3
λ = , ( x1; y1 ) = (−5; − 3), ( x2 ; y2 ) = (4; − 6)
2
3 3
−5+ ⋅4 − 3 + ⋅ (−6)
x= 2 = 2, y = 2 = −4
4
3 5 3 5
1+ 1+
2 2

⎛2 4⎞
Ъаваб: ⎜ ; −4 ⎟ .
⎝5 5⎠

5
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Мцстявидя хяттин тянлийи

Яввялки мювзуларда эюрдцк ки, дцзбуъаглы координатлардан истифадя етмяк-


ля, сырф ъябри цсулла щяндяси мясяляляри щялл етмяк олур. Али рийазиййатын щяндяси фи-
гурларын хассялярини ъябрин кюмяйиля юйрянян бюлмясиня аналитик щяндяся дейилир.
Бу мягсядля координатлардан цстифадя олунмасы координатлар цсулу адланыр.
Аналитик щяндясянин ясас анлайышларындан бири хяттин тянлийи анлайышыдыр.
Мцстявидя хятт (вя йа яйри) дедикдя мцяййян шярти юдяйян нюгтялярин щяндяси
йери баша дцшцлцр.
Координат мцстявисиндя верилмиш хяттин тянлийи дедикдя еля F ( x, y ) = 0 тянлийи
баша дцшцлцр ки, яйри цзяриндя йерляшян ихтийари нюгтянин ( x, y ) координатлары бу
тянлийи юдяйир, яйри цзяриндя йерляшмяйян щеч бир нюгтянин координатлары ися юдя-
мир. Хяттин тяртиби дедикдя хяттин тянлийиня дахил олан ъари дяйишянлярин ян йцксяк
дяряъяси баша дцшцлцр. Мясялян, (2; 3) мяркязли 7 радиуслу чеврянин тянлийи
( x − 2) 2 + ( y − 3) 2 = 49 -дур.
Мцстявидя аналитик щяндясянин ики ясас мясяляси вар:
1) верилмиш яйринин тянлийини йазмаг;
2) верилмиш тянлийиня эюря хяттин форма вя вязиййятини юйрянмяк.

6
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 2
МЦСТЯВИДЯ ДЦЗ ХЯТТ

Дцз хяттин буъаг ямсаллы тянлийи. Дцз хяттин цмуми тянлийи

Тутаг ки, координант мцстявисиндя ординант охуна паралел олмайан ПГ дцз


хятти верилиб. Бу дцз хяттин абсис охунун мцсбят истигамяти иля ямяля эятирдийи буъаьы
φ иля ишаря едяк: ϕ = ∠BAx (мейл буъаьы), A = PQ ∩ Ox, B = PQ ∩ Oy . φ мейл

буъаьы бир-бириндян ±нπ (н∈Н) иля фярглянян мцхтялиф гиймятляр ала биляр. Адятян,
мейл буъаьы олараг онун ян кичик мянфи y
олмайан гиймяти эютцрцлцр, йяни, тутаг ки, M ( x, y ) Q
π
0 ≤ ϕ < π (щялялик ϕ ≠ ). φ мейл буъаьы-
2 B
нын танэенсиня ПГ дцз хяттинин буъаг ямса- C
A ϕ b
лы дейилир вя к иля ишаря олунур: к=тэφ.
О N x
ОБ=б (башланьыъ ординат) олсун. Яэяр P
к буъаг ямсалы вя б башланьыъ ординаты мялум оларса, ПГ дцз хяттинин тянлийини
чыхараг. Бу мягсядля ПГ дцз хятти цзяриндя йерляшян истянилян М(х;й) нюгтяси
эютцряк. БЪ||ОХ, МН||ОЙ чякяк. Айдындыр ки,
й=МН=МЪ+ЪН=БЪ.тэφ+б=к.БЪ+б=к.ОН+б=к.х+б.
Алырыг ки,
й=кх+б (1)
(1)-я дцз хяттин буъаг ямсаллы тянлийи дейилир. Яэяр к=0 оларса дцз хятт ОХ охуна
паралел олур вя онун тянлийи й=б шяклиня дцшцр. (1)-дя б=0 оларса, й=кх алыныр ки,
бу да координант башланьыъындан кечян дцз хяттин тянлийидир.
Беляликля, ОХ охуна перпендикулйар олмайан истянилян дцз хяттин тянлийи (1)
шяклиндядир. Айдындыр ки, бунун тярси дя доьрудур: (1) шякилли истянилян тянлик к
буъаг ямсаллы вя б башланьыъ ординатлы бир дцз хятти тяйин едир.
π
Мисал. Ой охундан б=3 парчасыны айыран вя Ох оху иля ϕ = буъаьыны ямя-
6
ля эятирян дцз хяттин тянлийини йазын.

7
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

π 1 1
Щялли. k = tgϕ = tg = , y = kx + b = x + 3.
6 3 3
1
Ъаваб: y = x + 3.
3
π
Яэяр ϕ = оларса, башга сюзля, ПГ дцз хятти ординат охуна паралел оларса,
2
бу дцз хяттин тянлийи
х=а (2)
шяклиндя олар; бурада а дцз хяттин Ох оху иля кясишмя нюгтясинин абсисидир.
(1) вя (2) дцстурларындан эюрцнцр ки, дцз хяттин тянлийи х вя й координатларына
нязярян бирдяряъяли тянликдир, башга сюзля Ах+Бй+Ъ=0 шяклиндядир. Бу тяклифин
тярси дя доьрудур.
Теорем. Истянилян
Ах+Бй+Ъ=0 (А2+Б2≠0) (3)
бирдяряъяли тянлийи Охй мцстявисиндя щяр щансы дцз хяттин тянлийидир (дцз хяттин
цмуми тянлийи).
Исбаты. 1) Тутаг ки, Б≠0. Онда (3) тянлийиндян алырыг ки,
A C
y=− x− .
B B
A C
Айдындыр ки, бу – буъаг ямсалы k = − , башланьыъ ординаты b = − олан дцз хят-
B B
тин тянлийидир.
2) Тутаг ки, Б=0. Онда А≠0 олар. (3) тянлийиндян
C
Ax + C = 0, x = − .
A
C
Бу ися Ой охуна паралел, Ох охундан a = − парчасыны айыран дцз хяттин тянли-
A
йидир.

Ики дцз хятт арасындакы буъаг

Ординат охуна паралел олмайан вя бир-бириня перпендикулйар олмайан к вя


к/ ямсаллы ики дцз хятт эютцряк:

8
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

й=кх+б, (1)
й=к/х+б. (2)
Бурада к=тэ φ, к/=тэ φ/.
y
(1) вя (2) дцз хятляри арасындакы θ буъаьы-
ны тапаг (айдындыр ки, онлар арасындакы диэяр C

буъаг π–θ олар). θ


Елементар щяндясядян мялумдур ки,
ϕ ϕ'
цчбуъаьын щяр щансы тяпясиндяки хариъи буъаьы
A B
онунла гоншу олмайан ики дахили буъаьын ъя-
0 x
миня бярабярдир. Она эюря дя АБЪ цчбуъаьында ϕ ' = θ + ϕ вя бурадан да
θ = ϕ '−ϕ олар. Онда:
tg ϕ ′ − tg ϕ k′ − k
tg θ = tg (ϕ ′ − ϕ ) = =
1 + tg ϕ ′tg ϕ 1 + k ′k
k′ − k
tgθ = . (3)
1 + k ′k
Айдындыр ки, (3) мцнасибятинин саь тяряфиндяки ифадядя к вя к/-ин йерини дяйиш-
дикдя верилмиш ики дцз хятт арасындакы диэяр буъаьын ( π –θ буъаьынын ) танэенси
алыныр. Беляликля, (3) дцстуру ики дцз хятт арасындакы буъаглардан биринин танэен-
сини бу дцз хятлярин буъаг ямсаллары иля ифадя едир.
İнди ися дцз хятлярин паралеллик вя перпендикулйарлиг шяртлярини алаг.
Яэяр (1) вя (2) дцз хятляри паралел оларса, φ= φ/ олдуэундан к=к/ олар. Тярси-
ня, яэяр к=к/ оларса, йяни тэ φ= тэ φ/ оларса, φ вя φ/ буъагларынын 0 иля π арасында
дяйишмяси шяртини нязяря алсаг, φ= φ/ алынар; йяни дцз хятляр паралел олар.
Дцз хятлярин паралеллик шярти. паралел дцз хятлярин буъаг ямсаллары бярабярдир
вя тярсиня, буъаг ямсаллары бярабяр олан дцз хятляр паралелдир.
Инди тутаг ки, (1) вя (2) дцз хятляри перпендикулйардыр: θ=π/2. Онда:
π
ϕ'= θ + ϕ = +ϕ ,
2
⎛π ⎞ 1 1
tgϕ ' = tg ⎜ + ϕ ⎟ = −ctgϕ = − , йяни k ' = − .
⎝2 ⎠ tgϕ k
Мцщакимяляр ардыъыллыьыны тярсиня апармагла эюстярмяк олар ки, kk ' = −1

9
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

π
оларса, θ = олар.
2
Беляликля, дцз хятлярин перпендикулйарлыг шярти беля олар: ики дцз хятт перпенди-
кулйардырса, онларын буъаг ямсалларынын щасили –1-я бярабярдир вя тярсиня, буъаг
ямсалларынын щасили –1-я бярабяр олан дцз хятляр перпендикулйардыр.
Мясялян, й=3х–2 вя й=3х дцз хятляри паралелдир, й=5х–2 вя й=–0,2х+8 дцз
хятляри ися перпендикулйардыр.

Верилмиш нюгтядян кечян верилмиш истигамятли


дцз хяттин тянлийи

Тутаг ки, координат мцстявисиндя ве- y


рилмиш P(х1, й1) нюгтясиндян кечян вя верил- P ( x1; y1 )
миш φ мейл буъаглы дцз хяттин тянлийини йаз-
маг тяляб олунур. Яввялъя фярз едяк ки, бу
дцз хятт ординат охуна паралел дейилдир. Ай-
ϕ
дындыр ки, бу дцз хяттин тянлийи й=кх+б шяк-
A
линдядир, бурада к=тэφ. Щямин дцз хятт M
0 x
P(х1, й1) нюгтясиндян кечдийиндян й1=кх1+б юдянилир. й=кх+б вя й1=кх1+б бяра-
бярликлярини тяряф-тяряфя чыхсаг, аларыг:
y − y1 = k ( x − x1 ) . (1)
(1) – (х1, й1) нюгтясиндян кечян, к буъаг ямсаллы дцз хяттин тянлийидир.
Яэяр дцз хятт верилмиш P(х1, й1) нюгтясиндян кечирся вя ординат охуна пара-
лелдирся, онда онун тянлийи
x = x1
шяклиндя олар.

Верилмиш ики нюгтядян кечян дцз хяттин тянлийи

Мялумдур ки, мцстявинин цст-цстя дцшмяйян ики нюгтясиндян бир дцз хятт ке-
чирмяк олар. Тутаг ки, координат мцстявисиндя верилмиш П(х1, й1) вя Г(х2, й2) нюг-
тяляриндян кечян дцз хяттин тянлийини йазмаг тяляб олунур. Яввялъя фярз едяк ки,

10
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

х1≠х2, й1≠й2. Бахылан дцз хятт П(х1, й1) нюгтясиндян кечдийиндян, буъаг ямсалыны
к иля ишаря етсяк (к щялялик мялум дейил), онун тянлийи
y − y1 = k ( x − x1 ) (1)
шяклиндя олар. Диэяр тяряфдян бу дцз хятт Г(х2, й2) нюгтясиндян дя кечдийиндян,
y2 − y1 = k ( x2 − x1 ) (1)
олар. (1) вя (2) бярабярликлярини тяряф-тяряфя бюлсяк, х1≠х2 вя й1≠й2 цчцн, аларыг:
y − y1 x − x1
= (3)
y2 − y1 x2 − x1
(3) мцнасибяти верилмиш П(х1, й1) вя Г(х2, й2) нюгтяляриндян кечян дцз хяттин
тянлийидир( х1≠х2, й1≠й2 олдугда).
Яэяр х1=х2 оларса, онда верилмиш П(х1, й1) вя Г(х2, й2) нюгтяляриндян кечян
дцз хяттин тянлийи (3) бярабярлийиня эюря
х= х1
шяклиндя, яэяр й1=й2 оларса, онда
й=й1
шяклиндя олар.

Дцз хяттин парчаларла тянлийи

Тутаг ки, АБ дцз хяттинин координат охларындан «кясдийи парчалар» мялум-


дур. Йяни, тутаг ки, АБ парчасы Ох охундан ОА=а, Ой
y
охундан ОБ=б парчасыны айырыр. Бу дцз хяттин тянлийини
алаг. B

АБ дцз хятти А(а; 0), Б(б; 0)-дян кечдийиндян онун


b
тянлийи
A x
y−0 x−a O a
=
b−0 0−a
вя йа
x y
+ =1
a b
шяклиндя олар. Бу, дцз хяттин парчаларла тянлийи адланыр.

11
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Нюгтядян дцз хяття гядяр олан мясафя

Нюгтядян дцз хяття гядяр олан мясафя, бу нюгтя-


y
дян дцз хяття ендирилмиш перпендикулйарын узунлуьуна
M
дейилир. K
Тутаг ки, мцстяви цзяриндя d
Ax + By + C = 0 (1) N x
тянликли дцз хятт вя M ( x1 ; y1 ) нюгтяси верилмишдир. Бунла- O
L
ра ясасян d = MN мясафясини тяйин етмяк тяляб олунур.
МН перпендикулйарынын тянлийи B ( x − x1 ) − A( y − y1 ) = 0 шяклиндя олуьундан вя бу
перпендикулйар N ( x2 ; y 2 ) нюгтясиндян кечдийиндян
x2 − x1 y2 − y1
B ( x2 − x1 ) − A( y2 − y1 ) = 0 ⇒ = =t (2)
A B
Бурада т мцтянасиблик ямсалыдыр. Онда

d = ( x2 − x1 ) 2 + ( y2 − y1 ) 2 = A2 + B 2 t . (3)
N ( x2 ; y 2 ) нюгтяси щям дя КЛ цзяриндя олдуьундан Ax2 + By2 + C = 0 йазмаг
олар. (2)-ни нязяря алаг:
A( x1 + At ) + B( y1 + Bt ) + C = ( Ax1 + By1 + C ) + t ( A2 + B 2 ) = 0
вя бурадан да
Ax1 + By1 + C
t=−
A2 + B 2
алыныр. Онда (3)-дян
Ax1 + By1 + C
d= (4)
A2 + B 2
аларыг. (4) дцстуру M ( x1 ; y1 ) нюгтясиндян Ax + By + C = 0 дцз хяттиня гядяр олан д
мясафясини щесабламаг цчцн дцстурдур.

12
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 3,4
İКИТЯРТИБЛИ ЯЙРИЛЯР

Ъевря

C ( x0 ; y0 ) мяркязли вя R радиуслу чеврянин тянлийини


y M ( x, y )
алаг. Бу мягсядля чевря цзяриндя ихтийари M ( x; y ) нюг- R
тяси эютцряк. Онда
C ( x0 , y 0 )
MC = R
(x − x0 )2 + ( y − y0 )2 = R 2 (1) x

тянлийини алырыг. (1) тянлийи мяркязи ( x0 ; y 0 ) нюгтясиндя йерляшян вя радиусу R ядя-


диня бярабяр олан чеврянин тянлийидир. y
Хцсуси щалда, чеврянин мяркязи O(0; 0 ) координат
R M
башланьыъында йерляшярся, (1) тянлийи
O x
x2 + y2 = R2 (3)
шяклиня дцшцр ки, бу да мяркязи координат башланьыъында йерляшян вя радиусу R -я
бярабяр олан чеврянин тянлийидир.

Еллипс

Еллипс дедикдя мцстявинин еля нюгтяляринин щяндяси йери баша дцшцлцр ки, бу
нюгтялярин мцстявинин верилмиш ики нюгтясиндян олан мясафяляри ъями сабит олсун.
Щямин верилмиш ики нюгтяйя еллипсин фокуслары дейилир.
Еллипсин фокусларыны Ф1 вя Ф2 иля ишаря едирляр. Еллипсин ян садя формада тянли-
йини алмаг цчцн координат охларыны еля йерляшдиряк ки, О координат башланьыъы
Ф1Ф2 парчасынын орта нюгтяси олсун; Ох оху Ф1Ф2-дян кечян дцз хятт, ОЙ оху ися
О нюгтясиндя чякилян перпендикулйар олсун. Еллипс цзяриндя эютцрцлмцш истянилян
М нюгтясинин координатлары (х; й) олсун. Тярифя эюря МФ1+МФ2 сабитдир. Бу сабити
2а иля ишаря едяк:

13
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МФ1+МФ2=2а. (1)
Фокуслар арасындакы мясафя 2ъ олсун: Ф1Ф2=2ъ.
Айдындыр ки, a > c . Чцнки, 2a ΔMF1 F2 − ин 2 тяряфинин ъямидир, 2ъ ися 1 тяряфи-
дир. Йяни, МФ1+МФ2 >Ф1Ф2, 2а>2ъ олдуьундан а>ъ олар.
Айдындыр ки, сечилмиш координат системи н-
y
дя Ф1(–ъ; 0), Ф2(ъ; 0) олар. Верилмиш ики нюгтя M ( x; y )
арасындакы мясафя дцстуруна эюря йаза билярик:
MF12 = ( x + c) 2 + y 2 ,
MF22 = ( x − c) 2 + y 2 . F1 (−c; 0) O F2 (c;0) x

Онда (1) мцнасибятиня эюря йаза билярик:

( x + c ) 2 + y 2 + ( x − c ) 2 + y 2 = 2a
Щяр тяряфи квадрата йцксялдиб елементар чевирмяляр апараг:

( x + c ) 2 + y 2 = 2a − ( x − c ) 2 + y 2

x 2 + 2 xc + c 2 + y 2 = 4a 2 − 4a ( x − c) 2 + y 2 + x 2 − 2 xc + y 2

4 xc = 4a 2 − 4a ( x − c) 2 + y 2

a 2 − xc = a ( x − c) 2 + y 2

(a 2 − xc) 2 = a 2 (( x − c) 2 + y 2 )

a 4 − 2a 2 xc + x 2 c 2 = a 2 x 2 − 2a 2 xc + a 2 c 2 + a 2 y 2

a 2 y 2 + (a 2 − c 2 ) x 2 = a 2 (a 2 − c 2 )

y2 x2
+ = 1. (2)
a2 − c2 a2
2
а>ъ олдуьундан а –ъ2=б2 ишаря едя билярик (б>0). Бу ишарялямя дахилиндя (2)
мцнасибяти ашаьыдакы шякля дцшяр:
x2 y2
+ =1 (3)
a 2 b2
(3) еллипсин ян садя формада тянлийидир. Бу тянлийя еллипсин каноник тянлийи де-
йилир.

14
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Инди еллипсин формасыны айдынлашдыраг.(3) мцнасибятиндян алыныр ки,


x2 y2
2
≤ 1, 2 ≤ 1 ⇒ x 2 ≤ a 2 , y 2 ≤ b 2 ⇒
a b
⇒ − a ≤ x ≤ a, − b ≤ y ≤ b
(3) мцнасибятиндян эюрцнцр ки, х-ин йериня –х, й-ин йериня –й йаздыгда тянлик
дяйишмир. Она эюря дя яэяр щяр щансы М(х0; й0) нюгтясинин координатлары (3)-ц

юдяйирся, демяли М′(–х0; й0), М′′(х0; –й0), М′′′(–х0; –й0) нюгтяляри дя юдяйир. Йяни
щяр щансы М(х0; й0) нюгтяси еллипсин цзяриндядирся, онда онунла абсис охуна, орди-
нат охуна вя координат башланьыъына эюря симметрик олан нюгтяляр дя онун цзя-
риндядир. Башга сюзля, (3) тянликли еллипс абсис вя ординат охларына нязярян симмет-
рикдир; абсис вя ординат охлары (3) тянликли еллипсин симметрийа охларыдыр. Она эюря
дя, бу еллипси, яввялъя, И рцбдя гурмаг, сонра ися симметрийайа эюря галан рцбляр-
дя давам етдирмяк олар. (3)-ц й-я нязярян щялл едяк
y2 x2 b 2
2
=1− 2 ⇒ y = ± a − x2
b a a
b 2 y
Ы рцбдя 0 ≤ x ≤ a, y = a − x2 олар;
a B2 b
х=0 олдугда й=б, х=а олдугда ися
й=0 олур; х артдыгъа й азалыр. Бу дейилянляря A1 A2

ясасян еллипси Ы рцбдя гуруруг вя сонра сим- − a O a x


метрийайа эюря галан рцблярдя давам етдири-
рик. B1 − b
Еллипся аид ясас анлайышларла таныш олаг. Еллипсин симметрийа охларынын А1А2 вя
Б1Б2 парчаларына, башга сюзля, 2а вя 2б-йя еллипсин уйьун олараг, бюйцк вя кичик

охлары дейилир ( b 2 = a 2 − c 2 олдуьундан b < a ). а вя б-йя ися, адятян, еллипсин


бюйцк вя кичик йарымохлары дейилир. Еллипсин симметрийа охларынын кясишмя нюгтяля-
риня еллипсин мяркязи дейилир. Еллипсин бюйцк вя кичик охларынын уъларына еллипсин тя-
пяляри дейилир.
Айдындыр ки, б а-дан ня гядяр чох кичикдирся, онда еллипс даща узунсов олур;
б а-йа ня гядяр йахындырса, еллипс чевряйя бир о гядяр йахын олур. Она эюря дя

15
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

еллипсин формасы б/а нисбятиндян асылыдыр. Лакин аналитик щяндясядя даща чох б/а
нисбятиндян йох, ъ/а нисбятиндян истифадя олунур. ъ/а нисбятиня, йяни фокуслар ара-
сындакы мясафянин йарысынын еллипсин бюйцк йарымохуна нисбятиня еллипсин екссен-
триситети дейилир вя ε иля ишаря олунур:
2
c a 2 − b2 ⎛b⎞
ε= = = 1− ⎜ ⎟ .
a a ⎝a⎠
Сон ифадядян эюрцндцйц кими, ε 0-а ня гядяр йахындырса (б/а нисбяти ващидя
йахын олдугъа) еллипс чевряйя бир о гядяр йахын олур. Гейд едяк ки, 0<ъ<а ол-
дуьундан 0< ε<1 олар.
Еллипс цзяриндя эютцрцлмцш щяр щансы М(х; й) нюгтясиндян фокуслара гядяр
олан МФ1, МФ2 мясафяляри щямин нюгтянин фокал
y
радиуслары адланыр вя уйьун олараг р1, р2 иля ишаря M ( x, y )
олунур: r1
r2
r1 = a + εx, F1 O F2 x
r2 = a − εx.
Айдындыр ки, r1 + r2 = 2a .

Щипербола

Щипербола дедикдя мцстявинин еля нюгтяляринин щяндяси йери баша дцшцлцр ки,
бу нюгтялярин мцстявинин верилмиш ики нюгтясиндян олан мясафяляри фярги сабит ол-
сун. Щямин верилмиш ики нюгтяйя щиперболанын фокуслары дейилир вя Ф1, Ф2 иля ишаря
олунур.
Ы. Щиперболанын ян садя формада тянлийини алмаг цчцн координат системини
Ф1, Ф2 фокусларына нязярян еллипсдя олдуьу кими йерляшдиряк. 2ъ иля фокуслар ара-
сындакы мясафяни ишаря етсяк, Ф1(–ъ; 0), Ф2(ъ; 0) олар. Щипербола цзяриндя истянилян
М(х; й) нюгтяси эютцряк. Щиперболанын тярифиня эюря МФ1 вя МФ2 мясафяляринин
фярги сабитдир. Бу сабити 2а иля ишаря едяк. Айдындыр ки, М нюгтяси Ы, ЫВ рцблярдя
оларса,

16
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МФ1– МФ2=2а, (1)


ЫЫ, ЫЫЫ рцблярдя йерляшян М(х; й) нюгтяси цчцн ися
МФ2–МФ1=2а (2)
олар. Гейд едяк ки, еллипсдян фяргли олараг, щиперболада 2а<2ъ (2а цчбуъаьын 2
тяряфинин фярги, 2ъ – цчбуъаьын бир тяряфи),
y
йяни а<ъ олур. (1) вя (2) нятиъялярини бирляш- M ( x; y )
дирсяк цмуми щал цчцн
МФ1– МФ2=±2а, (3)
вя йахуд
2 2 2 2
F1 (−c; 0) O F2 (c; 0) x
( x + c) + y − ( x − c) + y = ±2a
олдуьуну аларыг.
Еллипсдя олдуьу кими аналожи чевирмяляр апарсаг, йекунда беля бир тянлик ала-
рыг:
x2 y2
+ =1
a2 a2 − c2
Лакин бурада а<ъ олдуьундан ъ2-а2=б2>0 (б>0) ишаря етсяк, тянлик беля олар:

x2 y 2
− =1 (4)
a 2 b2
Бу, щиперболанын ян садя формада тянлийидир. (4) щиперболанын каноник тянлийи ад-
ланыр.
ЫЫ. (4) тянлийи иля верилян щиперболанын формасыны мцяййян едяк. Яввялъя гейд
x2 y2
едяк ки, 2 = 2 + 1 олдуьундан
a b

x2 2 2
⎡ x ≤ −a
≥ 1 ⇒ x ≥ a ⇒ x ≥ a ⇒ ⎢ x≥a
a2 ⎣
олар.
Даща сонра х вя й (4)-я икинъи дяряъядян дахил олдугларына эюря еллипсдя ол-
дуьу кими, буруда да ала билярик ки, координат охлары (4) тянликли щиперболанын да
симметрийа охларыдыр. Она эюря дя щиперболаны биринъи рцбдя гуруб, сонра сим-
метрийайа эюря галан рцблярдя давам етдиря билярик.

17
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

b
y = x
a

C1 C2
B1 b

F1 A1 A2 F2
−a a
O X

B2 − b
C4 C3

b
y=− x
a

b2 2 b 2
(4) ифадясиндян алыныр ки, y = 2 ( x − a 2 ) ⇒ y = ±
2
x − a 2 . Биринъи рцбдя
a a
b 2
й мцсбят олдуьундан y = x − a 2 олар (й>0, х≥а). Бурадан эюрцнцр ки, х=а
a
b
олдугда й=0 олур; х артдыгъа й артыр вя щямишя y = x дцз хяттиндян ашаьыда га-
a
b
лыр, лакин она сонсуз олараг йахынлашыр. Доьрудан да, щиперболанын вя y = x
a
дцз хяттинин щяр щансы ейни бир х абсисиня уйьун ординатлары арасындакы фярги δх
иля ишаря етсяк, йаза билярик:

b b 2 b( x − x 2 − a 2 )
δx = x − x −a = 2
=
a a a
b( x 2 − ( x 2 − a 2 )) ab
= = .
a( x + x 2 − a 2 ) x + x 2 − a 2

18
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Алынан нятиъядян эюрцнцр ки, х сонсуз олараг артдыгда δх мцсбят галараг 0-а

b
йахынлашыр. Йяни щиперболанын Ы рцбдяки голу х сонсуз артдыгда y = x дцз хятти-
a
b
ня сонсуз олараг йахынлашыр. Беля y = x дцз хяттиня щипербола яйрисинин асимпто-
a
b
ту дейилир. Симметрийайа эюря y = − x дцз хятти дя щиперболанын асимптотудур.
a
Фокуслары эюстярмяк цчцн ъ2=а2+б2 олдуьуну йада салаг; ъ – шякилдяки Ъ1Ъ2Ъ3Ъ4
дцзбуъаглысынын диагоналынын йарысына бярабярдир.
ЫЫЫ. Щиперболайа аид ясас анлайышларла таныш олаг.
А1А2 – щиперболанын щягиги оху (2а), Б1Б2 – щиперболанын хяйали оху (2б),
а – щягиги йарымох, б – хяйали йарымох,
А1, А2 – щиперболанын тяпяляри, О – щиперболанын мяркязи,
Ъ1Ъ2Ъ3Ъ4 – щиперболанын ох дцзбуъаглысы адланыр.
Щиперболанын екссентриситети:
2
c a 2 + b2 ⎛b⎞
ε= = = 1+ ⎜ ⎟ ⇒ ε >1
a a ⎝a⎠
Хцсуси щалда а=б олдугда щипербола бярабярохлу щипербола олур
( x 2 − y 2 = a 2 ). Щиперболанын екссентриситети ващидя йахын олдугъа (башга сюзля,
б/а 0-а йахын олдугъа) щипербола даща узунсов олур.

Парабола

Парабола дедикдя мцстявинин еля нюгтяляринин щяндяси йери баша дцшцлцр ки,
бу нюгтялярин мцстявинин верилмиш дцз хяттиндян вя верилмиш нюгтясиндян олан мя-
сафяляри бир-бириня бярабяр олсун. Мцстявинин верилмиш бу дцз хяттиня параболанын
директириси, верилмиш нюгтясиня ися параболанын фокусу дейилир. Параболанын фокусу-
ну адятян Ф иля ишаря едирляр.
Фярз едяк ки, КЛ параболанын директириси, М ися онун цзяриндя эютцрцлмцш
щяр щансы нюгтядир. MB ⊥ KL чякяк. Тярифя эюря MB = MF олмалыдыр. FD ⊥ KL,

19
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

FD = p олсун. п – фокусдан директрися гядяр олан y


К
мясафядир, параболанын параметри адланыр. Б М
Параболанын ян садя формада тянлийини чыхар-
маг цчцн координат системини беля йерляшдиряк: ко-
ординат башланьыъы ФД парчасынын О орта нюгтяси, аб-
Д
сис оху ФД-ни юзцндя сахлайан дцз хятт (мцсбят исти- O x
Ф
гамят олараг О-дан Ф-я доьру) олсун, Oy ⊥ Ox . Л

⎛p ⎞
Онда айдындыр ки, бу координат системиндя Ф фокусунун коордиантлары ⎜ ; 0 ⎟ ,
⎝2 ⎠
p
КЛ директрисинин тянлийи x = − олар. Парабола цзяриндя йерляшян ихтийари M ( x; y )
2
цчцн МБ=МФ олдуьундан йаза билярик:
2 2
2 ⎛ 2p⎞ ⎛ p⎞
MB = MF , ⎜ x + ⎟ = ⎜ x − ⎟ + y 2 ,
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
2 2
⎛ p⎞ 2 2 ⎛ p⎞ 2
⎜ ⎟ + px + x = x − px + ⎜ ⎟ + y
⎝2⎠ ⎝2⎠
вя йа
2
y = 2 px . (1)

(1) мцнасибяти параболанын каноник тянлийи адланыр.


2
Инди (1) тянликли параболанын формасыны мцяййянляшдиряк. y = 2 px олдуьун-
2
y
дан x = олар. Бурадан ися алырыг ки, x ≥ 0 . Она эюря дя парабола яйриси Ы вя ЫВ
2p
рцблярдя йерляшир.
(1) мцнасибятиня й дяйишяни икинъи дяряъядян дахил олдуьуна эюря парабола яй-
риси Ох охуна нязярян симметрик олмалыдыр (чцнки, щяр щансы (х0, й0) нюгтяси па-
рабола цзяриндя оларса, (х0, –й0) нюгтяси дя парабола цзяриндя олар). Ох оху (1)
тянликли параболанын симметрийа оху олдуьуна эюря ону яввялъя Ы рцбдя гураг,
сонра ися симметрийайа эюря ЫВ рцбя давам етдиряк.
(1) мцнасибятиня эюря y = ± 2 px .

20
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Ы рцбдя y ≥ 0 олдуьундан y = 2 px олмалыдыр ( x ≥ 0 ). x = 0 олдугда y = 0


олар ((0; 0) нюгтяси параболанын тяпя нюг- y
K
тяси адланыр) вя х артдыгъа, й дя артыр.
M
p
Гейд едяк ки, x= олдугда N
2
y 2 = 2 px = p 2 вя йа y = ± p олур. Демя-

⎛p ⎞ ⎛p ⎞
ли, ⎜ ; p ⎟, ⎜ ; − p ⎟ нюгтяляри парабола
⎝2 ⎠ ⎝2 ⎠ p p
− O F ( ; 0) x
цзяриндядир. Она эюря дя параболанын 2 2
фокусундан кечиб, параболанын симмет-
рийа охуна перпендикулйар олан НГ вя- −p
Q
тяринин узунлуьу 2п олар. L
(1) мцнасибятиндя х вя й-ин йерини
2
дяйишсяк, x = 2 py олар. Онда симметрийа оху Ой олар.
Гейд едяк ки, йеэаня симметрийа мяркязи олан яйриляр мяркязи яйриляр адланыр.
Симметрийа мяркязи олмайан икитяртибли яйриляр мяркязи олмайан яйриляр адланыр.
мясялян, чевря, еллипс, щипербола икитяртибли мяркязи яйриляр, парабола ися мяркязи
олмайан икитяртибли яйридир.

21
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 5, 6
İКИТЯРТИБЛИ ВЯ ЦЧТЯРТИБЛИ ДЕТЕРМИНАНТЛАР.

İкитяртибли детерминант анлайышы.


İкидяйишянли ики хятти тянликляр системи цчцн Крамер гайдасы.

İкитяртибли детерминант дедикдя


a1 b1
= a1b2 − a2b1 (1)
a2 b2
ифадяси баша дцшцлцр; бурада a1 , a 2 , b1 , b2 ифадяляри детерминантын елементляри адла-
ныр. Бу елементляр детерминантын сыралары адланан 2 сятир вя 2 сцтунунда йерляшир.
İкитяртибли детерминантын кюмяйи иля
⎧⎪a1 x + b1 y = c1 ,
⎨ (2)
⎪⎩a2 x + b2 y = c2
шякилли икидяйишянли ики хятти тянликляр системини щялл етмяк ращат олур. (2) системинин
щяллини тапмаг цчцн онун биринъи тянлийинин щяр тяряфини б2-йя, икинъи тянлийинин
щяр тяряфини б1-йя вуруб тяряф-тяряфя топлайаг:
(а1б2 – а2б1) х = ъ1б2 - ъ2б1 (3)
Аналожи гайда иля алмаг олар ки,
(а1б2 – а2б1) й = – ъ1 а2 + ъ2 а1 (4)
a1 b1
D= = a1b2 − a2b1 ,
a2 b2
детерминантина (2) системинин баш детерминанты,
c1 b1
Dx = = c1b2 − c2b1 ,
c2 b2

a1 c1
Dy = = a1c2 − a2c1
a2 c2
детерминантларына ися кюмякчи детерминантлары дейилир. Бу мцнасибятляр дахилиндя

22
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

(3) вя (4) мцнасибятляри ашаьыдакы шякилдя олар:


Дх = Дх
Дй = Дй.
Яэяр, Д ≠ 0 оларса , (2) системинин йеэаня щялли вар:
Dx Dy
x= , y= . (5)
D D
(5) дцстурларына Крамер дцстурлары дейилир. Д=0 оларса (2) системинин йа щялли йох-
дур (систем уйушмайандыр), йа да сонсуз сайда щялли вар (систем гейри-мцяй-
йяндир). Бу щалда системя айрыъа бахылыр. Мясялян,
⎧7 x − 6 y = 5

⎩8 x − 7 y = −10
тянликляр системини Крамер гайдасы иля щялл едяк.
7 −6
D= = −49 + 48 = −1
8 −7
5 −6
Dx = = −35 − 60 = −95
− 10 − 7
7 5
Dy = = −70 − 40 = −110
8 − 10
Dx − 95
x= = = 95
D −1
Dy − 110
y= = = 110
D −1
Ъаваб: (95; 110).

Цчдяйишянли ики хятти биръинс тянликляр системи

Ашаьыдакы кими цчдяйишянли ики хятти биръинс тянликляр системиня бахаг:

⎧a1 x + b1 y + c1 z = 0,
⎨ (1)
⎩a2 x + b2 y + c2 z = 0,
Бурада х, й, з – дяйишянляр, а1, а2, б1, б2, ъ1, ъ2 – мялум ядядлярдир.

23
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

(1) системинин щямишя щялли вар, беля ки, мясялян х=0, й=0, з=0 щялли бу систе-
мин щяллидир (сыфыр щялл). (1)-ин сыфырдан фяргли щяллинин тапылмасына бахаг. Садялик
цчцн тутаг ки, з≠0. Онда, (1)-дян алыныр ки,
⎧ x y
a
⎪⎪ z1 + b1 = −c1
z

⎪a x + b y = − c
⎪⎩ 2 z 2 z 2

a1 b1
Яэяр, D = ≠ 0 оларса,
a2 b2

x 1 − c1 b1 1 b1 c1
= =
z D − c2 b2 D b2 c2

y 1 a1 − c1 1 a1 c1
= =−
z D a2 − c2 D a2 c2
(1)-ин ямсаллары матрисини дцзялдяк:
⎛ a1 b1 c1 ⎞
⎜ ⎟
⎜a b c2 ⎟⎠
⎝ 2 2
Д1, Д2, Д3 иля матрисин уйьун сцтунунун силинмясиндян алынан икитяртибли де-
терминантлары ишаря едяк:
b1 c1 a c1 a b1
D1 = , D2 = 1 , D3 = 1
b2 c2 a2 c2 a2 b2

Онда Д3≠0 олдуьуну фярз етсяк,


x D1 y D x z y z
= , =− 2 ⇒ = ,− =
z D3 z D3 D1 D3 D2 D3
x y z
⇒ =− = (2)
D1 D2 D3
Айдындыр ки, (2) бярабярликляри (0; 0; 0) щялли цчцн дя доьрудур. Мцтянасиблик
ямсалыны т иля ишаря едяк. Онда
x y z
=− = =t
D1 D2 D3
х=Д1т, й=–Д2т, з=Д3т (–∞<т<+∞) (3)

24
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

аларыг. Гейд едяк ки, (3) дцстурларыны чыхараркян Д=Д3≠0 олдуьуну фярз етмишдик.
Лакин асанлыгла йохламаг олар ки, бу дцстурлар Д1, Д2, Д3-дян истянилян бири (щеч
олмаса бири) сыфырдан фяргли оланда да доьрудур.
Д1=Д2=Д3 =0 оларса, систем айрыъа арашдырылмалыдыр.
⎧ x − 2 y + 3z = 0
Мисал: ⎨ системини щялл едяк. Ямсаллар матриси:
⎩ 4 x + 5 y − 6 z = 0

⎛1 − 2 3 ⎞
⎜⎜ ⎟⎟
⎝ 4 5 − 6⎠
−2 3
D1 = = 12 − 15 = −3
5 −6
1 3
D2 = = −6 − 12 = −18
4 −6
1 −2
D3 = = 5 + 8 = 13
4 5
Онда (3) дцстурларына эюря йаза билярик:
х=–3т, й=18т, з=13т (–∞<т<+∞).
Демяли, верилмиш системин сонсуз сайда щялли вар вя бу щялляр (–3т; 18т; 13т),
т∈Р шяклиндядир.
Ъаваб: (–3т; 18т; 13т), т∈Р.

Цчтяртибли детерминант анлайышы. Айырма теореми.

Цчтяртибли детерминант дедикдя

a11 a12 a13


a a23 a a23 a a22
D = a21 a22 a23 = a11 22 − a12 21 + a13 21 (1)
a32 a33 a31 a33 a31 a32
a31 a32 a33

ифадяси баша дцшцлцр; бурада ан, а12,,.., а33 (гыса аиж, и=1,3 ; ж=1,3 ) ядядляриня цчтяр-
тибли детерминантын елементляри дейилир. Бу елементляр цчтяртибли детерминантын сы-
ралары адланан цч сятир вя цч сцтунунда йерляшир. Эюрцндцйц кими елементин ин-
дексиндяки биринъи ядяд сятрин нюмрясини, икинъи ядяд ися сцтунун нюмрясини эюстя-

25
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

рир. Мясялян, а23 – икинъи сятир, цчцнъц сцтунда дайанан елементдир.


1 2 3
Мисал: 2 3 4 детерминантыны щесаблайаг.
3 4 5

1 2 3
3 4 2 4 2 3
2 3 4 =1 −2 +3 = (15 − 16) − 2(10 − 12) + 3(8 − 9) = 0
4 5 3 5 3 4
3 4 5
Ъаваб: 0.
(1) дя икитяртибли детерминантлары ачсаг, эюрярик ки, цчтяртибли детерминант алты
топлананын ъями шяклиндя эюстярилир: цчц мцсбят, цчц мянфи ишаряси иля:
Д=а11а22а33+а21а13а32+а31а12а23–а13а22а31-а23а11а32–а33а12а21.
Бу топлананлары ашаьыдакы гайда (цчбуъаг гайдасы) иля йадда сахламаг
олар:
мцсбят ишаряси иля эютцрцлян топлананлар

* * *
* * *
* * *
мянфи ишаряси иля эютцрцлян топлананлар

* * *
* * *
* * *
İндиъя бахдыьымыз мисалдакы детерминанты бу гайда иля дя щесаблайаг:
1 2 3
2 3 4 = 1.3.5+2.4.3+2.4.3-3.3.3-2.2.5-4.4.1=15+24+24-27-20-16=0
3 4 5
(1) детерминантын щяр щансы аиж елементинин минору дедикдя бу детерминан-
тын и-ъи сятрини вя ж-ъу сцтунуну силдикдян сонра алынан икитяртибли детерминант баша
дцшцлцр вя Миж иля ишаря олунур. (1) детерминантын аиж елементинин ъябри тамам-

26
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

лайыъысы дедикдя онун Миж минорунун (−1)i+ j -йя щасили баша дцшцлцр вя Аиж иля иша-
ря олунур:
Aij = (−1)i + j M ij , i = 1, 2, 3; j = 1, 2, 3.

Мясялян, бахдыьымыз мисалдакы детерминантын икинъи сятир, биринъи сцтунунда


дайанан «2» елементинин ъябри тамамлайыъысы:
2 3
A21 = (−1) 2+1 M 21 = − = 2,
4 5
минору ися М21=–2-дир.
İнди (1) детерминантыны ашаьыдакы шякилдя йаза билярик:
a11 a12 a13
D = a21 a22 a23 = a11M 11 − a12 M 12 + a13 M 13 = a11 A11 + a12 A12 + a13 A13
a31 a32 a33
Бу ифадяйя цчтяртибли детерминантын биринъи сятир цзря айрылышы дейилир. Демяли,
цчтяртибли детерминант онун биринъи сятир елементляринин бу елементлярин ъябри та-
мамлайыъыларын олан щасилляри ъяминя бярабярдир.
Теорем (айырма теореми). Цчтяртибли детерминант онун щяр щансы сятир вя йа
сцтун елементляринин бу елементлярин ъябри тамамлайыъыларына олан щасилляри ъями-
ня бярабярдир:
Д=а11А11+а12А12+а13А13,
Д=а21А21+а22А22+а23А23,
Д=а31А31+а32А32+а33А33, (2)
Д=а11А11+а21А21+а31А31,
Д=а12А12+а22А22+а32А32,
Д=а13А13+а23А23+а33А33.
Бу алты дцстур цч сятир вя цч сцтун цзря айрылыш дцстурларыдыр.Асанлыгла йохламаг
олар ки, (2) ифадяляринин щамысы тярифдяки (1) ифадясини верир вя беляликля дя (2)
дцстурларынын доьрулуьуну алмаг олар.Беляликля, щяр щансы цчтяртибли детерминанты
щесабламаг цчцн тякъя биринъи сятир цзря айрылыш дцстурундан дейил, щяр щансы баш-
га ялверишли сятир вя йа сцтун елементляри цзря айрылыш дцстурларындан да истифадя
етмяк олар.

27
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

1 2 7
Мисал. 4 3 0 детерминантыны ялверишли сыра цзря айырараг щесаблайаг.
3 2 5
Ялверишли сыра кими икинъи сятри эютцря билярик.
1 2 7
2 7 1 7
4 3 0 = 4( −1) 2+1 + 3( −1) 2+ 2 + 0 = −4(10 − 14) + 3(5 − 21) = −32
2 5 3 5
3 2 5
Ъаваб: –32.

Детерминантларын ясас хассяляри

Детерминантларын ясас хассялярини формуля едяркян онларын тяртибини эюстяр-


мяйяъяйик. Чцнки, бу хассяляр истянилян тяртибли детерминантлар цчцн доьрудур.
Хасся 1. (сятир, сцтунларын ейнищцгуглулуьу хассяси): Детерминантын бцтцн ся-
тирляри уйьун сцтунлары иля явяз олунарса, онун гиймяти дяйишмяз.
Мясялян, цчтяртибли детерминант цчцн бу о демякдир ки,

a11 a12 a13 a11 a21 a31


a21 a22 a23 = a12 a22 a32
a31 a32 a33 a13 a23 a33

Доьрудан да, сол тяряфдяки детерминанты биринъи сятир, саь тяряфдяки детерми-
нанты ися биринъи сцтун цзря айырсаг, онларын бярабяр олдуьуну аларыг.
Хасся 2. Детерминантын ики паралел сырасынын йерини дяйишдикдя онун мцтляг
гиймяти олдуьу кими галыр, ишаряси ися яксиня дяйишир.
İсбаты. Тутаг ки, мясялян,

a11 a12 a13


D = a21 a22 a23
a31 a32 a33
детерминантында Ы вя ЫЫ сятир елементляринин йери дяйишиб:
a21 a22 a23
D1 = a11 a12 a13
a31 a32 a33

28
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

İсбат едяк ки, Д1=–Д.


Д-ни Ы сятир, Д1-и ися ЫЫ сятир цзря айыраг:
Д=а11А11+а12А12+а13А13=а11М11–а12М12+а13М13,
Д1=а11(–1)2+1М11+а12(–1)2+2М12+а13(–1)2+3М13=–а11М11+а12М12–а13М13=–Д.
Беляликля алдыг ки, Д1=–Д
Хасся 3. Детерминантын ики паралел сырасы ейни оларса, беля детрминант 0-а бя-
рабярдир.
İсбаты. Тутаг ки,
a11 a12 a13
D = a11 a12 a13
a31 a32 a33
детерминантина бахылыр. Эюрцндцйц кими, бу детерминантын Ы вя ЫЫ сятир елемент-
ляри ейнидир. Ы вя ЫЫ сятрин йерини дяйишсяк, алынмыш детерминант яввялки хассяйя эю-
ря –Д-йя бярабяр олар. Лакин бу детерминант, щям дя, яввялки детерминантдыр.
Демяли, Д=-Д. Бурадан ися алырыг ки, Д=0.
Нювбяти хассяляри исбатсыз веряк
Хасся 4. Детерминантын щяр щансы сырасынын елементляринин ортаг вуруьуну
детерминант ишаряси хариъиня чыхармаг олар.
Нятиъя 1. Детерминантын щяр щансы сырасынын бцтцн елементляри 0 оларса, беля
детерминант 0-а бярабярдир.
Нятиъя 2. Яэяр детерминантын щяр щансы сырасынын елементляри она паралел сы-
ранын уйьун елементляри иля мцтянасиб оларса, беля детерминант 0-а бярабярдир.
Доьрудан да,
a11 a12 a13 a11 a12 a13
ka11 ka12 ka13 = k a11 a12 a13 = k . 0 = 0
a31 a32 a33 a31 a32 a33
Хасся 5. Яэяр детерминантын щяр щансы сырасынын елементляри ики топлананын
ъями шяклиндя эюстярилибся, онда бу детерминант ики уйьун детерминантын ъяминя
бярабярдир.
Исбаты. Тутаг ки, детерминант ашаьыдакы шякилдядир:

29
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

/ / /
a11 + a11 a12 + a12 a13 + a13
a21 a22 a23 =
a31 a32 a33
′ + a11 ) A11 + (a12
= (a11 ′ + a12 ) A12 + (a13
′ + a13 ) A13 =
′ A11 + a12
= (a11 A11 + a12 A21 + a13 A13 ) + (a11 ′ A21 + a13
′ A13 ) =
/ / /
a11 a12 a13 a11 a12 a13
= a21 a22 a23 + a21 a22 a23
a31 a32 a33 a31 a32 a33

Нятиъя. Яэяр детерминантын щяр щансы сырасынын елементляри цзяриня она пара-
лел сыранын уйьун елементляри иля мцтянасиб олан ядядляр ялавя олунарса, детерми-
нантын гиймяти дяйишмяз.
Бу о демякдир ки, мясялян:
a11 a12 a13 a11 + ka21 a12 + ka22 a13 + ka23
D = a21 a22 a23 = a21 a22 a23 .
a31 a32 a33 a31 a32 a33
Хасся 6. Детерминантын щяр щансы сырасынын елементляринин она паралел сыра-
нын уйьун елементляринин ъябри тамамлайыъыларына олан щасилляри ъями 0-а бяра-
бярдир.
Башга сюзля, мясялян,
a11 a12 a13
a21 a22 a23
a31 a32 a33
детерминанты цчцн:
а11А21+а12А22+а13А23=0,
а11А31+а12А32+а13А33=0 вя с.,
щямчинин:
а11А12+а21А22+а31А32=0,
а11А13+а21А23+а31А33=0 вя с.
юдянилир.

30
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Цчдяйишянли цч хятти тянликляр системи. Крамер гайдасы.

⎧ a11 x + a12 y + a13 z = d1



⎨a21 x + a22 y + a23 z = d 2 (1)
⎪a x + a y + a z = d
⎩ 31 32 33 3

системиня бахаг; бурада х, й, з – дяйишянляр, аиж, и,ж=1,3-ямсаллар, д1, д2, д3 – сяр-


бяст щядлярдир.
(1) системинин щялли дедикдя х, й, з дяйишянляринин еля гиймятляри цчлцйц баша
дцшцлцр ки, бу цчлцк щямин системи юдясин.
(1) системинин
a11 a12 a13
D = a21 a22 a23
a31 a32 a33
баш детерминантыны вя
d1 a12 a13 a11 d1 a13 a11 a12 d1
Dx = d 2 a22 a23 , D y = a21 d2 a23 , Dz = a21 a22 d2
d3 a32 a33 a31 d3 a33 a31 a32 d3
кюмякчи детерминантларыны дахил едяк.
(1) тянликляринин биринъисини А11-я, икинъисини А21-я, цчцнъцсцнц А31-я вуруб тя-
ряф-тяряфя топлайаг:
(а11А11+а21А21+а31А31)х+(а12А11+а22А21+а32А31)й+
+(а13А11+а23А21+а33А31)з=д1А11+д2А21+д3А31. (2)
Яввялки башлыгда таныш олдуьумуз детерминантын ВЫ хассясиня эюря (2)
мцнасибятиндя й вя з-ин гаршысындакы ямсаллар 0-а бярабярдир. Она эюря дя (2)-
дян алырыг ки,
Дх=Дх.
Аналожи гайда иля ала биллярик ки,
Дй=Дй, Дз=Дз.
Беляликля, алырыг ки, яэяр (1) системинин баш детерминанты Д≠0 оларса, онда
бу системин йеэаня щялли вар вя бу щялл ашаьыдакы дцстурларла тяйин олунур:
Dx Dy D
x= , y= , z= z (3)
D D D
31
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

(3) дцстурлары (1) системинин щялли цчцн Крамер гайдасы адланыр.


Гейд: Д=0 оларса, (1) системинин йа щялли йохдур (уйушмайандыр), йа да
сонсуз сайда щялли вар (гейри-мцяййян систем).
⎧3 x − y + 5 z = 2

Мисал: ⎨3 x + 2 y − z = 0 системини щялл едяк.
⎪x + 3 y − 4z = 0

3 −1 5
2 −1 3 −1 3 2
D= 3 2 −1 = 3 +1 +5 =
3 −4 1 −4 1 3
1 3 −4
= 3(−8 + 3) + (−12 + 1) + 5(9 − 2) = 9 ≠ 0
2 −1 5
2 −1
Dx = 0 2 − 1 = 2 = 2(−8 + 3) = −10
3 −4
0 3 −4
3 2 5
3 −1
D y = 3 0 − 1 = −2 = −2(−12 + 1) = 22
1 −4
1 0 −4
3 −1 2
3 2
Dz = 3 2 0 = 2 = 2(9 − 2) = 14
1 3
1 3 0
Dx 10 D 22 D 14
x= = − , y = y = ,z = z = .
D 9 D 9 D 9
⎛ 10 22 14 ⎞
Ъаваб: ⎜ − , , ⎟ .
⎝ 9 9 9⎠

Цчдяйишянли цч хятти биръинс тянликляр системи

Цчдяйишянли цч хятти биръинс тянликляр системиня бахаг

⎧a11 x + a12 y + a13 z = 0 ,


⎪⎪
⎨a21 x + a22 y + a23 z = 0 , (1)

⎪⎩a31 x + a32 y + a33 z = 0 .

32
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Системин щяр бир тянлийи хяттидир, биръинсдир; систем цчдяйишянлидир (айры-айры


тянликлярдя дяйишянлярин сайы аз ола биляр).
Айдындыр ки, (1) системинин щямишя x = 0, y = 0, z = 0 , йяни (0, 0, 0) щялли вар.
Демяли, (1) системи щямишя уйушандыр. Эюрясян системин ня вахт сыфырдан фяргли
щялли вар?
Теорем. Цчдяйишянли цч хятти биръинс тянликляр системинин йалныз вя йалныз о
вахт сыфыр олмайан щялли вар ки, онун баш детерминанты 0-а бярабяр олсун:
a11 a12 a13
D = a21 a22 a23 = 0 .
a31 a32 a33
Исбаты: 1) Тутаг ки, (1)-ин сыфыр олмайан ( x1 , y1 , z1 ) щялли вар. Исбат едяк ки,
Д=0. Яксини фярз едяк ки, Тутаг ки, Д≠0. Онда (1)-ин щялли Крамер гайдасына эю-
ря йеэаня олар. Лакин (1)-ин щям (0; 0; 0), щям дя сыфыр олмайан ( x1 , y1 , z1 ) щялли
вар. Зиддиййят алыныр. Демяли, Д=0 олмалыдыр.
2) Тутаг ки, (1) цчцн Д=0. Исбат едяк ки, (1)-ин сыфыр олмайан щялли вар.
Доьрудан да, Д=0 оларса, (1)-ин йа щялли йохдур, йа да варса да, йеэаня дейил.
Лакин (1) системи уйушандыр (щеч олмаса, (0; 0; 0) щялли вар). Демяли, (1)-ин щялли
вар, йеэаня дейил. Она эюря дя (1)-ин сыфыр олмайан щялли дя вар.

33
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 7, 8
ВЕКТОРЛАР ЪЯБРИНИН ЕЛЕМЕНТЛЯРИ.

Скалйар вя векториал кямиййятляр

Сечилмиш ващидляр системиндя йалныз юзцнцн ядяди гиймяти иля тамамиля харак-
теризя олунан кямиййятя скалйар кямиййят дейилир. Мясялян, кцтля, температур,
щяъм вя с. – скалйар кямиййятлярдир.
Ядяди гиймятиндян башга истигамяти иля дя характеризя олунан кямиййятляря
векториал кямиййятляр вя йа векторлар дейилир. Мясялян, гцввя, сцрят, йердяйишмя вя с.
r r
Векторлары, адятян, кичик щярфлярля, мясялян, a , b вя с. кими, вя йа бюйцк
щярфлярля, мясялян, AB кими ишаря едирляр (бурада А векторун башланьыъы, Б ися со-
нудур). Бундан сонра ися яйанилик цчцн векторлара исти-
гамянлянмиш парчалар кими бахаъаьыг. r
r a r
a векторунун модулу (узунлуьу) дедикдя онун ядя- b
r
ди гиймяти баша дцшцлцр вя a иля ишаря олунур.
A
Модулу 0-а бярабяр олан (истигамяти ихтийари олан)
r B
вектора сыфыр вектор дейилир вя 0 кими ишаря олунур.
Яэяр ики вектор ейни бир дцз хятт вя йа 2 паралел дцз
хятт цзяриндя олмагла ейни узунлуьа вя ейни истигамятя малик оларса, беля вектор-
лара бярабяр векторлар дейилир. Бундан сонра бярабяр векторлары фяргляндирмя-
йяъяйик. Онлара бир сярбяст вектор кими бахаъаьыг. Хцсуси щалда сярбяст векторлар
цчцн ортаг башланьыъ да сечя билярик (бундан сонра векторлара фязада бахаъаьыг).

Векторларын ъями вя фярги

r r r r
Бир нечя векторун, мясялян, a , b , c , d векторларынын ъями дедикдя еля
r r r r r
s = a +b +c +d
вектору баша дцшцлцр ки, бу векторун узунлуьу вя истигамяти верилмиш векторлар
цзяриндя гурулмуш уйьун сыныг хяттин башланьыъ вя уъ нюгтялярини бирляшдирян OM

34
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

векторунун узунлуьу вя истигамяти иля ейни олсун:

r r
d r d r
c c
r r
s
M b
O r
r b r
a a

r r r
Ики a вя b вектору цчцн онларын s ъями бу векторлар
цзяриндя гурулмуш паралелограмын диагоналыдыр (парале- r
r s
лограм гайдасы). b
r r r r
Цч a , b , c вектору цчцн онларын s ъями бу вектор- r
a
лар цзяриндя гурулмуш паралелепипедин OM диоганалына
бярабярдир (параллелепипед гайдасы).
r r M
Асанлыгла йохламаг олар ки, векторларын топланмасы c s
r
цчцн ашаьыдакы хассяляр доьрудур: r b
a O
1) йердяйишмя хассяси:
r r r r
a +b =b + a;
2) груплашдырма хассяси:
r r r r r r
a + (b + c ) = (a + b ) + c ;
r r
3) щяр бир a = OA вектору цчцн онунла ейни узунлуглу, яксистигамятли − a = OA′
вектору вар.
r r
r r r −a a
Айдындыр ки, a + (− a ) = 0 .
A' A
r r r
4) a + 0 = a .
r r r r r
Ики a вя b векторунун фярги дедикдя еля d = a − b вектору r
r r r b
баша дцшцлцр ки, b + d = a олсун. Асанлыгла йохламаг олар ки, r
r r r r d
a − b = a + (−b ) .
r
a

35
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Векторун ядядя вурулмасы

r r r
Тяриф: a векторунун к ядядиня щасили дедикдя еля b = ka вектору баша
r r
дцшцлцр ки, b векторунун узунлуьу k a щасилиня бярабяр олсун, истигамяти к>0
r r
олдугда a векторунун истигамяти иля ейни, к<0 олдугда a векторунун истигамя-
тинин яксиня, к=0 олдугда ися истянилян олсун

r r
ka (k < 0) ka (k > 0)
r
a

Асанлыгла йохламаг олар ки, векторун ядядя вурулмасынын ашаьыдакы хассяля-


ри вар:
r r r
1) (k + l )a = ka + la ,
r r r r
2) k (a + b ) = ka + kb ,
r r
3) k (la ) = (kl )a ,
r r r r r r
4) 1 ⋅ a = a , (−1) ⋅ a = − a , 0 ⋅ a = 0.
r r 1
Яэяр 0 -дан фяргли a векторуну онун узунлуьуна бюлсяк, йяни r ядядиня
a
r
вурсаг, онда ващид узунлуглу e векторуну аларыг:
r
r a
e= r .
a
r r r
(Айдындыр ки, e векторунун истигамяти a векторунун исти- r a
r r e
гамяти иля ейнидир). e векторуна a векторунун орт вектору
дейилир.
r r r
a = a ⋅e . (1)

r r r r
(1) дцстуру 0 цчцн дя формал олараг доьрудур: 0 = 0 ⋅ e , e истянилян орт век-
тордур.

36
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Коллинеар вя компланар векторлар

Тяриф: Ейни бир дцз хятт цзяриндя вя йа ики паралел дцз хятт цзяриндя йерляшян
ики вектора коллинеар векторлар дейилир. Мясялян, шякилдя- r
a
r r r r r r r
ки a вя d , b вя d , b вя a векторлары коллинеар вектор- r c
r b
r
лардыр; мясялян, b вя c коллинеар дейилляр.
r r
Айдындыр ки, 0 -ну ∀ a иля коллинеар щесаб етмяк
олар (∀ ишаряси «истянилян» демякдир). r
r r r d
Теорем: 0 -дан фяргли ики a вя b вектору йалныз вя
йалныз о заман коллинеардыр ки, онлар мцтянасиб олсунлар, йяни еля к ядяди олсун
r r
ки, b = ka юдянсин.
Тяриф: Ейни бир мцстяви цзяриндя вя йа паралел мцстявиляр цзяриндя йерляшян цч
r r r
a , b , c векторуна компланар векторлар дейилир.
r r r
Башга сюзля, демяк олар ки, a , b , c векторлары о заман компланардыр ки,
онлары ващид ортаг башланьыъа эятирдикдя бир мцстяви цзяриндя йерляшсинляр.
r
Айдындыр ки, 3 вектордан бири 0 -дурса, онлар компланардыр.
r r r r
Теорем: 0 -дан фяргли цч a , b , c вектору йалныз вя йалныз о заман компла-
нардыр ки, онлардан бири диэяр икисинин хятти комбинасийасы шяклиндя эюстярилсин, йя-
r r r
ни, мясялян, c = ka + lb олсун (бурада к, л щяр щансы ядядлярдир).

Векторун ох цзяриндя пройексийасы

Ох дедикдя истигамятлянмиш дцз хятт баша дцшцлцр.


A
Тяриф: А нюгтясинин л оху цзяриня пройексийасы де-
дикдя А нюгтясиндян бу оха ендирилмиш АА′ перпенди-
кулйарынын А′ отураъаьы баша дцшцлцр.
r l
Тяриф: a = AB векторунун л охуна нязярян ком- A'
r
поненти дедикдя еля a ′ = A′B ′ вектору баша дцшцлцр ки, бу векторун А′ башланьыъы
r
вя Б′ сону a векторунун уйьун олараг А башланьыъынын вя Б сонунун л оху цзя-
37
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð
A r B
a
риндя пройексийалары олсун.
r
Тяриф: a векторунун л оху цзяриня пройексийасы r
a' l
r r r B'
дедикдя al = ± a′ ядяди баша дцшцлцр; бурада a′ a
A'
векторунун л охуна нязярян компонентидир вя ком-
понентин истигамяти л охунун истигамяти иля цст-цстя дцшдцкдя «+» ишаряси, яксиня
олдугда ися «–» ишаряси эютцрцлцр.
r r
a векторунун л оху цзяриня al пройексийасы беля ишаря олунур: al = Prl a .
r
Эюстярмяк олар ки, a векторунун л оху цзяриня пройексийасы щаггында
ашаьыдакы теорем доьрудур.
r r
Теорем: a векторунун л оху цзяриня пройексийасы a векторунун узунлуьу-
нун бу вектор иля л оху арасындакы буъаьын косинусуна олан щасилиня бярабярдир:
r r∧
al = a ⋅ cos ϕ , ϕ = (a , l ) .
Бу теоремя эюря, яэяр вектор охла ити буъаг ямяля эятирирся, онун щямин ох
цзяриня пройексийасы мцсбят ядяд; кор буъаг ямяля эятирирся, мянфи ядяд; дцз
буъаг ямяля эятирирся, сыфырдыр.

Фязада декарт координат системи

Тутаг ки, ОХ, ОЙ, ОЗ фязада цч гаршылыглы перпендикулйар охлардыр (коорди-


нат охлары). Щямин охлардан кечян гаршылыглы Z
перпендикулйар ОЙЗ, ОЗХ, ОХЙ мцстявиляриня
координат мцстявиляри дейилир. ОХ, ОЙ, ОЗ охла- M
z r
рынын кясишмя нюгтяси – О координат башланьыъы r
O
адланыр.
x Y
y
Координат мцстявиляри фязаны 8 октанта
бюлцр. M'
r X
Фязанын ∀М нюгтясиня онун r = OM радиус
вектору уйьун эялир.
Фязада М нюгтясинин х, й, з дцзбуъаглы Декарт координатлары дедикдя онун
r
r радиус векторунун уйьун координат охлары цзяриня пройексийалары баша дцшцлцр
38
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

вя М(х, й, з) кими ишаря олунур; х-я М нюгтясинин абсиси, й-я ординаты, з-я ися аппли-
каты дейилир.
Айдындыр ки,
r2
r = OM ′ 2 + z 2 = x 2 + y 2 + z 2 . (1)
r
r радиус вектору ОХ, ОЙ, ОЗ координат охлары иля уйьун олараг α, β, γ
буъаглары ямяля эятирирся, онда
r r r
x = r cos α , y = r cos β , z = r cos γ . (2)
r
cos α , cos β , cos γ - r радиус векторунун истигамятляндириъи косинуслары ад-
ланыр.
(1) вя (2)-дян алырыг ки,
r2
x2 y2 z2 r
cos α + cos β + cos γ = r 2 + r 2 + r 2 = r 2 = 1
2 2 2

r r r r
вя йа
cos 2 α + cos 2 β + cos 2 γ = 1 (3)
Гейд едяк ки, фязада нюгтянин координатларына бу нюгтянин координат
мцстявисиндян олан мясафяляри кими дя тяриф вермяк оларды (мцвафиг ишаря иля).

Векторун координатлары. Векторун узунлуьу вя истигамяти

r
Тутаг ки, ОХЙЗ координат фязасында a вектору верилиб (айдындыр ки, баш-
r
ланьыъы О-да олан a -на бярабяр вектора баха билярик).
r
a векторунун координатлары дедикдя бу век- Z

торун координат охлары цзяриня


r r r
a x = Prox a , a y = Proy a , a z = Proz a
az r
пройексийалары баша дцшцлцр вя беля ишаря олунур: a
r O
a (a x , a y , a z ) . ax
ay Y
Яввялки башлыгда олдуьу кими ала билярик ки,
r X
a = a x2 + a 2y + a z2 , (1)

йяни, векторун узунлуьу онун координатларынын квадратлары ъяминин щесаби квадрат

39
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

кюкцня бярабярдир.
r
Айдындыр ки, a векторунун истигамятляндириъи косинуслары ( cos α , cos β ,
cos γ ) ашаьыдакы бярабярликдян мцяйян олунаъаг:
r r r
a x = a cosα , a y = a cos β , a z = a cos γ

вя йа
a ay a
cosα = rx , cos β = r , cos γ = rz . (2)
a a a
r
(бурада нязярдя тутулур ки, a сыфыр олмайан вектордур).
Яввялки башлыгда олдуьу кими бурада да:
cos 2 α + cos 2 β + cos 2 γ = 1 ,
йяни истигамятляндириъи косинусларын квадратлары ъями 1-я бярабярдир.
r
0 -дан фяргли векторун истигамяти онун истигамятляндириъи косинуслары иля
биргиймятли тяйин олунур. Беляликля алырыг ки, векторун узунлуьу вя истигамяти онун
координатлары иля там характеризя олуна биляр ((1) вя (2)-йя бах).
r r r
Мисал. a (1;2;−2) вектору верилиб. a =? a векторунун истигамятини тяйин един
(йяни истигамятляндириъи косинусларыны тапын).
Щялли. (1) дцстуруна эюря йаза билярик:
r
a = 12 + 2 2 + (−2) 2 = 9 = 3 (ващид).

a 1 ay 2 a 2
cosα = rx = , cos β = r = , cos γ = rz = − .
a 3 a 3 a 3

1 2 2
Ъаваб: 3 ващид; cosα = , cos β = , cos γ = − .
3 3 3

Координатлары иля верилмиш векторлар


цзяриндя ямялляр

r
Тутаг ки, дцзбуъаглы координат системиндя a (a x , a y , a z ) вектору верилиб.
r r r r
Диагоналы a вектору олан дцзбуъаглы паралелепипед гураг (тилляри a1 , a2 , a3 ол-
сун). Айдындыр ки,

40
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

r r r r
a = a1 + a2 + a3 (шякля бах). (1)
Координат охлары цзря ващид векторлар дахил z
r
a3
r r r
едяк (орт векторлар): i , j , вя k . r
a
r r
a1 = a x ⋅ i , r
r
a2
r a1
r
a2 = a y ⋅ j , (2) r
k
r r
a31 = a z ⋅ k O rj
i y
(2) мцнасибятлярини (1)-дя нязяря алаг:
r r r r x
a = axi + a y j + az k .
r
Ахырынъы – векторун координат формасы адланыр. Щяр щансы b (bx , b y , bz ) эютцр-

сяк,
r r r r
b = bx i + by j + bz k

олар. Инди координат формасында верилмиш векторлар цзяриндя ямяллярля таныш олаг:
r r r r r r r
1. λa = λ (a x i + a y j + a z k ) = λa x i + λa y j + λa z k олдуьундан
r
λa = (λa x , λa y , λa z )
олар. Беляликля, вектору ядядя вурдугда векторун координатлары бу ядядя вурулур.
r r r r r r r r
2. a ± b = (a x i + a y j + a z k ) ± (bx i + by j + bz k ) =
r r r
= (a x ± bx )i + (a y ± by ) j + (a z ± bz )k

олдуьундан
r r
a ± b = ( a x ± bx , a y ± b y , a z ± bz )

олар, йяни векторлар топланаркян (чыхыларкян), уйьун координатлар топланыр (чыхы-


лыр).

Мисал. F 1 (10;20;30), F 2 (30;20;10) гцввяляри верилиб. Онларын ъямини тапын.


Ъям векторунун узунлуьуну вя истигамятини тяйин един.

Щялли. Ъям вектору F иля ишаря едяк.


F = F1 + F2 = (10 + 30;20 + 20;30 + 10) = (40;40;40)

F = 40 2 + 40 2 + 40 2 = 3 ⋅ 40 2 = 40 3 .

41
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

F векторунун истигамятляндириъи косинуслары:


Fx 40 1 40 1 1
cosα = = = , cos β = = , cos γ = .
F 40 3 3 40 3 3 3

Фязада ики нюгтя арасындакы мясафя

Тутаг ки, фязада дцзбуъаглы координат системиндя M 1 ( x1 , y1 , z1 ) вя


M 2 ( x2 , y 2 , z 2 ) нюгтяляри верилиб. М1М2 мясафясини та- z

паг. M2 r
r r r r l
Айдындыр ки, M 1M 2 = l = OM 2 − OM 1 = r2 − r1 , r2
M1
йяни r
r1
r r r
l = r2 − r1 . (1) O
y
r r r
r1 ( x1 , y1 , z1 ) , r2 ( x2 , y 2 , z 2 ) , l (l x , l y , l z ) олдуьуну x
нязяря алсаг, (1) мцнасибяти координатларла ашаьыдакыны веряр:
l x = x2 − x1 , l y = y 2 − y1 , l z = z 2 − z1 .
r
l = l x2 + l y2 + l z2 = ( x2 − x1 ) 2 + ( y 2 − y1 ) 2 + ( z 2 − z1 ) 2 .

M 1M 2 = ( x2 − x1 ) 2 + ( y 2 − y1 ) 2 + ( z 2 − z1 ) 2 (1)
Беляликля, фязада верилмиш 2 нюгтя арасындакы мясафя бу нюгтялярин уйьун
координатлары фяргляринин квадратлары ъяминин квадрат кюкцня бярабярдир.

Векторларын скалйар щасили

r r
Тяриф: a вя b векторларынын скалйар щасили дедикдя бу векторларын узунлугла-
r r
рынын онлар арасындакы буъаьын косинусуна щасили баша дцшцлцр вя a ⋅ b (вя йахуд
r r
( a , b )) кими ишаря олунур:

r∧ r
r r r r
( ) r r
a ⋅ b ≡ a , b = a ⋅ b ⋅ cos(a , b ) (1)

Скалйар щасилин ашаьыдакы хассяляри вар:


42
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

r r r r
1) йердяйишмя хассяси: (a , b ) = (b , a ) .
Бу хасся (1)-дян алыныр (йохлайын).
r r r r r r r
2) пайлама хассяси: (a + b , c ) = (a , c ) + (b , c ) .
r r r2
3) (a , a ) = a . Векторун юзцня скалйар щасили онун узунлуьунун квадраты-
на бярабярдир.
r r r r r∧ r r r r2
Доьрудан да, (a , a ) = a ⋅ a ⋅ cos(a , a ) = a ⋅ a ⋅ cos 0 = a . Бу хассядян алырыг
ки,
r r r
a = (a , a ) .
4) Ядяди вуруьу скалйар щасил ишаряси хариъиня чыхармаг олар:
r r r r r r
(λ a , b ) = λ ( a , b ) = ( a , λ b ) .
Бу хасся дя (1)-дян асанлыгла алыныр (йохлайын).
r r r r r r r
5) (λa + μb , c ) = λ (a , c ) + μ (b , c ) .
Бу хасся 2) вя 4) хассяляриндян нятиъя кими алыныр (буну юзцнцз един).
Ики вектор перпендикулйар оларса, онларын скалйар щасили 0 олар.
r r
Доьрудан да, a вя b векторлары перпендикулйар ися, онда:
r r r r
(a , b ) = a ⋅ b ⋅ cos 90 o = 0 .

Ики векторун скалйар щасили 0 оларса, бу векторлар перпендикулйардыр. Доьру-


r r
дан да, (a , b ) = 0 ися, бурадан алыныр ки,

r r r∧ r
a ⋅ b ⋅ cos(a , b ) = 0 ,

r∧ r r r r
башга сюзля, йа (a , b ) = 90 o ; йа да a вя b векторларындан щеч олмаса бири 0 -дур
r r
вя бу щалда ися a вя b векторларыны йеня перпендикулйар щесаб етмяк олар.
r r r∧ r r r
Мисал. a =3 ващид, b =3 ващид, (a , b ) = 60 o оларса, a вя b векторларынын
r r r
скалйар щасилини тапын; 2a + 3b вектору иля a векторунун скалйар ща-
силини тапын.
r r
Щялли. Яввялъя (a , b ) скалйар щасилини тапаг:

43
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

r r r r 1
(a , b ) = a ⋅ b ⋅ cos 60 o = 3 ⋅ 5 ⋅ = 7,5 .
2
r r r
Инди дя (2a + 3b , a ) скалйар щасилини тапаг; 5-ъи хассяйя эюря
r r r r r r r r2 r r 1
(2a + 3b , a ) = 2(a , a ) + 3(b , a ) = 2 a + 3 b ⋅ a cos 60 o = 2 ⋅ 32 + 3 ⋅ 5 ⋅ 3 ⋅ = 40,5 .
2
Ъаваб: 7,5; 40,5.

Векторларын координат формада скалйар щасили

Тутаг ки,
r r r r
a = axi + a y j + az k (1)
r r r r
b = bx i + b y j + bz k (2)

векторлары верилиб. Бу векторлары скалйар вурсаг, скалйар щасилин хассялярини вя


rr r r r r r r r r r r
(i , i ) = ( j , j ) = (k , k ) = 1, (i , j ) = (i , k ) = ( j , k ) = 0
олдуьуну нязяря алсаг,
r r
( a , b ) = a x bx + a y b y + a z b z (3)

дцстуруну аларыг (йохлайын). Беляликля, 2 векторун скалйар щасили онларын ейниадлы


координатларынын щасилляри ъяминя бярабярдир.
r r r r r∧ r
Диэяр тяряфдян (a , b ) = a ⋅ b ⋅ cos ϕ олдуьундан (бурада ϕ = (a , b ) ):
r r a x bx + a y b y + a z bz
(a , b )
cosϕ = r r =
a⋅b a x2 + a 2y + a z2 ⋅ bx2 + b y2 + bz2

(4) дцстуру – координатлары иля верилмиш 2 вектор арасындакы буъаьы тапмаьа


имкан верир.
r r
Мисал. a (1;2;3) вя b (−3;2;−1) векторлары арасындакы буъаьы тапын.
r r
Щялли. (4) дцстуруну тятбиг етсяк, йаза билярик ( ϕ иля a вя b векторлары ара-
сындакы буъаьы ишаря едяк):
r r
(a , b ) 1 ⋅ (−3) + 2 ⋅ 2 + 3 ⋅ (−1) 1
cos ϕ = r r = =−
a⋅b 12 + 2 2 + 32 ⋅ (−3) 2 + 2 2 + (−1) 2 7

44
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

⎛ 1⎞
ϕ = arccos⎜ − ⎟ ≈ 98o10′ .
⎝ 7⎠
⎛ 1⎞
Ъаваб: arccos⎜ − ⎟
⎝ 7⎠

Векторларын векториал щасили анлайышы

r r r
Тяриф: a вя b векторларынын векториал щасили дедикдя еля c вектору баша
дцшцлцр ки, ашаьыдакы 3 шярт юдянсин:
r r r
1) c векторунун узунлуьу a вя b векторларынын узунлугларынын онлар ара-
r r r r∧ r
сындакы буъаьын синусуна щасилиня бярабяр олсун: c = a ⋅ b ⋅ sin(a , b ) ;
r r r
2) c вектору a вя b векторларынын щяр бириня перпендикулйар олсун;
r r r r
3) a , b , c векторларыны ортаг башланьыъа эятирдикдя c векто-
r r r
рунун уъундан бахаркян a векторунун b векторуна тяряф ян гыса c
r
дюнмяси саат ягрябинин яксиня олсун. b
r r r r
a вя b векторларынын векториал щасили беля ишаря олунур: a х b
r
r r a
вя йа [ a , b ].
r r r r
a вя b векторларынын векториал щасилинин модулу тярифя эюря a вя b векторлары
цзяриндя гурулмуш паралелограмын сащясини верир.
Векториал щасилин бязи хассялярини сайаг:
[ ] [ ]
r r r r
1) a , b = − b , a
r r r
2) [a , a ] = 0

[ r r
] [ ] [ ]
r r r r
3) λa , b = a , λb = λ a , b

[r r r
] [ ]
r r r r
4) a + b , c = [a , c ] + b , c
r
Айдындыр ки, 2 вектор коллинеар оларса, онларын векториал щасили 0 -дур.
Инди векторларын координат формада векториал щасилини веряк. Тутаг ки,
r r r r
a = axi + a y j + az k

45
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

r r r r
b = b x i + b y j + bz k

Векториал щасилин хассялярини вя


[ ] r r r
[ ] [ ]
r r r
[ ] [ ]
r r
[ir, ir ] = [rj , rj ] = k , k = 0 , [ir, rj ] = −[rj , ir ] = k , rj , k = − k , rj = ir , k , ir = − ir, k = rj
бярабярликлярини нязяря алмагла ашаьыдакыны йохламаг чятин дейил:
r r r
i j k
[ ]
r r
a,b = a x a y a z (1)
bx by bz
Мясяля: АБЪ цчбуъаьы верилиб, А(1;1;0), Б(1;0;1), Ъ(0;1;1). Бу цчбуъаьын
сащясини тапын.
Щялли. ЪК⎜⎜АБ вя БК ⎜⎜АЪ чякяк.
C
S ΔABC
1
= S ABKC =
2
1
2
[
AB, AC , ] К

AB = (1 − 1;0 − 1;1 − 0) = (0;−1;1) , A B

AC = (0 − 1;1 − 1;1 − 0) = (− 1;0;1) .


(1) дцстуруна эюря йаза билярик:
r r r
i j k
[AB, AC = 0 − 1 ] r r r
1 = −i − j − k ;
−1 0 1

[AB, AC ] = (−1) 2 + (−1) 2 + (−1) 2 = 3 .

Демяли, S ΔABC =
1
2
[
AB, AC =
2
3
] (квадрат ващид).

3
Ъаваб. ващид.
2

46
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 9.
ФЯЗАДА АНАЛИТИК ЩЯНДЯСЯНИН ЕЛЕМЕНТЛЯРИ

Фязада мцстявинин цмуми тянлийи

r
Тутаг ки, Мо(хо, йо, зо) нюгтясиндян кечян вя нормалы N ( A, B, C ) вектору
олан мцстявинин тянлийини йазмаг тяляб олунур (гейд едяк ки, мцстявинин нормалы
дедикдя, сыфыр вектордан фяргли еля вектор баша дцшцлцр ки, бу вектор мцстявийя
перпендикулйар олсун). Бу мягсядля щямин r
N
мцстяви цзяриндя ∀ М(х; й; з) нюгтяси эютцряк. z
r
Тутаг ки, Мо нюгтясинин радиус вектору ro , M0
r
М нюгтясинин радиус вектору r векторудур. Ай-
r r r M
дындыр ки, ro ( xo , yo , z o ) , r ( x, y, z ) олар. Онда r0
r
r r r
M o M = r − ro
O y
векторунун координатлары ( x − xo , y − yo , z − z o )
x
олар. M o Mвектору бахылан мцстяви цзяриндя
r
олдуьундан M o M вектору N ( A, B, C ) нормалына перпендикулйардыр. Демяли,
онларын скалйар щасили 0-а бярабярдир:
r r
( M o M , N ) = 0 . Бурадан ися , N векторунун координатлары (А,Б,Ъ) вя M o M век-
торунун координатлары ( x − xo , y − yo , z − zo ) олдуьундан, алырыг ки,
A( x − xo ) + B( y − yo ) + C ( z − z o ) = 0 . (1)
(1) - ( xo , yo , z o ) нюгтясиндян кечян вя нормалын координатлары (А,Б,Ъ) олан
мцстявинин тянлийидир.
(1) тянлийини бу шякилдя дя йаза билярик:
Ax + By + Cz + D = 0 (2)
бурада D = − Axo − Byo − Czo .
(2)-йя мцстявинин цмуми тянлийи дейилир. Бу тянлик х, й, з ъари дяйишянляриня
нязярян Ы дяряъяли тянликдир.

47
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Эюстярмяк олур ки, (х1, й1, з1) нюгтясиндян Ax + By + Cz + D = 0 мцстявисиня


гядяр олан д мясафяси ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
Ax1 + By1 + Cz1 + D
d= (3)
2 2 2
A +B +C
r
Мясяля: (2; -1; 8) нюгтясиндян кечян вя нормалы N (4,2,−3) олан мцстявинин
цмуми тянлийини йазын.
Щялли. (1)-я эюря йаза билярик:
4(х-2)+2(й-(-1))-3(з-8)=0,
4х-8+2й+2-3з+24=0,
4х+2й-3з+18=0.
Ъаваб: 4х+2й-3з+18=0.

Мцстявиляр арасында буъаг. Мцстявилярин


паралеллик вя перпендикулйарлыг шяртляри

r r
Тутаг ки, нормаллары N ( A, B, C ) вя N ′( A′, B ′, C ′) олан ики
Ax + By + Cz + D = 0 , вя (1)
A′x + B′y + C ′z + D′ = 0 (2)
мцстявиляри верилиб. Онда айдындыр ки, бу ики мцстяви арасындакы ϕ икицзлц буъаьы
r r
онларын N вя N ′ нормаллары арасындакы буъаьа бярабярдир. Она эюря дя (1) вя (2)
мцстявиляри арасындакы ϕ икицзлц буъаьынын косинусу цчцн ашаьыдакы дцстур
доьрудур:
r r
( N , N ′) AA′ + BB′ + CC ′
cosϕ = r r = (3)
N ⋅ N′ A + B + C ⋅ A′ 2 + B′ 2 + C ′ 2
2 2 2

Инди (1) вя (2) мцстявиляринин паралеллик вя перпендикулйарлыг шяртлярини веряк.


r
1) (1) вя (2) мцстявиляри о заман паралел олар ки, онларын N ( A, B, C ) вя
r
N ′( A′, B′, C ′) нормаллары колленеар олсун, йяни ашаьыдакы шярт юдянсин:
A′ B′ C ′
= = .
A B C

48
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Бу шярт – (1) вя (2) мцстявиляринин паралеллик шяртидир.


2) (1) вя (2) мцстявиляри перпендикулйар оларса, cosϕ = cos 90 o = 0 олар; онда
(3)-дян алырыг:
AA′ + BB′ + CC ′ = 0 (4)
Яксиня мцщакимя йцрцтмякля, эюстярмяк олар ки, (4) мцнасибяти юдянярся, (1) вя
(2) мцстявиляри перпендикулйардыр. (4) – мцстявилярин перпендикулйарлыг шяртидир.
Мясяля. х-з=0 вя й-з=0 мцстявиляри арасындакы ϕ икицзлц буъаьыны тапын.
r
Щялли. х-з=0 мцстявисинин нормалы N (1,0,−1) вя й-з=0 мцстявисинин нормалы
r
ися N ′(0,1,−1) векторудур. Онда (3) дцстуруна эюря йаза билярик:
1 ⋅ 0 + 0 ⋅ 1 + (−1) ⋅ (−1) 1
cosϕ = =
12 + 0 2 + (−1) 2 ⋅ 0 2 + 12 + (−1) 2 2
вя йа
ϕ = 60 o
Ъаваб: ϕ = 60 o .

Фязада дцз хяттин тянлийи

Тутаг ки, Мо(хо,йо,зо) нюгтясиндян кечян вя истигамятляндириъи вектору


r
s (l , m, n) олан дцз хяттин тянлийини йазмаг тяляб олунур (фязада). Гейд едяк ки,
дцз хяттин истигамятляндириъи вектору дедикдя, z
сыфыр вектордан фяргли еля вектор баша дцшцлцр ки, r
s
бу вектор йа верилмиш дцз хяттин цзяриндядир, йа M0
да она паралелдир.
M
Бу мягсядля щямин дцз хятт цзяриндя ∀М(х, r
r0
й, з) нюгтяси эютцряк. М(х, й, з) нюгтясиня уйьун r
r
r
радиус вектор r ( x, y, z ) , Мо(хо, йо, зо) нюгтясиня O y
r
уйьун радиус вектор ися – ro ( xo , yo , zo ) олсун.
x
Онда
r r
M o M = r − ro (1)
r
M o M вя s векторлары коллинеар олдуьундан еля т ядяди вар ки,

49
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

r
M oM = t ⋅ s .
Ахырынъыны (1)-дя нязяря алаг:
r r r
r − ro = t ⋅ s
вя йа
r r r
r = ro + t ⋅ s . (2)
(2) бярабярлийиня фязада верилмиш дцз хяттин вектор тянлийи дейилир (т – пара-
метрдир). (2)-ни координатларла йазаг:
x = xo + tl ⎫

y = yo + tm⎬ . (3)
z = z o + tn ⎪⎭

(3)-я фязада дцз хяттин параметрик тянликляри дейилир.


(3) тянликлярини беля дя йазмаг олар:

x − xo y − y o z − z o
= = . (4)
l m n
(4)-я фязада верилмиш дцз хяттин каноник тянлийи дейилир. (4) – (хо, йо, зо) нюгтясин-
дян кечян вя истигамятляндириъи векторунун координатлары (л,м,н) олан дцз хяттин
тянлийидир.
Дцз хяттин истигамятляндириъи векторунун л, м, н координатларыны билмякля, щя-
мин дцз хяттин координат охлары иля ямяля эятирдийи α, β, γ буъагларыны тапмаг олар:
l l
cosα = r = ,
s l 2 + m2 + n2
m m
cos β = r = ,
s l 2 + m2 + n2
n n
cosα = r = .
s l 2 + m2 + n2
л, м вя н-я дцз хяттин истигамятляндириъи ямсаллары дейилир. Беляликля, дцз хяттин исти-
гамятляндириъи косинуслары онун истигамятляндириъи ямсаллары иля мцтянасибдир.
Она эюря дя (4)-ц ашаьыдакы стандарт шякилдя йазмаг олар:
x − xo y − y o z − z o
= = .
cosα cos β cos γ

50
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 10.
КОМПЛЕКС ЯДЯДЛЯРИН ЕЛЕМЕНТАР НЯЗЯРИЙЙЯСИ.

Комплекс ядядляр вя онлар цзяриндя ямялляр

Комплекс ядяд дедикдя z = x + iy (вя йа z = x + yi ) шяклиндя ядяд баша


дцшцлцр. Бурада х вя й щягиги ядядляр, и – хяйали ващиддир. x + i 0 = x шяклиндя
комплекс ядядляр щягиги ядядляри верир. 0 + iy = iy шяклиндя комплекс ядядляр сырф
хяйали ядядляр адланыр. х вя й щягиги ядядляри з комплекс ядядинин, уйьун олараг,
щягиги вя хяйали щиссяляри адланыр.

z = x + iy комплекс ядядинин модулу дедикдя x 2 + y 2 ядяди баша дцшцлцр

вя z иля ишаря олунур: z = x 2 + y 2 ( z ≥ 0) . z = x + iy комплекс ядядинин гош-

масы дедикдя, z = x − iy баша дцшцлцр. Айдындыр ки, z = z .


Комплекс ядядляр о заман бярабяр щесаб олунур ки, онларын щягиги вя хяй-
али щиссяляри бярабяр олсун.
Комплекс ядядляр цзяриндя ямяляляр ашаьыдакы кими дахил олунур:
1) z1 = x1 + iy1 вя z 2 = x2 + iy 2 оларса, z1 ± z 2 = ( x1 ± x2 ) + i ( y1 ± y 2 )
2) z1 ⋅ z2 = ( x1 x2 − y1 y2 ) + i ( x1 y2 + x2 y1 ) .
Бурадан хцсуси щалда алырыг ки,
i 2 = (0 + 1i ) ⋅ (0 + 1i ) = (0 − 1) + i (0 + 0) = −1 ,

i 2 = −1 . (*)
Гейд едяк ки, з1з2 щасилинин тапылма гайдасы x1 + iy1 вя x2 + iy 2 икищядлиляри-
нин (*) нязяря алынмагла формал вурулмасы йолу иля алына биляр. Айдындыр ки,
z = x + iy вя z = x − iy цчцн z ⋅ z = z 2 = x 2 + y 2 олар.

z1 z1 z 2 ( x1 x2 + y1 y 2 ) + i ( x2 y1 − x1 y 2 )
3) = = (з2≠0).
z2 z2 z2 x22 + y 22

1 + 2i
Мисал. =?
3−i

51
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

1 + 2i (1 + 2i )(3 + i ) (3 − 2) + i (1 + 6) 1 + 7i
Щялли. = = = = 0.1 + 0.7i
3−i (3 − i )(3 + i ) 32 + 12 10
Ъаваб: 0.1+0.7и.

Комплекс мцстяви. Комплекс ядядин тригонометрик шякли

Мялумдур ки, щягиги ядядляр щяндяси олараг ядяд охунун нюгтяляри иля эю-
стярилир. Щяр бир комплекс ядяд 2 щягиги ядядля тяйин олундуьундан комплекс
ядядляри щяндяси олараг мцстявинин нюгтяляри иля эюстярирляр.
Мцстяви цзяриндя дцзбуъаглы Охй координат y
(z)
системи эютцряк вя щяр бир z = x + iy комплекс ядяди-
ня гаршы мцстявинин z ( x, y ) нюгтясини гойаг вя тярси-
y z(x,y)
ня. Беляликля, щяр бир (х,й) нюгтяси z = x + iy ком- r
r
плекс ядядинин щяндяси тясвири олур. ϕ
Комплекс ядядляри щяндяси олараг эюстярмяк O x x
цчцн ишлядилян координат мцстявисиня комплекс
мцстяви дейилир. Комплекс мцстяви цзяриндяки абсис охуна щягиги ох, ординат
охуна ися хяйали ох дейилир (беля ки, абсис оху цзяриндя сырф щягиги ядядляр, ординат
оху цзяриндя ися сырф хяйали ядядляр йерляшир). Айдындыр ки, z = x + iy комплекс

ядядинин z = z = x 2 + y 2 модулу з-я уйьун нюгтянин координат башланьыъын-


дан олан мясафясини верир.
Гейд едяк ки, щяр бир сыфырдан фяргли з комплекс ядяди координат баш-
ланьыъындан бу ядядя уйьун нюгтяйя гядяр олан бир радиус вектор тяйин едир. Бу
радиус-векторун абсис оху иля ямяля эятирдийи ϕ буъаьына з комплекс ядядинин ар-
гументи дейилир вя ϕ = arq z кими ишаря олунур( − ∞ < arq z < +∞ ). з=0-ын аргу-
менти ихтийаридир.
Комплекс ядядин аргументинин мцтляг гиймятъя ян кичик гиймяти аргу-
ментин баш гиймяти адланыр вя арг з иля ишаря олунур: − π < arq ≤ π . Мясялян,
π
арг2=0; арг(–1)=π; арг и= вя с.
2

52
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

x y y
ϕ аргументи цчцн cosϕ = , sin ϕ = вя йа tgϕ = доьрудур. Бурадан
r r x
айдындыр ки, x = r cos ϕ , y = r sin ϕ . Она эюря дя z = x + iy = r cos ϕ + ir sin ϕ =
= r (cosϕ + i sin ϕ ) ,
z = r (cosϕ + i sin ϕ ) . (1)
Бурада r = z , ϕ = arq z . (1)-я комплекс ядядин тригонометрик шякилдя йазылышы дейилир.

Тригонометрик шякилдя верилмиш комплекс


ядядляр цзяриндя ямялляр. Муавр дцстурлары

Теорем 1. Тригонометрик шякилдя верилмиш комплекс ядядлярин щасилинин мо-


дулу вуругларын модуллары щасилиня, аргументи ися вуругларын аргументляри ъяминя
бярабярдир; башга сюзля, z1 = r1 (cosϕ1 + i sin ϕ1 ) , z 2 = r2 (cosϕ 2 + i sin ϕ 2 ) оларса,
z1 ⋅ z 2 = r1r2 (cos(ϕ1 + ϕ 2 ) + i sin(ϕ1 + ϕ 2 )) олар.
Исбаты. Доьрудан да,
z1 ⋅ z 2 = r1r2 (cos ϕ1 + i sin ϕ1 ) ⋅ (cos ϕ 2 + i sin ϕ 2 ) = r1r2 ((cos ϕ1 cos ϕ 2 − sin ϕ1 sin ϕ 2 )
+ i (cos ϕ1 sin ϕ 2 + sin ϕ1 cos ϕ 2 )) = r1r2 (cos(ϕ1 + ϕ 2 ) + sin(ϕ1 + ϕ 2 ))
Буну да исбат етмяк лазым иди.
Нятиъя. Тригонометрик шякилдя верилмиш комплекс ядядин натурал цстлц
гцввятинин модулу бу комплекс ядядин модулунун щямин дяряъядян гцввятиня,
аргументи ися щямин комплекс ядядин аргументинин гцввят цстцня щасилиня бяра-
бярдир. Йяни
z n = [r (cosϕ + i sin ϕ )] = r n (cos nϕ + i sin nϕ ) .
n

Бу дцстур Муавр дцстуру адланыр.


Мисал. (1 + i ) 20 гцввятини щесаблайын.
Щялли. Яввялъя 1+и комплекс ядядини тригонометрик шякилдя йазаг
( z = x + iy = 1 + i ⋅ 1 ):

r = x 2 + y 2 = 12 + 12 = 2 ,

53
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

y 1 π
tgϕ = = = 1, ϕ = .
x 1 4
⎛ π π⎞
Демяли, 1 + i = 2 ⎜ cos + i sin ⎟ .
⎝ 4 4⎠
20
(1 + i ) 20 ⎡ ⎛ π π ⎞⎤
= ⎢ 2 ⎜ cos + i sin ⎟⎥ = ( 2)
20 ⎛ π π ⎞
⎜ cos( ⋅ 20) + i sin( ⋅ 20) ⎟ =
⎣ ⎝ 4 4 ⎠⎦ ⎝ 4 4 ⎠
= 210 (cos 5π + i sin 5π ) = 1024(cos π + i sin π ) = −1024

Ъаваб: (1 + i ) 20 =–1024.

Теорем 2. Тригонометрик шякилдя верилмиш бир комплекс ядядин 0-дан фяргли


диэяр комплекс ядядя гисмятинин модулу бу ядядлярин модуллары гисмятиня, ар-
гументи ися бюлцнянин аргументи иля бюлянин аргументинин фяргиня бярабярдир;
башга сюзля, z1 = r1 (cosϕ1 + i sin ϕ1 ) , z 2 = r2 (cosϕ 2 + i sin ϕ 2 ) оларса,
z1 r1
= (cos(ϕ1 − ϕ 2 ) + i sin(ϕ1 − ϕ 2 )) .
z 2 r2

Исбаты: Доьрудан да,


z1 r1 (cos ϕ1 + i sin ϕ1 )
= =
z 2 r2 (cos ϕ 2 + i sin ϕ 2 )
r1 (cos ϕ1 cos ϕ 2 + sin ϕ1 sin ϕ 2 ) + i (− cos ϕ1 sin ϕ 2 + sin ϕ1 cos ϕ 2 )
= 2 2
=
r2 (cos ϕ 2 + sin ϕ 2 )
r1
= (cos(ϕ1 − ϕ 2 ) + i sin(ϕ1 − ϕ 2 )) .
r2
Буну да исбат етмяк тяляб олунурду.
Инди комплекс ядяддян кюкалма иля таныш олаг. Исбат едяк ки, z = r (cosϕ + i sin ϕ )
ися, онда
⎛ ϕ + 2πk ϕ + 2πk ⎞
n
z = n r (cosϕ + i sin ϕ ) = n r ⎜ cos + i sin ⎟
⎝ n n ⎠
к=0, 1, 2, …, н–1; н∈Н.
Бу дцстур да Муавр дцстуру адланыр.

54
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Исбаты:
n
z = ρ (cosψ + i sinψ ) (1)
ишаря едяк. Онда

( z)
n n
= ρ n (cos nψ + i sin nψ )

олар. Диэяр тяряфдян ( z)n n


= z = r (cos ϕ + i sin ϕ ) олдуьундан, ахырынъы 2 бярабяр-
ликдян алырыг ки,
ρ n = r , nψ = ϕ + 2πk , k ∈ Z ( Z = {0; ± 1; ± 2;...})
вя йа
ϕ + 2πk
ρ = n r, ψ = .
n
Бу ифадяляри (1)-дя нязяря алаг:
⎛ ϕ + 2πk ϕ + 2πk ⎞
n
z = n r ⎜ cos + i sin ⎟, k ∈ Z .
⎝ n n ⎠
Гейд едяк ки, к олараг йалныз к=0, 1, 2, …, н–1 эютцрмяк олар. Чцнки к-ын
n
галан гиймятляриндя z -ын гиймятляри тякрарланыр.

Мисал. i =?
Щялли. Яввялъя и комплекс ядядини триганометрик шякилдя йазаг. и=0+1⋅и ол-
дуьундан
2 2 π
r = 0 + 1 = 1, ϕ =
2
⎛ π π⎞ π π
олар. Демяли, i = 1 ⋅ ⎜ cos + i sin ⎟ = cos + i sin . Онда комплекс ядяддян кю-
⎝ 2 2⎠ 2 2
калма дцстуруна ясасян йаза билярик:
π π
+ 2πk + 2πk
π π
i = cos + i sin = cos 2 + i sin 2 =
2 2 2 2
⎛π ⎞ ⎛π ⎞
= cos⎜ + πk ⎟ + i sin ⎜ + πk ⎟, k = 0, 1.
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠

55
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

k=0 олдугда:
π π 1 1
i = cos + i sin = + i,
4 4 2 2
к=1 олдугда
⎛π ⎞ ⎛π ⎞ 1 1
i = cos⎜ + π ⎟ + i sin ⎜ + π ⎟ = − − i.
⎝4 ⎠ ⎝4 ⎠ 2 2
1 1
Ъаваб: ± ± i.
2 2

56
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 11
ЯДЯДИ АРДЫЪЫЛЛЫГ ВЯ ЛИМИТ

Ядяди ардыъыллыглар вя онлар цзяриндя ямялляр.


Мящдуд вя гейри-мящдуд ардыъыллыглар

Тяриф. Яэяр 1, 2, ..., н, ... натурал сырасынын щяр бир н ядядиня гаршы мцяййян
ганунауйьунлуг цзря щяр щансы бир щягиги ядяди гойулубса, онда нюмрялян-
миш

(1)

ядядляриня ядяди ардыъыллыг вя йа садяъя ардыъыллыг дейилир.


ядядляриня ардыъыллыьын щядляри (вя йа елементляри) дейилир. (1) ардыъыллыьыны

гыса символу иля ишаря едирляр. Мясялян, символу иля ардыъыл-

лыьы ичаря олунуб.


Тутаг ки, вя ардыъыллыглары верилиб. Бу ардыъыллыгларын ъями дедикдя

вя йа ардыъыллыьы баша дцшцлцр. Аналожи гайда иля вя ардыъыллыг-

ларынын фярги, щасили, гисмяти дедикдя, уйьун олараг, , {x n y n } , ар-

дыъыллыглары баша дцшцлцр.

Гейд. ардыъыллыьынын тяйини заманы тяляб етмяк лазымдыр ки, -ляр 0-дан

фяргли олсунлар. Лакин яэяр ардыъыллыьынын йалныз илк сонлу сайда щядди 0 олар-

са, ардыъыллыьыны -лярин 0-дан фяргли олдуьу нюмрядян башлайараг тяйин

етмяк олар.
Тяриф 1. Тутаг ки, ядяди ардыъыллыьы верилиб вя еля М щягиги ядяди вар ки,

57
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

бу ардыъыллыьын щядди цчцн бярабярсизлийи юдянилир. Онда ардыъыл-


лыьы йухарыдан мящдуд ардыъыллыг адланыр, М-я ися ардыъыллыьынын йухары сярщяди
дейилир.
Тяриф 2. Тутаг ки, ардыъыллыьы верилиб вя еля м щягиги ядяди вар ки, бу ар-
дыъыллыьын щядди цчцн бярабярсизлийи юдянилир. Онда ардыъыллыьы
ашаьыдан мящдуд ардыъыллыг адланыр, м-я ися ардыъыллыьынын ашаьы сярщяди дейилир.
Тяриф 3. Тутаг ки, ядяди ардыъыллыьы верилиб. Яэяр бу ардыъыллыг щям ашаьы-
дан, щям дя йухарыдан мящдуддурса, йяни яэяр щяр щансы м вя М ядядляри вя
ардыъыллыьынын щядди цчцн бярабярсизлийи юдянирся, онда щя-
мин ардыъыллыг мящдуд ардыъыллыг адланыр.
Тяриф 4. Тутаг ки, ардыъыллыьы верилиб вя ядяди цчцн бу ардыъыллыьын
еля щяддини тапмаг олур ки, юдянир. Онда ардыъыллыьы гейри-
мящдуд ардыъыллыг адланыр.
Бир нечя мисала бахаг.
1) –1; –4; –9; ...; – ; ... ардыъыллыьы йухарыдан мящдуддур, ашаьыдан ися
мящдуд дейил. –1-дян бюйцк вя йа бярабяр олан истянилян ядяд бу ардыъыллыьын йу-
хары сярщядидир.
1 1 1 1
2) 1; ; ; ; ... ; ; ... ардыъыллыьы мящдуд ардыъыллыгдыр (цчцнъц тярифя эюря).
2 3 4 n
3) 1; 2; 3; 1; 4;...; 1; н; 1; н+1;... ардыъыллыьы гейри мящдуд ардыъыллыгдыр
(дюрдцнъц тярифя эюря).

Сонсуз бюйцк вя сонсуз кичик ардыъыллыглар

Тяриф. Тутаг ки, ардыъыллыьы верилиб вя ядяди цчцн нюмряси


эюстярмяк олур ки, цчцн юдянилир. Онда ардыъыллыьы сонсуз
бюйцк ардыъыллыг адланыр.
Айдындыр ки, яэяр ардыъыллыьы сонсуз бюйцкдцрся, онда бу ардыъыллыг гей-
ри-мящдуддур. Лакин бу тяклифин тярси доьру дейил.

58
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Мясялян, 1; 2; 1; 3; 1; 4;...; 1; н; 1; 1+н;... ардыъыллыьы гейри мящдуддур, лакин


сонсуз бюйцк ардыъыллыг дейил (чцнки, А олдугда бярабярсизлийи тяк
нюмряли -лярин щеч бири цчцн доьру дейил).
Инди сонсуз кичик ардыъыллыьын тярифини веряк. Сонсуз кичик ардыъыллыьы адятян
, , вя с. иля ишаря едирляр.
Тяриф. Тутаг ки, ардыъыллыьы верилиб вя ядяди цчцн нюмряси эю-
стярмяк олур ки, цчцн юдянилир. Онда ардыъыллыьы сонсуз ки-
чик ардыъыллыг адланыр.

Мисал. вя йа ардыъыллыьынын сонсуз кичик ардыъыллыг олдуьуну

эюстяряк.

Доьрудан да, ядяди эютцрсяк, , йяни бярабярсизлийи-

нин юдянилмяси цчцн олмалыдыр. Она эюря дя нюмряси олараг ядядинин

там щиссясиндян 1 ващид бюйцк ядяди эютцрсяк (йяни эютцрсяк), онда

+1 цчцн , йяни юдяниляр. Демяли, сонсуз ки-

чик ардыъыллыгдыр.
Сонсуз кичик ардыъыллыгларын ашаьыдакы хассяляри иля таныш олаг.
Хасся 1. Ики сонсуз кичик ардыъыллыьын ъями сонсуз кичик ардыъыллыгдыр.
Хасся 2. Сонсуз кичик ардыъыллыг мящдуд ардыъыллыгдыр.
Хасся 3. Сонсуз кичик ардыъыллыьын мящдуд ардыъыллыьа щасили сонсуз кичик ар-
дыъыллыгдыр.
Хасся 4. Сонсуз кичик ардыъыллыгларын щасили сонсуз кичик ардыъыллыгдыр.
Гейд. Ики сонсуз кичик ардыъыллыьын гисмяти сонсуз кичик ардыъыллыг олмайа да
биляр.
Мясялян, вя оларса, вя сонсуз кичик ардыъыллыгаларынын

гисмяти олан ардыъыллыьынын бцтцн щядляри 1 олур: 1; 1;…1;…. Айдындыр ки, бу

ардыъыллыг сонсуз кичик дейил. Башга бир мисал эюстяряк: , оларса,

59
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

ардыъыллыьы сонсуз бюйцк ардыъыллыг олур.


Сонсуз бюйцк вя сонсуз кичик ардыъыллыглар арасындакы ялагяни верян (исбатсыз
гябул едяъяйимиз) теоремля таныш олаг.
Терорем. Яэяр сонсуз бюйцк ардыъыллыгдырса, онда мцяййян нюмрядян

башлайараг ардыъыллыьы тяйин олунуб вя бу ардыъыллыг сонсуз кичик ардыъыллыгдыр.

Яэяр сонсуз кичик ардыъыллыьынын бцтцн щядляри 0-дан фяргли оларса, онда

ардыъыллыьы сонсуз бюйцк ардыъыллыгдыр.

Ардыъыллыьын йыьылмасы. Ардыъыллыьын йыьылмасынын ясас хассяляри

Тяриф 1. Тутаг ки, ардыъыллыьы вя ядяди верилиб. Яэяр ардыъыллыьы


сонсуз кичик ардыъыллыг оларса, онда дейирляр ки, ардыъыллыьы олдугда
ядядиня йыьылыр.
Айдындыр ки, бу тярифи беля дя веря билярик.
Тяриф 2. Тутаг ки, ардыъыллыьы вя ядяди верилиб. Фярз едяк ки, ,
ядяди цчцн нюмряси вар ки, цчцн юдянилир. Онда дейирляр
ки, ардыъыллыьы шяртиндя ядядиня йыьылыр вя
lim xn = a
n →∞

кими ишаря едилир. ядядиня ардыъыллыьынын лимити дейилир.


Тяриф 2-дяки бярабярсизлийини ачыг йазсаг, алырыг ки,
вя йа . Бу ися эюстярир ки, щядди ядяди-
нин -ятрафына дахилдир ( ядядинин -ятрафы дедикдя ( , ) интервалы баша
дцшцлцр). Она эюря тяриф 2-ни беля дя вермяк олар.
Тутаг ки, ардыъыллыьы вя ядяди верилиб. Фярз едяк ки, ядяди цчцн
бу -дан асылы еля нюмря эюстярмяк олур ки, ардыъыллыьын бу нюмрядян башлайараг
бетен щядляри -нын -ятрафына дахил олур. Онда дейилир ки, ардыъыллыьы
олдугда ядядиня йыьылыр.

60
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Гейд едяк ки, {xn } ардыъыллыьы n → ∞ олдугда а ядядиня йыьылырса, онда тяриф
1-я эюря эюря {xn − a} = {α n } ардыъыллыьы сонсуз кичик ардыъыллыгдыр. Она эюря дя
йыьылан {xn } ардыъыллыьынын истянилян xn щяддини

xn = a + α n (1)

шяклиндя эюстярмяк олар. Бурада α n щяр щансы сонсуз кичик ардыъыллыьын н-ъи щяд-
дидир.
n n
Мисал. ардыъыллыьы n → ∞ олдугда 1-я йахынлашыр, йяни lim = 1.
n +1 n→∞ n + 1

n n − n −1 1 ⎧ 1 ⎫
Доьрудан да, −1 = =− вя ⎨− ⎬ сонсуз кичик ардыъыл-
n +1 n +1 n +1 ⎩ n + 1 ⎭
⎧ n ⎫ ⎧ 1 ⎫
лыг олдуьундан ⎨ − 1⎬ = ⎨− ⎬ ардыъыллыьы да сонсуз кичик ардыъыллыгдыр,
⎩ n + 1 ⎭ ⎩ n + 1⎭
башга сюзля,
n
lim = 1.
n→∞ n + 1

Ардыъыллыьын йыьылмасынын ясас хассяляри иля таныш олаг (бязиляринин исбатыны


вермякля).
Теорем 1. Йыьылан ардыъыллыьын йеэаня лимити вар.
Теорем 2. Йыьылан ардыъыллыг мящдуддур.
Гейд едяк ки, бу теоремин тярси доьру дейил. Башга сюзля, мящдуд ардыъыллыг
йыьылмайа да биляр. Мясялян,
1; –1; 1; –1; ...; 1; -1; ...
ардыъыллыьы мящдуддур, лакин йыьылан дейил.
Теорем 3. Йыьылан вя ардыъыллыгларынын ъями дя йыьылан ардыъыллыгдыр
вя ъямин лимити вя ардыъыллыгларынын лимитляри ъяминя бярабярдир:
lim ( xn + yn ) = lim xn + lim yn
n →∞ n →∞ n →∞

Исбаты. Тутаг ки, lim xn = a, lim xn = b . Онда (1)-я эюря йаза билярик:
n →∞ n →∞

61
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

, , бурада вя вя сонсуз кичик ардыъыллыглардыр.


Бурадан ися:

+ = + вя йа + - = .

сонсуз кичик ардыъыллыг олдушундан сонунъу бярабярликдян алыныр


ки, ардыъыллыьы олдугда ядядиня йыьылыр, йяни

lim ( xn + yn ) = a + b = lim xn + lim yn


n→∞ n→∞ n→∞

Аналожи гайда иля ашаьыдакы теорем дя исбат олунур.


Теорем 4. Йыьылан вя ардыъыллыгларынын фярги дя йыьылыр вя фяргин лимити
вя ардыъыллыгларынын лимитляри фяргиня бярабярдир:

lim ( xn − y n ) = lim xn − lim y n .


n →∞ n→∞ n →∞

Теорем 5. Йыьылан вя ардыъыллыгларынын щасили дя йыьылан ардыъыллыгдыр-


вя щасилин лимити вя ардыъыллыгларынын лимитляри щасилиня бярабярдир:

lim ( xn y n ) = lim xn ⋅ lim y n .


n →∞ n→∞ n→∞

Теорем 6. Тутаг ки, вя йыьылан ардыъыллыглары верилиб. Фярз едяк ки,


ардыъыллыьынын щядляри вя лимити 0-дан фярглидир. Онда бу ардыъыллыгларын гисмяти
дя йыьылан ардыъыллыгдыр вя гисмятин лимити вя ардыъыллыгларынын лимитляри
гисмятиня бярабярдир:

xn nlim→∞
xn
lim = .
n →∞ y lim y n
n
n →∞

62
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Теорем 7 (бярабярсизликдя лимитя кечмя). Тутаг ки, йыьылан вя ар-


дыъыллыгларынын щядляри щяр щансы нюмрядян башлайараг (вя йа ) бя-
рабярсизлийини юдяйир. Онда

бярабярсизлийи дя доьрудур.

63
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 12
ФУНКСИЙА. ЕЛЕМЕНТАР ФУНКСИЙАЛАР.

Функсийа анлайышы

Тябиятдяки ганунауйьунлуглары юйряняркян сабит вя дяйишян кямиййятляря


раст эялинир. Гиймятини дяйишмяйян кямиййятляря сабит кямиййятляр, мцхтялиф ядяди
гиймятляр алан кямийятляря ися дяйишян кямиййятляр дейилир.
Бязи щалларда еля дяйишян кямиййятляря раст эялмяк олур ки, бу кямиййятляр-
дян биринин гиймятляри (асылы олмайан дяйишян) диэяр кямиййятин (асылы дяйишян)
гиймятлярини тамамиля тяйин едир.
Тяриф: Асылы олмайан дяйишянин щяр бир гиймятиня асылы дяйишянин йалныз бир
гиймяти уйьун эялярся, беля асылылыьа функсийа вя йа функсионал асылылыг дейилир.
Функсионал асылылыг щалында асылы олмайан дяйишяня аргумент, асылы дяйишяня
ися функсийа дейилир. Аргументи, х, функсийаны ися й иля ишаря етсяк, онлар арасында-
кы асылылыг ф иля эюстярилярся, буну беля йазырлар: й=ф(х).
Аргументин ала биляъяйи гиймятляря функсийанын тяйин областы, функсийанын
ала биляъяйи гиймятляря ися функсийанын гиймятляр чохлуьу дейилир.

Мисал. y = f ( x) = 1 − x 2 функсийасынын тяйин областы вя гиймятляр чохлуьу-


ну тапын.
2
Щялли. 1 − x ≥ 0 ⇔ (1 − x)(1 + x) ≥ 0 ⇔ ( x − 1)( x + 1) ≤ 0 ⇔ −1 ≤ x ≤ 1
Функсийанын тяйин областы: D( y ) = [− 1;1] + – +
–1 0 1 x

(Д(й) ишаряси й функийасынын тяйин областыны, Е(й) ися гиймятляр чохлуьуну эюстярир).
Айдындыр ки, верилмиш функсийанын гиймятляр чохлуьу E ( y ) = [0;1] олар.
Функсийаны дцстурла, ъядвялля, графикля вя с. иля вермяк олар. Функсийанын
дцстурла верилмяси цсулуна аналитик цсул дейилир.
Инди икидяйишянли функсийа анлайышы иля таныш олаг. Яэяр ики дяйишян кямиййятин
щяр бир мцмкцн гиймятляри ъцтцня цчцнъц кямиййятин йалныз бир гиймяти уйьун эя-
лярся, онда бу кямиййятя яввялки кямиййятлярдян асылы икидяйишянли функсийа дейилир.

64
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Мясялян, у х вя й-ин икидяйшянли функсийасы оларса, бу функсийаны беля ишаря


едирляр: у=ф(х,й) вя йа у=э(х,й) вя с.
Охшар гайда иля цч, дюрд вя даща чох дяйишянли функсийа анлайышы дахил олу-
нур.
Мясялян, тутаг ки, дцзбуъаглынын тяряфляри х вя й-дир. Бу дцзбуъаглынын са-
щясини у иля ишаря етсяк, у=хй олар.
Яэяр функсийанын дцстурунда бир тяряфдя анъаг асылы дяйишян оларса, она аш-
кар функсийа дейилир. Мясялян, y = x 2 функсийасы ашкар функсийадыр. Ф(х,й)=0 шяк-
линдя верилмиш х-дян асылы й функсийасына гейри-ашкар функсийа дейилир. Мясялян,
x 2 + y 2 = 1 (й>0) шяклиндя верилмиш х-дян асылы й функсийасы гейри-ашкар шякилдя ве-
рилмишдир. Ашкар шякилдя йазсаг аларыг:

y = 1 − x 2 (й>0).
Тутаг ки, й х-дян асылы функсийадыр: й=ф(х). Бу ифадядя й-я аргумент, х-я
функсийа кими бахсаг, х й-ин гейри-ашкар функсийасы олар. Ахырынъы функсийайа яв-
вялки функсийанын тярси олан функсийа дейилир. Мясялян, y = 2 x вя x = log 2 y (вя йа

y = log 2 x ) функсийалары тярс функсийалардыр; йахуд y = x 2 вя y = x ( x ≥ 0) функ-


сийалары тярс функсийалардыр. y y=х2
Гейд едяк ки, тярс функсийаларын графикляри
й=х дцз хяттиня нязярян симметрикдирляр. Мяся-
лян, x ≥ 0 олдугда y = x 2 вя y = x функсийа- y= x
ларынын графикляри й=х дцз хяттиня нязярян сим-
О x
метрикдирляр:
y=х

Елементар функсийаларын графикляри

1. Гцввят функсийасы: y = x n , n ∈ Z .
Д(й)=(-∞;+ ∞), н>0 олдугда,
Д(й)=(-∞;0)∪ (0;+ ∞), н≤0 олдугда.

65
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

н=0, н=1, н=2, н=3 вя н=-1, н=-2 олдугда графыкляр белядир:

y y y

y=x2
1 y=1 (n=0) y=x (n=1) (n=2)

O 1 x O 1 x O 1 x

y
y y 1
y=
y=x3 x 1
(n=3) y=
n = −1 x2
n = −2

O 1 x O 1 x
O 1 x

2. Радикал функсийа: y = x n , n ∈ Z .
Д(й)=[0;+ ∞), н ъцт олдугда,
Д(й)=(-∞;+ ∞), н тяк олдугда.
н=2, н=3 олдугда графыкляр белядир:

y y

y= x

O 1 x
O 1 x

y=3 x

3. Цстлц функсийа: y = a x (a > 0, a ≠ 1) .

66
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Бурада а сабитдир. Д(й)=(-∞;+ ∞),


Е(й)=(0;+ ∞).
а>1 вя 0<а<1 олдугда графикляр белядир:

y y
y=a x
y = ax
(a > 1) (0 < a < 1)

1 1

O 1 x O 1 x

4. Лоэарифмик функсийа: y = log a x (a > 0, a ≠ 1) ,


бурада а сабитдир. Д(й)=(0;+ ∞),
Е(й)=( -∞;+ ∞).
а>1 вя 0<а<1 олдугда графикляр белядир:

y y

y = log a x(a > 1) y = log a x


(0 < a < 1)

O 1 x O 1 x

4. Тригонометрик функсийалар
а) y = sin x , Д(й)=( -∞;+ ∞),
Е(й)=[-1;1]. Графики синусоид адланыр.
é
é=sinx
1

-2π -π -π/2 0 π/2 π 2π x

-1

67
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

б) y = cos x . Д(й)=( -∞;+ ∞),


Е(й)=[-1;1]. Графики косинусоид адланыр.
é
é=cosx
1

-2π -3π/2 -π -π/2 0 π/2 3π/2 2π x

-1

⎧ π ⎫
ъ) y = tg x Д(й)= ⎨ x / x ≠ + πk , k ∈ Z ⎬ ,
⎩ 2 ⎭
Е(й)=(-∞;+ ∞). Графики танэенсоид адланыр.
é
é=tgx

-3π/2 -π -π/2 0 π/2 π 3π/2 x


-1

д) y = ctg x Д(й)= {x / x ≠ πk , k ∈ Z },
Е(й)=(-∞;+ ∞). Графики котанэенсоид адланыр.

é é=ctgx

-2π -π π/2 2π
0 π x
-1

68
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

5. Тярс тригонометрик функсийалар é


é=x
а) y = arcsin x Д(й)=[-1;1], π/2

⎡ π π⎤ é=sinx
Е(й)= ⎢− ; ⎥ .
⎣ 2 2⎦ -π/2 -1
0 1 π/2
y = arcsin x функсийасынын графики y = sin x x

⎡ π π⎤ é=arcsinx
функсийасынын графикинин ⎢− ; ⎥ -дакы щиссяси
⎣ 2 2⎦ -π/2
иля й=х дцз хяттиня нязярян симметрикдир.
é
б) y = arccos x Д(й)=[-1;1], é=arccosx π
é=x
Е(й)= [0;π ] .
π/2
y = arccos x функсийасынын графи- 1
π/2 π
ки y = cos x функсийасынын графикинин 0
-1 1 x
[0;π ] -дакы щиссяси иля й=х дцз хяттиня
é=cosx
нязярян симметрикдир.
é

π/2
ъ) y = arctgx
é=arctgx
Д(й)=(–∞;+ ∞),
⎛ π π⎞ π/2 0 π/2 x
Е(й)= ⎜ − ; ⎟ .
⎝ 2 2⎠
-π/2
y = arcctgx функсийасынын графики é=tgx
y = tgx функсийасынын графикинин
é
⎛ π π⎞ π
⎜ − ; ⎟ аралыьындакы щиссяси иля й=х
⎝ 2 2⎠
é=arcctgx
дцз хяттиня нязярян симметрикдир. π/2
d) y = arcctgx Д(й)=(–∞; +∞),

Е(й)=(0; π).
0 π/2 π x

y = arcctgx функсийасынын графики é=x


é=ctgx

69
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

y = ctgx функсийасынын графикинин (0; π) аралыьындакы щиссяси иля й=х дцз хяттиня
нязярян симметрикдир.

Тяк, ъцт, периодик функсийа анлайышлары

Тяриф: Тяйин областындан олан истянилян х цчцн ф(-х)=-ф(х) оларса, ф(х)


функсийасына тяк функсийа, ф(-х)=ф(х) оларса, ф(х) функсийасына ъцт функсийа
дейилир (бурада тяйин областынын 0-а нязярян симметрик олмасы фярз олунур).
Тярифдян эюрцндцйц кими ъцт функсийанын графики ординат охуна нязярян,
тяк функсийанын графики ися координат башланьыъына нязярян симметрикдир. Мяся-
2 1 3
лян, y = x , y = cos x , y = 2
функсийалары ъцт; y = x , y = x , y = sin x , y = tgx ,
x
y = ctgx , y = arctgx , arcsin x функсийалары ися тяк функсийалардыр.
Тяриф: Тутаг ки, й=ф(х) функсийасы верилиб вя еля Т ядяди вар ки, тяйин облас-
тындан олан ∀х цчцн х+Т∈Д(ф) вя
f ( x + T ) = f ( x)

юдянилир. Онда й=ф(х) функсийасы Т периодлу


é
периодик функсийа адланыр (вя йа дюврц Т олан
дюври функсийа адланыр).
Тярифдян эюрцндцйц кими дюврц Т олан
периодик функсийанын графики щяр Т узунлуг-
лу парчадан бир щисся-щисся тякрарланыр. Она 0 x
Ò
эюря дя периодик функсийаны узунлуьу дювря
бярабяр парчада гурмаг кифайятдир.
Мясялян, y = tg x y = ctg x функсийалары π, y = cos x , y = sin x функсийалары

2π периодлу функсийалардыр.

70
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 13
ФУНКСИЙАНЫН ЛИМИТИ. ЭЮРКЯМЛИ ЛИМИТЛЯР

Функсийанын нюгтядя вя сонсузлугда лимитинин тярифи. Биртяряфли лимитляр

Функсийанын нюгтядя лимитинин тярифини вермяздян яввял ядяди чохлуьун лимит


нюгтяси анлайышыны веряк.
Тутаг ки, ОХ ядяд охунда чохлуьу вя нюгтяси верилиб. Яэяр нюгтясинин
ятрафына чохлуьундан олан вя -дан фяргли щеч олмаса бир нюгтя дахил
оларса, онда нюгтяси чохлуьунун лимит нюгтяси адланыр.
Тярифдян эюрцндцйц кими чохлуьун лимит нюгтяси бу чохлуьун юзцня аид ола
да биляр, олмайа да биляр.
Мисал 1. аралыьы цчцн онун щяр бир нюгтяси бу аралыьын лимит нюгтя-
сидир. дя щямин аралыьын лимит нюгтясидир.
Мисал 2. чохлуьу цчцн, мясялян, лимит нюгтяси дейилдир.
Инди функсийанын нюгтядя лимитинин тярифини веряк.
Тяриф. Тутаг ки, функсийасы охунун щяр щансы чохлуьунда тяйин
олунуб вя а нюгтяси бу чохлуьун лимит нюгтясидир. Яэяр аргументин -йа йыьылан
вя -дан фяргли гиймятляри ардыъыллыьы цчцн функсийанын уйьун
,... гиймятляри ардыъыллыьы олдугда щяр щансы ядядиня
йыьылырса, онда ядядиня функсийасынын нюгтясиндяки лимити дейилир вя беля
ишаря олунур.

lim f ( x) = b .
x→a

Функсийанын нюгтядя биртяряфли лимитляринин тярифини веряк.


Тяриф. Тутаг ки, функсийасы чохлуьунда тяйин олунуб вя нюгтяси бу
чохлуьун лимит нюгтясидир. Яэяр аргументин а-йа йыьылан вя -дан кичик (бюйцк)
гиймятляри ардыъыллыьы цчцн функсийанын уйьун f ( x1 ) , f ( x2 ) , …,
71
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

f ( xn ) гиймятляри ардыъыллыьы олдугда щяр щансы ядядиня йыьылырса, онда


ядядиня функсийасынын нюгтясиндяки солдан (саьдан) лимити дейилир вя беля
ишаря олунур.

( )

функсийасынын нюгтясиндяки солдан вя саьдан лимитляриня онун нюг-


тясиндяки биртяряфли лимитляри дейилир.
Беля бир функсийайа бахаг:
⎛ 1, x > 0 olduqda

y = sgn x = ⎜ 0 x = 0 olduqda

⎜ − 1 x < 0 olduqda.

lim sgn x = −1,
x →0 −

lim sgn x = 1.
x →0 +

Гейд. функсийасынын нюгтясиндя лимити йалныз о заман вар ки,

олсун, башга сюзля, щямин нюгтядя функсийанын биртяряфли лимитляри бир-бириня бяра-
бяр олсун.
Инди функсийанын сонсузлугда лимитинин тярифини веряк.
Тяриф. Тутаг ки, функсийасы вя ядяди верилиб. Яэяр аргументин истянилян
сонсуз бюйцк гиймятляр ардыъыллыьы цчцн функсийанын уйьун гиймятляри ардыъыллыьы
-йя йыьылырса, онда ядядиня функсийасынын -дакы лимити дейилир вя беля иша-
ря олунур:
lim f ( x) = b .
x→a

72
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

1
Мисал. lim = 0.
x →∞ x

Аналожи гайда иля функсийанын вя -дакы лимитляри анлайышы дахил олу-


нур.

Функсийанын лимити щаггында теоремляр

Яввялъя функсийаларын ъяминин, фяргинин, щасилинин вя гисмятинин лимити щаг-


гында теоремля таныш олаг.
Теорем 1. Тутаг ки, вя функсийаларынын нюгтясиндяки лимитляри
уйьун олараг, вя ядядляридир. Онда + , - , вя

( олдугда) функсийаларынын да нюгтясиндя лимитляри вар вя бу лимит-

ляр, уйьун олараг, + , – , вя ( олдугда) ядядляридир.

Исбаты: Тутаг ки, аргументин -йа йыьылан вя -дан фяргли их-


тийари гиймятляри ардыъыллыьыдыр. Онда вя функсийаларынын уйьун
,... вя ,... гиймятляр ардыъыллыглары
олдугда, уйьун олараг, вя -йя йыьылыр. Бурадан алыныр ки,

, , вя ардыъыллыглары да йыьы-

лыр вя онларын лимитляри, уйьун олараг, + , – , , вя ядядляридир. ар-

дыъыллыьынын ихтийарилийиня эюря йаза билярик:

= = .

Инди аралыг функсийа щаггында теоремля таныш олаг.

73
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Теорем 1. Тутаг ки, , вя функсийалары нюгтясинин щяр щансы


ятрафында тяйин олунублар ( -нын юзцндя тяйин олунмайа да билярляр),

вя бу ятрафда

бярабярсизлийи юдянир. Онда:

Исбаты яввялки теоремин исбатына аналожи гайда иля апарылыр.

Гейд. Теорем 1 вя теорем 2. , , олдугда да доьру-


дур.

Биринъи эюркямли лимит

Теорем 1. функсийасынын олдугда лимити ващидя бярабярдир:

sin x
lim = 1.
x→a x

Исбаты. мяркязли Р радиуслу чевряйя бахаг. Тутаг ки, ОБ радиусу ОА ра-

диусу иля х радиан буъаьы ямяля эятирир; фярз едяк ки, .

А вя Б нюгтялярини бирляшдиряк. олсун. Онда йаза билярик:

(1)

74
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Бунлары (1)-дя нязяря алаг:

1 2 1 1
R sin x < R 2 x < R 2tgx ,
2 2 2
sin x < x < tgx ,
sin x
cos x < < 1. (2)
x

Айдындыр ки, вя функсийалары ъцт функсийа олдугларындан

( = ), (2) бярабярсизлийи олдугда да

доьрудур.
, олдуьундан (2) мцнасибятиндян аралыг функсийа щаг-

гында теоремя эюря алырыг ки,

Сонунъу лимит биринъи эюркямли лимит адланыр.

ядяди. Икинъи эюркямли лимит

ядяди ардыъыллыьына бахаг:


2 3 4
⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞
2; ⎜1 ⎟ ; ⎜1 ⎟ ; ⎜1 ⎟ ; …
⎝ 2⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠
н-я гиймятляр вермякля ифадясинин алдыьы гиймятляри щесабласаг,

ашаьыдакы ъядвяли аларыг.

н 1 2 10 100 1000 10000 ...


n
⎛ 1⎞
⎜1 + ⎟ 2 2,25 2,594 2,705 2,717 2,718 ...
⎝ n⎠

n
⎛ 1⎞
Эюрцндцйц кими н-ин артмасы иля ⎜1 + ⎟ ифадясинин гиймяти чох йаваш артыр
⎝ n⎠
вя -йя йахынлашыр. Доьрудан да исбатсыз гябул едяъяйимиз ашаьыдакы теорем

75
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

доьрудур.

Теорем. ардыъыллыьы 2 иля 3 арасында йерляшян сонлу бир ядядя йыьы-

лыр; бу ядяд иррасионал ядяддир вя е иля ишаря олунур:

n
⎛ 1⎞
lim ⎜1 + ⎟ = e , (1)
n →∞ ⎝ n⎠
е=2,718281... (е≈2,7).

(1) лимити икинъи эюркямли лимит адланыр.

Исбат стмяк олар ки, функсийасынын

да олдугда лимити е ядядиня бярабярдир:

x
⎛ 1⎞
lim ⎜1 + ⎟ = e . (2)
x→∞⎝ x⎠

е ядяди цчцн башга ифадя дя алмаг олур: (2) мцнасибятиндя ишаря етсяк,

олдугда олдуьундан ала билярик:

1
lim (1 + α )α = e , (3)
α →0

бурада ( ).
(1), (2), (3) лимитляринин кюмяйи иля бир чох лимитляр щесабланыр.

x
⎛ 2⎞
Мисал. lim ⎜1 + ⎟ = ?
x →∞ ⎝ x⎠
2 2
= α явязлямяси апараг. Онда x = олар. олдугда олдуьун-
x α
дан йаза билярик:

76
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

x
⎛ 2⎞
( )
2
lim ⎜1 + ⎟ = lim (1 + α )α = lim (1 + α )1 α
2
=
x → ∞⎝ x ⎠ α →0 α →0
2
⎡ 1

= ⎢ lim (1 + α )α ⎥ = e 2 .
⎣α → 0 ⎦

Ъаваб:

функсийасына експоненсиал функсийа дейи-


лир. Бу функсийа цчцн беля ишарялямядян дя истифадя е
олунур:

=ехп х.

логарифмик функсийасы-
на натурал логарифмик функсийа дейилир
вя беля ишаря олунур.

. е

Али рийазиййатда натурал лоэарифмляр башга ясаслы ляэарифмляря нисбятян даща


эениш тятбиг олунур.

77
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 14
ФУНКСИЙАНИН КЯСИЛМЯЗЛИЙИ

Кясилмяз функсийанын тярифи

Тутаг ки, функсийасы чохлуьунда тяйин олунуб вя нюгтяси -ин лимит


нюгтясидир, .
Тяриф. Яэяр функсийасынын олдугда лимити варса вя бу лимит функ-
сийанын нюгтясиндяки гиймятиня бярабярдирся, йяни

оларса, онда функсийасына нюгтясиндя кясилмяз функсийа дейилир.


Мисал 1. функсийасы чохлуьунун щяр бир нюгтясиндя кясил-
мяздир.

Мисал 2.

функсийасы вя нюгтясиндя кясилмяз дейилдир. Галан бцтцн


нюгтялярдя кясилмяздир.
Тяриф. Функсийа щяр щансы чохлугда тяйин олунубса вя бу чохлуьун щяр бир
нюгтясиндя кясилмяздирся, беля функсийайа чохлугда кясилмяз функсийа дейилир.
Тяриф. Функсийанын кясилмяз омадыьы нюгтя щямин функсийанын кясилмя нюг-
тяси адланыр.
Мисал 2-дя вя нюгтяляри бахылан функсийанын кясилмя нюгтяляри-
дир.

78
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Мисал 3. функсийасына бахаг, нюгтяляри -


функсийасынын кясилмя нюгтяляридир.

1
-2 -1
0 1 2 3 x

гцввят функсийасы цчцн кясилмяздир ( олдугда).


цстлц функсийасы да ( ) цчцн кясилмяздир (щямчинин
функсийалары).

Функсийанын кясилмязлийинин башга тярифи

Тутаг ки, функсийасы чохлуьунда тяйин олунуб вя бу чохлуьун


лимит нюгтясидир. фяргини иля ишаря едяк вя бу фярги аргументин нюг-
тясиндя артымы адландыраг:
.

функсийасынын нюгтясиндя аргумент артымына уйьун ар-


тымыны иля ишаря едяк:
.
lim f ( x) = f (a ) шярти lim [ f ( x) − f (a )] = 0 вя йа lim Δy = 0 шяртиня еквива-
x →a x→a −0 Δx → 0

лент олдуьундан функсийанын кясилмязлийинин тярифини йени формада вермяк олар.


Тяриф. Тутаг ки, функсийасы чохлуьунда тяйин олунуб вя бу

79
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

чохлуьун лимит нюгтясидир. Яэяр бу функсийанын нюгтясиндяки артымына


уйьун артымы олдугда сонсуз кичик кямиййят оларса, йяни lim Δy = 0
Δx → 0

оларса, функсийасына нюгтясиндя кясилмяз функсийа дейилир.

Кясилмяз функсийалар щаггында ясас теоремляр

Теорем 1. Сонлу сайда кясилмяз функсийанын ъями кясилмяз функсийадыр.


Исбаты. Доьрудан да, яэяр вя щяр щансы чохлуьунда кясилмяз
функсийалардырса вя нюгтяси чохлуьунун ихтийари нюгтясидирся, онда
lim[ f ( x) + g ( x)] = lim f ( x) + lim g ( x) = f (a) + g (a) ,
x→a x→a x→a

йяни f ( x) + g ( x), ∀a ∈ X нюгтясиндя кясилмяздир

Теорем 2. Сонлу сайда кясилмяз функсийаларын щасили кясилмяз функсийадыр.


Исбаты аналожи гайда иля апарылыр.
n
Нятиъя. P( x) = a0 + a1 x + ... + an x там полином (чохщядли) функсийасы кясилмяз
функсийадыр.

Теорем 3. Ики функсийанын нисбяти бюлянин сыфра чеврилмядийи нюгтялярдя кя-


силмяз функсийадыр.
Исбаты теорем 1-ин исбатына аналожи гайда иля апарылыр.
a0 + a1 x + ... + an x n
Нятиъя. R( x) = кяср расионал функсийасы мяхряъин сыфра чев-
b0 + b1 x + ... + bn x n
рилмядийи нюгтялярдя кясилмяздир.

π
Мисал. функсийасы x = + πk , k ∈ Z нюгтяляриндян башга ядяд
2
охунун бцтцн нюгтяляриндя кясилмяздир. функсийасынын ися кясилмя нюг-
тяляри нюгтяляридир.

80
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

Кясилмя нюгтяляринин тяснифаты

Тутаг ки, нюгтяси функсийасынын кясилмя нюгтясидир. Яэяр бу нюгтядя


функсийанын сонлу биртяряфли
lim f ( x) = f ( x0 − 0) вя lim f ( x) = f ( x0 + 0)
x → x0 − 0 x → x0 + 0

лимитляри варса, кясилмя нюгтясиня функсийасынын биринъи нюв кясилмя нюгтяси


дейилир (бу вахт функсийасынын -да тяйин олунмасы ваъиб дейил);

кямиййятиня функсийанын нюгтясиндя сычрайышы дейилир.


Верилмиш аралыгда сонлу сайда йалныз
биринъи нюв кясилмя нюгтяси олан функ-
сийайа щисся-щисся кясилмяз функсийа дейи-
лир.
Биринъи нюв олмайан кясилмя нюгтя-
ляриня икинъи нюв кясилмя нюгтяляри дейилир.
Икинъи нюв кясилмя нюгтяляриндя бир-
тяряфли лимитлярдян щеч олмаса бири йа йох-
дур, йа да сонсуздур (сонлу дейил). Бу
щалда, мясялян, яэяр функси-
йасынын икинъи нюв кясилмя нюгтясидирся, онда x = x1 f (x) функсийасынын графикинин
шагули асимптоту адланыр.

81
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

МЦЩАЗИРЯ 15
ФУНКСИЙАНИН ТЮРЯМЯСИ. ТЮРЯМЯ АНЛАЙЫШЫНА
ЭЯТИРИЛЯН МЯСЯЛЯЛЯР

1. Тохунан щаггында мясяля.


Тутаг ки, нюгтяси щяр щансы кя-
силмяз l яйрисинин гейд олунмуш нюгтя-
сидир.
кясяниня бахаг. Ола биляр ки,
М нюгтяси нюгтясиня йахынлашдыгъа
кясяни мцяййян бир лимит вя-
зиййятиня йахынлашсын, йяни γ = ∠MM 0T → 0 олдугда олсун. Онда лимит
дцз хятти олан l яйрисинин нюгтясиндяки тохунаны адланыр, нюгтясиня
ися тохунма нюгтяси дейилир.

Мясяля. Тутаг ки, щяр щансы кясилмяз хяттин тянлийидир;


онун цзяриндя йерляшян нюгтядир. Яэяр бу нюгтядя щямин хяття тохунан варса,
онун тянлийини йазмалы.
Айдындыр ки, тохунан нюгтясиндян кечдийиндян онун тянлийи

(1)

шяклиндя олар (к – щялялик намялумдур).


Верилмиш яйри цзяриндя башга нюгтяси эютц-
ряк. кясянини чякяк. , олсун. катетляри вя
олан дцзбуъаглы цчбуъагдыр. Тутаг ки, кясяни охунун мцсбят истигамяти
иля буъаьыны ямяля эятирир. -дян йаза билярик:

. (2)

82
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

иля тохунанынын
охунун мцсбят истигамяти иля
ямяля эятирдийи буъаьы ишаря едяк.
Тутаг ки, вя йа
. Онда вя яэяр
тохунаны охуна перпенди-
0
кулйар дейился, функсийасынын
кясилмязлийиня эюря аларыг ки,
. Онда (2)-дя шяртиля лимитя кечсяк, аларыг:

(3)

(3)-цн саь тяряфиндяки лимитя (яэяр варса) функсийасынын нюг-


тясиндяки тюрямяси дейилир вя гыса беля ишаря олунур:
( ) (4)

Беляликля аларыг ки, абсиси верилмиш олан нюгтядя функсийанын графикиня чя-
килмиш тохунанын буъаг ямсалы функсийанын тюрямясинин щямин нюгтясиндяки
гиймятиня бярабярдир, йяни
.
Ахырынъыны (1) мцнасибятиндя нязяря алсаг, тяляб олунан тохунанын тянлийи

шяклиндя олар.

2. Нюгтянин щярякят сцряти щаггында мясяля


Бу мясяля дя тюрямя анлайышына эятирилир. Тутаг ки, М мадди нюгтяси щяр щан-
сы дцз хятт цзяриндя щярякят едир. Бу дцз хятти иля ишаря
едяк. Заманын щяр бир т анына мцяййян х мясафяси уйьун
эялир. Демяли, дцзхятли щярякят едян нюгтянин х абсиси т заманынын функсийасыдыр:
. Бу тянлик щярякят тянлийи адланыр.
Мясяля. Дузхятли щярякят едян нюгтянин щярякят тянлийини биляряк, истянилян

83
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

анда онун сцрятини тапмалы.


Тутаг ки, М нюгтяси т анында х, анында ися мясафясини эедиб,
онда:
.
Δx f (t + Δt ) − f (t )
= нисбяти орта сцряти ифадя едир. олдугда орта сцря-
Δt Δt
тин лимити т анындакы ани сцряти верир. т анындакы ани сцряти υ иля ишаря етсяк, йаза би-
лярик:
Δx f (t + Δt ) − f (t )
υ = lim = lim . (4)
Δt →0 Δt Δt →0 Δt
Яввялки мясяляйя аналожи гайда иля дейя билярик ки, (4) бярабярлийинин саь тя-
ряфиндяки ифадя функсийасынын -йя эюря тюрямясидир: .
Беляликля, дцзхятли щярякятин сцряти мясафянин замана эюря тюрямясиня бяра-
бярдир.

Функсийанын тюрямясинин тярифи. Тюрямянин щяндяси вя физики мянасы

Тяриф. Тутаг ки, функсийасы щяр щансы аралыьында тяйин олунуб


вя бу аралыьын щяр щансы гейд олунмуш нюгтясидир. Яэяр аргументя артымы

вердикдя , нисбятинин олдугда лимити варса,

онда бу лимит f (x) функсийасынын нюгтясиндя тюрямяси адланыр вя f ′(x) иля ишаря
олунур:

(вя йа ).

Мисал. функсийасынын ( ) нюгтясиндя тюрямясини тапаг.


,

= ,

84
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

.
Ъаваб: 2х.
Беляликля, функсийасынын тюрямяси бу функсийадан мцяййян гайда иля
алынмыш йени бир (х) функсийасыдыр. Тюрямя функсийаны эюстярмяк цчцн

ишарялямясиндян башга вя йа y& = f& (x) ишарялямяляриндян

дя истифадя едирляр.
Тюрямяйя эятирилян мясялялярдян тюрямянин щяндяси вя физики мянасы алыныр.
Тюрямянин щяндяси мянасы. Верилмиш функсийасынын тю-
рямяси абсисли нюгтядя щямин функсийанын графикиня чякилмиш тохунанын буъаг
ямсалына бярабярдир.
Тюрямянин физики мянасы. заманындан асылы функсийасынын
тюрямяси бахылан анында функсийасынын дяйишмя сцрятини верир.
чохлуьунун щяр бир нюгтясиндя тюрямяси олан функсийайа щямин чохлугда
диференсиалланан функсийа дейилир.

Кясилмязликля тюрямя арасында ялагя

Теорем. Функсийанын щяр щансы нюгтядя тюрямяси варса, онда бу функсийа


щямин нюгтядя кясилмяздир.
Тярс тяклиф дюьру дейил. Кясилмяз функсийанын тюрямяси олмайа да биляр.
Доьрудан да, мясялян, функсийасы нюгтясиндя кясилмяздир, лакин бу
нюгтядя тюрямяси йохдур (беля ки, (0,0) нюгтясиндя функсийанын графикиня тохунан
йохдур).
Инди теоремин исбатыны веряк.
Тутаг ки, функсийасынын нюгтясиндя
тюрямяси вар. Онда бу нюгтядя:

Исбат едяк ки, функсийасы нюгтясиндя кя-

85
Èñàéåâà Ñ. Àëè ðèéàçèééàò êóðñóíäàí ìöùàçèðÿëÿð

силмяздир, башга сюзля исбат едяк ки, . Дюьрудан да, олдугда

олдуьундан йаза билярик:

.▄

86

Вам также может понравиться