Вы находитесь на странице: 1из 25

Jonny Thomson

Μίνι
Φιλοσοφία

Ένα μικρό βιβλίο


για μεγά λες ιδέες

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 5 15/12/2021 4:21:31 μμ


653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 6 15/12/2021 4:21:31 μμ
Για την Τάνια και τον Φρέντι,
τους αγαπημένους μου φιλοσόφους

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 7 15/12/2021 4:21:31 μμ


653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 8 15/12/2021 4:21:31 μμ
Περιεχόμενα

Εισαγωγή ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 16

Ηθική��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 19
Ο Πλάτωνας και η αορατότητα ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 20
Ο Μπένθαμ και ο υπολογισμός της ηθικής ������������������������������������������������������������������������������������������������ 22
Ο Αριστοτέλης και η μέση οδός ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 24
Ο Καντ και «Τι θα συνέβαινε εάν όλοι έκαναν το ίδιο;» �������������������������������������������������������� 26
Η Ραντ και ο εγωισμός ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 28
Ο Κοντ και ο αλτρουισμός����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 30
Ο Αβελάρδος και οι καλές προθέσεις���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 32
Ο Σίνγκερ και η ευνοιοκρατία ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 34
Ο Καντ και η μη ενδεδειγμένη συμπεριφορά ���������������������������������������������������������������������������������������� 36
Ο Ακινάτης και η κήρυξη πολέμου���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 38
Ο Σίνγκερ και ο σπισισμός ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 40
Ο Ζιμπάρντο και ο κακός μας εαυτός ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 42
Ο Κλίφορντ και η ηθική των πεποιθήσεων ������������������������������������������������������������������������������������������������ 44
Ο Λάβλοκ και η Μητέρα Φύση��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 46

Υπαρξισμός��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 49
Ο Σαρτρ και η κακή πίστη������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 50
Ο υπαρξισμός και το κενό������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 52
Ο Μοντέν και το memento mori����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 54

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 9 15/12/2021 4:21:31 μμ


Ο Νίτσε και η δύναμη �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 56
Ο Χάιντεγκερ και η θνητότητα ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 58
Ο Καμί και ο παραλογισμός������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 60
Ο Σοπενχάουερ και η πλήξη ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 62
Ο Σαρτρ και οι άλλοι ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 64
Ο Νίτσε και η αέναη επανάληψη��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 66
O Κίρκεγκορ και οι σφαίρες της ύπαρξης ��������������������������������������������������������������������������������������������������� 68
Ο Χέγκελ και η σχέση αφέντη και δούλου ����������������������������������������������������������������������������������������������� 70
Ο Καμί και η επανάσταση ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 72
Η Ντε Μποβουάρ και ο φεμινισμός ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 74
Ο Φανόν και ο μαύρος υπαρξισμός ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 76

Τέχνη ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 79
Το γουάμπι σάμπι και η σπασμένη ομορφιά ������������������������������������������������������������������������������������������� 80
Ο Αριστοτέλης και η εκτόνωση της έντασης�������������������������������������������������������������������������������������������� 82
Ο Καντ και το όμορφο και το μεγαλειώδες ��������������������������������������������������������������������������������������������� 84
Ο Σοπενχάουερ και η μουσική ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 86
Ο Γκέτε και η θεωρία των χρωμάτων ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 88
Ο Χαράρι και οι συλλογικοί μύθοι ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 90
Ο Γιουνγκ και η οθόνη επιλογής χαρακτήρα�������������������������������������������������������������������������������������������� 92
Ο Τζόκερ και ο μηδενισμός������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 94
Ο Νίτσε και ο Απόλλωνας και ο Διόνυσος��������������������������������������������������������������������������������������������������� 96
Ο Αντόρνο και η βιομηχανία της κουλτούρας ������������������������������������������������������������������������������������� 98
Ο Thanos και η οικο-τρομοκρατία��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 100
Η ιαπωνική αισθητική και ο κενός χώρος �������������������������������������������������������������������������������������������������� 102

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 10 15/12/2021 4:21:31 μμ


Κοινωνία και σχέσεις ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 105
Ο Πλάτωνας και ο αληθινός έρωτας������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 106
Ο Μοντέν και η ένταση προς τη λάθος κατεύθυνση������������������������������������������������������������������ 108
Η Ντε Γκρουσί και οι τρυφεροί γονείς ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 110
Η Μέρντοχ και η εστίαση στα καλύτερα στοιχεία των ανθρώπων������������������������� 112
Ο Βέμπερ και η δουλειά μέχρι το πρωί ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 114
Ο Ντι Μπουά και η διπλή συνείδηση ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 116
Η Γουόλστονκραφτ και το πρώτο κύμα φεμινισμού ������������������������������������������������������������������� 118

Ο Μαρξ και η πάλη των τάξεων������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 120


Ο Κομφούκιος και η αίσθηση του ανήκειν ������������������������������������������������������������������������������������������������ 122
Ο Χέγκελ και το παγκόσμιο πνεύμα (Weltgeist)������������������������������������������������������������������������������ 124
Ο Άπια και ο κοσμοπολιτισμός ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 126
Η ΜακΚίνον και οι άδικοι κανονισμοί ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 128
Ο Μπερκ και οι κανόνες συμπεριφοράς ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 130
Η Άρεντ και η κοινοτοπία του κακού ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 132

Θρησκεία και μεταφυσική ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 135


Ο Αλ-Κίντι και οι πρώτες αιτίες ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 136
Ο Φρόιντ και ο Άγιος Πατέρας ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 138
Ο Πάλεϊ και ο ωρολογοποιός ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 140

Ο Χιουμ και το κακό ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 142


Ο Ντεκάρτ και η λογική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού ���������������������������������������������� 144
Ο Φόιερμπαχ και ο Θεός κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του ανθρώπου������������ 146
Ο Πασκάλ και το ποντάρισμα στον Θεό �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 148
Ο Μαρξ και η νάρκωση των ανθρώπων���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 150
Ο Μπέρκλεϊ και τα μη ορατά πράγματα���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 152

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 11 15/12/2021 4:21:31 μμ


Ο Χιουμ και τα θαύματα �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 154

Ο Σπινόζα και η θεϊκή μας υπόσταση ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 156


Ο βουδισμός Ζεν και το Κοάν���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 158

Λογοτεχνία και γλώσσα��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 161


Ο Κάμπελ και κάθε ιστορία ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 162
Ο Χάξλεϊ και ο Θαυμαστός καινούριος κόσμος ������������������������������������������������������������������������������ 164
Ο Μπέκετ και η αναμονή ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 166
Ο Όργουελ και η διπλή σκέψη ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 168
Ο Κάφκα και η αποξένωση ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 170
Ο Προυστ και η ακούσια μνήμη ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 172
Οι Ρομαντικοί και η ποίηση της φύσης ������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 174
Ο Ράντφορντ και η μυθοπλασία �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 176
Ο Αριστοτέλης και η ρητορική ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 178

Η Μέρι Σέλεϊ και οι σατανικοί επιστήμονες �������������������������������������������������������������������������������������������� 180

Ο Τσόμσκι και η εκμάθηση γλωσσών������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 182


Ο Ντεριντά και οι λέξεις���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 184
Ο Βιτγκενστάιν και τα γλωσσικά παιχνίδια ���������������������������������������������������������������������������������������������� 186
Ο δομισμός και η δυαδικότητα ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 188

Επιστήμη και ψυχολογία ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 191


Ο Μπέικον και η επιστημονική μέθοδος ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 192
Ο Κουν και οι παραδειγματικές αλλαγές ���������������������������������������������������������������������������������������������������� 194
Ο Χάιντεγκερ και οι επιπτώσεις της τεχνολογίας �������������������������������������������������������������������������� 196
Ο Ηράκλειτος και ο μεταβαλλόμενος εαυτός ������������������������������������������������������������������������������������ 198
Ο Λίμπετ και η αυτοπαρατήρηση �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 200

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 12 15/12/2021 4:21:31 μμ


Ο Πόπερ και η ψευδοεπιστήμη������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 202
Ο Τούρινγκ και τα ρομπότ εναντίον των ανθρώπων ���������������������������������������������������������������� 204
Ο Ασίμοφ και οι νόμοι της ρομποτικής �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 206
Ο Φέρμι και οι εξωγήινοι ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 208
Ο Γκόντφρεϊ-Σμιθ και τα άλλα είδη νοημοσύνης �������������������������������������������������������������������������� 210

Ο Φρόιντ και η προσωπικότητα ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 212


Ο Πιαζέ και η εξελικτική ψυχολογία �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 214
Η θεραπεία Γκεστάλτ και η απραξία �������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 216

Η φιλοσοφία της καθημερινότητας���������������������������������������������������������������������������������������������� 219


Ο Αριστοτέλης και η φιλία ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 220
Η Ντε Μποβουάρ και η μητρότητα ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 222
Ο Ρουσό και η παιδική ηλικία ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 224
Ο Φουκό και η πειθαρχία ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 226

Ο στωικισμός και η θέα από μακριά ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 228

Ο Φρόιντ και η ενόρμηση του θανάτου ������������������������������������������������������������������������������������������������������� 230


Ο Φρανκλ και η απόδοση νοήματος στα βάσανα της ζωής ����������������������������������������� 232
Ο Επίκουρος και η απόλαυση����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 234
Ο Χούσερλ και η παρατήρηση των δέντρων ��������������������������������������������������������������������������������������� 236

Ο στωικισμός και η επιλογή των αντιδράσεών μας ������������������������������������������������������������������� 238


Ο Θόρο και το περπάτημα ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 240
Ο Σουν Τσου και η νίκη στα επιτραπέζια παιχνίδια ��������������������������������������������������������������������� 242
Η Χάρβεϊ και η αϋπνία ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 244

Μυαλό και γνώση����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 247


Ο Ντεκάρτ και τα πορτοκαλιά ιπτάμενα ξωτικά��������������������������������������������������������������������������������� 248

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 13 15/12/2021 4:21:31 μμ


Ο Λοκ και αυτό που έχουμε μέσα στο κεφάλι μας����������������������������������������������������������������������� 250
Ο Πλάτωνας και η φώτιση��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 252
Ο Πύρρων και η αναστολή της κρίσης ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 254
Ο Χιουμ και οι μαύροι κύκνοι ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 256
Ο Μπουριντάν και τα αναποφάσιστα γαϊδούρια ����������������������������������������������������������������������������� 258
Ο Σωκράτης και η αμφισβήτηση των πάντων ������������������������������������������������������������������������������������ 260
Ο Αριστοτέλης και οι αρχές της Λογικής ��������������������������������������������������������������������������������������������������� 262
Ο Ευβουλίδης και οι σωροί βράχων ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 264

Ο Ντεκάρτ και το cogito ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 266


Ο Χιουμ και η δέσμη του εαυτού ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 268
Ο Καντ και η δημιουργία του κόσμου ������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 270
Ο Τσάλμερς και οι σκέψεις των μολυβιών ����������������������������������������������������������������������������������������������� 272
Ο Κλαρκ και ο Τσάλμερς και η διεύρυνση του νου ������������������������������������������������������������������� 274

Πολιτική και οικονομία����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 277


Ο Χομπς και η δημιουργία κυβερνήσεων ������������������������������������������������������������������������������������������������� 278
Ο Μακιαβέλι και ο τρόπος βασιλείας���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 280
Ο Ιμπν Χαλντούν και η άνοδος και πτώση των αυτοκρατοριών������������������������������� 282
Ο Χέρντερ και ο εθνικισμός��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 284
Ο Θουκυδίδης και οι αναπόφευκτοι πόλεμοι���������������������������������������������������������������������������������������� 286
Ο Μαρξ και η παγκόσμια ιστορία ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 288
Ο Μπερκ και η σοφία των προγόνων μας�������������������������������������������������������������������������������������������������� 290
Ο Πέιν και οι επαναστάσεις���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 292
Ο Σμιθ και το αόρατο χέρι��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 294
Ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ και η προστασία της δημοκρατίας������������������������������������������������������� 296
Ο Καντ και η παγκόσμια ειρήνη��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 298

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 14 15/12/2021 4:21:31 μμ


Ο Γκάντι και η αποφυγή της βίας���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 300
Ο Ένγκελς και η αγορά των ιδεών������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 302
Ο Φουκουγιάμα και το τέλος της ιστορίας �������������������������������������������������������������������������������������������� 304

Ευχαριστίες ����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 307

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 15 15/12/2021 4:21:31 μμ


Εισαγωγή

Υπάρχει μια αύρα γύρω από τη φιλοσοφία η οποία μερικές φορές λει-
τουργεί αποθαρρυντικά για τους ανθρώπους. Δεν είμαι σίγουρος αν
αυτό προκύπτει από το γεγονός πως οι φιλόσοφοι συχνά χρησιμο­
ποιούν λέξεις όπως «κίβδηλο», ενώ θα μπορούσαν πιο απλά να πουν
«ψευδές», ή αν επειδή κάθε τόσο πετάνε αδιάφορα μια ατάκα στα
αρχαία ελληνικά. Ο λόγος που γράφω αυτό το βιβλίο είναι γιατί η φιλο-
σοφία δεν χρειάζεται να είναι έτσι.
Η φιλοσοφία πρέπει να είναι προσιτή, πρέπει να είναι πρακτική, πρέ-
πει να είναι εύληπτη και κατανοητή. Αλλά πάνω απ’ όλα πρέπει να είναι
ευχάριστη.
Στο βιβλίο Μίνι Φιλοσοφία εξηγώ φιλοσοφικές ιδέες με απλό και κατα-
νοητό τρόπο. Δεν μπορώ να σας υποσχεθώ πως δεν θα χρησιμοποιήσω
μεγάλες, πολύπλοκες και επινοημένες λέξεις, αλλά, αν το κάνω, σίγουρα
θα φροντίσω να βγάζουν ξεκάθαρο νόημα μέχρι το τέλος της σελίδας.
Αυτό το βιβλίο απευθύνεται σε όσους έχουν ακουστά τον Πλάτωνα, τον
Ντεκάρτ ή την Ντε Μποβουάρ, αλλά δεν έχουν παρά μια αόριστη εικόνα
για τις ιδέες τους. Αυτό το βιβλίο απευθύνεται σε όποιον θέλει να μάθει
τι είναι στην ουσία ο δομισμός, η φαινομενολογία ή ο υπαρξισμός χωρίς
να πρέπει να χαθεί σε τόμους φιλοσοφίας με πυκνά νοήματα που θα
τον κάνουν να μπερδευτεί ακόμα περισσότερο. Ελπίζω να επαναφέρω
τη φιλοσοφία από τον απρόσιτο πύργο της διανόησης στο σαλόνι του
σπιτιού, στις καφετέριες ή στον δρόμο για τη δουλειά.
Όταν οι άνθρωποι παθιάζονται με το αντικείμενό τους, σε οποιον-
δήποτε τομέα, επ’ ουδενί δεν είναι διατεθειμένοι να αναφέρονται σε

16

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 16 15/12/2021 4:21:32 μμ


Εισαγωγή

αυτό με απλό τρόπο. Αν το κάνουν, θα πρέπει, κατά κάποιον τρόπο, να


το περιορίσουν ή ίσως να το υποβαθμίσουν. Όμως, μερικές φορές το
μόνο που χρειαζόμαστε όλοι μας είναι ένα πρώτο βήμα, ή ένα σημείο
εκκίνησης. Έτσι, λοιπόν, αυτό το βιβλίο θα ξεδιπλώσει τις ιδέες των φιλο-
σόφων με τέτοιο τρόπο, ώστε, αν όλα πάνε βάσει σχεδίου, να σας κάνει
να θελήσετε να μελετήσετε περισσότερο. Είναι ένας χάρτης πορείας για
να περιηγηθείτε στο θέμα.
Πιστεύω ακράδαντα πως όλοι έχουν φιλοσοφικές αναζητήσεις και
πως ο καθένας θα μπορούσε να είναι φιλόσοφος. Για να ξεκινήσουμε,
λοιπόν, μπορούμε να ζητήσουμε λίγη βοήθεια από μερικά από τα σπου-
δαιότερα μυαλά της ιστορίας.

17

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 17 15/12/2021 4:21:32 μμ


653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 18 15/12/2021 4:21:32 μμ
Ηθική
Καθημερινά καλούμαστε να πάρουμε αμέτρητες «ηθικές»
αποφάσεις. Οποιαδήποτε πράξη μας επηρεάζει ένα άλλο
ανθρώπινο ον αποτελεί κατά κάποιον τρόπο ηθική επιλογή.
Το ένα σκέλος έχει να κάνει με το «σωστό και το λάθος»
μιας πράξης, όπως είναι η κλοπή, ο φόνος, το ψέμα,
η βοήθεια ή η καλοσύνη.

Το άλλο σκέλος σχετίζεται με τον χαρακτήρα.


Πραγματεύεται το θάρρος, την αφοσίωση, την ειλικρίνεια,
την αγάπη και την αρετή.
Η ηθική έχει να κάνει με τις καλές και τις κακές πράξεις
ή με τους καλούς και τους κακούς ανθρώπους.

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 19 15/12/2021 4:21:32 μμ


Ο Πλάτωνας
και η αορατότητα

Πηγαίνετε περίπατο και ξαφνικά συναντάτε μια φαφούτα μπαμπόγρια.


Σας δίνει ένα μικρό αλλά υπέροχο δώρο: ένα μαγικό δαχτυλίδι! Είναι
ένα δαχτυλίδι το οποίο μπορεί να σας κάνει εντελώς αόρατο. Μπορείτε
να πάτε οπουδήποτε και να κάνετε οτιδήποτε. Κανείς και τίποτα δεν θα
σας βλέπει. Το ερώτημα είναι: Τι θα κάνατε με το δαχτυλίδι; Πώς θα
χρησιμοποιούσατε τη δύναμή του;
Το «δαχτυλίδι του Γύγη» είναι ένα νοητικό πείραμα που παρουσιά-
στηκε πρώτη φορά στο πιο γνωστό έργο του Πλάτωνα, την Πολιτεία (γρά-
φτηκε το 375 π.Χ.), ως προσπάθεια του ορισμού του εγγενώς «δίκαιου»
πολίτη. Στο βιβλίο αυτό ο Πλάτωνας βάζει τον παλιό του δάσκαλο, τον
Σωκράτη, να διατυπώνει τον ισχυρισμό ότι η δικαιοσύνη είναι κάτι πολύ
περισσότερο από αυτό που απλώς λένε ότι είναι όσοι έχουν εξουσία, αλλά
και πως δεν πιστεύει ότι η δικαιοσύνη είναι κάτι που μπορεί να προκύψει
μόνο από το ατομικό συμφέρον. Ωστόσο, ο χαρακτήρας του Γλαύκωνα
είναι πολύ πιο κυνικός και μέσα από την ιστορία του Γύγη επιδιώκει να
αμφισβητήσει τις ιδεαλιστικές και υψηλές αντιλήψεις του Σωκράτη περί
ειλικρίνειας και δικαιοσύνης των ανθρώπων.
Ο Γλαύκωνας υποστηρίζει ότι οποιοσδήποτε φορούσε αυτό το
δαχτυλίδι θα το χρησιμοποιούσε αμέσως για προσωπικό του όφελος.
Η δικαιο­σύνη, η δεοντολογία, οι νόμοι και η ευπρέπεια θα παραμερίζο-
νταν ταυτόχρονα με την απόκτηση της δύναμης. Ο Πλάτωνας γράφει
(ως Γλαύκωνας) ότι, αν μπορείς να φανταστείς κάποιον που αποκτά τη
δύναμη της αορατότητας και δεν κάνει ποτέ του κακό ή δεν αγγίζει την

20

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 20 15/12/2021 4:21:33 μμ


Ο Πλάτωνας και η αορατότητα

περιουσία κάποιου άλλου, τότε θα πρέπει να είναι σίγουρα… εντελώς


ηλίθιος.
Ρωτήστε έναν φίλο σας τι θα έκανε εκείνος. Αναρωτηθείτε για σας
τους ίδιους. Οι απαντήσεις μπορεί να είναι διασκεδαστικές, παράξενες
ή πιθανόν δυσάρεστες. Σκεφτείτε με το χέρι στην καρδιά, πιστεύετε
πραγματικά ότι δεν θα κλέβατε, δεν θα παραβιάζατε, δεν θα βιαιοπρα-
γούσατε… ή ίσως κάτι αδιανόητα χειρότερο; Οι περισσότεροι άνθρωποι
μπορεί να μην το παραδεχτούν, αλλά σίγουρα πολλοί θα το σκεφτούν
— και ίσως ακόμα και να το φαντασιωθούν.
Το δαχτυλίδι του Γύγη δεν θέλει να μας πει ότι η εξουσία διαφθείρει,
αλλά ότι αποκαλύπτει την πραγματική μας φύση. Όλοι μας κρύβουμε
μέσα μας έναν μικρό τύραννο που καιροφυλακτεί. Η κοινωνική κριτική
και ο γείτονας που εμφανίζεται πίσω από τον φράχτη μας είναι εκείνα
που μας κάνουν να συμπεριφερόμαστε καλά. Το μόνο πράγμα που μας
κάνει να είμαστε σωστοί είναι η κριτική των υπολοίπων.
Αν ο Γλαύκωνας έχει δίκιο όσον αφορά το νοητικό του πείραμα, οι
προεκτάσεις στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τους πολιτικούς, τους
ηγέτες ή τις επιχειρήσεις-κολοσσούς είναι τεράστιες. Όλοι μας έχουμε
ανάγκη κάποιον ελεγκτικό μηχανισμό ή κάποια εξουσία για να παραμέ-
νουμε στον ίσιο δρόμο. Η δικαιοσύνη χρειάζεται συνεχή εφαρμογή και
διαφάνεια. Μήπως τα κρατικά μυστικά, τα τεχνάσματα των εταιρειών και
τα ψέματα των πολιτικών είναι οι αληθινές και σύγχρονες συνέπειες της
ιστορίας του δαχτυλιδιού του Γύγη;

21

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 21 15/12/2021 4:21:33 μμ


Ο Μπένθαμ
και ο υπολογισμός της ηθικής

Τι θα γινόταν αν υπήρχε τρόπος να βρούμε τι είναι σωστό να κάνουμε;


Δεν θα ήταν υπέροχο αν υπήρχε ένα απλό εργαλείο που θα μας υποδεί-
κνυε τη σωστή συμπεριφορά για κάθε περίσταση;
Αυτό ακριβώς προσπάθησε να κάνει ο Άγγλος φιλόσοφος του
δέκατου όγδοου αιώνα Τζέρεμι Μπένθαμ με τον μετρητή της ηδονής
(ή μετρητή της ευτυχίας) του.
Ο Μπένθαμ είναι ο πατέρας της κανονιστικής (δηλαδή, αυτής που
αφορά τις πράξεις μας) ηθικής θεωρίας, που είναι γνωστή ως ωφελι-
μισμός. Αυτή η θεωρία υποστηρίζει πως, για να κρίνουμε αν μια πράξη
είναι σωστή ή λανθασμένη, θα πρέπει να βασιστούμε στις συνέπειες που
επιφέρει. Συγκεκριμένα, αν μια πράξη μάς δημιουργεί μεγαλύτερα οφέλη
ή περισσότερη ηδονή, τότε είναι καλή. Αν προκαλεί καθαρή δυστυχία ή
πόνο, είναι κακή. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή τη θεωρία, ο μεγαλύτερος
βαθμός ηδονής του μεγαλύτερου αριθμού ανθρώπων είναι ο δείκτης
του σωστού και του λάθους.
Έτσι, λοιπόν, σύμφωνα με τον Μπένθαμ, ο Ρομπέν των Δασών θεω-
ρείται ηθικός, ενώ ο ληστής Μπουτς Κάσιντι όχι. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλε-
μος ήταν καλός (για τους συμμάχους), ενώ ο Τζένγκινς Χαν δεν ήταν. Η
δολοφονία ενός ανθρώπου για να σωθούν δέκα είναι κάτι σωστό, ενώ
το να ξεκινάς έναν πόλεμο για να πάρεις πίσω μια πριγκίπισσα που έχει
απαχθεί δεν είναι. Με απλά λόγια: κάντε τους ανθρώπους ευτυχισμένους
και μετριάστε τη δυστυχία. Να σκέφτεστε τις συνέπειες των πράξεών σας.
Ωστόσο, τίθεται ένα μεγάλο ερώτημα: Πώς μπορούμε να είμαστε

22

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 22 15/12/2021 4:21:34 μμ


Ο Μπένθαμ και ο υπολογισμός της ηθικής

σίγουροι για τα θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα των πράξεών μας;


Ο Μπένθαμ απαντά: Με τον μετρητή ηδονής!
Ο Μπένθαμ λέει ότι πρέπει να μετράμε την ηδονή και τον πόνο που
επιφέρει κάθε μας πράξη με βάση επτά διαφορετικά κριτήρια: την ένταση,
τη διάρκεια, τη βεβαιότητα, την εγγύτητα, τη γονιμότητα (αν παράγει
μεγαλύτερη ευχαρίστηση), την καθαρότητα (ο πόνος θα προκαλέσει
περαιτέρω πόνο;) και την έκταση. Όσο πιο ενημερωμένοι είμαστε για
καθένα από τα παραπάνω κριτήρια και όσο καλύτερα γνωρίζουμε τις
επιπτώσεις των πράξεών μας, τόσο το καλύτερο.
Έχοντας, λοιπόν, τον «μετρητή ηδονής» ανά χείρας, σημειώνετε τα
αποτελέσματα, βγάζετε το άθροισμα και ιδού! Ξέρετε πώς πρέπει να
συμπεριφερθείτε. Υπάρχει κάτι πιο απλό; Το ήθος στην εποχή των μαθη-
ματικών: ηθική για τους ορθολογιστές. Δεν υπάρχει πια κανένας λόγος
ανησυχίας!
Ας ελπίσουμε πως σας περισσεύουν μία ή δύο ώρες για τους
υπολογισμούς.

23

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 23 15/12/2021 4:21:34 μμ


Ο Αριστοτέλης
και η μέση οδός

Όλοι μας θέλουμε να κάνουμε το σωστό τη σωστή στιγμή. Θέλουμε


να είμαστε ενάρετοι. Αλλά πώς μπορούμε να ξέρουμε ποιο είναι το
σωστό σε κάθε κατάσταση; Θέλω να είμαι γενναίος, αλλά πώς μπορώ
να είμαι σίγουρος ότι δεν θα φερθώ απερίσκεπτα; Αν θέλω να είμαι
ευγενικός, πώς θα καταφέρω να μην είμαι παράλληλα και επιφυλακτι-
κός; Πότε η αυτοπεποίθηση γίνεται έπαρση; Η γενναιοδωρία μπορεί να
γίνει χειριστικότητα;
Ο μαθητής του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης, στο έργο του Ηθικά Νικο-
μάχεια αναφέρεται σε αυτό το ζήτημα και η λύση που προτείνει είναι η
«χρυσή τομή».
Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται ότι η ηθική πράξη, ή η σωστή συμπερι-
φορά, είναι αυτή που κάνει κάποιον ενάρετο. Μέσα από την εξάσκηση,
την επανάληψη και τη μίμηση των άλλων μπορούμε να εκπαιδευτούμε
ώστε να εξελίξουμε οποιαδήποτε αρετή. Θέλεις να είσαι αγαθός; Απλώς
κάνε συχνά καλές πράξεις. Θέλεις να είσαι φιλεύσπλαχνος; Αντίγραψε τη
συμπεριφορά ενός φιλεύσπλαχνου ατόμου που γνωρίζεις. Κάν’ το και θα
γίνεις. Ο Αριστοτέλης, ως γνωστόν, έγραψε ότι είμαστε οι επαναλαμβανό-
μενες πράξεις μας. Η αρετή δεν είναι πράξη, αλλά αποτέλεσμα συνήθειας.
Ωστόσο, δεν είναι πάντοτε εύκολο να διακρίνουμε τη σωστή πράξη
σε κάθε περίσταση. Κάθε ηθική απόφαση, κάθε επιλογή, είναι μοναδική.
Κάτι που σε μια περίπτωση ήταν γενναίο σε κάποια άλλη δεν θα είναι.
Η ειλικρίνεια μπορεί να ήταν ευγενική εχθές, αλλά οδυνηρά σκληρή
σήμερα. Πώς μπορούμε, λοιπόν, να βγάλουμε άκρη;

24

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 24 15/12/2021 4:21:34 μμ


Ο Αριστοτέλης και η μέση οδός

Ο Αριστοτέλης υποστήριζε πως η καλή πράξη είναι το «μέσο» μεταξύ


των δύο άκρων. Η αρετή βρίσκεται ανάμεσα σε δύο ελαττώματα: στο
ελάττωμα της υπερβολής και στο ελάττωμα της ανεπάρκειας. Το θάρρος
βρίσκεται ανάμεσα στη δειλία και στην απερισκεψία. Η ευγένεια βρίσκεται
ανάμεσα στην επιφυλακτικότητα και στη διαχυτικότητα. Η γενναιοδωρία
δεν είναι ούτε τσιγκουνιά ούτε σπατάλη. Με λίγα λόγια, όπως είχε γρά-
ψει και ο αρχαίος Έλληνας ποιητής Ησίοδος: «Μετριοπάθεια σε όλα τα
πράγματα».
Ωστόσο, η ικανότητα να βρίσκει κανείς τη «χρυσή τομή» απαιτεί εξά-
σκηση, γιατί δεν είναι πάντοτε εύκολο να τη διακρίνουμε. Χρειάζεται η
σοφία της εμπειρίας, την οποία ο Αριστοτέλης αποκαλεί φρόνηση. Όταν
συμπεριφερόμαστε ενάρετα και εξασκούμαστε στην αρετή, ύστερα από
λίγο αποκτάμε και την ικανότητα, όπως ακριβώς συμβαίνει με τους μυς
και τη γυμναστική. Μέσω της φρόνησης θα αντιληφθούμε ενστικτωδώς
πού ακριβώς βρίσκεται η χρυσή τομή. Θα είμαστε οι τέλειοι ενάρετοι
πολίτες και θα ξέρουμε ακριβώς τι να κάνουμε και τι να πούμε κάθε
στιγμή της ημέρας και ίσως κάποια στιγμή οι νεότεροι να αντιγράψουν
εμάς ως τους πλέον τέλειους ενάρετους.

25

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 25 15/12/2021 4:21:34 μμ


Ο Καντ
και «Τι θα συνέβαινε εάν όλοι έκαναν το ίδιο;»

Τι θα γινόταν αν όλοι συμπεριφέρονταν όπως εσείς; Θα είχαμε έναν


καλό, ευγενικό και χαρούμενο κόσμο ή έναν κόσμο στον οποίο ούτε
εσείς δεν θα αντέχατε να ζήσετε; Τι θα γινόταν αν κάθε σας πράξη
γινόταν κανόνας για ολόκληρο το ανθρώπινο γένος; Πώς θα επηρέαζε
κάτι τέτοιο τη συμπεριφορά σας;
Αυτή είναι η σκέψη στην οποία στηρίχτηκε η πρώτη διατύπωση της
κατηγορικής προσταγής του Γερμανού φιλοσόφου του δέκατου όγδοου
αιώνα Ιμάνουελ Καντ.
Ο Καντ έγραψε κάποτε: «Δύο πράγματα μου προκαλούν δέος: ο ένα-
στρος ουρανός από πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου». Πίστευε πως
μέσα στον καθένα μας υπάρχει μια απόλυτη ηθική, την οποία είμαστε σε
θέση να αποκαλύψουμε εξαιτίας των ικανοτήτων μας και των πλεονεκτημά-
των μας. Αυτόν τον ηθικό νόμο μπορούμε να τον προσεγγίσουμε μόνο μέσα
από την υπέροχη ανθρώπινη λογική μας. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ηθική
είναι η χρήση της λογικής (ως αντίθετο του πάθους και των ενστίκτων).
Κατά τον Καντ, η λογική μας αναγνωρίζει συγκεκριμένα «αξιώματα»
(είτε κάποιον ηθικό νόμο είτε κάποιον κανόνα συμπεριφοράς) σύμφωνα
με τα οποία ζούμε. Για κάθε κατάσταση που καλούμαστε να αντιμετωπί-
σουμε υπάρχει μια ευρεία γκάμα αξιωμάτων κι εμείς, ως ηθικά δρώντα
υποκείμενα, πρέπει να αποφασίσουμε ποιο θα ακολουθήσουμε. Η λογική
είναι εκείνη που όταν χρησιμοποιείται σωστά μας λέει ποιες ηθικές επιλο-
γές είναι «επιτακτικές» (δηλαδή, τι πρέπει να κάνουμε) ή, με άλλα λόγια,
ποιες είναι οι υποχρεώσεις μας.

26

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 26 15/12/2021 4:21:35 μμ


Ο Καντ και «Τι θα συνέβαινε εάν όλοι έκαναν το ίδιο;»

Υπάρχουν τρεις τρόποι με τους οποίους μπορεί να το κάνει αυτό η


λογική (ο Καντ τούς αποκαλεί «αξιώματα»), αλλά ο πρώτος είναι ο πιο
γνωστός. Ονομάζεται καθολικότητα, το οποίο είναι επίσης ένα από τα
λιγότερο γνωστά τραγούδια της Μέρι Πόπινς. Ουσιαστικά, μας ζητάει να
φανταστούμε τι θα γινόταν εάν όλοι έκαναν το ίδιο. Είναι η φωνή των
απανταχού γονέων που κουνάνε το δάχτυλο.
Ας πάρουμε ένα αξίωμα όπως το «λέγε ψέματα αν θες». Αν, λοι-
πόν, έκαναν όλοι το ίδιο, το ψέμα θα γινόταν τόσο συνηθισμένο, τόσο
τετριμμένο, που η αλήθεια και το ψέμα θα έχαναν το νόημά τους, κι έτσι
τα ψέματα (με την έννοια της σκόπιμης απόκρυψης της αλήθειας) θα
γίνονταν κάτι ανέφικτο. Άρα το αρχικό αξίωμα θα έπαυε να υπάρχει. Ή
αν όλοι, λόγου χάρη, έσπαγαν την καραντίνα, η ίδια η έννοια της καρα-
ντίνας θα διαλυόταν σαν σύννεφο καπνού. Παρόμοια παραδείγματα θα
μπορούσαμε να δώσουμε σε σχέση με τη μοιχεία ή την κλοπή.
Αυτά τα αξιώματα αυτοκαταστρέφονται αν γίνουν καθολικοί κανόνες.
Ως εκ τούτου, το να είμαστε ειλικρινείς και να πειθαρχούμε στην καρα-
ντίνα είναι προσταγές. Αυτοί οι λογικοί τύποι που αυτοκαταστρέφονται
είναι τα τέλεια καθήκοντά μας, όπως τα αποκαλεί ο Καντ.
Σύμφωνα με τον Καντ, υπάρχουν επίσης τα ατελή καθήκοντα. Ονομά-
ζονται ατελή διότι δεν χρησιμοποιούν μόνο τη λογική, αλλά υποκινούνται
από τις προτιμήσεις και τις επιθυμίες μας. Για παράδειγμα, το αξίωμα
«μη βοηθάς ποτέ κανέναν» δεν θα αυτοκαταστρεφόταν αν γινόταν ο
κανόνας, απλώς αν τον ακολουθούσαν όλοι, ο κόσμος μας θα γινόταν
αρκετά ζοφερός.
Η λέξη «κατηγορικός» σημαίνει «ότι κάτι γίνεται για το καλό του ίδιου
του ατόμου», όπως είναι η παρακολούθηση μιας ταινίας για την ευχαρί-
στηση της ίδιας της πράξης. Έτσι, τώρα μπορούμε να έχουμε μια ιδέα
του τι σημαίνει η έκφραση «κατηγορική προσταγή».
Οπότε την επόμενη φορά που θα αντιμετωπίσετε κάποιο ηθικό
δίλημμα χρησιμοποιήστε την απλή μέθοδο του Καντ. Αφιερώστε λίγη
ώρα και αναλογιστείτε: Τι θα συνέβαινε αν το έκαναν όλοι αυτό;

27

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 27 15/12/2021 4:21:35 μμ


Η Ραντ
και ο εγωισμός

Ποιο είναι το νόημα μιας καλής πράξης αν δεν μπορείτε να την προβά-
λετε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Για ποιο λόγο να είστε φιλάνθρω-
ποι αν δεν υπάρχει κανείς για να σας επαινέσει; Αν πρόκειται να κάνετε
μια καλή πράξη, φροντίστε να σας παρακολουθεί κάποιος!
Περάστε στον κόσμο του «λογικού εγωισμού» της Άιν Ραντ. Απο-
λαύστε τη διαμονή σας εκεί και ασχοληθείτε (μόνο) με τον εαυτό σας.
Σύμφωνα με τη Ραντ, φιλόσοφο του εικοστού αιώνα με καταγωγή από
τη Ρωσία, είναι λογικό και φυσικό για τους ανθρώπους να φροντίζουν
τον εαυτό τους. Κάθε σχέση, δράση ή επιθυμία θα πρέπει να κρίνεται
σύμφωνα με το κατά πόσο ωφελεί εσάς, το μεμονωμένο άτομο. Όσο
περισσότερο εξυπηρετείται το προσωπικό σας συμφερόν, τόσο μεγαλύ-
τερο είναι και το κίνητρο για δράση.
Αν προσφέρετε χρήματα για φιλανθρωπικούς σκοπούς, το κάνετε
διότι έτσι φαίνεστε καλοί στα μάτια των φίλων σας. Αν βοηθάτε τον
γείτονα να επισκευάσει τον φράχτη του, το κάνετε γιατί μπορεί να χρεια­
στείτε τη δική του βοήθεια μετά την επόμενη θύελλα. Αν αποφασίσετε
να παντρευτείτε, θα το κάνετε γιατί ο γάμος θα σας προσφέρει ασφά-
λεια, χαρά ή τα παιδιά που επιθυμείτε. Τα πάντα είναι υπολογισμένα με
προσοχή και αυτό που απαιτείται από μας είναι κατά καιρούς να αναλο-
γιζόμαστε: Τι με συμφέρει σε αυτή την περίπτωση; Μέσα από το πρίσμα
του «λογικού εγωισμού» κάθε μας δράση ορίζεται βάσει του προσωπικού
οφέλους.
Στις περιπτώσεις που η ζωή σας έχει γίνει χειρότερη εξαιτίας κάποιας

28

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 28 15/12/2021 4:21:35 μμ


Η Ραντ και ο εγωισμός

ενέργειας είναι εντελώς παράλογο να συνεχίσετε να την υποστηρίζετε. Το


να θυσιάσετε τη ζωή σας (εκτός κι αν έχετε τάσεις αυτοκτονίας, όπως λέει
η Ραντ) είναι πάντοτε λάθος. Με λίγα λόγια, όλα εξετάζονται σύμφωνα
με αυτά που μπορούν να σας προσφέρουν. Στον κόσμο της Ραντ κάθε
ανθρώπινη αλληλεπίδραση είναι σαν τα συμφωνητικά μεταξύ αντίδικων,
ο καθένας προσπαθεί να διεκδικήσει το καλύτερο για τον εαυτό του (το
οποίο βέβαια μπορεί να ωφελεί και τα δύο μέρη).
Οι άνθρωποι συνήθως είτε λατρεύουν είτε μισούν τη Ραντ και οι ιδέες
της ενίοτε παρερμηνεύονται αδίκως ή παρουσιάζονται διαστρεβλωμένες.
Για παράδειγμα, είχε δηλώσει ότι πρέπει να είσαι «ψυχοπαθής» για να μη
νιώθεις κανένα ηθικό χρέος να βοηθήσεις ένα τραυματισμένο σκυλί ή
έναν άνθρωπο. Η Ραντ, ωστόσο, υποστηρίζει ότι ακόμα κι αυτό πηγάζει
από τη γενική αίσθηση του «ό,τι έδωσες θα λάβεις». Αν όλοι μας ως επί
το πλείστον βοηθάμε ο ένας τον άλλο, τα πράγματα απλούστατα είναι
καλύτερα για τους πάντες. Είναι σχεδόν σαν καρμικό προσωπικό συμφέ-
ρον (παρόμοιο με τη θεωρία του Επίκουρου, δείτε σελ. 234).
Οπότε, αν κάποιος σας ζητήσει να θυσιαστείτε με οποιονδήποτε τρόπο
ή να παραχωρήσετε κάποια από τα προνόμια ή τα οφέλη σας, ρωτήστε
τον γιατί. Ποιο λογικό επιχείρημα μπορεί να σας πείσει να βάλετε τον
εαυτό σας σε δεύτερη μοίρα; Για ποιο λόγο θα απαρνούνταν τον εαυτό
του οποιοδήποτε νοήμον άτομο;

29

653457_MINI_FILOSOFIA_soma_14x205_bbb.indd 29 15/12/2021 4:21:35 μμ

Вам также может понравиться