Мавзўи1.

Молия, моњият ва хусусиятњои он

Наќша:
1. Мафњуми молия.
2. Манбањои молиявї.
3. Вазифањои молия.
Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи молияи давлатии
Љумњурии Тољикистон» 2011.
3. Оймањмадов Г.Н. «Молия», нашриёти «Нодир» Душанбе 2005.
4. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под
ред. Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
5. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н.
М:. Финансы и статистика. 2000.
6. Гулмирзоев Д., Оймањмадов Г.Н. «Менељменти молиявї» Душанбе
2001.
7. Ковалев В. В. «Финансы» Москва 1996.
8. Родионова В.М. «Финансы» М:. Финансы и статистика 1992.

1. Мафњуми молия
Пайдоиш ва амал намудани молия ба таври объективї бо ќонунњои
инкишофи љамъиятї муайян карда мешавад, ки ба он дар зиннаи муайяни
мављудият соњаи махсуси муносибатњои таќсимотї зарур шуд, ки
ќонеъгардонии болосохти сиёсиро ба воситањои пулї таъмин намояд.
Таърихан молия дар давраи пойдоршавии муносибатњои молию – пулї ва
пайдоиши давлат ба миён омад.
Истилоњи «Молия» (аз калимаи лотинии financia – даромад, наќдина
гирифта шудааст) аввалин маротиба дар ќарни ХII дар шањрњои Италия

1
(Генуя, Венетсия, Флоренсия ва ѓайрањо) истифода шуда, ки дар онњо
пештар капитали савдогарї инкишоф ёфта, онњо марказњои калони савдої,
њисоббаробаркунињои пулї ва фаолияти бонкї ба њисоб мерафтанд. Молия
дар аввал њама намуди пардохти пулиро ифода мекард. Дар оянда (асрњои
XVI - XVII) истиллоњи «Молия» дар миќёси байналхалќї пањн гардид ва
њамчун мафњуми бо муносибатњои пулии байни ањолї ва давлат оид ба
таъсисёбии фондњои воситањои пули давлатї алоќамандбуда истифода шуд.
Дар шароитњои иќтисоди бозории муосир, ваќте ки муносибатњои
молию – пулї характери умумї пайдо намудаанд, низоми њаматарафаи
муносибатњои гуногуни молиявї байни њама субъектони њаёти хољагидорї
(давлат, корхона, хољагињои хонавода) таъсис ёфтанд. Дар замони њозира
молия ба яке аз фишангњои асосии таъсиррасонї ба љараёни
такрористењсоли љамъиятї мубаддал шуд, аз он љумла такрористењсоли
неъматњои моддї ва ѓайримоддї, ќувваи корї, муносибатњои истењсолї ва
инчунин таќсим ва азнавтаќсимкунии мањсулоти умумии дохилї байни њама
субъектони муносибатњои иќтисодї. Молия ба инкишофи институтњои
бозорї, ноилгардии самаранокии иќтисодї ва адолати иљтимої,
азнавтаќсимкунии захирањо ба соњаи иљтимої ва соњаи хољагињои
хонавода, њавасмандгардонии фаъолнокии корхонањо, мукаммалгардонии
низоми бонкї ва инчунин ба глобализатсияишавии муносибатњои иќтисодї ва
таъсисёбии бозорњои байналхалќии капитал мусоидат менамояд.
Молия њамеша шакли ифодаи пулї дошта, раванди гардиши пул ва
гардиши боигарињои маблаѓгузоришавандаро, (ки дар баъзе мавридњо
пулро иваз менамояд: ќоѓазњои ќиматнок, санг ва филизоти ќиматбањо,
объектњои маблаѓгузорї) ифода мекунанд.
Зери мафњуми молия тамоми тадбир ва андешањои субъектњои
иќтисодї оид ба ташкил ва истифодаи фондњои пули таъиноти хосдошта, ки
дар мавриди таќсим ва азнавтаќсимкунии маљмўаи мањсулоти миллї ва
даромадї миллї ба вуљуд меоянд, фањмида мешаванд.

2
 Молия дар асоси муносибатњои пулї сурат мегирад. Дар навбати худ
пул, воситањои пулї ва фонди пулї аз њамдигар фарќ доранд. Пул
эквиваленти умумии њамаи молњо буда, моњияти он дар асоси иљрои
вазифањояш зоњир мегардад.
Дар аснои фурўхтан ва харидани моли тайёр аз љониби соњибкор М-П
ва П-М, пул на ба сифати муносибатњои молиявї, балки муносибатњои пулї
баромад мекунад. Бояд гуфт, ки аз рўи хусусияти ба вуљудои молия дар
асоси муносибатњои пулї ба вуљуд меояд, аммо на њамаи муносибатњои
пулї муносибатњои молиявї шуда метавонанд. Молия ифодагари
муносибатњои пулї нисбат ба гирдгардиши пул буда, бе муносибатњои пулї
љой дошта наметавонад, вале молия ва пул як чиз нестанд.
Молия муносибатњоеро ифода менамояд, ки онњо њамеша шакли пулї
доранд. Молия бе пул вуљуд дошта наметавонад.
Молия њамчун мафњуми иќтисодї муносибатњои таќсим ва
азнавтаќсимкунии маљмўаи мањсулоти миллиро ифода намуда,
муносибатњои мубодилавии экивалентиро ифода мекунад.
Таќсиму азнавтаќсимшавии арзиш бо ёрии молия, њатман, бо гардиши
пул анљом ёфта, шакли манбањои молиявиро мегирад. Аз ин љињат
захирањои молиявї ифодагари муносибатњои молиявї мегарданд.
Муносибатњои молиявї њамеша бо ташкили даромадњои пулї ва
андўхт, ки шакли захирањои молиявиро доранд, бунёд мегарданд ва онњо
барои њамаи низомњои иќтисодї хос мебошанд.
Ташкил ва истифодаи фондњои пули таъиноти хос дошта таносуби
муайянеро дар корхонањо ва умуман иќтисодиёт фароњам меорад, ки яке аз
аломатњои молия ба њисоб меравад.
Моњияти молия бо воситаи мафњумњои даромад, фоида, даромаднокї,
арзиши аслї, воситањои асосию гардон, истењлок, зарар ва ѓайра зоњир
мегардад.

3
 Фоида ва даромаднокї вазъ ва њолати молиявии воњидњои иќтисодиро
нишон медињанд. Арзиши аслї ва меъёри он ба њаљми фоидаи соњибкор
таъсир мерасонад. Њолати истифодаи воситањои асосию гардон суръати
гардиши онњо ба дараљаи пардохтпазирии ширкат таъсир мерасонанд. Аз
ин рў (дар асоси гуфтањои боло) молияро чунин таъриф додан мумкин аст:
Тамоми шаклу усулњои муносибатњо оиди ташкил ва
истифодабарии фондњои пулии таъиноти махсус, ки барои таъмини
такрористењсол ва талаботи давлат зарур буда, дар натиљаи таќсим ва
азнавтаќсимкунии маљмўаи мањсулоти миллї ба вуљуд меоянд, молия
ном доранд.
Молия муносибатњои пулиро ифода мекунад, ки байни чунин
субъектони хољагидорї ба миён меояд:
 байни корхонањо, дар љараёни ба дастории арзишњои молию –
моддї, фурўши мањсулот ва хизматрасонї;
 байни корхонањо ва ташкилотњои болоистода њангоми
таъсисдињии фондњои мутамаркази воситањои пулї ва таќсимоти
онњо;
 байни давлат ва шањрвандон њангоми пардохти андозњо ва
пардохтњои ихтиёрї;
 байни корхонањо, шањрвандон ва фондњои ѓайрибуљетї њангоми
гузаронидани пардохтњо ва бадастории захирањо;
 байни зиннањои алоњидаи низоми буљетї;
 байни органњои суѓуртакунии амволї ва шахсї, корхонањо ва
ањолї њангоми пардохти аъзоњаќќии суѓуртавї ва рўйпўшкунии
зарарњо.

2. Манбањои молиявї
Зери мафњуми манбањои молиявї тамоми фондњои пулию сарвати
таъиноти хосдошта, ки дар ихтиёри шахсони њуќуќию воќеї ќарор доранд
4
ва имконияти амалисозии муносибатњои иќтисодиро таъмин менамоянд,
фањмида мешаванд.

Манбањои молиявї

аз рўи хусусияти
бавуљудои

худї сафарбаркардашуда азнавтаќсим

Њаљми манбањои молиявї ба миќдори миёнаи солонаи гардиши

фондњо ва даврањои силсилаи такрористењсол мутаносиби роста буда, ба
њодисањои ѓайричашмдошти бавуќўпайваста мутаносиби чаппа аст.
Манбањои молиявї новобаста аз сатњи фарогирии доираи амал (микро
ва ё макро иќтисод) аз рўи хусусияти бавуљудои ба манбањои худї,
сафарбаркардашуда ва мањсули азнавтаќсим људо мешаванд.
Манбањои молиявии худї дар сатњњои микро амалкунанда аз фоида,
маблаѓи фонди истењлок, музди кор, даромади хољагии хонагї, дар сатњи
макро аз маблаѓи даромади буљет, аз даромади корхонањои давлатї ва
маблаѓњое, ки аз ѓайридавлатигардонию муносибатњои иќтисодии хориљї
ба миён омадаанд, ташкил меёбанд.
Манбањои молиявие, ки бозори молиявї сафарбар менамояд, барои
сатњи микро бо воситаи хариду фурўши ќоѓазњои ќиматнок, ќарзњое, ки
институтњои молиявї додаанд, барои сатњи макро бошад бо интишори пулу
ќоѓазњои ќиматнок ва ќарзи давлатї таъмин мегардад.
Манбањои молиявие, ки дар дар натиљаи азнавтаќсимкунї ба ихтиёри
соњибкорон дар сатњи микро ба миён меояд, аз фоиз ва дивиденди
ќоѓазњои ќиматонки аз дигарон харидашуда ва дар сатњи макро бошад , аз
5
 пардохтњои њатмї (андозу пардохтњо ва бољу хирољ) ташкил меёбанд.
Рафти тараќќиёту пешрафти истењсоли љамъияї исбот менамояд, ки њалли
мушкилоти мањдудияти захирањои молиявї сабаби марказияти сармоя
мегардад.
Дар шароити њозира на танњо инњисорї кардану байналхалќї намудани
сармоя, балки дар миќёси љањонї мабаъњои молиявї муташаккилона
љамоварї шуда, барои давлатњои инкишофёфта воситаи њаллу фоидаорї
гардида истодааст.
Нишондињандањое, ки бо манбањои молиявї таъмин будани
соњибкоронро нишонн медињад, пардохтпазирию ќобилияти
њисоббаробарнамоии онњо ва њолати Z-њисоб мебошад.

3. Вазифањои молия
Вазифа (функсия) аслан калимаи лотинї (Funcsia) буда, маънои иљро
кардан, ё амал намуданро ифода мекунад.
Моњияти молия њамчун категорияи иќтисодї дар вазифањои
иљромекардаи он ифода меёбад. Вазифањои молия гуфта кори иљро
мекардаи онро дар назар доранд. Дар адабиёти иќтисодї оид ба миќдор ва
таркиби вазифањои молия аќидаи ягона вуљуд надорад. Одатан чунин
вазифањои молияро ба монанди таъмини љараёни такрористењсолот бо
воситањои пулї, вазифаи њавасмандгардонї, таќсимотї, танзимунї, назоратї,
вазифаи таъсисдињии даромадњои пулї ва ѓайрањоро аз њам људо мекунанд.

6
 Вазифаҳои молия

Вазифаи
Вазифаи танзи хавасмандгардони:
Вазифаи Вазифаи моти: давлат давлат бо ёрии
таќсимотї назоратии молия нисбати танзими механизмњои
воситаи татбиќи дар соњањои њолати молиявии молиявї на танњо
таъиноти хољагии халќ ва субъектњои хољагї танзим, балки
љаъиятии молия зинањои ибтидоии бетараф буда њавасмандиро барои
буда, њар як он аз тарафи наметавонад, ў бо шахсони воќеї оид
субъекти мутахассисони ёрии муќаррар ба машѓул шудан ба
хољагиро бо бахшњои намудани фаъолияти
захирањои иќтисодї , шўбаи системаи молиявї , соњибкорї ба вуљуд
молиявии муњосибот, шўбаи истењлок, андоз, оварда, истифодаи
таъиноти музди кору ќарз, суѓурта, механизмњои
истифодабарии мењнат, имтиёз ва молиявиро
алњидаи мустаќил маркетингу ќарордодњои њавасманд
ва даромадњо менељмент ва маъмурї ба њолати мегардонад, то ки
таъмин менамояд. ѓайра ба роњ иќтисодию ўњдадорињои худро
монда мешавад. молиявии онњо нисбат ба шахсони
таъсир мерасонад. њуќуќї ва воќеї ба
амал барорад.

Вазифаи таќсимотї воситаи татбиќи таъиноти љамъиятии молия

буда, њар як субъекти хољагиро бо захирањои молиявии таъиноти
истифодабарии алоњидаи мустаќил ва даромадњо таъмин менамояд.
Андозњо ва пардохтњое, ки субъектњои хољагї ба буљет мегузаронанд,
ифодагари муносибатњои таќсимотианд. Бо ёрии буљет азнавтаќсимкунии
маљмўаи мањсулоти миллї ташкил карда мешавад. Маблаѓи даромади буљет
барои маблаѓгузории соњањои иќтисодиёт харољоти иљтимої, иќтисодї
мудофиа ва идора истифода мешавад. Маблаѓњо баъд аз таќсим шудан бояд
мувофиќи таъиноташон мустаќилона истифода шаванд.
Гардиши фондњои пулї танњо бо ёрии таќсиму азнавтаќсим таъмин
карда мешаванд. Вазифаи назоратии молия дар якљоягї бо вазифаи
таќсимотї ба амал бароварда мешавад.
Вазифаи назоратии молия дар соњањои хољагии халќ ва зинањои
ибтидоии он аз тарафи мутахассисони бахшњои иќтисодї, шўбаи муњосибот,
шўбаи музди кору мењнат, маркетингу менељмент ва ѓайра ба роњ монда
мешавад. Бо ёрии назорати молиявї раванди муносибатњои молиявї дар
мавриди истењсол, таќсим, мубодила ва истеъмол тањлил карда мешаванд.
Асоси назорати молиявиро интизоми молиявї ташкил медињад.
7
 Якљоягии вазифањои таќсимотию назоратии молия воситаи ба амал
баровардани танзими иќтисодиёт дар сатњи микро ва макро иќтисодиёт
мебошад. Дар нињоиди муносибатњои молиявї вазифаи танзим табиатан
љой дорад, ки онро вазифаи таќсим ба вуљуд меорад.
Давлат нисбати танзими њолати молиявии субъектњои хољагї бетараф
буда наметавонад, ў бо ёрии муќаррар намудани низоми молиявї, истењлок,
андоз, ќарз, суѓурта, имтиёз ва ќарордодњои маъмурї ба њолати иќтисодию
молиявии онњо таъсир мерасонад. Мављуд набудани чунин танзим ба
фаровонии мањсулот дар бозор, барзиёд тавлид ва ё камистењсолкунию
муфлисшавї, рушд ва таназзули шаклњои соњибкорї сабаб шуда метавонад.
Вазифањои таќсим, назорат ва танзим дар маљмўъ сабаби ба миён
омадани вазифаи њавасмандгардонї мегарданд.
Давлат бо ёрии механизмњои молиявї на танњо танзим, балки
њавасмандиро барои шахсони воќеї оид ба машѓул шудан ба фаъолияти
соњибкорї ба вуљуд оварда, истифодаи механизмњои молиявиро њавасманд
мегардонад, то ки ўњдадорињои худро нисбат ба шахсони њуќуќї ва воќеї ба
амал барорад.
Вазифаи њавасмандгардонии молиявї ва сатњи истифодаи он дар
Љумњурии Тољикистон мувофиќи аќидаи мо то њол аз љињати илмї пурра
асоснок карда нашудааст.

8
 Масъалањо барои мавзўи 1:
Масъалаи 1

ЉС «Ќолинњо» 2 намуди маблаѓгузориро дорад:

1. Агар 860 сомонї маблаѓ гузорад 370 сомонї фоида мегирад:
2. Агар 1080 сомонї маблаѓ гузорад 449 сомон фоида мегирад.
Кадом намуди маблаѓгузорї барои ЉС бењтар аст?

Масъалаи 2
Фоидаи софи бонкро њисоб кунед, агар:
- даромади гирифтаи бонк - 200 000 сомонї
- љамъи харољотњо - 15 000 сомонї
- харољоти тижоратї - 1 000 сомонї
- меъёри андоз аз фоида - 15 %

9
 Тестњо доир ба мавзўи 1:
1. Маљмўаи муносибатњои иќтисодї, ки дар гардиши њаќиќии
пулї њангоми таъсисёбї, таќсимот ва истифодабарии захирањои
молиявї ба миён меоянд – ин:
а) даромади миллї;
б) фондњои суѓуртавї;
в) муносибатњои ќарзї;
г) молия.
2. Дар давраи феодализм сарчашмаи иќтисодии асосии захирањои
молиявии давлат чї буд?
а) корхонањои косибї;
б) бољњои гумрукї;
в) амалиётњои ќарзї;
г) мењнати дењќонони крепостної.
3. Зиёдшавии наќши молия дар иќтисодиёт бо кадом гуфтањо
асоснок карда мешавад:
1) бо инкишофи муносибатњои молию – пулї,
2) ихтирои мошинаи парбарорї,
3) љорї намудани маълумоти миёнаи њатмї,
4) мустањкамгардии институти давлатї.
а) 2,3,4; б) 2,3; в) 1,3,4; г) 1,4.
4. Муносибатњои молиявї байни корхонањо ва низоми молиявии
давлат бо кадоме аз гуфтањо алоќаманданд:
а) коркарди стратегияи маркетингї;
б) банаќшагирии љараёни истењсолот;
в) пардохти андозњо ва амалигардонии дигар пардохтњо ба буљет;
г) таъсисёбии капитали оинномавї.

10
5. Ќисми мањсулоти умумии дохилие, ки баъд аз рўйпўшкунии
ашёњо, масолењњо, воситањои мењнат ва ѓайрањое, ки дар
љараёни истењсолот истифода шудаанд, ин:
а) фондњои асосї;
б) фоидаи таќсимнашуда;
в) даромади миллї;
г) даромади буљетї.
6. Маљмўаи муносибатњои иќтисодии байни давлат ва шахсони
воќеию њуќуќї ба миён омада ки, њангоми он давлат ба сифати
ќарздињанда, ќарзгиранда ва кафолатдињанда баромад мекунад,
ин:
а) ќарзи давлатї;
б) бозори пулї;
в) молияи давлатї;
г) молиягузории беруна.
7. Молияи давлатї ва мунисипалї, молияи корхона, молияи
хољагињои хонавода, инчунин низоми алоќањои байни онњо чиро
таъсис медињад:
а) низоми тавозунњо;
б) низоми молиявї;
в) низоми такрористењсолї;
г) низоми муносибатњои молию – пулї.
8.Ќисми муносибатњои молиявие, ки эњтиёљотњои
такрористењсолиро ба воситањои пулї дар сатњи макроиќтисод
таъмин мекунанд ба кадом намуди молия дохил мешаванд:
а) мутамарказонидашуда;
б) бозорї;
в) ѓайримарказонидашуда;
г) љамъиятї.

11
9. Музди мењнати коргарони кироя, даромади фермерњо,
дењќонон, даромади корхонањои соњаи истењсолоти моддї –
њамаи инњо ба кадом намуди даромад дохил мешаванд:
а) даромадњои таќсимнашуда;
б) даромадњои боќимонда;
в) даромадњои аввалиндараља;
г) даромадњои дуюминдараља.
10. Муносибатњои молиявї чиро дар бар мегирад?
а) танњо таъсисёбии захирањои пулиро дар сатњи макроиќтисодї;
б) љараёни такрористењсолотро дар сатњњои микроиќтисод ва
макроиќтисод;
в) танњо эњтиёљотњои фондњои воситањои пули мутамарказ;
г) танњо харољотњои корхонањои тиљоратї ва ташкилотњо.
11. Ќисми муносибатњои молиявї, ки эњтиёљотњои
такрористењсолотро ба воситањои пули дар сатњи микроиќтисод
таъмин менамоянд, кадом намуди молияро ташкил медињанд?
а) тиљоратї;
б) хусусї;
в) ѓайримарказонидашуда;
г) ѓайрибуљетї.
12. Муносибатњои молиявии байни корхонањо ва низоми бонкї бо
чї алоќаманданд?
а) коркарди стратегияи истењсолї;
б) таъсисёбии фонди оинномавї;
в) нигоњдории пулњо, гирифтани ќарзњо, харид ва фурўши асъор;
г) пардохти андозњо.
13. Даромади миллї – ин:
а) арзиши иловашуда;
б) арзиши аслии пурра;

12
в) арзиши мењнати таљассумёфта;
г) арзиши мутаќобила.
14. Назорати доимї аз тарафи ташкилотњои ќарзї аз болои
истифодабарии ќарзњои додашуда ва њолати молиявии корхонаи
мизољ чї номида мешавад:
а) назорати љорї;
б) назорат;
в) тафтишот;
г) мушоњида.
15. Дар њолатњое, ки дар он давлат ба худ ўњдадориро барои
рўйпўш намудани ќарзњо ва дигар ўњдадорињои шахсони воќеї ва
њуќуќиро мегирад, ба кадом сифат баромад мекунад:
а) кафолатдињанда;
б) дилер;
в) лизингдињанда;
г) ќарздињанда.
16. Вазифаи молия, ки дар таъмини мувозинатии воситањои моддї,
мењнатї ва пулї дар њама зиннањои гирдгардиши капитал ифода
меёбад, ин:
а) вазифаи такрористењсолї;
б) вазифаи таќсимотї;
в) вазифаи њавасмандгардонї;
г) вазифаи ташкилиї.
17. Муносибатњои молиявии байни корхонањо ва коргарони онњо
ба миён меомада, бо чї алоќаманд аст?
а) таъсисёбии фонди оинномавї;
б) ташкили корхонањои муштарак;
в) таќсимот ва истифодабарии даромадњо, боштани андозњо аз
шахсони воќеї;

13
г) эмиссия ва љойгиркунии ќоѓазњои ќимматнок, ќарздињии тарафайнї,
иштироки њиссагї дар таъсисдињии корхонањои муштарак.
18. Муносибатњои молиявии корхонањо, ки байни сањмгузорон
дар лањзаи ташкили он ба миён меояд, бо чї алоќаманданд?
а) боздоштани андоз аз шахсони воќеъї;
б) истифодабарии воситањои гардон;
в) истењсол ва фурўши мањсулот;
г) таъсисёбии фонди оинномавї.
19. Муносибатњои молиявї байни корхонањо ва низоми молиявии
давлат бо чї алоќаманданд?
а) коркарди стартегияи маркетингї;
б) таъсисёбии капитали оинномавї;
в) пардохти андоз ва амалигардонии дигар пардохтњо ба буљет;
г) банаќшагирии љараёни истењсолот.
20. Воситањои пулие, ки барои такрористењсоли оддї ва васеъи
фондњои асосї таъинот дошта, ин:
а) фонди такрористењсолї;
б) фонди истењлок (амортизатсионї);
в) фонди истеъмолот;
г) маблаѓгузорињои мустаќим.

14
 Мавзўи 2. Наќши молия дар шароити иќтисодиёти бозорї

Наќша:
1. Идоракунї, банаќшагирї ва назорати молиявї.
2. Сарчашмаи захирањои молиявї.
3. Механизми молиявї ва сохтори он.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи молияи давлатии
Љумњурии Тољикистон» 2011.
3. Оймањмадов Г.Н. «Молия», нашриёти «Нодир» Душанбе 2005.
4. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под
ред. Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
5. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н.
М:. Финансы и статистика. 2000.
6. Гулмирзоев Д., Оймањмадов Г.Н. «Менељменти молиявї» Душанбе
2001.
7. Ковалев В. В. «Финансы» Москва 1996.
8. Родионова В.М. «Финансы» М:. Финансы и статистика 1992.

1. Идоракунї, банаќшагирї ва назорати молиявї.

Идоракунї – ин маљмўаи тарзњо ва усулњои таъсири маќсаднок ба
объект барои ноилгардии натиљаи муайян. Идоракуни ба њама соњањои
фаъолияти инсонї, аз он љумла ба соњаи молия низ хос аст. К.Маркс
менависад, ки «Њар мењнати љамъиятии бевоситае, ки дар њаљми нисбатан
калон амалї гардонида мешавад, ба идоракунї мўњтољ аст».

15
 Соњаи зарурии идоракунии фаъолият идоракунии молиявї мебошад. Ин
љараёнро аппарати махсуси он бо воситаи тарзњои мухсус ва усулњо, аз он
љумла њавасмандкунињо ва санксияњои гуногун амалї мегардонад. Санъати
идоракунї дар интихоби усули нисбатан самараноки таъсисдињии шароитњо
барои истифодабарии оќилонаи усулњои истифодашаванда бо маќсади
њалли тезтари масъалаи гузошташуда.
Дар идоракунии молия, ба монанди дигар низоми идоракунї, объект ва
субъекти идоракуниро људо мекунанд. Ба сифати объектњо намудњои
гуногуни муносибатњои молиявї баромад карда, субъектон бошанд он
ташкилотњои сохторї ба њисоб мераванд, ки идоракуниро амалї
мегардонанд. Мувофиќи таснифоти муносибатњои молиявї ба соњањои он 3
гурўњи объектњоро људо мекунанд: молияи корхонањо (муассисањо,
ташкилотњо), суѓуртакунии муносибатњо, молияи давлатї. Ба онњо чунин
субъектњои идоракунї мувофиќат мекунанд: хизматњои молиявии
(шўъбањои) корхонањо (ташкилотњо, муассисањо), маќомотњои суѓуртавї,
маќомотњои молиявї ва нозиротњои андоз. Маљмўаи њама сохторњои
ташкилие, ки идоракунии млиявиро амалї мегардонанд, аппарати молиявї
номида мешавад.
Идоракунии стратегї ва ё умумї, инчунин идоракунии оперативии
молиявиро фарќ мекунанд. Идоракунии стратегї аз тарафи маќомотњои
идоракунии иќтисодї ва давлатї амалї гардонида мешавад: Маљлиси Олї,
аппарати Президент, Вазорати молия ва дигарон. Идоракунии оперативии
молия – вазифаи асосии аппарати низоми молиявї мебошад: Вазорати молия,
идорањои молиявї (шўъбањо), Шўроњои мањаллї, дирексияњои фондњои
ѓайрибуљетї, ташкилотњои суѓуртавї, хизматњои молиявии корхонањо ва
ташкилотњо.
Банаќшагирии молиявї дар шароити гузариш ба бозор.
Объекти банаќшагирии молиявї фаъолияти субъектони хољагидорї ва
давлат буда, натиљаи хотимавї бошад – тартиб додани наќшањои молиявї аз

16
сметаи муассисаи алоњида то тавозуни љамъбастии молиявии давлат. Дар
њар як наќша даромадњо ва харољотњо ба давраи додашуда, алоќа бо
зиннањои низоми молиявї ва ќарзї (пардохтњо барои њиссаљудокунии
иљтимої, пардохтњои ба буљет, пардохт барои ќарзи бонкї ва ѓайрањо)
муайян карда мешаванд.
Масъалањои конкретии банаќшагирии молиявї бо сиёсати молиявї
муайян карда мешаванд. Ин муайян намудани њаљми воситањои пулї ва
сарчашмањо онњо, ки барои иљро намудани масъалањои наќшагї, муайян
намудани захирањои афзоиши даромадњо, сарфаи харољотњо, љорї
намудани таносубњои оптималї дар таќсимоти воситањо байни фондњои
мутамарказ ва ѓайримарказонидашуда ва ѓайрањо мебошад.
Усулњои назорати молиявї
Назорати молиявї – назорати маќомотњои ќонунбарор ва иљорияи
њокимияти њама сатњњо, инчунин муассиањои махсус таъсисдодашуда аз
болои фаъолияти молиявии њама субъектон: давлатї, корхонањо ва
муассисањо. Он назоратро аз болои риоя намудани ќонунгузории молиявї –
иќтисодї дар љараёни таъсисёбї ва истифодабарии фондњои пулї, бањодињии
самаранокии амалиётњои молиявї – хољагидорї ва амалигардонии
маќсадноки харољотњоро амалї мегардонад.
Назорати молиявї – назорати арзишї мебошад, бинобар њамин он дар
њама соњањои љараёни такрористењсоли љамъиятї амалї гардонида шуда,
тамоми љараёни њаракати фондњои пулиро, яъне объекти назоати молиявиро
– муносибатњои пулиро дар бар мегирад. Назорати молиявї шакли
амалигардии фазифаи молия буда, барои таъмини манфиатњо ва њуќуќњои
њам давлат ва њам дигар субъектони иќтисодиро таъинот дорад.
Назорати молиявї дар мамлакатњо ба ду соњаи бањамтаъсиррасонанда,
вале махсусгардонидашудаи назорати давлатї ва ѓайридавлатї људо мешавад.
Назорати молиявии давлатї – назорат аз тарафи маќомотњои њокимият
ва идоракунии Љумњурии Тољикистон ва субъектони Љумњурии

17
Тољикистон, инчунин маќомотњои махсуси назоратї аз боло риоя намудани
ќонунгузорињо дар соњаи буљети давлатї ва фонњои ѓайрибуљетї, андозњо,
фаъолияти молиявии муассисањои давлатї ва корхонањо, ташкили њисобњои
пулї, њисобдорї ва њисоботдињї. Дар ташкили назорати молиявї наќши
муайянкунандаро сарќонуни мамлакат мебозад. Регламенти њуќуќї аз намуди
давлат, таъиноти иљтимої – сиёсии он, сатњи тараќќиёти иќтисодї, таносуби
шаклњои моликият вобастагї дорад.
Маќсади асосии назорати давлатї – воридоти њадди аксари воситањои
пулї ба хазина ва роњ надодани истифодабарии ѓайримаќсадноки онњо.
Назорати молиявии давлатї аз тарафи маќомотњои ваколатдори давлатї
дар њудудњои салоњияти онњо дар њамагуна соњањои иќтисодиёт ва
идоракунї амалї карда мешавад.
Назорати молиявии ѓайридавлатї – назорате, ки аз тарафи фирмањои
аудиторї, роњбарияти хадамотњои молиявии корхонањо ва ташкилотњо,
сањмиядорон, бонкњои тиљоратї, фирмањои суѓуртавї оид ба њолати
молиявї ва бозоргирии субъектони хољагидорї, дурустии њисоботњои
молиявї, фоиданокї ва пардохтнокї амалї карда мешавад. Чунин назорат бе
иштироки давлат ва маќомотњои он амалї мегардад. Ин назорат дар шароити
инкишофёбии муносибатњои бозорї дар Љумњурии Тољикистон васеъ пањн
гашта истодааст.
Намудњои назорати давлатї ва ѓайридавлатї ба монандии усулњои
нигоњ накарда, бо маќсадњои нињоии худ фарќ мекунанд. Маќсади асосии
назорати давлатї – таъмини воридоти њадди аксари захирањои ба хазина ва
таъмини харољоти њадди аќали идоракунии давлатї буда, назорати
ѓайридавлатї баръакс таъмини њадди аќали њиссаљудокунињо ба фоида
давлат ва дигар харољотњои бо маќсади баланд намудани фоида ба капитали
гузошташуда мебошад. Намудњои назорати молиявї: умумидавлатї, маъмурї,
дохили хољагї, љамъиятї, мустаќил, њатмї ва хоњишмандї, пешакї, љорї
(оперативї), навбатї ва ѓайра.

18
 2. Сарчашмаи захирањои молиявї
Молия барои таъсиррасонї ба иќтисодиёт дорои имкониятњои калон
мебошанд. Ин хусусият пеш њама бо хусусияти молия оид ба таъмини
љараёни такрористењсолот алоќаманд буда, доираи таъсири онњо танњо бо
соњаи таќсимоти арзишї ба итмом нарасида ба дигар зиннањои
такрористењсолот низ пањн мегардад.
Дар чањорчўбаи истифодабарии молия дар такрористењсоли љамъиятї
се равияи асосии таъсироти онро ба љараёнњои инкишофи љамъиятї људо
намудан мумкин аст:
 таъмини молиявии эњтиёљотњои такрористењсоли васеъ;
 танзими молиявии љараёнњои иќтисодї ва иљтимої;
 њавасмандгардонии молиявии натиљањои бењтарини фаъолият.
Таъминоти молиявї.
Таъмини молиявии љараёни такрористењсолот – ин рўйпўшкунии
харољотњои такрористењсолї аз њисоби захирањои молиявие, ки аз тарафи
субъектони хољагидорї ва давлат љамоварї карда мешаванд.
Захирањои молиявї дар њама љузъњои истењсолоти љамъиятї таъсис
ёфта, баъдан таќсимоти онњо ва истифодаи маќсадњои онњо бо воситаи
фондњои пулии таъиноти маќсаднок ба миён меояд.
Афзоиши доимї ва мукаммалгардонии истењсолот барои афзоиши
захирањои молиявї хизмат мекунанд. Лекин солњои охир динамикаи
захирањои молиявї бо тамоюли негативї тавсиф карда мешавад, яъне бо
боздоштшавї ва баъдан пастравии суръати афзоиш тавсиф карда мешаванд.
Сабаби чунин њолат дар он аст, ки дар шароитњои бўњронњо дар
иќтисодиёти мамлакати мо, ки ба динамикаи мањсулоти умумии дохилї ва
даромади миллии истењсолшуда, њаљми мањсулоти саноатї ва дигар
нишондињандањои асосии инкишофи иљтимої – иќтисодї таъсири манфї
расонидаанд, зоњир мегардад.
19
 Дар таъсисёбии захирањои молиявї њама унсурњои арзиши мањсулоти
умумии миллї иштирок карда, лекин сарчашмаи асосї бошад, ин даромади
миллї мебошад, махсусан ќисми он, ки даромади софро ифода мекунад.
Айнан афзоиши даромади соф ва шаклњои асосии молиявии он – фоида
афзоиши баланд ва ё суръатњои пасти афзоиши захирањои молиявиро ба
миён меоранд.
Ба ѓайр аз арзиши мањсулоти умумии дохилї сарчашмаи асосии
захирањои молиявї, даромадњо аз фаъолияти берунииќтисодї њангоми
ташкили босамари он баромад карда метавонанд. Захирањои молиявї
инчунин аз њисоби ќисми боигарии миллие, ки ба гардиши хољагидорї ворид
мешаванд таъсис меёбад (гузариши боќимондаи воситањои буљетї, ки барои
рўйпўш намудани харољотњои соли љорї сарф шуда; фондњои захиравии
ширкатњои суѓуртавї, воситањои аз фурўши ќисми захираи тиллоии
мамлакат; даромад аз фурўши амволи баризофагї ва ѓайрањо). Барои
таъсисёбии захирањои молиявї воситањои ќарзї ва љалбшуда истифода
шуданаш мумкин аст (ќарзњои бонк; ќарздории кредиторї, воситањо аз
фурўши сањмияњо ва вомбаргњо ва ѓайрањо).
Гуногуншаклии муносибатњои молиявие, ки дар љараёни таќсимоти
арзишї ба миён меоянд, мављудияти фондњои гуногуни захирањои
молиявиро асоснок мекунанд. Дар байни онњо асоситаринаш: фоида,
намудњои гуногуни андозњо, пардохтњои суѓуртавї, њиссаљудокунињои
амортизатсионї. Имкониятњои афзоиши онњо на танњо бо њаљми
мањсулоти умумии дохилї, балки бо сохтор ва динамикаи унсурњои
таркибии онњо муайян карда мешавад.
Захирањои молиявї пеш аз њама барои њама субъектони хољагидорї
зарур аст. Дар он захирањои ѓайримарказонидашудаи захирањои молиявї
таъсис меёбанд, ки барои харољот оид ба васеъгардии истењсолот
(хизмарасонї) ва ќонеъгардонии талаботњои иљтимої – мадании коргарон
истифода мешаванд. Фондњои пулии дар корхонањо таъсисёфта ба

20
маблаѓгузорињои капиталї, афзоиши воситањои гардон, молиягузории
дастовардњои илмї – техникї, амалигардонии чорабинињои њифзи табиат,
таъмини эњтиёљотњои характери иљтимої дошта ва ѓайрањо равона карда
мешаванд, ки љараёни такрористењсолотро дар сатњи микроиќтисод бо
воситањои пулї таъмин менамоянд.
Эњтиёљотњои истењсолоти љамъиятї дар сатњи макроиќтисод аз
њисоби захирањои молиявии мутамарказ таъмин карда мешаванд. Шаклњои
истифодабарии он фондњои буљетї ва ѓайрибуљетї мебошанд, ки воситањои
онњо ба инкишофи хољагии халќ, молиягузории чорабинињои иљтимої –
маданї, таъмини эњтиёљотњои мудофиа ва идоракунї равона карда
мешаванд.
Таъминоти молиявии харољотњои такрористењсолот метавонад дар се
шакл амалї гардад: худмолиягузорї, ќарзгирї ва молиягузории давлатї.
Худмолиягузорї, ки дар истифодабарии захирањои худии субъектони
хољагидорї асос меёбад. Њангоми норасогии воситањои худї корхона
метавонад як ќатор харољотњои худро кам намояд ва ё бо воситањои ќарзии
дар асоси амалиётњо бо ќоѓазњои ќимматнок љалбшаванда истифода барад.
Ќарзгирї – ин чунин тарзи таъмини харољотњои такрористењсолот, ки
њангоми он харољотњои субъекти хољагидорї аз њисоби ќарзи бонкї, ки бо
шартњои мўњлатнокї, пардохтнокї ва бозгашт пешкаш карда мешаванд.
Молиягузории давлатї дар асоси бебозгашт аз њисоби воситањои фондњои
буљетї ва ѓайрибуљетї амалї мегардад, ки дар сатњњои гуногуни идоракунии
давлатї дар љараёни таќсимот ва азнавтаќсимкунии ќисми даромади миллї
таъсис меёбад. Бо воситаи чунин молиягузорї давлат захирањои молиявиро
байни соњањои истењсолї ва ѓайриистењсолї, соњањои иќтисодиёт ва
минтаќањои мамлакат, байни шаклњои моликият, гурўњњои алоњидаи ањолї
ва ѓайрањо маќсаднок таќсим менамояд.
Дар амал њама шаклњои номбурдаи таъминоти молиявии харољотњои
такрористењсолот якљоя истифода шуданашон мумкин аст. Асосан бояд

21
таносуби муайяни байни онњо барои марњилаи додашуда риоя карда шавад.
Дастрасии оптимум танњо дар асоси сиёсати фаъолонаи молиявии давлат
имконпазир аст.
Барои таъмини молигузории мутасили харољотњои такрористењсолот
захирањои молиявї ањамияти калон доранд. Захирањои молиявї аз тарафи
худи субъектони хољагидорї аз њисоби захирањои молиявии худї
(худсуѓуртакунї), аз тарафи сохторњои идоравии онњо (дар асоси
њиссаљудокунињои меъёрї), аз тарафи ташкилотњои махсуси суѓуртакунї
(усули суѓуртакунї) ва давлат (фондњои захиравии сатњњои гуногуни буљет)
амалї шуда метавонад. Таъсисёбии захирањои молиявї дар дасти субъектони
хољагидорї аз нуќтаи назари иќтисодї самаранокии паст дорад. Таъсис
додани захирањои молиявї бо усулњои буљетї ва ё усули суѓуртавї дурустар
мебошад, зеро дар ин њолат гардиши баланди воситањои захирашаванда
таъмин карда мешавад.

3. Механизми молиявї ва сохтори он.

Механизми молиявї – низоми амал намудани фишангњои молиявї буда,
дар ташкил, банаќшагирї ва њавасмандгардонии истифодабарии захирањои
молиявї ифода меёбад. Ба сохтори механизми молиявї унсурњои алоќаманд
дохил мешаванд: усулњои молиявї, фишангњои молиявї, таъминоти њуќуќї,
таъминоти меъёрї ва таъминоти иттилоотї.
Усули молиявиро њамчун тарзи таъсиррасонии муносибатњои
молиявї ба љараёни хољагидорї муайян намудан мумкин аст. Усулњои
молиявї дар ду равия амал мекунанд: дар равияи идоракунии захирањои
молиявї ва дар равияи муносибатњои бозорї, тиљоратї, ки бо муќоисакунии
харољотњо ва натиљањо алоќаманд аст, бо њавасмандгардонї ва ўњдадорї
барои истифодабарии самаранокии фондњои пулї. Таркиби бозорї ба усули
молиявї бењуда дохил карда намешавад. Ин хусусият бо он тавсиф карда
мешавад, ки вазифаи молия дар соњаи истењсолот ва муомилот бо тиљорат

22
алоќаи зич дорад. Њисоби тиљоратї бо худ муќоисакунии харољотњо ва
натиљањои молиявии фаъолияти хољагидориро дар шакли пулї дар назар
дорад. Маќсади истифодабарии њисоби тиљоратї ба даст овардани
даромадњои максималї ва ё фоида њангоми харољотњои минималии капитал
дар шароитњои муборизаи раќибона мебошад. Фишанги молиявї бо худ
тарзи амал намудани усули молиявиро ифода мекунад. Ба фишангњои
молиявї фоида, даромад, њиссаљудокунии амортизатсионї, фондњои
иќтисодии таъиноти маќсаднок, санксияњои молиявї, пардохти иљоравї,
мизони фоиз ба ќарзњо, инвеститсияњои портфелї, дивидендњо, дисконт,
таѓйирёбии ќурби асъор ва ѓайрањо.
Таъминоти њуќуќии амал намудани механизми молиявї санадњои
ќонунгузорї, дастурамалњо, фармонњо, мактубњо ва дигар њуљљатњои
њуќуќии маќомотњои идоракунї.
Таъминоти меъёрї – ин дастурамал, меъёрњо, мизонњои тарифї,
дастурњои методї ва маънидодкунињо.
Таъминоти иттилоотї, ахборотњои гуногуни иќтисодї, тиљоратї,
молиявї ва дигар ахборотњоро дар назар дорад.
Ба ахбороти молиявї маълумот оид ба устувории молиявї ва
пардохтнокии њамкорон ва раќибони оид ба нархњо, ќурби асъор,
дивидендњо, фоизњо дар бозорњои молї, фондї ва асъорї.
Сохтори механизми молиявї мураккаб аст. Ба он унсурњои гуногун
дохил мешаванд, ки ба муносибатњои молиявии гуногун хосанд. Айнан
мураккабии алоќамандињои молиявї истифодабарии миќдори зиёди шакл ва
усулњои ташкили онњоро (унсурњои механизми молиявиро) муайян
мекунад. Давлат дар шахсияти маќомотњои иљроия ва њокимияти
ќонунгузор дар асоси омўзиши даќиќи амал намудани ќонунњои иќтисодї,
ќонуниятњои инкишофи молия, масъалањои сиёсати иќтисодї ва молиявї
усулњои таќсимоти мањсулоти љамъиятиро, даромади миллиро, шаклњои
ѓункунињои пулиро љорї намуда, намудњои пардохтњоро пешбинї мекунад

23
ва шартњою равияњои истифодабарии захирањои молиявии давлатро муайян
менамояд. Барои истифодабарии самаранокии молия амалигардонии
банаќшагирї ва пешгўикунї, баќайдгирии меъёрии тарзњои ташкили
муносибатњои молиявии истифодашаванда, назорат аз истифодабарии
намудњои гуногун, шакл ва усулњои муносибатњои молиявї дар назар дошта
мешавад.

24
 Масъалањо барои мавзўи 2:
Масъалаи 1
Љойњои холї пур карда шавад ва мафњуми њар як намуди таъмини
молиявии харољотњои љараёни такрористењсолотро шарњ дињед:
Таъмини молиявии харољотњои љараёни такрористењсолот метавонад дар се
намуд фаъолият баранд:
-
-
Маблаѓгузории давлатї
Масъалаи 2
Љадвали даромадњо ва харољотњои ташкилоти тиљоратиро созед ва
дар он моддањои даромад ва харољотро људо намоед (дар асоси корхонањои
истењсоли нушокињои газдор).
Масъалаи 3
Ширкат ду намуди насосњои обкаш- равѓанї ва сўзишвориро истењсол
мекунад.
Маълумотњои зерин доир ба фаъолияти ширкат мављуд аст:
Арзиши маводњои асосї:
Латун $ 1.20/ кг
Алюмин $ 2.60/ кг
Музди мењнати коргарони асосї $ 2.05/соат
Талабот ба маводхо ва ќувваи кори ба њар як воњиди мањсулот:
Насоси равганї Насоси сўзишворї
Латун 12кг 12кг
Алюминий 6кг 8кг
Харољоти мењнат 14соат 20соат
Маълумотњо доир њаљми наќшавии фўруш ва захирањои мањсулоти тайёр
оварда шудааст:

25
 Насоси равѓани Насоси сузишворї
Сумма
Њаљми наќшавии фурўш, дона 5,000 1,000
Нархи фурўши як воњид $105.40 $164.00
Захирањо дар ибтидои давра: 100дона 50дона
$8.670 $5.810
$14.880
Захирањо дар интињои давра: 1100дона 50дона
Маводњои асоси
латун алюминий
Захирањо дар ибтидо 5,000кг = $1,20 = $6.000 5.000кг= $2,60 = $13,000
Захирањо дар интињо 6.000кг = $1.20 = $7.200 1.000кг= $2,60 = $2,600

Талаб карда мешавад:

1) Буљети истењсолотро тартиб дињед;
2) Буљети ваќти кориро тартиб дињед;
3) Буљети масолењи асосиро тартиб дињед;

1) Буљети истењсолотро тартиб дињед:

Њал:

Мањсулоти асосї Захирањо ба Наќшаи Захирањо ба Наќшаи

ибтидои фурўш интињои истењсолот
давра давра
Насоси равѓани 100 5000 1100 6000
Насоси сузишворї 50 1000 50 1000

2) Буљети ваќти корї

Њал:

26
Мањсулоти Наќшаи Мењнатталаб Мењнатталаби Меъёри Харољотњо
асосї истењсолот и воњиди и умумї соатбай и мењнати
, воњид мањсулот

Насоси 6000 14 84000 2,05 172200

равѓани
Насоси 1000 20 20000 2,05 41000
сўзишворї
Њамагї 104000 213200

3) Буљети масолењи асосї

Њал:

Масолењ
Наќшаи Латун Алюминий
Мањсулоти асосї меъёр талабот, меъёр талабот,
истењсолї
кг/воњ. кг кг/воњ. кг
Насоси равгани 6000 12 72000 8 48000
Насоси сузишвори
1000 12 12000 6 6000
Талаботи истењсоли, кг 84000 54000
Захирањои интињоии масолењ, кг 6000 1000
Захирањои ибтидоии масолењ, кг 5000 5000
Талаботи умуми, кг 85000 50000
Нархи масолењ, $/кг $1.20/кг $2.60/кг
Харољотњо барои хариди масолењ
102000 130000

Масъалаи 4
Аз маълумотњои буљети фурўш бар меояд, ки ширкат умед дорад дар
моњи октябр 12500 воњид мањсулоти А ва 33100 воњид мањсулоти В-ро ба
фурўш барорад. Нархи фўруши мањсулоти А ба 22,4 сомонї ва нархи фурўши
мањсулоти В ба 32,0 сомонї баробар аст. Шўъбаи фурўши ширкат аз фурўши
мањсулоти А 6% њаќќи комиссиони ва аз фурўш мањсулоти В 8% -њаќќи
комиссион аз фурўш мегирад. Њаљми њаќќи комиссиони ба наќша
гирифташударо дар буљети фурўш муайян намоед .
Масъалаи 5

27
 Барои истењсол намудани 1 воњиди мањсулот миќдори зерини масолењ
зарур аст:
1. масолењи А-2кг
2. масолењи В-3кг
Дар охири њар моњ захирањои масолењ дар анбор бояд, ки дар њаљми нисфи
талаботи моњи оянда баробар бошад. Ба 1-январ баќияи масолењи А-
25000кг ва масолењи В – 30000 кг ташкил медињад.
Буљети воњидии истењсолот дар моњи январ ба 12000, феврал ба 15000 ва
март ба 13500 баробар мебошад. Буљети хариди масолењи асосиро барои
моњњои январ ва феврал тартиб дињед.
Масъалаи 6
Ширкат дар моњи сентябр ба маблаѓи умумии 238000сомонї, дар моњи
октяб ба 345000сомонї ва моњи ноябр ба маблаѓи 237500сомонї молњоро ба
насия фурўхт. Аз таљриба маълум аст, ки дар моњи якуми фурўши насия
50% маблаѓ пардохт мегардад.Дар моњи дуюм бошад 48%боќимондаи ќарз
пардохт мегардад ва 2% ќарз тамоман пардохт намегардад.
Буљеди воридоти воситањои пулиро барои моњи ноябр тартиб дињед.

28
 Тестњо доир ба мавзўи 2:
1. Назорат аз болои риоя намудани ќоидањо ва меъёрњо,
ќонуншиканињо, ки ба баргардонидани литсензия барои фаъолияти
муайяни молиявї чї номида мешавад:
а) назорат; б) тафтишот; в) мушоњида; г) таќсим.
2. Усулњои гузронидани назорати молиявї кадомњоанд: 1) тањлили
њолати молиявї, 2) пешгўикунї, 3) мушоњидакунї, 4) ревизия, 5)
меъёргузорї, 6) мониторинг.
а) 1,3,5; б) 1,3,4,6; в) 2, 3, 5, 6; г) 2, 4, 5.
3. Фонди оинномавии ширкат моњиятан ин:
а) асосї;
б) сањњомї;
в) захирањо;
г) ѓуншшаванда.
4. Комплекси тафтишоти молиявии фаъолияти хољагидории корхонањо,
муассисањо ва ташкилотњо, ки бо воситаи усулњои муайяни назорати
аслї ва њуљљатњо – ин:
а) мониторинг;
б) тањлил;
в) ревизия;
г) мушоњида.
5. Захирањои молиявии корхона – ин:
а) маблаѓи умумии воридшавињо дар давраи муайян;
б) фонди асосї ва гардон, инчунин дигар ќиматњо, ки арзиши онњо дар
баланси мустаќили корхона ќайд карда мешавад.
в) ќисми капитали корхона, ки ба таъсисёбии воситањои гардон ва дар
давоми як сикли истењсолї баргардонида мешавад.

29
г) маљмўаи даромадњои пулии худї ва воридшавињои аз берун, ки барои
иљро кардани ўњдадорињои молиявии корхона, молиягузории харољотњои
љории бо инкишофи истењсолот алоќаманд буда, таъинот доранд.
6. Мавќеи марказиро дар муносибатњои молиявї чї ишѓол мекунад:
а) молияи давлатї;
б) молияи бонкњо;
в) даромади шањрвандон;
г) њиссаљудокунињо ба фондњои љамъиятї.
7. Маљмўаи фондњои маќсадноки воситањои пулї – ин:
а) даромади умумї;
б) захирањои молиявї;
в) даромад аз фурўш;
г) баланс.
8 Муносибатњои молиявї байни корхонањо ва ташкилотњои болосохт бо
чї алоќаманданд?
а) таќсимоти фондњои пулии маќсадноки марказонидашуда;
б) пардохти андозњо ва амалигардонии дигар пардохтњо ба буљет;
в) эмиссия ва љойгиркунии ќоѓазњои ќиматнок, ќарздињии тарафайн,
иштирок дар таъсисдињии корхонањои муштарак;
г) таъсисёбии капитали мустаќил ва капитали оинномавї.
9. Муносибатњои молиявии корхонањо бо истеъмолкунандагони
мањсулот дар кадом намуд баромад мекунад?
а) љалб намудани воситањо ба амонатњо;
б) инвеститсияњо;
в) интихоби шакл ва намуди шартномањо;
г) ивази асъор.
10. Моњияти молия дар чї зоњир мегардад?
а) танњо дар вазифаи назоратї;
б) дар вазифањои таќсимотї ва назоратї;

30
в) дар вазифаи фискалї;
г) танњо дар вазифаи таќсимотї.
11. Маљмўаи соњањои аз зиннањои муносибатњои молиявї берун, ки бо
аппарати махсуси молиявї идора карда мешавад, ин:
а) низоми ќарзї;
б) низоми молиявї;
в) низоми пулї;
г) низоми буљетї.
12. Вазифаи таќсимотии молия дар корхона дар чї зоњир мегардад?
а) тобоварї ба муборизаи раќибона;
б) максимизатсияи иќтидори истењсолї;
в) баланд намудани њосилнокии мењнат;
г) таъсисёбї ва истифодабарии даромадњо ва фондњои пулї.
13. Вазифаи назоратии молия бо воситаи чї амалї мешавад:
а) таъсири молиявї;
б) љорї намудани нарх ба мањсулот;
в) ќарздињї;
г) суѓуртакунї.
14. Тамоми шакл ва усулњои ташкил ва истифодабарии фондњои пулии
таъиноти махсусдошта, ки барои ба амалбарории такрористењсол ва
талаботи давлат вобаста ба вазъи бозор, дар мавриди таќсим ва
азнавтаќсимкунии маљмўаи мањсулоти миллї ба вуљуд меоянд, ин:
а) молия ном дорад б) буљет ном дорад
в) ќарз ном дорад г) воситањои гардон ном дорад
16. Тамоми фондњои пулию сарвати таъиноти хосдошта, ки дар ихтиёри
шахсони њуќуќию воќеї ќарор доранд ва имконияти амалисозии
муносибатњои иќтисодиро таъмин менамоянд ин:
а) манбањои сармоя
а) манбањои молиявї

31
в) манбањои љалбшуда
г) манбањои маблаѓгузорї
17. Мафњуми молия дар давлати Итолиё ба миён омада дар аввал
њамчун мафњуми зерин истифода мегардад:
а) пардохти пулї.
б) истифодаи ќарз
в) муомилоти пулї
г) арзиши молї
18. Манбањои молиявї кадомњоянд?
а) тамоми фондњои пулию сарвати таъминоти хосдошта, ки дар ихтиёри
шахсони њуќуќию воќеї ќарор доранд.
б) манбањои молии худї
в) маблаѓњои даромади буљети давлатї
г) даромади корхонањои давлатї
19. Ба манбањои молиявии дар сатњи микро амалкунанда дохил
мешаванд:
а) фоида, музди кор, даромади хољагии хонаводагї, корхонањои давлатї.
б) маблаѓи фонди истехлок
в) маблаѓи даромади буљет, даромади корхонахои давлати
г) маблаѓњое, ки аз ѓайридавлатигардонию муносибатњои иќтисодии хориљї
ба миён омадаанд
20. Ба манбањои молиявии дар сатњи макро амалкунанда дохил
мешаванд:
а) фоида, музди кор, даромади хочагии корхонахои давлати, маблаѓи фонди
истењлок
б) маблаѓи даромади буљет,
в) даромади корхонањои давлатї
г) даромад, харољот, истењлок

32
21.Вазифа (функсия) аз калимаи лотини (Funcsia) гирифта шуда, чиро
ифода мекунад?
а) иљро кардан, амал намудан
б) ба фурўш баровардан
в) захира кардан
г) сарфа кардан
22. Кадоме аз инњо ба вазифањои молия дохил мешаванд?
а) вазифаи таќсимотї, назоратї, танзим ва њавасмандгардонї.
б) вазифањои харољотї, истењсолкунї, таќсимотї
в) вазифањои њавасмандгардонї, назоратї, ўњдадорї ва харољотї
г) вазифањои истењлокї, њавасмандгардонї, таќсимотї ва назоратї

33
 Мавзўи 3. Ањамияти буљет њамчун наќшаи асосии молиявии
давлат

Наќша:
1. Низоми молиявии Љумњурии Тољикистон.
2. Сохтори даромадњо ва харољотњои буљети давлатї.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи буљети давлатї».
3. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи молияи давлатии
Љумњурии Тољикистон» 2011.
4. Кодекси граждании Љумњурии Тољикистон, Душанбе- 2006.
5. Кодекси андози Љумњурии Тољикистон, Ирфон. Душанбе 2011.
6. Молия. Оймањмадов Г.Н. Нодир Душанбе 2005.
7. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
8. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробова Н.
Финансы и статистика М.: 2000.
9. Гулмирзоев Д., Оймањмадов Г.Н. «Менељменти молиявї» Душанбе
2001 сол.
10. Финансы. Учебник для вузов. Под ред. Ковалев В.В. Финансы и
статистика. М. 1996.
11. Финансы. Учебник для вузов. Под ред. Родионова В.М. Финансы и
статистика. М. 1992.

1. Низоми молиявии Љумњурии Тољикистон

34
 Њар як давлат вобаста ба хислати низомњои иќтисодї ва сохтори дар он
њукмрони шаклњои моликият низоми хоси молиявиро фароњам меоварад.
Низоми молиявии Љумњурии Тољикистон аз зинањо ва ташкилотњои
гуногуни ба њам алоќаманд иборат буда, тарзу усулњои андўхти манбањои
молиявиро вобаста ба эњтиёљоти иќтисодиёти миллї таъмин мекунад. Аз ин
нигоњ низоми молиявї њамчун ифодакунандаи муносибатњо оид ба ташкил,
таъсисёбї, таќсимот ва истифодабарии фондњои пулии таъиноти маќсаднок
баромад мекунад.
Низоми молиявї пањлўњои гуногугни иќтисодиётро фаро гирифта,
вобаста ба фарогирии њавзаи фаъолият метавонадтаносуби молиявии дар
доираи шаклњои моликият (хусусї, коллективї, кооперативї, сањомї,
муштарак, давлатї), сохти таркибии иќтисодиёт (саноат, кишоварзї, сохтмон,
наќлиёт, алоќа) ва аз нигоњи иљтимої молияи корхонањо, ташкилоту
муассисањо, фаъолияти суѓурта ва молияи давлатро ифода намояд.
Молияи корхонањо њамчун молияи корхонањои тиљоратї, муштарак,
сањњомї, кооперативњо, ташкилотњои љамъиятї сурат гирифта,
муносибатњои молиявии байни шахсони њуќуќї, байни шахсони њуќуќию
давлат, байни шахсони њуќуќию шахсони воќеї ва соњибкорони хориљию
давлатњои хориљиро ифода менамояд. Ин низоми муносибатњои молиявї
воситаи асосии ќонеъгардонии вазифаи дастгирии молия буда аз љониби
давлат њамчун механизми танзими њолати иќтисодиёт истифода мешавад.
Зинаи молиявии номбурдашуда асоси сохтори молиявиро ташкил медињад,
зеро дар зинањои ибтидоии иќтисодиёт неъматњои моддї ва манбањои
молиявї ба вуљуд оварда мешаванд.
Чи ќадаре низоми номбурдашуда мушкилоти камро оид ба истифодаи
меъёрњою механизмњои молиявї талаб намояд, њамон ќадар њолати
молиявии корхонањо ва давлат хуб ва сатњи зиндагии ањолї бењтар
мегардад.

35
 Дар шароити низоми иќтисоди бозорї корхонањо дар асоси усолњои
худкифої ва гирифтани натиљаи молиявї фаъолият мекунанд. Бинобар ин,
иќтисоди бозорї ва фаъолияти соњибкорї бидуни таваккал вуљуд дошта
наметавонад. Чи тавре маълум аст, раванди мўътадили такрористењсол бо
монеањои объективию субъективї дучор мегардад. Барои бартараф кадани
онњо ва кам кардану љуброн намудани зарар суѓурта кардани онњо лозим
меояд. Суѓурта наъ ва шаклњои гуногун дорад: суѓуртаи амвол, шахсї,
иљтимої, љавобгарї (масъулият), таваккал ва ѓайра.
Молияи давлатї бо худ маљўи муносибатњои иќтисодиро ифода
мекунад, ки дар гардиши аслии пулї дар њолати таъсисёбї, таќсимот ва
истифодабарии фондњои воситањои пулии мутамарказ дар сатњњои
љумњуриявї ва мањаллї ба амал меоянд. Молияи давлатї дар чањорчўбаи
низоми молиявии мамлакат амал намуда, зиннаи марказии он ба њисоб
меравад. Моњияти молияи давлатї дар он аст, ки он њамчун фишанги
љамъоварии захирањои молиявии њама секторњои иќтисодиёт барои
амалигардонии сиёсати давлатии дохилї ва беруна хизмат мекунад.
Дар сохтори молияи давлатї чунин зиннањоро људо кардан мумкин аст:
 низоми буљети давлатї;
 низоми ќарзи давлатї;
 низоми фондњои маќсадноки давлатї.
Дар низоми молияи давлатї наќши марказї ба буљети давлатї ва
буљетњои зиннањои дигар мансуб аст. Буљет шакли таъсисёбї ва харољоти
воситањои пулї барои амалигардонии вазифањои органњои њокимияти
давлатї баромад мекунад.
Буљети давлатї – ин наќшаи асосии молиявии мамлакат буда, аз тарафи
Маљлиси Намояндагон њамчун ќонун ќабул карда мешавад. Воситањое, ки
бо воситаи буљети давлатї ва ё фондњои давлатии ѓайрибуљетї љамъ шуда,
барои харољотњои эњтиёљотњои давлати истифода мешаванд, ки аз њисоби
соњибкории хусусї ќонеъ гардонида намешаванд. Бо воситаи буљет

36
 азнавтаќсимкунии МУД ба миён меояд, ки имкониятњои идора намудани
воситањои пулиро фароњам меоварад.
Њамчун категорияи иќтисодї буљет бо худ низоми муносибатњои
молиявиро оид ба таъсисёбї, таќсимот ва харољоти фондњои пулї ифода
мекунад, ки барои таъмини вазифањои органњои њокимияти давлатї оид ба
пешкаш намудани хизматњои давлатї ба ањолии мамлакат зарур аст.
Низоми молияи њар як давлат бояд ба иќтисодиёт мувофиќат намуда,
харољоти идораи мамлакатро кам намояд ва боиси рушду инкишоф гардад
(нигаред ба наќшаи 1).

Сохтори низоми молияи Љумњурии Тољикистон

Молияи корхона, муассиса ва Суѓурта Молияи давлат

ташкилот
Моляи корхонањои дар асси тиљорат амалкунанда

Суѓуртаи љавобгарї (масъулият)

Молияи ташкилотњои љамъиятї

Фондњои маќсадноки давлатї

Моляи љамъиятњои сањњомї

Суѓуртаи иљтимої

Суѓуртаи таваккал
Суѓуртаи шахсї

Суѓуртаи амвол

Буљети давлатї

Ќарзи давлатї

37
 2. Сохтори даромадњо ва харољотњои буљети давлатї.
Муносибатњои молиявие, ки дар байни давлат, корхонањо,
ташкилотњо, муассисањо ва ањолї ба вуљуд меоянд муносибатњои буљетиро
ташкил медињанд.
Вазифањои буљети давлатї объективианд ва раванди њодисањои
иќтисодиро бо таври воќї ифода мекунанд. Онњо асосан бо воситаи
фаъолияти инсон имконпазир буда, инъикоси худро дар механизми буљетие
меёбанд, ки давлат ташкил медињад. Моњияти буљет њамчун категорияи
иќтисодї бо воситаи вазифаи танзими иќтисодї, вазифањои азнавтаќсимкунї,
назоратї ва фискалї амалї мегардад.
Механизми буљетї аз љониби давлат ташкил шуда, барои њалли
масъалањои иљтимоию иќтисодї истифода мешавад.
Механизми буљетї олати фаъоли баамалбарорандаи сиёсати буљетии
давлат аст. Моддањои даромаду харољоти буљетї бањодињанда ва
инъикоскунандаи сарчашмањои ташкилёбї ва тамоюли истифодаи маблаѓњои
буљетианд.
Буљети давлатї дар шакли тавозуни даромаду харољот тартиб дода
шуда, њамчун олати фаъоли назорати молиявї баромад мекунад.
Раванди буљет
Раванди буљет шакли асосии омўзиш ва банаќшагирии ташкилу таксим
ва самараноку маќсаднок истифодабарии манбањои молиявии мутамарказ
мебошад.
Раванди буљет на танњо маънои љамъ кардану таќсим намудани
манбањои молиявиро дорад, балки ќисми фаъолияти молиявие мебошад, ки
дар асоси илм бо маќсади таъмини инкишоф, њифзи иљтимоии њамаи
шахсони воќеї ва танзиму таркиби иќтисодиёт ба роњ монда мешавад.

38
 Асоси онро танзими буљетњо ва дар байни ноњияњо
азнавтаќсимнамоии манбањои молияви ташкил медињад. Раванди буљет
тибќи ќонунњои фаъолияти ташкилотњои њукумати, идораи онњо оид ба
тањия, барраси, тасдиќ кардан ва иљро намудани буљет ба роњ монда
мешавад.
Раванди буљет чор давраи фаъолияти буљетиро дар бар мегирад.
а) тањияи лоиња ва раванди ояндабинии буљет;
б) баррасии буљет;
в) тасдиќ кардани буљет;
г) иљро кардани буљет;
Тањия ва иљро кардани буљет вазифаи њокимияти иљроия буда,
баррасиву тасдиќ кардан ва назорати буљет вазифаи маќомоти њокимияти
ќонунгузор мебошад.
Дар раванди буљети мувофиќи нишондоди моддаи 26 Ќонуни
Љумњурии Тољикистон «Дар бораи молияи давлатии Љумњурии
Тољикистон » чунин субъектњои иќтисоди иштирок мекунанд:
-Президенти Љумњурии Тољикистон;
-маќомоти њокимияти ќонунгузорї (намояндаги);
-маќомоти њокимияти иљроия;
-маќомоти танзими пулию ќарзї ва асъорї;
-маќомоти њокимияти мањали;
-фондњои маќсадноки давлатї;
-молики асоси ва моликони маблаѓњои буљетї;
-ташкилотњои буљетї, корхонањои воњиди давлатї ва њокимияти
мањали, ташкилотњои ќарзи, ки бо маблаѓњои буљети фаъолият мекунанд;
-маќомоти дигар, ки ќонунгузории Љумњурии Тољикистон ба зиммаи
онхо салоњиятро дар соњаи идораи молия, буљет ва андоз вогузоштааст.
Мувофиќи ќонуни мазкур ќарорро нисбат ба тањияю тартибдињии
буљет Президенти Тољикистон 20 моњ ќабл аз саршавии соли молияви ќабул

39
менамояд. Дар асоси ќарори мазкур Њукумати Љумњурии Тољикистон давра
ба давра тартибдињии лоињаи буљетро ба роњ мемонад. Тибќи ин ќарор дар
давоми се моњи аввал маќомоти њокимияти иљроияи нисбат ба он чунин
корњои ба амал мебарорад:
-тартибдињии лоињаи дурнамои инкишофи иљтимоию иќтисодї;
-дурнамои тавозуни љамбасти молиявї барои соли навбатии молиявї;
-самтњои асосии сиёсати буљету андоз, пулию ќарзї ва асъории
Тољикистон;
-барномаи кафолати давлатї;
-наќшаи инкишофи бахши давлатї;
-сохтори ќарзи давлатї;
-барномаи ќарзгирии давлатии дохили ва берунї;
-њисоботи иљрои тахминии буљет дар соли љорї;
Тибќи ќарори Њукумати Љумњурии Тољикистон Вазорати молия
субъекти тартибдињандаи лоињаи буљет њисобида мешавад.
Вай дар асоси таклифњои ба буљет пешнињод гардида лоињаи буљети
давлатї, буљети Љумњуриявї ва буљетњои фондњои маќсадноки давлатиро
барои соли навбатии молиявї тартиб медињад ва онро то 20 сентябр ба
Њукумати Љумњурии Тољикистон пешнињод менамояд. Њукумати
Љумњурии Тољикистон мувофиќи тартиби муќарраршуда лоињаи
пешнињодгардидаи буљети давлатї, буљети Љумњуриявї ва буљети фондњои
маќсадноки давлатиро баррасї намуда, оид ба вай ќарори дахлдор ќабул
мекунад.
Њукумати Љумњурии Тољикистон њар сол то 1 ноябр лоињаи буљети
давлатиро барои соли навбатии молиявї ба баррасии Маљлиси намояндагони
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон пешнињод менамояд. Чунин тартиби
пешнињоди лоињаи буљети давлатиро моддаи 39 Ќонуни Љумњурии
Тољикистон « Дар бораи молияи давлатї» пешбинї намудааст. Лоињаи

40
буљети пешнињодшуда модда ба модда баррасї мегардад, ки вай метавонад
ќабул гардад, ё худ ќабул нашавад.
Дар асоси ќарори Маљлиси намояндагони Маљлиси Олии Љумњурии
Тољикистон Президенти Тољикистон њуќуќ дорад, ки онро аниќ (сањењ),
мукаммал ва ё даќиќ намояд.
Лоињаи ислоњ ва такмилёфтаи буљет барои муњокима ба Маљлиси
намояндагони Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон на дертар аз 3,5 моњ
то саршавии соли молиявии нав пешнињод карда мешавад. Ваќти
нишондодашуда барои лоињаи буљетиро барраси намудани комиссияи
буљетии Маљлиси намояндагон зарур мебошад.
Комиссияњои доимии буљети ва Маљлиси намояндагони Маљлиси
Олии Љумњурии Тољикистон лоињаи буљети тартибдодашударо аз рўи
моддањо як ба як баррасї намуда, оид ба онњо хулосаи худро пешнињод
менамоянд.
Дар бораи лоињаи буљет дар иљлосияи Маљлиси намояндагони
Маљлиси Олї шахсан Президент ё бо дастури ў яке аз аъзои Њукумат
маърўза мекунад.
Маърўзачии иловаги хулосаи лоињаи буљети мањалњоро (вилоятњоро)
дар Маљлиси намояндагони Маљлиси Олї баррасї менамояд.
Лоињаи ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи буљети давлатии
Љумњурии Тољикистон» барои соли навбатии молиявї, ки аз љониби
Маљлиси намояндагони Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон то 31-
декабри соли равон ќабул нашудааст, мавриди амал ќарор дода намешавад.
Маблаѓгузории харољот мувофиќи харољоте, ки дар ќонуни буљети
давлатии соли гузашта тасдиќ шудааст, барои њар моњ дар њаљми 1/12
њиссаи он танзим мегардад.
Баъд аз он ки Маљлиси намояндагони Маљлиси Олї лоињаро маъкул
шуморид, Президенти кишвар ба ќонун дар бораи буљет имзо мегузорад. Дар

41
баъзе мавридњо Президент њаќ дорад барои баррасии дигарбора ва такмил
лоињаи буљетро мавќуф гузорад.
Назорати иљроияи буљети Љумњурии Тољикистон ба зиммаи Маљлиси
Олї ва маќомоти ичроия, алалхусус Вазорати молия гузошта мешавад.
Назорати бевоситаро комиссияи буљетии Маљлиси намояндагон ба
ўњда дорад.
Вазорати молия баъди чамъбасту тахлили хисобот дар бораи иљрои
буљети Љумњуриявї, буљети мањаллї ва буљети фондњои маќсадноки
давлатї ба Њукумати Љумњурии Тољикистон дар бораи вазъи буљети давлатї
дар њар се моњ бо љамъбасти афзоянда гузориш пешнињод менамояд.
Агар дар рафти иљрошавии буљет њаљми касри он аз меъёри
муќарраршуда зиёд бошад ва ё воридшавии даромад ба буљет кам бошад, он
гоњ механизми секвестори буљетї истифода мегардад.
Секветори буљет маънои онро дорад, ки бо кам ворид шудани даромади
буљети харољоти вай низ мутаносибан (5,10,15 ва ѓайра фоиз) кам карда
мешавад. Моддањои њимояшудаи буљет, музди кор, нафаќа, доруворї,
хўрокворї аз секвестори буљетї озоданд.
Раванди буљетї он гоњ натиљаи самараноки иќтисодї дода метавонад, ки
агар шартњои зерини буљетї риоя гарданд:
-ягонагии низоми буљети давлатї;
-баробари (мувозинати)-и буљетњо;
-истифодаи самарабахшу сарфакоронаи маблаѓњои буљетї;
-таъиноту маќсаднокии маблаѓњои буљетї.
Даромадњои буљет бо худ ќисми МУД – ро ифода мекунад, ки ба
буљетњои сатњњои гуногун таќсим карда мешаванд. Даромадњо метавонанд
аз њисоби андоз ва пардохтњои ѓайриандозї ва аз њисоби
њиссаљудокунињои бебозгашт мувофиќи ќонунгузории буљетї ва андозї
ѓани гардонида шаванд.

42
 Даромадњои буљетњое, ки ба низоми буљетї дохил мешаванд, аз њисоби
сарчашмањои худї ва даромадњои танзимшаванда, инчунин аз њисоби
кўмаки мустаќими молиявї дар шаклњои гуногун ва дигар даромадњо
мувофиќи ќонунгузории буљетии ба соли молиявї мувофиќ таъсис ёбанд.
Даромадњои азонихудии буљетњо – даромадњое, ки дар асоси доимї
пурра ва ё ќисман ба буљетњои мувофиќ бо ќонунгузории амалкунанда
мансубият доранд.
Даромадњои танзимшавандаи буљетњо – намуди даромадњое, ки аз
тарафи буљетњо дар шакли њиссаљудокунињо аз даромадњои азонихудии
бељетњои сатњњои дигари низоми буљетї мувофиќи меъёрњои дар мўњлати
муайян муќарршуда мебошад.
Харољотњои буљет бо худ харољотњоро ифода мекунад, ки дар натиљаи
љараёни људокунї ва истифодабарии захирањои молиявии дар буљетњои
њама зиннањо ѓуншуда мувофиќи ќонун оид ба буљет барои соли молиявии
додашуда, љараён мегирад.
Харољотњои давлатї ин харољотњое, ки бо амалигардонии вазифањои
давлат алоќаманданд. Онњо асосан аз хариди мол ва хизматњо, пардохти
мењнати хизматчиёни давлатї, пардохтњои иљтимої ва хизматрасонии ќарзи
давлатї иборатанд. Харољотњо – ин пардохтњое, ки бар намегарданд. Ба
ќарздињии соф инчунин пешкаш намудани ќарзњо ва хариди сањмияњо ба
ѓайр аз маблаѓњои ќарзњои рўйпўш шуда ва даромад аз фурўши сањмияњо
дохил мешаванд.
Барои тањлили харољотњои давлатї ду љињати зерин зарурияти хоса
дорад:
таъинот ва ё вазифае, ки бо он харољотњои алоќаманданд (таснифоти
функсионалии харољотњо);
тавсифи иќтисодии амалиётњо, ки бо воситаи онњо ин харољотњо
амалї мегарданд (таснифоти иќтисодї).

43
 Ќарзи буљетї – ин пеш намудани воситањои буљетї ба буљети зиннаи
дигар дар асоси, бебозгашт ва ё бозгашт ба мўњлати на зиёда аз шаш моњ дар
њудуди соли молиявї.
Субсидияњо – воситањои буљетї, ки бо шартњои харољотњои
маќсадноки молиявии њиссагї дар чањорчўбаи низоми буљетї ба шахсони
воќеї ва њуќуќї.
Субвенсияњо – воситањои буљетї, ки дар асоси бебозгашт барои
маќсадњои молиявии харољотњои маќсаднок дар чањорчўбаи низоми буљетї
ба шахсони воќеї ва њуќуќї.
Дотатсияњо - ин воситањои буљетї, ки ба дигар буљет дар асоси
бебозгашт барои рўйпўш намудани харољотњои љорї њангоми норасогии
даромадњои азонихудї ва дигар воситањои танзими буљетї.
Касрати буљетњои органњои идоракунии давлатї бо худ он ќисми
харољот ва ќарзи умумиро дар назар дорад, ки аз даромадњо, трансфертњои
расмї ва маблаѓњои барои ќарзњои пештара пардохт шуда зиёд мебошад. Ин
фарќият аз њисоби ќабул намудани ўњдадорињои молиявї аз тарафи
органњои идоракунии давлатї аз њисоби камшавии воситањои молиявии
бозоргир рўйпўш карда мешавад. Молиягузории касрати буљети давлатї њам
аз њисоби ќарзи беруна ва њам аз њисоби ќарзњои дохилї рўйпўш шуда
метавонад.

44
45
 Масъалањо барои мавзўи 3:
Масъалаи 1
Маълумотњои зеринро истифода бурда њаљми миёнаи солонаи нафаќаро
муайян намоед: МУД 20млр. сомонї, шумораи коргарон-4млн.нафар, њаљми
фонди нафаќавї нисбати МУД ба 0,01 ва шумораи нафаќахўрон ба
500000нафар баробар мебошад.
Њал:
ВВП Чраб 20 4
Пср  К Пср   0,01   400сомони
Чраб Чпен 0,004 0,5

Љавоб: њаљми миёнаи нафаќа ба 400 сомонї баробар аст.

Масъалаи 2
Маълумотњои зеринро истифода бурда самаранокии мењнатро муайян
намоед: МУД 20млр.сомонї, шумораи коргарон-4млн.нафар, њаљми фонди
нафаќавї нисбати МУД ба 0,01 ва шумораи нафаќахўрон ба 500000нафар
баробар мебошад.
Њал:
МУД
Cамаранокии менат 
Шумораи коргарон

20
Смех   5000сомони
0,004

Љавоб: самаранокии мењнат ба 5000 сомонї баробар аст.

Масъалаи 3
Маблаѓи љамъшуда аз рўи ААИ дар шањри Хуљанд ба 100,000сомонї
баробар аст. Маблаѓи љамъшударо ба буљетњо мувофиќи меъёрњои
мављудбуда таќсим намоед.
Њал:
Мањаллї Вилоятї Љумњуриявї
10% 60% 30%
10000 сомонї 60000 сомонї 30000 сомонї

Масъалањо барои њалли мустаќилона

46
 Масъалаи 1
МУД 20 млрд. сомонї, шумораи коргарон-4млн.нафар, њаљми фонди
нафаќавї нисбати МУД ба 0,01 ва шумораи нафаќахўрон ба 500000нафар
баробар мебошад. Шумораи коргарон нисбат ба нафаќахўрон муайян намоед.
Масъалаи 2
Маблаѓи љамъшуда аз рўи ААИ дар шањри Хуљанд ба 100,000 сомонї
баробар аст. Маблаѓи љамъшударо ба буљетњо мувофиќи меъёрњои
мављудбуда таќсим намоед.
Масъалаи 4
Њаљми љамъшудаи андози замин минтаќаи Хуљанд ба 20,000 сомонї
баробар аст. Маблаѓи љамъшударо ба буљетњои сатњњои гуногун таќсим
намоед.
Масъалаи 5
Маблаѓи андоз аз даромади шахсони њуќуќии ш. Хуљандро ба буљетњои
сатњњои гуногун таќсим намоед, агар маблаѓи љамъшуда ба 50000сомонї
баробар бошад.

47
 Тестњо доир ба мавзўи 3:
1. Воситањои буљетї, ки дар асоси бепардохт ва бебозгашт ба
маблаѓгузории харољотњо пешнињод карда мешаванд _____________
номида мешаванд.
а) субсидия
б) субвентсия
в) ќарз
г) интиќол
2. Ба молияи давлат дохил намешавад:
а) ќарзи давлатї
б) буљети давлатї
в) буљети фондњои хайриявї, хољагињои хонавода
г) фондњои ѓайрибуљетї
3. Раванди буљети зиннаи ____________-ро дар бар намегирад
а) иљроиши буљет
б) баррасии буљет
в) њисоботи оморї дар бораи буљети оилавї
г) тањияи лоињаи буљетї
4. Дар њолати тасдиќи буљети давлатї бо касраш (дефитсит) ба ...
оварда мерасонад.
а) зиёдшавии ќарзи Њукумат дар назди буљети ЉТ
б) баландшавии мизони андозбандї
в) камшавии захирањои асъори милли ЉТ
г) зиёдшавии ќарзи давлати
5. Воситањои буљетї, ки барои дигар буљет бебозгашт ва ройгон дар
асоси рўйпуш кардани харољотхои љорї, њангоми нарасидани
даромадњои худи пешнињод карда мешаад - ин
а) љуброн

48
б) дотатсияњо
в) субсидияњо
г) ќарзњо
6. Фондњои воситањои пулие, ки барои амали кардани њуќуќњои
конститутсионии шањрвандони дар нафаќа буда, њифзи иљтимои ва
ёрии тиббї таъин карда шудааст он:
а) суѓуртаи марказонидашуда
б) азнавтаќсимкунии давлатї
в) фондњои ѓайрибуљети иљтимої
г) соњаи марказонидашуда
7. Механизми баробар кам кардани харољотњои давлатии њармоња дар
њама ќисмњои буљет дар давоми ваќти боќимондаи соли молиявии љорї
........... меноманд.
а) дефитсит
б) аз њисоб баровардашуда
в) субсидия кардашуда
г) секвестор
8. Маљмўаи буљетњои мамлакат дар ташкилёбињои маъмури - њудудї
дар худ кадоме аз ин низомњоро таљассум мекунад.
а) низоми молиявиро
б) низоми буљетиро
в) низоми андозбандї
г) низоми пулию ќарзиро
9. Баробаркунии даромад байни гурўњ ва табаќањои чамъият вазифаи
_____________ номида мешавад
а) танзимї
б) таќсими дубора
в) фискалї
г) суѓурта

49
10. Наќшаи асосии молиявии давлат ва дорои асоси ќонунї – ин:
а) Кодекси андози ЉТ
б) молияи мустањками ЉТ
в) буљети давлатии ЉТ
г) Кодекси шањрвндии ЉТ
11. Захирањои асосии маблаѓњои пулие, ки дар шакли наќшаи молиявии давлат
оид ба љамъоварї, аз нав таќсим кардан ва истифодаи маблаѓњои пулї тартиб
дода шуда, дар шакли ќонун ќабул ва амалї карда мешаванд ин:
а) молияи давлат номида мешавад
б) буљети давлатї аст
в) низоми ќарзї аст
г) низоми бонкї номида мешавад
12. Кадоме аз ин вазифањо ба вазифаи буљети давлатї дохл намешавад:
а) аз нав таќсим намудани маљмўаи мањсулоти дохилї ва даромади миллї;
б) ба эътидол овардани истењсолотї љамъиятї;
в) амалї намудани сиёсати иљтимої;
г) њарчи бештари сармоягузорї
13. Сабабњои асосии пайдошавии касри буљет инњо мебошанд:
а) кам шудани даромадњо дар суръати ављ гирифтани бўњрони иќтисодї ва суст
шудани суръати афзоиши маљмўаи мањсулоти дохилї ва даромади миллї;
б) камшавии пардохти андозњои бевосита, бесамар будани сиёсати иќтисодї;
в) зиёд шудани харољотњои буљет;
г) њамаи љавобњо дурустанд.
14. Ба сабабњои асосии пайдошавии касри буљет инњо дохил намешаванд:
а) кам шудани даромадњо дар суръати ављ гирифтани бўњрони иќтисодї ва суст
шудани суръати афзоиши маљмўаи мањсулоти дохилї ва даромади миллї;
б) камшавии пардохти андозњои бевосита, бесамар будани сиёсати иќтисодї;
в) зиёд шудани харољотњои буљет;
г) интишори ќоѓазњои ќиматноки давлатї, мустањкам намудани низоми андозситонї.

50
15. Кадоме аз инњо дар раванди буљетї иштирок карда наметавонанд:
а) Президенти Љумњурии Тољикистон, ташкилотњои буљетї, корхонањои
ягонаи давлатї ва њокимиятњои мањаллї;
б) Маќомоти њокимияти ќонунгузорї, Маќомоти њокимияти иљроия;
в) Маќомоти танзими пулию ќарзи ва асъорї, Маќомоти њокимияти мањаллї;
г) Президенти ассасиатсияи миллии нархгузории ќоѓазњои ќиматнок
16. Ба раванди буљетї инњо дохил мешаванд:
а) тартиб додани буљет, дида баромадани буљет;
б) тасдиќ намудани буљет, иљро намудани буљет
в) интиќоли маблаѓи буљет
г) љавобњои а) ва б) дуруст аст
17. Ба раванди буљетї инњо дохил намешаванд:
а) тартиб додани буљет, дида баромадани буљет;
б) тасдиќ намудани буљет,
в) иљро намудани буљет
г) интиќоли маблаѓи буљет
18. Харољотњои буљет кадомњоянд?
а) харољотњои буљет ба корхонањои муштарак, хусуси,тиљоратї
б) харољотњои буљет соњаи маориф ,тандурустї, мудофиа, наќлиёт.
в) харољотњои буљет ба бонк,
г) харољоти буљет ба соњањои бонки тиљоратї ва давлатї
19. Даромадњои буљет кадомњоянд?
а) даромад аз фурўши ќоѓазњои ќиматнок, таљњизоти корхонаи давлатї
б) даромад аз фурўши моликияти хусусї
в) даромадњои андозї, ѓайриандозї ва грантњо
г) даромад аз фўруши васиќа
20. Муносибатњои молиявие, ки дар байни давлат, корхонањо,
ташкилотњо, муассисањо ва ањолї ба вуљуд меоянд кадоме аз ин
муносибатњоро ифода мекунанд?

51
а) муносибатњои буљетиро
б) муносибатњои ќарзиро
в) муносибатњои андозиро
г) муносибатњои маблаѓгузориро.

52
 Мавзўи 4. Низоми андози Љумњурии Тољикистон
Наќша:
1. Моњият ва ањамияти андозњо.
2. Намудњои адозњои Љумњурии Тољикистон.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Кодекси граждании Љумњурии Тољикистон, Душанбе- 2006.
3. Кодекси андози Љумњурии Тољикистон, нашриёти «Ирфон» Душанбе
2011.
4. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи буљети давлатї».
5. Оймањмадов Г.Н. «Молия», нашриёти «Нодир» Душанбе -2005.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.
8. Гулмирзоев Д., Оймањмадов Г.Н. «Менељменти молиявї» Душанбе
2001 сол.
9. Ковалев В.В. «Финансы» Москва 1996 год.
10.Родионова В.М. «Финансы» Москва. Финансы и статистика 1992.

1. Моњият ва ањамияти андозњо.

Андозњо – пардохти муќаррар намудаи Кодекси андози Љумњурии
Тољикистон ба буљети давлатї ба њисоб рафта, дорои хусусияти њатмї ва
инфиродии ѓайриэквивалентї мебошад. (Мувофиќи моддаи 5 кодекси андози
ЉТ)
Ќонунгузории Љумњурии Тољикистон дар Конститутсияи Љумњурии
Тољикистон асос гирифта, аз Кодекси андоз иборат аст, ки дар асос ва

53
мувофиќи он актњои расмї ва шартномањои байналхалќї ќабул карда
мешаванд ва дар Љумњурии Тољикистон эътироф карда мешаванд.
Њангоми андозбандї актњои ба таври расмї чопшудаи конунгузории
андозї истифода мешаванд, ки дар рўзи ба амал омадани ўхдадорихои бо
истифодабарии ўњдадорињои истифодабарии андозї алоќаманданд.
Низоми андози Љумњурии Тољикистон бо худ маљмўаи андозњоро дар
бар мегирад, ки шартњо, шаклњо ва усулњои љорї намудани онњо, таѓйир ва
ивази онњо, пардохт ва истифодабарии чорањои оид ба таъмини пардохти
онњо, инчунин шакл ва усулњои назорати андозї ва ўњдадорињо барои
вайрон намудани ќонунгузории андозї дар Кодекси андоз ифода ёфтаанд.
Андоз гуфта пардохти аз тарафи Кодекси андоз муќаррар карда шударо
ба буљети давлатї дар назар доранд, ки характери маљбурї ва инфиродиро
дорад.
Воридшавињо аз андозњои умумидавлатї байни буљети љумњуриявї ва
мањаллї мувофиќи ќонунгузории Љумњурии Тољикистон таќсим карда
мешавад. Пардохтњои андозњои мањаллї ба буљетњои мувофиќи мањаллї
ворид мегарданд.
Њангоми љорї намудани андозњо бояд њама унсурњои андозбандї
муайян карда шаванд, махсусан: андозсупорандагон; объекти андозбандї;
базаи андозї; давраи андозї; тартиби њисоб намудани андоз; тартиб ва
мўњлати пардохти андоз; дар њолатњои дар Кодекси андоз ба назар гирфта
шуда, истифодаи имтиёзњои андозї ва асосњо барои гирифтани он аз тарафи
андозсупоранда.
Объекти андоз – маљмўаи предметњо (даромади пулї, арзишњои
молию моддї, амволњои арзиши пули аслї дошта ва ѓайрањо), ки аз онњо
андоз ситонида мешавад.
Субъекти андоз ин адозсупоранда, яъне шахси њуќуќї ва воќеї,
(резидент ва ё ѓайрирезидент), ки ўњдадорињои андозиро иљро мекунанд.

54
 Сарчашмаи андоз – даромади пулии андозсупоранда, ки аз он андоз
пардохт карда мешавад.
Воњиди андозбандишаванда – воњиди ченаки объекти андоз, ки барои
њисоб ќабул карда шудааст. Барои андоз аз даромад воњиди андозбандї
воњиди пули мамлакат, барои андози замин – гектар, барои аксиз – воњиди
мол истифода мешавад.
Мизони андоз – андозаи андоз ба воњиди андозбандї. Воњиди
андозбандї аз предмети андозбандї вобаста буда, метавонад њам дар шакли
пулї ва њам дар шакли натуралї баромад кунад. Мизонњо метавонанд
усутувор ва фоизї бошанд.
Давраи андозї гуфта давраи ваќт (соли таќвимї, семоња, моњ, дањрўза
ва ё давраи дигари ваќт) фањмида мешавад, ки вобаста ба андозњои алохидаи
Кодекс муќаррар карда шуда, баъди ба итмом расидани он базаи андозї
муайян карда шуда, њаљми андози пардохт мешуда њисоб карда мешавад.
Давраи андозї метвонад аз якчанд даврањои њисоботї (семоња, моњ, дањрўза
ва дигар даврањо) иборат бошад, ки дар онњо пешпардохтњо амалї карда
мешаванд.
Имтиёзњои андозї – озодшавии пурра ва ё ќисмии андозсупоранда аз
пардохти андоз мувофиќи ќонунгузории андозї.
Њадди аќали андозбандинашаванда – ќисми объекти андозбандие, ки
аз андоз пурра озод аст.
Њуќуќи андоз – механизми њуќуќии танзми муносибатњои андозї.
Њуќуќи андозї дар худ маљмўаи меъёрњои ќонуниро дар бар мегирад, ки дар
асоси онњо фаъолияти худро як ќатор андозњо оѓоз мекунанд, амал
мекунанд, таѓйир меёбанд ва фаъолияти худро ќатъ мегардонанд.
Низоми андозї – маљмўаи њамаи андозњо, усулњо ва шартњои сохтори
онњо, тарзњои њисоб намудан ва ситонидани онњо, назорати андозї, ки бо
тартиби ќонунї љорї карда мешавад.

55
 Сиёсати андозї – маљмўаи чорањои давлатї дар соњаи андозњо, ки ба
ноилгардии мўътадилї ва пешравии низоми иќтисодї равона карда шудааст.
Маќомотњои андозї барои амалигардонии назорати андозї
ўњдадоранд. Онњо назоратро аз болои шахсони воќеъи ва њуќуќї амалї
гардонида, тафтиши дурустї ва сариваќтии пардохти андозњоро низ назорат
мекунанд.
Назрати андозї аз тарафи маќомотњои андозї бо воситаи инњо амалї
гардонида мешавад:
1) њисоби баќайдгирии андозсупорандагон ва муайян намудани
раќами мушаххаси андозсупоранда;
2) њисоби объекти андозбандишаванда ва объектњои бо андозбандї
алоќаманд буда;
3) њисоби воридшавињо ба буљет;

4) њисоби андозсупорандагони андоз аз арзиши иловашуда;

5) тафтишотњои андозї;

6) назорати камералї;

7) назорати ќоидањои истифодабарии мошинањои кассавї – назорати

бо хотираи фискалї;
8) назорати дурустии маркировкаи намудњои алохидаи молњои
зераксизї ва љорї намудани постњои аксизї;
9) назорат аз болои маќотњои ўњдадор оид ба ќабули андозњо ва дигар
пардохтњои њатмї ба буљет.

2. Намудњои адозњои Љумњурии Тољикистон.

Андозњои Љумњурии Тољикистон аз андозњои умумидавлатї ва
мањаллї иборатанд.
1. Ба андозњои умумидавлатї дохил мешаванд:
1) андоз аз даромади шахсони воќеї;
56
 2) андоз аз фоидаи шахсони њуќуќї;
3) андоз аз арзиши иловашуда;
4) аксизњо;
5) андози иљтимої;
6) андози замин;
7) андоз аз истифодабарандагони ќаъри замин;
8) андоз аз истифодабарандагони роњњои автомобилгард;
9) андозе, ки тибќнизоми соддакардашуда пардохт карда мешавад;
10)андози ягона барои истењсолкунандагони мањсулоти кишоварзї;
11) бољи гумрукї ва дигар пардохтњои гумрукї;
12) бољи давлатї;
13) андоз аз фурўш (нахи пахта ва алюминий);
14) андози њадди аќал аз даромадњо;
15) андоз аз мањсулоти коркарди молњо;
16) роялти барои об;
17) дигар пардохтњои њатмии умумиљумњуриявї.
2. Ба андозњои мањаллї дохил мешаванд:
1) андоз аз молу мулки ѓайриманќул;
2) андоз аз соњибони воситањои наќлиёт;
3) андоз аз фурўши чакана;
4) дигар пардохтњои њатмии мањаллї.
Андозњои ѓайримустаќим – ин андозњое мебошанд, ки ба мол ва
хизматњо, ки ба нархи мол ва ё тариф љамъ карда шудаанд. Њангоми
андозбандии ѓайримустаќим, давлат иштирокчии таќсимоти арзиши нав
гардида, њуќуќњои худро ба ќисми он дар лањзаи фурўши мол ифода
мекунад. Нисбат ба андозњои мустаќим, андозњои ѓайримустаќим бо
даромадњо вобастагї надоранд. Пардохткунандаи ин андозњо
истеъмолкунанда ба њисоб меравад. Андозњои ѓайримустаќим бо соддагии
андозбандї фарќ мекунанд, истифодабарии онњо самараи хубро тоњатто дар

57
њолати пастравии истењсолот таъмин мекунад. Харидори мол андозро
пардохт намекунад, лекин молро харидорї намуда, ў андози ба нархи мол
њамроњшударо пардохт мекунад. Ќонунан андозро соњибкорон пардохт
мекунанд, зеро андози аз тарафи онњо пардохтшуда, баъд аз фурўши мол
бармегардад, яъне гузоштани ин андоз ба дўши харидорон ба миён меояд.
Њамин тавр, андозњои ѓайримустаќим ин аз њама њам андозњои ноадолат
мебошанд.
Андоз аз арзиши иловашуда (ААИ), шакли ситонидани ќисми арзиши
дар љараёни истењсолот ва гардиши мол ба миён меомадаро ва инчунин
ќисми арзиши њама молњои андозбандишавандаро дар назар дорад. Андоз аз
арзиши иловашуда, андози ѓайримустаќим буда, дар њама зиннањои
истењсолот ва гардиши мол пардохт карда мешавад. Маблаѓи ААИ, ки барои
пардохт пешбинї шудааст, њамчун фарќи байни љамъи андози аз ин гардиш
њисоб шуда ва љамъи андози барои пардохт пешбинишуда барои ААИ
муайян карда мешавад.
Объекти андозбандишавандаи ААИ амалиётњои андозбандишаванда ва
воридоти андозбандишаванда баромад мекунанд.
Мизони ААИ 18%-и гардиши андозбандиро дар назар дорад, ба ѓайр аз
содирот, ва 18% -и воридоти андозбандї.
Аксиз гуфта андози ѓайримустаќимро дар назар доранд, ки барои
молњои зераксизї истифода мешавад.
Истењсол ва воридоти молњои зераксизї дар Тољикистон ба
андозбандии аксизї равона карда мешавад.
Пардохткунандагони аксиз њама шахсони њуќуќї ва воќеъї мебошанд,
ки бо истењсоли молњои зераксизї ва ё воридоти онњо машѓуланд.
Андози иљтимої пардохти њатмие, ки бо маќсадњои амалигардонии
суѓуртакунї аз тарафи пардохткунандаи андози иљтимої мувофиќи мизон ва
маблаѓи музди мењнати аз тарафи Кодекси андоз муќаррар кардашуда
пардохт карда мешавад.

58
59
 Масъалањо барои мавзўи 4:
Масъалаи 1.
Корхона моњи январи соли 2008 даромадро аз фурўши мањсулот ба
маблагї 780 њазор сомонї (бо назардошти ААИ) ба даст овард. Харољотњо
барои дастрас кардан ва истифодабарии масолењњо барои истењсоли моли
фурўхташуда 260 њазор сомонї. Дар моњи январ фондњои асосї ба маблаѓи
70њ. сомонї харида ва ќайд монда шудаанд (бе назар дошти ААИ). Кадом
њаљми ААИ –ро корхона бояд барои моњи январ ба буљет супорад.
Њал:
1. ААИ барои мањсулоти фурўхташударо муайян менамоем:
780-0,1667=130њ. сомонї.
2. ААИ барои масолењњои дастрасшударо муайян мекунем:
260њ.сом.=0,18=46,8њ. сомонї.
3. ААИ барои фондњои асосии дастрасшударо муайян мекунем:
70 њ. сом.=0,18=12,6њ. сомонї.
4. Маблаѓи ААИ барои пардохтро муайян мекунем:
130-46,8-12,6=70,6њ. сомонї.
Љавоб: 70,6 њазор сомонї.
Масъалаи 2.
Арзиши аслии автомобили «ОКА» - 20000 сомонї. Даромаднокї – 35%.
Аксиз – 10%. ААИ – 18%. Иловапулии савдої – 30%.
Нархи фурўши чаканаи автомобили «ОКА»-ро муайян кунед:
Њал:
1. Нархи фурўш:
20000+20000=0,35=27000 сомонї.
2. Нархи фурўш бо назардошти аксиз:
27000+27000=10 /(100-10)=30000 сомонї.
ва бо ААИ: 30000+30000=0,18=35400 сомонї.
3. Нархи фурўши чакана:

60
 35400+35400=0,3=46020 сомонї.
Љавоб: 46020 сомонї.
Масъалаи 3.
Воситаи асосї (автомобил) моњи майи соли 2006 бо нархи 110000
сомонї харида шуда буд. Истифодабарии автомобил моњи майи соли 1997
оѓоз ёфт. Меъёри амортизатсия 18%-ро ташкил мекунад. Нархи фурўши
автомобил (бо назардошти ААИ) – 190000 сомонї. Натиљаи молиявиро аз
истифодабарии автомобил барои маќсадњои андозбандї муайян намоед, агар
ИРИП чунин бошад:
дар семоњаи 3-уми соли 1996 – 105,2%;
дар семоњаи 4-уми соли 1996 – 103,5%;
дар семоњаи 1-уми соли 1997 – 101,6%;
дар семоњаи 2-уми соли 1997 – 101,2%;
Масъалаи 4.
Даромад аз фурўши мањсулот дар соли 2008 100000 сомониро ташкил
кард (аз он љумла ААИ бо мизони 18%). Харољотњои моддї – 20000 сомонї,
њиссаљудокунињои амортизатсионї – 5000 сомонї, фонди пардохти мењнат –
30000 сомонї. Фоидаи умумї ва фоидаи андозбандишавандаро ёбед, агар
корхона дар соњаи истењсолоти моддї амал кунад.
Масъалаи 5.
Арзиши амволи корхона дар соли 1998 чунин буд:
ба 1-уми январи соли 1998 – 120000 сомонї;
ба 1-уми апрели соли 1998 – 110000 сомонї;
ба 1-уми июли соли 1998 – 124000 сомонї;
ба 1-уми октябри соли 1998 – 132000 сомонї;
ба 1-уми январи соли 1999 – 140000 сомонї;
Мизони андоз аз амвол – 2%. Пардохтњои андозњоро аз амвол
мувофиќи семоња муайян намоед.

61
 Тестњо доир ба мавзўи 4:
1. Андоз – ин:
а) љазои маъмурї ва љиноятї дар намуди љаримаи пулї;
б) воситањои бељет, ки ба буљети зиннаи дига пардохт карда мешавад;
в) пардохти инфиродии бебозгашт, ки аз шахсони воќеъи ва ташкилотњои
ситонида мешавад;
г) шакли љазо дар намуди пардохти пулї, ки нисбат вайронкунандагони
њуќуќи молиявї андешида мешавад.
2. Пардохти инфиродии бебозгашт, ки аз шахсони воќеї ва ташкилотњои
ситонида мешавад ин:
а) пардохтњо;
б) андозњо;
в) субвенсияњо;
г) роялти.
3. Вазифаи асосии андозро номбар кунед:
а) танзимї;
б) мувозинаткунанда;
в) азнавтаќсимкунї;
г) фискалї.
4. Андозаи њиссаљудокунињои андозї ба воњиди базаи адозбандї – ин:
а) мизони андоз;
б) меъёри андоз;
в) мўњлати андоз;
г) базаи андозбандї.
5. Пардохти њатмии инфиродї, ки аз ташкилотњо ва шахсони воќеї

ситонида шуда, пардохти он ба иљро намудани амалї юридикї дар

нисбати пардохткунандаро муайяни мекунад – ин:

а) пардохт
62
б) бољи давлатї

в) депозит

г) ѓункуни

6. Пардохти њатмии инфироди, ки аз ташкилотњо ва шахсони воќеї дар

вакти аз сарњади Љумњурии Тољикистон гузаронида мањсулот

ситонида мешавад- ин ….. номида мешавад.

а) комиссия

б) бољи давлатї

в) бољи гумрукї

г) андоз аз фурўши чакана

7. Низоми андози Љумњурии Тољикистон чанд сатњро дар бар мегирад:

а) чор

б) ду

в) панљ

г) се

8. Андозе, ки аз мањсулоти фурўхташуда, корњои иљро карда шуда,

хизматњои расонидашуда ситонида мешавад:

а) танзимшаванда

б) мустаќим

в) фискалї

г) ѓайримустаќим

9. Андозе, ки аз даромад, фоида, амвол, барои истифодаи захирањои

табии ва дигар омилњои истењсоли ситонида мешавад- ин:

а) тавозунї

63
б) назоратї

в) мустаќим

г) ѓайримустаќим

10. Аз рўи сатњи идоракуни андозњо дар Љумњурии Тољикистон

таќсим мешавад ба:

а) мањаллї

б) љумњуриявї ва мањаллї

в) љумњуриявї ва ноњиявї

г) мустаќим ва ѓайримустаќим

64
 Мавзўи 5. Моњияти иљтимої-иќтисодии суѓурта
Наќша:
1. Моњияти суѓурта.
2. Вазифањои суѓурта.
3. Таснифоти суѓурта.
Адабиётњои тавсияшаванда:

1. Самсонов Н.Ф. «Финасовый менеджмент» изд. Финансы, Москва

1999.
2. Дэвид Бленд «Страхование» принципы и практика финансы и
статистика. Москва 2000.
3. Рейтман Л.И. «Государственное стахование» Финансы и статистика
М.: 1989.
4. Оймањмадов Г.Н. «Молия» Нодир. Душанбе 2005.
5. Аминљон Бойматов «Маркетинг» (назария ва амалияи њозиразамон)
Хуљанд 2005.

1. Моњият ва ањамияти суѓурта

Гузариши иќтисодиёт ба муносибатњои бозоргонї, тараќќиёти
фаъолияти соњибкорї, васеъшавии доираи амалиётњои молиявї ва
мубодилавї, шартномаи ўњдадории байнињамдигарии субъектони
њољагидори- низоми мустањками кафолатнокро, ки онро суѓурта пешнињод
менамояд талаб мекунад. Фаќат дар асоси суѓурта муњофизати манфиатњои
љамъияти ва шахсї, ки дар љараёни истењсолот, таќсимот, мубодила ва
истеъмоли неъматњои моддї ба амал меоянд, имконпазир аст.
Суѓурта- ин доираи муносибатњои азнавтаќсимкунї мебошад, ки барои
ташкил ва истифодабарии фондњои маќсадноки воситањои пулї равона карда
шудааст. Дар ин њолат ташкилоти суѓуртавї кафолат медињад, ки
муњофизати манфиатњои амволии шахсони воќеї ва њуќуќї ва таъминнокии

65
онњо аз љињати моддї дар њолати ба амал омадани њолатњои нохуш пурра
карда мешавад.
Суѓурта - ин усули асосиест, ки камшавии дараљаи хатари ба амал
омадани холатњои нохушро таъмин менамояд. Камшавии дараљаи хатар - ин
камшавии эњтимолияти камтаршавии њаљми харољот мебошад.
Њодисае, ки дар зери таъсири ягон њолати нохуш ба амал меояд хатар
номида мешавад. Категорияњои хатар гуногун мебошад: табиї, амволї,
молиявї, иќтисодї, истењсолї ва ѓайра.
Хатарњои гуногун њамеша бо њастии инсоният њамќадам буданд ва ба
њаёт, саломатї ва фаъолияти иктисодиаш зарар мерасониданд. Барои њамин
њам дар љараёни тараќќиёти худ инсоният њамеша кўшиш мекунад, ки
табиати хатарро омўхта, њарчи бештар дараљаи баамалоии ин хатарро кам
намояд, яъне хатарро идора кунад. Агар дар бораи омилњои объективї сухан
ронем, ба идоракунии хатар як дараља тараќќиёти илму техника мусоидат
кардааст.
Ба маънои дигар суѓурта элементи муњими такрористењсоли љамъиятї
буда, барои љамъият фондњои захиравї (суѓуртавї) ташкил медињад, ки он
барои руйпуш намудани њолати суѓуртавии ба амал омада. истифода бурда
мешавад.

2. Вазифањои суѓурта
Моњият ва наќши суѓурта аксаран бо ёрии вазифањои он изњор карда
мешавад. Суѓурта вазифањои зеринро иљро мекунад:
1. Хатарї
2. Огоњонї
3. Амонатї
4. Назоратї
1. Вазифаи хатарї- барои рўйпуш намудани хатар равона карда
шудааст ва азнавтаќсимкунии намуди арзиши пулиро дар мобайни

66
иштирокчиёни суѓурта дар ваќти баамалоии њодисањои суѓуртавї таъмин
менамояд. Ба њамин тариќ ба љабрдидагон, шахсони воќеї ва њуќуќи ёрии
пулї дода мешавад.
2. Вазифаи огоњонї- ин чунин маъно дорад, ки дар ин њолат
шартномаи суѓуртавї баста мешавад, пардохтњои суѓуртавї бо маќсади
таъмини чорабинињои молиявие, ки бо камшавии хатари суѓуртавї
алоќаманд аст, супорида мешавад. Агар вазифаи хатари бо додани ёрии пули
ба шахсони љабрдида алоќаманд бошад, пас вазифаи огоњонї ба
молиякунонии чорабинињо барои камшавии эњтимолияти баамалоии
њодисаи суѓуртавї равона карда шудааст.
3. Вазифаи амонатї- ин вазифа бо ёрии суѓурта љамъшавии маблаѓњои
пулиро, ки дар шартномаи суѓуртавї муќаррар карда шудааст, таъмин
менамояд. Њамчун мисол суѓуртаи нафаќаро овардан мумкин аст, ки дар ин
њолат ба нафаќаи асосї иловапулї низ дода мешавад.
4. Вазифаи назоратии суѓурта- ин таъмини маќсадноки ташаккул
(формирование) ва истифодабарии воситањои фонди суѓуртавї мебошад. Ин
вазифаи суѓурта ба вазифаи назоратии њамаи категорияи молия мансуб буда,
ба вазифаи молия монандї дорад.
Агар дар бораи вазифаи таќсимкунї сухан ронем он дар њамаи
вазифањои суѓурта: хатарї, огоњонї ва амонатї зоњир мегардад.
Иштирокчиёни муносибатњои суѓуртавї инњоанд:
1.Суѓурташаванда- ин шахси воќеї ва њуќуќие, ки њавасмандии
суѓуртавї дорад ва бо суѓуртакунанда мехоњад муносибат кунанд.
Муносибатњои он дар асоси розигии дутарафа дар шартномаи суѓуртавї
инъикос мегардад. Ба суѓурташаванда шањодатномаи суѓуртавї (полис) дода
мешавад, ки дар он ќоидањои суѓурта, номгўи хатарњои суѓуртавї, њаљми
маблаѓи суѓуртавї, пардохтњои суѓуртавї, тартиби таѓирёбї ва ќатъ гардидани
шартнома ва дигар шартњое, ки муносибатњои тарафњоро ба танзим
медарорад, ќайд карда мешавад.

67
 2.Суѓуртакунанда- ин шахсони юридикие, ки ба ягон намуди
фаъолият њуќуќї машѓуланд, мебошанд. Ин шахсон бояд аз давлат барои
машѓул будан ба фаъолияти суѓуртавї иљозатнома (литсензия) гирифта
бошанд.
3.Суѓуртакардашуда- ин шахсест, ки барои ў ширкати суѓуртаи
давлатї љавобгар аст.
4. Шахси васияткардашуда- ин шахсест, ки ба ў суѓурташаванда дар
њолати фавти худ барои гирифтани маблаѓи суѓуртавї иљозат медињад.

3.Таснифоти суѓурта
Суѓурта аз тарафи ташкилотњои махсуси суѓуртавї гузаронида
мешавад. Онњо метавонанд: давлатї ва ѓайридавлатї бошанд. Доираи
фаъолияти онњо бозори дохилї, берунї ва омехтаро дар бар мегиранд. Ба
њамин тариќ, суѓурта дар шароити бозори тараќќикардаи суѓуртавї њам дар
дохили мамлакат ва њам берун аз он амалї гардонида мешавад. Вале њастии
муносибатњои суѓуртавї бо ёрии таснифот аз рўи объектњои суѓурта ва
намуди хатарњо изњор карда мешавад. Азбаски объектњои суѓурта якчанд
хеланд, њаљми љавобгарии суѓуртавї гуногун аст, дараљаи хатар ва
категорияи суѓурташавандагон низ якхела ва алоќаманд мебошанд,
мафњумњо дар љодаи суѓурта ба таснифот эњтиёљманд мебошанд.
Хизматрасонии суѓуртавї бо шарти њатмї ва ё ин ки ихтиёри пешнињод
карда мешавад.
Таснифоти суѓурта чунин аст:
1. Аз рўи объектњои суѓурта, ки он умумї буда ба њамаи намудњои
суѓурта таалуќ доранд.
2. Аз рўи намуди хатар, яъне ќисман буда, фаќат суѓуртаи амволро
дар бар мегиранд.
Таснифоти суѓурта- ин низоми таќсимоти суѓурта аз рўи сохањо,
зерсохањо ва намудњо мебошад, ки онњо звеноњои таснифот њастанд.

68
Њамаи звеноњо чунин љойгир шудаанд, ки њар як звенои оянда ќисми
звенои гузашта мебошад.
Звеноњои суѓурта
Звенои олї – соњаи суѓурта

Звенои миёна – зерсоња

Звенои хурд – намуди суѓурта

Су ѓурта ба
ду соња таќсим мешавад:
1. Амволї ; 2.Шахсї.

Суѓурта

Суѓуртаи амвол Суѓуртаи

таваккалии
соњибкорї

Суѓуртаи иљтимої Суѓуртаи шахсї

Суѓуртаи њатмии
воситањои
наќлиёт

69
 Намудњои асосии суѓурта
1. Суѓурта амволи ба 5 зерсоња таќсим мешавад:
- суѓуртаи амволи корхонањои давлатї
- суѓуртаи амволи шањрвандон
- суѓуртаи амволи корхонањои њољагии ќишлоќ
- суѓуртаи моликияти корхонањои индивидуалї
- суѓуртаи амволе, ки ба иљора дода шудааст.
Њар як зерсоња ба намудњо таќсим мешавад. Масалан, суѓуртаи
амволи хона ба намудњои зерин таќсим мешаванд:
а) чорво; б) моликияти хонагї; в) иншоот; г) наќлиёт.
2.Суѓуртаи шахсї ба ду зерсоња таќсим мешавад:
1. Суѓуртаи њаёт.
2. Суѓуртаи аз холатњои нохуш
Суѓуртаи њаёт дар навбати худ ба чунин намудњо таќсим мешавад:
а) омехта, б) суѓуртаи кўдакон, в) суѓуртаи аќди никоњ, г)
суѓуртаи дар њолати вафот ва гум кардани фаъолияти мењнатї ва ѓайра.
Суѓурта аз холатњои нохуш ба чунин намудњо таќсим мешавад:
а) индивидуалї, б) суѓуртаи коргарон аз њисоби корхона, в)
суѓуртаи мусофирон Мутобиќан аз рўи намуди гузаронидани суѓурта вай
метавонад њатмї ва ихтиёрї бошад.
Суѓуртаи њатмї – дар асоси ќонун амалї гардонида мешавад. Дар
ваќти гузаронидани ин намуди суѓурта бо мурури ваќт љавобгарии
суѓуртавии номањдуд аз рўи объектњои суѓуртавї ва доираи
суѓурташавандагон амал мекунанд, онњо автоматї ба вуќўъ меоянд. Инак,
дар Тољикистон ба доираи суѓуртаи њатмї инњо дохил мешаванд:
- Суѓуртаи Президенти Љумњурии Тољикистон
-Суѓуртаи раиси Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон ва вакилони
халќии Љумњурии Тољикистон
- Суѓуртаи хизматчиёни давлатї

70
 - Суѓуртаи амволи корхонањои кишоварзї, сарфи назар аз шакли
моликияташон
- Суѓуртаи мусофирони наќлиёти автоматї, обї, њавої ва роњњои оњан.
- Суѓуртаи зањматкашоне, ки дар корњои барои њаёт ва саломатї хеле
хавфнок кор мекунанд (њодисањои нохуш)
- Суѓуртаи масъулияти шањрвандии соњибони воситањои наклиёт
- Суѓуртаи хизматчиёни њарбї ва ўњдадорони харбии Вазорати дифоъ,
Вазорати умури дохила, кумитаи амнияти миллї ва назорати холатњои
фавќуллода ва мудофиаи шањрвандї
- Суѓуртаи кормандони маќомоти андоз
- Суѓуртаи кормандони маќомоти гумрук
- Суѓуртаи прокурорњо ва муфаттишон
-Суѓуртаи судяњо - Суѓуртаи мусофирони дар мавриди интиќоли
байналхалќии автомобилї.
Суѓуртаи ихтиёрї - дар асоси ќонун ва дар асоси ихтиёри гузаронида
мешавад. Ќонун шартњои умумии суѓуртаро муайян мекунад, вале шартњои
муайяни гузаронидани он бо ќоидањое, ки аз тарафи суѓуртакунанда дар
шартнома муќаррар карда шудааст ба танзим дароварда мешавад. Ин намуди
суѓурта характери маљбурї надорад ва интихоби озоди хизматрасониро дар
бозори суѓуртаи ихтиёрї – ин доираи интихобро дар бар мегирад, чунки на
њамаи суѓурташавандагон дар он мехоњанд иштирок намоянд, вале барои
категорияи шахсони алоњида барои бастани шартнома мањдудиятњо
муќаррар карда мешавад. Ба доираи суѓуртаи ихтиёри инњо мансубанд:
- Суѓуртаи иморатњои шахсии шањрвандон
-Суѓуртаи амволи хона
-Суѓуртаи чорвои шахсии шањрвандон
-Суѓуртаи воситањои наќлиёт
-Суѓуртаи амволи гарав
-Суѓуртаи њавопаймої

71
 -Суѓуртаи муштараки иморатњо ва амволи хона аз рўи шањодатномаи
ягонаи суѓурта
-Суѓуртаи бори наќлиёт
-Суѓуртаи масъулияти ќарзгирандагон барои сариваќт напардохтани
ќарз
-Суѓуртаи њосили зироатњои кишоварзї, чорво ва дигар амволи
колхозњо, савхозњо ва дигар корхонањои њољагии ќишлоќ ва иљоракорон
-Суѓуртаи муштараки њаёт
-Суѓуртаи кўдакон
-Суѓуртаи аќди никоњ
-Суѓурта аз њодисаи нохуш
-Суѓуртаи коллективии зањматкашон аз њодисањои нохуш дар
корхонањо, муассисањо, ташкилотњо, колхозњо, савхозњо ва кооперативњо
-Суѓуртаи муштараки њаёт аз њисоби корхона
-Суѓуртаи мактабиён аз њодисањои нохуш
-Суѓуртаи тарбиятгарони мактаб- интернатњо ва муассисањои бачагона
-Аз њодисањои нохуш суѓурта кардани шахсоне, ки ба берун аз
ќаламрави Љумњурии Тољикистон сафар мекунанд.
-Суѓуртаи варзишгарон аз њодисањои нохуш
-Суѓуртаи сайёњон аз њодисањои нохуш дар ваќти сафарњои сайёњї
(бо воситаи наќлиёт)
-Суѓуртаи аъзоёни кооперативњои манзилсозї
-Суѓуртаи мусофирон
-Суѓуртаи ќайди зодрўз

72
 Тестњо доир ба мавзўи 5:
1. Суѓурта ин:
а) азнавтаќсимкунии як ќисми ўњдадорињо аз рўи пардохти маблаѓњои
суѓуртавї, ки суѓуртакунандабар дўши худи гирифтааст, дар байни
дигар ташкилотњо
бо маќсади таъминоти устувории молиявии суѓуртакунанда.
б) таќсими хатар дар байни ду ва ё зиёда суѓуртакунанда дар доираи як
шартномаи суѓурта, ки дар он њуќук ва ўњдадорињои њар як
суѓуртакунанда инъикос карда шудааст.
в) доираи муносибатњои азнвтаќсимкунї буда, барои ташкил ва
истифодабарии фондњои маќсадноки пулї равона карда шудааст.
г) иштироки якљояи суѓуртакунанда ва суѓурташаванда дар рўйпўши
зараре, ки дар зери таъсири њодисањои нохуш ба амал омадаанд.
2. Ташкилоти суѓуртавї аз рўи суѓуртаи кўдакон чиро пешнињод
менамояд?
а) њимояи манфиатњои суѓурташавандаро, ки аз рўи суѓуртаи кўдакон
пешнињод мегардад.
б) њимояи молиявии оиларо аз оќибањои иќтисодии њодисањои
нохуше, ки бо кўдак ба амал меояд.
в) њимояи ўњдадории шањрвандии соњибони восиатаи наќлиёт, ки бо
кўдак дар зери таъсири њодисањои нохуш ба амал меояд.
г) њимояи манфиатњои ташкилоти суѓуртавї, ки аз рўи шартнома
пешбинї гардидааст.
3. Амалњои барќасдонаи суѓурташаванда, шахси
суѓуртакардашуда ё ин ки фоидагиранда, ки ба фарорасии њодисаи
свуѓуртавї равона карда шудаанд ба оќибатњои зерин оварда
мерасонанд:
а) суѓуртакунанда њуќук дорад, ки аз пардохти маблаѓи талофї ва ё
зарари суѓуртавї даст кашад.

73
б) бар зидди шахси гунањкор парвандаи љтноятиро оѓоз намояд.
в) тафтиши иловагии њолатњои ба амал омадани хатари суѓуртавиро
амалї гардонад.
г) шартномаи суѓуртавї бекор карда мешавад.
4. Мувофиќи суѓуртаи амвол намудњои суѓуртаро вобаста ба
таалуќи онњо ба гурўњи суѓурташавандагон ба чанд гурўњ таќсим
кардан мумкин аст, номбар намоед:
а) суѓуртаи амволи шахсони воќеї ва суѓуртаи амволи шахсони њуќуќї.
б) суѓуртаи њатмии соњибони воситањои наќлиётї ва суѓуртаи ихиёрии
амволи хона.
в) суѓуртаи шахсї ва суѓуртаи ихтиёрии восиатаи наќлиётї
г) суѓуртаи тиббї ва шахсї
5. Ќоидањои суѓуртавї ин њуљљатест, ки дар он шартњои инъикос
карда шудаанд ва он аз тарафи шахсони зерин тасдиќ карда
мешавад:
а) аз тарафи суѓуртакунанда ё ин ки љамъиятњои суѓуртавї ва он бо
маќомоти назоратии фаъолияти суѓуртавї мувофиќат карда мешавад.
б) аз тарафи роњбари маќомоти назорати фаъолияти суѓуртавї
в) аз тарафи суѓуртакунанда ва сѓурташаванда
г) аз тарафи роњбари ташкилоти суѓуртавї
6. Њамсуѓуртакунї (сострахование) ин:
а) суѓуртаи объект аз рўи якчанд намуди хатар дар доираи шартномаи
суѓуртавї
б) таќсими хатар дар байни ду ва ё зиёда суѓуртакунанда дар доираи як
шартномаи суѓурта, ки дар он њуќук ва ўњдадорињои њар як
суѓуртакунанда инъикос карда шудааст.
в) аз тарафи як суѓуртакунанда суѓурта намудани як объект дар
ширкатњои гуногуни суѓуртавї мувофиќи шартномањои гуногун.

74
г) иштироки якљояи як суѓуртакунанда ва суѓурташаванда дар
рўйпўши зараре, ки дар зери таъсири њодисањои нохуш ба амал
омадаанд.
7. Шахси суѓуртакардашуда ин:
а) шахсони воќеї ва њуќуќие, ки њавасмандии суѓуртавї доранд ва бо
суѓуртакунанда мехоњанд муносибат кунанд.
б) шахси њуќуќие, ки ба фаъолияти суѓуртавї дар асоси иљозатнома
машѓул аст.
в) шахсест, ки дар назди ў ташкилоти суѓуртавї ўњдадории худро иљро
менамояд.
г) шахсест, ки баъд аз вафоти суѓуртакардашуда маблаѓи таъин
гардидаро соњибї менамояд.
8. Иштирокчиёни муносибатњои суѓуртавиро ишора намоед:
а) хизматчиёни давлатї ва коркунони маќомоти андоз.
б) суѓуртакунанда, суѓурташаванда, шахси суѓуртакардашуда ва
васияткардашуда.
в) даллолњо ва агентњо.
г) кормандони муассисањои тиббї ва маориф.
9. Суѓурта-ин љузъи:
а) муносиабтњои молиявї
б) муносибатњои молию пулї
в) муносибатњои буљавї
г) муносибатњои истењсолї
10. Агенти суѓуртавї фаъолияти худро аз рўи шартномањои
суѓуртавї амалї мегардонад.
а) аз ном ва супориши суѓурташаванда.
б) аз номи худ ва бо супориши ташкилоти суѓуртавї
в) аз ном ва хатари худ.
г) аз номи худ, вале бо супориши суѓурташаванда.

75
76
 Мавзўи 6. Бозори ќоѓазњои ќиматнок ва тараќќиёти он.
Наќша:
1. Моњият ва намудњои ќоѓазњои ќиматнок.
2. Ташкили бозори ќоѓазњои ќиматнок ва ањамияти он.
3. Таркиби бозори ќоѓазњои ќиматнок ва намудњои он.
4. Иштирокчиёни бозори ќоѓазњои ќиматнок.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи бозори ќоѓазњои
ќиматнок », Душанбе аз 28.07.2011 сол.
2. Њабибов З. Љамшедов Р. «Васоити таълимї аз фанни ќоѓазњои
ќиматнок ва бозори он» Душанбе ДДМТ-2008.
3. Рынок ценных бумаг. Учебник для вузов. Под ред. Галанова В.А.
Басова А.И. Москва 2006.
4. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз». Китоби дарсї, Душанбе – 2006.
5. Шарифи Рањимзод «Муомилоти пул ва ќарз». Китоби дарсї, Душанбе
«Эр. Граф» 2008.
6. Оймањмадов Г. « Молия». Китоби дарсї, Душанбе – 2005.
7. Бобоев О., Оймањмадов М. «Асосњои иќтисодии соњибкорї» Душанбе
1997.

1. Моњият ва намудњои ќоѓазњои ќиматнок.

Ќоѓазњои ќиматнок воситаи амалигардонии њуќуќи соњибони он ба
намудњои неъматњои моддї баромад намуда, ин чунин имконият медињад бо
воситаи он амалиётњои иќтисодї гузаронида мешавад.
Ќоѓази ќиматнок-ин як шакли сармояест, ки дар бозор њамчун мол
гардиш мекунад, ба ивази пул ё мол фурўхта мешавад ва ба соњибаш фоид
меорад. (Нигаред ба наќшаи 1)

77
 Ќоѓазњои ќиматнок ин як намуди шањодатнома оиди муносибатњои
муайян ба моликият ќарз, њуќуќи гирифтани маблаѓ барои моли фурўхта
шуда ва хизмати иљрошуда мебошад. Мављудияти ќоѓазњои ќиматнок
имконият медињад, ки барои соњибонаш бо роњи содда њуќуќњои хариду
фурўш, гарав, меросгузорї ва таќдимкунии сарватњои доштаи худро ба амал
барорад, ќоѓазњои ќиматнок чунин намудњо дорад:
1. исмї; 2. ордерї; 3. пешнињодї;

Ќоѓази як шакли сармояест, ки метаворнад дар бозор њамчун мол гардиш

ќиматнок кунад, ба ивази пул ё мол фурўхта шавад ва ба соњибаш фоида

орад

Намудњои Шаклњои ќоѓазњои Хусусиятњои Вазифањои

ќоѓазњои ќиматнок ќоѓазњои ќиматнок ќоѓазњои ќиматнок
ќиматнок

Бе муаммо ба пули
Таќсим кардани
накд иваз мешавад
Сањмия Номї маблаѓ байни
соњањои гуногуни
иќтисод

Дар суратњисоб Њуќуќи махсус

Вомбарг нишон дода додан ба соњибони
Пешнињодї мешавад ќоѓазњои ќиматнок

Њамчун кафолат Таъмин кардани

истифода бурда даромад аз њисоби
Чек Дастурї мешавад сармоягузорї

васика Дар давоми солњои

тўлони нигоњ
дошта мешавад

78
Мерос гузошта
Сертификати мешавад ё таќдим
бонкї
Борнома карда мешавад
 Ќоѓазњои ќиматнок исмї ба шахси инфиродии алоњида таалуќ дорад.
Намуди ордерї бошад, ин ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки ба шахси
алоњида ё корхонаи алоњида таалуќ дораду, лекин бо тезї бо воситаи фармон
ё ќарор ба номи шахси дигар гузаронидан мумкин аст.
Пешнињодї – ин чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки исмї
соњиби худро надорад ва касе, ки онро пешнињод кунад, ин ќоѓаз аз они ў
мебошад.
Ќоѓазњои ќиматнок чунин хелњо дорад:
1. Сањмия (акция)
2. Васиќа (вексель)
3. Вомбарг (облигация)
4. Сертификати бонкї
5. Борнома (коносамент)
6. Чек.
Сањмия ин як намуди ќоѓазњои ќиматнок буда, њуќуќи соњибии онро ба
њиссаи ў дар сармояви уставии љамъити сањњомї тасдиќ мекунад.
Соњибони сањмияњои љамъияти сањњомї сањмияњои худро боз пас
гирифта наметавонанд, ба ѓайр аз њолатњои барњам додани љамъияти
сањњомї. Сањмияњои љамъияти сањњомї шакли кушода берозигии
сањмичиён аз як шахс ба шахси дигар гузаштанаш мумкин аст, аммо дар
љамъияти сањњомиишакли пўшида берозигии сањмичиён сањмияњо хариду
фурўш карда намешавад.
Дар охири соли њисоботї соњибони сањмияњо њуќуќ доранд, ки баъди
Маљлиси умумии сањмичиён тасдиќ шудани њисобот аз њисоби фоидаи љ.
сањњомї мутаносибан ба сањмияњо худ њаќулсањм (дивидент) гиранд.
Шахсоне, ки сањмияњои оддї доранд, њуќуќи овоздињї доранд, аммо агар
љамъияти сањњомї муфлис шуда эълон карда шавад, он гоњ сањмичиёни
соњиби сањмияњои оддї маблаѓњои худро дар навбати охирин баъди ба
њамаи ќарзњоњон њисобї карда гирифта метавонад.

79
 Соњибони сањмияњои афзалиятнок бошад, ба тариќи кафолатї
њаќулсањм бо фоизи доимии пешакї муќаррар карда шуда, гиранд, аммо ин
намуди сањмияњо њуќуќи овоздињї надоранд. Девидентњо на танњо ба
тариќи наќдї инчунин бо воситаи сањмияњои нав низ њисобї мешаванд.
Сањмияњо арзиши номиналї, бозорї ва њаќиќї доранд:
Арзиши номиналї ин арзише мебошад, ки дар ваќти барориш дар
ќоѓазњои ќиматнок нишон дода мешавад.
Арзиши бозории сањмияњоро бозори ќоѓазњои ќиматнок муайян
мекунад.
Арзиши њаќиќии сањмияњо ин маблаѓи дар њаќиќат гирифта шудаи
фоида мебошад. Барои дуруст муайян кардани арзиши њаќиќии сањмия
индекси биржавї истифода бурда мешавад. Соли 1884 дар биржаи ќоѓазњои
ќиматноки Ню-Йорк индекси Доул-Љонс аввалин маротиба истифода шуд.
Барои њисоб кардани он нархи миёнаи арифметикии 30 намуди сањмияњои
30 коорператсияњои бузурги љањон муќарар карда мешавад.
Инчунин сањмияњо нархњои балансї, эмисионї ва барњамдињї доранд.
1. Васиќањо ин як намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки соњиби он дар як
муддати муайян ба ивази он маблаѓњои пулї ва фоизњои онро бар ивази
он мегирад.
Васиќањо чунин нишондињандањо (реквит) дорад:
1. Номи соњиби васиќа
2. арзиши он
2. мўњлати он
3. санаи пардохт
4. фоизи ќарзї ва меъёри фоизї
5. маблаѓи пардохт
6. ба њисобгирии васиќа
7. пардохт аз рўи васиќа ба њисоб гирифта шуда.
Васиќањо 2 намуд дорад:

80
 1. Оддї; 2. Маблаѓгузаранда;
Васиќаи оддї чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки дар он
ўњдадории васиќадињанда ба васиќанигоњдоранда дар як муддати муайян
супоридани маблаѓи муайян нишон дода мешавад.
Васиќаи маблаѓгузаронида чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки
дар он васиќадињанда њамчун маблаѓсупор баромад мекунад.
Вомбаргњо (облигация) аз калимаи лотинї гирифта шуда, маънояш
ўњдадорї мебошад ва яке аз шаклњои маъмул ва пањншудаи ќоѓазњои
ќиматнок мебошад. Он ба соњибаш кафолат медињад, ки маблаѓи барои
харидан сарфкардаи ў ва фоизи онро дар як муддати муайян бармегардад.
Маблаѓи вомбаргњо бо арзиши номиналии он ё ин ягон намуди амволи
нархаш ба он баробар баргаронида мешавад.
Вомбаргњо чунин намудњо доранд:
- купонї ё бекупонї;
- гаравї ва бегаравї;
- вомбаргњои даъватшаванда;
Сертификатњои бонкї ва депозитивї ин чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок
мебошад, ки аз ањолї ё шахсони њуќуќї бонкњо маблаѓњои пулиро ќабул
намуда, онро ва пешнињод намудани сертификатњо бо фоизаш баргаронида
медињад.
Сертификатњои бонкї аз як шахс ба шахси дигар доду гирифт карда мешавад.
Борнома (коносамент)- чунин намуди ќоѓазњои ќиматнок мебошад, ки он
њуљљате мебошад, ки соњиби он њуќуќи аз худ намудани моле, ки дар
њуљљат нишон дода шудааст, дорад.
Коносамент чунин шаклњо дорад:
- Пешнињодї;
- ордерї;
- исмї;
2. Ташкили бозори ќоѓазњои ќиматнок ва ањамияти он.

81
 Таљрибаи љањонї нишон медињад, ки бозори хуб ташкил кардаи ќоѓазњои
ќиматноки давлатї ба рушди бозори ќоѓазњои ќиматноки бахши хусусї ва
баланд гардонии сатњи касбии савдо мусоидат мекунад, ин чунин барои
маблаѓгузорї ба активњои бозоргир имконият фароњам меоварад.
Биржаи ќоѓазњои ќиматнок дар љумњурї дар асоси Ќонуни Љумњурии
Тољикистон «Дар бораи ќоѓазњои ќиматнок ва Биржањои фондї», ки 10
марти соли 1992 дар асоси Ќарори Шурой Олии Љумњурии Тољикистон
ќабул карда шуда буд, ташкил гардид (баъдтар ба ин Ќонун дар солњои
1995, 1998, 2003,2005,2011 иловаю таѓйирот дохил карда шуд). Ќарори
мазкур усулњои ягонаи бароришу гардиши ќоѓазњои ќиматнок, кори
маблаѓгузорону иштирокдорони бозори ќоѓазњои ќиматнокро дар бар
мегирад, ки њадафи он дар љумњурї тараќќї додани бозори ќоѓазњои
ќиматнок, бо маќсади баланд бардоштани иќтисодиёти љумњурї мебошад.
Биржаи фондї дар Љумњурии Тољикистон ташкилотест, ки аз тарафи
иштирокдорони касбии бозори ќоѓазњои ќиматнок бањри фароњам овардани
шароити мусоид барои гардиши ќоѓазњои ќиматнок, муайян кардани нархи
онњо, њар сари чанд ваќт ба хоњишмандон расондани маълумот оид ба
нарху навои бозор, љонибдорї кардани дарадаи баланди касбии
иштироккунандагон ва ѓайра созмон дода мешавад.
Биржа дар шакли љамъияти сањњомї ташкил ёфтааст ва тамоми
сањмияњои вай сањмияњои исмї мебошшд. Аъзои биржа танњо метавонанд
сањмдорони он бошанд.
Шахсони њуќуќии дорої иљозатномаи иштирокдори биржа, метавонанд
биржа созмон дињанд.
Шартњои биржа аз инњо иборатанд:
- биржа ойинномаи худро дорад. Мустаќилона барои худаш ќоидањои
дохилии муомилоти бозорро муайян мекунад ва дигар амалиётњоро анљом
медињад;

82
 - муассисони биржа ќоидањои ягонаи шартњои доду гирифт ва ќоидањои
хисобу китобро ќабул менамоянд;
- биржа дар Вазорати молияи љумњурї ба ќайд гирифта мешавад;
- Шўъбањои фондии биржаи моли дар асоси ќонун амал мекунанд,
шуъбањои фондї метавонанд ба сифати бахши мустаќил тавозуни худро дошта
бошанд;
- Иљозатнома аз тарафи Вазорати молияи љумњурї дода мешавад.
Бонкњо, љамъиятњои сањомие, ки иљозатномаи њуќуќи бурдани кору
фаъолиятро ба ќоѓазњои ќиматнок дошта, њаќќи узвияти биржаро супурданд,
обрў ва эътибори умумї доранд, метавонанд ба узвияти биржа пазируфта
шаванд.

3. Таркиби бозори ќоѓазњои ќиматнок ва намудњои он

Бозори ќоѓазњои ќиматнок 2 намуд дорад:
1. Бозори аввалин.
2. Бозори дуюмдараља.
Дар бозори аввалин он шахси њуќуќие, ки ќоѓазњои ќиматнокро
баровардааст, бевосита хариду фурўши онро ба амал мебарорад.
Дар бозори дуюмдараљаи ќоѓазњои ќиматнок он шахсони њуќуќие, ки аз
вазорати молияи Љумњурии Тољикистон иљозатнома барои хариду фурўши
ќоѓазњои ќиматнок мегиранд, фаъолият бурда метавонанд.
Яке аз шаклњои дуюмидараљаи бозори ќоѓазњои ќиматнок биржа ба
њисоб меравад.
Биржаи фондї - ин муассисаи махсусест, ки дар он вохурии
фурушандагону харидорони ќоѓазњои ќиматнок барпо мегардад. Он
имконият медињад, ки талаботу таклифот якљоя шаванд ва самараи бозор
баланд гардад.

83
 Биржа натанњо љои махсус барои анљом додани доду гирифт аст, балки
низоми муайяни ташкили савдое мебошад, ки танњо бо ќоидањои махсус
амал мекунад.
Барои савдо дар биржа чун анъана ќоѓазњои ќиматноке роњ дода
мешаванд, ки барои такомули бозор шароити доимї муњайё намоянд.
Дар савдои биржавї ќурби (нархи) бозори ќоѓазњои ќиматнок муайян
карда мешавад. Биржањои фондї дар шакли иттињод ё љамъиятњои сањњомї
ташкил мегарданд. Фарќияти хоси биржа иборат аз он аст ки вай дорои
хусусияти ѓайри тиљоратї мебошад.
Маќсади асосии фаъолияти биржа аз таъмини шароити мусоид барои
доираи васеъ ва самараноки савдои ќоѓазњои ќиматнок иборат аст. Даромади
биржа мањдуд буда, вай танњо аз андозаи маблаѓи барои таъмину мављудияти
бевосита ва тараќќиёти ба ояндаи он зарур иборат аст ва барои додани
дивиденд ба субъектњое, ки њиссаи худро дар сармояи оинномавї
гузоштаанд, истифода намешавад.
Савдои ќоѓазњои ќиматнок на танњо дар биржањо, балки берун аз он,
дар бозорњои ѓайрибиржавї низ гузаронида мешаванд. Шакли бештари савдои
ѓайрибиржавї дар ИМА тараќќї кардааст, зеро дар он љо стандартњои баланд
барои хариду фурўши ќоѓазњои ќиматнок муќаррар шудаанд, аз ин сабаб,
бисёре аз ширкатњо сањмияи худро дар дохили он фурўхта наметавонанд ва
бинобар ин ќисми зиёди ќоѓазњои ќиматнок берун аз биржа гардиш
мекунанд.
Савдои ѓайрибиржавї инчунин ба воситаи низоми компютерї анљом дода
мешавад. Яке аз низомњои пуриќтидортарин ин низоми «НАСДАК» (Низоми
худкорсозии иттињодияи миллии нархгузории ќоѓазњои ќиматнок) ба њисоб
мерадад, ки аз љињати иќтидор дуюмин бозори ќоѓазњои ќиматнок дар ИМА
ва сеюмин дар љањон мањсуб мешавад. Њар рўз дар ин љо ба миќдори зиёда
аз 132 млн. сањмия фурўхта мешавад ва иќтидори асосии харрўзаи он беш аз
450 млн. сањмияро дар бар мегирад.

84
 4. Иштирокчиёни бозори ќоѓазњои ќиматнок.
Иштирокчиёни бозори ќоѓазњои ќиматнок шахсони вокеї ё њуќуќие
мебошанд, ки ќоѓазњои ќиматокро хариду фурўш ва онњоро ба муомилот
мебароранд ва њисобу китоб мекунанд ва барои мўътадилии фаъолияти
бозори ќоѓазњои ќиматнок хизмат мерасонанд. (Нигаред ба наќшаи 2)
Иштирокчиёни бозори ќоѓазњои ќиматнок мувофиќи Ќонуни
Љумњурии Тољикистон «Дар бораи бозори ќоѓазњои ќиматнок» шахсони
зерин шуда метавонанд:
Иштироккунандагони асосии бозори ќоѓазњои ќиматнок инњо
мебошанд:
1. Ноширон (эмитетњо, бароришгарон) - давлат ё шахсони њуќуќї, ки
ќоѓазњои ќиматнок бароварда, баъди ба фурўш баровардани онњо дар
назди дорандагони ин ќоѓазњо ўњдадорї ба зимма мегирад.
2. Сармоягузорон (маблаѓгузорон) – шахсони воќеї ё њуќуќие мебошанд,
ки аз номи худ ва бо пули худ ќоѓазњои ќиматнокро харидорї
кардаанд.
3. Муассисањои сармоягузори- шахсони њуќуќие мебошанд, ки вазифаи
асосии онњо кор бо ќоѓазњои ќиматнок мебошад.
4. Миёнаравњои фондї:
- брокер ва – дилер
Фаъолияти дилерї – чунин эътироф карда мешавад:

85
 Наќшаи 2
Ношир Сармоягузор
(эмитент)
Брокерї
давлатї Маќомотњои Иштирочиёни Миёнаравони
Дилерї
назоратї ва бозори ќоѓазњои фондї
худидоракунї танзим ќиматнок
Идоракунанда-
гони ширкатњо
Ташкилоти
хизматрасонии бозорц

Ташкилотњои Ташкилотњои таъминкунии Сохтори амалиётї

таъминкунии бастани натиљабандии шартнома
шартнома

Биржаи Ташкилоти Маркази Депози- Баќайд- Агентии Шир- дигарњо

фондї ѓаёрибиржавї њисоботї торњо гиран- маълу- катњои
дагон мотдињї њуќуќї

Доду гирифт ё хариду фурўши ќоѓазњои ќиматнок аз номи худ ва аз

њисоби худ дар назди умум эълон кардани нархи фурўш ё харидї ќоѓазњои
ќиматнок муќаррар карда мешавад.
Фаъолияти брокерї чунин эътироф карда мешавад: иљро кардани доду
гирифти бо њуќуќи гражданї бо ќоѓазњои ќиматнок, ба сифати вакили
амалкунанда дар асоси шартнома, супориш барои иљрои чунин доду гирфтро
мефањманд. Ба сифати брокер шахсони воќеї ва ташкилотњо баромад карда
метавонанд.
5. Баќайдгирандањо (регистраторњо) – дар бозори ќоѓазњои ќиматнок
одатан ташкилотњоеро мешуморан, ки бо шартнома, бо ношир (эмитенит)
реестр (дафтари баќайдгирї) мебаранд.

86
 Реестр – ин рўйхати соњибони ќоѓазњои ќиматноки номї, ки дар ваќти
муайян тартиб дода шудааст. Вазифаи рўйхатгирњо сариваќт ва бехатогї
тартиб додани реестр ба ношир (эмитент) мебошад.
6. Депозитария- гуфта ташкилотеро меноманд, ки бо нигоњдории
шањодатномањои ќоѓазњои ќиматнок ва њисоббарии њуќуќи моликиятдор
ба ќоѓазњои ќиматнокро хизмат мерасонад.
Бо ибораи дигар депозитария њисобњоро мебарад, ки дар онњо
ќоѓазњои ќиматноки аз тарафи мизољон барои нигоњдорї дода шудаанд,
инчунин нигоњдории шањодатномањо ба ин ќоѓазњои ќиматнок ба њисоб
гирифта мешавад. Бурдани њисобњо ба депозитарии имконият медињад, ки
њуќуќи моликиятро ба ќоѓазњои ќиматнок тасдиќ кунад ва њуќуќњои мулки,
ки дар ќоѓазњои ќиматнок вобаста карда шудаанд ба назар гирад.

87
88
 Масъалањо барои мавзўи 6:
Масъалаи 1
Бонки тиљоратї вомбарги давлатии кўтоњмуддатро ба 360њаз.в.ш.
харид, ки мўњлати пардохти он 3 моњро ташкил медињад. Баъди гузаштани
мўњлати вомбарг бонк умедвор аст, ки 500њаз. в.ш.-ро ба даст оварад.
Даромаднокии вомбарги кўтоњмуддати давлатиро муайян намоед.
Њал:
L = 500 – 360 = 140 њаз. в.ш.
140
i= 360 * 0,4сол
= 0.97 (97%)

Љавоб: Даромаднокии вомбарги кўтоњмуддати давлати 97%-ро ташкил

доданд.

Масъалаи 2

Миќдори сањмияњо, ки аз тарафи љамъияти сањњомї интишор

гардидааст ба 45000 баробар мебошад. Аз он љумла 33% он сањмияњои
имтиёзнок мебошанд. Арзиши номиналии њар як сањмияи оддї 200 сомонї ва
сањмияи имтиёзнок ба 700 сомонї баробар мебошад. Њаљми сармояи
оинномавии љамъияти сањњомиро муайян намоед.
Њал:
45000=0,33=14850
14850=700+30150=200=16425000
Љавоб: Њаљми сармояи оинномавї 16425000сомониро ташкил хоњад
дод.
Масъалаи 3

Форфетор гурўњи васиќањо ( 4 васиќа)-ро, ки арзиши њар яки он ба

650њаз. доллари ИМА баробар аст аз мизољи худ харид. Пардохт аз рўи
васиќањо 2 маротиба дар давоми сол,яъне як бор дар 180 рўз амали мегардад.
89
Мизони њисоб аз рўи васиќањо 10%-и солонаро ташкил медињад ва инчунин
аз тарафи форфетор 3 рўзи имтиёзї барои пардохт пешбини шудааст. Њаљми
дисконт ва маблаѓи пардохтро барои васиќа муайян намоед.
Њал:
Њаљми дисконт бо роњи зерин муайян карда мешавад:
tip  л n
Д = Н * 360
*
100
;

ки дар ин љо:
Н – номинали васиќа
Tip – миќдори миёнаи рўзњо
Л – миќдори рўзњои имтиёзнок.
n – фоизи њисоби, %
360 – миќдори рўзњо дар соли молиявї.

180  3 10%
Д1 = 650= *  33,04
360 100%
360  3 10%
Д2= 650= *  65,54
360 100%
540  3 10
Д3 = 650= *  98,04
360 100
720  3 10
Д4 = 650= *  130,5
360 100

Маблаѓи умумї: 327,12

4 пардохт ба мизољ баробар мешавад : 4=650- 327,12= 2272,88 њаз. дол.
Масъалаи 4
Оид ба муайян намудани њаќќулсањм (дивиденд);
Фонди оинномавии љамъияти сањњомии «Оби зулол» баробар аст ба 1
млрд. сомонї. Он ба сањмияњои имтиёзнок 25% ва ба сањмияњои оддї 75%
таќсим шудааст. Арзиши номиналии як сањмияи барои муомилот
баровардашуда баробар аст ба 1000 сомонї.
Барои сањмияњои имтиёзнок дивиденд ба андозаи 14% аз арзиши аслии
сањмия муќаррар шудааст.
90
 Муайян кунед, ки дивиденди сањмияњои оддї ба чанд сомонї элон карда
мешавад, агар шўрои директорон барои пардохти онњо аз њисоби фоидаи
софи љамъияти сањњомї 110 млн. сомонї људо карда бошад?
Њал:
Аз формулаи зерин истифода бурда шумораи умумии сањмияњои ба
муомилот баровардашударо муайян мекунем:
Ш.У.С.= Ф.О.: А.А.С.
Ш.У.С.=1 млрд. :1000 сомонї= 1 млн.
дивиденди сањмияњои имтиёзнокро муайян мекунем:
1000*14: 100=140 сом. Танњо барои як сањмия
1 млн.*25%= 250000
1 млн.*75%=750000
140*250000=35000000 барои њамаи сањмияњои имтиёзнок.
Баъд њаљми фоидаи софро муайян мекунем, ки он барои пардохти
дивиденди сањмияњои оддї равона мешавад.
110 млн.-35 млн.= 75 млн.
Дар охир дивиденди сањмияњои оддиро барои 1 сањмия муайян
мекунем:
75 млн : 750000= 100 сом. ё 10% аз арзиши аслии сањмия.
Масъалањо барои њалли мустаќилона
Масъалаи 1
Фонди оинномавии љамъияти сањњомї 5млн. сомониро ташкил
медињад, ки аз он 3000 сањмияи имтиёзнок бо њаќќулсањмї 5% буда
боќимонда сањмияњои оддї мебошад. Маблаѓи фоидае, ки љамъияти
сањњомї дар давоми як сол ба даст овардаст ба 35900сомонї баробар
мебошад. Њаљми њаќќусањмро барои њар як сањмия муайян намоед.
Масъалаи 2
Вомбарги мунитсипиалии ќарзи миёнамўњлатро бо арзиши 1000
сомонї, ки купони даромадноки 25% солона ба маблаѓи 1050 сомонї ба даст

91
оварда шудааст. Даромаднокии љории вомбаргро њисоб кунед.
Масъалаи 3
Оид ба муайян намудани ќурби вомбарг:
Воми бурдноки дохили давлатии Љумњурии Тољикистон соли
бароришаш 2009-ро Амонатбонк бо арзиши номиналии 10 ва 20 сомонї ба
муомилот баровардааст, арзиши ин вомбаргњо дар биржаи ќоѓазњои
ќиматноки Љумњурии Тољикистон ба 12 ва 25 сомонї баробар шуд.
Ќурби вомњои бурдноки дохили давлатии Љумњурии Тољикистонро
муайян кунед.
Масъалаи 4
Коркуни бонк ба шахси пешнињодкунандаи чек
12 њазорї:
12 садї:
15 дањї:
50 воњид.
Маблаѓ људо кард.
Муайян кунед, ки коркуни бонк ба шахси пешнињодкунандаи чек
чанд сомонї маблаѓ дод?
Масъалаи 5
Оид ба муайян намудани шумораи умумии ќоѓазњои ќиматноки ба муомилот
баровардашуда;
Фонди оинномавии љамъияти сањњомии шакли кушодаи «Бонки
Эсхата» баробар аст ба 10 млн. 800 њазор сомонї, арзиши номиналии њар як
сањмияи ба фурўш баровардашуда 100 сомної.
Муайян кунед, ки шумораи умумии сањмияњои ба муомилот
баровардашудаи љамъияти сањњомии шакли кушодаи «Бонки Эсхата» чанд
дона аст?
Масъалаи 6
Оид ба муайян намудани арзиши номиналии ќоѓазњои ќиматнок:

92
 Фонди оинномавии љамъияти сањњомии «Некрўз» баробар аст ба 4 млн.
500 њазор сомонї, шумораи сањмияњои ба фурўш баровардашуда 10 њазор
дона.
Муайян кунед, ки арзиши номиналии њар як сањмияи љамъияти
сањњомии «Некрўз» ба чанд сомонї баробар аст?
Масъали 7
Оид ба муайян намудани њаќќулсањм (дивиденд);
20 дона сањмияро маблаѓгузори љамъияти сањомї санаи 10 майи соли
2008 харидорї кардааст. Шўрои директорон ќарорро дар бораи пардохти
дивиденд ба ин сањмияњо бо намуди сањмияњои нав интишоршуда санаи 20
феврали соли 2009 ќабул кард. Аз њисоби 4 сањмияи навинтишоршида ба 10
сањмияи пештар харидашуда, дар давоми як соли соњибї.
Муайян кунед, ки барои 20 дона сањмияи пештар харидашуда чанд
сањмияи навинтишоршуда ба намуди дивиденд дода мешавад?
Масъалаи 8
Оид ба муайян намудани њаќќулсањм (дивиденд);
40 дона сањмияро сармоягузори љамъияти сањомї санаи 20 марти соли
2009 харидорї кардааст. Шўрои директорон ќарорро дар бораи пардохти
дивиденд ба ин сањмияњо бо намуди сањмияњои нав интишоршуда санаи 20
феврали соли 2010 ќабул кард. Аз њисоби 3 сањмияи навинтишоршида ба 10
сањмияи пештар харидашуда, дар давоми як соли соњибї.
Муайян кунед, ки барои 40 дона сањмияи пештар харидашуда чанд
сањмияи навинтишоршуда ба намуди дивиденд дода мешавад?
Масъалаи 9
Оид ба муайян намудани њаќќулсањм (дивиденд);
Фонди оинномавии љамъияти сањњомии «Хуљанд Торгмаш» баробар аст ба
3 млн. сомонї. Арзиши номиналии як сањмияи барои муомилот
баровардашуда баробар аст ба 200 сомонї. Фоидаи софи љамъияти сањњомї,

93
ки барои пардохти дивиденди сањмияњо људо карда шудааст 100 њазор
сомонї.
Шумораи сањмияњои ба муомилот баровардашуда ва дивиденди онњоро
муайян кунед агар 25%-и сањмияњо сањмияњои имтиёзнок ва 75%-и
сањмияњо, сањмияњои оддї бошанд?

94
 Тестњо доир ба мавзўи 6:
1. Моли махсус дар бозри фондї ин:
а) ќоѓази ќиматнок;
б) фондњои асосї;
в) капитали гардон;
г) нишонаи пулї.
2.Вазифаи биржаи фондї, ки аз таъсисдињии ќоидањои савдо,
идоракунии љараёнњои савдо, коркарди тартиби њалли бањсњо ва
ѓайро чи номида мешавад:
а) ташкилї;
б) назоратї;
в) њавасмандгардонї;
г) танзимкунї.
3. Ќисми бозори молиявї, ки амалиётњо доир ба пешнињод ва хариди
ќарзњои кўтоњмуддат ва миёнамуддат гузаронида мешаванд - ин
бозори:
а) ќарзї
б) пулї
в) фондї
г) бонкї
4. Моли махсуси бозори фондї, ки њам моликият ва њам ўњдадории
ќарзї мебошад – ин:
а) ќоѓази ќиматнок
б) нишонањои пулї
в) сармояи гардон
г) воситањои асосї
5. Ќисми бозори молиявї, ки интишор, хариду фурўши ќоѓазњои
ќиматнокро амалї мегардад,бозори _________ номида мешавад.
а) фондї

95
б) ќарзї
в) лизингї
г) андозї
6. Њуљљати пардохтии ќоѓази ќиматнок, ки дар њолати гирифтани
ќарзњои тиљоратї тартиб дода мешавад – ин:
а) чек
б) васиќа
в) аккредитив
г) коносамент
7. Сањмияи имтиёзнок - ин сањмияест, ки:
а) дорандаи ў њуќуќи овозро надорад, вале ба ў њаќќулсањми муайян шуда
дода мешавад
б) ќоѓази ќиматнокест, ки шахси аниќ таалуќ дорад.
в) ба соњиби худ њуќуќи идора намудани фоидаро медињад
г) имтиёзњоро дар ваќти листинг дорад
8. Номинали сањмия - ин:
а) ин нархи дар сањмия ќайдшуда
б) нархи хариду фурўши сањмия
в) хаљми њаќќулсањми солона, ки аз тарафи сањмдорон ќабул шудааст
г) даромадест, ки сањмиядор мегирад
9. Листинг-ин:
а) рўйхати аъзоёни биржаи фондї
б) муайянкунии нархи ќоѓазњои ќиматнок
в) ќоидаи иљозати ќоѓазњои ќиматнок ба савдо дар биржаи фондї
г) иљораи фондњои асосии истењсолї
10. Чек-ин:
а) ўњдадории ќарз, ки барои пардохти љамъи пули муайяни ба ќарз
гирифташуда
б) фармоиши соњиби пасандози бонкї

96
в) ќоѓази ќиматноки њиссагї
г) ўњдадории ќарзии бонкї
11. Намудњои сањмия аз рўи даромаднокї:
а) оддї, имтиёзнок.
б) пешнињодї, номї.
в) пешнињодї, оддї.
г) имтиёзнок, номї.
12. Дивиденди кадом намуди сањмияњо дар мадди аввал пардохта
мешаванд?
а) сањмияи оддї.
б) сањмияи имтиёзнок.
в) сањмияи номї.
г) сањмияи пешнињодї.
13. Соњибони сањмияи оддї њуќуќ доранд, ки:
а) дар маљлиси умумии сањомон иштирок кунанд.
б) дар фаъолияти љамъияти сањомї иштирок кунанд.
в) оиди масъалањои гузошташуда овоз дињанд.
г) њамаи љавобњо дурустанд.
14. Реестр ин:
а) сабти соњибияти ќоѓазњои ќиматнок
б) рўйхати маблаѓњои даромад
в) рўйхати шартномањо
г) рўйхати соњибони ќоѓазњои ќиматнок
15. Сањмия ба соњибаш чи гуна њуќуќ медињад?
а) њуќуќи гирифтани фоида
б) њуќуќи иштирок дар бозори ќоѓазњои ќиматнок
в) њуќуќи идоракунии љамъияти сањњомї
г) њуќуќи гирифтани фоида ва идоракунии љамъияти сањњомї
16. Вазифаи депозитор ин:

97
а) хариду фурўши ќоѓазњои ќиматнок
б) барориши ќоѓазњои ќиматнок
в) муайян кардани нархи ќоѓазњои ќиматнок
г) нигоњдории шањодатномањои ќоѓазњои ќиматнок
17. Вазифаи баќайдгирон:
а) ќайди даромади ќоѓазњои ќиматнок
б) ќайди мўњлати зисти ќоѓазњои ќиматнок
в) ќайди пардохти фоизи ќоѓазњои ќиматнок
г) ќайди дафтари рееэстр
18. Дар кадоме аз ин солњо ба ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар
бораи бозори ќоѓазњои ќиматнок ва фаъолияти биржавї» таѓироту
иловањо ворид карда нашудааст.
а) соли 1995.
б) соли 1994.
в) сол 2006.
г) соли 1998.
19. Агентї оиди ќоѓазњои ќиматнок ва маблаѓгузории њориљї дар
Љумњурии Тољикистон кай ташкил карда шудааст?
а) соли 2004.
б) соли 1993.
в) соли 2000.
г) соли 1998.
20. Ќонун «Дар бораи ќоѓазњои ќиматнок ва биржањои фондї» дар
Љумњурии Тољикистон кай ќабул карда шудааст?
а) 10- Марти соли 1998.
б) 10- Майи соли 1995.
в) 10- Марти соли 1992
г) 10- майи соли 2000.

98
99
 Мавзўи 7. Муносибатњои байналхалќии молиявї, ќарзї ва асъорї
Наќша:
1. Мафњуми низоми асъорї – молиявии байналхалќї.

2. Бозори асъорї.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Конститутсияи (Сарќонуни) Љумњурии Тољикистон. Душанбе: 6
ноябри 1994. Таѓироту иловањо моњи июни соли 2003.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе аз 28.07.2011.
3. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи фаъолияти иќтисодии
хориљї», Душанбе 27.12.1993
4. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати
асъор», Душанбе 04.11.1995.
5. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
6. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
7. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот Душанбе – 2006.
8. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
9. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.
10.Саидмуродов Л.Х. «Иќтисодиёти байналхалќї». Ирфон, Душанбе 2002.

1. Мафњуми низоми асъорї – молиявии байналхалќї.

Дар асоси фаъолияти иќтисодиёти љањонї низоми асъорї – молиявї

хобидааст. Низоми мазкур шакли ташкили муносибатњои асъорї – молиявиро
байни субъектони хољагии љањонї ифода карда, дар шакли созишномањои
байналхалќї мустањкам карда шудааст. Муносибатњои асъорї – молиявї на

100
танњо њаракати байналхалќии мол ва хизматњоро миёнаравї мекунанд,
балки соњаи муайяни фаъолиятро доранд.
Унсурњои низоми асъорї – молиявї. Низоми асъорї – молиявии
байналхалќї аз чунин унсурњои бањамалоќаманд иборат мебошад:
 муносибатњои асъорї оид ба шароитњои мубодила ва ивазшавии
дутарафаи асъорњои миллї, механизмњои танзими ќурби асъорњо;
 муносибатњои молиявї, ки бозорњои молиявии байналхалќиро ва
механизмњои савдои асъорї, ќоѓазњои ќиматнок ва ќарзњоро дар бар
мегирад;
 муносибатњои иќтисодї, ки дар љараёни њисобњои байналхалќї
ба миён меоянд, дар тавозуни пардохти мамлакат ифода меёбанд.
Унсури асосии низоми асъорї – молиявии байналхалќї ин муносибати
асъорї мебошад. Бо маънои васеъаш асъор њамчун мол дарк карда мешавад,
ки вазифаи пулњоро дар хољагии љањонї иљро карда метавонад. Вобаста аз
таъинот, асъор ба миллї ва хориљї људо мешавад. Асъори миллї воситаи
пардохти ќонунї дар миќёси мамлакати мазкур мебошад. Асъори хориљї
воситаи пардохти ќонунї, ки дар миќёти дигар мамлакатњо истифода
мешавад.
Низоми асъории љањонї ва марњилањои бавуљудоии он:
Низоми асъори љањонї аз низомњои асъори миллии
бањамтаъсиррасонанда ва инчунин аз муассисањои (институтњои) асъории
байналхалќї иборат мебошад. Ба марњилањои гуногуни инкишофи
иќтисодиёти љањонї чунин низомњои асъори љањонї хос буданд:
 стандарти тиллої;
 асъорї – тиллої (Бреттон - Вудсї);
 ќурби асъорњои таѓйирёбандаи идорашаванда.
Њар як низоми номбаршуда ба марњилаи муайяни камолоти
муносибатњои иќтисодии байналхалќї мувофиќат мекунанд. Бо баробари
таѓйирёбии шароитњои иќтисодї заминањо барои гузариш ба низоми асъори
101
љањонии нав пойдор мегарданд. Таснифоти низомњои асъории байналхалќї
дар он асос меёбад, ки кадом актив барои танзим намудани номутаносибї дар
њисобњои байналхалќї имкониятњоро фароњам меоварад. Вобаста аз
нишондоди додашуда, низоми асъори байналхалќии тиллої, тиллої – девизї
ва стандарти пулиро људо мекунанд.

2. Бозори асъорї.

Бозори асъор ин марказњои расмие, ки дар онњо харидуфурўши

асъорњои хориљї бо ќурби миллї амалї мегардад, ки дар асоси талабот ва
пешнињод таъсис меёбанд. Гардиши байналхалќии пардохте, ки бо пардохти
ўњдадорињои шахсони њуќуќї ва воќеъии мамлакатњои гуногун алоќаманд
аст, ба воситаи бозори асъор хизматгузорї карда мешавад.
Сохтори бозори асъор

Секторњои дигари бозори

Бозори байнибонкї асъор

Биржавї

Мустаќим Мизољї

Броекрї
Вазифањои бозори љањонии асъор. Аз нуќтаи назари функсионалї,
бозорњои асъор барои чунин чорабинињо хизмат мекунанд:
 амалигардонии махсуси њисобњои байналхалќї;
 суѓуртакунии хавфњои асъорї ва ќарзї;
 алоќамандии бозорњои љањонии асъор, ќарзњо ва молия;
102
  диверсификатсияи захирањои асъории бонкњо, фирмањо ва
давлат;
 танзими ќурби асъорњо (бозорї ва давлатї);
 ба даст овардани фоидаи спекулятивї аз тарафи иштирокчиёни
он дар намуди фарќият дар ќурби асъорњо;
 амалї гардонии сиёсати асъорї, ки ба танзими давлатии
иќтисодиёт равона карда шудаанд.
Нархмонии (котировкаи) асъорї. Амалиётњои асъорї бе нархмонии
онњо ѓайриимкон аст. Нархмонии асъорњо ин муайян намудани ќурби онњо
мебошад. Таърихан се усули нархмонии асъори хориљї нисбат ба асъори
миллї мављуд аст: мустаќим, ѓайримустаќим ва кросс-нархмонї.
Нархмонии мустаќими асъорї нисбатан пањн гаштааст, ки њангоми он ќурби
воњиди асъори хориљї дар асъори миллї ифода меёбад. Нархмонии
ѓайримустаќим бештар дар Британияи Кабур истифода мешавад, ки дар он
љо ин анъана дар даврае пойдор шуда буд, ки дар он асъорњо ба фунт
стерлинг баробар карда мешуданд. Кросс-нархмонї ин ифодаёбии ќурби ду
асъор нисбати якдигар бо воситаи ќурби њар яки онњо нисбат ба асъори
сеюм мебошад.
Талабот ва пешнињод ба асъор. Талабот ба асъор аз тарафи
воридоткунандагони ватанї, инвесторон, содиркунандагони молу хизматњои
ватанї таъсис меёбад. Пешнињоди асъори хориљї аз тарафи вридкунандагони
молу хизматњои ватанї, инвесторони хориљї ва содиркунандагони ватанї
таъсис меёбад. Бояд ба он диќќат дод, ки таѓйирёбии талабот ва пешнињоди
асъор на танњо аз њисоби зарурияти хизматрасонии гардиши байналхалќии
мол ва хизматњо, балки аз њисоби њаракати байналхалќии омилњои
истењсолот низ ба миён меояд.
Омилњое, ки ба талабот ва пешнињоди асъор таъсир мерасонанд. Ба
шумораи омилњое, ки ба талабот ва пешнињоди асъор таъсир мерасонанд,
инњо дохил мешаванд:
103
  ахбороти нав оид ба њодисањои зарури иќтисодї дар мамлакат ва
хориља;
 пешбинињои оќилонаи шумораи зиёди амалиётчиён зери таъсири
рафтори иштирокчиёни калонтарини бозори асъор;
 њодисањои характери иќтисодї ва сиёсї дошта, ки дар натиљаи
онњо дар бозори асъор мањдудиятњо љорї шуданашон мумкин аст.
Дар асоси талабот ба асъори хориљї њам нархи худи асъор ва њам
таносуби нархи молњо дар мамлакат ва хориља хобидааст. Агар мол дар
дигар мамлакат арзонтар бошад, он гоњ барои хариди он талабот ба асъори
ин мамлакат зиёд мешавад. Талабот ба асъори хориљї инчунин аз сатњи
нисбии даромадњо вобаста аст. Дар њолати афзоиши даромадњо дар
мамлакат нисбат ба даромадњои дигар мамлакатњои ба ин мамлакат
содироткунанда, резидентон талаботи худро ба молњо зиёд карда, мувофиќан
талабот ба асъори он мамлакат зиёд мешавад, ки дар натиља ба баландшавии
ќурби он оварда мерасонад. Талабот ба асъори хориљї дар натиљаи
зарурияти пардохт намудани молњои воридотї, активњои хориљї ба миён
омада, пешнињоди асъор бошад, дар натиљаи ба даст овардани даромадњо аз
содирот ва хариди активњои миллї аз тарафи шањрвандони хориљї афзоиш
меёбад.
Паритети ќобилияти харидорї (ПЌХ). Мувофиќи назарияи паритети
ќобилияти харидорї, нархи мол дар як мамлакат бояд ба нархи чунин мол дар
мамлакати дигар бо њисоби ќурби љорї мувофиќат кунад. Бо ибораи дигар,
як сабати молњо бояд дар ИМА, Љопон, Россия ва Тољикистон якхелла
бошад.
Паритети ќобилияти харидорї њамчун индикатори њолати таносуби
ќурби асъорњо мушоњида мешавад, ки фарќияти байни нархњоро дар
мамлакатњои гуногун ба назар мегирад. ПЌХ њангоми амалигардонии
муќоисакунињоии сатњи нархњо ва даромадњои аслї дар мамлакатњои бо

104
сатњи таварруми баланд истифода мешавад (махсусан барои мамлакатњои бо
иќтисодиёти гузариш буда).
Деволватсия ва револватсия. Тањти таъсири таносуби талабот ва
пешнињод ќурби асъор таѓйир меёбад. Пастшавии ќурби асъори миллї оид ба
таъминоти он шањодат дода, деволватсия номида мешавад. Баландшавии
ќурби асъори миллї бошад, ревалватсия номида мешавад.
Амалиётњои иќтисодї байни иштирокчиёни муносибатњои байналхалќї
бе мубодилаи як асъори миллї ба дигар асъор ѓайриимкон аст. Таносубњое,
ки бо он асъори як мамлакат ба асъори дигар иваз карда мешаванд, ќурби
асъор номида мешавад. Бо ибораи дигар њар як воњиди пулии хориљї ќурби
асъор, яъне нарх бо асъори миллии дигар мамлакат ифода ёфтаро дорад.
Асоси обеъктивии ќурби асъор ќобилияти харидории як асъор нисбат ба
асъори дигар мебошад.
Омилњои ба ќурби асъор таъсиррасонанда. Ба њолати ќурби асъор
њам омилњои характери сохторї доштаи њолати иќтисодиёти мамлакати
мазкурр ифодакунанда ва њам омилњои вазъиятие, ки зери таъсири тамоюли
тараќќиёти бозори љањонї доимо таѓйир меёбанд, таъсир мерасонанд.
Ба омилњои сохторие, ки ба ќурби асъор таъсир мерасонанд инњоро
дохил кардан мумкин аст:
 нишондињандањои рушди иќтисодї;
 њолати тавозуни пардохт;
 дараљаи вобастагї аз сарчашмањои берунаи ашё;
 афзоиши массаи пулї дар бозори дохилї;
 сатњи таваррум ва пешбинињои таваррумї;
 сатњи мизони фоиз;
 пардохтпазирии мамлакат ва боварї ба асъори миллї дар бозори
љањонї.

105
106
 Масъалањо барои мавзўи 7:
Масъалаи 1
Содиркунандаи молњои варзиши аз Англия аз фурўши мањсулоташ
маркањои олмониро мегирад. Аз рўи кадом ќурб маркањои олмонї ба фунт
стерлинг иваз карда мешавад. Агар ќурби асъорњои зерин нисбат ба доллар 1
фунт стерлинг баробар ба 1,6012 доллар ва 1 марка баробар ба 0,7275 доллар
баробар бошад.
Њал:
Агар GBP/USD = 1,6012, он гоњ USD1 = GBP1/1,6012
ва DEM/USD= 0,7275; USD1=DEM1/0,7275
барои ёфтани 1 GBP / DEM
1 GBP=1,6012/ 0,7275= 2,2010DEM
Масъалаи 2
Ќурби фунт стерлингро нисбат ба маркањои олмони ба воситаи
доллари амрикої муайян кунед, агар GRB/USD 1.6147 ва USD/DEM 1.8408
баробар бошад.
Њал:
1 GBP=1,6147x1,8408=2,9793 DEM
Масъалањо барои њалли мустаќилона
Масъалаи 1
Ќурби евро ва фунт стерлингро нисбат ба доллари ИМА муайян
намоед. Агар 1 евро =1,0618 ва 1 фунт стерлинг=1,6147 муайян намоед.
Масъалаи 2
Содиркунандаи мураббо аз фурўши мањсулоташ маркањои олмониро
мегирад. Аз руи кадом ќурб маркањои олмонї ба фунт стерлинг иваз карда
мешавад. Агар ќурби асъорњои зерин нисбат ба доллар 1 фунт стерлинг
баробар ба 1,6012 доллар ва 1 доллар баробар ба 1,4056 марка баробар
бошад.

107
 Масъалаи 3
Дилери асъор 1 млн. маркаро ба доллар аз рўи 1,8420 харид. Дар охири
рўз дилер маркањоро аз рўи ќурби 1,8408 фурўхт. Натиљаи амалиётњои
зеринро муайян намоед.
Масъалаи 4
Нуќтаи мубодилаи асъор нархњои зерини доллари амрикоиро муайян
кардааст: USD/RUR 24.30/25.60. Дар давоми рўз як миљоз 1000 доллари
ИМА-ро фурўхт. Миљози дигар бошад 1000 доллар харид. Фоидаи гирифтаи
нуќтаи асъорро муайян кунед.
Масъалаи 5
Асъори боќимондаи дар њисобномаи 52 љойгир будаи ЉС «Торгмаш»
1-уми январи соли 2009, 3400 долларро ташкил медод. Дар ин давра ќурби 1
доллар дар Бонки миллии Тољикистон ба 4 сомонї 4.10 дирам баробар буд.
Маблаѓи асъори боќимондаи дар њисобнома љойгир буда, то 1-уми феврали
соли 2010 бетаѓир монд. Дар ин давра ќурби 1 доллар дар Бонки миллии
Тољикистон ба 4 сомону 35 дирам баробар шуд.
Фарќи байни ќурби асъорро дар даврањои дар боло зикр карда шуда
муайн наомед. Фарќи њосилшуда мусбї ё манфї?

108
 Тестњо доир ба мавзўи 7:
1. Дар Љумњурии Тољикистон нархи як дона мол 5 сомониро ташкил
мекунад; дар хориља чунин мол 3 долл. арзиш дорад. Агар ќурби сомонї
нисбати доллар ба 1,5 сомонї барои як долл. бошад, он гоњ:
а) содироти чунин мол фоидаовар, (яъне ба 3 сомонї фоидаовар)
б) содироти чунин мол фоидаовар, (яъне ба 4,5 сомонї фоидаовар)
в) содироти чунин мол зараровар
г) содирот таъсир намекунад
2. Дар Љумњурии Тољикистон нархи як дона мол 5 сомониро ташкил
мекунад; дар хориља чунин мол 3 долл. арзиш дорад. Агар ќурби сомонї
нисбати доллар ба 2,8 сомонї барои як долл. бошад, он гоњ:
а) содироти чунин мол фоидаовар, (яъне ба 3,4 сомонї фоидаовар)
б) содироти чунин мол фоидаовар, (яъне ба 8,4 сомонї фоидаовар)
в) содирот таъсир намекунад
г) содироти чунин мол зараровар
3. Баландшавии ќурби сомонї назар ба асъори озодтабдилшаванда ба …
оварда мерасонад
а) зиёдшавии воридот
б) камшавии содирот
в) муњољирати ањолї
г) муњољирати кадрњо
4. Дар ваќти воридоти мол аз содирот зиёд шудан дар иќтисодиёт ба …
меоварад.
а) тавозуни ѓайрифаъоли савдо
б) тавозуни фаъоли савдо
в) беќурбшавии асъор
г) гардиши савдои хориљї
5. Дар ваќти содироти мол аз воридот зиёд шудан дар иќтисодиёт ба …

109
меоварад.
а) тавозуни ѓайрифаъоли савдо
б) тавозуни фаъоли савдо
в) беќурбшавии асъор
г) гардиши савдои хориљи
6. Пастшавии ќурби сомонї назар ба асъорњои озодтабдилшаванда …
њавасманд мекунад.
а) воридотро
б) содиротро
в) муњољиратро
г) истењсолотро
7. Ќарзе, ки бо гарави ќоѓазњои ќиматнок дода мешавад-ин:
а) ќарзи мўњлатнок
б) ќарзи бемўњлат
в) ќарзи ломбардї
г) ќарзи ипотекї
8. Муносибати ду асъор, ки аз онњо ќурби асъори сеюм сарчашма
мегирад - ин:
а) кросс - ќурб
б) ќурби ќайдшуда
в) долони асъор
г) спот-ќурб
9. Дар њолати давлат ўњдадории пардохти ќарзњо ва дигар
ўњдадорињоро ба зиммаи худ мегирад, вай ба сифати … баромад
мекунад.
а) кафолатчї
б) иљорадињанда
в) ќарзгиранда
г) дилер

110
10. Ќарзи байнидавлатї ин ќарзест, ки наќши ќарзгирандаро _______
мебозад.
а) бонк
б) давлат
в) корхона
г) хонавода
11. Низоми арзии байналхалќї чанд марњиларо дар бар мегирад?
а) 3 марњиларо.
б) 4 марњиларо
в) 6 марњиларо.
г) 2 марњиларо.
12. 22 июни соли 1944 дар низоми арзї чї навигари ба вуќуъ пайваст?
а) конфронси Бреттон Вудск шуда гузашт.
б) конфронси Генуя шуда гузашт.
в) Оинномаи МВФ тасдиќ шуд.
г) Бонки миллии Тољикистон ба кор шурўъ кард.
13. Марњилаи 2-юми низоми арзии байналхалќї кай шуда гузашт?
а) соли 1867.
б) соли 1944.
в) соли 1922.
г) соли 2000

111
 Мавзўи 8. Моњият ва вазифањои пул
Наќша:
1. Зарурияти пайдоиши пул.
2. Вазифањои асосии пул ва тавсифи онњо.
3. Намудњои пул.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе аз 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва назорати
асъор», Душанбе 04.11.1995.
3. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
4. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
5. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот. Душанбе – 2006.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Зарурияти пайдоиши пул.

Дар даврањои тараќќиёти љамъиятї мубодилаи молњо характери
тасодуфї доштанд. Он байни ќабилањо сурат мегирифт. Ин мубодилоти
тасодуфї шакли арзиши мол, ки дар он як намуди мол таљассум карда, ин
молњо ба њамдигар иваз карда мешуданд. Дар натиљаи таќсимоти
љамъиятии мењнат оњиста-оњиста соњањои алоњидаи чорводорї ва
растанипарварї људо шуданд ва мол ивазкунї шакли мунтазамро гирифт. Дар
њар ќабила ягон намуди мол чорвои калони шохдор, гўсфанд, гандум ё љав
роли эквиваленти њамаи молњои дигарро мебозидагї шуд. Ин молњо ба љои
пул баромад мекарданд. Дар натиљаи таќсимоти дуюми калони љамъиятии

112
мењнат, яъне људошудани соњањои њунармандї, аз зироаткорї ба он оварда
расонид, ки вазифаи пулро оњиста-оњиста металлњо мебозидагї шуданд.
Њунармандон аввало аз металлњои биринљї олотњои заруриро месохтагї
шуданд. Масалан: табар, корд, найза ва ин асбобњо ба дигар маводњои зарурї
иваз карда мешуд.
Оњиста-оњиста дар натиљаи тараќќиёти љамъият нуќра ва тилло роли
пулро мебозидагї шуд, барои он, ки металлњо ба хосиятњои зерин доро
мебошанд:
1. таркиби онњо якхелаанд;
2. таќисмоти онњо осон мебошад;
3. онњо арзиши баланд доранд;
4. онњоро бе нобудшавї дуру дароз нигоњ дошта мешавад.
Инчунин ин металлњо наќши эквиваленти умумиро бо сабабњои зерин
иљро мекунанд:
1. Онњо арзиши истеъмолї доранд;
2. Дар ин металлњо мењнатї конкретї њамчун таљассуми мењнати
абстрактї ифода ёфта аст;
3. Дар ин металлњо мењнати шахсї харољот шуда, онњо таљассуми
мењнатї љамъиятї мебошад.
Пул – ин яке аз ихтироотњои бузурги афкори инсонист. Дар табиати
зинда ба пул монандро дарёфт кардан номумкин аст. Тамоми сохтори
иќтисодиёти муосир бо мављудияти пул муайян карда шудааст. Оид ба
пайдоиши пул таърихшиноси барљаста Фернан Бродел чунин ќайд мекунад
«Њангоми ба амал омадани мубодилаи молї, овози пулњо мебароянд».
Пул – ин њама воситањои пардохти эътироф шуда мебошад, ки ба мол
ва хизматњо иваз карда шуда, барои пардохти ќарзњо истифода мешаванд.
Пул яке аз категорияњои асоситарин ва марказии хољагидории молї
мебошад. Пул – ин эквиваленти умумї, шакли арзиши њама молњо мебошад.
2.Вазифањои асосии пул ва тавсифи онњо.

113
 Пул – ин моли махсусе мебошад, ки роли эквиваленти њамаи молњоро
бозида мењнати љамъияти молистењсолкунандагонро дар мањсулоти
конкретї ифода мекунад. (Нигаред ба наќшаи 1)
Наќшаи 1
Пул ин моли махсусест, ки роли эквиваленти

њамаи молњоро бозида мењнати љамъиятии

молистењкунандаро дар мањсулоти мушаххас

таљассум менамояд

Намудњои пул Вазифањои пул Гардиши пулї

Ченаки арзиш
Наќдї
Филизї

(металлї) Воситаи
муомилот
Ѓайринаќдї
Ќоѓазї
Воситаи пардохт
(ќарзї)

Гардиши Пулњои љањонї

ѓайринаќдї

Воситаи ѓункунї

Моњияти пул дар вазифањои он зоњир мегардад. Вазифањои пул

наќши онро дар њаёти хољагидории љамъият муайян мекунанд. Ин наќши
пул дар инњо зоњир мегардад:

114
  пул – ин мол, эквивалент буда, њангоми мубодилаи молњои
(корњо, хизматњо) гуногун ба сифати миёнарав баромад карда, ба сарфаи
ваќт ва мењнат мусоидат менамояд;
 пул – ин фишанги таљрибаи хољагидорист. Он њангоми
њисобњои муњосиботї, идоравї ва оморї, њангоми тањияи тавозуни
муњосиботї ва наќшаи молиявї ва ѓайрањо васеъ истифода мешавад. Пул –
ин забони бозор аст.
 пул њангоми омўзиш ва њалли чунин њодисањои њаёти
хољагидорї ба монанди таваррум, дефлятсия, бекорї ва ѓайрањо истифода
мешавад.
Дар истењсоли молї пул чунин вазифањоро иљро мекунад:
1. ченаки арзиш;
2. воситаи муомилот;
3. воситаи пардохт;
4. воситаи ѓункунї;
5. пулњои љањонї;
1. Ченаки арзиш – ин пул њамчун эквиваленти умумии арзиши њамаи
молњо ифода ёфтан мебошад. Ифодаи пули арзиши мол нарх номида
мешавад, яъне бо воситаи пул нархи молњои њархела бо масштаби якхела
оварда мешавад. Ба сифати воњиди пули њар як давлат ё гурўњи давлатњо
номгўи пули худро истифода мебаранд.Тољикистон-сомон, Россия-рубл,
Ќазоќистон-танга, Иттињодияи Аврупо-Евро, ИМА-доллар ва ѓайра.
2. Воситаи муомилот – пули расмиро њамчун воситаи муомилот дар
формулаи зерин ифода намудан мумкин аст: М-П-М´-П´.
3. Воситаи пардохт – барои мубодилаи молњо пул њамчун воситаи
пардохт ба шакли наќдї ва ѓайринаќдї иштирок мекунад.
4. Воситаи ѓункунї – дар ваќти харидани воситањои асосї маѓозаю
дўкону корхонањо, харидани воситањои наќлиёт…асбобњои ќиммати

115
ороишї, љамъ кардани маблаѓ барои харидани хонањо ва гузаронидани
маросимњо, њамчун воситаи ѓункунї иштирок менамояд.
5. Воњиди пулии давлатњое, ки бевосита ва бемамоният дар байни
давлатњо дар љараёни мубодила иштирок мекунанд, пулњои љањонї
номида мешавад. Ин доллари ИМА, Евро ва рубли Россия….

3.Намудњои пул.
Пул намудњои зерин дорад:
1. пули тиллої – металлї;
2. пулњои ќарзї – пулњои ќоѓазин;
3. пулњои гардиши ѓайринаќдї;
Дар асрњои XIX ва XX дар тамоми мамлакатњои тараќќикардаи љањон
пули тиллоиро истифода мебурданд.
Хусусияти хоси пулњои тиллої, аз он иборат аст, ки онњо арзиши
худро доранд. Инчунин дар давоми муддати зиёд ќурби худро гум
намекунанд. Ин маънои онро дорад, ки чї ќадаре, ки танга аз талабот зиёд
истењсол карда шавад, онњо аз гардиш ба хазина мераванд. Аз сабаби он, ки
захираи тиллої то рафт кам шуда, барои гардиш миќдори зиёди тилло лозим
шуд, аксарияти давлатњо ба шакли нави пул гузаштанд. Ин шакли пул –
пулњои ќоѓазї ё ќарзї мебошанд. Масалан: сомон дар Тољикистон, доллар
дар ИМА. Бори аввал ин пулњои ќоѓазї мувофиќи њисоботи бонкњои њар
мамлакат ба як миќдори муайяни тилло иваз карда мешавад. Масалан: дар
ИЉШС (СССР) 1 рубл ба 0,987412 гр тилло баробар буд, 1 доллари ИМА
бошад ба 0,888 гр тилло баробар аст.
Лекин дар шароити иќтисодии бозоргонии њозира пулњои миллии њар
як мамлакатњо аз рўи ќурби пулњои љањонї(евро, доллар, рубл) муќаррар
карда мешавад, на аз рўи миќдори пул.
Пулњои ќоѓазї – нишонаи пулї буда, намояндаи асосии пулњои њаќиќї
мебошанд. Таърихан пулњои ќоѓазї аз муомилоти пулњои металлї пайдо

116
шуда, дар гардиш њамчун ивазкунандагони тангањои тиллої ва ё нуќрагии
дар муомилот буда, баромад мекунанд.
Пулњои ќарзї дар њолат пайдо мешаванд, ки агар капитал худи
истењсолотро забт намуда, ба он шакли нав нисбат ба пештараро медињад.
Онњо аз муомилот њамчун «мол – пул» бар намомада, балки аз истењсолот,
аз гирдгардиши капитал ба миён меоянд.
Пулњои ќарзї чунин тањаввулро аз сар гузаронидааст: кортњои ќарзї,
вексели оддї, весели гузаранда, банкнота, депозити бонкї, чек, сертификати
депозитї, пулњои электронї.
Вексел – ўњдадории хаттии ќарзгиранда (вексели оддї) ва ё фармони
ќарздињандаро ба ќарзгиранда (вексели гузаранда – тратта) оид ба пардохт
намудани маблаѓи дар он ќайд шуда баъд аз мўњлати муайян ба шахси сеюм
(ба ремитент) дар назар дорад.
Банкнота – ўњдадории ќарзии (ва ё вексели) бонкї. Дар давраи муосир
банкнота аз тарафи бонкњои марказї бароварда шуда, он аз вексел ва пулњои
ќоѓази фарќ мекунад.
Чек њамчун олоти гардишкунандаи ќарзї нисбат ба вексел ва банкнота
бо баробари таъсисёбии бонкњои тиљоратї ва љамъоварии воситањои пули
дар њисобњои љорї, дертар пайдо шудаанд. Ин намуди вексели гузаранда
мебошад, ки соњиби пасандоз ба бонки тиљоратї ва ё бонки марказї
менависад.
Чунин намудњои чекњо мављуданд: номї, ордерї, пешнињодшаванда,
њисобї, аксептшуда.
Табиати иќтисодии чек дар он аст, он дар аввал њамчун воситаи ба даст
овардани пулњои наќд дар бонкњо хизмат карда, дуюм њамчун воситаи
муомилот ва пардохт баромад мекунанд, ва сеюм, олоти њисоббаробаркунии
ѓайринаќдї мебошанд.

117
 Масъалањо барои мавзўи 8:
Масълаи 1
Фарз мекунем, ки соли гузашта миќдори пули дар муомилот
истифодашуда 1 млн. сомонї буд, вале далелу раќамњои оморї шањодат
медињанд, ки дар њамин давра арзиши молњои фурўхташуда ба 10 млн.
сомонї баробар аст. Муайян кунед, ки ба њисоби миёна дар ин давра пул чанд
маротиба гаридиш кардааст?
Њал:
Ин нишонаи он аст, ки њар як сомонї ба њисоби миёна дар ин давра 10
маротиба гардиш кардааст, яъне суръати гардиши пул ба 10 баробар аст.
Масъалаи 2
Барои мисол: дар давлате 1 млн. воњиди пулї ва 1 млн. дона моли
муайян мављуд буда, нархи як дона мол ба як воњиди пулї баробар аст. Агар
бо сабабе њукумат ба муомилот боз 1 млн. воњиди пулии дигар барорад, пас
чи мешавад?
Њал:
Одамон баъди чанде шоњиди он мегарданд, ки сарф кардани миќдори
пулњои иловагї ѓайриимкон аст, зеро дар бозор миќдори молњо зиёд
нашудааст. Аз ин рў, раќобати байни одамон барои њарчї зудтару зиёдтар
харидани молњои мављуда сар шуда, хоњу нохоњ боиси болоравии нархњо
мегардад. Ин раќобат то баробар шудани нархи як дона мол ба ду воњиди
пулї давом мекунад.
Њамин тавр, барои устувор нигоњ доштани ќурби пулу нархи молњо
зарур аст, ки таносуби байни миќдори пул ва арзиши молњои мављуда
таъмин карда шавад.
Масъалаи 3
Фарз мекунем, ки суръати гардиши пул 10 маротиба нею 12 маротиба
аст. Дар њолати таѓйир наёфтани миќдори пули дар муомилот буда (1 млн.

118
сомонї) ќобилияти харидории мардум ба 12 млн. сомонї баробар мешавад.
Агар дар ин давра миќдори молњои дар бозор буда (10 млн.сомонї) зиёд
нашавад, хоњ нохоњ баъди чанде нархи молњо 20 фоиз боло рафта, ќурби
пули сомонї паст мешавад.

119
 Тестњо доир ба мавзўи 8:
1. Вазифаи пулњои љањонї дар асоси гардиш намудани кадоме аз
гуфтањо дар бозори љањонї ба миён омадааст.
а) металлњои нодир;
б) мањсулоти пашмин;
в) тангањои мисин;
г) мањсулоти хўрокворї ба сифати пул.
2. Пулњои љањонї дар бозори байналхалќї ба кадом сифат баромад
мекунанд:
а) воситаи кам намудани муомилањои савдої;
б) воситаи афзоишёбии муомилањои бартерї;
в) омили боздорандаи муносибатњои раќобатї;
г) воситаи умумии пардохтї ва харидорї.
3. Дар натиљаи истифодабарии вазифаи пул њамчун воситаи пардохт
а) миќдори пулњои наќдинаи гардишкунанда бетаѓйир мемонад;
б) миќдори пулњои наќд дар гардиш афзоиш меёбанд;
в)људошавии субъектони хољагидорї њангоми амалигардонии муомилањои
савдої пурзўр мегарданд;
г) зарурияти истифодабарии пулњои наќд њангоми муомилањои савдої
кам мешаванд.
4. Пулњои ќарзї – ин:
а) капитали пулие, ки дар шакли пулї баромад мекунад;
б) нишонањои пулї дар соњаи муомилањои савдоии бевосита њангоми
пардохти онњо бо наќдина;
в) намуди пулњои хазинагї;
г) нишонањои пулие, ки бо таъсисёбии боигарї алоќаманд аст.
5. Пулњои ќоѓазї:
а) аз тарафи давлат бо воситаи маљбурї ворид карда мешаванд;
б) нишонањои номии авлодњои њукмрон ва ё коркунони давлатї;

120
в) наќши воситаи харидорї ва пардохтиро иљро карда наметавонанд;
г) аз тарафи давлат ба таври маљбурї љорї карда мешаванд.
6. Чек – ин:
а) корти ќарзї;
б) њуљљати пулї бе њуќуќи ба шахси дигар пешкаш намудан;
в) фармони хаттии соњиби њисоби бонкї оид ба пардохти маблаѓи муайяни
пулї аз њисоби ў ба пешкашкунандаи чек;
г) пулњое, ки дар гаридиши пулї ќарор доранд.
7. Моњияти пул њамчун эквиваленти умумї дар кадоме аз хусусиятњои
зерин зоњир мегардад:
а) шаклњои металлї;
б) ќобилияти ќарзї;
в) шакли ѓайринаќдї;
г) вазифањои пул.
8. Пул – ин моли махсусест, ки шакли натуралии он дар кадоме аз
гуфтањо инъикос меёбад:
а) воситаи техникии гардиш;
б) вазифаи љамъиятии эквиваленти умумї;
в) диќќатљалбкунии онњо барои одамон;
г) имконияти амалигардонї дар сифати тангањо.
9. Вазифаи пул њамчун воситаи гардиш – ин:
а) дарёфти онњо дар шакли ѓайрибозоргирї;
б) иљро намудани наќши миёнарав дар мубодилаи молї;
в) иљро намудани наќши воситаи пардохт;
г) иштирок дар муомилањои бартерї.
10. Вазифаи пул њамчун ченаки арзиш – ин ќобилияти пулњо оид ба чен
кардани:
а) эњтиёљотњои шахсии инсон;
б) арзиши нишонањои пулї;

121
в) суръати гардиши худи пулњо;
г) миќдори мењнати барои истењсоли мол сарф шуда
11. Кадоме аз ин амалиётњо ба њисоботи ѓайринаќдии пулї дохил
мешавад?
а) мултипликатори бонкї
б) њисобу китоб бо роњи инкассавї
в) сиёсати даромадї
г) сикказании тангањо.
12. Эмиссия ин:
а) барориши пулњои наќд ва барориши ќоѓазњои ќиматнок
б) гардиши ѓайринаќдии пулї
в) фурўши пулњои ќоѓазин
г) њисоббаробаркунї бо воситаи кортњои пластикї.
13. Дар истењсолоти молї пул чанд вазифаро иљро мекунад?
а) 7 вазифаро
б) 5 вазифаро
б) 2 вазифаро
г) 3 вазифаро
14. Пул кадоме аз ин вазифаро иљро мекунад?
а) воситаи ѓункунї
б) воситаи таклифотї
в) воситаи истеъмолї
г) воситаи талабот
15. Масоњати нарх ин:
а) муайян намудани ММД
б) бо воситаи пул чен намудани арзиши мол
в) сармояи бонкњои тиљоратї.
г) њаракати сармоя аз бонки тиљоратї ба дигар бонк

122
123
 Мавзўи 9. Гардиши пулї ва тартиби ташкили он.
Наќша:
1. Мафњуми гардиши пулї
2. Чоп ва эмиссияи пул
3. Мултипликатори бонкї

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе аз 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
3. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
4. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008 сол.
5. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот Душанбе – 2006.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Мафњуми гардиши пулї

Барои он ки пул тавонад ба муомилоти молї дуруст хизмат кунад,
зарур аст, ки он баробари њаракати молњо (аз фурўшандагон ба
харидорон) дар гардиш бошад, яъне муомилоти молї мутаносибан
муомилоти пулиро талаб мекунад.
Њаракати пайвастаи пул (наќдию ѓайринаќдї) њангоми хариду
фурўши молњо, хизматрасонињо ва иљрои дигар ўњдадорињои марбути
чунин муносибат гардиши пулї номида мешавад.
Гардиши пули њар як мамлакат аз њаракати пул дар байни
субъектњои зерин иборат аст:

124
  Бонки марказї (миллї) ба бонкњои тиљоратї њангоми додани пул
барои ќонеъкунии талаботи мизољон ва баргардонидани пул бо маќсади
иљрои ўњдадорињою зиёд кардани захирањои њисобњои муросилотї
(корреспондентї).
 Бонкњои тиљоратї ва мизољони онњо (шахсони њуќуќию воќеї)
њангоми додани ќарзу маблаѓњои дар суратњисобњои онњо буда,
баргардонидани ќарњою пасандози пулњои муваќќатан озодмонда;
 Шахсони њуќуќї њангоми иљрои ўњдадорињои байнињамдигарї
вобаста ба пардохти арзиши молњою хизматњои расонидашуда;
 Шахсони њуќуќї ва воќеї њангоми додани музди мењнат, нафаќа,
аъзоњаќќї, додани пули хизматњои расонидашуда (масалан, њангоми
таъмири хона аз љониби ягон ширкат) ва ѓайра.
 Шахсони воќеї њангоми хариду фурўши молњоюхизматрасонї,
гирифтани ќарз аз якдигар ва баргардонидани он;
 Бонкњо ва муассисањои молиявии ѓайрибонкї (ташкилотњои
суѓуртавї, хазинаи нафаќа, нуќтаи ивази асъор, бирљаи асъор, бирљаи
ќоѓазњои ќиматнок ва ѓайра) њангоми додани ќарзу маблаѓњои пулї аз
суратњисобњои онњо, баргардонидани ќарзњою иљрои ўњдадорињои дигар
ва маблаѓгузорї дар суратњисоб;
 Муассисањои молиявии ѓайрибонкї ва ањолї њангоми додани
нафаќа, маблаѓи суѓурта, хариду фурўши асъору сањмияњо ва ѓайра.
Азбаски ба муомилоти молї пулњои наќдї ва ѓайринаќдї хизмат
мекнанд гардиши пулї ба ду гурўњ таќсим мешаванд:
Гардиши пули наќдї
Гардиши пулии наќдї (муомилоти наќдии пулї) љараёни мутасили
њаракати пулњои наќд мебошад, ки бо бонкнотањо ва ё чиптањои бонкї,
чиптањои хазинагї, тангањои майдаи металлї ифода карда мешавад.
Он аз гардиши пулњои хазинадорї, пулњои ќарзї (бонкнотањо) ва
тангањои филиззї иборат аст. Пулњои хазинадорї аз љониби вазорати молия

125
ё хазинадорї бароварда шуда, барои пўшонидани касри буљет истифода
мешаванд. Аммо пулњои ќарзї аз љонибї бонки марказї (миллї) бо роњи
ќарздињї ба њукумату субъектњои хољагидорї ва хариди асъори хориљї ба
муомилот бароварда мешаванд.
Гардиши пулии ѓайринаќдї. Он аз гардиши пайвастаи пасандозњои бонкии
шахсони њуќуќию воќеї иборат аст. Гардиши пасандозњо ё пулњои дар
суратњисобњои бонї буда бо истифодаи векселњо, чекњо, котњои бонкї,
супоришномањои пулию талабномањои пулгирї таъмин карда мешавад.
Истифодаи техникаю технологияи њозиразамон дар соњаи бонкдорї рўз аз
рўз намудњои хизматрасонии бонкиро зиёд менамояд.
Маќсади гардиши пули наќдию ѓайринаќдї таъмини самаранокии
муомилоти молї ва пардохтњо мебошад. Ташкили дурусти он имконият
медињад:
 Устувории ќурби пули миллї, ки яке аз шартњои пешрафти иќтисодиёт
мебошад, таъмин карда шавад;
 Њаракати сариваќтии маблаѓњои пулї (пардохтњо) дар байни
суратњисобњои мизољон амалї гардад;
 Гардиши пул, нигањдоштани захирањои пулї ва ивазкунии пулњои
фарсудашуда бо харљи камтарин ба анљом расонида шавад;
 Талаботи асосноки мизољон ба ќарз ва пули наќд ќаноатманд карда
шавад.
Муомилоти пулї равишњои пулњоро байни бонки марказї ва бонкњои
тиљоратї (ташкилотњои ќарзї); байни бонкњои тиљоратї; бонкњои тиљоратї
ва корхонаю ташкилотњо ба миён меоянд. Муомилоти пулї ба ду соња људо
мешавад: наќдї ва ѓайринаќдї.
Бозори пулї ба монанди дигар бозорњо бо худ механизми
бањамтаъсиррасонии талабот ва пешнињодро ифода мекунад. Агар талабот
ба пешнињод баробар бошад, он гоњ дар бозор мувозинатї пойдор мегардад.
Бо ибораи дигар, бозори пулї њангоми баробар будани талабот ба пулњо ва

126
пешнињоди пулњо, яъне дар њолате, ки пулњо дар иќтисодиёт барои
таъмини такрористењсоли васеъ кифоя мебошанд. Агар пешнињоди пулњо аз
талабот зиёд бошад, он гоњ афзоиши нархњо ба миён омада, одамон кўшиш
мекунанд аз пулњо озод шаванд, дар натиља гардиши пулњо босуръат
гардида нархњо боз њам тезтар баланд мешаванд. Агар пешнињоди пулњо аз
талаботи онњо кам бошад, дар ин њолат норасогии воситањои пардохтї ба
миён меояд, ки ба низоми њисоббаробаркунињо таъсири манфї расонида,
мубодилаи бартерї ба миён меояд.
Зинањои асосии гардиши пулии наќд. Гардиши наќдинаи пулї аз тарафи
давлат дар шахсияти Бонки миллї амали гардонида мешавад. Зиннањои
асосии ташкилкунандаи гардиши наќдинаи пулї дар Љумњурии Тољикистон
муассисањои минтаќавии Бонки миллї ва марказњои њисобї – хазинагї ба
њисоб мераванд.
Дар онњо фондњои захиравии бонкнотањо ва тангањо, инчунин
хазинањои гардон оид ба ќабул ва пардохти пулњои наќд мављуданд.
Марказњои њисобї – хазинагї фаъолияти њисобии субъектони хољагидориро
таъмин карда, инкосатсияи пулњоро амалї мегардонанд ва муомилањоро бо
муомилоти пулї алоќаманд бударо мегузаронанд.
Пулњои гардиши ѓайринаќдї ва наќдї ба ѓайр аз махсусиятњои худ,
бисёр љињатњои монанди доранд.
Гардиши ѓайринаќдии муосири Љумњурии Тољикистон мувофиќи
шартњои асосии зерин ташкил карда шудааст.
1. Корхонањои њама шаклњои моликият ўњдадоранд, ки воситањои
худро дар њисобњои бонкии худ нигоњ доранд. Дар хазинањои корхонањо
нигоњдории танњо маблаѓи муайяни пулњои наќд дар њудудњои додашуда
иљозат дода мешавад.
2. ќисими асосии њисобњои ѓайринаќдї бояд бо воситаи бонк амалї
гардад.

127
 3. Талаби пардохт бояд пеш аз фиристодани мол ва ё баъд аз
фиристодани он пешкаш шуданаш лозим. Лекин дар шароитњои бўњрони
пардохтњо миќдори зиёди молфурўшандагон пешпардохтро талаб мекунанд.
Дар баъзе њолатњо гирифтани пешакии пулњо пеш аз фурўши молњо
(пешпардохт) то 100% мерасад.
4. Пардохти мол ва хизматњо аз тарафи мизољони бонк танњо бо
розигии шахси њуќуќї ва ё воќеъии хизматрасонида шаванда амалї мегардад.
5. Шаклњои њисобњои ѓайринаќдии пардохтњое, ки бо
дастурамали Бонки миллии Тољикистон иљозат додашаванда, аз тарафи
корхонањо бо хоњиши худ интихоб карда мешавад.
Риоя намудани ин шартњо имконияти нигоњдории ќонунии гардиши
пулии амлишавандаро нигоњ медорад.
Њисобњои ѓайринаќдї дар асоси њуљљатњои њисобии шаклњои
муайяни аз тарафи Бонки миллї муќарраршуда ва бо риоя намудани
ќоидањои гардиши њуљаттњои муайян амалї мегардад.
Вобаста аз тарзи пардохт, намуди њуљаттњои њисоби ва усусли
ташкили гардиши њуљаттњо дар бонк чунин шаклњои асосии њисобњои
ѓайринаќдиро байни пардохткунанда ва пардохтгиранда људо мекунанд:
њисоббаробаркунињо бо супориши пардохтї, бо воситаи аккредитив, чекњо,
бо инкассо, бо кортњои пардохтї.
Асоси њисобњои ѓайринаќдї њисобњои байнибонкї мебошанд.
Њисобњо байни бонкњо дар њудуди Тољикистон бо воситаи марказњои
њисобї – хазинагии Бонки миллии Тољикистон амалї мегардад.

2.Чоп ва эмиссияи пул

Азбаски дар њама даврњо одамоне њастанд, ки ба чопи пулњои ќалбакию
гирифтани даромади бедардимиён шавќи хоса доранд, дар дунё бо маќсади
пешгирї намудани чунин амалиётњои ѓайриќонунї тартиби муайяни чопу ба
гардиш баровардани пул ќабул шудааст. Аслан пул аз љониби њукумати

128
мамлакат аз чоп бароварда мешавад. Дар ќисме аз мамлакатњо чопи пул ба
ўњдаи бонки марказї (миллї) гузошта шудааст.
Дар њарду суръат, бо ќарори њукумат гурўњи махсус аз њисоби олимону
рассомон ва мутахассисони молияю бонк ташкил карда мешаванд. Ин гурўњ
сохтори пул, њаљму миќдори пулњои чопшаванда, ќурби он нисбати пулњои
чопшаванда, ќурби он нисбати пулњои дар гардиш буда ва асъорњои озод
табдилшаванд, шакли пулњо, мўњлати чопу ба муомилот баровардани
онњоро муайян намуда, барои тасдиќ ба њукумат пешнињод менамояд.
Њукумат баъди тасдиќи пешнињод бо маќсади чопи пул ширкати лозимиро
интихоб мекунад.
Ширкати интихобшуда чопи пули миллиро дар шаклњои ќабулшуда ба
роњ мемонад. Баъдан ин пулњо аз љониби бонки марказї ба гардиш
бароварда мешаванд.
Вобаста ба ќурби пулу њаљми муомилоти молї њукуматњо ё бонкњои
марказї миќдори пулеро, ки барои таъмини талаботи гардиш зарур аст, аз чоп
мебароранд.
Тартиби ба муомилот баровардани пул, ки боиси зиёд шудани њаљми он
мегардад, эмиссияи пул ном дорад.
Дар аввал пулњо аз љониби давлат-эмитент бо воситаи бонки марказї
бароварда мешаванд. Баъдан њаљми пул дар муомилот бо роњи аз љониби
бонки марказї додани ќарз ба њукумату бонкњои тиљоратї ё харидани асъори
хориљї зиёд карда мешавад.
Дар натиљаи барориши пул даромади эмиссионї пайдо мешавад, ки он
баробар аст ба фарќи байни арзиши номиналї ва аризиши аслии пулњои наќд
(харљи чопи пулњо). Масалан, соли 1994 даромади эмиссионї дар ИМА 0,4
%, Британияи Кабир 0,3 % ва Олмон 0,5 %- и Маљмўаи мањсулоти дохилиро
ташкил дод. Мутаасифона, кишварњои хурд даромади ночизи эмисионї
доранд. Дар Љумњурии Тољикистон ин намуди даромад дар љамъи умумии

129
даромадњои Бонки миллї ба њисоб гирифта шуда, мувофиќи тартиби
муайяншуда андозбандї мешавад.
Эмиссияи пулњои ѓайринаќдї аз љониби бонкњои тиљоратї ва пулњои
наќдї аз љониби бонки марказї амалї мегардад.
Бонки тиљорати метавонад аз бонки марказї пули наќд гирад, агар дар
њисби муросилотиаш маблаѓи заруриро надошта бошад. Ин аст, ки њангоми
зарурат, аввал байни бонкњои марказию тиљоратї шартномаи ќарзї имзо
шуда, миќдори муайяни пул ба њисоби он гузаронида мешавад ва баъдан ба
ивази ин пул он метаваонад аз бонки марказї пули наќд гирад.
Њисоботи муросилотї - њисоби бонки тиљоратї, ки барои нигоњ
доштану истифодаи маќсадноки маблаѓњои он дар бонки марказї ё бонки
тиљоратии дигар кушода шудааст.
Маќсади эмиссия таъмини талаботи иловагии мизољон ба пул мебошад.
Талаботи иловагї мумкин аст ба зиёдшаваии њаљми истењсолот ё болоравии
нархњо вобаста бошад. Бонњои тиљоратї талаботи иловагии мизољонро аз
њисоби сармояи худ ќонеъ карда наметавонанд, зеро он танњо барои
ќонеъгардонии талаботи доимї басанда асту халос.
Эмиссияи пулњои наќд бе дарназардошти зиёдшавии ММД ё
сармоягузорињои хориљї метавонад боиси беќурбшавии пулу болоравии
нархњо гардад. Аз ин рў, зарур аст, ки эмиссияи пули наќд ба наќшаи муайя
асос меёбад. Бонки марказї аз рўи пешбинињои гардиши кассавии бонкњои
тиљоратї ва тањлилњои худ, ки ба зиёдшавии њаљми истењсолот, таѓйир
ёфтани таварруму ќурби пул асос ёфтааст, њаљми тахминии эмиссияи пулро
дар мўњлатњои алоњида муайян менамояд. Баъдан эмиссияи пул аз љониби
сохторњои бонки марказї бо тартиби дар наќша нишондодашуда амалї када
мешавад.

3. Мултипликатори бонкї

130
 Пешрафти соњаи бонкдорию афзалияти воситањои њозиразамони
њисоббаробаркунї, чунин имконияти њимояи маблаѓњои пулї аз беќуршавї
(бо роњи гирифтани фоиз аз пасандози онњо дар бонк) ќисми зиёди
мардумро водор сохт, то маблаѓњои пулии худро дар бонкњо пасандоз
кунанд. Бонкњо наметаваонанд ин пасандозњоро бе њаракат нигоњ доранд,
зеро ба онњо даромаде лозим буд, ки аз њисобаш њам харољотњои худро
пўшонанду њам ба амонатгузорон фоиз дињанд. Ин аст, ки ќарздињї аз
њисоби пасандозњо яке аз вазифањои асосии бонкњо ба шумор меравад.
Ќарзгирандагон маблаѓњои гирифтааашонро барои хариди молу иљрои
ўњдадорињои пулии худ сарф мекунанд. Ин пулњо ба воситаи маѓозаю дигар
нуќтањои савдо боз ба бонк баргашта пасандоз мешавад. Њамин тариќ, дар
муомилоти молию пулї гардиши пайвастае (пасандоз - ќарз – соњаи савдою
хизматрасонї – пасандоз – ќарзї) вуљуд дорад, ки боиси зиёдшаваии њаљми
пул дар муомилот мегардад. Ин гардиш хусусияти объективї дошта, аз
хоњиши одамон вобаста нест. Бонки марказї имкон дорад фишангњои
назоратии худро истифода карда, онро танзим намояд.
с

131
 Масъалањо барои мавзўи 9:
Масъалаи 1
Тасаввур мекунем, ки сатњи нарх ва арзиши доллар дар соли 2009-ум 1,0
ва 1 сомониро ба таври мувофиќ ташкил медињад. Агар сатњи нарх дар соли
2010-ум то 1,47 афзояд арзиши сомонї ба чанд баробар мешавад. Њангоми
сатхи нарх то 0,25 паст шудан арзиши сомонї то чи андоза таѓйир меёбад? Аз
љавобњои худ Шумо чи гуна хулосаи умумї бароварда метавонед.
Њал:
Агар дар соли 2010-ум сатњи нархњо то 1,47 афзоиш ёбад ин онро
нишонмедињад, ки сатњи тавварум дар давоми соли ба 47% афзудааст, яъне
беќурбашавии сомонї нисбати доллар ба 47% баробар гаштааст.

Масъалаи 2
Њами истењсолот дар љумњурї дар як сол 120 млн. сомониро ташкил
медињад. Агар суръати гардиши пул дар як сол ба њисоби миёна 4 маротиба
бошад, пас барои муомилот дар як сол чанд млн. сомонї зарур аст.

Масъалаи 3
Миќдори пули барои муомилот зарур буда, муайян карда шавад.
Маблаѓи молњои барои фурўш тайёршуда 2112,2 млн. сомонї /ХМФ/
аст.
Миќдори молњое, ки барои пардохти ќарз фурўхта шудаанд, аммо
мўњлати пардохташон нарасидааст /МКП/ 13,0 млн. сомонї аст.
Миќдори молњои барои пардохти ќарз фурўхта шудаанд, ки мўњлати
пардохташон расидааст 213,3 млн. сомонї /МКР/ аст. Маблаѓи
њисоббаробаркунии тарафайн /взаимные расчеты/ ХТ/ 11,3 млн. сомонї аст.
Гардиши миёнаи пули дар муомилот буда, 4 маротиба мебошад.
Тестњо доир ба мавзўи 9:

132
1. Базаи пулї нисбат ба массаи пулї – ин:
а) пулоњое, ки дар муомилот барои таъмини амалиётњои асъорї мављуданд;
б) ќарзњои бонки марказї;
в) пулњои наќд ва захирањои пулии бонкњои тиљоратї дар њисобњои бонки
марказї;
г) пулњои наќди ањолї.
2. «Ќонуни Томас Грешем» дар назар дорад, ки:
а) пулњои «бењтарин» ва «бадтарин» дар гаридиши пулї аз ченаки вазнинии
тилло ва нуќра вобаста нестанд;
б) пулњои «бењтарин» пулњои «бад»- ро аз муомилот берун мекунанд;
в) пулњои «бад» пулњои «бењтарин»- ро аз муомилот берун мекунанд;
г) пулњои «бењтарин» ва «бадтарин» дар гаридиши пулї њангоми
бањодињии гуногуни онњо мављуд буда наметавонанд.
3. Муомилоти пулї гуфта кадом љараёнро дар назар доранд:
а) ѓункунии воситањои пулї дар њисобњои бонкњои тиљоратї;
б) интќоли воситањои пулї ба хориља;
в) ивазшавии тарафайнии асъорњои миллї;
г) њаракати мутасили пулњо дар шакли наќдї ва ѓайринаќдї, ки гардиши мол
ва хизматњоро ва гаридиши капиталро таъмин менамоянд.
4. Њуќуќи ягонаи эмиссияи пулњои наќдро дар Тољикистон танњо
кадом бонк дорад:
а) Тољиксодиротбонк;
б) Бонкњои тиљоратии њуќуќи махсус дошта;
в) Бонки миллии Тољикистон;
г) Њукумати Љумњурии Тољикистон.
5. Агрегати Мо – ин:
а) пулњо, чекњо, кортњои пластикї;
б) ќоѓазњои ќиматнок;
в) амонатњои мўњлатноки депозитї;

133
г) пулњои наќди дар муомилот буда.
6. Љамъи пулњои наќди дар гардиши буда бо кадом агрегати пулї ифода
карда мешавад.
а) М3; б) М0; в) М2; г) М1.
7. Ба асбобњои њисоббаробаркунии ѓайринаќдї дохил мешаванд:
1) чек, 2)супориши пардохти, 3) аккредитив, 4) контракт
а) 1,2,3
б) 1,3,4
в) 2,3,4
г) 1,2,3,4
8. Рафти дурусти воќеањоро дар њолати истифода намудани њисоби
аккредитивї муайян кунед:
а) бор кардани мањсулот, ариза барои баровардани аккредитиви тањвилгар,
гузаронидани воситањои пули ба њисоби тањвилгар
б) ариза барои барориши аккредитиви тањвилгар, бор кардани мањсулот,
гузаронидани воситањои пули ба њисоби тањвилгар
в) гузаронидани воситањои пули ба њисоби тањвилгар, бор кардани
мањсулот, ариза барои барориши аккредитиви тањвилгар
г) хабардор кардан оиди барориши аккредитив, ќабули воситањои пулї ба
њисоби тањвилгар, бор кардани мањсулот.
9. Розигии пардохткунанда доир аз суратњисоби ў пардохтани
воситањои пулиро … меноманд.
а) аксепт
б) авизо
в) шартнома
г) инкассо
10. Бо ин М-П-М´-П´ формула чиро ифода мекунанд :
а) муомилоти пулиро
б) муомилоти молиро

134
в) мултипликатори бонкиро
г) агрегатњои пулиро
11. Дар асрњои XIX ва XX дар тамоми мамлакатњои тараќќикардаи
љањон ба кадом намуди пул гузаштанд?
а) пулњои тиллої
б) пулњои филизї
в) пулњои ќоѓазї
г) пулњои ќарзї
12. Як рубли собиќ ИЉШС ба чанд ќадар тилло баробар буд?
а) ба 0,987412 грамм
б) ба 0,8888 грамм
в) ба 0,7255 грамм
г) ба 1,234 грамм
13. Гардиши пулиро бо кадоме аз ин формула ифода мекунанд:
а) М=PQ/V
б) МV=PQ
в) Д-Д^=2Д
г) Mg=1+y(1-a-b)/a+b(1-y)+y(1-a)
14. Мултипликатори бонкро бо кадом аз ин формулањо ишора
мекунанд:
а) СР=К+ПР+ЦК+ОУР-А 0  МБК
б) MV=PQ
1  y (1  a  1  â)
в) Mg= à  â(1  ó)(1  ô ) .

êá
г) Ко= ï
õ100%

135
 Мавзўи 10. Ќонуни гардиши пулї ва назорати он

Наќша:
1. Массаи пулї ва суръати гардши пул
2. Ќонуни муомилоти пулї ва назорати гардиши пул

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
3. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
4. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
5. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот, Душанбе – 2006.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Массаи пулї ва суръати гардиши пул

Њаљми пул яке аз нишондињандањои муњими муомилоти пулї буда аз
љамъи пулњои наќдию ѓайринаќдї ва ўњдадорињои молиявї (вомбаргњои
давлатї ва сертификатњои пасандозии бонкњо) иборат мебошад.
Яке аз нишондодињандањои асосие, ки миќдори гардиши пулро барои
њаљми умумии харид ва фурўши мањсулот муайян мекунад, массаи пулї
номида мешавад.
Массаи пулї – ин маљмўаи воситањои харидорї, пардохтї ва ѓуншудае
(њама пулњои наќд ва ѓайринаќдї), ки алоќањои иќтисодиро таъмин
менамоянд ва ба шањрвандон, субъектони хољагидорї, давлат таалуќ доранд.

136
 Суръати гардиши пулњо бо миќдори гардиши воњиди пулї дар воњиди
ваќт чен карда шуда, нишон медињад, ки чанд маротиба воњиди пулї барои
пардохт намудани мол ва хизматњо дар тўли давраи муайяни ваќт, одатан як
сол истифода мешавад.
Амали ќонуни муомилоти пулї дар навбати аввал ба миќдори пулњои
барои соњаи муомилот зарур буда пањн мегардад, ки он бояд ба њаљми
умумии фурўши мол ва хизматњо баробар бошад. Ин гуфтаро бо формулаи
зерин ифода кардан мумкин аст:

ки дар ин љо Рi – нархи моли i – ум;

qi – миќдори мол ва хизмати i – ум.
Омили дуюмине, ки ба миќдори пули наќдинаи мамлакат таъсир
мерасонад, суръати гардиши воњидњои пулии њамном мебошад. Чї ќадаре,
ки гардиши онњо тезтар бошад, њамон ќадар барои таъмини фурўши
маљмўаи молњо дар шароити бозорї миќдори ками онњо лозиманд. Ин
љараёни объективї, яке аз омилњои аслии зоњиргардии ќонуни муомилоти
пулї мебошад.
Њамин тавр моњияти ќонуни муомилоти пулњои њаќиќї дар он аст, ки
миќдори пулњои дар муомилот буда њамаваќт ба миќдори зарурии онњо
мувофиќат мекунад, ки чунин пулњо ба таври автоматї аз муомилот њангоми
барзиёд таъмин намудани каналњои муомилот баромада ба боигарї мубаддал
мешаванд.
Њамзамон, агар пулњои њаќиќї дар муомилот норасогї кунанд, он гоњ
онњо дар анборњои нигоњ дошта нашуда, балки ба љараёни муомилоти пулї
ва моли ворид карда мешаванд.
Ин ќонуни муомилоти пулї дар намуди формулаи зерин ифода шуданаш
мумкин аст:

137
 ки дар ин љо: М – миќдори пулњои барои муомилот зарур буда;
PQ – љамъи нархњои мол ва хизматњои фурўхташуда;
К – љамъи нархи молњое, ки ба ќарз фурўхта шудаанд;
П – љамъи пардохтњо аз рўи ўњдадорињо;
ВП – ўњдадорињои рўйпўшшавандаи тарафайн;
У – суръати гардиши пулњо дар давраи додашудаи ваќт.
Массаи пулї бо худ маљмўаи њаљмњои пулњо наќд ва пулњои
ѓайринаќдиро ифода мекунад. Танзим намудани массаи пулї дар мамлакати
мо ба зимма Бонки миллии Тољикистон вогузор карда шудааст.
Суръати гардиши пулњо – ин босуръатии гардиши онњо њангоми
таъмин намудани муомилањо.
Нишондињандањои асосии суръати гардиши пулњоро тавсифкунанда
инњо мебошанд:
нишондињандаи суръати муомилоти пулњо дар гирдгардиши
даромадњо ифода меёбад, ки бо воситаи нисбияти мањсулоти умумии миллї
(МУМ) ва даромади миллї ба массаи пулї (агрегатњои М1 ва ё М2) муайян
карда мешавад;
нишондињандаи гардиши пулњо дар гардиши пардохтї, яъне нисбияти
маблаѓњои воситањои аз рўи њисобњои љории бонкї гузаронидашуда ба
андозаи миёнаи массаи пулї мебошад.
Дар давраи муосир барои тањлили таѓйирёбии њаракати пулњо
унсурњои пулї истифода мешаванд. Унсурњои пулї – ин намуди пулњо ва
воситањои пулї (ивазшавандањои пулї), ки аз њамдигар бо дараљаи
бозоргириї (ликвиднокї) фарќ мекунанд. Унсурњои пулї – ин
нишондињандањое, ки бо худ муттањидкунии як чанд ќисмњои
љоришавињои пулњоро ба як чизи яклухт дар назар доранд. Чунин унсурњои
пулї вуљуд доранд:
М1 – ин пулњои наќд ва амонатњои чекї.

138
 Амонатњои чекї, яъне нигоњдории пулњо дар њисобњои љорї. Маълум
аст, ки њисобњои љорї ќисми массаи пулї мебошанд. Зеро чекњои
мављудбуда ин њамчун воситаи гузаронидани соњибї ба амонатњо дар бонк
ва дигар институтњои молиявї мебошанд ва ба сифати воситаи момилот
васеъ истифода мешаванд. Ба ѓайр аз ин чунин амонатњо бо талабњо ба зуддї
ба пулњо мубаддал шуданашон мумкин аст.
М2=М1+ амонатњои хурди мўњлатнок.
М3=М2+ амонатњои калони мўњлатнок, инчунин ќоѓазњои ќиматноке,
ки дар биржаи фондї гардиш мекунанд.
М4 дар худ њама намудњои пулњо ва воситањои пулиро, яъне унсури
М3 ва љамъи намудњои гуногуни амонатњои депозитиро дар бар мегирад.
Барои вайрон нашудани муомилоти пулї унсурњои пулї бояд дар
мувозинатии муайян љойгир шаванд. Шарти баробарвазнии онњо чунин аст:
М2>М1 ва М2+М3 > М1.
Пулњои дар муомилотбуда доимо дар гардишанд. Агар донишљўй баъди
гирифтани стипендия бо хурсандии зиёд аз ошхона хўроки гўштдоре харад, ин
маънои онро надорад, ки бо њамин пулњои ба ивази хўрок додаи ў нест
мешаванд. Соњиби ошхона рўзи дигар ё дертар бо ин пул аз бозор гўшт
мехарад, гўштфурўш дар навбати худ мол мехарад, молфурўш мањсулоти
дигар ва ѓайра. Ин раванди беохир аст, ки дар он пул воситаи додугирифт
буда, доимо дар гардиш аст. Албатта, суръати гардиши ќисме аз пулњо тезтар
буда (масалан, пулњое, ки барои додани стипендия истифода мешаванд),
суръати гардиши ќисми дигар сусттар аст (масалан, мукофотпулии одамони
дорою бодавлат барои пасандоз истифода мешавад ва ё ба кунљи сандуќ
меафтад).
Барои баъдан дар формула истифода кардани «миќдори пул» мо онро бо
«Мп» ишора мекунем.
Ба суръати гардиши пул пасандоз кардани мардум низ таъсир мерасонад.
Агар ќисме аз мардум пулњояшонро барои пўшонидани харољотњои калони

139
оянда, ба монанди сохтмони хона, хариди мошин, тўй ва ѓайра захира кунанд,
ќисми дигар барои хариди сањмияњою гирифтани фоида захира мекунанд.
Албатта, зиёд шудани пасандозњо нишонаи дорошавии мардум аст, вале агар аз
љониби њукумат тартиби таъмини истифодаи дурусти ин пулњо дар оянда ба
њисоб гирифта нашавад, дар њолати бо ягон сабаб яку якбора ба муомилот
баромадани онњо миќдори пул зиёд шуда, суръати гардиши он суст мешавад.
Њамин тариќ, миќдори пул ва суръати гардиши он ба њам алоќаманд буда, дар
маљмўъ «Мп х Сгп» њамчи умумии пулњои барои хариди молњо
истифодашавандаро ташкил медињанд. Таѓйир ёфтани яке аз онњо боиси дигар
шудани њаљми умумии пулњо гардида, ба ќурби пулу нархи молњо таъсир
мерасонад. Намояи нархњои истеъмолро мо бо њарфи «Н» ишора менамоем.
Миќдори мол
Дар боло бо роњи зарб кардани микдори пул ба суръати гардиши он мо
њаљми пули барои хариди молњо сарфшавандаи харидоронро муайян
намудем. Вале мо медонем, ки дар муќобили харидор фурўшанда истодааст,
ки микдори муайяни молро дорост. Барои таъмини баробарї зарур аст, ки
маблаѓи сарфкардаи харидор ба маблаѓи ба дастовардаи фурўшандаю арзиши
моли ў баробар бошад. Барои ин зарур аст, ки бо роњи зарб кардани миќдори
молњо ба сатњи умумии нархњо арзиши умумии молњои фурўхташударо
муайян намоем. Агар мо миќдори молњоро бо «Мм» ишора кунем, арзиши
умумии молњои фурўхташуда ба Мм х Н баробар аст.
Донистани мазмуни мафњумњои мѓдори пул, суръати гардиши пул,
сатхи умумии нарххо, мѓдори мол имкон медињад, ки ба омўзиши
алоќамандии онњо гузарем.

2. Ќонуни муомилоти пулї ва назорати гардиши пул

Ќонуни м у о м и л о т и пулї. Барои таъмини устувории нархњо зарур

аст, ки њаљми пулњои барои хариди молњо сарфшаванда ба арзиши умумии
молњои барои фурўш пешнињодшуда баробар бошад:
140
 МпхСгп =МмхН

Тањлили иќтисодии ин амал ва имконияти муайян намудани микдори

пули барои муомилот зарурї боиси дар асри XIX аз љониби К. Маркс кашф
намудани ќонуни муомилоти пулї гардид. Ин ќонун талаб мекунад, ки
микдори пули њамчун воситаи муомилот истифодашаванда ба арзиши
молњои фурўхташаванда (вобаста ба суръати гардиши пул) баробар бошад:

Мп = Мм х Н / Сгп

Аз ин баробарї бармеояд, ки таъсир расонидан ба як ё њамаи

нишондињандаи тарафи рости он (суръати гардиши пул, сатњи умумии
нархњо, миќдори мол) ба миќдори пул бетаъсир намемонад.
Ќонуни муомилоти пулї ќонуни объективии иќтисодї буда, сарфи назар
аз хоњиши мо амал мекунад. Дар њолати риоя накардани он нархњо боло
рафта, боиси норозигии мардум аз сиёсати њукумат мегардад, дар натиља, ин
њукумату бонки марказиро маљбур месозад, ки сиёсати дурусти иќтисодиро
амалї намоянд.
Вобаста ба пешрафти соњаи бонкдорї ва пайдоиши шаклњои нави
ќарздињию њисоббаробаркунї ба формулаи болої унсурњои нав илова шуда,
шакли он таѓйир ёфт:

Мп = МмхН-К + Пк-Уп /Сгп

К - арзиши молњои ба ќарз фурўхташуда, Пк - ќарзњои молие, ки

мўњлати пардохташон расидааст ва Уп - арзиши ўњдадорињои
байнињамдигарї, ки барои иљрояшон пул истифода намешавад. Мутобиќ ба
назарияњои мављуда дар њолати татбиќи барномаи асосноки сиёсати пулї ва
дар мўњлати дароз дучанд зиёд кардани миќдори пули дар муомилот буда,
нархи молњо то ба дараљаи зиёдшавии микдори пул боло рафта, дараљаи
истењсолот ва меъёри фоизи ќарз бетаѓйир мемонанд.

141
 Аз тарафи дигар, асоснок зиёд намудани миќдори пул то дараљаи муайян
боиси болоравии нархњо гардад њам, ба болоравии истењсолот сабаб
мешавад. Аз ин рў, ќисми зиёди њукуматњо микдори пули дар муомилот
бударо бо тартиби муайяни илман асоснок ёфта зиёд менамоянд, ки он, аз як
тараф, боиси болоравии истењсолот ва аз тарафи дигар, иљрои барзиёди
ќисми даромади буљет мегардад.
Н а з о р а т и гардиши пул. Азбаски ба воситаи танзими гардиши
пул ба нархњою вазъи истењсолот таъсири мусбї расонидан мумкин аст,
њукуматњо ин воситаи идоракуниро васеъ истифода мебаранд.
Дар амал муайян намудани Мм - миќдори мол бисёр мушкил аст, аз ин
рў, иќтисоддонњо њангоми тањлили вазъи иќтисодиёт ба љойи он
нишондињандаи даромади софи миллиро истифода мебаранд. Агар мо ин
нишондињанда даромади софи миллиро бо «Дс» ишора намоем, баробарии
Мп х Сгп = Мм х Н ранги зерин мегирад :

Мп х Сгп = Дс х Н
Азбаски дар ин баробарї нишондињандањо бо њам зич алоќаманданд,
њукумат њангоми татбиќи сиёсати иќтисодии худ бо роњи таъсир расондан ба як ё
якчандтои он метавонад яке аз нишондињандањоро таѓйир дињад. Њар як
нишондињандаи ин баробариро дар алоњидагї чунин муайян кардан мумкин аст:
Мп = Дс х Н / Сгп Сгп = Дс х Н / Мп
Дс = Мп х Сгп / Н Н = Мп х Сгп / Дс

Агар њукумат дар назди худ маќсад гузорад, ки ба болоравии нархњо хотима
мегузорад, пас бояд яке аз се нишондињандањои тарафи ростро таѓйир дода,
дутои дигарашро бетаѓйир нигоњ дорад.
Масалан, њукумат метавонад бо татбиќи сиёсати муайяни пулї миќдори
пулро дар муомилот кам кунад, вале агар дар ин ваќт суръати гардиши пул
афзояд, њаљми пули барои харид сарфшаванда таѓйир намеёбад ва чорабинии
њукумат натиљаи дилхоњ намедињад, ё ба таври дигар ба болоравии нархњо
142
хотима гузошта намешавад. Аз ин рў, њангоми таъсир расонидан ба яке аз
нишондињандањо бетаѓйир нигоњ доштани дутои дигар ба маќсад мувофиќ аст.
Дар њама њолат татбиќи сиёсати дурусти пулї метавонад боиси болоравии
истењсолот гардад. Инро ба инобат гирифта, дар њама давлатњо њукумат њаракат
мекунад аз ин воситаи идоракунї васеъ истифода барад.

143
 Масъалањо барои мавзўи 10:
Масъалаи 1.
Дар давоми як сол дар дохили давлат ба маблаѓи умумии 200 млрд.
сомонї мањсулот фурўхта шуданд. Аз он љумла мањсулоти ба насия
фурўхташуда ба 50 млрд. сомонї баробар мебошад. Пардохти маблаѓи
ўњдадорињо ба 10 млрд. баробашуданд. Хаљми пардохтњои мутаќобила
40млрд-ро ташкил доданд. Миќдори гардиши воњиди пулї ба 50 баробар аст.
Миќдори пул, ки барои муомилот зарур аст муайян карда шавад.
Њал:
PQ - K  Ï - ÂÏ
M
V
200  50  10  40
M   2,4
50

Љавоб: Миќдори зарурии пул ба 2,4 млрд. сомонї баробар аст.

Масъалаи 2.
Дар давоми як моњ дар дохили давлат 500њазор мањсулот фурўхта
шудаанд. Нархи миёнаи мањсулоти фурўхташуда ба 20 сомонї баробар аст.
Суръати гардиши (муомилоти) воњиди пулї дар як моњ ба 10 гардиш баробар
мебошад. Миќдори пулро барои муомилот дар шартњои номбаршуда зарур
аст, муайян кунед.
Њал:
PQ 500000 * 20
M    1 000000
V 10

Љавоб: Миќдори зарурии пул ба 1 мил. сомонї баробар аст.

Масъалањо барои њалли мустаќилона
Масъалаи 1.
Миќдори пули барои муомилот зарур бударо дар мамлакат муайян
намоед. Агар маълум бошад, ки суръати гардиши пулњо дар давоми сол ба 70
баробар буда, фурўши молњо ба 500 млрд. сомонї, молњои ба ќарз
фурўхташуда ба 100 млрд. сомонї баробар аст. Ўњдадорињои
144
њисоббаробаркунии тарафайн – 150 млрд. сомонї. Маблаѓи пардохтњо доир
ба ўњдадорињои расида ба 300 млрд. сомонї баробар аст.
Масъалаи 2.
Муайян аст, ки дар мамлакат ба маблаѓи 400 млрд. сомонї молњо
фурўхта шудаанд. Бо баробари ин дар сатњи макроиќтисодї муомилањои
маљмўавї доир ба молњои ба ќарз фурўхташуда њисоб карда шудаанд, ки ба
75 млрд. сомонї баробар буда, аз рўи пардохтњои њисоббаробаркунињои
тарафайн бошад, ба 200 млрд. сомонї баробаранд. Маблаѓи пардохтњои
барои ўњдадорињо ба 96 млрд. сомонї баробар буда, миќдори гардиши
воњиди пулњо дар давоми сол ба 80 баробар аст. Бояд њисоби маблаѓи
пулњои барои муомилот зарурро аз рўи ќонуни муомилоти пулї муайян
намудан лозим аст.

145
 Тестњо доир ба мавзўи 10:
1. Унсури М1 –ин:
а) депозитњои мўњлатнок ва тангањои майда;
б) унсури М0 љамъи пулњои гардиши ѓайринаќдї: баќияњои воситањо дар
суратњисобњо ва њисобњои љорї, дар амонатњои мўњлатнок;
в) ќоѓазњои ќимматнок ва кортњои пластикї;
г) амволњои бозоргир.
2. Суръати гаридиши пулњо – ин яке аз омилњои:
а) ѓункунии пулњо;
б) асосноккунии ивази асъор;
в) пайдоиши кортњои ќарзї;
г) талабот ба пулњо.
3. Унсури М3 – ин унсури М2 љамъи…
а) ќоѓазњое, ки дар бозори пулї гардиш мекунанд, љамъи сертификатњои
депозитї, љамъи амонатњои калони мўњлатнок;
б) депозитњои мўњлатнок;
в) амволи бозиргир;
г) амонатњои мўњлатноки ањолї
4. Кадоме аз ин аломатњо ба агрегатњои пули дохил мешавад:
а) С1,С2
б) Мо,М1,М2,М3
в) П1,П2
г) Д1, Д2, Д3.
5. Дар кадоме аз ин низоми металлии пулї роли эквиваленти пулро ду
намуди металл (нуќра ва тилло) мебозад?
а) биметаллизм
б) низоми арзии ланганда
в) монометаллизм

146
г) низоми арзии парралелї.
6.Љараёни зиёд шудани пул дар суратњисоби депозитивии дархостии
мизољон дар бонкњои тиљоратї дар давраи њаракати онњо аз як бонки
тиљоратї ба дигар бонк ин:
а) мултипликатори бонкї
б) гардиши пулї.
в) эмиссияи пул.
г) гарши ѓайринаќдии пулї.
7. Њуљљати пулие, ки мувофиќи шартнома ба ќарздор соњиби корхонаи
фурўшанда барои моли додааш пули онро талаб мекунад ин:
а) супоришоти пардохтї
б) талабномаи пулї
в) чекњои њисобї
г) кортњои пластикї.
8. Гардиши пулї чанд намуд дорад?
а) 5 намуд
б) 7 намуд
в) 2 намуд.
г) 4 намуд.
9. Монометаллизм ва биметаллизм ба кадоме аз ин низом дохил
мешавад?
а) низоми бонкї
б) низоми ќарзї
в) низоми металлии пулї
г) низоми буљетї
10. Дар кадоме аз ин низоми металлии пулї наќши эквиваленти пулро
ду намуди металл (нуќра ва тилло) мебозад
а) биметаллизм
б) низоми арзии ланганда

147
в) монометаллизм
г) низоми арзии парралелї
11. Раванди зиёд шудани пул дар суратњисоби депозитивии дархостии
мизољон дар бонкњои тиљоратї дар давраи њаракати онњо аз як бонки
тиљоратї ба дигар бонк ин:
а) мултипликатори бонкї
б) гардиши пулї
в) эмиссияи пул
г) гардиши ѓайринаќдии пулї

148
 Мавзўи 11. Низоми пулї ва элементњои асосии он.
Наќша:
1. Низоми пулї ва намудњои он
2. Элементњои асосии низоми пулї
3. Низоми пулии Љумњурии Тољикистон

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
3. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
4. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
5. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот Душанбе – 2006.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Низоми пулї ва намудњои он.

Тартиби ба ќонунњо асосёфтаи ташкилу танзими муомилоти пулї аз
љониби давлат низоми пулї ном дорад.

Низоми пулї – ин муомилоти пулии таърихан пойдор шуда ва ќонунан

мустањкамгашта дар мамлакат мебошад. Низомњои пулї асрњои XVI – XVII
дар шароитњои пойдоршавии давлатњои мутамарказ ва бозорњои молї ва
молиявии миллї таъсис ёфтаанд.

149
 Пул, ки љузъи асосии низоми пули мебошад, пайдоишу аз як шакл ба
шакли дигар гузаштани он низоми пулиро низ таѓйир додааст. Дар рафти
таърих одамон аз истифодаи пулњои молї (теша, табар, биринљ ва ѓайра) ба
пулњои филиззї (тилло, нуќра, мис ва ѓайра), аз онњо ба пулхои ќоѓазию
филиззй (пулњои ќоѓазию тангањо) гузаштаанд. Акнун дар кишварњои
пешрафта љойи пулњои ќоѓазию филиззиро пулњои электронї гирифта
истодааст, зеро истифодаи онњо камхарљу ба маќсад мувофиќ аст.
Сарфи назар аз ин, њар як кишвар низоми пулиашро ба таври барояш
мувофиќ ташкил менамояд.
Низоми пулии мамлакати алоњида ин тартиби ташкилу танзими
муомилоти пулии он аст, ки ба анъанањои таърихии бонкдорию пулдориаш
асос ёфта ќонунан ќабул шудааст.
Вобаста аз намуди пулњо се намуди низоми пулњоро аз њам фарќ
мекунанд:
 низоми муомилоти металлї;
 низоми муомилоти ќоѓазї – металлї;
 низоми муомилоти ќоғазї – ќарзї;
Мувофиќи сарчашмањои илмї то ба имрўз намудњои зерини низомњои
пулї истифода шудааст:
Низом пулї 2 намуд дорад:
1. Монометаллизм (як).
2. Биметаллизм (ду)
Дар баробари худ низом биметаллизм чунин намудњо дорад:
 низоми арзии паралеллї (бозор муайян мекунад);
 низоми арзии дугоник (таносуби онро њукумат муайян мекунад);
 низоми арзии ланганда;
Шакли асосии монометаллизм дар даврањои зерин пайдо шудаанд:
 Дар Рими Ќадим тангаи мисин асри III пеш аз мелод.

150
  Тангаи нуќрагин дар Россия с. 1843-1852, Њиндустон с. 1852-1893,
Шветсия, Норвегия, Дания с. 1873, Франсия с.1876, Австрия с.
1892, Япония с.1897, Америка с.1900.
Дар соли 1864 давлатњои Фаронса, Белгия, Италия ва Шветсария дар
иттињоди пули лотинї дар низом биметаллизм чунин таносуби байни тилло
ва нуќраро муќаррар намуданд. 1/15,5.
Дар даврањои Љанги якуми Љањон њамаи мамлакатњо оњиста-оњиста
ба низом монометалии тиллої гузаштанд. Дар протсесси љоришавии он ин
низом аз се шаклњоигуногун иборат буд:
1. стандартњои тангаи тиллої, яъне дар гардиш ва муомилот танњо
тангањои тиллої иштирок мекарданд. Оњиста-оњиста тангањои тиллої,
аз гардиш баромада ба хазинаи шахсони дорої гузаштан гирифт,
бинобар ин заруримяти шакли нав ба амал омад.
2. Стандарти тиллоии хўлавї дар гардиши муомилоти воридоту содироти
байни давлатњо, хўлањои тиллоии 12,5 гр. истифода мебурдагї
шуданд, локин азбаски иќтисодиёти бисёр мамлакатњо рў ба тараќќї
нињода, истењсоли тиллобарои муомилот намерасид, бинобар ин
зарурияти шакли нави стандарт љорї кардан ба миён омад.
3. Стандарти аломаташ тиллої давлатњое, ки захираи кофии тиллої
надоштанд, аз он љумла Германия, Дания, Норвегия ва Австрия
стандартњои аломаташ тиллоиро љорї намуданд, яъне ба љои тилло
намояндагони он пулњои ќоѓазин, ки ќурби онњо ба миќдори муайяни
тилло иваз карда мешуд, бароварда шуд. Масалан 1 рубли ИЉШС
(СССР) ба 0,987412 гр. 1 унсия тилло (31,1) гр. тилло 35 доллар.
Соли 1944 дар шањри Бреттонвудси ШМА фонди байналхалќии Асъор
ташкил карда шуда, дар он доллари ШМА ва фунтстерлинги Англия њамчун
пули љањонї дониста шуда, њама ќурбњои пули дигар бо воситаи он пулњои
љањонї чен карда мешавад. Аъзоёни иттињодияи иттифоќии Европа аз
солњои 80-уми асри гузашта сар карда, ба ташаккул додани низом арзии

151
Европа машѓул шуданд. Соли 1992 21 аъзоёни иттињодияи иќтисодии
Европа ба низом пули ягона Евро гузаштанд. Аъзоёни иттињод давлатњои
Англия, Швеция, Дания ва Юнон ба пули Евро нагузаштанд.

2. Низоми пулї ва элементњои асосии он.

Низоми пулї аз љузъњои алоњида иборат аст, ки ташкили дурусти онњо
дар якљоягї гарави самаранокии низоми пулї мебошад. Ин љузъњо чунинанд:
- Номи воњиди пулї. Дар ќисми зиёди кишварњо номи пули миллиашон

таърихан муайян шудааст. Масалан, номи рубли Руссия аз замонњои ќадим

омадааст ва то ба имрўз вуљуд дорад. Дар даврањои алоњида сарварони
давлат метавонанд ба пули миллиашон номи дигар дињанд. Масалан,
хангоми ба ќудрат омадани Наполеон дар Фаронса пулро «наполеондор»
номиданд, вале баъдан он иваз карда шуд.
- Тартиби таъмини воњидњои пулї. Њар як давлат ќонунан тартиби

таъмини воњидњои пулии дар муомилоташ бударо муайян менамояд. Дар

давраи њозира аслан захирањои зерини давлату бонкњо барои таъмини
вохидхои пули истифода мешаванд: захирањои молї, тиллої ва филизњои
дигари ќиматбањо, асъорњои дар бозори љањонї озод табдилшаванда,
ќоѓазњои ќиматнок, гаравномаи њукумат, бонкњо ва ташкилотњои молиявї.
Бонки марказї, ки пулро танњо бо роњи ќарздињї ба њукумату бонкњои
тиљоратї ба муомилот мебарорад, њангоми иљрои ин амал аз онњо гаравро
дар шакли ќоѓазњои ќиматнок талаб мекунад.
- Механизми эмиссионї. Ин тартиби ба муомилот баровардану аз

муомилот гирифтани пули миллї аст, ки мувофиќи дастурамалњои бонки

марказї амалї мегардад. Ба муомилот баровардани пулњои ѓайринаќдї аз
љониби бонкњои тиљоратї бо роњи додани ќарз ба мизољон ва пулњои наќд
аз љониби бонки марказї бо роњи додани онњо ба

152
 Банаќшагирии гардиши пул бо маќсади пешбинии вазъи иќтисодии
кишвар. Идораи амалиёти кассавии Бонки миллии Тољикистон дар асоси
маълумоти аз бонкњои тиљоратї гирифта наќшаи гардиши кассавиро тартиб
медињад, ки барои муайян намудани сохтори асосноки њаљми пули дар
муомилот буда ва таъмини иљрои нишондињандањои дар барномаи
иќтисодии мамлакат пешбинишуда зарур аст.
Механизми танзими муомилоти пулию ќарзї. Бонки миллии
Тољикистон дар асоси талаби ќонунњо оид ба Бонки миллии Тољикистон ва
бонкњою фаъолияти бонкї воситањои зерини идоракунии муомилоти пулию
ќарзиро ба монанди: каму зиёдкунии фоизи ќарз, ќабули меъёрњою назорати
риояи онњо, мањдудкунии њаљми ќарз ва ѓайра истифода мебарад.
Тартиби муайян намудани ќурби пули миллї. Аз чанд тартиби муайян
намудани ќурби пули миллї (нисбати асъори алоњида, масалан, евро; нисбати
сабади асъорњо, ќурби озод шинокунанда ва ѓайра) Бонки миллии
Тољикистон роњи дар бозори озод муайян намудани ќурби сомониро
нисбати доллари амрикої интихоб намудааст. Ин ќурб шинокунанда аст, ки
маънои бо талаби ќонуни талаботу пешнињод дигар шудани онро дорад, яъне
он метавонад пайваста, њатто дар давоми як соат чандин бор дигар шавад. Аз
аввали воридоти сомонї ба муомилот (30 октябри соли 2000) то аввали соли
2008 ќурби он аз 2,2 то ба 3,46 сомонї барои як доллар поён рафтааст.

- Риояи тартиботи кассавї дар хољагии халќ. Ќоидањои истифода ва

назорати гардиши пул ба воситаи хазина дар Љумњурии Тољикистон аз
љониби идораи амалиёти хазинавии Бонки миллии Тољикистон муайян
шудааст.
Хулоса, маќсади ташкили дурусти низоми пули, роњ надодан ба
болоравии нархњо дар бозор ё дар сатњи муайян нигоњ доштани таваррум
аст.
3. Низом пулии Љумњурии Тољикистон.

153
 Низоми пулии Љумњурии Тољикистон мувофиќи асосњои њуќуќии
дар Конститутсияи Љумњурии Тољикистон ќайд шуда, ќонунњо ва
дастурамалњои Президенти Љумњурии Тољикистон, Њукумати Љумњурии
Тољикистон, Бонки миллии Тољикистон амал намуда, њамчун мамлакати
мустаќил асъори миллии худро (сомонї) дорад.
Воњиди расмии Љумњурии Тољикистон (асъори миллї) сомонї буда,
он аз 100 дирам иборат аст. Бароиши дигар воњидњои пулї дар Љумњурии
Тољикистон ќонунан манъ карда шудааст. Њуќуќи монополиро барои
эмиссияи пулњои наќд, таъмини ташкили гардиш ва аз гардиш гирифтани
онро танњо Бонки миллии Тољикистон дорад.
Низом пулї дар замони њозира аз элементњо иборат аст:
1. Номи воњиди пулї, ин ба тариќи ќонунї муќаррар намудани воњиди
пулї барои чен намудани нархи молњо ва хизматњо мебошад.
Мувофиќи ќонуни Љумњурии Тољикистон соли 1994 дар ќаламрави
Тољикистон пули милли мо рубли тољикї љорї карда шуд. Аз соли
2000-ум бошад, пули милли мо сомонї ва дирам муќаррар карда шуд.
2. Масоњати нарх ин бо воситаи пул муќаррар намудани арзиши мол
мебошад.
3. Намудњои пул ва аломатњои пулї ин шаклњои ќонунии аз тарафи
давлат баровардашудаи пулњои ќоѓазини давлатї ва дигар ќоѓазњои
бонкию ѓарзї мебошад. Масалан, дар Тољикистон пулњои ќоѓазин
1;5;10;20;25;50;100 сомона. Пулњои тангаи 5;10;20;25; ва1;3;5 сомона.
4. Таркиби барориш ва характери таъминотии аломатњои пулї, низом
эмиссонї, мувофиќи ќонуниятњои мављудаи Тољикистон дар
љумњурии мо Бонки миллї – Бонки марказї – Бонки эмиссонї мебошад.
Эмиссия ин барориши пулњои ќоѓазин мебошад.
5. Усулњои ба танзим даровардани гардиши пулї ин як силсила
чорабинињо аз тарафи давлатдидашаванда мебошад, ки бо воситаи он

154
 миќдори пуле, ки барои тараќќиёти иќтисодиёти мамлакат зарур аст,
муайян мекунад.
Яке аз усулњои ба танзим даровардани гардиши пулї ин бо роњи
мултиплакатори бонкї мебошад.
Бонки миллии Тољикистон инчунин талаботро барои миќдори пулї
барои гардиш лозим бударо муайян мекунад. Ин талаботи пулиро бо
формулаи зерин ифода намудан мумкин аст:
Mg = (1/h)*PV+L(r);
дар ин љо:
h – суръати гардиши пул;
V – даромад;
L – бозори пул;
r – нормаи фоизи ќарзї
Mg – миќдори пули барои гардиш лозим буда;
Љумњурии Тољикистон дар солњои авали истиќлолият расман барои
гардиш воњиди пули Руссия рублро ќабул карда буд. Соли 1994 мувофиќи
ќарори Шўрои Олии Љумњурии Тољикистон барои гардиши пули миллї
рубли тољикиро ќабул карда шуд, ки ин пулњо дар Эрон чоп карда шуда
буданд. Дар охири соли 1999 бо ќарори Маљлиси Олї ва фармони
Президенти Љумњурии Тољикистон ба воњиди нави пули сомон ва пулњои
майда дирам гузаштем. Ин пулњои мо дар Германия чоп карда шудааст.
Низоми пулї ва ташкили он ба зиммаи Бонки миллии Тољикистон вогузошта
шудааст.
Бонкии миллии Тољикистон аз рўи шартњои зерин низом пулиро
ташкил, идора ва назорат мекунанд:
1. Шарти идораи марказонидашудаи низом пулū;
2. Шарти ба танзим даровардан ва ба наќшагирии гардиши пул;
3. Шарти устувор нигоњдоштани гардиши пул;
4. Шарти таъминотї доштани пулњои барои гардиш баровардашуда;

155
5. Шарти тобеъ будани бонки миллї ба Маљлиси Олї ва ба њукумат тобеъ
набудани он;
6. Шарти ба њукумат танњо ба тариќи ќарз додани пул;
7. Шарти ба таври комплексї истифода бурдани фишангњои танзими
сиёсати молию пулū;
8. Шарти назорати аз болои гардиши пул;
9. Пинсипи бемањдуд ва бемамоният дар њудуди љумњурї барои
муомилот ва пардохт, истифода бурдани молњои миллї;

156
 Масъалањо барои мавзўи 11:
Масъалаи 1.
Суръати миёнаи гардиши воњиди пулї (сомонї) дар як моњ дар
минтаќаи додашуда ба 15 баробар аст. Дар ин давра ба њаљми 4 500000
воњид мол бо нархи миёнаи 60 сомонї фурўхта шудааст. Миќдори пулро
муайян намоед, ки бар минтаќа дар ин давра гардиш кардааст.
Њал:
PQ 4500000 * 60
M    180 000000
V 15

Љавоб: Миќдори зарурии пул ба 180 мил. сомонї баробар аст.

Масъалањо барои њалли мустаќилона
Масъалаи 2.
Дар мамлакат дар як моњ нархи миёнаи молњои фурўхташуда 50
сомонї буда, суръати гардиши воњиди пулї (сомонї) дар ин давра ба 5
баробар аст. Бо баробари ин дар њаљми 6,0млрд. воњид моли чакана фурўхта
шудааст. Бояд миќдори барои муомилот зарур муайян карда шавад.
Масъалаи 3
3 млрд.сомонї баробар мебошад. Њаљми пардохтњо аз рўи ўњдадорињо
2,0млрд-ро ташкил доданд. Пардохтњои мутаќобила 100 млрд.сомонї.
Миќдори гардиши пул ба дар давоми як сол ба 60 баробар аст. Њисоб кунед,
ки барои муомилот дар давоми як сол чи миќдор пул зарур аст.
Масъалаи 4
Миќдори пулро, ки барои муомилот ба сифати массаи пулї зарур аст
муайян кунед, агар суръати гардиши воњиди пулї (сомонї) дар як сол ба 70,
маблаѓи умумии мањсулоти фурўхташуда ба 500млрд. сомонї, маблаѓи
мањсулоти ба насия фурўхташуда 100млрд. сомонї, пардохтњои мутаќобила
ба 150млрд. сомонї ва пардохтњои аз рўи ўњдадорињои мўњлати
пардохташон расида ба 300млрд. баробар бошад.

157
 Ба кадоме аз давлатњои собиќ шуравї ин пулњо (лит, манат, сом,
тенге, крона, лат, гривна, лей, драм, сўм, дирам) таалуќ доранд?

Точикистон

Узбекистон

Арманистон

Молдова

Украина

Латвия

Литва

Эстония

Казокистон

Киргизистон

Озарбойчон

158
 Ба кадоме аз давлатњои хориља ин пулњо (злотќй, марка, рупия,
донг, шекелњ, юанњ, иена) таалуќ доранд?

Чопон

Хитой

Вњетнам

Лахистон

Олмон

Хиндустон

Изроил

159
 Тестњо доир ба мавзўи 11:
1. Низоми пулї – ин:
а) пулњои дар дасти молистењсолкунандагони гуногун;
б) муомилоти пулњои ќоѓазї байни субъектони хољагидорї;
в) алоќамандии пулњо ва массаи молї дар шароитњои хариду – фурўши
молњо;
г) шакли таърихан ва ќонунан пойдоршудаи муомилоти пулї дар мамлакат ва
дар љањон.
2. Низоми эмиссионї – ин:
а) мав људияти корхонањое, нишонањои пулиро мебароранд;
б) имконияти органњои њокимияти мањаллї барои эмиссияи пулњо;
в) тартиби барориш, гардиш ва мусодираи пулњо аз муомилот, ки бо
ќонунњои мамлакат љорї карда шудааст;
г) низоми бонкњои тиљоратї, ки дар танзими массаи пулї иштирок мекунанд.
3. Таѓйирёбї дар «стандарти тиллої» баъд аз Љанги дуюми љањон
њангоми пойдоршавии кадом стандарт ба миён оамад:
а) тиллої – бирин љї;
б) рехтаи тиллої ва девизии тиллої;
в) тиллої – алюминї;
г) тиллої – оњанї.
4. Низоми монометаллии тиллої аз чанд шакл иборат аст?
а) аз 5 шакл
б) аз 3 шакл
в) аз 7 шакл.
г) аз 2 шакл.
5. Низоми пулии ЉТ ва ташкилии он ба зиммаи кадом ташкилота
гузошта шудааст?
а) Њукумати ЉТ

160
б) бонки тиљоратї
в) Бонки миллии Тољикистон
г) Фонди байналхалќии асъор.
6. Низоми пулї чанд намуд дорад?
а) 2 намуд
б) 7 намуд
в) 5 намуд
г) 4 намуд
7. Биметализм ба кадом низом дохил мешавад:
а) низоми андозї
б) низоми металлии пулї
в) низоми бонкї
г) низоми ќарзї
8. Низоми эмиссионї ба кадом низом дохил мешавад?
а) низоми бонкї
б) низоми пулї
в) низоми ќарзї
г) низоми металлии пулї
9. Кадоме аз инњо ба намудњои низоми пулї дохил мешаванд:
а) монометаллизм, биметаллизм
б) авалиндараља, дуюминдараља
в) ќоѓазњои ќиматнок
г) тиљоратї, бонкї, байналхалќї
10. Ба низоми биметаллизм дохил намешаванд:
а) низоми арзии озодивазшаванда.
б) низоми арзии параллели
в) низоми арзии дугоник
г) низоми арзии лаганда

161
11. Дар стандартњои тиллоии хўлавї барои гардиш ва муомилоти
воридоту содироти байни давлатњо хўлањои тиллоии вазнашон чї
ќадарї истифода мешуданд?
а) хўлањои тиллоии 16гр
б) хўлањои тиллоии 12,5 гр.
в) хўлањои тиллоии 22,5 гр
г) хўлањои тиллоии 31,1 гр
12. Соли чанд 21 аъзоёни иттињодияи иќтисодии Аврупо ба низоми
пулии ягона «Евро» гузашанд?
а) соли 1992.
б) соли 1994
в) соли 1998
г) соли 2000
13. Ба љузъњои низоми пул дохил намешаванд:
а) номи воњиди пулї, тартиби таъмини вохиди пулї, сохтори њаљми пули дар
муомилот буда
б) механизми эмиссионї, банаќшагирии гардиши пул, механизми танзими
муомилоти пулии ќарзї
в) механизми нархгузорї, раќобати озод.
г) тартиби муайян намудани ќурби пули милли, риояи тартиботи хазинавї дар
хољагии халќ
14. Соли чанд Љумњурии Тољикистон ба воњиди пули рубли тољикї
гузашт?
а) соли 1998
б) соли 1994
в) соли 2000
г) соли 2001
15. Воњиди пули рубли тољикї дар куљо ба чоп расида буд?
а) дар Эрон

162
б) дар Олмон
в) дар Руссия
г) дар Тољикистон
16. Соли чанд Љумњурии Тољикистон ба воњиди пули сомонї гузашт?
а) соли 1998
б) соли 2002
в) соли 1994
г) соли 2000
17. Воњиди пули милли Тољикистон «сомонї» дар куљо чоп карда
шудааст?
а) дар Олмон
б) дар Руссия
в) дар Тољикистон
г) дар Эрон

163
 Мавзўи 12. Таваррум ва намудњои он
Наќша:
1. Таваррум ва сабабњои пайдоиши он
2. Тартиби ченкунии таваррум
3. Намудњои таваррум

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
3. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
4. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
5. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот, Душанбе – 2006.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Таваррум ва сабабњои пайдоиши он.

Умуман мањфуми беќурбшавї ё инфляция аввалин маротиба дар
Америкаи Шимолї дар давраи љанги граждании солњои 1861-1865 истифода
бурда шудааст. Инфляция аз калимаи лотинї буда маънояш «дамкардашуда,
варамкарда» мебошад. Дар мамлакатњои тараќќи кардаи љањон (асри XIX)
аз љумла Англия ва Франсия истилоњи инфляїия бисёр истифода мебурдагї
шуданд ва он яке аз муаммоњои тараќќиёти иќтисодиёти мамлакатњо
мебошад.
Беќурбшавї ин паст шудани арзиши пул, инчунин паст шудани
ќобилияти харидории он, баланд шудани нархи мањсулот новобаста аз
164
сифати он ва кам шудани миќдори мањсулот ва хизматњо ва сифти онњо
мебошад.
Дар натиљаи беќурбшавї даромади миллии њар як давлат дар байни
соњањои гуногуни иќтисодиёти он; сохторњои тиљоратї, ањолї, субъектњои
хољагидорї ва давлат аз нав таќсим карда мешавад.
Тибќи андешаи баъзе аз иќтисоддонон сабаби асосии пайдоиш ва ављ
гирифтани таваррум аз байн рафтани низоми стандарти тиллої мебошад.
Шояд аз њамин сабаб бошад, ки намояндагони мактаби классики иќтисоди
сиёсї, махсусан К. Маркс сабаби ба вуљуд омадани таваррумро дар
ќонуниятњои ташаккул ва заволи муомилоти пул ва вазифањои он љустуљў
менамоянд. Тибќи аќидаи К. Маркс таносуби аломати арзиш, новобаста аз
шакл пешнињод (пулњои ќоѓазин ё худ металњои худ сохти ќалбакии тилло
ва нуќра), ки миќдори муайяни вазни тилло ва нуќраро иваз мекунад, на аз
рўи маводњое, ки онњо сохта мешавад, балки аз миќдори он тамѓањои, ки
дар муомилот њастанд вобаста мебошад.
Љонибдорони «назарияи спириалии таваррум» (А. Пигу, Р. Хоррод
(Британияи Кабир)) сабаби ба вуљуд омадани таваррумро дар «аз хад зиёд»
афсун гардонидани музди кори коргарон тасаввур мекунанд тибќи назарияи
онњо баланд шудани воњиди музди кор ба зиёд шудани харољоти молњо,
харољоти хадомот ва боло рафтани нархњо бурда мерасонад, ки анбўњи
харакати он њамчун ягонагии даврањои музди кор, харољот, нарх,таваррум,
музди кор суръат мегирад.
Сабабњои асосии беќурбшавї аз 2 гурўњ омилњо вобастаанд:
1. Омилњои асосї; 2. Омилњои ѓайрипулї;
Ба омилњои пулї инњо дохил мешаванд:
А) барои муомилот баровардашудани миќдори зиёди пули наќд;
Б) ба соњањои хољагии халќ додани миќдори зиёди наќд;
В) аз тарафи давлат ба таври сунъи нигоњ доштани ќурби пули миллї;
Г) аз тарафи давлат мањдуд кардани гардиши пул;

165
 Ба омилњои ѓайрипулї инњо дохил мешаванд:
А) дар натиљаи вайрон шудани сохтори истењсолоти љамъияти, кам
шудани њаљми истењсоли М.М.Д;
Б) дар натиљаи зиёдшудани харољотњо;
В) дар натиљаи љорї кардани сиёсатњои зерини иќтисодї аз тарафи
давлат аз он љумла: сиёсати андозї, нархї ва ѓ.
Беќурбшавū дар натиљаи омилњои зерин ба амал меояд:
1. Барориши пули зиёди наќд;
2. Касри буљети давлатї;
3. Аз мамлакат бисёр содир шудани сармоя;
4. Дар иќтисодиёт асосан истифода бурдани асъори хориљї (ба монанди
русї, доллар);
5. Байни корхонањо дар иќтисодиёт зиёд шудани напардохтани
пардохтњои пулї;
6. Дар мамлакат ба таври сунъи нарасидани пули наќд;
7. Дар муомилот истифода бурдани молњо (бартер);
8. Бисёр паст фаромадани ќурби пули миллї;
9. Дар иќтисодиёт афзалият пайдо кардани монопализми давлатї;
10. Зиёд шудани харољотњои истењсолот.
11. Вайрон шудани мувозинати тараќќиёти иќтисодиёт;
12. Пайдо шудани интизоми беќурбшавї;
13. Нињоят тараќќи кардани иќтисодиёти нињонї;
14. Дуруст амал накардани фашангњои сиёсати андозї;

2. Тартиби ченкунии таваррум

Таваррум бо роњи муќоиса намудани нархи намудњои аз љониби
њукумат интихобшудаи молњою хизматрасонињо дар даврањои гуногун
муайян карда мешавад. Ба таври дигар, нархњои имрўзаи молњою
хизматрасонињоро ба нархњои онњ дар давраи гузашта нисбат дода, сатњи

166
миёнаи болоравии онњоро муайян менамояд. Масалан, дар соли 2007 нархњо
19,7 фоиз боло рафтанд ё ба таври дигар, таваррум 19,7 фоизро ташкил дод.
Мувофиќи маълумотњои Агентии оморї дар назди Президенти Љумњурии
Тољикистон дар моњњои январ-феврали соли 2010 сатњи таваррум дар
Тољикистон 1,2 фоиз ва охири њамин сол 7%-ро ташкил медод. Арзиши
молњои истеъмолї 0,8% ва арзиши молњои ѓайриистеъмолї 1,2%,
хизматрасонињои пулакї ба ањолї 2,8%.
Дар вохўрии роњбари МВФ дар Тољикистон Тодд Шнайдер бо сарвари
давлат Эмомали Рањмон гуфта шуд, ки мувофиќи маълумотњои пешакї
сатњи таваррум дар Тољикистон соли 2011, 10%-ро ташкил хоњад кард.
Њангоми муайян намудани таваррум намояи нархњои истеъмоли
истифода мешаванд. Нархњои истеъмоли гуфта нархњои молњою
хизматрасонињои дар сабади истеъмолкунанда љой дода дар назар дошта
шудааст. Ба сабади истеъмолкунанда гурўњи молњою хизматрасонињое
ворид карда мешавад, ки барои зиндагии шахси алоњида аз рўи стандарти
минимали зарур мебошад.
Муќоисаи нархи сабади истеъмолкунанда нисбати он дар давраи
гузашта сатњи болоравии нархњоро нишон медињад.
Ба сабади истеъмолкунанда њарчи зиёдтар ворид кардани намудњои
гуногуни молњою хизматрасонињо имкон медињад, ки таваррум даќиќтар
муайян карда мешавад. Масалан, дар ИМА сабади истеъмолкунанда аз садњо
намуди молњою хизматрасонињо иборат аст. Дар Руссия мувофиќи
низомномаи њукумат ба сабади истеъмолкунанда 58 намуди молњою
хизмарасонињо ворид шудааст, аз он љумла 31 номгўи мањсулоти хўрокворї:
орд, биринљ, гушти гов, моњї, мурѓ, меваи тоза в.ѓ; 6 намуди молњои
истифодаи шахсии ѓайриистеъмолї: либосњои таг, курта, кастюм, палто; 14
намуди молњои истифодаи умумиоилавї, ба монанди хокаи дандоншўи,
хокањои либосшўию хонатозакуни, доруњо, косаю табаќ; 7 намуди
хизматрасонињои комунали, наќлиёт ва ѓ.

167
 Дар Тољикистон муайян намудани намояи нархњои истеъмоли вазифаи
Кумитаи давлатии омор мебошад. Охири њар моњ идораю шўъбањои он дар
шањру ноњияњо маълумоти заруриро оид ба нархњои молу хизматрасонињо
љамъ намуда, ба кумита мефиристанд. Дар асоси ин маълумотњо кормандонт
кумита нархи сабади истеъмолкунанда, намояи нархњои истеъмоли ва сатњи
таваррумро муайян менамояд. Авали њар моњ Кумитаи давлатии омор оид ба
сатњи таваррум ба њукумат њисобот медињад. Њукумат дар навбати худ ба
восити Бонки миллии Тољикистон ва истифодаи фишангњои дигари иќтисодї
барои нигоњ доштани таваррум дар чорчўбаи барояш зарурї чорањо
меандешад.
Барои муайян намудани сатњи таваррум одатан нишондињандаи
индекси нархњои истеъмолї истифода мешавад. Ин индекс арзиши сабати
молњои истеъмолиро чен мекунад, ки дар мамлакатњои гуногун аз рўи
миќдори молњо фарќ карданаш мумкин аст. Ин индекси асрзиши њаёт буда,
динамикаи арзиши маљмўаи мол ва хизматњои истеъмолиро мувофиќи
сохтори харољотњои истеъмолии ањолї тавсиф мекунад. Инчунин дигар
намуди индексњо низ мављуданд.
Индекси нархњои истеъмолї (индекси таваррум) бо формулаи зерин
муайян карда мешавад:

ки дар ин љо: P1 - нарх; q1 – миќдори мол, 0 ва 1 – даврањои базисї ва

љорї.
Њамин тавр, суръати таваррум бо истифодабарии индекси нархњои
истеъмолї ва дигар индексњои имконпазир, бо формулаи зерин њисоб карда
мешавад:

168
 ки дар ин љо: P – суръати таваррум; Qp – индекси нархњои истеъмолии
соли гузашта; Qс – индекси нархњои истеъмолии соли гузашта.
Дефлятсия – бо худ мусодираи ќисми массаи пулии барзиёдро аз
муомилот дар назар дорад, ки дар давраи таваррум ѓуншуда буданд.
Дефлятсия чунин амалї гардонида мешавад: а) бо роњи баланд намудани
андозњо; б) дар асоси баланд намудани мизони њисобии фоиз ва меъёри
захиракунии њатмии бонкњои тиљоратї; в) бо роњи фурўши ќоѓазњои
ќимматноки давлатї дар бозори кушод; г) бо роњи кам намудани харољотњои
буљетї; д) њавасмандгардонии пасандозњои пулї; е) дар њолатњои муайян бо
амалигардонии ислоњотњои пулї.
Деноминатсия – калонтар намудани масштаби воњиди пулї дар асоси
«тарњ намудани нолњо» дар нишонањои пулї ва барориши воњидњои нави
пулї бо ихтисори нолњо.
Бояд оиди нулификатсия ќайд намуд, ки маънои бекор њисобидани
воњиди пулии нињоят беќурбгаштаро аз тарафи давлат дар назар дорад.
Чунончи, дар Олмон баъд аз Љанги дуюми љањон ва гиперинфлятсияи
баланд бо беќурбшавии реёхсмаркањои соли 1924 ворид гашта, маркаи нав
бо таносуби 1 ба 1 трлн. рейхсмаркањои кўњна иваз карда мешуд. Дар
натиља маркаи пешина бекор эълон карда шуд.

3. Намудњои таваррум
Таваррум њамчун яке аз падидањои иќтисодї вобаста ба заминањои
пайдоиш ва суръати болоравии он намудњои гуногун дорад.
Чи хеле, ки дар боло ќайд намудем, дар иќтисодиёт омилњои
мављуданд, ки боиси зиёдшавии талобот (њаљми пул) мегарданд. Зиёдшавии
њаљми пул талоботи изофагиро ба миён меорад, ки ба миќдори зарурии молу
хизматрасонї таъмин нест. Дар натиљаи, ќонеъ нагардидани талоботи илвагї
боиси болоравии нархњо ё сатњи таваррум мегардад. Аз ин рў, ин намуди
таваррум талоботї ном гирифтааст.

169
 P

Е1

Q
Расми 1. Таварруми талаботи

Омилњои дигари иќтисодї: беасос зиёд кардани музди мењнат,

болоравии арзиши аслии ашёи хом, барќ, об ва ѓайра боиси зиёдшавии
харољот мегардад, ки молистењсолкунандагонро маљбур месозад нархи
молошонро бардоранд. Ин тартиби боло равии нархњо дар иќтисодиёти илмї
бо номи таварруми харољотї маълум аст.

Расми 2. Таварруми харољоти

Бо маќсади роњ надодан ба норозигии мардум њангоми рух додани

таваррум роњбарияти корхонањо музди мењнати кормондонро зиёд

170
мекунанд, ки он дар навбати худ зиёд шудани њаљми пул дар муомилот ва
авзоиши суръати болоравии нархњо мнгардад. Бинобар ин, беасос зиёд
кардани музди мењнати номиналї роњи њалли масъала шуда наметавонад,
зеро музди мењнати хаќиќї бемайлон поён рафта, ќобиляти харидории
мардум ва сатњи некўањволии он паст мешавад.
Таљрибаи мамлакатњо пешрафта нишон медињад, ки барои тањти
назорат гирифтани таваррум ва ба сатњи зарурї баргардонидани он барномаи
махсус лозим аст, ки чорабинињои гуногун, аз он љумла љадвал ва сатњи
зиёд кардани музди мењнати коргаронро низ дар бар мегирад.
Дар баробари боло рафтани нархњо талоботи муомилот ба пул низ зид
мешавад, бинобар ин зарур аст, ки бонки марказї вобаста ба сатњи таваррум
миќдори зарурии пулро ба муомилот барорад. Дар њолати то дарљаи зарурї
зиёд накардани њаљми пул муомилоти молї мушкил гардида, ќисме аз
корхонањо аз кор мемонанд, ки он дар навбати худ боиси кам шудани
истењсоли мол ва баланд шудани суръати болоравии нархњо мегардад.
Дар адабиёти иќтисодї то фоизи солона бло рафтани нархњоро
таварруми хазанда меноманд. Ин намуди таваррум хоси иќтисодиёти
мамлакатњои пешрафтаи љањонї ба монанди, ИМА, Британия Кабир, Олмон,
Љапон ва ѓайра мебошад. Аксари олимон бовар доранд, ки агар сатњи
таварруми хазанда ба сатњи зиёдшавии маљмўаи мањсулоти дохилї баробар
ё наздик бошад, он боиси рушди иќтисодиёт мегардад. Масалан дар
мамлакатњои аврупої таваррум солњои 2001-2007 то 2,5 фоизи солонаро
ташкил дод.
Таварруми љањанда (аз 10 то 50 ) хоси иќтисодиёти мамлакатњои грўњи
дуюм (рў ба инкишоф) мењошад.заминањои он касри буљету зарурати
пўшонидани он аз њисоби эмиссияи пул, ворид шудани асъори хориљии
барзиёду надоштани таљрибаи танзими он, ба иќтисодиёти љањонї ворид
шудани мамлакатњои тозаистиќлолу вобаста ба он наздик шудани нархњои
дохилї ба нархњои бозори љањонї, надоштани таљрибаи танзими бозор ва

171
ѓайра мебошанд. Масалан, дар Тољикистон солњои 2001-2003 таваррум 13-
14 фоизи солонаро ташкил дод, ки он ба барномаи молиявии њукумат
љавобгўй буд. Болоравии хаљми маљмўаи мањсулоти дохилї дар ин давра
зиёда аз 10 фоизи солона буд. Дар поён индекси намояи нархњои истеъмолї
ва болоравии даромадњо дар давлатњои ИДМ (бо фоиз)1:
Давлатњои ИДМ Намояи Даромади ањолї
нархњои (ба њар сари ањолї)
истеъмолї
Озорбойљан 12,1 5,0
Армения 9,0 2,8
Белоруссия 11,6 8,2
Ќазоќистон 10,7 6,7
Ќирѓизистон 11,9 4,3
Молдавия 12,1 4,9
Россия 15,7 7,5
Тољикистон 10,1 3,4
Туркманистон 8,7 7,1
Ўзбекистон 5,1 5,2
Украина 12,5 --

Донишманде гуфтааст: «Таваррум ба ќулулаи барфие монанд аст, ки

њангоми аз болои кўњ љар шудан ќадам ба ќадам калонтар мешавад». Ин
гуфта бештар ба таварруми тезпарвоз тааллуќ дорад.
Таварруми тезпарвоз (аз 50 фоизи солона боло) хоси мамлакатњои дар
бўњрони иќтисодї ќарор дошта аст. Дар ин мамлакатњо муомилоти молию
пулї ба бўрони сахт дучор омада, боиси суръати баланд болоравии нархњо
мегардад. Таљрибаи љањонї нишон медињад, ки дар чунин њолат
долларикунонии иќтисодиёт шурўъ шуда, мавќеи гардиши пули миллї танг
мешавад. Сармоягузорони дохилию хориљї маблаѓњои пули худро бо њар
роњ аз ин мамлакат ба кишварњои дигар мегузоронад, ки вазъи
иќтисодиётро боз њам мушкилтар мегардонад. Масалан, њангоми љанги

172
шањрвандї дар Никарагуа (соли 1979) таварум 33000 фоизро ташкил дод.
Мардум дар ин давра дигар молњояшонро ба бозор намебароварданд, зеро
дар мўњлати кўтоњтарин байни фрушўи молу хариди моли дигар аллакай
ќурби пул метавонист паст шавад.
Мувофиќи тањлилњои муттахассисони Хазинаи байналмилалии асъор
таварруми тезпарвоз нишонањои зерин дорад:
-ањолї захирањои худро на ба пули миллї, балки дар шакли мол ваё
асъори хориљї нигоњ медорад:
-нархњо бо асъори хориљї муайян карда мешавад. Масалан, дар
мамлакатњои Иттињоди Шўравї, аз он љумла Тољикистон солњои 1992-2002
дар нархномањо арзиши мол асосан бо доллар ва ё «у.е» навишта мешуд, ки
маќсади он аз таваррум њимоя кардани арзиши мол буд:
-хариду фурўши ќарзии молњо бо нархе анљом меёбад, ки зарари
фурўшандаро дар холати болоравии нархњо мепўшонад. Одамон њангоми ба
ќарз фурўхтани мол, на нархи њозира балки нархеро истифода мекунанд, ки
дар он таваррум ба инобат гирифта шудааст:
-фоизи ќарз, музди мењнат ва нархњои истеъмолї пайваста шудаанд.
Масалан, вобаста ба сатњи таваррум соли 1995 фоизи ќарзии Бонки миллии
Тољикистон 240 фоизро ташкил медод. Дар ќисме аз мамлакатњо музди
мењнати кормандон вобаста ба сатњи таваррум пайваста зиёд карда мешавад.
Њукумати баъзе мамлакатњо вобаста ба сатњи таваррум сатњи болобарии
нархњои мањсулоту хизматрасонињои алоњидаро муайян менамоянд, ки
риояи он барои њама хатмї аст. Масалан дар Тољикистон то соли 2004 нархи
чиптаи наќлиёти мусофиркашии шањрї аз љониби њукумати шањр муайян
шуда, иљрои он назорат карда мешавад.
-сатњи болоравии таваррум дар се соли охир зиёда аз 100 фоизро ташкил
медињад.
Азбаски ќариб њамаи њукуматњо бо Хазинаи байналмилалии асъор
њамкорї доранд, њангоми мављудияти нишонањои болої барномаи махсуси

173
аз бўњрони иќтисодї баровардани иќтисодиёти кишвар бо чорабинињои
бањри ба тартиб даровардани муомилоти молию пулї омода карда мешавад.
Татбиќи сариваќтию дурусти он имкон медињад, ки иќтисодиёт ба тадриљ аз
бўњрон бароварда шавад.
Таварруми маъмурї. Дар давраи Иттињоди Шўравї нархњо аз љониби
њукумат ба таври маъмурї муайян шуда, талаби бозор ба инобат грифта
намешуд. Мувофиќ набудани нархњо ба арзиши зиёди молњо бо нархњои
ќимат гашта буд. Албатта, њукумат ин амлро эътироф намекард, вале он дар
асл вуљуд дошт.
Таварруми воридотї њангоми ба мамлакат аз талобот зиёд ворид шудани
асъори хорљї ва боло рафтани нархи молњои воридотї рўй медињад.
Воридоти барзиёди асъори хориљї ва заруряти кам кардани таъсири он ба
муомилоти ќурби пули миллї бонки марказиро маљбур месозад, ки аз
њисоби эмиссияи пул асъори хориљиро бихарад. Дар натиља њаљми пул дар
муомилот зиёд шуда, боиси болоравии нархњо мегардад. Болоравии нархњои
молњои хориљї талоботро ба молњои истењсоли ватанї зиёд намуда, боси
болоравии нархњои онњо мегардад.
Баъзан таваррум аз зиёд шудани њаљми пул дар муомилот вобаста
набуда, ба боло бурдани нархи барќ, воситањои алоќа, хизматњои камуналї,
наќлиёт вобаста аст, ки аз љониби сохторњои њукумати идора карда
мешавад. Масалан, дар Тољикистон солњои 1998-2007 чандин маротиба бо
ќарори њукумат нархи барќ, наќлиёти мусофиркашонї, хизматрасонтњои
камуналї ва ѓайра зиёд карда шуд, ки боиси болоравии сатњи таваррм гардид.
Чунин тартиби болоравї ё болобарии нархњоро таварруми новобаста
номиданд.
Таварруми ќарзї, ки асоси он аз љониби бонки морказї додни ќарзхои
барзиёд ба њукумату сохтори бонкї аст, хоси давраи гузориш аз иќтисоди
наќшавї ба бозорї буд. Дар ин давра, ќисми зиёди касри буљети Тољикистон
аз њисоби ќарзњои Бонки миллї Тољикистон пўшонида шуд. Илова ба он,

174
њукумат бо маќсоди ёрї ба корхонањои давлатї Бонки миллиро маљбур
месохт, ки ба воситаи бонкњои тиљоратї ба онњо ќарз дињад. Ин амал то
соли 1998 давом ёфта ва боиси зиёдшавии њаљми пулу болоравии нархњо
гардида буд.

175
 Масъалањо барои мавзўи 12:
Масъалаи 1
Суръати тавварумро бо истифодаи шохис (индекси) нархњои истеъмолї
муайян намудан мумкин аст. Фарз намоед, ки дар соли љорї индекси
нархњои истеъмолї ба 110 ва индекси нархњои истеъмолии соли гузашта ба
100 баробар аст. Суръати тавварумро барои соли љорї муайян намоед.
Њал:
It 110
Диф МУД  t 1
  1,1
I 100

Cуръати таварум дар соли љори ба 10% баробар аст.

Масъалаи 2
Тасаввур мекунем, ки сатњи нарх ва арзиши доллар дар соли 2009-ум 2,0
ва 2 сомониро ба таври мувофиќ ташкил медињад. Агар сатњи нарх дар соли
2010-ум то 2,47 афзояд арзиши сомонї ба чанд баробар мешавад. Њангоми
сатњи нарх то 0,25 паст шудан арзиши сомонї то чи андоза таѓйир меёбад? Аз
љавобњои худ шумо чи гуна хулосаи умумї бароварда метавонед.
Њал:
Агар дар соли 2010-ум сатњи нархњо то 2,47 афзоиш ёбад ин онро
нишонмедињад, ки сатњи тавварум дар давоми соли ба __% афзудааст, яъне
буќурбашавии сомонї нисбати доллар ба __% баробар гаштааст.
Масъалаи 3
Дар моњи июн корхонаи Вахш 5000 костюм бо нархи 180 сомонї
истењсол намуд. Њаљми умумии харољотњои доимї 120000сомони ро
ташкил дод. Харољотњои таѓирёбанда барои як воњиди мањсулот ба
120сомонї баробар мебошад.Дар моњи июл зиёд кардани фоидаи корхона ба
10% банаќша гирифта шудааст. Њаљми иловагии мањсулотро, ки зиёд
кардани фоидаро ба 10%таъмин мекунад, муайян намоед.

Тестњо доир ба мавзўи 12:

176
1. Паст шудани ќурби пули миллї, болоравии нархњо, касри буљетї ин:
а) гардиши пулї
б) таваррум
в) нуллефикатсия
г) револватсия
2. Беќурбшавї дар натиљаи кадоме аз ин омилњо ба амал меояд:
а) фурўши мањсулот
б) аз њад зиёд баровардани пулњои наќд
в) барориши пулњо-эмиссия.
г) фурўши ќоѓазњои ќиматнок.
3. Калимаи инфлятсия аз калимаи лотинї гирифта шуда маънояш…….
мебошад.
а) варамкарда, дамкардашуда
б) њисоббаробаркардашуда
в) ишѓолкарда мебошад.
г) њифзкарда
4. Гардиши ѓайринаќдї дар мамлакатњои тараќќикардаи љањон чанд
фоизи гардиши пулиро ташкил медињад.
а) 80%
б) 90%
в) 65%
г) 75 %
5. Афзоиши пешнињоди пулњо пурра аз чї вобастаанд:
а) давлат дар шахсияти Бонки миллї;
б) пастшавии нархњо дар бозри молї;
в) фаъолияти бонкњои тиљоратї дар соњаи барориши пулњо;
г) афзоиши мизони фоиз њамчун «нархи пулњо».
6. Кадоме аз ин пулњо ба пулњои љањони дохил мешавад?
а) Гривнаи Украина

177
б) Доллари ИМА
в) Рубли Россия.
г) Юани Хитой.
7. Зиёд шудани харољоти давлатї аз даромади давлатї ин:
а) деволватсия
б) касри буљети давлатї
в) револватсия
г) профитсити буљети давлатї.

178
 Мавзўи 13. Оќибатњои иќтисодї-иљтимоии таваррум ва танзими он
Наќша:
1. Оќибатњои сиёсї, иќтисодї ва иљтимоии таваррум
2. Тартиби танзими таваррум.
3. Сиёсати давлат барои бартараф кардани оќибатњои таваррум.
Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
3. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
4. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
5. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот, Душанбе – 2006.
6. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
7. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Оќибатњои сиёсї, иќтисодї ва иљтимоии таваррум

Таљрибаи љањонї нишон медињад, ки яке аз вазифањои асосии
њукумат мубориза бар зидди болоравии нархњо - таваррум ба њисоб
меравад, зеро аз тахти назорат баромадани он окибатхои ногувор дорад.
Беќурбшавї ба оќибатњои зерини иљтимої-иќтисодї оварда мерасонад.
1. Таносуби тараќќиёти соњањои гуногуни иќтисодиёти мамлакат ваїрон
мешавад;
2. Ќобилияти харидории ањолии мамлакат нињоят паст мешавад;
3. Бисёр соњањои истењсолот тамоман аз фаъолият боз мемонад;
4. Дараљаи бекорї дар мамлакат меафзояд;

179
 5. Дар натиљаи шумораи бекорон зиёд шудан, вазъияти иќтисодию
иљтимоии ячейкањои љамъият оилањо тезу тунд шуда, дар натиља барои
пайдо шудани њаргуна норозињо ва љанљолњо байни ањолї оварда
мерасонад.

Оќибатњои т а в а р р у м чунинанд:

1. Азнавтаќсимкунии даромадњо баїни шахсони алоњида; гурўњњои

ањолї; соњањои истењсолот; минтаќањо; хољагињо; давлат, ањолї ва
ширкатњо; байни дебиторону кредиторон. Аз чунин азнавтаќсимкунї бештар
нафаќахўрон, донишљўён ва кормандони соњањои буљетї, ки даромадњои
таѓйирнаёбанда доранд, зарар мебинанд.
Таќсими ноаёну беадолатонаи даромадњо байни шахсони алоњидаю
гурўњњои ањолї боиси камбаѓал гаштани як гурўњ ва беасос доро гаштани
дигарон, зиёд шудани норозигии иљтимої аз сиёсати њукумат мегардад.
2. Беќурбшавии захирањои пулии ањолї, корхонаю ташкилотњо,
муассисањои буљетї ва фондхои амортизатсионї. Ин амал боиси паст шудани
дараљаи зисти мардум, имкониятњои корхонаю ташкилотњо барои таъмини
самаранокии истењсолот, аз чониби муассисахои буљетї иљро нашудани
наќшањои дар наздашон гузошташуда мегардад. Беќурб шудани фондњои
амортизатсионї сабаби сари ваќт харидорї нашудани таљњизотњои
хозирзамон ва нав накардани тартиби коркарди махсулот дар соњањои
истењсолї мегардад
3. Суст шудани фаъолияти соњибкорон, ширк а т њ о ю сохахои алоњидаи
истењсолот. Беќурбшав и и маблаѓњо, зиёдшавии харољоту болоравии
нархњо нобоварии мардумро ба фаъолияти самарано к дар оянда зиёд
намуда, боиси ба соњањои дигар гузаронидани сармоя мегардад.
4. Кам шудани сармоягузорихои дарозмуддат, ки боиси суст шудани
дараљаи болоравии иќтисодиёт мегардад.
5. Рушди босуръати иктисодї пасипардагї ва аз андозеупорї «гурехтани»
соњибкорон;
180
 6. Аз соњањои истењсолї ба соњањои савдою амалиётњои миёнаравї
(фондњо, биржањо, ширкатњои суѓуртавї ва ѓайра) гузаштани сармоя ва
мутахассисон.
7. Номуносиб ё бефоида гаштани истифодаи комёбињои илмиву техникї
барои пешрафти истењсолот.
8. Додани андози иловагии таваррумї ба давлат. Бо болоравии нархњо
маблаѓи андозњо зиёд мешавад. Тавре ки дар боло зикр намудем, бо маќсади
гирифтани даромади иловагї њукуматњо аз ќадим дидаю дониста, ба
муомилот пули зиёдатї мебароварданд, ки боиси болоравии нархњо гардида,
њаљми андозњои номиналиро зиёд мекунад.

2. Тартиби танзими таваррум.

Оќибатњои ногувори таваррумро ба инобат гирифта, одамони алоњида
ва корхонањо бо роњи гуногун маблаѓњои пулии худро аз таъсири он њимоя
мекунанд. Танзим ва ё дар сатњи барои љамъият мусоид нигоњ доштани
таваррум вазифаи њукумат аст, ки бо роњи пешбурди сиёсати дурусти
макроиќтисодї таъмин карда мешавад.
Бинобар ин аз тарафи органњои давлатї барои бартараф кардани
оќибатњои иљтимої-иќтисодии беќурбшавї ё таваррум чорањои фаврї ба
монанди:
 Пешбурди сиёсати дурусти пулї
 Сиёсати дурусти асъорї.
 Сиёсати дурусти ќарзї.
 Сиёсати дурусти буљетї.
 Сиёсати дурусти сохторї.
 Сиёсати дурусти антимонополї.
 Сиёсати дуруст дар соњаи савдои берунї.
 Роњ надодан ба истифодаи асъорњои хориљї дар савдои дохилї.
андешида мешаванд.
181
 Њамин тариќ татбиќи сиёсати дурусти иќтисодї имкон медињад, ки
таваррум дар сатњи аз љониби њукумат муайяншуда нигоњ дошта шавад.

3. Сиёсати давлат барои бартараф кардани оќибатњои таваррум.

Барои бартараф кардани оќибатњои иљтимої – иќтисодии таваррум аз
тарафи давлат сиёсатњои зерин ба тариќи барномавї ба амал бароварда
мешавад:
1. Сиёсати даромадї ё, ки њавасмандкунии тараќќиёти иќтисодиёт;
2. Сиёсати дефлятсионї ё, ки нигоњ доштани тараќќиёти иќтисодиёти
мамлакат;
Сиёсати даромадї аз тарафи давлат бо роњи пурзўр намудани назорати
давлати аз болои нархгузорї ва танзими музди мењнат ба амал бароварда
мешавад. Ин сиёсат аз 2 ќисм иборат аст:
1. Сиёсати кўтоњмуддат бо роњњои зерин ба амал бароварда мешавад:
А) корхонаи давлатї, хусусї гардонида мешавад;
Б) бо корхонаю ташкилотњо имтиёзњо оид ба пардохтњои андозї,
гумрукї ва њатмии ѓайриандозї дода мешавад;
В) дар бирљањо ба таври васеъ фурўши сањмияњо ва дигар ќоѓазњои
ќимматнок корхонањои шахсии нав ба роњ монда мешавад;
Г) барои њавасмандии ањолї ба корхонаю ташкилотњо меъёрњои
фоизии пасандозњо баланд бардошта мешавад.
2. Сиёсати дурнамої бо роњњои зерин ба амал бароварда мешавад:
А) барои кам кардани касри буљети давлатї, андозњо оњиста-оњиста
зиёд карда мешаванд;
Б) Харољотњои давлатї оњиста-оњиста кам карда мешаванд;
В) чорабинињо барои ба танзим даровардани гардиши пул андешида
мешавад.

182
 Агар иќтисодиёти мамлакат нињоят ба дараљаи баланд тараќќї кунад, он
гоњ барои нигоњ доштани суръати тараќќиёт, сиёсати дефилятсионї бо
роњњои зерин ба амал бароварда мешавад:
 Харољотњои давлатї кам карда мешавад;
 Њамаи намуди андозњо ва меъёри онњо зиёд карда шуда,
андозњои нав љорї карда мешавад;
 Барои бонкњои тиљоратї меъёрњои фоизњои ќарздињї баланд
карда мешавад;
 Захирањои нормативии ўњдадории њатмии бонкњои тиљоратї аз
нав дида баромада мешавад;
 Ба тарафи васеъ фурўши ќоѓзњои ќиматноки давлатї ва дигар
ќоѓазњои ќиматноки корпаративї ба роњ монда мешавад.
Усулњои асосии ба танзим даровардани сатњи таваррум аз тарафи бонки
марказї ба роњи гузаронидани ислоњоти пулёб:
 Ташкил кардани низоми нави пулї (гузаштан аз биметаллизм ба
монометаллизм аз монометаллизм ба пулњои ќоѓазї);
 Ќисман таѓийр додани системаи пулї (таѓиїр додани тартиботи
эмиссионии пулї ва намудњои пули ќоѓазин);
Бонкњо бо усулњои зерин барои бартараф кардани оќибатњои
беќурбшавї гардиши пули миллиро ба танзим медароранд:
 Нулефикатсия – бекор кардани пулњои беќурбшуда ва
баровардани пулњои нави миллї;
 Деволватсия – ин паст намудани ќурби миллї нисбат ба асъори
хориљї мебошад;
 Револватсия – ин баланд кардани ќурби пули миллї нисбат ба
асъори хориља мебошад;
 Шоковая терапия – ин ба таври тезї гузаштан ба иќтисодиёти
бозоргонї, нархгузории озод, нигоњ доштани музди мењнат ва
муваќатан паст шудани дараљаи зиндагонии ањолї мебошад.
183
 Деноминатсия – ин усул бо роњи кам кардани сифрњо дар пули
ќоѓазин ё, ки зиёд кардани масштаби нарх мебошад.

184
 Масъалањо барои мавзўи 13:
Масъалаи 1
Ќосим ба Њайдар 2000 сомонї ќарзи якмоња медињад. Агар сатњи
таваррум дар як моњ 1% бошад, дар охири моњ ќобилияти харидории ин
маблаѓ ба чанд сомонї баробар мешавад?
Ба таври дигар, агар Ќосим д а р аввали моњ имконият дошт бо ин
маблаѓ 100 дона моли муайянро харад, њоло ў чанд донаи онро харида
метавонаду халос?
Њал:
Агар сатњи таваррум ба 1%- и моњона баробар бошад 2000 сомонї ба
1980 сомонї баробар мешавад. Ба таври дигар, агар Ќосим д а р аввали моњ
имконият дошт бо ин маблаѓ 100 дона моли муайянро харад, њоло ў 99 донаи
онро харида метавонаду халос.
Машкњо:
а) Кадоме аз намуди пулњо айни замон дар ќаламрави Љумњурї дар
мубодила њастанд?
б) Музди мењнат ба миќдори 11 њазорї, 11 садї ва 11 рублии воњиди
пулї дода шуд. Музди мењнат чї ќадар аст?

185
 Тестњо доир ба мавзўи 13:
1. Баланд кардани ќурби пули миллї нисбат ба асъори хориљї ин:
а) шоковая терапия
б) деноминатсия
в) револватсия.
г) деволватсия.
2. Барои бартараф намудани оќибатњои иљтимои иќтисодии таваррум
аз тарафи давлат кадоме аз ин сиёсатњо ба тариќи барномавї ба амал
бароварда мешавад?
а) сиёсати пулї
б) сиёсати даромадї
в) сиёсати ќарзї.
г) сиёсати дурнамо.
3.Бекор кардани пулњои беќурбшуда ва аз нав баровардани пулњои
нави миллї ин:
а) деноминатсия
б) нуллификатсия
в) револватсия
г) деволватсия.
4.Шоковая терапия ин:
а) бекор кардани пулњои беќурбшуда ва аз нав баровардани пулњои нави
миллї
б) паст намудани пули миллї нисбат ба асъори хориљї
в) ба таври тезї гузаштан ба иќтисодиёти бозоргонї, нархгузории озод.
г) баланд кардани ќурби пули миллї нисбат ба асъори хориљї.
5.Зиёд шудани харољоти давлатї аз даромади давлатї ин:
а) деволватсия
б) касри буљети давлатї

186
в) револватсия
г) профитсити буљети давлатї.
6. Беќурбшавї дар натиљаи кадоме аз ин омилњо ба амал меояд?
а) фурўши мањсулот
б) аз њад зиёд баровардани пулњои наќд
в) барориши пулњо-эмиссия.
г) фурўши ќоѓазњои ќиматнок.
7. Калимаи инфляция аз калимаи лотини гирифта шуда маънояш:
а) варамкарда, дамкардашуда.
б) интиќолшуда
в) ишѓолкарда мебошад.
г) сабтшуда
8. Барои бартараф намудани окибатхои ичтимои иктисодии таваррум аз
тарафи давлат кадоме аз ин сиесатхо ба тарики барномави ба амал
бароварда мешавад?
а) сиёсати пулї
б) сиёсати даромадї
в) сиёсати ќарзї.
г) сиёсати дурнамо.
9. Паст шудани ќурби пули миллї, болоравии нархњо, касри буљети ин:
а) гардиши пули
б) таваррум
в) нуллефикатсия
г) револватсия
10. Сабабњои асосии пайдошавии касри буљет инњо мебошанд:
а) кам шудани даромадњо дар суръати авҷ гирифтани бўњрони иќтисодї ва суст
шудани суръати афзоиши маљмўаи мањсулоти дохилї ва даромади миллї;
б) камшавии пардохти андозњои бевосита, бесамар будани сиёсати иќтисодї;
в) зиёд шудани харољотњои буҷет;
187
г) њамаи љавобњо дурустанд.

188
 Мавзўи 14. Моњият, зарурият ва вазифањои ќарз
Наќша:
1. Мафњуми ќарз.
2. Зарурияти истифодаи ќарз.
3. Вазифањои ќарз.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Паёмњои Президенти Љумњурии Тољикистон Эмомали Рањмон ба
Маљлиси Олии Љумњурии Тољикистон.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе аз 28.07.2011.
3. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи фаъолияти бонкї»,
Душанбе аз 28.07.2011.
4. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
5. Хонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
6. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
7. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот. Душанбе – 2006.
8. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
9. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Мафњуми ќарз.
Ќарз мафњумест нофорам. Касе намехоњад ќарз гирад ё ќарздор
бошад. Ќарздињанда њам пулашро ба каси дигар бо дили нохоњам ва ё ба
ивази иловапулию иљрои шартњои муайян медињад. Пас, чаро ќарз
категорияи иќтисодисту дар асоси мављудияту зарурати истифодаи он
бонкњо ташкил шудаанд ва њазорон мутахассисон њамарўза машѓули

189
ќарздињианд? Чаро корњонањою одамони алоњида бино, хона, мошину
лавозимоти дигарашонро ба гарав монда ќарз мегиранд? Чаро доимо дар
матбуот бонкњою њукуматро барои пурра бо ќарз таъмин накардани
мизољон танкдд мекунанд? Барои чї њатто дар кишварњои бойтарини дунё,
ба монанди Шветсария, Амрико, Љопон, Британияи Кабир ва ѓайра низ
талабот ба ќарзу ќарзгирї хеле зиёд аст? Чаро дар олам кишваре нест, ки аз
мардумаш ё кишварњои дигар ќарздор набошад ва ё ба кишварњои дигар
ќарз надода бошад? Магар бе ќарз фаъолияту зиндагй карда намешавад?
Барои љавоб ба ин саволњо моро зарур аст, ки ба мафњум, моњият, зарурият
ва наќши ќарзу муносибатњои ќарзї дар пешрафти иќтисодиёт сарфањм
равем.
Аслан дар забони имрузаи тољикй тахти мафњуми ќарз маблаѓи пулї ё
моле фањмида мешавад, ки муваќќатан ва бе талаби иловапулї ё бо талаби он
ба каси дигар дода шудааст. Дар адабиёти классикии тољикї истифодаи
мафњуми «вом» бештар ба назар мерасад. Ин аст, ки коѓазњои ќарзии
Вазорати молия аз соли 1997 cap карда номи «вомбарг»-ро гирифтанд, ки
маънояш шањодатномаи ќарзї мебошад.
Бояд ќайд кард, ки дар адабиёти иќтисодии хориљї (масалан аврупої)
маблаѓ ё моли муваќќатан ба каси дигар (бе талаби иловапулї) додашуда
«ёрдами молиявї» ва ё «ёрдам» ном дорад. Дар аксари њолатњо чунин
намуди ќарздињї бар зарари ќарздињанда аст, зеро сатњи мављудаи таваррум
хатари ќарзи додашударо рўз то рўз кам мекунад, яъне ќобилияти харидории
пуле, ки ба соњибаш баргардонида мешавад, аз пешина камтар аст. Дар
шароити Тољикистон низ сатњи таваррум солњои охир ба њисоби мнёна 8-10
фоизро ташкил медињад. Дар шароите, ки таваррум иќтисодиёти тамоми
кишварњо, аз он љумла Тољикистонро, фаро гирифтааст, додани ќарзї
бефоиз зараровар аст.
Дуруст муайян кардани мафњуми ќарз дар забони тољикї низ ба маќсад
мувофиќ аст. Азбаски ќарздињї ќонунан вазифаи бонкњою муассисањои

190
ќарзї буда, он бо шартњои муайян (баргардонидашаванда, додани иловапулї,
мўњлатнок) дода мешавад, зарур аст, ки таърифи ќарз ин хрлатро дар бар
гирад. Илова бар он, гарчанде дар њолатњои алоњида, хусусан њангоми
надоштани пули хариди мол, он ба харидор ба ќарз дода мешавад,
фурўшанда интизори гирифтани маблаѓи пулї (нархи мол) аст, вале на худи
мол. Аз ин рў, ин намуди ќарз низ дар бозгашт шакли пулиро мегирад. Дар
Тољикистони имрўза, хусусан дар шањртњо, одамоне ёфт мешаванд, ки ба
ќарздињї машѓуланд, яъне маблаѓњои пулиашонро муваќќатан ва ба ивази
фоизи муайян ба касони дигар медињанд, вале бояд донист, ки ин амалиёти
ѓайриќонунї буда, барои он љазо муайян шудааст.
Мутобиќи Ќарори Њукумати Љумњурии Тољикистон № 13(335) аз 12
майи соли 1995 дар ќаламрави кишварамон амалиётњои бартерї
(моливазкунї) манъ аст.
Њамин тавр, ќарз ин маблаѓи пулиест, ки бо шартњои
баргардонидашавї ва додани иловапулї муваќќатан ба каси дигари њуќуќї ё
воќеї дода шудааст.
Дар адабиёти иќтисодии русї ва англисї мафњумњои зиёд - кредит
(credit), ссуда, займ (Loan), долг (debt) истифода мешаванд. Масалан, кредит
(credit) ин љамъи муносибатњои иќтисодист, ки ба тавассути онњо
маблаѓњои пулии озодмонда бо шартњои баргардондашавию додани
иловапулї муваќќатан ба каси дигари њуќуќї ё воќеї дода мешаванд. Ин
муносибатњо аз шиносшавї бо фаъолият ќарзгиранда оѓоз ёфта, бо муайян
кардани шартњою бастани шартнома, додани маблаѓи пули, иљораи
истифодаи маќсаднок ва дар њолати муайяншуда баргардонидани он ба
анчом мерасанд. Дар забони тољикї низ истифодаи калимаи кредит аст, вале
то њол он вирди забони мардум нагаштааст. Ба мафњуми ќарзї тољикї
мафњумњои «ссуда»-и русї ва «Loan»-и англисї њаммаъноянд, ки
ифодакунандаи маблаѓи пулии ба ќарз додашуда мебошанд.

191
 2. Зарурати истифодаи ќарз.
Агар дар ќатори кашфиётњои бењтарини инсоният яке пул бошад,
дигаре ќарз аст. Кашфу истифодаи мол имкон дод пайвастагии доимии
истењсолот, муомилот ва истеъмолот, ки яке аз шартњои асосии самаранокии
иќисодиёт мебошад, таъмин карда шавад.
Зарурати истифодаи ќарз бо сабабњои зерин ба миён меояд:
- мављудияти фосила байни замони маблаѓузорї ва замони
бозгашти маблаѓњои пули барои истењсоли мањсулот сарфшуда.
Вобаста ба давомнокии силсилаи истењсолї фосилаи байни харљї
маблаѓ ва фурўши молу баргардонидани пул метавонад гуногун бошад.
Масалан дар соњањои истењсоли техника (мошинсозї ва ѓ.) ин фосила хеле
калон буда, дар соњањои дигар камтар аст.
-ба њам мувофиќ наомдани ваќти истењсоли мањсулот ва ваќти
фурўши он.
Дар ќисме аз зерсоњањои саноат мањсулоте истењсол мешавад, ки
талабот ба онњо мавсимї аст. Масалан. истењсоли либосњои зимистона дар
фабрикањо мавсими нест, вале фурўши он мавсимї мебошад.
-ба одам мувофќ наомадани ваќти фиристодии мол ва ваќти
гирифтани пули он.
Вобаста ба дур будани харидор аз фурўшанда, нобоварї ба фурўшанда
оид ба иљрои ўњдадорињояш (масалан, оид ба миќдор, намуд, сифати моли
фиристодашаванда) ва сабабњои дигар ваќти фиристодан ё супурдани мол ба
харидор ва ваќти гирифтани пули он ба њам рост намеоянд. Зарурати
таъмини муназзами истењсоли мањсулот истифодаи ќарзро барои хариди
ашёи хом, пўшонидани харољотњои истењсолию додани музди мењнат талаб
мекунад.
-зарурати васеъ кардани истњсолот ва хариду истифодаи
технологияи нав.

192
 Суръати баланди пешрафти илму техника ва истифодаи натиљањои он
барои ба талаботи бозор мувофиќ гардонидани истењсолот зарурати
истифодаи ќарзро талаб мекунад. Раќобати сахт дар бозор
молистењсолкунандагонро маљбур месозад, ки пайваста аз навоварињои
илму техника истифода карда малакаи кормандонашонро баланд бардоранд.
Барои иљрои ин маќсадњо ќисми зиёди онњо аз ќарз истифода мекунанд.
-зарурати кам кардани харољот дар истењсолоту муомилот бо роњи
таъмини таносуби мусоид байни воситањои худї ва љалбшаванда (ќарзї).
Азбаски талабот ба воситањои иловагї муваќќатї асту онро метавон аз
њисоби ќарз таъмин кард, зарур нест, ки ширкатњою соњибкорон воситањои
пулии худро бењаракат дар њисобњояшон нигоњ доранд. Њатто дар њолати
доштани маблаѓњои зиёдатї онњоро пасандоз кардан манфиатовар аст.
Талаботи муваќќатии дар давоми сол пайдошавандаро метавон аз њисоби
ќарз конеъ гардонид.
- зарурати ќонеъ гардонидани талаботњои шахсї.
Барои сохтмони хона, хариди мебелу дигар лавозимот, гирифтани
маълумоти олї ва ѓайра шахсони алоњида ба ќарз мўњтољанд ва ин намуди
ќарзгирї солоњо охир хеле рушд кардааст. Хусусан, дар кишварњои
пешрафта, ба монанди ИМА, Британия Кабир ва ѓайра мардум ќисми
талаботи худро аз њисобои ќарз ќонеъ мегардонад. Истифодаи кортњои ќарзї
ба одамони алоњида имкон медињад, ки талаботи аз меъёр зиёди худро низ
аз њисоби ќарз ќонеъ гардонанд.
Хуллас, таъмини гардишу гирдгардиши бемайлони сармоя, воридшавии
сариваќтии ашёи хому воситањои дигари истењсолот ба корхонањо, татбиќи
наоварињои илму техника бо маќсади ќонеъгардонии талаботи
доимоафзояндаи љамъияту шахсони алоњида ва њалли масъалањои дигари
барои пешрафти истењсолот муњим зарурати истифодаи ќарзро ба миён
меорад.

193
 3. Вазифањои ќарз
Моњияти ќарз дар иљрои вазифањои муайян зоњир мешавад. Бинобар
ин, омўзиши вазифањои ќарз ба маќсад мувофиќ аст. Ќарз њамчун
категорияи иќтисодї вазифањои зеринро иљро мекунад:
 Азнавтаќсимкунии маблаѓњои пулї (соњавї, минтаќавї)
Даромади корхонаю ташкилотњо ва соњибкорони алоњида баробари
воридшавї ба суратњисобашон байни онњо, давлат ва ташкилотњои дигар
таќсим мешаванд.
Ќисме аз ин маблаѓњои таќсимшуда бо сабабњои гуногун (баъдан
харидани мол, мавсимї будани истењсолот, дар охири сол таќсим кардани
фоида, ташкили фондњои истењлок (амортизатсионї) ва ѓайра) муваќќатан
озод мемонанд.
 Ба љои пулњои њаќиќї баромад намудани амалиётњои ќарзї
Арзиши баланди ташкили муомилоти пулї дар асрњои миёна (доштани
захирањои зарурии тиллою нуќра, сикказании тангањо, нигањдошту њимояи
захирањои пулї, зарурати пайваста иваз кардани тангањои арзишашон
камшуда ва ѓайра) њукуматњоро маљбур месохт, ки доимо дар љустуљўи
шаклњои муфидтари ташкили он бошанд. Ин аст, ки амалиёти ќарзї
(њисоббаробаркунї бо истифодаи векселњо, бонкнотањо, чекњо ва ѓайра) аз
аввали пайдоишашон доираи истифодаи пулњои аслї (тиллоию нуќрагї)-ро
танг карда, баъдан пурра љойи онњоро гирифтанд. Хусусияти хоси пулњои
ќарзї аз он иборат аст, ки онњо дар асоси амалиёти ќарзї, яъне њангоми доани
ќарз ба муомилот бароварда шуда, бо мурури замон ба бонк бармегарданд.
Суръати баланди пешрафти соњаи бонкдорї ва пайдоишу истифодаи
шаклњои њозиразамони њисоббаробаркунї доираи истифодаи пулњои
наќдрорўз то рўз танг карда истодааст. Раќобати иќтисодї бонкњоро маљбур
месозад, ки новобаста аз мављудияти маблаѓњои пулї дар суратњисобњои
мизољони боваринок ќисми зиёди амлаиётро аз њисоби ќарз иљро кунанд.
Ин шањодати он аст, ки бо шарофати истифодаи зиёдтари амалиёти ќарзї

194
њаљми пулњои наќд ва харољотњои ба чопу ташкили гардиши он вобаста
пайваста кам мешавад.
 Маблаѓњои муваќќатан холиро барои истифодабарї зам мекунад
 Харољотњои муомилотиро кам мекунад
 Иќтисодиётро ба танзим медарорад.
Њамин тариќ, агар иљрои вазифаи аввали ќарз (воситаи
азнавтаќсимкунии маблаѓњои пули муваќќатан озод) имкон медињад, ки
маблаѓњои муваќќатан озоди хољагии халќу ањолї барои пешрафти
иќтисодиёт истифода шаванд, иљрои вазифаи дуюми он боиси пайваста кам
кардани харљот барои ташкили муомилоти пулї мегардад.
Мўњлатњои ќарзї:
 Ќарзњои кўтоњмўњлат то 1 сол
 Миёнамўњлат аз сол то 3 сол
 Дарозмўњлат аз 5 сол зиёда.

195
 Масъалањо доир ба мавзўи 14:
Масъалаи 1
Шахси воќеї Азизов А. дар бонки тиљоратии «Эсхата» бо маблаѓи 1000
сомонї дар як сол бо мизони 21% амонат гузошт. Фоизи он њар семоња
њисоб карда шуда ба мабалѓи асосї њамроњ карда мешавад. Њисоб карда
шавад, ки мизољ баъд аз ба охир расидани мўњлат чанд пул мегирад.
Фоиз дар семоњаи аввал:
1000*0.21/4=52,5 сомон
Дар семохаи дуюм
1052,5*0.21/4=55.25 сомон 
Дар семохаи сеюм
1107.75*0.21/4=58.15сомон
Дар охири сол
1165.90*0.21/4=61.21 
1165.90+61.21=1227.11
Масъалаи 2
Ба бонки тиљоратї бо хоњиш оид ба гирифтани ќарз ба мўњлати 2 сол
се мизољ мурољиат карданд. Объектњои ќарзгиранда инњо мебошанд:
1) сохтмони чорбоѓи бисёрошёна дар фурудгоњ;
2) нашрияи энсиклопедияи бачагона дар њориља ва фурўш дар Руссия
3) коркард ва бавуљудории препаратњои тибиии авлоди нав
Маблаѓи барои ќарз пурсида 2 000 000 дол. ИМА - ро ташкил медињад. Ба
кадоме аз лоињањо Шумо додани ќарзро афзал медонистед (аз нигоњи бонки
тиљоратї) ва барои чї?
Масъалаи 3:
Бонкї тиљорати ба шахси воќеї Ќаюмов И. ба маблаѓи 1000 сомонї ќарзи
бонкї ба мўњлати 12 моњ дод бо мизони 30%, солона муайян кунед, ки

196
мизољ ба бонк њар моњ чанд пул танаи ќарз ва чї кадар фоизи онро
месупорад? (ба воситаи аннуитет).

197
 Тестњо доир ба мавзўи 14:
1. Зарурияти истифодаи ќарз кай ба вуќўъ мепайвандад?
а) зарурияти васеъ кардани истењсолот ва хариди технология нав
б) зарурати ќонеъ гардонидани талаботњои шахси
в) ба њам мувофиќ наомадани ваќти истењсоли мањсулот ва ваќти фурўши
он
г) њамаи љавобњо дурустанд.
2. Ќарз њамчун категорияи иќтисоди кадоме аз ин вазифањоро иљро
намекунад?
а) азнавтаќсимкунии маблаѓњои пулї
б) иќтисодиётро ба танзим медарорад
в) назорат мебарад.
г) харољотњои муомилотро кам мекунад
3. Ќарз кадом мўњлатро дорост?
а) ќарзњои кўтоњмуддат то 1сол
б) ќарзњои миёнамўњлат аз 1 то 3 сол
в) ќарзњои дарозмўњлат зиёда аз 5 сол
г) њамаи љавобњо дурустанд.
4. Ќарз вобаста ба миќдори иштироккунандагон:
а) дуљониба ва бисёрљониба.
б) кўтоњмўњлат, миёнамўњлат ва дарозмўњлат
в) инфироди ва ташкилоти
г) таъминбуда ва таъминнабуда
5. Шартњои асосии ќарзро ишора кунед:
а) ќарзњои дарозмуддат, миёнамуддат ва кўтоњмуддат
б) ќарзњои оддї, боэътимод, имтиёзнок, пешнињоди, оддї ва мўњлатнок
в) мўњлатнок будан ва бозгардонидани он, таъминот доштан ва музднокї
г) ќарзњои калон, миёна ва хурд
6. Моњият ва зарурати ќарз дар чї ифода меёбад?

198
а) ин маблаѓи пулиест, ки ба мизољони бонк барои ба даст даровардани
фоида дода мешавад,
б) ин маблаѓест, ки аз тарафи бонк ба шахсони њуќуќї ва воќеї дар њолатњои
дар захирањои пулии бонк зиёд шудан пардохт карда мешавад,
в) ин маблаѓест, ки аз тарафи бонк ба шахсони њуќуќї ва воќеї дода мешавад,
г) ин маблаѓи пулиест, ки ба мизољони бонк барои пардохт кардани
харољотњои онњо вобаста ба барќ, об ва ѓайра дода мешавад
7. Ќарзњо аз рўи њаљмашон чанд хел мешаванд?
а) ќарзњои калон, миёна ва хурд
б) ќарзњои калон, калонтарин, хурд, хурдтарин
в) ќарзњои калон миёна хурд, хурдтарин
г) ќарзњои хурд ва миёна
8. Ќарз –ин:
а) як намуди њаракати сармояи ќарзї мебошад.
б) як намуди равобити байни иштирокчиёни муносибатхои иќтисодї
мебошад.
в) мубодилаи ѓайринаќдии пулист.
г) њамаи љавобњо нодуруст.
9. Њисоби миёнаи фоизи ќарзи бонкњо дар Љумњурии Тољикистон ба
чанд баробар аст?
а) 2.5, 3% -и моњона, 30-36%-и солона.
б) 8, 10%-и моњона, 20-25% -и солона
в) 5, 8%-и моњона, 18-26%-и солона
г) 5, 6%-и моњона, 50-70%-и солона.
10. Ќарз вобаста ба тартиби баргардониданаш:
а) ќарзе, ки дар охири мўњлаташ баргардонида мешавад
б) ќарзе, ки ќисм ба ќисм дар давоми мўњлаташ баргардонида мешавад
в) ќарзе, ки баъди гузаштани мўњлаташ баргардонида мешавад
г) љавобњои А ва Б дурустанд.

199
11. Ќарз вобаста ба фоизаш људо мешавад ба:
а) ќарзњои фоизашон аниќ муайяншуда
б) ќарзњои фоизњои таѓирёбанда
в) ќарзњои бе фоиз
г) љавобњои А ва Б дурустанд.
12. Ќарз бо шартњои_______ дода мешавад:
а) мўњлатнокї, бозгаштпазирї, музднокї ва таъминнокї
б) баргардонидашаванда, бепул, бемўњлат ва њавасмандї
в) бемўњлатнок, баргардонидашаванда, бепул
г) танзимї, назоратї, њавасмандї ва таќсимотї

200
201
202
 Мавзўи 15. Низоми ќарзї ва ташкили он
Наќша:
1. Муносибатњои ќарзї ва марњилањои асосии рушди он.
2. Сармояи ќарзї ва сарчашмањои он
3. Ќоидањои ќарздињї.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе 28.07 2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи фаъолияти бонкї»,
Душанбе аз 28.07.2011.
3. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
4. Лаврушин О.И. «Деньги, кредит, банки» КНОРУС 2005.
5. Њонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
6. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008 сол.
7. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот Душанбе – 2006.
8. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под ред.
Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
9. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н. М:.
Финансы и статистика. 2000.

1. Муносибатњои ќарзї ва марњилањои асосии рушди он

Барои истифодаи муваќќатии маблаѓњои пулї ё моли каси дигар
ќарзгирандаро зарур аст, ки бо ќарздињанда муносибатњои муайян барќарор
намояд ва азбаски асоси пайдоишу рушди ин муносибатњо гирифтан,
истифодаю баргардондани ќарз аст, дар адабиёти иктисодї онњо
муносибатњои ќарзї ном гирифтаанд. Муносибатњои ќарзї њамкории ду
тарафро њангоми шиносшавии ќарздињанда бо фаъолияти ќарзгиранда,

203
муайян кардани шартњою бастани шартнома, додани маблаѓи пули, назорати
истифодаи маќсаднок ва дар ваќти муайяншуда баргардонидани ќарзу
иловапулиро дар бар мегирад.
Вобаста ба пешравии љамъият ва аз як зина ба зинаи дигар
гузаштани он муносибатњои ќарзї њам ташаккул ёфтаанд. Рушди
муносибатњои ќарзиро ба марњилањои зерин људо намудан мумкин аст:
-пайдоиши муносибатњои ќарзї.
Муносибатњои ќарзї дар давраи гузариш аз хољагидории натуралї
(табии) ба хољагидории молї пайдо шудаанд. Ба љамъияти ибтидої
муносибатњои ќарзие хос буданд, ки дар асоси онњо шахсони алохида ба
мўњтољон моли худро ба ќарз медоданд ва баъдан њамин мол ё ба ивазаш
моли ба он баробарарзиш баргардонида мешуд. Истифодаи молњои алоњида
чун эквиваленти умумї муносибатњои ќарзиро осонтар гардонд, вале рушди
бештари онњо ба давраи пайдоиши пулу пешрафти муносибатњои пулї рост
меояд. Ба њам рост наомадани давомнокии истењсолу муомилоти молњо,
ваќти истењсолу ваќти фурўши онњо, мавсимї будани истењсолот дар
соњањои алоњида ќисме аз молистењсолкунандагонро маљбур мекард моли
худро ба ќарз дињанд, зеро харидорон бо сабабњои гуногун (њоло
нафурўхтани молњои мавсимї ва ѓайра) пул надоштанд. Дар ин асос, шакли
оддии ќарздињї - ќарзї тиљоратї пайдо шуд.
Таќсимоти љамъиятии мењнат ва пайдоиши моликияти шахсї
одамонро ба бою камбаѓал, дорою нодор људо кард. Муфид будани ќарздињї
боиси пайдо шудани судхўрон ва судхўрї гардид. Дар аввал шахсони доро ба
њамсафони худ гандуму молњои заруриро бо шартњои гарон ба ќарз
медоданд. Худи ќарзгир ва ё замини у ба сифати гарави ќарз ќабул мешуд.
Дар ин заминњо ќарздодагон сангњоеро мегузоштаанд, ки дар бари онњо
номи ќарздор, маблаѓи ќарз, мўњлату тартиби баргардонидани он кандакорї
шуда буд. Ќарзгирифтагон њам ќарзро бармегардонданду њам ќисми зиёди
њосилро ба судхўрон медоданд.

204
 Пайдоиши пул ва рушди муносибатњои пули боиси гузаштан аз
ќарздињии молї ба ќарздињии пулї гардиду ва азбаски ин тартиби ќарздињї
муфидтар буд, судхўрї боз њам равнаќ ёфт. Акнун, ќарзгирандагон аксаран
камбаѓалон буданд. Дар Юнони ќадим (асрњои VII-VI то милод) тамоми
мардум аз дороён ќарздор буданд. Дар ин кишвар «Ќонунњои дувоздањ
таблитсањо» ќабул шуда буд, ки тартиби додану баргардонидани ќарзро
муайян мекард. Байни ќарздињандаю ќарзгиранда шартномаи ќарзї баста
мешуд. «Гўшту хун»-и ќарздор ќонунан гарави ќарз буданд. Дар њолати
барнагардонидани ќарз ќарздода дар асоси карори суд метавонист ќарздорро
занљирбанд кунад. Нисбати шахси аз якчанд нафар ќарздор ќонун чунин
љазоро муайян карда буд: «бигузор ќарздодагон дар рўзи бозори сеюм (яъне
охири хафтаи сеюм - Ш.Р.) онро ба ќисмњо бурида таќсим кунанд» (32,409).
Албатта, ин љазо дар амал татбиќ намегардид, зеро ба манфиати ќарздодагон
набуд. Онњо моликияти ќарздорро аз худ мекарданд ва ё худи ўро ба ѓуломї
фурўхта, пули ба даст омадаро байнашон таќсим менамуданд.
Зиёдшавии талабот ба ќарз, фоиданокии ин намуди фаъолият ва
зарурати ташкили он дар сатњи баланд боиси пайдоишу рушди аввалин
амалиёти бонкї дар Рими ќадим (асри III то милод) гардид. Дар аввал
одамони алоњида ба ивазкунии пулњои дар давлату мавзеъњои гуногун
сиккашуда шурўъ намуданд. Баъдан, онњо ба ќабулу нигоњдории пулњо,
интиќоли пул аз як љой ба љойи дигар ва ќарздињї машѓул шуданд.
Њамин тавр, дар даврањои ќадим баробари пайдоишу рушди
муносибатњои ќарзї намудњои гуногуни ќарз низ пайдо шуданд. Аммо
пешрафти сусти хољагидорию муомилот боиси рушди сусти муносибатњои
ќарзї гардида буд. Ќарздињандагон аслан на ба фаъолияти самараноки
ќарзгиранда, балки ба њар чї тезтар баргардонидани ќарзу иловамолї ё
иловапулии худ њавасманд буданд. Ин амал садди роњи пешрафти
иќтисодиёту самаранокии истењсолот гардида буд. Бонкњои нав пайдошуда
низ асосан фаъолияти судхўрона доштанд.

205
 - Пойдоршавии муносибатњои ќарзї. Ин марњалаи муносибатњои
ќарзї асрњои X-XIX-ро дар бар мегирад. Хусусиятњои фарќкунандаи ин
марњила рушди амалиётњои мубодилавї, пайдоиши миёнаравон байни
пулдорону ќарзгирандагон, боз њам тараќќї ёфтани ќарздињии молї,
пойдоршавии бонкњову пешрафти бонкдорї, пайдоишу истифодаи васеъи
васиќањо чун воситаи њисоббаробаркунї мебошад.
- гузариш ба муносибатњои ќарзии танзимшаванда.
Охири асри XIX давраи саршавии вориди муносибатњои ќарзї ба
њама намудњои фаъолияти иќтисодист. Акнун истењсолот, муомилот,
савдои байналхалќиро бе иштироки ќарз тасаввур кардан мушкил буд. Сол то
сол њаљми ќарзї давлатї меафзуд ва то ба њадде расидааст, ки имрўз кишваре
нест, ки аз мардумаш ва ё кишвари дигаре ќарздор набошад.
Ширкатњо, одамони алоњида, давлатњо дар як ваќт њам ќарздору
њам ќарзгиранда шуданд. Агар мо њаррўза мењнат карда ширкат ё
муассисаеро ќарздор кунем, дар баробари он њар рўз аз хизмати ширкатњои
дигар (масалан, ширкати таъминкунандаи барќ, об, гармї ва ѓайра) истифода
карда, ќарздор мешавем. Охири моњ ќарзашонро (музди мењнатамонро)
медињанду ќарзњоямонро медињем.
Дар баробари пешрафти иќтисодиёту зарурати таъмини талаботи
муомилоти пулї ба пул эмиссияи он аз љониби бонкњои марказї меафзояд.
Ягона роњи ба муомилот баромадани ин пулњо ба ќарз додани онњост. Дар
муомилот онњо аз суратњисобњо ба суратњисобњо гузашта, боиси боз њам
зиёд шудани њаљми пулу захирањои ќарзї мешаванд.
Рушди савдои байналхалќї ба ташкили дурусти муносибатњои ќарзї
зич алоќаманд шуд. Њиссаи баланди ќарз дар сармояи истењсолї вобастагии
истењсолоту иќтисодиётро аз ташкили дурусти муносибатњои ќарзї боз њам
зиёд кард.
Дар натиљаи вориду истифодаи кортњои бонкї хариду фурўши
њаррўза хусусияти ќарзиро гирифт. Одамон њар рўз бо истифодаи корт пули

206
хўрок, либос ва харљњои дигарашонро медињанд. Дар охири моњ ширкати
кортро бароварда (масалан, Mastercard ё Visa) аз њисоби бонкии шахс
маблаѓи дар давоми моњ харљкардаи ў ва фоизи муайянро мегирад. Агар дар
њисоби одамон пул набошад, бонк то маблаѓи муайян ба онњо ќарзї кортї
(овердрафт) медињад. Масалан, ќарзї ба воситаи кортњо гирифтаи
шањрвандони ИМА дар соли 2005 зиёда аз 13 млрд. долларро ташкил медод.
Пешрафти муносибатњои ќарзї боиси пайдоиши намудњои нави
хизматрасонии бонкї, ташкили бонкњои махсусгардонидашуда ба монанди
бонкњои амонатгузорї, саноатї, содироту воридотї, ипотекї ва ѓайра гардид.
Аз нимаи дуюми асри XX cap карда, бонкњои марказии дунё ба
танзими муносибатњои ќарзї шурўъ намуданд.

2. Сармояи ќарзї ва сарчашмањои он.

Маблаѓњои пулии ширкату одамони алоњида, ки дар истењсолоту
муомилот истифода мешаванд, сармоя ном доранд. Маблаѓњои пулии дар
истењсолот истифодашавандаро сармояи истењсолї ва дар соњаи муомилот
истифодашавандаро сармояи савдо меноманд. Хусусиятњои хоси
гирдгардишу гардиши сармояњои истењсолию савдо боиси муваќќатан озод
мондани маблаѓи муайян мегардад. Илова ба он ширкату одамоне њастанд,
ки маблаѓњои пулии худро дар бонкњо пасандоз карда, аз њисоби даромади
онњо фаъолияту зиндагї мекунанд Дар натиља, њаљми муайяни маблаѓњои
пулие пайдо мешавад, ки онњоро барои ќарздињї истифода кардан мумкин аст.
Дар адабиёти иќтисодї ин маблаѓњои пулї захирањои ќарзї ном доранд. Ќисми ин
захирањо ки ба ќарз дода мешаванд, дар якљоягї бо арзиши молњои ба ќарз додашуда
сармояи ќарзиро ташкил медињанд.
Сарчашмањои сармояи ќарзї инњоянд:
 маблаѓњои пулии дар фондњои истењлокї (амортизатсия) љамъшуда.
 Ќисме аз воситањои гардони ширкатњо.

207
  Маблаѓи фондњои гуногуни аз њисоби фоидаи софи ширкатњо
ташкилшуда.
 Даромаду пасандозњои ањолї.
 Захираю даромадњои пули давлат.

3. Ќ о и д а њ о и ќ а р з д и њ ї

Раванди додани ќарзро ќарздињї меноманд. Асоси мављудияти

категорияи иќтисодї, аз он љумла ќарз, риояи талабот шартњои муайяне аст,
ки бе онњо категория моњияти худро гум мекунад.
Ќарз бо шартњои зерин дода мешавад:
1. Муддати тезтар баргардонии он (мўњлатнокї)
2. Баргардонии он (бозгаштпазирї)
3. Таъмин намудани ќарз (таъминнокї)
4. Ќарзи маблаѓї (музднокї)
Фаъолияти ќарздињї дар бонкњои тиљоратї дар асоси дастурмали №116
оиди кор бо ќарз ба роњ монда мешавад.
Дар бонкњои тиљоратї љараёни ќарздињї чунин сурат мегирад:
1. Ќабули дархости ќарзї аз тарафи мизољи ќарзгир.
2. Гузаронидани сўњбат бо ќарзгир аз тарафи корманди шўъбаи ќарздињї
ва ё сардори шўъба.
3. Омўзиши фаъолияти молиявї – тиљоратии ќарзгир, њаракати маблаѓњои
пулии он ва нињоят ќобилияти ќарзадокуни ќарзгир, дар куљо воќеъ
будани љои савдо ё истењсолоти мизољон.
4. Омўзиши наќшаи тиљорати ќарзгир (бизнесплан) ва мувофиќ будани он
ба њолати молиявии мизољон.
5. Дар натиљаи муайян шудани устувории молиявии ќарзгир талаб
намудани њуљљатњои зерин барои гирифтани ќарз аз тарафи мизољ:
А) ариза барои гирифтани ќарз;
Б) анкетаи ќарздињанда;
208
 В) нусхаи гувоњномаи маќомоти андоз дар бораи додани раќами
мушаххаси андозсупор ба мизољ (ИНН);
Г) нусхаи патент ё шањодатнома дар бораи фаъолияти соњибкорї;
Д) нусхаи шиноснома, ки шахсияти мизољи ќарзгирро тасдиќ мекунад;
Е) маълумотнома аз љои истиќомат, ки њаќиќатан љои зисти мизољро
тасдиќ мекунад;
Љ) бизнесплан, ки дар он самаранокии истифодаи ќарз ва маќсаднокии он
нишон дода мешавад;
З) карточкаи бањисобгирии мизољ;
И) хулосаи шўъбаи ќарзї оиди натиљањои тањлили ќобилияти
ќарзадокунии мизољ оиди додан ё надодани ќарз;
К) таклифот оиди додани ќарз;
Л) шартномаи ќарзї, дар идора нотериалї ва адлия ба ќайд гирифта
мешавад;
Ин намуди њуљљатњоро шахсони воќеї пешнињод мекунад.
Коидањо (принсипњо)-и ќарздињї инњоянд:
- баргарданда будани ќ а р з .
Гирифтани ќарз корест осон, вале баргардонидани он хеле мушкил.
Бењуда нест, ки дар бораи ќарз чунин мегуянд: «пули бегонаеро мегирию
пули худатро медињї».
Баргардонидани ќарз нишондињандаи фаъолияти самараноку
боварибахши ќарзгиранда ва ташкили дурусти муносибатњои ќарзї байни он
ва бонк мебошад. Иљрои сариваќтии ўњдадорињои ќарзии ќарздорон асоси
иљрои ўњдадорињои бонк дар назди пасандозкардагон аст, зеро ќарз аз
њисоби пасандозњои онњо дода мешавад. Бонк соњиби мутлаќи маблаѓњои
пулии ба ќарз додашуда нест, бинобар ин, њар бор пеш аз додани ќарз
бонкро зарур аст, ки имконияти сари ваќт баргаштани онњоро дуруст муайян
намояд. Агар ќарзњо сари ваќт баргардонида нашаванд, бонк пасандозњои
ањолиро дар мўњлатњои муайяншуда баргардонида наметавонад, ки боиси

209
косташавии боварии мардум ба бонк ва касодии он мегардад. Аз ин рў,
баргардандагии ќарз хосияти объективии он буда, новобаста аз њоњиши мо
вуљуд дорад. Пурра бекор кардани ин ќоида аз љониби љамъият боиси
зарарбинии бонкњою пасандозкардагон ва аз байн рафтани ќарздињї
мегардад, ки ба манфиати љамъият нест.
- мўњлатнок будани ќа р з .
Ќарз бояд на дар ваќти барои ќарздор мувофиќ, балки ваќти дар
шартнома нишондодашуда баргардонида шавад. Азбаски вайрон кардани
талаби ин нишондод боиси сари ваќт иљро нашудани ухдадорињои бонк дар
назди мизољону давлат мегардад, дар шартнома намудњои муайяни љазо
пешбинї шудааст. Бонк метавонад нисбати ќарздори ноўњдабаро љазоњои
зеринро раво бинад: зиёд кардани фоизи ќарз, мурољиат ба додгоњ оид ба
гирифтани маблаѓи зарурї аз ќарздор, касод эълон кардани ќарздор ва
фурўши молу мулки он.
- додани иловапулї барои истифодаи ќ а р з .
Моњияти ин ќоида аз додани иловапулї (фоизи ќарз) ба ќарздода иборат
аст, зеро ќарздода ин маблаѓњоро аз дигарон (пасандозкардагон) гирифтааст
ва барои истифодаи онњо иловапулї медињад.

210
 Масъалањо барои мавзўи 15:
Масъалаи 1
Бонк барои амонат ба мўњлати 6 моњ 30% солона пешнињод менамояд.
Барои баъди 6 моњ дар амонат 5000 сомонї доштан чанд пул бояд имрўз
ба њисоб гузошт.
Њал:
FV=PV(1+i*t/T)
5000=x(1+0.3*180/365)
5000=x*1.15
X=4347.88
Масъалањо барои њалли мустаќилона
Масъалаи 1
Графики пардохтњоро аз рўи маълумотњои зерин тартиб дињед:
- маблаѓи ќарз- 72000 сомонї
- фоида аз ќарз- 24% солона
- мўњлати ќарз- 6 моњ
Фоиз барои истифодаи ќарз њар моњ пардохт карда мешавад. Маблаѓи
ќарзи асоси њар моњ бо ќисмњои баробар њамроњи фоиз пардохт карда
мешавад.

Санаи падохт Маблаѓи Руйпўши Фоиз аз рўи Пардохти

ќарзи асосї баробар по ќарз ќарзи асосї
пардохт

Масъалаи 2

211
 Даромаднокии ќарзро, ки бонки тиљоратї бо шартњои зерин додааст,
њисоб намоед.
- маблаѓи ќарз10000 сомонї
- фоиз аз ќарз- 60%
- мўњлати ќарз- 180 рўз
Бонк захирањои ќарзиро дар бозори дохилї бо мизони фоизи 45% солона
љалб менамояд.
Масъалаи 3
Бонки тиљоратї воситањои ќарзиро - 800,0 њаз. сомониро ба муддати
1сол ба ќарз додааст ва ният дорад, ки даромадноки амалиёти зерин ба 5%
солона баробар хоњад шуд. Пешбинї шудааст, ки сатњи тавварум дар давоми
сол ба 70% баробар хоњад шуд. Мизони фоизи ќарзиро муайян намоед, ки
шартњои номбаршударо ќонеъ намояд.

Масъалаи 4
Бонки инвеститсионї бо боравардан ва љойгиркунии ќоѓазњои
ќиматноки худ фоидаи солонаи худро дар њаљми 2,0 млн. доллар таъмин
намуд. Бо баробари ин даромади умумии солона нисбатан зиёд буда, 5,0 млн.
долларро ташкил дод. Њаљми нисбии фоидаи бонкро нисбад ба даромади
солонаи бонк муайян намоед.

Тестњо доир ба мавзўи 15:

212
1. Барои гирифтани ќарз мизољ (шахси воќеї) ба бонк чанд намуди
њуљљатро пешнињод мекунад.
а) 9 намуд.
б) 13 намуд.
в) 6 намуд.
г) 11 намуд.
2. Ќарзњои давлатї аз кадом сарчашма пардохт карда мешаванд?
а) аз њисоби фонди Президентї
б) аз тарафи Вазорати молияи Љумњурї
в) аз буљети љумњуриявї
г) аз тарафи Бонки миллии Тољикистон
3. Овердрафт ин:
а) муносибати ќарзиест, ки мувофиќи он бонк ба ќарзгирандаи боэътимод дар
њолати зарурї то маблаѓи муайян ќарз медињад.
б) шартномаест, ки мувофиќи он бонк аз љамъияти сањњомї сањмия мехарад
в) шартномаест, ки мувофиќи он асъор аз суратњисоби як бонк ба
суратњисоби дигар бонк мегузарад
г) иљозатномае, ки мувофиќи он миёнаравњои фондї дар биржањо фаъолият
бурда наметавонад
4. Ба воситаи овердрфат бонк ба мизољ чї ќадар маблаѓро ба ќарз дода
метавонад?
а) 50-70 фоизи њаљми умумии маблаѓњои дар як моњ ба суратњисоби
ќарзгиранда воридшаванда
б) 10-15 фоизи њаљми умумии маблаѓњои дар як моњ ба суратњисоби
ќарзгиранда воридшаванда
в) 30-35 фоизи њаљми умумии маблаѓњои дар як сол ба суратњисоби
ќарзгиранда воридшаванда
г) 10-15 фоизи њаљми умумии маблаѓњои дар як сол ба суратњисоби
ќарзгиранда воридшаванда

213
5. Шаклњои ибтидоии ќарзро ишора намоед
а) ќарзњои молї
б) ќарзњои пулї ва молї
в) ќарзњои пулї
г) ќарзњо ба тариќи ќоѓазњои ќиматнок
6. Дар Рими ќадим кадом намуди ќарзи молї вуљуд дошт?
а) ќарзи аниќ (mutuum)
б) ќарзи озод (comodatum)
в) ќарзњои аниќ (mutuum) ва озод (comodatum)
г) ќарзњои пули наќдї ва ѓайринаќдї
7.Вобаста ба шакли додани ќарз он ба кадом намудњо људо мешавад?
а) ќарзи молї
б) ќарзи пулї
в) ќарзи омехта
г) њамаи љавобњо дурустанд.
8. Вобаста ба маќсади истифодаю љонибњои муносибатњои ќарзї кадом
намудњои ќарз мављуд аст?
а) ќарзи тиљоратї ва байналхалќї
б) ќарзи бонкї ва давлатї
в) ќарзи истеъмолї
г) њамаи љавобњо дурустанд.
9. Ќарзи омехта ин:
а) ќарзест, ки ќарздор метавонад онро дар шакли молї ва ё пулї баргардонад.
б) ќарзест, ки ќарздор метаваонад онро дар шакли молї баргардонад
в) ќарзест, ки ќарздор метавонад онро дар шакли озод баргардонад
г) ќарзест, ки ќарздор метавонад онро дар шакли пулї баргардонад
10. Ќарзи тиљоратиро вобаста ба мўњлату тартиби баргардонидани он
ба кадом намудњо људо мекунанд?
а) ќарзи тиљоратии дар мўњлати муайян баргардонидашаванда

214
б) ќарзи баъди фуруши мол баргардонидашаванда
в) ќарзи ќисм ба ќисм баргардонидашаванда
г) њамаи љавобњо дурустанд.
11. Ќарз бо шартњои (принсип) _______ дода мешавад:
а) мўњлатнок, баргардонидашаванда, музднок
б) баргардонидашаванда, бепул, мўњлатнок
в) бемўњлатнок, баргардонидашаванда, бепул
г) мўлатнок, бебозгашт, бепул
12. Ќарзи бонкї, ки бо таъминоти амволи ѓайриманќул дода мешавад –
ин:
а) истеъмолї
б) индосамент
в) ипотека
г) ломбардї
13. Ќарзе, ки бо гарави ќоѓазњои ќиматнок дода мешавад-ин:
а) ќарзи истеъмолї
б) ќарзи тиљоратї
в) ќарзи ломбардї
г) ќарзи ипотекї

215
 Мавзўи 16. Шакл ва намудњои ќарз
Наќша:
1. Шаклњои ибтидоии ќарз.
2. Ќарзи тиљоратї.
3. Ќарзи бонкї.
4. Ќарзи давлатї.
5. Ќарзи байналхалќї.
6. Ќарзи истеъмолї.

Адабиётњои тавсияшаванда:
1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи Бонки миллии
Тољикистон», Душанбе 28.07 2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи фаъолияти бонкї»,
Душанбе аз 28.07.2011.
3. Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
4. Лаврушин О.И. «Деньги, кредит, банки» КНОРУС 2005.
5. Њонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
6. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008 сол.
7. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот Душанбе – 2006.
8. Финансы, денежное обращение и кредит. Учебник для вузов. Под
ред. Дробозиной Л. М.: Юнити. 1998.
9. Деньги, кредит, банки. Учебник для вузов. Под ред. Негробовой Н.
М:. Финансы и статистика. 2000.

1. Шаклњои ибтидоии ќарз

Муносибатњои ќарзи аз шакли милии он оѓоз ёфтаанд. Ќарзи молї дар
давраи љамъияти ибтидої паїдо шуда, сараввал дар доираи як авлод ё ќабила
истифода шудааст.

216
 Он аз додани моли муаїян ба каси дигар ва баргардонидани њамин мол
ва ё моли дигари баробарарзиш иборат буд. Дар баробари рушд ёфтани ин
шакли ќарздињї ќисме аз њукуматњо љањд кардаанд, онро ба тартиб
дароранд. Масалан, дар Рими ќадим ќонуне мављуд буд, ки мувофиќи он
шахсони алоњида метавонистанд молашонро дар асоси шартнома ба ќарз
дињанд ва адои ќарзро талаб кунанд. Барои сари ваќт иљро накардани
шартномаи ќарзї љазо пешбенї шуда буд. Мутобиќ ба ин ќонун ќарз ба ду
намуд људо мешуд; mutuum (ќарзи аниќ) ва comodatum (ќарзи озод). Дар
намуди авал mutuum ќарздор бояд моли ба ќарз грифтаашро дар мўњлати
муайяншуда бармегардонад . Дар намуди дуюм – comodatum ќарздор њуќуќ
дошт ба љойи моли ба ќарз грифтааш моли дигари баробарарзишеро
баргардонад.
Пайдоиши пулу муомилоти пули доираи истифодаи ќарзи молиро танг
кард, зер бо пул додани ќарз муфидтар буд. Њамин тариќ шакли навид ќарз –
ќарзи пулї пайдо шуд. Пеш аз њама пул молест, ки ба осонї метавон онро ба
њама молњои дигар иваз кард ва дуюм бо худ баргардонидану истифодаи пул
осонтар буд. Ин аст, ки одамон ин шакли ќарзро ба хубї пазируфтанд. Ќарзи
пули доираи истифодаи ќарзи молиро танг карда бошад њама онро, пурра аз
байн набурд. Рушди мносибатњои иќтисодї ва заруратї мтобиќ гардонидани
ќарздињї ба талаботи замон шакли нави ќарз - ќарзи омехтаро ба миён овард,
ки ба шаклњои болої (ќарзњои молию пулї) асос ёфта буд.
Ќарзи омехта – ќарзест, ки ќарздор метавонад онро дар шакли моли ва
ё пули баргардонанд яъне каси ќарзи молї гирифта метавонанд ба љои мол
арзишашробаргардонанд ва баръакс каси ќарзи пулї грифта метавонанд дар
асоси розигии ќарздода истифода мешавад.
Пешрафти мносибатњои ќарзи боиси дар асоси ќарзи омехта паїдо
шудани ќарзи тиљоратї гардид.

2. Ќарзи тиљоратї

217
 Вобаста ба он, ки ќарзњо аз љониби кї дода шудаанд ва ё онњоро кї
истифода мекунад, ба шаклњои зерин људо мешаванд:
 Тиљоратї;
 Бонкї;
 Давлатї;
 Байналхалќї;
 Истеъмолї.
Ќарзи тиљоратї аслан байни худи корхонањои истењсолї (ба ќарз
додани ашёи хом, иљроиши кор, хизматрасонї) ва байни онњою муассисањои
савдо истифода мешаванд. Фурўшанда – корхонаи истењсолї моли худро бао
шарти баъди фурўш баргардонидани пули он ба харидор медињад ва ё
баръакс, харидор (масалан, корхонањои савдо) бо маќсади хариди молњои
серталаб пулик онро пешаки ба корхонањои истењсолї медињад. Ин шакли
ќарз бештар байни фурўшандаю харидори боэътимод ва ё њангоми ба савдо
баровардани молњои нави ба мардум ношинос, молњои пештар ба савдо
нарафта ва њолатњои ба њамин монанд, ин чунин њангоми боварии
фурўшанда ба баъдан савдо шудани молњои навбаромаду серталаб истифода
мешавад.
Ќарзи тиљоратї дар љамъи умумии савдо имрўзњо дар кишварњои
аврупої љойи намоён ишѓол мекунад. Њамаи ширкатњо (аз он љумла
ширкатњои мошинбарорї) таёранд моли худро ба ќарз дињанд.
Пешнињодњои зиёде њаррўза аз љониби ширкатњои истењсолкунандаи
атриёт, либос ва ѓайра дар шакли брошюраю китобњои рекламавї ба сруѓаи
одамон фристода мешавад. Роњи дигари чунин намуди пешнињод сайтњои
интернетї аст, ки дар онњо молу хосиятњои онњо, нарху гарави хизматрасонї
ва шартњои ба ќарз доданашон ќайд шудааст.
Асоси пешрафти ин шакл ќарз муносибатњои зичи фурўшандагон
харидорон аст. Дар шароити раќобати сахти бозори фурўшандагон доимо
дар љустуљўйи роњњои муфидтари љалби харидоронанд. Мносибатњои
218
дурру дароз байни корхонањои истењсолию корхонањои савдо боиси
пайдоиши боварии байни њамдигарї ва истифодаи чунин шакли мносибатњо
гардидааст.
Он дар навбати худ яке асосњои пешрафти истењсолоту муомилот аст.
Ќарзи тиљоратиро вобаста ба мўњлату тартиби баргардонидани он ба
намудњои зерин људо намудан мумким аст:
-ќарзи тиљоратии дар момилоти муайян (аниќ) баргардонидашаванда;
-ќарзи баъди фурўши мол баргардонидашаванда (консигнатсия);
-ќарзи ќисм ба ќисм дар асоси талабномаи фурўшанда
баргардонидашаванда.
Њангоми истифодаи намуди аввал харидор баъди ќабули мол ба
фурўшанда вексел медињад, ки дар он мўњлати аниќи додани пул ќайд
шудааст ва ё мувофиќи шартномаи тарафайн фурўшанда баъди додани мол
ба суроѓаи харидор њуљљатњои ба мол дахлдор ва талабномаи пулгириро
мефиристад. Харидор баъди ќабули њуљљатњо талабномаи пулгириро бо
розигии худ оид ба додани пули мол дар мўњлати муайяншуда ба бонки
хизматрасонаш пешнињод мекунад. Бонк дар мўњлати муайяншуда маблаѓи
дар вексел ва ё талабномаи пулгирї нишондодашударо аз суратњисоби
харидор ба суратњисоби фурўшанда мегузаронад.
Солњои охир мафњуми консигнатсия вирди забони тољикони
тољикистонї гардидааст, ки мањнояш аз истењсолкунандагон пешакї
гирифтани молу баъди фурўши он додани пулаш аст. Агар мол ба фурўш
наравад, харидор метавонад онро ба соњибаш баргардонад. Ин намуди ќарзи
тиљоратї низ дар пешрафти истењсолоту муомилот сањми худро дорад.
Хусусан, солњои дар вазъи бўњрон ќарор доштани иќтисодиёти Тољикистон
тољирони хориљї ба соњибкорони тољикистонї молашонро ба консигнатсия
медоданд, ки то як дараља боиси пур кардани бозору ќонеъ гардонидани
талаботи мардум гардида буд. То ба имрўз, ин намуди ќарздињї байни
тољирони хориљию дохилии боэътимод боќи мондааст.

219
 Намуди сеюми ќарзи тиљорати аслан байни фурўшандагону
харидороне истифода мешавад, ки додугирифти зич доранд. Масалан,
комбината шир њаррўза ба маѓозањои зиёди корхонањои савдо мањсулоти
ширї мефиристад. Барои корхонаи савдо пулгузаронии њаррўза ба
суратњисоби комбинати шир муфид нест, бинобар ин, дар шартномаи
байнашон басташуда тартиби њисоббаробаркуние нишон дода мешавад, ки
мувофиќи он дар чанд рўз як бор ба суратњисоби фурўшанда пул гузаронида
мешавад. Масалан, комбинати шир њар сањар мањсулоти шириашро ба
нуќтањои савдо мерасонад, вале њар њафта як бор ба корхонаи савдо талаб-
номаи пулгирї мефиристад, ки дар он маблаѓи ќарзи якњафтаинаи корхонаи
савдо нишон дода шудааст. Корхонаи савдо дар њолати розї буданаш ќарзи
комбинати ширњо пардохт мекунад. Байни корхонањои истехсолї низ ин
намуди ќарз метавонад истифода шавад. Масалан, корхонаи алюмини
метавонад мањсулоташро ба корхонаи дегистесњолкунї дода, талаб кунад, ки
пули он вобаста ба истифодаи алюминий дар раванди истењсолї ќисм-ќисм
пардохта шавад.
Истифодаи ин ва ё он намуди ќарзи тиљоратї аз шароити бозору
сиёсати дохилии корхонањои истењсолию савдо ва соњибкорони алоњида
вобаста аст. Корхонањое, ки моли серталаб доранд, метавонанд шартњои
сахттарро пешнињод кунанд. Масалан, талаби баланди бозори чањониро ба
пахтаю алюминийи тољик ба инобат шрифта. Њукумати Тољикистон соли
1995 ќарор ќабул кард, ки харидорони ин молњо бояд пулашро пешакї
дињанд ва то њол (соли 2008) ширкатњои хориљї ин талабро риоя мекунанд.
3. Ќарзи бонкї
Ќарзи бонкї яке аз шаклњои аз њама маъмули муносибатњои ќарзист,
ки дар њамаи кишварњо васеъ истифода мешавад. Он танњо аз љониби
бонкњою муассисањои молиявии ѓайрибонкие дода мешавад, ки барои чунин
намуди фаъолият иљозатномаи бонкї марказиро доранд.

220
Истифодакунандагони ќарзи бонкї ширкату корхонањо, соњибкорон,
сохторњои давлатї ва ањолї мебошанд. Тартиби додану баргардонидани ќарз,
фоиз ва масъалањои дигари ба он дахлдорро шартномаи ќарзие, ки байни
ќарздињандаю ќарзгиранда баста шудааст муайян мекунад.
Ќарзи бонкї аз ќарзи тиљоратї бо хусусиятњои зеринаш фарќ дорад: а)
агар ќарзи тиљоратї аз љониби корхонаю ташкилотњо дода шавад, ќарзи
бонкї танњо аз љониби муассисањои ќарзї (бонкњо ва муассисањои
молиявии ѓайрибонкї) дода мешавад;
б) ќарзи тиљоратї бефоиз аст ва ё фоизи каме дорад, ки ба нархи мол
њамроњ шудааст. Фоиз доштани ќарзи бонкї бошад, њатмист;
в) дар аксари мавридњо мўњлати ќарзи бонкї нисбат ба мўњлати ќарзи
тиљоратї дарозтар аст;
г) ќарзи бонкї дар асоси шартномаи махсуси ќарзї дода мешавад, ќарзи
тиљоратї ба шартномаи њамкорї, ки маќсади асосиаш хариду фурўши мол
аст, такя мекунад.
Ќарзи бонкї вобаста ба омилњои зерин ба намудњои алоњида чудо мешавад:
- вобаста ба тарзи додани он:
а) ќарзњои наќдї (бо роњи додани пули наќд) ва ѓайринаќдї (бо роњи аз
суратњисоби бонк ба суратњисоби ќарзгиранда гузаронидани маблаѓи ќарз);
б) бозмаблаѓдињї (refinancing) - хариди векселњо бо нархи арзонтар, аз
бозори байнибонкї харидани захирањои ќарзї, ќарзгирї бо роњи баровардани
ўњдадориномањои бонкї (долговые обязательства);
в) ќарзњои векселї.
- вобаста ба асъори ќарз: бо пули миллї, асъори ќарздињанда, асъори
кишвари сеюм.
- вобаста ба гарави ќарз: таъминбуда ва таъминнабуда. Ќарзњое, ки
дар асоси ба гарав гирифтани моликияти ќарзгиранда дода мешаванд,
ќарзњои таъминбуда мебошанд. Ќарзњои бегарав ба намуди дуюм дохил

221
мешаванд. Масалан, ќарзњое, ки бонкњо ба кормандони худ медињанд, дар
аксари холатњо гарави моликияти надоранд.
- вобаста ба миќдори иштироккунандагон: дуљониба (бонку
ќарзгиранда) ва бисёрљониба (консорсиуми бонкњо ва ќарзгиранда ё
ќарзгирандањо).
- вобаста ба муддати истифодаи ќарз: кўтоњмуддат, миёнамуддат ва
дарозмуддат.
Ќарзњои кўтоњмуддат асосан барои хариди ашёи хому пўшонидани
харољотњои истењсолї ва ташкили захирањои молї дар соњаи савдо
истифода мешаванд. Мўњлати истифодаи ин ќарзњо то як сол аст. Ќарзњои
мўњлати истифодаашон аз як то се сол ба ќарзњои миёнамуддат дохил
мешаванд. Ин намуди ќарзњо бештар барои азнавкунии истењсолот,
пўшонидани харољотњои корхонањои кишоварзї истифода мешавад.
Ќарзњои дарозмуддат онњоеанд, ки муддати истифодаашон аз се сол зиёд
буда, барои хариди таљњизот, сохтмони иншоотњо, васеъкунии истењсолот
бо роњи вориди технологияи нав ва маќсадњои дигари инвеститсионї дода
мешаванд.
- вобаста ба маќсади истифодаи ќарз:
а) барои зиёд кардани сармояи асосї (хариди таљњизоти хозирзамон,
сохтмони биноњои нав, васеъ кардани истењсолот);
б) барои муваќќатан пурра кардани воситањои гардон (сармояи
гардон);
в) барои ќонеъ
- вобаста ба њудуди ќарз:
а) ќарзе. ки тамоми маблаѓаш дар як бор дода мешавад;
б) ќарзи њудуддошта (овердрафт, ќарзи мањдуд).
Овердрафт (Overdraft) муносибати ќарзиест, ки мувофиќи он бонк ба
ќарзгирандаи боэътимод дар њолати зарурї (бе пешнињоди талабнома) то
маблаѓи муайян (10-15 фоизи њаљми умумии маблаѓњои дар як моњ ба

222
суратњисоби ќарзгиранда воридшаванда) ќарз медињад. Ин намуди ќарздињї
дар кишварњои аврупої хеле маъмул аст. Раќобати сахти байнибонкї барои
љалби мизољон бонкњоро маљбур кардааст, ки шаклњои нав ба нави
хизматрасониро пешнињод кунанд. Овердрафт низ яке аз шаклхои
хизматрасонї аст. Агар барои истифодаи дигар шаклу намудњои ќарз мизољ
ба бонк мурољиат кунад, ин намуди ќарз ба таври автоматї дода мешавад.
Байни мизољу бонк оид ба истифодаи ин намуди ќарз шартнома баста
мешавад ва дар ин асос талабномањои пулгирии ба номи мизољ омада,
новобаста аз набудани пул дар суратњисоби он пардохта мешаванд. Ќарзи
овердрафт баробари ба суратњисоби мизољ ворид шудани пул баргардонида
мешавад.
Ќарзи њудуддошта (Credit line) намудест, ки њудуду шартњои муайян
дорад. Мувофиќи шартномаи ќарзї мизољ метавонад то њудуди муайяншуда
(масалан, 1 миллион сомонї) ќарз гирад. Дар њолати зарурати гарифтани
ќарзи нав мизољ бояд ќисме аз ќарзњои пешинаро баргардонад, зеро маблаѓи
умумии ќарзњояш набояд аз 1 миллион сомонї зиёд бошад.
- вобаста ба тартиби баргардонидани ќарз:
а) ќарзе, ки дар охири мўњлаташ баргардонида мешавад;
б) ќарзе. ки ќисм-ќисм дар давоми мўњлаташ баргардонида мешавад.
Имрўзњо дар охири мўњлат баргардонидани ќарз бештар дар байни
соњибкорони миёнањол расм шудааст. Ќарздор ќарзро тамоми мўњлат
истифода карда, дар охир пурра бармегардонад. Тартиби дигари ќарзадокунї
ќисм ба ќисм баргардонидани он то охири мўњлат аст. Ин намуди ќарзгирї
вобаста ба муфид будани он аз љониби корхонањои истењсолї васеъ
истифода мешавад.
- вобаста ба фоизи ќарз:
а) ќарзњои фоизашон аниќ муайяншуда;
б) ќарзњои фоизашон таѓйирёбанда дошта.

223
 Дар намуди аввал бонку ќарзгир фоизи ќарзро аниќ муайян карда, дар
шартнома нишон медињанд ва ќарзгирифта новобаста аз дигар шудани фоизи
бозорї, ќарзашро бо фоизи шартномавї бармегардонад. Дар шароити
бўњрони иќтисодї, ноустувор будани нархњо (фоиз нархи ќарз аст) ва таѓйир
ёфтани сатњи таваррум бонкњо бештар намуди дуюми фоизбандиро
истифода мекунанд. Ин маънои онро дорад, ки њангоми дигар шудани фоизи
бозорї, фоизи ќарзи ќарздор низ мутобиќан дигар мешавад.
4. Ќарзи давлатї
Ќарзи давлатї ќарзи дохилиест, ки ё аз љониби давлат ба ањолию
корхонањо ва ё аз љониби онњо ба давлат дода шудааст. Ќарзи давлатї аз
буљети кишвар ва бо фоизи кам дода мешавад. Сарчашмаи он буљети
љумњуриявист, ки њукумат дар њолатњои зарурї аз њисоби он ба буљетњои
вилоятї, ноњиявию мањаллї ќарз медињад. Њукумат метавонад маблаѓњои аз
талаботи буљеташ зиёдатиро ба корхонањои давлатї низ ба ќарз дињад.
Толати дигаре, ки зарурати истифодаи ин ќарзро ба миён меорад, аз
љониби бонкњои тиљоратї надодани ќарз ба корхонањои давлатї ва
ѓайридавлатї хаст. Њукумат дар њолатњои алоњида бо роњи додани ќарзњои
имтиёзнок корхонањои ѓайридавлатиро низ дастгирї мекунад.
Намуди дигари ќарзи давлатї дароз кардани мўњлати андозњои
пардохтнашуда аст. Дар Тољикистон солњо 1993-2003 чандин маротиба
њукумат мўњлати пардохти андози корхонањоро дароз кард, ки дар асл ин
ќарз ба он корхонањо буд. Ин намуди ќарз дар адабиёти иќтисодї ќарзи
андозї (налоговый кредит) ном дорад. Дар аксари кишварњо (масалан,
Руссия) тартибу шартњои додани чунин ќарз дар Кодекси андоз муайян
шудааст.
Замонатномањои (гарантиийные письма) њукумат ба корхонаю
ташкилотњои дохилї низ ќарзи давлатї њисоб мешаванд. Ќисме аз бонкњои
тиљоратї ба корхонањои давлатї, ки зарароваранд, танњо дар асоси

224
замонатномаи њукумат ќарз медињанд. Дар асл, њукумат дар асоси
замонатномаи додааш баргардонидани чунин ќарзро ба ўњдаи худ мегирад.
Намуди дигари ќарзи давлатї вомњоеанд, ки ањолию корхонањо бо
роњи харидани вомбаргњо ба њукумат медињанд. Њукумати хар кишвар бо
маќсади љалби пулњои муваќќатан озоди ањолию корхонањо вомбарг (займ)
бароварда мефурўшад. Вазорати молияи Љумњурии Тољикистон низ аз соли
1995 инљониб вомбаргњои худро дорад, ки аслан ба ањолї фурўхта
мешаванд. Ба таври дигар, ин як намуди ќарздињии ањолї ба давлат аст.
Вазорати молия инчунин аз номи њукумат ќоѓазњои ќиматнок
бароварда, дар бозори аввалиндараља мефурўшад. Солњои 1997-2002 бо ин
роњ њукумат аз корхонањою бонкњо ќарз гирифта, норасоии (deficit)
буљетро пур мекард. Баъдан, бо сабаби аз меъёр зиёд иљро шудани буљет
(proficit) зарурати ин намуди ќарзгирї аз миён рафт.

5. Ќарзи байналхаќї
Ќарзи байналхалќї ќарзест, ки аз љониби бонк ширкат ё њукумати як
кишвар ба бонк ширкат ё њукумати кишвари дигар дода мешавад.
Мављудияти бозорњои љањонии пул имкон медињад, ки бонкњо аз хамдигар
маблаѓи заруриро ба ќарз гиранд. Пешрафти интернету ба воситаи он савдо
шудани воситањои пулии озод муносибатњои байнибонкиро зичтару суръати
иљрои амалиётњоро тезтар гардонид. Акнун новобаста аз фарќияти ваќт
байни кишварњои гуногун бозори интернетї доимо фаъол асту бонкњо аз
њам ќарз мегиранд. Мўњлати истифодаи ќарзњои байнибонкї гуногунанд: аз
якшаба (overnight) то чандсола. Маќсади љалби онњо ќонеъ гардонидани
талаботи ќарзии мизољони бонкњо ва худи онњост. Бонкњо барои ќонеъ
кардани талаботи худ ва таъмини иљрои нишондињандањои бонкї марказї
(масалан, нишондињандаи пардохтпазирї) аз бонкњои дигар ќарз мегиранд.
Ширкатњою сохторњои дигари тољикистонї, ки бо ширкатњои хориљї
њамкорї доранд, метавонанд аз бонкњои кишварњои онњо ќарз гиранд. Ма-

225
салан, њукумати шањри Душанбе соли 1999 барои хариди автобусњои
«Икарус»-и дар мамлакати Венгрия истењсолшаванда аз Эксимбонки њамин
кишвар ќарзи сесола гирифта, онро дар мўњлати муайяншуда баргардонд. Ин
таљриба аз љониби дигар ширкатњои тољикистонї низ васеъ истифода
мешавад. Хусусан, онњо аз бонкњои тиљоратии Руссияю Ќазоќистон, ки
њамкорони наздики Тољикистонанд, ќарзи зиёд мегиранд.
Намуди дигари ќарзи байналхалќї ќарзи байни њукуматї мебошад.
Маќсади љалби ин ќарзњо аксаран њалли муммоњои зерин аст:
-пўшонидани касри буљет. Ќисми зиёди ќарзњои солњои 1993-2003
гирифташуда бевосита барои пўшонидани касри буљет истифода шудаанд.
- њалли муаммоњои озуќаворї. Масалан, соли 1993 Иттињоди Аврупо
ба Њукумати Тољикистон барои хариди ѓалла аз бозори љањонї 70 млн.
доллари амрикої ќарзи имтиёзнок дод, ки он солњои 2000-2007 баргардинида
шуд.
- хизматрасонї ё баргардонидани ќарзњои хориљї. Соли 2000 Иттињоди
Аврупо талаб кард, ки Тољикистон ќарзи соли 1993 гирифтаашро
баргардонад. Азбаски вазъи молиявии кишвар хуб набуд, Њукумат хоњиш
кард, то мўњлати ќарз дароз карда шавад. Иттињоди Аврупо ба ин розї
нашуда, роњи дигари њалли муамморо пешнињод кард. Дар натиља,
Иттињоди Аврупо дар асоси шартномаи нав ба Тољикистон 35 млн. доллари
амрико ќарзи бебозгашт дод. Тољикистон бадин восита њар соле 15 млн.
долларї дода, ќарзи Иттињоди Аврупоро пурра баргардонд.
- ташкили захирањои асъории кишвар. Масалан, ташкили захирањои
асъории Тољикистони тозаистиќлол бо гирифтани ќарз аз сохторњои
молиявии байналхалќї шурўъ шуд.
- ёрдами њарбї. Ташкили ќуввањои мусаллањ ва бо лавозимоти њарбї
таъмин кардани он яке аз маќсадњои гирифтани ќарз аз њукумати
кишварњои дигар мебошад.

226
 Маќсади асосии ќарздињии байнињукуматї гирифтани фоида набуда,
њимояи манфиатњои ќарздињанда бо роњи аз љониби кишвари ќарзгиранда
дастгирї кардани он дар њалли масъалањои сиёсии байналхалќї, додани
имтиёз ба ширкатњои кишвари ќарздињанда, роњ додани сармояи он ба
соњањои сердаромади иќтисодиёт ва ѓайра мебошад.
Ќарзи байналхалќї низ мисли дигар ќарзњо намудњои пулию молї
дорад. Агар кисме аз кишвархо ва сохторњои молиявии баїналхалкї, ба
монанди Хазинаи байналмилалии асъор, Бонкї љањонї ва ѓайра ба
Тољикистон ќарзи пулї дода бошанд, ќисми дигар, ба монанди кишварњои
њамсоя ќарзи молї (гандум, газ, барќ ва ѓайра) додаанд.

6. Ќарзи истеъмолї
Ќарзи истеъмолї ќарзест, ки ба одамони алоњида барои таъмини
талаботашон дода мешавад. Он метавонад пулї ва ё молї бошад.
Ќарзи истеъмолии пулї ба шањрвандон барои сохтмони хона, хариди ќитъаи
замин, љевон, гирифтани маълумоти олї ва маќсадњои дигар дода мешавад.
Дар кишварњои аврупої, ИМА, Канада, Австралия ва ѓайра аксари хонањои
нав аз њисоби ќарз сохта мешаванд. Мўњлати баргардонидани ин ќарз
вобаста ба вазъи молиявии ќарздор то 40-50 сол давом мекунад. Дар баъзе аз
мамлакатњои араб (масалан, Арабистони Саудї) баробари хонадоршавї ба
љавонон чунин ќарзњои имтиёзнок медињанд. Љевону дигар лавозимоти
хонаро низ аз њисоби ќарз харидан мумкин аст. Барои ин муњим аст, ки
ќарзгиранда љойи кор, моњонаи доимї ва рафтори шоиста дошта бошад.
Намуди дигари он ќарз барои гирифтани маълумоти олї аст.
Донишљўёни ба мактабњои олї дохилшуда дар ќисме аз мамлакатњо
(масалан, Шоњигарии Белгия, Люксембур, Британияи Кабир) метавонанд
пули хонданро аз њисоби ќарз дода, баъдан дар давоми чанд сол онро
баргардонанд.

227
 Ќарзи истеъмолии молї аслан аз љониби корхонањои сохтмонї
њангоми сохтан ё таъмир кардани хона ва гирифтани пули кор баъди чанд
ваќт, корхонањои савдо њангоми додани молу баъдан гирифтани пули он
дода мешавад.
Яке аз роњњои додани ќарзи истеъмолї роњ додан ба овердрафт
(overdraft) хангоми хариди молу иљрои кор ё хизматрасонї мебошад. Дар
кишварњои пешрафта њисоббаробаркунї ба воситаи кортњои бонкї анљом
дода мешавад ва њангоми басанда набудани баќияи суратњисоби мизољ бонк
ба таври автоматї ба ў ќарз медињад. Маблаѓи ќарз аз моњонаи мизољ
вобаста аст ва баробари ба суратњисоб ворид шудани моњона баргардонида
мешавад.

228
 Масъалањо барои мавзўи 16:
Масъалаи 1
Муштари хоњиш дорад, ки ба бонк ба миќдори 300 сомонї ба мўњлати
15 сол аз рўи мизони 12% - и солона амонат гузорад. Њисоб карда шавад
мизољ баъд аз тамомшудани мўњлат чанд пул мегирад агар фоизи солона
њар сол ба амонат њамроњ шавад?
 ICOJI =P*i/100
ки дар ин љо:
ICOJI - маблағи солонаи фоиз;
Р - ҳаљми амонате, ки ба он фоиз гузошта мешавад;
i(%) - меъёри фоизи солона
I= 300 * 0.12* 15 / 100 = 5сом 40 др.
I=300 + 81 = 381cомонї
Масъалаи 2
Ба намуди љадвал графики пардохти ќарзро аз рўи шартњои зерин
нависед:
Маблағи ќарз- 400 000 руб.
Мизони фоиз - 36% солона
Мўњлати ќарз- 90 рўз
Санаи додани ќарз- 1 апрели 1998 сол
Шартњои махсус барои ќарз- пардохти ќарзи асоси дар охири мўњлати
шартномаи амалкунандаи ќарз, фоизи барои истифодаи ќарзбошад санаи 30 –
юми ҳар моҳ пардохт карда мешавад.
Масъалаи 3
Ќарз дар ҳаљми 5 млн. сомонї бо мизони фоизи 25% солона дода шуда,
бояд бо маблағи баробар дар муддати 5 сол пардохт карда шавад.
Ҳаљми харсолаи пардохт (наќшаи пардохти ќарз) ва маблағи фоизи
пардохт шуда, агар пардохти рўйпушкуниї чунин ба амал ояд, муайян кунед:

229
а) як маротиба дар охири сол
б) ҳар нимсола

230
 Тестњо дори ба мавзўи 16:
1. Ќарзе, ки бо гарави ќоғазҳои ќиматнок дода мешавад-ин:
а) ќарзи истеъмолї
б) ќарзи байналхалќї
в) ќарзи ломбардї
г) ќарзи ипотекї
2 Шаклњои ибтидоии ќарз
а) ќарзњои молї.
б) ќарзњои пулї ва молї
в) ќарзњои пулї
г) ќарзњо ба шахсони боваринок
3. Ќарз вобаста ба асъор људо мешавад ба:
а) бо пули миллї, асъори дигар кишвар.
б) бо воњиди пули ИМА
в) бо воњиди пули рубли тољикї
г) бо мол
4. Ќарзи байнидавлатї ин ќарзест, ки наќши ќарзгирандаро _______
мебозад.
а) бонк
б) давлат
в) корхона
г) хонавода
5. Шаклњои ќарзњои бонкї аз рўи љои истифодаашон кадомњоянд?
а) барои васеъ кардани истењсолот
б) барои саноат, савдо, кишоварзи
в) барои ќонеъ гардонидани талабот ба пули наќд
г) барои такрористењсоли воситањои асосї ва ташкили воситањои гардон

231
6. Барои гирифтани ќарз муштари ба бонк кадом њуљљатњоро бояд
пешнињод кунад?
а) ариза, бизнес-наќша, шартномаи гарав ё кафолат, тавозуни солона ва
моњњона, лоињаи шартномаи ќарзи, маълумот дар бораи ќарзњои аз дигар
бонкњо
б) ариза, бизнес-наќша, шартномаи гарав ё кафолат, лоињаи шартномаи
ќарзи, маълумот дар бораи ќарзњои аз дигар бонкњо дошта
в) ариза, бизнес-наќша, тавозуни солона ва тавозун дар моњи љорї,
шартномаи гарав ё кафолат, ўњдадории баргардонидани ќарз, маълумот дар
бораи ќарзњои аз дигар бонкњо гирифта шуда.
г) шартномаи гарав ё кафолат, тавозуни солона ва моњњона, лоињаи
шартномаи ќарзї, маълумот дар бораи ќарзњои аз дигар бонкњо дошта
7. Навъхои ќарзи байналхалќии бонки кадомњоянд?
а) ќарзи моли ва асъори
б) ќарзи дохили ва беруни
в) ќарзи воридоти ва содироти
г) ќарзи милї ва давлати
8. Ќарзњои давлатї аз кадом сарчашма пардохт карда мешаванд?
а) аз њисоби фонди Президенти
б) аз тарафи Вазорати молияи ,Љумњури
в) аз бучети љумњуриявї
г) аз тарафи Бонки миллї
9. Дар Рими ќадим кадом намуди ќарзи молї вуљуд дошт?
а) ќарзи аниќ (mutuum)
б) ќарзи озод (comodatum)
в) ќарзњои аниќ ва озод.
г) ќарзњои бадалшуда ва талабшаванда.
10.Вобаста ба шакли додани ќарз он ба кадом намудњо људо мешавад?
а) ќарзи молї

232
б) ќарзи пулї
в) ќарзи омехта
г) њамаи љавобњо дурустанд.
11. Вобаста ба максади истифодаю љонибњои муносибатњои ќарзи
кадом намудњои ќарз мављуд аст?
а) ќарзи тиљоратї ва баїналхалќї
б) ќарзи бонкї ва давлати
в) ќарзи истеъмолї
г) њамаи љавобњо дурустанд.
12. Ќарзи омехта ин:
а) ќарзест, ки ќарздор метавонад онро дар шакли молї ва ё пулї баргардонад.
б) ќарзест, ки ќарздор метаваонад онро дар шакли молї баргардонад
в) ќарзест, ки ќарздор метавонад онро дар шакли озод баргардонад
г) ќарзест, ки ќарздор метавонад онро дар шакли пулї баргардонад
13. Ќарзи тиљоратиро вобаста ба мўњлату тартиби баргардонидани он
ба кадом намудхо људо мешавад?
а) ќарзи тиљоратии дар мўњлати муаїян баргардонида шаванда
б) ќарзи баъди фурўши мол баргардонидашаванда
в) ќарзи ќисм ба ќисм баргардонидашаванда
г) њамаи љавобњо дурустанд.
14. Ќарзи бонкї, ки бо таъминоти амволи ғайриманќул дода мешавад -
ин
а) аккредитив
б) индоссамент
в) ипотека
г) ломбард

233
 Мавзўи 17. Бонкњои Љумњурии Тољикистон
дар шароити иќтисоди бозоргонї
Наќша:

1. Вазифа ва амалиётњои Бонки миллии Тољикистон.

2. Намудњои бонкњо ва вазифањои онњо.
3. Амалиётњои бонки тиљоратї.
Адабиётњои тавсияшаванда:

1. Ќонуни Љумњурии Тољикистон«Дар бораи Бонки миллии

Тољикистон», Душанбе 28.07.2011.
2. Ќонуни Љумњурии Тољикистон«Дар бораи фаъолияти бонкї»,
Душанбе 28. 07. 2011.
3. Ќонуни Љумњурии Тољикистон«Дар бораи танзими асъор ва
назорати асъор», Душанбе 04.11.1995.
4. Деньги, кредит, банки. Под. ред. Лаврушин О.И. КНОРУС. 2005.
5. Њонљонов А. «Фаъолияти бонкї», Шарќи озод, Душанбе 2010.
6. Шариф Рањимзода «Муомилоти пул ва ќарз» Душанбе 2008.
7. Ашўров Н. «Муомилоти пул ва ќарз» Матбуот. Душанбе 2006.

1. Вазифа ва амалиётњои Бонки Миллии Тољикистон.

Дар асоси Конститутсияи Љумњурии Тољикистон ва ќонуни
Љумњурии Тољикистон «Дар бораи фаъолияти бонкї», «Дар бораи Бонки
милли Тољикистон», «Дар бораи танзими асъорї ва назорати асъорї» дар
Љумњурии Тољикистон њамчунин бонки марказї – бонки эмиссионї Бонки
милли Тољикистон баромад мекунад.
Раиси Бонки милли ва муовинони онро Президенти Љумњурии
Тољикистон бо фармони худ ва розигии Маљлиси Олии Љумњурии
Тољикистон вазифадор мекунад ва ё озод мекунад.
Аз сабаби он, ки ба Бонки миллї њамчун Бонки марказї њуќуќи ба
гардиш баровардани пулњои ќоѓазин ва танга, ташкил кардани гардиши
самаранокии он ва дар њолатњои зарурї аз гардиш гирифтани пул дода
234
шудааст, Бонки миллї- бонки эмиссионї номида мешавад, яъне ба ин бонк аз
тарафи давлат њуќуќи монополии барориши пул дода мешавад. Дар марзи
ягон дигар бонкњо ва ташкилотњои ѓайрибонкї њуќуќи барориши пули
миллиро надоранд. Бинобар ин Бонки миллї дар назди Маљлиси Олии
Љумњурии Тољикистон њисоботдињанда буда, ба њукумати Љумњурии
Тољикистон тобеъ намебошад.
Бонки милли Љумњурии Тољикистон барои ба танзим даровардани
низоми ќарзии пули љумњурї корњои зеринро басомон мерасонад:
- ќурби пули миллиро устувор нигоњ дошта, онро аз њар гуна хатарњо
нигоњ медорад.
- љињати самаранокї ва бефосилагии низоми њисобу китоби байни
бонкњои тиљоратии Љумњурии Тољикистонва бонкњои хориљаро таъмин
мекунад.
- барои низоми бонкии Љумњурии Тољикистонро пурќувват кардан ва
тараќќї додани чорањои зарурї ва таѓийрнопазириро меандешад.
Бонки миллии Тољикистон аз тарафи раёсати он ва шўрои бонкї
идора карда мешавад. Аъзоёни шўрои бонкї аз тарафи Президенти
Љумњурии Тољикистон бо тасдиќ намудани фармонњо дар Маљлиси Олї, ба
вазифа таъин ва ё озод карда мешаванд.
Шўрои Бонки миллї масъалањои зеринро баррасї менамояд:
4. Њисоботи солонаи Бонки миллиро тайёр намуда, барои тасдиќ
намудан ба Маљлиси намояндагон бо якљоягии хулосаи аудиторї пешнињод
менамояд.
5. Роњњои асосии низоми пулии ќарзии ягонаи давлатї ва сиёсати
љорї кардани онро пешнињод мекунад.
6. Сметаи харољотњои Бонки Миллї ва њисобот дар бораи
иљроиши онро тасдиќ менамояд.

235
 7. Масъалањои дар сармоягузории ташкилотњои ќарзї ва бонкњои
хориљї иштирок намудани Бонки миллиро њамчун сармоягузор њаллу фасл
менамояд.
8. Тањлили натиљањои тараќќиёти иќтисодии Љумњурии
Тољикистонро мўњлатњои муайян(1 сол, 3 сол, 5 сол) тайёр менамояд.
Бонки миллии Тољикистон вазифањои зеринро иљро мекунад:
1. Дар Љумњурии Тољикистон бо якљоягии Њукумати Љумњурии
Тољикистон сиёсати ягонаи пулию ќарзиро љорї менамояд.
2. Ба таври монополї барориши пулњои наќдро таъмин намуда,
гардиши онро ташкил мекунад.
3. Зинаи охирин ва баландтарини ќарздињанда барои њамаи
ташкилотњои ќарзї мебошад. Меъёр ва фоизи низоми ќарздињиро ба танзим
медарорад ва назорат мебарад.
4. Дар Љумњурии Тољикистон тартиботи њисоббаробаркуниро
байни бонкњо ва дигар воњидњои соњибкорї муќаррар мекунад.
5. Барои низомњои бонкњои тиљоратї ва дигар ташкилотњои
ќарзии ѓайрибонкї, ќоидаю ќонуниятњои гузаронидани амалиётњои бонкї,
тартиб додани њисоботњои бухгалтерї ва молиявиро муќаррар менамояд
6. Ба таври самаранок захирањои тиллоию асъории мамлакатро
идора мекунад.
7. Ќурби расмии асъори миллиро нисбати асъори хориљї муайян ва
нашр мекунад.
8. Барои бурдани фаъолият ва гузаронидани амалиётњои бонкї ба
бонкњои тиљоратї ва дигар ташкилотњои ѓайрибонкї иљозатномањо
медињад ва дар њолати иљро накардани меъёрњои муќаррар намудааш
иљозатномањоро бозхонд мекунад.
9. Тартиботи фаъолият бурдани биржањои асъорї ва тартиботи
хариду фурўши асъори хориљиро муайян мекунад.
10. Ќоѓазњои ќимматноки ташкилотњои ќарзиро ба ќайд мегирад.

236
 11. Амалиётњои арзиро ба танзим медарорад ва тартиботи њисобу
китоб бо асъори хориљиро муайян мекунад.
12. Назорати асъориро љорї мекунад.
13. Њисобу китоби байнибонкиро ташкил ва назорат мекунад.
14. Наќшаи баланси пардохти Љумњурии Тољикистонро тартиб
медињад, барои њар як квартал ва солона баланси пардохтро тартиб дода
нашр мекунад ва барои ба танзим даровардани он чорањои зарурї меандешад.
Бонки миллии Тољикистон њуќуќ дорад, ки амалиётњои зеринро иљро
намояд:
1. Ба мўњлати на зиёда аз 1 сол ба бонкњои тиљоратї, ташкилотњои
ќарзии ѓайрибонкї ќарз дињад, дар њолати таъминотї будани ќарзњо бо
воситаи ќоѓазњои ќиматнок ва дигар активњо.
2. Њамаи намуди ќоѓазњои ќиматнокро хариду фурўш кунад.
Вомњо ва сертификатњои депозитивии худро хариду фурўш кунад.
3. Њамаи намуди металлњои ќимматбањоро(тилло, нуќра,…) ва дигар
маводњои ќимматноки арзиро хариду фурўш кунад.
4. Њамаи намуди асъори хориљаро ва њуљљатњои пули бо арзи хориљї
ифодаёфтаро хариду фурўш кунад.
5. Амалиётњои њисоббаробаркунї, депозитивї ва хазинавиро гузаронад.
Барои нигоњ доштан ва идора кардани њамаи намуди ќоѓазњои ќиматнок
ва дигар арзишњои ќимматнокро барои нигоњ доштан ќабул кунад.
6. Дар њолати зарурї ба дигар бонкњо ва ё шахсони њуќуќию инфиродї
барои гирифтани маблаѓњои пулї кафолат дињад.
7. Дар марзи Љумњурии Тољикистонва дигар бонкњои хориљї њамаи
намуди суратњисобњоро кушояд
Бонки миллї амалиётњои активї ва пассивии бонкиро мегузаронад.
Ба амалиётњои активии Бонки миллї инњо дохил мешаванд:
А) амалиётњо оид ба љо ба љо кардани захирањои моли ќарзии бонк.

237
 Б) додани ќарзњо ба бонкњои тиљоратї ва дигар ташкилотњои ќарзии
ѓайрибонкї.
В) харидани ќоѓазњои ќиматнок аз он љумла векселњо аз бонкњои
тиљоратї ва давлат.
Г) харидани ќоѓазњои ќиматноки давлатї.
Ба амалиётњои пассивии Бонки миллї ё, ки љалб намудани маблаѓњои
молиявии беруна инњо дохил мешаванд:
А) сармояи худии Бонки миллї.
Б) барориши пулњои ќоѓазин.
В) њиссагузории бонкњои тиљоратї ва маблаѓњои захираи њатмии
онњо, ки дар Бонки миллї нигоњ дошта мешавад.
Г) фоидаи софи Бонки миллї.
Д) маблаѓњои аз буљет воридшуда ва дигар маблаѓњои аз бонкњои
хориљї ва давлатњои хориљї ворид шуда.

4. Намудњои бонкњо ва вазифањои онњо.

Дар зинаи дуюми низоми бонкии Љумњурии Тољикистон мавќеи
асосиро бонки тиљоратї ишѓол мекунад.
Калимаи бонк аз забони итолиёвї гирифта шуда, маънояш стол
мебошад. Соли 1707 дар майдонњои калон, ки савдоњои молу хўрокворї
савдо карда мешуд, столњои калон гузошта мешуд. Дар рўи он маблаѓњои
пулї гузошта мешуд. Дар шароити њозира мувофиќи ќонуни Љумњурии
Тољикистон«Дар бораи бонкњо ва фаъолияти бонкї» фањмиши бонк дар
Љумњурии Тољикистончунин таъриф дода шудааст:
Бонк – ин ташкилоти ќарзие мебошад, ки барои љалб намудани
маблаѓњои пули депозитњо ва дигар маблаѓњои пулї ва аз ин њисоб додани
ќарз аз рўи шартњои бозгаштпазирї, музднокї ва мўњлатнокї инчунин барои
њисобу китоб намудан бо мизољ ташкил карда мешавад.

238
 Мувофиќи моддаи 1-уми Ќонуни Љумњурии Тољикистон «Дар бораи
фаъолияти бонкї»: Бонк дар Љумњурии Тољикистонташкилоти
тиљоратиест, ки барои љалби амонатњою дигар воситањои пулї ба
маќсади истифодаи онњо барои ќарздињї бо шартњои бозгардонї, музднокї,
мўњлатнокї, инчунин барои њисоббаробаркунї бо супориши мизољон
ташкил карда мешавад.
Бонк њамчун шахси њуќуќї ба ќайд гирифта шуда, мувофиќи
иљозатномаи Бонки миллї фаъолият намуда дар асоси Конститутсияи
Љумњурии Тољикистонќонунњо «Дар бораи бонк ва фаъолияти бонкї», «Дар
бораи Бонки миллии Тољикистон» ва «Дар бораи танзими асъорї ва назорати
асъорї» ва инчунин нишондоду њуљљатњои нормативии Бонки миллї ва дар
асоси оинномаи худ фаъолият мебарад. Бонкњои тиљоратї-чунин шакли
бонкњо мебошад, ки дар баробари хизматрасонидан ба мизољ, маќсади
асосии онњо њар чї бештар гирифтани фоидаи соф мебошад.
Мувофиќи ќонуниятњои мављудаи Љумњурии Тољикистон барои
фаъолият бурдан њангоми аз ќайди давлатї гузаштан ба таври њатмї аз
тарафи Бонки миллии Тољикистон иљозатномаи махсус дода мешавад. Яке
аз нишондињандањои асосї дар ваќти додани иљозатнома ин мављуд будани
сармояи уставї барои бонкњои навтаъсис 10 млн. $ ва барои бонкњои
фаъолиятбаранда 5 млн. $, ки мутаносибан ба пули миллї њисоб карда
шудааст, кам бошад. Соли аввал бонкњо ба шакли љамъияти сањњомии
пўшида ташкил карда мешавад.
Агар бонки тиљоратии ташкилшуда дар давоми 1 сол безарар фаъолият
кунад ва меъёрњои аз тарафи Бонки миллї муќарар шударо риоя намояд, он
гоњ ба ин бонки тиљоратї иљозат дода мешавад, ба љамъияти сањњомии
шакли кушода табдил ёфта, хизматрасонии худро васеъ намояд.
Маќсади асосии ташкилкунандагон ва иштирокчиёни бонкњои
тиљоратї аз инњо иборат аст:
1. соњиби бонк – тараќќї додани бонк.

239
 2. роњбари садорати бонк – самаранок бурдани кори бонк.
3. сањмдорон – зиёд кардани даромади бонк
4. коркунони бонк – зиёд кардани даромади музди мењнат,
мукофотпулї ва имтиёзњо.
5. сањмгузорон – устувор ва мўътадил кор кардани бонкњо
6. ќарзгирандагон – кам шудани фоизњои ќарзї ва зиёд гирифтани
ќарзњо.
7. мизољон – бењтар шудани сифати хизмат ва кам шудани ќарзњо.
8. давлат – аз бонк риоя намудани ќонуниятњо ва фаъолияти устувори
бонкњо.
Дар Љумњурии Тољикистон дар зиннаи дуюм бонкњои шакли зерин
мављуд мебошанд:
1. Бонкњои тиљоратї.
2. Бонкњои омехта (давлатї бо шахсї, бонкњои тиљоратї бо давлатї,
бонкњои тиљоратї бо бонкњои хориљї).
3. Намояндагии бонкњои хориљї.
Бонкњои омехта – аз њисоби маблаѓгузории давлат ва бо якљоягии
сањмчиёни шахсони алоњида ё корхонањо ташкил карда мешавад. Масалан:
Агроинвестбонк, Ориёнбонк, Тољиксаноатбонк, Тољиксодиротбонк аввалан
100% бонки давлатї буданд, дар натиљаи як ќисми сањмияи онњоро
мизољони доимї ва дигар сањмчиён харидаанд ва бонки тиљоратии омехта
табдил ёфтааст.
Ба иљозати БМТ бонкњои хориљї метавонанд, дар њудуди Љумњурии
Тољикистонбахши бонкњои худро ташкил кунанд. Мувофиќи маълумотњои
мављуда, њоло дар шањри Душанбе бахши бонки тиљоратии давлати
Исломии Эрон мављуд мебошад. Сармояи уставии ин бонк ба санаи 1
сентябри соли 2008 18 млн 758 њазор 668 сомонї мебошад.

240
 Ба ѓайр аз бонкњои тиљоратї инчунин њафто љамъияти ќарзї ва шашто
љамъияти молиявии ѓайрибонкї ва ќариб 30 адад фондњои ќарзии хурд
дињанда мављуд мебошад.
Ташкилотњои ќарзї ва молиявии ѓайрибонкї инчунин фондњои хурди
ќарздињанда асосан ба ањолии Љумњурии Тољикистон ќарзњои хурд
медињад.
Бонки рушду тараќќиёти Европа, Бонки Рушди Осиё, Бонки Исломї,
Бонки Љумњурии халќии Хитой, ин ташкилотњоро бо маблаѓњои зарурї
барои ќарз додан ањолии Љумњурии Тољикистонтаъмин менамоянд.
3. Амалиётњои бонки тиљоратї
Мувофиќи ќонунњои дар боло зикр шуда, бонкњои тиљоратї
амалиётњои зеринро иљро мекунанд:
1. Ќабули депозитњои шахсони њуќуќї.
2. Ќабули депозитњои шахсони воќеї.
3. Барои мизољон кушодани суратњисобњо ва бурдани амалиётњо.
Барои дигар бонкњо ва ташкилотњои молиявии ѓайрибонкї кушодани
суратњисобњои кореспандентї.
4. Амалиётњои хазинавї. Ќабул, шуморидан, ивазнамудан, нигоњ
доштан ва љой ба љой намудани пулњои ќоѓазин ва тангањо.
5. Амалиётњои маблаѓгузаронї, яъне бо супоридани шахсони њуќуќї
ва воќеї гузаронидани маблаѓњои пулї.
6. Амалиётњои њисобу китоб, аз он љумла њисобу китоб кардани
арзишњои векселњо ва дигар ўњдадорињои ќарзии шахсони њуќуќї ва воќеї.
7. Амалиётњои ќарзї, яъне ба шакли пулї додани ќарзњо.
8. Маблаѓгузории молиявии объектњои сохтмон.
9. Амалиётњои трастї, яъне бо супориши шахси боварикунанда
маблаѓњои пулї ва ќоѓазњои ќимматноки ўро ба манфиати шахси
боварикунанда идора кардан.

241
 10. Амалиётњои клирингї, яъне љамъ намудан, ба тартиб андохтан,
санљидан ва тасдиќ намудани воридшавии маблаѓњои байни њамдигар
њисоб шаванда.
11. Амалиётњои сейфї, яъне хизматрасонї барои нигоњ доштани
ќоѓазњои ќимматнок њуљљатњои пулї ва ба иљора додани сейфњо ба
мизољон.
12. Амалиётњои ломбардї, яъне додани ќарзњои кўтоњмуддат ба гарав
мондани ќоѓазњои ќиммтанок ва металњои ќимматбањо.
13. Барои актсепт ва ба тариќи инкасавї ќабул намудани њуљљатњои
пулї аз он љумла аккредитивњо.
14. Барориши карточкаи маблаѓпардохткунанда.
15. Инкасатсия ва ба дигар бонкњо ва мизољ фиристодани маблаѓњои
пули ќоѓазин тангањои наќд ва дигар ашёњои ќимматбањо.
16. Ташкил ва иваз намудани асъор.
Амалиётњои активии бонкњои тиљоратї – ин чунин амалиётњое
мебошанд, ки бонкњои тиљорати маблаѓњои пули худро барои гирифтани
фоидаи соф ба дигар бонкњо ва мизољон медоданд.
Амалиётњои активї ба чунин гурўњ људо мешавад:
1. амалиётњои ќарзї – ин муносибатњои байни ќарздињанда ва
ќарзгиранда мебошад, ки аз рўи шартњои мўњлатнокї, бозгаштпазирї,
таъминотї ва музднокї дода мешавад.
2. амалиётњои њисобу китобї – ин амалиётњо оид ба суратњисоб
ќабул намудани пули мизољ ва аз њисоби пули ў ва бо супориши ў
гузаронидани маблаѓњои ў мебошад.
3. амалиётњои хазинавї – ин амалиётњо оиди ќабул ва додани пули
наќд ба мизољ мебошад.
4. амалиётњои маблаѓгузорї – ин чунин амалиётњое мебошад, ки
бонкњои тиљоратї бо маблаѓњои худ ќоѓазњои ќимматноки дигар
ташкилотњои ѓайрибонкї ва ё коорпоратсия ширкатњоро мехаронад.

242
 5. амалиётњои гаравї, кафолатдињї – ин чунин амалиётњое мебошанд,
ки бонкњои тиљоратї дар назди шахсони сеюм барои ќарзи гирифтаи онњо
кафолат медињанд.
Ба амалиётњои пассивии бонки тиљоратї он амалиётњое дохил
мешаванд, ки бо воситаи онњо бонкњо захирањои моли худро ташкил
мекунад. Захирањои моли бонкњои тиљоратї аз 2 манбаъ иборат мебошанд:
6. манбањои моли худї;
7. манбањои моли љалбшуда;
Ба манбањои молии худї инњо дохил мешаванд:
1. сармояи уставии бонк;
2. сармояи захиравии бонк;
3. фоидаи софи бонк;
Сармояи уставии бонк њангоми ташкилкарда ва аз ќайди давлатї
гузаронидани бонкњои тиљоратї аз тарафи сањмчиёни он ба тариќи пулї ва
натуралї сањмгузорї карда мешавад.
Сармояи захиравии бонки тиљоратї њангоми фаъолияти якчанд солаи
бонкњои тиљоратї аз њисоби фоидаи соф ба фоидаи таќсимнашудаи бонк
барои њолатњои фавќулода сармояи захиравї ташкил карда мешавад.
Њар як бонки тиљоратї маќсади асосї дорад, ки он њам бошад фоидаи
софи зиёд гирифтан баъди он, ки аз фоидаи соф ба буљети давлатї андоз
супорида шуда, дар асоси ќарори маљлиси сањмчиён дивидентњо
(њаќулсањм) ба аъзоёни бонк, яъне сањмичиён таќсим карда мешавад,
фоидаи боќимондаи таќсимношуда, њамчун манбаи молиявии худи бонк
баромад мекунад.
Ба манбањои молии љалбшаванда инњо дохил мешавад:
1. маблаѓњои пули дар суратњисобњои депозитивии дархостшавандаи
мизољон мављуд буд.
2. маблаѓњои пули ќарзї, ки аз Бонки миллї, дигар бонкњои тиљоратї,
ташкилотњои молиявии байналхалќї ва бонкњои байналхалќї гирифта шуда.

243
 3. аз тарафи бонкњои тиљоратї баровардани ќоѓазњои ќимматнок ба
монанди сањмияњо, сертификатњои депозитивї, векселњо ва дигар ќоѓазњои
ќимматнок.
Асосан бонки тиљоратї зиёда аз 90% бо маблаѓњои љамъшуда
фаъолият мебарад. Масалан, мувофиќи маълумотњои Бонки миллии
Тољикистон ба санаи 1 октябри соли 2006 аз тарафи шахсони њуќуќї ва
инфиродї дар суратњисобњо ба маблаѓи 863 млн. сомонї маблаѓ гузошта
шудааст, аз он ба асъори миллї 253 млн. сомонї бо асъори хориљї 603 млн
сомон, аз ин маблаѓњо аз тарафи шахсони њуќуќии корхонањо 602 млн
сомонї аз он бо асъори хориљї 311 млн. Аз тарафи шахсони инфиродї 253
млн аз он бо асъори миллї 41 млн. ва асъори хориљї 212 млн.
Бонкњои тиљоратї барои ба мизољон ќарз додан аз Бонки миллї,
бонкњои байналхалќї ва ташкилотњои байналхалќии молиявї бо фоизњои
кам ќарз гирифта њаќќи хизмати худро алоњида гирифта ин чунин бо
назардошти фоидаи софи худ ба мизољ ќарз медињад, њисоби миёнаи фоизи
ќарзи бонкњо дар Љумњурии Тољикистон 2,5-3% - и моњона 30-36% -
солона мебошад.
Агроинвестбонк, Ориёнбонк, Содиротбонк ва Бонки Эсхата аз тарафи
ташкилотњои молиявии байналхалќї эътироф карда шуда, ба онњо барои ба
мизољон додан ба маблаѓи зиёда аз 15 млн $ бо фоизњои паст захирањои
ќарзї људо карда шудааст.
Ба амалиётњои комиссионии бонки тиљоратї инњо дохил мешаванд:
1. амалиётњо оид ба хизматрасонии суратњисобї ва хазинавї.
2. амалиётњои арзї ва суратњисобњои арзї.
3. амалиётњо бо ќоѓазњои ќиматнок, бонкњо ва дигар корхонањо.
4. амалиётњои трастї ё, ки боварикунанда.
5. амалиётњои хизматрасонии сейфї ва ломбардї.
6. амалиётњои барориши чекњо, кортњои пластикї ва дигар намудњои
хизматњо

244
7. амалиётњои лизингї ва факторингї.

245
 Масъалањо барои мавзўи 17:
Масъалаи 1
Мизони фоизї барои ќарз 180% - солонаро ташкил медињад. Мўњлати
миёнаи гардиши воситањои пардохтї бо харидорон ба 14 рўз баробар
мебошад. Харидор њисоб-фактурањоро ба маблаѓи 300њаз.в.ш. пешнињод
намудааст. Мизони фоизи ва пардохти факторингиро муайян намоед.
Њал:
180% * 14 руз
Мизон =  7%
360 руз

300000 * 7%
Пардохтњои факторингї:  21000
100%

Масъалаи 2
Ба бонки тиљоратї бо хоњиш оид ба гирифтани ќарз ба мўњлати 2 сол
се мизољ мурољиат карданд. Объектњои ќарзгиранда инњо мебошанд:
1) сохтмони чорбоѓи бисёрошёна дар фурудгоњ;
2) нашрияи энсиклопедияи бачагона дар хориља ва фурўш дар Русия
3) коркард ва бавуљудории препаратњои тибиии авлоди нав
Маблаѓи барои ќарз пурсида 2 000 000 дол. ИМА - ро ташкил медињад.
Ба кадоме аз лоињањо шумо додани ќарзро афзал медонистед (аз нигоњи
бонки тиљоратї) ва барои чї?
Масъалањо барои њалли мустаќилона
Масъалаи 1
Маблаѓи овердрафтро ва фоизи онро муайян намоед. Баќия воситањои
пули дар суратњисоби мизоҷ 180 њазорро ташкил медињад ва бонк
њуљљатњо оиди пардохти њисобњо ба маблаѓи 210 ќабул карда шуд, фоизи
овердрафт – 30% солона, воридшавии маблаѓњо ба суратњисоб дар муддати
10 рўз пешбинї гаштааст.

246
 Масъалаи 2
Њаљми умумии пардохтњоро аз рўи созишномаи лизингї муайян

намоед. Арзиши таљњизоти ба лизинг ќабулшуда ба 2000,0њаз. сомонї

баробар мебошад. Мўњлати созишномаи лизингї 10 солро ташкил дода,

дар як сол ду маротиба пардохти маблаѓњо бо ќисмњои баробар

пешбинї шудааст. Мизони фоиз (бо назардошта њаќќи хизматрасонї) ба

10% баробар мебошад. Мизони фоиз (бо назардошти њаќќи хизматрасонї)

ба 10% баробар мебошад.

Масъалаи 3
Ширкат аз бонк васиќањои яксоларо харид, ки баъд аз як сол аз

рўи ин васиќањо бояд 66,0њаз. сомонї ба даст овард (арзиши номиналии

васиќа).Дар ваќти харид арзиши васиќањо 30,0њаз.. сомониро ташкил

медод. Даромаднокии васиќањо ва мизони фоизро муайян намоед.

Масъалаи 4

Арзиши хизматрасонии факторинги 2500-ро ташкил медињад, фоиз

барои истифодаи ќарз 150-% и солонаро ташкил медињад. Мўњлати миёнаи

гардиши воситањо дар њисобњо 10 рўзро ташкил медињад. Маблаѓи ќарзро

аз рўи амалиёти факторингї муайян кунед.

247
 Тестњо доир ба мавзўи 17:
1. Бонки асосии давлатї, ки дорои вазифањои махсус ба монанди
њуќуќи монополии интишори воситањои пулї ва идоракунии
фаъолияти бонкњои тиљоратї мебошад - ин
а) Бонки марказии ҶТ

б) Бонки федералии ҶТ

в) Бонки тиљоратии ҶТ
г) Бонки миллии Тољикистон
2. Пардохтњои њатмї, ки аз тарафи бонкњои тиљоратї аз маблаѓи
воситањои љалбкарда ба Бонки миллии Тољикистон пардохт карда
мешавад
а) Талаботњои андозии БМТ
б) Талаботњои захиравии БМТ
в) Захирањои њатмии бонкњои тиљорати
г) Талаботњои суѓуртавии БМТ
3. Амалиётњое, ки ба ташкили захирањои бонкї равона шудааст,
амалиётњои ..... ном дорад
а) актив
б) њаќиќї
в) пассив
г) номиналї
4. Эмиссияи пулњои ќоѓазї; ќабули воситањои бонкњои тиљоратї
ва хазинаги; амалиётњо барои ташкил додани сармояи худї – ин:
а) амалиётњои пассивии Бонки миллии Тољикистон
б) амалиётњои активии Бонки миллии Тољикистон
в) амалиётњои бозории Бонки миллии Тољикистон
г) амалиётњои ќонунии Бонки миллии Тољикистон

248
 5. Њуљљати пардохтї, ки онро бонк ба мизољони худ барои
пардохт намудани хариди молњо, хизматрасонињо, корњо ва барои
гирифтани пули наќд аз банкоматњо медињад - ин ... .. мебошад.
а) кортњои дебетї
б) чек
в) пардохти фармоиши
г) талаботи пулї
6. Ќарзе, ки бо гарави ќоѓазњои ќиматнок дода мешавад-ин:
а) ќарзи истеъмолї
б) ќарзи контокорренти
в) ќарзи ломбарди
г) ќарзи ипотекї
7. Розигии пардохткунанда доир аз суратњисоби ӯ пардохтани
воситањои пулиро … меноманд.
а) аксепт
б) корт
в) шартнома
г) инкассо
8. Бонки эмиссионї дар Љумњурии Тољикистон кадом бонк
мебошад?
а) Амонатбонк
б) Бонки тиљорати
в) Бонки Миллиии Тољикистон
г) Фононбонк
9. Раиси Бонки миллии Тољикистон ва муовинонони ў аз тарафи
ки вазифадор ва ё аз вазифа озод карда мешавад?
а) бо фармони Президенти Љумњурии Тољикистон
б) бо фармони Президент ва розигии Маљлиси Олии Љумњурии
Тољикистон.

249
 в) бо ќарори Њукумати Љумњурии Тољикистон
г) бо ќарори Њукуматњои мањаллї
10. Бонки миллии Тољикистон њамчун бонки марказї чанд
вазифаро иљро мекунад?
а) 6 вазифаро
б) 4 вазифаро
в) 3 вазифаро.
г) 10 вазифаро
11. Бонки миллии Тољикистон чанд амалиётњоро иљро мекунад?
а) 8 амалиётро.
б) 6 амалиётро
в) 4 амалиётро
г) 2 амалиётро
12. Зинаи дуюми низоми бонкии Љумњурии Тољикистонро кадом
шакли бонкњо ташкил мекунанд?
а) Бонки миллии Тољикистон
б) намояндагии бонкњои хориљї
в) Бонки тиљоратї, намояндагии бонки хориљї, бонкњои омехта.
г) бонки давлатии амонатї
13. Бонкњои тиљоратї дар асоси кадом ќонунњо фаъолият
мебарад?
а) Ќонун «Дар бораи фаъолияти бонкї»
б) Ќонун «Дар бораи Бонки милли Тољикистон» ва «Дар бораи танзими
асъори ва назорати асъори»
в) Сарќонуни Љумњурии Тољикистон
г) њамаи ќонунњои дар боло зикршуда.
14. Бонкњои тиљоратї чанд амалиётњоро иљро мекунад?
а) 12 амалиётро
б) 16 амалиётро

250
 в) 6 амалиётро
г) 8 амалиётро
15. Ба амалиётњои активии бонки тиљоратї чанд амалиёт дохил
мешавад?
а) 5 амалиёт.
б) 8 амалиёт
в) 6 амалиёт
г) љавоби дуруст надорад
16. Захирањои молии бонкњои тиљорати аз кадом манбањо иборат
мебошад?
а) манбањои молии худї
б) манбањои моли љалбшуда
в) манбањое, ки дар ихтиёри Бонки миллии Тољикистон ќарор доранд.
г) манбањои дар боло зикршуда.
17. Ба манбањои моли худии бонк чињо дохил мешаванд?
а) сармояи уставии бонк, сармояи захиравии бонк, фоидаи софи бонк
б) сармояи уставаии бонк, фоидаи софи бонк
в) фоидаи софи бонк, сармояи захиравии бонк, маблаѓњои љалбшуда
г) љавоби дуруст надорад
18. Амалиёти хизматрасониии бонкро ишора намоед?
а) фурўши воситаи асосї, сањмияи бонк
б) интиќоли маблаѓњо, кушодани суратњисоб
в) фоидаи софи бонк
г) фонди музди мехнат ва фонди мукофоти
19. Бонки миллии Тољикистон аз тарафи ки идора карда
мешавад?
а) аз тарафи Вазорати молияи ЉТ
б) аз тарафи Президенти ЉТ
в) Раёсати БМТ ва шўрои бонк

251
 г) аз тарафи Њукумати ЉТ
20. Ташкилоте, ки барои љалб намудани маблаѓњои пулї
депозитњо ва аз ин њисоб додани ќарз аз рўи принсипњои
бозгаштпазирї, музднокї ва мўњлатнокї инчунин барои њисобу китоб
намудан бо мизољ ташкил карда мешавад ин:
а) фонди хурди ќарздињї аст
б) ташкилоти брокерї аст
в) бонк аст
г) љамъияти сањњомї аст.

252