Qazaq tyrkologiasy jane mongoltanu

Ғылыми журналы

Kazak Türkolojisi ve Moğol Çalışmaları

Bilim Dergisi

Kazakh Turkology and Mongolian Studies

Research journal

Ғылыми кеңестің 2021 жылғы 23 желтоқсандағы шешімімен жарияланды

23 Aralık 2021 Bilim Kurulu kararı ile yayınlanmıştır.

Published by decision of the Scientific Council of December 23, 2021

№ 1 (2) - 2023
[Дата]

1
Ақпарат комитетінде (Қазақстан Республикасы Ақпарат және
әлеуметтік даму министрлігі) 09.02.2023 ж. тіркелді.

Құрылтайшысы:
Қазақ түркология және моңғолтану ғылыми-зерттеу институты

Бас редакторы:
Жумағанбетов Т.С. - тарих ғылымдарының докторы, профессор.

Редакциялық алка:
Кумеков Б.Е. – академик НАН РК, тарих ғылымдарының докторы, профессор.
Ташоглы А.(Туркіа). – Phd history.
Хузин Ф.Ш. (Татарстан) - тарих ғылымдарының докторы, профессор
Сдыков М.Н. - тарих ғылымдарының докторы, профессор
Торланбаева К. – тарих ғылымдарының докторы, бас ғылыми қызметкер.
Кузембаев Н. – тарих ғылымдарының кандидаты, аға ғылыми қызметкер.

«Qazaq tyrkologiasy jane mongoltanu» ғылыми журналының редакциясы

E-mail:qtmgzi@gmail.com
Электрондық мекен-жай:qaz-turk.com
[Дата]

2
 Уважаемые читатели!
Выходит второй номер нашего научного журнала-альманаха. Мы
сознательно не стали делать предисловие для первого номера. Редколлегия
решила, что читатели сами должны составить представление о нашем
журнале. Мы получили большое количество позитивных откликов от коллег и
простых читателей, поэтому пошли на шаг номер 2. Начали готовить
анонсированную раннее второй номер нашего журнала.
Мы сохраним в этом номере и в дальнейших номерах нашу генеральную
линию: освящать интересные тюркологические и монголоведческие
исследования и научные новости. Надеемся тем самым удержать у читателей
интерес к нашему журналу и нашим исследованиям.
Мы живем в очень интересное время. Происходят системные
геополитические сдвиги. Трагический ХХ век существенно перемещал
этническую карту планеты, разбросал по сторонам света большие семьи,
кланы и рода. У современного человека появилась огромная потребность в
поиске своих генеалогических и исторических корней. Наш народ не
исключение. Казахстанцы активно интересуется своими семейными и
общеисторическими истоками, что совершенно естественно для любого
общества.
Наше общество постепенно отходит от неустроенности 80-90 гг. ХХ века,
когда большое количество людей, в поисках работы, мигрировали в города.
Прошли годы первоначального обустройства. У казахстанцев всех этнических
корней появились возможности оглядеться по сторонам, узнать, что осталось
сзади и проанализировать, что впереди, какой багаж из древностей, обычаев,
традиций, семейной памяти взять с собой дальше. Прожитые годы, жизненные
испытания, личные эмоциональные испытания позволяют более объективно и
абстрагированно посмотреть на место Казахстана в современном мире,
взглянуть на историю народа и страны. Как ответ на эти потьребности в нашей
стране появилось большое количество любителей истории и своего Края. В
стране функционируют множество культурно-исторических обществ. Наши
люди активно интересуется генеалогическим древом своей семьи и через
шежире и через исследования ДНК.
Мы, редакция научного журнала «Казахская тюркология и
монголистика» поддерживаем все направления научного поиска, готовы
опубликовать все идей, гипотезы, суждения по нашей тематике.
Развитие нашей тюркологии не возможно без развития казахстанского
сегмента монголистики. В силу причин связанных с навязанными в советское
время концепциями монгольским народам в казахской истории был навязан
негативный исторический образ. Задача нашего научного журнала объективно
изучить и осветить исследования в монголо-калмыцкой истории.
Для поощрения наших авторов, особенно молодых ученых редколлегия
оставляет за собой право на оплату гонорара отдельных статей, полученных
[Дата]

на публикацию в наш журнал.

3
 Kazakh Turkology and Mongolian Studies. №1 (1). 2022 https://qaz-turk.com

Научные публикации.

Жумаганбетов Талгат Смагулович.

Казахски науно-исследовательски институт тюркологии и монголистики.г. Актобе,

Культы связанные с конем в археологических культурах Казахстана.

Историко-археологический обзор.

© «QTMGZІ», 2022

Аннотация. Автор соңғы 60 жыл бойы зерттелген жылқы культіне үнді-

ирандықтардың және ортағасырлық түріктердің бөлек материалдары бойынша
аналитикалық шолу жасайды. Ежелгі этностар үшін жылқы күн құдайының бір бөлігі болса,
көк түріктер үшін Тәңір және Ұмай құдайларымен иерархиялық мемлекеттік идеологияның
бір бөлігі болып табылады. Автор адам мен жылқы қорымдарының сан алуан түрлері бар
сан алуан археологиялық ескерткіштерді қарастырады. Халық малға емес, өлген батырға,
асыл азаматқа, ат үстіндегі шабандозға табынған деген тұжырымға келеді.
Түйін сөздер: археологиялық ескерткіш, культ, жылқы, ат, иерархия, теңге, ырым.

Dipnot. Yazar, son 60 yılda Hint-İranlılar ve ayrı ayrı ortaçağ Türkleri materyali üzerinde
incelenen at kültünün analitik bir incelemesini yapıyor. Antik çağdaki etnik gruplar için at güneş
tanrısının bir parçasıysa, Kök Türkler için de Tengri ve Umai tanrılarıyla hiyerarşik bir devlet
ideolojisinin parçasıdır. Yazar, çeşitli insan ve at mezar türlerine sahip çeşitli arkeolojik alanları
ele alıyor. İnsanların bir hayvana değil, merhum bir batyr'a, asil bir adama, ata binen bir biniciye
taptığı sonucuna varır.
Anahtar kelimeler: ören yeri, kült, at, hiyerarşi, tengri, ayin.

Abstract. The author makes an analytical review of the horse cult studied over the past 60
years on the material of the Indo-Iranians and separately the medieval Turks. If for the ethnic
groups of antiquity the horse is part of the sun god, then for the Kok Turks it is part of a
hierarchized state ideology with the gods Tengri and Umai. The author considers a variety of
archaeological sites with a variety of types of human and horse burials. He comes to the conclusion
that people worshiped not an animal, but a deceased batyr, a noble man, a rider on a horse.
Key words: archaeological site, cult, horse, equine-horse, hierarchy, tengri, rite.

Аннотация. Автор делает аналитический обзор, исследуемому на протяжении

последних 60 лет, культу коня на материале индо-иранцев и отдельно средневековых
тюрков. Если для этносов древности конь часть бога солнца, то для кок тюрков это часть
[Дата]

иерархизированной государственной идеологии с богами Тенгри и Умай. Автор

рассматривает самые различные археологические памятники с разнообразием типов

4
захоронений человека и коня. Он приходит к выводу, что люди поклонялись не животному,
а умершему батыру, знатному человеку, - всаднику на коне.
Ключевые слова: археологический памятник, культ, лошадь, конь, иерархия, тенгри,
обряд.

Введение. Империя кок тюрков (VI-VIII вв.) “Тюрк Эль” сыграл в истории
Евразийского континента огромную роль практический во всех сферах жизнедеятельности.
Кок тюрки в процесе строительства своей государственной организации, из разрозненных
культов алтайских этносов, создали строиную систему религиозной государственной
идеологии. Во главе этой системы они расположили самые распространенные к V-VI вв. на
территории Южной Сибири, Алтая и Саян мифологические персонажи: Кок Тенгри и
богиня Умай. Кок тюрки в соответствии со своей дуальной системой верховной власти
сделали эти божества “супругами”. Все алтайские культы: горных вершин, аруахов, духа
реки, солнца, земли (Иер-Су), луны и другие божественные персонажи заняли в ней свое
иерархическое место. Одним из таких культовых божеств стал конь, точнее дух боевого
коня в его соединении с батыром, всадником, «человеком длинной воли». По сути это
модифицированный, государственный, вариант древнего культа аруахов. Не животное, а
знатный человек, всадник, обладающий знаменитыми предками и сильной волей,
способной подчинить других людей.
Материалы и методы.
В данном исследовании использовалась методика применяемая в археологии и
этнологии. Цивилизационная теория позволила расширить горизонты познания по каждому
объекту изучения и в частности отдельных аспектов археологических культур. В целях
получения результатов по данному исследованию использовался метод критического
анализа археологического, этнографического и исторического материала. Отобранный
материал позволил применить сравнительно-историческую методику в исследовании.
Данная метода позволило на аналогичных материалах выявить большой круг информации.
Методы синтеза и анализа имеющихся материалов позволил существенно повысить
уровень достоверности результатов исследования.

Результаты и обсуждение.
Этнографы, ученые аграрной сферы давно установили, что в пасбищном
животноводстве самый рентабельный вид, - овцеводство. Вопрос с коневодством –
сложнее. Необходимо различать два типа особей одного биологического вида -
одомашненной лошади. И в казахском языке и в русском языке для них придуманы
различные термины: “ат” и “жылкы”, а так же “конь” и “лошадь”. Тюркские народы
(включая казахов) вплоть до ХХ векав употребляли в пищу лошадей и никогда коней.
Для разведения лошадей и коней требовалось нанимать табунщиков, платить им,
часто товарами повседневного спроса, реже деньгами. Для содержания коней
дополнительно требовались овес или ячмень. Поэтому всадник на коне уже был в
социальной иерархии человеком с достатком. Для поддержания своей репутации на
хороших конях ездили в основном знатные люди или батыры, которые добыли их как
трофей.
Коней в исключительных случаях убивали для сопровождения батыра. Кони
воспитывались и дрессировались батыром с жеребячего возраста. Они действительно
становились единым целым связанными инстинктами, совместной моторикой движений и
другими моментами. В походе, в бою слаженность коня и воина могли сыграть решаюшюю
роль и в битве и при маневрах воиска, порой просто спасти жизнь батыру.
Мы знаем случаи, когда коней резали, но это было только для тризны (огузы,
[Дата]

печенеги, сросткинцы и т.д.). Коней для себя батыры выбирали по возможности из

породистых жеребцов. Во все времена такие жеребцы стоили очень дорого, поэтому так
мало погребений с сопровождающим боевым конем.
5
 Конь погибщего батыра был участником мероприятий связанных с годовшиной и
снятием траура. После этого коня отпускали в общий табун, где он доживал свои век и
умирал собственной смертью. Однако, до кончины потомство этого коня проверялось,
лучшие из них становились конями его сыновей и внуков. Слава батыра была тесно связана
со славой его коня и обейх их предков.
Политическая и культурная слава империи кок тюрков повляло на то, что многие
этносы стали соотносить себя с тюрками. Огузы, басмылы, карлуки, кыпчаки и другие
этносы именуют себя тюрками. Они по своему принимают на себя кок тюркские культы и
их мифологию. Так было и с культом коня. После VIII века мы видим повальное
распространение культа коня у народов, которые считали себя прямыми наследниками
славы и прав кок тюрков, а так же у соседних “Тюрк Элю” народов.
Однако, культ коня в аридной зоне Евразии появился не с тюрками. Археологи этот
культ точно фиксируют в Тасмолинской археологической культуре. Захоронение
отдельных частей коня под отдельной насыпью рядом или над основной насыпью
свидетельствует, что боевой конь, его душа, его энергия ассоциируется отдельно от
хозяйна.
Конь у тасмолинцев отдельный персонаж божественной мифологии. Тасмолинцев
ассоциируют с саками-исседонами. У большинства саков Западной Сибири, Северного
Казахстана, Жетысу, Северного Афганистана господствует древнее солнечное божество.
Покоиников ложат головой на запад для того, чтобы каждое утро он мог видет восход
солнца, приветствовать и благодарить верховное божество.
Саки-тасмолинцы и через много веков кок тюрки в погребениях ориентированы
головой на север, т.е. каждый день они должны приветсвовать божество расположенное на
юге, предположительно звезду Сириус. Данное божество проходит по куполу небосвода на
божественном коне, поэтому все их кони являются носителями частички божественной
харизмы. То, что в погребение ложат отдельные части коня говорит о том, что мясо самого
коня поедали на тризне с целью приобщения к божественной харизме [Байпаков
Таймаганбетов Жумаганбетов 2022: 134-139].
В этой связи можно привести обычай массагетов, которые в тризне по случаю смерти
отца-деда готовили блюдо из кусков мяса четырех видов животных, а так же куска мяса
взятого из тела умершего родственника. Не исключено, что и у тасмолинцев был такой
обычай. Совместное блюдо из пяти видов мяса, в том числе с кусками батыра и его коня,
вероятно, и было основанием для строительства кургана “с усами”.
У древних тохаров Алтая и Прииртышья так же существует культ коня. Богатые
украшения коня на берельских памятниках, превращение их в сказочных единорогов
показывает, что праздничный выезд коней у покоиного вождя был призван служит вождю
и его народу и в следующей жизни [Самашев и др. 2011]. Этимология конских украшений
показывает, что они выполняли ритуальные функции в определенные религиозные
праздники.Такие праздники предполагались проводить и в другой паралельной жизни.
Схожее украшение на конях мы видим у саков Жетысу, - тиграхаудов. Крылатый
конь-единорог олицетворение божественной энергии и харизмы. Отсутствие останков коня
в погребальных сооружениях саков-тиграхауда свидетельство особой ценности коня и
возможно банальной нехватке этих животных в повседневной жизни. Наличие в
погребальном инвентаре сбруи коня не обязательно свидетельстует о тризне с кониной.
Вполне возможно, что упокоившийеся воины надеялись в паралельном мире получить в
души погибших в битвах коней. К сожалению после работ Кемаля Акишевиа и Алишера
Кемаливича вопросами мифологии коней у индо-иранских древних этносов никто не
занимался [Акишев Акишев 1983].
Считается, что тюрки-ашина переняли культ коня для погребальной обрядности у
[Дата]

племен теле. Однако, Алтае-Саянские курганные памятники в той части которая касается
захоронения раннего периода ашина по обряду кремации показывает, что все мужчины
сжигались со своими конями или со сбруеи о чем свидетельствует несгоревшие и не
6
расплавленные фрагменты упряжи коня. Это означает, что часть положенных на
погребальный костер покоиных сопровождались как минимум одним боевым конем [Грач
1968: 207-213].
С момента перехода социума средневековых тюрков к обряду трупоположения в VI
веке н.э. начинается развитие различных типов погребений с конем или чучелом коня. Для
кок тюрков характерно захоронение с целой тушей коня. Таких коней в погребении могло
быть до трех, т.е. основной боевой конь, сменный и вьючный конь. Последний для
переноски своего или трофейного имущества.
В погребениях относимых к кок тюркам, кимекам, карлукам, кыпчакам целые туши
боевых коней продолжают встречаться и после VIII века. Захоронения тюрков без коня
сопровождаются так называемыми “гробовищами”. На самом деле это носилки для
покоиника различных конструкции.
Реконструкция погребального обряда показывает, что покоиника привозили к месту
погребения чаще всего двумя способами: на носилках или на седле. Обнаруженные остатки
повозки-арбы и саней в насыпи курганов данного времени проливают свет на другие
способы доставки покойников к месту погребения (погреб. тюрков VIII-IX вв.).С учетом
затвердевания труппа вероятность, как это изображают некоторые реконструкторы,
привоза труппа перекинутым через седло мало вероятно. Не исключено, что труп могли
сажать на седло. Затвердевание трупа в принципе позволяет это сделать. Коня убивали
после доставки хозяйна к подготовленному месту погребения и взнузданным ложили рядом
с покоиником. Получается, что тюрки хотели после того, как ушедшии проснеться в
паралельном мире он имел возможность сесть на своего любимого коня и со всем
достоинством явится с места погребения к новому аулу с умершими сородичами. На
переферии мира кок тюрков и по мере отдаления по времени обряд притерпевает
изменения.
У огузов Х века, по сведениям ибн Фадлана, мясо боевого коня съедали на первой
тризне. После похорон, насыпания курганной насыпи, шкуру коня и его отдельные части
вывешивали на жердях. Такие жерди с остатками шкур видел секретарь багдатского
посольства. Покоиника хоронили якобы сидящим [Ковалевский 1956: 128]. Сидяшая поза
у огузов не подтверждаются археологическим материалом. Однако, Потапов Л.П.
основываясь на этнографическом материале собранным им у алтайских народов
подтверждает изначальность тризны с конем. По мнению Потапова Л.П., у алтайцев данный
культ выступает в двух формах: в виде жертвоприношения с умерщвлением животного, с
последующим поеданием мяса и вывешиванием шкуры на жертвенных жердях и в виде
посвящения коня какому-то божеству, при котором конь оставался живым в табуне
хозяина, но был отмечен особым знаком, и по отношению к нему соблюдался ряд обрядов
Потапов 1953:174
Сохранившийся в этнографии обычай сохранять жизнь коню имеет прямую правовую
аналогию. Так, в тангутских законах о скотоводстве, этимологически имеющих отношение
к эпохе раннего средневековья, есть положение, по которому запрещалось закалывать для
сопровождения хозяина коня, находящегося на государственном учете (т.е.
принадлежащем правителю), и он должен был быть отпущен на свободу Кычанов 1987:
46. Видимо, данный обычай наносил серьезный вред поголовью боевых коней, которые в
отличие от других лошадей проходили длительный этап приручения и дрессировки. Данная
норма свидетельство существования культа коня в тюркском варианте у средневекового
этноса тангутов.
В археологических материалах забота о сохранении поголовья прирученных боевых
коней, более практичное использование мяса коня в тризне прослеживается также тем, что
после VIII века резко уменьшается процент захоронений коня целиком, который заменяется
[Дата]

символами: сбруей, чучелами и шкурами коня. Сам культ, его смысл и история тесно
связаны с видом хозяйства и образом жизни степняков.

7
 В пастбищном животноводтве экономический рентабельным являются овцы.
Лошадей, тем более коней в большом количестве разводить могли позволить только
богатые люди. В кок тюркском обществе, отправляясь в поход, простые эры получали
боевых коней от казны кагана. Существовала целая служба при дворе кагана, которая
отвечала за казенные табуны и при них были выезчики. Естественно, что большинство
коней после похода сдавались в казенныи табун. И если у бедного эра был только один-два
выездных коня они его не убивали для покоиника. Тюрк в степи без коня был малополезен,
поэтому в обычном праве кок тюрков похищение спутанного коня, т.е. преднамеренная
кража коня наказывалось смертью преступника. Такая норма сохранялась у казахов вплоть
до начала ХХ века. Конокрадов подвергали позорно казни, - повешенью.
Археологическая наука на данный момент располагает довольно широким
материалом по “культу коня”, на основе которого можно выделить несколько видов
захоронений и похоронного обряда, а значит и этнических компонентов. Самый известныи,
назовем его тип № 1, это захоронения с целым остовом коня. Установлено, то в таких
погребениях тюркских воинов "... коня укладывали взнузданным и оседланным. Находки
седел, стремян, различных предметов убранства узды (псалии, костяные и металлические
пряжки, бляшки) позволяют представить боевого коня, сопровождавшего покойного
хозяина в верхний мир" Досымбаева 2001: 152-153. Обряд захоронения с конем «отражает
менталитет средневекового кочевника, в представлениях которого сила и воинственность
воплощались в двуединстве образа батыра, находившегося в седле» Досымбаева 2001: 153-
154. Ориентировки покоиников человека и коня - одинаковые. Коней от одного до трех
скелетов.
Тип № 2. В кургане возле горы Хутаг два костяка лошадей лежали слева от покойного
мужчины, но ориентировка их была противоположной Сэр-Оджав 1970: 24.
Тип № 3. Кони сопровождали и женщин, так, в курганном комплексе в
Оборхангайском аймаке Монголии рядом с пожилой, завернутой в войлок женщиной
обнаружены остовы двух коней Сэр-Оджав 1970: 23.
Тип № 4. Захоронения с полным вариантом чучела коня. Получают рапространение с
IX-X вв. на территории Алтая и современного Казахстанa. Помимо черепа и костей ног,
реже встреается грудина, копыта, если попадается только пясть, то это уже по нашему
мнению, элемент заупокойной пищи. За основу технологии погребения чучел берется
характер членения ног коня. Исследователи выделяют варианты чучел по раскладке костей
ног в могиле.
Еть вариант захоронения одного конского черепа. К тому или иному варианту типов
относят, например, такое явление, как погребение не 4 –х, а 2-х, 3-х или одной конской ноги
Атавин 1984:134-135.
При полном чучеле встречались остатки костей хвоста и отпечатки шкуры (т.е.
чучело заворачивали в шкуру и приделывали хвост). Чучело могли положить по разным
сторонам от человека, рядом с ним в могиле, на ступеньке, под человеком, в насыпи или
перекрытии. Во всех случаях покойник головой ориентирован на запад. Череп коня мог
лежать по- разному, но ориентировка черепа коня соответствует человеку, иногда
противоположна, редко - поперек. В европейской части такие погребения лучше всего
изучены по древностям черных клобуков на основании раскопок И.Бранденбурга тюрко-
язычных союзников русских князей в Поросье Плетнева 1973: 213-214.
Значительное число погребений с конем или с чучелом коня датируется XIII- XIV вв.
Большинство их в Поволжье, Степном Приуралье и Южном Урале, куда после
монгольского нашествия отхлынуло много кыпчакского и печенежского населения. В этот
период печенеги и тюрки в основном хоронят чучела с членением по колено и выше. В
кыпчакских погребениях XI-XIV вв., по нашим наблюдениям, имеются нередкие случаи
[Дата]

погребения целого коня, но в целом исследованы чучела с членением по верхние суставы.

Курганы сооружены с применением камня. Под насыпью курганов – каменные кольца
8
Атавин 1984: 139. В Венгрии находится множество подобных погребений. Венгерские
археологи выделяют 3 группы погребений с чучелами, с набивными лошадиными шкурами
и приписывают их к одному из тюркских этносов Атавин 1984: 139 . Данный момент
свидетельствует о влиянии отдельных элементов культуры тюркютов на культуру Золотой
Орды.
Тип № 6. Захоронения с неполным чучелом коня. Шкуру коня, аккуратно сложенным,
ложили на специальны приступок в могильной яме. Исследователи считают, что
погребения по обряду трупоположения со шкурой коня принадлежат тюркам, которые с VI
века умерших сородичей хоронили вместе с верховым конем. В данном случае перед нами
модификация погребального обряда кок тюрков, которые уже во времена II Восточно-
тюркского каганата испытывали влияние ряда южно-сибирских этносов. В погребениях со
шкурой и погребениях с конем преобладают типы могил с устройством внешних
конструкций, укреплением стен могильной ямы в горных местностях вертикально
поставленными плитами и т.д. Возможной причиной появления у тюрков и др. этнических
элементов из зоны влияния обычая класть шкуры в могилы было развитие религиозно-
идеологической идеи на фоне усиления отдельных политических фигур и личностей, а
также культурное влияние этноса средневековых хакасов, у которых данный обряд
погребения имел в этот период широкое распространение и которые в это время (IX-X вв.)
доминировали во Внутренней и Западной Азии.
Тип № 7 самый древний. Захоронение воина только с упряжью коня, позже с седлом
и стременами и т.д.
Есть вариант, когда в могильной яме переворачивали задом наперед седло, якобы
обманывая умершего для того, чтобы тот не вернулся в мир живых. Но неизменным остался
ритуал поминок усопшего: дикие пляски и скачки вокруг могилы, сопровождаемые
истерическим плачем, разрезанием лиц для смешивания слез и крови и т.д. Поминальные
скачки заканчивались конными состязаниями. Коню здесь отводилась первостепенная
роль: не наездник, а конь, пришедший первым, снимает траур с родственников умершего и
позволяет совершить акт ломания траурного флага. Без сомнения, подобные ритуалы с
переворачиванием седла, поминальные оргии и скачки со снятием траура есть проявление
«культа коня» и воина, который символизировал близкое нахождение покойника от дома
в первый год после смерти.
Животное в этих случаях выступает также носителем божественной силы Тенгри и
самим божеством (одним из его бесконечных ликов).
В седьмом типе захоронений упряж коня становиться видом культовой утвари, как
символ изъятого коня. Такой обычай был у многих племен Западной Азии (хакасов,
уйгуров, огузов, печенегов, кыпчаков). В огузо-печенежских погребениях Степного
Приаралья имеется большой процент таких погребений. Считалось, что всякое съеденное
животное облегчает жизнь аруахов на том свете. Во многих народах прослеживается ритуал
конского снаряжения, взятый из Шатынской культуры. Это говорит о
взаимопроникновении культур и единой ментальной базе степных этносов.
Имеющийся материал свидетельствует, что культ коня и всадника появился у древних
индоиранских этноов, но именно у кок тюрков приобрел новый смысл и значение. Данный
культ, дал наиболее яркие и многочисленные памятники с погребением коня,
проиллюстрировав масштабы идеологического влияния кок тюрков, их государственных
объединений на подвластные, соседние и прочие народы раннего средневековья.
Археологический материал погребений человека с конем, выстроенный в хронологической
последовательности, позволяет с очевидностью сделать следующие выводы:
Подкурганное трупоположение, культ коня и воина становится доминирующими у
кок тюрков с конца VI века и прямо связана с формированием в каганате государственных
[Дата]

традиций. Во времена II Восточно-Тюркского каганата под влиянием средневековых

хакасов данный обряд модифицируется заменой целого коня шкурой или чучелом, а у

9
енисейских тюрков переходом к частичной кремации Нестеров 1990: 66. До данного
рубежа значимых следов таких памятников нет.
У тюркоязычных этносов аридной зоны Евразии было много вариантов выражения
данного культа, но всех их объединяет то обстоятельство, что это были племена, входившие
или составлявшие в разные периоды “Тюрк Эль”.

Заключение.
Подводя итоги данной статье хотим отметить, что в археологии очень мало культур,
которые имеют доказанную и прямую привязку к конкретному социуму. Многие
археологические культуры, как правило, принадлежат к большим этническим группам. В
этом отношении археологическая культура кок тюрков являются исключением. Их
памятники не только чётко фиксируются и имеют хорошие хронологические привязки, но
по ним можно проследить динамику социальных изменений и даже нюансы этнических
компонентов. Таким маркером является культ коня, всадника. Археологическая культура
позволяет заглянуть не только на цивилизацию в целом, но даже по отдельным аспектам.
Формирование государства повлекло сильное изменение ментальности у этого народа.
Археологические источники дают реальную картину детерминации прежней традиционной
культуры. Становление и развитие государственности самым прямым образом повлияло на
сферы материальной и духовной культуры. Это сказалось и на предметах и на такой
консервативной стороне традиционной культуры, как погребальная обрядность.

Литература.
Акишев К.А. Акишев А.К. Древнее золото Казахтана. Алматы: Онер, 1983. 214 с
Атавин А.Г. Некоторые ообенностий чучел коней в коевнических погребениях Х-ХIV
вв.// Советская археология. 1987, № 1. C.134-143.
Байпаков К.М. Таймаганбетов Ж.К. Жумаганбетов Т.С. Археология Казахстана. Актобе:
QTMGZI, 2022. 359 c.
Грач А.Д. Древнейшие тюркские погребения с сожжением в Центральной Азии//
История, археология и этнография Средней Азии. М.: Наука, 1968. С. 207-213.
Досымбаева А. Тюркский историко-культурный комплекс Казахстана // Историческая
наука и современность: концептуальные проблемы методологии, историографии и
источниковедения Отечественной истории. Материалы научной конференции. Алматы: АУ
«Кайнар», 2001. C.151-156.
Ковалевски А. Книга Ахмеда ибн Фадлана о его путешетвии на Волгу в 921-922 гг.
Харьков: ХГУ, 1956. 345c
Кычанов Е. Законы регулирующие скотоводческое хозяйство в тангутском гоударстве
Си Ся// Центральная Азия новые памятники письменности и искусства. Москва, Наука,
1987. С.39-51.
Нестеров С.П. Конь в культах тюркоязычных племен Центральной Азии в эпоху
средневековья. Новосибирск: Наука, 1990. 143 c.
Плетнева С.А. Древности черных клобуков. // САИ. Москва., 1973, вып.1. 97 с.
Потапов С.П. Очерки по истории алтайцев. Историко-этнографический очерк. Москва-
Ленинград, 1953. 444 с.
Самашев З., Толеубаев А., Джумабекова Г. Сокровища степных вождей. Алматы: ОФ
Берел, 2004. 176 с.
Сэр-Оджав Н. Эртний тургэууд (6-8 зуут). Улаабаатар: Шинжлэх УАХ, 1970.
[Дата]

10
 Kazakh Turkology and Mongolian Studies. №1 (1). 2022 https://qaz-turk.com

Хуҗин Фаяз Шарипулы.

БОРЫНГЫ БАБАЛАРЫБЫЗ НИНДИ ТЕЛДӘ СӨЙЛӘШКӘН?
Профессор Марсель Бакировның “Тайны происхождения наших предков (историко-
лингвистическое исследование)” дигән китабын укып чыккач туган фикерләр
© «QTMGZІ», 2022
Аннотация. Мақалада белгілі татар филологы, профессор М.Х. Бакиров «Ата-
бабаларымыздың шығу тегінің құпиялары (тарихи-лингвистикалық зерттеу)» түркі тілінің
этникалық түбірі мен оларда сөйлейтіндердің, ең алдымен татарлар мен чуваштардың
алыстағы ата-бабаларын анықтауға арналған. Кітаптың бірінші бөлімінде бұлғар этникалық
массивінің (бұлғарлар, хазарлар, суварлар, барсылдар және т.б.) тілінің қалыптасу
мәселелеріне басты назар аударылады; Ежелгі Кавказ мен Орталық Азия Тұранының
түріктердің түпкі отаны – Алдынғы Азиямен байланысы ретіндегі рөлі көрсетіледі. Екінші
бөлімде түркі этнолингвистикалық әлемінің ортаазиялық шығу тегін растайтын автордың
өзінің жаңадан ашқан материалы негізінде жасалған лексика-семантикалық (жартылай
этимологиялық) сөздік берілген. Рецензия авторы профессор М.Х. Бәкіров және ғалымның
жаңа сенімді деректерге негізделген тұжырымдамасы қазіргі түркі халықтарының этникалық
негіздерін қалыптастырудың кейбір даулы мәселелерін шешуге көмектеседі деп үміттенеді.
Негізгі сөздер: этногенез, прототүркілер, Еділ-болгар тілі, лексика-семантикалық
сөздік, Таяу Шығыс, Батыс Азия, Орта Азия Тұран.
Dipnot. Makale, bir tarihçinin bakış açısından, ünlü Tatar filolog Profesör M.Kh.'nin yeni
bir monografisini değerlendiriyor. Bakirov “Atalarımızın Kökeninin Sırları (Tarihi ve Dil
Araştırmaları)”, Türk dilinin etnik kökenlerini ve onları konuşanları, her şeyden önce Tatarların ve
Çuvaşların uzak atalarını belirlemeye adanmıştır. Kitabın ilk bölümünde Bulgar etnik dizisinin
(Bulgarlar, Hazarlar, Suvarlar, Barsiller vb.) Eski Kafkasya ve Orta Asya Turan'ın Türklerin orijinal
anavatanı olan Batı Asya ile bağlantıları olarak rolü gösterilmektedir. İkinci bölüm, Türk etno-dil
dünyasının Orta Asya kökenli olduğunu doğrulayan, yazarın kendisinin yeni keşfedilen materyaline
dayanan sözcüksel-anlamsal (kısmen etimolojik) bir sözlük sunmaktadır. İncelemenin yazarı,
Profesör M.Kh.'nin keşiflerini çok takdir ediyor. Bakirov ve yeni güvenilir gerçeklere dayanan bilim
adamı kavramının, modern Türk halklarının etnik temellerinin oluşumuna ilişkin tartışmalı
sorunların bazılarının çözülmesine yardımcı olacağını umuyor.
Anahtar kelimeler: etnogenez, proto-Türkler, Volga-Bulgar dili, sözcüksel-anlamsal
sözlük, Orta Doğu, Batı Asya, Orta Asya Turan.
Annotation. The article assesses, from the point of view of a historian, a new monograph
by the famous Tatar philologist, Professor M.Kh. Bakirov “Secrets of the Origin of Our Ancestors
(Historical and Linguistic Research)”, dedicated to identifying the ethnic roots of the Turkic
language and their speakers, first of all, the distant ancestors of the Tatars and Chuvash. In the first
part of the book, the main attention is paid to the problems of the formation of the language of the
Bulgar ethnic array (Bulgars, Khazars, Suvars, Barsils, etc.); the role of the Ancient Caucasus and
the Central Asian Turan as links with the original homeland of the Turks - Western Asia is shown.
The second part presents a lexical-semantic (partly etymological) dictionary, which is based on the
[Дата]

newly discovered material of the author himself, confirming the Middle Asian origin of the Turkic
ethno-linguistic world. The author of the review highly appreciates the discoveries of Professor
M.Kh. Bakirov and hopes that the concept of the scientist based on new reliable facts will help to
11
solve some of the controversial problems of the formation of the ethnic foundations of modern
Turkic peoples.
Keywords: linguistics, ethnogenesis, proto-turks, Volga-Bulgar language, lexico-semantic
dictionary, Near East, Central Asian Turan.
Аннотация. В статье дана оценка, с точки зрения ученого-историка, новой
монографии известного татарского филолога, профессора М.Х. Бакирова “Тайны
происхождения наших предков (историко-лингвистическое исследование)”1, посвященной
выявлению этнических корней тюркского языка и их носителей, в первую очередь, далеких
предков татар и чувашей. В первой части книги основное внимание уделено проблемам
формирования языка булгарского этнического массива (булгар, хазар, сувар, барсил и др.);
показана роль Древнего Кавказа и Среднеазиатского Турана в качестве связующих звеньев с
первоначальной родиной тюрков – Передней Азией. Во второй части представлен лексико-
семантический (отчасти этимологический) словарь, основу которого составляет
нововыявленный материал самого автора, подтверждающий переднеазиатское
происхождение тюркского этноязыкового мира. Автор рецензии высоко оценивает открытия
профессора М.Х. Бакирова и надеется, что основанная на новых надежных фактах концепция
ученого поможет решать некоторые остро дискуссионные проблемы формирования
этнических основ современных тюркских народов.
Ключевые слова: этногенез, прототюрки, волжско-булгарский язык, лексико-
семантический словарь, Ближний Восток, Передняя Азия, Среднеазиатский Туран.

Геродот (б.э.к. V гасыр) грек тарихының, Фабий Пиктор (б.э.к. III гасыр) Рим
тарихының атасы санала. Россия тарихы фәненең чишмә башы елъязмачы Несторга (XII
гасыр), Болгар тарихыныкы Йакуб ибн Ногманга (XI–XII гасырлар) барып тоташа. Бу
тарихчыларның барысын да бер нәрсә берләштерә – аларның һәрберсе үз тарихларын “безнең
борынгы бабаларыбыз кемнәр?” дигән сорауга җавап эзләүдән башлап җибәрәләр. Шуны да
ассызыклап әйтергә кирәктер: әле тарих фәне һәм профессиональ тарихчылар килеп
чыкканга кадәр һәр ыруг-кабиләнең, һәр халыкның үзләренең борынгы бабалары турында
белгәннәре безнең көннәргә кадәр килеп җиткән легенда-риваятьләрдә, дастаннарда, халык
иҗатының башка жанрларында чагылыш тапкан. Әмма халык хәтере барлык очракта да
объектив чынбарлыкка туры килеп бетми. Бүгенге фәндә “этногенез” (халыкларның килеп
чыгышы) төшенчәсе белән атап йөртелә торган бик катлаулы һәм дәвамлы процесс халык
иҗаты әсәрләрендә, бигрәк тә генеологик легендаларда бик җиңел аңлатыла: “без – бүреләр
(торналар, еланнар, аккошлар...) токымы”, “бабаларыбыз – Нугай нәселеннән”, “без –
болгарлар” һ.б. Шәҗәрәләрдә исә генеологик җеп кайвакыт Адәм белән Һәвага кадәр сузыла.
Әмма шундый самими-наив карашлар да күп очракта гыйльми тикшеренүләргә дөрес
юнәлеш бирә алалар.
Россия халыкларның этногенезы белән бәйле проблемалар тарих фәнендә XVIII
гасырдан башлап өйрәнелә башлады – хөкүмәт әһелләренә, чиновникларга чикләре меңләгән
чакрымнарга сузылган империя халыклары белән “дөрес” идарә итү өчен аларның тарихы,
яшәү рәвеше, гореф-гадәтләре, телләре турында да бераз мәгълүмат кирәк иде. Теге яки бу
халыкның килеп чыгышы турында беренчел чыганаклар шул чорда тупланды. Бу чыганаклар
башлыча тарих, тел һәм этнография материалларыннан гыйбәрәт иде. Соңрак, XIX гасырның
икенче яртысыннан башлап, бу эшкә археологлар да җәлеп ителде. Әмма Иван Крылов
мәсәлендәге Аккош, Чуртан һәм Кысла кебек, һәркем үз юнәлеше буенча эшләде, тупланган
материалларны анализлап, чагыштырып карап, аңлашып, бердәм фикергә килү булмады.
[Дата]

1 Казань: Татар. кн. изд-во, 2022. 391 с.

12
 Хәл узган гасыр урталарында гына үзгәрә башлады, галимнәр төрле характердагы
чыганакларны комплекслы рәвештә өйрәнү кирәклеген күтәреп чыктылар. Халыкларның
килеп чыгышы мәсьәләләренә багышланган фәнни конференцияләргә тарихчылардан,
этнографлардан, телчеләрдән һәм археологлардан башка антропологларны,
фольклорчыларны, соңгы елларда хәтта табигать фәннәре, гамәли сәнгать һәм этномузыка
белгечләрен дә чакыра башладылар. Һәр белгеч үз концепциясен алга сөрде, фикерләр туры
килмәгән очракта көч аның сәбәпләрен эзләүгә, яңа материаллар туплауга юнәлдерелде.
Төрле фән белгечләре үз юнәлешләре буенча актив эшләде, тикшеренүләрнең яңа ысулларын
тәкъдим итте.
Этногенез проблемаларын өйрәнгәндә галимнәр лингвистика – тел чыганакларыннан
элегрәк тә актив рәвештә файдаланып килде. Бу аңлашыла да, чөнки халыкның күпгасырлык
тарихы телдә (лексикада гына түгел, фонетика һәм морфологияда да) чагылыш тапмый
калмаган. Узган гасырның икенче яртысында бу өлкәдә тикшеренүләр тагын да ныграк
җанланып китте. Мисал өчен күренекле галимнәребез М.З. Зәкиев (Закиев, 2008), Д.Г.
Тумашева (1977), Л.Т. Мәхмүтова (Махмутова, 1982; 1985), Д.Б. Рамазанова (1996), Х.Р.
Курбатов (Kurbatov, 1994), Р.Г. Әхмәтҗанов (Ахметьянов, 1981; 1988), Ф.С. Хәкимҗанов
(Хакимзянов, 1987) һ.б. телчеләрнең билгеле хезмәтләрен искә төшереп үтәргә була. Чуваш
галимнәре исә, Н.И. Ашмариннан башлап Н.И. Егоровка кадәр, этногенетик тикшеренүләрдә
тел чыганакларын беренче планга куеп киләләр (Ашмарин, 1902; Егоров В., 1953; Федотов,
1986; 1990, с. 32–59; Егоров Н., 2017). Хронологик яктан караганда, татар телчеләре башлыча
болгар чоры белән чикләнделәр. Бары тик М.З. Зәкиев кенә тагын да борынгырак чорларга
үтеп керә алды һәм төрки телләр тарихын, кайбер чит ил һәм Россия галимнәренең
тикшеренүләренә таянып, хәзерге Ирак җирлегендә б.э.к. III меңъеллыкта яшәгән шумер-
аккадлардан башлап өйрәнү кирәклегенә басым ясады.
2019 елда Татарстан китап нәшриятында олуг галимебез, әдәбият һәм тел белгече,
фольклорчы, Марсель Хәернас улы Бакировның “Прототюрки: изначальная прародина,
ранние племена и язык, история и этнокультура” (Казань, 2019. 463 б.) дигән фундаменталь
хезмәте дөнья күргән иде. Биредә ул үзен, күп көч куеп үзе тупланан лексик-семантик һәм
өлешчә этимологик чагыштырма сүзлек материалларына таянып, иң борынгы түркләр һәм
аларның телләре, фәндә ныклап урнашкан концепция авторлары карашынча, Алтайда түгел,
бәлки Якын Көнчыгышта, ягъни Азия кыйтгасының көньяк-көнбатыш өлешендә формалаша
башлаган дигән теория тарафдары буларак танытты. Галимнең раславынча, безнең борынгы
бабаларыбыз саналган һуннар иң элгәреге түркләр түгел, алар Якын һәм Алгы Көнчыгыштан
Туран җирләренә күчеп утырган борынгы түркләр (бабалары сак, массагетлар) составыннан
аерылып чыкканнар һәм Үзәк Азиядә, ягъни хәзерге Монголия, Байкал аръягы җирләрендә
өлешчә монгол телле кабиләләр белән кушылганнар. Бу фикерне М.Х. Бакиров
ышандырырлык итеп, абруйлы белгечләр фикеренә таянып, тел, археология һәм
антропология өлкәсенә караган яңа фәнни фактлар белән исбатлады. Һәм, басым ясап әйтергә
кирәк, әлеге хезмәтендә тюрколог галимебез түркләрнең этногенез һәм борынгы этник
тарихы ике зур этаптан торганлыгын ышандырырлык итеп раслады, шул исәптән Якын һәм
Алгы Көнчыгышта узган башлангыч этабында түрк баба телнең һәм иң элгәреге түркләрнең
нинди үле яки борынгы этник төркемнәр катнашлыгында яралганлыгын ачыклауга үзеннән
зур өлеш кертте (Дәүләтшин, 2019, б. 166–174; Азертюрк, 2021, с. 282–285) .
Узган ел Татарстан китап нәшриятында профессор Марсель Бакировның борынгы
бабаларыбызның килеп чыгышына багышланган тагын бер саллы китабы басылып чыкты:
“Тайны происхождения наших предков. Историко-лингвистическое исследование” (Казань,
2002. 391 с.). Аның бу китабын мин, Идел болгарлары археологиясе белән шөгыльләнүче
галим буларак, бигрәк тә кызыксынып укып чыктым, чөнки автор биредә күбрәк болгар,
[Дата]

хәзәр, барсил, савир/сувар телләре турында сүз алып бара, бик тә бәхәсле “болгар-чуваш
теле”, чувашларда болгар мирасы мәсьәләләренә дә киң туктала. Автор күтәргән
13
проблемалар, ул проблемаларны чишүгә юнәлдерелгән яңа фактлар, шул фактларны
анализлау нәтиҗәсендә туган гөман-фаразлар, моңарчы аз билгеле булган чыганаклар белән
расланган төпле фикерләр телче һәм тарихчы галимнәрнең генә түгел, милли тарихыбызга
битараф булмаган киң катлам укучыларыбызның да игътибарын җәлеп итәр дип уйлыйм.
Китапның беренче өлешендә гомумболгар этник берләшмәсен тәшкил иткән аерым
компонентларның (болгар, сувар, барсил һ.б.) телләре тикшерелә. Билгеле булганча,
лингвистикада төрки телләрне ике төп төркемгә бүлеп өйрәнү кабул ителгән: 1) р-телле
угыр-болгар төркеме (боларга борынгы болгар, сувар, хәзәр, бәҗәнәк һәм хәзерге чуваш
телләре керә); 2) з-телле угыз, икенче төрлерәк әйтсәк, гомумтөрки төркеме (кыпчаклар,
төрек, азербайҗан, төрекмән, татар, башкорт, уйгыр, казах, кыргыз һ.б. телләр). Россия һәм
чит ил тюркологиясендә, чувашлар – болгар төркеменең бүгенгә кадәр сакланып калган
бердәнбер халкы дигән фикер өстенлек итә, ә бу исә аларга, ягъни безнең чуваш
күршеләребезгә, Идел болгарлары мирасын тулысынча үзләренеке итеп күрсәтергә җирлек
бирә. Татарларның болгар мирасына катнашы юк, имеш, алар – килмешәк монгол-татарлар
токымыннан. Чуваш тарихчылары бүген дә шул “теория” тарафдары (кара: Болгары и
чуваши, 1984; Димитриев, 2004).
Билгеле булганча, чувашларда һәм, XIV гасыр кабер ташларындагы язмаларга
караганда, болгарларда да башка төрки халыклар телендә кулланыла торган з авазы урынына
р авазы (ротацизм күренеше), ш авазы урынына л авазы (ламдаизм), к авазы урынына х авазы
кулланыла. Мәсәлән, татар телендәге кыз сүзен чувашлар хě̴р диләр (болгар ташларында –
хир); ишек (тат.) – элик (болг.) – алăк (чув.) – эшик (гомумтөрк.). Әмма шул ук эпитафия
язмаларында гомумтөрки телгә хас з-авазлы сүзләр дә урын алган. Кабер ташларында
кулланылган, моңарчы ике төрле эпитафик стиль итеп саналган бу тел аерымлыкларын М.
Бакиров функциональ яктан киңәйтеп һәм җирле сөйләм белән бәйләп. Болгар теленә хас
булган ике төрле сөйләш (наречие) чагылышы итеп карый. Әлеге кабер ташларын, бәхәссез,
мөселман динендәге болгарлар куйган, димәк, ике сөйләш төркемендәге кешеләр, ягъни
мөселманнар, бер-берсен яхшы аңлаганнар, чөнки р-телле болгарлар да, з-теллеләре дә бер
үк дәүләттә яшәгәннәр (сөйләшләрнең бер-берсенә тәэсире: тат. кыз-кыркын, яткыру-
яткызу, җиткер-җиткез, күз-күр һ.б.).
Моңарчы игътибар үзәгеннән төшеп калган аерым фәнни хезмәтләргә һәм яңа
дәлилләргә таянып, М.Х. Бакиров раславынча, бүген чувашлар сөйләшә торган р-тел
элгәреге төрки телләр арасында иң борынгысы түгел, ул җирле фин-угыр телләре
катнашында соңрак формалашкан дип әйтә алабыз. Ә менә төрки дөньяда элек тә, хәзер дә
күпчелекне тәшкил итүче угыз-кыпчак тибындагы з-телләрнең барлыкка килүе исә, чыннан
да, борынгырак чорларга карый. Соңгы елларда аларның беренчел ватанын кыю һәм яңача
фикерләүче галимнәр Якын Көнчыгышта, хәзерге Ирак-Иран җирләрендә дип күрсәтә
(Закиев, 2003; Азертюрк, 2018).
Р-телле угыр-болгар катламы кайда формалашкан соң һәм з-телле гомумтөрки
катламыннан аерыла торган тел тармагы буларак кайчан һәм ничек барлыкка килгән? Бу
сорауларга М. Бакиров, тарихи һәм лингвистик чыганакларга нигезләнеп, төпле җавап бирә:
р-телдә сөйләшә торган халыкның анаватаны – Туран, ягъни Амударья һәм Сырдарья
елгаларының Арал диңгезенә коя торган түбән агымнары тирәсендәге җирләр, хәзерге
Казакъстанның көньяк-көнбатыш өлкәләре. Б.э.к. IV–III меңъеллыкларда әлеге туран
җирендә Якын Көнчыгыштан, төгәлрәге, хәзерге Иран-Ирак территориясеннән күчеп килгән
һәм үзләреннән соң кельтеминар археологик культурасын калдырган халыклар – борынгы
дравидлар яшәгән. Алар биредә Көньяк Себер якларыннан килеп чыккан угырлар белән
кушылганнар. Дравид кабиләләренең төрки халыкларга хас агглютинатив диалектларда
[Дата]

сөйләшкәнлегенә һәм дә телләрендә архаик төрки сүзләрнең шактый күп сакланып калуына
нигезләнеп, галим үзенең элегрәк чыккан китабында алар (борынгы дравидлар) көнбатышта
формалашкан иң элгәреге төрки дөньяның бер катламы – этник компоненты булган дигән
14
нәтиҗәгә килгән иде. Фонетик күренеш буларак ротацизм һәм ламдаизмның иң борынгы
үрнәкләрен М. Бакиров нәкъ менә шул дравидлар телендә таба. Аның фикеренчә, ротацизм
күренеше беренче башлап угырларның – хәзерге ханты, манси, венгр халыкларының
элгәреләре белән борынгы түркләр үзара аралашкан катнаш нигездә барлыкка килгән. Туран
җирлегендә дравидларның һәм Якын Көнчыгыштан күчеп килгән башка элгәреге
түркләрнең борынгы угырлар беләр очрашуы-керешүе, шул очрашулр җирлегендә туган
катнаш тел кулай җирлек булган. Археология материаллары күрсәтүенчә, соңыннан алар
акрынлап Үзәк Азия, Көньяк Себер далаларына күчеп китәләр. Бу якларда элек-электән
яшәгән төрки һәм монгол телләрендә дравидлар белән уртак ротацизм үрнәкләре очравын,
кайберләренең хәтта болгар теленә үтеп керүен галим шул күченү-аралашуларга бәйләп
карый.
Алай гына да түгел, М. Бакиров яклаган гомуми караш буенча, Төньяк Кавказда, ә
аннары Дунай һәм Урта Идел буенда үз дәүләтләрен корып яшәгән болгарларда р-телле
сөйләшнең булуы да угыр телләренең йогынты ясау нәтиҗәсе. Ачыклап әйткәндә, бу
йогынты Кавказга Тураннан һәм Себердән угыр һәм төрки телләр катнашлыгыннан торган
оногур/унугыр һәм сабир/сувар кабиләләренең күчеп килүе белән бәйләнгән. Болгар телендә
ике арадагы бәйләнеш, ягъни угыр тәэсире, нигездә, фонетика өлкәсендә – аерым сүзләрнең
әйтелешендә, авазлар чиратлашуында чагылыш табуы белән чикләнгән һәм шуңа күрә
болгар халкының з-телдә сөйләшкән катламына да аңлаешлы булган. Ә менә автохтон яки
җирле фин-угырлар (башлыча марилар) белән кушылып формалашкан чувашларда исә үзара
йогынты бик көчле булган һәм чувашларның болгарлардан аерымланып яшәвенә, телләренең
башка төрки халыкларга аңлашылмавына китергән. М. Бакиров үзенең тикшеренүләрендә
болгар теленең үзенчәлекләре һәм варислары, ни өчен з-телле угыз-кыпчак катламының
җиңеп чыгуы турында сөйләгәндә менә шуларга басым ясый.
Югарыда әйтелгән фикерләрнең һәм нәтиҗәләрнең археология, антропология һәм
генетика материаллары белән дә ярашуын ассызыклап үтү мөһим. Көньяк Себер һәм
Казакъстан далаларында бронза чорына караган карасук, андрон археологик культураларын
калдырган кабиләләрнең, исемнәре тарихи язмаларда теркәлеп калган саклар, массагетлар,
скифлар һәм сарматларның күпчелек өлеше чыгышлары ягыннан Якын Көнчыгышта һәм
Алгы Азиядә формалашкан борынгы төрки дөнья белән бәйләнгән. Бу үзенчәлекле карашны
куәтләү-исбатлауга да Марсель Хәернас улы үзеннән шактый зур өлеш керткән. Моның өчен
аның төрки дөньяга хас булган этник тотрыклы милли үзенчәлекләрне аерып чыгаруы һәм
аларны тел фактларына өстәп этносны билгеләүче асыл сыйфат яки күрсәткеч буларак
файдалануы (көнчыгышны изгеләштерү, бүрене һәм бер башлы канатлы мифик елан-
сазаганны олылау яки тотемлаштыру, кавемгә нигез салган тотем затның яки бабаның тау
куышында яралуы, өс киеменең изүен сул якка эләктерү һ.б) аерым хуплауга лаек.
Монографияда ышандырырлык дәлилләргә нигезләнеп, бик дөрес күрсәтелгән: шул Туран
халыклары арасыннан бит инде һуннар, Ашина түркләре, соңыннанрак болгар, хазар,
бәҗәнәк берләшмәләренә кергән кабиләләр, хәтта уйгырлар һәм башка төркиләр (угызлар)
аерылып чыккан.
Марсель Бакиров туплаган чыганаклар күрсәткәнчә, “чиста түркләр” телендә, ягъни
угызлар, кыпчаклар, усуннар һәм борынгы кыргызларда, шулай ук VI–VIII гасырларга
караган орхон-енисей язмаларында р-телгә хас элементлар табылмаган, чөнки алар фин-
угырлар белән тыгыз бәйләнештә тормаганнар һәм үзара кушылмаганнар. Димәк,
төркиләрнең аерым этник төркемнәрендә р-теленең формалашуы, чыннан да, аларның
күршеләре булган фин-угырларга (башлыча соңгыларына) нисбәтле булып чыга. Яңа
тикшеренүләр төрки этногенезын Алтай-Саян төбәгенә бәйләп карый торган традицион
теориягә каршы килә, алтай төркеменә кертеп йөртелә торган телләрнең, атап әйткәндә,
[Дата]

төрки, монгол, манчжур тел группаларының, үзара кардәш итеп каралуын да расламый.
Чөнки алтай телләрен үзара якынайта торган тел һәм мәдәният өлкәсендәге уртаклыклар яки
15
охшашлыклар этник кардәшлек аркасында түгел, бәлки үзара элемтәләр, аралашулар
нәтиҗәсендә барлыкка килгәннәр.
Профессор М. Бакировның ачышлары төрки халыклар анаватанын, алда әйтелгәнчә,
Алтай-Саян җирләре белән бәйләүче, шулай ук чуваш теленә хас р-сөйләше, имеш, иң
борынгы төрки телләрдә үк барлыкка килгән, з-сөйләше исә баштарак чорларда гомумән
булмаган дип инанучы тюркологларның фаразга корылган карашларын нык какшата һәм
кискен кире кага. Әлеге монографиядә төрки этногенезының Якын Көнчыгышка
мөнәсәбәтле башлангыч чорын з-телле прототөркиләр белән, ә р-тел сөйләше барлыккка
килгән урынны Каспий-Арал (Туран) төбәге белән бәйләп аңлатуны һәм дә моны үзе
туплаган лексик-семантик чагыштырма сүзлек материаллары һәм тотрыклы этник мәдәният
дәлилләре белән исбатлауны олуг галимебезнең иң зур ачышы-казанышы дип саныйм.
Галимнең меңгә якын иң борынгы лексик берәмлекләрне эченә алган чагыштырмалы
сүзлеге генә түгел, ә аерым сүзләрнең, шул исәптән ономастик тәңгәллекләрнең килеп
чыгышына, генетик яки элемтә-контактка нигезләнгән охшашлык-уртаклыкларга
мөнәсәбәтле тикшеренүләре дә җитди игътибарга лаек. Менә көтелмәгән шундый архаик
бәйләнешләрне ача торган (һәм шәхсән үзем өчен кызык тоелган) берничә лексик оя (тезмә):
1) массагетлар – баш (олуг, бөек) саклар: mah (шум.) – олуг / maha (драв.) – зур, бөек / mas
(иран) – зур // (м ↔ б / с ↔ ш) → мас ˂ баш (борынгы төрки. – баш, башлык + саг/сак (этнос
атамасы) + -ет / -ат (күплек кушымчасы)2; 2) Алгы Азиядән чыккан каспи, кассит
кабиләләре: кас – этноним + -пи, -ит – күплек кушымчалары. Каспи, Кавказ – топонимнар.
Кавказ тауының элгәреге җирле аталышы – Кап / Каф + каз ˃ кас (с ↔ з). Казак / казак: 1.
кас / каз → кез (бор. төрки) – күченеп йөрү(че) + ак / к3 – күплек кушымчасы; 2. Ка / кап (бор.
төрки) – якынлык, кардәшлек + зак ˃ сак (субстрат этноним). 3. Амазонкалар – сугышчан
яки яугир хатын-кызлар: ам / ама – хатын-кыз + зон (чон, сөн, һун) – халык, кабилә мәгънәсен
белдерүче сүзләр + к – күплек кушымчасы. Димәк, М. Бакиров тарафыннан тәкъдим ителгән
версия буенча, казакъ этнонимының, шулай ук Кече Азиядә һәм Азов (Азак) диңгезе буенда
яшәгән амазонкалар атамасының төрки телдә укылышы казакъларның генетик тамырларын
һәм казакъта сакланган амазонкалык традициясен Туран саклары белән бәйли торган
карашлар файдасына хезмәт итә.
М. Бакировның турыдан-туры үзебезнең җирлеккә, болгар-чуваш-татар
мөнәсәбәтләренә караган тикшеренүләрендә дә кызыклы күзәтүләр һәм ачышлар шактый.
Шундыйлардан мин чуваш һәм татар телләренең ничек формалашуларын, бер-берсенә якын
да килмәгән үзенчәлекләрен ачыклауга мөнәсәбәтле табышларын аерып күрсәтер идем. Ә
инде галимнең “Кыйсса-и Йосыф” поэмасының Урта Азиядә түгел, ә үзебезнең болгар-татар
җирлегендә иҗат ителгәнлеген исбатлауга багышланган фәнни эзләнүләре, күзәтүләре –
укучы игътибарын нык җәлеп итә торган үзе бер дөнья! Автор анда моңарчы кул тимәгән яңа
материалларны кулланышка кертеп, шул исәптән “Кыйсса-и Йосыф”ны әлегә кадәр аз
билгеле “Ана вә угыл” дигән болгар чорына нисбәтле поэма (дастан) белән чагыштырып,
болгар-татар әдәби теленең ничек формалашуын һәм аның үзенчәлекләрен ача торган
ышанычлы нәтиҗәләр ясый.
Марсель ага Бакировның әлеге ачышлары, минемчә, тюркологларны нык уйланырга,
элеккеге традицион концепцияләрен яңадан карап чыгарга мәҗбүр итәчәк. Фәндә Идел

2 Күплекне белдерүче архаик -ет / -ат кушымчасының борынгы төрки телдә сакланган
эзләре: ир-ат (ирләр), тюрк-ут / түрк-үт (түркләр), алпаг-ут – хәрби яраннар (алп / алпагу –
батыр, каһарман).
[Дата]

3 Чагыштырыгыз: турк / түрк ˃ Тур / Түр (ыруг-кавемгә нигез салучы легендар каһарман)

+ к (күплек кушымчасы) – түркләр; Туран ˃ Тур + ан (сүз ясагыч кушымча) – тураннар

(түркләр) иле.
16
болгарлары телен бары тик чуваш теле белән генә тәңгәлләштерү өстенлек итә, дидек.
Алайса, р-сөйләше, ягъни ротацизм элементлары катнашуга карамастан, нигә болгар кабер
ташларының теле татарча аңлашылып тора, ә чуваш теле безгә бөтенләй аңлашылмый?!
Мондый җитди аермалар асылда чувашларның элек марилар яшәгән, әмма Идел-Кама буе
болгарларыннан аерымланып торган төбәктә формалашулары (Серебренников, 1956; 1957)
һәм антропологик яктан аларның җирле фин-угыр халкының турыдан-туры төрдәше булуы
(Алексеев, 1971) М. Бакиров үзәккә алып күрсәткән фактлар җирлегендә генә аңлатыла ала.
Янә килеп, әгәр чувашлар Болгар дәүләтендә яшәгән төп халыкның дәвамчылары
икән, кая киткән соң ул вакытта аларда болгарлардан калган дәүләтчелек, шәһәрләр һәм
мөселман архитектурасы, язмачылыкка нигезләнгән ислам мәдәнияте? Нишләп юкка чыккан
Кол Галидән, “Ана вә угыл” дастаны авторыннан һәм Сөләйман ибн Дауд ас-Саксини-
Суваридан башланып киткән матур әдәбият? Чувашлар – болгарларның исламнан баш
тарткан мәҗүси өлеше дибез икән, күрсәтегез Болгар территориясендә шул мәҗүси
чувашларның X–XV гасырларга караган берәр зиратын. Юк бит алар. Авыл-шәһәр урыннары
да табылмаган. Нәкъ менә болгарлардан читтә яшәгәнгә күрә дә чуашлар яши торган
төбәкләрдә болгар кабер ташлары юк һәм, монография авторы искәрткәнчә, аларның
кыпчаклашмыйча үз телләрен саклап калуы болгарлардан аерылып яшәве белән бәйле.
“Сувар-чувашларның” Х гасыр Сувары да – мөселман шәһәре, “аның үзәк мәйданында биек
манаралы мәчет урнашкан”, – дип язган замандашлары (Хвольсон, 1869, с. 82). Әмирләре дә
– мөселманнар, суккан дирһәмнәрендә – гарәпчә текст.
Чувашларның мәдәни мирасы, менталитеты белән кискен каршылыкка керә торган
менә шундый хәлиткеч аермалар һәм дә М. Бакиров тарафыннан тәфсилләп тикшерелгән
ышаычлы яңа фактлар фәндә, ниһаять, чуваш кавемен болгарларның турыдан-туры
дәвамчылары итеп карый, хәтта ике арада тигезлек билгесе куя торган ясалма карашлардан
баш тартуга китерер дип ышанасы килә. Иң мөһиме, аерым тюркологларның һәм чуваш
галимнәренең татарларны икенче планда калдырып, болгарларның законлы һәм төп
мирасчысы булуын танымауларына чик куелырга вакыт җиткәндер кебек. Соңгы елларда
чуваш археологлары белән Олы Таяба шәһәрлегендә алып барыла торган казу эшләре
нәтиҗәләре дә шушы ук хәер-хак концепциягә хезмәт итәчәге, минемчә, шиксез.
Тюркология фәнендә абруй казанган олуг галимебез Марсель Хәернас улы
Бакировның яңа китабын укып чыкканнан соң туган фикерләр бу.
Әдәбият
Азертюрк Т. Генезис тюрка и тюркского языка (на основе клинописи). СПб.: Супер,
2018. Т. 1, 2. 1294 с.
Азертюрк Т. О вкладе татарского тюрколога в ориенталистику (рецензия на
монографию проф. М.Х. Бакирова “Прототюрки: изначальная прародина, ранние племена и
язык, история и этнокультура”. Казань, 2018) // Филология и культура. Pһilology and culture.
2021. № 4 (66). С. 282–285.
Алексеев В.П. Очерк происхождения тюркских народов Восточной Европы в свете
данных краниологии // Вопросы этногенеза тюркоязычных народов Среднего Поволжья
/ Отв. ред. А.Х. Халиков. Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова КФАН СССР, 1971. С. 232–
271.
Ахметьянов Р.Г. О соответствиях звуков Р и Л (Р’ и Л’) в зоне татарско-чувашско-
русских контактов // Источниковедение и история тюркских языков / отв. ред. Э.Р. Тенишев.
Казань: ИЯЛИ КФАН СССР, 1978. С. 69–76.
Ахметьянов Р.Г. Общая лексика духовной культуры народов Среднего Поволжья. М.:
[Дата]

Наука, 1981. 260 с.

Ахметьянов Р.Г. Общая лексика материальной культуры народов Среднего
Поволжья. М.: Наука, 1988. 220 с.
17
 Ашмарин Н.И. Болгары и чуваши / Изв. Общ-ва археологии, истории и этнографии
при Импер. Казан. ун-те. 1902. Т. XVIII, вып. 1–3. С. 1–132.
Болгары и чуваши / Отв. ред. В.Д. Димитриев. Чебоксары: ЧувНИИ, 1984. 158 с.
Дәүләтшин Г. Прототөрки бабаларыбызга юл яручы китап // Казан утлары. 2019. № 7.
Б. 166–174.
Димитриев В.Д. Вопросы этногенеза, этнографии и истории культуры чувашского
народа. Чебоксары: Изд-во Чуваш. гос. ун-та, 2004. 392 с.
Егоров В.Г. К вопросу о происхождении чуваш и их языка // Уч. зап. Чув. НИИ. 1953.
Вып. VII. С. 64–91.
Егоров Н.И. Избранные труды по этнолингвогенезу и этнической истории чувашского
народа. В двух книгах. Чебоксары: Новое время, 2017. Кн. 1, 428 с.; кн. 2. 440 с.
Закиев М.З. Происхождение тюрков и татар. М.: Инсан, 2003. 446 с.
Закиев М.З. История татарского народа. (Этнические корни, формирование и
развитие). М.: Инсан, 2008. 560 с.
Махмутова Л.Т. Татарский язык в его отношении к древнеписьменному памятнику
Codex Cumanicus по данным лексики (краткий анализ и приложение) // Исследования по
исторической диалектологии татарского языка. (Материалы и исследования. Вып. 2). Казань:
ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова КФАН СССР, 1982. С. 68–153.
Махмутова Л.Т. О некоторых татарско-куманских параллелях (по материалам
фонетики и грамматики) // Исследования по исторической диалектологии татарского языка.
(Материалы и исследования. Вып. 3). Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова КФАН СССР, 1985.
С. 117–142.
Рамазанова Д.Б. К истории формирования говора пермских татар. Казань: ИЯЛИ им.
Г. Ибрагимова АН РТ, 1996. 240 с.
Серебренников Б.А. Проблема субстрата // Доклады и сообщения Института
языкознания АН СССР. М., 1956. № 9. С. 33–57.
Серебренников Б.А. Происхождение чувашского народа по данным языка // О
происхождении чувашского народа. Чебоксары, 1957. С. 40–45.
Тумашева Д.Г. Диалекты сибирских татар. Опыт сравнительного исследования.
Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1977. 294 с.
Федотов М.Р. Народность и язык волжских болгар // Проблемы средневековой
археологии Урала и Поволжья / отв. ред. Р.Г. Кузеев. Уфа: Изд-во ИИЯЛ БФАН СССР, 1986.
С. 43–48.
Федотов М.Р. Чувашско-марийские языковые взаимосвязи. Саранск: Изд-во Саранск.
филиала Саратов. гос. ун-та, 1990. 336 с.
Хакимзянов Ф.С. Эпиграфические памятники Волжской Булгарии и и их язык. М.:
Наука, 1987. 192 с.
Хвольсон Д.А. Известия о хозарах, буртасах, болгарах, мадьярах, славянах и руссах
Абу-Али Ахмеда бен Омар Ибн-Даста. СПб., 1869. 199 с.
Kurbatov H. Idil-Çulman (Volga-Kama) boylarɪnda eke geçen runik kitabeler // Türk
Dünyasɪ Arastɪrmalarɪ. 1994, Şubat, N 88. S. 104–113.
[Дата]

18
 Kazakh Turkology and Mongolian Studies. №1 (1). 2022 https://qaz-turk.com

МРНТИ 03.29.00

Ahmet Taşağıl

İstanbul Üniversitesi,

BAHADIR/MO-TU/METE.
© «QTMGZІ», 2022

Orta Asya Birliğinin Sağlanması.

Doğudaki, güney ve güney batıdaki düşmanlarına karşı üstün başarılar elde eden Mo-tu,
yönünü batı ve kuzeye çevirdi. Bunda amacının Orta Asya’da birliği sağlamak olduğu çok açıktır.
Aslında onun bu eylem sırası Eski Türk dünya hakimiyet telakkisi ile doğrudan
uyuşmaktadır. M.Ö 201 öncesi tamamlanan faaliyetlerde Orta Asya ve Sibirya’nın derinliklerinde
yaşayan bozkır toplulukları Büyük Hun İmparatorluğuna katılmıştır.
Kaynaklarda kuzeye döndü ifadesinden sonra sırasıyla Hun-yü, Ch’ü-she, Ting-ling, Ke-
k’un ve Hsin-li gibi boy ve ülkeleri kendine bağladı.
Hun devletinin ileri gelenleri ve memurlarının hepsi ona bağlandı. Bu akınlar M.Ö. 203
öncesinde tamamlanmış olmalıdır. Kuzeye gittikten sonra batıya dönmüş, sonra Kuca’yı almıştı.
Bu bilgilerle birlikte Türk tarihinin adeta temelini oluşturan boylar ve boy kavramıyla karşı
karşıya geliyoruz. Tarihi kaynaklarda yer alan boy ya da boy grupları daha sonraki devirlerde farklı
adlar altında devam edecek boy toplulukları meydana çıkmıştır. Daha doğrusu zaten var olan
boylar hakkında bilgi sahibi olabiliyoruz. Hakimiyet merkezi her devirde Moğolistan olduğu halde
Orta Asya’nın geniş bozkırlarını kaplayan boylar Türk Dünyasının temelini oluşturmuştur.
Dolayısıyla Türk tarihinin temelini anlamak için bunları ayrı bir başlık altında incelemeyi uygun
gördük.
Çin’de Değişim
Mo-tu’nun sahne almasıyla Hunların sıçrama yaparak büyük bir yükselişe geçtikleri sırada
Çin tarihinde de dikkate değer bir değişim yaşanıyordu. Bu değişim daha sonraki asırlarda Çin
milletine ad verecek olan Han hanedanının ortaya çıkmasıdır. Yani Mo-tu’nun tahta geçişine
paralel olarak, M.Ö. 206 yılında Çin’in ilk büyük hanedanı Han kurulmuştu. Onların yeni
yükselen hanedanına karşı aynı esnada Mo-tu’nun gücü Orta Asya’da hızla yayılıyordu. Zirveye
çıkan söz konusu bu güç, takip eden yaklaşık dört asır birbiri ile mücadele edecektir. Kısacası
Han hanedanı Çin’de kendinden sonra gelenler için model haline dönüşürken, aynı modeli
bozkırda Hunlar oluşturacak ve kendinden sonra gelenleri derinden etkileyecekti.
Önce doğuda Tung Hu’ları, daha sonra Yüe-chih’ları mağlup eden Mo-tu, iki yakın rakip
gücü kendisi için tehlike olmaktan çıkarmakta hiç zorlanmamıştı. Arkasından çok geçmeden Orta
Asya’nın geniş bozkırlarında yaşayan boyları kendine itaat ettirdi. Bu boylar Moğolistan’daki
merkezine göre batıda bulunan boylardı. Tarihte ilk defa bozkır boylarının birliği böylece
gerçekleşiyordu. Bu arada Çin’de taht değişikliği olmuş Han hanedanı kurulmuştu(M.Ö.206) Çin
tarihinin ilk büyük imparatorluğu haline dönüşecek bu devlet gerçek anlamda çinliliğin başlangıcı
[Дата]

sayılmaktadır. Artık iki büyük güç Asya’nın doğusunda karşı karşıya gelerek, uluslararası siyaseti
şekillendireceklerdi. Nitekim karşılıklı ilk çatışma fırsatı çok geçmeden doğdu.
19
 Çin İmparatorunun Kuşatılması
Hun saldırılarına karşı durabilmek maksadıyla İmparator Kao-tsu, bazı tedbir alma
faaliyetlerine girişti. Han bölgesi kralı (prens/idarecisi) Hsin’i Ma-i bölgesinde M.Ö. 201 yılında
sınırlarını Hunlara karşı korumak için gönderdi. Aynı yılın sonbaharında uzun süre Mo-tu’nun
güçleri tarafından kuşatma altına alınan Hsin, barış için birkaç defa Hunlara elçi yolladı. Onun sık
sık Hunlarla ilişki kurması, Han hanedanı imparatoru tarafından hain olarak suçlanmasına yol
açtı. Durumu kavrayan Hsin kendisinin öldürüleceğinden korkarak Ma-i şehrini Hunlara teslim
etti. Hatta T’ai-yüan şehrini de ele geçirmelerine yardım etti. Aleyhine gelişen bu durum üzerine
büyük bir ordunun başında sefere çıkan Han imparatoru Kao-tsu, Hunlarla savaşmak için Ping-
ch’eng’a(Ta-tung’da) kadar ilerledi. Çin imparatorunun ordusu 300 bin kişiden fazlaydı. Mo-tu,
çok iyi bir strateji uygulayarak Çin imparatorunu daha ordusunun tamamı gelmeden sıkıştırdı ve
kuşatma altına aldı. 7 gün bu zor durumda kalan İmparator, Mo-tu’nun kuşatmayı açması sonucu
bir yerden kaçarak kurtuldu. Neticede zor durumda kalan Çin imparatoru ağır tavizler vermek
suretiyle Mo-tu ile anlaşma yapmak zorunda kaldı. Artık Hunlar, Çinlilere askeri açıdan daha üstün
durumda olduklarını hissettirmişlerdi. Özellikle hızlı hareket eden süvarilerle hücum etmeleri
Çinlileri şaşırtarak morallerini bozup savaştan yıldırmıştı. Ortaya çıkan bu durum yani Çin’e karşı
Hun üstünlüğü uzun süre böyle devam edecekti.
Çin toprakları üzerinde hakimiyeti tesis etme aşamasındaki Han hanedanının imparatoru
Kao-ti, Han prensi Hsin’i Ma-i’ye yollayarak Tai eyaletinde görevlendirdi. Hunlar kendilerine
yakın konumdaki bu bölgeye akın düzenleyerek Ma-i’yi kuşatma altına aldılar. Durumunun
çaresizliğini anlayan Prens Hsin, Hunlara teslim olmak zorunda kaldı. Ancak, Hunlar ele
geçirdikleri Ma-i toprakları ile yetinmediler. Çin’in içlerine doğru yürüdüler. Kou-chu Dağı
kolayca geçildi. Nihayet T’ai-yüan’e hücum edip Chin-yang’a ulaştılar.
Hızla gelişen Hun saldırılarını durdurmak üzere 320 bin askerden meydana gelen ordusu
ile savaşa hazırlanan Çin’deki Han hanedanı imparatoru bölgeye geldi. Bu arada hava soğumuş,
Çin askerleri etkilenmeye başlamıştı. Kaynaklar her on askerden iki ya da üçünün parmaklarının
düştüğünü bildirmektedir.
Diğer yandan Mo-tu’nun asker sayısı ise 400 bin(HS’da 300 bin ) olarak ifade edilmektedir.
Kanaatimizce bu rakam abartılıdır. Çinli tarihçiler daha sonraki devirlerde de Türk ordusunun
asker sayısını 400 bin süvari ile verirler. Genelde Türklerin güçlü oldukları zamanlarda orduların
asker sayısı bu şekilde yani 400 bin sayısıyla tanımlanmıştır. Bazen süvari yerine yay çeken ifadesi
de kullanılır. Ordusunun kalabalıklığına rağmen Mo-tu geri çekilmeye başladı. Hun hükümdarı
stratejik bir hamle daha yapmış; askerlerinin zayıf ve savaşamayacak olanlarını Çinlilerin
görebileceği yerlere yerleştirmişti. Amacı askerlerinin güçsüz olduğu izlenimini vermekti.
Böylece Çin ordusu kendini güvende hissederek Hun ordusunu takibe devam etti.
Mo-tu, Chü-chu dağının kuzeyindeki Tai vadisinde mevzilenmişti. Chin-yang şehrinde
karışıklıklar devam ederken yardım için o bölgeye ulaşan Hun öncüleri başarılı olamadı. Hun
kumandanı Hu-pai-ti Çinlilere esir düşerek öldürüldü. Aslında Hunlar geri çekiliyorlardı. Lou-
fang üç yerleşim yerini yağmalayan Hunlar, Çin imparatorunu oraya çekmeyi başardılar. Yine
bozguna uğramış gibi görünen Hun öncüleri Mo-tu’nun bulunduğu yere ulaştı. Yolladığı on kişilik
elçi heyetine kendini zayıf gösteren Mo-tu hedefine ulaştı. Bu arada durumun farkına varan bir
başka elçi, imparatora gerçeği bildirse de inandıramadı. P’ing-ch’eng şehrinin yakında Pai-teng
Dağında tuzağa düştü.
Neticede Çin imparatoru daha yaya askerlerinin tamamı toplanmadan P’ing-ch’eng’a
ulaştı. Geri çekilmesini tamamlayan Mo-tu ileri harekete geçti. Pai-teng Dağında Çin
[Дата]

imparatorunun ordusunun etrafını sardı. Artık kuşatma başlamıştı. 7 gün boyunca kuşatılan Çin
ordusuna herhangi bir yardım gidemedi. Yiyecek vesair ihtiyaçları da temin edilememişti. Bu
arada Türklerin tarihi yön kavramlarıyla ilgili ilginç bilgiler kaynaklarda anlatılmaktadır.
20
Doğudaki Hun ordusunun atlarının gök yüzü renginde (gri), güneydekilerinin doru (al),
batıdakilerinin kır (beyaz) kuzeydekilerin yağız atlardan oluştuğu bildirilmektedir. Bence çok
sayıda anektodal anlatıma şahit olduğumuz bu devirde atların rengi değil askeri birliklerin
flamaları söz konusu edilmiştir. Ya da böyle bir değerlendirme de dikkate alınmalıdır.
Çin imparatoru girişeceği herhangi bir çarpışma ile kuşatmadan kurtulamayacağının
farkına varmıştı. Gizlice Mo-tu’nun hatununa adam yollayarak çok fazla hediye takdim edildi.
Hediyelerden memnun kalan ve çok etkilenen hatun (yen-chih) hükümdar kocasına “ iki
hükümdarın birbirine karşılıklı zorluk çıkarmamalarını, şimdi Han (Çin) topraklarını ele
geçirseler dahi sonsuza kadar buralarda oturamayacaklarını, ayrıca Han imparatorunun
koruyucu ruhları bulunduğunu, Ch’an-yü’nün bunu mutlaka dikkate alması gerektiğini” söyledi.
Bu sırada kendisine teslim olan Han prensi Hsin’in iki generali Wang Huang ve Chao
Li’nin söz verdikleri halde Mo-tu ile buluşmaya gelmemeleri de Hun hükümdarının dikkatini çekip
şüphelenmesine yol açmıştı. Bunun üzerine karısının sözlerinin uygulanmasına karar verdi.
Kuşatmayı bir köşeden açtı. Çin imparatoru buna rağmen çok endişelenip herhangi bir saldırıdan
çekindiği için temkini elden bırakmayarak askerlerine ok ve yaylarını hazırlamalarını emretti.
Neticede açılan köşeden dikkatlice çıkarak kuşatmadan kurtuldu (SC 93, s.2633; HS 94A, s.3753;
TCTC 11, s.373-374).
Çinlilerin Vergiye Bağlanması
Mo-tu da ordusunu geri çekerek savaş alanından uzaklaştı. Her iki ordu bu şekilde savaş
durumunu terk ederken Han imparatoru Liou Ching’i akrabalık yoluyla barış anlaşması yapmak
üzere Hun ülkesine yolladı.
Çin ülkesinin genişliği nüfusunun yoğunluğu ikliminin nemli ve sıcak oluşu bozkırlılar için
uygun olmadığının Hunlar da farkında idi. Mo-tuda durumu böyle değerlendiriyordu. Ayrıca
Çin’deki bir iç mücadeleden Han hanedanı muhaliflerinden gerekli desteği görememesi kuşatmayı
kaldırmasında etken olmuştur.
Devam eden süreçte Hunlara sığınmış Çinli generaller anlaşmaya uymayarak Tai ve Yün-
chung’a uzanan akın yaptılar. Yine Mo-tu, Tai topraklarına sürekli hücumlar gerçekleştirdi.
Hunların saldırılarından iyice bıkan Han hanedanı imparatoru, akrabalarından bir kızı Mo-tu’ya
göndererek akrabalık yoluyla barış anlaşmasını onayladı. Bunun Hunlara yanında her yıl ipek, içki,
pirinç ve yiyecek gönderilecekti. Anlaşma gerçekleştikten sonra Mo-tu akınlarını sonlandırdı.
Ancak, Yen prensi Lu Wan, Çin’de Han hanedanına karşı 10 bin kişi ile ayaklanmış,
Hunlara bağlanmıştı. Onun yarattığı çatışmalar İmparator Kao-tsu ölene kadar sürmüştü.
Aslına bakılırsa Hsin olayında da görüldüğü gibi Hunların bakış açısı sadece askeri değil
siyasi nitelik de taşıyordu. Bunu takiben diğer Kuzey Çin’de görev yapan generalleri ve Yen
devletçiğinin kralı Lu Wan ve Tai devletçiğinin başbakanı ve generali Ch’in Hsi Hunlara iltica
ettiler. Bunlardan bazıları tüccardı ve daha önceden Hunlarla temas kurmuşlardı. Bunu belki
Çin’de merkezi devletçiliğin henüz yeteri kadar gelişmediği şeklinde yorumlamak mümkündür.
Bozkır Devlet Modelinin belirmesi
Bu olayları anlatan Çin kaynakları Hunların sosyal yapısı ve devlet teşkilatı hakkında eşsiz
bilgiler verirler. Zaten, söz konusu bilgi ve belgeleri başka bir yer bulmamız mümkün değildir.
Daha doğrusu bunlar Eski Türklerin sosyal ve idari yönlerini açıklayan ilk metinlerdir. Buna göre
Ch’un-wei döneminden T’ou-man’ın saltanatına kadar (M.Ö.221’e) Hunların ataları bazen
kuvvetli hale gelmişler bazen de zayıflayarak küçük parçalara ayrılmışlardı. Hayatları bu şekilde
sürüp gelmişti. Dolayısıya Çinliler, Hunların tam şecerelerini öğrenip kayıt tutamadılar. Ne var
ki Mo-tu’nun tahta çıkışıyla birlikte güçlerini artırdılar. Hatta kuzeydeki bütün yabancı milletleri
[Дата]

(burada İ olarak tanımlanıyor) kendilerine itaat ettirmişlerdi. Bunun sayesinde Çinliler de onları
daha yakından tanıyarak haklarında bilgiler kaydedebilmişlerdi. Hükümdar karşılığı unvanı
taşıyan ch’an-yü’nün mesup olduğu aile Luan-ti idi. Tahta geçtikten sonra Ch’eng-li Ku-t’u Ch’an-
21
yü unvanı ile tanınmıştır. Özünde halkı ona bu unvanı vermiştir. Hunların Göğe Ch’eng-li(tengri)
dedikleri kut karşılığında ise K’u-t’u kullandıkları ifade edilmiştir. Hükümdarlık unvanı Ch’an-yü
ise enginlik anlamına gelmektedir. Kısacası hükümdarlarını Gök gibi Engin Sonsuz Genişlikte
olarak tanımlarlardı (Taşağıl, s.81-83).
Devletin yüksek idare sisteminde sol ve sağ bilge beylikleri, sol ve sağ Lu-li beylikleri, sol
ve sağ kanat büyük generallikleri, sol ve sağ kanat merkez komutanlıkları, sol ve sağ büyük tang-
hu’lukları ve sol ve sağ ku-tu hou’lukları gibi askeri ve idari makamlar ihdas edilmişti. Bu
makamları işgal edenler adı geçen unvanları taşırlardı. Bahsedilen şematik idari yapı Türk
tarihinde bilinen devlet teşkilatları için ilktir( Mori, s.209-226).
Bilge (hsien)sözünün Hunlardaki karşılığı T’u-ch’i’dir. Sol T’u-ch’i beyi makamına
getirilen kişi aynı zamanda geleceğin hükümdar adayı, yani veliaht gösterilirdi. İlerideki
zamanlarda bu konuya çok dikkat edildiğini, aksi uygulamalarda ülke içinde büyük problemler
çıktığını görüyoruz.
Sağ ve sol bilge beylerinden tang-hu makamına kadar idarecilerin on bin, daha
küçüklerinin ise birkaç bin atlıya askere kumanda ettiklerini görüyoruz. Ayrıca yüksek
makamların babadan oğula geçtiği de açıklanmıştır. Bunların yanında diğerlerine nazaran daha
fazla ön planda bulundukları kabul edilen üç büyük aile vardı. Adları Hu-yen, Lan ve Hsüan-pu
idi. Diğerlerine göre devlet nezdinde üstünlüklerin var olduğu sayılırdı.
Geleneksel Türk devlet yapısına göre sol ile başlayan makamlar hiyerarşik açıdan üstün
sayılır ve doğu tarafında yer alırlardı. Shang-ku’nun doğusundan başlayan topraklar Huei-mo ve
Ch’ao-hsien’e kadar geniş alanı kaplıyordu. Neticede Hun topraklarının Kore’ye kadar uzandıkları
anlaşılmaktadır. Batıda yaşayan sağ kanat idarecileri ise kuzeyin ıssız yerlerine ve Tibet’e uzandığı
belirtilmiştir. Hükümdarlığın Çin sınırları ise Tai ve Yün-chung’a kadar uzanırdı. Her birinin idare
ettiği toprağı olduğu belirtilirken, su ve otlakları takip ederek yaşadıkları kayıtlıdır. Bu tanımlama
20. yüzyılın 30’lu yıllarına kadar süren bozkırda yaşamış Türk kökenli halkların hayat tarzlarının
ifade ediliş şeklidir. Söz ettiğimiz sistem içinde en geniş topraklara sol ve sağ bilge beyleri ile sol
ve sağ lu-li’ler hakimdi. Neticede 24’e bölünen idari sistem içinde binbaşılık, yüzbaşılık, onbaşılık,
küçük beylik, danışmanlık, merkez komutanlığı, tang-hu’luk ve chü-ch’ü’lük gibi makamlar
mevcuttu. Hükümdardan sonra devletin sistemi 24 ayrı makama ayrılarak idare ediliyordu( Mori,
209-226).
Bunun yanında devlet nezdinde ilk toplantı yılın ilk ayında (şubat sonları yaklaşık)
hükümdarın sarayında gerçekleştiriliyordu. İkinci toplantı yeri Lung-ch’eng idi. Beşinci ayda
yapılan bu toplantı da Gök Türk döneminde olduğu gibi atalara, yere göğe, ruhlara kurban
sunarlardı. Sonbaharda atların semirdiği zaman ise ormanın çevresini (bu konu Tai-lin olarak da
yorumlanmıştır) dolaşırlar (bu bir spor oyunu olabilir), insan ve hayvan sayımı yaparlar,
dolayısıyla ülkenin ekonomik durumu hakkında tesbitte bulunurlardı.
Hunlarda Hukuk
Hukuk sistemleri hakkında da ilginç bilgiler verilmektedir. Buna göre başka birine kılıcını
bir ch’ih (23,1 cm) kadar kınından çeken öldürülür. Başka birinin malını çalmak suretiyle hırsızlık
yapan öldürülerek cezalandırılırdı. Suçu ağır olanlar öldürüldüğü gibi hafif olanların kemikleri
kırılarak ceza verildiği açıklanmıştır. Hapis cezalarının ise 10 günü aşmadığı, bu yüzden mahkum
sayısının çok az olduğu bildirilmiştir.
Hun hükümdarı sabahları çadırından çıkar, doğuya doğru döner ve güneşe saygısını
sunardı. Önlerini güneye döndükleri için doğuda yani güneş tarafında kalan yöne daha çok değer
verirlerdi. Hükümdarın geceleri de aya saygı gösterdiği ifade edilmiştir. 10 günlük takvim
devrelerinin 5. ve 6. günlere daha çok önemsendiği ifade edilmiştir.
[Дата]

22
 Defin Merasimleri
Cenazeler defnedilirken iç ve dış olmak üzere iki tabut yapılırdı. Daha sonra ölü ile birlikte
altın gümüş ve değerli giysiler koyarlardı. Mezarın üstünü düz bırakırlar, herhangi bir tümsek
oluşturmazlardı. Çin’de olduğu gibi cenaze elbiseleri giymedikleri, mezara ağaç dikmedikleri
anlaşılmaktadır. Hükümdar defnedilirken yakın ve sevdiği hizmetkarları ve odalıkları ile
defnedilirdi. Bazen bunların sayısı yüz kişiye kadar ulaşabilirdi. Hun mezarlarında hizmetçileri
sembolize eden çok sayıda saç örgüsü ele geçmiştir. Aslında hizmetçilerin kendileri değil, sembol
niteliğinde saç örgüleri ve benzer şeylerin koyulduğu anlaşılmaktadır (Odbaatar, s.110-111).
Bir işe başlayacakları zaman ayın durumuna göre hareket ederlerdi. Özellikle dolunayda
hücuma geçtikleri bilinmektedir. Ay küçüldüğü zaman geri çekilirlerdi. Savaşlarda başarılı
olanlara, yani düşman öldüren veya esir alanlara bir kap içki verilerek ödüllendirilir, ele
geçirdikleri ganimetler pay edilerek dağıtılır, yakaladıkları esirler köle yapılırdı. Bu Hunların
savaşçılık özelliklerini artıran bir durumdu. Çünkü, herkes kendi menfaati uğruna da savaşmış
olurdu. Savaşlarda özellikle düşman askerlerini üzerlerine çekerek etrafını sarmak işinde
uzmanlaşmışlardı. Sonuçta düşmanla karşılaştıklarında ganimet kazanmak için kuş sürüleri gibi
bir araya gelerek ortak harket ederler, yengiliye uğradıklarında bulutlar gibi dağılarak kendilerini
kurtarırlardı. Savaşta ölen arkadaşını getirenlere, o kişinin bütün malları verilirdi(SC 110, s.2891-
2892).
Barış Anlaşmasının Uygulamaya Konulması
M.Ö.198 yılına gelindiğinde Hunlarla, Çinliler arasında bir barış anlaşması yapıldı.
Anlaşmaya göre Hun hükümdarı (ch’an-yü) bir Çinli prenses ile evlenecekti. Han İmparatorluğu
belirli bir miktar ipek, şarap ve yiyeceği ihtiva eden hediyeler toplamını her yıl birkaç defa Hunlara
yollayacaktı. Hunlarla Hanlar eşit ve kardeş devlet sayılacaktı. Karşılığında artık Hunlar, Çin
topraklarını istila etmeyeceklerdi. Bu yılda prenses Liou Ching Hunlara elçi olarak gitti. Neticede
tarihte ilk defa Çincesi Ho-ch’in anlaşması (akrabalık kurmak yoluyla barış) imzalandı. Liou
Ching’in tavsiyesi üzerine akrabalardan biri ch’ang unvanıyla gönderildi. Liou Ching önce
imparatora öz kızını göndermeyi tavsiye etmiş; imparatoriçenin çok ağlaması üzerine saraydan
güzel bir kız seçilerek Mo-tu’ya gelin olarak yollanmıştır. Adı geçen vezir özellikle Çinli prensesin
oğlunun veliaht olarak Hunları idare edeceğine vurgu yapmıştır. Bu durum ileride Gök Türk ve
Uygur devirlerinde sıklıkla yaşanacaktır. Dolayısıyla bu şahıs aslında devlet stratejilerinden
birinin temelini atmıştı.
Çin’e Giden Mektuplar
Bundan sonraki yıllarda Mo-tu, söz konusu anlaşmanın şartlarından rahatsız olmaya
başladı ve Çin’e karşı daha hakimane tavırlar almak yoluna gitti. M.Ö. 192 yılında İmparator Huei
tahta çıkınca Mo-tu ile evlenmesi için yine bir Çinli prensesi gönderdi. Bu imparatorun
hükümdarlığı esnasında esas güç annesi Lü elindeydi. Mo-tu, bu sefer ona bir mektup yazarak dedi
ki: “Ben sazlıklar arasında doğup sığır ve at topraklarının vahşi bozkırlarında büyütülmüş yalnız
bir dul hükümdarım. Çin’e seyahat etmek özlemiyle çok defa sınır bölgesine gelmişimdir. Zatı
şahaneleri de yalnız bir yaşam süren dul bir hükümdardır. İkimiz de zevklerden mahrum bir yaşam
sürmekte olup kendimizi eğlendirme imkanımız yoktur. Ümidim ikimizin birbirimizde olanları,
olmayan eksikliklerimiz için değiş tokuş etmemizdir”
İmparatoriçe Lü de bu mektuba şöyle cevap verdi: “ yaşım ilerlemiş ve gücüm
zayıflamaktadır. Saçlarım ve dişlerim dökülmekte, düzgün ve dengeli bir şekilde dahi
yürüyememekteyim. Ch’an-yü herhalde çok abartılmış haberler duymuş olmalı. Ben kendisini bu
kadar alçaltmasına layık değilim. Ancak, ülkem hiçbir yanlış yapmadı ve ümidim kendisinin
ülkeme zarar vermeden sakınmasıdır.” (SC 110,s.2895; HS 94A, s.3754; Ögel, I, s.303).
[Дата]

Bunun üzerine isteklerinden vazgeçen Mo-tu, imparatoriçeye teşekkürlerini sunmak için

bir elçi yolladı. Eskiden olduğu gibi Ho-ch’in anlaşmasının uygulanmaya devam ettiği bildirildi.
23
 Bahsedilen tarihten aşağı yukarı 15 yıl sonra M.Ö. 176 yılında Mo-tu, İmparator Hsiao
Wen’a cüretkarlığını daha da artırıcı bir mektup yolladı. Her iki ülke arasında anlaşma olmasına
rağmen Hunların Sağ (batı) Bilge Beyi Sarı Irmağın güneyine akınlar düzenlemesine Çinliler 80
bin kişilik ordu hazırlayarak karşı tedbir aldılar. Bu mektupta Mo-tu kendisini Gök tarafından
kurulan Hunların büyük ch’an-yü’sü olarak göstermekteydi. Devamla mektupta “ Gök’ün
yardımı, savaşan erlerimizin mükemmelliği ve atlarımızın gücüyle, her üyesini baskı altına alarak
veya itaate zorlayarak, Yüe-chih’yı silip süpürmeyi başardık. Üstelik Lou-lan, Wu-sun ve Hu-chie
kabileleriyle, civardaki 26 devleti de fethettik, böylece hepsi Hunların halkının bir parçası oldu.
Yay çekerek yaşayan tüm halklar artık tek ailede birleşti ve tüm kuzey bölgesi barış içinde. Böylece
ben şimdi silahlarımı bırakıp, askerlerimi dinlendirmek ve atlarımı otlaklara çıkarmak istiyorum.
Bu yakın geçmişte olan olayı unutup eski anlaşmamızı tekrar yürürlüğe koymak arzusundayım”.
Çok değerli ipek elbiselerden saç tokaları, altın işlemeli kemer, sarkıtlı altından Hun kemeri 10
top işlemeli kumaş, 20 top desenli kumaş kırmızı ve yeşil ipekli kumaşlardan 40 top yolladı( SC
110, s.2897; HS 94A, s.3757; Onat, s.15-16).
Orta Asya’da ilk siyasi birliğin gerçekleştiğinin vurgulandığı mektup Türk tarihi için çok
önemlidir. Bunun yanında Çin’e karşı hakimane Hun politikasının da açıkça belirtildiğini görürüz.
Mo-tu gönderdiği mektupta “ önce gök tarafından tahta çıkarılmış kendisinin yani Büyük Hun
hükümdarının Çin imparatorunun hatırını sorar. Önce Çin imparatorunun barış ve dostluk
üzerine haberleştiklerini, imparatorun yazdığı mektupta işittiklerini kendisine haber verdiğini
söyler; buna rağmen Çin’in sınır görevlilerinin kendisinin sağ bilge beyine hücum ederek taciz
ettiklerini bildirir. Bunun üzerine sağ bilge beyinin de Mo-tu’ya sormadan Hou-i-lu Beyi Nan-
chih ve diğer kumandanlarla Çin sınırlarını taciz ettiğini vurgular. Arkasından Çin imparatorunun
şikayet mektuplarının iki defa geldiğini, kendisinin de iki defa cevap verdiğini, fakat elçilerinin
geri dönmediğini bildirir. Bu yüzden imparatorun anlaşmaya sadık kalarak dostça
davranmadığını, dolayısıyla kendilerine bağlılığının kalmadığını açıklar. Anlaşmalarının alt
düzeydeki memur ve subaylar tarafından zarar gördüğünü ifade eder. Ayrıca izin almadan Çin’e
saldıran Sağ Bilge Beyinin cezalandırılarak batıya Yüe-chih’lar üzerine gönderildiğini söyler.
Tanrının lüftu ve ve yardımlarıyla Sağ Bilge Beyinin Yüe-chih’ları yendiğini, hepsinin başını
kestiğini, arta kalanlarının Hunlara bağlandığını bildirir. Devamında ise Lou-lan, Wu-sun, Hu-
chie ile beraber 26 devletçiğin hepsinin Hunların egemenliğini tanıdığını, yay çeken halkların
hepsinin tek aile olduğunu, kuzeydeki ülkelerde barış ve huzur sağlandığını dile getirir. Hedefine
ulaştığını subay askerlerini dinlendirmek, atlarını beslemek niyetinde olduğunu, antlaşmaları
devam ettirmek istediğini, sınırlarda yaşayan halkı huzura kavuşturmak ve eski durumun devam
etmesini temenni ettiğini vurgular. Ayrıca anlaşmanın gelecek nesillerde de devam etmesi
arzusunu taşıdığını bildirir. Bunu göstermek için de saray görevlilerinden Hsi-hu-ch’ien’i
mektupla yolladığını, ayrıca iki binek atı ve iki araba atını sunmak istediğini, Çin Seddine yakın
bulunan halkın biraz sınırlardan uzaklaşması gerektiğini, elçisinin alıkonulmadan geri
yollanmasını” söyler (Ögel, I, 439-442; Baykuzu, s.57-58; Utkan, s.71; Ercilasun, s.52, Taşağıl,
s.88-89).
Mo-tu’nun gönderdiği mektup Çin sarayında tartışılmış, Yüe-chih’lar üzerinde galibiyeti
söz konusu edilerek barış yapılması gerektiği kararına varılmıştır. Dolayısıyla Mo-tu’nun
mektubunda ifade ettiği Yüe-chih galibiyeti ve Orta Asya hakimiyeti Çinliler üzerinde etkili
olmuştur. Ayrıca Hun topraklarının tuzlu ve bataklık olarak değerlendirilerek orada
yaşanılamayacağının söylenmesi Çinlilerin geleneksel kuzey bozkırlarına bakışlarının ilk
yorumlarıdır denilebilir.
Mektuptan anlaşıldığına göre Yüe-chih ve diğer Orta Asya boylarını itaat altına aldıktan
sonra Mo-tu kendini daha da güçlenmiş hissediyordu. Yani o zamanın dünyasında Çin sınırlarının
dışının tek hakimi o idi. Onun istekleri Çin sarayında uzun süre enine boyuna tartışıldı. İmparator
[Дата]

Wen, eski anlaşmayı tekrar kabul etmek zorunda kaldı.

24
 Mo-tu’nun Türk Tarihinde Kazandığı Stratejik Değer
Kaynaklardan anlaşıldığına göre yaklaşık 35 sene hükümdarlık yapan Mo-tu, bütün Orta
Asya’yı bir siyasi kuruluş bünyesinde toplamayı başarmıştı. Önce yaptığı bir ihtilal ile babasını
devirmiş, devleti zor durumda olmasına rağmen güçlü düşmanları Tung-hu ve Yüe-chih’ları
dağıtabilmişti. Arkasından tuzağa düşürerek kuşattığı Han hanedanı imparatoru Kao-ti’yi ağır bir
antlaşma yapmaya zorladı. Devamında Ho-ch’in anlaşmasıyla ilişkilerini sağlam temele oturttu.
Sıcak nemli ve yoğun nüfusa sahip Çin içlerine girmenin kendisine uzun vadede bir şey
kazandıramayacağını aksine zararı olacağını fark etmişti. Onun başarılı bir şekilde ortaya koyduğu
devlet modeli kendisinden sonra gelen bozkırlı siyasi kuruluşlar tarafından takip edilmiştir.
Mo-tu, yaptığı bir ihtilal ile Asya Hun İmparatorluğunun başına M.Ö. 209’da oturdu. 35
sene başarılı bir hükümdarlık sürecinden sonra M.Ö.194 yılında öldü. Onun olağanüstü başarıları
Hun tarihini yazan Çin kaynaklarının yazarının dikkatini her zaman çekmiştir. Aradan bin yıl
geçtikten sonra bile Çin saraylarındaki müzakerelerden onun adı zikredilmiş; daima büyük bir
düşman olarak adından söz edilmiştir. Çünkü, Çin tarihinde ilk defa kuzeyinden büyük bir
tehlikeye maruz kalmış, imparatorları kuşatılmış, yok olmaktan zor kurtulmuştu. İşte, böyle büyük
bir düşman unutulamazdı ve unutulmadı. Neticede Çin tarihinde kendine önemli bir yer edindi.
Bozkırlı kavimler de ilk defa kendilerini bir bayrak(tuğ) altında birleştiren bir lider
buldular ve onun etrafında toplandılar. Onların bir araya gelmesi yay geren ve at binen
toplulukların bir ara gelmesi şeklinde değerlendirildi. Bu durum o devre kadar görülmemiş üstün
bir başarı idi.
Aslında Mo-tu tahta kolay bir şekilde oturmadı. Günümüz tabiri ile tırnaklarıyla tırmanarak
çıktı. Babası T’ou-man zamanında Hunların ağırlık merkezi Kuzey Çin topraklarındaki verimli
arazilerdi. Ancak, M.Ö.214’te uğradığı ağır yenilgi sonrası o bölgeleri terk ederek kuzeye çekildi.
Zaten gerçek Hun toprakları buralarıydı. Nitekim arkeolojik kalıntılar bunu doğrulamaktadır.
Geldiği Moğolistan coğrafyasında T’ou-man’ın çok başarılı bir idare göstermese de devletini
ayakta tutmakta başarılı olduğu söylenebilir. Ancak, o kendi yerine halkın çok sevdiği oğlu Mo-
tu yerine başka bir eşinin etkisinde kalarak yanlış tercih yaptı. Halkın tepkisinden çekindiği için
Mo-tu’yu öldürtemedi. Fakat, başka bir yol buldu. Oğlunu komuşlarına öldürtecekti. Nitekim Mo-
tu’yu rehin olarak komuşusu Yüe-chih’lara yolladı. O, Yüe-chih ülkesine vardıktan sonra kendisi
Yüe-chih’lara savaş açtı. Amacı oğlunu onlara öldürterek ondan kolayca kurtulmaktı. Ne var ki,
olağanüstü yeteneklere sahip Mo-tu, durumun farkına varıp, önceden kaçıp kurtulmayı başardı.
Kaynakların ifadesine göre çok hızlı ve uzun mesafe koşabilen bir atı vardı.
Ülkesine geri döndüğünde hiç bir şey olmamış gibi babası tarafından gayet iyi karşılanan
Mo-tu hayatına devam etti. Babası onu yeni bir göreve getirdi. 10 bin kişilik bir askeri birliği
eğiterek hazırlayacaktı. Önce kendisine ıslıklı bir ok yaptı. Her asker onun okunu takip edecekti.
Sıkı bir disiplin ile eğitime başladı. Burada kaynaklar abartılı bir şekilde anlatsalar da önemli ip
uçlarına ulaşabiliriz. Askerlerinin disiplinini ve sadakatini ölçmek için önce en sevdiği atına, sonra
eşine ok attı. Aynı hedefe ok atmayanları cezalandırdıktan sonra tasarladığı ihtilali gerçekleştirdi.
Bir babası T’ou-man’a ok attığında bütün askerleri aynı hedefe nişan aldı. Böylece ihtilal
başlamıştı. Nitekim kendisine düşman olan üvey annesi ve diğer devlet adamlarını ortadan
kaldırdıktan sonra Hun tahtına oturdu. Bundan sonra kendisi için başka yöndeticlerle yeni bir
devlet modeli meydana getirdi. Mo-tu’nun verdiği sıkı disiplin sonrası devletin tahtını ele
geçirmesi planlanan akıllı bir stratejinin aşama aşama uygulanmasıdır.
Aynı başarılı plan ve stratejiyi dış düşmanlarına karşı da uygulayabilmiştir. Özellikle
kendileri henüz güçsüz, komşuları Tung-hu’lar kuvvetli iken gerekli geri çekilmeyi uygulamıştır.
Yine kaynaklar tarafından abartılı anlatılan olaylarda sevdiği atının, eşinin verilmesine karşı
çıkmamış; ancak toprak parçası istenildiğinde, toprağın kendisine değil milletine ait olduğunu
[Дата]

söyleyerek savaş açmış ve düşmanlarını bozguna uğratmıştır. Yaptığı sabırlı ve yerinde hamlelerle
ülkesinin güçlenmesini beklemiş, sonrasında kendisinden kuvvetli olduğunu düşündüğü
25
düşmanını alt etmiştir. Neticede Mo-tu’nun bu sistemli hareketi sayesinde Hunlar, doğularındaki
düşmanlardan kurtuldukları gibi, yüzyıllarca doğudan saldırıya maruz kalmamışlardır. Aslında o,
planlı hareket ederek sabırlı davranarak kalıcı bir çözüm yolu bulmuş ve uygulamıştır.
Ülkesi içinde huzur ve istikrarı sağlayan, doğudaki rakiplerini bertaraf eden Mo-tu, Yüe-
chih’ları da bozguna uğratarak, onları batıya doğru göç ettirdi. Nitekim Afganistan’ın kuzeyine
gelen Yüe-chih’lar Kuşhan devletinin kurulmasına katkı sağlayacaklardır.
Devamında Mo-tu’nun Orta Asya’da yay geren toplulukları bir araya getirdiğini
görüyoruz. Kendisi bu durumu Orta Asya’da 26 devletçik ve boyu bir araya getirdiğini söyleyerek
ifade eder. Bu bir bakıma Türk kökenli insan topluluklarının onun tuğunun altında toplanmasıdır.
Türk birliğinin onun liderliği altında gerçekleştiğinden söz edilebilir.
Daha sonra sıra büyük komşuya gelmiştir. O kendisinden sonra gelecek bir çok bozkır
hükümdarının yaptığı hataya düşmez. Yani Çin’in içlerine girerek milletinin orada asimile
olmasını engeller. Ama, kendi devletinin ve milletinin çıkarları doğrultusunda oradaki Han
hanedanını baskı altına alıp, ekonomik fayda sağlar. Kurulan siyasi üstünlük kesintisiz 80 yıl
devam edecektir. Önce askeri dehasını konuşturarak, Çin imparatorunu Pai-teng’da kuşatır, Çin’e
ele geçirmenin gereksiz olduğunu fark eder. Anlaşma sağladıktan sonra Çin imparatorunun
kuşatmadan çıkmasına izin verir. Kurtulan imparator daha sonra yaptığı bir anlaşma ile Hunların
üstünlüğünü tanır ve evlilik yoluyla akrabalık sağlar ve böyle bir barış dönemine girilir.
Tarihlerinde ilk defa Çinliler başka bir kavmin hakimiyetini tanır ve yıllık vergiye bağlanırlar.
Nitekim bu durum onlarca yıl devan edecektir.
Mo-tu, Çin’deki Han hanedanını bu şekilde baskı altına almıştır. Ama gözünü Çin iç
siyasetinden ayırmaz. İmparatorlarının ölümü ve çocuk yaşta birinin yerine geçmesi üzerine ipler
imparatoriçenin eline geçer. Bunu fırsat bilen Mo-tu, kolay yoldan Çin’i kontrol altına almaya
teşebbüs etti. Bunun için dul imparatoriçeye evlenme teklifinde bulundu ise de nazik bir biçimde
reddedildi. M.Ö. 178 dolaylarında bazı Hun kumandanlarının bağımsız hareket ederek Çin’e akın
yaptıkları görülse de Mo-tu, M.Ö. 176 yılında yazdığı bir başka mektupla durumu açıkladı. Ayrıca
kendi hakim olduğu alanları belirterek, bir anlamda gücünü Çin’e bir daha hissettirdi. Çok
geçmeden de M.Ö.174’te hayatını kaybetti.
Bozkırların derinliklerinde Türk ve komşu milletlerin tarihlerinde örnek alınacak bir model
devlet oluşturan Mo-tu, faaliyetleri ile ölümsüzlüğe ulaşmıştır. Özellikle planlamacı kişiliği, çok
başarılı stratejiler üretmesi, büyük hedeflere varmak için gerektiğinde küçük tavizler vermesi,
kararlı duruşu çok açık bir şekilde görülmektedir. Amaca ulaşmak için mutlaka sıkı disiplin ve
eğitim gerektiğinin farkındadır. Uygulama safhasında asla taviz vermediği görülür. Bütün bunları
Türk hükümdarlık geleneğinde rastladığımız bilge olmak vasfında bulabiliriz. Neticede bilge
olduğu için başarmış ve hedefine varmıştır. Ülkesini kalkındırmak için elinden geleni yaptığı gibi
bozkır halklarını yanına çekerek büyük bir siyasi organizasyon gerçekleştirmiştir. Çin’i tamamen
işgal etmenin sonuçlarının getireceği olumsuzluğu önceden sezmiş ve bunu ekonomik çıkar haline
dönüştürmüştür. Bundan gelecek öngörüsü ve sezgilerinin üst düzeyde olduğunu anlayabiliriz.

Kaynakça:
Shih Chi 史記 (Ssu Ma-ch’ien/ MÖ.89) (SC)

Han Shu漢書(Pan Ku) (HS)

T’ung Tien通典 ( Tu Yu/805) ( Shang-wu baskısı, Shang-hai 1935) (TT)

Tsu-chih T’ung-chien資治通鑑(Ssu Ma-kuang/1085) (Hua-shih yayınevi baskısı,Tai-pei 1987)
[Дата]

(TCTC)

26
 Ts’u-fu Yüan-kuei册 府元亀 (Wang Ch’in-jo ve Yang İ/ 1005-1013) (Chung-hua Shu-chü yayınevi
baskısı, T’ai-pei 1981) (TFYK)
Tilla Deniz Baykuzu (2012), Asya Hun İmparatorluğu, Konya
Ahmet Taşağıl (2020), Bozkırların İlk İmparatorluğu Hunlar, İstanbul.
J. M. De Groot (1921), Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, I, Berlin-Leipzig,.
Konuralp Ercilasun (2019), Hunlar, Ankara.
Bahaeddin Ögel (1981), Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Ankara (Ankara 2015 2.baskı).

Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun (2006), Han Hanedanlığı Tarihi Hsiung-nu Monografisi, Ankara.

Mori, Masao, (1978), Kuzey Asya’daki Eski Bozkır Devletlerinin Teşkilatı, Tarih Enstitüsü Dergisi, 9,.

Di Cosmo, Nicola, (2010) , Ancient China Its Enemies, Cambridge University Press,.

Thomas Barfield, (1989), The Perilious Frontier, Blackwell, Massachusets .

Owen Lattimore, 1992, Inner Asian Frontiers of China,Oxford University press,.

Iaroslav Lebedynsky, (2007), Les Nomades, Paris.

Naseleniye gornogo Mongolia v epohu rannego jeleznego veka kak etnokulturnıy fenomen, proishojdeniy
e genezis istoriçeskiye sudbı(komisyon), Novosibirsk 2003.

Odbaatar, Ts., “Braids of Human Hair in Xiongnu Tombs”, TX, Ulaan Baatar 2011.

[Дата]

27
 Kazakh Turkology and Mongolian Studies. №1 (1). 2022 https://qaz-turk.com

Научная жизнь
V Международный конгресс археологов в г. Туркестан (Казахстан)

С 12 по14 октября 2022 г. в казахстанском городе Туркестан состоялся V

Международный конгресс археологов. В этом году конгресс проводился
по теме «Евразийская степная цивилизация: человек и историко-
культурная среда».

Организаторы основной целью научного мероприятия определили, как

консолидация научного сообщества и объединение усилий для решения
актуальных вопросов древней и средневековой истории Евразии.

В ходе проведения научного форума были обсуждены фундаментальные

проблемы археологии Евразии. Объединенные усилия мировой научной
общественности, базируясь на современных мультидисциплинарных методах,
возможно решение большинства существующих проблем в изучении
археологических памятников древнейшего, древнего и средневекового
периодов нашего континента.

Организаторами научного конгресса, выступили:

• Научно-образовательный центр алтаистики и тюркологии «Большой

Алтай» Алтайского государственного университета
• Международный институт Центрально-Азиатских исследований
• Казанский федеральный университет
• Международный университет туризма и гостеприимства
• Институт археологии им. А.Х. Маргулана Комитета науки
Министерство образование и науки Республики Казахстан
• Институт археологии им. А.Х. Халикова Академии наук Республики
Татарстан
• Акимат Туркестанской области

На Конгрессе были обсуждены следующие напрвления:

• Культурно-исторические процессы в Евразийских степях в эпоху

раннего металла: традиции и инновации
• Ранние кочевники Евразии: феномен цивилизации номадов
• Евразия в средние века: формирование, развитие и трансформация
культур, идей и технологий
• Духовный мир народов Евразии по археологическим и письменным
[Дата]

источникам: искусство и мировоззрение

• Междисциплинарные исследования в археологии: теория, методы и
методология
28
 • Актуальные проблемы сохранения и использования археологического
наследия Евразии
• История изучения археологического наследия Евразии

Модератором пленарного выступил генеральный директор Института

археологии имени А.Х.Маргулана А. Онгарулы.
Пленарное заседание Конгресса открылось видеообращением министра
науки и высшего образования Республики Казахстан Саясата Нурбека. В
своем выступлении он отметил важность этого мероприятия и пожелал
успехов всем участникам научного форума.
С приветственным словом к участникам Конгресса от акимата
Туркестанской области выступил Сакен Калкаманов.
Ректор университета Жанар Темирбекова отметила историческую
значимость конгресса для учебного заведения. В 1996 году был основан
научно-исследовательский институт «Археология», в котором
проанализирована четверть века истории и сегодняшние достижения
института.
В своем выступлении вице-ректора, профессор Женгиз Томар отметил,
что результаты работы Конгресса имеют важное значение для исторической
науки всего тюркского мира.
Главный научный сотрудник Института археологии имени Алькея
Маргулана, академик Бауыржан Байтанаев сообщил, что в 2019 году на IV
конгрессе в Улан-Удэ (Россия) было принято важное решение о проведении
следующего заседания в Казахстане. Он подчеркнул, что в результате важного
решения и организован Туркестанский конгресс. На церемонии открытия
конгресса с приветственным словом выступили ученые из Узбекистана,
Татарстана и других стран. Лейтмотив их выступлений это объединить усилий
и мысли для дальнейшего исследования актуальных проблем древней и
средневековой истории Евразии.
На секционных заседаниях конгресса обсуждались и предлагались пути
решения актуальных фундаментальных проблем археологии Евразии. В
работе различных секций Конгресса приняли участие представители ряда
соседних и дальних стран: Азербайджан, Армения, Австралия, Болгария,
Венгрия, Великобритания, Германия, Израиль, Иран, Канада, Китай,
Кыргызстан, Молдова, Монголия, Польша, Пакистан, Россия, США,
Таджикистан, Туркменистан, Турция, Узбекистан, Украина, Франция, Чехия,
Швейцария, Швеция, Южная Корея, Япония.
Более 200 специалистов обсудили такие вопросы, как археология раннего
металла, эпоха древности в степной зоне, средневековые города и степная
цивилизация, история степных империй Евразии, развитие искусства и
мировоззрения в древности и средневековье, а также вопросы сохранения,
[Дата]

охраны и археологических открытий культурного наследия.

29
 Начало Конгресса

Доклады пленарного заседания.

Выступление М.Хабдулиной
[Дата]

30
Выступление на секционных заседаниях.

Чевствование ветеранов-археологии
[Дата]

31
 Международная конференция: II Мажитовские чтения - «Кочевые
цивилизации средневековые Евразии».
Усилиями Управления по государственной охране объектов
культурного наследия и других государственных и историко-культурных
органов Башкортостана 3-4 декабря 2022 года в городе Уфа прошла
Международная научно-практическая конференция - II Мажитовские чтения с
тематикой «Кочевые цивилизации средневековые Евразии».
Научное мероприятие было посвящено памяти доктора исторических
наук, профессора, академика, известного башкуртского археолога Нияза
Абдулхакивоча Мажитова.
Пленарное и секционные заседания международной конференции
прошли в Конгресс-холле «Торатау».
Организаторы конференции соратники и ученики профессора
Н.А.Мажитова постарались сделать конференцию событием в жизни
башкуртского общества и страны. В рамках мероприятия была организована
замечательная выставка «Наследие Н.А. Мажитова из фондов Национального
музея Республики Башкортостан», выставка рукописей и редких книг из
фондов ИИЯЛ УФИЦ РАН о Золотой Орде и ее наследии, выставка
«Городище Уфа II: коллекция находок из фондов музея-заповедника Древняя
Уфа», фотовыставка «Мажитов: экспедиция длиною в жизнь», книжная
выставка трудов профессора Н.А. Мажитова, выставка учеников
Художественной гимназии им. Касима Давлеткильдеева, выставка «Золото
сарматов», предметы коллекции Филипповских курганов из фондов Музея
археологии и этнографии ИЭИ УФИЦ РАН, выставка книг «Сквозь времена»
от «Союза художников России» Республики Башкортостан.
3 декабря 2022 состоялось торжественное открытие конференции и его
Пленарное заседание на котором выступили директор Института АЭА НАН
Азербайджана Сейдов А.К., ВНС Самаркандского института археологии
Раимкулов А.А., академик РАН Н.Н.Крадин, от Казахстана директор
Казахского научно-исследовательского института тюркологии и
монголистики, профессор Жумаганбетов Т.С., от Татарстана директор
Института археологии Татарстана д.и.н. Ситдиков А.Г.
Во второй половине дня и весь следующий день, 4 декабря прошли
заседания тематических секций конференций. Настоящим открытием
конференции стали доклады в секции Золотой Орды. Уфимские антропологи
представили реконструкцию по черепу – казахского хана-основателя
[Дата]

национального государства Жанибека 1, астраханский археолог Д.А.

представил ряд доказательств отсутствия на Селитренном городище
32
культурных слоев 13 века, что заставляет пересмотреть устоявшиеся
представления о нахождении столицы улуса Джучи, - Сарай-Бату. Самарский
археолог и краевед А.М.Назаров определили место битвы воиск хана
Тохтамыша и эмира Тамерлана возле реки Кундюрча. Формат
информационного сообщения не позволяет журналу рассказать все
подробности докладов. Редакция постарается представить основные доклады
на страницах нашего издания.
Хроника конференции мы представим в фотографиях.

Перед началом конференции.

Гости «Мажитовских чтений»

[Дата]

33
Г
Работа научного форума

Участники секционного заседания

Выступления на секционном заседании. [Дата]

34
 КРУГЛЫЙ СТОЛ
«Актуальные проблемы изучения, сохранения, модернизации и
популяризации культурно-исторического наследия Актюбинской области"

15 марта 2023 г. в стенах Актюбинского историко-краеведческого

музея состоялся круглый стол на тему “Актуальные проблемы изучения,
сохранения, модернизации и популяризации культурно-исторического
наследия Актюбинской области". В мероприятии участвовали известные
отечественные и зарубежные исследователи: турецкий историк Ахмед
Ташоглы, казахский археолог Зейнула Самашев и др.
При обсуждении вопросов исследования археологических
памятников Актюбинской области основное внимание было уделено
хунно-гуннской тематике. Целый ряд докладов имел отношение к этому
периоду истории.
Специалисты по охране памятников раскрыли актуальность и
значимость дорожной карты по изучению, сохранению, модернизации и
пропаганде культурного наследия Актюбинского края на 2023-2025 годы.
Аким области Ералы Тугжанов, принявший участие в работе круглого
стола, отметил, что в результате систематически проводимой поисковой
работы за последние годы на территории области были выявлены тысячи
историко-культурных объектов, представляющих бесценную ценность для
нашей страны, относящихся к различным историческим, этнографическим
периодам с раннего каменного века до этнографической современности.
Он считает, что работа в этом направлении должна быть продолжена на
регулярной основе.
Ученые-исследователи обсудили вопросы всестороннего изучения
археологических памятников региона, реализации актуальных
неотложных задач по проведению масштабных научно-
исследовательских работ на памятниках древности и средневековья.
[Дата]

Выступление директора института археологии им.А.Х.Маргулана А.Онгарулы.

35
Выступление А.Ташагыла, рядом З.Самашев.

Заключительное слово Акима области Е.Л.Тугжанова.

[Дата]

36
 СОДЕРЖАНИЕ.

Предисловие --------------------------------------------------------------------------------3
Научные публикации.
▪ Жумаганбетов Т. С. Культы связанные с конем в археологических
культурах Казахстана. Историко-археологический обзор. --------------------- 4

▪ Хуҗин Ф. Ш. Борыгы бабарыбыз нинди телдә сөйләшкән?---------- 11

▪ Taşağıl А. Bаhadir/Mo-Tu/Mete ------------------------------------------------19

Научная жизнь
▪ V Международный конгресс археологов в г. Туркестан (Казахстан)—28

▪ Международная конференция: II Мажитовские чтения - «Кочевые

цивилизации средневековые Евразии» (Башкортостан)-------------------------32.

▪ Круглый стол: «Актуальные проблемы изучения, сохранения,

модернизации и популяризации культурно-исторического наследия
Актюбинской области" -----------------------------------------------------------------35

[Дата]

37
 Жауапты редактор: А.Н.Сундетова
Техникалық редактор: А.Д.Джалгасбаева.

Редакцияның мекен жайы:

030000 Қазақстан Республикасы, Ақтобе қ. Есет батыр көшесі 9 а
Қазақ түркология және моңғолтану ғылыми-зерттеу институты

«Qazaq tyrkologiasy jane mongoltanu» ғылыми журналының редакциясы

E-mail:qtmgzi@gmail.com
Электрондық мекен-жай:qaz-turk.com

[Дата]

38