Вы находитесь на странице: 1из 455

w

Узбекистон
i. тарихига оид
манба ва тадцик.отлар
(XIX - XX аср бошлари)

. f t

;
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ ТАРИХ ИНСТИТУТИ

УЗБЕКИСТОН
ТАРИХИГА ОИД
МАНБА ВА
ТАДЦИЦОТЛАР
(XIX-XX АСР БОШЛАРИ)

Тошкент
«Nurafshon business»
2022
303.02(575.1)"18/19”
60 (5У)

3 67 Узбекистан тарихига оид манба ва тадцикртлар (Х1Х-ХХ аср


бошлари) [Матн]: монография / Масъул мух,аррир: Д.Х,. Зияева. -
Тошкент: Nurafshon business, 2022. - 456 б.

ISBN 978-9943-6044-2-1 УУК: 303.02(575.Г)"18/19"


КБК: 60 С5У)

УзР ФА Тарих институтида 2016-2020 йил л apt) а УзР Фан


ва т ехнологиялар Агент лигининг ОТ-Ф-1-135 рсщамли "XIX-
XX аср бошларида узбек хал^ининг интеллектуал-мадапий
мероси: анъаналар ва трансформация экараанлари" мавзу-
сидаги фундаментал лойих,аси доирасида тайёрлангин ушбу
монограф ияда X IX -X X аср бошларида шарц ва га р б тилларида
яратилган, у зб ек халци тарихи ва маданияти масалалари у з
аксини т опган мацаллий ва хориж ий асарлар, тарихий кулёз-
малар, махсус т адщ ф т лар, экспедиция материаллари, дав-
рий нашрлар, сафарномалар х,ацида маълумот берилади.

Л о й щ а р щ б а р и в а м асъул м уцаррир:

т.ф.д., проф. Д.Х,. З и яева

Та ц р и зчи ла р :

т.ф.д., проф. Г.А. А гза м о в а


т.ф.д., проф. С.С. А гза м х ож а ев
т.ф.д. Н.А. М устаф оева

IM IN ’ » И •»*» I « «.О I I I I' I Д.Х,, Имнена, 2 0 2 2 .


• I 1|щ щи ти ту ти , 2022.
><|Nui.il'.liim business, 2022.
МУНДАРИЖА

КИРИШ............................................................................S

I БУЛИМ. МАХДЛЛИЙ МАНБАЛАР

I БОБ. Хонликлар тарихига оид манбалар.................... 12


1-§. Хива хонлигида тарихнавислик..................................12
2-§. Бухоро амирлиги тарихий манбалари........................ 32
3-§. Куцон хонлиги тарихий манбалари............................ 55
4-§. Тарихнависликда янгича царашлар ва ёндашувлар.....79

II БОБ. Тарихий-адабий манбалар ва сафарномалар... 108


1-§. Тазкиранавислик.....................................................108
2-§. Хажнома ва саф арномалар............................................. 116

II БУЛИМ. РУС ТАДКИКОТЧИЛАРИНИНГ


АСАРЛАРИ

I БОБ. Махсус тадк;ик;отлар.......................................... 134


1-§. Дипломатии миссиялар материаллари.....................134
2-§. Харбий экспедиция м атериаллари................................155
3-§. Тафтиш материаллари............................................ 172
4-§. Йул курсаткичлар.................................................... 181
5-§. Статистика м атер и аллари .............................................. 189

II БОБ. Илмий тадк;ик;отлар ва тарихий асарлар......... 203


1-§. География жамиятининг тадк,ик;отлари................... 206
2-§. Кдцимшунослик (археология) тадк;ик;отлари............ 218
3-§. Шарщцунослар фаолияти................. .......................233
4-§. Элшунослик (этнография) тадк;ик;отлари................. 245
5-§. Хонликлар тарихига оид асарлар............................. 283
III БОБ. Даврий нашрлар ва тупламлар материал-
лари ............................................................................ 305
1-§- "Туркестанские ведомости" сах,ифаларида Туркистон
халк;лари тарихи масалалари......................................... 305
2-§. "Туркистон вилояти газети” сах,ифаларида минтак;а
тарихи масалалари........................................................ 314
3-§. Матбуотда исломшунослик ва ислом тарихи масала­
лари..............................................................................320

IV БОБ. "Туркистон туплами" материаллари.............. 334

IIIБУЛИМ. ХОРИЖИЙ
ТАДЦШфТЛАР

I БОБ. Гарб тадк;ик;отчиларининг асарлари............... 346


1-§. Француз тилидаги асарлар...................................... 346
2-§. Немис тилидаги тадк,ик;отлар.................................. 364
3-§. Инглиз тилидаги асарлар........................................ 381

II БОБ. Туркий ва шарк; тилларидаги асарлар............. 403


1-§- Турк-татар тилидаги тадцицотлар ва саёх,атно-
малар........................................................................... 403
2-§. Турк-боищирд тилидаги тадк;ик;отлар..................... 420
3-§. Уйтур тилидаги асарлар.......................................... 427
4-§. Эрон сафарномалари ва мемуарлари........................ 437
5-§. Хитой манбалари.................................................... 448
КИРИШ

Узбек халк;ининг интеллектуал меросини урганиш,


таргиб ва ташвик; к;илиш, сак;лаш ва келажак авлодга
етказиш умумдавлат ах,амиятига молик булган масала-
лардан биридир. Зеро, Узбекистан Республикаси Прези­
дента Ш. Мирзиёев томонидан 2017 йил 24 майда им-
золанган "К^адимий ёзма манбаларни сак;лаш, таджик; ва
таргиб к;илиш тизимини янада такомиллаштириш чо-
ра-тадбирлари тутрисида”ги к;арорда к;айд этилганидек,
Узбекистон худудида к;адимдан шаклланган ва ривож-
ланган илм-фан тарак;к;иётини чукур урганиш сох,анинг
истик;болдаги тарак;к;иёти учун хизмат к;илади.
Дарх,ак;ик;ат, Узбекистон жах,он илм-фани ривожига му-
носиб х,исса кушган буюк алломалар, цомусий олимлар ва
мутафаккирлар етишиб чикдан диёрдир. Айник;са IX—XII
асрлардаги Ренессанс, яъни Уйгониш даври х,амда Амир
Темур ва Темурийлар давридаги маданий юксалиш давр-
лари нафак;ат бутун минтакдца, балки жах,он илм-фани,
маданияти тарихида чукур из цолдирган давр булди. Бу
даврда яратилган бебах,о дурдоналар, бой интеллектуал
мерос намуналари асрлар мобайнида жах,он мицёсида
илм-фан ривожига хизмат к;илди ва интеллектуал мерос
дурдоналари сифатида тан олиниб, юксак бах,оланди.
Кейинги асрлардаги нисбатан тургунлик, сиёсий тар-
к;ок;лик ва бик;ик;лик шароитида илм-фан сох,асида х,ам
тургунлик, умумжах,он ютук;ларидан ортда к;олиш як;к;ол
кузга ташланди. Юзлаб мадрасалар барпо этилса-да, кат-
та янгилик ва таракдиёт кузатилмади. Аммо бой мада­
ний меросни сак;лаш ва келгуси авлодларга етказиш бо-
расида куплаб хаттотлар меднат к;илди, тарихий асарлар

5
битилди, мумтоз адабиёт ва санъат дурдоналари сайк;ал
топди, меъморчилик ривожланди.
Бу даврда мах,аллий муаллифлар томонидан яратил-
ган манбалар тахдилининг курсатишича, интеллектуал
маданий х,аётда табиий фанларга эътибор сусайиб, ижти-
моий йуналиш анча кенгайди, тарих, бадиий адабиёт,
тазкиранавислик, хджнома ва сафарнома каби йуналиш-
ларда куплаб асарлар яратилди, таржимачилик, хаттот-
лик ривожланди, тиббиёт, астрономия, тарих, мумтоз
адабиёт, халк; огзаки ижоди, исломшунослик ва ислом
таълимоти йуналишларида урта асрларда яратилган юз-
лаб асарлар к;айта кучирилди1.
XIX асрнинг 60-70-йилларида минтак;ада мустамлака-
чилик тузумининг урнатилиши х,амда сиёсий ва ик;тисо-
дий к;арамлик шароитида, империя мак;садлари йулида
интеллектуал-маданий меросга талончилик, беписанд-
лик сиёсати х,ам кузатилди х,амда ушбу х,олат унинг ке-
йинги такдирини катта хавф остига куйди.
XX аср бошига келиб мусулмон ва туркий халк;лар
ижтимоий-маданий хдётида маърифатпарварлик ва та-
рак;к;ийпарварлик гояларининг ривожланиши, узаро
мулок;отнинг кучайиши таъсирида минтак;ада зиёлилар-
нинг янги авлоди - жадидчилик хдракати намоёндалари
етишиб чик;ди.
Улар энг аввало таравдиёт негизи булган бошлантич
таълим ислохртларига киришдилар, матбуот ва театр-
га, драматургия, романчилик, публицистика, журналис-
тикага асос солдилар. Тарихга, айникса, якин утмишга
х,амда замонавий ижтимоий-сиёсий вок;еликка танк;и-
дий, тах,лилий ва ислох,отчилик нук;таи назаридан ёнда-
ша бошладилар. Шу тарифа, ижтимоий тафаккурда, тарих
1 Узбекистонда интеллектуал мерос тарихига оид манбалар [XIX-XX аср
бошлари]. [Масъул мух;аррир т.ф.д., проф. Д.Х,. Зияева]. Муаллифлар жамоа-
си. - Т.: Adabiyot uchqunlari, 2018. - Б.261.

6
ва адабиётда янги йуналишлар х,амда янгича карашлар
шакллана бошлади. Уларнинг туб негизини узликни анг-
лаш, уни сак;лаб колиш, тараккиётга эришиш, ислох,отчи-
лик мак;садлари ташкил этар эди. Бу мак;садлар уз дав-
рининг барча илгор фикрли кишиларини цамраб олган
булиб, интеллектуал-маданий меросни сак;лаб к;олиш ва
ривожлантиришнинг энг мух,им гоявий асоси сифатида
намоён була бошлади.
XIX-XX аср бошларида яратилган манбалар тах,лили-
нинг курсатишича, бу даврда яратилган 100 дан ортик;
тарихий манбаларда, унлаб сафарнома ва тазкираларда,
матбуот сах;ифаларида чоп этилган юзлаб макдлаларда
Узбекистоннинг як;ин утмиш тарихи, уша даврда кечган
ижтимоий-иктисодий жараёнлар, маданий х,аётга оид
жуда куп масалалар уз аксини топди. Гарчи бу манба­
лар у ёки бу даражада илмий муомалага киритилиб ке-
линаётган булса-да, улар х,озиргача яхлит бир тадк;ик;от
доирасида урганилмади. Шу жих,атдан, мазкур коллек­
тив монографиянинг I бобида Хива хонлиги ва Бухоро
амирлиги х,амда Кук;он хонлигида анъавий тарихнавис-
лик илдизларининг айрим жих,атларини ёритиш билан
бир каторда, асосий эътиборни XIX-XX аср бошларида
яратилган манбалар тах^илига каратдик.
XIX аср урталаридан бошлаб минтак;анинг Россия ва
Британия империялари ташки сиёсатида мух,им гео-
стратегик ахдмият касб эта бошлаши муносабати билан
Европада Марказий Осиёга к;изик;иш кучайиб, Франция,
Германия, Буюк Британия ва бопща давлатлардаги ил­
мий жамиятлар, х,аваскор тадкик;отчилар, сайёх,ларнинг
ташрифи ва кизикишлари фаоллашди. Бу ташрифлар
натижаси уларок;, Европада Марказий Осиё х,ак;ида инг-
лиз, немис ва француз тилларида унлаб монография-
лар, сафарномалар, даврий нашрлар ва матбуотда юзлаб
мак;олалар хдмда хабарлар чоп этилди. Бирок; уларнинг

7
асосий к;исми хднузгача илмий муомалага киритилмай
келмовда.
Бу даврда Туркистон тарихига шареда - мусулмон ва
туркий оламда х,ам к;изик;иш катта эди. Бу даврда улкага
ташриф буюрган элчилар, сайёхдар, тарихчилар, шарк;-
шунос олимлар, маърифатпарвар зиёлилар томонидан
туркий, форсий, хитой ва уйгур тилларида унлаб асарлар
яратилди.
Хорижий тадк;ик;отчилар ва сайёх,лар уз асарларида
минтаца халк^арининг табиати, захиралари, тарихи, эт-
нографияси, археологияси, савдо ва алсща йуллари, мада-
нияти, ик;тисоди, бу ердаги халк;ларнинг урф-одатлари,
таищи алокдлар, таълим ва бопщарув тизими каби маса-
лаларга катта эътибор каратдилар1.
Айни пайтда минтацада рус илмий жамиятлари ва
тадк;ик;отчиларининг фаолияти кенг кулоч ёзди. Стра-
тегик мак;садларда бошланган ва олиб борилган юзлаб
тадк;ик;отлар юзага келди. Уларда минтак;а халк;ларининг
табиати, тарихи, дини, маданияти ва урф-одатлари, эт-
нографияси каби масалалар уз аксини топди. Давр кузгу-
си булган матбуот, журналлар, туплам нашрларида мун-
тазам равишда мак;олалар, илмий-оммабоп хабарлар чоп
этиб борилди.
Эътиборингизга тавдим этилган мазкур моногра-
фияда XIX-XX аср бошларида минтак;амиз тарихи, мада-
ниятига багишлаб мах,аллий ва хорижий тадк;ик;отчилар
яратган илмий ва илмий-оммабоп асарлар, тарихий ман-
балар, сафарномалар, мемуарлар, матбуот материаллари
илк бор тили х,амда йуналишлари буйича тизимлашти-
рилиб, таджик; этилди.
Тадк;ик;отда XIX-XX аср бошларида минтак;ада ва хо-
1 Узбекистон худудида табиий фанлар йуналишидаги илмий тадцицот
ва экспедициялар (XIX-XX аср бошларида]. [Масъул мударрир т.ф.д., проф.
Д.Х,. Зияева]. Муаллифлар жамоаси. - Т.: Академнашр, 2019. - Б.385.
рижда Марказий Осиё, жумладан, Узбекистон тарихига
оид узбек, араб, форс, инглиз, немис, француз, рус, уйгур,
татар, хитой тилларида яратилган жами мингдан ортик;
манбалар - тарихий кулёзмалар ва адабиётлар, экспе-
дициялар ва элчилик миссиялари материаллари, илмий
жамиятлар х,исоботлари ва нашрлари, тафтиш материал­
лари, мемуарлар, сафарномалар, статистика тупламлари,
даврий нашрлар мак;олалари аник;ланиб, тизимлашти-
рилди ва илмий муомалага киритилди. Шарцшунослик,
этнография, археология йуналишларида олиб борилган
илмий изланишлар, уларнинг илмий натижалари, янги-
ликлари ва тарихий маълумотлари х,ам имкон кадар ти-
зимлаштирилиб, тахлил этилди.
Асар тарихчилар ва кенг укувчилар оммасига тавсия
этилади.

***
М уаллифлар жамоаси: "Мах,аллий манбалар" деб
номланган I булимнинг "Хонликларда тарихнавислик”
номли I бобидаги "Хива хонлигида тарихнавислик"
- т.ф.Д-, проф. Д.Х,. Зияева ва PhD К^.К. Якубов, “Бухоро
амирлиги тарихий манбалари" - т.ф.н. О. Масалиева, PhD
Н. Мирзаев, т.ф.д. проф. Д-Х- Зияева, "Куцон хонлиги та­
рихий манбалари" - т.ф.н. Ш. Махмудов, "Тарихнавис-
ликда янгича к;арашлар ва ёндашувлар" т.ф.д., проф.
Д.Х- Зияева томонидан, "Тарихий-адабий манбалар ва
сафарномалар" номли II бобидаги "Тазкиранавислик" -
т.ф.н. Л.С. Холназарова, "Хажномалар ва сафарномалар" -
т.ф.д. М. Исакова, PhD. Г. Таниева томонидан тайёрланди.
"Рус тадк;ик;отчиларининг асарлари" деб номланган II
булимнинг "Махсус тадк;ик;отлар" номли I бобида "Дип-
ломатик миссиялар материаллари" - т.ф.д., проф. Д-Х- Зия­
ева, "Харбий экспедиция материаллари” - Л. К^одирова,
"Тафтиш материаллари" - Ж.А. Перемкулов, "Йул курсат-

9
кичлар". - т.ф.н. А.З. Тогаева, "Статистика материаллари"
- т.ф.д., проф. Д.Х,. Зияева томонидан тайёрланди.
Шу булимнинг "Илмий тадк;икотлар ва тарихий асар­
лар" номли II бобида "География жамиятининг тадк;и-
к;отлари" - Н. К^ориева, "Кадимшунослик (археология)
тадкикотлари” - т.ф.н. Ф. Шомукарамова, "Шаркшунос-
лар фаолияти" - т.ф.н. Д. Раджабова, "Элшунослик (эт­
нография) тадк;ик;отлари" - т.ф.д., проф. У.С. Абдуллаев,
т.ф.д., проф. А.А. Аширов, т.ф.д. С. Давлатова, т.ф.н. А. Ма­
ликов, PhD Б. Одилов, "Хонликлар тарихига оид асарлар"
- т.ф.д., проф. Д-Х- Зияева, PhD К;. Якубов ва Н. Исматова
томонидан тайёрланди.
"Даврий нашрлар ва тупламлар материаллари" деб
номланган III бобнинг "Туркестанские ведомости" са-
х,ифаларида Туркистон халк^ари тарихи масалалари"
- т.ф.д., проф. С.Б. Шодманова, "Туркистон вилоятининг
газети" сах,ифаларида минтак;а тарихи масалалари” -
Н. Исматова, "Матбуотда исломшунослик ва ислом тари­
хи масалалари” - PhD Н. Рах,имжонова томонидан, "Тур­
кистон туплами" материаллари” - т.ф.д., проф. Д.Х- Зия­
ева томонидан тайёрланди.
"Хорижий тадк;ик;отлар” номли III булимнинг "Гарб
тадк;ик;отчиларининг асарлари" номли бобида "Фран­
цуз тилидаги асарлар" - PhD Д.Б. Расулова, "Немис ти-
лидаги тадк;ик;отлар" - М. Якубова, "Инглиз тилида­
ги асарлар" В.Ю. Холов томонидан, мазкур булимнинг
"Туркий ва шарк; тилларидаги асарлар" деб номланган
II бобида эса, "Турк-татар тилидаги тадкицотлар ва
саёх,атномалар" - т.ф.д., проф. ДД. Зияева, "Турк-бош-
к;ирд шаркшунослари тадк;ик;отлари" - т.ф.н. М. Ху-
жаев, "Уйгур тилидаги асарлар” - т.ф.н. Ш. Кулдошев,
"Эрон сафарномалари ва мемуарлари” - т.ф.д., проф.
Д-Х- Зияева, "Хитой-манжур тилидаги асарлар" - т.ф.н.
Ш. Кулдошев томонидан тайёрланди.

10
I БУЛИМ

МАХДЛЛИИ
МАНБАЛАР
ХОНЛИКЛАР ТАРИХИГА ОИД
МАНБАЛАР

1-§. Хива хонлигида тарихнавислик


Марказий Осиёда, хусусан, Узбекистонда кддимий ци­
вилизация маркази, узбек давлатчилигининг энг к;адим-
ги намуналаридан бири булган Хоразмда тарихнавислик
чукур тарихий илдизларга эга. Буюк к;омусий олим ва
мутафаккир Абу Райх,он Берунийнинг X-XI асрларда яра-
тилган "Осор ал-бок;ия ан ал-курун ал-холия” ("Цадимги
халк^ардан к;олган ёдгорликлар"]1, "Х,индистон”2, "Хо-
разм тарихи”3 ва "Машсщфи Хоразм" ("Хоразмнинг маш-
хур кишилари”] 4 каби асарлари нафак;ат Марказий Осиё,
балки Шарк; мамлакатларида х,ам тарихий билимлар ри-
вожида мух,им урин тутганлиги яхши маълум.
Хоразм тарихига оид манбалар ватан тарихшу-
нослигида олимлар К;. Муниров5, Б. Ах,медовб то-
монидан, сунгги йилларда эса Н. Тошев7, Н. Алла-
1 Абу Райх,он Беруний. Утмиш халк,лардан к;олган ёдгорликлар. - Т.:
Фан, 1966.
2Абу Райх,ои Беруний. "Х^индистон". - Т.: Фан, 1965.
3 Абул-Фазл Байхаки. История Масъуда. Перевод с персидского A.K.
Арендса. Издание второе. 1969. - С.807-817.
4 Носиров А, Асрлар яшаган ноёб китоблар // "Шарк, юлдузи" журнали,
3-сон, 1983 йил. 181-183-бетлар.
5 Муниров К;. Ога^ийнинг илмий ва адабий фаолияти. - Т., 1959; Шу
муаллиф: Мунис, Ога^ий ва Баёнийнинг тарихий асарлари. - Т., 1960; Шу
муаллиф. Хоразмда тарихнавислик (XVI-XIX ва XX аср бошлари]. - Т., 2002.
6 Ах,медов Б. Узбекистон халгуири тарихи манбалари (Кадимги замон
ва урта асрлар). - Т.: Ук;итувчи, 1991. - Б.213.
7Тошев Н. Х^асанмурод Лаффасий. "Гулшани саодат” / Узбекистон тари­
хи хрестоматияси. 4-жилд. - Т., 2014. - Б.37-42; Тошев H.T., Буриев О.Б. Жа-
лолиддин Мангуберди. - Т., 1999; Ан-Насавий. Султон Жалолиддин Ман-
губерди. - Т., 1999; Ish Murad В. Adina Muhammad Al-’alavi: Jamshidi Tavayifi
ева1, У. Абдурасулов2 X,. Назирова3, хорижий тадк;ик;от-
чилардан П. Сартори4, Ш. Акифуми5 каби мутахассис-
лар томонидан урганилиб келинмокда. Айницса, маз-
кур тадк;ик;отлар орасида сунгги йилларда нашр этил-
ган ишларни алох,ида к;айд этиш уринлидир. Кулёзма
асарлардан турли назария ва ёндашувларни асослаш
х,амда ёритишда х,ам кенг кулланилди. Масалан, леги­
тимация назарияси тарихшуносликда узига хос йуна-
лиш сифатида шаклланди6 х,амда Хива хонлигиги оид
Fathi (the Subjugation of the Jamshidis). Nuryoghdi Toshov (ed.), Austrian
Academy of Sciences Press, 2018. - P .ll-1 3.
1 Allaeva N. The Shajara-ye Turk as an Important Source on the History
of Relations between Khiva and Its Neighbors Nigora Allaeva // Journal of
Persianate Studies, № 7 (2014). - P.55-87; Шу муаллиф. Абулгозихон ^ак;ида
яна бир суз // Имом ал-Бухорий сабокдари. 2006. №3. - Б.229-231; Шу му­
аллиф: "Взаимосвязи Хивинского ханства с Ираном в XVI—XVIII вв.". Авторе­
ферат дисс. на соискание ученой степени канд. ист. наук. - Т., 2007.
2 Абдурасулов У. От Арабшахидов к Кунградам: динамика и политиче­
ский ландшафт Хорезма в период правления двух династий // O'zbekiston
tarixi, №2 (2013): - Б.17-32; Шу муаллиф. В Хиву в поисках справедливости:
церемония "арздод” в Хивинском ханстве // O'zbekiston tarixi, №2 (2015).
- Б.27-39.
3 Назирова X. XIX аср Хива хонлиги солномаларида х;ижрий х;исобнинг
кулланилиши // O'zbekiston tarixi, 2017, №4. - Б.15-24.
4 Sartori P., Abdurasulov U. “Take Me to Khiva: Sharia as Governance in the
Oasis of Khorezm (19th-Early 20th Centuries)’’. Islamic Law and Society 24.1-2
(2017); Sartori P. On Khvarazmian Connectivity: Two or Three Things that I
Know about it // Journal of Persianate Studies, №9 (2016). - P.133-157.
5Akifumi Sh. Povorot and the khanate of Khiva: a new canal and the birth of
ethnic conflict in the Khorazm oasis, 1870-1890 s // Central Asian Survey, №2
(2014). - P.232-245.
6 Мазкур назария дастлаб Бухоро амирлигининг мангитлар сулоласи
дастлабки турт хукмдори тарихини ёритишда олима Анке фон Кюгелген
томонидан кулланилди. Хусусан, у томонидан 6 турдаги легитимация ту-
шунчалари тавсифи х,амда уларнинг мазкур сулола илк вакиллари сиёсий
ва маданий фаолиятидаги турлича намоёнини тах^ил этди. Кейинчалик
мазкур назария орцали Кук;он хонлиги тарихи ёритилди. К^аранг: Кюгель-
ген А. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в произведениях
их историков (XVIII-XIX вв.). - Алматы: Дайк-Пресс, 2004. 514 стр; Бабаджа-
нов Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. - Ташкент-Токио:
Yangi nashr, 2010. - 744 с. Levi S. С. The Rise and Fall of Khoqand: Central Asia

13
сарой муаррихлари асарларининг ёзилиш сабаблари
илм-фан ва маданий сох,ани куллаб-кувватлаш орк;али
легитимацияга эришиш услуби сифатида талк;ин этил-
ди1. Шунингдек, Бухоро тарихшунослигида содшушк,
минтак;алар тарихи ёки тарихий жараёнларнинг узаро
алокдцорлиги2 каби назариялар кулланилган3 булса-да,
бирок; уларнинг мах,аллий кулёзма асарларни жалб эт-
ган х,олда Хива хонлиги тарихидаги талк;ини борасида
тадк;ик;отлар яратилгани йук;.
Абу Райх,он Беруний ва боища цомусий олимлар то­
монидан яратилган асарлар, бой маданий мерос XIII аср
бошида мутуллар истилоси натижасида катта зарбага
учради. Истило жараёнида минглаб одамлар х,алок бу-
либ, шах,арлар, мадрасалар вайронага айланди, ижтимо-
ий-ицтисодий ва маданий х^ёт издан чикди.
Бу жараёнлар тарихи шу даврнинг узидаё^ (1220-
1221 йиллар) Хоразмда Нисо вилоятининг х,окими,
мугуллар истилосига к;арши курашлар иштирокчиси
(1220-1224 йиллар], Жалолиддин Мангубердининг
шахсий котиби (1224-1231 йиллар) сифатида фаолият
юритган Ших,обиддин Мух,аммад ан-Насавийнинг араб

in the Global Age, 1709-1876. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2017.


P.1-127.
1 Szuppe M. Dispositions pedagogiques et cursus scolaire a Khiva: Un
waqf-nama de foundationde madrasa, 1214/1799-1800 / Ecrit et cultureen Asie
centrale et dans le monde turco-iranien, XB-XIXCsiecles. - Paris: Peeters, 2009.
- P.251-284; Muhammad Riza Mirab Agahl. Jami' al-Vaqi'at-i Sultanl. Edited in
the original Central Asian Turki with an Introduction and Notes by Nouryagdi
Tashev. - Samarkand-Tashkent, 2012. - 332 pp.
2 Инглиз тилидаги “connectivity" сузи ва унинг ^иск;ача мазмуни узбек
тилида шартли равишда бериляпти.
3Welsford Т. Four Types of Loyalty in Early Modern Central Asia The Tuqay-
TTmurid Takeover of Greater Ma Wara al-Nahr, 1598-1605 (Brill’s Inner Asian
Library). Volume 27.2012. - 388 pp; Levi S. C. The Bukharan Crisis: A Connected
History of 18th Century Central Asia (Central Eurasia in Context). University of
Pittsburgh Press, 2020. - 192 pp.

14
тилида битилган "Сийрат ал-Султон Жалол ал-Дин
Менгбурни" ("Султон Жалолиддин Мангуберди х,аёти
тафсилоти") номли асаридауз аксини топди1.
Асарда муаллиф Чингизхоннинг х,окимиятга келиш
тарихи ва х,арбий юришлари, мугулларнинг Урта Осиё-
га бостириб кириши, Мух,аммад Хоразмшох,нинг к;очиб
кетиши, Туркон Хотун ва унинг Хоразмшохдар давла-
ти сиёсий х,аётида тутган урни, Султон Жалолиддин-
нинг х,окимиятни уз кулига олиб, мутулларга к;арши
олиб борган мардонавор курашлари, Мовароуннахрда
Чингизхон боск;инининг дахдпатли оцибатларини ёри-
тишда бевосита узи гувох, булган ва иштирок этган таф-
силотлар, бошща иштирокчилар гувох,ликлари х,амда
Хоразмшох,лар девонида масъул вазифаларда ишла-
ган кишилардан олинган маълумотлар асосида ёри-
тиб берган2. Ушбу асар нафак;ат Марказий Осиё, балки
Як;ин ва Урта Шарк;, Кавказ мамлакатларининг мугул-
лар истилоси давридаги ижтимоий-сиёсий ах,волига
оид жуда куп тарихий маълумотларга эга булган к;им-
матли манба эди3. Ушбу асар XIII аср охирларида форс
тилига таржима к;илинган, XIX асрнинг иккинчи ярми-
да Европада бир неча марта француз тилида4, XX асрда

1 Шихабад-Дин Мух,аммад ибн Ахм’ад ан-Насави. Сират ас-султан


Джалал ад-Дин Манкбурны (Жизнеописание султана Джалал ад-Дина
Манкбурни). Критич. текст, пер. с араб., предисл., коммент., примеч. и указ.
З.М. Буниятова. - М.: Издательская фирма "Восточная литература" РАН,
1996. - 804 с. (Памятники письменности Востока. СУП].
2 Буриев О., Тошев Н. Жалолиддин Мангуберди (Даври. Саркардалик
фаолияти. Манбалар.}. - Т., 1999. - Б.30-32, 55-57; Ших,обиддин Мух,аммад
ан-Насавий. Сийрат ас-султон Жалол ад-Дин Менгбурни. Камол Матёкубов
таржимаси. - Т., 2006. - Б.384.
3 Ахмедов Б.А. Узбекистон халкдари тарихи манбалари. - Т.: Ук;итувчи,
1991. - Б.112-113.
4 Histoire du Sultan Djelal ed-Din Mankobirti, Prince du Kharezm by
Muhammad ibn Ahmad Nasawi; Octave Victor Houdas. French. 1891. Paris:
E.Leroux.

15
Эронда1, Туркияда, Озарбайжонда турк ва рус тиллари-
да чоп этилди.
XVI асрга келиб шайбоний хукмдорларидан булмиш
Эш султон буйруги билан Хоразмда Илбарсхон саройи-
да мунший лавозимида фаолият олиб борган Утамиш
Х.ОЖИ "Чингизнома” ("Тарих-и Дуст Султон") асарини
туркий тилда яратди2. Мазкур асар муаллифи Хоразм,
Каспий денгизи сох,илидаги юртлар ва Волганинг куйи
ок;имида жойлашган вилоятлар буйларидаги худудлар-
ни кезиб, жуда куп жугрофий ва тарихий маълумотлар,
кекса ва билимдон кишиларнинг хотиралари, ривоят-
ларни туплади. Уларни танцидий тахдил к;илиш, умум-
лаштириш асосида Олтин Урда хонлари, Чингизхон ва
унинг угилларининг таадири, бу даврда минтак;адаги
ах,волни ёритувчи к;имматли асар яратишга муваффак;
булди.
XVII асрнинг иккинчи ярмига келиб Хива хонлигида
хукмронлик к;илган Абулгози Бахрдирхон (1603-1663)
Хоразмнинг узига кдцар булган давр тарихи ва XVI—XVII
асрлар вокеалари уз аксини топган "Шажарайи таро-
кима” (1661), "Шажарайи турк ва мугул" (1664) номли
нодир асарларини яратди. "Шажарайи турк” асари-
да3 Хоразмнинг энг кдцимдан бошлаб то XVII асрнинг
60-йилларигача булган тарихи, "Шажарайи тарокима"
("Туркманлар шажараси") асарида туркий к;абилалар,
шу жумладан, туркман халци ва уругларининг келиб
1 j (jj л]1 j j J

Muhammad ibn Ahmad NasawT; 'All Nasih. ^ _ Tihran:


Kitabfumshl-i Muhammad A ll '11ml, 1364 [1944].
2 Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahl, Firdaws
al-iqbal. History of Khwarazm by Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad
Riza Mirab Agahi. Translated from Chaghatay and Annotated by Yuri Bregel. -
Leiden-Boston-Koln, 1999. Introduction, XIII.
3Ахмедов Б.А. Узбекистан халкдари тарихи манбалари. - Т.: Уцитувчи,
1991. - Б.169-171.

16
чик;иш тарихи1 жуда кенг турдаги манбалар - ривоят
ва х,икоялар, афсоналар, угуз-туркманлар тугрисидаги,
Дада Куркут х,ак;идаги эртак ва афсоналар асосида ёри-
тилади. Ушбу асарлар нафак;ат тарихий, балки бадиий
ва мемуар асар сифатида XVII-XIX асрлардаёк; жах,он ил­
мий жамоатчилигининг эътиборини тортиб, куп тил-
ларга таржима к;илинган. "Шажарайи турк" асари XVIII
асрдан бошлаб бир неча марта немис, француз, инглиз,
рус, турк тилларида, шунингдек, лотин, татар тиллари-
га таржима цилиниб, нашр этилди.
Мустакдллик кулга киритилган дастлабки йиллар-
даёк; "Шажарайи турк" асари К|. Муниров ва К;. Махмудов
томонидан2, "Шажарайи тарокима" асари эса, К;. Мах­
мудов томонидан3 узбек алифбосидаги табдили нашр
этилди.
Абулгозихон Бахдцирхоннинг Хоразм тарихи буйича
асарлар ёзиш тажрибаси аток^ли тарихнавис олимлар
Шермух,аммад Мунис Хоразмий, Мух,аммад Ризо Огадий
ва Мухаммад Юсуф Баёний каби муаррихлар томонидан
давом эттирилди.
Мунис Хоразмий (1778-1829] тахаллуси билан та-
нилган Амир Авазбий угли Шермухдммад нафак;ат та­
рихнавис олим, балки мох,ир таржимон, шоир, хаттот ва
маърифатпарвар шахе эди. У араб, форс, туркий халк^гар
адабиёти х,амда мумтоз мусик;ани, мох,ир хаттот сифа­
тида куфий, райх,оний, хатти шикаста каби хатларни
х,ам яхши узлаштирган булиб, уттиз йилдан ортик; ижод
к;илган. Айни пайтда у уз ота-боболаридан мерос булиб

1Ахмедов Б.А. Узбекистоининг аток/га тарихшунос олимлари. - Т., 2003.


- Б.24-26.
2 А булкой ий Бах;одирхон. Шажарайи турк. Нашрга тайёрловчи: т.ф.н. К-
Муниров., ф.ф.н. К;. Махмудов. - Т.: Чулпон, 1992. - Б.5-6.
3 Абулгозий Ба^одирхон. Шажарайи тарокима. Нашрга тайёрловчи:
ф.ф.н., К- Махмудов. - Т., Чулпон, 1995.

17
келган сулолавий касб - мироблик билан х,ам шугуллан-
ган. Бу х;авда у "Арналар” номли рисола х,ам яратган. Ри-
солада Амударё вох,асида мироблик касби, дехдончилик
тарихи, сув учун булган урушлар тарихи билан боглик;
ижтимоий-сиёсий вок;еаларга оид мух,им маълумотлар
урин олган.
Хива хони Элтузархон (1804-1806) топшириги би­
лан Мунис Хоразмий узининг "Фирдавс ал-ик;бол" ном­
ли мух;им тарихий асарини яратади1. Асарда муаррих
Хоразмнинг к;адимий тарихи, Хива хонлигидаги суло-
лалар, сиёсий жараёнлар тарихи, хонликнинг туркман
ва к;орак;алпок; халцлари билан булган муносабатлари,
ижтимоий-ик;тисодий ва маданий х,аёт, Бухоро, Кук;он
хонликлари, Россия билан олиб борилган дипломатик
ва савдо-сотик; муносабатлари, хонликдаги сугориш,
солик;, курилиш ишлари, уша даврда яшаган олимлар,
шоирлар х,аёти ва ижоди каби масалаларга оид к;иммат-
ли маълумотларни келтиради.
Дастлаб асар 1813 йил воцеалари баёни билан тугай-
ди, боиси 1819 йилда хон Мунисга Мирхонднинг машхур
"Равзат ал-сафо" номли тарихий асарини узбек тилига
таржима к;илишни буюрган. Шу муносабат билан Му­
нис "Фирдавс ал-ик;бол’’ номли асарини ёзишдан Tjhrra6,
"Равзат ал-сафо" асарининг биринчи жилдини узбек ти­
лига таржима калган, иккинчисини давом эттираётиб,
1829 йилда вафот этган2.
1831-1832 йилларда Хива шахрида Худойберди ибн
Кушмухэммад Хивак;ий томонидан амир Радмонкули инок;

1 Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad Riza Mirab Agahi, Firdaws
al-iqbal. History of Khwarazm by Shir Muhammad Mirab Munis and Muhammad
Riza Mirab Agahi. Translated from Chaghatay and Annotated by Yuri Bregel. -
Leiden-Boston-Koln, 1999. Introduction, xxv.
2 Муниров К- Хоразмда тарихнавислик: (XV1-X1X ва XX аср бошлари). -
Т.: Рафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2002. - Б.33-35.

18
топшириги билан "Дили гаройиб"1 асари яратилади. Ху-
дойберди ибн Кушмух,аммад араб, форс, турк тилларини
мукаммал билган, куплаб тарихий, географик асарларни
узбек тилига таржима цилган. Унинг ‘‘Д или гаройиб"
асари туркий (чигатой) тилида ёзилган булиб, муаллиф
уз давригача ёзилган 20 дан ортик; манбаларга, хусусан,
"Мажмаат ал-ажойиб", "Равзат ал-ах,боб", "Равзат ал-сафо",
“Таворихи муътабар"га мурожаат этган ва Х,офизи Абру-
нинг "Тарих" асаридан унумли фойдаланади2.
Асарда Хоразм вилояти, Хуросон, Термиз шах,арлари,
уларнинг жойлашган урни, одамлари, х,айвонот олами,
ах,олисининг ажойиботлари, урф-одат ва анъаналари,
кийим-кечаги, озик;-овк;ати, уйлари, тарихи, усимлик
ва х,айвонот дунёси, табиати ва табиий шарт-шарои-
ти, геодезия, доришунослик масалаларига оид маълу-
мотлар келтирилган. Тарихий маълумотлар билан бир
к;аторда турли ривоятлар, афсонавий мавжудотлар х,а-
к;идаги тасаввурлар, шунингдек, коинот жисмлари, ер
юзидаги х,ар хил муъжизалар, аник; тарихий шахслар,
худудлар, шах,арлар, дарёлар, тоглар, чуллар таърифи
х,ам келтирилган. Ушбу асар асосида XIX асрда хоразм-
ликларнинг олам тузилиши тугрисидаги диний-дунё-
вий к;арашлари к;андай булганлигини аник; тасаввур
к;илиш мумкин.
Хива хонлиги хукмдори Оллох,кулихон (1825-1842)
тахтга утиргач, 1839-1840 йиллар оралигида Мунис-
нинг шогирди Мух,аммадризо Эрниёзбек угли Огах,ийга
1 Дили гаройиб. УзР ШИ №1335 (266 варак;); №853/1 (172 варакО- Бу
х;акда к;аранг: Ахмедов Б.А. Узбекистоининг атогуш тарихшунос олимлари.
- Т., 2003. - Б.64-66.
2 Полвонов Н. XIX асрда Хоразмдаги оламнинг тузилиши тугрисида­
ги диний-дунёвий к;арашлар ёхуд "Дили гаройиб" асарининг кулёзмаси
х;ак;ида // Марказий Осиёда интеллектуал мерос: анъаналар ва инноваци-
ялар (XIX-XX аср бошлари). Илмий туплам (Масъул мухдррир: т.ф.д., проф.
Д.Х, Зияева). 2018. - Б.26-31.

19
(1809-1874) Мунис Хоразмий бошлаб куйган ва 1813
йили вок;еалари баёни билан тухтаган "Фирдавс ал-ик;-
бол" асарини давом эттиришни буюрган1.
Огах,ий Хоразм адабий мух,итининг йирик сиймола-
ридан бири булиб, отаси вафот этгач, тогаси Мунис тар-
биясида вояга етган. 1829 йил Мунис вафот цилгандан
кейин Олох,кулихон унингурнига Огах,ийни бош мироб­
лик вазифасига тайинлаган эди.
Огах,ий нафак;ат "Фирдавс ал-ик;бол" асарини2, балки
Мирхонднинг "Равзат ал-сафо" асарининг туркий ти­
лидаги таржимасини (Мунис Хоразмий бошлаб куйган)
х,ам якунлашга муваффак; булади.
"Фирдавс а л -ш ф о л " асари нафак;ат Хоразм тарихи,
балки минтакдца яшаган узбек, тожик, ^озок^ туркман,
к;орак;алпо1к„ эрон, афгон халкдарининг келиб чик;иш
тарихининг айрим жих,атлари х,амда улар маданияти,
урф-одатлари, турмуш тарзига оид мух,им тарихий маъ-
лумотларга эга.
Огах,ий Хоразм тарихнавислик анъаналарини давом
эттириб, Хива хонлигининг кейинш даврлари тарихи­
га багишланган бир к;атор асарлар яратди. Унинг асар­
лари Хива хукмдорлари тарихини 1874 йилгача давом
эттирган зди. Хусусан, "Риёз ал-давла” (1844) асари - Ол-
лохдулихон даврига, “Зубдат ал-таворих" (1846) асари -
Рах^мкулихон даврига, "Жомеъ ал-вок;еоти Султоний”
(1856) - Мухдммад Аминхон даврига, "Гулшани давлат"
(1865) - Сайид Мух,аммадхон, Абдуллахон ва Кутлуг Му-
родхон даврларига багишланган. Унинг "Шох,ид ал-ик;-
бол" ("И^бол шох,иди”) асари Мух,аммад Рах,имхон Фе-
руз хукмронлигининг дастлабки даври х,ак;ида булиб,
1 Муниров К;. Хоразмда тарихнавислик: (XVI-XIX ва XX аср бошлари). -
Т.: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2002. - Б.36.
2Мунис ва Огах;ий. Фирдавс ул-ик;бол. - Т., 2010. - Б.467.

20
Хива хонлиги тарихининг XIX асрини узвий изчиллик-
да урганишда мух,им илмий ах,амият касб этади1. Зеро,
Огах,ий Хива тахтига кетма-кет келиб кетган саккиз хон
хукмронлиги даврида яшаб, х,арбий юришлар, тарихий
вокеалар гувох,и булди ва уларни уз асарларида акс эт-
тиришга х,аракат кдлган.
Масалан, "Зубдат ал-таворих" асарининг биринчи
к;исмида Рах,имкулихоннинг тугилиши, илм урганиш ва
хдрбий мах,орат эгаллаш йулидаги саъй-х,аракатлари,
шунингдек, булгуси хоннинг Хазорасп х,окими сифатида
олиб борган фаолияти бадиий шаклда муфассал баён к;и-
линади2. Асарнинг иккинчи к;исмида Рах,имкулихоннинг
салтанат тахтига утирган кунидан то вафотига к;адар со-
дир булган вок;еалар уз аксини топган3. Унда Хива хукм-
дори Рах,имкулихон эзгу фазилатлар сох,иби сифатида
улугланади, унинг куплаб илмларни эгаллагани, фук;аро-
ларга шафк;атли эканлиги ва умуман, Хива хонларининг
маърифатли булганлиги, адабиёт ва санъат, илму хуиар
ривожига алох,ида эътибор бергани таъкидланади.
Огах,ийнинг асарларида мах,аллий халкларнинг ижти-
моий тарихи ва х,аёти, кундалик машгулоти, масжид,
мадрасаларнинг курилиши, сиёсий водеалар - халк;
кузголонлари, урушлар тарихи х,амда тарихий шахслар
- олимлар, шоир-ёзувчилар хдцида них,оятда к;изик;арли
маълумотлар келтирилган. Асарлар матни назм ва наср
уйгунлигида ёзилганлиги билан характерлидир. ХаР
бир тарихий вок;еа бадиий тарзда баён кдлинган булиб,

1 Муниров К- Мунис, Огах,ий ва Баёнийларнинг тарихий асарлари. - Т.:


Фан, 1960.
2 Zubdat al-Tavarlkh. Edited in the original Central Asian Turlci with an
Introduction and Notes by Khilola Nazirova. - Tashkent-Saraarkand: IICAS,
2016.
3 Мухаммад Ризо Эрниёзбек угли Огах,ий. Зубдат ут-таворих / Нашрга
тайёрловчи ва сузбоши, изох; ва курсаткичлар муаллифи Н. Жабборов. - Т.,
2009. - Б.183.

21
Хар бир вок;еа тасвири ва рух,ига мос равишда шеърий
парчалар, маснавий, к;итъа, байт, рубоийлар улардан
>фин олган.
Огахийнинг тарихий асарлари хонликнинг ик;тисо-
дий ах,воли, к;ишлок; хужалиги, сугориш тизими, шах,ар-
лари, илм-фан ва маданият, давлат боищаруви ва хукм-
дорлари хак;идаги фактларга хамда география, этногра-
фияга оид маълумотларга бойлиги билан хам ажралиб
туради. Ушбу асарлар нафацат Хоразмда, балки бутун
Урта Осиёдаги тарихнавислик фани тарак;к;иётига кат-
та хисса кушди. Зеро, ушбу асарларда нафак;ат минтак;а,
балки кушни давлатлар билан алок;адор вок;еалар тари­
хи хам кенг урин олган эди.
Огах,ийнинг тарихий асарлари академик В.В. Бартольд,
шарк;шунос-тарихчи олимлар П.П. Иванов, А.Ю. Якубов­
ский, С.П. Толстов, Я.Г. Гуломов ва К;. Мунировлар то­
монидан юксак бах,оланди. Хусусан, В.В. Бартольднинг
к;айд этишича, "Мунис ва Огахий томонидан яратилган
адабий ва тарихий асарлар... вок;еаларни баён этиш ва
уларда келтирилган далилий манбаларнинг куплиги
жихатидан бизгача етиб келган Кук;он ва Бухоро хон-
ликлари тарихи буйича мавжуд хамма асарларни узи-
дан анча ореада к;олдирар эди1.
Мухаммадризо Огахий жуда сермахсул ва серцирра
олим эди. У йирик шеърий девон ва олтита тарихий
асар яратиш билан бирга таржимачилик сохасида хам
сермахсул ижод к;илган. Огахий жами 19 та бадиий, та­
рихий ва бопща жанрлардаги асарларни форс тилидан
узбек тилига таржима цилган2. Яна бир усмонли турк
1 Бартольд В. Сочинения. II том. - М.: Издательство Восточной литера­
туры, 1963. - С.285-286.
2 Muhammad Riza MIrab Agahi. Jami' al-Vaqi'at-i SultanT. Edited in the
original Central Asian Turki with an Introduction and Notes by Nouryagdi
Tashev. - Samarkand-Tashkent, 2012. Introduction, xv.

22
тилидаги асарни узбек тилига угирган. Жами 27 та асар-
дан 23 таси куплаб нусхаларда бизгача етиб келган.
XIX аср урталарида Саййид Мух,аммадхон (1853-
1864) буюртмаси билан Хива хонлиги Кунгиротлар су-
лоласи тарихини ёритишга Эшмурод ибн Одина Мух,ам-
мад ал-Алавий исмли муаррих х,ам киришади. Эшмурод
ибн Одина Мухдммад ал-Алавий томонидан яратилган
"Жамшиди тавойифи фатх,и" номли асарда Оллох,кули-
хон хукмронлиги даврида тахт вориси Рах,имкулихон
бошчилигида 1841-1842 йилларда Хуросонга амалга
оширилган хдрбий х,аракат натижасида жамшидий жа-
моаларининг Хоразмга к^ирилиш тарихи ёритилади1.
Эшмурод ибн Одина Мух,аммад бундан тапщари "Та­
рихи Саййид Мух,аммадхони", "Тарихчайи Мухаммад
Яъкубх}Ька" каби асарларни х,ам яратган. Саййид Му-
х,аммадхон топширигига кура, 1278/1861-1862 йиллар­
да ёзилган “Тарихи Саййид Мух,аммадхони" номли асар­
да Хива хукмдорларидан Элтузархоннинг (1804-1806)
хукмронлигидан бошлаб то Саййид Мух,аммадхоннинг
(1855-1864) тахтга келишигача булган давр тарихи
ёритилади2. Унинг “Тарихчайи Мух,аммад Яъкубх}Ька"
номли асари эса Хива хони Саййид Мух,аммадхоннинг
хукмронлик к;илган давр тарихига багишланади (асар-
нинг номи шартли равишда К.Г. Зелеман томонидан
шундай берилган)3.

1 Ish Murad В. Adina Muhammad Al-’alavi: Jamshidi Tavayifi Fathi (the


Subjugation of the Jamshidis). Nuryoghdi Toshov (ed.), Austrian Academy of
Sciences Press, 2018. - P .ll.
2Дмитриева Л.В. Каталог тюркских рукописей института Востоковеде­
ния Российской академии наук. - М., 2002. - С.4-4.
3 Батафсил к;аранг: Дмитриева Л.В., Мугинов А.М., Муратов С.Н. Описа­
ние тюркских рукописей института народов Азии. Т. 1. - М.: История, 1965.
- С.113; Ish Murad В. Adina Muhammad Al-'alavi: Jamshidi Tavayifi Fathi (the
Subjugation of the Jamshidis). Nuryoghdi Toshov (ed.), Austrian Academy of
Sciences Press, 2018. - P.19-21.
Худди шу даврда Хивада Оллох,мурод Аннабой угли
исмли муаррих томонидан "Аланкува ва Шайбонийхон
тарихи” номли асар яратилган1. Асарда туркий халк;лар-
нинг афсонавий к;ах,рамони Угузхон давридан то Шай-
бонийхоннинг хукмдорлиги тугагунга кадар даврда
Хоразм, Дашти к;ипчок; ва Туркистон тарихи уз аксини
топган2. Унда кунгиротлар, Чингизхон, Шайбонийхон ва
Абулхайрхон даври тарихи ёритилган.
Хоразм тарихига оид асарлар ёзишга киришган та-
рихчилардан бири Мух,аммад Рах,имхон Ферузнинг ука-
си Саййид Х,омид тура - Комёб (1861-1922) эди.
Саййид Хрмид тура ибн Саййид Мухдммадхон тура
(Комёб унинг адабий тахаллуси) 1865 йили отаси Сай­
йид Мух,аммадхоннинг вафотидан сунг акаси Мухдммад
Рах,имхон тарбиясида вояга етган. Арабмухдммадхон
мадрасасида уз даврининг етук олимларидан турли
фанлар буйича тах,сил олган. Унинг билим доираси ва
дунёк;арашининг кенгайиши, шоир ва тарихчи булиб
етишишида сарой мух,ити, шоир ва мусик;а билимдонла-
ри иштирокида булиб утадиган адабий кечалар, шеър-
хонлик анжуманлари х,амда мусик;а базмларига мунта-
зам цатнаши алохида ахдмият касб этган.
Комёбнинг тарихий асарлари ва эсдаликларида дип­
ломатия, фан, таълим, маданият, адабиёт каби сохдлар
тарихига дойр к;имматли маълумотлар урин олган. Ком­
ёб Хоразм тарихига оид "Таворих ал-хавонин", "Мунта-
хаб ал-вок;еот" каби бадиий-тарихий асарлар, шунинг-
дек, XIX аср охири - XX аср бошларида Хоразмда юз бер-

1Ахмедов Б.А. Узбекистоннинг атшуш тарихшунос олимлари. - Т., 2003.


- Б.57-58.
2"Аланкува ва Шайбонийхон тарихи”. УзР ФА ШИ №537/4347,99 варак;.
Бу хдкда к;аранг: Б. Ах,медов. Узбекистоннинг аток^ш тарихшунос олимла­
ри. - Б.58. Шунингдек, Собрание восточных рукописей Академии Наук Рес­
публики Узбекистан. История. - Т.: ФАН, 1998. - С.193-194.

24
ган табиат узгаришлари тугрисида маълумот берувчи
эсдаликларини ёзиб к;олдирди.
Комёб узининг "Таворих ал-хавонин" номли1 Хива
хонлари тарихига багишланган асарини Абулгозийхон
асарлари услубида ёзишга х,аракат к;илган.
Асар 1886-1894 йиллар давомида ёзилган булиб,
мах,аллий тарихнавислик анъаналарига к}фа дунёнинг
яратилиши х,ак;идаги диний к;арашлар асосида бошла-
ниб, туркий халцлар, туркий х,ок;онлар, кунгирот уруги,
улардан чик;к;ан хукмдорлар, Хоразмда хокимиятга кун­
гирот иноцларининг келиши ва бошк;аруви каби маса-
лаларни даврий изчилликда к;амраб олган2. Асар мук;ад-
дима, беш боб ва муаллифнинг уз х,аёти хамда ижтимо-
ий мух,ит тугрисида маълумот берувчи мак;ола ва хоти-
мадан таркиб топган.
"Таворих ал-хавонин" асарида кунгирот инок;лари-
нинг к;ай тарзда хокимият тепасига келиши ва уларнинг
марказлашган хукумат тузиш йулидаги курашлари, ёв-
мутлар, Оролбуйи, Кунгирот ахолисига к;арши хамда че-
гара ерлари учун Бухоро билан олиб борган тинимсиз
курашлари, Россия империясининг хонликка к;арши
Харбий юришлари боск;ичма-боск;ич ёритилади3.
Асарда шунингдек, Хива-Бухоро, Хива-Афгонистон,
Хива-Эрон, Хива-Россия давлатларининг дипломатик,
харбий ва савдо сохасидаги муносабатлари, уларнинг
баъзан ривожланиб, баъзан сусайиб кетиш сабабларини
очиб беришда мухим роль уйновчи эътиборли далиллар
келтирилган. Асарнинг хотимасида хон оиласи аъзола-
рининг хаёти, хонликнинг рус кушинлари томонидан
1УзР ФА ШИ. Кулёзма рак,ами №3730/11, 281а-варак;. Х,ошия.
2 Сайид Х,омид Тура Комёб. Таворих ул-хавонин. - Т.: Академия, 2002. -
Б.8-9.
3 Сайид Хомид Тура Комёб. Таворих ул-хавонин. - Т.: Академия, 2002. -
Б.9.
босиб олиниши, шунингдек, уша давр шайхларининг
давлат бопщарувига таъсири, кароматлари, мавжуд та-
саввуфий тарик;атлар, сулук одоби к;оидалари каби ма-
салаларга дойр к;имматли маълумотлар берилган1.
Комёбнинг "Мунтахаб ал-вок;еот”2 иккинчи бади-
ий-тарихий асарида туркларнинг пайдо булиши, тур­
кий уруглар, хусусан, к;иёт, к;ипчок;, цанрли, кунгирот
урурининг келиб чищнии, тармок;лари каби масалалар
уз аксини топган. Асарда Элтузархоннинг Хоразмда х,о-
кимиятни эгаллаши ва хукмронлик даври, турли давр-
ларда яшаган таник;ли кишилар х,аёти, ота-боболари-
нинг шажараси х,ак;ида маълумотлар келтирилади.
Комёбнинг "Эсдаликлар"ида эса XIX асрнинг сунгги чо-
раги ва XX аср бошларида Хива хонлигида руй берган та-
биат узгаришлари, ер силкинишлари, турли хил гаройиб
х,одисалар, самовий хдракатларга оид маълумотлар урин
олган. Унда Комёбнинг табиат хдцисаларига муносабати,
олам ва одам х<ак;идаги билимлари, уша давр кишилари-
нинг эътикдци ва дунёк;араши уз аксини топган.
Хива хонлигида Мух,аммадризо Огах,ийдан кейин са-
рой тарихнавислиги анъаналарини давом эттириш рас-
ман Мух,аммад Юсуф Баёнийга (1858-1923) топширила-
ди. Мух,аммад Юсуф Баёний Хива хони Асфандиёрхон-
нинг буйруга билан 1911 йилдан узининг "Шажарайи
Хоразмшох,ий" номли асарини ёзишга киришади3. Хусу­
сан, у «Шажараи Хоразмшох,ий»нинг мук;аддимасида бу

1Сайид Х,омид Тзфа Комёб. Таворих ул-хавонин. - Т.: Академия, 2002. -


Б.10-11.
2УзР ФА ШИ. Кулёзма разами №3730/11.
3 Мух,аммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшох,ий. Кулёзма манбалар
асосида нашрга тайёрловчи, лугат ва изох/iap муаллифлари Нусратулло
Жумахужа ва Иг<;болой Адизова. - Т.: Fафур Гулом номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти, 1994. - Б.4.
Асарнинг икки - 1913 йилда кучирилган (517 вара к;) ва 1914 йилда
(508 варакЗ ёзилган нусхалари мавжуд.

26
х,авда шундай дейди: «...Огах,ий х,ам рах,им олам-и бак;о
булди ал-х,ол-ким сана-и минг уч юз йигирма тук;кузда-
дур, та 1фибан цирк; икки йилнинг всщеъаси тах,рир к;ай-
дита кирмай цолди эмди фацирнинг зиммасига х,авола-
ДУР»1-
Баёний Мунис ва Огахий асарларининг тил хусусия-
ти х,ак;ида тухталиб, уз асарининг ёзилиш сабабларига
Хам алох,ида эътибор к;аратади: "...тамоми обои изом ва
аждоди киромларимизнинг воцеот ва х,олотларин ило
явмино хазо такаллуфоти муншиёнадин орий булгон
ибороти мутадоваланинг зимнидо мажоз ва истиъора-
дин кэнора тутуб, ийжоз ва ихтисор била торих сах,ифа-
сига сабт этилгой токим, оммаи атрок эшитгон х,амоно
бетараддуди хотир фах,м этгойлор”2. У нафак;ат тарихчи,
балки уз замонасининг машхур шоири, табиби ва мох;ир
таржимони хам эди.
Мухаммад Юсуф Баёний 1804-1806 йилларда Хива-
да хонлик к;илган Элтузархон авлодидан булиб, (отаси
Бобожонбек Элтузархоннинг набираси) ундан иккита
тарихий асар - "Шажарайи Хоразмшох,ий” ва "Хоразм та­
рихи" асарлари етиб келган3,
"Шажарайи Хоразмшохий" асари Хива хонлигининг
Асфандиёрхонгача булган сунгги туртта хонлари - Му-
Хаммадаминхон (1846-1854), Саййид Абдуллох,хон
(1854) Кутлугмуродхон (1855) ва Саййид Мухаммад
Рах,имхон II (Феруз)нинг дастлабки хукмронлик давр-
лари тарихини урганишда айницса, алохида к;имматга
эга. Зеро, Огах,ийнинг "Жомеъ ал-вок;еоти султоний" ва

1УзР ФА ШИ. Кулёзма раками №9596, 46-варак;.


2УзР ФА ШИ. Дулёзма раками №9596, За-Зб-вараклар.
3 Мухаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшох,ий. К^лёзма манбалар
асосида нашрга тайёрловчи, лугат ва изох,лар муаллифлари Нусратулло
Жумахужа ва Ик;болой Адизова. - Т.: Гафур Гулом номидаги Адабиёт ва
санъат нашриёти, 1994. - Б.104.

27
"Гулшани давлат" асарлари 1873 йилда Россия империя-
си кушинларининг тажовузи даврида сарой кутубхона-
сидаги болща нодир китоблар к;аторида Санкт-Петер-
бургга олиб кетилганлиги боис, Мухаммад Юсуф Баё-
ний улардан фойдалана олмай, хонликдаги 1846-1872
йиллар вок;еаларини уша даврда саройда турли юк;ори
лавозимларни эгаллаган ёши катта кишилар маълу-
мотлари асосида к;айта тиклаган. Шу жих,атдан, айни шу
давр тарихи ёритилган Огах^й ва Баёний асарларининг
к;иёсий тах,лили мух,им ах,амият касб этади.
Хусусан, Мухдммад Рах;имхоннинг хон сифатида эъ-
лон цилиш жараёнидаги айрим тафсилотлар, Мухаммад
Аминхоннинг Марвга юришлари, туркман уруглари би­
лан муносабатлар, уларнинг сони, хонликдаги хдрбий
кушин х,амда Марв к,алъасининг эгалланиши Баёний
асарида анча муфассал берилган ва янги маълумотлар
билан бойитилган. Шунингдек, асарда сиёсий жара-
ёнлар, хусусан, Хива хонлигига Россия империяси ку­
шинларининг тажовузи, шах;арлар мудофааси, истило-
чилар шафк;атсизлиги, амалга оширилган талончилик
ва к;иргинлар, мамлакатнинг вайрон этилиши кабилар
тасвирлаб берилган.
"Шажарайи Хоразмшох,ий" асарида мамлакатдаги
ик;тисодий масалалар, хусусан, ер эгалиги, солик; маса-
лаларига оид маълумотлар, шунингдек, хонликда олиб
борилган курилиш - меъморчилик ишлари, мадраса-
лар, масжидлар, миноралар, боглар, куприклар барпо
этилиши1, Хива хони Мухаммад Рах,имхон томонидан
х,амда унинг ташаббуси ва талаби билан йирик давлат
арбоблари - Вазири акбар Исломхужа ва бопща йирик
сарой аъёнлари - к;озикалон, девонбеги ва ясовулбоши-
1 Мухаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшох;ий. Кулёзма манбалар
асосида нашрга тайёрловчи, лугат ва и зоб а р муаллифлари Нусратулло
Жумахужа ва Ицболой Адизова... - Б.89.

28
лар ва йирик мансабдорлар томонидан масжид ва мад-
расалар бунёд этилиши, сарой амалдорлари, дин пешво-
лари, йирик савдогарлар томонидан уларга вак;ф даро-
мадларининг ажратилиши х,ак^да мух,им маълумотлар
к;айд этилади.
Баёний уз асарида мамлакатдаги маданий х,аётга х,ам
алох,ида тухталади ва Мух,аммад Рах,имхон II - Феруз-
нинг санъат, адабиёт ва шеъриятга мух,аббати ва х,омий-
лиги, саройда шаклланган адабий мух,ит, мамлакатда
унинг х,омийлигида етишиб чик;к;ан шоирлар ва олим-
лар х,ак;ида маълумотлар беради.
Баёнийнинг иккинчи тарихий асари "Тарихи Хоразм"
деб номланиб, 16 бобдан иборат асарнинг 8 боби сак;ла-
ниб к;олган холос. Асар "Шажарайи Хоразмшох,ий”даги
вок;еаларни тулдиради. Гарчи асарнинг аввалги бобла-
ри мазмунан "Шажараи Хоразмшох,ий”га зшнаб кетса-да,
ёзилиш услуби билан ундан фарк; ^илади1.
Баёнийнинг х,ар икки тарихий асарида ижтимоий-
ик;тисодий х,аётга оид жуда куп к;имматли маълумот­
лар бор. Жумладан, Хива хонлигининг Бухоро ва Кук;он
хонлиги ва хонликка кушни булган бошк;а мамлакатлар
билан савдо ва дипломатик муносабатлари, халкдан
олинадиган х,ар хил солик;лар, Хоразмда яшаган олим ва
шоирлар, шах,арлар х,аёти, дех«;ончилик ишлари шулар
жумласидандир.
Баёний тарихий асарлар ёзиш баробарида боцща
тилларда битилган ушбу жанрдаги асарларни узбек
тилига таржима к;илиш билан х,ам шугулланган. У Мав-
лоно Дарвеш Ах,мад томонидан араб тилида ёзилган
умумий тарихга оид "Сахрйиф ал-ахбор” номли катта
асарни узбек тилига угирган. У шунингдек, Биноийнинг
"Шайбонийнома”, Жарир ал-Табарийнинг "Тарихи Таба-
1УзР ФА ШИ. Кулёзма разами №7421, 56-варак;.

29
рий" номли асарларини таржима цилган. Баёний боцща
таржимонлар томонидан таржима к;илинган асарлар-
ни тах,рир ^ам кдлган. Масалан, Атоулла ибн Фазлулла
Хусайний томонидан ёзилган "Равзат ал-ах,боб" номли
асар II к;исмининг узбекчага угирилган таржимасини
Баёний тахрир к;илган.
XX аср бошларида Хивада фаолият юритган яна бир
тарихчи Х,асанмурод Лаффасий [1880-1949] эди. Унинг
цаламига мансуб "Гулшани саодат" асари Хива хонлиги-
нинг Асфандиёрхон (1910-1918] хукмронлиги даврига
оид энг муфассал ва к;имматли манбалардан бири сана-
лади. Асар Асфандиёрхоннинг тахтга утиришидан бош-
лаб то вафоти ва унинг урнига Саййид Абдуллахоннинг
(1918-1920] хон этиб кутарилишигача булган давр
вок;еаларини уз ичига олади1.
Хоразмда тарихий асарлар таржимасига х,ам алох,ида
эътибор к;аратилган. Бу давр узбек таржимачилик тари-
хида энг сермах,сул ва баракали давр булган. Ушбу давр­
да араб, форс, озарбойжон, турк (усмонийлар давлатида
яратилган] тилларидан 150 дан ортик;турли йуналишда-
ги асарлар таржима кдлиниб, узбек халк;ининг маънавий
мулкига айланган. Мухаммад Рах,имхон Феруз хукмрон-
лиги даврида Хивада 80 дан купрок; киши таржимонлик
билан мунтазам шугулланган. 120 та асар таржима к;и-
линган. Айримлари узбекчага 2-5 мартагача таржима к;и-
линган. Аксарияти форс-тожик тилидан угирилган. Тар­
жимонлар орасида Огах,ий, Комил, Баёний, Табибий каби
маълум ва машхур номлар билан бир к;аторда Мух,аммад-
расул Мирзо, Саноий, Рожий, Толибхрка, Рафеъ, Х,абибий,
Магфурх}Ька кабилар бор эди.
1Хдсанмурод Лаффасий кулёзмалари УзР ФА Шарк;шунослик институ-
тида 7771 ва 7797 ашё рацамлари остида сак,ланмокда. Муаллиф асарини
"Гулшани тарих", "Тарихи гулшан”, "Гулшани ик;бол" деган номлар билан
хдм зикр этади.

30
Огах,ий йигирмадан ортик; асарни форс тилидан узбек-
чага угирди. XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари­
да эса бу анъанани Табибий ва Баёний давом эттирдилар.
Баёний "Тарихи Табарий” каби насрий асарлар цаторида
Камолиддин Биноийнинг "Шайбонийнома" номли мас-
навийда ёзилган тарихий-бадиий асарини, Мавлоно Дар-
веш Ах,маднинг араб тилидаги "Сах,ойиф ал-ахбор" ("Ха-
барлардан сах,ифалар”, 1-2-жилдлари) номли тарихий
асарларини махррат билан таржима к;илди.
Хонликда араб-форс тилидаги тарихий-бадиий асар-
ларнинг куплаб таржима цилиниши ижод ахди тафак-
курини бойитди, тошбосманинг кириб келиши эса ман­
балар ва асарларнинг ададини купайтириб, укувчилар
сонининг кескин ортишига, тарихий, бадиий ва диний
адабиётни купрок; оммалаштиришга имкон берди. Бу
хдлатлар Хива хонлигида адабий мух,ит ва тарихнавис­
лик ривожида мух,им вок;еа булди.
Бу даврда айрим тарихий манбаларда утмишга кенг-
рок; жугрофий доирада ёритишга интилиш хдлатлари
минтак;адаги ва мамлакатдаги сиёсий жараёнларга ички
ва тавщи омиллар таъсирини англаш имконини беради.
Гарчи уларда баёнчилик кучли булса-да, тарихий вок;е-
ликнинг даврий изчилликда умумлаштириб берилиши,
урни келганда, тарихий хужжатлар, ёзишмалардан х,ам
фойдаланилиши уз даври учун катта ютук; булди.
Хива хукмдорлари Хоразм тарихини ёзишни уз дав-
рининг энг билимдон, серк;ирра билимли зиёлиларига
топширганлиги, уларнинг фаолиятига тегишли шарт-
шароит яратиб беришлари, узларидан аввалги хонлар
даврида бошланган анъаналарни давом эттирганлик-
лари, нафак;ат хукмдор сулолалар тарихига, халк;нинг
узлигини сак^аш ва англашга нисбатан жуда катта эъ-
тибор берганлигини намоён этар эди.

31
Хоразмда тарихнавислик асарларида махдллий шева-
нинг кучли булганлиги бугунги кун укувчисига бир оз
цийинчилик тугдирса-да, унинг туркий узбек тилида
ёзилганлиги боис форсчада ёзилган асарларга нисбатан
тарихий мух,ит ва вок;еликни анча содда таърифланган-
лиги билан ажралиб турган.
XIX аср охири - XX аср бошига келиб тарихий манба-
ларда бунгача кузатилган хдлатлар, яъни оламнинг яра-
тилиши х,ак;идаги диний тасаввурлар, турли ривоятлар,
халк; огзаки ижоди намуналари, достонлар, хукмдорлар-
нинг насл-насаби, тахтга келиш тафсилотлари камайиб,
замонавий жараёнлар талк;ини, хусусан, Россия истило-
си билан боглик; вок;еликлар баёни устувор урин эгал-
лаганлиги, тарихий фактларнинг купайиб борганлиги
кузатилади.
Нафацат тарихий манбаларда, балки уша давр адабий
манбаларида тарихий вок;еалар ижод ах,ли з^чун дик;к;ат
эътибордаги мавзу булди. Адабиёт ва тарихнавислик,
наср ва назм уйгунлиги бу даврда х;ам муваффак;ият би­
лан давом этди.

2-§. Бухоро амирлиги тарихий


манбалари
Узбек халк;ининг тарихий меросида Бухоро амир-
лигининг мангитлар сулоласи хукмронлиги даврига
оид асарлар салмохуш урин эгаллайди. Тадк;ик;отчилар
томонидан амирликдаги сиёсий, ижтимоий, ик;тисо-
дий ва маданий х,аётнинг турли жих,атларини ёритиш-
да ушбу манбаларнинг урни катта. Бухоро тарихига
оид кулёзма асарлар совет даврида Л.М. Епифанова1,
1 Епифанова Л.М. Рукописьные источники по истории Средней Азии пе­
риода присоединения ее к России. (Бухара). - Т., 1965.

32
А.В. Вильданова1, А.Р. Мух,аммаджонов2, О.А. Сухарева3
томонидан, мустациллик йилларида эса, Ш.Х,. Вох,идов4,
Д.Ш. Атаджанова5, Р.Э. Холик;ова6, Л.П. Мухдммаджоно-
ва7, С.А. Захидова8, Г. Астанова9, Ю.А. Шукуриллаев10, Ю.У.
Авазов11, Ж.М. Шодиев12, О. Масалиева13 каби тадк;ик;от-
чилар томонидан, хорижда эса Ю. Брегель14, Г. Скрайн15,
1 Мирза Бадиъ Диван. Маджмаъ ал-аркам (“Предписная фиска"): прие­
мы документации в Бухаре XVIII в. (Факсимиле рукописи. Введение, пере­
вод, примечание и прил. А.В. Вилдановой). - М., 1981.
2 Мухаммаджонов А.Р. Населенные пункты Бухарского эмирата. - Т.:
Университет, 2001. - С.415.
3 Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства. Историко-этно­
графические очерки. - Т.: Изд-во АН УзССР, 1958. - С.145; Бухара в XIX - на­
чале XX вв. (позднефеодальный город и его население). - М.: Наука, 1966.
-С.328.
4Вохидов Ш. Куцон хонлиги ва Бухоро амирлигида унвон ва мансаблар.
- Т., 1996; Мух,аммад Али Балжувоний. Тарихи нофеи / Тожик тилидан тар­
жима. Сузбоши, изохдар муаллифлари Вох,идов Ш. ва Чориев 3. - Т.: Акаде­
мия, 2001. - Б.94.
5 Атаджанова Д.Ш. Историография ремесленного производства Бухар­
ского ханства в XIX в. - Т., 2008.
6Холикова Р.Э. XIX аср иккинчи ярми - XX аср бошларида Россия-Бухоро
муносабатлари тарихи. - Т., 2006; Холик;ова Р.Э. Россия-Бухоро тарих чор-
рахдсида (XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошлари). - Т.: Уцитувчи, 2005.
7Мухдммаджонова Л.П. XX асрнинг бошида Бухорода ижтимоий-сиёсий ва-
зият ва демократик хдракатнинг ривожланиши (1908-1920). - Бухоро, 1999.
8 Захидова С.А. XIX аср охири - XX аср бошларида Бухорода шах;ар мада-
нияти таравдиёти. - Т., 2008.
9 Астанова Г. 1920-1924 йиллар Бухоро сиёсий жараёнлари тарихшу-
нослиги. - Т., 2008.
10Шукуриллаев Ю.А. Бухоро амирлигида кушин ва хдрбий иш. - Т., 2006.
11Авазов Ю.У. XIX аср охири - XX аср бошларида Бухоро амирлигинингжа-
нубий шарк;ий бекликлардаги ижтимоий-сиёсий, маданий хдёти. - Т., 2005.
12Шодиев Ж.М. Бухоро амирлигининг ташкилтопиши ва давлат тузуми.
-Т., 2008.
13 Масалиева О. XX аср инглиз-америка тарихшунослигида Бухоро, Хива
ва Кук;он хонликлари тарихи. - Т., 1999. - Б.165.
14 Вregel Yu. The administration of Bukhara under the mangits and some
Tashkent manuscripts. Blomington, Indiana 2000. - P.37.
15Skrine F.H. The heart of Asia. A history of Russian Turkestan and the Central
Asian Khanates from the earliest times. Routledge Gurzon Taylor & Francis
Group London & New York. - P.444.

33
С. Беккер1, А. Кюгелен2 С. Леви3 каби олимлар томони­
дан тегишли мавзу доирасида таджик; этилиб, илмий
муомалага киритилган. Айни пайтда манбашунослик
йуналишида олиб борилган тадщнфтлар натижасида
бир к;атор манбалар таржима ва табдил к;илиниб, нашр
этилган4.
Бирок; XIX асрда Бухоро амирлигида яратилган тари­
хий манбаларнинг купчилиги х,али илмий муомалага
киритилмаганлигини алох,ида таъкидлаш лозим.
Бухоро амирлиги хукмдорлари х,ам хонлик тарихи-
ни, айницса, узларининг хукмронлик даври тарихини
ёзиб к;олдиришга бефарк; эмас эдилар. Гарчи бу масала
Хивахонлигидек, хукмдорнинг к;аттик; назорати остида,
даврий изчилликда амалга оширилмаса-да, деярли х,ар
бир хукмдор даврида унинг топшириги билан ёки унга
хушомад тарик;асида ёхуд мутлак;о ихтиёрий, шахсий
ташаббус асосида куплаб тарихий асарлар яратилган.
Уларнинг муаллифлари орасида садок;атли амалдор-
лар, вок;еанавислар, амир хонадонига мансуб вакиллар,
уларнинг фарзандлари х,ам бор эди.
Куйида келтирилган Бухоро амирлиги тарихига
1Becker S. Russia’s protectorates in Central Asia: Bukhara and Khiva 1865-
1924. Routledge Curzon London and New York, 2004. - P.340.
2 Кюгелен А. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в про­
изведениях их историков (XVIII-X1X]. - Алма-ата, 2004.
3Levi S. The Bukharan crisis: A connected history of 18thcentury Cantral Asia
/ University of Pittsburg Press. 2020.192 pp.
4 Мирза Абдал Азим Сами. Таърих-и салатин-и мангитйиа (История
мангитского государства) / Издание текста, предисловие, перевод и при­
мечание Л.М. Епифановой. - М., 1962; Абу Тохирхожа Самария. Наршахий.
Бухоро тарихи. Баёний. Шажараи Хоразмий. Ибрат Фаргона тарихи. - Т.,
1991; Мух;аммад Али Балжувоний. Тарихи нофеи. (Тожик тилидан таржи­
ма, сузбоши, изохлар муаллифлари Вох;идов Ш. ва Чориев 3.). - Т.: Акаде­
мия, 2001; Садри Зиё. Наводири Зиёия. Тожик тилидан таржима, кириш,
изохдар т.ф.н. Аминов Б. - Т., 2017; Мирза Салимбек. Тарих-и Салими / Пе­
ревод с таджикского, вводная статья и примечания к.и.н. Н. Норкулов. - Т.:
Академия, 2009.

34
оид XIX-XX аср бошларига мансуб манбаларнинг к;иск;а
шарх,и бу даврда яратилган асарлар, уларнинг муал-
лифларининг шахси, ижтимоий мансублиги, манбалар-
да уз аксини топган тарихий маълумотлар, уларнинг
асосий мазмуни х,ак;ида даврий изчилликда умумий та-
саввур х,осил кдлиш имконини беради.
XIX аср бошига мансуб тарихий асарлардан бири "Тож
ал-таворих” булиб, унинг муаллифи Мухаммад Шариф
ибн Мух;аммад Наций Бухоро мадрасаларида таълим
олгач, мударрислик билан шугулланган, айни пайтда
шеър х,ам ёзиб турган.
Мух,аммад Шариф ибн Мух,аммад Нацийга Амир Хай­
дар томонидан мангитлар сулоласи ва тарихи, жумла-
дан, хукмдорнинг шажараси х,амда хукмронлик цилган
давр тарихига оид асар яратиш вазифаси топширилади.
Шу топширик; асосида ёзилган "Тож ут-таворих” номли
асарида муаллиф жуда катта тарихий даврга - минта-
цада Угузхон давридан бошлаб то 1800 йилгача булган
даврдаги мух,им тарихий воцеаларга эътибор к;аратади.
Ушбу асар бугунги кунда Узбекистон тарихига оид му-
х,им манбалардан бири х ,и с о б л а н а д и .
Асарда к;адимги даврлардан то 1300 йилгача булиб
утган умумий тарихий жараёнларни баён к;илар экан,
асосий эътиборни энг аввало Мовароуннахр худудида
хукмронлик к;илган сулолалар тарихига к;аратади. Асар­
да айник;са XVII—XVIII асрлар даврига оид мух,им тари­
хий вок;еалар, хусусан, шу даврда хонликларда булиб
jhraH халк; кузголонлари х,ак;ида батафсил ёритганлиги
билан эътиборга лойикдир.
Мангитлар тарихига оид булимларни Мух,аммад На­
ций узининг шахсий кузатувлари ва замондошлари-
нинг х,икоялари асосида ёзганлиги, унинг шахсан узи
асарда тасвирланган вок;еаларнинг гувох,и ва ишти-

35
рокчиси булганлиги бу маълумотларнинг ах,амиятини
оширади.
Шунингдек, муаллиф асарда Мух,аммад Юсуф Мун-
шийнинг "Тарих-и Муцимхоний", Мир Мух,аммад Амин
Бухорийнинг "Убайдуллонома", Абдуррах,мон Толий-
нинг "Тарих-и Абулфайзхон" каби асарларидан х,ам кенг
фойдаланган.
Асарнинг кириш цисмида Марказий ва Урта Осиёда
яшаган туркий ва мутул цабилалари тарихи х,ак;ида к;ис-
к;ача маълумотлар келтирилган. Шунингдек, Чингизхон
ва унинг авлодлари, Шайбонийлар, Аштархонийлар ва
Мангитлар даврлари тарихи х,икоя цилинади.
Чингизийлар тарихига багишланган бобида муаллиф
Бухорода хукмронлик цилган Мухаммад Рах,имхоннинг
х;окимиятга келиши, мангитлар шажарасидаги хукм-
дорлар хонадонига мансуб аёл ва эркакларнинг насл-
насаблари тугрисида тухталиб утади. Асарда тарихий
фактлар билан к;аторда унинг алох,ида к;исмларида
турли афсоналар [гуфтар], циссалар [достон], х,икоялар
[зикр], тавсифлар [баён]лар, халк; огзаки ижоди намуна-
лари х,ам урин олган.
Мир Абдулкарим Бухорийнинг “Урта Осиё тарихи" де-
ган шартли ном билан маълум булган асари муаллиф-
нинг элчилик таркибида амалга оширилган сафарлари
асосида битилган. Мир Абдулкарим ибн Мир Исмоил
Бухорий 1807 йилда Бухородан Россия орк;али Констан-
тинополга сафар к;илган элчига х,амрох,лик цилган. 1818
йилда у Константинополдаги Бухоро элчисининг шах-
сий котиби лавозимига тайинланган. Туркия Маориф
вазирлигининг маънавият булими бошлиги Орифбей
Афандининг маслах,ати билан Мир Абдулкарим Бухо­
рий уз асарида элчи билан сафар к;илган мамлакатлар
ва шах,арлар, жутмладан, Урта Осиё ва Шарк;ий Турки стон

36
минтацаларини тавсифлаб берган. Абдулкарим Бухорий
куплаб тарихий воцеаларнинг гувох,и ва иштирокчиси
булган. Асарда 1740 йилдан 1818 йилгача булиб утган
тарихий воцеалар, хусусан, Урта Осиё, Шарций Туркис­
тон, Афгонистон тарихи ёритилган булиб, Бухоро хон-
лигидаги воцеалар нисбатан аник; ва батафсил тасвир-
ланган, воцеалар сабаблари, уларнинг асосий иштирок-
чиларининг фаолияти ва табиатига оид цизицарли маъ­
лумотлар к;айд этилган.
Асарнинг "Узбек хонлари насл-насабига оид", "Амир
Шох,муродбийнинг угли Саййид амир Хайдар тугрисида
х,икоя" ва "Урганч ва Хива хукмдорларининг насабнома-
си", "Мухаммад Аминбий Кунгирот Инок; циссаси" каби
бобларида турли цабилалар, шунингдек, минтацада,
шу жумладан, Хоразм вохдсида яшаган этник гурух,лар
тугрисида цизицарли маълумотлар келтирилган. Асар­
нинг Дашти ципчок, унинг ахдлиси ва ик^шмини тав-
сифловчи цисми алох,ида ах,амиятга эга. Ушбу асар 1876
йилда Парижда Шефер томонидан французчага таржи­
ма цилинган ва "Урта Осиё тарихи” деган шартли номи
билан нашр этилган1.
"Тарихи амир Хайдар" ("Амир Хайдар тарихи") аса­
ри XVIII асрнинг иккинчи ярми - XIX асрнинг биринчи
ярмида яшаган бухоролик Мулла Ибодулла ва Мулла
Мух,аммад Шариф цаламига мансуб булиб, мух,им тари­
хий манбалар асосида ёзилган2. Асар Бухоро хонлиги
тарихининг Аштархонийлар х,амда мангитлар сулоласи
вакили амир Хайдархон (1800-1826 йиллар) хукмрон-
лиги давридаги ижтимоий-сиёсий воцеаларни цамраб
1 Mir Abdul Karim Bukhari. Histoire de I’Asie Centrale (Afghanistan,
Boukhara, Khiva, Khoquand) Depuis les Dernieres Annees du Regne de Nadir
Chah (1153), Jusqu'en 1233 de l’hegire (1740-1818) // Paris, Ernest Leraux.
1876. Тарж. Чарлз Шефе.
2 Мулла Ибодулла ва Мулла Мухаммад Шариф. Тарих-и амир Хайдар.
УзР ФА ШИ. Кулёзма рак;ами: №836.

37
олади. Асарнинг 1-2-бобларида Бухоро шах,ри тарихи,
3-6-бобларида Аштархонийлар тарихи, 7-8-боблари-
да эса амир Х,айдарнинг тугилишидан то унинг вафоти
(1826]гача булган фаолияти ёритилган.
"Фат^номайи султоний" ("Султон фатх,номаси"] ном­
ли асар "Тарихи амир Насруллохон” номи билан х,ам
маълум. Муаллифи Мир Олим Бухорий Амир Насрулло­
хон даври (1826/27-1869/79)да Гузор хокими Мухам­
мад Олимбекнинг хизматида булган ва асар унинг топ-
шириги билан ёзилган. "Фатх,номайи султоний” амир
Шох,мурод (1785/86-1800] давридан то амир Насрулло­
хон хукмронлигининг дастлабки йилларигача Бухоро
амирлигида булиб зЬтан вок;еаларни уз ичига олади1.
"Фатх,номайи султоний" суз боши, 29 та боб ва баён-
дан иборат булиб, XVIII асрнинг иккинчи ярмидаги
вок;еаларни тасвирлаш билан бошланади. Асарда Амир
Шох,мурод ва Амир Хайдарнинг хукмронлиги, унинг
вафотидан кейин тахтга келган Амир Насруллохон-
нинг юришлари, Кук;он хони амир Умархон курашлари,
Шахрисабзга юришлари, хркимият учун олиб борилган
курашлар натижасида руй берган вок;еалар х,ак;ида ба-
тафсил тухтаб утилган. Амир Насруллохон хукмронли­
гининг дастлабки йилларида ёзиб тугатилган ушбу асар
муаллифнинг шахсий кузатувлари асосида яратилган.
"Мах,азин ат-так;во" ("Так;во хазинаси"] асари амир
Шох,муроднинг угли, 1785 йилдан - 1800 йилгача Бухо­
рода хукмронлик к;илган мангитлар сулоласининг ва-
кили Мух,аммад Хусайн томонидан ёзилган. 1800 йилда
отаси Амир Шох,мурод вафотидан сунг, угай укаси амир
Х,айдар (1800-1826] таък;ибигаучраган муаллиф Шах,ри-
сабзга к;очишга мажбур булган. 1830 йилда шеърий ус-

1Мир Олим Бухорий. Фат^номайи султоний. УзР ФА ШИ. К^лёзма рака­


ми: №1838.

38
лубда ёзилган ушбу автобиографии асарда Мангитлар
сулоласининг вакили булган муаллиф Мухаммад Хусайн
воцеаларни нисбатан эркин талцин к;илган. Муаллиф
замондошлари х,ак;ида кескин мулох,азалар билдирар
экан, куп жих,атдан узи курган вок;еаларни тасвирлаган.
“Магазин ал-так;во” XVIII асрнинг охирги чораги - XIX
асрнинг биринчи чорагида мангитлар сулоласининг
илк хукмдорлари даврида Бухоро хонлиги ва унга куш-
ни худудлар тарихини урганишда алох,ида к;изик;иш уй-
готади1.
Асарда Накдгбандия тарик;ати намоёндалари булган
хужаларнинг Бухоро хонлиги тарихидаги роли, улар­
нинг х,аёти ва фаолиятига оид маълумотлар Бухоро
хонлиги тарихидаги воцеалар билан боглик; х,олда к;айд
этилган. Зеро, хужаларнинг амир ва давлат боищаруви-
га таъсири х,ал цилувчи ах,амиятга эга булган.
"Таворихи аваил ва авах,ир” ("Бошланиш ва тугала-
ниш тарихи [хукмронликларни]") номли асар муалли-
фи Муйниддин амир Хайдарнинг замондоши булган ва
унинг хукмронлиги давридаги воцеаларни уларнинг
гувох,и булган шахе сифатида баён к;илган. Асар жуда
содда тилда ёзилган булиб, анъанага кура, Одам Атодан
бошлаб, пайгамбарлар, халифалар, имомлар ва туртта
мазхдбнинг асосчиларига таъриф берилгач, Чингизий-
лар, Темурийлар, Шайбонийлар, Аштархонийлар х,ак;ида
умумий маълумот бериб, Мангитлар даври тарихини
баён к;илган.
Асарда XVIII аср охири - XIX аср биринчи чорагида
амир Шох,мурод (1785-1800) ва амир Хайдар (1800-
1826) томонидан давлат чегараларини кенгайтириш
мак;садида кушни хонликлар билан олиб борган уруш-

1 Мухаммад Хусайн. Магазин ал-та^во. УзР ФА ШИ. Кулёзмалар рак;ам-


лари: №51; 2773.

39
лар, хусусан, Хива ва Бухоро уртасидаги жанглар, Амир
Хайдар вафотидан сунг унинг угиллари уртасида тахт
учун курашлар уз аксини топган. Муаллиф асарда узбек
хонлари фаолиятига оид жуда куп тарихий саналарни
к;айд этган. Асар 1826 йилда Бухоро тахтига амир Нас-
руллохоннинг келиши билан якунланган ва унга уз-
бекларнинг юз цабиласи х,амда мангитларнинг баъзи
авлодлари тугрисидаги алох,ида боб илова цилинган1.
"Гулшан ал-мулук" ("Хукмдорларнинг гулзори") аса­
ри2 Мангитлар сулоласининг вакили Мухдммад Ёкуб
ибн Амир Дониёлбий Оталик; цаламига мансуб булиб, у
тахминан XVIII асрнинг 70-йилларидан то XIX асрнинг
30-йилларигача фаолият юритган. Мухдммад Ёкуб (Яъ-
куб) - мангитлар сулоласининг иккинчи хукмдори До­
ниёлбий Оталик; (1759-1785)нинг 12 нафар угиллари-
дан бири булган. Узининг келиб чициши ва ижтимоий
мавцега кура, муаллиф воцеаларни эркин ва тулик; баён
эта олган, буни сарой тарихчиларидан кутиш цийин
эди, албатта. Негаки, сарой тарихчилари одатда уз хукм­
дорларининг хатти-х,аракатларини оцлаш, улуглаш ва
мацташга ургу берганлар.
'Тулшан ал-мулук" асари узининг содда баёни, аник;
сана ва фактларга бойлиги билан ажралиб турган.
Айницса, мангитлар ва улар билан цариндош булган
бекларга оид шажаравий маълумотлар бопща манба-
ларда бундай тулик; шаклда учрамаслиги билан эъти-
борга лойик;. Асарда анъанага кура, Мухдммад пайгам-
бар давридан бошлаб, биринчи мангитлар хукмронлиги
давригача булган умумий тарих хдцида цисцача маълу­
мотлар берилган. Унинг сунгги к^смида Шайбонийлар
1 Муйниддин. Таворихи аваил ва авах,ир. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:
№4468/IV.
2 Мухдммад Ёкуб ибн Амир Дониёлбий Оталик;. Гулшан ал-мулук. УзР
ФА ШИ. Кулёзмалар рацамлари: №12,1507/3, 7420.

40
давридан то 1830 йилгача булган давр тарихи, Амир
Насруллохоннинг Бухоро тахти учун олиб борган ку-
рашлари уз аксини топган.
Мух,аммад Ёкубнинг яна бир боища - "Тарих-и ами-
рон-и мангития” ("Мангит амирларининг тарихи”)
номли асари1 х,ам мавжуд булиб, унда Бухоро хонлиги-
да мангитлар сулоласининг х,окимият тепасига келган
вак;тдан то 1830 йилгача содир булган тарихий вок;еа-
лар баён этилган. Бу асар уз мазмунига кура "Гулшани
мулук”нинг охирги к;исми билан узвий богланган бул-
са-да, уларнинг х,ар бирида иккинчисида учрамайдиган
тарихий маълумотлар бир-бирини тулдиради.
Уз илмий мероси билан Бухоро амирлиги тарихна-
вислик мактабини бойитишга салмок^ги х,исса кушган
мах,аллий тарихчилардан бири Жумакули ибн Суфий
Тагойидир, Самарканд вилоятининг Ургут кишлогида
тугилган булиб, Бухоро, Самарканд шах,арларида Хуму-
лий Самарк;андий тахаллуси билан ижод цилган. Айни
пайтда, Бухоро амири Амир Насруллох, (1827-1860)
хукмронлиги даврида Ургут козиси вазифасини х,ам
бажарган. Буидан ташк;ари, муаллиф сах^,офлик касби
билан х,ам шугулланган. Хумулий уз даврида узбек ва
тожик тилларида наср ва назмда ижод к;илган таник;ли
шоир ва ёзувчи булиб, замондош олим ва шоирларнинг
таржимаи х,оли жамланган тазкиралар х,амда бир нечта
тарихий асарлар муаллифи эди.
Унинг "Мажмуаи асарх,ои Мулло Жумакулий Хуму­
лий” ("Мулло Жумакулий Хумулийнинг асарлари тупла-
ми") асари икки тилда - форс-тожик ва туркий тиллар-
да ёзилган булиб2, жами 5 та рисоладан - “Тарихи Ху-
1 Мух,аммад Ёкуб ибн Амир Дониёлбий Оталик;. Тарих-и амирон-и
мангития. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №4330/VI.
2Жумакули ибн Суфий Такой и (Хумулий). Мажмуаи асархри Мулло Жу­
макулий Хумулий. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №37.

41
мулий", "Манзумоти тарихий", "Маснавийи шоху гадо”,
"Девони Хумулий", "Шайх Мусохон ад-Дах,бедийнинг
таржимаи х,оли" асарларидан иборат. Самарканд к;ого-
зида, к;ора сиёхда, насх хатида, тарихий саналар, шахс-
ларнинг исмлари ва жой номлари муаллиф томонидан
алох,ида цизил рангда белгилаб ёзилган ушбу асар 1861
йилда ёзиб тугатилган.
"Тарихи Хумулий” асарида айрим дарвеш шайхлари-
нинг таржимаи х,оли ва мангитлар сулоласи тарихидан
маълумотлар келтирилган1. "Манзумоти тарихий”, "Мас­
навийи шоху гадо" номли рисолалари тарихий воцеа-
ларни назмий баёнига багишланган. Хусусан, “Масна­
вийи шоху гадо" рисоласи 1840 йилда назмда ёзилган
булиб, унда Бухоро амирлиги ва Куцон хонлиги муно-
сабатлари, амир Насруллох;нинг Кук;он хонлигига х,ар-
бий юришлари, Мух,аммадалихонни енгилиши, Фаргона
пойтахти Кук;он шах,ри х,амда Тошкент, Хрканд ва Анди-
жон шах,арларининг забт этилиши, Бухоро амирлиги-
нинг тацщи сиёсати ёритилади.
Асарда Амир Маъсум Шох,мурод фаолияти ва унинг
давридаги оталик; мансабининг вазифаларига таъриф
берилади. Мамлакатда бу мансабда фаолият юритган
Амир Дониёл оталик;, Х,аким оталик;, Мух,аммадёр ота­
лик;, Худоёр оталик;, Худойкулибий ва Човушбойлар фао­
лияти ёритилади.
"Шайх Мусохон Дах,бедийнинг таржимаи х,оли” номли
рисоласи эса XVIII асрда яшаган, Урта Осиёда Нащлбан-
дия тарик;атининг ёйилишига катта х^сса кушган ёркин
намоёндаларидан бири Мусохон ибн Исохон Дах,бедий
(ваф. 1776) ва унинг шогирди, Нак;шбандия-Мужадди-
дия сулукини Урта Осиё, Шарк;ий Туркистон ва Дашти
1 2014 йилда Гулом Каримов (Гулом Каримий] ва Ирода Каюмовалар
томонидан ^аммуалифликда асарнинг танк;идий матни тайёрланиб, нашр
этилган.

42
Кипчокда тарцатган халифа Сиддицнинг таржимаи
х,оли ва фаолиятларига багишланади. Муаллифнинг
к;айд этишича, Дах,бедий ва халифа Сиддик; даврида "та-
рицат р о я т тарацций топиб, хосу авом томонидан сулук-
ни цабул цилиш кенг к;улоч ёйган. Кишилар Мовароун-
нахр, Фаргона, К/эшгар ва Дашти Кипчокдан туда-туда
булиб бу буюк зот даргох,ига келар, у киши х,аммани уз
тарбияларига олар эдилар".
Жумакули Хумулийнинг мазкур рисолалари Бухоро
амирлигининг сиёсий ва тапщи алоцалари тарихи, йи­
рик давлат арбобларининг фаолияти, ислом дини ва йи­
рик уламоларнинг ижтимоий-маънавий хдётда тутган
урнини тадцик; этишда мух,им манбалардан саналади.
Самарцандлик муфтий Абу Тох,ирхожа Самарцандий
томонидан 1844-1848 йилларда ёзилган "Самария"1аса­
ри Самарканд шах,ри тарихига багишланган булиб, унда
Самарканд номининг келиб чициши хацидаги турлича
царашлар, шахдрнинг барпо этилиш тарихи, тузилиши,
табиий ресурслари, географик жойлашуви, осори атица-
лари, шунингдек, масжид ва мадрасалари, цабристон ва
зиёратгохлари, машхур тарихий шахслари, диний ула-
молари ва уларнинг хдётига оид маълумотлар уз акси­
ни топган2. Асар рус, узбек тилларига таржима цилиниб,
чоп этилган3.
Мирза Шаме Бухорийнинг "Бухоро, Кук,он ва Каш-
царда содир булган айрим воцеалар тугрисида" номли
асари 1860 йилда рус шарцшунос тарихчи олими В.В.
Григорьевнинг илтимосига биноан Оренбургда ёзил­
ган. Асарда XIX асрнинг биринчи ярмида Бухоро, Куцон
1 Абу Тох,ирхожа Самарк;андий. Самария. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:
№600.
2Абу Тох;ирхожа. Самария. - Т., 1991.
3 "Самария", описание древностей и мусульманских святынь Самар­
канда. Перевод В.Л. Вяткина // Справочная книга Самаркандской области.
1898.
ва К^ашк;арда содир булган тарихий всщеалар тасвир-
ланган. Асар муаллифнинг шахсий хотиралари ва куза-
тишлари асосида ёзилган ва унинг рус тилига таржима-
си 1861 йилда В.В. Григорев томонидан изох,лар билан
нашр этилган1.
Бухоро маданий хдётида уз сермах,сул ижоди билан
из к;олдирган яна боцща бир сердирра олим Крри Рах;ма-
туллох, Возех, (1817-1894 йиллар) Бухорода яшаб ижод
цилган тарихчи, шоир, олим ва маърифатпарварлардан
эди. Возех, 1844 йилда мадрасани тамомлаб, мустакдл
равишда тарих, тиббиёт, х,исоб, астрономия ва мантик;-
ни урганган, Куръони каримни тулик; ёд олиб, жуда
яхши к;ироат билан уциганлиги боис тез орада шух,рат
к;озонган. 1853 йилда амир Насруллох,хукмронлиги дав­
рида Возех, яхши сухандонлиги ва нотик;лик мах,орати
туфайли саройга таклиф кдлинган2.
Унинг 1871 йилда ёзилган "Тух,фат ал-ах,боб фи таз-
кират ал-асх,об"3 асарида Бухорода XVIII—XIX асрларда
яшаб ижод к;илган шоирлар, уламою фозиллар х,ак;ида-
ги маълумотлар урин олган. 1880 йилда ёзилган "Кони
лаззат ва хони неъмат"4 номли асарида Бухоро амирли-
ги худудида кенг тарк;алган 227 та таом турлари, хусу­
сан, Урта Осиё, Эрон, х,инд ва араб таомлари таърифи,
улар баъзиларининг тайёрланиш усуллари, таомлар-
нинг фойдали хусусиятлари уз аксини топган. Улар ора-
сида миллий таомлардан палов (ош), холва, мураббо ва
нон турларига алохдца ургу берилган. Таомлар алифбо
тартибида тизимлаштирилган.
1 О некоторых событиях в Бухаре, Коканде и Кашгаре. Записки Мирзы
Шемса Бухари // Ученые записки, издаваемые императорским Казанским
университетом. Кн. I-II. - Казань, 1861.
2 Кори Рах,матуллох, Возех;. УзР ФА ШИ. Кулёзмалар ра^амлари: №110,
50/11, 60, 2745/1, 5021, 2343/Ш, 2336/И, 2304/1,1470, 854/1, 852/1.
3Т. Неъматзода. Возех,. - Душанбе: Ирфон нашриёти, 1976. - Б.66-83.
4Уша жойда. - Б.83-111.
Возех, форс-тожик, турк ва араб тилларида ижод кал­
ган, таржимонлик билан х,ам шугулланган. У Х,отамий
Шайх Бах,оийнинг "Дар ах,воли устзфлоб" асарини турк
тилидан форс-тожик тилига ва Мухдммад ибн Закариё
Розийнинг "Баръус-соъа” деган тиббиётга оид рисоласи-
ни арабчадан форс-тожик тилига таржима х,ам к;илган.
Возех,нинг форс тилида ёзилган "Ак;оид ал-нисо” аса-
рида жамиятда аёлларнинг урни ва уларнинг эътик;од-
лари хусусида маълумотлар келтирилган1. Асар мук;ад-
дима ва 16 та бобдан иборат булиб, унда диний ибодат
амаллари, оила куриш ва никох/ганиш тартиб к;оидала-
ри, чимилдик, билан боглик; урф-одатлар, аёлларни она
булиши ва бола парвариши, аёллар гигиенаси, маданий
х,ордик чицариши ва мусик;а асбоблари, эр-хотин муно-
сабатлари, пазандачилик мах,орати, мех,мон кутиб олиш
маросими каби масалалар уз аксини топган.
Аёлларнинг диний, ахлок;ий, тиббий ва маънавий
тарбияси билан боглик; бу масалалар уз даври учун му-
х,им ах,амиятга эга эди. Асарда Бухорода аёллар амал к;и-
ладиган расм-русумларга таъриф берилганда турли хил
урф-одатлар, улар билан боглик; диний ва болща расм-
русумлар мох,ияти очиб берилган х,амда бидъат ва хуро-
фотлар жиддий танк;ид остига олинган.
Бухоро тарихнавислик мактабида бу даврда солнома-
лар ёзиш анъанасини "Айн ал-таворих"2асари мисолида
куриш мумкин. Асар шу даврда яратилган асарлардан
тубдан фарк; кдлади. Унинг муаллифи бухоролик Хожи
Абдуазим Шарий (Сомий) 1871-1872 йилларда турк та-
рихчиси Котиб Хожи Халифа Челабий (1609-1658 йил-
лар) томонидан ёзилган "Так;вим ал-таворих" ("Умумий
1Кори Радматуллох, Возех;. А^оид ал-нисо. УзР ФА ШИ. К^лёзма разами:
№3759/IV.
2 Хожи Абдуазим Шарий (Сомий). Айн ал-таворих. УзР ФА ШИ. I жилд.
Кулёзма разами: №4216; II жилд. Кулёзма разами: №4217.
лари, Саййид Надр Мух,аммадхоннинг тахтга келиши
каби вокеалар х,ам баён килинади. Хукмдорларга х,амду
сано рух,ида ёзилган бу асарда бирламчи манба сифати­
да "Равзат ал-сафо", "Тарихи Муцимхоний”, “Тарихи Ва­
жи з”, "Тух,фаи хоний", "Тарихи Муин”, “Мажмуаи к;ози”
каби тарихий манбалардан унумли фойдаланилган.
Саййид Мух,аммад Носирхоннинг яна бир асари Бухо­
ро арки тарихига багишланган булиб, "Тахдик;оти арки
Бухоро" (Бухоро арки х,ак;ида тадк;ик;от) деб номланади1.
Унда Бухоро арки худудидаги иншоотларнинг к;ачон ва
ким томонидан курилганлиги х,ак;идаги маълумотлар
урин олган.
Хашмат - Амир Музафффархоннинг угли булиб, 1864
йилда тугилган, тарихий манбаларда Мирсиддик; тура,
Мир Мухдммад Сиддик^он Бухорий тарзида зикр к;и-
линган. Тахаллуси Хашмат, баъзи адабиётларда эса Хиш-
мат деб ёзилган. У отаси хукмронлик к;илган йилларда
Чоржуй вилоятини бопщарган. Амир Абдулахдцхон дав­
рида илм ва ижод билан машгул булган2. Мух,аммад Али
ибн Мух,аммад Сайид Балжувонийнинг ёзишича, у уз
х,овлисида мусик;ий мактаб очган ва Фитрат афандини
мудир этиб тайинлаган3.
1 Саййид Мухдммад Носир Ибн Музаффар. Тах,к;ик;оти арки Бухоро. (Бу­
хоро арки *ак;ида тадк;ик;от. Форс тилидан таржима, сузбоши, изо\лар ва
курсаткичлар F. Каримовники). - 'Г.: Тафаккур, 2009.
2 Мирза Абдал Азим Сами. Таърих-и салатин-и мангитйиа (История
мангитского государства) / Издание текста, предисловие, перевод и при­
мечание Л.М. Епифановой. - М., 1962; Абу Тохирхожа Самария. Наршахий.
Бухоро тарихи. Баёний. Шажараи Хоразмий. Ибрат Фаргона тарихи. - Т.,
1991; Мухдммад Али Балжувоний. Тарихи нофеи. (Тожик тилидан таржи­
ма, сузбоши, изохлар муаллифлари Вох,идов Ш. ва Чориев 3.). - Т.: Акаде­
мия, 2001; Садри Зиё. Наводири Зиёия. Тожик тилидан таржима, кириш,
изохдар т.ф.н. Аминов Б. - Т., 2017; Мирза Салимбек. Тарих-и Салими / Пе­
ревод с таджикского, вводная статья и примечания к.и.н. Н. Норкулов. - Т.:
Академия, 2009. - С.45-46.
3 Мухдммад Али Балжувоний. Тарихи Нофеий. (Фойдали тарих). Ш.
Вох,идов ва Чориев. - Т.: Академия, 2001. - Б.76.

48
Мир Сиддикхон Х,ашмат нафацат тарихий асарлар,
балки шеърлар х,ам ёзган, ижод ах,лига, санъатга х,омий-
лик цилган, жуда бой шахсий кутубхонага эга булган1.
Х,ашмат асарлари орасида "Баёни ах,воли салотини
узбакийа” (Зайли тарихи Муцимхоний) номли тарихий
асар2, газал, мухаммас, цасидалардан тузилган девон,
тазкиралар ("Тазкират ал-шуаро"), “Мажмуаи зоижа
ах,коми нужум" (Юлдузлар х,олати асосида толеномалар
мажмуи), "Мажмуаи ал-баёз" (Адабий-тарихий туплам)
каби асарлар муаллифи эди3. Шунингдек, Х,ашмат хат-
тотлик билан х,ам шугулланган ва бир цанча асарларни
кучирган.
XX аср бошида уз тарихий асарлари билан танилган
яна бир муаллиф - Мирзо Салимбек ибн Мух,аммад Рах,им
Бухорода амир Абдулах,адхон ва амир Олимхон хукмрон-
ликлари даврида масъул лавозимларда - Нурота, Шахри-
сабз, Зиёвуддин, Бойсун, Шеробод, Нарпай вилоятларида
Х.ОКИМ, саройда эса девонбеги, туцсабо, мирохур, бош за-
котчи сифатида хизмат цилган. Унинг цаламига мансуб
"Кашкули Салимий"4, "Жоъме ал-гулзор”5, "Каъб ал-Ахбор
1 Вохидов Ш. Из истории частных библиотек в Бухарском эмирате кон­
ца XIX - начале XX вв. (Опыт реконструкции частных библиотек в Бухаре и
Шахрисабзе) // Иран-наме. №2. 2012. - С.272.
2 "Баёни ах;воли салотини узбакия" - Описание истории узбекских
правителей (Зайли таърихи Мук;имхоний - Продолжение "Мукимханской
истории"; Хашмат. Баёни ах;воли салотини узбакийа. УзР ФА ШИ. Кулёзма
разами: №2663/111.
3 Вохидов Ш.Х. Жизнь, посвященная вечности. О цареевиче Мухам­
мад Сиддик Хашмате, сыне эмира Музаффар (1864-1932): жизнь и на­
учное наследие // Молодой учёный, 2015. №15. - С.494-501; Масалиева
0. Амир Музаффарнинг тарихнавис угиллари // Мозийдан садо, 2004.
2-сон. - Б.30-32; Masaliyeva 0. Unknown historian - sons of emir Muzaffar
// European Applied Sciences. - Germany, 2014. №11 (November). - P.14-
16.
4"Kashkuli Salimiy" (“Salimiyning darveshlar xaltasi"). - Т., 1913.
5Мирзо Салимбек ибн Мух,аммад Радим. Жоъме ал-гулзор. УзР ФА ШИ.
Кулёзма разами: №5729.

49
здикоялари", "Х,икояти Абдулла ибн ал-Муборак”, "Тарихи
Салимий"1номли асарлар сак;ланиб кдлган.
“Кашкули Салимий" номли тарихий асари 1913 йилда
литография да босилган ва Урта Осиёнинг XII асрдан то
XIX асргача булган тарихини уз ичига олган. Асарда шу
даврларда хукмронлик к;илган хукмдорлар, шунингдек,
Россия ва Туркия тарихи билан боглик; вок;еаларнинг
к;иск;ача тарихи баён кдлинган.
“Тарихи Салимий” асари "Кашкули Салимий" асари-
нинг давоми булиб, унинг анча тулдирилган нусхаси
сифатида бах,олаш мумкин. Асар Чингизхон хукмронли-
ги зфнатилган даврдан бошланиб, амир Музаффархон
хукмронлигигача булган воцеалар к;иск;ача ёритилади.
Асосий к;исмда эса 1860-1920 йиллар воцеалари, яъни
амир Музаффархоннинг тахтга чик;ишидан то 1920 йил­
да Бухоро амирлигининг тугатилишигача булган во-
к;еалар баён к;илинади. Муаллиф айнан шу даврда яша-
ганлиги, уз замонасида содир булган вок;еалар гувох,и
булганлиш боис, асарнинг бу цисми биринчи цисмидан
ажралиб туради.
Асарда мах,аллий тарихнавислик анъаналарига кура,
хукмдорлар ни улуглаш якдол намоён булади. Муаллиф
Амир Саййид Музаффархон, амир Абдулах,адхон ва амир
Мух,аммад Олимхон хукмронлик даврларида Бухоро
амирлигининг умумий ах,воли, маъмурий тузилиши, Бу-
хоро-Куцон ва Бухоро-Россия муносабатлари, Х,исоР* Ку~
лоб, Балжувон, Коратегин ва Дарвозда булиб утган исён-
лар, амир Музаффархон томонидан Куцонга к;арши х,ар-
бий юришлар, Уратепа, Х}Ьканд, Кук;он музофотларининг
забт этилиши билан боглик; воцеаларга трггалиб утади.
Шунингдек, асарда уша даврда амал к;илган лавозим-
1 Мирзо Салимбек ибн Мух,аммад Рах,им. Тарихи Салимий. УзР ФА ШИ.
Кулёзма разами: №2016.

50
лар, йирик мансабдор ва амалдорлар, хусусан, вилоят-
лар х,окимлари, ^ушбегилар фаолияти» Бухоро хонлиги
солик; тизими х,ак;ида х,ам маълумотлар келтирилади1.
Абдурах,мон Тамкини Бухорийнинг "Матали ал-фахи-
ра ва маталаб ал-зодира" (Фахр берувчи (Бухоро)нинг
толеъи ва зох,ирий муаммолар) номли назмда ёзилган
тарихий - жугрофий асари кдцимги дунё тарихидан то
муаллифнинг узи яшаган (1915-1916) давргача булган
бой тарихий вок;еаларни уз ичига олган2. 453 варакдан
иборат ушбу асар Абдурах,мон Тамкинининг бетоблиги
ва бевак;т вафоти туфайли тугалланмай к;олган. Асарда
тарихий жараёнларнинг даврий жих,атдан афсонавий
Идрис пайгамбар давридан бошлаб то муаллифнинг узи
яшаган давргача баён этилиши унинг анъанавий ёнда-
шувлар доирасида ва увидан аввал ёзилган асарлар асо­
сида яратилганлигини намоён этади.
Шунингдек, асарда Урта Осиё, Эрон, Яман, Франция-
да содир булган табиат х,одисалари, Мовароуннахр ва
Хуросон шах,арлари тарихи тугрисида к;изик;арли маъ­
лумотлар, узи яшаган даврдаги Бухоро шахри ва унинг
унта тумани, дахдлари, Бухоро дарвозалари, карвонса-
ройлари, х,ар бир туманнинг узига хос географик тузи-
лиши важойлашуви, чегаралари, масофаси, ер майдони,
а^оли сони ва таркиби, турмуш тарзи, касби-кори, ху-
жалиги, хунармандчилик ва савдо ишлари, дех,к;ончи-
лик ва чорвачилиги, тарихий зиёратгох^лари, масжид ва
мадрасалари х,ак;ида батафсил маълумот берилганлиги
унинг манбавий к;имматини янада оширади.
Хон ва беклар хузурида котиб, мунший лавозимлари-
да фаолият юритган тарихчилардан бири Мирзо Абду-
лазим Сомий Бустоний эди. У бир к;атор тарихий асарлар
1Мирза Салимбек. Тарих-и Салими. - Т.: Академия, 2009. - С.137.
z Абдурах,мон Тамкини Бухорий. Матали ал-фахира ва маталаб ал-зох,и-
р». УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №8248.
муаллифи булиб, улар орасида “Мирот ал-хаёл" (Хаёл
кузгуси)1, "Тух,фаи шох,ий" (Шох,нинг тух,фаси), "Тарихи
салотини мангитийа" (Мангитлар хукмдорлари тари­
хи), "Дах,маи шох,он" (Шо\лар да^маси) каби асарлари
эътиборга лойик;.
Мирзо Абдулазим Сомий Бустоний томонидан амир
Абдулахдцхон (1885-1910) даврида унинг топшириги
асосида форс-тожик тилида ёзилган “Тух,фаи шох,ий"
номли асар х,ак;ида алох,ида тухталиш лозим2. Зеро, маз-
кур асарнинг икки хукмдор даврида ёзилган икки хил
нусхаси булиб, биринчиси, яъни "Тух,фаи шох,ий” номли
асари XIX аср охири - XX аср бошларида хукмдор буюрт-
маси асосида ёзилган. Унинг биринчи цисми 1711 йил-
дан то амир Музаффархоннинг тахтга чицишигача, ик-
кинчи цисми амир Музаффархон хукмронлиги даври,
учинчи ва туртинчи цисмлари амир Абдулах,адхон дав­
рига багишланган. Асарда Бухоро амирлигининг ички
ах,воли, Россия империясининг истилочилик юришлари
ва мах,аллий ахдлининг унга царши курашлари уз акси­
ни топган. Асар сарой ах,лига маъкул келмаган ва Мирза
Абдулазим Сомий 1906-1908 йилларда амирдан яши-
риб, "Тарихи салотини мангитийа” номи билан машхур
иккинчи асарини ёзган.
Мирза Абдулазим Сомийнинг "Тарихи салотини ман­
гитийа" (Мангитлар хукмдорлари тарихи) номли асари3
х,ам амир Музаффархон даврига багишланган булиб,
1Мирзо Абдулазим Сомий Бустоний. Мирот ал-хаёл. УзР ФА ШИ. Кулёз-
ма разами: №2188.
2 Мирза Абдулазим Сомий. Тудфаи шо^ий. УзР ФА ШИ. Кулёзмалар
рак;амлари: №1458; 4-330; 7419.
3 Тожикистон Республикаси ФА ШИда сак^панаётган 927/П1-рак;амли
кулёзма билан Узбекистон ФА ШИда сакданаётган 1458-рак;амли кулёзма
к;иёсий солиштирилиб, Л.М. Епифанова томонидан рус тилига таржима к;и-
линган х,амда сузбоши ва зарур изохдари билан 1962 йили Москвада чоп
этилган.

52
унда Россия истилоси арафасидаги ик;тисодий ва сиё-
сий ах,вол, Бухоро-Россия муносабатлари, шунингдек
Самарканд истилоси ва ундан кейин Бухоро амирлиги-
да юз берган вок;еалар анча кенг ва нисбатан холис ёри-
тилганлиги билан ажралиб туради.
Норасмий, яъни амирдан яширин тарзда ёзилган
мазкур асарда аввалгисига нисбатан муаллиф у з фикр-
ларини анча дадил баён к;илганлиги билан эътиборга
лойикдир. Бу даврда мамлакатдаги ах,вол х,ак;идаги тан-
к;идий фикрлар анча дадил ва ошкора сурила бошлаган-
лиги таъсирида муаллиф айрим тарихий вок;еаларга,
хусусан, Абдумалик тура фаолиятига анча хайрихохдик
билан ёндошганлигини к;айд этиш лозим.
Юк;орида келтирилган манбаларнинг к;иск;ача шарх,и
асосида хулоса к;илиб айтганда, бу даврда Бухоро амир-
лигида тарихий манбалар урта аср тарихнавислик анъ-
аналари доирасида давом этди. Урта асрларда яратил­
ган асарлар уларга манбавий асос булиб хизмат к;илди.
Муаллифларнинг аксарияти узи яшаган давр тарихи ва
вок;елиги баёнида уз шахсий кузатувларига асосланган-
лиги уларнинг тарихий манба сифатидаги ах,амиятини
белгилашда мух,им омил булди.
Мазкур даврга мансуб манбаларда йирик хукмдорлар
ва амалдорлар фаолияти, ташщи алок;алар, узаро уруш-
лар, кушни мамлакатлар билан элчилик ва савдо ало-
к;алари, сулолалар тарихи устувор ах,амият касб этган
булиб, сиёсий жараёнлар тарихини урганишда муэдим
манба булиб хизмат к;илади.
Айни пайтда маънавий х,аёт билан боглик; булган ма­
салалар, хусусан, йирик диний уламолар х,аёти ва фао­
лиятига оид тадк;ик;отлар, мамлакатдаги курилиш-бу-
пёдкорлик ишлари ёки жамиятда аёлларнинг тутган
урни ва уларнинг эътик;одлари, тазкира ва маноциблар

53
уша давр ижтимоий-маъанавий, маданий х,аёти хусуси-
да куплаб тарихий маълумотлар билан танишиш имко-
нини беради.
Тарихий манбаларнинг мазмуни ва тарихийлик нук;-
таи назаридан к;иммати куп жих,атдан муаллифларнинг
салох,ияти ва тафаккури билан х,ам боглик; булиб, бу
улар яратган асарлар мазмунида х,ам акс этганлигини
таъкидлаш жоиз. Шу уринда амир хонадонига мансуб
шах,зодалар к;аламига мансуб асарлар, йирик амалдор­
лар ёки таък;ибга учраган мансабдорлар ёки саройга
умуман алок;аси булмаган зиёли шахе томонидан ёзил­
ган асарлар мазмунида, вок;еалар баёнида узига хос ху-
сусиятлар борлигини кузатиш мумкин.
Сарой мух,итининг тарихий х,ак;ик;атни баён этишда
муаррихга таъсири Мирзо Абдулазиз Сомийнинг деяр-
ли бир даврда ёзилган ва айни бир тарихий вок;еалар-
га багишланган икки - "Тух,файи шох,ий" (расмий) ва
"Тарихи салотини Мангития” (норасмий) асарларидаги
фарвда як;к;ол намоён булади.
Баъзи тарихий асарлар нафак;ат минтак;адаги, балки
кушни мамлакатлардаги шах,арлар х,ак;ида х,ам геогра­
фик маълумотлар, табиат х,одисалари, шах;арлар х,аё-
тига оид бой маълумотлари билан эътиборга лойик;.
Бу борада Урта Осиё, Эрон, Яман, Францияда табиат
хдцисалари, Мовароуннах,р ва Хуросон шах;арлари та­
рихи тугрисида маълумотлар урин олган Абдурах,мон
Тамкини Бухорийнинг "Матали ал-фахира ва маталаб
ал-зох,ира" (Фахр берувчи (Бухоро)нинг толеъи ва зо-
х,ирий муаммолар) номли тарихий асарни мисол кел-
тириш мумкин.
Юк;орида к;айд этилган тарихий манбаларнинг к;иск;а
шарх,и бу йуналишда х,али чукур илмий тадк;ик;отлар
зарурлигидан далолат беради.

54
3-§. Кук;он хонлиги тарихий манбалари

Фаргона водийсида тарихнавислик анъаналарининг


шаклланиши XVIII асрнинг иккинчи ярмида, аникроги
Норбзп-абий (1763-1798), Олимхон (1798-1810) хукм-
ронлиги давридан бошланса-да, Амир Умархон хукмрон-
лиги давридан бошлаб анча кенг туе ола бошлади.
Кук;он хонлиги тарихнавислиги буйича Узбекис­
тон ва кушни республикаларда анча самарали изла-
нишлар олиб борилган. Чунончи, Б. Ахмедов1, А. Урин-
боев2, Т. Бейсембиев3, М. Крдирова4, А. Матгозиев5,
X- Бобобеков6, Э. Хуршут7, Ш. Вох,идов8, Д. Сангиро-
1 Ахмедов БА. Историко-географическая литература Средней Азии.
XVI—XVIII вв. - Т., 1985. - С.262; Узбекистон тарихининг манбалари. - Т.,
1991. - Б.268.
2Урунбаев А. Неизвестная рукопись по истории Кокандского ханства //
Изд. АН РУз ССР. Серия обществных наук. 1957. №3. - С.33-38.
3 Бейсембиев Т. "Тарихи Шахрухи" - как исторический источник. Дис...
канд. ист. наук. - Т., 1983; Он же: "Тарихи Шахрухи" - как исторический
источник. - Алма-Ата, 1987; Ibid The Life of Alimqul. A Native Chronicle of
Nineteenth Century Central Asia, Edited and translated by Timur Beisembiev.
- London, 2003; Кокандская историография. Исследование по источнико­
ведению Средней Азии XVIII—XIX веков. - Алматы, 2009.
4 Дилшод. Тарихи мух,ожирон / Нашрга тайёрловчи М. Цодирова. - Т.,
1994. - Б.77-91.
5 Мирзо Олим Мушриф. Ансоб ус-салотин ва таворих ул-хавоцин /
Нашрга тайёрловчилар А. Матгозиев, М. Усмонова. - Т., 1995.
6 Исх,ок;хои Ибрат. Фаргона тарихи / Нашрга тайёрловчилар Бобобе­
ков, М. Хасаний. - Т., 1991. - Б.266-327.
7Хуршут Э. "Мунтахаб ат-таварих" и его списки // Узбекистонда ижти-
моий фанлар. - Т., 1986. №5. - С.41-45.
8 Вахидов Ш.Х. Аваз Мухаммад Аттор Хуканди и его сочинение "Тари­
хи Джаханнамаи". Автореф. дис... канд. ист. наук. - Т., 1990; Аваз Мухаммад
Аттор Хуцандий. Тарихи жах,оннамойи / форсчадан Ш. Вохидов таржимаси
// Шарк; Юлдузи, 1991. №8. - Б.119-137; Сочинение Фазли Фаргани "Умар-
нома” // Адабий мерос, 1995. №3. - Б.28-33; К|ук;он тарихчилари: Фазлий ва
Мушриф. - Т., 1996. - Б.24; Мух,аммад Юнус Тоиб. Тарихи Алимкули Амир-
лашкар / Нашрга тайёрловчи Ш. Вохидов // Шарк; Юлдузи. - Т., 1996. №1. -
13.215-223; Мух,аммад Юнус Тоиб. Тарихи Алимкули Амирлашкар / Нашрга
тайёрловчи Ш. Вохидов // Шарк; Юлдузи. - Т., 1996. №2. - Б.208-223; Шу
муаллиф. XIX-XX аср бошларида Кук;он хонлигида тарихнависликнинг ри-

55
ва1, У. Султонов2, О. Жалилов3, У. Булдук4, Я. Кавах,ара5,
Н. Терлетский6 каби олимлар томонидан Кук;он хонлиги-
да яратилган к;атор асарлар манбашунослик йуналишида
тадк^ик; этилиб, таржима ва табдил к;илиниб нашр этил­
ди. А. Кдюмов7, А. Мухторов8, Р. Набиев9, X,. Бобобеков10,
X,. Зиёев11, 3. Илх,омов12, Б. Турсунов13, Ш. Махмудов14,
вожланиши. Тарих фанлари док... дис. - Т., 1998; Кук;он хонлигида тарихна­
вислик. - Т., 2010. - Б.315.
1 Сангирова Д. "Тарихи Азизий” - чор мустамлакачилиги даврига оид
мух,им тарихий манба. Тарих фан. ном... дис. - Т., 2000.
2 Султонов У. Мух;аммад Солих^ужа ва унинг "Тарихи жадидаи Тош-
канд” асари. - Т., 2009.
3 Мухдммад Умар кори Умидий Маргилоний. Мактубчаи хон. Нашрга
тайёрловчи О. Жалилов. - Т., 2007.
4Bulduk U. Hokand hanligi ve Ibret’in Fergana tarihi. - Ankara, 2006.
5 Muhammad Hakim khan. Muntakhab al-tawarikh. Selekted history. Vol.II,
Edited by Yayoi Kawahara & Koichi Haneda. - Tokyo: ILCAA, 2006. - P.716.
6 Terletsky N. Some Data about the Erly Works of the Khuqand Historiog­
raphy // Manuscripta Orientalia. International journal for Oriental Manuacript
Reserch. St. Peterburg. V o l.ll No.l. March 2005. - P.3-19.
7Каюмов А.П. Кук;он адабий мух,ити. - Т., 1961.
8 Мухтаров А. Очерк истории Ура-Тюбинского владения в XIX в. - Ду­
шанбе, 1964.
9 Набиев Р.Н. Из истории Кокандского ханства. (Феодальное хозяйство
Худояр - хана). - Т., 1973; Он же: Уникальный источник по истории Коканд­
ского ханства // Общественные науки в Узбекистане, 1974. №4. - С.33-39.
10 Бобобеков Х-Н. Кук;он тарихи. - Т., 1996.
11 Зиёев X,. Туркистонда Россия тажовузи ва хукмронлигига к;арши ку-
раш. - Т., 1998.
12 Илх,омов З.А. Аликули Амирлашкар ва унинг Кукон хонлиги сиёсий
тарихида тутган урни. Тарих фан. ном... дис. - Т., 2004; Уша муаллиф: Амир­
лашкар тарихи. - Т., 2008. - Б.132.
13Турсунов Б.Я. Кук;он хонлигида х;арбий иш ва кушин: х;олати, бопща-
руви, анъаналари (XIX асрнинг 70-йилларигача): Тарих фан. ном... дис. - Т.,
2006.146-варак;.
14Махмудов Ш. Кук;он хонлигининг маъмурий-бопщарув тизими (1709-
1876 йй.). - Т., 2007; Mahmudov Sh. Selcukluler tarihi "Muntahab ut-tewarih"de:
yorum ve tahlil // II-Uluslararasi Selcuklu kultur ve Medeniyeti Sempozyumu.
19-22 October 2011. - Konya-Turkiye. - S.115; Mahmudov Sh. Muhammed
Haldm Han Tore’nin "Miintehabii’t-tevarih" eserine seyahat-name olarak bir
bakij // Orta Cag Islam Dunyasinda Seyyahlar ve Seyahatnameleri Uluslararasi
Sempozyumu. 13-15 Ekim 2016 / Konya. - S.58-59; Mahmudov Sh. “Mektupfe-i

56
Ш. Кулдошев1, 3. Мадрах,имов2, Б. Бобожонов3, С. Леви4,
3. Камалова5, Ж. Абдукаримов6 каби олимлар эса К]ук;он
хонлиги тарихига оид илмий тадк;ик;отларда бу даврда
яратилган манбаларни илмий муомалага киритдилар.
Кук;он хонлигида яратилган тарихий манбаларнинг
аксарияти мусулмон тарихнавислиги анъаналарига
кура, Мух,аммад пайгамбар (с.а.в.)га наът билан бошла-
ниб, баъзилари муаллиф яшаган замондан, баъзила-
ри эса Кук;он хонлигининг пайдо булиш тарихига оид
ривоятлар (Олтин Бешик афсонаси) хдмда аник; тарихий
шахслар фаолияти билан богланган х,олда бошланган-
лигини кузатиш мумкин.
Даврий жих,атдан уларни Кук,он хонлиги даврида
ёзилган ва хонлик тугатилганидан кейин битилган
асарларга булиш мумкин. Хонлик даврида 20 дан ортик;,
Кук;он хонлиги тугатилгандан сунг эса унинг тарихига
багишланган 10 дан ортик; асарлар ёзилди.
Кук;он хонлигига оид манбалар орасида хукмдор-
han" eserinde Sultan II. Abdulhamid: yorum ve tahlil // The International
Congress on Sultan Abdul Hamid II and His Era on the Occasion o f the Centenaiy
o f His Death. - istanbul, 2018. - S.46-47; Mahmudov Sh. "Miintehabii’t-Tevarih"
Eserinde Yildinm Bayezid: Yorum Ve Tahlil // Uluslararasi Yildirim Bayezid
Sempozyumu bildiriler kitabi. Yayina hazirlayanlar Hasan Basri Ocalan, Yusuf
Ziya Karaaslan. - Ankara, 2019. - S.45-49.
1 Кулдошев LU. Кук;он хонлиги ва Хитой (Чинг империяси) уртасидаги
дипломатик муносабатлар. - Т., 2019.
2 Мадрах,имов 3. Кук;он хонлигида савдо муносабатлари. - Т., 2014.
3 Бабаджанов Б. Кокандское ханства: власть, политика, религия. - Таш-
кент-Токио: Янги нашр, 2010.
4 Levi S. The Ferghana Valley at the Crossroads o f W orld History: The Rise of
Khoqand, 1709-1822 // Journal o f Global Histori. 2007. Vol.2. №2; Levi S. The
Rise and Fall o f Khoqand 1709-1876. Central Asia in the global age. University
o f Pittsburgh Press. 2017.
5 Kamalova Z. Hokand Hanliginin Son Hiikumdari. Hiidayar Han ve donemi
(1845-1875) Fergana vadisinde Rus ijgali. - Istanbul, 2020.
6Абдукаримов Ж. Политическое положение Ура-тюбинского владения
и Худжанда в начале XVIII - до 40-х гг. XIX в. (по материалам "Мунтахаб
ат-таварих" Мухдммада Хакимхана). Автореф. д и с .... канд. ист. наук. - Ду­
шанбе, 2020.

57
ларга багишлаб ёзилган асарлар алох;ида урин тутади.
Хукмдорнинг тахтга келиши ва фаолияти билан бирга
хонликдаги ижтимоий-сиёсий жараёнларни х,ам акс эт-
тирган бу асарлардан Умархонга багишланган "Умарно-
ма", "Шодномайи Умархоний” (Шох,номайи Нусратпоём),
Мух,аммад Алихонга багишланган “Вок;еоти Мух,аммад
Алихон" х,амда Худоёрхонга багишланган "Зафарно-
маи Худоёрхон” асарларини к;айд этиш мумкин. Бундан
таищари, Кук;он хонлиги сиёсий тарихида мух,им урин
тутган давлат арбоблари - М улла Аликули амирлаш-
кар х;амда Ёкуббек Бадавлатларга багишланган тарихий
асарлар х,ам битилган булиб, улар хонликдаги сиёсий
жараёнларга алох,ида ургу к;аратилганлиги билан ажра-
либ туради.
Фаргона водийсида яратилган илк тарихий асар Ку­
боида яшаган уламо ва Акмал тахаллуси билан ижод
к;илган шоир Шер Мух,аммад Хук;андийнинг “Амирно-
ма" асари эди. Ушбу асарнинг ягона нусхаси Узбекистон
Фанлар академияси Шарк;шунослик институти кулёз-
малар фондида са^ланади1. Асарда к;айд этилган "Олтин
Бешик" афсонаси орк;али Кук;он хукмдорларининг ке-
либ чик;ишини Зах,ириддин Мухаммад Бобур шахси би­
лан богланиши кейинчалик бошк;а тарихий асарларда
х,ам к;айтарилганлиги кузатилади2.
"Амирнома" асарининг дастлабки боблари “Сиёсатно-
ма”, "Панднома" жанрида ёзилган булиб, унда бопщарув
сиёсати, амирлар, хукмдорлар, олим ва шоирларга наси-
х,ат х;амда маслах,атларга алох;ида урин берилган, шу би­

1 Шер Мух,аммад Хук;андий. Амирнома. УзР Ф А ШИ. Кулёзма разами:


№2322.
2 Журабоев О. Тарихий вок;елик;нинг адабий манбаларда акс этиши //
Узбекистон тарихининг долзарб масалалари ёш олимлар тадк;ик;отларида:
асосий йуналишлар ва ёндашувлар мавзусидаги анжуман материаллари
туплами. - Т.: Фан, 2010. - Б.67.

58
лан бирга Олимхоннинг х,арбий юришлари х,ам уз акси-
ни топган.
XIX аср бошларида хукмронлик к;илган Кук;он хони
амир Умархон (1810-1822) даврида яратилган, "Умар-
нома" деб номланган тарихий асар саройда "Малик
уш-шуаро” - шоирларнинг рах,бари, етакчиси деган ун-
вонга эга булган ицтидорли шоир Абдулкарим Фазлий
Намангоний к;аламига мансуб эди. Назмий усулда яра­
тилган ушбу йирик тарихий асар "Зафарномаи Умархон”
деб х,ам номланган. Ушбу асарнинг ягона нусхаси Россия
Фанлар академияси Шарк; кулёзмалари институтида
сацланади1.
"Умарнома” асари жуда чиройли хуснихат билан ку-
чирилганлиги ва аввалги сах,ифалар нак;шлар ва олтин
сувлари билан безатилганлиги унинг буюртма асосида
Кук;он хукмдори Умархон учун махсус совга сифатида
тайёрланганлигини англатади. Асарда Кук;он хонлари
тарихи Шохруххон (1709-1721)дан бошлаб баён к;или-
нади2. Фазлий Кук;он хонларини насабини сох,ибк;ирон
Амир Темурга боглаб, тегиш ли к;исмига "Дар баёни наел
ва авлоди Темурхон сох.ибцирон” деб сарлавх,а куйган.
Бу билан муаллиф К[ук;он хонларини Амир Темурнинг
авлоди эканлигига ургу бериб, буни алох,ида таъкид-
лайди. Фазлий уз асарида "Олтин Бешик” ривоятини
келтирмаса-да, у х;ам Куцоннинг биринчи хукмдори
Шох,руххоннинг шажарасини Зах,ириддин Мух,аммад Бо-
бурга боглайди.
Фазлийнинг "Умарнома" асари Кук;он тарихнавислик
мактабининг кейинги даврда ривожланишига асосий
туртки берган асар эди. Асар Куцон хонлигида назмда
яратилган тарихий асарлар ичида энг кучли бадиятда
1Абдулкарим Фазлий Намангоний. Умарнома. Россия ФА ИЩИ. Кулёзма
разами: №С2467.
2Уша жойда. 20а-варак;.

59
ёзилган булиб, кейинги даврда ёзилган назмий асарлар-
дан юксак суз мах,орати билан ажралиб туради.
Фазлий Намангонийнинг "Мажмуаи шоирон" номли
иккинчи асарида эса Кук;он адабий мух,итида ижод к а л­
ган шоирлар х,ак;ида маълумотлар, уларнинг ижодидан
намуналар келтирилган булиб, шу даврда хонликдаги
маданий даётни урганишда мух,им манба булиб х,исоб-
ланади1.
Амир Умархон даврида унинг буюртмаси асосида яра­
тилган кейинги асар Мирзо К;аландар Мушриф Исфара-
гийнинг "Шох,номайи Нусратпоём” асари булди. Ушбу
асарнинг бир нусхаси Россия Фанлар академияси Шарк;
кулёзмалари институтида2, яна бир нусхаси эса Тожикис-
тон Фанлар академияси Шарщцунослик институтида3
сак;ланади. Мирзо Цаландар Мушриф Исфарагий Кук;он
хонлиги давлат бовщарувида фаолият юритган амал-
дорлардан бири булиб, асли Исфарадан булган. Фазлий
уни уз даврида "шоирларнинг сараси" деб таърифлаган4.
Мирзо К^аландар Мушриф нафак;ат истеъдодли шоир,
фикрсда кучли билим сох,иби булган. Шу боис Умархон
хукмронлигида у Кук;он хонлиги марказий давлат бош-
к;арувидаги к;ози аскарлик лавозимига тайинланган.
Умархон насрий асар назмда ёзилганидан кура бар-
чага тушунарлирок; булишини х,исобга олиб, Мирзо Ца-
ландар Мушрифга Абдулкарим Фазлийнинг "Умарнома"
асарини насрга угиришни топширган, зеро, Мирзо Ца-
ландар Мушриф суз санъатининг устаси эди.
1 Абдулкарим Ф азлий Намангоний. Мажмуаи шоирон. (М асъул мух,ар-
рир Б. Абдух;алимов). - Т.: Фан, 2018.
2 Мирзо Кдландар Мушриф. Шох;номаи нусратпаём. Россия ФА ЦЩИ.
Кулёзма разами: №С471.
3Мирзо Кдландар Мушриф. Шох;номаи нусратпаём. Тожикистон ФА ШИ.
Кулёзма разами: №10088.
4 Абдулкарим Фазлий Намангоний. Мажмуаи шоирон. Масъул мух,ар-
рир Б. Абдухдлимов. - Т.: Фан, 2018. - Б.31.

60
"Шох,номаи нусратпоём” асарида уша даврдаги сиё­
сий ах,вол, минтак;ада Бухоро амирлигининг олиб бор-
ган сиёсати, унга к;арши Кук;он хони амир Умархон ва
Хива хони Мух,аммад Рах,имхон (1806-1825) уртасида
тузилган хдрбий иттифок; тугрисида мух,им тарихий
маълумотлар келтирилади.
Кук;он тарихнавислигида Дилшоди Барнонинг "Та­
рихи Мух,ожирон" асари узига хос урин тутади. Мазкур
асарнинг узбек ва тожик тилларида ёзилган икки нус-
хаси мавжуд. Асарнинг узбек тилидаги нусхаси Узбекис­
тон Фанлар академияси Шарк;шунослик институтида
сак^анади1. Уз даврида камёб вок;еа булган аёл муаррих
томонидан битилган ушбу асар муаллифи Дилшоди
Барно нафак;ат к;обилиятли тарихчи, балки истеъдодли
шоира ва уз навбатида бир неча ицтидорли шоираларни
тарбиялаган муаллима булган. У узбек ва тожик т и лла ­
рида 40 дан ортик;газаллар х,ам яратган2.
"Тарихи мудожирон" асарида Дилшоди Барно Умар-
хоннинг 1816 йилда Уратепага юриши, у ернинг ах,оли-
сини Умархоннинг номига барпо цилинган Шахрихон
шахрига кучириб келиниш тарихини шу вок;еаларни уз
бошидан кечирган жонли гувох, сифатида баён цилган.
Шунингдек, асарда уша даврдаги истеъдодли шоира
аёллар х,ак;ида х,ам маълумотлар келтирилган. Дилшоди
Барно ушбу асарида икки давр тарихини, яъни хонлик
даври ва хонлик тугатилгандан кейинги даврни к;иёсий
тах^лил к;илганлиги унинг к;имматини янада оширади.
Амир Умархондан кейинги даврда хукмронлик к а л­
ган Кук;онхони Мух,аммад Алихон (1822-1842)га багиш­
ланган асар х,ам аёл муаррих к;аламига мансуб булиб,
1 Дилшоди Барно. Тарихи мухржирон. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:
№1207.
2Дилшод, Анбар Отин. Тузувчи ва суз боши муаллифи Мах;буба К,одиро-
в а . - ’Г.: Фан, 1994. - Б.7.

61
унинг муаллифи шоира Увайсий эди. Увайсий Кук;он
адабий мух,итида кузга куринган шоиралардан бири бу­
либ, амир Умархоннинг турмуш уртоги, Нодира тахал-
луси билан ижод к;илган шоира Мохдаройимнинг усто-
зи булган. Увайсий Нодиранинг таклифи билан Кук;онга
келиб саройда ижод килган ва узининг "Воцеоти Мух,ам-
мад Алихон”1 номли тарихий достон жанридаги асари-
ни яратган.
Асарда Кук;он хони Мух,аммад Алихон (1822-1842)-
нинг таваллуд топиши, тахтга зпгириши, Кршгар юри-
шига тайёргарлик учун фармон бергани келтирилган.
Цошгар юриши х,ак;идаги вок;еалар назмда баён этилган,
аммо асар тугалланмай долган. Чунки унда 1842 йил
воцеалари, яъни Бухоро амири Насруллохоннинг мам-
лакатни иш гол к;илиши уз аксини топмаган, вах,оланки,
бу вацтда Увайсий шу шах,арда яшар эди.
1842 йил вок;еалари бопща асарларда, хусусан, Мут-
рибнинг "Шох,номаи Девона Мутриб"2 номли ва Анда-
либнинг “Шох,номаи Девона Андалиб”3 асарларида х;ам
уз аксини топган. Ушбу икки асарда х,ам Кукон хонли-
гига Амир Насруллохоннинг хужуми, Мух,аммад Алихон
ва Султон Мах,мудхоннинг к;атл кдлиниши, Иброх,им ха-
ёлни Кукрнга ноиб этиб белгиланиши, Шералихоннинг
тахтни кулга киритиши ва Бухоро кушинига к;арши
х,аракатларда зафар кучиши каби тарихий жараёнлар
баён к;илинади.
Мух,аммад Х,акимхон туранинг "Мунтахаб ал-таворих”
номли асари Кук;он тарихнавислигидаги йирик асар-
лардан биридир. Ушбу асарнинг узбек ва форс-тожик

1 Увайсий. Вок;еоти Мух,аммад Алихон. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:


№1837.
2Мутриб. Шох;номаи Девона Мутриб. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №596.
3Андалиб. Шох,номаи Девона Андалиб. УзР Ф А ШИ. Кулёзма рак;амлари:
№696/1 ва 596/II.

62
тилларидаги нусхалари бугунги кунда Узбекистонда1,
Тожикистонда2, Россия Фанлар академияси Шарк;шунос-
лик института3 фондларида сак;ланмок;да.
Мух,аммад Х,акимхон тура Кук;он хонлари ва амалдор-
лари авлодига мансуб булиб, ёшлигидан саройда амир
Умархоннинг угли Мух,аммад Алихон билан бирга вояга
етган. Умархон вафот этгандан сунг Кук;он хонлиги тах­
тига утарган Мухаммад Алихон (1822-1842) даврида
Х,акимхон тура маъмурий маркази Туракургон булган
Наманган вилояти х,окими вазифасида фаолият юритган,
отаси эса шайхулислом мансабида булган.
Амир Умархон вафоти муносабати билан Х,акимхон
тура оиласи тахтга даъвогарлик к;илиб, сиёсий хдракат-
лар тепасида турганлиги боис мухолиф сифатида кури-
либ, мамлакатдан чицариб юборилган. Карийб етти
йил мобайнида Россия, Онадули, Шом, Миср, Арабистон,
Эрон каби мамлакатларда булган Мухаммад Х,акимхон
тура рус ва араб тилларини урганади. Шу юртларда кур­
ган кечирганларини уз асарида батафсил таърифлайди.
Шу боис мазкур асарда нафак;ат Кук;он хонлиги, бал­
ки бутун минтак;а х,амда кушни мамлакатлар, Россия
шах,арлари (Шамай, Омск, Астрахань, Кубан), Усмоний-
лар давлати, Арабистон, Миср ва Эрон мамлакатлари
х,ак;ида цимматли тарихий маълумотлар х,амда узининг
шахсий кечмишлари уз аксини топади. Сафар асносида
х,аж зиёратини бажариб, Эрон оркдли Бухорога цайтгач,
Шахрисабз вилоятида яшаб к;олади4.
1 Мухаммад Х,акимхон ибн Маъсумхон тура. Мунтахаб ал-таворих. УзР
Ф А ШИ. Кулёзма рак;амлари: №592, 594, 596.
3 Мух,аммад Х,акимхон ибн Маъсумхон тура. Мунтахаб ал-таворих. Тожи-
кистон ФА ШИ. Кулёзма разами: №63.
3 Мухаммад Хдкимхон ибн Маъсумхон тура. Мутнтахаб ал-таворих. РФА
ИЩИ Кулёзма рак;амлари: №С470; Д90; Д225.
4 Хуршут Э. “Мунтахаб ал-таворих" XVIII—XIX асрлардаги Урта Осиё ва
унга кушни юртлар тарихи буйича манба сифатида // Узбекистонда ижти-

63
"Мунтахаб ал-таворих” асарида XIX асрнинг биринчи
ярмига к;адар кечган сиёсий жараёнлар, хонликнинг маъ-
мурий бовщарувига оид маълумотлар алох,ида ахдмият-
га эга. Зеро, Хакимхон т)фа келиб чик;иши ота томондан
Маадуми Аъзамга богланган, онаси эса Норбутахоннинг
к;изи булган. Сиёсий вазият ва сарой хдётини жуда яхши
билганлиги боис муаллиф давлат боищарувидаги жуда
куп масалалардан анча яхши хабардор булган.
Асарда Кук;он хонлиги ташкил топиш давридан бош­
лаб, Фаргона водийсидаги сиёсий жараёнлар, Шох,рух-
бийнингугли Абдурах,имбий давридан бошлаб то Олим-
хон ва Умархон хукмронликлари давридаги хукмдор-
ларнинг фаолиятига дойр мух,им маълумотлар келти-
рилган.
Мазкур асарда нафак;ат Кук;он хонлиги, балки Бухоро
ва Хива хонликлари билан узаро муносабатлар, сиёсий
жараёнлар ва вок;еалар, кушни давлатлар х,амда Россия
империяси, Усмонли давлати х,ак;ида жуда к;имматли
тарихий, этнографик, географик, топографик, топони-
мик маълумотлар, Хива, Хужанд, Кук;он, Бухоро шахдр-
лари таърифи к;айд этилган. Уратепа, Шах,рисабз, Хисор,
Коратегин, Кулоб бекликлари х,ак;ида, шунингдек, муал­
лиф узи яхши билган давлат арбоблари ва нуфузли ки-
шилар хдк;ида х,ам к;имматли маълумотлар келтирган.
Минтак;а тарихини урганишда к;имматли манба бу­
либ хизмат к;илиб келаётган ушбу асарда айрим чал-
кашликлар х,ам учрайди, хусусан, айрим хукмдорлар,
жугрофий номлар ва 1842 йилда Бухоро амири Насрул-
лох,нинг Кук;он хонлигига к;арши юришларига дойр маъ­
лумотлар танк;идий урганишни так;озо этади1.
моий фанлар. №7. 1984; Уша муаллиф. "Мунтахаб ал-таворих" ва унинг
манбалари / / Узбекистонда ижтимоий фанлар. №12.1986.
1 Асар сафарнома сифатида х,ам катта ах,амиятга эгалиги боис, кейинги
к;исмларда батафсил тухталиб утилади.

64
Абдулгаффорбойнинг "Зафарномайи Худоёрхон"1аса-
рида Худоёрхоннинг биринчи хукмронлиги йилларида
Кук;он хонлиги давлат бопщарувида к;ипчок; уругининг
таъсири ва сиёсий мавк;еининг ортиб бориши, бу жа-
раёнларда Мусулмонкули мингбошининг роли, Худоёр­
хоннинг к;ипчок;ларга нисбатан олиб борган сиёсати ва
уз хукуматини мустах,камлашга булган интилиши нати-
жалари, Ок;масжид цалъасининг кулдан кетиши каби та­
рихий жараёнлар уз ифодасини топган.
Ш. Вох,идов томонидан "Зафарномайи Худоёрхон" аса­
ри махсус топширик; асосида ёки хукмдорнинг марх,а-
матига сазовор булиш ниятида ёзилганлиги тахмин
цилинади2. Асар муаллифи саройда мунший сифатида
хизмат к;илган ва Худоёрхонни улуглашга х,аракат к;ил-
ган булса-да, унда келтирилган маълумотлар тарихий
жараёнларнинг мохдятини тушунишга ёрдам беради.
Асарда Худоёрхоннинг ёш булишига царамасдан мам-
лакатда юзага келган этник зиддиятни бартараф этиш
учун олиб борилган саъй-х,аракатлари уз аксини топган.
Шавк;ийнинг "Жангномаи Худоёрхон"3номли асарида
Худоёрхоннинг к;ипчокларга нисбатан олиб борган сиё­
сий хдракатлари келтирилган. М улла Шавк;ий уз асари­
да сиёсий вазиятни тахдил к;илиш асосида Мусулмонку-
лининг х,окимиятни тулик; назорат к;илиши ок;ибатида
Худоёрхонинг хукмдор сифатидаги ролини тортиб ол-
ганлиги, ципчокдарнинг хукуматга царши олиб борган
хиёнати, уларнинг уруг-аймои;чилиги туфайли этник
зиддиятларни юзага келганлиги, уларга к;арши к;атъий

1Абдулгаффорбой. Зафарномайи Худоёрхон. УзР ФА ШИ. Кулёзма раза­


ми: №598; 599/11.
2 Болидов Ш. Ку^он хонлигида тарихшунослик. - Т.: Академнашр, 2010.
- Б.190.
3 М улло Шавк;ий. Жангномаи Худоёрхон. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:
№599.

65
х,аракатлар натижасида Худоёрхон уз х,окимиятини тик-
лашга эришганлиги к^фсатиб берилган.
Куцон хонлигининг XIX аср тарихини урганишда
Абу Убайдуллох, Мух,аммад Тошкандийнинг 1874-75
йилларда ёзилган "Хулосат ал-ах,вол" асари мух,им
урин тутади1. Бу асарнинг ягона нусхаси Узбекистон
Фанлар академияси Шарцшунослик институти фон-
дида сак^анади2. Тошкентда тугилган, 12 ёшида Куъ-
ронни ёд олган, уз даврининг билимдони булган Абу
Убайдуллох, Мухаммад (Эш онхуж а)нингуш бу асари бо-
лалик йилларидаги кечинмалари билан боглик; вок;еа-
лардан бошланади. Асар Тошкентда Россия империя-
си ^укмронлиги }ф натилган даврда ёзилганлиги боис
Кук;он хонлигининг сунгги боск;ичидаги муаммолар,
хусусан, 1850-1860 йилларда ах,олидан цушимча со-
лик;лар йигилиши, тахт учун фитналар тугрисида анча
дадил фикр билдирилганлиги билан ажралиб туради.
Унда хонликнинг тугатилишидан аввалги 30 йиллик
сиёсий, ижтимоий-ицтисодий х,аёти, айник;са, Россия
империясининг Тошкентни босиб олиши тугрисида
цимматли м аълум отлар келтирилади.
Кук;он хонлиги тарихига дойр мух^м маълумотларга
эга булган тарихий асарлардан яна бири Тожир тахал-
луси билан ижод к;илган муаррихнинг "Гаройиби си-
пох,” асаридир. Ушбу асарнинг ягона нусхаси Узбекис­
тон Фанлар академияси Шарщпунослик институтида
сакданади3. Асар муаллифининг шахси, касби х,ак;ида
маълумотлар х,озирча аник^ханмаган. Унда хонликнинг
хдрбий кушини, тапщи сиёсати ва дипломатик алок;ала-

1 Собрание восточных рукописей ИВ АНРУз: История / Составители:


Д.Ю. Юсупова, Р.П. Джалилова. - Т., 1998. №568.
2 Абу Убайдуллох, Мухаммад Эшонхужа Тошкандий. Хулосат ул-ах,вол.
УзР ФА ШИ. Кулёзма рак,ами: №2084.
3Тожир. Гаройиби сипох,- УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №5409.

66
рига дойр мух,им маълумотлар к;айд этилади. Айник;са,
Умархон даврида К[ук;он-Бухоро муносабатларининг
ижобий туе олгани, Умархон вафотидан сунг Кук;он
тахтига давогарлар уртасидаги кураш, Мухдммад А л и ­
хон хукмронлигида Чин империясига юборилган Аъ-
лам пошша бош чилигидаги элчилик, Истанбулга ю бо­
рилган дипломатии миссия, 1842 йилги Кук;он-Бухоро
муносабатлари тугрисидаги мух,им маълумотлар урин
олган.
Кук;он тарихнавислигида алох,ида урин тутган Аваз
Мух,аммад Аттор Хук;андий "Тарихи жахрннамойи"1 ва
"Тух,фат ал-таворихи хоний” номли асарлар яратган ис-
теъдодли тарихчи булган. У уз касби - атторлик билан
ш угулланиб юрган вацтларида форсийда ёзилган ки-
тобларни кучириш билан х,ам машгул булганлиги туг­
рисида хабар беради. “Мунтахаб ал-таворих" асаридан
нусха кучириш жараёнида куплаб тарихий вок;еликка
дойр хатолар учраши унинг "Тарихи жах,оннамойи" аса-
рининг яратилишига сабаб булганлигини к;айд этади.
"Тарихи жах,оннамойи" асари икки жилддан иборат
булиб, биринчи жилди Одам алайх,иссалом, пайгамбар-
лар, Мухдммад алайх,иссалом, халифалар, Уммавийлар
ва Аббосийлар халифалиги таърифи билан бошланиб,
узбек давлатчилиги тарихидаги сулолалар х,амда Бобур
ва Бобурийлар даври тарихи билан якунланади. Ушбу
к;исмда муаллиф куплаб тарихчиларнинг асарларидан
ик;тибослар келтиради. Мазкур асар Россия Фанлар ака­
демияси Шарк; кулёзмалари инситути фондида сак;лана-
ди2. Асарнинг иккинчи жилди эса Кук;он хонлиги тари­
хига багишланган булиб, бу китоб Узбекистан Фанлар
1 Вохидов Ш.Х. Аваз Мухаммад Аттар Хуканди и его сочинение "Тарихи
Джаханнамаи” : Автореф. дис... канд. истор. наук. - Т., 1990. - С.20.
2Аваз Мухдммад Аттор. Тарихи жах,оннамойи. Россия ФА ИЩИ. Кулёзма
разами: №С439.

67
академияси Шарк;шунослик институти фондида сак;ла-
нади1. Аваз Мух,аммад Аттор куплаб тарихий манбалар-
дан унумли фойдаланган.
"Тарихи жахрннамойи” бирор бир махсус буюртма
асосида ёки хукмдорларнинг топширигига кура ёзилма-
ганлиги асарнинг к;имматини оширади. Аваз Мух,аммад
Аттор уз давридаги муаммоларга муносабат билдира
олган тарихчи сифатида гавдаланади. Бу х,олат айник;са,
муаллифнинг Россия империяси боск;ини арафасида Бу­
хоро амири Музаффархоннинг Кук;онга нисбатан тутган
сиёсатини цаттик; к;оралашида ящ ф л намоён булади.
Кук;он хонлиги тарихига дойр асарлардан яна бири
хонликнинг х,арбий кушинида хизмат к;илган Мулла
Ниёз Мух,аммад Хук,андийнинг "Тарихи Шох,рух,ий” аса-
ридир. Мазкур асарнинг форс тилидаги бир нусхаси
Россия Фанлар академияси Шарк; кулёзмалари институ-
тида2, Узбекистан Фанлар академияси Шарк;шунослик
институтида форс-тожик3 ва узбек тилларидаги4 нус-
халари сацланган, 1885 йилда Н. Пантусов томонидан
Крзонда тошбосма усулда нашр к;илинган5 ва замона-
вий тадк;ик;отчилар томонидан анча чукур урганилган6.
Ушбу асарни мукаммал урганган Т. Бейсембиев унинг 8
та нусхасининг руйхатини курсатади7.
1 Аваз Мухаммад Аттор. Тарихи жахрннамойи. УзР Ф А ШИ Кулёзма
разами: №9455.
2 Ниёз Мухдммад Хуцандий. Тарихи Шох,рух,ий. РФА Шарк; кулёзмалари
институти. Кулёзма разами: №С467.
3 Ниёз Мух,аммад Хук;андий. Тарихи Шохрух,ий. УзР Ф А ШИ. Кулёзма
разами: №1787.
4Уша ерда. Кулёзма разами: №4463/1.
5 Таарих Шахрохи. История владетелей Ферганы. Сочинение молы Ни-
язи Мухаммед бен Ашур Мухаммед хокандца, изданная П.Н. Пантусовым.
- Казань, 1885.
6 Бейсембиев Т.К. Тарих-и Шахрухи - как исторический источник. - А л ­
ма-Ата, 1987. - С.200.
7 Бейсембиев Т.К. Тарих-и Шахрухи - как исторический источник. -
С.166.

68
"Тарихи Шох,рух,ий"да Куцон хонлигининг вужудга
келишидан 1870 йилларгача булиб jhrraH тарихий жа­
раёнлар, хусусан, 1860-1865 йилларда Кук;он хонлиги-
га к;арши Россия империясининг х,арбий босцини, мам-
лакат ахдлисининг бунга царши ватан мудофааси учун
олиб борган жанглари уз аксини топган.
Кук;он хонлиги тугатилгандан сунг яратилган тари­
хий асарларда х,ам уш бу асардан манба сифатида унум-
ли фойдаланилган ва ундаги айрим чалкаш ликлар ке­
йинги даврда ёзилган асарларга х,ам утиб борган. Хусу­
сан, "Тарихи Шох,рух,ий"да Мух,аммад Алихон хукмдор-
лигининг 9-йилида Жахрнгирхон туранингугли Бузрук-
хон тура уз тарафдорлари билан Кршгарга кетганлиги
х,ак;идаги нотугри маълумот шулар жумласидандир1.
Аслида бу вок;еа Бузрукхон тура билан эмас, айнан Жа-
х,онгирхон туранингузи билан боглик; булиб, Мух,аммад
Алихон хукмронлигининг 9-йилида эмас, 1826 йилда
руй берган эди.
Кук;он тарихнавислигида хонликнинг умумий тари­
хи ёки хукмдорларга багишланган асарлардан тапщари,
давлат амалдорлари, х,арбий саркардаларга багишлаб
ёзилган асарлар х,ам мавжуд. XIX асрнинг 60-йиллари-
да Кук;он хонлиги сиёсий тарихида мух,им урин тутган
М улла Аликули амирлашкарга багишланган ва назм-
да битилган Бекназарнинг "Амирлашкар жангнома-
си’’2 х,амда М улло Холбекнинг ‘Тарибнома ва Аликули
жангномаси"3 асарлари ва насрда битилган Мух,аммад
Юнусжон шиговулнинг "Тарихи Аликули амирлаш-

1 Ниёз Мухаммад Хук;андий. Тарихи Шох,рух,ий. Россия ФА ИЩИ. Кулёз-


ма разами: №С467,147а-варац.
2 Бекназар. Амирлашкар жангномаси. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:
№1925/IV.
3 М улло Холбек. Гарибнома ва Аликули жангномаси. УзР Ф А ШИ. Кулёз-
ма разами: №596/11.
кар"1номли асарлари шулар жумласидандир. Ушбу асар-
ларда Аликули амирлашкарнинг мард ва жасурлиги,
истилочилар билан мухррабаси, Авлиё Ота, Туркистон,
Чимкент ва Тошкент мудофааси учун булиб утган жан-
глар тафсилоти к;айд этилади.
1874 йилда ёзилган Абдуллох, Амир Лашкарнинг
"Тарихи сигарий" асари х,ам Кук;он хонлиги тарихини
таджик; этишда мух,им манба х,исобланади. Уш бу асар-
нинг х,озирда маълум булган ягона нусхаси Британия
кутубхонасида OR-8156 разами остида сакданади. Асар
муаллифнинг Кук;он хонлари шажарасига дойр Кулун-
бий ва Чамашбийларнинг Мавлоно Лутфуллох, Чус-
тийдан тарбия оли б камол топгани х,ак;идаги ривоят
билан бош ланади2. "Тарихи сигарий” асарида муаллиф
Норбутахон, Олимхон, Умархон, Мухдммадалихон, Ше-
ралихон ва Худоёрхон хукмронлиги давридаги тари­
хий вок;еаларга алох,ида эътибор каратами. Ш унинг­
дек, уш бу асарда М аллахоннинг угли Султон Сайидхон
(1863-1865)нинг тахтга чицарилиши ва М улла Али-
кулига амир ал-умаро лавозими берилиш и3, Худоёр­
хон (1865-1875) хукмронлигида Кук;он хонлигининг
Шарк;ий Туркистон билан муносабатлари, Куцондан
Бузрукхон тура билан Ёкуббек Бадавлатнинг Кошгар-
га бориши, Ёкуббек Бадавлатнинг Шарк;ий Туркистон-
даги фаолияти, Нормух,аммад парвоначи, Мир Бобо
худайчи, Дарвиш худойчиларнинг Кук;ондан Шарк;ий
Туркистонга Ёкуббек Бадавлат хузурига элчи сифати­
да ю борилгани тугрисидаги боища манбаларда учра-
майдиган маълум отлар к;айд этилади. Муаллиф Ёкуб-

1 Мухдммад Юнусжон шиговул. Тарихи Аликули амирлашкар. УзР ФА


ШИ. Кулёзма разами: №12136.
2 Абдуллой понсодбоши. Тарихи сигарий. Британия кутубхонаси, OR-
8156 рацамли кулёзма, 2а-вара^.
3Абдуллох, понсодбоши. Тарихи сигарий. 44а-варак;.

70
бек Бадавлат томонидан 1872 йилда йирик тасаввуф
шайхи Саййид Ёкубхон туранинг Истанбулга, Султон
Абдулазизхон (1861-1876) хузурига элчи к;илиб юбо-
рилганини х,ам к;айд этади1.
"Фаргона хонлари тарихи" асари Мах,зуний тахаллу-
си билан ижод к;илган чустлик шоир Зиёвуддин Хук;ан-
дий к;аламига мансуб булиб, Кук;он хонлигининг сунгги
хукмдори Худоёрхонга багишлаб ёзилган ва унга "Шох,-
нома” деб ном берилган2. Муаллифнинг к;айд этишича,
ушбу асар Худоёрхоннинг топширигига асосан йигирма
икки йил давомида ёзилган3. Асар жуда манзур булган-
лиги боис хон уни х,ар куни мутолаа к;илган4. Бирок; бу
китоб Кук;он хонлари кутубхонаси ёки хоннинг хонадо-
нида эмас, балки муаллифнинг кулида к;олган. Чунки
муаллифнинг сузларидан маълум булишича, бу китоб
учун Худоёрхон х,ам, унинг угиллари х,ам муносиб хак;
бермаганлар5.
1882 йилда Истанбулдан К|ук;онга ташриф буюрган
Абдурах,им афанди Худоёрхоннинг фарзандлари ва хон-
га як;ин булган шахслар билан учрашувда Худоёрхон­
нинг х,аёти ва фаолиятига багишлаб бир асар ёзиш так-
лифини беради. Зиёвуддин Мах,зуний Абдурах,им афан-
дига Худоёрхоннинг хукми билан ёзилган мазкур асари
х,ак;ида гапириб беради6. Фикримизча "Фаргона хонлари
тарихи" асарида Абдурах,им афандининг Кук;онга таш-
рифи билан боглик; бобларнинг киритилиши бу китоб-
нинг тулдирилган нусхасидир. Бу асар ягона нусхада
1Абдуллох; понсодбоши. Тарихи сигарий. 92a-93a-Bapaiyiap.
2 Зиёвуддин Махзуний. Фаргона хонлари тарихи. Истанбул университе­
та, "Нодир асарлар кутубхонаси" фонди, 2408-рак;амли кулёзма. 833 б-ва-
рак;. _
3Уша ерда, 831 а-варак;.
4Уша ерда.
5Уша ерда, 832 а-варак,.
6Уша ерда, 832 б-вара^.

71
булиб, Истанбул университетининг "Нодир асарлар" ку-
тубхонасида 2408 разами остида сак;ланади.
Асар пайгамбарлар тарихи билан бошланиб, Кук;он
хонларидан Олимхон ва Мухдммад Алихон хукмронли-
ги даврига, катта к;исми эса Худоёрхонга багишланган.
Худоёрхоннинг хукмронлиги даврида Кук;он хонлигида
кечган ижтимоий-сиёсий жараёнлар, хонликнинг куш-
ни мамлакатлар билан олиб борган дипломатик алок;а-
лари, Россия империяси махсус кучларининг Фаргона
водийсида оли б борган яширин х,аракатлари, юк;ори
мансабдорлар, хусусан, Абдурах,мон офтобачи ва Исо ав-
лиёларнинг Худоёрхонга нисбатан мухолиф хдракатла-
ри уз аксини топган.
Умидий тахаллуси билан ижод к;илган Мух,аммад
Умар “Мактубчаи Хон” (1882)1, "Жангнома” (1888)2, "Ба-
давлатнома” (1890)3 номли асарлар муаллифи булиб,
асли Маргилон шахрида таваллуд топган, Кук;он, Шар­
кай Туркистонда ва бир оз муддат Бухорода яшаб, Уми­
дий, Х,авоий тахаллуси билан х,ам ижод к;илган. У шеъ-
риятнинг турли жанрларида к;алам тебратиб, Кук;он
адабий мух,итида уз урнига эга булган шоир булиш би­
лан бир цаторда4 XIX асрда Кук;он хонлигида юз берган
ижтимоий-сиёсий хдёт, вок;еа ва х,одисалар тарихини
назмда баён эта олган истеъдодли муаррих х,ам эди5.
1 Мух,аммад Умар Умидий Маргилоний. Мактубчаи хон. Нашрга тайёр­
ловчи т.ф.н. O.X,. Ж алилов. - Т., 2007. - Б.43.
2 Мухдммад Умар Умидий. Мактубчаи хон. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:
№1902/V.
3 Мухдммад Умар Умидий. Бадавлатнома. РФА ИЩИ, С587 рак;амли кул­
ёзма.
4 Каюмов А. Ку^он адабий мух;ити. - Т., 1961. - Б.68, 311-312; Гулом Ка­
римов. Узбек адабиёти тарихи. - Т., 1975. - Б.52-53; Тожимурод Х,ожибоев
Узбек тили ва адабиёти. 1970. №3. - Б.44-47; Раъно Кобулова. Шоир Уми-
дийнинг бир тарихий асари кулёзмаси хдк;ида. Адабий мерос. 1(25) 1983.
- Б.51-54.
5 ^аюмов А. Кук;он адабий мух,ити. - Т., 1961. - Б.311-312.

72
Умидийнинг бадиий-тарихий достонлари асосан
унинг узи курган, эшитган, х,атто, бевосита иштирок
этган вок;еа, х,одисалар баёнига асосланганлиги билан
цимматлидир. "Мактубчаи хон" асари 1885 йилда тур­
кий (узбек тили)да битилган булиб, дебоча к;исми наср-
да, асосий к;исми эса назмда ёзилган1. Унда Кук;он хон­
лигининг 1850-1880 йиллардаги ижтимоий-сиёсий ва
ик;тисодий ахроли, маъмурий тизими, табиати, ахдлиси,
маданий х,аётига оид тарихий ва этнографик маълум от­
лар, Кук;он хонлари фаолияти билан боглик; вок;еа ва х,о-
дисалар баёни урин олган.
"Мактубчаи хон" асарининг кириш к;исмида к;айд эти-
лишича, унинг ёзилишига Истанбулдан ташриф буюр-
ган савдогар Абдурах,им афандининг илтимоси сабаб
булган2. Маккада тижорат билан шугулланган Абду-
рах,им афанди Кук;он хони Худоёрхон билан у 1876 й и л­
да тахтдан кетиб, Оренбург ва Хиндистон орцали Мак-
кага х,аж зиёратини амалга оширишга ташриф буюрган
чогида танишган3. Тахтдан ажралгач, император хуку-
матининг тазйик;ига учраган Худоёрхоннинг илтимоси
билан Абдурах,им афанди Россия империясининг Истан-
булдаги консуллиги номига Усмонли давлати номидан
мурожаат тайёрлаб, хоннинг Туркистонга келиб яша-
шига рухсат олиб беради4. Маккадаги узаро сух,батлар
жараёнида Худоёрхон Абдурах,им афандига уз бошидан
кечирган вок;еаларни баён к;илиб, ундан уз фарзандла-

1 Россия фанлар академияси Шарк; кулёзмалари институти кулёзмалар


фондида С575-рак;амли кулёзма.
2 Мухдммад Умар Умидий Маргилоний. Мактубчаи хон. Нашрга тайёр­
ловчи т.ф.н. O.X,. Ж алилов. - Т., 2007. - Б.43; Mahmudov Sh. "Mektuppe-i han"
eserinde Sultan II. Abdulhamid: yorum ve tahlil // Abstracts “The International
Congress on Sultan Abdul Hamid II and His Era on the Occasion o f the Centenary
o f His Death” 21-25 October 2018. - istanbul-Turkey. - P.46.
3 Юсупов Ш. Тарих ва адаб бустони. - Т., 2003.
4 Юсупов Ш. Хуфия к;атламлар. - Т., 1999.

73
ридан хабар олишни, уларга хондан к;арз олган к;арздор-
лардан царзларини ундириб, олиб беришни сурайди1.
Шу мак;садда 1884 йилда Кудонга келган Абдурах,им
афанди Худоёрхонинг угиллари ва дустлари билан учра-
шиб, хоннинг Макка сафаридаги х,аёти ва бирга сух,бат-
ларидаги ахборотларни Мулла Охунжонга баён к;илади
ва шу асосда китоб тайёрлаб, Истанбулга юборишини
таклиф к;илади2. Ушбу таклиф асосида Умидий томони­
дан "Мактубчаи Хон" асари яратилади.
“Мактубчаи Хон” асарида нафак;ат Худоёрхон, бал­
ки Усмонийлар султони Абдулхдмидхон х,ам васф этил-
ган. Асардан у р и н олган 54 мисрадан иборат шеърий
достонда Абдулх,амидхон II нинг хукмдорлиги, унинг
шахсий фазилатлари, бу даврдаги Усмонли салтанатига
тобе худудлар ва халцлар баён кдлинади.
Умуман олганда, Куцон хонлиги тарихига оид тари­
хий асарларда Усмонли султонларига юксак хурмат-
эх,тиром билан к;аралган, зеро, нафак;ат Кук;он хонлиги­
да, балки бутун Туркистон заминида Султон Абдулх,а-
мидхон сингари Усмонли султонлари халифа мак;омида
саналган. Кудон тарихнавислик мактабида яратилган
асарларда Усмонли давлати билан дипломатик ало-
к;алар янгилик булмаса-да, турк султонлари х,ак;ида
маълумотлар жуда кам учраган. Шу уринда "Мактуб­
чаи Хон" асарини кейинчалик Истанбулда нашр к;и-
либ, султонга совга к;илиш режаси кузда тутилганлиги
боис унда султонлар ва мамлакат тарихига анча кенг
эътибор к;аратилганлигини к;айд этиш уринлидир3.
1 Юсупов Ш. Тарих уммони сирлари. - Т., 2007.
2 Мухаммад Умар Умидий Маргилоний. Мактубчаи хон. Нашрга тайёр-
ловчи т.ф.н. 0.Х, Ж алилов. - Т., 2007. - Б.38.
3 Mahmudov Sh. "Mektupfe-i han" eserinde Sultan II. Abdulhamid: yorum ve
tahlil // Abstracts "The International Congress on Sultan Abdul Hamid II and
His Era on the Occasion o f the Centenary o f His Death" 21-25 October 2018.
Istanbul-Turkey. - P.46.

74
Бирок; бу асар Истанбулга етиб борган-бормаганлиги
номаълум.
Мирзо Олим Мирзорах,им Тошкандийнинг "Ансоб
ал-салотин ва таворих ал-х,авок;ин" асари х,ам Кук;он
хонлиги тарихига оид мух,им манбалардан бири сана-
лади. Мирзо Олим Мирзорахдм Кук;он хонлари саройи
кутубхонасининг мудири лавозимида фаолият юритган
булиб, уз асарини яратишда узидан олдин хонлик тари­
хига оид ёзилган асарлардан кенг фойдаланган. "Ансоб
ал-салотин ва таворих ал-х.авоцин” асари узбек тилида
ёзилган булиб, унинг ягона нусхаси Узбекистон Фанлар
академияси Шарк;шунослик институти кулёзмалар фон-
дида сак^анади1.
Асарда хонликда юз берган сиёсий вок;еалар, давлат-
нинг маъмурий боцщарув тизими ва унинг турли бугин-
ларидаги мансабдорлар, хусусан, хонлик вилоятларига
тайинланган х,окимлар, мирзо, мирзабоши, амин ва ок;-
сок;оллар фаолияти тугрисида айрим к;имматли м аълу­
мотлар к;айд этилган.
Ушбу асарда хонликдаги сиёсий вок;еа-х,одисалар баё-
нида Фаргона водийси ах,олисининг этник таркибига хдм
эътибор к;аратилиб, дипчок;, к;орак;алпок;, жунбогиш, юз,
турк уруглари, к^иргизлар, уларнинг жойлашган худуди,
сиёсий жараёнлардаги урни, х;окимият учун курашлари
х,ак;ида маълумотлар келтирилади, тожиклар, араблар,
афгонлар х,ак;ида х,ам эътирофлар к,айд этилади2.
Мух;аммад Азиз Мух,аммад Ризо углининг "Тарихи
Азизий” асарининг катта к;исми Кук;он хонлиги тарихи­
га багишланган. "Тарихи Азизий" асарининг х,ам ягона
нусхаси Узбекистон Фанлар академияси Шарк;шунослик

1 Мирзо Олим Мирзорах,им Тошкандий. Ансоб ал-салотин ва таворих


ал-х;авок;ин. УзР Ф А ШИ 1314-рак;амли кулёзма.
2УзР Ф А ШИ. Кулёзма разами: №1314, 29а-варак,.

75
институти кулёзмалар фондида сакданади1. Асарнинг
туртинчи ва бешинчи боблари Кук;он хонлиги даври-
да ва хонликнинг тугатилгандан кейинги йиллардаги
Фаргона тарихига дойр мух,им маълумотлар урин олган.
Асарнинг сунгги икки боби муаллифнинг узи яшаган
даврга багишланган булиб, унда баён к;илинган вок;еа-
ларга муаллиф шахсан узи гувох, булганлиги, бонща ман-
баларда учрамайдиган маълумотлар, ишончли одамлар-
дан эшитган ахборотлар жамлаганлиги билан ажралиб
туради.
"Тарихи Азизий" асарида муаллиф х,ар икки тузум
давридаги солик; тизимини фари^и хусусиятларига х,ам
бах,о беради. Шунингдек, Маргилон ва Кук;ондаги йирик
савдогарлар, уларнинг мамлакат ижтимоий-маънавий
х,аётига кушган х,иссалари, яъни тадбиркорликлари ту-
файли шахсий жамгармаларидан мактаб ва мадрасалар,
к;орихона ва масжидлар барпо к;илганлиги х,ак;ида к;и-
зик;арли маълумотлар учрайди.
Худоёрхонзоданинг "Анжум ал-таворих” асари минг-
лар сулоласи вакили, аникроги Худоёрхоннинг угли то­
монидан ёзилган булиб, унинг 2 та кулёзмаси маълум.
Асарнинг дастхат нусхаси айни пайтда тарихчи олим X-
Бобобековнинг шахсий кутубхонасида сацланади2.
Асарнинг дастхатдан кучирилган иккинчи нусхаси
Узбекистан Фанлар академиясининг Шарк;шунослик
институти 1^улёзмалар фондида сак,ланади3. Тадк;ик;от-
чиларнинг фикрига кура, Худоёрхонзода уз асарини
икки цисмдан иборат х,олда ёзишни мак;сад к;илган.
Биринчи к;исмда Кук;он хонлигининг Худоёрхоннинг

1 Мухаммад Азиз Мухаммад Ризо угли. Тарихи Азизий. УзР ФА ШИ. Ку­
лёзма разами: №11108.
2Худоёрхонзода. Анжум ал-таворих (Тарих ю лдузлари). - Т., 2014. - Б.5.
3 Худоёрхонзода. Анжум ал-таворих. УзР ФА ШИ. Кулёзма ракдми:
№11366.

76
хркимиятга келгунга к;адар даврдаги тарихи, иккинчи
к;исмда эса Худоёрхон хукмронлиги ва хонликнинг Рос­
сия империяси томонидан босиб олиниши билан боглик;
вок;еалар тарихини ёритиш кузда тутилган. Бирок; асар-
нинг фак;атгина биринчи к;исми мавжуд булиб, Кук;он
хонлиги тарихига дойр бошк;а манбаларда мавжуд бул-
маган маълумотларга эгалиги билан алох,ида ах,амиятга
эга. Айницса, хонликдаги давлат боцщаруви, Эрдонахон
хукмронлигида Бухоро билан дустона муносабатлар,
Чин империяси билан алок;алар, халцаро савдо муноса-
батларининг баъзи жих;атларини таджик; этишда мух,им
маълумотларни беради.
Шуни алох,ида к;айд этиш л озимки, муаллиф асарда
к;айд этилган айрим тарихий маълумотларни бир неча
манбаларни урганиш асосида аник;ланган.
XX асрнинг бошларида х,ам Кук;он хонлиги тарихига
дойр асарлар яратилди. Жумладан, Мух,аммад Ф озил-
бекнинг “Мукаммали Тарихи Фаргона”1, Мах,муд Хаким
Яйфонийнинг “Хуллас ал-таворих”2, Мирзо Олим Тош-
кандийнинг “Тарихи Туркистон”3, Исх,ок?сон Ибратнинг
"Фаргона тарихи”4 асарлари шулар жумласидандир.
Мазкур асарларда Кук;он хонлиги тарихининг асосий
воцеалари, айник;са, сиёсий жараёнлар, хусусан, Кук;он
хонлигини бошк;арган хукмдорлар, уларнинг тахтга
утириши ва давлатни бопщарган йиллари, хонликнинг
ички ва ташк;и сиёсатидаги мух,им вок;еалар, тарихий
шахслар тугрисидаги маълумотлар келтирилган булиб,
1 Мухаммад Фозилбек. Мукаммали тарихи Фаргона. УзР ФА ШИ. Кулёз-
ма разами: № 5971,161-варак;.
2 Мах,муд Х,аким Яйфоний. Хуллас ут-таворих. УзР ФА ШИ литографик
нашр. №304. - Б.79.
3 М улла Олим Махдум Х,ожи. Тарихи Туркистон. Нашрга тайёрловчи,
сузбоши ва лугат муаллифлари: Тулк;ин Алимардонов, Нурбой Абдул Ха­
ким. - Кдрши: Насаф, 1992.
4 Бу да еда кейинги к;исмларда тух,таб утилади.

77
утган аср манбаларидан бир к;анча жих,атлари билан
фарк; к;илади. Хусусан, тарихий вок;еликни хукмдорлар-
ни ортик;ча мак;товисиз, мух,им тафсилотлар билан баён
к;илишга интилиш кузатилади. Бу давр манбаларида у т ­
ган аср бошида кузатилган назмий баён, яъни шеърий
ифодалар анча камайиб, тарихий жараёнларни анча
содда тилда баён этиш кузатилади.
Ушбу асарларда асосий ургу як;ин тарихга, чунончи
Россия империясининг истилочилик юришлари х,амда
бунга к;арши халк; курашлари тарихига царатилганли-
гини к;айд этиш лозим. Бу масалада к;айд этилган маъ­
лумотлар уш бу воцеаларга гувох, булган замондошлар
хотиралари сифатида х,ам эътиборга лойик;.
XX аср бошига мансуб Мирзо Олим Тошкандийнинг
"Тарихи Туркистон" асарида нафацат Кук;он, балки Бу­
хоро ва Хоразм тарихига х,ам эътибор к;аратилган ях-
ли т асар сифатида эътиборга лойик;. Унда узидан аввал
яратилган асарларда баён этилган вок;еаларнинг бир
асар доирасида жамланиб, умумлаштирилганлиги, бу
даврга келиб хонликлар тарихи х,ам яхлит Туркистон
тарихи таркибида ёритилганлиги, бу ёндашув асарнинг
номида х,ам уз аксини топганлиги эътиборга лойикдир.
Муаллиф бу даврга келиб аллак;ачон тугаб кетган Кук;он
хонлигидаги 30 дан ортик; мансаблар х,ак;ида маълумот­
лар бериш орк;али уларни буткул унутилиб кетмасли-
ги }Л1ун х^1ракат к;илганлигини таъкидлаши х,ам бежиз
эмас эди. Зеро, уша давр рус адабиётларида бу х,авда бе-
рилган маълумотларда анча чалкашликлар бор эди.
Хулоса к;илиб айтганда, Кук;он тарихнавислик макта-
би хонлик ташкил топган даврдан бошлаб, адабий мух,ит
билан чамбарчас боглик;х,олда ривожланиб келди. Тари­
хий манбаларда назмга эътибор, адабий манбаларда эса
тарихий мавзуларга ургу берилганлигини таъкидлаш

78
билан бирга, хукмдорларга алсодида муносабат билди-
риш, хонлик тарихини Амир Темур ва Темурийларга
боглаш ("Олтин Бешик афсонаси”), танщи алокдлар, ху­
сусан, Шарк;ий Туркистон билан муносабатлар, Бухоро
ва Хива хонликлари, кушни мамлакатлар билан узаро
муносабатлар, ички ва таищи урушлар, тахт учун ку-
рашлар, сулолалар тарихи, сунгги боск;ичда эса Россия
истилосига к;арши курашлар ва маглубият масалалари,
хуллас, сиёсий жараёнлар дикдат-эътибордаги мавзу
булиб келганлигини к;айд этиш лозим. Айни пайтда х,ар
учала хонликда х,ам тарихий асарлар к;аторида х,ажнома-
лар, сафарномалар ёзиш анъанаси ривожланиб борди.
Уларда асосий ургу хорижий сафарларга к;аратилса-да,
хонликлардаги ижтимоий-ик;тисодий ах;вол, шах,арлар
тарихига дойр масалалар х;ам уз аксини топди.

4-§. Тарихнависликда янгича к;арашлар ва


ёндаш увлар

XIX аср охири - XX аср бошларида жамиятнинг ижти-


моий тафаккурига кириб келган ислохртчилик ва маъ-
рифатпарварлик тоялари таъсирида бу даврда замо-
навий вок;еликка х,амда унинг тарихий илдизларига -
як;ин утмишга янгича муносабатлар шаклланиб борди.
XIX асрнинг 60-70-йилларида минтак;ада Россия им-
перияси истилоси натижасида Кук;он хонлиги туга-
тилиб, мустамлакачилик тузуми урнатилган, Бухоро
ва Хива хонликлари эса сиёсий жих,атдан царамликка
мах,кум этилган, ижтмоий-ик;тисодий муаммолар кес-
кинлашиб борган бу даврда халк;ни эрк ва озодликка
олиб чикувчи ягона куч - бу илгор фикрли мах,аллий
зиёлилар булди. "Нажот - илмдадир!" деган гояни ил-
гари сурган маърифатпарвар зиёлилар жамиятни х,ам
диний, х,ам дунёвий илмлардан хабардор к;илиш орк;али

79
маърифат, тарак;к;иёт ва озодликка етказиш лозимлиги-
ни англаб етдилар.
Маърифатпарварлик ва ислохртчилик х,аракатининг
намоёндаларидан бири Бухоро амирлигида уз ак;л-ид-
роки, дадил фикрлари, илгор к;арашлари билан машхур
булган, диний ва дунёвий илмлар сох,иби Ах,мад Дониш
эди. У фалсафа, тарих, астрономия, астрология, риёзи-
ёт, адабиёт, ислом дини асосларини эгаллаган, тиббиёт,
мусик;а, тасвирий санъат (миниатюра санъати), нак;-
цошликдан ва хаттотликдан яхши хабардор эди. У уз
х,аёти давомида амир саройида масъулиятли лавозим-
ларда фаолият юритиб, уз даврининг муаммолари, за-
мона янгиликларидан яхши хабардор булган.
Ах,мад Дониш бир неча марта элчилик сафарлари тар-
кибида расмий ташриф билан Россияда булган. Дастлаб,
1857-1858 йилларда Россия билан Бухоро амирлиги
уртасида савдо алок;аларини ривожлантириш масала-
сида жунатилган Петербургга расмий делегация тар-
кибида ташриф буюради1. Бухоро амири унга ташриф
чогида Россиядаги бонщарув тартиблари ва боища ма-
салалар билан чукур танишиб келишни топширади. Ах,-
мад Дониш деярли бир йил давом этган ушбу сафарда
Россиядаги илм-фан, маданият ва техника сохдсидаги
узгаришларни куриб, Бухорога к;айтгач, сафар хацида
мамлакат хукмдорига батафсил маълумотнома тай-
ёрлайди. Амирликда купгина узгаришлар зарурлиги
х,ак;ида уз хулосасини маълум кдлади. Бирок; 1860 йилда
амирнинг вафот этиши муносабати билан тахтга янги
хукмдор - Амир Музаффархон утиради.
1868 йилда Россия империяси томонидан уюштирил-
ган х,арбий хужумлар туфайли уз ерлари ва сиёсий мус-

1 Ахмад Дониш. Путешествие из Бухары в Петербург. - Сталинабад,


1960.

80
так;иллигидан ажралган Бухоро амири Музаффархон
мамлакат мудофаасини таъминлай олмаганлиги х,амда
боск;инчилар билан келишув йулини тутганлиги боис,
унга нисбатан нафак;ат Ах,мад Дониш, балки авом халк;
х,ам норозилик кайфиятида эди. 1869 йилда Россия-
да тахтга янги император утириши муносабати билан
юборилган Бухоро элчилик миссияси таркибида Ах,мад
Дониш х,ам бор эди.
1874 йилда учинчи марта расмий делегация таркиби­
да элчи муовини сифатида Петербургга ташриф буюр-
ган Ах,мад Дониш император цабулида у билан сух,бат-
да алохада эътибор ва илтифотга сазовор булади, рус
шарк;шунос олимлари билан учрашади. Уз билимлари
билан назарга тушган Ах;мад Донишга глобус, дурбин,
компас совга к;илинади.
Саройга к;айтгач, Ах,мад Дониш мамлакат идорасини
янгилаш, ислох,отлар утказиш буйича уз таклиф, тав-
сияларини ишлаб чик;ади ва бошк;арув тизимини мутла-
к;о янгидан ташкил к;илишни, саройдаги эски амалдор-
ларни ишдан бушатиб, масъулиятли мансабларга илм-
ли зиёлиларни жалб этишни таклиф к;илади.
Аммо амир унинг ута танк;идий фикрлари х,амда
амалдорларни алмаштириш х,ак;идаги таклифларини
Кабул цилмай, уни саройдан четлаштиради, Гузор бек-
лигига к;ози лавозимига тайинлайди.
Лекин Ах,мад Дониш узининг бу к;арашларидан воз
кечмади, аксинча, уларни янада ривожлантириб бор-
ди х,амда маъмурий бошк;арув, ижтимоий-сиёсий х,аёт,
ик;тисодий ах,волдаги муаммоларга ошкора танк;ид pjo(,H
тобора кучайиб, уш бу со^аларда янгиликлар к;илиш за-
руриятини янада чукуррок;х,ис этиб борди.
Бу лавозим унга илм билан шугулланиш ва уз к;араш-
ларини янада ривожлантириш учун кулай фурсат бул-

81
ди. Ах,мад Дониш саройдаги ах,вол, мамлакат бовщарув
тизими билан боглик; муаммоларни танцидий тах^лил
к;илиб, уни такомиллаштириш ва ислох, к;илиш х,ак;ида-
ги к;арашларини ривожлантирди. У ислом дини ва аж-
додлар меросида хукмдор ва амалдорларнинг маъна-
вий, ахлоций ва хукук;ий фазилатлари, фаолиятларига
нисбатан белгиланган меъёрлар ва талабларни назарда
тутган х,олда х,амда замон талаблари асосида адолатли
бовщарув, одил хукмдор, к;ози ва амалдор к;андай були-
ши кераклиги х,ак;ида кенг мушохдца юритди. Шундай
ёндашувлар асосида у узининг уша давр учун жуда дол-
зарб булган "Наводир ал-вак;оеъ” ("Нодир вок;еалар")
номли шох, асарини яратди.
Йигирма уч бобдан иборат булган мазкур асарда Ах­
мад Донишнинг ижтимоий-сиёсий к;арашларини акс эт-
тирган турли рисолалар жамланган булиб, улар алохдца
масалалар буйича тизимлаштирилган ва туплам х,олига
келтирилган эди1.
Асардан урин олган “Мамлакатни боцщариш ва халк;-
ни маърифатли цилиш” хак;идаги рисоласи уз вак;тида
амирга таклиф к;илинган таклифлари асосида ёзилган
булиб, унда мамлакат хукмдорининг фазилатлари, халк;
билан муомала одоби, хдрбийлар, давлат арбоблари,
хизматчиларига нисбатан муносабат ва уларнинг узла-
рини хизмат вазифаларини бажаришдаги бурч х,амда
хулкдарининг меъёри, мамлакатни ва халцни идора к;и-
лиш усуллари, халк;парварлик, мурувват, инсоф, адолат,
хдцгуй булиш каби энг зарур хислатлар зарурлиги таъ-
кидланади.
Шунингдек, Бухоро амирлиги бовщарув тизимида
Чингизхон замонидан цолган эски тартиблар асосида

1Ах,мад Дониш. "Наводир ал-вак;оеъ”. И. Муминов умумий тах,рири ости-


да. - Т., 1964. - Б.34-35.

82
иш олиб борилаётганлиги танк;ид остига олиниб, мам-
лакатда бутун давлат бошк;арувини замона талабларига
мувофик; к;айта куриш кераклиги уктирилган.
Ах,мад Дониш уз асарида Бухоро амирлигини Европа
мамлакатлари, хусусан, Россия билан такдослаб, уз вата-
нини ик;тисодий ва маданий жих,атдан орк;ада к;олган-
лигини курсатиб беради ва бу к;олок;ликдан чик;иш учун
ижтимоий-сиёсий тузумни ислох, цилиш зарурлигини
уцтиради.
Ах,мад Донишнинг фикрича, "давлат бир гурух, ки-
шининг эх,тиёжларини к;ондириш учун эмас, халк; ман-
фаатлари учун, мамлакатни обод к;илиш учун хизмат
к;илмоти зарур”. У уз фикрини давом эттириб, "биз дунё-
ни гуллаб-яшнатиш учун, денгизлар кезиб урганиш
учун, ер ости бойликларини топиш учун, унинг х;амма
к;итъалари ва ах,олисини билиш учун тугулганмиз... Бу-
нинг учун хукмдор билимдон, маърифатли, одил ва уз
фударолари манфаатлари учун хизмат к;илиши, давлат
муаммоларини уз атрофидаги маслах,атчилар билан
биргаликда х,ал цилиши, маслах,атчилар донишманд ва
адолатли кишилар булишлари лозим " дея таъкидлайди.
Ах,мад Дониш давлат идораларига билимли, ваколат-
ли шахсларни тайинлаш, яъни кадрлар масаласига х,ам
эътибор к;аратган. У давлат боищаруви ва ишлаб чик;а-
риш тизимида билимли, тажрибали кишилар булиши
зарурлигини таъкидлаб, Бз^ородаги баъзи амалдор-
ларни уз вазифаларига лаёк;атсизлигини, хал^ манфа­
атлари х,ак;ида к;айгурмаслигини, фак;ат к;орин дардида
яшашини, амирликда давлат бопщарувининг аник; бир
интизомга кирмаганлигини танк;ид остига олади. У
хукмдорга катта бир машваратхона очиб, турли табак;а-
лар орасидан энг ак^ли ва энг илмлиларни аъзоликка
сайлаб, маош тайинлашни тавсия кдлади ва машварат-

83
чилар халцнинг х,амда давлатнинг манфаатини кузлаб
иш юритишлари лозимлигини таъкидлайди.
Ах,мад Донишнинг фикрича, давлатнинг энг биринчи
вазифаси - халк; х,ак;ида гамхурлик к;илишдан иборат-
дир. Хукмдор эса адолатли, виждонли, кучли, инсофли,
мурувватли, халк; ах,волидан бохабар булиши, илм адли,
ок;ил инсонлар билан х,амсух,бат булиб, уларга яхши ша-
роит яратиб бериши, уз халк;ини фаровон ва юртини
обод к;илиш сиёсатини олиб бориши лозим.
Шу тарифа, Ах,мад Дониш ушбу асарида давлатнинг
вазифаларини белгилаб бериш билан бирга, давлат
бопщарув тизимини узгартириш масаласини илгари
суради, мамлакат равнаци, жамият фаровонлиги учун
бажарилиш керак булган чора-тадбирларни белгилаб
беради, адолатли, маърифатпарвар хукмдорнинг маж-
буриятлари ва вазифаларини курсатиб утади.
Ах,мад Донишнинг ушбу асари урта асрларда яратил-
ган Абу Наср Форобийнинг "Ф озил одамлар шахри”, Абу
Али Х,асан ибн А ли Тусий Низомулмулкнинг “Сиёсат-
нома" (ёки “Сияр ал-мулук"), Амир Темурнинг “Темур
тузуклари" каби асарларида илгари сурилган гоялар,
яъни "адолатли давлат бошк;аруви ва фаровон жамият
барпо этиш йуллари” х,ак;идаги к;арашларнинг узига хос
давоми булиб, унда уз даври учун долзарб масалалар
кугарилган ва зарур тавсиялар ишлаб чик;илган эди.
Асар инсонпарварлик ва маърифатпарвар рух,и би­
лан сугорилган булиб, унда оламнинг абадийлиги, Ер ва
Коинотнинг тузилиши, рух, ва унинг танага муносаба-
ти ахлок;, ижтимоий х,аёт масалалари, касб-хунар х,амда
уларнинг фойдалари, ицщ-мух,аббат, оила х,амда бола
тарбияси каби масалалар буйича х,ам фикр юритилади.
1875-1885 йилларда Ах,мад Дониш илм-фаннинг тур­
ли йуналишларида 20 га як;ин асарлар яратди. Улар ора-

84
сида Бухоро амирлигининг мангитлар даври хукмрон-
лигига багишланган "Бухоро мангитлари к;иск;ача тари­
хи” номли асарда1 Ах,мад Дониш асосий эътиборни узи
яшаган даврдаги хукмдорлар - амир Насруллохон, амир
Музаффархон х,амда амир Абдулах,адхон шахсига ва фао-
лиятига царатди.
Аммо сарой тарихнависларидан фарк;ли равишда Ах,-
мад Дониш уз асарларида хукмдорларни улугламади.
Улар фаолиятини амирнинг шахсий фазилатлари, хукм-
дорлик лаёцати хдмда мамлакатдаги ицтисодий, сиёсий,
ижтимоий хдётдаги муаммолар билан боглик; равишда
тах,лил к;илишга уринди.
Амир саройида масъул лавозимларда фаолият юрит-
ган Ах,мад Донишнинг танцидий царашлари уз даври
учун жуда катта жасорат эди. Унинг деярли барча асар­
лари ута танк;идий рухда ёзилган булиб, воцеликни бо-
рича акс эттириши билан бир цаторда мавжуд муаммо-
ларни бартараф этиш буйича аник; таклиф, тавсия ва
йулланмалар бериб борилганлиги билан ажралиб турар
эди.
Ах,мад Дониш мангитлар сулоласи вакилларини бир-
ма-бир таърифлар экан, уларнинг атрофидаги юк;ори
мансаб вакилларини х,ам эътибордан четда цолдирмай-
ди. Хусусан, амир Дониёлбий давридаги кушбеги ва к;ози
калонни, мамлакатда олиб борилган солик; сиёсатини
танк;ид остига олиб, уларни шафкдтсизлик ва порахур-
ликда айблайди.
Амир Шох,муродни таърифлаганда эса, унинг халк;к;а
анча енгиллик бериб, солик;ларни камайтирганлиги,
баъзи туловлардан озод к;илиб, халк; орасида золим ли-
ги билан танилган амалдорлар (вазир Давлат кушбеги,

1Ахмад Дониш. История мангитской династии. Перевод, предисловие и


применения И.А. Наджафева. - Душанбе, 1967.

85
бош цози Низомиддин ва бошк;алар)ни жазолаганли-
гини, вак;ф ерларини тиклаб, давлат ва жамият бошк;а-
руви тартибларига янгиликлар киритганлигини к;айд
этади.
Ах,мад Дониш амир Шох,муроддан кейин тахтга утир-
ган унинг угли амир Х,айдар (1800-1826) фаолиятини
таърифлар экан, бу даврда Бухорода илм-фан, шари­
ат цонунлари янада мустах,камланганлиги, бошк;а му-
сулмон улкалардан келган одамлар илм урганганлиги,
амирнинг диний илмда билимдонлиги ва Куръонни ёд-
дан билганлигини, х,арбий юриш ва давлат ишларидан
буш пайтида мадрасада таълим олиб, уламолар давра-
сида сух,бат курганлигини к;айд этади.
Ах^чад Дониш амир Х,айдардан кейин хукмронлик
цилган унинг биринчи угли амир Хусайн зех,ни уткир,
шеърият, тиббиёт, алкимё каби билимларни эгалла-
ганлигини курсатиш билан бирга, унинг укаси амир
Умарнинг (амир Х,айдарнинг иккинчи у гл и ) "майхур”,
айш-ишратга берилганлигини, учинчи угли амир Нас­
руллохон (1826-1860) эса мамлакат худудини кенгай-
тириш мак;садида Кук;он худудигача булган бутун ерлар
ва Кешни к;андай эгаллаганини куфсатиб утади1.
Ах,мад Дониш яшаган давр амир Насрулло, амир Му-
заффар, к;исман амир Абдулахддхон хукмронлиги даври-
га тугри келганлиги боис, уларни замондош сифатида
анча кенг таърифлайди. Айник;са, амир Музаффархон
даврида мамлакатнинг сиёсий, ижтимоий, ицтисодий
х,аётидаги муаммолар, уларнинг сабаб ва ок;ибатлари-
ни руйи рост, ошкора курсатиб беришга х,аракат к;и-
лади. Унда амир Музаффархоннинг тахтга келишидан
бошлаб, сиёсий арбоб сифатидаги фаолияти, мамлакат-
даги ижтимоий-ик;тисодий тизим, Россия империяси

1Адмад Дониш. Рисола. - Сталинобод, 1960.

86
истилоси, урушда Бухоро кушинларининг енгилиш са-
бабларини курсатиб утади1.
Ах,мад Дониш амирнинг Кук;онга юриш р л и ш и ок;и-
батида Тошкент кулдан кетганлигини, унинг узоцни
кура билмасдан, калта уйлашини очик; нафрат билан
таъкидлайди, урушдаги маглубият сабабларини тах,лил
цилар экан, хдрбий илмда мамлакат кушинлари ва ку-
рол-яроги анча орк;ада к;олганлигини куюниб эътироф
этади.
Ах,мад Дониш муаммоларнинг бош сабабчиси сифа­
тида хукмдорни айблайди. Унинг "Амир Темур уз номи,
жасурлиги ва шон-шух,ратини дунё ахрлисининг чорак
к;исмига ёйган бир пайтда булар [Бухоро амирлари]
ёмон хулк;и, х,амиятсизлигию гайратсизлиги билан уз
шаънларини пастга урдилар. А д л у инсоф, дину диёнат,
илм у иймони билан бовща шах,арлар орасида ифтихор-
ли ва мумтоз булган Самарканд х,амда Бухорони улар шу
к;адар бадном к;илдиларки, бу к;иёматгача унутилмайди
ва тарих сах,ифаларидан учмайди".
Ах,мад Дониш амир Музаффархон даврида фаолият
юритган бовща давлат арбоблари ва мансабдорларни
х,ам танк;ид остига олади. Хусусан, бош вазир Мух,ам-
мадшох, кушбегининг "ах,мок; ва илмсиз" эканлигини
таъкидлаб, мамлакатда содир булаётган барча ёмон ил-
латлар, галаёнларда уни айблайди. Унинг даврида жа­
мият ва давлат ишлари тартибсизлиги, бебош ликхрли-
га келиб к;олганлигини, халк; ва кушин тинчини йук;от-
ганлигини курсатиб утади. У яна бир к;атор амалдорлар
томонидан халк;к;а нисбатан к;илинаётган нох,а!у1иклар,
тартибсизликлар, маъмурий бошк;арувдаги адолатсиз-
ликларни х,ам очиб беради. Хусусан, к;озилар фаолия-

1 Ахмад Дониш. История мангитской династий. Перевод, предисловие и


примечание И А Наджафовой. - Душанбе, 1967. - С.42-50.

87
тига тухталиб, суд ишлари шариат к;онунларини яхши
билмайдиган, махсус билим ва куникмаларга эга булма-
ган шахсларга топширилганини афсус билан ёзади. Бу
эса амирликда тартибузарликларга, шариат к;онунлари-
га тулик; амал к;илмасликка, бюрократизмга ва них,оят,
оддий халк;нинг к;ийналишига олиб келганлигини, к;ози
ва раисуз амалини сак;лаб туриш учун сарой бошлик;ла-
рига пора берганлигини, кейин эса унинг урнини тул-
дириш учун х,ар хил хужжатларни расмийлаштиришда
халк;х,исобидан к;оплаганлигини к;айд этади.
Асарда шунингдек, таищи алоцалар масаласига х,ам
эътибор царатилиб, рус ва боцща чет эллик савдогар-
лар, сайёхдарнинг Бухорога ташрифи чогида уларни
яхши кутиб олиш урнига ишончсизлик билан к;араб,
х,ибсга олиниши, мол-мулки мусодара к;илиниб тортиб
олингани, бунга жавобан бухоролик савдогарлар х,ам
Оренбургда х,ибсга олинганлиги, натижада узаро муно-
сабатларга путур етганлигини танк;ид остига олади.
Шу тарифа Ах,мад Дониш мамлакат боищарувида х,ар
бир сох,ада порахурлик, тартибсизликлар, к;онунбузар-
ликлар авж олганлигини аник; мисолларда таърифлаб
беради. Хусусан, солик; тизимида халкдан мажбурий
тарзда турли хил солик;лар ва йигимлар йигиб олинган­
лиги, уларнинг к;иймати йил сайин ортиб борганлигини,
натижада дехдонлар хонавайрон булганлигини ало^ида
таъкидлайди.
Айник;са, сугориш тармок;лари аянчли ах,волдалиги-
ни, сув танк;ислигини к;айд этиб, бу муаммони х,ал этиш
буйича уз таклифларини илгари суради. Самарканд
шах,ри руслар томонидан босиб олингандан сунг, Бухо­
ро учун сув муаммоси кундаланг булиб к;олганлиги му-
носабати билан у амирга Амударёдан канал к;азиб сув
олиб келишни, бунинг учун Бухоронинг етита тумани-

88
да фавкулодда хдр бир танобдан икки тангадан солик;
йигиб, бу й и ги лган йи ги м н ин г икки юз м ингини Аму-
дарё сувини Керки, Келиф тум анларига, К,аршига, Бухо­
ро ва Миёнк;алага буриб ю бориш учун сарф кдлиш ни,
к;олган пулларн и эса ум ум ий обод он чи ли к иш ларига
сарф к;нлишни таклиф к;иладиа. Ам м о амир бу таклиф ни
хам к;абул к;илмайди.
Ах,мад Дониш узи н и н г 1877 й и лд а ёзи лган "Мажмуаи
х,икояти Ах,мади К а л л о ” д еб ном ланувчи асарида Урта
Осиё тарихидаги, хусусан, М ирзо У лугбек хук м р он ли ги
давридаги энг мух,им хдцисаларни тасвирлаб, машхур
ш оир ва файласуфлар, оли м ла р тугри сида м аъ лум отлар
к елти р ад и 2.
Ах,мад Дониш уз асарларида уша давр тарихий асар-
ларидан фарк^и равишда вок;еликни давлат ва жамият
манфаатлари х,амда равнаци иук;таи назаридан холисона
бах,олаган х,олда тахли л этиш, бурттирмасдан, х,ак;крний
ёритиш, муаммоларни ошкора к;айд этиш ва дадил тан-
к;ид к;илиш, уларни бартараф этиш буйича аник; таклиф
ва тавсиялар беришга асосланганлиги тарихга х,амда за-
монавий вок;еликка мутлакр янгича ёндаш увлар х,амда
к;арашлар юзага к елган лиги ни як;к;ол намоён этар эди.
1885 йи лда Ам ир Музаффархон вафотидан сунг Бухо-
рога к;айтган Ах,мад Дониш асарлари мамлакатдаги зиё-
ли ла р , илм-фан ва маданият, санъат нам оёндалари ора-
сида кулм а-кул були б ук;илди, у н и н г шахсан узи ва хат-
тотлар том онидан к;айта-к;айта кучириб берилди. Унинг
хонадони зи ёли лар , ш ш ва маданият ах^ли вакиллари
билан х,амиша тула булар, жуда куп сух,батлар курилар,
гоялар и Бухорода кенг кулоч ёзиб, узи н и н г нуфузи ор-
ти б борарди. Ш у тарифа ун и н г асарлари ва к;арашлари
1Ахмад Дониш. История мангитской династии. Перевод, передисловие
и примечание И.А. Наджафовой. - Душанбе, 1967. - С.96-97.
2УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №314.
таъсирида мамлакатда илгор фикрли зиёлилар, олим-
лар, уламолар, тарихчилар, шоирларнинг ижтимоий
тафаккурида х,аётга янгича к;араш, х,ацк;оний бах,олаш-
га интилиш, танцидий ёндошиш шаклланиб борди, ис-
лох,отчилик ва маърифатпарварлик х,аракатининг пой-
девори юзага келди.
XX аср бошига келиб минтакдца фаол туе ола бошла-
ган маърифатпарварлик х,аракати таъсирида ижтимо­
ий тафаккурдаги узгаришлар як;к;оллашиб, ислох,отчи-
лик гоялари долзарб ах,амият касб эта бошлади ва бу
нафак;ат таълим ва тарбияга, балки тарихга х,ам янгича
к;арашларнинг шаклланишида мух,им омил булди. Бу
жараёнлар Бухорода Абдурауф Фитрат, Фаргонада Ис-
хок^он Ибрат, Самарк;андда Мах,мудхужа Бех,будий каби
маърифатпарварларнинг асарларида як;к;ол намоён бу­
либ борди.
Хусусан, XX аср бошларида Истанбулда тах;сил ола-
ётган Абдурауф Фитратнинг Бухоро амирлиги вазири
Насруллох,бекка ёзган мактубида илгари сурилган к;а-
рашлар ва фикрлар Ах,мад Дониш царашларидан кам
эмас эди.
Фитрат уш бу мактубида вазирга мурожаат к;илар
экан, мамлакатдаги ах,волнинг огирлигини, амалдор-
лар пасткаш ва порахур, золим эканлигини, к;оло1у 1ик
ва билимсизлик хукм сураётганлигини таъкидлайди ва
уларни бартараф этиш учун тегиш ли чоралар куришга
ундайди1.
1909-1913 йилларда Истанбулда яшаб, тах,сил ол-
ган ва ижод к;илган, ёш турклар х,аракати таъсирида
1 Абдурауф Фитрат. Бухоро Вазири Насруллох,бей парвоначи афанди
х,азратларина очик; мактуб // Узбекистон адабиёти ва санъати. 1996 йил 9
май. (X- Болтабоев) Фитратнинг бу мактуби 1910 йилда Истанбулда "Таъ-
руфи муслимин” ("М усулмонлар таърифлари") номли х,афталик даврий
нашр сах,ифаларида [1910 йил, 25-адад, 2-жилд; 8 декабр) эълон к;илинган
//www.ziyouz.com kutubxonasi.

90
ислох,отчилик ва маърифатпарварлик гояларига ошно
булган, Туркияда бухороликлар ташкил цилган "Бухоро
таълими маориф жамияти" ёрдамида Бухоро ва Туркис-
тон ёшларини ук;итиш орк;али уз халк;ининг маърифати
ва маданиятини ривожлантиришга х,исса кушиш нияти-
да юрган даврларида битилган бу мактуб х,ам уз даври
учун катта жасорат эди.
Истанбулда шу йилларда Фитратнинг "Мунозара"
("Х,индистонда бир фаранги ила бухороли мударриснинг
жадид мактаблари хусусида к;илган мунозараси”) 1, "Ба-
ёноти сайёх,и х,инди"2, "Нажот йули"3 каби бадиий-пуб-
лицистик асарлари чоп этилади. Хусусан, 1913 йили
форс-тожик тилида яратган "Мунозара" номли асарида
Фитрат Бухоро амирлигида авж олган диний жах;олат ва
хурофот таъсирида к;олок;ликда к;олган мамлакатнинг
инк;ирози сабабларини к>фсатиб беради хдмда халк;ни
илм-маърифатга чак;иради.
"Баёноти сайёх,и х,инди” (1912) номли асарида эса
Фитрат Бухорода уша замонда кечган сиёсий жараён-
лар, турмуш манзараларини четдан келган х,инд сайёх,и
билан мулок;от орк;али таърифлайди. Унинг тили билан
мавжуд ах,вол юзасидан берилган саволларга жавоб бе-
риш орк;али муаллиф китобхонни "беихтиёр” давлат
бошк;арув усулларининг нок;ислиги, таълим-тарбия
усуллари ва масканларининг эскирганлиги каби муам-
моларга к;аратади, уларни х,ал этиш йуллари, янги идора
усуллари зарурлигини х,ам таъкидлайди.
Ушбу асар 1909 йилда Истанбулда, 1911 йилда эса
Туркистонда Хожи Муин таржимаси билан (форс тили-
1 Абдурауф Фитрат. "Х,индистонда бир фаранги ила бухороли мудар­
риснинг жадид мактаблари хусусида к;илган мунозараси" // Танланган
асарлар. 1-жилд. - Б.46-168.
2Абдурауф Фитрат. Х,инд сайёх,и баёноти // Танланган асарлар. 1-жилд.
- Б.98-169.
3Абдурауф Фитрат. Нажот йули. - Т.: Шар^, 2002.
дан узбекчага) "Туркистон вилоятининг газети"да, 1913
йилда эса алох,ида китоб хдлида чоп этилади.
Фитрат узининг "Нажот йули” номли асарида "жами-
ятни ёругликка ва тарак;к;иётга олиб чикувчи бирдан
бир тугри йул илмдир", деган гояни илгари суради. Илм
борасида фикр юритиб, энг аввало тарих илмига эъти­
бор к;аратади ва "тарих илми jrrraH к;авмларнинг уму­
мий ах,волини бизларга ибрат ва дастуруламал кдлиб,
нак;л ва мух,окама этади” деган фикрлари билан бу фан-
нинг илмий-амалий ах,амиятини алох,ида таъкидлайди.
Фитрат тарих илмини иккига - муцаддас тарих (пай-
гамбарлар ва азиз-авлиёлар тарихи) ва маданият тари­
хига булади1.
Фитрат "жамият тарихи"га тухталиб, уни уч йуна-
лишга - илм ва адабиёт тарихи (шоирлар, олимлар,
уларнинг илмий ишлари, тадк;ик;от усуллари), табиий
тарих (табиат, жамики мавжудот ва мах,лук;ларнинг к;о-
билияти ва жонзотларнинг хосиятлари) ва сиёсий та-
рихга ажратади.
Сиёсий тарихни х,ам уз навбатида икки йуналишга -
умумий ва хусусий (мах,аллий) тарихга ажратади. Уму­
мий тарих деганда Фитрат оламнинг яратилишидан
бошлаб дунёда пайдо булган ва йук;олиб кетган давлат-
лар, халк;лар, миллатлар, уларнинг х,аёти, йук;олиб ке-
тиш сабаблари х,ак;ида фикр юритади. "Хусусий тарих"
деганда эса у "бир давлат ёки халк; тарихининг пайдо
булиб, ривожланиши ёки инк;ирозга учрашини, бунинг
сабабларини урганишни” назарда тутади.
Бундай к;арашлар тарих фанининг илмий-назарий
асослари, таснифий белгилари шакллана бошлаганидан
далолат берар эди.
1 "Маданият” сузи араб тилида мадина - шах,ар сузидан келиб чик;к;ан
булиб, "шах,ар тарихи” ёки "шах,арда яшовчи ах,оли” деган маънода кулла-
нилган.

92
Фитрат тарихий билимларни ривожлантиришда гео­
графия фанининг ахдмиятини алох,ида таъкидлайди.
"Ак;лий илмлар"га тухталиб, бу илмлар умумий ва хусу-
сийга ажратилмаслигини, бу илмлардан бирини "нас-
роний илми", бирини "мусулмонлар илми” деб аташ
мумкин эмаслигини, улардан "барча инсонлар жинси ва
мазхдбидан к;атьи назар, бахраманд булишини" таъкид­
лайди.
Фитрат узининг бу царашлари орк;али илм - умум-
башарий ахдмиятга моликлигини, инсониятнинг дини,
жинсидан к;атъи назар, барча учун тенг булган дунёвий
ахдмиятга эгалигини таъкидлайди.
Фитрат уз ижодининг кейинги босдичларида х,ам та­
рихий мавзуларга катта эътибор царатиб, "Абулфайз-
хон"1, "Амир Олимхоннинг хукмронлик даври” каби та­
рихий асарлар, бадиий ижодида эса "Арслон" драмаси,
"Восеъ кузголони", "Темур саганаси”2 каби тарихий мав-
зулардаги бадиий асарлар яратади.
Хулоса к;илиб айтганда, Фитратнинг ижодий фаолия-
ти давомида яратилган бадиий, тарихий, адабий-танк^-
дий асарларида Бухоро тарихи ва маданиятининг ута
долзарб масалалари к}Ьгарилган эди. У уз асарларида
утган асрда яшаб ижод к;илган Ах,мад Донишнинг к;а-
рашларини давом эттирди ва ривожлантирди. У х,ам Ах,-
мад Дониш каби узи яшаган даврдаги ижтимоий муам-
молар тах,лилига, бошк;арув тартиблари ва хукмдорлар
фаолиятига ута танк;идий ёндашди. У х,ам узини Ах,мад
Дониш каби серк;ирра к;обилият сох,иби, мох,ир публи­
цист, тилшунос, драматург, тарихчи, санъатшунос, сиё-
сатшунос, адабиётчи, муащашунос, санъаткор, салох,ият
сох,иби, етук аллома ва мутафаккир сифатида намоён

1Abdurauf Fitrat. Abulfayzxon. - Т., 2019. - В.64.


2Абдурауф Фитрат. Танланган асарлар.
цилди. Фитрат х,ам Ах,мад Дониш каби ислохртчилик го-
яларини илгари сурган серк;ирра илм сох,иби, маърифат-
парвар инсон сифатида шу даврда ижтимоий ва тарихий
тафаккурнинг ривожланишида чукур из к;олдирди.
Бу даврда Фаргонада ижтимоий-маданий х,аёт ва та-
рихга янгича ёндашувлар маърифатпарварлик хдрака-
тининг йирик намоёндаси Исх,окрдан Ибрат фаолияти ва
ижодида як;к;ол намоён булди.
1862 йилда Наманган вилоятининг Туракургон р ш -
логида тугилган Исх,ок?юн Ибрат Мадраса таълимини
тугатгач, онасини х;аж зиёратига олиб бориши муноса-
бати билан Шарк; мамлакатлари буйлаб саёх,ат к;илади.
1892-1896 йилларда у Х,индистоннинг энг катта порт
шах,арларидан булган Бомбей ва Калькуттада яшаб,
х,инд-урду ва инглиз тилларини мукаммал >фганади.
Багдод, Истанбул, Афина шах,арларида булиб, Греция
орк;али Италияга утади. Миср, Бирма, Хитой мамлакат-
ларида булади. 1895 йилда К[ашк;ар орк;али Туракургон-
га к;айтади.
Чет элларда у Шарк; ва Fарб халк^ари хдёти, мадания-
ти, санъатини к;иёслаш имконига эга булади. У Арабис-
тонда француз тилини, Х,индистонда инглиз тилини, шу
билан бирга, энг к;адимий финикия, яхудий, сурия, юнон
ёзувларини 5фганади. Европа усулидаги шах,арлар, улар-
даги маданий х,аёт ва техника янгиликлари билан та-
нишди, замонавий фан ютук^арини эгаллаш учун Гарб
тилларини билиш зарур эканлигини яхши англаган.
Ибрат уз даврининг етук мутаффакири булиб, диний
ва дунёвий илмлар, Шарк; ва Европа тиллари, жах,он ада-
биёти ва шарк;шуносликка оид билимларни жуда яхши
эгаллаган эди.
Халк;к;а маърифат тарк;атиш ниятида у уз к;ишлоги
Туракургонда узининг х,исобидан янги усул мактаби,

94
замонавий типография ва кутубхона очишга муваффак;
булади. Янги дарсликлар чоп этиш билан бирга унлаб
лингвистик, адабий, бадиий ва тарихий асарлар бита-
ди. Унинг тилшуносликка оид "Лугати ситтати алсина",
"Ж омеъ ал-хутут”, тарихшуносликка оид "Тарихи Ф арго­
на”, "Тарихи маданият" каби тадцикотлари ва айник;са,
“Мезон ал-замон" каби давлат ва жамият курилиши
х,амда тарак;к;иёти истик;болига багишланган асарлари
уз даврига нисбатан анча илгор гоялар билан сугорил-
ган, мутлак;о янгича к;арашларга асосланган эди.
Ибратнинг тарих фанига муносабати унинг "Тарихи
Фаргона” асарига кириш к;исмида шундай баён этилган
эди: "... Тарихни ёзмовдин ... бани башарни(нг) тириклик
кдлиш, саноат ва зироатлари, маданият ва бадавият-
ларини халцларга курсатмакдир, биздан кейин кела-
дурганлар утганларни(нг) турмуш ва к;илмуш ва бил-
муш ишларидан ибрат олсун. Уз замони билан утган за-
монни торозу к;илиб, вазнини билсун учун ва х,ам илми
тарих бир илми таърифдур”1.
Ибрат тарихни ёзиш ва урганишдан мак;сад - келажак
авлод учун уз утмишини, ик;тисоди ва маданиятини би-
лиш, ундан сабок; чик;ариш х,амда ибрат олишдир, деган
фикрни илгари суради.
"Тарихи Фаргона" асарида Ибрат Кук;он хонлигида
хукмронлик килган хонлар фаолиятини даврий изчил-
ликда ёритиб берар экан, х,ар бир хукмдорга атрофли-
ча ва холисона бах,о беришга х,аракат к;илади. Минтак;а
худудида хонликларнинг ички курашларини афсус ва
надоматлар билан ёритади х,амда бунга айбдор булган
хукмдорларни к;оралайди. Хусусан, XIX асрнинг бирин-
чи ярмида хукмронлик к;илган Бухоро амири Насрул-
1 H c x ,o iv c o h Ибрат. "Тарихи Фаргона". - Т.: Камалак, 1991. (Асл ман-
ба: Исх,ок^он Ибрат. Тарихи Фаргона. УзР ФА ШИ. К^-инв. №11616, К^-инв.
№101170

95
лох,нинг Кук;онга хужуми натижасида шах,арнинг та-
лон-тарож к;илиниши, халк^ни хонавайрон булиши, буюк
шоира, мутафаккир, давлат арбоби Нодирабегимнинг
фожеали к^смати, унинг норасида набиралари билан
улдирилишини замондошлар хотиралари асосида баён
к;илар экан, унга нисбатан нафратини яшира олмайди.
Исхркрюн мазкур вок;еалар баёнида уша давр шоирла-
рининг бу мудх,иш вок;еага багишланган тарихларидан,
марсияларидан намуналар келтириш орцали бу х,одиса-
ларга нисбатан замондошлар муносабатини хдм очиб
беради.
Ибрат Амир Умархоннинг шоирлик ик;тидорига гово­
ри бах,о бериб, унинг даврида илм-фан, маданият ва ада­
биёт, санъат ривожланганлигини таъкидлайди, сарой-
да ижод к;илган Гулханий, Махмур, Фазлий Намангоний,
Султонхон тура Адо, Хижлат, Афсус, Бех,жат, Хрзик;, Fo-
зий, Нодир каби шоирлар х,ак;ида к;имматли маълумот­
лар беради.
Шу тарифа Ибрат хдр бир хоннинг ижобий ва салбий
хислатлари, х;амда фаолиятини холисона ёритишга х,а-
ракат к^лади. Уларни х,ак;к;оний танк;ид кделиш билан
бирга ижобий ишларини х;ам к;айд этади. Хусусан, Кук;он
хонлигининг сунгги хукмдори Худоёрхоннинг хукмдор-
лигини 4 боаддчга булиб ёритади ва х,ар бир даврга оид
воцеаларга батафсил тухталади. Урта Осиёнинг Россия
томонидан босиб олиниши ва унинг фожиали ок;ибат-
ларини баён к^лади. Худоёрхоннинг бу жараёнлардаги
фаолияти ва цисматини ёритишда вок;еалар гувох,лари,
замондошлар маълумотларидан унумли фойдаланади.
Асарда водийдаги Кукрн, Наманган, Маргилон, Анди-
жон шахарлари тарихига алох,ида тухталиб, уларнинг
номланишининг маъноси, жойлашуви, топография ва
топонимикаси, келиб чик;иш тарихи, мах,аллалари, та-

96
биати, зи ёр атгаутр и , руй берган табиий офатларга оид
к;изик;арли маълумотлар келтиради.
Ибрат уша даврдаёк, яъни х,али археологик топил-
малар аникданмаган, ашёвий далиллар фанга маълум
булмаган бир даврда Фаргонанинг энг кдцимги тари­
хи Кубо (Кува)га бориб такдлишини, Ахсикент унинг
к;адимги пойтахти булганлигини курсатиб утади. Иб-
ратнинг к;айд этишича, "М усулмонлар асрида Марги-
ноннинг пойтахти Ёрмозор булиб, Намангоннинг пой­
тахти Туракургон, Андижоннинг пойтахти Асака" б у л­
ган. Унинг Фаргона водийси шахдрлари хусусидаги куп
фикрлари бугунги кунда археологик тадк;ик;отлар даво-
мида уз тасдигини топмокда.
Ибрат уз асарида водийда яшовчи ах,оли, хусусан,
мах,аллий ва келгинди ах,оли, уларнинг машгулотлари,
водийдаги савдо муносабатлари х,ак;ида х,ам маълумот­
лар беради.
Унинг таърифлашича, Фаргона савдо муносабатлари
доираси анча кенг булиб, "Фаргона бир мамлакати к;а-
дим ва ах,олийи надим у л и б ,... х,ар санада неча минг сум-
лик мансух,от ифак, атлас ва адрас ва бекдсаб ва шох,и
атроф-акнофга торк;олмок;да эди. Бухородан то Х,инду-
стон ва Арабистонгача бу Фаргона ашёлари жорий эди.
Бу Фаргона ахдида бир хил калимлари булурки, исмини
хидир шох,и дерлар. Кийматда, рангда, мах,камликда ва
тозаликда Кошгару К|ипчок;ий, К^иргизий ва Кррацал-
пок;ий калимлардан икки чанд бахрда сотилур".
Асар гарчи тарихий йуналишда булса-да, унда гео­
график маълумотларга х,ам алох,ида эътибор к;арати-
лади. Хусусан, Фаргона водийси, ундаги шахдр ва р ш -
лок^ар табиати, уларни ураб турган кушни давлатлар,
тоглар, дарёлар, минтаца ик^шми, хдвоси, ерлари, х,ай-
вонот дунёси, ер ости кдзилма бойликларига атрофлича

97
тухталиб утади. Масалан, Чует шахри х,ак;ида тухталар
экан, унинг географик жойлашуви, хужалиги, табиати,
сугориш тизими, экинлари, богдорчилик, хунармандчи-
лиги, савдо-сотиги, саноати, дуппилари, пичоцларигача
таърифлайди. Боища шах,ар ва к;ишлок;ларни таърифла-
ганда х,ам нафак;ат географик, балки этнографик маълу-
мотларга алох,ида эътибор к;аратади. Бу жих,атдан маз-
кур асар Зах^риддин Мух,аммад Бобурнинг "Бобурнома”
асари анъаналарида ёзилганлиги намоён булади. '‘Та­
рихи Фаргона" асарининг тили содда ва равон булиб, уз
давридаги адабий тил меъёрига тула риоя к;илган х,олда
яратилганлиги унинг катта ютук^аридан бири эди.
Ибрат уз тадк;ик;отларида мах,аллий манбалар к;а-
торида вок;еалар замондошлари, шоир ва тарихчилар
асарлари, шеърлари, кекса авлод вакиллари хотирала-
ридан унумли фойдаланиши унинг изланишларида за­
монавий социологик тадк;ик;от усулларидан уша даврда-
ёк; унумли фойдаланганлигини тасдик;лайди.
Унинг шахеий кутубхонасида рус, татар, турк ва узбек
тилларидаги махдллий газета, журналлар, китоблар,
адабий журналлар, лугатлар, В.В. Бартольд, В.В. Радлов,
Г. Вамбери каби атоцли рус шарк;шунос олимларнинг
унлаб асарлари булганлиги унинг билим доираси анча
кенглигидан далолат берар эди.
Исх,ок;хон илмий-тарихий асарларини яратишда кат­
та масъулият х,ис к;илиб, тарихий вок;еаларни, фактлар-
ни холисона бах,олашга алох,ида эътибор беради. Унинг
асарларида анъанавий тарихнависликка хос хусусият-
лар, яъни назм ва наср уйгунлиги Ибратнинг бадиий
ижодда х,ам етук к;алам сох,иби булганлигидан далолат
беради. У х,атто, бадиий асарларида х,ам тарихий ва за­
монавий вок;еликка алок;адор масалаларга алох,ида эъ­
тибор к;аратди.

98
Унинг публицистик фаолиятида маърифатпарварлик
масалалари билан бир к;аторда тарихий маълумотларга
алох,ида эътибор берилган. Хусусан, мах,аллий матбуот
сах,ифаларида чоп этилган мак;олаларида кух,на Ахси-
кент тарихи шулар жумласидан эди. Айни пайтда у уз
замонасининг долзарб масалаларига, хусусан, эски мак-
таблар фаолиятига, Кук;он-Наманган темир йулининг
курилиши ва ишга тушиши, махдллий лавозимларга
сайловлар каби масалаларни урганди1.
Ибратнинг тарихий билимлари унинг "Ж омеъ ал-ху-
тут"2 ("Ёзувлар мажмуаси") номли асарида янада кенг
намоён булган эди. Ёзув тарихига багишланган ушбу
асарда энг цадимги миххат пайдо булгандан бошлаб, XX
аср бошларигача мавжуд булган 40 дан ортик;хат ва ёзув
турлари х,ак;ида изчил маълумотлар берилган эди.
Асарда дунёнинг турли мамлакатларида юзага келган
ёзувлар, уларнинг хусусиятлари, тарихи х,ак;ида берилган
маълумотлар Ибратнинг нафацат уз ватани, балки жах,он
тарихи х,амда маданиятидан х,ам яхши хабардор булган-
лигидан далолат берар, бунда унинг унга як;ин хорижий
тиллардан яхши хабардорлиги катта роль уйнаганлиги-
ни намоён этар эди. Ибрат бу ёзувларнинг нафак;ат тари­
хи, балки уларни ёзиш санъатидан х,ам хабардор булиб,
хаттот сифатида х,ам катта тажрибага эга эди.
Чет эл саёх,ати вак;тида ривожланган шах,арларда
булган Ибрат Туркистон шахдрларининг х,ам мада-
ний шахдрлар к;аторидан урин олишини орзу кдлади.
У бунга эришишнинг бирдан-бир йулини илм-фанда,
1 Исхоцхон Тура Ибрат. "Туркистон вилоятининг газети” : "Эски макта-
блар хусусида" (1907 й.], "Наманганда мах,аллий лавозимларга зпт<азилган
сайловлар хусусида” (1910 йил, 21 март), "Фаргона вилоятидаги кухна
ща^ар - Ахсикент тарихи” (1913 йил, 23 ию нь); "Туракургондан мактуб"
(1914 йил, 2 март), “Тошкент сафаридаги маълумотларим” (1914 йил,
апрель) ва б.
2 Исх;ок^он Ибрат. Ж омеъ ул-хутут. - Наманган, 1912.
ук;иш-урганишда, деб билади ва Россиядаги Петроград,
Москва, Одесса, Францияда Париж, Европадаги Берлин,
Вена, Мадрид, Лондон, Рум, Америкадаги Вашингтон,
Шарк;даги Токио, Истанбул каби шах,арларни мисол кел-
тириб, уларнинг маданияти илм билан к;арор топганли-
гини таъкидлайди.
Исх,ок^он Ибратнинг цишлок; билан шахдрни бир-
биридан ажратмай, уларни узаро боглик; х,олда ривож-
лантириш кераклиги, бунинг учун шах,арлар билан бир
к;аторда к;ишлок;ларда х,ам илм-маърифат, маданият
учок^арини вужудга келтириш лози м ли ги х,ак;идаги
фикрлари бугунги кунда х,ам уз долзарблигини йук;от-
маган.
Исх,ок?сон Ибрат ривожланган шах,арларни шундай
тасаввур к;илади:
"Маданий шадарлар шундай булурки, анда дорулму-
аллимин мадрасалар ва анвойи фунун мактаблар (олий
укув юртлари), х,ар хил илму хунарлар, катта духтир-
лар, табиблар ва мазлумни золимдан х,имоя циладур-
ган х,окимлар уз шах,арларида булур. Кул хунарларидан
х,ар хил ва х,амма хиллари, тук;иладурган нимарсалар,
анвойи асбоб уз шах,арларида булуб, булак кишиларга
э^тиёж булмаса х,амда ул шах;арда заводлар, оташ кема-
лар ва фойизлар ва кункалар электр илан барпо булса.
Х,ам ул шах,арда х,ар куни юруб турадиган фойизлар, чи-
рог, шамол сандал (вентилятор ёки холодильник) булса,
катта мактаблар булса, заводлар овози х,ар куни неча
мартадан эш итулуб турса, бир нимарсага эх,тиёжманд
булуб чик;са киши дархдл топилса, тилфонограмлар
булса, шах,арлар озода, чангдан, буйи баддан тоза бул­
са, к;айси илмни хох,ласа, ани таълим берадурган муал-
лимлар булса, арз цилганда, арзи хдлни билиб жавоби-
ни цайтарса, ярамас одамлар учун жазохоналар, омонат

100
куймок; учун хиёнат кдлмайдурган омонатхоналар бул-
са, ах,ли илмларнинг к;адри яхши булса, нодонларни уз
х,олига куймаса, фикр ва илму хунар ургатса...".1
Исх,01дсон Ибрат Ах,мад Дониш ва боища мутафаккир-
лар каби ахлоций масалалар, замона талабларига х,ам
алохдца эътибор царатади. Узининг "Мезон уз-замон"
(Замон тарозуси) асарида х,ар бир даврнинг "уз тарозуси
борлигини” к;айд этган2.
Асарда шартли равишда тукдиз мезон х,ак;ида фикр
юритиб, х,ар бир мезонда муайян масала тах,лил эти л­
ган. Биринчи мезонда янги пайдо булган нарсаларга
муносабат масаласи, иккинчи мезонда миллатни тур­
ли фирк;аларга айирмачиликдан сакдаш, бирлаштириш
зарурлиги таъкидланади. Учинчи мезонда судхурлик,
тижоратда хиёнат к;ораланиб, бу иллатлар миллат та-
наззулининг бош омиллари сифатида бах,оланади. Тур-
тинчи мезонда илм ва тафаккур х,ак;ида, авлод тарбияси
ва усули савтия мактабларининг миллат х,аётидаги ах,а-
мияти, бешинчи мезонда халк;нинг зЬ'миши х,амда янги
замондаги ишлари хусусида фикр билдирилади. "Асри-
миз, деб к;айд этади Ибрат, - илму хунар, х,аракат асри-
дур, турмок; асри эмас. Гофил турса, гафлат уйкусидин
тургунча, бозори олам утуб кетадур. Урганмок; даркор”
дея илм у хунарга даъват этилади.
Олтинчи мезонда Ибрат бидъат ва ортик;ча сарф-
харажатларга ружу куйишдан огох, этса, еттинчи ва сак-
кизинчи мезонларда либос борасидаги мунозаралар,
либосга ихлос куйишнинг, дунёпарастликнинг ёмон
ок;ибатлари х,ак;ида, тук;к;изинчи мезонда утмиш ва за­
мон вок;еалари тугрисида фикр билдиради.
1 Исхчэк^он Тура Ибрат. Тарихи маданият. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:
N "10117.-6.8-112.
'■ Исх,01-у<0 н Тура Ибрат. Мезон уз-замон. - Т.: Маънавият, 2005. Нашрга
глйёрловчилар, изох,муаллифлари: Улугбек Долимов, Нурбой Жабборов.

101
Шу тарифа Ибрат жамиятни замона тарозусига к;а-
раб иш тутиш га даъват к;илиб, уша пайтдаги миллатни
емираётган турли иллатлар, салбий х,олатларга бархдм
бериш, йул куймаслик, уларни бартараф этиш хусусида
тугри йул курсатишга х,аракат к;илади.
XX аср бош ида тарихий билим лар масаласида ян­
гича ёндаш увлар Туркистонда жадидчилик х,аракати-
нинг етакчиларидан булган самарк;андлик Мах,мудху-
жа Бех,будий (1875-1919) ижодида х,ам як;к;ол намоён
б улд и 1.
Мах,мудхужа Бех,будий х,ам дунё курган, диний ва
дунёвий илмлардан хабардор мутафаккир эди. У 1899-
1900 йилларда Кавказ йули орк;али х,аж сафарига чи-
к;иб, Истанбул, Кох,ирада, 1903-1904 йилларда Москва,
Петербургда, 1906 йилда К^озон, Уфа, Нижний Новго­
родца булади, татар маърифатпарвари И. Гаспиринс-
кий билан танишиб, унинг таълим ислох,отларини тула
куллаб-кувватлайди. Нижний Новгородда 1906 йил 23
августда Русия мусулмонларининг турмуш маданияти
муаммоларига багишланган курултойда туркистонлик-
лар гурух,и номидан нзггк; сузлайди. 1914 йилда Боку,
Кисловодск-Пятигорск, Ж елезноводск-Ростов-Одесса
шахдрларида, Истанбул, Куддус, Байрут, Ёфа, Халил ар-
Рах,мон, Порт Саид, Шом шахдрларида булади. Уз сафар-
номаларини “Ойна" журналида чоп этиб боради.
Уз х,аёти давомида 20 дан ортик; шах,арларни кезган
Ма^мудхрка Бех,будийнинг дунёвий тарак;к;иёт, илм-
фан ва маданият, техниканинг жамият ривожидаги ур-
нини чук;ур англаб етади. Бу ишларни жамиятни маъри-
фатли к;илиш орк;алигина юзага чик;ариш мумкинлиги-
ни англаган Бех,будий 1903 йилда Самарканд як;инида-

1 Алимова Д.А, Рашидова Д А. Мах,мудхужа Бех;будий ва унинг тарихий


тафаккури. - Т.: Академия, 1999.

102
ги Х,алвойи, Ражабамин цишлокдарида янги мактаблар
ташкил к;илиб, улар учун "Рисолаи асбоби савод” (1904),
"Рисолаи жугрофияи умроний” (1905), "Рисолаи жугро-
фияи Русий" (1905), "Китобат ал-атфол” (1908), "Ама-
лиёти ислом" (1908), "Тарихи ислом” (1909) каби китоб
ва дарсликлар яратади. Илк миллий халк; кутубхонаси
"Кироатхонаи исломия" (1908)ни ташкил к;илиб, унга
1000 дан ортик; китоб совга цилади. "Падаркуш" ном­
ли пьеса яратиб, узбек драматургияси ва театрига, "Са­
марканд” газетаси ва илк миллий журнал "Ойна" (1913)
журналига асос солди.
Мах,мудхужа Бех,будий уша даврда чоп этилган 20 га
як;ин газета ва журналлар сах;ифаларида унлаб мак;о-
лалар чоп этади. Ушбу мак;олаларда уз даврининг дол-
зарб муаммоларини дадил кутариб чик;ади, жамиятни
илм-маърифатга чорлайди1, бу борада ташаббус курса­
тиб, кутубхона, мактаб ташкил к;илади.
Мах,мудхужа Бех,будий татар маърифатпарвари И. Гас-
принский, бопщирд маърифатпарвар олими Заки Ва-
лидий Тугон билан як;ин алок;ада булиб, улар билан
мулок;отлар чогида Туркистоннинг янги тарихини яра-
тиш масаласини мух,окама к;илади. И. Гаспринскийнинг
"Туркистоннинг янги тарихи" ("Тарихи жадидайи Тур­
кистон") рукни остида "Таржимон" газетасида бериб
борган туркум мак;олалари, Заки Валидийнинг 1912
йилда чоп этилган "Турк ва татар тарихи" номли асари-
дан2 яхши хабардор булган Мах,мудхужа Бех,будий Тур­
кистоннинг янги тарихини ёзиш масаласини кутариб
чикдци.
У тарихни янгича ёндашувлар асосида ёзиш зарур-
лигига эътибор к;аратиб, мах,аллий тарихий асарларни
1 М. Бех,будий меросининг м иллий гоя таркиботидаги ах,амияти. - Т.,
2014.
2Validiy Zaki. Turk va tatar tarixi. - Qozon, 1912.

103
танкдц остига олади ва куйидагиларни таъкидлайди:
"... хднуз Туркистон тарихи х,ак;инда янги тадк;ик;от ила
ёзилгон, тартибли ва истифодали мукаммал бир асар
вужудга келган йук;. Тугриси, мундай тарих ёзувчи киши
турк углонларидан х,ануз майдонга чик;гон йук;ки, бу эса
турк болаларининг нохалаф булуб, чин угул эмасликла-
рига далилдур. Бу сузлардан тарихсизлигимиз англа-
шилмасун. Бизнинг тарихимиз бор. Бурунги асрларда
Туркистон ва турклар воцеоти ва ах,воли х,ак;инда тур­
кий, форсий ва арабий тилларда неча китоблар ёзил-
гандурки, у китоблардан рус ва боища ёврупойилар ис-
тифода этган ва этмакдадурлар. Лекин у мухталиф ти л­
ларда ёзилган. Тарихий асарлардан биз туркистонийлар
истифода этуб, янги мух;окама ва тадк;ик;от ила уз шева-
мизда мунтазам бир асар вужудга келтурганимиз йук;.
Балки бизлар андог тарихий китоблардан аксарият ила
хабарсиз булуб, баъзисидан хабардор булсак х,ам, алар-
нинг табъ ва нашрига ах,амият бермаймиз”.
Мах,мудхужа Бех,будий уз замонасида тарихий асар­
лар ёзишга ва уларни урганишга эътибор камлиги, ун-
дан кура "хурофотлик к;исса, х,икоя ва ошик;она газал
китобларига” к;изик;иш катталигини, пул орк;асидан
кувган ноширлар "афсона ва аслсиз" китобларни куп
чоп этаётганликларини танк;ид остига олади, уларни
"х,ак;ик;ий эътик;одни зах,арловчи хурофот ва афсоналар
урнига муътабар, тарихий, ахлок;ий ва адабий асарлар-
ни купрок;нашр этишга" даъват этади.
Мах;мудхрка Бех,будий "Садойи Тзфкистон" газетаси-
да "М иллий тарихимизни ким ёзар?" мазмунида муро-
жаат к;илган мак;оласида уша даврда Туркистонда бун-
дай тарихни ёзишни мах,аллий кулёзмалар билимдони,
ёш шарк;шунос олим Ах,мад Заки Валидийдан умид к;и-
лади.

104
Мах,мудхужа Бех,будийнинг тарихга янгича ёндашиб,
унга энг аввало умуминсоният тарихининг бир цисми
сифатида кдрайди ва тарихни инсоният тарихидаги энг
катта узгаришлар билан даврлаштиради, уларнинг та-
рак;к;иётга таъсирини курсатиб беришга х,аракат к;ила-
ди. Бу уша давр махдллий тарихнавислигида жуда катта
янгилик эди.
У "Ойна” журнали сах,ифаларида "Ихтиролар тарихи"
деган рукн остида чоп этилган мацолаларида жамият
хдётидаги энг мух,им ва йирик ихтиролар хдк^ида м аълу­
мотлар бериб боради ва уларнинг жамият тарак;к;иётига
таъсирини курсатиб беришга хдракат к;илади. Шу асосда
М. Бех,будий уз укувчиларига инсониятнинг куп минг
йиллик тарихини мух,им ихтиролар тарихи билан бог­
лик; х,олда курсатиб беради. Бу борада шундай фикр бил-
диради: ""Ойна"нинг мух,тарам хонандаларига (укувчи­
ларига - Д.З.) дунёни аввалидан бу кунгача бани одам
тарафидан ихтиро кдлингон машхур нимарсаларни арз
цилмок; учун тарих китобларидан олиб ёзмок;чи булдук
ва мундан сунгра “Ойна”нинг х;ар рак;аминда пайдар-
пай "Тарихи ихторои башар" унвони ила ёзилур. Мунда
ёзилатургон нимарсалар “Тарихи умумий", "Тарихи ма-
даният", "Маданияти исломия", "Коинот", "Тарих ва жуг-
рофия лугати", "Тарихи тамаддун" китоблари ва бошк;а
китоб ва рисолалардан Haiyi к;илинур"а.
Шу тарифа Мах,мудхужа Бех,будий турли тарихий
даврларда инсоният томонидан кашф к;илинган йирик
ихтиролар - дехк;ончилик асбоблари, камон (ук;-ёй),
чарх, кемачилик, тошга ёзув битиш, к;ишлок; хужалиги
техникаси (узи юрувчи илк машиналар), пароход, оташ
кемалар ва бошк;а кашфиётлар х,ак;ида маълумот бериб
боради.

1 М. Бех,будий. "Тарихи ихтирои башар" // "Ойна" журнали, 1914 йил,


28-сон. - Б.531-534.

105
Мах,мудхужа Бех,будий жамиятни маърифатли к;и-
лишда тарих фанининг ах,амиятига алох,ида ургу бера­
ди. Бу х,акда у узининг "Туркистон тарихи керак" номли
мак;оласида алох,ида тухталиб, куйидагиларни таъкид-
лайди: "Тарих куп ах,амиятли ва фойдали бир нарсадур.
Тарихнинг фойдаларидан баъзиси ушбудурки, бир мил-
латнинг на тарикдца, к;айси йул ила таракдий этганин
удиб, ибрат олмок; ёки бир миллатнинг на сабаблардан
таназзул этиб, охири мунк;ариз булуб кетганин укуб
мундан х;ам истифода этмак мумкиндур"1.
Утган асрларда битилган тарихий кулёзмаларни ур-
ганиш 5^чун уларни замонавий алифбода, содда тилда
нашр этиш зарурлигини таъкидлайди, жамият уларни
урганиш орк;али тегишли сабок; чик;ариши лозимлиги-
га алох,ида эътибор царатиб, куйидаги мулох,азаларни
илгари суради: "...Бизнинг уз шевамизда Тзфкистонда
утган боболаримизнинг маиший, сиёсий а^волига дойр
"Туркистон тарихи" бор булгонда, они куз олдимизда
куюб, бурунги к;ах,рамон боболаримизнинг на йул ила
тарак;к;ий ва маданият даврига кируб ва нима сабабдан
охири мунк;ариз булуб кетганларини укуб, билуб, хейли
ибрат олар эдук. Ушандок; х,озирги х,олимизни бобола-
римиз давридаги х,олларга бир даража мук;ояса этмак
ила баробар уз-узимиздан бир инфиоли даруний х^с
эдуб, юзларимиз к;изарар эди. Х,оло; биз туркистоний-
лар мархум боболаримиз ах,воли х,ам Туркистон вок;ео-
ти тарихиясидан бутун гофил ва бехабардурмиз”.
Шу тарифа, XIX аср охири - XX аср бошларида анъана-
вий тарихнависликда янгича ёндашувлар ва к;арашлар
шаклланиб борди. Бу к;арашлар ва ёндашувлар замири-
да утмишнинг энг яхши маданий меросини узлаштир-
1 М. Бех,будий. "Тарихи ихтирои башар" // "Ойна” журнали, 1914 йил,
28-сон.-Б.898-900.

106
ган хдлда адолатсиз боцщарув, узаро ихтилофлар ва
урушларнинг аянчли ок;ибатларидан сабок; чик;ариш,
замон талаблари, жамиятнинг маънавий эх,тиёжларини
тугри англаб етиш, илм-маърифатни эгаллаш орк;али
мустамлака зулмдан халос булиш ва мустак;ил тарак;-
^иётга чик;иш, шу йулда бирлашиш гоялари ётар эди.
II БОБ
ТАРИХИЙ-АДАБИЙ МАНБАЛАР ВА
САФАРНОМАЛАР

1-§. Тазкиранавислик

Тазкиралар1 туркий ва мусулмон оламида, хусусан,


Туркия, Турон ва Эрон заминида турли тарихий давр-
ларда яшаб утган шоирлар ва уларнинг ижод намуна-
лари жамланган мажмуа сифатида доимо к;адрланган
х,амда махсус йуналиш сифатида ривожланиб келган.
Хусусан, Урта Осиёда тазкиралар куп асрлик тарихга
зга булиб, уларнинг катта к;исми шоирлар ва уларнинг
ижодига багишланган булса-да, улар орасида олимлар,
хукмдорлар, диний уламолар, шариат пешволари фао-
лиятига багишланганлари х,ам бор.
Тазкиралар асосан адабиёт, хусусан, шеърият тарихи
йуналишида куп урганилган, тарих фанида эса улардан
маданий х,аёт намоёндаларини урганишда фойдала-
нилса-да, хдлигача махсус тадк;ик;от объекти булмаган.
Вах,оланки,уларда нафак;ат шоирлар, балки хукмдорлар
фаолияти, уларнинг адабиётга, маданиятга муносабати,
шеърларда эса давр рух,и, халк;нинг армонлари, к;алб ни-
доси, х,амда ижтимоий фикр х,амда тафаккурни англаб
олиш мумкин булган жихдтлари, географик, топогра-
фик маълумотлар жуда куп. Шу маънода тазкираларни
маданият тарихи ва интеллектуал меросни урганиш-
даги урни ва ах,амияти них,оятда катта.
Давлатшох, Самарк;андийнинг "Тазкират ал-шуаро”
(1487) асари энг к;адимги тазкиралардан бири булиб,
1 Тазкира - арабча "зикр этиш", "тилга олиш", “эслаш" маъносини бил-
диради.

108
унда IX-XV асрларда Урта Осиё, Афгонистон ва Эронда
яшаб утган машхур шоирлар х,ак;ида маълумот билан
бирга улар ижодидан намуналар х,ам берилган. Асар
форс тилида битилган.
Алишер Навоийнинг "Мажолис лн-нафоис” ("Нафис-
лар мажлислари") номли тазкираси эса туркий тилдаги
тазкирачиликнинг илк намунаси эди. XV аср охирида
ёзилиб, цайта ишланган ва тулдирилган мазкур таз-
кирада уша даврда Марказий Осиёда, жумладан, Эрон,
Хуросон ва Турон ерларида яшаб, ижод к;илган 450 дан
ортик; шоирлар, олимлар ижодий меросига оид маълу­
мотлар жамланган эди.
Бу к;адар бой маълумотларни Алиш ер Навоий тазки-
рага киритилган шахсларнинг яшаган йиллари, тугил-
ган ва фаолият олиб борган худуди, сулолалар хукмрон-
лиги даврига к;араб тизимлаштирган. Бу маълумотларда
уларнинг ижодий мероси х,ам чукур тах,лил к;илинган-
лиги бу асар шунчаки библиографик руйхат эмас, балки
чукур тадк;ик;от иши булганлигини намоён этар эди.
Алишер Навоийнинг мазкур тазкираси нафакдт Мар­
казий Осиёда, балки туркий ва мусулмон оламида таз-
киранависликни ривожланишида катта намуна булди.
XV асрнинг иккинчи ярмида яшаб ижод к;илган Абду-
рах,мон Жомийнинг Алишер Навоий илтимоси билан
форс тилида ёзилган "Нафах,от ал-унс мин хдзарот ал-
кудс" тазкираси, мазкур асарнинг Алиш ер Навоий том о­
нидан туркийга таржима цилиниб, тулдирилган "Насой-
им ал-мух;аббат мин шамойим ал-футувват” (шайхлар,
уламолар, к;озилар х,ак;ида) номли тазкира кейинги аср­
ларда тазкиранависликка пойдевор булиб, унинг услу-
бий асосларини шакллантириб берди.
Алишер Навоий томонидан яратилган туркий тазки-
рачилик мактаби XX аср бошларига кдцар нафакдт Тур-

109
кистон ёки Марказий Осиёда, балки Эрон, Х,индистон,
Афгонистон, Озарбайжон х;амда Туркияда муваффак;ият
билан давом этган.
Темурийлар даврида битилган тазкиралардан яна
бири Фахрий Х,иравий к;аламига мансуб булиб, форс
тилида ёзилган ва "Равзат ал-салотин" ("Султонлар
боги”) деб номланган. Ушбу тазкирада юзга як;ин сул­
тон ва амирлар, шоирлар тилга олинган эди. Тазкира-
нинг алох;ида боби Сох,ибк;ирон Амир Темур ва темурий
султонларга багишлаган.
Кейинги даврларда тазкиранавислик ривожланиб
борди. Мутрибий Самарк;андийнинг "Тазкират ал-шу-
аро" (1605) ва "Нусхайи зебойи Жах,онгир” (1628) каби
тазкиралари, Малих;о Самарк;андийнинг "Музаккир ал-
асх,об" (1693), Нисорийнинг "Музаккири ах,боб” каби
тазкираларда урта аср адабий-маданий мух,итини ёри-
тувчи мух,им маълумотлар жамланган эди.
Хусусан, "Музаккири ах,боб” номли тазкира Алишер
Навоийнинг "Мажолис ал-нафоис” тазкирасининг даво-
ми сифатида ёзилган булиб, унда XVI асрнинг биринчи
ярмида Бухорода яшаб утган 261 туркийзабон шоирлар,
Шайбонийлар сулоласи вакиллари булган хукмдорлар
х,ак;ида маълумотлар келтирилган. "Музаккир ал-асх,об”
жуда куп тарихий манбалар - "Равзат ал-сафо", "Дастур
ал-мулук”, "Рашах,от ал-айн ал-х,аёт”, "Кандия" асосида
ёзилганлиги боис унда тарихий ва географик маълу­
мотлар х,ам куп эди.
Ушбу тазкирада мамлакатнинг ижтимоий-ик;тисо-
дий ах,воли, хунармандчилик турлари, хожа Убайдулла
Ах,рор авлодининг мол-мулки, Аштархонийлар давлати
тузилиши, мансаб ва лавозимлари, Бухоро ва Самарканд
шахдрларининг топографияси, Самарканд гузарлари,
Амир Темур ва Шайбоний Абдуллахоннинг К^арши ва

110
Шахрисабздаги ободончилик ишлари, масжид, Мадраса,
карвонсарой, х,аммомлар курилиши, мак;баралари х,ак;и-
даги бой маълумотлар урин олган булиб, улар Моваро-
уннахрнинг XV асрнинг II ярмидаги тарихи ва мадания-
тини урганишда мудим манба булиб хизмат к;илади.
Бундай маълумотлар тазкиралар нафак;ат шоирлар
ва уларнинг ижодий меросини, балки олимлар, уламо-
лар, амалдорлар фаолиятини, мамлакат тарихи, мадани­
ят тарихи, худудлар топографиясини урганишда мух,им
манба эканлигидан далолат беради.
Яна бир мух,им жихдти - тазкиралар аксарият х,олат-
ларда бир-бирини тулдириш асосида ёзилганлиги боис
давомийлик ва узлуксизликни таъминлаб, айрим та­
рихий шахслари, ижод ах,ли х,ак;ида тарихий манбалар­
да 1^айд этилмаган маълумотларни аницлаш имконини
х,ам беради.
Тазкиралар тарих фанида узвий давомийликда, мах­
сус ва изчил ургаиилмаган булса-да, улардан турли давр-
лар шахслар ва ижод ах,ли х,аётини, тарихини урганишда
тегиш ли уринларда унумли фойдаланиб келинмовда.
Тазкиралар орасида хукмдорлар топшириги ва х,о-
мийлигида яратилганлари билан бир к;аторда шахсий
ташаббус асосида аввалги тазкираларыи давом этти-
риш ёки тулдириш мак;садида ёзилганлари х,ам мавжуд.
Уларнинг муаллифлари асосан шоирлар, хаттотлар, та-
рихчилар булган. Тазкиранавислик XX аср урталаригача
давом этган.
Алишер Навоий давридан бошланган тазкиранавис­
лик XIX-XX аср бошларида х,ам х,ар бир хонликда давом
эттирилган. Кук;он хонлигида Умархон буйруги билан
Фазлий Намангоний томонидан яратилган "Мажмуаи
шоирон" тазкираси1 узбек адабиётшунослиги тарихида
1 Абдулкарим Фазлий Намангоний. "Мажмуаи шоирон". Тошбосма нус­
хаси. - Т., 1900.

111
илк марта шеърий йул билан яратилган тазкира булиб,
унда Кук;он адабий мух;итининг 100 дан ортик; вакил-
лари хдк;идаги к;имматли маълумотлар билан бир к;атор~
да уларнинг асарларидан намуналар х,ам келтирилган.
Бухорода Кори Рах,матуллох, Возех, (1818-1894) томо­
нидан тузилган "Тух,фат ал-ах,боб, фи-тазкират ал-асх,об"
("Сух,батдошлар зикрида дустлар тух,фаси") тазкира­
си1 XVIII асрнинг охири - XIX асрда яшаб, ижод к;илган
шоирларни к;амраб олган эди. Ушбу тазкирада Бухоро ва
Кук;онда яшаган 150 нафар шоирларнинг таржимаи х,ол
ва газаллари туплами баён этилган. Возех, зуллисонайн
булиб, х,ам тожик, х,ам узбек тилларида куплаб к;асида,
рубоий, газаллар ёзган. Бундан ташцари, тарих, табиат-
шунослик, этика, тиббиётга дойр асарларни таржима
к;илган.
Бухоро амири Абдулахддхоннинг тавсияси билан Бу­
хорода XX аср бошида Афзал махдум Пирмастий томо­
нидан тузилган "Афзали ал-тазкор фи зикри ал-шуаро
ва ал-ашъор"2 ("Ш оирлар ва шеърлар хдвдаги Афзал
тазкираси") деб номланган тазкирада XIX асрнинг охи­
ри - XX аср бошида яшаб, ижод кдлган 135 шоир хак;ида
маълумотлар жамланган.
Бу даврда яна к;атор тазкиралар тузилиб, анъанавий
тазкиранавислик янги асарлар билан бойитилган.
Хусусан, Саид Мир Сиддик; Х д ш м а т томонидан ту­
зилган "Тазкират ал-шуаро"3 номли тазкирада Бухоро­
да яшаб, ижод к;илган 60 дан ортик; шоирлар, уларнинг
тахаллуси, таржимаи х,оли, машхур шеърлари х,ак;ида,
Хожи Абдулазим Шаръий томонидан тузилган "Таз-
кираи шуарои Абдулазим Шаръий”4 номли тазкирада
1 Возех, Тух;фат ал-ах,боб, фи тазкират ал-асх,об. - Т., 1914.
2 Афзал Махдум Пирмастий. Афзалиут-тазкор фи зикри-ш-шуаро
вал-ашъор. УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №63.
3УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №2728, р.2252/1.
4УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №3396/111.

112
XIX аср охирида Бухоро, Самарканд ва Тошкентда яшаб
ижод к;илган шоирлар, олимлар х,ак;ида, Неъматулла
Мух,тарам томонидан форс тилида, насрий матнда ёзи л­
ган "Тазкираи Х,ожи Неъматуллох, Мух,тарам'п номли
тазкирада XIX-XX бошида Бухорода яшаб, ижод к;илган
х,ар бир шоирнинг тахаллуси, исми, насаби, ёзган асари
х,ак;ида маълумотлар ва улардан намуналар, Абдий Ми-
рабдуллахрканинг ''Тазкираи Абдий” (ёки "Тазкират
уш-шуарои мутааххирини Бухоро"), "Тазкират ал-шуа-
ро” (1904) номли тазкираларида Амир Абдулахдд дав­
рида яшаб ижод этган 118 та шоирлар х,ак;ида биогра­
фик маълумотлар ва уларнинг асарларидан намуналар
жамланган.
Абдумуталлиб Фахмийнинг "Тазкираи Фахмий" ном­
ли тазкирасида зикр этилишича, мамлакатда XIX асрда
300 нафар шоирлар яшаб ижод к;илган. Асарда Бедил,
Хофиз, Низомий, Исмат Бухорий, Савдо, Возех, каби ав-
валги тазкиранависларнинг тазкираларидан к;иск;ача
маълумотлар, айрим тазкиралардан эса, масалан, Возех,-
дан туликрок; маълумотлар берилган.
Хива хони Мухдммад Рах,имхон Феруз даврида х,ам
тазкиранависликка алох,ида эътибор к;аратилган. Зеро,
бу даврда мамлакатда унинг х,омийлигида шеърият,
адабиёт, санъат ва таржимонлик кенг ривожланди.
Хива хонлиги адабий мух,итининг фаол аъзоси Ах,мад
Табибий (1868-1910) томонидан тузилган "Мажмуат
ал-шуарои пайрави Ферузшох,ий" (1908) ва "Мухаммасо-
ти мажмуат ал-шуарои Ферузшох,ий" (1909) номли таз-
киралари яратилди2. Уларда саройдаги адабий мух,ит,
шоирлар, к;алам тебратган шах,зодалар, амалдорлар, му-
даррис, мирзабошилар х,ак;ида к;имматли маълумотлар,

1УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №2252/11.


2 Маткаримова С. Табибий - тазкиранавис. - Т.: Мударрир, 2011.

113
уларнинг ижодидан намуналари Ферузнинг газаллари-
га пайровлар урин олган эди1.
Тазкиранавислик хонликлар тугатилгандан кейин
х;ам давом этади. Хива хони саройида фаолият юрит-
ган Хасанмурод Лаффасий2, кейинчалик эса Бобожон
Таррох;3 томонидан ёзилган асарлар шулар жумласидан
булиб, уларда XIX-XX аср бошларида яратилган тазкира­
лар тулдирилиб, тизимлаштирилган ва хонликларнинг
сунгги даврларига цадар етказилган.
XIX асрнинг иккинчи ярми - XX асрнинг бошларида
Бухоро амирлигида яшаб, турли туман ва вилоятларда
к;озилик лавозимида фаолият К)фсатган мутафаккир
олим, адиб ва шоир сифатида бой илмий ва адабий ме­
рос к;олдирган Мух,аммад Шарифжон Садри Зиё узи яша­
ган даврдаги Бухоро адабий х,аёти ва тарихига дойр кенг
маълумот берадиган "Тазкират ал-шуарои мутакдади-
мин"4, "Шуарои мутааххирин"5 х,амда "Фузалои мутаахд-
рин” каби тазкиралар яратди.
"Тазкират уш-шуарои мутакдадимин" тазкирасида
Давлатшох, Самарк;андийнинг "Тазкират ал-шуаро"си,
Лутф Алибек Озарнинг "Оташкада" тазкиралари асо­
сида X-XV асрларда Хуросон ва Мовароуннах,р, Эрон ва
Хиндистонда яшаб ижод килган Рудакийдан тортиб
то Жомий ва Навоийларгача булган 162 нафар шоир ва
олимлар, уларнинг ижод намуналари, шунингдек, X-XVII
1Табибий Ах;маджон. Мажмуат ал-шуарои пайрави Ферузшох;ий. УзР ФА
ШИ. Кулёзма раками: №1152.
2 Лаффасий. Тазкираи шуаро / Нашрга тайёрловчи П. Бобожонов. - Ур-
ганч, 1992.
3 Бобожон Таррох; - Ходим. Хоразм шоир ва навозандалари. - Т.: Tafakkur
qanoti, 2011.
* Садр Зиё. “Тазкират ал-шуарои мутак;аддимин ва салотини муоси-
рийн ва бузургони мутаваррийии". УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №2193.
Мажмуа.
5 Тазкиранинг тулик; номи "Шуарои мутааххирин ва фузалои муосири-
ни роцими адим-ул к;адр Зиёи Садр". УзР ФА ШИ. Кулёзма рак;ами: №2193.

114
асрларда яшаган 120 нафар шах,зодалар, буюк олим Ибн
Сино, Хужа Низомулмулк ва боцща бир к;атор шоир хдмда
мутафаккирлар х,ак;ида янги маълумотлар жамланган1.
Садри Зиёнинг "Шуарои мутааххирин" (яъни х,озирги
давр шоирлари) номли тазкираси Возех,нинг "Тух,фат
ал- ах,боб"2 тазкираси асосида яратилади. Ушбу тазкира­
да Возех, к;айд этган, XIX асрда Бухорода яшаб, ижод к а л­
ган 88 шоирлар, олимлар, шайхлар х,ак;идаги маълумот­
лар тулдирилиб, тазкирага иловаларда Ах,мад Дониш ва
XIX асрнинг иккинни ярмида, Возехдан кейин яшаган
шоирлар х,ак;ида маълумотлар берилади.
Садри Зиёнинг "Фузалои мутааххирин" номли тазки-
расида XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошлари,
яъни Амир Музаффар (1860-1885), Абдулахдц (1885-
1910), Олимхон (1910-1920) хукмронлиги даврида
х,амда к;исман совет даврида яшаб ижод цилган 79 нафар
шоир ва донишмандлар, шунингдек, уларнинг вафот эт­
ган саналари, баъзи шоирларнинг ижтимоий-ик;тисо-
дий ах,воли, XX аср бошида вужудга келган жадидчилик
х,ак;ида маълумотлар урин олган эди.
1940-йилларда Х д с а н м у р о д Лаффасий (1880-1945)
томонидан тузилган "Хива шоир ва адабиётчиларининг
таржимаи х,оллари”3 номли тазкира х,ам XIX аср охири ва
XX аср бошларидаги Хоразм адабий мух,итини урганиш-
га оид мух,им манба булиб, хоразмлик шоирлар, улар­
нинг асарларидан намуналар, узаро муносабатлари,
саройдаги адабий мух,ит х,ак;ида маълумот беради.
Хулоса к;илиб айтганда, тазкиралар уз давридаги
1 Садр Зиё. Тазкират ал-шуарои мутацаддамин, 272а-варакда Ибн Сино,
2726-варавда Хужа - Низомулмулк х,ак;ида м аълумот берилган.
2 Возех, тазкираси х,ак;ида к;аранг: Хади-заде Р. Источники по истории
изучения таджикской литературы конца XIX - начала XX вв. - Душанбе. -
С.29-43.
3 Лаффасий. Тазкираи шуаро / Нашрга тайёрловчи П. Бобожонов. - Ур-
ганч, 1992.

115
ижтимоий тафаккур, маданий х,аёт, адабиёт, ижод ах,-
лининг гоялари ва к;арашларини акс эттирувчи мух,им
адабий-тарихий манба сифатида эътирофга лойикдир.
Зеро, уларда нафак;ат шоирлар ва уларнинг асарлари,
балки дин пешволари, уламолар, олимлар, хукмдорлар,
амалдорлар (к;ози, муфтий ва б.), маданий х,аёт ва сарой
мух,ити, хон ва амирларнинг адабиётга, илм-фан ва ма-
даниятга муносабати х,ак;ида к;имматли маълумотлар
урин олган.
Тадк;ик;отларнинг курсатишича, тазкираларда нафа-
к;ат Узбекистон, балки бутун минтак;а, шу жумладан,
Эрон, Х,индистон, Афгонистон, Усмоний турклар тарихи
ва маданиятига оид мух,им маълумотлар жамланган.

2-§. Х,ажнома ва саф арном алар

Бухоро, Хива ва Кук;он хонликлари худудида яратил­


ган тарихий-адабий асарлар к;аторида сафарнома ва
х,ажномалар алох,ида урин эгаллайди. Ислом динининг
бешта асосий фарз амалларидан бири булган х,аж зиёра-
ти,яъни Макка шах,ридаги Каъбани зиёрат к;илиш муно­
сабати билан амалга оширилган сафарлар таассуротла-
ри асосида ёзилган х,ажномалар, тижорат ва саёх,ат таас-
суротлари асосида ёзилган саёх,атномалар уша даврда
жуда катта к;изик;иш билан ук;илган. Зеро, ташк;и дунё
мамлакатлари, четдаги ах,олининг турмуш тарзи, х;аёти
ва маданияти х,ак;идаги маълумотлар улкада яшаётган
турли к;атлам кишиларида катта к;изик^Ш1 уйготган.
Бундай сафарлар ва саёх,атлар давомида олинган та-
саввурлар сафарга чик;к;ан кишиларнинг географик би-
лимлари, тасаввурларини кенгайтириш билан бирга,
уларнинг тафаккури ва дунёк;арашига х,ам жиддий таъ-
сир к;илган.

116
Бу даврда Урта Осиёдан Маккага бориладиган йуллар
шимолда - Россия империяси худуди орк;али, жанубда
- афгон уруглари ва Х,индистон орцали ва марказий
йуиалишда эса Эрон шах,арлари орк;али утган. Демак,
Урта Осиё х,аж зиёратчилари уз саёх,атлари давомида
Хиндистон, Эрон, Россия, Усмонли (Туркия), Миср каби
давлатлар халк;ларининг маданияти, урф-одатлари ва
уларнинг х,аётидаги турли янгиликлар билан танишиш
имконига эга булганлар.
Урта Осиё мусулмонларининг сафарлари нафак;ат х,аж
зиёрати, балки савдо-сотик;, элчилик вазифасини бажа-
риш, дунёнинг йирик маданият марказларида уз илми-
ни ошириш ёки сиёсий тазйивдан к;очиш каби сабаблар
билан х,ам боглик; эди. Лекин бундай сафарлар х;аж зиё-
ратлари даражасида кенг туе олмаган эди.
Марказий Осиё тарихида х,аж сафарномасининг даст-
лабки намуналаридан бири XI аерда шоир Абумуъинид-
дин Носир Хисрав ал-Кубодиёний томонидан ёзилган
"Сафарнома”1 булиб, унинг муаллифи 1045-1052 й и л­
ларда Макка ва Мадинага бориш учун Эрон, Арманис-
тон, Озарбайжон, Сурия, Куддус, Яман, Басра, Исфахон
каби куплаб шах,ар х,амда вилоятларда булган ва уз са-
фар таассуротларини ёзиб к;олдирган.
Яна шундай асарлардан бири XVI аср уртасида, тах-
минан 1565-1566 йилда Шарифиддин Хусайн Хоразмий
томонидан отаси шайх Камолиддин Хусайн Хоразмийга
багишлаб ёзилган манок;иб - "Жовдат ал-ошик;ин" деб
номланган асар х;исобланади2. Асар манок;иб жанри-
да булса-да, ундаги маълумотларнинг аксарият к;исми
шайхнинг 1549-1551 йилларда 300 нафар муридлари
Х и ср ав Носир. Сафарнома. Форсчадан F. Каримий таржимаси. - Т., 2010.
2 Манок,иб - ёзма асар жанри булиб, унда шайх ва авлиёларнинг х,аёти
(асосан фазилатлари мак;таб ёзилган) х,ак;ида ёзилган.

117
билан Маккага амалга оширган х,аж сафари баёнига
багишланган. Шайх Хусайн Хоразмий икки йил давом
этган х,аж сафари давомида 20 дан ортик; давлат ва
шах;арларда булган, куплаб зиёратгохдар, авлиёлар мо-
зорларига ташриф буюрган, узок; давом этган йигинлар-
да диний, маънавий сохдларда к;изгин сух,батлар курган.
Демак, Урта Осиё мусулмонларининг х,аж сафарлари
турли халкугар зиёлилари уртасида маданий алок;алар-
нинг ривожида, диний, илмий ва дунёвий масалаларда
фикр алмашувида, алломаларнинг кутубхоналар ва но-
дир асарлар билан танишишлари учун катта ахдмият
касб этган.
XVII асрга дойр яна бир асар, 1680-1681 йилларда
Маккага сафар к;илган Аштархонийлар сулоласи вакили
Абдулазизхоннинг (1645-1681) х,аж сафарига багишлаб
форс тилида ёзилган "Подшох; Абдулазизхоннинг “Байт
ул-Аллох, ва Каъба зиёратини мак;сад этгани баёни”1
номли асарда унинг Исфахон йуналиши буйлаб амалга
оширган х,аж сафари, Эрон шох,и Сулаймон к;абулида бу-
лиши, Хуросон ва Эрон худудида т}ф ли вилоят хукмдор-
лари томонидан эх;тиром билан кутиб олиниб, унинг
шарафига зиёфат берилгани хусусидаги маълумотлар
х,ам 5фин олган.
XVI—XVIII асрларга дойр х,аж сафарларига багишлаб
ёзиб к;олдирилган асарларнинг узига хос хусусият-
лари шундаки, уларда зиёратчи шайхларнинг юксак
фазилатлари, йул давомида курсатган кароматлари, са­
фар давомида болща нуфузли алломалар, шайхлар ёки
хукмдорлар билан учрашув хдмда сух,батлари баёнига
1Зикри азми шудани ^азрати Абдулазизхон бажони би байтуллох, ва ба-
кабаи мак;судрасиданд гараз аз (Подшо>; Абдулазизхоннинг Байт ал-Аллох,
ва Каъба зиёратини мацсад этгани баёни). УзР ФА ШИ. Кулёзма разами:
№4468/111127а, б, 131а, 132a-Bapaiyiap.

118
асосий ургу берилган. Агар улар собик; хукмдорлардан
бирининг х,аж сафарига багишлаб ёзилган асар булса,
уларда уша хукмдорнинг шон-шух,рати, йул давомида
бошк;а таник;ли шахслар, хукмдорлар томонидан уларга
курсатилган хурмат-эх,тиром баёнига купрок; эътибор
к;аратилганини кузатиш мумкин.
Лекин кейинги асрларда, хусусан, XIX асрда Урта Осиё
шах,арларидан х,ажга йул олган муаллифлар томонидан
ёзиб к;олдирилган саёх,атномаларда аввалги асрларда
яратилган асарлардан ажралиб турадиган айрим фарк;-
ли жих,атлар кузга ташланади. Жумладан, уларда асосий
эътибор хукмдор ва шайхлар шаънига мак;товлар урни-
га х,аётий вок;еалар, узга юрт, узга халк;лар х,аёти, }фф-
одатлари, саноат, ишлаб чик;ариш ва кундалик турмуш
тарзидаги х,айратомуз узгаришлар, техника, маданият
янгиликлари баёнига к;аратилганлигини куриш мум­
кин. Ана шу жих,атдан Караганда, бу даврда яратилган
хджномалар узга давлат ва халк;лар, улар х,аётига ки-
риб келаётган янгиликларни урганишга, уларни уз
ватандошларига таништиришга хизмат к;илганлигини
эътироф этиш лозим.
Шу уринда XIX аср бошларида Кук;он хонлари ва
амалдорлари авлодига мансуб1 Мух,аммад Х,акимхон
ибн Маъсумхон Тура каламига мансуб сафарнома эъти-
борга лойик;. Мух,аммад Хакимхон сиёсий жараёнлар са-
бабли мамлакатни тарк этиб, Россиянинг бир неча ша-
х,арларида булиб Кавказ орк;али Туркияга боради ва шу
сафари асносида х,аж зиёратини адо этиб, Эрон оркдли
Бухорога к;айтади ва Шах,рисабз вилоятида яшаб к;олади
1 Кавах,ара Я. Мух,аммад Хдкимхоннинг "Мунтахаб ал-таворих" асари та­
рихий манба сифатида // Тарихий манбашуносликнинг долзарб муаммо-
лари мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман материаллари. - Т.,
2001. - Б.19-22.

119
х,амда узининг "Мунтахаб ал-таворих” номли асарини
яратади1.
Асарда минтак;а тарихига х,ам алох,ида эътибор к;а-
ратилади. Унинг биринчи к;исмида Бухоро хонлигида
XVIII асрдан бошлаб ягона марказлашган давлат ку­
р и т учун оли б борилган курашлар, хонликнинг Хива ва
Кугфн хонлари х,амда мустак;ил Уратепа ва Шах,рисабз
улкалари билан булган алок;алари, иккинчи цисмида
Нук;он хонлигининг ташкил топиш тарихи, унинг куш-
ни давлатлар билан алоцалари, шу жумладан, Хитой
билан муносабатлари, учинчи цисмида эса х,аж сафари
таассуротлари уз аксини топган2.
Россия, Туркия, Сурия, Фаластин, Миср, Арабистон,
Эрон, Афгонистон мамлакатларида булган Хакимхон
Туранинг радами етган юртлар, шах,арлар руйхатида
Шамай (Семипалатинск), Омск, Ирбит, Царицин, Астра-
хан, Мозандарон, Кавказорти, Синоп, К^айсария, Лата-
кия, Дамацщ, Разо, Крх,ира, Сувайш, Янбо, Жидда, Мак­
ка, Мадина, Кусайр, Арабистон чули, яна Копира, Разо,
Куддус, Хаврон, Наблус, Дамашк* Багдод, Хамадон, Рашт,
Нишопур, Машх,ад, Маймана, Андхуй каби 30 дан ортик;
хорижий шах,арлар к;айд этилади.
Мух,аммад Хакимхон Туранинг "Мунтахаб ал-таво­
рих” асарида Осиё давлатларида энди вужудга келаёт-
ган янгича усулларда ук;итиш урф булган мактаблар
хусусидаги таассуротлари баён к;илинган. Хажга кетиш
ва цайтишда Крх,ирада булган сайёх, бу ерда муаллиф
таъбири билан "Цасри айн" дея аталган ёш усмирлар-
га таълим-тарбия беришга мулжаллаб ташкил этилган
1Мухаммад Хдкимхон Тура. Мунтахаб ал-таворих. Форс-тожик тилидан
таржима, мук;аддима, изохдар ва курсаткичлар муаллифи Ш. Вохдцов. - Т.:
Янги аср, 2010.
2УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №592.

120
масканни куришга муваффак; булган. Унинг ёзишича, бу
янгича мактаб биноси уч "ошиёнали" (кдватли,) булиб,
унда 500 та "хужра" (синф хонаси)ли бинода жойлаш-
ган. Катта, ойнали деразаларга эга, ёруг ва кенг хона-
ларнинг х,ар бирида 10 нафардан усмир таълим олган.
Бу ерда тах,сил олаётган укувчиларга махсус бежирим
кийимлар кийдирилган. Х,ар йили бу ерга таълим олиш
учун Усмонийлар давлатининг барча жойидан усмирлар
келган. Уларга тиб, хдндаса, х,исоб-китоб, хуснихат каби
дунёвий илмлардан даре берилган хдмда одоб, тарбия
к;оидалари ургатилган. Турли дарслар турли тилларда
олиб борилган, хусусан, айрим дарслар турк тилида бул-
са, бопщалари форс ёки араб тилларида олиб борилган.
"Кдсри айн"да усмирларнинг таълим олиши маълум
муддат давом этгач, битирувчилар имтих,он кдлинган,
уларнинг к;обилияти ва билимига к;араб касалхоналар-
да ишлаш учун, султон саройидаги турли лавозимларда
фаолият юритиш учун жунатилган. Яхши таълим олма-
ган усмирлар эса хизмат к;илиш учун хдрбий кушин тар-
кибига жунатилган. Тах,сил олиш учун келган усмирлар
алохдца тиббий курикдан утказилган, уларнинг ёши
10-20 ёш оралигида, куриш к;обилияти аъло даражада
булиши талаб к;илинган.
Мухдммад Х,акимхон Тура бу усмирларни ук;иш, ёзиш
ва бошк;а хунарларга ургатиш масканини куриб, жуда
х,айратланади ва узи х,ам бу масканда бир муддат сулс
хатини урганади1. Муаллифнинг хдйрат ила к;айд эти-
шича, бу масканда тах,сил олаётган энг ик;тидорли ёш
йигитлар сараланиб, Европагах,андаса (геометрия) каби
аник; фанлардан илм урганиш учун етти йил муддатга
ук;ишга жунатилган.
1 Мух,аммад Х;акимхон Тура. Мунтахдб ал-таворих. - Б.562.

121
Бундан ташк;ари, муаллиф Россия шах,арларида ота-
онасиз болаларга таълим-тарбия бериш учун ташкил
этилган таълим муассасалари фаолиятига х,ам Tjbrra-
л и б 1, у ерда сагир болаларнинг барча таъминоти мам-
лакат хазинаси х,исобидан амалга оширилиши, уларни
давлат ишлари учун керакли ходимлар к;илиб тарбия-
ловчи малакали ук;итувчилар даре утиши к;айд этилади2.
Мух;аммад Х,акимхон Тура уз сафари давомида Рос­
сия ва Усмонийлар империяси, Эрон давлатида булиб, у
ерлардаги халк;лар билан мулок;отга киришиб, рус, араб,
форс, турк тилларини яхши урганиб олган, шу тилларда
хукмдорлар, вазирлар ва бонща тоифадаги шахслар би­
лан сух,бат к;илган3.
Бухоро маданий хдётида узининг сермах,сул ижоди
билан из к;олдирган серк;ирра олим, тарихчи, шоир, но-
тик;, табобат дарегуйи, географ ва уз даврининг машхур
маърифатпарвари К^ори Рах,матуллох, бин Ашур Му-
х,аммад Бухорий (ВозехЗ 1886-1887 йилларда Шимолий
Эрон, Кавказ, К|ора денгиз, Урта Ер денгизи ва К^изил
денгизга саёхдт к;илган. Сафар таассуротлари натижаси-
да, 1887 йилда "Савоних, ал-масолик ва фаросих ал-ма-
малик" ёки "Fароиб ал-хабар фи ажоиб ал-сафар”4номли
асарини ёзган.
Мазкур саёх,атнома тарихий-географик асар сифати­
да XIX аср иккинчи яримидаги жах,он тарихини таджик;
этишда мух,им манба саналади. Муаллиф саёх,ати да­
вомида курган ^оракул, Чоржуй, Марв, Ашхабод, Боку,
Тифлис, Батумий, Багдод, Кирмоншох„ Техрон, Машх,ад

1 М ухдммад Х,акимхон Тура. М унтахаб ал-таворих. - Б.515.


2Уша жойда. - Б.514, 562, 605.
3 Уша жойда. - Б.584.
4 К^ори Рах,матуллох, Возех,. Гароиб ал-хабар фи ажоиб ал-сафар. УзР ФА
ШИ. Кулёзма разами: №110.

122
на боища шахдрларнинг харитаси, табиати, ахрлиси ва
урф-одатлари тугрисида к;изик;арли маълумотларни
баён к;илади. Жумладан, мазкур шах,арларнинг ик;тисо-
дий ва ижтимоий х,аёти х,амда шах;арсозликдаги янги
бунёд этилган бино ва саройларни Бухоро шахри архи-
тектураси билан к;иёслаб, шарх,лаб беради.
Масалан, Маккаи мукаррама шахридаги Масжидул
х,арамга бориб, у ердаги курилиш ва бино архитектура-
сини Бухородаги масжиди калон билан к;иёслайди х,ам-
да икки масжиднинг киришидаги меъзана, яъни азон
айтиш учун мулжалланган жойнинг узаро ухшашлиги-
ни таъкидлайди1.
Шунингдек, Возех, уз асарида к;айд этишича, к;айси
тиах,арга кирмасин, у ердаги халк; билан мулок;отга кири-
шиб, атроф-мух,ит, бозор ва дуконлари х,ак;ида к;изик;ар-
ли маълумотларни туплашга интилган2.
Яна шундай сафарномалардан бири 1877 йил 23 ок-
тябрда Bj^xopo шах,рида тугилган Мирзо Сирожиддин
кдламига мансубдир. Бухоро мадрасаларидан бирида
тах,сил олиб, кушимча равишда араб, форс, рус, француз
ва немис тилларини урганган, Бухоронинг маърифат-
парвар кишиларидан сабок; олган, пахта савдоси билан
шугулланган.
Мирзо Сирожиддин х,аёти давомида уч маротаба
саёх,атга борган. 28 ёшида яъни 1902 йил 5 июнда илк
бор Европани куриш мацсадида Каспий денгизи орк;а-
ли Кавказга бориб, у ердан Усмонийлар империясига
ташриф буюради. Сунг Крра денгиз оркали Булгор княз-
лигининг София шах,рига бориб, кейин Сербия к;ирол-
лиги пойтахти Белград шахрига, у ердан Будапешт ва
1 К°ри Ра^матуллох; Возех;. Гароиб ал-хабар фи ажоиб ал-сафар. УзР ФА
ШИ. Кулёзма разами: №110. - Б.74-75.
2 Уша жойда. - Б.88-89.

123
Австрия-Венгрия худудларига утиб, дастлаб Вена, сунг
Германиянинг Берлин шах,арларини зиёрат кдлади.
Саёхдтини Франциянинг Париж ва Британиянинг Л он­
дон шахрида давом эттиради. Сафардан кдйтиш йулида
Польша к;ироллигининг пойтахти Варшава ва Россия
империясининг пойтахти Москва шахдрларини бориб
куради. 1903 йил январ ойида Бухорога кдйтиб кела-
ди. Мазкур саёхдти унинг дунёкдрашини узгаришига ва
келажакдаги касбига дам таъсир к;илади.
Москвадан Бухорога цайтгандан сунг1, 1903 йил фев-
ралида Мирзо Сирожиддин иккинчи узок; муддатли
сафарга йул олади. Бу сафар у жануб томонга йул олиб,
Марв орк;али Хуросон, Машхдд, Нишопур, Туе шах,ар-
ларига боради. 1903 йилда Эрондаги машхур Техрон
тиббиёт коллеж и (х,озирда Техрон тиббиёт университе-
ти)га ук;ишга киради. Уни тамомлаб, коллежда ук;итув-
чилик ва Мозандарон шах,ар касалхоналарининг бирида
шифокорлик фаолиятини олиб боради. Тез орада, Эрои-
да "доктор Мирхон” номи билан машхур булади.
Афгонистон худудида асоссиз сабаблар билан 3 ой
мах,бусликда булиб, озод этилгач, такдир так;озоси би­
лан маълум муддат табиблик билан шугулланади. Афго­
нистон амири Х,абибуллахоннинг таклифи билан доктор
Собир номи билан фаолият юритиб, шухрат к;озонади.
1905 йил июнида Амударё орк;али Термиз, К,арши
шахдрларидан она юрти Бухорога кдйтиб келади. Тез
орада Европага сафар кдлади ва тиббий билимларини
бойитиш мак;садида Швейцариянинг Бёрн университе-
ти Тиббиёт факультетига ук;ишга кириб, тиббиёт сирла-
рини узлаштиради. Университетни тамомлаб, 1909 йил-

1 Мирзо Сирожиддин Бухорий. Тух;афи ахди Бухоро. УзР Ф А ШИ. Кулёз-


ма разами: №2142. - Б.61-61 орк;а вараги.
да Бухорога к;айтиб келади ва у ерда европача шифохона
очиб, халцхизматига киришади1.
Мирзо Сирожиддин узок; йиллик сафарлари давоми-
да курганлари ва хотираларини "Тух,афи ах,ли Бухоро’'
("Бухоро ах,лининг тух,фалари")2 номли асарида ёзиб
к;олдирган. 1910 йилда муаллиф асарни кулёзма нусха-
сини ёзиб тугатган ва 1912 йилда эса Когон босмахона-
сида тошбосма нусхада нашр этилган3.
Асардаги дастлабки маълумотлар XIX аср охири - XX
аср бошларида Бухоро амирлиги, Фаргона, Туркистон,
Тошкент, Самарканд, Авлиёота ва бовща ша^арларга
оид булиб, муаллиф савдогар сифатида у ердаги ижти-
моий-сиёсий х,амда ицтисодий х,аётни ёритишга алох,и-
да эътибор к;аратган. Жумладан, Фаргона шахри таъри-
фига тухталганда у ердаги аксарият банк, фабрика ва
компаниялар рус ва яхудий тадбиркорлар тасарруфида
эканлигини к;айд к;илади.
Шунингдек, Самарк;анддаги машхур тарихий к;адам-
жолар ва Амир Темур давридаги меъморий обидалар ва
бинолар таърифини ёзиб к;олдирган, Тошкент шахри-
нинг янги шах,ар к;исмида курилган бинолар ва мех,-
монхоналар, Авлиёотадаги кутубхона ва касалхоналар
тугрисида х,ам маълумотлар берган.
Муаллиф асарининг энг к;изик;арли жих,ати - унда
сафар давомида кузи билан курган Европа, Россия, Тур-
кия ва Афгонистон каби давлатларнинг ижтимоий ва
маданий х,аёти таърифларида мужассамлашган. Унда
Афгонистондаги хукумат бовщаруви, мансабларнинг

1https://ru.wildpedia.org
2 Мирзо Сирожиддин Бухорий. Тухдфи ахди Бухоро. УзР ФА ШИ. К^лёз-
ма разами: №2142.
я Мирзо Сирожиддин Бухорий. Тухдфи ахди Бухоро. 1911, УзР Ф А ШИ.
тошбосма / Инв. №9070.

125
турлари, уларнинг номлари, хусусиятлари х,ак;ида, х,ар-
бий тузилмалар, уларнинг шакли ва куринишлари х,ак;и-
да маълумотлар берилган.
Муаллиф Европанинг шах,арларидаги узи бориб к)ф-
ган театр ва музейлар, Франция, Германия ва Англияда-
ги таълим, ижтимоий х,аётнинг таракдиёти, бинокор-
лик, кутубхоналар, одамларининг кийиниш маданияти
ва кундалик х,аёти х,ак;ида батафсил тухталган. Венада
Австрия шах^одасиникида мех,мон булиб, шах,арда 21
кун булгач, Олмония (Германия)га борган ва Берлинда-
ги мех,монхона, кутубхоналар, шах,ар озодалиги, богла-
ри, темир йул курилишидаги ютук;лари, х,арбий салох,и-
яти, бой турмуш тарзини куриб, Россия ва Туркия билан
к;иёслаганда сезиларли даражада юк;ори эканлигини
таъкидлаган.
Европа ах,олисининг ижтимоий х,аётини ёритишда
шах;ар тозалиги, тиббиёт сох,асидаги ютук;ларга алох,и-
да эътибор к;аратган. Германия касалхона (маризхо-
на)лари хушх,аво маскан, ихтисослашган биноларда
жойлашгани ва санитар х,олатига ижобий бах,о бериб,
у ерларда даволанаётган беморлар доктор ва уларнинг
муолажаларисиз х,ам 10 кун ичида тузалиб кетади, деб
ёзади1.
Германиядан кейин Франциянинг Париж шахрига
бориб, бир хафта давомида у ердаги минора ва музей­
лар, кутубхоналар, уларда сак;ланаётган нодир китоб ва
бебахр осори атик;алар билан танишган. Уз сафарнома-
сида давлат кутубхоналаридаги минглаб турли мавзу ва
тиллардаги асарларга х,ам алох,ида т}Ьстаб }птан. Фран-
циядаги Х,отел Дебу номли касалхонага таъриф бериб,

1 УзР ФА ШИ. Мирзо Сирожиддин Бухорий. Тух,афи ахди Бухоро. 1911,


тошбосма / Инв. №9070. - Б.37-42.

126
у ердаги мох,ир ва машхур врачларнинг фаолиятини
зикр зтиб, умумий х,исобда Францияда уша даврда 40
мингдан зиёд кучли малакали мутахассислар турли ка-
салхоналарда фаолият юритганлиги тугрисида м аълу­
мотлар келтиради1.
Европа давлатлари буйлаб сафар якунида Англиянинг
Лондон шахрига бориб, барча сохдлардаги ютук;лар,
жумладан, савдо, ишлаб чицариш, шах,ар ик;тисодиётига
алох;ида эътибор к;аратар экан, бу ердаги турли ижтимо-
ий-маърифий масканлар, касалхоналар ва ердаги куп-
лаб шифокорларни фаолиятини ёритиб берган2.
Афгонистонга саёхдти баёнида Мирзо Сирожиддин
Бухоро билан узаро алок;алари, к;оракул куйларининг
Афгонистон ва Россияга экспорт к;илиниши х,ак;ида ба-
тафсил маълумотлар беради. Шунингдек, Афгонистон-
даги хукумат бопщаруви, мансабларнингтурлари, улар­
нинг номлари, вазифалари х,ак;ида, х,арбий тузилмалар,
уларнинг шакли ва куринишлари х,ак;ида маълумотлар
келтирган3.
Эроннинг машхур щахдрларидан утиб, Х,индистонга
саёхдт к;илиб, у ерда Бандар Бушах;р, Бамбей, Х,айдаро-
бод, Дех^и, Шох.жах.он ва Янги Дехди шах,арларига бо­
риб, у ердан яна Эронга кдйтгандан сунг4, Симнон, Дом-
гон, Сорий, Мозандарон, Астробод шахдрларида булган.
Хусусан, муаллиф Мозандаронда икки йил табобат би­
лан шугулланиб, у ерда машхур булиб кетгани, Астро-
бодда бир йил табобат билан шугуллангани х,ак;идаги
маълумотлар катта к;изик;иш уйготади5. Мирзо Сиро-

1 УзР ФА ШИ. Мирзо Сирожиддин Бухорий. Тух,афи ахди Бухоро. 1911,


тошбосма / Инв. №9070. - Б.42-47.
2Уша жойда. - Б.49-52.
3 Уша жойда. - Б.93-94.
4Уша жойда. - Б.147-157.
s Уша жойда. - Б.184-186.

127
жиддиннинг саёхдтномаси нафак;ат Марказий Осиё,
балки Шарк; ва Fарб мамлакатлари тарихига оид маълу-
мотларга бойлиги билан, уша давр жах,он тарихини ур-
ганишда мух,им манба х,исобланади.
Таджик; этилаётган даврда Фаргона водийсида саёх,ат-
нома жанрида ижод к;илган адиб Мухдммад Аминху-
жа Мирзахужа угли Мук;имийнинг "Саёхдтнома” асари
унинг 1887 йилда бошланган ички саёхдти таассуротла-
рига багишланади. У уз сафарини Тошкентдаи бошлаб,
бу ердаги маданий ва адабий х,аёт билан танишгач, тур-
ли шах,ар ва к;ишлок;ларга цилган саёх,атлари таассурот-
лари ёзилган "Саёх,атнома" асарида Кук;ондан Исфарага,
Шох,имардон ва Фаргонага амалга оширган сафарлари
асосида халк; турмуши, к;ишлок;ларнинг ик;тисодий ва
ижтимоий ах,волини тасвирлаб беради.
Мук;имийнинг "Саёх,атнома"си таъсирида кук;онлик
шоир Завк;ий х,ам (Убайдуллох, Солих,угли Завк;ий) узбек
к;ишлок;ларининг ах,воли, дехдонлар х,аётини урганиш
мак;садида Хужанд, Самарканд, Бухоро, Тошкент, Уш, Ан-
дижон ва Маргилон шахдрларида булиб, курган таассу-
ротлари асосида "Янги Кургон цишлоги", “Сув жанжали”,
"Шох,имардон саёх,ати” каби асарларни ёзиб ^олдиради1.
Саёх,атнома жанрида асар ёзган яна бир маърифат-
парвар шоир Зокиржон Холмух,аммад угли Фурк;ат 1889
йилда Тошкентда, 1891 йилда эса Самаркандца булади, у
ердан Бухорога утади. Уша йилнинг июл ойи охирлари-
да чет эл саёхдтига чик;иб, Марв, Ашхобод, Боку, Ботуми
орк;али ноябр ойида Истанбулга, у ердан эса Болгария
ва Юнонистонга к;иск;а муддатли саёхдт уюштиради.
Шунингдек, Болк;он ярим оролининг к;атор шах,арлари-

1 Абдугафуров А. Завций / Маънавият юлдузлари. Марказий Осиелик


машхур сиймолар, алломалар, адиблар. Масъул мух,аррир М. Хайруллаев. -
Т.: А. Кодирий номидаги халк; мероси нашриёти, 1999. - Б.348-351.

128
да булади. Шу тарифа адибнинг дунё шахдрлари буй-
лаб саёх,атлари бошланади. Афсуски, унинг хорижий
мамлакатларга саёх,ати давомида ёзилган "Саёхдтнома”
асари х,анузгача топилмаган1.
Бу даврда х,ажнома йуналишида яратилган асар-
лардан бири Мирзо Олим Махдум ибн Д омулло Мирзо
Рах,им Тошкандийнинг "Дар баёни рох,и х,аж"2 ("Х,аж йули
баёни”) асари булиб, XIX аср охири - XX аср бошлари
Урта Осиё зиёратчиларининг х,аж йулларини урганишда
узининг к;имматли маълумотлари билан алох,ида ах,ами-
ят касб этади.
Мирзо Олим Махдум х,ожи Тошкандий узок; йиллар
давомида "Туркистон вилоятининг газети"да мух,ар-
рирлик к;илган3, XIX-XX аср бошлари Урта Осиё хонлик-
лари х,ак;ида к;имматли маълумотларни берувчи "Тарихи
Туркистон", "Хидоят ал-муъминин" каби асарларни х,ам
яратган.
1888 йилда Кук;он шах,ридан х,аж сафарида булиб
к;айтгач, яратилган уш бу асари икки к;исмдан иборат бу­
либ, биринчи к;исм х,аж йулларига багишланган, кейин­
ги к;исм эса х,аж ибодатига оид масалалар, тартиб-к;ои-
далар х,амда Каъба ва унинг атрофидаги мух,им маскан-
ларни зиёрат к;илиш одоблари, ук;иладиган дуоларни уз
ичига олган. Асарда х,аж йулларидаги шах,арлар, мавзе
ва зиёратгохдар кетма-кетликда санаб утилган4.

1 Абдугафуров А. Фурк;ат / Маънавият юлдузлари. Марказий Осиёлик


машхур сиймолар, алломалар, адиблар. Масъул мухдррир М. Хайруллаев. -
Т.: А. Кодирий номидаги халк; мероси нашриёти, 1999. - Б.343-347.
2 Мирзо Олим Махдум х,ожи. Дар баёни рох,и х,аж. УзР Ф А ШИ. Кулёзма
разами: №9373/111.
3 Мирзо Олим Махдум х,ожи. Тарихи Туркистон. - Т.: Янги аср авлоди,
2008. - Б.38.
4 Мирзо Олим Махдум х,ожи. Дар баёни рох,и х,аж. УзР ФА ШИ. Кулёзма
разами: №9373/111.-Б.155а.

129
Мирза Олим Махдум Туркистондан Макка шахригача
булган йулни аввал 1880-1885 йилларда куриб битка-
зилган Ашхобод темир йули орк;али босиб утиб, Марв,
Ашхобод, Боку, Тибилиси, Батуми, Истанбул каби ша-
хдрларни куради. Уз асарида бу шахдрларнинг чиройи,
ижтимоий-ик;тисодий хрлати, тарихи х;ак;ида к;иск;а бул-
са-да, маълумотлар келтириб утади. Жумладан, муал­
лиф Истанбул шахрини сох^лларига бир кунда юз кема
кириб, чицадиган гавжум шахдр сифатида таърифлай-
ди. Истанбулдаги махрбатли куприк х;ак;ида ёзар экан,
уни куйидагича таърифлайди: "Истанбулда бир куприк
бор экан узуни бир минг кдцам, энидан уч араба юрур
экан. Ушбу куприкдан х,ар куни олти юз ти лло даромад
булур экан. Арабадан бир танга, отликдан ярим танга,
пиёдадан олти пул олур экан"1.
Шунингдек, асарда шахдрларни халк; огзаки ижодида
учрайдиган к;ах,рамонлар, машхур саркардаларга нисбат
берилиб тавсифлаб утилган. Хусусан, Ашхобод шахри­
ни Рустам достоннинг шахри, Боку шахрини Малика
Билк;иснинг шахри, Тибилиси шахрини Гуругли султон-
нинг шахри, Батуми шахрини Абу Муслимнинг шахри,
Трабзон шахрини эса Искандарнинг шахри сифатида
таърифлайди2.
Шунингдек, Мирзо Олим Махдум х,ожи сафари да­
вомида йул-йулакай бир к;анча мух,им зиёратгохдарни
х,ам зиёрат к;илиб утган3. Хусусан, Самарк;андда Шох,и
Зинда, Гури Амир мак;барасини, Бухорода Бах,оуддин
Нацшбанд х,амда М иркулолнинг мак;бараларини, Миср-

1 Мирзо Олим Махдум х,ожи. Дар баёни рох,и х,аж. УзР Ф А ШИ. Кулёзма
разами: №9373/111. - Б.157 а-б.
2Уша манба. - Б.156-157.
3 Шайх Муслихдцдин Саъдий Шерозийнинг Хужанд шахридаги рамзий
к;абри.
да Х,азрат Алининг цизлари Зайнаб, Имом Хусайн, Имом
Шофеъийларнинг мак;бараларини, Жидда шахрида эса
Момо Хавонинг к;абрини зиёрат цилган1.
Мирзо Рах,им Тошкандийнинг 1888 йилда Маккага
кдлган зиёрат сафари баёнига багишланган "Хаж саёх,а-
ти кундалиги”2да жамиятда содир булаётган фан-техни-
ка янгиликларига кучли к;изик;иш, таракдиётга инти-
лиш кайфияти як;к;ол сезилиб турар эди.
Фаргона водийси таракдийпарвари Исх,ок?сон Ибрат
хдм Шарк; мамлакатлари буйлаб саёхат к;илиб, сафари
давомида Истанбул, София, Афина, Рим каби Европанинг
марказий шахарларида, Крбул, Арабистоннинг Жидда
шахрида яшайди. У 1892-1896 йилларда Хиндистон-
нинг энг катта порт шахарларидан Бомбей ва Калькут-
тада яшаб, араб, форс, хинд-урду ва инглиз тилларини
мукаммал урганади. Багдод, Истанбул, Афина шахарла­
рида булиб, Юнонистон орк;али Италияга утади. Миср,
Бирма, Хитойда булиб, 1895 йилда Кашк;ар орк;али Ту-
ракургонга к;айтади. Чет элларда у Шарк; ва Гарб халк;-
лари х,аёти, маданияти ва санъатини циёслаш имкони-
га эга булади жуда куп тиллар ва ёзувларни урганади.
Европа усулидаги шах,арлар, улардаги маданий х,аёт ва
техника янгиликлари билан таниишди, замонавий фан
ю ту{у 1арини эгаллаш учун Fарб тилларини билиш зарур
эканлигини яхши англайди. Сафар таассуротлари унинг
тарихий, бадиий ва публицистик асарларида уз аксини
топди.
XIX асрда Урта Осиё шахарларидан хажга йул олган
муаллифлар томонидан ёзиб колдирилган асарлар­
да узга юрт, узга халцлар хаёти, урф-одатлари, саноат,

1 Мирзо Олим Махдум х,ожи. Дар баёни рох,и х,аж. УзР ФА ШИ. Кулёзма
разами: №9373/111. - Б.155-158.
2УзР ФА ШИ. Кулёзма разами: №9379/IV.

131
ишлаб чищариш ва кундалик турмуш тарзидаги узга-
ришлар, техника, маданият янгиликлари баёни асосий
эътибор марказида булганлиги боис, сафарнома, х;аж-
нома ва саёхдтномалар нафак;ат уларнинг муаллифла-
ри булмиш мах,аллий зиёлилар, балки ушбу асарлардан
бах,раманд булган кишилар учун х,ам катта янгилик бу­
либ, мамлакатда ислох,отчилик ва маърифатпарварлик
гояларининг ривожланишига туртки булди.

132
II БУЛИМ

РУС
т а д к ;и к ;о т ч и л а р и н и н г

АСАРЛАРИ
I БОБ
МАХСУС Т А Д К Щ О Т Л А Р

1-§. Д иплом атии м иссиялар


м атер и аллар и

Россия тарихшунослигида хонликлар х,ак,идаги илк


маълумотлар XVIII асрнинг сунгги чораги - XIX асрнинг
биринчи ярмида минтак;ага юборилган элчилар ва дип­
ломатии миссиялар фаолияти жараёнида туплана бош-
ланди. Зеро, минтакдга нисбатан Россия императори
Петр I даврида бошланган ва амалга ошмай долган стра­
тегии мак;садлар империянинг ташк;и сиёсатида х,еч кд-
чон уз ахдмиятини йук;отмаган эди.
XVI асрдан бош лаб Бухоро, Хива ва кейинчалик Кук;он
хонликларининг Россия империяси билан фаоллашиб
борган савдо алокдлари х;ар икки томон учун манфаатли
булиб, турли йуналишлардаги карвон йуллари оркдли
йулга куйилган эди. Савдо карвонлари асосан хонлик-
ларга тегишли булиб, рус хукумати томонидан катта
имтиёзлар билан куллаб-кувватлаб турилган. Зеро, им­
перия марказидан анча узокда булган, транспорт тизи-
ми йулга куйилмаган Сибирь, Урал хдмда Волга буйла-
ридаги бепоён худудлар ах,олисини к;ишлок; хужалиги
махрулотлари, кийим-кечаклар билан таъминлашда
хонликлардан борган савдо карвонлари жуда катта
урин тутар эди1. Шу боис, рус императорлари томони­
дан узбек савдогарлари учун к;атор имтиёзлар ва савдо

1 Зиёев Д. Узбекистоининг Каспий-Волга ва Урал буйлари орцали Рос­


сия билан ицтисодий алоцалари (XVI асрнинг иккинчи ярми - XX аср бош-
лари). 2-жилд. - Т.: Янги аср авлоди, 2013. - Б.500.

134
хукук;лари берилиб, савдо алок;алари учун имкон к;адар
кулайликлар яратилган эди1.
Бухоро, Хива ва Кук;он хонликлари Россия билан икки
томонлама тенг савдо-дипломатик муносабатларини
давом эттириш ва имкон к;адар кенгайтириш мак;садида
элчилик муносабатларини йулга куйишга х,аракат к;ил иб
келганлар2. Хусусан, 1815 ва 1819 йилларда Бухоро ами-
ри Х^йдархон Россия империяси пойтахти Петербургга
уз элчиси девонбеги Азимжон Муминжоновни жуна-
тиб, узаро савдо алок;алари буйича шартнома тузишни
таклиф к;илганлиги бунга як;к;ол мисол була олади.
XVIII асрнинг сунгги чорагидан бошлаб хонликларга
юборилган рус вакиллари узаро муносабатлар ва савдо
алок;аларини ривожлантириш масалаларини мух,окама
к;илиш билан бирга, имкон к;адар маълумотлар туплаш-
га йуналтирила бошланди.
1800 йилда Тошкент х,окими Юнусхужанинг атроф
тог багридаги маъданлари урганиш ва к;азиб олиш
ишларини йулга куйиш мак;садида Россиядан мутахас-
сис юбориш х,ак;идаги мурожаатига асосан ташриф бу-
юрган тог-кон мутахассислари М. Поспелов ва Т. Бурна-
шевлар ташриф чогида шах,ар ва унга олиб борувчи йул-
лар х,ак;ида илк бор анча батафсил маълумотлар туплаб,
чоп этдилар3. Унда шахдр атрофидаги минерология
захиралари, шах,ар тузилиши, деворлари, дарвозала-
ри, унинг атрофидаги к;ишлок;лар, Чимкент, Туркистон
шах,арлари, Тошкент шахри, ундаги бошк;арув тартиб-
лари, боглар, к ^ а ла р , уйлар, бозорлар, масжидлар, со-
1 Зиёев X,. Узбекистоннинг Сибир орк;али Россия билан алок;аларига
дойр архив хужжатларининг туп лам и [XVI-XX аср бошлари). 5-жилд. - Т.:
Янги аср авлоди, 2013. - Б.508.
2Зиёев X,. Узбекистоннинг Сибир орк;али Россия билан элчилик ва савдо
алок;алари. 3-жилд. - Т.: Янги аср авлоди, 2012. - Б.500.
3 Поездка Поспелова и Бурнашева в Ташкент в 1800 году // Вестник
Русского географического общества, 4.1. Отд.У!, 1851. - С.1-43.

135
лик; тизими, х,арбий кушинлари, ах,оли машгулотлари,
чорвачилик, дехдончилиги х,ак;ида анча батафсил маъ­
лумотлар урин олган эди.
Шу тарифа, Россия империяси томонидан жунатил-
ган вакиллар хонликлар х,ак;ида имкон к;адар маълумот­
лар туплаб борганлар.
Куцон хонлигидан Сибирга юборилган элчиларнинг
Петропавловскда вафот этиши муносабати билан бу
кунгилсиз вок;еани тушунтириш мак;садида Гарбий Си­
бирь генерал-губернатори Г.И. Глазенап топшириги би­
лан 1813 йилда Куцонга жунатилган Филипп Назаров
туркий тиллардан яхши хабардор булиб, уз вак;тида
таржимонлик х,ам кдлган. Филипп Назаров 100 туялик
карвон ва казак отряди билан вафот этган элчиларнинг
х,амрох,лари х,амда уларнинг карвонлар билан Омскдан
йулга чик;иб, Петропавловск, Туркистон ва Чимкент
орк;али Тошкентга келади.
Тошкент маъмурияти Ф. Назаровни Куцонга - хон ху-
зурига жунатди. Бу ерда Ф. Назаров Кук;он хони томони­
дан элчилик цоидалари буйича к;абул к;илинади. Ф. Наза­
ров Кук;он хонига рус императорининг ёрлиги ва совга-
ларини топширгач, унга Кук;онда эркин, лекин назорат
остида юриш учун рухсат берилади. У Фаргона водийси-
да бир йилга як;ин муддатда яшаб, бир к;анча шахдрлар-
ни кезган ва Кук;он хонлиги х,ак;ида анча маълумотлар
туплашга муваффак; булган. 1814 йилда Тошкент орк;а-
ли Сибирга к;айтган Ф. Назаров уз курган-кечирганлари
ва таассуротлари асосида кичик асар нашр цилди1.
Асарда Ф. Назаров Кук;он хонлигининг Шарций Тур­
кистон, Хитой, Хива ва Бухоро хонликлари, Эрон билан
савдо алоцалари, бопщарув тизими, мах,аллий ах,оли-

1Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии


Ф. Назарова. - СПб., 1821.

136
нинг хдёти ва урф-одатлари, хусусан, совчилик, дафн
маросимлари, халк; уйинлари, мусик;ага зътибори каби
масалаларга оид маълумотлар келтиради.
1828-1829 йилларда Кущэн хонлигидан Россияга
ташриф буюрган элчиларни уз ватанига кузатиб бориш
учун Н.И. Потанин бошчилигида х,арбий отряд уларга
х,амрох, к;илиб белгиланади. Н.И. Потанинга Кук;он эл-
чиларини кузатиб бориш билан бирга босиб утилган ва
курган жойларининг харитасини чизиш вазифаси топ-
ширилади. Н.И. Потанин Кук;он элчилари билан аввал
Чимкентда, кейин эса Тошкентда кутиб олиниб, Кук;онга
жунатилади. Кук;онда уни чет мамлакат элчилари билан
шугулланувчи махсус мансабдор - шиговул кутиб олиб,
Кук;он хони томонидан к;абул маросимини уюштиради.
Н.И. Потанин Кук;он хони Мадалихонга рус императори-
нинг ёрлиги ва совгаларини топширади х,амда хон то ­
монидан катта совгалар билан сийланади. 1830 йилда
унинг отряди Кук;ондан Тошкентга ва бу ердан уз вата­
нига к;айтадилар.
Н.И. Потаниннинг уз кузатувлари асосида чоп этил-
ган асари Кук;он хонлиги х,ак;идаги маълумотларни
янада бойитди. Унда Тошкент ва Куцон шах,арларида
богдорчилик, полизчилик, дех,к;ончилик ривожланган-
лиги, Кук,онда ипакчилик ва тук;имачилик яхши йулга
цуйилганлиги, Россия, Хитой, Кошгар, Цозок; ерлари,
Бухоро ва Хива хонлиги билан савдо-сотик; муносабат­
лари, ички ва ташк;и савдо, бозорлар х,олати ёритилади.
Хусусан, Кук;онда мавжуд бозорнинг олтита саройидан
иккитасида мах,аллий, к;олган турттасида эса чет мам-
лакатлардан келган савдогарлар савдо к;илиши, Тош-
кентдаги бешта саройли бозорда х,ам чет эл савдогар-
лари куплиги к;айд этилади. Шунингдек, асарда Кук;он
хонлигидаги бошк;арув, шах,арлар ва уларнинг ах,оли-

137
си, солик; сиёсати, суд тизими х;ак;ида дам маълумотлар
келтирилади1.
XX аср бошида минтак;а худудига Англияникг эътибо-
ри кучайиши ва Ост-Индия компанияси томонидан Бу-
хорога Мир Иззатулох, У. Муркрофт, Ж. Требек каби ва-
килларнинг юборилиши рус хукуматини анча хавотир-
га солиб куйди. Минтакдца савдо муносабатларини ва уз
таъсирини кенгайтириш, рус савдогарлари учун имкон
кдцар купрок; имтиёзлар ва имкониятларга эга булиш
мак;садида Россия империяси х,ам хонликларга ва улар-
га кушни худудларга уз элчиларини юборишга жиддий
эътибор к;арата бошлади.
Шу мак;садлардан келиб чикдан х,олда 1820 йилда Бу­
хоро амирлигига А.Ф. Негри [1784-1854] бошчилигида-
ги дипломатик миссия жунатилган. Бу ташрифга анча
жиддий тайёргарлик курилган булиб, унинг таркибига
Бош штаб офицери, рус, немис, француз тиллари билим-
дони, полковник Е.К. Мейендорф, таник;ли палеонтолог
ва эмбриолог Х.Г. Пандер (1794-1866], тиббиёт доктори,
кейинчалик ботаника ва зоология буйича профессор,
табиатшунос Э.А. Эверсман (1794-1860], топографлар
(Вальховский ва Тимофеев], таржимон (П. Яковлев],
рух,оний Будрин киритилган эди.
Элчилик миссиясининг асосий мак;сади Бухоро би­
лан узаро савдо алок;аларини кенгайтириш, минтак;ада
келажакда империя мавк;еини кучайтириш мак;сади-
да хонликларнинг узаро муносабатларини х,амда Эрон,
Афгонистон, Усмонийлар давлати, шимолий Хиндистон
билан алок;аларини, Амударё ва Сирдарё буйлаб юк тз-
шиш имкониятларини урганиш хдмда махдллий табиий
ресурслар хдкида кенг маълумотлар туплаш вазифа-
ларидан иборат эди.
1 Потанин Н.И. Записки о Кокандском ханстве хорунжего Потанина
(1830 годы ) // Вестник РГО. 1856. 4.18. - С.254-289.

138
Хусусан, Г. Мейендорфга сув ва курук^шкдаги йул
маршрутларини урганиш х,амда хариталаштириш, рус
истех,комлари учун кулай жойларни белгилаш, бутун
тафсилотларни узида мужассам этган хариталар тузиш
вазифаси топширилган эди.
Бухоро амирининг к;абулида элчилар узаро савдо
алок;аларини ривожлантириш хдмда карвон йуллари
хавфсизлигини таъминлаш борасида х,ар икки томон-
лама келишувга эришдилар. Миссия фаолияти натижа-
сида унинг иштирокчилари томонидан Бухоро х,ак;ида
анча маълумотлар тупланди. Бу маълумотлар асосида
х,амда элчилик фаолияти х,ак;ида рус даврий нашрлари
( “Сибирский вестник”, "Отечественные записки", “Исто­
рический, статистический и географический журнал”,
"Вестник Европы”)да чоп этилган к;атор мацолалар1кат­
та к;изик;иш билан кутиб олинди.
1 Известия о возвращении Императорской российской миссии в 1820
году из Бухарин // Сибирский вестник, 1821.4.15. - С.52-54; Вести от рус­
ских из Бухары [Выписка из партикулярного письма) // Вестник Европы,
T.CXVII, № 7-8, 1821. - С.257-270; Новое путешествие россиян в Бухаршо
по делам торговли касающимся // Исторический статистический и ге­
ографический журнал, 1821. 4.2. №5. - С.138-140; Мейендорф Г. Краткое
начертание путешествия Российского посольства из Оренбурга в Бухару
в 1820 году. // Северный архив. 1822. №2. - С.184-193; О путешествии
Г. Мейендорфа в Бухаршо // Северный архив, ч.22.1825. - С.395-401; ч.23,
1826. - С.161-162; ч.24. - С.72-85; ч.25. - С.178-194; Путешествие из Орен­
бурга в Бухару в 1826 г. Изд. бароном Мейендорфом // Русский инвалид,
1827. №45, 47, 48; Мейендорф Г. Статистический взгляд на Бухарию. [Из
книги "Путешествие в Бухарию полковника барона Мейендорфа"). Пе­
ревод с франц. А. Каменский // Северный архив, 1826. 4.23. - С.161-162;
Мейендорф Г. Нравственное состояние Бухарин [Из книги "Путешествие
в Бухарию") Пер. А. Каменский // Северный архив, 1826. ч.24. - С.72-85;
ч.25. - С.178-194; Мейендорф Г. Некоторые сведения о Бухарин. (Получены
из достоверных источников) // Отечественные записки, 1821. ч.б. Кн.ХН. -
С.40-49; Kh.XVI. - С.295-318; KH.XV1I. - С.202-212; Яковлев П. Замечания на
статью под названием. "Некоторые сведения о Бухарин" напечатанную в
Отечественных записках в 1821 г. // Сибирский вестник, 1824. ч.2. - С.49-
56; Яковлев П. Въезд в город Бухару Российской императорской миссии в
1820 году (20 декабря 1820 г.) // Сибирский вестник, 1822. 4.19. - С.4-7-52;

139
1823 йилда Берлинда немис тилида Э. Эверсманнинг
Оренбургдан Бухорога саёх,ат номли асари ("Путеш ест­
вие из Оренбурга в Бухару”] чоп эти лд и 1. Асардан Бу­
хоро амирлигининг табиий-географик шароити, ик;ти-
соди, усимлик дунёси, бу ерда яшовчи ах,олининг урф-
одатлари, савдо ва диний муассасалари, шах,ар архи-
тектураси ва тузилиши х,ак;ида цимматли маълумотлар
урин олган эди. Шунингдек, асарда Бухоро шах,ри х,ак;и-
да х,ам кенг маълумотлар берилган булиб, шах,арнинг
сатх,и, деворлари, кучалари, уйлари, амир саройи - арк,
боища саройлари, регистон, мадрасалар, карвон сарой-
лари, бозорлар, куллар бозори ва к;имматбах,о буюмлар
бозорлари, шах,ар ах,олисининг таркиби, тили, х,айво-
нот дунёси, ик^шми, у ердаги касалликлар, табиблари
х,ак;ида баён цилинган эди.
Э. Эверсман уз асарида шунингдек, Бухоронинг Кук;он,
Хива хонликлари ва Эрон, Хиндистон, Шарк;ий Туркис­
тон, Тибет билан олиб борган савдо муносабатларига
х,ам эътибор к;аратган эди. Европа илмий жамоатчилиги
ушбу асарни катта к;изик;иш билан кутиб олган ва "Бухо-
рони илмий асосда урганишдаги илкуриниш сифатида"
бахдлаган. Рус матбуотида х,ам бу х,авда маълумотлар
бериб борилган2.

Яковлев П. Русский капрал Топчи-баши у бухарского хана // Отечествен­


ные записки, 1822. Ч.11. ich.XIX. - С.366-369; Мейендорф Г. О бухарской
торговле (Из путешествия в Бухарию барона Г. Мейендорфа в 1820 г.) //
"Журнал мануфактуры и торговли", 1832. №6. - С.83-106 ва бопщалар. Бу
х,акда к;аранп Обзор русских путешествий и экспедиций в Среднюю Азию.
Материалы к истории изучения Средней Азии. 4.1.1715-1856 гг. Состави­
т ель кандидат историч. наук O.B. Маслова. - Т., 1955. - С.35-36.
1 Eversmann Е. Reise von Orenburg nach Buchara. Nebst einera
Wortverzeichniss aus der afghanischen Sprache, begleitet von einem natur-
historischen Anhange und einer Vorrede von Lichtenstein N. - Berlin, 1823. -
S.150+40.
2 Эверсман Э. Письмо доктора Эверсмана, находившегося при Россий­
ской миссии в Бухарию, полученное 1 марта 1821 года в С.-Петербурге //

140
Элчилик миссияси иштирокчилари томонидан "Тари­
хи Мук;имхоний" номли шарк; кулёзмасининг олиб кети-
лиши ва унинг О.И. Сенковский томонидан француз ти­
лида нашр этилиши европаликлар учун Бухоро х,ак;ида
мух,им тарихий маълумотларни етказишда катта ах,ами-
ятга эга булди1.
Мазкур миссияда рух,оний сифатида иштирок к,илган
Будрин томонидан сафар чогида уз кундалигида к;айд
этиб борган маълумотлари асосида кейинчалик чоп эт­
ган к;айдномаларида Оренбургдан Бухорогача ва Бухоро-
дан Оренбурггача булган масофа к;иск;ача тасвирлангач,
элчилик миссиясининг бухороликлар томонидан кутиб
олиниши, биринчи аудиенция учун рус элчиси билан Бу­
хоро амирининг вакили уртасида олиб борилган музо-
каралар ва Бухорода миссиянинг к;абул к;илиниши х,амда
ундаги маросимлар, рус элчиси А.Ф. Негрининг Бухоро
амири билан олиб борган музокаралари баён к;илинади.
Асардаги рус миссиясининг бухороликлар томони­
дан зур илтифот билан кутиб олинганлиги, 40 киши эл-
чини к;арши олиб, хон томонидан майиз, анор, цовун ва
отлар учун ем-хашак ва бугдой х,адя к;илинганлиги, рус
элчилигининг к;абул к;илиниши ва к;абул к;илиш мароси-
мидаги тантаналар, алох,ида жойлар ажратилиб, уларга
хизмат к;илиб туриш учун махсус кишилар тайин к;и-
линганлиги х,ак;идаги маълумотлар эътиборга лойик;2.
Шунингдек, асарда Бухоро шах,рининг маъмурий були-

Северный архив, 1822. - С.512-517; Отрывки из “Путешествия доктора


Эверсманз, в Бухарию в 1820 и 1821 году". Пер. с нем. В. Т и лл о // Новости
литературы, 1824. ч.& №15. - С.33-45; №16. - С.49-57; №17. - С.65-76; Бу­
харские лекаря (Из путешествия в Бухарию доктора Эверсмана) // Сибир­
ский вестник, 1823.4.4. кн.20 и 21. - С.170-183.
1Этног В.В. История изучения Востока в Европе и в России. - СПб., 1911.
- С.282; 2-е изд. 1925. - С.318.
2 Будрин. Русские в Бухаре в 1820 году. (Записки очевидца). - Оренбург,
1871. - С.14-22.

141
ниши, адолиси ва унинг машгулотлари х,ак;ида дам к;им-
матли маълумотлар берилади.
XIX асрнинг биринчи чорагида Бухорога амалга оши-
рилган элчилик материаллари рус тарихшунослигида
Бухоро амирлиги х,ак;идаги тасаввурлар ва маълумотлар
базасини анча кенгайтириб, янада тулдирди. Шу ва яна
боища маълумотларни умумлаштирган х,олда Г. Спасс-
кийнинг "Новейшее описание Великой Бухарин" номли
тадк;ик;оти х,ам чоп этилади1. Унда Бухоро амирлигининг
географик тузилиши, бопщарув тизими ва мансаблари,
ахдлиси, саноати, савдо алокдлари, огирликулчовининг
турлари ва ишлаб чик;ариш усуллари х,ак;ида куплаб
к;изик;арли маълумотлар урин олган эди.
Юк;орида к;айд этилган асарларда Бухоро ва Россия
уртасидаги савдо алок;аларига алох,ида ургу берилган
булиб, узаро савдо ва дипломатик муносабатлар, савдо
йулларининг хдлати, Бухоро хонлигининг Эрон, Афго-
нистон, Шарк;ий Туркистон ва х,атто, Хитойни рус мол-
лари билан таъминлашдаги роли, Россия ва Бухоро
хонлиги уртасидаги ик;тисодий муносабатларининг ри-
вожланиши асосида бу икки давлатнинг узаро диплома­
тик муносабатларининг ривожланиши тугрисида жуда
куп щшматли маълумотлар берилган.
1822 йилда Е.К. Мейендорф томонидан "Северный
архив" журналида мазкур элчилик х,ак;ида к;иск;ача ха­
бар чоп этилади2. Шу хабар асосида 1826 йилда Парижда
Мейендорф томонидан монография тайёрланиб, Фран-
циядаги Шарк; тиллари мактаби директори, форс ва
1 Г.С. (Спасский Г.И. ). Новейшее описание Великой Бухары, составлен­
ное на основании сведений, большей частью на месте собранных // Ази­
атский вестник, 1825. кн.1. - С.3-15; кн.2. - С.75-80; кн.4. - С.231-240; кн.5.
- С.З04-311; кн.6. - С.374-380.
2 Мейендорф Е.К. Краткое начертание путешествия Российского по­
сольства из Оренбурга в Бухару в 1820 году // "Северный архив", 1826,
июль и август. №14 и 15. - С.224-225.

142
турк тиллари билимдони, к;ирол таржимони, шарк;шу-
нос Амед Жобер ёрдамида француз тилида чоп этилди1.
Е.К. Мейендорф уш бу асарнинг иккинчи булимида
Урта Осиёнинг табиати, ик;лими, рельефи, сув ресурсла-
ри, шах,арлари, кушни давлатлар ва уларга олиб борув-
чи йуллар, хонлик пойтахти Бухорои шариф шахрининг
тузилиши, ах,олиси ва унинг миллий таркиби, бу ердаги
касб-хунарлар, к;ишлок; хужалиги машгулотлари х,ак;ида
маълумотлар келтиради2.
Шунингдек, Бухоро хонлигининг маъмурий тузи ли ­
ши, мансаблар ва уларнинг функциялари, Кршгар, Х,ин-
дистон, Афгонистон, Эрон билан савдо алок;аларига оид
маълумотлар х,ам келтирилган. Асарда муаллифнинг
шахсий кузатувлари билан бир цаторда суриштирув-
лар орк;али аник;лаган маълумотлари, мах,аллий тарих-
чиларнинг асарлари х,амда Урта Осиёга узидан аввал
келган европалик саёхдтчиларнинг сафарномаларидан
кенг фойдаланганлигини куриш мумкин. 1826 йилда
Германияда асарнинг немис тилига таржимаси нашр
этилди3. Асар Россияда х,ам, Европада х,ам жуда катта
к;изик;иш билан к;абул к;илиниб, унга так;ризлар х,ам эъ-
лон к;илинди4.
1819 йилда Кавказ армиясининг бош кумондони

1 Мейендорф Е.Г. Путешествие из Оренбурга в Бухару через степи, про­


стирающиеся на восток от моря Аральского и древнего Яксарта, описанное
Егором Мейендорфом, полковником Генерального штаба и просмотрено
Амедем Жобером. - Париж, 1826. XII. - С.508; Моск. телеграф 1826. ч.Х. №15.
- С.231-239. ч.Х1. №16. - С.48-62.
2 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. Предисл.
Н.А. Халфина. - М.: Главная редакция восточной литературы издательства
“Наука", 1975.
3 M eyendorff Е. Reise von Orenburg nach Bouchara im Jahre 1820 Baron E.
de Meyendorff. Nach dem franz. original bearbeitet von C. HernjV. Scheider, Jena,
1826.
4 "Foreign Quartely Review", Vol.14,1834. Julv. - P.58-92; Бу х,авда к;аранг:
http://www.vostlit.info/Texts/rus4/Meiendorf/primpred.htm#5

143
А.П. Ермолов томонидан Хива хонлиги ва Каспий денги-
зининг шарк;ий к;иргогида яшовчи туркман к;абилалари
сардорлари билан музокаралар олиб бориш, мазкур
худудларда рус савдогарлари учун кулайликларга эри-
шиш, узаро савдо алок;аларини ривожлантириш мак;са-
дида майор Пономарев ва капитан Муравьев жунати-
лади.
Каспий денгизининг шарк;ий к;иргок;ларида цалъа
бандаргох, яратиш ва Хива хони билан савдо алок;алари-
ни шу орк;ал и йул га куйишга эришиш мак;садида ташриф
буюрган ушбу мисссия к;исман уз мацсадларига эришди,
яъни туркман к;абилалари билан келишиб олди. Хива
хони эса савдо йуллари хавфсизлиги ва шарт-шароити-
ни яхшилашга бажонидил рози булса-да, савдо йулини
буриш масаласида розилик бермади. Чунки бу х,олат
хонликни мазкур савдо йулидан ундирадиган солик; ва
божлардан махрум к;илар эди.
Хива хонлигига ташриф чогида аник;ланган маълу­
мотлар асосида капитан Н. Муравьев томонидан махсус
асар яратилиб, чоп этилди1. Унинг ташриф чогидаги
шахсий кузатувлари ва туркман х,амда хонликдаги рус
асирларидан сураб билиб олган маълумотлари асосида
ёзилган ушбу асарнинг биринчи к;исмида йул тафсилот-
лари х,амда туркман к;абилаларининг бошлик;лари ва
Хива хони билан олиб борилган музокаралар, туркман
к;абилаларининг х,аёти ва уларнинг урф-одатлари уз ак­
сини топган.
Асарнинг иккинчи к;исмида эса Хива хонлигининг
чегаралари, табиати, тоглари, фойдали к;азилмалари,
усимлик ва х,айвонот дунёси, хонликда яшайдиган халк;-
ларнинг урф-одатлари, шахдр х,амда к;ишло1у 1ар, хон-
1 Муравьев Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 годах,
гвардейского генерального штаба капитана Николая Муравьева, послан­
ного в сии страны д ля переговоров. Часть 1-2. - М., 1822.

144
ликнинг сиёсий тарихи, бошк;арув тартиблари, х,арбий
кучлари, ташк;и алок;алари, ички ва тапщи савдо муно-
сабатлари, хунармандчиликка оид маълумотлар, учин-
чи к;исмида эса чизмалар, раем ва хариталар урин олган
эди.
1820 йилнинг биринчи ярмида хдрбий отряд мудо-
фааси остида Бухорога юборилган савдо карвонининг
бош лиги Е. Кайдаловнинг хотираномаси1 чоп этилди.
Унда XIX асрнинг биринчи чорагида Бухоро ва Россия
уртасида олиб борилган савдо ва дипломатик алок;а-
ларнинг умумий х,олати; узаро савдо мах,сулотларининг
тури, хджми, нархлари дипломатик миссия ва элчи-
ликларнинг юборилиш сабаблари, уларнинг олди-
га куйилган асосий вазифалар ва хулосалар уз аксини
топган эди.
1834 йилда Бухорога Оренбург хдрбий губернато-
ри томонидан жунатилган П.Ч. Демизон расман элчи
х,исобланмаса-да, унга Бухоро бош вазири - кушбегига
расмий мактуб етказиш ва 25 банддан иборат махфий
курсатма асосида иш юритиш топширилган эди. Орен-
бургдан Бухорога отланган карвонга кушилиб олган
ва узини мусулмон, татар мулласи сифатида курсатиб,
Мирза Жаъфар деб таништирган П.Ч. Демезон шарк;
тилларини жуда яхши билар, Крзонда шарк; тиллари
буйича таълим олиб, Оренбургда таржимон вазифасида
х,ам ишлар эди.
Унга топширилган вазифалар аввалги расмий делега-
цияларга берилган топширик^ларнингузвий давоми бу­
либ, имкон к;адар маълумот туплаш, рус савдогарларига
кулайлик яратиш имкониятлари х,амда Россия-Бухоро

1 Кайдалов Е. Караван-записки, во время похода в Бухарию российского


каравана, под воинским прикрытием, в 1824 и 1825 годах; веденные на­
чальником оного каравана над купечеством, Евграфом Кайдаловым в 3 ч.
- М.: Унив. тип., 1827-1828.

145
савдо алок;аларини ривожлантириш масалаларини ур-
ганишдан иборат эди. Бир ярим ойлик сафари давомида
у х,ар бир кудук;, буталар, дарахтзорлар, арик; ва дарёлар,
махдллий ах,оли х,ак;ида маълумот туплаб боради. Бухо-
рода 4 ой яшаш давомида кушбеги (вазир) ва шайхулис-
лом билан учрашиб, сух,бат куради, мамлакатдаги сав­
до, х;арбий кучлар, шах,ар ва унинг ахрлиси, нарх-наво,
турар жойлар, мактаб, Мадраса, масжидлар, бозорлар,
х,аммомлар, шах,ар инфратузилмалари х,ак;ида к;изик;ар-
ли маълумотлар туплайди ва 2 та х,исобот тайёрлайди.
Шу асосда унинг Бухоро хонлиги х,ак;идаги асари юзага
келади1.
1835 йилда к;озок; даштларидан карвон оркдли мах-
фий курсатмалар билан Бухорога жунатилган прапор-
шик В. Виткевич Бухорода жуда куп маълумотлар туп-
лашга муваффак; булади2. Хусусан, шах;ардаги карвон-
саройлар, масжидлар, мадрасалар, шах,ар дарвозалари,
х,аммомлар, йуллар х,ак;ида маълумотлар беради. Айник;-
са, унинг инглиз айгок;чилари билан сух,батлари, Брита-
ниянинг минтак;ага интилишлари х,ак;идаги маълумот-
лари уша даврда Россия танщи сиёсати з^чун жуда мух,им
ах,амиятга эга эди.
1841 йилда Бухорога К.Ф. Бутенев (1805-1869) бош-
чилигидаги элчилик миссияси жунатилади. Мазкур
миссия Бухоро амирининг илтимосига кура, мамлакат-
да к;имматли металларни аник;лаш ва имкон булса, улар-
ни к;азиб олиш масалаларида ёрдам бериши режалаш-
тирилганлиги боис, унга Уралда олтин к;азиб олиш

1 Записки о Бухарском ханстве: отчеты П.И. Демезона и И.В. Виткевича


// [ответственный редактор, Н.А. Халфин]. - М., 1983.
2 "Записка, составленная по рассказам Оренбургского линейного ба­
тальона №10 прапорщика Виткевича относительно пути его в Бухару и
обратно” // Записки о Бухарском ханстве: отчеты П.И. Демезона и И.В. Вит­
кевича // [ответственный редактор, Н.А. Халфин]. - М., 1983.

146
буйича етакчи мутахассис, тог инженерлари корпуси
подполковниги К. Бутенев (1805-1869) рах,бар этиб
тайинланди. Шунингдек, миссия таркибига шарк;шунос
Н. Ханыков, Н. Залесов, табиатшунос А. Леман, топограф
Яковлев, х,арбий шарщпунос Г. Богословский жалб эти л­
ган эди.
Ушбу миссияга х,ам рус савдогарлари учун кулай
имкониятлар яратиш, бож туловларини камайтириш,
туткунликдаги рус фук;ароларини озод к;илиш х,амда
дустлик шартномасини имзолаш топширилган булиб,
айни пайтда бир к;анча банддан иборат махсус курсат-
малар х,ам берилган эди1. Бухоро амири Насруллохон
!>00 дан ортик; хдрбийлар ва туплар билан х,имояланган
мазкур миссияга етарлича эх,тиром курсатса-да, шарт-
нома имзоланмади.
Гарчи элчилик миссияси уз олдига куйилган бу
топширик;ларни бажариш буйича бирор натижага эри-
шолмаса-да, илмий жидатдан жуда самарали булди.
1843 йилда Н. Ханыков сафар натижалари х,а^ида тапщи
ишлар вазирлигига тайёрлаб, топширган х,исоботи эса
шу йилиёк; тегиш ли идоралар учун кулланма сифатида
китоб хдлида нашр этилди2. Бу китоб Урта Осиёга юриш
циладиган кушиннинг зобит ва аскарларига тарк;атиш
учун Оренбург генерал-губернаторлигига жунатилди.
Мазкур асар Бухоро хонлиги х,ак;ида атрофлича маъ-
лум от берувчи илк йирик тадк;ик;от эди. Унда мамлакат-
нинг чегаралари ва худуди, гидрографияси (сув тизими
на манбалари), ик;лими, ах,олиси, топографияси, дехдон-
чилик ва савдо алок;алари, таълим ва бовщарув тизими
батафсил ёритилган. Хонликдаги асосий шах,арлар са-
наб 5пгилган ва Бухоро, Самарканд ва Царши батафсил
1Залесов Н.Г. Очерк дипломатических сношений с Бухарой // "Военный
сборник”, 1862. №9.
2 Описание Бухарского ханства, составлнное Н. Ханыковым. - М., 1843.

147
таърифланган. Шахдрлардаги х,ар бир йирик карвонса-
рой, к;абристон, масжид Мадраса, тимлар, бозорлар, х,ам-
момлар тузилиши, жойлашуви таърифланган. Бухоро-
дан Самарцандга, Самарк;анддан К^аршига олиб борув-
чи йуллар улчови, топографияси, йулдаги к;ишлок;лар
таърифланган. Бу асар узига яраша илмий тадк;ик;от си­
фатида бахдланади, зеро, у имкон цадар аник; фактлар
асосида, изчил ёзилганлиги билан ажралиб турар ва те-
гишли мутахассислар томонидан х,ам эътироф этилган
эди1.
Дарх,ак;ик;ат, Н. Ханыковнинг 1843 йилда Петербургда
нашр этилган мазкур асарида Россия ва Бухоро савдо-
сида к;атнайдиган карвонларнинг Бухородан чициш ва
Россиядан к;айтиш вак;тлари, савдо к;илиш манзиллари
(Орск, Троицк ва Нижний, Петропавловск), савдо мах,-
сулотларининг турлари, х,ажми, нархи, мамлакатнинг
географик таснифи, чегараси, тоглари, дарёлари, ик;ли-
ми, ахдлиси ва уларнинг машгулоти, мамлакатнинг маъ-
мурий-худудий тузилиши, ер эгалиги турлари, ишлаб
чик;ариш турлари х,ак;ида атрофлича маълумот берил­
ган эди.
Дипломатик миссиянинг иштирокчиларидан бири
табиатшунос Александр Леманнинг асари академик
Г.П. Гельмерсен тахрири остида 1852 йили Петербургда
немис тилида чоп этилади. Асарда Бухоро хонлигининг
харитаси, рус тог мухдндисларининг геологик разведка
олиб борган худудлари, экспедиция натижалари, йул
маршрутлари, табиати, Бухоро, Самарканд, Кармана,
Панжакент шахдрларининг тасвири, Бухоро хонлиги-
даги ер эгалиги ва уларнинг турлари, миссиянинг Бухо­
рода амир Насрулло томонидан кутиб олиниши х,амда
к;абул маросимлари уз аксини топган. Асар немис тили-

1Мушкетов И. Туркестан. T.I. - СПб., 1886. - Б.98-99.

148
да Санкт-Петербургда нашр этилади1. Бундан тапщари.
Д. Леман томонидан Зарафшон вох,асида 1000 дан ортик;
хдшоратлар туплами, зоология, ботаника, геология, эт-
нографияга оид маълумотлар тупланиб, тегиш ли идо-
раларга топширилади.
Уз навбатида инженер К. Бутенев томонидан х,ам
Бухоронинг минерал ресурслари, пул - танга зарби,
чуян эритиш корхоналари, метеорологик кузатувларга
оид бир к;атор мак;олалар чоп этилади2.
Россия империяси хукумати Хива хонлиги билан му-
носабатларида 1839 йилда генерал Перовский бошчи-
лигида юборилган х,арбий экспедициянинг муваффак;и-
ятсиз тугаши рус императори Петр I даврида Бекович
Черкасский бошчилигидаги Хива хонлигига уюштирил-
ган х,арбий экспедициядан сунг иккинчи катта маглу-
бият булди. Аммо империя хукумати бу билан хонликка
иисбатан уз эътиборини сусайтирмай, яна дипломатик
миссиялар уюштиришда давом этди. Чунки бу даврга
келиб Буюк Британиянинг минтак;адаги фаолияти анча
фаоллашиб, Хивага уз вакилларини жуната бошлаган-
лиги Россияни хавотирга солиб куйган эди.
Бунга имкон к;адар йул куймаслик, узаро муноса-

1 Alexander Lehmann’s Reise nach Buchara und Samarkand In den Jahren


1841 und 1842. Nach den hinterlassenen Schriften desselben bearbeitet und mit
Anmerkungen versehen von. G.v. Helmersen. Nebsteinen zoologischen Anhange
von J.F. Brandt, Mit 5 litograph, Tafeln Und einer Karte. St. Petersb., 1852. 342S,
5 tab., 1 Kart (Beltrage zur Kenntnissd. Russ. Reiches... Bd. XVII).
2 Бутенев К. Минеральные богатства Бухарин // Горный журнал, 1842.
4.IV, кн.1. - С.137-148; Бутенев К. Заводское дело в Бухарин // Горный
журнал, 1842. 4.V, кн.11. - С.148-154; Монетное дело Бухарин. - Уша жой­
да - С.154-163; Способы выделки монет. Замечания о ковке булата в Бу­
харин. - Уша жойда. - С.163-168; Обработка в различных формах булата,
привезенного, главным образом, из Персии. Об увеличении сбыта изделии
русских горных заводов в Бухаре. - Уша жойда. - С.168-175; Результаты
метеорологических наблюдений на пути из Оренбурга в Бухару во время
пребывания в ней 1841-1842 гг. - Уша жойда. - С.175-183.

149
батларни тиклаш ва ривожлантириш мак;садида 1841
йилда Хива хонлигига капитан П.А. Никифоров бош-
чилигида элчилик миссияси жунатилади. Расман ушбу
миссияга рус асирларининг озод килиниши муносабати
билан Хива хонига Россия императорининг миннатдор-
чилигини билдириш, хонлик билан билан узил-кесил
шартнома тузиб, савдо алок;аларини тиклаш, Хивада
рус савдо агентлигининг доимий булишига эришиш
топширилган. А.Г. Серебренников фондида сак;ланган
хужжатларнинг курсатишича, П.А. Никофоровга Рос­
сия тапщи ишлар вазири граф Несельрод топширигига
кура, мазкур миссия музокаралар жараёнида П.А. Ни-
кофоров Хива хонини Россия томонидан Сирдарёнинг
куйи к;исмининг ишгол к;илинишига царшилик курсат-
масликка, Сирдарёнинг шимолидаги ерларни ва Каспий
денгизининг шарк;ий циргогини Россияга к;арашли деб
билишга, рус савдогарларидан олинадиган божни ка-
майтиришга, Хивада рус савдо агентини к;олдиришга
хдмда яна бир к;атор шартларга кундириши лозим эди.
Шунингдек, миссия аъзолари хонликда топографик ва
стратегик маълумотлар туплаши зарур эди.
Элчилик миссиясини Хива хони икки марта к;абул
кдлиб, иззат-икром курсатса-да, куйилган талаблар
буйича амалий натижага эришилмаган. Сафардан к;ай-
тишда тусатдан вафот этган П.А. Никифоров батафсил
ва аник; х,исоботларини к;олдириб улгурмаган. Мазкур
миссия натижалари х,ак;ида архив хужжатлари х,амда
унда иштирок этган топографлар берган маълумотлар
асосида рус харбий ёзувчиси Н. Залесов томонидан кат­
та мак;ола тайёрланиб, чоп этилган1.
Шу асардан маълум булишича, гарчи расмий кели-

1 Залесов Н. Посольство в Хиву капитана Никифорова в 1841 г. "Воен­


ный сборник", 1861. №11. - С.41-92.
шувларга эриша олмаган булса-да, П.А. Никифоров мис­
сия сининг Оренбургдан бошланиб Хива, Тошхрвуз, Гур-
лан, Хазорасп, Янги Урганч, И лёли сари йуналтирилган
йул маршрутлари аник;ланиб, Хива хонлиги ва Орол ден-
гизи сохдллари х,амда к;иргок;лари тасвирга олинган.
1842 йилда рус хукумати томонидан Хива хонлиги
билан узил-кесил сулх, ахдномасини тузиш учун п ол­
ковник Г.И. Данилевский бошчилигида элчилик миссия-
си жунатилади. Унинг таркибига табиатшунос Ф.И. Ба-
зинер х,ам киритилган эди. Миссия фаолияти давомида
аник;ланган маълумотлар, олиб борилган музокаралар
ва уларнинг натижалари х,ак;ида х,ар икки иштирокчи
томонидан бир к;атор тадк;ик;отлар чоп этилади.
Мазкур миссия фаолияти давомида Хива хонлиги­
нинг бош харитаси, Амударё гарбий вохдсидаги ах,оли
манзилгох;ларининг махсус харитаси ва табиий релье-
фи, тог ва сув тизимлари уз аксини топган орогидрогра-
фик харита х,ам яратилади.
Г.И. Данилевскийнинг мазкур миссия материаллари
асосида яратган асарида1Амударё ва унинг култик;лари,
куллар, каналлар, хонликдаги ах,оли сони ва таркиби,
уларнинг этнографик таърифи, уруглари, диний эъ-
тик;оди, хонликдаги 25 та шах,ар, 60 та цишлок;, шах,ар-
ларнинг тузилиши, улардаги масжид, Мадраса, бозор,
дукон ва карвонсаройлар, сув ва курук^ликдаги алок;а
воситалари, к;ишлок; хужалиги ва экинлари, ички ва
ташк;и савдо алоцалари, солик;, бож ва туловлар, молия-
пий ах,вол х,амда хон хазинаси харажатлари, х,арбий ку-
шин маоши, пул муомаласи, олтин, кумуш ва мис танга-
лар курси каби масалалар атрофлича уз аксини топган
эди.

1Данилевский Г. Описание Хивинского ханства - Записки Русского гео­


графического общества, k h .V, 1851. - С.62-139.

151
Шунингдек, Г.И. Данилевский Россиянинг Урта Осиё
хонликлари билан савдо алок;аларига х,ам эътибор к;ара-
тади, аммо Хива хонлигининг роли масаласига эътибор
бермайди. Вах,оланки, Хива хони узининг географик
мавк;еи жих,атидан Россиянинг Урта Осиё билан булган
савдосида биринчи уринда турар эди.
Мазкур миссия иштирокчиси, фалсафа фанлари док-
тори, табиатшунос Ф.И. Базинернинг асарларида1 Орен-
бургдан Хива хонлигигача ва хонликхудудида олиб бор­
ган географик ва метеорологик кузатишлари асосида
дарёлар, куллар, усимликлар дунёси таърифланади.
Шунингдек, Хива, Кух,на Урганч, Янги Урганч, Кунги-
рот, Гурлан, Илёли, Х,азорасп, Хонк;а, Хужаэли ва бопща
шах,арларнинг тузилиши, деворларининг улчамла-
ри, дарвозалари, миноралари, масжид, Мадраса, бозор,
дукон ва карвон саройлар, савдо ёймаларининг сони,
ахдлисининг сони х,амда таркиби х,ак;ида анча к;иммат-
ли маълумот беради. Шунингдек, хонликдаги бошк;арув
тизими, кунгиротлар сулоласи, мамлакат ицлими, х,ай-
вонот олами, хунармандчилик х,ак;ида х,ам маълумотлар
келтирилади. Асар сунггида усимлик ва метеорологик
кузатишларнинг жадвали ва харитаси илова кдлинади.
Оренбургдан Хива хонлигигача йул давомида масо-
фада олиб борган географик тадк;ик;отлари, метеороло­
гик кузатишлари асосида дарёлар, куллар, усимликлар
дунёси, нумизматика, мамлакат тарихига оид жуда куп
маълумотлар аник;ланади.
Г.И. Данилевский ва Ф.И. Базинернинг к;айд этилган
асарлари нафацат Хива хонлиги, балки к;озок; даштла-
ри, чулларининг ик;лими, усимлик ва х,айвонот дунёси, у
ерларда яшайдиган ахдлининг турмуши, Урта Осиё дав-

1 Basiner Th. Naturwissenschaftliche Reise durch die Kirgisensteppe nach


Chiwa St. Ptb. 1846.

152
латларининг тарихи ва географиясига оид маълумот-
ларга бойлиги билан ажралиб туради.
Россия императорининг царорига асосан 1858 йил­
да Бухоро ва Хивага жиддий тайёргарлик билан сафар-
га отланган Н.П. Игнатьев бошчилигида дипломатик
миссияга Тапщи ишлар вазирлиги курсатмасига бино-
ан унга минтак;адаги вазиятни чукур урганиш, Россия-
нинг мавк;еини мустах,камлаб, Британиянинг аралашу-
вига чек куйиш вазифаси топширилган эди. Бу даврга
келиб Кора денгизда кема к;атнови хукук;идан мах,рум
булган Россия империяси учун Амударёда эркин сузиб
юриш энг мух,им вазифа эканлиги ук;тирилган ва эвази-
га хонликларга бошк;а давлатлар, хусусан, Англиянинг
аралашувидан мух,офазага олишни ваъда к;илиш топ­
ширилган. Шунингдек, хонликларда инглиз товарлари-
га муносабат ва топографик, статистик ва х,арбий маъ­
лумотлар туплаш вазифаси юклатилган эди. Шу мак;-
садда унинг таркибига Орол флотилияси кумондони
А.И. Бутаков, хукук;шунос М.Н. Галкин, астроном олим
К.В. Струве, шарк;шунос П.И. Лерх, топограф Зеленин,
И.Г. Залесов ва бопща х,арбий унвондаги шахслар кири-
тилган эди. Н.П. Игнатьевнинг Хива хонлиги билан му-
зокаралари муваффак;иятсиз тугади, хон Амударё буй-
лаб рус кемачилигини йулга куйилишига розилик бер-
мади. Аммо Кук;он хони билан тук;нашиб турган Бухоро
амири Насруллох, барча таклифларга рози булиб, кели-
шув имзолади.
Н. Игнатьев мазкур муваффак;иятдан жуда хурсанд
булиб, ортга к;айтар экан, йулда тегиш ли маълумотла-
рини туплашга х,ам муваффак; булди. Экспедиция аъзо-
лари томонидан куйи Амударё хдвзалари, Орол денги-
зидан Хивагача булган худудлар синчиклаб урганилади,
жуда куп тарихий, этнографик ва бошк;а турдаги маъ-

153
лумотлар тупланади. Экспедиция натижалари асосида
нафак;ат дипломатик миссия фаолияти ва музокара-
лар жараёни, балки хонликлар худуди, ицлими, геогра-
фияси, Амударё ва Орол денгизи х,авзалари, мадаллий
халклар этнографияси, шах,арлари ва умуман, тарихи ва
табиатига оид к;атор мак;олалар, китоб ва хабарлар чоп
этилади1.
Шу тарифа Россия дипломатик миссиялари, элчи ­
лик алок;алари, экспедициялари давомида уларнинг
таркибига киритилган олимлар, турли йуналишдаги
мутахассислар, топографлар томонидан хонликлар та­
рихига оид жуда куп ва к;имматли маълумотлар туп-
ланди. Рус тарихш унослигида хонликлар тарихига оид
к;имматли асарлар, манбалар, илмий тадк;ик;отларга
мух,им пойдевор булган бу асарлар айни пайтда кейин­
ги боск;инчилик режаларини амалга оширишда жуда
кул келди.
Элчилик миссияларининг фаолияти, мацсадлари ва
натижаларига оид архив хужжатлари, дисоботлар ва
1 Залесов Н.Г. Письма из Хивы // Военный сборник, 1858. T.IV. - С.491-
497; 1859. T.V. - С.273-295; Залесов Н.Г. Письма из Бухары // Военный сбор­
ник, 1860. T.XII. - С.235-348; Галкин М.Н. Этнографические и исторические
материалы по Средней Азии и Оренбургскому краю. - СПб., 1868. - С.164-
189; Игнатьев Н.П. Миссия в Хиву и Бухару в 1858 году флигель-адъютанта
полковника Н. Игнатьева. - СПб., 1897. - С.278; Галкин М.Н. О военных силах
Бухарского эмира. Показания русских пленных, возвращенных из Бухары в
1858-1859 гг. В кн. Галкин М.Н. Этнографические и исторические материа­
лы по Средней Азии и Оренбургскому краю. - СПб., 1868. - С.210-243; Бута­
ков А.И. О дельте и устье Аму-Дарьи // Туркестанские ведомости (кейинги
уринларда уш бу газета ТВ шаклида берилади), 1872. №32; Бутаков А.И.
Эпизод из современной истории Средней Азии // Отечественные записки,
1865. - С.91-112; Назаров П. Воспоминания о степном походе миссии фли­
гель-адъютанта Игнатьева в ханства Хиву и Бухару // Военный сборник,
1864. №4. - С.375-390; Шепурин В. Плавание Аральской экспедици и в 1858
и 1859 годах // Морской сборник, 1861. №5. - С.119-154; Килевейн Е.Я. От­
рывок из путешествия в Хиву и некоторые подробности о ханстве во время
правления Сеид-Мухаммел-хана, 1856-1860 гг. // Записки Русского геогра­
фического общества, 1861. кн.1. - С.95-188.

154
боища турдаги маълумотлар кейинчалик А. Серебрен­
ников томонидан тузилган тупламларга киритилади1.
Шуни алох,ида таъкидлаш жоизки, юк;орида к;айд
этилган элчилик миссиялари материаллари рус тарих-
шунослигида XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бош ла­
рида хонликлар тарихига багишлаб ёзилган куплаб йи­
рик асарларга мух,им манба булиб хизмат к;илди. Булар
билан бир к;аторда савдо карвонлари билан хонликлар-
да булган рус савдогарлари ёки туткунликда булган рус
фук;аролари берган курсатма, мемуарлар, дипломатик
миссия фаолиятига оид расмий архив хужжатлари хон-
ликларнинг шу даврдаги ички ах,воли, Россия билан
муносабатлари, узаро ва кушни давлатлар билан алок;а-
лари х,ак;идаги маълумотларни янада кенгайтирди.

2-§. Х,арбий экспедиция м атер и аллар и

Россия тарихшунослигида Урта Осиё х,ак;идаги асар­


лар орасида империя томонидан 1860-1870 йилларда
минтак;а худудида амалга оширилган х,арбий юришлар-
га оид асарлар салмок;ли урин эгаллайди. Мазкур жара-
ёнларда бевосита иштирок этган х,арбийлар кейинча­
ли к жанг тафсилотлари х,ак;ида кумондонликка ёзи л­
ган рапортлар, маълумот ва х,исоботлар х,амда шахсий
таассуротлари, мемуарлар асосида истило жараёнлари-
ни ёритувчи к;атор тадк;ик;отлар яратдилар.
Истило арафасида ёки жараёнида марказий кумон­
донликка харбий ах,амиятга молик барча маълумотлар,
хусусан, истило этилган манзилларнинг географик коор-
динатлари, мах,аллий истех,комлар, турли улчам ва чиз-
малар, тархлар, географик хариталар, жанг тафсилотла­
ри, рак;ибнинг харбий х,олати, йук;отишлар, маглубият ва
1 Серебренников А.Г. Туркестанский край. "Сборник материалов для
истории его завоевания", T.II, III, IV. - Т., 1912.

155
ютуругар, боск;инчиликка царши махдллий ахрлининг ку-
рашлари х,ак;идаги маълумотлар жунатиб турилган.
Рус матбуотида, хусусан, "Военный сборник", "Русский
вестник", "Исторический вестник", "Русская мысль" "Рус­
ский архив", "Вестник Европы", “Военно-исторический
вестник", "Русский инвалид", "Инженерный журнал",
"Туркестанские ведомости", "Вестник Ташкентской офи­
церской школы восточных языков при штабе Туркес­
танского военного округа", "Оренбургские губернские
ведомости” каби даврий нашрларда1 Урта Осиё худу-
дидаги х,арбий х,аракатлар х,ак;ида мунтазам равишда
к;иск;а ва оператив хабарлар бериб борилар эди.
Айни пайтда вок;еаларнинг иштирокчилари ва за-
мондошларининг урушдан кейин уз шахсий таассурот­
лари асосида у ёки бу худуддаги кичик ва катта жанглар
1 Алексеенко В.Н. Вопросы истории Средней Азии и Казахстана в ос­
вещении русских дореволюционных журналов (II половина XIX - начало
XX в.) Автореф. дис. канд. ист. наук. - М., 1989; Военные действия против
Кокандского ханства // Военный сборник, 1875. №12; 1876. №1, 2, 3, 8, 9;
Военные действия против Кокандского ханства в 1875 году (По официаль­
ным донесениям]. С картою Кокандского ханства и сопредельных частей
Туркестанского края // Военный сборник, 1876. №12; Михаил Дмитриевич
Скобелев в его письмах и и рапоряжениях в Ахал-Текинской экспедиции
1880-1881 г. Сообщ. А.Ф. Арцишевский и И.А. Чанский // Русская старина,
1883. №5; Голосов Д. Поход в Хиву в 1839 г. отряда русских войск под на­
чальством генерала адъютанта Перовского // Военный сборник, 1863. №1;
Черняев М.Г. Геройский подвиг уральских казаков // Русский инвалид,
1865, 26 января; Львов И. Завоевание Туркестана // Русский вестник, 1868.
№7; Зиновьев М Л. Осада Ура-Тюбе и Джизака. Воспоминания об осенней
экспедиции 1866 г. в Туркестанской области // Русский вестник, 1868.
Т.74. № 3-4, № 5-6; Черкасов А. Защита Самарканда в 1868 г. // Военный
сборник, 1870. №9; Воронец Е. Воспоминания о защите Самарканда 1868
г. // Военный сборник, 1872. №9; Каразин Н.Н. Зара-Булакские высоты //
Дело, 1872. №6; Фишер В. Заметки о взятии г. Ходжента нашими войсками
24 мая 1866 г. // Инженерный журнал, 1873. №1; Колокольцов Д.Г. Экспе­
диция в Хиву в 1873 году. От Джизака до Хивы. Походный дневник пол­
ковника Колокольцова // Военный сборник, 1873. № 8,9; Колокольцов Д.Г.
Пребывание Туркестанского отряда в Хиве в 1873 г. и переезд из Хивы в
Казалинск // Военный сборник, 1874. Т.95. №1.

156
х,ак;ида ёзилган мак;ола, очерклар туркуми х,ам юзага
келган1. Бундай хотира ва х,икоялар вок;еаларнинг бе-
восита иштирокчилари томонидан ёзилганлиги, жанг
тафсилотлари ва ок;ибатлари х,ак;ида расмий х,исобот-
ларга кирмаган куплаб фактларга эгалиги боис улар ис-
тило тарихининг тафсилотларини ёритишда катта ах,а-
миятга эга эди2.
Урта Осиёнинг босиб олиниши жараёнида хдрбий
экспедицияларга3 ва истило жараёнларига бошчилик
к;илган хдрбийлар х,ам (уларнинг айримлари кейинча-
лик улка худуди босиб олингач, ташкил этилган мустам-

1 Данилевский Г.И. Описание Хивинского похода // Записки Русского


географического общества, 1851. Кн.5. - С.62-153; Саранчев Е.С. Хивинская
экспедиция 1873 г. (Записки очевидца-сапера) // Инженерный журнал,
1874. №1, 2, 3, 4, 5; Иванов Д.Л. Под Самаркандом. Рассказ новичка. Из ста­
рых записок 1868 года // Военный сборник, 1876. №4, 5, 6; Арский А.В. Хи­
винский поход 1873 года // Русский вестник, 1879. T.14-2. №7; Боголюбов
А. Очерки войны в Средней Азии 1876 г. // Военный сборник, 1880. №1;
Демуров Г.З. Бой с текинцами при Денгиль-Тепе 28 августа 1879 г. (Рас­
сказ очевидца} // Исторический вестник, 1881. T.4. №3; Скобелев М.Д. За­
писки о взятии Хивы // Исторический вестник, 1882; Амичи С. В поход и из
похода. Воспоминания 1866 г. // Наблюдатель, 1883. №3; Пашино П.И. Из
воспоминаний драгомана // Колосья, 1884. № 7-8; Михайлов М. Поход в Ко-
канд в 1875 году (Из записок артиллериста) // ТВ, 1884. № 3 ,10,11,12,13;
Ганаропуло С.А. В туркменской степи (Из записок черноморского офицера)
// Исторический вестник, 1890. Т.82. №11; Капитан П. Ахалтекинская экс­
педиция // Русский вестник, 1890. Т.208. №5; Сярковский Г. Воспоминания
офицера о Туркестанских походах 1864-1865 гг. // Военный сборник, 1891.
Т.197. №2; Т.198. №3; Алексеев Л. Д ело под Иканом (Рассказ очевидца) //
Исторический вестник, 1893. Т.51. №3; Касьянов Н.Н. Русская учебная фло­
тилия на Амударье в мае месяце 1873 г. и другие воспоминания о Хивин­
ской экспедиции // Среднеазиатский вестник, 1896. №3, 6, 8; Захдрьин И.Н.
Начало завоевания Коканда // Исторический вестник, 1901. №6; Камберг
А.И. Действия Туркестанского отряда в Ахалтекинской экспедиции. С 12
ноября 1880 по 14 марта 1881. (Воспоминания участника похода) // Воен­
ный сборник, 1906. №1, 2 ва бошкдлар.
2 Бу х;ак;ида к;аранг: Левтеева Л.Г. Присоединение Средней Азии к Рос­
сии в мемуарных источниках. - Т.: Фан, 1986. - С. 144.
а Иванин М.И. Описание зимнего похода в Хиву 1839-1840 гг. Выступле­
ние Оренбургского отряда в ноябре 1839 г. - СПб.

157
лака маъмуриятида нуфузли лавозимларни эгаллаган
ва такдирланган) махсус топширик; билан расмий ман­
балар ва уз хотиралари асосида истило тарихига оид
асарлар туркумларини яратдилар1.
Истилога оид тадк;ик;отлар орасида Хива хонлигига
к;арши олиб борилган истилочилик юришларида куза-
тувчи булиб к;атнашган америкалик хдрбий журналист
Мак Гахан асари алох,ида ажралиб туради2.
Минтак;а босиб олингандан 20-25 йил утгач, мустам-
лака маъмурияти истилони тарихий сана сифатида ни-
шонлаши муносабати билан х,ам к;атор нашрлар юзага
келди.
Шу тарифа Россия тарихшунослигида Урта Осиёга
к;арши истилочилик юришларини акс эттирувчи х,ар-
бий тарих йуналиши шаклланиб борди. Шуни алодида
к;айд этиш лозимки, бу нашрларнинг муаллифлари им­
перия хукуматининг расмий вакиллари сифатида уз
асарларида вок;еалар баёнида х,ар к;андай йул билан уз
хукуматининг сиёсатини ок;лашга, рус х,арбий кудрати-

1 Романовский Д.И. Заметки по среднеазиатскому вопросу. С приложе­


ниями и картою Туркестанского Генерал-Губернаторства. - СПб., 1868;
1874; Хивинская экспедиция 1873 г. Записки очевидца, сапера Е. Саранчо-
ва. - СПб., 1874; Хорошхин А.П. Сборник статей касающихся Туркестанско­
го края. - СПб., 1876; Приказы генерала М.Д. Скобелева (18 76-18823- - СПб.,
1882; Гродеков Н.И. Хивинский поход 1873 года. Действия кавказских от­
рядов. Т.1-4. - СПб., 1883, 1884; Майер А.А. Наброски и очерки Ахалтекин­
ской экспедиции 1880-1881 (Из воспоминаний раненого). - Кронштадт,
1886; Макшеев А.И. Исторический обзор Туркестана и наступательное дви­
жение в него русских. - СПб., 1890; Верещагин В.В. На войне в Азии и Евро­
пе: Воспоминания. - М., 1894; Игнатьев Н. Миссия в Хиву и Бухару в 1858
году ф лигель-адъютанта полковника Н. Игнатьева. - СПб., 1897; Захдрьин
И.Н. (Якунин). Граф В.А. Перовский и его зимний поход в Хиву. 4.1-2. - СПб.,
1901; Абаза К.К. Завоевание Туркестана: рассказы из военной истории,
очерки природы, быта и нравов туземцев в общедоступном изложении. -
СПб., 1902 ва бопщалар.
2 Военные действия на Оксусе и падение Хивы. Сочинение Мак-Гахана.
- М., 1875.

158
ни кукларга кутаришга хдракат к;илдилар. Муаллифлар-
нинг купчилиги Россия экспансиясини ок;лаб, уни гуёки
“Россиянинг Шарк;к;а “цивилизация” олиб келишига к;а-
ратилган миссия" сифатида курсатишга зур бериб х,ара-
кат к;илганлар.
Истилочилик х,аракатлари тарихига багишланган
нашрлар орасида энг йирик асарлардан бири М.А. Те-
р ен тьевнингучж илдли "Урта Осиёнинг босиб олиниши
тарихи"1 номли асари эди. Мазкур асар ушбу масалани
илк бор Туркистон генерал-губернаторлиги муассаса-
ларининг архив материаллари асосида, тарихий изчил-
ликда ва яхлит ёритган жиддий тадк;ик;от булди. Унда
муаллифнинг х,арбий юришлардаги айрим юк;ори ман-
сабдорлар ва х,арбийлар кумондонлар фаолиятига тан-
щздий ёндашуви боис асар анча кеч - XX аср бошларида
нашр этилган эди.
Урта Осиёнинг Россия империяси томонидан забт
этилиши тарихини урганишда бевосита харбийлар т о ­
монидан жамланган, турли мазмундаги улкан материал-
ларни к;амраб олган архив хужжатларидан фойдаланиш
мак;садида уларни алох,ида туплам сифатида жамлаш
х,аракати 1870 йиллардан бошланса-да2, уларни туплаш,
тизимлаштириш ва чоп этиш масаласи 1890 йилларда
х,арбий вазирлик ва Туркистон генерал-губернаторлиги

1 Терентьев М. История завоевания Средней Азии. В 3 т. Т.1. - СПб.: Ти­


политография В.В. Комарова, 1903. - С.510; Т.2. - СПб.: Типолитография В.В.
Комарова, 1906. - С.547; Т.З. - СПб.: Типолитография В.В. Комарова, 1906.
- С.526.
2 Романовский Д.И. Заметки по среднеазиатскому вопросу. - СПб.: Из­
дание редакции журнала "Всемирный путешественник”, 1868; Материалы
для описания Хивинского похода 1873 г. / Под ред. генерала Троцкого. Кн.
1-9. - Т., 1881-1882; Лобысевич Ф.И. Поступательное движение в Среднюю
Азию в торговом и военно-дипломатическом отношении. Д ополнитель­
ные материалы для истории Хивинского похода 1863 г. (из официальных
источников). - СПб.: Типограф1я Товарищества "Общественная польза”,
1900.-С.205.

159
томонидан дарбий мухдндис, генерал-майор А.Г. Сереб-
ренниковга (1863-1919) юклатилган.
А.Г. Серебренников Помир билан боглик; к;атор тад-
к;ик;отлар муаллифи сифатида хдрбий-топография ва
х,арбий-тарих йуналишида купгина изланишларни
амалга оширган1. "Очерк Памира" номли асарида По­
мир атамасининг келиб чициши, ушбу тогли худуднинг
хитой, Х.ИНД, европалик сайёх^лар, инглиз жосуслари то­
монидан урганилиш тарихи, тогли улканинг географик
тузилиши, ик;лими, табиати, фойдали к;азилмалари, ах,о-
лиси ва уларнинг турмуш-тарзи, солицлар, маъмурий
тузилиш каби батафсил маълумотлар келтирган.
Помир масаласи Англиянинг Х,индистондаги мулк-
лари ва Россия империяси уртасидаги бетараф худуд
сифатида уша вак;тда инглиз-рус рак;обатчилигининг
энг к;айнок; нук;таларидан бири эди. 1894 йилда чоп
этилган "Памир и памирские ханства" очерки учун Бош
мухдндислик бопщармаси Инженерлик кумитаси ва
Николаевск инженерлик академияси конференцияси
томонидан мукофотланган2 А.Г. Серебренников х,ам уз
1 Серебренников А.Г. Очерк строительных материалов Ферганской об­
ласти и Памира // Инженерный журнал. - СПб., 1894. №9; Ломки соли на
Памире // ТВ. - Т., 1894. №38; Памир и памирские ханства (Военно-геогра­
фический и топографический очерк) // Инженерный журнал. - СПб, 1894.
№11-12; Очерк Шугнана // Военный сборник. - СПб, 1895, № 11-12 (Уша
очерк // Сборник географических, топографических и исторических мате­
риалов по Азии. Вып.70. - СПб., 1896. - С.30-51); Рекогносцировка Шугнана
в 1894 г. // Т В .-Т ., 1896. № 50,55-56,58, 61; К истории Кокандского похода
// Военный Сборник. - СПб., 1897. №9. - С.5-55; 1901. №4. - С.7-11; 1904.
№1. - С.39-70; №2. - С.36-59; Туркестанские саперы на разработке Памир­
ской дороги // Разведчик, 1898. №406-408; Очерк Памира // Военный
Сборник. - СПб., 1899. № 6-11 (Уша очерк. - СПб., 1900); Памир. Краткий
очерк // Ежегодный Ферганской области. Вып.1.1902. - С.90-158; Заведы-
вание передвижением войск // Разведчик, 1908. №918.
2 Басханов M.K. Русские военные востоковеды до 1917 г.: Билиографи-
ческий словарь,- М.: Восточная литература, 2005. - С.210; http://pskovgrad.
ru/war/pervaya-m irovaya-vojna/29369-serebrennikov-adrian-georgievich.
html

160
доирасидаги куплаб муаллифлар сингари "буюк давлат-
чилик шовинизми” ва евроцентризм концепциясидан
холи булмаган. Жумладан, унинг асарларида Кук;оннинг
босиб олиниши "табиий чегаралар" назарияси1 билан
ок;ланади хдмда уз озодлиги учун курашаётган мах,ал-
лий ах,оли "к;арок;чилар", "к;очок;лар тудаси" сифатида
таърифланади2.
А.Г. Серебренниковнинг маълумот беришича, Тур­
кистон улкасининг забт этилиши тарихига оид мате-
риалларни йигиш ва нашр этиш таклифи 1901 йилда
Тошкентда Россия империясинингуша даврдаги х,арбий
вазири генерал-адъютант А.Н. Куропаткин3 томони­
дан илгари сурилган эди. У уз хдрбий фаолиятини Урта
Осиёда бошлаб, уни забт этишда бевосита иштирок эт­
ган булиб, туркманлар истилоси билан боглик; к;атор
асарлар муаллифи4 эди.
А.Г. Серебренниковга 1902 йил 20 июлдаги буйрук;
билан Туркистон улкасидаги барча маъмурий - поли­
ция бошцаруви мах,камаларининг архивларига киришга
рухсат берилади5.
Хукумат вакиллари уш бу тупламни яратиш орк;али
XIX аср охири - XX аср бошларида Россия империяси-
нингташк;и сиёсатдаги кетма-кет маглубиятлари туфай-
ли дунёдаги геосиёсий мавк;еи заифлашган шароитда
1Бу х,ак;ид;] царанг: Горшенина С. Теория "естественных границ” и заво­
евание Кульджи (1870-1871 гг.): автопортрет российских военно-дипло­
матических эли т Санкт-Петербурга и Туркестана // Ab imperio, №2. 2014.
- С.101-165.
2 Серебренников А.Г. К истории Кокандского похода // Военный Сбор­
ник, 1897. - СПб., №9. - С.5, 8.
3 Нашр этилган барча ж илдларнинг кириш к;исми айнан бир хил.
4Куропаткин А.Н. Туркмения и туркмены. - Спб, 1879; Завоевание Турк­
мении. Поход в Ахал-Теке в 1880-1881 гг. С очерком военных действий в
Средней Азии с 1839 по 1876. С картами, планами рисунками. - СПб, из.
В. Березовский, 1899. - С.1-76.
5УзМА. 1-жамгарма, 35-руйхат, 38-йигмажилд, 176-варак,.

161
мамлакатнинг обруйи, рус дипломатиясининг халк;аро
мавк;еини ошириш, "рус куролининг "шухратини", хуку-
матнинг Урта Осиёдаги х,арбий юришлари тарихини
к;айта ёдга солиб куйиш” ниятини кузлаган эдилар.
Шу мацсадда турли архивларда тарцок; х,олда сак;ла-
наётган архив материалларини жамлаш, тарихий тад-
к;ик;отлар билан шугулланувчи х,ар бир киши учун улар-
дан фойдаланиш имконини яратишга киришилган. Бу
даврда Россиянинг харбий архивларидан фойдаланиш
жуда к;ийин булиб, у ёки бу материал устида иш олиб бо-
риш учун х,арбий вазирнинг, баъзан эса шахсан импера-
торнинг рухсати талаб к;илинган.
Хужжатларни туплаб, нашр к;илишдан кузланган яна
бир мак;сад архив хужжатларининг турли сабаблар би­
лан йук;олиб кетишининг олдини олиш эди. Дарх,ак;ик;ат,
орадан 10 йил утиб, 1914 йилда Россия губерния архив
комиссиялари вакилларининг съездида Оренбург ко-
миссияси вакили томонидан Урта Осиёнинг босиб оли-
нишига оид юз минглаб мух,им хужжатлар, хусусан, со-
бик; бош^ирд кушинлари Бошк;армаси архиви ва К^иргиз
(Хозок;) даштларининг султонлик бошк;армаси архивла-
ри йук; булиб кетганлиги к;айд этилган эди1.
Туркистон улкасини забт этиш уч тарафлама - Орен­
бург, Сибир ва Кавказ томонидан олиб борилганлиги
боис истило тарихига оид материаллар нафак;ат Тош-
кентдаги, балки Бош штабнингх,арбий архивлари, х,амда
Оренбург, Омск, Тифлис архивларида х,ам тупланган. Шу
боис 1901 йилдан иш бошлаган А.Г. Серебренников режа
асосида Тошкентдаги Туркистон округи архиви ва Тур­
кистон генерал-губернатори мах,камаси, Верний уезди
хдрбий бошлиги боищармаси, Верний уезди боцщар-
1 Никитин С.А. Источниковедение истории СССР XIX в. (до начала 90-х
годов]. Курс источниковедения истории СССР / Ред. Ю.В. Готье; Т.2. - М.:
Соцэкгиз, 1940. - С.28.

162
маси, Еттисув вилояти кушин штаби, Оренбург х,арбий
округи штаби ва Оренбург алох,ида корпусининг, Омск-
даги Сибир х,арбий округи штаби ва алохдца корпуси­
нинг, Кавказ округ архиви фондларини урганиб чик;ади.
Кейинрок; Туркистон улкасининг забт этилиш тари­
хи учун зарур булган материалларни туплашда Россия
империяси Х,арбий вазирлиги, Бош инженерлик бош-
к;армаси Денгиз вазирлиги, Россия Тапщи ишлар ва-
зирлигининг Санкт-Петербург бош архивининг ва Бош
штаб умумий архивининг Москва булими фондларида,
Москва ва айник;са, Санкт-Петербург шах,арларида жуда
катта иш олиб борилган1.
Материалларни куриб чик;иш ва танлаш билан
А.Т. Серебренниковнинг узи шугулланган. Х,арбий-х,исоб
архивининг хужжатларида А.Г. Серебренников танлаб
олинган хужжатларни к;изил ёки кук к;алам билан бел-
гилаб, нусха олувчилар учун сарлавхдга чик;ариш лозим
булган сузларнинг тагига чизиб куйган2.
А.Г. Серебренников 15 мингга як;ин хужжатни танлаб
олган ва даврий изчилликда тизимлаштирган. Хужжат­
ларни солиштириш ва кучиришда унга поручик А лек ­
сеев ва Соболев, штабс-капитан Лебедевлар ёрдамлаш-
ганлар.
Хужжатларни нашрга тайёрлаш махсус маълумотга
эга булмаган офицерлар томонидан амалга оширилган-
1 УзМА. 715-жамрарма, 1-руйхат, 73-йигмажилд. "Перечень докумен-
тальних материалов, отобранных полковником А.Г. Серебренниковым в
архивах г. Москвы и Петербурга; в общем архиве Главного штаба за 1839-
1881 гг.; В военно-учетном архиве за 1839-1881 гг.; В архиве Главного
инженерного управления за 1839-1876 гг.; В Московском отделении ар­
хива Главного штаба за 1848-1805 гг.; В архиве Морского министерства за
1839-1870 гг.; В архиве канцелярии военного министерства за 1841-1859
гг. для сборника по истории завоевания "Туркестанского края".
2 Кушева Е.Н. Об одной дореволюционной публикации документов по
истории Средней Азии // Проблемы источниковедения. - М., 1940. Сб.З. -
С.412.

163
лиги боис тупламдан урин олган хужжатларнинг архео­
графии: ишлови к;оник;арсиз эканлиги кузга ташланади1.
Куп хрлларда А.Г. Серебренников жилд учун маълум
архивдаги бирор-бир йирик жилдни танлаб олиб, уни
деярли тулалигича кучирган ва сунгра уни бопща ар­
хивдаги х,амда жилддаги хужжатлар билан тулдирган.
Юкррида курсатиб утилганидек, фонд хужжатларини
йигишда Россия Тапщи ишлар вазирлигининг архиви-
дан фойдаланилган. Тапщи ишлар вазирлигининг катта
Хажмдаги хужжатлари француз тилида ёзилган булиб,2
уларнинг бирортасининг таржимаси келтирилмаган3.
А.Г. Серебренников хужжатлар мазмунини узгартир-
маганлиги ва к;иск;артирмаганлиги уларнинг тарихий
к;имматини янада оширади. Жумладан, у султон Кенеса-
ри Крсимов бошчилигидаги к;озок;ларга к;арши курашни
акс эттирувчи хужжатларни тулик; тарзда келтиради,
вахрланки, улар беихтиёр рус хукумати босцинчилик
сиёсатининг туб мох,иятини очиб беради.
Ушбу хужжатларда рус х,арбий кумондонларининг
даштлардаги узбошимчалиги ва купинча ‘‘исёнчи"лар
деб таърифланган к;озок;лар билан алок;аси булмаган
1УзМА. 715-жамгарма, 54-йигма жилд, 163-169-вара i-yiap.
2 Кушева Е.Н. Об одной дореволюционной публикации документов по
истории Средней Азии // Проблемы источниковедения. - М., 1940. Сб.З. -
С.414-415.
3 Россия императорининг Лондондаги элчиси томонидан 1870 йил
18/30 мартда Урта Осиё ишлари буйича юборилган шошилинч хабар
("депеша") // УзМА. 715-жамгарма, 41-йигма жилд, 146-варак;; Тех,рон-
даги ишончли вакил хабарлари ("депеша") // 53-йигмажилд, 201-203,
203-205-Bapaiviap; Техрондаги ишончли вакилга курсатмалар (инструк­
ция) // 53-йигма жилд, 20 7 -2 1 1 -B a p a iy ia p ; Техрондаги консул х,ак;ик;ий
статс маслах,атчиси Бегернинг 1870 йил 18 мартда юборган шошилинч
хабари ("депеша”) // 41-йигмажилд, 303-307-варак;; Харбий вазир хабар-
номаси (телеграмма) // 57-йигмажилд, 146-варак;; Генерал-адъютант Ка­
уфман хабарномаи (телеграмма) // 57-йигмажилд, 170-варак,; Ген.-адъют.
Игнатьевнинг Хивага муносабат х,ак;идаги маълумоти // 58-йигма жилд,
429-441-Bapaiviap ва х,.к.

164
овулларга тусатдан ёпирилган шафк;атсиз жазо экспе-
дициялари натижалари, овулларнинг казак отрядлари
томонидан талон-тарож к;илиниши уз аксини топган.
А.Г. Серебренников к;озок; султонларининг, рус дарбий
отрядларининг айнан шундай хатти-х,аракатлари усти-
дан к;илган шикоятларини1 х,ам тулик; киритганлиги
уша давр вок;еаларининг асл мох,иятини якдолрок; на-
моён булишига хизмат к;илади. Шу сабаблар туфайли
тупламнинг дастлабки нашр этилган жилдлари "мах-
фий" белгиси остида чицарилган.
Дастлаб йигилган барча материаллар 30 жилдда
нашр этилиши режалаштирилган. Тупланган матери-
алларнинг дастлабки турт жилди 1908-1913 йилларда
Тошкентдаги Туркистон хдрбий округи типографиясида
"Туркистон улкасини забт этиш тарихи учун материал­
лар" номи остида чоп этилган ва 1839-1843 йилларга
дойр хужжатларни жамлаган уш бу жилдларда "эълон
к;илиш так;ик;ланади" деган белги куйилган2.
Тупламнинг нашр этилган биринчи ва иккинчи жил-
дидаги асосий хужжатларда В.А. Перовскийнинг 1839
йилда Хива хонлигига царши уюштирилган ва муваф-
фак;иятсиз тугаган дарбий юришларининг тафсилотла-
ри ва к;озок; даштларида Кенесари Изосимов бошчилиги-
да кутарилган исённи бостириш учун юборилган х,ар-
бий отрядларнинг х,аракатлари уз аксини топган.
Учинчи жилд эса 1841 йил вок;еаларига оид хужжат-
лардан иборат булиб, уларда капитан П.А. Никифоров-
нинг Хива хонлигига элчилиги х,амда К. Крсимов ва
бошк;а исёнчиларни бостириш учун Сибирь ва Оренбург
1 Урданинг шарк;ий к;исми бошкдрувчиси султон Читай Бахтигере-
евнинг Оренбург чегара комиссия си раисига хабаридан кучирма. 11 август
1840 йил // УзМА. 715-жамгарма, 2-йигма жилд, 34-9-варак;.
2 Серебренников А.Г. Сборник материалов для истории завоевания
Туркестанского края. - Т.: Тип. штаба Туркестанского военного округа, Т.1,
2, 3, 4. 1908-1913 гг.

165
чизщ ларидан юборилган х,арбий отрядларнинг х,арака-
ти хусусида суз боради.
Туртинчи жилддаги 1842-1843 йилларга оид хужжат-
лар Россиянинг Хива, Кук;он хонликлари, Бухоро амир-
лиги х,амда к;озок; даштлари ах,олиси билан алокдлари,
Хивага юборилган П.А. Никифоров ва Г.И. Данилевский-
нинг элчилик ташрифлари, Орол денгизига уюштирил-
ган экспедиция х,амда Кенесари К,осимовнинг каршилик
даракатларига багишланган.
1914 йилда 1844-1852 йилларга оид хужжатлар
жамланган V—VIII жилдлар “Туркистон улкаси. Уни забт
этиш тарихи учун материаллар туплами" номи билан
нашр этилган булиб, ушбу жилдлардан “эълон килиш
так;ик;ланади" деган белги олиб ташланган.
Бешинчи ж илд 1844,1845 ва 1846 йилларга оид хуж-
жатлардан иборат булиб, уларнинг асосий цисмида к;о-
зок; султони Кенесари Крсимовнинг царшилик хдракат-
лари, унга к;арши экспедициялар ташкил этилиши, к«-
зок; даштларида истех,комлар барпо этилиши, Хива хон-
лигидаги вазият ва Россияга юборилган Хива элчилиги
каби масалалар ёритилган.
Олтинчи ж илд 1847 йилга, еттинчи жилд 1848-1850
йилларга оид хужжатларни уз ичига олган. Ушбу жилд-
лардаги хужжатлар Россия ва Оренбург х,амда Сибир-
даги рус маъмуриятининг Хива хонлиги, Бухоро амир-
лиги ва к;озок; к;абилалари билан муносабатлари, цозок;
султонларининг исёнлари, уларга к;арши юборилган
х,арбий экспедициялар иштирокчиларини мукофотлаш,
янги истех,комлар, жумладан, Раим истедкомининг бар­
по этилиши, А.И. Бутаков бошчилигидаги Орол экспеди-
цияси ва бопща вок,еалар хусусида маълумот беради.
1851-1852 йилларга оид хужжатларни уз ичига о л ­
ган саккизинчи жилдда Россиянинг к;озок, цабилалари,

166
Хитой, Куцон ва Хива хонликлари билан алокдларидан
тапщари, хонликларнинг узаро ва ички зиддиятлари,
Ок;масжидга уюштирилган хдрбий юришлар х,ак;ида суз
боради.
Тайёрланган туп лам жилдлари танлаб нашр этилган:
1853-1863 йилларни уз ичига олган IX-XVI жилдлар
нашр этилмаган, 1864-1866 йилларга оид хужжатларни
жамлаган XVII-XXII жилдлар 1914-1915 йилларда нашр
этилган1. Айнан 1864 йилдан бошлаб Россия империяси
Урта Осиёга амалга оширган х,арбий хдракатларга ургу
берилиши бежиз эмас эди, чунки улар асосан муваф-
фак;иятли якун топган эди.
Ун еттинчи ва ун саккизинчи жилдларда 1864 йил-
га оид хужжатлар жамланган булиб, уларда Авлиёота,
Туркистон шах,арларининг босиб олиниши, Чимкентга
к;арши мулжалланган экспедиция, Рарбий Хитой билан
чегарада содир булган вок;еалар билан боглик; хужжат-
лар жамланган.
Ун тук;к;изинчи ва йигирманчи жилдларда 1865 йил-
га оид хужжатларда Россия хукумати вакилларининг
империянинг Урта Осиёдаги сиёсатига, жумладан, Рос-
сия-Бухоро муносабатларига оид турлича фикрлари,
Туркистон вилояти х,арбий губернатори М.Г. Черняев
ва Оренбург улкаси губернатори Н.А. Крижановский ур-
тасидаги зиддиятлар, Тошкентнинг босиб олиниши ва
унинг келгуси тавдирига оид таклифлар, Россия - Хи­
той муносабатларига оид хужжатлар урин олган.
Йигирма биринчи ва йигирма иккинчи жилдлардан
1866 йилга оид хужжатлар урин олган булиб, уларда
Тошкентда бопщарувни ташкил этиш хусусидаги фикр-
лар, Бухоро амирлигига к;арши уюштирилган х,арбий
1 Серебренников А.Г. Туркестанский край. Сборник материалов для
истории его завоевания. - Т.: Типография штаба Туркестанского военного
округа. Т.5, 6, 7, 8,17,18,19, 20, 21, 22.1914-15 гг.

167
хдракатлар, Урта Осиёда инглизларнинг фаолиятига
оид маълумотлар, Хитойда содир булаётган вок;еалар уз
аксини топган.
Хдммаси булиб 14 та жилд нашр этилган. А.Г. Се-
ребренниковнинг таъкидлашича, маблагнинг йуцлиги
туфайли нашр этиш ишлари 1915 йилда т}Ъстатилган.
Нашрнинг адади (тиражи) жуда кам булган, хусусан,
биринчи жилд бор-йуги 100 нусхада чоп этилган1. Ноёб
библиографик нашрга айланган ушбу жилдлар Алишер
Навоий номидаги Узбекистан М иллий кутубхонасининг
нодир нашрлар ва кулёзмалар булимида сак;ланмовда2.
А.Г. Серебренников томонидан тупланган, нашр этил­
ган ва нашр этилмаган барча хужжатлар йиллар, ойлар,
саналар буйича алох,ида жилдларга жамланган. Уларда
баён этилган вок;еалар даврий изчилликда куйидаги
жараёнларни акс эттиради: Россия империясинингУрта
Осиёга 1832-1862 йилардаги истилочилик юришлари-
нингтайёрланиш и ва 1839 йилдаги Хива хонлигига к;ар-
ши юришлар, Россия-Хива муносабатлари (1840-1863),
Россия-Бухоро муносабатлари (1840-1863), Россия-
Кук;он муносабатлари (1840-1862), Крзогастон худуд-
ларида бовщарувнинг ташкил этилиши (1840-1863),

1 Кушева Е.Н. Об одной дореволюционной публикации документов по


истории Средней Азии // Проблемы источниковедения. - М., 1940. Сб.З. -
С.416.
2А.Г. Серебренников фондида жамланган ушбу тупламнинг нашр эти л­
ган ва нашр этилмаган барча жилдлари бугунги кунда Узбекистан Миллий
архивининг 715-жамгармасида (1-рак;амли руйхат) сак^анмоеда. Ушбу
жамгарма 82 та саксов бирлиги, 74 та йигмажилддан иборат, шу жумла-
дан, 44 ва 58-рак;ам остида 2 та йигмажилд, 26-а, 26-6, 26-в, 39-а, 39-6, 39-в
литерлари билан белгиланган йигмажилдлар мавжуд. 70-74-йигмажил-
длар А.Г. Серебренниковнинг иш режаси, к;ораламалар, туплам учун турли
архивлардан танлаб олинган хужжатлар руйхатидан иборат. 12 та йигма-
жилд, яъни 11, 18, 28, 29, 31, 33, 35, 38, 39-в, 40, 51 ва 52-йигмажилдлар
1986 йилнинг 6 мартидаги №1с актига кура махфий сак^анишга утказил-
ган.

168
к;алъалар ва истех,ком чизик;ларининг барпо этилиши,
рекогносцировкаларнинг утказилиши (1840-1863),
Россия империяси кушинларининг к;озок; цабилалари ва
урувлари к;аршилигини бостириш буйича хдракатлари
(1 8 3 8 -1 8 6 3 )тарихи.
Кук;он, Бухоро ва Хива хонликларининг забт этилиши
(1863-1876) тарихини ёритишда эса Кук;он хонлиги тар-
кибидаги к;озок; к;абилалари ерлари (1863-1876), Тош-
кентнинг эгалланиши, Куцон хонлиги мустак;иллиги-
нинг тугатилиши, Туркистон вилоятининг ташкил эти­
лиши (1865-1868), Бухоро хонлиги мустак;иллигининг
тугатилиши, Туркистон генерал-губернаторлигининг
ташкил этилиши (1865-1868), Россия-Бухоро муно-
сабатлари (1863-1868), Россия-Хива муносабатлари
(1867-1872), 1873 йилдаги Хива хонлигига к;арши юриш-
лар, Амударё булимининг ташкил топиши ва Россия-
Хива муносабатлари (1873-1876), Кук;он хонлигининг
тугатилиши ва Фарвона вилоятининг ташкил этилиши
каби масалалар билан б овл и к; хужжатлар жамланган.
Тупламда шунингдек, Россиянинг туркманлар билан
муносабатлари (1840-1876), минтак;ада инглиз жосусла-
ри фаолияти, Россия-Хитой муносабатлари (1840-1864)
ва Россия-Афвонистон муносабатларини акс эттирувчи
тарихий хужжатлар х,ам жамланган.
Тупламда жуда куп турдаги хужжатлар, хусусан, тур-
ли идоралар ва уларнинг бувинлари орасидаги расмий
ёзишмалар, маълум масалалар юзасидан ташкил эти л­
ган кумита йивилишларининг журналлари, Россия ва
Урта Осиё давлатлари уртасида тузилган шартномалар
ва уларнинг лойихдлари, дипломатик ёзишмалар, ах-
боротлар, маълумотномалар, хдрбий хдракатлар жур­
наллари, буйруцлар, курсатма, разведка маълумотла-
ри, ёрлик;лар, телеграммалар, х,исоботлар, маърузалар,

169
расмий мактублар, шахсий мактублардан кучирмалар
жамланган.
Ушбу фонддан жой олган хужжатлар ни умумий маз-
мунига кура куйидаги гурухдарга ажратиш мумкин:
1) х,арбий; 2] дипломатик; 3) ик;тисодий; 4) маъмурий
боцщарув; 5) сиёсий характердаги хужжатлар; 6] ста­
тистик материаллар; 7) илмий экспедициялар ва ре-
когносцировкалар материаллари; 8] турли-туман маз-
мундаги бопща хужжатлар.
А.Г. Серебренников томонидан жамланган туплам
Урта Осиёни босиб олишда бевосита иштирок этган х,ар-
бийлар ташаббуси билан ва иштирокида яратилганлиги
унинг мазмунига х,ам катта таъсир курсатган. Жамлан­
ган материаллар империя хукуматининг боск;инчилик
сиёсатини "мадх; этган". Бирок; тупламда нафак;ат рус
кушинларининг х,арбий юришлари, балки минтак;ада ва
унга кушни мамлакатлар билан сиёсий муносабатлар,
уша даврдаги ижтимоий-ик;тисодий ва сиёсий ах,вол х,а-
к;ида х,ам жуда кенг куламли маълумотлар урин олган.
А.Г. Серебренников фондидаги хужжатлар билан иш-
лаш жиддий танк;идий ва к;иёсий тахдилни талаб к;ила-
ди.Чунки бу хужжатлар ушбух,аракатларни амалга оши-
ришга буйрук; берган хукумат тузилмалари вакиллари
ва уларни бевосита амалга оширган хдрбийлар томони­
дан битилганлиги боисуларда вок;еалар бир томонлама
ёритилган. Х,арбийлар томонидан битилган бу хужжат-
ларда уруш ва мустамлакачилик истилолари адолатли,
империя манфаати йулидаги "зарурият" сифатида кур-
сатилган. Хужжатлар мазмунида, хусусан, куйи бугинда-
ги х,арбийларнинг рах,бариятга юборган уз хабарларида
уларнинг Россия империяси куролининг кучини х,амда
шу кучнинг бир к;исми сифатида узининг фаолиятининг
ижобий жих,атларини курсатиш орк;али мукофот олиш-

170
га уриниш кайфияти, уз хатти-х,аракатларини окдаб,
к;арши томонни х,ар к;андай йул билан к;оралаш ва айб-
лашга уринишлар кузга як;к;ол ташланади.
Айни пайтда, хдрбий хабарларда ёки бевосита х,арбий
х,аракатларга оид хужжатларда боск;инчлик юришлари-
ни хаспушлаш, уларнинг салбий оцибатларини камай-
тириб к}фсатишга интилиш кузатилади. Шу билан
бирга хужжатларда махдллий ахрлига нисбатан амалга
оширилган шафцатсизлик гуёки "х,арбий даврнинг "суз-
сиз зарурияти" сифатида акс эттирилади. Айнан шу х,о-
лат уларга уз вак;тида туплам хужжатларига "махфий” ва
"ута махфий” деган тамгалар куйилишига сабаб булган.
Юк;оридаги хдлатлар Россия кушинларининг Урта
Осиёдаги хдрбий х,аракатларига оид ушбу хужжатларни
боища манбалар, биринчи навбатда мах,аллий манбалар
билан солиштиришни талаб этади.
Бундай ёндашувни X,. Зиёевнинг муста^иллик йил-
ларида яратилган "Туркистонда Россия тажовузи ва
хукмронлигига к;арши кураш (XVIII-XX аср бош лари)”
номли фундаментал тадк;ик;оти мисолида намоён булди.
Масалага бундай ёндашув ушбу тарихий жараёнларни
холисона ва изчил ёритишга имкон берди1.
Россия империясининг Туркистоннинг босиб олини-
шига оид ушбу хужжатлар тупламини яратишдан куз-
лаган асосий мак;садлардан яна бири архив хужжатлари
асосида узининг уш бу худудларга "эгалигини” халк;аро
мик;ёсда “легитимлаш тириш ”дан иборат эди. Тупламда-
ги жуда куп хужжатларда Россиянинг гуёки "ёввойи”,
"варвар” халк;ларга цивилизация, цонунчилик асоси­
да таркиб топган осойишталик олиб келиш миссияси”
х,ак;ида таъкидланиши х,ам айнан шу мак;садларга хиз­
мат к;илиши лозим булган.
1 Зиёев X,. Туркистонда Россия тажовузи ва хукмронлигига к;арши
кураш (XVIII—XX аср бошлари]. - Т.: Шари;, 1998. - Б.480.

171
Урта Осиёнинг Россия томонидан босиб олиниши та­
рихига оид хужжатлар туплами нафак;ат истилочилик
юришлари, балки минтаца географияси, савдо ва ик;ти-
содиёти, тапщи ва ички вазияти х,ак;ида х,ам жуда куп
маълумотлар жамламаси сифатида улка тарихини урга-
нишда мух,им ах,амият касб этади.

3-§. Тафтиш м атери аллари

Россия империяси Урта Осиёда босиб олинган худуд-


ларда ташкил цилинган Туркистон генерал-губерна-
торлигида улкадаги ижтимоий-ик;тисодий ва бошк;арув
тизимини х,ар томонлама таджик; ва тах,лил этиш, зарур
хдлатларда маъмурий-сиёсий ёки бошк;а сохдцаги узга-
ришларни амалга ошириш мак;садида турли йилларда
тафтишлар уюштириб турган. Ушбу тафтишлар жара-
ёнида урганилган сох,алар буйича жуда катта хджмда
статистик маълумотлар аницланган ва тах,лил этилган.
Тафтиш материаллари уша даврдаги тадк;ицотлар ора-
сида узининг холислиги, чукур тах,лилий хулосалари ва
хдк;к;онийлик даражаси билан бошк;а манбалардан ажра-
либ турган. Тафтиш ишларидан мацсад турли сох,аларда-
ги хдк;ик;ий ах,волни ва курсаткичларни аник;лаш, тах,лил
к;илиш, муаммо ва камчиликлар, хукуцбузарликларни
аникдаш ва хукуматга етказишдан иборат эди. Шу боис
давлат манфаатлари нук;таи назаридан бу ишлар энг хо-
лис, кучли тах,лилий цобилиятга эга булган сенаторларга
топширилган. Ушбу тафтишлар натижалари уз даврида
чоп этилган ва улар хрзиргача Туркистон тарихини урга-
нишда мух,им манба булиб хизмат кдлиб келмокда.
Туркистонда биринчи тафтиш хукумат топшири-
ги асосида 1882 йилда махфий маслах,атчиси, сенатор
Ф.К. Гире бошчилигида ташкил этилган булиб, комис­
сия таркибихдрбийлар (генерал-майор К.К. Гутковский,

172
полковник К.К. Гейнс, подполковник А.П. Проценко)дан
иборат эди1. Ф.К. Гире бошчилигидаги тафтиш давоми­
да асосий эътибор улкани боцщарув тартиблари тах,ли-
лига к;аратилади ва 1866-1882 йиллар давомида улка-
даги маъмурий-худудий боцщарув х,олати, унинг хуку-
к;ий асослари булиб хизмат цилган 1865 йил Туркистон
вилояти боцщарув Низоми, 1867 йилдаги Туркистон
улкаси боцщарув Низоми тах,лил кдлинади, турли ви-
лоятларда турли йилларда к;абул к;илинган Низомлар-
дан фойдаланилганлиги аницланади, бу сох,адаги барча
муаммолар руйи-рост очиб берилади2.
Тафтиш материалларида х,ар бир вилоятнинг тарки-
бий тузилиши, майдони, ах,олиси х,ак;идаги маълумот­
лар х,ам урин олган булиб, вилоят боцщарув тизими ма-
салаларига алох,ида эътибор к;аратилган. Хусусан, унда
вилоят боищаруви, маъмурий булинмалари, вилоятлар
таркибидаги уезд бошк;армалари х,амда йирик шах,ар-
лардаги бошк;арув тизимлари х,ак;ида тухталиб утилган.
Тафтиш материалларида Сирдарё вилоятидаги Тош-
кент, Зарафшон округидаги Самарканд, Фаргона ви ло­
ятидаги Янги Маргилон (кейинчалик Скобелев) шах,ар-
лари бошк;арув тизимига оид маълумотлар батафеил
ёритилган.
Бундан тацщари, мазкур тафтиш материалларида
мах,аллий ах,олининг турмуш маданияти, мустамлака
боцщарув тизими, шах,арлари х,ак;ида х,ам к;имматли
маълумотлар к;айд этилган.
Тафтиш материалларида курилишга оид масалалар
х,ам ёритилган. Сенатор тиббиёт муассасалари бопща-
1Федоров Г.П. Генерал-губернатор города Ташкент // URL адресе: http://
oldtashkent.com/zavoevanie-tashkenta/general-gubemator-goroda-tashkent.html
2 Отчет о состоянии Туркестанского края, составленный сенатором,
тайным советником Гирсом, командированным для ревизии края
по высочайшему повелению. В 2-х частях. Часть 1. Администрация.
Управление краем; Часть 2. Суд. Финансы. - СПб., 1888.

173
руви х,ак;ида трггалиб, тиббий муассасаларни ташкил
этиш билан боглик; хужжатларни юритиш масалалари-
ни ёритган, шунингдек, вилоятлардаги тиббиёт ходим-
лари сонини келтириб утган.
Ф.К. Гире томонидан почта ва телеграф алок;а хизмат-
ларини юритиш, улкадаги к;амок^:оналарни бопщариш,
суд тизими билан боглик; масалалар, тергов олиб бориш
тартиблари, суд к;арорлари ижросини таъминлашга
дойр масалалар, халк; судлари фаолияти вилоят, уезд,
шахдрлар мисолида очиб берилган.
Сенатор Ф.К. Гире шунингдек, молия-хужалик масала-
ларига х,ам тухталган булиб, унда улканинг ицтисодий
ах,воли, вак;ф мулкчилиги бопщаруви, кучманчиларнинг
ерга муносабати, утрок; ах,олининг ер билан боглик; хуж-
жатларини юритиш, ирригация тармок;ларини бошк;а-
риш масалалари, х,арбий таъминот, солик; х,амда йигим-
ларни ундириш каби масалаларни х,ам куриб чик;к;ан.
Ф.К. Гире тафтишидан куп вак;т утмасдан 1886 йил­
да Туркистон улкасини бошк;ариш х,ак;идаги янги Низом
жорий этилди ва 1917 йилгача амалда кулланиб келин-
ди. XX аср бошларига келиб, Туркистондаги маъмурий
ва сиёсий-ик;тисодийузгаришлар сабабли 1886 йилдаги
улка бошк;арув Низомининг айрим бандларига кушимча
узгартиришлар киритилган.
Биринчи рус инк;илобидан кейин, 1906 йилда улка
бопщарувини Харбий вазирликдан Ички ишлар ва-
зирлигига ^ к а зи ш буйича Вазирлар кенгаши к;аро-
ри ишлаб чик;илади, аммо ушбу к;арор Адлия ва Ички
ишлар вазирлигининг к;аршилигига учрайди. Улар ул-
када х,арбий бошк;арувни тугатишга шошилмаслик, энг
аввало улканинг сиёсий, ик;тисодий ва ижтимоий х,ола-
тини чукур урганиш зарур, деган к;арорга келадилар.
Шу муносабат билан 1909-1910 йиллар давомида ул-

174
када хукумат топшириги билан Туркистонга иккинчи
марта сенатор тафтиши юборилади. 1908 йилнинг 18
июнида Николай Пнинг махсус фармони билан Туркис­
тон улкасини тафтиш этиш комиссиясига сенатор
К.К. Пален (1861-1923) рах,бар этиб тайинланади. Бу са-
фар тафтиш комиссияси рах,бари К.К. Паленга хукумат
томонидан катта хукук; ва ваколатлар берилади. У нок;о-
нуний ёки уринсиз деб х,исоблаган буйрук;ларни бекор
к;илиш, мансабдор шахсларга нисбатан жиноят ишини
кузгатиш, уларни лавозимидан четлаштириш ва ишни
судга ошириш хукукига эга эди.
Сенатор зиммасига Туркистон генерал-губернатор-
лигидаги ах,волни урганиш, маъмурий боыщарув тизи-
мини тах,лил этиш, улкани Х,арбий вазирлик буйсуну-
видан Ички ишлар вазирлиги тасарруфига утказиш
имкониятларини аник;лаш, улкани боищаришнинг
янги Низомини ишлаб чициш учун зарур булган етар-
лича маълум от тайёрлаш, шу билан бирга, мах,аллий
маъмурият томонидан х,окимиятни суиистеъмол к;и-
линиши долатларини куриб чик;иш вазифалари юкла-
тилган эди.
Тафтиш 1908 йилнинг 18 июлида бошланиб, деярли
1 йил давом этган ва 1909 йилнинг 18 июнида якун-
ланган. К.К. Пален тафтиш ишига Санкт-Петербург про-
куратураси ва суд магистратурасидан 27 нафар мута-
хассис жалб этилган. Шу билан бирга, тафтиш ишида
Туркистондаги айрим махдллий маъмурият вакиллари,
мутахассис кадрлар х,ам иштирок этганлар1.
Тафтиш аъзолари гурухдарга булинган х,олда бир вак;т-
нинг узида улканинг бешта вилоятида текширув ишла-
1 Махмудова Н. XX аср бошида Туркистонда маъмурий боцщарув тизи­
ми ва ижтимоий-икл'исодий ах,вол (сенатор К.К. Паленнинг тафтиш мате­
риаллари асосида]. Тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссер-
тацияси автореферати. - Т., 2018.

175
рини олиб борганлар. Ушбу жараёнда улканинг 29 та во-
лостдаги дехдон хужаликларидан олинган ер курилиши
ва ердан фойдаланиш билан боглик; маълумотлар катта
ахдмиятга эга эди, чунки улкада мустамлакачилик йилла-
рида бундай текширув биринчи марта ртказилиши эди.
Тафтиш жараёнида К.К. Паленнинг узи бевосита 5 та
вилоятни ва Бухоро амирлиги х,амда Хива хонлигини
бирма-бир айланиб чикдан. Шуни к;айд этиб утиш жо-
изки, тафтиш натижасида деярли барча мадаллий бош-
цармаларда амалдорлар томонидан уз мансабини суи-
истеъмол к;илиш х,олатлари аник;ланган.
Туркистон улкасидаги сенатор тафтиши мобайнида
жуда катта иш амалга оширилган булиб, улар 1910-1911
йилларда нашр этилган 20 жилддан иборат х,исоботлар-
да уз аксини топган1.
Мазкур тафтиш комиссияси Туркистон улкасида
бошк;арув тизимининг барча бугинлари, хусусан, улка,
вилоят, шахдр мик;ёсидаги боцщарув тартиблари билан
боглик; масалалар, улкага рус ахдлисини кучириш сиёса-
ти ва уларнинг ах,воли, халк; судлари (цозилик судлари]
фаолияти, тог-кон ишларини атрофлича таджик; этиб,
жуда куп маълумотлар аник^ашга муваффак; булган.
Мазкур асарлар улканинг ижтимоий, ик;тисодий х,аёти
ва боцщарув тизимига оид мух,им маълумотларга эгали-
ги билан катта эътиборга лойик; ва айни пайтда мух,им
манбавий ах,амиятга эгадир.
К.К. Пален тафтиш материалларининг "Улка боища-
руви"га багишланган жилдида2 1865 йилда Туркистон
1 Махмудова Н. XX аср бошида Туркистонда маъмурий боцщарув тизи­
ми ва ижтимоий-ик,тисодий ах;вол (сенатор К.К. Паленнинг тафтиш мате­
риаллари асосида]. Тарих фанлари буйича фалсафа доктори (PhD) диссер­
тац и ям автореферата. - Т., 2018.
2 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по Высочай­
шему повелению Сенатором Гофмейстером Граф К.К. Паленом. Краевое
управление. - СПб.: Сенатская типография, 1910.

176
улкасида мустамлака боищарув тизимининг ташкил
этилиши, унинг хукук;ий асослари тах^лил к;илинган. Се­
натор К.К. Пален 1886 йилда тасдик;ланган улка боцща-
руви низоми тазушлига алох,ида эътибор царатган. Хусу­
сан, у мазкур низомнинг аввалгиларидан фарк;ли томо-
ни - унда генерал-губернаторнинг таищи ишлар билан
боглик; масалаларга таъсир доираси к;иск;арганини к;айд
этган. Жумладан, мазкур Низом асосида Бухорода Рос­
сия империяси сиёсий агентлиги ташкил к;илиниб, маз­
кур агентлик тугридан-тугри Тапщи ишлар вазирлиги
к;ошида шакллантирилган. Шу тарифа, мазкур сиёсий
вок;елик Туркистон генерал-губернаторлигининг улка­
даги Х.ОКИМ ИЯТИНИ камайтиришда дастлабки к;адам бул­
ган.
Мазкур жилдда Туркистон генерал-губернатори к;о-
шида жорий к;илинган кенгаш ва девонхона (канцеля­
рия] фаолияти, турли даражадаги мансаблар, уларнинг
функция ва ваколатлари, хдрбий вазирлик назоратида
иш юритган давлат назорат органлари, почта-теле-
граф ва кадрлар тайёрлаш булимлари, Туркистон ге-
нерал-губернаторининг улкадаги асосий ваколатлари,
ёрдамчиларининг вазифалари х,амда генерал-губерна-
торнинг вазифалари, ички ишлар ва к;онунчилик билан
боглик; фаолияти, махдллий хукмдорларга муносабати,
лавозимга тайинлаш ва шахсий таркибга таъсири каби
масалалар уз аксини топган эди.
Шунингдек, мазкур жилдда улкадаги йул курили-
ши, бинокорлик, тог-кон, урмон хужаликлари, иррига­
ция ва цишлок; хужалиги буйича махсус лавозимлар ва
уларнинг фаолияти тах^шл цилинган. Айник;са, ма^кама
(канцелярия) фаолиятига оид маълумотлар эътиборга
лойик; булиб, 1867-1903 йилларда бажарилган ишлар

177
даврий кетма-кетликда, х,ар бир йил кесимида батафсил
ёритилган1.
Ушбу жилдда улкада ташкил этилган "Туркестанские
ведомости” ва "Туркистон вилоятининг газети" х,амда
Туркистон оммавий кутубхонаси фаолияти билан бог-
лик; масалалар х,ам уз аксини топган2.
Тафтиш материалларининг "Вилоят бошк;аруви’'га
оид жилдида3Туркистон генерал-губернаторлиги тар-
кибидаги вилоятлар бошк;арув тартиби ва низомлари,
уларнинг таркибидаги канцелярия (девонхона) фао­
лияти, вилоятларни бопщарувчи х,арбий губернатор
вазифалари, х,ар бир вилоят кесимида унинг маъму­
рий худудий тузилиш и, ахдлиси, вилоят бопщаруви-
даги булинмалар (Сирдарё вилояти боищарувида 8 та,
Фаргона ва Самарканд вилоятларида 9 та] ва уларнинг
вазифалари, хусусан, хужалик, х,исоб-китоб, чегара,
озик;-овк;ат ва таълим масалалари ва адолиси х,ак;идаги
маълумотлар атрофлича тахдил к;илинганлиги улкада-
ги бопщарув масалаларини чукур урганиш имконини
беради.
Тадк;ик;отда нафак;ат бопщарув, балки у билан боглик;
муаммолар, маъмурий буйрук;бозлик тизими, мансаб-
ни суиистеъмол к;илиш, давлат мулкини талон-тарож
к;илиш, ах,олига узбошимчалик билан солик; солиш до-
латлари, озик;-овк;ат ва курилиш масалаларида назорат-
нинг йукдиги, кредитларнинг нотугри тацсимланиши
каби масалалар х,ам уз аксини топганлиги мустамлака-
чилик даври бопщаруви борасида х,ак;к;оний маълумот­
ларни олиш имконини беради.
1 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по Вы­
сочайшему повелению Сенатором Гофмейстером Граф K.K. Паленом.
Краевое управление. - СПб.: Сенатская типография, 1910. - Б.131-146.
2Уша асар. - Б.215-221.
3Уша асар.

178
Тафтиш материалларида шах,ар бовщарувига алох,и-
да эътибор к;аратилган булиб, ушбу масалага оид
жилдда1 истило арафасидаги шахдрлар х;олати, тузи ­
лиши, иифратузилмалари, кучалари х;ак;идаги м аълу­
мотлар урин олган. Шу билан бир цаторда, шахдрнинг
руслар томонидан бунёд этилган янги к;исми х,ак;ида х,ам
батафсил маълумотлар келтирилган.
Шунингдек, асардан Россия империяси бопщаруви
даврида Тошкент шахри бовщарув тизимига оид мух,им
масалалар х;ам урин олган булиб, унинг майдони ва ах,о-
лиси, бош режаси, шах,ар доирасида кучмас мулкдан
фойдаланишга оид хужжатлар, шах,ар депутатларининг
сайланиши билан боглик; ишлар, вилоятнинг шах,ар
ишларига аралашувининг хукук;ий асослари, х,исоб-ки-
тоб ишлари, солик; ва турли йигимлар масалалари, ир­
ригация масалалари, ижтимоий ах,амиятга эга объект-
ларни куриш масалалари, тиббиёт ва санитария х,олати
масалалари тизимли тах,лил цилинган.
Тафтиш натижаларида Тошкент шах;рида халк; таъли-
ми тизими ва уни бовщариш билан боглик масалаларни
ёритар экан, К.К. Пален вилоятларда рус-тузем мактаб­
лари ташкил этиш билан боглик; муаммоларни тах,лил
к;илиб, уларга мах,аллий ах,оли хайрихох, булмаганлиги-
ни, мактабларга ажратилган маблаглар узини оцлама-
ганлигини очик; к;айд этган ва буни тегиш ли далиллар
билан асослаб берган2.
К.К. Пален шахдрлардаги болща рус таълим муасса-
саларига х,ам алох,ида эътибор беради, мактаб ёшидаги
болалар статистикасини тах,лил к;илади ва 8-11 ёшдаги
болаларнинг 30 фоизи саводсиз эканлигини аниклайди.
1 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по Высочай­
шему повелению Сенатором Гофмейстером Граф К.К. Паленом. Городское
управление. - СПб.: Сенатская типография, 1910. - С.4.
2Уша асар. - Б.87-88.

179
Шу билан бирга, шахдрларнинг кенгайиб бориши,
янги манзилгох,ларнинг вужудга келиши, шах,ар хужа-
лигига масъул ташкилот ва шахслар вазифалари, уезд
ва туман полицияси бошлик;ларининг шах,ар хужалиги-
ни юритиш буйича вазифалари, шах,ар бюджетини таш­
кил цилишга дойр масалалар, солик; ва йигимлар каби
масалаларда салмоцли маълумотлар урин олган.
Тафтиш материалларининг махсус жилди Туркистон
улкаси халк; судлари фаолиятига багишланган1. Суд ти­
зими асосан икки к;исмга булиб таджик; этилган. Бирин-,
чи к;исмда утрок; ах,оли учун фаолият олиб борган халк;
судлари к;амраб олинган булса, иккинчи цисмда куч-
манчи ах,оли учун хизмат к;илган халк; судлари фаолия­
ти очиб берилган. Шунингдек, асарда х,ар бир халк; суд
тизимларининг пайдо булиш тарихи, унинг мустамл ака-
чилик давридаги хдлати, таркибий тузилмаси х,ак;идаги
маълумотлардан ташк;ари, уларни к;айта ташкил этиш
билан боглик; масалалар х,ам ёритилган.
К.К. Пален тафтишлари материаллари орасида Тур­
кистон улкасига рус ахдлисини кучириш сиёсатига оид
жилд алох,ида урин эгаллайди2. Унда кучириш сиёсати-
нинг тарихий илдизлари, кучириш сиёсати билан бог­
лик; к;онун хужжатлари, кучириб келтирилган ах,олига
яратилган шарт-шароитлар, дастлабки кучириш сиёса-
тининг салбий ок;ибатлари, кучириб келтирилган ах,о-
ли фойдасига махдллий ах,оли уй-жойларини тортиб
олиш хдлатлари, х,ар бир вилоят кесимида кучириш
сиёсатининг ок;ибатлари каби масалалар цамраб олин­
ган.
Сенатор К.К. Пален тафтиш материалларининг тог-
1 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по Высочай­
шему повелению Сенатором Гофмейстером Граф К.К. Паленом. Народные
суды Туркестанского края. - СПб.: Сенатская типография, 1909. - С.311.
2Уша жойда. - Б.43 6.

180
кон ишларига багишланган махсус жилдида1 улканинг
географик долати, геологлар томонидан Туркистонда
аник;ланган к;имматбах,о маъданлар, уларнинг жойлаш-
ган урни борасида цимматли маълумотлар келтирил-
ган. Хусусан, Туркистон улкасида тошкумир, нефть, тог
муми (озокерит), тог жинсларидан олтингугурт, мис,
кургошин, темир, марганец, цимматбадо тошлардан
феруза, графит, олтин каби табиий бойликлар х,ак;ида
батафсил тухталиб утилган.
Хулоса к,илйб айтганда, улкада тафтиш мак;садида
амалга оширилган тадк;ик;отлар холислиги ва тадлилий
характери, фактларга бойлиги билан ажралиб туради.
Тафтиш натижалари акс этган асарлар бу даврга оид
илмий тадк;ик;отлар учун мух,им ва ишончли манбавий
асос булиб хизмат кдлади.

4-§. Й ул курсатки члар

XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб Урта Осиёни х,ар


томонлама таджик; этишга киришган рус тадк;ик;отчила-
рининг асарлари орасида йул курсаткичлар салмок;ли
урин эгаллайди.
Йул курсаткичлар асосан Урта Осиё (1880-1899) х,ам-
да Тошкент-Оренбург (1901-1906) темир йулларининг
курилиши муносабати билан тегиш ли худудлар х,ак;ида
маълумотлар туплаш мак;садида яратилган. Ушбу йул
курсаткичларда темир йулларнинг йуналишлари, улар
утган шах,ар ва к;ишлок;лар билан бир кдторда ах,оли
манзилгох,ларининг маъмурий тузилиши, ик;лими ва
табиий бойликлари, бу манзилларда яшовчи ахдлининг
ицтисодий-ижтимоий ва маданий х,аёти х,ак;ида куплаб
маълумотлар урин олган.
1 Отчет по ревизии Туркестанского края, произведенный по Высочай­
шему повелению Сенатором Гофмейстером Граф К.К. Паленом. Горное
дело. - СПб.: Сенатская типография, 1909. - С.366.

181
Масалан, 1886 йилда Урта Осиё минтак;асига саёх;ат
цилган Е.А. Безе томонидан тайёрланган йул курсат-
кичда минтаца х,ак;ида куплаб тарихий, географик ва
этнографии маълумотлар келтирилади. Унинг к;айд
этишича, уша даврда Амударё вилоятида - 1200000,
Каспийортида - 100000, Зарафшонда - 500000, Сирдарё
вилоятида - 1500000, Фаргонада - 1000000 ахдли яша­
ган1.
Муаллиф улкадаги катта шахдрлар, жумладан, Бухо­
ро шахрига тухталиб, баланд девор билан уралган бу
шахдр ах,олисининг сони тахминан 100 мингтани таш-
кил этишини, бозорлари ва расталари йирик майдонда
жойлашганлигини, тош ётк;изилган, хаво айланадиган
ойнаванд баланд том билан к;опланганлиги х,амда куп­
лаб фавворалар мавжудлигини таъкидлаган.
Йул курсаткичда Тошкент2, Самарканд3, Кук;он ва
Маргилон шах;арлари х,ак;ида хам маълумотлар келтири­
лади. Асар сунгида темир йул цатновлари х,ак;ида батаф-
сил маълумотлар келтирилиб, минтак;анинг харитаси
х,ам илова к;илинган.
Урта Осиёга багишланган йул курсаткичлардан яна
бири Д.И. Эварницкий4 томонидан Урта Осиёга саёхдт
^илишни истовчиларга минтак;а хак;ида археологик, та­
рихий ва кисман этнографик маълумот бериш мак;сади-
да яратилган. Жами етти бобдан иборат асарнинг учин-
чи бобида Амударё ва унинг утмиши, к;адимий Сугдиёна,
Бухоро тарихи5, т)фтинчи бобида Самарк;анднинг к;иск;а-
ча тарихи, Самарк;анднинг тарихий ёдгорликлари, к;ади-
1 Путеводитель по Центральной Азии... - Б.1.
2Уша жойда. - Б.31-35.
3Уша жойда. - Б.37.
4 Эварницкий Д. И. П утеводитель по Средней Азии от Баку до Ташкен­
та в археологическом и историческом отношениях. - Т.: Типо-литография
наследников С.И. Лахтина, 1893. - С.112.
5 Эварницкий Д. И. П утеводитель по Средней Азии... - Б.51-62.

182
мий Афросиёб ва Шох,изинда масжиди х,ак;ида тухталиб
утган. Муаллиф Шох,изинда масжидини куриб х,айрат-
да к;олган ва унинг х,ашамати х,амда мах,обатини "Шарк;
заковатининг буюк меъморий асари" сифатида бахрлаб,
"уни тасвирлаш учун ти л калимага келмайди, тасвир-
лашга эса ранг топилмайди..."1дея юксак бах,о берган.
Д. Эварницкий боища муаллифнинг2 мазкур о/ц ор­
лик х,ак;идаги фикрларини х,ам келтиради: "Шох,и зинда
масжиди биноси узовданок; ак;лу хушингизни угирлай-
ди. Фак;ат буюк, кудратли хукмдоргина шундай бинони
куришни буюра олиши ва уни фак;ат худди шундай буюк
рассом-меъморгина худди шундай ёрдамчилар - курув-
чи, сураткаш, кимёгарлар, к;олипчилар билан кура оли ­
ши мумкинлигини тушуниб етасиз..."3.
Асарнинг бешинчи бобида Самарк;анддан Тошкент-
гача булган йуллар х,амда х,аракатланиш воситалари
(аравалар, юк ва йуловчи ташувчи х,айвонлар), худуд
ах,олиси ва урф-одатлари х,ак;ида маълумот берилади ва
мусулмон аёлларнинг оиладаги ва жамиятдаги ах,воли
борасида муаллифнинг мулохдзалари келтирилади.
Д. Эварницкий уз кузатишлари асосида Запорожье
казакларининг белига к;алин белбог боглаб, унга тама-
ки, пул, румолча, чой, шакар ва бопща шу сингари зарур
буюмларни тугиб юриш одати Урта Осиёда х,ам учра-
шини к;айд этади. Шунингдек, муаллиф олмос (алмаз),
зумрад (изумруд), дутор (гитара), узум (изюм), хазина
(казна), иштон (штаны) ва шу каби куплаб сузлар рус
тилига шарвдан кириб келган, деган хулосага келган ва
бунга куплаб мисоллар келтирган4.

1 Эварницкий Д. И. П утеводитель по Средней Азии... - Б.92.


2Бу уринда муаллиф графиня Уварованинг куйидаги манбада чоп эти л­
ган маълумотларини келтирган: Русская мысль, 1891. XII, 4.
3 Эварницкий Д. И. П утеводитель по Средней Азии... - С.93-94.
4Уша жойда. - С.132-133.

183
Д. Эварницкийнинг фикрича, Шарк;нинг Россияга
таъсири жуда кучли булиб, муаллиф кух,на Русь тарихи­
ни урганишга киришган ёш олимлар аввало Урта Осиё-
га, ундан сунггина Гарбий Европага боришлари зарур­
лигини, цадимги Руснингутмиш хдётига шарк;нинг кур-
сатган таъсирини тан олмайдиган ёки бунга адамият
бермайдиган олимларни х,ам Урта Осиёга жунатишни
тавсия кдлади1.
Асарнинг олтинчи бобида Илон утди дараси, Темур
дарвозаси, 1425 ва 1471 йилларда битилган Темур дар-
возаси олдидаги тошлардаги ёзувлар х,ак;ида маълумот­
лар, Жиззахнинг к;иск;ача тарихи, Сирдарё, унинг утми-
ши билан боглик; тарихий лавх,алар келтирилган.
Тошкент ва унинг к;иск;ача тарихига т>Ьсталиб, муал­
лиф шахдр утмишини араблар, хоразмликлар, мугуллар,
узбек ва к;иргиз-к;айсаклар, кук;онликлар, бухороликлар
хукмронлиги даврларига ажратиб ёритган. Шунинг­
дек, Тошкентнинг зеки шах,ар цисмидаги ди щ атга са-
зовор жойлар х,ак;ида маълумотлар келтирган. Китобга
Туркистон улкасининг картаси, шунингдек, Урта Осиё
темир йули харитаси х,ам илова к;илинган.
И.И. Гейер томонидан тузилган йул курсаткич2, асар
муаллифининг таъкидлашича, Туркистон улкаси хдёти-
нинг барча сохдларига оид замонавий маълумотларни
жамлаш йулида дастлабки тажриба эди. Уни тайёрлашда
муаллиф улкадаги статистика кумитаси материалла­
ри, Туркистон улкаси вилоятларининг йиллик расмий
х,исоботлари, улкага тааллук;ли барча асарлардан унум-
ли фойдаланган ва турли худудларга шахеан узи бориб,
материал туплаган.
1 Эварницкий Д. И. П утеводитель по Средней Азии... - Б.133-134.
2 Гейер И.И. П утеводитель по Туркестану с двумя картами и одним
портретом. Издание I. - Т.: Типо-литография В.М. Ильина, 1901. - С.255.

184
И. Гейер яхши асосланган йул курсаткични тузиш
учун муайян сох,а буйича ишлаган муаллифларнинг
биргаликда мех,нат к;илишлари лозим лигини яхши анг-
лаган х,олда, асарнинг географияга оид к;исмини тай-
ёрлашда В.Ф. Ошанин, этнография булимини ёзишда
Н.П. Островский, шушм х,ак;идаги маълумотларни к;айд
этишда В.В. Стратонов курсатмалар берганлигини к;айд
этиб утган.
Асардан улканинг умумий шарх,и, Каспийорти, Самар­
канд, Сирдарё, Фаргона вилоятлари, Бухоро амирлиги,
минтакднинг табиий-ик;лим шароити, ишлаб чик;ариши,
географик тузилиши, дехдончилиги, к;азилма бойлик-
лари, ах,олиси, урф-одатлари, катта-кичик шах,ар-к;иш-
лок;ларига оид куплаб маълумотлар урин олган.
Масалан, И. Гейер Бухоро х,ак;ида тухталиб, шах,арда
360 дан ортик; Kj^ia ва жин кучалар, 50 га як;ин карвон-
саройлар, 350 дан ортик; масжидлар (8 та асосийларидан
танщари] ва 103 та Мадраса борлигини, уларда 10 минг
талабалар ук;ишини айтиб утган1. Муаллифнинг к;айд
этишича, шах,ар ах,олиси Москва, Нижний Новгород,
Лодзь, Х,индистон, Афгонистон ва Эрон билан к;изгин
савдо алок;аларини олиб борганлар. 20 дан ортик; Евро­
па фирмаларининг вакиллари Бухорода иш олиб бориб,
йилига бир неча ун м иллионлаб рублдан иборат булган
битимлар тузганлар.
Фаргона вилояти шах;арлари х,ак;ида суз борганда, йул
курсаткичда у ердаги тиббий муассасалар хдмда табиий
даволаниш масканлари, жумладан, Янги Маргилондан
25 версть узоцликдаги Водил цишлоги, Шох,имардон,
Оби-шифо минерал манбаининг шифобахш хусусият-
лари хасида, шунингдек, Намангандан 80 верст узок;-
ликдаги Подшо ота худуди, Андижон уезди худудидаги

1Гейер И.И. П утеводитель по Туркестану... - Б.122.

185
машхур Х,азрати Аю б минерал суви х;ак;ида маълумотлар
келтирилган1.
Юк;орида тах^лил цилинган йул курсаткичлар асосан
шахсий кузатувлар ва суриштирувларига асосланганли-
ги боис, айрим маълумотларда муаллифларнинг субъ-
ектив ёндашувлари х;ам кузга ташланади.
Худди шундай йул курсаткичлардан бири В. Антипин
ва Н. Левашевлар томонидан тузилган булиб, А. Дмит-
риев-Мамонов тахрири остида чоп этилган2.
Йул курсаткич Россия империяси Алок;а йуллари ва­
зири М.И. Хильковнинг топшириги билан янги лойихд-
лаштирилаётган Тошкент-Оренбург темир йули учун
тайёрланган. Муаллифларнинг к;айд этишларича, улар
йул курсаткичда бепоён ва к;изик;арли улканинг "физи-
кавий-географик, ик;тисодий ва тарихий шароитларини
имкон к;адар аник; далиллар асосида" ёритишни мак;сад
Килганлар.
Муаллифлар узларининг шахсий кузатув ва тадк;ик;от-
ларидан тапщари, жуда куплаб манбалар ва асарлардан,
хусусан, рус тадк;ик;отчиларининг Туркистонда олиб бор­
ган илмий изланишлари, улка тарихи ва археологиясига
оид асарлари, Зироатчилик ва давлат мулки вазирлиги-
нинг к;ишлок;хужалиги, ик;тисодиёт ва ишлаб чик;аришга
оид маълумотларини уз ичига олувчи адабиётлар, турли
сох,а мутахассисларининг тадк;ик;отлари, расмий статис­
тика материалларидан кенг фойдаланганлар.
В.Н. Антипин ва Н.Н. Левашев тайёрлаган йул курсат­
кичда темир йули лойихдлари, уларнинг мух,окама жа-

1Гейер И.И. П утеводитель по Туркестану... - Б.24-1.


2 Путеводитель по Туркестану и Среднеазиатской ж елезной дороги: С
историческим очерком сооружения и эксплуатации Закаспийской военной
железной дороги и очерком сооружения Оренбург-Ташкентской железной
дороги / Под. ред. А.И. Дмитриева-Мамонова. Сост. Антипин В.Н., Левашев
Н.Н. - СПб.: В. Березовский, 1903. - С.536.

186
раёни, темир йул утган худудларнинг табиий-геогра-
фик х,олати, бу омилларнинг темир йул фаолиятида
нечоглик ах,амият касб этиши борасидаги мулохдзалар
билдирилган.
Хусусан, минтак;анинг турли худудларидаги узига
хос моддий маданият, жумладан, уй-жойлар курилиши,
кийиниш маданияти, маданий х,аёт масалалари талк;ин
этилганлиги ахдлининг ижтимоий х,аёти билан як;ин-
дан танишиш имконини беради.
Асарда мадаллий ах,олинингх,ордик;чик;ариш маскан-
лари - чойхоналар тавсифланиб, бу ердаги "узункулок;
гаплар”, "х,офиз", "маддох,” "аския" каби тушунчаларга
изох, берилган, ах,олининг бозорлари, кийим-кечаклари
батафсил ёритилган1.
А. Дмитриев-Мамонов томонидан тайёрланган йул
курсаткичда х,ам Урта Осиё худуди ах,олисининг ик;тисо-
дий-ижтимоий х,аётига оид куплаб маълумотлар х,амда
к;имматли фотосуратлар келтирилган. Асарда Туркис­
тон улкаси ва Бухоро амирлигининг маъмурий-худудий
ва географик жойлашуви, тарихи, табиати ва ик;лими,
табиий к;азилма бойликлари, ик;тисодиёти билан бирга,
улка халк;ларининг маданий хдёти ва этнографиясига
оид маълумотлар ёритилган.
Муаллиф Туркистон улкасидаги богдорчилик х,ак;и-
да суз юритар экан, бу ерда узумнинг 30 дан ортик; нав-
лари етиштирилишини, уларнинг нафак;ат истеъмол,
балки майиз к;илиш ва виночилик учун мос эканлиги-
ни, боища худудлар (Бессарабия, Кахетия, К^рим) билан
к;иёслаганда х,осилдорлиги 3-4 марта куплигини к;айд
этган2.
1 П утеводитель по Туркестану и Среднеазиатской железной дороги... -
С.51- 54.
2Дмитриев-Мамонов А. П утеводитель по Туркестану и железным доро­
гам... - С.99-101.

187
Йул курсаткичда Тошкент ах,олиси ва уйлар сони, ах,о-
ли таркиби, шах,ар инфратузилмаси х,ак;ида маълумот­
лар келтирилади. Муаллиф Тошкентнинг эски шахдр
к;исмида 4500 та дукон, 349 та масжид, 199 та мактаб, 22
Мадраса, 6 та к;орихона, 32 та махдллий тилдаги босма
китоблар сотиладиган махсус китоб дуконлари, 3 та ам-
булатор касалхоналар (шундан биттаси эркаклар, 2 таси
аёлларники) борлигини к;айд этади1.
А. Дмитриев-Мамоновнинг к;айд этишича, аксари-
ят шахдрликларнинг шах,ар тацщарисида чорбоглари
булиб, узига тук; шахдрликлар ёзни уша ерда утказган-
лар. Чорбогларда гулзор, бог, полизлар булиб, тошкент-
ликлар мех,монларни купинча дала х,овлиларига чак;и-
риб, мех,мон к;илганлар. Шах,арликларнинг кудук; суви
билан таъминланиши ёмон ах„волда булиб, янги шах,ар-
да - 432, эски шахдрда - бор-йуги 32 та кудук; мавжуд
эди2.
Муаллиф бутуы Урта Осиё минтакдси савдо алок;ала-
рида етакчи мавк;елардан бирини эгаллаган Бухорони
таърифлар экан, шах,ар бозорларининг расталари со­
тиладиган товарлар ва хдмда савдогарларнинг мил­
лий мансублигига к;араб булинганлигини айтиб утган.
Масалан, шойи, чит, мис ёки кумуш, эгар, гилам ва па­
лое ва х,оказолар алох,ида расталарда сотилган. Х,инд,
Эрон, Кук;он, Хива ва бопща худудларнинг мах,сулотлари
алох,ида к;аторлардан урин олган.
Йул курсаткичлар муаллифларининг касб-кори ва
ташрифи мак;садлари турлича булиб, уларнинг акса-
рияти улкага империя манфаатлари нук;таи назаридан
бах,о берганлар. Баъзи уринларда ноаник; маълумотлар
х,ам учраб туради. Шунга к;арамай, йул курсаткичлар
1Дмитриев-Мамонов А. Путеводитель по Туркестану и ж елезным доро­
гам... - Б.278.
2Уша жойда. - Б.279.

188
темир йуллар билан боглик; маълумотларнигина эмас,
улка ах,олисининг ижтимоий х,аёти билан боглик; ма-
салаларни ёритишда х,ам мух,им манба сифатида хиз­
мат к;илади.

5-§. Статистика м а тер и а лла р и

XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларида Тур­


кистон тарихи, маданияти ва табиатига оид тарихий
адабиётлар ва тадк;ик;отлар орасида статистика туплам-
лари алох,ида ахдмият касб этади. Россия империяси
бош штабининг маслахдт кенгаши тавсияси билан х,ар-
бий хдракатларда фойдаланиш учун барча зарур м аълу­
мотларни туплаш, тизимлаштириш мак;садларида 1866
йилда тузилган Туркистон статистика кумитаси 1867
йилда Туркистон генерал-губернаторлиги ташкил эти-
лиши билан улкадаги х,аётнинг барча жабхдларида мус-
тамлакачилик сиёсатини "самарали ташкил к;илиш”
мак;садида статистик тадк;ик;отлар бошлаб юборилди.
Киск;а фурсатларда, ани 1ф оги 1872-1879 йилларда
Н.А. Маев масъул мухдррирлигида жами 6 та туплам
тайёрланиб, чоп этилди.
Тупламлардан урин олган материаллар мазмуни ва
тадк;ик;от йуналиши жихдтидан турлича булиб, улка
истилосидан кейинги дастлабки 10 йил мобайнида
аник;ланган маълумотлар асосида яратилган.
Мазкур маълумотларнинг аксарияти х,исобот шак-
лида булиб, амалий мак;садларда тупланганлиги боис
х,ак;ик;ий ах,волни акс эттириши билан бирга улканинг
истило арафасидаги ижтимоий-ик;тисодий курсаткич-
ларига анча як;инлиги билан катта кизикиш уйготади.
Н.А. Маевнинг масъул мухдррирлиги остида тайёр-
ланган Туркистон тарихига багишланган тупламнинг
биринчи нашрида улканинг топографияси, орография

189
ва гидрографияси, утрок;, кучманчи ва ярим кучманчи
адолиси, Тошкент ва Уратепа шадарлари, Хужанд, Жиз-
зах, Чимкент, Уратепа, Авлиёота, Курама уездлари ах,о-
лиси ва унинг таркиби, шах,ар ва кишлокдари, уй-жой-
лари х,ак;ида жуда мух,им маълумотлар, мак;олалар урин
олган булиб, истило арафасида ва ундан кейинги даст­
лабки 5 йилликдаги ижтимоий-ик;тисодий адволни ур-
ганишда мух,им адамият касб этади1.
Иккинчи статистик тупламда эса Бухоро хонлигида-
ги айрим бекликлар, Шах,рисабз беклигининг Бухоро
билан узаро муносабатлари, кадимги савдо йулларига
оид цимматли маълумотлар урин олган2.
Учинчи туплам мазмунан турли масалаларни к;амраб
олган. Ундан Урта Осиё халк;лари этнографияси, мангит-
лар сулоласининг шажараси, Амир Темур кутубхонаси
да^идаги х,икоялар, Урта Осиё х,ак;идаги рус тадк;ик;отла-
1 Материалы д ля статистики Туркестанского края (Ежегодник / Под
ред.Н.А. Маева]. - СПб., 1872.Вып.1: Топографический очерк Туркестанско­
го края: орография и гидрография края. - Буняковский А.В. 0 пространстве
и населении Туркестанского края. - Статистические сведения по Сырдарь-
инской области - Маев Н.А. О числе домов и жителей в русском Ташкенте.
- Число дворов и отдельны х зданий в азиятском Ташкенте. - О числе на­
селения в Азиятском Ташкенте. - Терентьев М.А. Города, кишлаки и аулы
Кураминского уезда. - Кушакевич А. Аулы и зимовые стойбища кочевни­
ков Ходжентского уезда. - Кишлаки Ходжентского уезда. - Статистические
сведения о городах: Ходженте и Ура-Тюбе. - О количестве обрабатываемой
земли Ходжентского уезда. - О кочевом населении Ходжентского уезда.
- Кишлаки и аксакальства полуоседлого населения Ходжентского уезда.
- Котуренко М. О населенных местах Джизакского уезда. - Население Джи-
закского уезда по сословиям. - Население Джизакского уезда по вероиспо­
веданиям.
2 Материалы для статистики Туркестанского края (Ежегодник / Под
ред. Н.А. Маева). - СПб., 1873. Вып.2: Краткие исторические заметки о быв­
ших бекствах: Нагианском, Фарабском, Кштутском; Хорошин А. Сургут. Т о­
пографический очерк; Аминов Г.А. Краткие исторические сведения о преж­
них отношениях Бухары и Шахрисябзу. Бутаков А. Несколько страниц из
истории Хивы. - Маев Н. Очерк истории киргизского народа с 1732 по 1868
г. - Древний торговый путь в Среднюю Азию.

190
ри библиографияси хдмда махдллий ах,оли этнография-
сига оид маълумотлар урин олган1.
Туртинчи тупламда эса куйи Амударё вохдси мадани-
яти, Тошкентнинг эски шахдр цисмига оид материаллар,
Самарканд масжидлари ва мадрасалари хдмда уларнинг
вак;флари, халк; судлари х,ак;ида к;изик;арли маълумотлар
тавдим этилган2. Бешинчи тупламда шарк;ий Бухоро
бекликлари х,ак;ида маълумотлар урин олган3.
Юк;орида к;айд этилган статистик маълумотлардан
империя хдрбийлари ва Туркистон маъмурияти янги
экспедицияларга тайёргарлик куриш, хдрбий-статис-
тик таърифларни тузиш ва бопща шу каби ишларни
бажаришда самарали фойдаланганлар. Ушбу маълумот­
лар х,атто, хдрбий доираларда хдм оммалаштирилмаган.
1879 йилда Туркистон хдрбий округида Туркистон
улкасини таджик; к;илиниши билан шугулланган илмий
экспедициялар х,ак;ида чоп этилган рисола уларни ом-
малаштириш борасида биринчи к;адам булиб, унда п ол­
ковник П.П. Матвеев, штабс-капитан А.Н. Быков, под­
полковник Н.А. Маев, полковник Н.Н. Гродеков сафар-
лари хдмда генерал Н.Г. Столетов элчилиги натижалари
х,ак;ида к;ис^ача маълумотлар урин олган эди4.
1 Материалы для статистики Туркестанского края (Ежегодник / Под
ред. Н.А. Маева). - СПб., 1873. Вып.З: Хорошин А. Народы Средней Азии.
Минг; Гребенкин А. Родословная Мангитской династии; Бардашев Г. Ма­
териалы для этнографии Средней Азии; Кун А.Л. Коран Осман. Предание
о библиотеке Тамерлана; Дмитриевский Н.В. Библиографический указа­
тель сочинений о Средней Азии, напечатанных в России на русском языке
с 1692 г.
2 Кун А.Л. Культура оазисов низовьев Аму-Дарьи; Маев П. Азиатский
Ташкент. - Вирский М. Медресе и мечети Самарканда и их вакуфы. - Юри­
дические обычаи киргиз и о народном суде у кочевого населения Туркес­
танского края.
3 Маев Н.А. Очерк горных бекств Бухарского ханства; Очерки Гиссраско-
го края.
4 Ученые экспедиции, занимавшиеся исследованием Туркестанского
края в 1878 г. - Т., 1879.

191
Туркистонда нашр этилган статистик тупламлар,
маълумотнома, манзилли тацвимлар, айник;са, солно-
малар мунтазам характерга эга булмаса-да, уларда маъ-
лум бир худуд ёки сохддаги х,олатни акс эттирувчи маъ­
лумотлар жамланган. Улар асосан кенг омма учун эмас,
балки хизмат доирасида маъмурият вакиллари, хдрбий-
лар фойдаланиши учун марказда тахдилий ишлар учун
топширик; асосида тайёрланиб, чоп этиб борилган. Ма-
салан, махдллий ах,оли, уларнинг уй-жойларининг руй-
хати соликдар микдорини аникдаш ва белгилаш учун
урганилган ва чоп этилган. Айни пайтда бундай нашр-
ларда тарихий, этнографик, географик тадк;ик;отлар йу-
налишида х,ам куплаб материаллар эълон к;илиб борил­
ган.
1880 йилга оид так;вим маълумотномасида Туркис­
тон тарихи, савдоси х,ак;идаги маълумотлар, бир к;а-
тор илмий изланишлар натижалари, йул хариталари,
Туркистон хдрбий Округи таъминоти, карталар урин
олган1. 1898 йилга оид манзилли так;вим эса тижорат
йзшалишида булиб, савдо ва саноат корхоналари фаоли-
ятига оид маълумотлар берилган2.
1878 йилда эса таълим тизимига багишланган туп-
лам тайёрланиб чоп этилган3. 1904 йилда эса савдо

1Пьянков В.Г. Туркестанский календарь на 1880 год. Справочная книж­


ка, заключающая в себе разные сведения о Туркестанском крае в отноше­
ниях историческом, научном, правительственном, торговом и т.п., а также
адрес-календарь, а также, дорожные карты. Туркестанский военный округ
и таблицы, раскладок на довольствие войск округа. - Т., 1879.412 страниц;
3 листа таблиц и карт.
2Туркестанский коммерческий адрес-календарь. 1898. Сведения о тор­
гово-промышленных фирмах в Самарканде, Фергане и Сыр-Дарьинской
области и в Бухаре. Самарканде. Областной статистический комитет, 70
страниц.
3 Памятная книжка Управления учебными заведениями Туркестан­
ского края на 1878-1879 учебный год. - Санкт-Петербург, 1878.179 стра­
ниц.

192
гильдиялари х,ак;ида маълумотнома чоп этилган1.
Темир йуллар курилиши, х,олати ва фаолиятига оид
махсус йул курсаткичлар2 шадарлар, темир йул стан-
цияларининг жойлашуви ва долатини акс эттирувчи
маълумотларга, Туркистон Х,арбий Округига багиш-
ланган тупламлар х,арбий кучлар таркиби, тузилмала-
ри ва таъминоти, шахсий таркиби, лавозим ва мансаб
эгалари х,ак;идаги м аълум отларга бойлигини алодида
таъкидлаш лозим.
Статистик кумиталар Россияда дам мунтазам равишда
иш олиб борган ва унинг натижалари йилма-йил чоп этиб
борилган. 1883 йилдан бошлаб Санкт-Петербургда Осиё
буйича географик, топографик ва статистик материаллар
туплами ("Сборник географических, топографических и
статистических материалов по Азии"3) номи билан туп­
лам чик;а бошлади. 1914 йилгача унинг 87 сони чикди.
Унда чоп этилган материаллар Бош штаб х,арбий-укув ку-
митаси, кейинчалик эса Бош штаб Бош бопщармаси гене­
рал-квартирмейстер булими томонидан назорат остига
олинган эди. Аммо бу туплам кенг омма учун эмас, бал­
ки олий докимиятнинг хизмат доирасида фойдаланиши
учун дамда Осиёда хизмат вазифасини бажараётган ёки
махсус шу масала билан шугулланаётганлар учун мул-
жалланган эди. Муаллифларнинг деярли барчаси х,арбий
лавозимдаги кишилар эди.

1 Перечень купцов 1-й и 2-й гильдии и промышленников по свидетель­


ствам. Указаны род торговли или промысла, место торговли и другое. Тур­
кестанский календарь на 1904 год. - Т., 1904. 517 страниц; 2 листа с карта­
ми и планами.
2 П утеводитель по Туркестану и ж елезным дорогам Средне-Азиатской
и Ташкентской. Изд.10-е. - С.-Петербург. 1916. 4, 452 страниц с иллю стра­
циями и таблицами.
3 Сборник географических, топографических и статистических матери­
алов по Азии. - СПб., 1883-1914.

193
Осиё буйича географик, топографик ва статистик ма­
териаллар туплами худудий тамойил асосида яратилган,
яъни х,ар бири битта Осиё мамлакатига багишланган.
"Туплам" доирасида дипломатик идоралар вакил-
ларининг нашрлари х,ам чоп этилган. Улар куп йиллар
давомида Шарада хизмат вазифаларини утаб, мунтазам
равишда Тапщи ишлар вазирлигига хорижий мамлакат -
ларда содир булаётган сиёсий, ицтисодий жараёнлар,
маданий-маънавий воцеликлар х;ак;ида етказиб турган
хабарлари х;ам чоп этиб борилган.
Масалан, Бош штаб полковниги Матвеевнинг 1877
йил февраль ойида Бухоро ва Афгон мулки эгаликла-
рига ташрифи, 1878 йилда Бош Штаб полковниги Гро-
дековнинг Самарк;анддан Х,ирот орк;али Афгонистонга
ташрифи1шулар жумласидан эди.
Осиё буйича географик, топографик ва статистик
материаллар тупламида чоп этилган Урта Осиё худуди-
нинг турли к;исмларида олиб борилган рекогносциров­
ка ишларининг натижалари, йул маршрутлари х,ам урин
олган. Хусусан, Амударё вох,аси очерклари2, Москвадан
Тошкент ва Самарк;андгача, Россиядан Урта Осиёга олиб
борадиган савдо йуллари, Каспийортидан Бухоро ва
Хивахонликларига олиб борадиган йуллар3, Бухоро хон­
лиги текисликларининг 1883 йилдаги х;арбий рекогнос-
цировкаси, Бухоро амирлиги вохдлари, Амударёдаги ке-
1СП. П. Матвеев. Поездка по бухарским и афганским владениям // Сбор­
ник географических, топографических и статистических материалов по
Азии. 1883. Вып.У; Матвеев. Краткий очерк Бухары 1887 г. Ген. Штаба П ол­
ковника Матвеева // Сборник географических, топографических и статис­
тических материалов по Азии. 1888. Вып.ХХХУ1. - С.1-8.
2 Очерки Амударьинской долины // Сборник географических, топо­
графических и статистических материалов по Азии. - СПб., 1884. Вып.9. -
С.34-73.
3 Сведения о пути в Среднюю Азию, через Мертвый Култук, по Усть-Ур-
ту и Аму-Дарье // Сборник географических, топографических и статисти­
ческих материалов по Азии. - СПб., 1884. Вып.9.

194
чувлар, Бухоро шахри х,ак;идаги маълумотлар1, Бухоро
амирлигининг Панж дарёсининг шарк;ий к;иргогидаги
худудлари ва Амударёнинг шар^ий сохдлида яшовчи
эрсари уруг-к;абилалари х,а^идаги маълумотлар2 шулар
жумласидан эди.
Туркистонда 1880 йиллардан бошлаб 1913 йилга­
ча х,ар бир вилоят к;ошида иш олиб борган статистика
кумиталари томонидан тайёрланган вилоят шархдари
(обзорлар) нашр этиш йулга куйилади. Вилоят статис­
тика кумиталари орасида Сирдарё вилояти статистика
кумитаси алох;ида уринга эга булган. Бу кумита к;ошида
шарк; манбаларини таржима к;илиш буйича махсус фонд
фаолият юритган. Унга 1881-1907 йилларда И.И. Гейер
котиблик цилган. Унинг масъул мух,аррирлиги остида
ушбу кумита томонидан Сирдарё вилоятига оид 13 та
туплам чоп этилган.
1885-1912 йилларда Сирдарё вилояти шарх,лари-
нинг 28 та сони3, 1891-1907 йилларда Сирдарё вилоя--
ти статистикаси учун материаллар тупламининг 17 та
нашри4 тайёрланиб, чоп этилган. Тупламларнинг би-
ринчи к;исмида статистик ва иккинчи к;исмида этногра-
фик маълумотлар урин олган.
Хусусан, Сирдарё вилояти шарх^ларининг 1891 йилга
мансуб биринчи сонида Н. Остроумов томонидан туп-
ланган туркман халк;и мак;оллари, Чимкент ва Авлиё-
1 Военная рекогносцировка равнинной части Бухарского ханства, про­
изведенная в 1883 г. Г-Ш Капитана Архивовым // Сборник географиче­
ских, топографических и статистических материалов по Азии. - СПб., 1884.
Вып.10. - С.171-237.
2 Капитан Покотило. Краткие статистические сведения о племенах Эр-
сары обитающих левы й берег Амударьи от селю Боссаги до Чарджуя //
Сборник географических, топографических и статистических материалов
по Азии. - СПб., Вып.25,1887. - C.278-292.
3 Обзоры Сыр-Дарьинской области. - Т., 1885-1912.
4 Сборники материалов для статистики Сыр-Дарьинской области / Под
ред. И.И. Гейера. - Т., 1891-1907. Вып.1-13.

195
ота уездларида А. Диваев туплаган эртаклар1, кейинги
сонларида А. Диваев туплаган этнографик материал­
лар, мадаллий ах,олининг эртак ва мак;оллари, риво-
ятлар, достонлар, Ялмогиз кампир, Алпомиш достони,
Сирдарё вилояти циргизларининг эртаклари к;иргиз
тилида х,амда русча таржимаси билан берилган2. Эъти-
борлиси шундаки, уларнинг купи араб алифбосида ва
оригинал тилда (киргиз, туркман, узбек тилларида]
х,ам берилган, айрим долатларда рус тилига таржима
х,ам к;илинган.
Сирдарё вилоятининг шардларида Н.С. Лыкошин то­
монидан амалга оширилган тадкицотлар, хусусан, дар-
вешлар, эшонлар х,ак;идаги мацолалари3, мусулмонлар
адлок; кодекси "Одоб ас-солих,ин"4 х,амда “Рисолаи тари-
к;ат” асарларининг рус тилига таржималари урин олган.
Сирдарё вилояти статистик тупламларида уша давр
ижтимоий-ицтисодий даётининг турли масалаларига
оид ма^олалар урин олган. Хусусан, унинг X тупламида
Тошкент шадар турмасидаги адволга оид материаллар
$фин олган булса5, XI тупламида А. Шишовнинг "Сарт-
лар” деб аталган жуда катта мак;оласи }фин олган булиб,
1 Остроумов Н.П. Пословицы и поговорки туземного населения Турк­
менского края. - Сказки, собранные в Чимкентском и Аулие-Атинском уез­
дах А.А. Диваевым //Он же: Демонологические рассказы; Он же: Приметы,
сартовские пословицы, сказки // Обзоры Сыр-Дарьинской области / Под
ред. И.И. Гейера. - Т., 1891. Вып.1.
2Этнографические материалы, собранные А.А. Диваевым. Сказки, басни
// Обзоры Сыр-Дарьинской области / Под ред. И.И. Гейера. - Т., 1893. Вып.2.
3 Лыкошин Н.С. Р оль дервишей в мусульманской общине ташкентских
туземцев. - Лыкошин Н.С. Ишаны ташкентские. "Риссаля-и-тарикат”. Пер.
Лыкошина // Обзоры Сыр-Дарьинской области / Под ред. И.И. Гейера. - Т.,
1893. Выл.7.
4Лыкошин Н.С. Кодекс приличия востока (Адабу-с-салихин). - Сборник
материаловъ для статистики Сыр-Дарьинской области. 1902. Вып.4.
5 Ташкентской городской тюрьмы за 1900 год (с 27 ведомостями) //
Сборник материалов д ля статистики Сыръ-Дарьинской области. Том X. -
Ташкент, 1901.

196
унда руслар томонидан асоссиз шундай ном олган мах,ал-
лий ах,олининг антропологик ва этнографик к;иёфаси,
яшаш жойидан тортиб, машгулотларигача, уй-жойидан
тортиб оиласи, дини, хужалиги, урф-одатлари, фарзанд
тарбияси, хунармандчилиги, антропологик хусусият-
ларигача уз аксини топган1.
Сирдарё ви лоят статистика к;умитаси томонидан
15 дан ортик; алох,ида нашрлар х,ам чоп эти лган 2. Улар-
да турли йуналиш ларда оли б борилган тадк;ик;отлар,
хусусан, исломш уносликка оид асарлар3, Тошкент
шах,рида ах,олига тиббий хизмат курсатиш буйича
тах^лилий ва статистик м аълум отлар катта к;изик;иш
уйготади4. Сирдарё статистика к;умитасининг 1887-
1888 йилларга мансуб туплам ларида х,ам бир к;атор
тарихий, этнографик тадк;ик;отлар натижалари ва ма­
териаллари урин олган булиб, улар орасида Н. Лыко-
ш иннинг Амир Темур шажараси таржимаси, В. Налив-
киннинг Нанай к;ишлогидан тайёрланган лавх,алари5
1Сарты. Этнографическое и антропологическое исследование А. Шишо-
ва // Сборник материалов для статистики Сыръ-Дарьинской области. Том
XI. 1904. - С. 1-496.
2 А.Х. Добросмысловь. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинскъ,
Перовскъ, Туркестанъ, Аулие-ата и Чимкентъ. - Т., 1912; Остроумов Н. Пос­
ловицы туземного населения Туркестанского края. - Т., 1889. - С.48.1897.
Поземельно-податные сведения по Ташкентскому уезду. - Т., 1894. - С.85;
Пославская А., Смирнов Е.Т. Сыр-Дарьинская область. - Т., 1895. - С.352;
Султаны Кенисара и Садык. Биографические очерки Султана Ахмета Ке-
нисарина / Обработка Е.Т. Смирнова. - Т., 1889; Сыр-Дарьинская область.
1906 год. - Т., 1907. - С.2,4, 288.
3 Остроумов Н.П. Исламоведение. I. Аравия, к олы бель ислама. - Т.,
1910. - С.278; Остроумов Н.П. Исламоведение. III. Коран. - Т., 1914; Иоганн
Гаури. Ислам и его влияние на жизнь его последователей / Пер. с н ем .-Т .,
1893.
4 Манделынтамм Е. Обзор десятилетней деятельности амбулаторной
лечебницы для туземных женщин и детей г. Ташкента. - Т., 1894. - С.127.
5Автобиография Тамерлана / Пер. с тюркского Н. Лыкошина. - Т., 1894.
- С.115; Наливкин В. Опыт статистического очерка Кышлака Нанай; Ост­
роумов Н.П. Пословицы туземного населения Туркестанского края; Ост­

197
каби этнографик тадк;ик;от м атериаллари эътиборга
лойик;.
Самарканд вилояти статистика кумитаси томони­
дан м анзилли так;вимлар, маълумотнома китоблар,
вилоят статистика шарх^лари йилма-йил тайёрлаб, чоп
этиб борилган. Улардан Зарафшон вох,асига оид ста­
тистик маълумотлар, тадк;ик;отлар, тах^илий матери-
аллар, турли мавзулардаги мак;олалар урин олган. Улар
орасида маълумотнома китоблари купчиликни таш­
кил цилади1.
Масалан, 1893 йилга мансуб м анзилли так;вим ва
маълумотнома китобининг биринчи сони икки к;исм-
дан иборат булиб, унинг биринчи к;исмида Самарканд
вилоятининг м анзилли так;вими - х;арбий-маъмурий
боищарув ва полиция бопщармаси, молия, ички ишлар,
халк; таълим и тизими, хизматчиларининг шахсий тар-
киби, уй эгалари х,ак;ида батафсил маълум от берила-
ди2. Иккинчи к;исмидан эса статистик маълумотлар
урин олган булиб, вилоят ва уезддаги утрок; ах,олининг
ер-солик; тартиби, рус ах,олисининг бир кунлик руйха-
ти, вилоятдаги шах,арлар, ирригация тизими, ташк;и
савдо, бож йигимлари, почта ва телеграф хизмати, йул-
лар, транспорт воситалари, Тошкент-Самарцанд темир
йул фаолиятига оид статистик материаллар урин о л ­
ган.
Самарканд шах,ар маълумотномасида рус шарк;шу-
носларининг тарихий мавзулардаги жуда куп мак;олала-
ри чоп этилган. Хусусан, 1896 йил сонида С.А. Лапиннинг

роумов Н. Пословицы туземного населения Туркестанского края // Труды


Сыр-Дарьинского областного статистического комитета в 1887-1888 гг. -
Т., 1889. - С.264.
1 Справочная книжка и адрес-календарь Самаркандской области / Под
ред. М.М. Вирского. - Самарканд 1893-1914.
2 Справочная книжка Самаркандской области. Вып.1. - Самарканд, 1893.

198
Самарканд тарихий обидалари ёзувлари, В. Вяткиннинг
Самарк;анднинг араблар томонидан босиб олиниши,
Зах,ириддин Мудаммад Бобурнинг "Бобурнома” асари-
дан Самарканд х,ак;идаги маълумотларнинг рус тилига
таржималари, Шодизинда ёдгорлиги1, 1897 йил сони-
да М.М. Вирскийнинг Самарканд вилоятидаги к;ади-
мий кургонлар2, 1899 йил сонида В.Л. Вяткиннинг Абу
Тох,ир Хожанинг "Самария" асари асосида тайёрланган
кдцимий обидалар ва мусулмон зиёратгохдари х,ак;ида-
ги мак;оласи3, 1907 йил сонида Самарк;андийнинг "Ки-
чик Кандия” асарининг Н. Лыкошин томонидан тайёр­
ланган таржимаси ва бопща макдлалар чоп этилган4.
Фаргона вилояти статистика кумитаси томонидан
вилоят буйича статистика маълумотлари тупламининг
1 Справочная книжка и адрес-календарь Самаркандской области / Под
ред. М.М. Вирского. - Самарканд, 1896. - Лапин С.А. Перевод надписей на
исторических памятниках г. Самарканда; Андреев М. Исторические замет­
ки о г. Ходженте. - Вяткин В. Как арабы овладели Самаркандом. - Вяткин
В. Самарканд и его окрестности в прошлом по описанию Султана Бабура
Мирзы / Пер. из книги "Бабур-намы". - Вяткин В. Как персидский царь Са­
мар овладел Самаркандом. - Лапин С.А. Шахи-Зинда и его намогильный па­
мятник. - Щербина-Краморенко Н. По мусульманским святыням Средней
Азии.
2 Справочная книжка и адрес-календарь Самаркандской области / Под
ред. М.М. Вирского. - Самарканд, 1897. - Вяткин В.Л. Самаркандские л еген ­
ды (Еврейский мудрец Чупан-ата. Дархан, Шейх-Мотырид, Шахи-Зинда).
- Вяткин В.Л. Самаркандский вилаят. - Вирский М.М. Древние курганы Са­
маркандской области. - Чертков В.И. Древние курганы в Катта-курганском
уезде. - Летопись Самаркандской области.
3 Справочная книжка и адрес-календарь Самаркандской области / Под
ред. М.М. Вирского. - Самарканд, 1899. - Самарийя. Описание древностей
и мусульманских святынь Самарканда, Абу Тахир Ходжи / Пер. В.Л. Вят-
кина.
4 Справочная книжка и адрес-календарь Самаркандской области / Под
ред. М.М. Вирского. - Самарканд, 1906. - Лыкошин Н.С. Чапкуляукская во­
лость Ходжентского у. - Кандия Малая, перевод арабского труда Абу Хафса
Наджметдина Умаоа б. Мухдммад ан-Насафи ас-Самарканди / Пер. В.Л. Вят-
кина. - Вяткин В.Л. Гури-эмир. Библиографическая заметка. - Самарканд­
ская область по переписи 1897 года. - С.354.

199
1885-1917 йилларда 20 дан ортик; нашрлари1 х,амда
1902-1904 йиллар учун вилоят йилномасининг 3 та
туплами2, Фаргона вилоятининг манзилли маълумот-
номаси3 ва ах,оли манзилгодлари руйхати4, Фаргона
вилоятининг 5 жилдли ер-солик; ишларига багишлан­
ган статистик баёни (1897-1912 йиллар) тайёрланиб,
чоп этилган5.
Мазкур тупламларда, хусусан, Фаргона вилоятининг
1902 йилга оид йилномасида вилоят ахрлиси, шахдрла-
ри, табиати, ик;тисоди, шах,ар х,аёти ва бошк;алар х,ак;ида,
шу билан бирга бир к;атор тарихий, ик;тисодий ва боцща
йуналишлардаги мак;олалар урин олган. Хусусан, Помир
худудининг тарихий географик таърифи, сунгги Кук;он
хони Худоёрхоннинг турмуш тарзи, Наманган уезди-
дида 1880-1901 йилларда пахтачилик тах,лили, Анди-
жондаги табиий офатлар ва якуний цисмида Фаргона
водийсидаги хизматчиларнинг шахсий таркибига оид
маълумотлар, иккинчи тупламида эса В.П. Наливкин-
нинг Туркистонда вак;ф ишлари х,олатига оид мак;оласи
урин олган6.
Фаргона вилоятининг 1888 йилга багишланган ста­
тистика шархдарида вилоятнинг табиий ва ишлаб
1Статистический обзор Ферганской области. - Новый Маргелан-Скобо-
лев, 1884-1913.
2 Ежегодник Ферганской области. Т.1-3. Вып. 1902,1903, 1904. г. - Но­
вый Маргелан. 1902,1903,1904.
3Адресная справочная книга Ферганской области на 1912 г. - Скобелев,
1912. Обл. стат. Ком., Ill, XVII. - С.45.
4Список населенных мест Ферганской области с показанием числа дво­
ров земельны х и безземельных, числа душ мужского и женского пола, расс­
тояния до уездного города и до ближайшей почтовой или ж.-д. станции.
- Скобелев, Обл. стат. ком., 1909. - С.161.
5 Материалы для статистического описания Ферганской области: Ре­
зультат поземельных податных работ. - Скобелев, 1897-1912. Вып.1-5.
6 Ежегодник Ферганской области. 1903 г. Вып.2, - Новый Маргелан,
1903.

200
чик;ариш кучлари (дехдончилик, ипакчилик, чорвачи-
лик, урмон хужалиги), озик;-овк;ат таъминоти, шах,ар ва
к;ишлок; ах,олиси машгулотлари, саноат ишлаб чщ ари-
ши ва савдо, почта телеграф тизими, солик; ва туловлар
масаласига оид статистик ва тах,лилий маълумотлар
урин олган булиб, водийнинг ижтимоий-ицтисодий та-
рихини урганишда катта ах,амиятга эга1.
Юк;орида к;айд этилган статистика тупламларида
к;айд этилган маълумотлар асосида Узбекистоннинг мус-
тамлака даврдаги ижтимоий-ик;тисодий тарихи, халк;
огзаки ижоди, мах,аллий ах,оли этнографияси, этник та­
рихи, тарихий обидалар, шах,арлар, йуллар ва яна куплаб
масалаларга оид манбалар хдмда фактларни аник;лаш
мумкин. Уларда чоп этилган илмий мак;олалар эса, ушбу
тупламларни нафацат тарихий манба, балки тарих-
шунослик тадк;ик;от объекти сифатида хдм урганиш
мух^млигини курсатади.
Шуни алох,ида таъкидлаш лозимки, статистика туп­
ламларида к;айд этилган маълумотларни мах,аллий ман­
балар, даврий адабиёт, матбуот, расмий х,исоботлар, и л­
мий жамиятлар тадк;ик;отлари, тафтиш материаллари
каби яна бопща куп турдаги манбалар ва адабиётлар
билан к;иёсий тах,лил этиш лозим булади. Чунки айрим
х,олларда, масалан, ах,олини руйхатга олиш билан боглик;
маълумотларда к;атор чалкашликлар кузга ташланади.
Хусусан, рус тадк;ик;отчилари мах,аллий ах,оли сонини
аник;лашда дастлаб х,овли жойлар ёки солик; туловчи-
лар руйхатига асосланганлиги, х,ар бир хонадонда урта-
ча 5 киши х,исобга олинганлиги х,ак;ик;ий ах,волдан анча
йировда булиб, курсаткичларни беихтиёр сохталаш-
тиришга олиб келган. Бунинг натижасида истилодан

1 Статистический обзор Ферганской области за 1888 год. - Новый Мар-


гилан. - С.50.

201
то 1897 йилдаги ах,оли руйхатига кдцар уларнинг сони
камайиб кетган, XX аср бошига келиб эса махдллий ах,о-
ли сони х,ар бир хонадонга уртача 7 кишидан саналган
ва натижада улка ах,олисининг сони нисбатан юк;ори
курсаткичларда намоён булган. Бундай чалкашликлар
махдллий хусусиятлардан бехабарлик, статистика тад-
к;ик;отларининг мунтазам олиб борилмаганлиги билан
х,ам изохданади. Айрим долларда мадаллий ах,оли солик;
юкини камайтириш мак;садида курсаткичларни атайин
пасайтириб бериш хрлатлари х,ам учраб турган.
Статистика тадк;ик;отларининг тарихий маълумот­
ларга бойлиги уларнинг манбавий ахдмиятини ошира-
ди; айни пайтда юк;оридаги х,олатлар туфайли бошк;а
манбалар билан к;иёсий тадлилни так;озо этади.
Уларда минтак;а ах,олисининг ижтимоий х,аёти, ик;ти-
содий ах,воли, демографик х;олати билан бир к;аторда
этнография, маданий ёдгорликлар х,ак;ида х,ам куплаб
маълумотларни топиш мумкин.
II БОБ

илм ий т а д к ;и к ;о т л а р в а т а р и х и й
АСАРЛАР

Туркистонда мустамлака тузуми урнатилган даст-


лабки йилларданок; унинг тарихи ва маданиятини
урганишга катта к;изик;иш билдирилиб, улкага куплаб
рус олимлари, турли сох,а мутахассислари сафарбар
этилди. XIX аср сунгги чорагидаёк; Туркистон улкаси-
да Россияда турли университетларни тугатган куплаб
мутахассислар иш бош ладилар1. Н.А. Северцев, А.П. Фед-
ченко, В.Ф. Ошаниндан танщари бу ерда яна Н.А. Маев,
И.И. Краузе, М.И. Бродовский, А.Л. Кун, Н.В. Струве,
Н.Б. Тейх, А.М. Фетисеев, Ю.Д. Южаков, П.И. Хомутов,
Л.Н. Соболев, Н.П. Остроумов, Н.И. Гейер, К.М. Оберечев
кейинчалик эса улар сафига келиб кушилган Н.С. Лыко-
шин, А.А. Семёнов, Л.Д. Ягелло, В.П. Наливкин, Н.Г. Мал-
лицкий, А.А. Диваев каби олимлар илмий турли йуна-
лишларда изланишлар олиб бордилар.
Улкада иш олиб борган олимлар томонидан илк
илмий жамиятлар ташкил к;илиниб, уларга уюшган
х,олда иш олиб бордилар. Хусусан, 1869-1872 йиллар­
да Туркистон улкасида иш олиб борган биринчи и л­
мий жамият - "Урта Осиё олимлари жамияти" Туркис­
тон тарихи, этнографияси, статистикаси, ицтисоди
ва географиясига оид маълумотларни туплаш юза-
сидан цизгин изланишлар олиб борди. Унинг фаол
аъзолари Г.А. Аминов, Н.А. Аристов, И.Н. Бекчурин,
М.И. Бродовский, Н.В. Дмитровский, П.С. Загряжский,
А.В. Каугбари, Л.Ф. Костенко, А.Л. Кун, А.А. Кушакевич,
1Туркестанские ведомости. 1891. №5.

203
Н А Маев, Д.К. Мишенков, Н.Б. Тейх, А.П. Федченко,
А.И. Фетисеев, Ю.Д. Южаков каби мутахассислар та­
рих, этнография, археология, жугрофия, ик;тисодиёт,
геология йуналишларида тад^ицотлар олиб бориб, бу
масалалар буйича изланишлари натижаларини жами­
ят йигилиш ларида цизгин мух,окама к;илдилар, улкада
музей ташкил этиш, русча-узбекча, узбекча-русча лугат-
лар, узбек ва тожик тилларини урганиш учун дарслик-
ларни тайёрлаш буйича фаолият олиб бордилар.
1870-1894 йилларда табиатшунослик, антропология
ва этнография х,аваскорлари Москва жамиятининг Тур­
кистон булими иш олиб борди. Унинг фаол аъзолари
- Х.А. Батиршин, М.И. Бродовский, Н.А. Маев, А.П. Фед­
ченко, А.И. Фетисеев, Ю.Д. Южаков ва бопщалар илмий
экспедициялар уюштириб, Москва политехника кургаз-
маси учун коллекциялар йигдилар, геология, жугрофия,
зоология, ботаника, к;ишлок; хужалиги, тиббиёт, тарих,
этнографияга оид маълумотлар туплаш буйича кенг
куламли изланишлар олиб бориб, унинг натижалари
юзасидан жамият йигилишлари, мажлисларида ахборот
ва маърузалар ^илдилар1.
1897 йилда улкада рус География жамиятининг Тур­
кистон булими ташкил этилади. Давлат томонидан к;ис-
ман молиялаш тирилган2 бу жамиятнинг 85 та х,ак;ик;ий
аъзоси булиб, улар Хужанд, Жиззах ва Тошкент уезд-
ларига, Иссицкулга, Фаргона вилоятига, Жанубий Бухо­
ро, Хива ва Амударё булимларига экспедициялар уюш-
1 И.И. Краузенинг “I'QyK.oii хонлигида Наманган як;инида нефть захира-
лари х;ак,ида”, А.Н. Федченконинг "Б а л т у и р тадк;ик;отлари натижалари
тугрисида", В.Ф. Ошаниннинг "Туркистон к;аттик, ка и от л и х,айвонот олами
х;ак,ида", Г.Д. Романовскийнинг "Еттисув вилоятида 1878 йил ёзида утка-
зилган геологик тадк;ик;отлар х,ак;ида'’, Н.А. Маевнинг "Х,исор манзаралари”,
И.М. Бродовскийнинг "Ш имолий Америка Кушма Штатларида пахта мада-
нияти тугрисида"ги мат>рузалари.
2 Россия марказий х,арбий тарихий архиви. 400 Ф. 1-руй. 1927-иш. 9-6.

204
тирадилар1, улкадаги хдйвонот дунёси, куллар, дарёлар
ва музликлар х,ак;ида, шунингдек, библиографик ва ил-
мий-даврий хужжатлар, этнография, тарих, археология
ва тил буйича маълумотлар туплаб, геология, сейсмоло­
гия буйича изланишлар олиб борганлар ва уларнинг на-
тижалари юзасидан жамият йигилишларида мунтазам
равишда ахборотлар бериб борилган2.
1895-1917 йилларда иш олиб борган Туркистон
Археология хдваскорлари тугараги Урта Осиё тарихи­
ни, жумладан кдцимий ёдгорликлар, кулёзмалар, танга-
шунослик, этнографиясини урганиш билан шугуллан-
ган. Ушбу тугаракка улкада фаолият юритган таник;ли
рус олимлари билан бир кдторда махдллий ахдлининг
нуфузли вакиллари хдм аъзо эдилар.
Купгина рус олимлари Туркистон улкасини урга­
ниш жараёнида жах,онга танилдилар. Масалан, улкашу-
нос В.Л. Вяткин 1908-1909 йилларда махдллий зиёли,
адабиётшунос Абу Саид Мах,сум берган бир вак;фнома
оркдли Улугбек расадхонасини очишга муваффак; булди.
Илмий жамиятлар фаолиятида Х,ожи Юнусов, Мир­
за Хдким Додх,о3, Туркистон археология хдваскорлари
тугарагида ва шарк;шунослар жамиятида Мирза Абдул­
ла Исамухдммедов, Саидкарим Саидазимбоев, Саидга-
ни Саидазимбоев, Мираъзам Мирюсупов, Мах,сумх)Ъка
Отахужаев каби махдллий ах,оли вакиллари хдм ишти-
рок этганлар4.
Туркистон улкасида 1901-1913 йилларда фаолият
юритган Шарк;шунослик жамиятининг Тошкент булими
уз олдига илмий изланишлар олиб боришдан ташкдри

1УзМА. 69-жамгарма, 1-руйхат, 61-йигмажилд. 1-варак,.


2 Известия Туркестанского отдела Русского географического общества.
Вып.П. - Т., 1900. - Б.71.
3УзМА. 591-жамгарма, 1-руйхат, 2-йигмажилд. 115-варац.
4Лунин Б.В. Курсатилган асар. - Б.130.

205
шарк; тилларини урганишни йулга куйиш, кургазмалар
уюштириш вазифасини куйган эди.
Туркистон улкасида илмий жамиятлар ва муассаса-
лар пайдо булиши улкада маълум даражада булса-да,
турли сох,ада илмий кучларнинг шаклланиши, уюшиши,
ижтимоий фанларнинг археология, этнография каби
йуналишлари буйича изланишларнинг шаклланишига
олиб келди.

1-§. География жамиятининг


тадк;ик;отлари

XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларида Мар-


казий Осиё, хусусан, Узбекистон худудида географик
тадк;ик;отлар оли б боришда Россия императорлиги гео­
графия жамиятининг экспедициялари салмок;ли урин
эгаллаган. Марказий Осиё худудида фаолият олиб бор­
ган илмий жамиятлар тарихини биринчилардан булиб
тадцик; этган Б.В. Лунин бу илмий жамиятлар фаолияти
минтак;ани Россия империяси томонидан босиб олини-
шида му^им ах,амиятга эга булганлигини алох,ида таъ-
кидлаган эди1.
Россия императорлиги география жамияти 1845 йил­
да Россия императори Николай I буйруги билан ташкил
этилган булиб, унинг асосий мак;сади - "Россиянинг энг
илгор ва ёш кучларини ватан ерларини х,ар томонлама
чукур таджик; этишга сафарбар к;илишдан иборат эди"2.
Жамият томонидан экспедициялар дастурлари иш-
лаб чик;илган ва керакли ускуналар, моддий маблаг би­
лан таъминланган, уларнинг аъзолари х,ар томонлама
1Лунин Б.В. Средняя Азия в дореволюционном и советском востокове­
дении. - Т.: Фан, 1965. - С.408.
2 Семёнов П.П. История полувековой деятельности императорского
русского географического общества. - СПб.: Типография Безобразова,
1896.-С.22.

206
куллаб-кувватланган, йигилган материаллар, илмий
экспедициялар натижалари фаол нашр этиб борилган
ва илмий муомалага киритилган. 1850-йиллардан бош­
лаб эса уш бу экспедицияларнинг х,исоботлари акс этган
хабар ва мак;олалар “Известия Российского императорс­
кого географического общества" ("Россия империяси
географик жамиятининг хабарлари" деб номланган
тупламлар) сах,ифаларида чоп этиб борилган.
Россия императорлиги география жамияти (РИГЖ)
к;ошида математик география (геодезия, картография
ва астрономик кузатувлар олиб борган), физикавий ге­
ография (геология, гидрология, ик^гамшунослик, бота­
ник ва зоологик география масалалари билан), статисти­
ка (ицтисодий ва социологик тадк;ик;отлар), этнография
(антропология, тилш унослик масалалари, халцларнинг
урф-одати, хужалик хдётини таджик; этиш) булимлари
фаолият олиб борган. Х,ар бир булим мустацил равишда
иш олиб бориш билан бирга тадк;ик;отларни ички мух,о-
камаси учун махсус комиссия тузиш, мутахассисларни
таклиф этиш каби хукукдарга эга эди.
XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Россия жами­
яти фаолиятида этнографик, антропологик, статистик
ва социологик тадк;ик;отлар кенг урин ола бошлаган.
Жамиятда этнография булимининг дастлабки рах,ба-
ри машхур рус табиатшуноси К.М. Бэр булган. К.М. Бэр
этнографияни география фанининг мух,им йуналиш-
ларидан бири сифатида бах,олаб, уз изланишларида
таджик; этилаётган халк;ларнинг куриниши, антропо­
логик жих,атлари, урф-одатларида улар истик;омат к;и-
лаётган минтак;анинг табиий шароитларининг ахдмия-
тини илмий асослаб берган илк тадк;ик;отчилардан бири
х;исобланади.
Жамиятнинг этнографияга оид дастлабки тадцицот-

207
лари Россия худудида олиб борилган эди. Тадк;ик;от-
ларнинг асосий мак;сади одамларнинг ташк;и курини-
ши, антропологик жихдтлари, тили ва асосий лахдсала-
ри, хужалик хдёти, урф-одатлари, жамоавий ва умумий
кддриятлар, интеллектуал салох,ияти, халк; огзаки ижо-
ди ва тарихий ёдгорликларни урганишдан иборат эди.1
Жамият тарихида энг ёрк;ин из к;олдирган илмий
арбоблардан бири географ П.П. Семёнов-Тяньшанский
этнография, статистика ва сиёсий география йуналиш-
лари география фанининг мух,им тармокдари булган-
лигини алох,ида таъкидлаган. Бу борада у: "Шубхдсиз-
ки, сайёрамизнинг тожи - инсон х,исобланади. Шундай
экан, хдр бир мамлакатнинг табиати билан чамбарчас
боглик; булган одамлар иркдари, жисмоний ва антро­
пологик жихдтларини урганиш, яъни этнография, ант­
ропология сохдлари география (Ершунослик) фанининг
м}гх;им йуналишларидан бири х,исобланади"2 - дея к;айд
этган эди.
XIX асрнинг иккинчи ярмида Урта Осиё худудида
Россия императорлиги география жамияти томонидан
ташкил этилган дастлабки экспедициялар жараёнида
минтакддаги сиёсий тузум, худудларда яшовчи махдл­
лий халкдарнинг ижтимоий хдёти - турмуш тарзи,
урф-одатлари, анъаналари буйича кузатувлар олиб бо­
рилган. 1856-1858 йилларда Урта Осиё худуди, хусусан,
Тяншан, Олой тоглари, Иссик;кул худудида илк экспеди-
цияларни амалга оширган П.П. Тяньшанский бу ерлар-
да дастлабки этнографик кузатувларни хдм олиб бор-
ган. 1857 йилда унинг экспедициясида иштирок этган
рассом П.М. Кошаров махдллий к;иргизларнинг турмуш
1 Семёнов П.П. История полувековой деятельности императорско­
го русского географического общества. - СПб.: Типография Безобразова,
1896. Т.1.-С.2-8.
2Уша жойда. - Б.270.

208
тарзига оид этнографик альбом яратади1. Унинг туп-
ламларидан к;иргизлар, "тошкентликлар", н;ашгарлилар
ва к;алмик;ларнинг кийимлари, мех,нат куроллари ва
хужалик анжомлари суратлари жой олган. 1865 йилда
П.М. Кошаров Россия императорлиги жамияти Куми-
тасига Москвада этнографик кургазма утказиш ташаб-
буси билан мурожаат к;илади. 1880 йилда эса унинг аль-
боми Россия Фанлар академиясининг антропология ва
этнография музейига такдим этилган.
1857 йилда Россия императорлиги география жа­
мияти томонидан ташкил этилган экспедиция жа-
раёнида Орол денгизи, К^изилкум, Сирдарё, Янгикур-
гон худудларини урганган машхур табиатшунос
Н.А. Северцов минтак;адаги сиёсий тузум, хусусан, Ку-
к;он хонлигидаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар, маъму-
рий-бошк;арув тизимга дойр бир к;анча маълум отлар
тупланган2.
Минтак;ага дастлаб олим сифатида, кейинчалик эса
Россия география жамияти ёрдамида ташриф буюрган
ва жуда куп асарлар ёзиб, датор мукофотларга эга бул­
ган Н.А. Северцов узи асирликда булган Куцон хонлиги-
нинг Янгикургон ва Туркистон шах,арларининг к;иргиз
ах,олиси, унинг антропологик хусусиятлари, ислом ди-
нини к;абул цилган асирликдаги рус х,арбийлари х,ак;и-
да3, Н.А. Северцов Кук;он хонлиги тарихи, табиати, Бухо­
ро амирлиги билан муносабатлари, Россия империяси
билан алок;алари, хусусан, хонликка 1829 йилда ташриф
1Маслова О. Обзор русских путешествий и экспедиций в Среднюю Азию
(1856-1869). - Т.: Изд-во САГУ, 1956. - С.2.
2 Северцов Н.А. Путешествия по Туркестанскому краю и исследование
горной страны Тянь-Шаня (совершённые по поручению Императорского
Русского географического общества]. - СПб., 1873. - С.4; Северцов Н.А. Ме­
сяц плена у кокандцев. С картой низовья Сырдарьи. - СПб., 1860. - С.98.
3 Северцов Н.А. Путешествия по Туркестанскому краю (Серия "Великие
русские путешественники"). - М.: ЭКСМО, 2017. - Б.313.

209
буюрган Россия элчилари х;ак;ида к;изик;арли маълумот­
лар туплаган.
Н.А. Северцов Кук;он хонлиги ахдлисини узок; куза-
тиб, уларни гоят олийжаноб, жасур ва магрур, тугрисуз
дея таърифлаган.
1857 йилда Россия география жамиятининг яна бир
аъзоси, к;озок, миллатига мансуб булган ёш шарщиунос,
офицер, поручик Чук;он Валихонов биринчилардан бу­
либ Шарк;ий Туркистоннинг бу давргача урганилмаган
худудларини, Кашгар вилояти, Кукон хонлигининг ай-
рим к;исмларини тадк^к; этган, ушбу худудларнинг ик;ти-
содий, ижтимоий х;аёти, ах,олиси (асосан к;иргиз ва к;озок;
халкдарининг) турмуши, халк; огзаки ижоди ("Манас" дос-
тони) буйича бой маълумотларни берган. Бундан ташк;а-
ри, у Кук;он хонлигининг Шарк;ий Туркистон, Хитой билан
боглик; тапщи сиёсатига дойр айрим масалалар, хусусан,
1830 йилда Кук;он хонлиги билан Хитой уртасида Рулжа-
да булиб зЬтан уруш тафсилотларини баён этган1.
Ч. Валихоновнинг хотираларида КЗщон хонлиги, Тош­
кент худудида яшовчи турли миллат вакиллари - к;озок,
кунгирот, к;иргиз, тожик, ^ипчок; ва узбекларнинг ижти­
моий х,аёти х,ак;ида х,ам маълумотлар мавжуд. У уз сафар-
номаларида Кук;он хонлигининг маъмурий-бопщарув
тизимида хизмат кдлувчи кушбеги, х,окимлар, парвона-
чи, додх,олар ва мингбошиларнинг вазифалари, х,арбий
тизим, солик; тизимини тавсифлаган. Хонликнинг Мар-
гилон, Андижон, Уш, Ангрен, Курама, Уратепа шах,арлари
ва энг катта шахри булган Тошкентда уша даврда булиб
утган тарихий жараёнлар х,ак;ида х,ам тухталиб утган2.
Ч. Валихонов сафарномаларида XIX асрнинг уртала-
рида Кук;он хонлигида булиб утган сиёсий жараёнлар
1 Валиханов Ч. Сочинения. - Алма-Ата: Главная редакция Советской эн­
циклопедии, Т -1 ,1984. - С.349.
2 Валиханов Ч. Сочинения. - Алма-Ата: Главная редакция Советской эн­
циклопедии, Т-2, 1984. - С.314.

210
- Мусулмонкулнинг юришлари, Худоёрхоннинг давлат
тепасига келиши, унинг ака-укалари Тошкент, Андижон,
Маргилон шахрига х,оким этиб сайланиши, хонликнинг
боища шах,арлари эса унинг як;инлари томонидан эгал-
ланиши каби масалалар уз аксини топган.
Араб, уйгур, циргиз, туркий тилларни яхши эгалла-
ган шарщпунос сифатида Чук;он Валихонов урта асрлар-
да яратилган "Тарихи Рашидий" асари, З.М. Бобур, Котиб
Челабий яратган хариталарни рус тилига таржима к;и-
либ, уларга шарх,лар х,ам берган1.
1867 йилда Туркистон улкасида география жами-
яти аъзоси А.И. Макшеев уз кузатувлари натижасида
Туркистон улкаси худудида яшовчи турли утрок; ва куч-
манчи халк;лар, шах,арлар, к;ишлок;, мах,алла ва хонадон-
ларнинг сонини руйхатга олади2 ва унинг натижалари
асосида катта мак;ола чоп этади.
1867 йилдан бошлаб, яъни улка забт этилиб, Туркис­
тон генерал-губернаторлиги ташкил этилгач, Рус геог­
рафия жамиятининг Кенгаши Урта Осиё буйича тари-
хий-ижтимоий ва этнографик тадк;ик;отларни ташкил
этишга эътибор царата бошлади. Натижада 1868 йилда
Россия императорлиги география жамияти Кенгаши-
нинг ташаббуси билан Туркистон улкасига тилшунос,
этнограф, туркшунос тадк;ик;отчи В.В. Радлов бошчи-
лигида илмий экспедиция юборилади. Унинг асосий
мак;сади Зарафшон водийсида тарихий ва этнографик,
топографик маълумотларни йигиш вахудуд харитасини
яратишдан иборат эди.
Туркистон улкаси генерал-губернатори К.П. фон Ка­
уфман унга Туркистон улкасининг урганилмаган худуд-
1Валиханов Ч. Сочинения. - С.14, 31.
2 Семёнов-Тяныианский П.П. История полувековой деятельности Рус-
скаго императорскаго географическаго общества. - СПб.: Типография Бе­
зобразова, 1896. Т.1. - С.292.

211
ларда кузатувлар олиб бориш учун барча шароитларни
яратиб берган. У Бухоро хонлигининг шарк;ий к;исми,
Зарафшон водийси, Самарканд, Нурота худудларига саё-
х,ат цилган. 1868 йилда география жамиятининг хабар-
номаларида В.В. Радловнингуш бу саёх,ати буйича мак;о-
ласи чоп этилади1.
1869 йилда эса экспедиция якунига оид география
жамиятига тавдим этган х,исоботида В.В. Радлов Зараф­
шон водийсининг гидрографик ва топографик хусуси-
ятлари, Самарканд ахрлиси, хусусан яхудий миллатига
оид ах,оли, ипакчилик, Сирдарё худудида яшовчи тур­
кий тилларда гапирувчи халцлар, тожиклар хусусидаги
маълумотларни тавдим этган2.
Кейинрок; эса у Зарафшон водийсининг ижтимоий
х,олати буйича илмий очерк ёзади. Унда муаллиф мах,ал-
лий ахдли вакилларининг маълумотларига асосланган
хдлда Зарафшон водийсидаги сугориш ишлари, шах,ар,
к;ишлок; ва бозорларининг сони, водий худудидаги ша-
х,арлар, Мадраса, масжид, бозор ва устахоналарнинг
тузилиши, курилиши ва жих,озларини тавсифлаган,
Панжикент, Каттакургон ва Самарканд шах,арлари
(Регистон, Гури-Амир, Шох,изинда тарихий обидала-
ри)нинг хусусиятларини баён этган. Бундан таыща-
ри, тадк;ик;отчи мазкур худудда яшовчи узбек, тожик,
к;орак;алпок„ туркман ва цозок; халадари х,ак;ида м аълу­
мот берган, мах,аллий туркий тилни турт гурух,га - уз­
бек, к;иргиз, к;орак;алпок; ва туркман тилларига ажрат-
ган3.
1 Радлов В.В. Письма в географическое общество во время поездки в
Туркестанский край // Известия географического общества. T.5, 1868. -
С.324-327.
2 Семёнов П.П. История полувековой деятельности Русскаго импера-
торскаго географическаго общества. T .l. - С.295.
3 Радлов В.В. Средняя Зарафшанская долина // Записки Русского гео­
графического общества по общей этнографии. Т .6 ,1880. - С.1-92.

212
1870-йиллардан бошлаб Урта Осиё худудига амалга
оширилган илмий экспедициялар мажмуавий хусуси-
ятга эга була бошлайди. Энг йирик мажмуавий илмий
экспедициялардан бири - 1874 йилда Н.Г. Столетов бош-
чилигидаги геодезия-топография, метеорология, гид­
рография, табиий-тарихий ва этнография-статистика-
дан иборат Амударё экспедиция си томонидан худуддаги
уруглар таркиби, уларнинг тили, тапщи куриниши, хо-
надонлари, хужалик турмуши, асосий машгулотлари ур-
ганилади1.
Экспедиция фаолияти давомида А.Н. Соболев том о­
нидан Амударёнингунг к,иргогида тарк;алган ах,оли тар­
киби ва сони, узбек, к;озок; ва к;орак;алпок; халк;лари ур-
тасидаги муносабатлар, савдо алок;алари ва бозорларга
оид маълумотлар жамланиб, кдцимги шах,арлар хароба-
ларидаги тарихий ёдгорликлар урганилган.
Махдллий тилларни билган Ризо Кулимирзо рус тад-
к;ик;отчиларига кузатувлар олиб боришда ёрдам берган.
А. Александров уз навбатида мазкур худуддаги ах,оли
яшовчи х,ар бир манзилгох,даги оилалар, мактаб, масжид
сони, унинг этнографик таркибини аницлаган. Рассом
Н.Н. Каразин Амударё атрофида яшовчи ах,олининг тур-
мушига оид к;атор суратларни тавдим этган2.
И.В. Мушкетовнинг улканинг геологик тавсифига
багишланган асарида х,ам Самарканд як;инидаги к;а-
димги Афросиёб тарихи, Шох,изинда, Гури Амир тарихий
ёдгорликларига оид бир цанча маълумотлар берилган.
У Амир Темур к;абр тошининг хусусиятларини батафсил
урганишга х,аракат цилган, х,атто, к;абр тошининг кичик

1 Семёнов П.П. История полувековой деятельности Русскаго импера-


торскаго географическаго общества. - СПб: Типография Безобразова, Т-2,
1896.-С.295.
2Маслова 0. Обзор русских путешествий и экспедиций в Среднюю Азию
(1869-1880). - Т.: Изд-во САГУ, 1962. - С.75.

213
бир парчасини ва ундаги ёзувлар нусхасини дам олиб
кетган. Цадимги ёзувларнинг нусхасини Россияга кел-
гач, И.В. Мушкетов Россия Фанлар академиясига такдим
этган1.
1896 йил 20 майда Туркистон улкасида Россия импе-
раторлиги география жамиятининг Туркистон булими
ташкил кдлинади. Унинг илк раиси генерал-губерна­
тор А.Б. Вревский эди. Туркистонда бундай илмий жа-
мият очишдан асосий мак;сад Туркистон, Бухоро, Хива
дудудлари, Хитой ва Афгонистон билан чегарадош
бошк;а "кушни" дудудларда табиатшунослик, этногра-
фик, статистик тадк;ик;отларни олиб бориш, улкани и л ­
мий урганиш учун ташриф буюрган барча сайёдлар ва
мадаллий тадк;ик;отчиларга ёрдам курсатиш, улка дуду-
дидаги укув кулланма, китоб, кулёзма ва хариталарни
йигиш, уларни сак;лаш, тарихий-географик ва этногра-
фик музейлар ташкил этиш ва уларни таъминлашдан
иборат эди2.
Россия императорлиги география жамияти Тур­
кистон булими аъзолари томонидан Самарканд ва Бу­
хоро шадарларида дам тадк;ик;отлар олиб борилган3. Бу­
хоро худудида изланишлар олиб борган жамият аъзоси
подполковник, топограф Н.Ф. Ситняковский4шадар адо-
лисининг таркиби, сони, мадаллалари5, хунармандчи-
лиги, бозорлари, тарихий обидалари, масжид ва мадра-

1Мушкетов И.В. Уша асар. - Б.272.


2УзМА. И-69-жамрарма. 1-руйхат. 93-варак;.
3 Дубовицкий В.В. Деятельность Туркестанского отдела Русского гео­
графического общества на территории Таджикистана. - Душанбе, 2006. -
С.35.
4 Известия Туркестанского отдела Русского географического общества.
Т.1, Вып.1. - Т.: Типо-Литография Бр. Норцевых, 1898. - С.125.
s Ситняковский Н.Ф. Попытки к исчислению народонаселения в городе
Бухара / Известия Туркестанского отдела Русского географического обще­
ства. Т.1, Вып.1. - Т.: Типо-Литография Бр. Норцевых, 1898. - С.85-86.

214-
салари х,ак;ида маълумотлар беради1. Бундан тапщари,
Н.Ф. Ситняковский Фаргона водийсида яшовчи циргиз
уруглари2, узбекларнинг кунгирот уругига мансуб ах,о-
лининг шажаравий тафсилотларига3 багишланган бир
к;анча мак;олалар х,ам ёзган.
Илмий жамиятнинг яна бир аъзоси И.И. Гейер4 Сир­
дарё вилояти губернатора махсус топширшугар амал-
дори булиб, 1897 йилда шарк;ий Бухорога саёх,ат к;илган,
Кармана ва Карши шах,арларида булган. Саёх,ат якун-
лангач, у Россия императорлиги география жамияти­
нинг Туркистон булими Кенгашига ушбу худудларда
олиб борган изланишлари юзасидан топширган х,исобо-
тида мазкур худудда яшовчи ах,оли маданияти, кучман-
чиликдан утрок;ликка утиш жараёнлари х,ак;ида м аълу­
мот берган.
Россия императорлиги география жамиятининг Тур­
кистон булими хабарномаларида х,ам куплаб тарихий
география ва этнографияга дойр мацолаларни куриш
мумкин. Бундай мацолалар муаллифлари к;аторига
М.В. Грулёв, В.В. Бартольд5, Н.Г. М аллицкий6, А.А. Ди-

1 Ситняковский Н.Ф. Заметки о Бухарской части долины Зарафшана.


Известия Туркестанского отдела Русского географического общества. Т.1,
Вып.2. - Т.: Типо-Литография Бр. Норцевых, 1900. - С.162-171.
2 Ситняковский Н.Ф. Перечисление некоторых родов киргиз, обитаю­
щих в Восточной части Ферганской долины. Известия Туркестанского от­
дела Русского географического общества. Т.2, Вып.1. - Т.: Типография Шта­
ба Туркестанского Военного Округа, 1900. - С.92-110.
3 Ситняковский Н.Ф. К генеологической таблице узбекского рода
Кунграт. Известия Туркестанского отдела Русского географического
общества. Т.7. - Т.: Электро-паровая типо-литография, 1907. - Б.22-110.
4 Известия Туркестанского отдела Русского географического общества.
Состав Туркестанского Отдела ИРГО, утверждённый 17 декабря 1897 года.
Т.1, Вып.1. - Т.: Типо-Литография Бр. Норцевых, 1898.
5 Бартольд В.В. Сведения об Аральском море и низовьях Амударьи. Из­
вестия ТОИРГО. - Т., 1902. Т.4.
6 Маллицкий Н.Г. Находка финикийской надписи в Бразилии. Известия
ТОИРГО. - Т., 1900. Вып.1. - С.88.

215
ваев1, И.Е. Кузнецов, Н.Н. Пантусов2, М.С. Андреев ва
A.А. Семёновларни киритиш мумкин. Масалан, илмий
жамият аъзоси Туркистон х,арбий округи офицери, мах­
сус топширик;лар амалдори, подполковник М.В. Грулёв3
Амударё атрофида яшовчи мах,аллий ах,олининг тарки-
би ва сони буйича дастлабки статистика маълумотла-
рини берган4.
Россия императорлиги география жамиятининг Тур­
кистон булими уз фаолиятини бошлаган даврда (1897-
1902 йиллар) минтак;а худудида этнографик изланиш-
лар илмий жамият аъзоларидан, асосан, Н.Ф. Ситня-
ковский ва И.И. Гейер, 1914-1915 йилларда эса мазкур
йуналишда И.Е. Кузнецов иш олиб борган. Унинг Наман­
ган худудида яшовчи утрок; халцлар, хусусан тожиклар,
тожик ва узбек тилига багишланган бир к;анча мак;ола-
лари илмий жамият туплами сах,ифаларидан жой олган.
И.Е. Кузнецов илк бор Наманган уездидаги к;ишлок;лар
тарихи, миллий таркиби, улардаги махдллалар сони
буйича к;имматли маълумотлар аник;лаган5. Тадк;ик;от-
чининг Косон, Чодак к;ишлок;ларидаги мадрасалар, ди-
ний х,аёт, урф-одатларига оид тафсилотлари узига хос
1 Диваев А.В, Киргизская колы бельная песня. Известия ТОИРГО. - Т.,
1900. Вып.1. - С.120.
2 Пантусов Н. Танрчинские бакши. Известия ТОИРГО. - Т., 1907. T.VI. -
С.38.
3 Известия Туркестанского отдела Русского географического общества.
Состав Туркестанского Отдела ИРГО, утверждённый 17 декабря 1897 года,
Т.1, Вып.1. - Т.: Типо-Литография Бр. Норцевых, 1898.
4 Грулёв М.В. Некоторые географико-статистические данные, относя­
щиеся к участку Амударьи, между Чарджуем и Патта-Гисаром. Население.
Известия Туркестанского отдела Русского географического общества. Т.2,
Вып.1. - Т.: Типография Штаба Туркестанского Военного Округа, 1900. -
С.75.
5 Кузнецов И.Е. О таджиках Наманганского уезда. Число поселений,
наименование их и количество населения. Известия Туркестанского отде­
ла Русского географического общества. Т.11, Вып.1. - Т.: Типо-литография
B.М. Ильина, 1915. - С.1-5.

216
адамиятга эга. У Наманган уездидаги масжидларнинг
курилиши, мозорлар, мадаллий адолининг зиёрат маро-
симларини таърифлаган, уз кузатувлари натижасида
Наманганда тожик миллатига мансуб худудида яшовчи
ах,олининг "туркийлашуви” жараёнини тахдил цилган.
Бундан тапщари, И.Е. Кузнецов 1914-1915 йилларда
рус тадк;ик;отчиларидан биринчи булиб узбек ва тожик
тилларининг асосий фарк;лари буйича к;иёсий тахдилга
асосланган тадк;ик;от олиб борган, унинг натижалари
эса илмий жамият хабарномаларида эълон ^илинган1.
Россия императорлиги география жамияти Туркис­
тон булимининг ташкил этилиши улка худудида олиб
борилаётган барча илмий-тадк;ик;от изланишларининг
бирлашувига сабаб булди. Ушбу илмий жамият уз фао-
лиятини бошлаган даврларда асосан уз аъзоларининг
илмий изланишлари, ташкил этган экспедицияларини
х,ар томонлама куллаб-кувватлаган булса, кейинчалик у
Туркистонда олиб борилган барча илмий изланишлар,
саёхдтчилар, хусусан, чет эллик тадк;ик;отчиларнинг
экспедицияларини х,ам назорат к;илиб, уларга ёрдам
курсатадиган йирик илмий марказга айланган.
Хулоса к;илиб айтганда, География илмий жамияти
уз фаолиятининг турли даврларида нафак;ат табиатшу-
нослик, балки ижтимоий фанлар, хусусан, ик;тисодиёт,
тарих, этнография, археология, тилш унослик йуналиш-
ларида х,ам кенг изланишларни амалга оширган.

1 Кузнецов И.Е. О таджиках Наманганского уезда. Число поселений,


наименование их и количество населения. Известия Туркестанского отдела
Русского географического общества. T.11, Вып.1. - Т.: Типо-литография
В.М. Ильина, 1915. - С.26.

217
2-§. К^адимшунослик (ар х е о л о г и я )
тадк;ик;отлари

Бой тарихий маданий ёдгорликлари билан машхур


булган Туркистон улкасида илк археологик тадк;ик;от-
лар 1867 йилда, яъни Туркистон генерал-губернатор-
лиги ташкил этилган даврдан бошланган. Бунга к;адар,
аник;роги 1848, 1851 ва 1853-йилларда ушбу худудни
топографик жих,атдан таджик; этган А. Макшеев томони­
дан Сирдарёнинг куйи ок;имини урганиш жараёнида ер
ости шахри к;олдик;ларини ашщланиб, уларни янгидан
текшириш, батафсил хариталар, режалар ва чизмалар
тузиш кераклиги х,ак;идаги мак;ола чоп этган эди1.
1867 йилда Туркистонга Оренбург генерал-губер-
натори томонидан шарк;шунос П.И. Лерх таклиф кдли-
нади. Беш ой давом этган экспедиция давомида у даст-
лаб Сирдарёнинг сул сох,илида Хива хонлигининг эски
истех,коми Жоник;алъа тепаликлари остида сак;ланиб
к;олган Жанкент (Янгикент) деб номланган к;адимий
шах,ар харобаларини урганади. Бунга к;адар мах,аллий
ах,олидан аник;лаган маълумотларига кура, бу ерда яша­
ган к;иргизлар далаларга ишлов бериш чогида тепалик-
ларни омочлар ва кетмон ёрдамида текисламок;чи бу­
либ, шах,ар харобаларини бузишга х,аракат к;илганлар2.
Бир ой давом этган экспедиция давомида П.И. Лерх
тепаликлардаги моддий к;атламларни )фганиб, бу ерда
эски к;абрлардан суяк к;олдик;лари, бошк;а бир тепалик-
дан эса мис ва кумуш тангалар, кук сир билан к;оплан-
ган ойна рамкалар, кулолчилик учун кулланилган учок;
к;олдик^ари, нак;ш билан безатилган, кук ва ок; ранг де-

1 Описание низовьев Сыр-Дарьи // "Морской Сборник", 1856. Т. XXIII.


№9.
2Лерх П. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году //
Туркестанский сборник. - СПб., 1870. T.XXIV. - С.325.

218
раза ромлари, к;абр тошлар, плита парчаларини топган1.
Ёзма манбалар билан солиштириш асосида П.И. Лерх
бу мугуллар истило цилган Янгикет шах,ар харобалари
эканлигини аник;лаган2.
Москвада чоп этилган газеталардан бирида Жан-
кент адоли пунктида ишлаган комиссия аъзолари плит-
кали ва шиша буюмларни ишлаб чик;арувчи корхона
к;олдик;лари топганлиги тугрисидаги кичик хабар Тур­
кистон улкасидаги археологик ёдгорликларни урга-
нишга к;изик;ишларни жуда кучайтирган3. Жанкентнинг
кдцимийлиги чет элли к олимларни х,ам к;изик;тирган.
Хусусан, француз тадк;ик;отчиси Ужфалви 1877 йилда
Жанкент харобаларини зиёрат к;илган ва у ердан сир-
ланган гишт к;олдик;лари х,амда бир нечта тангаларни
топишга муваффак; булган4.
П.И. Лерх уз экспедицияси жараёнида Туркистон шах,-
ридаги Ах,мад Яссавий масжиди ва унинг атрофидаги
к;абрларни урганади. К^абр битиклари асосида бу ерда
Мирзо Улугбекнинг к;изи Робия Султон Бегим ва Абул-
хайр Суюнчихоннинг дадмалари жойлашганлигини
к;айд этади5. У Чимкент, Хужанд, Уратепа, Зомин орк;али
Жиззахга, "Илон утди” дарасини х,ам текширади х,амда
к;оятошдаги битиклардан нусхалар олади. Унинг худуд-
даги фаолияти асосан эпиграфик ёдгорликларни урга-
нишга к;аратилган эди6.

1Лерх П. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году...


- С.326-328.
2Уша жойда. - С.329.
3 Еще о старом-новом подземном городе Джанкенте // Туркестанский
сборник. Т.П. - С.241.
4Туркестанский сборник. Т.195. - С.11.
5 Лерх П. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году...
-С.331.
6 Никитенко Г., Шагалина Н. У истоков научного познания прошлого
Туркестана / Монография. - Т.: Baktria press, 2017. - С.88-89.

219
Россия императорлиги география жамиятининг ха-
барномаларида Хужанд атрофларида х,ам харобалар
топилганлиги х,ак;ида маълумот берилади. Маълум к;и-
линишича, мах,аллий ах,оли вакиллари Сирдарёнингунг
к;иргогида жойлашган Хужанддан 4 верст узок;ликдаги
худудда пишик; гиштдан курилган кддимги харобалар-
дан нотаниш битикларни топганлар"1.
1870-йилларда Тошкентдан 20 верст узок;ликдаги
Бука цишлоги худудида, Сирдарё як;инида х,ам археоло-
гик ёдгорлик топилган ва бу Бобур асарларида эслатил-
ган ^адимги шах,ар харобалари деб тахмин цилинган2.
Кейинги йилларда Туркистон улкасининг турли ху-
дудларида мах,аллий ах,оли х,амда империянинг марка­
зий худудларидан к ^ и б келганлар томонидан нумиз-
матик ёдгорликлар х;ам топилган. Умуман, манбаларда
келтирилишича, худуддаги осори-атик;аларни к;идириш,
йигиш ва коллекциялар туплаш купчиликни к;изицтир-
ган ва бу хрлат даврий нашрларда кенг ёритилган. То­
пилган археологик ашёлар Тошкент (1871 йилда очил­
ган), Самарканд (1874 йилда очилган) ва Фаргона (1899
йилда очилган) музейларида сак;ланган.
Бундай топилмалар ва тарихий маданий объект-
ларнинг царовсиз х,олати "х,аваскор археологлар”нинг
купайишига оли б келди ва бу хдлатнинг улкадаги к;а-
димги ёдгорликларга жиддий путур етказаётганлиги
х,ак;идаги х,ак;ли эътирозлар даврий матбуотда к;изгин
мухркамага сабаб булди. Олимлар, хусусан, В.В. Бар­
тольд томонидан танк;ид остига олинган бу хдлатга
чек куйиш, рус олимларини улкага жиддий тадк;ик;от-
лар учун сафарбар к;илиш масаласи кутарилади. 1879
ва 1882 йилларда Туркистон генерал-губернатори
1 Открытие древних развалин близ Ходженда // Туркестанский сбор­
ник. T.XVI. - С.218.
2Туркестанские ведомости. 1876. №16.

220
К.П. фон Кауфман хусусий равишда археологик к;азилма-
лар олиб боришни так;ик;ловчи фармойиш чик;аради.
1884-1885 йилларда Туркистонга археологик к;азил-
маларни илмий асосда олиб боришга ёрдамлашиш учун
Санкт-Петербург университети профессори, шарк;шу-
нос Н.И. Веселовский жунатилган. Унга Самарканд ва
Фаргонадаги шах,ар харобаларини урганиш, бу х,ак;да
Петербургдаги археология комиссияга ахборот бериш,
аницланган топилмаларни жунатиш, Тошкент музейи-
нинг археология булимидаги буюмларни руйхатга олиш
х,амда Эрмитаж учун к;адимги тангалар коллекциясини
йигиш топширилган1.
Н.И. Веселовский бир йил давом этган изланишла-
ри жараёнида Туйтепа, Номданак (Тошкент вилояти),
Ашту, Чует, Ахси, Косон, Узган (Фаргона водийси) ва
бошк;а худудларда археологик к;азишма ишларини олиб
борган2. Хабарларда к;айд этилишича, мазкур объект-
ларда изланишлар асосан маълумот йигиш мак;садида
олиб борилган ва шу боис, улар муайян илмий янгилик-
ларга эга булмаган.
Н.И. Веселовскийнинг к;адимги Афросиёб шах,ар ха-
робалари худудида олиб борган турт ойлик археологик
к;азишмалари анча самарали натижалар берган. Бун­
га к;адар Афросиёбни урганиш учун Зарафшон округи
бош лиги А.К. Абрамов томонидан Г.А. Борзенков, 1883
йилда эса В.В. Крестовский юборилган эди.
Н.И. Веселовский шах,арнинг батафеил лойих,асини
тузиш, к;азишма ишлари олиб бориш асосида: "Македо-
ниялик Александр давридаги Марок;анд айнан шу ерда
жойлашган. ... Кдцимги Афросиёб шах,рида бир к;анча
1 Емельянов Н. Меры по воспрещению производства археологических
раскопок в крае // ТВ. 1885. №34.
2 Отчет Императорской Археологической комиссии за 1882-1888 годы.
- СПб., 1891 г.; ТВ. 1892, 20 октября.

221
маданий датламлар мавжуд, бу эса шадар бир неча мар­
та яксон этилиб, яна дайта тикланганлигидан далолат
беради. Шадар сунгги марта 650 йил аввал ташлаб ке-
тилган", - деган илмий хулосага келган1. Таддидотчи
Сомонийлар даврига оид тангалар, куфий усулидаги
ёзувлар битилган куплаб сопол идишларни урганиш
натижасида, VI—VII ва XII-XIII асрларда дам "шадар мав­
жуд булганлигини, 1220 йилда Чингизхон Самардандни
эгаллагач, дадимий шадарни вайрон дилганлиги..., ушбу
вайронагарчиликдан сунг у эски харобаларнинг устида
эмас, балки жанубродда тикланганлиги ва данузгача
уша ерда дад кутариб турганлигини”2таъкидлаган.
Н.И. Веселовский дадимги дургонлар ва далъалар-
ни куриб чидиш мадсадида Самарканд шадридан За-
рафшон водийсига келган, куз мавсумида Тошкентга
дайтиб, унинг шимолий дисмларини урганган. Мазкур
тадк;ик;отлар кейинчалик Узбекистон худудида архео-
логик изланишларнинг давом этишига замин яратган.
1886 йилда Туркистонга келган Петербург универси­
тета шарк; тиллари факультети битирувчиси Е.Ф. Каль
фаолияти дам унумли булган. У Тошкентда ташкил этил­
ган музейдаги археология, нумизматика, эпиграфика
ёдгорликларини урганган, шунингдек, турли худудлар-
да археологик к;азишма ишларини дам олиб борган3.
Туркистон минтак;аси, унинг утмиши ва кдцимги ма­
даний ёдгорликларини урганишга рус тадк;ик;отчилари
"этнографик объект” сифатида ёндашганлиги боис маз­
кур даврдаги тадк;ик;отлар тадлилий эмас, тавсифий ха-
рактерга эга эди.
Туркистонда олиб борилган мак;садли археологик
тадк;ик;отлардан тапщари, ушбу даврда тасодифий ар-
1Отчет Императорской Археологической комиссии за 1882-1888 годы...
2Уша жойда.
3УзМА, И-1-жамгарма, 15-руйхат, 389-йигмажилд.

222
хеологик ашёлар х,ам топилиб турган. Масалан, Тошкент
вохдси ва Чимкент уезди худудидаги дастлабки археоло-
гик изланишлар тасодифий топилмалар асосида бош-
ланган. В.В. Бартольднинг к;айд этишича, Марв, Бухоро
ёки Самарк;анддан фарк;ли уларок;, ёзма манбалардан
бу худуд тарихига оид тулик; маълумотлар топа олма-
ган. Шу боис бу худудларга оид маълумотлар бирламчи
археологик тадк;ик;отлар жараёнида айрим манбаларда
берилган к;иск;ача изохдар, хотиралар асосида доналаб
йигилган. 1874 йил 23 июнда Сирдарё вилояти Туркис­
тон шах,ри уезд бош лигининг Сирдарё вилояти Х,арбий
губернаторига юборган билдиришномасида махдллий
ах,оли вакиллари - киргиз миллатига мансуб Бектемир
Урасаев, Кулау Исетов ва узбек миллати вакили Чукур
Зокирбоевлар курилиш ишларини олиб бориш жара­
ёнида, тупрок; к;азиётганда тасодифан Султон Санжар
Мирзо даври (Темурийлар даври)га тегишли, ичида 612
дона кумуш танга сак;ланаётган сопол хум топиб олин-
ганлиги х,ак;ида маълумот берилган1.
1886 йилда “Туркестанские ведомости" газетасида
Тошкент як;инидаги Ниёзбоши почта станцияси атро­
фидаги тепаликлардан бирини текислаш жараёнида
ер эгаси тасодифан сопол идишларни топгани х,ак;ида-
ги хабар чоп этилган. Туркистон генерал-губернатори
вазифасини бажарувчи Н.И. Гродеков ерни текислаш
ишларини дархдл тухтатиш ва топилган нарсаларни уз
жойида caiyiaui чораларини куриш х,ак;ида буйрук; бер-
ган2. Текширувлардан сунг, уш бу топилмалар ислом дав­
ридан анча илгариги даврга мансублиги аник;ланган ва
генерал-губернаторнинг буйругига биноан барча архео­
логик ашёлар Тошкентдаги музейга топширилган.

1УзМА, И-17-жамгарма, 1-руйхат, 3 146-йигмажилд, 1-варац.


2 Туркестанские ведомости. 1886, 6 май. №17.

223
Уша даврда "Никифоров ерлари" деб номланган жой­
да1 курилиш ишлари олиб борилаётганда тасодифан
яна бир топилма анигуганади. Н.П. Остроумов томони­
дан Туркистон генерал-губернаторининг рухсати билан
ушбу худудда оли б борилган к;азишма давомида инсон
суяклари, сопол идишлар, стаканлар ва лойдан ясалган
оссуарийлар мавжуд гор топилган2. 1887 йилдаги архео­
логик к;азишмалар натижасида 20 та к;абристон очил-
гандан кейин Н.П. Остроумов "Никифоров ерлари"да
катта илмий ахдмиятга эга булмаган доимий дафн к;и-
лиш жойлари бор, деган хулосага келган3. Вах,оланки,
ушбу топилмаларни чукур таджик; этиш натижасида
келажакда бой тарихий-антропологик маълумотларни
олиш мумкин эди. Лекин Н.П. Остроумов уз олдига бун-
дай мак;садни куймаган эди.
Умуман олганда, Тошкент ва унинг атрофини урган-
ган тадк;ик;отчилар империя археологик комиссиясига
ушбу худуд к;адимий ёдгорликларга бой жойлар эканли-
гини, фак;ат чукур археологик изланишлар натижасида
купгина саволларга жавоб олиш мумкинлигини куп ма-
ротаба таъкидлашган.
1887 йилда "Правительственный вестник" газетаси-
да Чиноз-Ж иззах чуллари деб номланган худудларда
гидротехник ишлари олиб бориш жараёнида ноёб то-
пилмалар - "юнонча шаклдаги текис, икки к;иррали к;и-
лич” Кух,на Урганч харобалари к;олдик;ларига ухшаган
узига хос безатилган кулолчилик намуналари ва шиша
идишлар парчалари ва к;адимий ах,оли манзилгох,лари

1Хозирги Тошкент ша^рининг Мирзо Улугбек тумани, Буюк Ипак йули


кучаси (Ф.Ш.).
2 Библиографический листок. Отчет Императорской Археологической
Комиссии за 1882-1888 годы. - СПб., 1891; ТВ. 1892, 20 октября. №42;
Остроумов Н.П. Из поездки в селение Мамаевку // ТВ. 1893. №50, 52.
3 Остроумов Н.П. Из поездки в селение Мамаевку // ТВ. 1893. №50.

224
топилганлиги х,ак;идаги хабар эълон цилинган1. Шу ер-
лик махдллий ах,оли билан сух,бат натижасида, кддимда
ушбу чул худудларда ривожланган ва бой ах,оли яшаш
жойлари булганлиги х,ак;ида ривоятлар тупланган.
Сирдарё вилоятининг бопща худудларида х,ам архео­
логик ашёлар топилган. Турли йилларда топилган барча
тасодифий ашёлар Тошкент музейига жунатилган. Энг
к;имматли ёки узига хос намуналар император археоло­
гия комиссиясига юборилиб, дастлабки урганишлардан
сунг белгиланган худудларга режалаштирилган мак;сад-
ли археологик к;азишмалар олиб боришга курсатма бе­
рилган2.
Хусусан, 1897 йилда Туркистон улкасига археологик
тадк;ик;отлар утказиш учун юборилган Н. Веселовскийга
Афросиёбда к;азиш ишларига дойр илмий изланишлар
олиб бориш билан бир к;аторда, "Император Эрмитажи-
нинг минц-камераси учун дадимий тангалар коллек-
циясини йигиш” вазифаси х,ам топширилган эди3.
Бунга к;адар хдм, аник;роги 1873 йилда Туркистонга
сафар к;илган Я. Безукладников Самарк;анддаги мах,ал-
лий ах,оли вакиллари томонидан к;азиш ишлари да-
вомида топилган бир нечта кумуш ва мис тангаларни
сотиб олганлигини к;айд этган эди4. Я. Безукладников
томонидан сотиб олинган тангалар ноёб булиб, улар
Александр Македонский ва унинг ворислари даврига
тегиш ли эканлиги аник;ланган.
Матбуотда ва архив хужжатларида кичик хдваскор-
лик к;азишмаларида кулга киритилган тасодифий то-

1 Правительственный вестник, 1887. №3; Туркестанский сборник. - Т.,


1907. Т.432.-С.22.
2УзМА, И-17-жамтарма, 1-руйхат, 1526-йигмажилд, 7-варак;.
3Туркестанский сборник. - Т., 1907. Т.433. - С.76-77.
4 Безукладников Як. Древние монеты в Русском Туркестане // Туркес­
танский сборник. - СПб., 1873. Т.83. - С.56.

225
пилмалар х,ак;идаги маълумотлар кейинчалик минтак;а-
да амалга оширилган мак;садли археологик экспедиция-
ларга сабаб булган.
XIX асрнинг 80-йиллари охири - 90-йиллари боши-
га келиб рус тадк;ик;отчиларининг Урта Осиёни архео­
логик жих,атдан урганиш х,аракатлари фаоллашади ва
салмок;ли илмий янгиликлар кулга киритилади. 1893
йил 11 декабрь ойида Туркистон археология х,аваскор-
лари тугараги (ТАХТ)нинг ташкил этилиши минтак;ада-
ги тарихий ёдгорликларни урганишда мух,им ах,амиятга
эга булди1. Уша йили император хузуридаги "Табиат-
шунослик, антропология ва этнография х,аваскорлари
жамияти”нинг Туркистон булими йигилишида Архео­
логия х,аваскорлари тугарагини ташкил этиш таклифи
куриб чик;илади. Туркистон генерал-губернатори барон
А.Б. Вревский раислигида булиб утган мажлисда
Н.П. Остроумов ва В.В. Бартольд томонидан Туркистон-
даги археологик топилмалар тугрисида эълон к;илинган
икки маърузадан сунг, Тошкентда археологик тугарак
очиш таклифи к;изгин мухркама к;илинган. 1895 йил 19
октябрда Халк; таълими вазири граф Делянов томони­
дан тугаракнинг низоми имзоланган.
Тугарак низоми 21 та параграфдан иборат булиб, унда
тугаракнинг вазифалари, фахрий раиси, аъзолик талаб-
лари, тугарак ходимларини танлаш тартиби, х,ар ойлик
бадал мивдори, тугарак бопщармасини танлаш тартиб-
лари, тугаракнинг ишлари к;аерда ва к;андай тартибда
х,ал этилиши, археологик изланишларни олиб бориш ва
топилмаларни к;аерга юбориш масаласи, тугарак маж-
лиси к;атнашчилари, к;айси шах,арларда тугарак булин-
маларини очиш, тугаракнинг газнасини сак;лаш ва ун-
дан фойдаланиш масалалари, ТАХ,Тнинг махсус белгиси
тасвири, тугарак тугатилган хрлатда унинг мулкини
’ УзМА, И-71-жамгарма, 1-руйхат, 1-йигмажилд.

226
тасарруф этиш ва низомга узгартириш киритиш тар-
тиблари каби масалалар ёритиб берилган1. Мазкур ни­
зом расман "Туркестанские ведомости" газетасида чоп
этилган2х,амда алохдца нашр этилган3.
Тугарак Туркистон улкаси тарихини археологик,
этнографик ва шаркшунослик нуктаи назаридан урга-
ниш мак;садида тузилган эди.
Тугаракнинг фахрий раиси этиб Туркистон гене-
рал-губернатори барон А.Б. Вревский сайланган. Ту­
гарак йигилиши кун тартиби унинг барча аъзоларига
бир-икки х,афта олдин жунатилган х,амда “Туркестан­
ские ведомости” газетасида мунтазам чоп этилган. Ту­
гаракнинг биринчи мажлисида овоз бериш йули билан
Н.П. Остроумов - раис )финбосари, Н.С. Лыкошин - ко-
тиб, С.А. Лидскийлар газначи сифатида танлаб олин-
ган4. Тугарак фаолиятининг биринчи йилидаёк; унинг
аъзоларининг сони 100 дан ошган. Унинг таркибига на-
фак;ат Туркистон улкаси шах,арларида яшовчилар, балки
бутун Урта Осиё ва х,атто, Санкт-Петербург ва Москвада
яшаган х,аваскорлар х,ам аъзо булиб кирган эди. Улар
орасида маъмурият вакиллари, хдрбийлар, рухрнийлар,
урта махсус укув муассасалари директорлари ва ук;итув-
чилари, археология орк;али мансабга эришишга интил-
ган амалдорлар бор эди. Археологларнинг таъкидла-
шича, улар орасида археологияни чиндан яхши курган
ва унинг ривожланишига х,исса кушган Н.П. Остроумов,
В.А. Каллаур, М.С. Андреев, Е.Т. Смирнов, Н.Г. Маллицкий,
А.А. Диваев, Н.Н. Пантусов, А.А. Семеновлар эди5.

1УзМА, И-71-жамгарма, 1-руйхат, 1 -й и таж и лд, 2-5-Bapaiyiap.


2Туркестанские ведомости. 1895. №87.
3 УзМА, И-71-жамгарма, 1-руйхат, 1-йигмажилд, 2-2 вар. орк;., 3-3 вар.
орк;., 4 -4 вар. орк;., 5-Bapaiyiap.
4Уша жойда, 7-варак,.
5Массон М.Е. Краткий очерк истории изучения Средней Азии в археоло­
гическом отношении // Труды САГУ. - Т., 1956. Вып. LXXXI. - С.10.

227
Ушбу тугарак асосан Туркистон улкасининг утмиши-
ни тарихий, археологик, этнографик х,амда шарк;шунос-
лик йуналишларда таджик; этиш учун ташкил этилган.
Туркистон археология х,аваскорлари тугараги баённо-
маларида археологияга оид куплаб тахминларга бой
хабарлар нашр этиб борилган. Ушбу хабарлар асосан
тугарак аъзолари томонидан тасодифан топилган ёки
Туркистон улкаси махдллий ах,олиси келтирган топил-
малар асосида ёзилар эди. Туркистон археология х,авас-
корлари тугараги ташкил этилгандан сунг, Туркистон
улкаси тарихи буйича материаллар туплаш жараёни ти-
зимли равишда амалга оширила бошланди.
Лекин тугарак фаолияти фак;атгина к,идирув ама-
лиёти, дала материалларини йигиш х,амда кичик цазиш
ишлари билан чекланган эди. Бу хдлат асосан тугарак
таркибида профессионал археологларнинг мавжуд
эмаслиги билан изохданар эди1. Чунки бу даврда архео­
логия йуналиши буйича х,али х,еч к;андай илмий услубий
асослар шаклланмаган эди. Тугарак аъзоларининг маъ-
рузалари, мак;олалари, хабар х,амда х,исоботлари топог­
рафия, улкаш унослик2, география3, этнография4, ли н г­
вистика каби йуналишларни х,ам к;амраб олган.
Тугарак доирасидаги илк археологик тадк;ик;отлар
Тошкент ва унинг атрофлари, шунингдек, х,озирги Цозо-
1 Ртвеладзе Э.В. Краткий очерк истории изучения археологических
памятников Средней Азии // Историко-археологический обзор Древней
Средней Азии (Рукопись хранится у автора).
2 Смирнов E.T. Древности в окрестностях города Ташкента // Протоко­
лы Туркестанского кружка лю бителей археологии (Далее - ПТКЛА). - Т.:
Типо-литография, 1896. Вып.1; Кастанье Л. Отчет о поездке в Шахрухию и
местность "Канка" // ПТКЛА. Год XVII. Вып.И. 1 апреля 1913 г. - 11 декабря
1913 г. - Т., 1913. - С.112-123.
3 Вяткин В. К исторической географии Ташкентского района // ТВ.
1900. NalOl.
4 Диваев А. Промыслы и занятия туземцев азиатского города Ташкента
//ТВ. 1901. №33.

228
гистон худудларида олиб борилган. Дастлабки архео­
логик к;идирув ва илк к;азишма ишлари Пойкент, Ахси-
кет, Афросиёб, К,анг, Шох,рухия х,амда бошк;а шах,арлар
тарихини урганиш билан боглш уш кда амалга оширил-
ган. Айник;са, Тошкент ва унинг атрофидаги жойлардан
куплаб топилмалар кулга киритилган.
Туркистон улкасининг археологик жихдтдан циммат-
ли ва бой худуд эканлигини куп бора к;айд этган В.В. Бар-
тольднинг ТАХ,Тни ташкил этилишида х,амда Урта Осиё
тарихини урганишдаги хизматлари катта булган. Гар-
чанд у бевосита к;азув ишларида к;атнашмаган булса-да,
аслида хдваскор археологлар тугарагига катта ишонч
билдириб, тугаракнинг учта асосий - тарих, археология
ва этнография илмий йуналишини белгилаб берган. Рус
комитетининг раиси сифатида Урта Осиёдаги архео­
логик изланишларнинг масъул рах,бари вазифасини ба-
жарган. Унинг илмий асарлари ва фаразлари археологик
изланишларда мух,им урин эгаллаган. У ТАХ,Т аъзолари
- Н.П. Остроумов, Н.Г. Маллицкий, Н.С. Лыкошин, А.А. Се­
менов х,амда муспщ ил тадк;ик;отчи В.Л. Вяткин билан
як;ин илмий алок;ада булган ва Урта Осиё археологияси-
га оид бир к;атор асарлар яратган1.
Туркистонда археологик тадк;ик;отлар олиб боришда
В.Л. Вяткиннинг хизматлари катта булди. У куп йиллар
давомида асосан Самарканд шах,ри ва унинг атрофида,
хусусан, Афросиёб шах,ар харобаларида изланишлар
олиб борди. Мазкур худудларни топографик лшх,атдан
чукур урганишда, шах,ардаги тарихий-архитектура ёд-

1 Бартольд В.В. Еще о Самаркандских оссуариях. Сочинения. - М.: Наука,


1966. T.IV. - С.119-123; Шу муаллиф. К вопросу об оссуариях Туркестанс­
кого края. Сочинения. - М.: Наука, 1966. T.IV. - С.154-171; Шу муаллиф. Об
охране зем ельны х участков с памятниками историческими и археологи­
ческими // Известия Российской академии наук. Серия VI. T.XI. - СПб., 1917;
(Сочинения. - М.: Наука, 1966. T.IV. - С.236-237) ва бошк,алар.

229
горликларини сак;лаш, таъмирлаш ва к;айта тиклаш
ишларида В.Л. Вяткиннинг х,иссаси катта булди1. Ай-
ник;са, тадк;ик;отчининг Мирзо Улугбек расадхонаси
жойлашган худудни цидириб топиб, унинг к;олдик;лари-
ни археологик к;азишмалар натижасида очиш борасида
олиб борган тадк;ик;отлари жуда катта илмий янгилик
булди2. Уз изланишларида В.Л. Вяткин махдллий ах,оли
вакили, археология ихлосманди Абу Сайид Махзум ёр-
дамига таянган, шунингдек, доим махдллий манбалар
маълумотларига асосланган.
ТАХ.Т баённомаларида чоп этилган илмий хабарлар-
нинг курсатишича, унинг аъзолари Тошкент худудини
х,ар томонлама урганишга алохдца эътибор к;аратиб3,
ёзма манбаларни рус тилига таржима к;илиш, махдллий
ах,оли билан сух,батлар куриш асосида Тошкент шах,ри-
нинг яцин утмиш и4, унинг пайдо булиши5, Тошкент ви-
лояти тарихий географияси6 каби масалалар буйича уз
йигилишларида маърузалар к;илинган, маколалар эъ-
лон к;илинган.
Хусусан, тугарак аъзоси Е.Т. Смирнов Тошкент вилоя-
тини археологик жих,атдан 5фганиб, Тошкент худуди ва
унинг атрофидан ок;иб ^ а д и га н катта ва кичик дарёлар
1 Шамукарамова Ф.Ш. Василий Вяткин и Самаркандская старина //
История и историки Узбекистана в XX веке. - Т.: NAVRO'Z, 2014. - С.111-124.
2 Вяткин В. Отчет о раскопках обсерватории Мирзы Улугбека в 1908 и
1909 годах // Известия Русского комитета для изучения Средней и Восточ­
ной Азии. №11, серия 2. - СПб., 1912. - С.76-93.
3Узбекистонда интеллектуал меростарихига оид манбалар (XIX-XX аср
бошлари). - Т.: Adabiyot uchqunlari, 2018. - Б.121-136.
4 Малицкий Н. К истории Ташкента под Кокандским владычеством //
Протоколы ТКЛА. Год четвертый. - Т., 1900. - С.126-137; Его же. Страница
из истории Ташкента в XVII столетии // Уша жойда. - С.138-145.
5 Диваев А. Предание о возникновении азиатского города Ташкента //
Уша жойда. - С.145-151.
6 Вяткин В.Л. Из ст. В. Вяткина. К исторической географии Ташкентско­
го района. (ТВ. 1900. № 101) // Протоколы ТКЛА. Год четвертый. - Т., 1900.
- С.156-159.

230
йулидаги ерларда жойлашган куплаб тепаликларнинг
руйхати ва археологик тавсифини ишлаб чикдан1.
1900 йилда Туркистон тугарагининг туртинчи йиги-
лишида ЕТ. Смирнов кддимги К^анг2 шах,ри харобалари-
даги бирламчи текширув натижалари, ёзма манбалар
маълумотлари асосида шах,арнинг топографик жойла-
шуви, сув таъминоти йуллари буйича маъруза к;илиб,
йигилиш иштирокчиларига узи туплаган археологик
ашёларни (шиша булаклари, сопол идишларни) такдим
этади. У катта мивдордаги шиша булаклари Ангрен ху-
дудининг барча к;адимги кургонларида х,ам учрашини
тахмин к;илган ва "манбаларнинг г у в о х л и к беришича,
шиша идишлар бу ерга бопща худудлардан олиб келин-
маган, улар махдллий ах,оли томонидан тайёрланган...,
к;адимда хитойликлар уни тайёрлаш сирини Урта Осиё-
дан урганганлар” - деган хулосага келади3.
Сопол идишлари к;олдик;ларини урганиш асосида эса
Е.Т. Смирнов уша даврдаги ах,оли турмушда ва рузгорда
сопол буюмлардан, шадар сув таъминотида сопол кувур-
лардан кенг фойдаланилганлигини аник;лаган.
Шоштепада (Тошкент вилояти, Зангиота тумани, Эр­
кин к;ишлогида) 1896 йилда к;азишмалар олиб борган
Н.П. Остроумов шахдр деворларига таянч зовурларни
урганиш асосида узун йулак ва чук;к;или аркани очишга
муваффак; булган. Сак;ланиб к;олган цурилиш к;олди1у 1 а-
ри бу ерда ер ости иншооти ва куриклаш нук;таси бул­
ган, деган тахминга асос булади4. Бу ердан сопол буюм ва
шиша парчалари, темир булаклари, х,айвон суяклари то-

1 Смирнов Е.Т. Древности в окрестностях города Ташкента... - С.9.


2Смирнов Е.Т. Развалины города Канки // ПТКЛА. Приложение к прото­
колу. - Т., 1900. №4. - С.164-184.
3Уша жойда. - Б.174.
4 Протокол заседания от 26 августа 1896 г. // ПТКЛА. Вып.1. - Т., 1896.
- С.23-26.

231
пилади, аммо шах,ар к;олдик;ларининг санаси номаълум-
лигича цолади. Туркистонда археологик тадк;ик;отлар
эндигина шаклланаётган бу даврда барча саволларга
жавоб топиш к;ийин эди, албатта. Туркистон археология
х,аваскорлари тугараги йигилишларида топилмаларга
оид долзарб масалалар буйича жуда куп бах,с ва муноза-
ралар олиб борилар1, айник;са, оссуарийлар мавзуси куп
йиллар давомида к;изик;арли бах,сларга айланган эди2.
Туркистон археология х,аваскорлари тугараги аъзола-
ри бирламчи архелогияга оид ёзма манбалар билан че-
гараланиб к;олсалар-да, уз натижалари билан Урта Осиё,
хусусан, Узбекистонда кейинги археологик тадк;ик;отлар
учун пойдевор булди. Уларнинг ишлари ва аник;лаган
топилмаларидан кейинчалик тарихчилар, археологлар,
шарцшунослар, этнологлар ва турли илмий йуналиш-
лардаги тадк;ик;отларда х,ам кенг фойдаланилди.
Археологик ёдгорликларни аник^ашда дастлаб ма-
х,аллий ах,оли тахминларига асосланган х,олда иш тут-
ган тадк;ик;отчилар кейинчалик куп йиллик археоло­
гик экспедициялар уюштиришга киришадилар. Бунда
Россиядаги императорлик археология комиссияси, Рус
археология жамиятининг Шарк; булими, 1903 йилда
ташкил кдлинган Урта ва Шарк;ий Осиёни тарихий, ар­
хеологик, лингвистик ва этнографик урганиш Комите­
та, Туркистон археология х,аваскорлари тугараги аъзо-
лари, шунингдек, айрим мустак;ил тадк;ик;отчиларнинг
изланишлари асосида куплаб илмий натижалар кулга
киритилди.

1 Остроумов Н.П. Новые данные о глиняных погребальных урнах //


ПТКЛА. Год XI. 1 января 1906 г. - 1 января 1907 г. - Т., 1906. - С.32-44.
2 Бартольд В.В. К вопросу об оссуариях Туркестанского края //
ИРКИСВА. - СПб., 1908. №8.

232
3-§. Ш арщ ы унослар ф аоли яти

Россияда шарщпунослик тадк;ик;отларининг шакл-


ланиши, хусусан, Марказий Осиё минтак;асини урганиш
империянинг хдрбий-стратегик мак;садлари билан уз-
вий боглик; х,олда бошлаиган. Зеро, Россия империяси-
нинг 1806-1812 йиллардаги Усмонийлар билан, 1804-
1813 йиллардаги Эрон билан олиб борган урушларида
х,арбий хдракатлар муваффакиятини таъминлашда ра-
к;иб мамлакат х,ак;ида тулик; маълумотга эга булиш зару-
рияти долзарб ах,амият касб этиб, Шарк; мамлакатлари
тилларини урганишга эх,тиёж кучайган эди.
Бу борада 1818 йилда Фанлар академияси Осиё му-
зейининг таъсис этилиши мз^им ах,амиятга эга булди.
Осиё музейида шарк; манбаларини йигиш, саклаш, улар-
ни тизимлаштириш ва урганиш ишлари йулга куйилди.
Унинг коллекцияларида Фанлар академиясининг ку-
тубхонаси ва архиви томонидан такдим этилган шарк;
кулёзмалари, Европада чоп этилган шарщиунослик
тадк;ик;отлари, археологик ёдгорликлар, этнография на-
муналари, ш арктангалари жамланиб борди.
Чегарадош Шарк; мамлакатларини урганиш мацса-
дида 1822 йилда хдрбий топографлар корпуси ташкил
этилди ва бу ерда офицерлар, топографлар томонидан
йул-йурикномалар, харита, йул курсаткичлар ва бопща
махсус ишланмалар тузиш, тегиш ли мамлакатларни х,ар
томонлама урганиш ишлари йулга куйилди. 1825 й и л­
да Оренбургда очилган И.И. Неплюев номли х,арбий би-
лим юртида бопща фанлар каторида араб, татар ва форс
тилларини укитиш йулга куйилди. Зеро, Осиё мамла-
катларининг нафакат х,арбий кучларини, балки уларнинг
географияси, ик;тисодиёти ва сиёсати, ах,олисининг эт­
ник таркиби, унинг урф-одатлари, дини ва бопщаларни
урганиш учун тил биладиган мутахассислар зарур эди.

233
Шу мак;садларда XIX аср бошларида Россия тапщи
ишлар вазирлиги Осиё департаментининг укув булими
ташкил топди, университетлар укув дастурига шарк;шу-
нослик буйича укув фанлари киритилди, шарщпунос-
лик булимлари, Шарк; тиллари кафедралари очилди ва
уларда кадрлар тайёрлаш йулга куйилди.
Шу тарифа шарк; тилларини биладиган х,арбий мута-
хассислар етишиб чивди. Улар асосан Бош штаб офицер-
лари сифатида х;арбий юришлардан аввал минтак;ага
"рекогносцировка” (хужум олдидан худудни ва рак;ибни
)фганиш ва маълумот туплаш ) ишларини амалга оши-
риш учун тайёрланган эди.
Шарк;ни урганишда хонликлар тарихини ёзма ман­
балар асосида ёритишга хам эътибор к;аратила бош-
ланди. 1824 йилда О.И. Сенковский томонидан Бухоро
хонлиги тарихига багишланган "Тарихи Муцимхоний”1
асари таржима к;илиниб, нашр этилди2. "Ш айбонийно-
ма”, "Бобурнома", Рашид ад-диннинг "Йилномалар туп-
лами", Абулгозихоннинг "Шажарайи турк” асарлари
чоп этилди3.
Шу тарифа Россияда университет ва илмий марказ-
ларда фаолият оли б борувчи шаркдгунос тадк;ик;отчи-
лар ва харбий тузилмаларда фаолият юритувчи шарк-
шунос офицер-мутахассислар ("амалиётчи-шарк;шунос-
лар”]дан иборат кадрлар шакллантирилди. Урта Осиёга
к;арши юришларда хар икки йуналишдаги мутахассис-
лардан унумли фойдаланилди.
Россия империясининг минтак;ада улкани эгаллаб

1 К;аранг: Мухаммед Юсуф Мунши. Мукимханская история. Пер. с тадж.,


предисл. примеч. и указатели проф. А.А. Семенова. - Т., 1956.
2 Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России. - Соч., Т.9.
-М ., 1977.-С.439.
3 Лунин Б.В. Средняя Азия в дореволюционном и советском востокове­
дении. - Т., 1965. - С.79-82.

234
олгандан кейин Туркистонда урнатилган мустамлака
бошцарув маъмуриятининг улкадаги мах,аллий ах,оли
х,амда кушни давлатлар билан муносабатларини йулга
куйишда шарк; тилларидан хабардор кадрларга эх,тиё-
жи катта эди.
Шу боис булса керак, 1897 йилда Петербурща шарк;-
шунослар жамияти ташкил этилиш и1 муносабати би­
лан тез орада унинг Тошкент булимига асос солинди.
Бундан кузланган асосий мак;сад минтакадаги халк^ар
х,амда чегарадош мамлакатларни таджик; этиш, айни
пайтда бу ерда Россия х,ак;идаги билим ва маълумотлар­
ни оммалаштиришдан иборат эди. Жамиятнинг бошща-
рув х,айъатига Н. Остроумов, С. Граменицкий, Н. Мал-
лицкий, И. Краузе, И. Ягелло, кейинчалик эса мах,аллий
вакиллардан С. Азимбоев, М. Магометов, М. Аюпов ва
М. Хужаевлар аъзо булдилар2.
Уша йили шахсан император буйруги билан Тош­
кентда ва Ашхабодда урду тили курслари ташкил эти л­
ди. 1902 йилдан улар кенгайтирилиб, урду тилидан
тапщари пушту, форс, хитой ва мах,аллий тиллар ук;и-
тилиши йулга куйилди. 1907 йилдан укув дастурига
топография, ислом хукук;и ва х,арбий разведка курслари
киритилади. Шарк; тиллари курслари офицерлар макта-
бига айлантирилиб, офицер таржимонлар тайёрлани-
ши йулга куйилади. Шарк;шунослик х,арбий курсларида
Туркистон АССР ва кушни давлатлар - Эрон, Афгонис-
тон, Хиндистон халцлари турмуши ва тили ургатилган.
Мактаб дастури жуда кенг булиб, талабалар учун лугат-
лар, грамматика буйича кулланмалар яратилган.

1 Куликова А.М. Востоковедение в российских за к о н о д а тел ьн а актах


(конец XVII в. - 1917 г.). - СПб.: Петербургское востоковедение, 1993. -
С.162.
2Лунин Б.В. Научные общества Туркестана и их прогрессивная деятель­
ность. - Т., 1962. - С.126.

235
Бу ерда хдрбийлардан таищари шарк;шунослик жами­
яти аъзолари М.С. Андреев, Н.С. Лыкошин, А.А. Семенов,
И.Д. Я гелло география, этнография, тарих каби фанлар-
дан маърузалар ук;иб турар эдилар1. Уларнинг барчаси
уз даврида шарцшунослик жамияти Тошкент булими
ёки Туркистоннинг бопща илмий жамиятлари аъзолари
булган л ар2.
Махдллий тилларни урганиш Туркистон укитувчи-
лар семинариясида х,ам йулга куйилган. 1894 йилда
этнограф М.С. Андреев мах,аллий тиллар амалиётчиси
этиб тайинланган ва форс тилидан даре бериб, узбек
тили буйича барча синфларда амалий ва назарий маш-
гулотлар олиб борган. М.С. Андреев узбек тили буйича
укув кулланмаси тайёрлаган3.
Айнан шу даврда таник;ли рус шарщпуноси С.Ф. Оль­
денбург ж онбозлик курсатиб, Тошкентда шарщиунос-
лик олий мактабини ташкил этиш масаласини кутариб
чикди. Унинг бу гояларини Н. Маллицкий ва Петербург
шаркшунослик жамиятининг Тошкент булими х,ам кул-
лаб-кувватлади. Тез орада ушбу масала уша давр расмий
матбуоти - “Туркестанские ведомости" сах,ифаларида
к;изгин мунозара мавзусига айланади. Хусусан, таник;ли
шаркшунос В.В. Бартольд бу масалага жиддий эътироз
билдириб, Тошкентда бундай вазифани бажариш учун
илмий салох,ият етишмаслигини, етарли тайёргарлик
йуклиги шароитида эса илмий шарк;шунослик талаб да-
ражасида ривожлана олмаслигини таъкидлади.
Матбуотда давом этган к;изгин мунозараларда шарк;
тиллари буйича урта махсус укув юрти очиш масаласи
1XX асрнинг дастлабки зпгтиз йиллигида Узбекистонда тарих фани (та-
рихшз^нослик очерклари). 2-к;исм. - Т.: Фан, 1994. - Б.290-291.
2 Дониёров А.Х. Очерки истории этнографической науки Узбекистана
[конецXIX в. —20—30-е годы XX в.]. Книга 2. 20-30-е годы XX в. - Т., 1996. -С.7.
3 Андреев М. Руководство для первоначального обучения сартовскому
языку в Ташкентском реальном училище. 1896 г.

236
дам кутарилди. Аммо 1905 йилда бошланган индилоб
дамда рус-япон уруши бу масалага вадтинчалик нудта
дуйди. Бундай шароитда шардшунослар жамияти фао­
лияти дам маъмурият талаби билан тухтатилди. 1909
йилда уни давом эттиришга рухсат суралди, аммо рози-
лик олинмагач, жамият 1916 йилгача норасмий иш олиб
боради.
Бу даврда Туркистон худудида бир неча шардшу-
нос олимлар фаолият олиб бордилар. Уларнинг ораси-
да В.В. Бартольд (1869-1930) алодида урин тутар эди.
В.В. Бартольд Урта Осиё, хусусан, Узбекистоннинг да-
димги ва урта асрлар тарихи, ижтимоий-идтисодий
ва маданий даётига оид датор асарлар яратган йирик
шардшунос олим эди. Унинг Туркистоннинг мугуллар
истилоси давридаги тарихи1, Орол денгизи ва Амударё-
нинг куйи одимидаги ерларнинг дадим замонлардан то
XVII асргача булган адволи2, Туркистоннинг сугорилиш
тарихи3, Улугбек ва унинг даврига4 оид унлаб асарлари
шулар жумласидандир. В.В. Бартольд даламига ман­
суб 685 та асарнинг 320 таси Туркистон тарихи, ижти­
моий-идтисодий ва маданий даёти масалаларига ба-
гишланган эди.
В.В. Бартольд ушбу асарларини яратишда Урта Осиё,
Европа кутубхоналаридан излаб топган 25 дан ортик;
тарихий кулёзма манбалардан унумли, тандидий ва
диёсий фойдаланиб, илмий муомалага киритди.
М угуллар истилоси даврида Туркистон тарихига ба-
гишланган асарида5 В.В. Бартольд минтадага мугуллар
босдини, унинг одибатларини таддид этади. Асарда

1Бартольд В.В. Сочинения. - М., 1963. Т.1. - С.755.


2Уша жойда. - М., 1965. T.3. - С.5-96.
3Уша жойда. - С.97-236.
4Уша жойда. - М., 1964. T.2. - С.5-198.
5Уша жойда. - М., 1963. Т.1. - С.755.

237
муаллиф Амир Темур салтанати ва Темурийлар суло-
ласи хукмронлиги даврида Мовароуннахр ва Хуросон-
даги ижтимоий-ицтисодий ва маданий х,аёт каби маса-
лаларга х,ам тухталади. Тадк;ик;от тарихий манбаларни
к;иёсий такдослаш ва танцидий тах^лил кдлиш асосида
яратилган эди.
В.В. Бартольд Амир Темур шахсига бах,о берар экан,
манбалар асосида уни туркий ва форсий тиллар би-
лимдони, ислом дини асосларини чукур билган, уни
куллаб-кувватлаган, шахмат уйинига уста, х,арб илми-
да бек;иёс, ажойиб боглар, мух,ташам бинолар яратган,
шах;арлар, к;ишлок;ларни обод цилган, йулларни тиклаб,
сугориш иншоотларни барпо этган бунёдкор шахе бул-
ганлигини таърифлайди.
В.В. Бартольд Амир Темурнинг набираси Мирзо Улуг­
бек х,ак;ида "Улугбек ва унинг даври" номли асар яра-
тиб, унда минтак;ада Амир Темур даври ва у барпо эт­
ган салтанат тарихи, Мирзо Улугбекнинг олиб борган
сиёсати, илмий фаолиятига эътибор к;аратади. У илмий
тадк;ик;от ишларини олиб бориш билан бир вак;тда Тош­
кент, Самарканд ва Шах;рисабздаги тарихий обидаларни
курикдаш ва тиклаш ишлари билан х,ам шугулланади.
В.В. Бартольд 1895 йилнинг октябрь ойида асос солин-
ган "Туркистон археология х,аваскорлари тугараги''нинг
ташаббускорларидан бири булиб, унинг Низомини иш-
лабчик;ишда фаол иштирокэтади. Тугарак аъзоларининг
сони тез орада 100 дан ортиб кетади. Бирок, тугарак маб-
лаг билан таъминланмас эди. Шундай булса-да, тез орада
В.В. Бартольд рах,барлигидаги ушбу тугарак тарихчи ва
археологларнинг илмий марказига айланди1.

1 Лунин Б.В. Из истории русского востоковедения и археологии в Тур­


кестане. Туркестанский кружок лю би телей археологии (1895-1917 гг.). -
Т., 1955.

238
Бу даврда фаолият олиб борган рус шарщиуносла-
ридан бири П.И. Лерх узининг илмий к;изик;ишлари
доираси жуда кенглиги билан ажралиб турган. У турли
халк;ларнинг тилш унослик масалалари, энг к;адимги
давр архелогияси ва Шарк; тангашунослиги билан к;и-
зик;к;ан, археология, тилшунослик, тангашунослик, эт-
нографияга оид куплаб маълумотлар туплаган, антик;а
буюмларни сотиб олган1.
Россия шарк;шунослик институти архивида П.И. Лерх-
нинг Урта Осиё халк;лари тарихи, фалсафаси, этногра-
фиясига оид к;иск;а к;ораламалари, мак;олалари, Туркис-
тондаги сафари х,ак;идаги кундалик дафтарлари2, йул-
лар, к;алъалар чизмалари, хариталар, масжид ва к;абр-
тошлардаги ёзувлар (араб ва форс тилидан рус тилига
угирилган кулёзма ёзувлар)3, Бухоронинг рангли хари-
таси4 сацланиб к;олган.
П.И. Лерх 1858-1859 йилларда Бухоро ва Хивага Иг­
натьев рах,барлигида уюштирилган экспедиция тарки-
бида иштирок этади. Сафар давомида Осиё музейи учун
30 дан ортик; Шарк; кулёзмаларини кулга киритади.
1871 йилда П.И. Лерх шарк;шунос А.Л. Кун томонидан
йигилган ва Туркистон генерал-губернатори К.П. Кауф­
ман томонидан Петербург Халк; (Публичная) кутубхо-
насигахдця этилган 97 та шарк; кулёзмасини тавсифлаб
беради5.
1867 йилда П.И. Лерх Сирдарё буйида энг кдцимги
шах,арлардан бири - Янгикент к;олдик;ларини таджик;
этади. Туркистон, Утрор, Сайрам каби кдцимги шах,ар-

1Архив ИВР РАН, Ф.36, on. 1, ед. хр. 2, 22 л.


2Уша жойда, ед. хр. 8, 94 л,
3Уша жойда, ед. хр. 10,16 л.
4Архив ИВР РАН, Ф.36, on. 1, ед. хр. 17,40 карт и табл.
5 Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и в России. - СПб.,
1911. - С.222-223.

239
ларни урганади ва уларни тавсифлаб беради. Шу асосда
унинг 1867 йилда Туркистон улкасига археологик са-
фарга оид тадк;ик;оти юзага келади. Асар рус ва француз
тилларида чоп этилади1.
К^адимги ва ноёб осори-атицаларга к;изик;к;ан
П.И. Лерх Туркистонда археологик ёдгорликлар, Шарк;
кулёзмалари ва тангаларини туплаб урганган ва улар­
ни Осиё музейи, император Эрмитажи ва Археология
жамиятига топширган2. Улар орасида 3 метр узунлик-
даги Бухоро амирининг турли давлат лавозимларига
тайинлаш тугрисидаги ёрлиги (форсча кулёзма), 2,5
метр узунликдаги вак;ф ёрлик;лари (эски узбек ёзувида-
ги туркий кулёзм а); Бухорхудот давридаги номаълум
муаллифнинг Бухоро тарихига оид асаридан парчалар
(форсча кулёзм а), Жук;и-сан-к;алъага асос солиниши
тарихига оид узбекча кулёзма, масжид ёки мадрасалар
деворларидаги араб ёзувларининг фотосуратлари, 77
см узунликдаги яхши сак;ланмаган, аммо цайта тиклан-
ган А бу Муслим х,аракати тарихига дойр арабча к улёз­
ма х,ам булган3.
Уз изланишлари асосида П.И. Лерх Рус археология
жамияти йигилишларида Урта Осиё халцлари тарихи ва
маданияти билан боглик; мавзуларда тилшунослик, хро­
нология, этнография, тангашунослик йуналишларида
тез-тез маърузалар ук;иб турган.
П.И. Лерх 1876 йилда Санкт-Петербургда утказил-
ган шарк;шуносларнинг III халк;аро съездида кургаз-
ма ташкил этилишига катта х,исса кушган, юборилган
буюмларни руйхатга олиб, жойлаштирган, уларнинг

1Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 году.


- СПб., 1870.
2 Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и в России. - СПб.,
1911. - С.222-223.
3Архив ИВР РАН, Ф.36. on. 1, ед. хр. 16, 8 л.

240
сак;ланишига масъулият билан ёндашиб, чет эл медмон-
лари учун кургазма буюмлари х^к;ида тулик; маълумот
берган, съезддан кейин эса, уш бу ноёб буюмларни урга-
ниб таджик; к;илган. Съездда "Бухорхудотлар тангалари"
("М онеты бухархудатов") номли йирик асарини илмий
жамоатчиликка таништирган1. У шарк;шунос В.В. Гри­
горьев билан булган ёзишмаларида Урта Осиё танга-
шунослиги масалаларига алох,ида эътибор царатган2.
1873 йилда Рус география жамияти топшириги би­
лан П.И. Лерх Хива худудини босиб олиниши жараёнида
кулга киритилиши кузда тутилган ёдгорликлар руй-
хатини тузади. Ушбу йурик;номада ёзма, археологик,
нумизматик, эпиграфик ва этнографик ёдгорликлар-
га эътибор к;аратиш назарда тутилган эди. Шу асосда
П.И. Лерх 1873 йилда Хива ва Хоразмнинг умумийлаш-
тирилган тарихий-географик очеркларини яратган.
Бу даврда Туркистонда фаолият олиб борган шарк;-
шунослардан яна бири Н. Остроумов эди. У Крзондаги
диний академиянинг миссионерлик факультети бити-
рувчиси сифатида ислом дини ва тарихи х,амда шарк;
тилларидан яхши хабардор мутахассис сифатида Тур-
кистонга халк; таълими инспектори лавозимига ишга
таклиф цилинган эди. Н. Остроумов уз фаолияти даво­
мида Тошкентдаги рус таълим бопщармаси ва муассаса-
ларида рах,бар лавозимларда фаолият юритган. У Тур-
кистондаги рус ва анъанавий таълим тизимига дойр
к;атор мак;олалар чоп этган.
1883-1917 йиллар давомида узбек тилида чоп эти-
ладиган расмий газета - "Туркистон вилоятининг газе-
ти"нинг мухдррири сифатида фаолият юритган Н. Ост­
роумов нафак;ат рус олимлари, балки махдллий зиёли-
1Лерх П.И. Монеты бухар-худатов // Труды Восточного отделения Русс­
кого Археологического общества. T.XVIII. - СПб., 1876.
2Архив ИВР РАН, Ф.36. on. 1, ед. хр. 11, 23 л.

241
лар билан х,ам як;индан мулок;отда булиб, улкадаги ил-
мий-маданий ва таълим жараёнларидан яхши хабардор
булган.
Н. Остроумовнинг шарщпунос сифатидаги фаолияти
бир неча йуналишларда намоён булган. Шарк; тиллари,
хусусан, араб, форс тилларини, мах,аллий ах,оли сузла-
шадиган узбек, к;озок; тилларини, айник;са, узбек адабий
тили ва шеваларини х;ам яхши эгаллаганлиги боис халк;
огзаки ижодига жуда куп мурожаат кдлган, халк; мак;ол-
лари, эртаклари, ривоятларини жамлаб, чоп этган1.
Н. Остроумовнинг "сарт” атамаси масаласидаги к;а-
рашлари уз даврида катта эътирозларга сабаб булди
ва х,анузгача давом этмокда. Унинг "узбеклар ва то-
жиклар аралашуви натижасида "сарт” деган алох,ида
халк; шаклланган", "сарт тилини узбек тилидан, сарт-
ларни узбеклардан ажратиш керак", деган мазмундаги
асоссиз фикрлари х,ак;ли равишда уз замондошлари, ху­
сусан, мах,аллий зиёлилар томонидан кескин танк;идга
учради.
Н. Остроумов фаолиятининг яна бир йуналиши тар-
жимонлик ва ноширликда намоён булган. У А.С. Пуш­
кин, Л.Н. Толстой каби рус адабиёти намояндалари асар-
ларини узбек тилига таржима к;илишга муваффак; бул­
ган. Шунингдек, Н. Остроумов "Темур тузуклари”нинг
француз олими Лянгле томонидан таржима к;илинган
нашрини 1787 йилда биринчи марта рус тилига тар­
жима к;илиб, Крзонда нашр эттиради. Махдллий шоир-
лардан Таваллонинг "Равнак; ал-ислом", Мук;имийнинг
шеърларидан тузилган "Девон", Махтумкулининг газал-
лари тупламларини чоп эттиради. "Туркистон вилояти­
нинг газети” сах,ифаларида мах,аллий зиёлилар ижодла-
ридан намуналар бериб боради.
1 Остроумов Н.П. Сарты. Этнографические материалы. - Т.: Типо-лито­
графия торгового дома "Ф. и Г. Бр. Каменские", 1896. - С.274.

242
Н. Остроумов фаолиятида Археология хдваскорлари
Туркистон тугараги алох,ида урин тутади. У тугарак-
нинг асосчиларидан бири эди. Куп йиллар давомида
бевосита унга рах,барлик к;илиб, тугарак фаолиятининг
изчил олиб борилишига уз х;иссасини кушиб келди. Шу
билан бирга, Рус география жамияти Туркистон булими,
К^озон император университети цошидаги археология,
тарих ва этнография жамияти, Рус археология жамияти,
император археология комиссияси, Оренбург архив и л­
мий комиссияси ва бир датор бовща жамоат ташкилот-
ларининг фаол аъзоси сифатида фаолият юритган.
Н. Остроумов ижодининг яна бир асосий йуналиши
ислом тарихи ва исломшунослик тадщщотларида1 на-
моён булади. Бу масалада у узи тугатган мутахассислик,
яъни исломга к;арши миссионерлик гояларидан х,еч к;а-
чон воз кеча олмаганлиги унинг асарларида х;ам, улка-
даги анъанавий таълим тизими х,амда расмий диний
сиёсатни белгилаш масалаларида билдирган к;арашла-
рида х,ам як;к;ол намоён булган.
Н. Остроумовнинг миссионер сифатидаги мак;сади
минтакдца "Россия империясига содик;, христианлик-
ни ва рус турмуш тарзини осонрок; к;абул к;иладиган
ах,олини шакллантириш” эди. Н. Остроумов томонидан
Британия библия жамияти топшириги билан христиан
динининг туртта "Хушхабар” китобларини узбек тилига
угириб, чоп эттирилганлиги уни миссионерлик гоялари
х,еч к;ачон тарк этмаганлигига як;к;ол далил эди.
1 "Мухаммеданский пост в месяц Рамазан” [1877); "Историческое и сов­
ременное значение христианских миссий среди мусульман" [1894); "Мир
ислама в прошлом и настоящем" (1912); "Исламоведение. Введение в курс
исламоведеиия" [- Т., 1914); "Исламоведение. (Догматы Корана)” ( - М.,
1916); "Аравия - колы бель ислама" (1910), переиздана: "Академия фунда­
ментальных исследований: история”, 2007 год, издательство ЛКИ; "Коран;
описание внешнего вида и история текста” (1912); "Вероучение Корана"
(- М., 1915); "Шариат" ( - Т., 1912).

243
Бу гоялар унинг исломшуносликка оид тадк;ик;отла-
рида х,ам уз аксини топган эди. Н. Остроумовнинг ислом-
шунослик буйича асарлари айнан миссионерлик нук;таи
назаридан ёндашилганлиги туфайли уз вак;тида шарк;-
шунос олим В.В. Бартольд томонидан х,ам кескин тан-
к;идга учраган эди1.
Туркистонда унинг тарихи, маданияти, ижтимоий
хдёти, ахрлиси, урф-одатларини урганган шаркдгунос
тадк;ик;отчилар сафи анча кенг эди. Улар орасида Н.И. Ве­
селовский, В.П. Наливкин, А.Л. Кун каби яна унлаб му-
тахассислар, Н.С. Лыкошин, Д.Н. Логофет, Н.А. Маев каби
х,арбий ва мансабдор шахслар томонидан яратилган
тадк;ик;отлар Туркистон халк;лари тарихи, этнография-
си, археологияси ва ижтимоий тарихига оид куплаб
тарихий маълумотлар ва фактларни сак;лаб кдлишда
мух,им роль уйнади.
Хусусан, Самарканд х,арбий губернатори Н.С. Лы ко­
шин улкадаги фаолияти давомида уз устида ишлаган ва
шарк; тилини узлаштириб, Урта Осиё тарихига оид энг
мух,им манбалардан бири Мухдммад Наршахийнинг "Бу­
хоро тарихи" асарини В.В. Бартольд тахрири остида рус
тилига угиришга муваффак; булган2.
Шундай тадкик;отчилардан яна бири Тошкент шах,ар
бошк;армаси бош лиги ва "Туркестанские ведомости”
газетаси бош мух;аррири Н.Г. Маллицкий булиб, у араб,
форс ва тожик тилларини яхши узлаштирган х,амда
"Тошкент мах,аллалари ва мавзелари"3, "Тошкент (тари-

1 К,аранг: Записки Восточного отделения Русского археологического


общества. - СПб., 1910. - С.81.
2 Мух,аммад Наршахи. История Бухары (перевел с персидского Н. Лы ко­
шин) под редакцией В.В. Бартольда. - Т., 1897. - С.6.
3 Маллицкий Н.Г. Ташкентские махалля ва мауза. - Т.: Восточный фа­
культет Средне-Азиатского Гос. Университета, 1927.

244
хий очерк)”1 номли тарихий асарларини ёзиб к;олдир-
ган.
Шарк;шуносликнинг яна бир йуналиши лугатлар ва
тилларни ук;итиш буйича кулланмалар яратиш х,амда
шарк; тилларини ук;итишда намоён булди. Хусусан,
М.С. Андреев томонидан узбек тили буйича укув куллан-
маси2, В.П. Наливкин тайёрлаган узбек-рус, рус-узбек,
узбек-форс, форс-узбек лугатлари, узбек тили грамма-
тикаси буйича кулланмалар шулар жумласидан эдия.
Улка тарихига оид мух,им изланишлар ва уларнинг на-
тижалари Туркистон хдваскор археологлари йигилиш-
ларида к;изгин мух,окама к;илиниб, махдллий нашрларда
мунтазам эълон кдлиб борилар, улар асосида шарк;шу-
нослик курслари ва ук;итувчилар семинариясида, х,ар-
бий билим юртларида маърузалар олиб борилар эди.
Улка тарихи, моддий маданияти ва ижтимоий тари­
хини урганишда археолог ва шарк;шунослар фаолияти-
даги уйгунлик Туркистон шарщцунослик мактабининг
узига хос мух,им хусусиятларидан бири эди.

4-§. Элшунослик (этнография)


тадк;ик;отлари
Марказий Осиё худудида яшаган халк;ларнинг тари­
хи, этник таркиби, урф-одатлари ва хужалиги х,ак;ида
мах,аллий ва хорижий (хусусан, хитой тилидаги) тари­
хий манбаларда куплаб маълумотлар сак;ланиб дол­
ган. XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларида рус
тадк;ик;отчиларининг х,ам минтак;ада яшаган халк;лар
1 Маллицкий Н.Г. Ташкент (Исторический очерк) // Известия Ташкент­
ской городской думы, 1915. №1. - С.10-21; №2. - С.76-91.
2Андреев М. Руководство для первоначального обучения сартовскому
языку в Ташкентском реальном училище. 1896 г.
3 Наливкин В.П. Русско-персидский словарь общ еупотребительных
слов по наречиям Туркестанского края. - Т.: тип. Имп. ун-та, 1889.

245
турмуш тарзи, этник циёфаси, тузилиши, анъанавий ху-
жалик фаолияти, моддий ва маънавий маданиятига оид
маълумотларни жамлаган унлаб асарлари чоп этилди.
Улка худуди Россия империяси томонидан забт этил-
гандан кейинги дастлабки 10 йилликдаёк^ аникроги
1870-йилларда рус тадк;ик;отчилари томонидан Самар­
канд, Бухоро, Хива буйича уюштирилган илк илмий экс-
педициялар жараёнида х,арбий шарк;шунослар, географ-
лар, тарихчи ва тилшунослар томонидан олиб борилган
изланишларда махдллий ах,оли х,аёти, турмуш мадания-
ти ва анъаналарига оид маълумотлар урганилди.
А. Федченко, В. Радлов, А. Гребенкин, А. Хорошхин,
кейинчалик А.А. Диваев, М. Гаврилов, Г. Андреев, М. Ф е­
доровский каби муаллифларнинг асарларида минтаца-
да яшовчи турли халцлар турмуш тарзи ва маданияти
масалаларига алох,ида эътибор к;аратилганлигини куза-
тиш мумкин.
1895 йили Тошкентда Археология х,аваскорлари Тур­
кистон тугарагининг ташкил этилиши натижасида узбек
халк^ининг этнографиясига багишланган материаллар
йигиш масаласига алох,ида эътибор к;аратила бошланди.
Сатторхон Абдулгаффоров, Мирзо Барот, М улла Касимов,
Мух,аммад Вафо, Г. Арандренко, Л.С. Берг, В.Л. Вяткин,
М.Ф. Гаврилов, А.А. Диваев, И.И. Ибрах,имов, А.В. Каул-
барс, П.Е. Кузнецов, Д.Н. Логофет, Н.А. Маев, А.Е. Снесарев,
М.С. Андреев, А.А. Семенов, Н. Петровский, А.П. Шишов,
В.Н. Наливкин, Н.П. Маллицкий каби муаллифларнинг
асарларида узбек халк;ининг этник тарихи, ижтимоий-
ицтисодий х,аёти, анъанавий турмуш тарзи ва маданияти
билан боглик; илк маълумотлар уз аксини топди.
Юк;орида номлари к;айд цилинган тадк;ик;отчилар то­
монидан турли йилларда ва турли мак;садларда йигил-
ган этнографик материаллар, гарчи уларда айрим чал-

246
кашликлар ва юзаки талк;инлар учраб турса-да, уша
даврда Туркистон халк;ларининг этник х,олати, турмуш
тарзи ва анъаналари, халк; огзаки ижоди, тарихи, хужа-
лик машгулотлари, урф-одат ва маросимлари х,ак;ида
мух,им маълумотлар базасини шакллантиришга муно-
сиб х,исса булди.
Бу даврда этнографик маълумотларни туплашда
таник^ли шарщпунос А. Диваев фаолияти х,ам алох,ида
уринга эга. Абубакр Диваев 1876 йилдан бошлаб Тур­
кистон генерал-губернаторлигида таржимон ва махсус
амалдор вазифаларини бажариш билан бирга мах,аллий
халцлар этнографиясига жуда катта к;изик;иш билан к;а-
раган. У Чимкент, Еттисув, Сирдарё ва Тошкент вилоят-
ларида илмий сафарлар уюштириб, халк; ижоди намуна-
ларини туплаш ва уша даврдаги статистик тупламлар ва
даврий нашрларда чоп этиб боришга муваффак; булган.
Тошкент вилоятида узбек уруглари шажарасини топиб,
унинг батафсил руйхатини нашр к;илган.
XX аср бошларига келиб А. Семёнов, А. Снесарев,
Н.Ф. Ситняковский, Д.Н. Логофет, С. Неустроев каби тад-
к;ик;отчилар асарларида дам минтак;ада яшовчи мах,ал-
лий ахдлининг XX аср бошларидаги этник таркибига
оид купгина маълумотлар урин олган.
Н.Ф. Ситняковский х,озирги Узбекистон ва Тожикис-
тоннинг жанубий худудларида яшовчи кунгиротлар ге-
неологияси х,ак;ида махсус тадк;ик;от олиб бориб, кунги-
ротларнинг янада майда уругларга (генеонимларга) бу-
линишини бир тизимга солган хдлда тавсифлаб берган.
Улканинг барча худудларида, хусусан, Тошкент атроф-
лари, Фаргона водийси, Самарканд, Бухоро, Хивада олиб
борилган тадк;и^отларда узбеклар, к;орак;алпок;лар, оз
сонли халк;лар этнографиясига оид маълумотлар тупла-
ниб борган.

247
Россия тарихшунослигида Марказий Осиё ахдлиси
этник таркибини урганишга оид дастлабки маълумот­
лар минтакдга жунатилган элчилик миссиялари, х,ар-
бий экспедициялар фаолияти давомида аник;ланган ва
уларнинг сафарнома ва кундаликларида уз аксини топ­
тан.
Хусусан, 1820 йилда Бухорога Россия миссияси тар-
кибида ташриф буюрган Е. Мейендорф узининг шахсий
кузатувларига асосланган хдлда минтаца ах,олиси х,ак;и-
да х;ам маълумот бериб, бу даврда Бухоро амирлигида 2
миллион 478 минг ах,оли яшашини, шундан 1,5 милли-
онини узбеклар ташкил цилишини к,айд этган.1
Н. Ханыков эса, уз асарида Бухоро амирлигидаги у з­
беклар уруг ва гурухдарга булинишини к;айд этиб, "На-
сабномайи-узбакия" асари асосида узбек уруглари ва
уларнинг гурух,лари, хусусан, мангитлар (тук; мангит, ок;
мангит, к;ора мангит), минг, юз, к;ирц, унг, унгачит, жа-
лойир, сарой, кунгирот, уйгур, агир, ябу кабилар руйха-
тини келтирган. Шуни таъкидлаш жоизки, ушбу руйхат
тах,лили унинг анча ил гари, яъни ушбу уруглар катта к,а-
била иттифок;ига кирган даврда тузилганлигидан дало-
лат беради. Муаллиф Бухоро амирлигидаги энг нуфузли
узбек уруглари мангитлар эканлигини, хукмрон сулола-
лар х,ам ушбу тук; мангитлар орасидан келиб чик;к;анли-
гини цайд этади2.
1841-1842 йилларда Бухоро ва Самарк;андга келган
А. Леман махдллий ах,олининг узбек, эроний, тожик,
нугай, яхудий, х,инд каби гурух^лари борлигига гувох,
булди. А. Леманнинг вафотидан сунг нашр этилган кун­
даликларида унинг Бухорога уюштирилган саёхдт таф-
силотлари, Бухоро х,ак;идаги к;изик;арли маълумотлар,
1 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Петербург. - М., 1975. -
С.106.
2Ханыков Н.В. Описание Бухарского ханства. - СПб., 1843. - С.58-64.

248
унинг тарихи, ахдлиси, Самарканд, Зарафшон водийси­
нинг узига хос жихдтлари уз аксини топган эди.1
1858 йилда Н. Игнатьев бошчилигида Хива ва Бухо­
рога юборилган йирик дипломатик миссия к;атнашчи-
ларидан Н. Залесов, Е. Килевейн, А. Бутаков, П. Лерх к;а-
ламига мансуб асарлар ва мацолаларда х,ам этнографик
маълумотлар келтирилган. Шу уринда М. Галкиннинг
Урта Осиё ва Оренбург улкасига оид тарихий ва этногра­
фик материаллари ди щ атга сазовордир.2
Зарафшон водийси этник тавсифи борасида х,ам талай-
гина маълумотлар тупланган булиб, уларни икки к;исмга
булиш мумкин. Биринчи гурух,га минтак;ани як;индан
биладиган, бу ерга келиб ишлаган амалдор ва олимлар
(Л. Соболев, А. Гребенкин, В. Радлов, А. Федченко, Г. Арен-
даренко ва бопщ.) асарлари, иккинчи гурух,га эса, икки-
ламчи манбалардан фойдаланган муаллифлар асарлари-
ни киритиш мумкин. Шубхдсиз, биринчи гурух,га мансуб
адабиётлар ахдмиятли ва к;имматлирокдир.
Зарафшон водийсининг туркий ти лли ах,олиси х,ак;ида
дастлаб Н. Ханыков, ва ундан кейин эса капитан А. Гре­
бенкин (1840-1888) ва тилшунос В. Радлов (1837-1918)
анча батафсилрок; маълумотлар берганлар. Жумладан,
Урта Зарафшонда жойлашган Самарканд вох,асига кел­
ган В. Радлов туркий тилли ах,оли, уларнинг жойлашу-
ви ва маиший хдёти борасида эътиборга молик маълу-
мотларни ёзиб к;олдирган3. Унинг кузатувларига кура,
минтак;адаги туркий халк;ларнинг асосий купчилигини
узбеклар ташкил этган.
1 Alexander Lehman’s, Reise nach Buchara und Samarkand in den jahren
1841 und 1842. - Sankt-Petersburg, 1852. - P.162.
2Этнографические и исторические материалы по Средней Азии и Орен­
бургскому краю" [ - СПб., 1868).
3 Радлов В.В. Средняя Зерафшанская долина // Записки Император­
ского Русского географического общества по отделению этнографии. T.6.
1880.

249
1860 йилларнинг охирида Самарканд вилоятига таш­
риф буюрган географ А. Федченко ахрлини этнографик
жих,атдан таджик; этиб, узбек, тожик, тогли тожик - гал-
ча, яхудий, араб, х,инд, лули, эрони ва бошк;а тоифаларга
булган. Муаллиф мах,аллий ах,олига нисбатан куллани-
ладиган "сарт" сузи х,еч к;андай сиёсий, этнографик ёки
антропологик маънони англатмаслигини таъкидлаган1.
Минтак;ада 1860-йилларнинг охирида иш олиб бор­
ган рассом В. Верещагин к;аламига мансуб тасвирларда
Зарафшон водийсида яшовчи тожик, узбек, к;озок;, яху-
дий, араб, эрони, лули, х,инд, афгонлар уз аксини топган2.
1870-йилларда империянинг Зарафшон округи маъ-
мурияти Самарканд уезди к;ишлок; ахрлиси х,ак;идаги
статистик маълумотларни йигиш мак;садида Д. Гребен­
кин, А.П. Хорошхин, Ш.Ш. Сыртланов, П. Крамп, Н. Да-
гелев, И.А. Александров, М.Ш. Султанов, П.Е. Шинцберг,
Кулчанов, Хошаев ва бошкдлар иштирокида тузилган
комиссия томонидан ах,олининг ижтимоий табак;ала-
ри, насл-насаби ва этник мансублиги буйича тупланган
руйхатда3 Зарафшон округининг асосий ах,олиси уз-
беклар эканлиги, кейинги уринда эса тожиклар туриши
к;айд этилган.
Комиссия аникдаган материалларда узбекларнинг
92 уругга булиниши, Зарафшон водийсида минг, турк,
найман, юз, туёк;ли, хитой, сарой, к;ипчок„ жалойир,

1Федченко А.П. Путешествие в Туркестан. - М., 1950. - С.65-66.


2 Прищепова ВА. Иллюстративные коллекции по народам Централь­
ной Азии второй половины XIX - начала XX века в собраниях Кунсткамеры.
-СПб.: Наука, 2011.-С.36.
3 Маликов А.М. Этническая классификация тюркоязычного населения
долины Среднего Зерафшана в официальных дискурсах (вторая половина
XIX - начало XX вв.) // Эволюция института власти в древней, средневеко­
вой и новой истории Казахстана и сопредельных государств. Материалы
международной научно-теоретической конференции. - Алматы: Институт
истории и этнологии, 2016. - С.217-227.

250
дурмон, мангит, кераид, кунгирот, керачи, к;ирк„ чуют,
кенагас, к;ирк;-юз, к;иёт, утарчи ва бошк;а уруглар яша-
ши к;айд этилган. Уларнинг бир к;исми сон жих,ати-
дан куп ва "кучли" уруглар сифатида, бопщалари эса
"майда” уруглар эканлиги к;айд этилган. Руйхатда
к;орак;алпок;лар, туркманлар, киргизлар (к;озок;лар -
А. Маликов) алох;ида тилга олинган.
Уз хизмат вазифаларини бажариш чогида Туркистон
халк;ларининг урф-одатлари, турмуши ва анъаналари
билан муфассал танишиш имкониятига эга булган офи­
цер А.Д. Гребенкин Самарканд вилояти узбеклари х,ак;и-
да нашр эттирган уз хотираларида уларнинг хркалиги
ва турмуши, моддий маданияти, никох, алок;аларини
ёритган1. Унинг маълумотларига к}фа, узбекларнинг
нисбатан куп сонли гурух,ларига мангит, ципчок;, к;тай,
найман, минг, к;унгирот, сарой ва боищалар кирган. Х,ар
бир к;абилада "бек зоти" деб аталган имтиёзли гурух,
мавжуд булган. Масалан, туёк;лиларда - гурач, минглар-
да - тугали, к;тайларда - утарчилар бек саналган. Мин-
так;ада доимий равишда ярим к я м а н ч и ах,оли гурух,ла-
рининг бошк;а ерларга к^и ш лари , яъни бошк;а вилоят-
ларга миграцияси руй бериб турган, аммо улар маълум
муддатдан сунг узларининг аввалги жойларига к;айтиб
келганлар.
А.Д. Гребенкин уз асарларида Зарафшон вох,асида-
ги тожикларни урганади ва уларнинг узбеклар билан
алокдарини тах^ил к;илади2.
1 Гребенкин А.Д. Узбеки // Сборник "Русский Туркестан”. - М., 1872.
Вып.II.
2 Гребенкин А.Д. Этнографический очерк Заравшанского округа. ТВ.
№41, 1871; Он же: Таджики// Русский Туркестан: Выпуск второй. Статьи
по этнографии, технике, сельскому хозяйству и естественной истории - М.,
1872. - С.1-50; Он же: Ремесленная деятельность таджиков Заравшанского
округа // Материалы для статистики Туркестанского края, 2 ( - СПб., 1873].
- С.511-516.

251
А.П. Хорошхин (1841-1875) Урта Осиёга истилочилик
юришлари иштирокчиси, этнограф ва ёзувчи булиб, тур­
кий тилларни мукаммал билган. У Бухорога 1868 йилда
уюштирилган х,арбий экспедицияда к;атнашган, кейин-
чалик илмий мацсадларда Туркистоннинг боцща худуд-
ларини х,ам кезиб чикдан. А.П. Хорошхиннинг Зарафшон
водийси узбекларига багишланган тадк;ик;отларида ах,о-
лининг уруг-к;абилавий таркиби, анъаналари ва ижти-
моий-ик;тисодий ривожланиши масалалари ёритилган.
А.П. Хорошхин узининг Туркистон улкасининг топог-
рафияси, этнографияси ва статитикасига багишланган
асарида1узбеклар, тожиклар, к;орак;алпо1у 1ар, эронилар,
мазанг (лули )лар , хужалар, туркманлар х,ак;ида м аълу­
мотлар келтириб, узбеклар ва тожикларни минтак;а-
нинг "туб ах,олиси” сифатида к;айд этган, узбеклар сони-
нинг купрок; эканлигини таъкидлаган.
Унинг к;айд этишича, тахминан 20 минг киши яшай-
диган Самарк;андда узбек ва тожиклардан таищари,
минтак;авий rypyx^iap - Тошкент, Кук;он, Кашгар, Ху-
жанд, Бухоро, Ургут ва боцща худудлардан куч и б келган
ах,оли х,ам яшаган. Каттакургонда узбеклар, тожиклар,
х,индлар ва яхудийлар истик;омат цилганлар. Пайшанба-
да узбек, тожик ва руслар яшаганлар. Каттакургоннинг
жанубий к;исмини ярим к я м а н ч и узбеклар эгаллаган-
лар. Узбеклар 92 уруг булиб, улар орасида утрок;, куч-
манчи ва ярим кучманчи ах,оли бор эди.
1870 йилларнинг бошларида Самарканд уездида
утказилган ах,олини руйхатга олиш чогида Зарафшон
округи бошлиги лавозимида фаолият юритган Л.Н. Со-
болевнинг асарида худуднинг табиий шароитлари, маъ-
мурий булиниши тасвирланиб, сувдан фойдаланиш ва

1 Хорошхин А.П. Народы Средней Азии // Материалы для статистики


Туркестанского края. Ежегодник. - СПб., 1874. Вып.З. - С.325-324.

252
сувни тадсимлаш тартиблари, ах,оли сони, цишлокдар
ва улардаги ахдлининг этник таркиби х,ак;идаги м аълу­
мотлар келтирилган. Л.Н. Соболев Урта Осиёнинг рус-
лар "к;иргизлар” деб атайдиган ах;оли аслида к;озо1у т р
эканлигини таъкидлаган1.
1874-1889 йилларда Самарканд вилоятида турли
маъмурий лавозимларда ишлаган Г. Арендаренконинг
асарларида х,ам минтак;а ах,олиси х,ак;ида мух,им этногра­
фик маълумотлар келтирилган2.
1879 йилда Москва табиатшунослик, антропология
ва этнография хдваскорлари жамияти томонидан таш­
кил к;илинган Антропология кургазмасида Россия импе-
риясининг боища худудлари ахдлиси маданияти билан
бир к;аторда, узбекларнинг маданиятига оид материал-
лар х,ам таедим этилган. Самарканд хдрбий-халк; боища-
руви амалдори М.М. Вирский Самарканд ахдлисининг
мотам маросимларига оид маърузаларида туй удумлари
ва бопщалар х,ак;идаги маълумотларни келтиради3.
Харбий шарцшунос ва этнограф М.И. Венюковнинг
(1832-1901) XIX асрнинг иккинчи ярмида Урта Осиё
икки дарё оралигидаги этник вазиятга оид маълу-
мотлари эътиборга лойик;. 1876 йилда Туркистон ул-
касининг шарк;шунослар учинчи халк;аро конгресси-
да иштироки буйича кумита улкада яшайдиган ах,оли
типлари х,ак;идаги альбомни тузишга к;арор к;илади. Шу
1Соболев Л.Н. Географические и статистические сведения о Зерафшан-
ском округе с приложением списка населенных мест округа // Записки им­
ператорского русского географического общества по отделению статисти­
ки. Т.4. - СПб., 1874. - С.134-151.
2 Арендаренко Г.А. Каратегин (по расспросным сведениям). Военный
сборник, 5 (1878); Шу муаллиф. Дарваз и Каратегин (этнографический
очерк Г.А. Арендаренко); Уша ерда. 11-12 (1883); Шу муаллиф. В горах Дар-
ваза и Каратегина. Восточное обозрение, 23, 29 (1883).
3 Вирский М.М. Об устройстве сартовской могилы и похоронных об­
рядах туземцев Самарканда. Антропологическая выставка 1879 г., T.HI. -
С.146-147.

253
муносабат билан фотограф В.Ф. Козловскийга тожик,
ягноб, узбек, афгон, лули, яхудий ва сиёхдушларнинг
портретини ишлаш топширилади1.
Самарканд вилояти худудидаги этник гурух,ларни
руйхатга олиш натижалари айрим ноаник; ва зиддиятли
х,олатларни курсатса-да, аммо шуниси аник;ки, узбеклар
сонининг куплигини барча тан олган.
Бухоро вох,аси узбеклари ва тожиклари этногра-
фиясига оид к;имматли маълумотлар рус х,арбий ар-
боби, Олий бош штабнинг генерал-майори, дипломат,
х,арбий шарщиунос, Урта Осиёга юришлар иштирокчи-
си Л.Ф. Костенко (1841-1891) томонидан так;дим эти л­
ган2.
Зарафшон водийсининг урганилишида рус шарк;-
шунос олими В.В. Бартольднинг (1869-1930) урнини
алох,ида таъкидлаб утиш лозим. Унинг к;атор асарла­
рида Самарканд ва Бухоро тарихига оид маълумотлар
к;айд этилган.
Шарцшунос Н. Аристов уз асарларида туркий к;абила-
лар ва халк;лар тарихи х,амда этнографиясига эътибор
к;аратган3. Хусусан, Зарафшон водийси узбек уругла-
рининг келиб чик;иши, насаблари, жойлашувини ёрит-
ган Н. Аристов узбеклар Самарканд вилояти, Бухоро
амирлиги ва Хива хонлигида асрлар давомида сиёсий
хукмронлик к;илибгина цолмай, балки сон жих,атдан
х,ам устунликка эга булганлар, деган фикрга келган. Шу-

1Маликов А.М. Тюркские этнонимы и этнотопонимы долины Зерафша-


на (XVIII - начало XX в.]. - Т.: Muharrir nashriyoti, 2018. - С.19.
2 Костенко А.Ф. Путешествие в Бухару русской миссии в 1870 г. (СПб.,
1871); Костенко А.Ф. Средняя Азия и водворение в ней русской гражданст­
венности. - СПб., 1871; Костенко А.Ф. Туркестанский край. Опыт военно­
статистического обозрения Туркестанского военного округа. Т.1-3. - СПб.,
1880.
3Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей и све­
дения об их численности. - СПб., 1897.

254
нинг учун Самарканд вилоятининг барча утрок; туркий
ахдлиси узини "узбек” деб атаган ва бу ном мах,аллий
расмий муомалада х,ам кенг кулланилган.
Самарканд вилояти мусулмонларининг урф-одатла-
ри, исломга муносабатлари ва турмуш тарзига оид к;и-
зик;арли к;арашлар Н.Лыкошин (1860-1922)нинг асар­
ларида х,ам уз аксини топган1.
1886 йилда Бухоро амирлигига келган Н. Покотило бу
ерда узбек, тожик, туркман, араб, лули, афгонлар яша-
шини, узбек ва тожиклар орасида узаро як;ин алок;алар
йулга куйилганлигини к;айд этган2. У Сурхондарё мин-
так;аси узбекларида этник ва уруг идентификацияси
якдол кузатилишини, узбек-кунгирот, узбек-мангит
деган тушунчалар кенг тарк;алганлигини таъкидлаган.
В. Крестовский асарларида эса бухороликлар х,ак;ида-
ги этнографик маълумотларга алох,ида эътибор к;ара-
тилган3.
Рус генерали, х,арбий Д. Логофет Бухоро амирлиги
ахрлисини таърифлаб, узбекларга алох,ида тзЬсталади
ва уларнинг энг яхши ерларга эгалик к;илишлари, куп
сонли бошк;арув маъмурияти айнан узбеклар орасидан
етишиб чик;к;анлигини, узбеклар уз уругларининг ке-
либ чик;иши, насл-насаби ва узаро алок;аларини яхши
билишларини таъкидлаган.
Шу тарифа, рус тадк;ик;отчиларининг тадк;ик;отларида
XIX аср охир - XX аср бошларидаги мах,аллий ижтимоий
ва этник бирликлар, локал узига хослиги ва урф-одат-
ларига оид куплаб маълумотлар, мураккаб ижтимоий ва
этник манзара уз аксини топди.
1 Лыкошин Н.С. Полжизни в Туркестане. Очерки быта туземного насе­
ления. - Пг., 1916.
2 Покотило Н.Н. Отчет, о поездке в пределы центральной и восточной
Бухары в 1886 году. - Т., 1888.
3 Крестовский В.В. В гостях у эмира бухарского. - СПб.: издание А.С. Су­
ворина, 1887.

255
А ё л л а р ва о и л а м асалалари. Рус тадк;ик;отчилари
томонидан Марказий Осиё халк;лари тарихи ва мадани-
ятини урганишга багишлаб ёзилган асарлар узининг
фактик материалларга бойлиги билан эътиборга лойик;.
Улар орасида Туркистон халцларининг тарихи, тили ва
маданиятига багишлаб бир неча асарлар ёзган В.П. На-
ливкиннинг ишлари алох,ида ажралиб туради.
В.П. Наливкин 1873-75 йиллардаги Хива ва Кук;он
юришларида к;атнашган. Мах,аллий адолига нисбатан
мустамлакачиларнинг адолатсизлигидан норози бул­
ган В.П. Наливкин кейинчалик х,арбий хизматдан истеъ-
фога чицади.
Узбек, тожик ва форс тилларини билган В.П. Налив­
кин мах,аллий ахрлининг турмуш тарзи ва урф-одатла-
рини як;индан урганиш учун х,озирги Наманган вилояти
Янгикургон туманидаги Нанай к;ишлогидан ер сотиб
олиб, оиласи билан шу ерга кучиб келади.
В.П. Наливкин бир неча йил давомида Нанай к;иш-
логида оиласи билан яшаб, мах,аллий ах,оли аёллари-
нинг турмушига оид к;имматли этнографик маълумот­
лар туплайди Ушбу маълумотларни туплашда унга тур­
муш уртоги Мария Владимировна як;индан ёрдам бера­
ди. Зеро, мах,аллий мусулмон аёл учун эркак билан, боз
устига гайридин билан сух,батлашиш, колаверса, унга
уз х,аётига оид бирор бир маълумот бериш мумкин эмас
эди. М. Наливкина эса махдллий аёлларнинг х,аёт тарзи
ва узига хос характери, к;олаверса, энг нозик х,иссиётла-
рига оид к;имматли этнографик маълумотлар туплашга
мувофик; булди. 1886 йилда К^озон шах,рида чоп этилган
"Очерк быта женщины оседлого туземного населения
Ферганы" (“Фаргона утрок; ах,олиси аёллари турмушига
дойр очерк”) номли асарнинг ёзилишида унинг хизмати
ва х,иссаси жуда катта эди.

256
Эр-хотин Наливкинлар Пинай к;ишлогида олиб бор-
ган этнографик изланишларнинг бош мак;сади - узбек
аёлининг кундалик х,аёт тарзи, хусусан, оилавий турму­
ши, унинг характери, тапщи к;иёфаси, кийимлари, одат-
лари, машгулоти ва энг асосийси, аёлнинг жамоавий ва
оилавий муносабатларидаги урни х,амда мавк;еини урга-
нишдан иборат эди.
Мустамлака давр адабиётларида, хусусан, Н.Ф. Пет­
ровский, Е.К. Мейендорф, Н.С. Лыкошин, Н. Гаврилов,
А.А. Диваев, Г. Андреев ва бовща рус тадк;ик;отчилари-
нинг асарларида х,ам Марказий Осиё ахдлиси аёллари-
нинг турмуш тарзи билан боглик; бир к;атор этнографик
характердаги маълумотлар келтирилган. Лекин, эр-хо­
тин Наливкинларнинг асари шуниси билан цимматли-
ки, биринчидан, асар учун материаллар муаллифлар
томонидан узбек аёллари билан бевосита сух,батлашиш
ва узбек хонадонининг "ичкари’’сидаги хдётни кузатиш
асносида тупланган булса, иккинчидан, бу асарда илк
бор эркак ва аёлнинг оила ва жамиятдаги мавцеидаги
тавофут аник; курсатиб берилган. Шу боис А. Вамбери
уз даврида ушбу асарни "Шарк; аёлларининг хдётига ба-
гишланган энг яхши асар", - деб бахдлаган эди.
Асар булимлари номланишининг узи унинг кенг
мазмунга эга эканлигини курсатади. Унда дастлаб Фар­
гона водийсининг табиий-географик хусусияти, ах,о-
лисининг этник таркиби, хужалиги, дини ва уй-жой-
лари, уй-рузгор буюмлари хусусида маълумотлар кел­
тирилган. Гарчи, бу маълумотлар аёллар мавзусига
унчалик алок;адор булмаса-да, махдллий ах,оли турмуш
тарзининг умумий жихдтлари х,ак;ида таассуротга эга
булиш имконини беради.
Асарнинг "Аёлларнинг тавщи куриниши ва кийими"
деб номланган булимида муаллифлар мадаллий ах,оли

257
аёлларининг к}финиши - юзи ва кузи х,ак;ида тушунча-
лар берадилар. Наливкинлар ерлик аёллар орасида жус-
саси тула (семиз)ларини куп учратиш мумкинлигини
ёзиб, одатда бундай аёллар 19-20 ёшдан кейин, купчи-
лиги эса биринчи фарзанд курганларидан сунг семириб
кетганлигини таъкидлайдилар.
Аёлларнинг юзига к;араб муаллифлар уларни "мугу-
лий", "форсий" ва "уртача” куринишга ажратадилар. Юз
куриниши "уртача" типга мансуб хотин-к;изларнинг юзи
одатда юмалок;, кузлари катта, кузларининг ранги эса
жигарранг булиши айтилади. Юздаги хол мах,аллий аёл­
лар учун энг яхши юз безаги эканлиги х,ам асарда алох,и-
да таъкидлаб утилган.
Асарда мах,аллий хотин-к;изларнинг кийимлари х,ак;и-
да к;имматли этнографик маълумотлар келтирилган.
Муаллифлар аёлларнинг мавсумий кийимлари х,ак;ида
тухталиб, уларнинг ижтимоий келиб чик;ишига к;араб
фаркуюнишини курсатиб утадилар.
Бундан ташцари, мусулмон аёллари уйдан тапщарига
- кучага чик;к;анларида албатта ёпиб оладиган чиммат
ва паранжини х;ам тасвирлайдилар.
Асарда хотин-к;изларнинг маштулоти х,ак;ида тухтал-
ган муаллифлар уларнинг мех,натсеварлиги, Х}Ькалик
юмушларига катта эътибор к;илишларини ёзадилар.
Айни вак;тда, айрим узига ту^, бой оилаларда уй-рузгор
ишларини бажариш учун "оцсоч”, яъни хизматкор
мех,натидан фойдаланилганлиги, бундай хизматкорлар
аксарият х,олда дунган халцига мансублиги ва "чури”
деб номланганлигини х,ам курсатиб ^лгадилар.
Мах,аллий аёлларнинг асосий уй-рузгор ишлари уй-
жойни тозалаш, кир ювиш ва озик-овкат пишириш х,ам-
да уй х,айвонларига к,арашдан иборат булиб, улар ёш
болаларнинг тарбияси билан шугулланиш асносида ба-

258
жарилган. Асарда, бундан таищари аёллар уй шароити-
да х,овлининг “ичкари” к;исмида ип йигириш ва пахтани
чигитидан тозалаш каби ишларни х,ам бажарганликла-
ри к;айд к;илинган.
Наливкинлар асарда анъанавий узбек таомлари х,а-
к;ида батафсил маълумот берар эканлар, уларнинг х,ар
бирига алох,ида тзгеталиб, к;айси мах;сулотдан, к;андай
усулларда тайёрланишини курсатиб утадилар. Шу
уринда таъкидлаш жоизки, узбек халк;ининг анъанавий
турмуш тарзи ва маданиятини, жумладан, миллий таом-
ларини муаллифлар каби атрофлича, тушунарли к;илиб,
барча узига хослиги билан таърифлаб бериш учун бево-
сита шу жамоа билан бирга, улар орасида яшаш лозим
булган. Наливкинлар айнан шундай шароитда, уз ахбо-
ротчилари билан дамнафас яшаб, цимматли этнографик
материалларни туплашга муяссар буладилар.
Мазкур тадк;ик;от давомида мах,аллий аёлларнинг ха­
рактера одатлари ва атрофдагилар билан муносабати-
га х,ам эътибор к;аратилади х,амда мах,аллий аёлларнинг
узгалар билан мулок;отга киришимлилигини эътироф
этган х,олда уларнинг дугоналари билан оилавий х,аёт-
нинг барча масалалари, хдтто, энг нозик муносабатлар
х,ак;ида х,ам сух,бат куришлари муаллифларни таажжуб-
лантиради. Шунингдек, мах,аллий ах,оли, жумладан, аёл­
ларнинг динга муносабати, уларнинг "гунох," ва "савоб"
х,ак;идаги тушунчаларига тухталиб, ерга тушган нон ёки
унинг ушогини териб олиш, узаро жанжаллашиб к;ол-
ганларни яраштириб куйиш, ночорларга садак;а бериш
ва жума куни соч ювиш кабиларни "савоб” деб билиб,
унга амал к;илишларини таъкидлаб утадилар. Айни
пайтда, аёлларнинг диний саводхонлиги унчалик юк;о-
ри эмаслиги, асосан ёши катта аёллар мунтазам намоз
ук;ишларини, аксарият хдлатларда мозорларни зиёрат

259
к;илиш одати борлигини, мукдддас зиёратгох^ларда ба-
жариладиган маросим ва урф-одатлар х,амда расм-ру-
сумлар х,ак;ида х,ам маълумот берадилар.
М. Наливкинанинг бевосита кузатувлари натижасида
махдллий аёлларнинг хрмиладорлик ва тугиш даврида
бажариладиган урф-одат, расм-русум ва иримлари хдк;и-
дахдм к;имматли этнографик маълумотлар тупланган.
Асарда узбекларда болага исм куйиш билан боглик;
одатларга хдм тухталиб утилган. Муаллифлар ота-она-
ларнинг ёш болаларга муносабатини кузатар эканлар,
улар фарзандларини хдддан тацщари эркалаб, аксарият
х,олларда уларни кулда кутариб юришларини к;айд к;и-
ладилар.
Наливкинларнинг к;айд к;илишларича, Фаргона во-
дийсида к;излар 8-9 ёшларда ип йигириш ва тикишга
ургатилган. 9-10 ёшли к;излар эса катталар каби сочла-
рини майда уриб, дуппи урнига румол ураб юрганлар.
Улар айнан шу ёшдан паранжи ёпиб юришлари лозим
булган. Бу эса, к;изларни шу ёшда балогатга етганлиги-
ни билдирган.
Асарнинг алох,ида бир булими совчилик удуми ва ни-
кох, билан боглик; урф-одатлар тавсифига багишланган.
Умуман, Наливкинлар ушбу асарида Фаргона во-
дийсининг кишлок; ах,олиси орасида никох, билан бог­
лик; куплаб одат ва расм-русумлар, хотин-к;изларнинг
хак;-хукук;лари х,амда мажбуриятлари тугрисида к;им-
матли маълумотлар берганлар.
"Сарт" атамаси хусусида. XIX-XX асрнинг бошларида
рус муаллифлари томонидан яратилган тадк;ик;отларда
махдллий ах,оли х,аёти, урф-одатлари, этник таркиби,
хужалик х,аётига оид жуда куп маълумотлар туплан­
ган булса-да, улар орасида турли чалкашликлар, гализ
фикрлар ва ноурин атамалар х,ам учраб турганлигини

260
к;айд этиш лозим. Бундай хдлатлар уларнинг махдллий
халк;лар тили, тарихи ва маданиятини яхши билмаслик-
лари, айрим х,олатларда фак;атгина уз шахсий кузатув-
ларига, субъектив к;арашларга, баъзан эса, тапщаридан
билдирилган фикрларгагина суяниб, хулоса цилганлик-
лари, масалани х,ар тарафлама чукур тах,лил к;илмаган-
ликларининг натижаси эди.
Шундай масалалардан бири XIX-XX аср бошларига
оид рус адабиётларида, статистик маълумотларда ма-
х,аллий ах,олига нисбатан кулланилган хак,ли эътироз-
ларга сабаб булган "сарт” атамаси эди. “Сарт" атамаси ва
уни кимларга нисабатан кулланиши х,ак;идаги фикр-му-
лох,азалар уз даврининг таник^ш тадк;ик;отчилари, хусу­
сан, шаркдцунос олимлардан А.Л. Кун, А.П. Самойлович,
В.П. Наливкин, М.В. Гаврилов, В.В. Бартольд, Н.П. Остроу­
мов, Н.Г. Маллицкий, И.П. Магидович, И.И. Зарубин ва
Е.Д. Поливанов каби русийзабон олимларни асарларида
куп учрайди.
Хатто 1897 йилдаги ах,оли руйхатлари, йилма-йил
бериб бориладиган йиллик статистик маълумотларда
х,ам “сарт" атамаси мах,аллий ах,олининг алох,ида к;ат-
лами сифатида к;айд этилар, бу сузнинг асосан "узбек
ва тожикларнинг шахдрларда яшайдиган, савдо би­
лан шугулланадиган к;исмига нисбатан кулланилиши"
изох,лаб утилар, шу тарифа улар халкдан сунъий ра­
вишда ажратилган алох,ида бир тоифа сифатида курса-
тилар эди. Аммо уларнинг на тили, на маданияти ва на
дини мах,аллий ахдлидан фарк; цилмаслиги х,ам таъкид-
ланар эди.
"Сарт" атамаси х,ак;ида уз фикрини билдирган уша
давр олимлари бу суз даштлардаги к;озок;лар томони­
дан утрок; ах,олига нисбатан кулланилганлигини, Эрон,
Усмонийлар, Шарк;ий Хитой (Синзянь ёки Шинжон) ху~

261
дудларида бундай тушунча мутлак;о йук;лигини, мах,ал-
лий ах,оли уз номи билан узбек, тожик деб аталишини
таъкидлаганлар. Лекин крзок; элатига нисбатан к;иргиз
атамасини бем алол куллаб келган рус амалдорлари ва
муаллифлари "сарт" атамасини куллашдан воз кечишни
х,ам истамас, аксинча, унга 5фта аср манбалари ва лугат-
ларидан жавоб излар эдилар. Вахрланки, мах,аллий ах,о-
ли вакиллари узларини "сарт" сифатида англаш у ёкда
турсин, уни узларига нисбатан х,акррат деб цабул к;илар
эдилар.
Мах,аллий ахрлига нисбатан "бегона" халк^лар деган
номни расман куллаб келган мустамлака маъмурлари,
унлаб тадк;икртларнинг муаллифлари "сарт" атамасини
куллаши бежиз эмас эди. Бунда рус шарщпунос олими,
миссионер Н.П. Остроумовнинг 1890 йилда нашр кдлин-
ган сартлар х;ак;идаги этнографик асарининг таъсири
катта булган эди.1
XIX аср охири - XX аср бошларида матбуотда, жум­
ладан "Туркестанские ведомости”, Туркистон миллий
тарак;к;ийпарварларининг "Ойна” журналининг к;атор
сонларида "Сарт" атамаси тах,лилига багишланган тур­
ли макрлалар эълон к;илинди ва к;изгин бах,с-мунозара
мавзусига айланди.
"Сарт" сузининг этимологик тах,лили ва унинг иж-
тимоий-этник характери борасидаги к;арашларнинг
узаро тук;нашуви мах,аллий ах,оли вакили Шерали Ла-
пиннинг бу масала юзасидан русийзабон олимлар то­
монидан аввал билдирилган фикрларга к;атъий эъти-
рози билан бошланди. 1890 йилнинг охирларида Ше­
рали Лапин "Оренбургский листок” газетасида "Сарты
и их язык" ("Сартлар ва уларнинг ти ли ") номли ма-
цола эълон к;илиб, унда шарк;шунос В.В. Бартольд ва

1 Остроумов Н.П. Сарты: Этнографические материалы. - Т., 1890. Вып.1.

262
Н.П Остроумовларнинг бу борадаги к;арашларини тан-
к;ид остига олди. Юк;оридаги рус шарцшуносларидан
фаркди уларок, Шерали Лапин "... сарт деган халк; йук^
сарт тили х,ам мавжуд эмас, сарт номи узбек ва тожик-
ларга к;иргизлар (к;озок;лар) томонидан камситувчи ла-
к;аб сифатида берилган", дея к;атъий таъкидлади1.
Бунга жавобан В.В. Бартольд 1894 йилда "Окраина"
газетасида бир мак;ола чоп этиб, унда Ш. Лапиннинг
фикрини асоссиз дисоблаб, "сарт" атамасининг этног­
рафик лугатдан олинишига х,еч к;андай асос йук;”, деган
фикрни илгари сурди2.
"Сарт" атамаси билан боглик; Ш. Лапин ва В.В. Бар­
тольд уртасидаги узаро бах,с шу билан якун топмади.
Уз урнида Ш. Лапин х,ам В.В. Бартольдга "Туркестан­
ские ведомости" газетасининг 1894 йилдаги бир неча
сонларида чоп этилган "Сарт сузини маъноси ва келиб
чик;иши" макдласи билан жавоб к;айтарди. Ш. Лапин
ушбу мак;оласида узбек ва тожик ах,оли томонидан "сарт"
суз х,еч к;ачон этноним сифатида эътироф этилмагани, у
кучманчи - к;иргиз (к;озок;)лар томонидан камситувчи
"лак;аб” сифатида берилганлигини такрорлаб утди3.
Шундан кейин “Туркестанские ведомости" газетаси­
да "сарт” атамасининг таэушлига дойр В.В. Бартольд-
нинг "Жаноб Лапинга жавоб урнида" (1894) ва "Яна
сарт сузи х,ак;ида” (1895) деб номланган макрлалари чоп
этилди. Ушбу мак;олаларда В.В. Бартольд "Сарт" атама­
си эволюциясини кузатиб, у узок; тарихий илдизга эга
эканлигини асослашга уринди4.
1Аскаров А. Узбек халк;ининг этногенези ва этник тарихи. - Т.: Универ­
ситет, 2007. - Б.299.
2Бартольд В.В. О преподавании туземных наречий в Самарканде // Бар­
т ольд В.В. Соч. - М., 1964. T.2. 4.2. - С.305.
3 Лапин Ш. О значение и происхождение слова "сарт" (по поводу замет­
ки В.Бартольда) // ТВ. 1894. №36, 38, 39.
4 Бартольд В.В. Вместо ответа г-ну Лапину // Бартольд В.В. Соч. Т.2.

263
1908 йили Н.П. Остроумовнинг "Сартлар" ("Сарты ")
номли китобининг учинчи, тулди ри лган нашри чоп
этилди. Асарнинг айнан уш бу нашрида В.В. Бартольд
ва Ш. Лапиннинг "сарт" атамаси юзасидан к;илган бах,-
сига батафсил тухтали б утган Н.П. Остроумов томон-
лардан х,еч бирининг фикрини очик; к;уллаб-к;увватла-
мади1.
Н.П. Остроумовнинг ушбу "Сартлар" ("Сарты") ном­
ли китобига таник;ли шарк;шунос А.Н. Самойлович 1910
йили марказий нашрлардан бири ("Живая старина")да
муносабат билдириб, "Сартлар масаласи х,ак;ида" номли
макдласини чоп этди. У уз мак;оласида Н.П. Остроумов­
нинг ушбу китобига "... мутахассис этнограф томонидан
эмас, балки давлат арбоби томонидан ёзилган китоб"
деб бах,о берди2.
1912 йилга келиб эса, "Туркестанские ведомости" га­
зетасида М.В. Гавриловнинг х,ам "Сарт сузииинг келиб
чик;иши" ("Происхождение слова "сарт’"') номли мак;о-
ласи эълон цилинди. Ушбу макрланинг энг эътиборли
жих,ати шундаки, унда муаллиф кук;онлик Мухдммад
Амин Мухдммаджоновнинг "Вак;т" газетасида чоп этил­
ган хатидаги "М аълум булсинки, "сарт" атамаси х,еч
к;андай м иллатнинг номи эмасдир. Бу ном бизга руслар
томонидан берилган ва х,еч к;андай асосга эга эмасдир",
деган фикрни келтириб утади3.
Халк;имизга нисбатан "сарт” этнонимини куллаш та­
рихий хак;ик;атга зидлиги, узбек халк;и х,еч к;ачон ушбу
сузни уз халк;ининг номи сифатида к;абул к;илмаган-
лигини Туркистон миллий таращийпарварларининг

1 Остроумов Н.П. Сарты: Этнографические материалы (общ ий очерк). -


Т., 1908. - Б.53-91.
2 Самойлович А. К вопросу о сартах // Живая старина. - СПб., 1910.
Вып.З.
3 Гаврилов М. Происхождение слова "сарт” // ТВ. 1912. №236.

264
машхур намоёндаси Мах,мудхужа Бех,будий х,ам уз дав­
рида к;атъий таъкидлаган эди.
Шу уринда Бех,будийнинг ушбу масалага оид "Ойна"
журналида чоп этилган "Сарт сузи мажхулдир" номли
макдласига алох,ида тухталиб утиш жоиз1.
Таник;ли тарихшунос Д. Алимова ушбу мак;ола х,ак;ида
фикр билдириб, "Мах,мудхужа Бех,будийнинг "Сарт сузи
мажхулдир" мак;оласини биз них,оятда мух,им манба си­
фатида бах,олаймиз, аммо афсуски, жуда кам тарихчи ва
этнографларгагина у маълум. Мак;ола уз замонаси и л ­
мий изланишларига таянган хдлда, ах,оли фикрини би-
лишдан тортиб (дала этнографик тадк;ик;отлар утказиб
- У.А.) манбаларни х,ам урганиб, мавзуга оид к;атор ада-
биётларни таджик; к;илиш натижасида яратилган илмий
тадк;ик;от” сифатида бах,олади2.
Дархак;ик;ат, Мах,мудхужа Бех,будийнинг уш бу мак;о-
ласи XIX-XX аср бошларида узбек халк;ининг этник уз-
ли ш н и англашга тугри ёндашишда мух,им манба х,исоб-
ланади. Мах,мудхужа Бех,будий "сарт" сузи этимология-
си ва бунга нисбатан халк;нинг муносабатини аник;лаш
учун Туркистоннинг турли худудларида яшаётган кек­
са ёшдаги кишилар билан узаро сух,бат куриб, бу маса-
ла буйича мух,им маълумотларни аник;лаган. Хусусан,
"Туркистоннинг к;аю бир чул ва тог ё маъмур ериндаги
60-70-100 га киргон кишидан "сарт” сузи суралсун, бил-
майдур... Кари кишилар: фалона аслан узбек ё тожик-
дир, дер. Асло сарт демас ва сартни билмас, сарт деган
к;абиладан бехабардир"3 каби хулосалар М. Бех,будий-
нинг к;арашларини асослаш учун етарли.
1 Мах,мудх}Ька Бе;х,будий. Сарт сузи мажхулдир // Ойна, 1914. 22-сон 22
март.
2 Алимова Д.А. Рашидова Д.А. Мах,мудхужа Бех,будий ва унинг тарихий
тафаккури. - Т., 1999. - Б.17.
3 Мах,мудхужа Бех,будий. Сарт сузи мажхулдир // Ойна, 1914. 22-сон, 22
март.

265
Мацолада М. Бех,будий "сарт” масаласи буйича узи-
гача нашр к;илинган ишларни чукур урганиб, атрофли-
ча тах,лил кдлган. Масалан, юк;орида курсатиб ртилган
Н.П. Остроумовнинг "Сарты" китоби х,ак;ида М. Бех,будий
шундай ёзади: "Аструмуф жаноблари "Сартлар" исминда
тахминан 300 сах,ифалик русча бир китоб тасниф к;ил-
гандирлар. Уш бу китобга мазкур жаноб Шерали Лапин
тарафидан бир неча эътироз ва бах,слар булгандур. Аммо
жаноб Аструмуф, сартлар ким эканлигини исбот кдлиб
бир жойга к;арор берганлари йук; ва китоблари х,ар нафъ
ихтилоф ва фаразиёт ила туладур"1.
Бундан таищари, М. Бех,будий ушбу мак;оласида
А. Вамберининг "Урта Осиё буйлаб саёх,ати”, Д.Н. Лого-
фетнинг "Бухоро хонлиги”, Гейернинг "Туркистон саё-
х,атномаси" номли асарларидаги "сарт" масаласига оид
маълумотларни тах,лил кдлар экан, Гейер узбек ва то-
жикларни "сарт" аталишига гумон кузи билан к;араган-
лигини айтиб, унинг бу борадаги к;арашини к;уллаб-кув-
ватлайди.
1914 йилда "Садои Фаргона" газетаси мулло Абдулло-
бек исмли кишини "Сарт сузи маълумдир" сарлавхдли
бир мак;оласини чоп этди. Унда муаллиф "сарт” сузини
этимологик жих;атдан тадлил к;илишга х,аракат к;илиб,
бу суз "масжидлик ва мадрасалик", "озода ва маданий"
деган маънога эга ва бу ном билан фахрланиш керак,
деб тушунтиради. Чунончи, муаллиф шундай ёзади:
"Мух,тарам азизларга махфий к;олмасунки, х,ар ким биз-
ни сарт деса, бунгахурсанд булиб фахр кдлмогимиз дар-
кордир. Чораки, сарт дегани, масжидлик ва мадрасалик
ва бозорлик ва озода уламони маданий, дегани булур"2.
1 Мах,мудхужа Бех,будий. Сарт сузи мажхулдир // Ойна, 1914. 22-сон, 22
март..
2 М улло Абдуллабек. "Сарт сузи маълумдир” // Садои Фаргона, 1914.
№30.

266
Тез орада "Ойна" журналида уш бу мак;олада айтил-
ган фикрларга раддия характердаги "Сарт сузи маълум
булмади" номли мак;ола босилиб чивди. Айтиб утиш ке-
ракки, "Сарт сузи маълум булмади" номли уш бу макдла-
да муаллифнинг исм-шарифи курсатилган эмас. Бирок^
тадк;ик;отчилар "ифода усули ва даражасига к}фа" мак;о-
ла М. Бех,будий кдламига мансуб эканлигини таъкид-
лайдиларЧУнда "Сарт сузи маълумдир" номли макдлада
келтирилган маълумотлар х,еч к;андай илмий асосга эга
эмаслиги айтилади. "Агарда, - деб ёзади мак;ола муалли-
фи - "сарт" сузи маълум булса эди, яъни Туркистондаги
халк;ларнинг барчаси ёки муайян бир к;исмининг "сарт"
аталгони далойнли тарихий ила исбот щглинган булса
эди, ул суратда х,еч ким "сарт” хусусида суз очмас ва бах,с
чи^армас эди”.
Муаллиф м улло Абдуллобек к;арашларини танцид
к;илиб, яна ёзади "...нак;л ва ривоят этган маълумотлари
к;айси тарих китобидан ва ё к;айси ишончлик муаррих
сузидан олинганлигини била олмадик, агар бу риво-
ятлари мах,зи огзаки х,икоя ва сузлар жумласидан ибо­
рат булса, бу тавдирда, мунинг ила "сарт" сузи маълум
булди, ёки "сарт” масаласи х,ал к;илинди, деб хукм этмок;
мутлак;о дуруст эмасдур... Асли номаълум бир ривоят
ила улуг масалаи тарихияни х,ал этмок;ликни эса тарих
х,ак;ида жиноят санайдурлар”2.
Хуллас, XIX аср охири - XX аср бошларида яшаб фао-
ли ят курсатган миллий маърифатпарварлар вакилла-
ри оддий халк; учун ёт, бегона ва бемаъни булган номни
куллашни к;оралаб, узбек халк;ига нисбатан "сарт" ата-
масини ишлатишга к;атъий равишда к;арши чивдилар.
Бундай эътирозлар, юк;орида куриб утганимиздек, Ше-

1 Сарт сузи маълум булмади // Ойна, 1914. 39-сон, 19 июль. - Б.27.


2Уша жойда.

267
рали Лапин ва Мах,мудхужа Бех,будий асарларида узи­
нинг аник; ифодасини топган.
Этник келиб чик;иши ва тилидан к;атъи назар, Урта
Осиёнинг айрим вилоятлари утрок; шах,ар ах,олисига
нисбатан рус муаллифлари ва амалдорлари куллаган
"сарт” атамаси империя хукмронлиги барх,ам топиши
билан тезда истеъмолдан чик;иб, "узбеклар” атамаси
кенг оммаллашиб борди. Узбеклар узларини шундай
номда англаши бир неча йил эмас, асрлар давомида
шаклланиб келган булиб, бутун бир халцнинг этник
номи сифатида тан олинганлиги 1924 йилдаёк; респуб-
ликанинг номида "Узбекистон ССР” сифатида расмий
статусга эга булди1.
Хунармандчик машгулотлари. Урта Осиё Россия
империяси томонидан истило кдлингандан кейин им­
перия маъмурлари улканинг нафак;ат ер ости ва ер усти
бойликларига, балки хунармандчилик ишлаб чик;ариш
сох,алари ва хунармандлар тайёрлаган мах,сулот турла­
ри х,амда мик;дорига х,ам катта к;изик;иш билан цараган-
лар. Туркистон генерал-губернаторлиги вакиллари у л ­
канинг хунармандчилик сох,аларини урганишга кири-
шар эканлар, дастлаб империя манфаатларидан келиб
чик;иб, хунармандчиликнинг фойда келтирувчи сох,ала-
ри, мах,сулотларни уз бозорларида тутган урнига асосий
эътиборни н;аратганлар2.
Дастлабки маълумотларни 1867 йилда "Рус геогра­
1Аскаров А. Узбек халк^ининг этногенези ва этник тарихи. - Т.: Универ­
ситет, 2007. - Б.308.
2 Соболев Л.Н. Географические и статические сведения о Зеравшанском
округе. - СПб., 1874; Стремоухов Н. Поездка в Бухару // Русский вестник,
1875. №6; Радлов В.В. Средная Зеравшанская долина // Зап. Рус. Географ.
О-ва. По отд. Этнографии. - T.VI. - СПб., 1889; Вирский М.М. Выставка сельс­
кого хозяйства и промышленность в Самарканде в 1884. - Самарканд,
1895; Кирипичников Н.А. Краткий очерк некоторых туземных промыслов
Самаркандской области // Справочная книжка Самаркандской области
1897 г. - Самарканд, 1897.

268
фия жамияти хабарномаси"да эълон к;илинган П.И. Па-
шинонинг улканинг ишлаб чик^риш кучлари, саноа-
ти ва савдоси х,ак;идаги мак;оласида учратиш мумкин1.
Муаллиф унда ипак, пахта ва жун матолар тук;иш, тери
ошлаш, совун тайёрлаш, металлни к;айта ишлаш, ку-
лолчи ли к содалари х,ак;ида маълумот бериб, Туркистон
улкаси хунармандларининг уз ишига мох,ирлиги, улар
тайёрлаган мах,сулотлар рус саноати мах,сулотларидан
к;олишмаслигини баён этган.
Россия Молия вазирлиги томонидан Туркистон у л ­
каси ик;тисодиётини урганиш учун юборилган Н.Ф. Пет­
ровский улка шахдрларида ривожланган ва четга чик;а-
риладиган асосий мах,сулот булган пилла етиштириш ва
ипак тайёрлаш х,олатини чукур таджик; к;илган2. Шунинг­
дек, у улканинг купгина шахдрларида х,ам булиб, пил­
ла етиштириш, ипак тайёрлаш, ипакни буяш усуллари
хдмда улкада мавжуд булган ипакчилик корхоналари,
уларнинг жихрзланиши, пиллакаш хунармандлар сони,
тайёрланаётган мах,сулот мивдори х,ак;ида маълумотлар
туплаган. Н.Ф. Петровский, айник;са, Урта Осиёда ипакни
хонаки усулда к;айта ишлашга к;изик;иб к;олган ва ипак­
чилик х,ак;ида куп маълумотлар туплаган.
Туркистон улкасидаги хунармандчилик ишлаб чик;а-
риши х,ак;идаги к;изик;арли маълумотларни М.И. Бро­
довский тадк;ик;отида х,ам учратиш мумкин3. Туркистон
1 Пашино П.И. О фабричной и торговой деятелности в Туркестанской
области // Известия русского географического общества. Т.Ш. №4. - СПб.,
1867. - С.120-139; Уша муаллиф. Туркестанский край в 1866 году. Путевые
записки. - СПб., 1868. - С.139-150.
2 Петровский Н.Ф. О шелководстве и шелкомотании в Средней Азии. -
Т., 1873. - С.1-10; Уша муаллиф. Шелководство и шелкомотание в Средней
Азии. Отчет министерству финансов агента в Туркестанском генерал-гу­
бернаторстве. - СПб., 1874; Уша муаллиф. Моя поездка в Бухару // Вестник
Европы, 1873. №3. - С.209-210.
3 Бродовский М.И. Техническое производство в Туркестанском крае. -
СПб., 1875.

269
генерал-губернатори К.П. фон Кауфман курсатмаси би­
лан Туркистон улкасига багишланган альбомга илова
тарзида 1875 йилда нашр этилган китобда Туркистонда
пахта етиштириш, пахта матоларининг турлари ва улар-
ни тук;иш, пилла етиштириш, ипак тайёрлаш жараёни,
ипак матолар тукиш, чармгарлик, эгар-жабдук;чилик,
пойабзалдузлик, металлни к;айта ишлаш сох,алари, ку-
лолчилик, буйра-бардон тук;иш, кигиз босиш, нонвой-
лик хунарлари х,ак;ида маълумотлар к;айд этилган.
1872 йилда утказилган Бутунроссия политехника
кургазмасига багишлаб чицарилган тупламда Л. Крау­
зе Туркистон улкасида металлни к;айта ишлаш сохдла-
ридан бири булган курол-ярог тайёрлашга тзЪсталган1.
Муаллиф унда мах,аллий хунармандлар томонидан кат­
та махррат билан тайёрланган турли куринишдаги к;и-
личлар, ханжар, пичок;, устараларни тайёрлаш усуллари
ва уларнинг нархлари, куролсозлик устахоналари х,ак;и-
да ёзиб к;олдирган.
Л. Краузе томонидан ушбу тупламда нашр цилинган
иккинчи тадк;ик;от хунармандчиликнинг буёк; тайёрлаш
сохдсига багишланган булиб, унда муаллиф Туркистон
улкасида усадиган турли буёк;боп усимликлар - руян,
анор, тухмак, испарак, бузгунч, гулхайри, минерал тош-
лар - ложувард, малгаш, четдан келтириладиган индиго
илдизи, турли м еталл парчаларидан к;андай рангдаги
буёк;лар олиниши, буёк; тайёрлаш усуллари, уларнинг
махдллий бозорлардаги нархлари, турли мато ва чарм
мах;сулотларини буяш усуллари х,ак;ида батафсил маъ­
лумотлар бериб утади2. Тупламдаги яна бир тадк;ик;от
И.А. Парамоновга мансуб булиб, у Туркистон улкаси-
1Краузе Л. 0 туземном оружии в Туркестанском крае // Русский Туркес­
тан. Вып.2. - М., 1872.
2 Краузе Л. Заметка о красильном искусстве туземцев // Русский
Туркестан. Вып.2. - М., 1872.- С.207-213.

270
да чарм тайёрлаш сох,асини урганишга багишланган.
Шунингдек, муаллиф махдллий чармгарлар томонидан
к;ора ва к;изил рангли к;айиш, тагчарм, кемухт, амиркон
чармлар тайёрлаш усуллари, чармгар усталарнинг иш
куроллари х,ак;ида ёзиб цолдирган1.
1872 йилги Бутунроссия политехника кургазмаси-
да Туркистон улкасининг х,ам иштирок этиши учун ге-
нерал-губернаторлик хузурида махсус комиссия таш­
кил этилади. Кургазманинг Туркистон булими като-
логи комиссия аъзолари М.И. Бродовский, Д.Л. Иванов,
Л.И. Краузе ва Н.П. Федченколар томонидан тузиб
чикдлган булиб, унда кургазмада намойиш цилиниши
лозим булган Туркистон хунармандчилик буюмлари-
нинг тулик; руйхати, номлари, тайёрлаш усуллари ва
нарх-навоси батафсил баён к;илиб берилган2. Ушбу ка­
талог кенг жамоатчиликни Туркистоннинг ик;тисодий,
маданий х,аёти билан таништиришга х,ам мулжаллан-
ган булиб, унда мах,аллий халк;ларнинг турмуш тарзи,
урф-одатлари, миллий санъати хдщадаги маълумотлар
кенг урин олган.
XX аср бошида Туркистон у л к а с и д а ташкил этилган
хунармандчилик комитетлари мах,аллий хунармандчи­
лик сох,аларини махсус урганиб, тупланган материал­
ларни яхлит х,олга келтириб нашр к;илишни йулга куй-
ганлар.
Тошкент хунармандчилик комитетининг котиби
булган В.К. Развадовский Самарканд, Фаргона вилоят-
лари х,амда Бухоро ва Тошкент шах,арларида фаолият
курсатган ипакчилик, к;огоз тайёрлаш, гиламчилик, на-
мат тайёрлаш, дурадгорлик, тери ошлаш, кулолчилик
1 Парамонов И.А. О кожвенном производстве в Туркестанском крае //
Русский Туркестан. Вып.2. - М., 1872.
2 К атолог Туркестанского отдела политехнической выставки / Состав­
лен членами комиссии М.И. Бродовским, Д.Л. Ивановым, Л.И. Краузе и Н.Д.
Федченко. - М., 1872.

271
устахоналарининг тузилиши, уларда тайёрланаётган
мах,сулот мивдори ва сифати, ишчилар сони ва уларга
туланадиган иш х;ак;и х,ацида маълумотлар туплаган1
B.К. Развадовский уз тадк;ик;отида Бухоро, Самарканд,
Хужанд, М аргилон шадарларидаги 10 га як;ин ипакчи-
лик корхоналари фаолиятини, Туркистонда уз кулол-
чилик мадсулотлари билан машхур булган Риштон
кулолчилик мактабларини урганиб, к;изик;арли м аълу­
мотлар туплаган2.
XX аср бошида И. Гейер ва И. Назаровнинг Тошкент
шахрида мавжуд хунармандчилик сохдларини урганиш-
га багишланган рисоласида тук;имачилик, астарчилик,
заргарлик, чармгарлик сохдларига эътибор царатилган3.
Муаллифларнинг фикрича, мах,аллий хунармандчилик
мах,сулотларини тайёрлаш усули европача хунарманд­
чилик мах,сулотларини тайёрлашдан фарк; к;илмаган.
Гиламдузликни урганишга багишланган А. Фалькер-
замнинг "Урта Осиёнинг цадимги гиламлари" номли
тадк;ик;оти гиламдузлик тарихининг энг к;адимги давр-
лардан бошлаб баён этилади4. Унда гиламчиликда кул-
ланилган хом ашё, турли гул ва нак;шлар, гилам турлари
ва номлари х,амда жах,онга машхур туркман гиламлари
х,ак;ида маълумотлар уз аксини топган.
Шунингдек, анъанавий хунармандчиликнинг узига
хос характерли жихдтларини ёритишда хунармандлар-
1 Развадовский В.К. Опыт исследования гончарного и некоторых дру­
гих кустарных промыслов в Туркестанском крае // Туркестанское селькое
хозяйство, 1916. №4. - С.339-342; №5. - С.443-448; №6. - С.567-573; №7. -
C.632-642; №8. - С.710-716; Уша муаллиф. Кустарные промыслы в Туркес­
танском крае. - Т., 1916. - С.9.
2Развадовский В.К. Опыт исследование гончарного и некоторых других
кустарных промыслов в Туркестанском крае... №3. - С.250.
3 Гейер И., Назаров И. Кустарные промыслы в Ташкенте. Тетрадь 1. - Т.,
1903.-С.32.
4 Фалькерзам А. Старинные ковры Средней Азии // Старые годы. Еже­
месячник для лю би телей искусства и старины. 1914 г.

272
нинг рисолаларига эътибор к;аратилади. Жумладан, XX
аср бошларида М. Гаврилов Урта Осиёда хунармандчи-
ликнинг дастлабки цех-уюшмалари ва бир неча турдаги
хунармандчилик рисолалари, устоз-шогирд муносабат-
ларини ёритган1.
XX аср бошларида Туркистон улкасида махдллий ху­
нармандчилик турлари борасида изланишлар олиб бо­
риш учун махсус косибчилик кумитаси тузилади. Тад-
к;ик;отчилар томонидан алохдца хунар турларининг ти-
зимли урганилиши асосида к;атор тадк;ик;отлар ярати-
лади. В.И. Масальский томонидан жуда катта дажмдаги
маълумотлар асосида тузилган Туркистон улкаси х,ак;и-
даги асарда улка ах,олисининг турмуш тарзи ва хужалик
машгулотлари, косибчилик ишлаб чик;аришининг тур­
ли хил куринишлари, шунингдек, уларнинг ах,оли х,аёти-
даги урни ва хусусиятлари ёритиб берилди2.
В.В. Заорский ва К.А. Александер асарида кунчилик
корхоналари, уларнинг ишлаб чик;ариш технологияла-
ри, ёлланма мех,натдан фойдаланиш, мех,нат туловлари,
кунчиларнинг турмуш тарзи тугрисида анча батафсил
маълумотлар берилади3.
А.А. Федченко Кук;он шах,рида к;огоз тайёрлаш жараё-
нига алох,ида тухталиб утади4. Муаллиф цогоз тайёр-

1 Гаврилов М.Ф. Рисоля сартовских ремесленников. - Т., 1912. - С.59;


Уша муаллиф. О ремесленных целях Средней Азии и их статутах рисоля //
Известия Среднеазиатского комитета по делам музеев и охраны памятни­
ков страны, искусства и природы. Вып.Ш. - Т., 1928. - С.223-241.
2 Масальский В.И. Туркестанский край // Россия. Полное географи­
ческое описание нашего отчества. Т.19. - СПб., 1913; Уша муаллиф. Опыт
исследования гончарного и некоторых других кустарных промыслов в
Туркестанском крае // Туркестанское сельское хозяйство, 1916. №7.
3 Заорская В.В., Александер К.А. Промышленные заведения Туркестан­
ского края. - Петербург, 1915. - С.599.
4 Федченко А.А. Обижуаз-писчебумажная фабрика в Коканде // Русский
Туркестан. Сборник изданный по поводу политехнической выставки. Вып.
И .-М ., 1872.

273
лаш корхонаси, яъни обжувознинг тузилиши, махдл­
лий к;огоз тайёрлашда ишлатиладиган хом ашё, турли
улчам ва рангдаги ^огозлар тайёрлаш усуллари, бунда
кулланиладиган иш куроллари хдк;ида хдм фикр юрит­
ган. Унинг курсатишича, Туркистон улкасининг бошкд
худудларида мавжуд булган шу каби корхоналарда хдм
к;огоз тайёрлаш бир хил усулда бажарилган, бирок; бун­
да турли хил хом ашёдан фойдаланилган.
И. Гейер ва И. Назаровлар Тошкент шахридаги хунар­
мандчилик сохдларини урганишга багишланган ри-
соласида тук;имачилик, астарчилик, заргарлик, чарм-
гарлик сохдларини, А. Скворцов Сирдарё вилоятида,
В.И. Юферов Фаргона водийсида, Ф. Поспелов эса Кат-
такургон уездида хунармандчилик ишлаб чикдришини
ёритадилар1.
Туркистон генерал-губернаторлигининг расмий га-
зеталари сах,ифаларида хдм хунармандчиликка оид ма­
териаллар бериб борилган. Хусусан, 1894 йилда ушбу
газетада улкада хунармандчиликнинг урганилиши
тугрисида Россия империяси техник жамиятининг Тур­
кистон булими хдк;ик;ий аъзоси К.М. Оберучевнинг 1894
йилда булим йигилишида сузлаган нутк;и чоп этилган2.
Унда Туркистон улкасида XIX асрнинг 70-йилларидан
бошлаб хунармандчиликнинг урганилиши хдлати тах,-
ли л цилинган булиб, бу сох,аларни урганишда кургаз-
маларнинг роли алох,ида таъкидланган, маърузада, шу­
нингдек, улкадаги хунармандчилик жиддий урганил-

1 Гейер И., Назаров И. Кустарные промыслы в Ташкенте. Тетрадь 1, - Т.,


1903. - С.32; Юферов В.И. Хозяйство сартов Ферганской области. - Т., 1911;
Поспелов Ф. Кустарьная промышленность в Каттакурганском уезде //
Туркестанское сельское хозяйство, 1912. №8; Скворцов А. Кустарные про­
мыслы // Сборник материалов для статистики Сыр-Дарынской области.
Т .4.-Т., 1910.
2 Изучение кустарных промыслов Туркестанского края // ТВ. 1894.
№72.

274
маганлиги таъкидланиб, статистик маълумотлар реал
ах,волни акс эттирмаслиги к;айд этилган. Туркистон
халк;и хдётида хунармандчилик саноатнинг ягона тури
эканлиги, к;анчадан-к;анча ишчиларнинг х,аёт манбаи
эканлиги, хунармандчилик сох,аси халк;к;а керакли эх,ти-
ёж молларини етказиб бераётганлиги, уни яхши урга­
ниш зарурлиги таъкидланган.
Хуж алик х,аётига оид тадк,ик,отлар. Улканинг ик;ти-
содий ресурсларидан оцилона фойдаланиш мацсадида
мах,аллий ах,олининг хужалик машгулотларини уРга~
нишга катта эътибор к;аратилди. Бу масалаларга рус му-
аллифларининг асарларида, айник;са, х;арбий статистик
тадк;ик;отларда алох,ида эътибор каратилган эди.
Тадк;ик;отчилар энг аввало улка ик;тисодиётида му-
х,им ах,амиятга эга булган Фаргона водийси, Тошкент,
Зарафшон вохдси каби дехдончилик, чорвачилик х,амда
хунармандчилик учун катта ах,амиятга эга булган мин-
так;аларда пахтачиликни ривожлантириш учун сугорма
дех,к;ончилик истик;боллари, сув манбалари, махдллий
ах,олининг сувдан фойдаланиш анъаналарини урганиш-
га алох,ида эътибор к;аратадилар.
Фаргона водийсида XIX асрнинг 80-йилларида бул­
ган АФ. Миддендорф худуднинг табиий-географик
шароитини таърифлаш билан бирга, ах,олининг хужа­
лик фаолияти, хусусан дехдончилик ва чорвачилик
машгулотлари, сугориш тизими, дех;к;ончилик курол-
лари, тупрокда ишлов бериш усуллари, дехдонларнинг
турмуш тарзи ва хужалик анъаналарига дойр к;изик;ар-
ли маълумотлар туплаган. Муаллиф ерни шудгорлашда
ишлатилган омочнинг тузилишини х;ам расмлар орк;али
тасвирлаб берган.1
Фаргона водийсида этнографик тадк;ик;отлар олиб

1 Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. - СПб., 1882. - С.606.

275
борган В.П. Наливкин уз тадк;ик;отларида дехдонларнинг
иш куроллари тугрисида маълумотлар бериб, уларнинг
ягона куринишда булганлигини эътироф этади, х,осил-
ни янчиб олиш нинг бир цанча усуллари х,ак;ида тухта-
либ, наманганлик дехдонларнинг дарахт шохларидан
тайёрланган (туцилган) "вал" деб номланувчи мослама
ёрдамида бугдой ёки шолини янчиб олиш усулларини
батафсил ёритади.
Фаргона водийсига багишланган тадк;ик;отлардан
яна бири агроном В. Юферев к;аламига мансуб булиб,
ушбу асар муаллиф томонидан 1909 йилда утказилган
ахдлини руйхатга олиш жараёнида тупланган статис­
тик маълумотлар асосида тайёрланган1. Тадк;ик;от ма-
териалларини Андижон уезди Олтинкул цишлогининг
Оцтепа, Миробод махдллалари ва Хакан к;ишлогининг
Сари куй ва Заурак мах,аллаларининг уртах,ол ва кам-
багал оилаларидан олинган маълумотлар ташкил этиб,
унда 793 та хужалик к;амраб олинган ва улардан 19 таси
батафсил ёритилган. Асарнинг катта к;исми хужаликка
оид маълумотлардан, к;олган к;исми эса хонадонларга
дойр фойда ва сарф-харажат жадвалларидан иборат.
Асарда хужалик таркибини ташкил этувчи к;исм-
лар - оила таркиби, ишчи кучи, чорва сони, оиланинг
бошк;а мулклари, ер майдони тугрисидаги маълумотлар
х,исобга олиниб, оилавий бюджет х,исоблаб чикдлган.
Шу билан бирга, асарда улка тарихи, табиий шароити,
ахрлининг ер ва сувдан фойдаланиш тартиботи, ерга
эгалик муносабатлари, ишчи кучини ташкил этиш ва
боищариш, хужалик даромади, ердан тушган фойда,
дала ва пичан майдонлари, томорца хужалиги, яйлов,
чорвадан олинадиган фойда, овдан тушадиган даромад,
хужалик сарф-харажатлари, емак (таом) учун чи^им,

1 Юферев В. Хозяйство сартов Ферганской области. - Т., 1911. - С.76.

276
тулов ва мажбуриятлар, к;арз пули ва уни цайтариш ма­
салалари, кам харажатли дех,к;ончилик хужалиги тах,лил
этилади1.
Туркистон улкасининг узига хос минтак;аларидан
бири Зарафшон вохдсида х,ам махсус тадк;ик;отлар амал­
га оширилган. Хусусан, Н.И. Вирскийнинг 1883 йилда
нашр этилган Самарканд уездига багишланган асарида2
мазкур худудда узум етиштириш ва узум мах,сулотла-
рини тайёрлаш анъаналари минтак;ага рус капиталини
олиб кириш йуналишларини аник;лаш мак;садида урга-
нилган.
Тадк;ик;отда вохднинг табиий-шушм шароити, туп-
роги, сугорилиш шароитлари, узумчиликнинг мах,ал-
лий тажрибалари, экиш, парваришлаш, кесиш, совук;-
дан сак;лаш, узум навлари, унинг касалликлари билан
курашиш чоралари, йиллик сарф-харажатлар ва узумга
к;айта ишлов бериш технологиялари, х,осилни йигиш,
нарх-навоси х,ак;ида батафсил маълумотлар берилган.
Муаллиф узумнинг ок; тоифа, шакар ангур, хусайни лун-
да, хусайни мурчамиён, лали якдона, султони, сариан-
гуш, бех,ишти, к;изил тоифи, туя тиш, чашма гусала, сур-
хак, сувурган, сохиби, маска каби навлари х,ак;ида маъ-
лумотларни фото иллюстрациялар билан ифодалаган.
Шунингдек, асарда майиз, мусаллас тайёрлаш техноло­
гиялари, узумчилик билан боглик; баъзи урф-одатлар
х,ак;ида к;изик;арли маълумотлар ёзиб к;олдирилган.
Рус муаллифларининг асарларида Зарафшон вох,а-
сида ахдлининг боища хужалик машгулотларига х,ам
алодида эътибор к;аратилган. Масалан, А.П. Хорошхин
Зарафшон вохдсидаги Ок;дарё ва Цорадарё ирмок;лари
буйидаги дех;к;ончилик учун кулай ва унумдор ерлар,
1Юферев В. Хозяйство сартов Ферганской области. - Т., 1911. - С.18-76.
2 Вирский H.M. Виноградство в Самаркандском уезде. - Самарканд,
1893.-С.111.

277
дехдончилик куроллари, ер солик;лари х;ак;идаги м аълу­
мотларни к;айд этса1, А. Гребенкин уз асарида вох,адаги
ярим утрок; ах,олининг бах,орги ва кузги (трамох,и) лал-
ми дех,цончилиги, бугдой, арпа, шоли, к;исман жухори,
тарик; ва зигир етиштирганлиги, аёллар узлари ва со-
тиш учун р ш фаслида пахта, ёзда куй жунидан алача,
гилам, хуржун, кигиз, арцон тайёрлаганлиги, ушбу жа-
раёнда чархдан фойдаланмаганлиги ва кулда [урчук;} ип
йигирганлиги борасида маълумотлар келтиради2.
А. Гребенкин Зарафшон вох;асида яшаган узбеклар-
нинг минг уруги вакилларининг хужалик машгулоти
асосан, кщори Даргом канали буйларида дехдончилик,
каналнинг куйи кисмида эса цисман дех,к;ончилик ва
купрок; чорвачиликдан иборат булганлигини таъкид­
лайди3. Минглар анчагина дехдончилик тажрибаси-
га эга булиб, улар Зарафшон, Сиёб, Кррасув, Даргом,
К^озон арик;, Янгиарик; к;иргок;ларидаги ерларда шоли
етиштирганликларини эътироф этади. Шу билан бирга,
бах,орги ва кузги бугдой, арпа, цисман ж}гсори, тарик;, та-
маки ва Ж умабозор цишлоги яцинида эса оз мивдорда
полиз мах,сулотлари етиштирилганлиги х,ак;ида маълу­
мотлар беради.
Туркистонда мунтазам чоп этиб бориладиган вилоят
маълумотномалари хам хужалик х,аётига оид маълумот-
ларга жуда бой. Самарканд вилояти буйича тупламда
Зарафшон вох,асининг сугорилиши, вох,а ахдлисининг
дехдончилик, чорвачилик ва хунармандчилик машгу-
лотлари, урф-одатлари х,ак;ида цимматли маълумот­
лар баён к;илинган. 1893 йилдан бошлаб тадк;ик;отчи
1 Хорошхин А.П. Сборник статей касающихся до Туркистанского края.
-С.159-172.
2 Гребенкин А.Д. Узбеки // Русский Туркестан. Сборник изданный по
поводу политехнической выставки. Вып.2. - М., 1872. - С.70-71.
3 Уша жойда. - Б.51.

278
М. Вирский масъул мухдррирлигида Самарканд вилояти
статистика кумитаси томонидан нашр этила бошланган
ушбу тупламда Зарафшон вох,аси х,амда Самарканд уез­
ди ахдлисининг хужалик х,аётига дойр мух,им маълум от­
лар акс этган1.
А. Гребенкин асарида келтирилган Зарафшон вох,а-
си ах,олисининг хркалик х,аёти хак;идаги этнографик
маълумотлар хужалик масалаларига багишланган тад-
к;икотлар учун мухим манбавий ахдмиятга эга. Албатта,
айрим уринларда муаллифнинг келтирган маълумотла-
ри унинг хулосаларини тасдшугамайди. Шу сабабли бу
асарда келтирилган маълумотлар илмий жих,атдан тах-
лилий ва к;иёсий ёндашувни такозо этади.
Зарафшон вохдсининг империя тасарруфига кир-
маган худудлари хдм рус тадк;ик;отчилари томонидан
алохида эътибор билан урганилган. Хусусан, Н.А. Маев
1874 ва 1878-йилларда Хисорда утказган экспедиция-
ларда Бойсун беклигида бурдок;и куйчилик, вохада эса
йирик шохли моллар, куйчилик, туячилик, йилк;ичи-
ли к кенг ривожланганлигини, кунгирот уруги вакил-
ларининг куйчиликда катта тажрибага эга эканлиги-
ни аник;лайди2. Денов беклигига к;арашли Дашнобод
к;ишлогида хонлик худудида машхур булган анорлар
етиштирилишини, Шеробод, Денов бекликлари ахолиси
асосан дех,к;ончилик, Бойсун ахолиси эса чорвачиликни
лалм и дехдончилик билан кушиб олиб боришини, Бухо-
1Справочная книжка Самаркандской области. Вып.2. - Самарканд, 1893.
- С.68-87.
2 Маев Н.А. Географический очерк Гиссарского края // Материалы для
статистики Туркестанского края. (Бундан буён - МСТК). Вып.5. - Спб., 1874.
- С.400; Уша муаллиф. Очерки Гиссарского края // ТВ. 1876. №5; Уша му­
аллиф. Географический очерк Гиссарского края и Кулябского бекства //
Известия ИРГ0. T.XII. Вып.4. 0тд.2. Географические известия. - СПб., 1877.
- С.349-363; Уша муаллиф. Очерки горных бекств Бухарского ханства //
МСТК. - СПб., 1879. Вып.5. - С.212-249.

279
ро амирлиги богдорчилигида анор етиштириш мух,им
урин тутганлигини к;айд этади.
Бухоро амирлигининг марказий ва шарций бекликла-
рида булган Н.Н. Покотилонинг Рус география жамияти
хабарномаларида эълон к;илинган х.исоботларида1 ах,о-
лининг чорвачилик, дехдончилик машгулотлари х,ак;ида
к;имматли маълумотлар тавдим этилган.
XX аср бошларида Бухоро амирлигининг табиий-геог-
рафик х,олати, ахдлиси, сиёсий, ижтимоий-ик;тисодий,
хужалик-савдо муносабатлари ёритилган Д.Н. Логофет-
нинг асарларида х,ам улка халк^арининг турмуш тарзи,
хужалик х,аёти борасида куплаб этнографик маълумот­
лар учрайди2.
А.П. Хорошхиннинг тадк;ик;отларида Зарафшон та-
биати, Овдарё ва Корадарё ирмок;лари буйидаги дех,-
к;ончилик учун кулай ва унумдор ерлар, дех,к;ончилик
куроллари, ер солик^ари х,ак;ида х,ам маълумотлар к;айд
этилади3.
Шунингдек, А.П. Хорошхин улканинг бошк;а худудла-
рига х^м эътибор к;аратади ва ахдлининг дех,к;ончилик,
чорвачилик, сугориш анъаналари, сугориш тизимлари,
анъанавий чорвачилик, ярим утрок; ва утрок; ах,оли
хдёти, уларнинг узига хослиги, солик; ва вак;ф мулк-
ларининг ах,воли каби масалаларнинг минтак;авий ва

1 Покотило Н.Н. Отчёт о поездке в предели Центральной и Восточной


Бухары в 1886 г. - Т., 1888. - С.168.
2 Логоф ет Д.Н. Страна бесправия (Бухарское ханство и его современ­
ное состояние). - СПб., 1909. - С.239; Уша муаллиф. Бухарское ханство под
русским протекторатом России. Т.П. - СПб., 1911. - С.340; Уша муаллиф. В
забытой стране. Путевые очерки по Средней Азии. - М., 1912. - С.180; Уша
муаллиф. В горах и на равнинах Бухары. - СПб., 1913. - С.619; Уша муаллиф.
Хлебная торговля и запасы восточной Бухары // Туркестанский сборник.
Т.417.1907.-С.105-107.
3 Хорошхин А.П. Сборник статей касающихся до Туркистанского края...
- С.105-106.

280
уругларга хос хусусиятларини таджик; этар экан, Каза-
линск (К;озоли)дан бошлаб Туркистон, Тошкент, Кук;он
шах,арлари йуналишларида олиб борган кузатишла-
ри асосида бу худудларнинг ицлими, табиий шароити,
сугориш манбалари, яйловлари, ах,олининг хужалик
машгулотлари х,ак;ида маълумотлар, бу худудларда ис-
тик;омат к;илувчи этносларнинг кундалик юмушлари,
хужалик фаолияти, дехдончилиги х,ак;ида маълумотлар
келтиради1. Хусусан, тош кентликларнинг Чирчик; дарё-
си буйида шах,ар атрофи буйлаб жойлашганлиги, экин
майдонлари, дехдончилик куролларининг турлари,
шах,ардаги хунарманд косибларнинг бу худудлардаги
дехдончилик ерлари, экин турлари (бугдой, жухори, та­
рик;, шоли, мош, ясмик;, щЬгат, зигир, беда, гуза, тамаки)
х,ак;ида маълумотлар келтиради.
Узбек халк;ининг анъанавий хужалигига оид маъ­
лумотлар Санкт-Петербургда чоп этиб борилган "Науч­
ное обозрение" журнали, 1906 йилдан бошлаб х,ар ойда
бир маротаба рус тилида Тошкентда чоп этилган "Тур­
кестанское сельское хозяйство” журнали х,амда "Сред­
няя Азия" тупламларида чоп этилган дехдончилик, бог-
дорчилик, асаларичилик, ипакчилик, урмончилик хужа-
ликлари х,ак;идаги макдлаларда х,ам уз аксини топган2.

1 Хорошхин А. П. Сборник статей касающихся до Туркестанского края.


- СПб., 1876. Унинг уш бу китоби жами 533 бетдан иборат булиб, 29 та мак;о-
лани уз ичига олади. Асарда муаллифнинг Казалинскдан Туркистон, Тош ­
кент, Кук;он йуналишларида узининг кузатишлари асосида этнографик
маълумотлар, ик^шми, табиий шароити, сугориш манбалари, яйловлар,
хунармандчилик сох;аси, бозорлар ва савдо йуллари, ах,олининг хужалик
маш гулотлари х,ак;ида анчагина маълумотлар келтирилган. Шунингдек,
асар орк;али муаллифнинг Тошкентдан Каттакургонгача булган шах,арлар,
к;ишло1у 1ар ва уларнинг хужалик машгулотлари, а>фли манзилго\лари
^а^ида 1^изик;арли этнографик кузатишлари билан танишиш мумкин.
2 Идеализация натуральнаго хозяйства // Научное обозрение. - СПб.,
1899. №1. - С.157-179; Туркестанское сельское хозяй ство.-Т.: В.М. Ильина,
1906. № 1-2. - С.112; Мирошниченко Л. Амерканский пчеловод в Самарканде

281
Бу даврга келиб Туркистон улкасини ягона мин-
так;а сифатида таджик; этилган асарлар х,ам яратилди.
А.И. Шахназаровнинг 1908 йилда нашр этилган улка
цишлок; хужалигига багишланган асари шулар жум-
ласидандир1. Ушбу тадк;ик;отда минтаца ах,олисининг
дехдончилик, чорвачилик, мех,нат куроллари ва етишти-
риладиган усимлик турларига оид куплаб маълумот­
лар келтирилган. Асарда ёритилган хужалик турлари
тадк;ик;отчининг кузатувлари асосида баён этилган бу­
либ, статистик маълумотлар ва мавзуларга оид расмлар
илова к;илинади. Ш у билан бирга, асарда Урта Осиёга хос
анъанавий хужаликнинг умумий таснифи, ерга ишлов
бериш ва угитлаш тизими, дехдончилик куроллари, кул
мех,нати, сугориш ва хужалик тизими, алмашлаб экиш,
пахта, шоли, тамаки етиштириш маданияти, узумчи-
лик ва ундан мусаллас тайёрлаш, к;орамол етиштириш,
йшщичилик, куйчилик, туячилик, ипакчилик, балик;чи-
лик, к;ишло^хзЬкалиги зараркунандалари ва уларга к;ар-
ши кураш каби масалалар ёритилган. Бутун Туркистон
улкаси цишлок; хужалигининг х,олати ва ривожланиш
динамикаси к)фсатиб берилган х,амда мех,нат куролла-
ри фотосуратлар асосида к;иёсий тах^лил к;илинган.
Шунингдек, уш бу асарда Туркистон улкасининг тур­
ли минтакаларида шаклланган хужалик турлари х,аки-

// Тзфкестанское сельское хозяйство. - Т.: В.М. Ильина, 1906. № 1-2. - С.60-


62; Шредер P.P. Об организации при Туркестанском обществе сельского
хозяйства специальных отделений // Туркестанское сельское хозяйство.
- Т.: В.М. Ильина, 1906. № 1-2. - С.5-16; Дылевский А. Обзоръ плодовъ, выс-
тавленныхъ 6 ноября 1905 года въ помещении Управления земледелия
въ Ташкент // Туркестанское сельское хозяйство. - Т.: В.М. Ильина, 1906.
№ 1-2. - С.25-36; Средняя Азия. Ежемесячное литературно-историческое
издание. Книга I. - Т., 1910; Брезицкий И.А. Агрономические работы 1909
г. в Туркестане // Средняя Азия. Ежемесячное литературно-исторические
издание. Книга III. - Т.: Тип. Туркест. т-ва печ, дела, 1911. - С.126.
1 Шахназаров А.И. Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - СПб.,
1908.-С.512.

282
да маълумотлар берилган булиб, муаллиф Урта Осиё
халк;лари анъанавий хужалигининг шаклланиши, яъни
ерга ишлов бериш, ерни угитлаш ва мавжуд сугориш ти-
зимига оид бой тажрибаларнинг к;адимги даврга бориб
так;алишини эътироф этади.
Юк;орида к;айд этилган асарларнинг аксарияти муал­
лифларнинг шахсий кузатувлари асосида ёзилган булиб,
улар улканинг узлари учун к;изик;арли, х,айратланарли
ва империя ишбилармон доиралари учун мух,им булган
жихдтларини таджик; этдилар. Улка халкутрининг тур­
муш тарзи, хужалик фаолияти масалалари Россия им-
перияси томонидан стратегик мацсадларда урганилган
булиб, уларда ахдлининг хужалик машгулотларини бир
пайтнинг узида х,ам тарихий, х,ам ицтисодий, х,ам этног­
рафик нук;таи назаридан ёндашув уйгунлашиб кетган-
лигини алохдца таъкидлаш лозим.

5-§. Х о н ли к ла р тари хи га ои д асарлар

XIX асрнинг иккинчи ярмидан, асосан минтак;ада Рос­


сия империяси хукмронлиги урнатилиши арафасида ва
урнатилгандан кейин рус муаллифларининг хонликлар
тарихи ва уларнинг уша даврдаги ижтимоий-иктисодий
ах,воли, Туркистон генерал-губернаторлиги таркиби-
га утган худудларига оид юзлаб асарлари чоп этилди.
Уларнинг катта кисми хизмат юзасидан, амалий мак;сад-
ларда, илмий экспедициялар материаллари ёки сафар­
номалар сифатида, к;исман, шахсий к;изик;ишлар доира-
сида ёзилган эди.
Рус муаллифларининг мустамлакачилик даврида
яратган тадк;ик;отлари кулами них,оятда кенг, курилган
масалалари серкирра булиб, уларни тадкик;от объекти,
худуди, даврий мансублигига к;араб тизимлаштириш
мак;садга мувофивдир.

283
Айни пайтда, бу адабиётлар мох,ияти, мак;садлари ва
тури жих,атидан х,ам бир-биридан фарк; к;илишини к;айд
этиш лозим. Хусусан, саёх,атнома, сафарнома, статистик,
х,арбий статистик тадк;ик;от, тафтиш материаллари, и л­
мий экспедиция, дипломатик миссия маълумотлари,
тарихий, публицистик ва боища турдаги асарлар шулар
жумласидандир.
Энг мух,ими, улардан топонимика, география, табиат-
шунослик, тарихий-этнография, статистикага оид жуда
кенг маълумотлар, шахсий кузатув ва хотиралар, ме-
муарлар, расмий хужжатлар урин олган. Улар орасида
компилятив асарлар, илмий-оммабоп, шахсий кечинма-
ларга асосланган, субъектив ёндашувлар, шахсий таас-
суротлар устувор урин тутган х,олатлар х,ам куп учраши-
ни алох,ида к;айд этиш лозим.
Ушбу асарларнинг муаллифлари х,ам турли сох,а ва-
киллари булиб, улар орасида х,арбий маъмурий тизим
вакиллари, х,арбий шарк;шунослар, олимлар (табиатшу-
нос, шарк;шунос, элшунос, адабиётшунос, тилшунос), то-
пографлар, хариташунослар купчиликни ташкил к;ил-
ган.
Хонликлар тарихига оид асарлар орасида нафак;ат та-
рихийлик нук;таи назардан, балки амалий мак;садларда
яратилган асарлар ёки узок; илмий изланишлар натижа-
си булган тадк;ик;отлар х,ам борлигини к;айд этиш лозим.
Мазкур хдлатларни х,амда курилаётган мавзуга оид
тадк;ик;отлар куламининг жуда кенглигини назарда тут­
ган хрлда, уларни уша даврда устувор ах,амият берилган
куйидаги тарихий муаммолар буйича умумлаштириш
лозим топилди.
Таищи алок;алар тарихи. Рус тадк;ик;отчиларининг
хонликлар х,ак;идаги XIX асрга мансуб дастлабки асар­
ларида асосан тапщи алок;алар, дипломатик ва савдо

284
муносабатларига ургу берилганлигини к^фиш мумкин.
Бу борадаги махсус жиддий тарихий тадк;ик;от сифатида
П.И. Небольсиннинг Россиянинг Урта Осиё билан савдо
алок;аларига оид асари эътиборга лойик;1. Мазкур асар
муаллифи XIX аср урталарида Россия императорлиги
география жамияти топшириги билан империянинг
Урта Осиё хонликлари билан олиб борган савдо муно-
сабатларини урганишга жунатилган. П.И. Небольсин те-
гишли архив манбалари асосида олиб борган тадк;ик;от-
ларга асосланиб, уз асарида энг аввало савдо йулларини,
хусусан, минтак;ага элтувчи тупрок; ва сув йулларини, бу
йулларнинг йуналишларини, манзилларини урганади.
Бу йуллар орк;али олиб борилган узаро савдо алокдла-
рини статистик ва топографик маълумотлар, архив хуж-
жатлари тах,лили асосида ёритиб беради. Шу орк;али бу
даврда хонликлар билан Россиянинг узаро савдо алок;а-
лари динамикаси, унга таъсир курсатган ички ва ташци
омиллар тах,лили асосида атрофлича ёритиб берилади.
Асар уша даврдаги савдо алок;алари тарихини урганишда
катта манбавий ах,амият касб этади.
В. Григорьевнинг Хива хонлигига олиб борувчи йул­
лар таърифига багишланган тадк;ик;отида асосий эъти­
бор Урта Осиёдан Россияга борадиган савдо йуллари,
хусусан, Хива хонлигидан утадиган йуллар, Оренбург-
Хива йули, Орол ва Каспий денгизининг савдо-сотикда-
ги ах,амияти каби масалаларга царатилади2.
Россия империяси Туркистон улкасида уз хукмрон-
лигини урнатгандан кейин х;ам минтак;адаги савдо
йулларини урганишга алох,ида эътибор к;аратди. Ушбу
1 Небольсин П.И. "Очерки торговли России со Средней Азией” (СПб.,
1855).
2 Григорьев В.В. Описание Хивинского ханства и дороги туда из Сарай-
чиковской крепости, - "Записки Русского географического общества",
1861. кн.II.

285
масала нафак;ат ицтисодий нук;таи назардан, балки
харбий стратегик мак;садларда х,ам батафсил ургани-
либ, асосий савдо йулларининг тармок;лари, йуналиш-
лари, масофаси батафсил тавсифланган тадкикотлар
юзага келди1.
Айни пайтда, стратегик мак;садларда кушни мамла-
катлар билан узаро муносабатлар, чегарадош худудлар,
савдо муносабатлари масаласида х,ам кенг тадкикотлар
олиб борилди. Д.Н. Логофетнинг Бухоро амирлигининг
Россия, Эрон, Афгонистон билан савдо-сотик; муноса­
батлари, кушни давлатларга олиб борадиган савдо
йуллари х,ак;идаги асарлари2, И.Л. Яворский бошчили-
гидаги рус элчилик миссиясининг Афгонистон ва Бу­
хоро амирлиги буйлаб амалга оширган саёх,ати кунда-
лиги3, Н.И. Гродековнинг Самарканддан Афгонистонга4,
П.П. Матвеевнинг Бухородан (Шаркий Бухоро орк;а-
ли ) Афгонистонга сафари5, В. Новицкийнинг Фаргона
1 М атери м ы по вопросу о торговых путях в Среднюю Азию. - СПб.,
1869. - С.74; Пантусов Н.Н. Торговля и караванные пути в Туркестанском
крае. - СПб.: Б.и., 1876. - С.517; Константинович Н. Водный путь в Среднюю
Азию указанным Петром Великим. - Оренбург: Б.и., 1877. - С.417; Капитан
Статкевич. Описание пути от Самарканда к г. Кара-тагу через перевал Мура
// Сборник географических, топографических и статистических материа­
лов по Азии. - СПб., 1894. Bbm.VLII. - С.217-233.
2 Логоф ет Д.Н. Бухарское ханство и его современное состояние. - СПб.,
1909. - С.357; Шу муаллиф. На границах Средней Азии, путевые очерки в
3-х книгах, книга 1. Русско-персидская граница. - СПб., 1909. - С.245; Шу
муаллиф. На границах Средней Азии, путевые очерки в 3-х книгах, книга 2.
Русско-афганская граница. - СПб., 1909. - С.260.
3Яворский И.Л. Путешествие русского посольства по Афганистану и Бу­
харскому ханству в 1878-1879 гг. - СПб., 1882. - С.366.
4 Поездка из Самарканда через Афганистан в Герат // Сборник геогра-
фичских, топографических и статистических материалов по Азии. Вып.У.
-С.58-101.
5 Матвеев П.П. Поездка по бухарским и афганским владениям. - СПб.,
1883; Новицкий В. Из Индии в Фергану / Сборник географических, топо­
графических и статистических материалов по Азии. Вып.У. - С.-Петербург,
1883.-С.1-56.

286
водийсидан Хитой [К^ашк;ар)га борадиган савдо йули,
божхоыа манзиллари тугрисидаги1, Н. Павловнинг Тур-
кистонга кушни давлатлар билан алок;алар тарихига2
оид асарлар шулар жумласидан булиб, улар жуда бой та­
рихий маълумотларга эга.
Шу уринда уз сарлавх,асидаёк; мустамлака манфаат-
лари ошкора к;айд этилган, махсус топширик; асосида
яратилган асарлар3, ёхуд темир йуллар курилиши билан
билан боглик; мак;садларда яратилган асарларни4 х,ам
алохдца курсатиб утиш жоиз.
Тапщи алок;алар йуналиш идаРоссия-Англиярак;о-
бати алох,и да мавзу бул ганл иги яхши маълум. Бу давр­
да Европа тарихш унослигида Англия ва Россия урта-
сидаги муносабатларни ёритиш га багиш ланган жуда
куп тадк;ик;отлар юзага келди. Бирок;, XIX асрда Анг-
ли я-Росси я муносабатларига багиш ланган рус тадк;и-
к;отлари орасида М.А. Т ерен тьев5, Ф. Мартенс6, А.Е. Сне-

1 Новицкий В. Из Индии в Фергану. - СПб., 1903. - С.297.


2 Павлов Н. История Туркестана (в связи с историческим очерком соп­
редельны х стран: Персии, Афганистана, Белуджистана, Индии и Восточно­
го Туркестана). - Т., 1911. - С.138-167.
3 Бродовский М. Колониальное значение наших среднеазиатских вла­
дений для внутренных губерний. - М.: Б.и., 1891. - С.407; Маркова Е. Россия
в Средней Азии. - СПб.: В. Березовский, 1901. - С.369.
4 Анненков Н.М. Закаспийская железная дорога - как новый путь для
среднеазиатской торговли. - СПб.: Б.и., 1887. - С.398; Вацлик И.Я. Закас­
пийская железная дорога, ее значение и будущность. - СПб.: Б.и., 1888.
- С.375; Константинович Н. Водный путь в Среднюю Азию указанным
Петром Великим. - Оренбург: Б.и., 1877. - С.417; Антипин B.H., Левашев
Н.Н. П утеводитель по Туркестанской ж елезной дороге: с историческим
очерком сооружения и эксплуатации Закаспийской ж елезной дороги и
очерком сооружения Оренбург-Таш кентской ж елезной дороги. - СПб.,
1903.-С.536.
5Терентьев М.А. Россия и Англия в Средней Азии. - СПб., 1875; Шу м уал­
лиф. Россия и Англия в борьбе за рынки. - СПб., 1876.
6 Мартенс Ф. Россия и Англия в Средней Азии. - СПб., 1880.

287
сарев1, М. Гр улев 2, А. Субботин3 асарлари алох,ида
урин тутади.
Хусусан, Ф. Мартенснинг ишида Россия-Англия муно-
сабатларида инглиз герцоги Дерби билан Россия Ташк;и
ишлар вазири Горчаков уртасидаги музокаралар тах,-
лилига эътибор к;аратилса, А.Е. Снесаревнинг асарида
инглиз-рус ралфбати Х,индистон масаласи билан боглаб
ёритилади4. М. Грулев уз асарида ушбу масалани Россия­
нинг сиёсий ва мустамлакачилик манфаатлари нук;таи
назаридан асослашга хдракат к;илади5. Шуни алох,ида
таъкидлаш жоизки, ушбу асарларда инглиз-рус ракр-
бати талк;инида Россия манфаатларига алох,ида ургу бе-
рилганлиги якдол намоён булиб туради.
Бу даврда яратилган асарларда хонликларнинг Рос­
сия им перияси том онидан забт эти ли ш и тарихига
оид асарлар сон ва х,ажми жихдтидан катта уринга эга.
Улар хдрбий тарихчилар, кумондонлар, амалдорлар ва
бошк;а муаллифлар томонидан махсус топширик;лар
асосида ёки истилонинг 15, 20, 25 йиллик ва боища са-
налари муносабати билан чоп этилган.
Ушбу асарларнинг бош гояси мустамлакачилик сиё-
сатини хаспушлаш, ок;лаш, истило натижаларининг бу
ердаяшовчи халк;лар з^чун гуёки "жуда фойдали булган-
лиги"ни х,амда Россия Урта Осиёга "цивилизация олиб
келгашшги" х,ак;идаги к;арашларни таргиб килиш, импе-
риянинг куч-кудратини курсатишга к;аратилганлигини
таъкидлаш лозим.

1 Снесарев А. Индия как главный фактор в Среднеазиатском вопросе. -


СПб., 1906.
2Грулев М. Соперничество России и Англии в Средней Азии. - СПб., 1909.
3 Субботин А. Россия и Англия на среднеазиатских рынках. - СПб.: Б.и.,
1885. - С.432.
+ Снесарев А. Индия как главный фактор в Среднеазиатском вопросе. -
СПб., 1906.
5Грулев М. Соперничество России и Англии в Средней Азии.-СПб., 1909.
Истило мавзусига оид асарлар орасида генерал-лей-
тенант М.А. Терентьевнинг Россия империясининг Урта
Осиёдаги истилочилик юришлари тарихига багишлан­
ган уч ж илдлик асари алох,ида урин тутади. Вок;еалар гу-
вох,и ва иштирокчиси булган уш бу муаллиф истило та­
рихини XVIII аср бошларидан бошлаб боск;ичма-боск;ич
ёритиб беради1.
Бу даврда рус шарщпунос тарихчи олимларидан
B. Бартольд, В. Веселовский, Е.Т. Смирнов, К.К. Абаза,
Н. Дингелыптед, АН . Макшеев, А.Н. Куропаткин, Е. Ж е­
лябужский ва бонщалар х,ам Россия империяси том о­
нидан Урта Осиё хонликларининг босиб олиниши ва
мустамлакага айлантирилиши масалаларига дойр бир
к;анча асарлар ёзиб крлдирганлар2. Мазкур йуналишда
унлаб асарлар яратилган булиб, уларнинг батафсил тах,-
ли ли F. Ахмаджонов ва С. Брежнева асарларида уз акси­
ни топган3.
1Терентьев М.А. Завоевания Средней Азии. T.I-III. - М., 1906.
2 Бартольд В.В. Туземец о русском завоевании // ТВ. 1898. №13, 14, 35,
37,40; Туркестан. Соч. T.III. - М., 1963; Коканд. Соч.III. 1965; Пяньков В. Тур­
кестанские дневники. - М., 1879. - С.43; Веселовский В. Киргизский рассказ
о русских завоеваниях в Туркестанском крае / Текст, перевод и приложе­
ния. - Спб., 1894; Смирнов Е.Т. Султаны Кенисара и Садык. - Т.; Тип. С.И.
Лахтина, 1889; Абаза К.К. Завоевания Туркестана. - М., 1902; Дингелыптед
Н. Наши колонизации в Средней Азии // Вестник Европы. 1892. Кн.Н. -
C.231-237; А.Н. Макшеев. Исторический обзор Туркестана и наступитель-
ного движения в него русских. - СПб., 1890. - С.235-254; Куропаткин А.Н.
Завоевание Туркмении. 1889; Желябужский Е. Очерки завоевание Хивы.
1875; Лобысевич Ф.И. Описание Хивинского похода 1873 года. По мате­
риалам особой Комиссии, учрежденной тотчас после похода, под председ.
быв нач. Полевого штаба. Под ред. ген.-адъют. В.Н. Троцкого. - СПб., 1898. -
С.277; Лобысевич Ф.И. Поступательное движение в Среднюю Азию в торго­
вом и дипломатическо-военном отношениях. Дополнительны й материал
для истории Хивинского похода 1873 года. (Из официальных источников).
-СПб., 1900.-С.205.
3 Ахмеджанов Г.А. Советская историография присоединения Сред­
ней Азии к России. - Т.: Изд-во "Фан” Узбекской ССР, 1989. - С.154;

289
Рус муаллиф лари тадк;ик;отлари орасида Е.Т. Смир-
новнинг цозок; жузлари истилосига багишланган аса­
рида Кук;он хонлигидаги М улло Аликули Амирлашкар
даёти ва саркардалик фаолиятига оид цимматли маъ­
лумотлар к;айд этилади1. Мах,аллий тарихчи М улло Х,о-
либой Мамбетовнинг "Урус лашкарининг Туркистонда
тарих 1269-1282 саналарда к;илгон футухотлари” аса­
ри асосида ёзилган, рус тилига таржима к;илиб, айрим
вок;еалар муаллиф томонидан тах,лил этилган Н.И. Ве-
селовскийнинг асари х,ам Кук;он хонлигининг истилога
к;арши курашларга рах,барлик к;илган М улло Аликули
Амирлашкар, М ингбой додх,ох, ва боищаларнинг фао­
лиятига кенг тухталиб утилганлиги билан эътиборга
лойиедир2.
Шу уринда Россия истилоси тарихини ёритишда
мах,аллий тарихчилар томонидан ёзилган асарларни,
уларда бу масалада билдирилган к;арашларни урганиш,
масалага холис ёндашиш асосида холисона бах,о бериш
лозимлиги рус тадк;ик;отчилари В.В. Бартольд, Н.И. Весе­
ловский, А. Зимин томонидан алох,ида к;айд этилганли-
гини таъкидлаш лози м 3.
Хива хонлиги тарихи. Хива хонлиги Россия импе-
рияси томонидан босиб олингач, мазкур худудни сиё­
сий, ижтимоий-ицтисодий ва маданий жих,атдан ур~
ганишга эътибор кучаяди. Хусусан, Хива хонлиги та-

Ахмеджанов Г.А. Советская историография писоединения Средней Азии к


России. - Т., 1989; С. Брежнева. Историография проблемы присоединения
Туркестанского края к России (вторая половина XIX в. - начало XXI в.]. Ав­
тореферат диссертации на соискание ученой степени доктора историчес­
ких наук. - М., 2005.
1 Смирнов Е.Т. Султаны Кенисара и Садык. - Т.: Тип. С.И. Лахтина,
1889.
2 Веселовский Н.И. Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркес­
танском крае / Текст, перевод и приложения. - СПб., 1894.
3Уша жойда. - Б.7-9.

290
рихига оид А.Л. Кун1, Н.И. Веселовский2, О. Шкапский3,
В. Гиршфелд4, В. Лобачевский5 к;аламига мансуб бир к;а-
тор мух,им тадк;ик;отлар юзага келди.
Мазкур тадк;ик;отлар орасида рус шарщпуносларининг
асарлари алох,ида к;изик;иш уйготади. Хусусан, Н.И. Весе­
ловский хонлик худудида энг к;адимдан то истило жа-
раёнларигача булган умумлаштирилган к;иск;ача тарих-
ни ёритса, А.Л. Кун асарларидан ижтимоий-иктисодий
муносабатлар тизимига оид маълумотлар 5фин олган.
Хива хонлигига к;арши К.П. Кауфман бошчилигида
1873 йилда уюштирилган х,арбий экспедиция давомида
хон саройидан буюмларни мусодара килиш жараёни-
да рус шарщиунос олими А.Л. Кун томонидан кулёзма
асарлар, хонлар олиб борган ёзишмалар, турли мазмун-
даги тарихий хужжатлар орасида ер-сув муносабатлари,
мулкчилик турлари ва солик; тизимига оид м аълумот­
лар кулга киритилади.
Шу маълумотлар тах^лили асосида ёзилган мак;олала-
рида6А.Л. Кун Хива хонлигидаги солик; тизими, улпон ва
мажбуриятлар, уларнинг хон хазинасига келиб тушади-
ган умумий йиллик мивдори7, солик;ларни йитиш тарти-
би ва уни йигишга масъул булган шахслар - девонбеги,
кушбеги, мехтар ва уларнинг фаолиятлари, шунингдек,
1Кун А.Л. Заметки о податях в Хивинском ханстве // ТВ. 1873. №32.
2 Веселовский Н.И. Очерк историко-географических сведений о Хивин­
ском ханстве от древнейших времен до настоящего. - СПб., 1877. - С.364.
3Шкапский О. Аму-Дарьинские очерки. К аграрному вопросу на нижней
Аму-Дарьи. - Т., 1900. - С.284.
4 Военно-статистическое описание Хивинского оазиса, составленное
Генерального штаба капитаном Гиршфельдом, переработанное начальни­
ком Аму-Дарьинского отдела генерал-майором Галкиным. - Т., 1902-1903.
4.1,1902. - С.248; 4.2.1903. - С.214.
5 Лобачевский В. Хивинский район. Военно-статистическое описание
Туркестанского военного округа. - Т., 1912. - С.117.
6 Кун А.Л. Поездка по Хивинскому ханству в 1873 г. // Известия ИРГО. -
СПб., 1874. Т.Х. №1. - С.47-58.
7Кун А.Л. Порядок взимания податей в Хивинском ханстве // ТВ. 1873. №33.

291
мазкур вазифага масъул бошк;а хизматчилар х,ак;ида та­
рихий маълумотлар келтиради1. Шунингдек, А.Л. Кун
тадк;ик;отларида Хива хонлигининг маъмурий-худудий
тузилиши, шахдр к;алъалари, ах,оли таркиби ва сони, шу­
нингдек, тарихий хужжатлар х,амда уларда учрайдиган
мух,р турлари2, шах,ар инфратузилмаси3 х,ак;ида мух,им
фактлар келтирилади.
О. Шкапский томонидан Хива хонлигидаги ер муно­
сабатлари Шурахон худуди мисолида таджик; этилади ва
хонликдаги ер эгалиги турлари, ирригация тармок;лари,
ер ва сувдан фойдаланиш тартиби, шариат к;онун-к;ои-
даларида ерга эгалик цилиш, уларнинг хукук;ий жих,ат-
лари, шунингдек, Шурахон, Турткул, Шайх Аббос Вали ва
Бий Бозор маъмурий худудлари буйича статистик маъ­
лумотлар такдим этилади4.
Хива хонлигини назоратида сакдаш, мамлакатда-
ги ижтимоий-сиёсий вазият, ицтисодий ах,вол х,ак;ида
тулик; маълумотга эга булиш мацсадида Туркистон ге­
нерал-губернаторлиги 1888 йилда капитан Стеткевич,
1902 йилда капитан В.А. Гиршфельд ва 1910 йилда пол­
ковник В. Лобачевский бошчилигида статистик тадк;и-
к;отлар утказади.
Хива вох,асига XX аср бошида капитан В. Гиршфельд
томонидан уюштирилган махсус экспедиция натижала­
ри Амударё булими бошлиги генерал-майор М. Галкин
томонидан к;айта ишланиб, нашр этилади5. Асарнинг

1Куп АЛ. Порядок взимания податей в Хивинском ханстве // ТВ. 1873. №33.
2 Кун А Л . Описание печатей хивинских ханов // ТВ. 1873. №40.
3 Кун А.Л. Культурный оазис Хивинского ханства // ТВ. 1874. №2.
4 Шкапский 0. Аму-Дарьинские очерки. К аграрному вопросу на нижней
Аму-Дарьи. - С.120.
5 Военно-статистическое описание Хивинского оазиса, составленное
Генерального штаба капитаном Гиршфельдом, переработанное начальни­
ком Аму-Дарьинского отдела генерал-майором Галкиным. - Т., 1902-1903.
4.1,1902. - С.248; 4.2,1903. - С.214.

292
биринчи цисмида Хива вох,асининг географик урни ва
топографияси, ик;лими, табиати ва чегаралари, вох,а-
нинг гидрографик хдлати, сув билан таъминланганлик
даражаси, Каспий ва Орол денгизлари, Амударё дельта-
си х,ак;идаги дастлабки кузатув хдмда текширув натижа-
лари урин олган эди.
Хива хонлигининг х,арбий-статистик тавсифига ба­
гишланган ушбу асарнинг иккинчи к;исми Хива хонлиги
ва Амударё булимининг маъмурий-худудий тузилиши,
боцщарув тизими, х,арбий х,олати, ижтимоий-ик;тисодий
х,аётига багишланган1.
В. Лобачевский тадк;ик;отларида х^ам шу йуналишдаги
маълумотлар билан бир к;аторда, Хива хонлиги ва Аму­
дарё булимида мавжуд таълим муассасалари х,амда улар-
да тахрил олувчилар х,ак;ида х,ам маълумот берилади2.
Бухоро х о н ли ги тарихи жуда куп тадк;ик;отларга
мавзу булди. Уларни мазмуни жих,атидан бир к;анча йу-
налишларга, хусусан, саёх,атчилар кундаликлари3, тари­
хий, ик;тисодий ва этнографик йуналишлардаги асар-
ларга ажратиш мумкин. Дастлабки йилларда Россия им-
перияси томонидан босиб олинган худудларда ташкил
этилган Зарафшон округида тадк;ик;отлар амалга оши-
рилди4.
Кейинчалик, Бухоро амирлиги ик;тисодига оид тад-
к;ик;отлар олиб борган А.Ф. Губаревич-Радобылскийнинг

1 Военно-статистическое описание Хивинского оазиса... - С.95.


2 Лобачевский В. Хивинский район. Военно-статистическое описание
Туркестанского военного округа... - С.68.
3 Крестовский В.В. В гостях у эмира бухарского (путевой дневник). -
СПб., 1887. - С.439.
4Соболев Л.Н. Географические и статистические сведения о Зеравшанс-
ком округе с приложением списка населенных мест округа. Зап. Рус. геогр
о ва по отд елу статистики, Т.4. 1874. - С.163-454; Соболев Л.Н. Замечания
о вакфах Зеравшанского округа. В кн. Матер, для статистики Туркест края.
Вы п.4. - Т., 1876. - С.329-341.

293
Бухоро хонлиги ицтисодининг Тунис билан к;иёсий тах,-
л и л и 1 ёки темир йуллар курилиши ва уларнинг хон-
ликда пахтачиликни ривожлантиришдаги урнига оид
асарлари2 юзага келди. Уларда Бухоро амирлигидаги
к;ишлок;х5Ькалиги, ишлаб чикдриш, савдо, молия хрлати
тах^шл кдлинган хдмда хонликдаги "рус протекторати"
тизимининг келгусидаги истицболлари, темир йуллар
курилиши, пахтачиликни ривожлантириш масалалари
уз аксини топган.
Н.А. Фридрихнинг Бухоро ахдлиси этнографиясига
оид асарида3 Бухоро амирлиги ах,олисининг кийиниш
маданияти, уй-жойлари, машгулотлари, хунармандчи­
лик ва савдо, шахдрлар хдёти каби масалалар ёритилган.
Бухоро тарихига оид асарлар орасида собик; рус офице-
ри, Рус императори география жамияти хдк;ик;ий аъзоси
Д.Н. Логофетнинг асарлари алох,ида урин тутади4. Унинг
1909-1911 йилларда чоп этилган асарларида Бухоро
амирлиги чегаралари, худуди, табиий-географик тузи­
лиши, табиати, маъмурий бошкдрув тизими, мансаблар,
уларнинг функциялари, Амударё флотилияси, Россия
билан сулх, шартномалари, кдтор расмий келишувлар,

1 Губаревич-Радобылский А.Ф. Экономический очерк Бухары и Туни­


са. Опыт сравнительного исследования двух систем протектората. - СПб.,
1905. - С.261; Губаревич-Родобыльский А. Постройка ж елезных дорог в Бу­
харском ханстве и влияние этих дорог на хлопководство. - СПб., 1912.
2 Губаревич-Родобыльский А. Постройка ж елезных дорог в Бухарском
ханстве и влияние этих дорог на хлопководство. - СПб., 1912.
3 Фридрих Н.А. Бухара. Этнограф ическш очеркъ. - С. Петербург: Изд-во
O.H. Поповой, 1910. - С.79.
4 Логоф ет Д.Н. Страна бесправия. Бухарское ханство и его современное
состояние. - СПб., 1909. - С.239; Логоф ет Д.Н. Бухарское ханство под русс­
ким протекторатом. - СПб., 1911. T .l. - С.344; T.2. - С.357; Логоф ет Д. Въ
горахъ и на равнинахъ Бухары [Очерки Средней Аз in]. - СПб., 1913. T.XIV.
- С.619; Логоф ет Д.Н. В забытой стране. Путевые очерки по Средней Азии
[Очерки Бухары). - СПб., 1912. - С.159; Логоф ет Д.Н. На границах Средней
Азии [Путевые очерки в 3-х книгах). Книга III. Бухарско-афганская грани­
ца. - СПб., 1909. - С.208.

294
к;арор ва к;оидалар, хонликнинг маъмурий тузилиши, суд
ва солик; тизими, ишлаб чик;ариш, ик;тисодий ресурсла-
ри, ах,оли таркиби ва машгулотлари, шахдрлари бораси-
да жуда кенг маълумотлар }фин олган1. Мазкур асарлар
жуда кенг к;амровдаги маълумотларга эга булиш билан
бирга уз замондошлари томонидан илмий эмас, тарихий
экскурс сифатидаги ёзилганлиги к;айд этилади. Муаллиф
уз асарларида Бухоро хонлигини имкон кдцар Россия
таркибига кушиб юбориш тарафдори булиб, бу борада
узининг таклиф ва тавсияларини ^ам илгари суради.
Бу даврда академик В.В. Бартольд2 [1860-1930) ижо-
дида х,ам Бухоро тарихининг к;атор масалалар уз аксини
топди3. Хусусан, В. Бартольднинг узбек хонлари саройи-
даги тантана маросимига4, шайбонийлар сулоласи тари­
хига5 оид мацолалари шулар жумласидандир.
С.В. Жуковскийнинг XVI-XIX асрларда Россиянинг
сунгги уч юз йилликдаги Урта Осиё хонликлари билан
савдо-сотик, узаро элчилик муносабатлари тарихига ба­
гишланган асари эътиборга лойик;6. Унда мазкур муноса-

1 Логоф ет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатом. T.I. -


СПб., 1 9 1 1 ,- С.340.
2 Акрамов Н. Выдающийся русским востоковед В.В. Бартольд. Науч­
но-биографический очерк. - Душанбе, 1963; Акрамов Н. О некоторых мате­
риалах по биографии В.В. Бартольда (востоковеда, работающего в области
разработки социально-экономической истории народов Средней Азии)
// Известия Академии наук Таджик. ССР. Отд. общеста. наук. Вып.1. 1962.
№ 1(28). - С.3-13.
3 Бартольд В.В. Bukhara, Enziclopaedie des islam / I Leiden-Leipzig, 1913;
Он же, К истории орошения Туркестана. - СПб., 1914-.
4 Бартольд В.В. Церемониал при дворе узбецких ханов в XVII веке // Со­
чинение. Т.Н. 2 часть. - М., 1964. - С.388-399.
5 Бартольд В. Шейбаниды // Сочинение. 2 том. 2 часть. 1964. - С.545-548.
6 Жуковский С.В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее
трехсотлетие. - Петроград: Тип. Лит, Н.И. Евтифеева, 1915. - С.215; Труды
общества Русских Ориенталистов. №2; Подати и налоги в восточной Буха­
ре // Сборник географических, топографических и статистических мате­
риалов по Азии. Вып.79. - СПб., 1906.

295
батлар доирасида имзоланган бир к;атор расмий хужжат
ва келишувлар, к;оида ва к;арорлар х,ам урин олган.
Бу даврда Бухоро шах,арлари тарихи1, шарций беклик-
ларига2 оид к;атор мацолалар юзага келди. А.А. Семенов-
нинг 1898 йилда Вахш водийсига уюштирилган экспе­
диция материаллари асосида шарций бекликлардаги
боцщарув тизими, солик; ва савдо масалалари таджик;
этилди3.
Уша даврда даврий матбуот сах,ифаларида хдм Бухо­
ро амирлигидаги ижтмиой-ицтисодий ахрол, шарк;ий
бекликлар, 1911 йил ислох;отлари, шиа ва суннийлар
тук;нашуви, Бухородан Россияга жунатилган элчилик
миссиялари, савдо муносабатлари, х,арбий кушин х,ак;ида
жуда катта хэжмдаги мак;олалар эълон кдлиб борилган4.
Мустамлака даврида хонликлар тарихига оид рус
тадк;ик;отлари орасида Кук;он хонлигига багишланган
махсус асарлар нисбатан камрок; булиб, энг аввало хон-
ликнинг 1876 йилда тугатилганлиги билан изох,лана-
ди, шу боис мавжуд адабиётларда асосан унинг сунгги
давр тарихига эътибор к,аратилади. Жумладан, уларда
1 Пославский И.Т. Бухара. Описание города и ханства. Сборник геогр.,
топогр. и статист, материалов по Азии. Вып.47. - СПб., 1891. - С.166; Пос­
лавский И.Т. Город Бухара Описание его и исследование вопроса о занятии
его русскими. - Т., 1891. - С.112.
2 Нечаев А.В. По горной Бухаре. Путевые очерки. - СПб., 1914; Варыгин
М. Опыт описания Кулябского бекства // ИИРГО. - Пг., 1916. Т.52. Вып.10.
3 Семенов А.А. Этнографические очерки Зеравшанских гор, Каратегина
и Дарваза. - М., 1903; А.С. Поездка в горную Бухару // ТВ. 1904. №112,123,
128,134.
4 А.П. Администоративное устройство Гиссарского бекства // ТВ. 1908.
№112; Б.Л. Очерки Гиссарского края, 1910. №50; ТВ. 1911. №223, 227, 231,
233; Реформы в Бухаре, 1911. №80; Гуровский Р. По поводу бухарских ре­
форм, 1911. №81; В Бухаре // ТВ. 1910. №21; Беспорядки в Бухаре // ТВ.
1910. №9, 10, 11, 12; По поводу безпорядков в Бухаре // ТВ. 1910. №13;
Белинский А. Финал бухарский событий // Туркестанский курьер, 1910.
№28; Антонович М. Причины волнений в Бухаре // Туркестанский курьер,
1910. №12; В Бухаре // Туркестанский курьер, 1910. №21; Бухарское войс­
ко//ТВ. 1906. №46.

296
XIX асрнинг учинчи чорагида хонликдаги сиёсий ах,вол
ва мамлакат истилоси билан боглик; жараёнлар, ижти-
моий-ик;тисодий х,аёт, шах,арлар тузилиши, бозорлар ва
карвонсаройлар фаолияти, савдо муносабатлари, бож ва
пул тизими, айрим хунар турлари, хонлик ах,олисининг
таркиби каби масалаларга эътибор царатилган1.
Хонликларда вацф мулкчилиги тарихига оид тад-
к;ик;отлар. Урта Осиё Россия империяси томонидан бо­
сиб олингач, мазкур худудда мустамлакачилик талаб-
ларига мос келувчи сиёсий, ижтимоий-ик;тисодий ва
боища сох,аларда янги тартибларни урнатиш зарури-
яти тугилди. Туркистон улкаси генерал-губернатори
К.П. Кауфман ерга эгалик кдлишнинг янгича тизимини
жорий к;илишда аввал амалда булган, шариат к;онун-к;о-
идаларига асосланган ер билан боглик; муносабатларни
урганиш мак;садида улкага шарк;шунос маълумотига эга
булган мутахассисларни таклиф этган2. Уларнинг изла-
нишлари натижасида ер муносабатлари, хусусан, вак;ф
масалаларига багишланган илк тадк;ик;отлар пайдо бул-

1 Миддендорф А. Очерки Ферганской долины. - СПб., 1872. - С.489. Фед-


ченко А.П. В Кокандском ханстве. - СПб. - М., 1875. - С.160; Кун А. Неко­
торые сведения о Ферганской долине // Туркестанский сборник. T.117.
- С.417-448; Уша муаллиф. Очерки Кокандского ханства // Известия РГО.
T.XII. - СПб., 1876. - С.17-119; Хорошхин А.П. Очерки Коканда // Туркестан­
ский сборник. Т.116. - СПб., 1876. - С.170-195; Пантусов Н. Податные сборы
в Коканде // ТВ. 1876. №13; Уша муаллиф. Сборы и пошлины в бывшем
Кокандском ханстве // ТВ. 1876. №17; Федченко А. Из Кокана. Сведения о
путешествии по Коканскому ханству // Известия ИРГО. Т.VIII. 1870. - С.6-
20; Уша муаллиф. Из Кокана // Ежегодникъ. Материалы для статистики
Туркестанскаго края. Под. ред. Н.А. Маева. - СПб., 1873. - С.387-404; Уша му­
аллиф. В Кокандском ханстве. - СПб., 1875. - С.160; Уша муаллиф. Оби джу-
азъ - писчебумажная фабрика в Кокане // Туркестанский сборник. Т.57.
1878. - С.413-418; Миддендорф А.Ф. Очерки Ферганской долины. Перевод
с немецкого В.И. Ковалевского. - СПб., 1882. - С.604; Наливкин В.П. Краткая
история Кокандского ханства. - Казань, 1886. - С.215; Саттархан Абдул-Га­
фаров. Краткий очерк внутренного состояния Кокандскаго ханства перед
завоеванием его русскими // ТВ. 1892. №26, 29, 36.
2Савицкий А.П. Поземельный вопрос в Туркестане. - Т., 1963. - С.5.

297
ган1. Кейинчалик вак;ф масаласи В. Благовешченский2,
А. Москальцев3, П. Цветков4, В. Вяткин5, В. Наливкин6,
Л. Зимин7, В. Бартольд8 каби тадк;ик;отчилар томонидан
х,ам урганилган.
Урта Осиёда Искандар Тура номи билан танилган
машхур шарцшунос ва улкашунослардан бири А.Л. Кун
шарк; тилларидан махсус билимга эга булиб, Россия им­
периями маъмурияти томонидан Урта Осиёни чукур-
рок; урганиш мацсадида ташкил этилган Искандаркул,
Шахрисабз, Хива х,амда Кук;он х,арбий экспедициялари-
да илмий коллектор сифатида иштирок этган ва куплаб
нодир кулёзмалар, хужжатлар туплаган9.
1 Кун А.Л. Вакуфы // ТВ. 1872. №21; Ростиславов М.Н. Несколько слов о
важности вакуфных документов в историческом отношении // ТВ. 1873.
№42, 49, 50; Шу муаллиф: Очерк видов земельной собственности и позе­
мельный вопрос в Туркестанском крае. - Самарканд, 1875; Емельянов Н.
Численность вакуфов Туркестанского края // ТВ. 1887. №2.
2 Благовешченский В.П. К вопросу о вакуфах в Сыр-Дарьинской области
// Сборник материалов д ля статистики Сыр-Дарьинской области. 1891. -
С.31-83.
3Москальцев А. Исследование вакуфов в Ташкентском уезде // Сборник
материалов для статистики Сыр-Дарьинской области. Издание Сыр-Дарь-
инскаго Областнаго Статистическаго Комитета. Под. ред. И.д. секретара
И.И. Гейера. - Т.: Типо-Литография торгового дома "Ф. и Г. бр. Каминских",
1895. - С.31-83.
1 Цветков П. Несколько слов о вакуфах //Туркестанский сборник, 1910.
№2. Т.541.-С .51-68.
5 Вяткин В.Л. Водовладение в Ходжентском вилайете // ТВ. 1903. №76.
6 Наливкин В.П. Краткая история Кокандскаго ханства, 1885. Казан;
Унинг узи. Положение вакфного дела в Туркестанском крае до и после
его завоевания // Ежегодник Ферганской области. Т.З. - Новый Маргелан,
1904.Т.З. - С.1-56.
7 Зимин Л.А. Вакуфные документы // ТВ. 1910. №285; Унинг узи. Enque
tessur lesvakoufs du Turkestan // Revue dumon de musulman. - Paris, 1911.
№13/2.
8 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана Сочинения. Т.2.
- М., 1964. - С.169-434.
9А.Л. Кун томонидан тупланган хужжатларнинг аксарият к;исми Россия
Фанлар Академияси Шарк; кулёзмалари институтида сак;ланади. Ушбу хуж­
жатлар 1890 йилда уни нг шахсий архиви сифатида мазкур институтнинг

298
Хусусан, 1873 йилда Хива хонлигига к;арши К.П. Кауф­
ман бошчилигида уюштирилган х,арбий экспедицияда
иштирок этган А.Л. Кун Хива хонлари архиви таркибида
вак;ф мулкларига оид маълумотлар акс этган хужжат-
ларни кулга киритган1. А.Л. Кун вацфнинг шариатдаги
истилох,и, вак;фномаларнинг ташк;и тузилиши, уни ту-
зиш тартиби, шартлари, вак;ф объекти ва субъектлари,
улар уртасидаги муносабат, вак;ф ерларининг хукуций
ах,воли, улардан фойдаланиш тартиби, расмийлашти-
риш к;оидаларини аник;лашга муваффак; булган2.
А.Л. Кун Туркистонга юборилганидан сунг генерал-
губернатор К.П. Кауфман уни Зарафшон округи бош-
лиги генерал-майор Абрамовга Зарафшон водийсидаги
ерларнинг хукук;ий х,олати тугрисидаги мураккаб маса-
лага ойдинлик киритишга ёрдамлашишни топширади3.
А.Л. Кун Самарканд гузарларида жойлашган масжид,
Мадраса каби диний-маданий муассасаларнинг вакф-
номаларини туплаб, улардаги ижтимоий-ик;тисодий
ах,амиятга эга маълумотларни рус тилида к;айд этиб
боради. Жумладан, вак;ф таъсис этувчининг исми, вак;ф
мулкларининг турлари ва нечанчи йилда вак;ф к;илин-
гани, уш бу мулклардан келадиган фойда так;симоти,
мух,рлар сингари маълумотларни келтиради4.
А.Л. Кун томонидан тупланган вак;фга оид хужжатлар-
нинг аксарият к;исми худудий мансублик жих,атидан Са-
марцандга оид булиб, уларнинг таркиби хилма-хил эди.
"шарк;шунослар архиви" жамгармасига келиб тушган. Бу х,акда к;аранг: Чу­
гуевский Л.И. Архив востоковедов. Письменные памятники и проблемы
истории культуры народов Востока // Материалы по истории отечествен­
ного востоковедения. Ч.Ш. - М., 1990. - С.8; А.Л. Кун томонидан йигилган
хужжатларнинг санок;ли к;исми эса, Россия М иллий кутубхонасининг кул-
ёзмалар булимида 940 фондда сакданади.
1 Кун А.Л. Поездка по Хивинскому ханству в 1873 г... - С.57.
2 Кун А.Л. Вакуфы // ТВ. 1872. №21.
3 Morrison A.S. Russian rule in Samarkand... - P.60.
4 Институт Восточных Рукописей РАН (ИНВ РАН, 33-ф., 25-ед. хр.]

299
Хужжатлар таркибида статистик маълумотлар, ху­
сусан, вак;ф ерлари микдори1, мутаваллилар руйхати2,
диний-маърифий муассасалар, вак;ф мулклари ижараси-
дан келадиган даромадлар руйхати, уларнинг так;симо-
ти х,амда сарф-харажатлари тугрисидаги маълумотлар3,
ижара муносабатлари акс этган хужжатлар, XIX асрнинг
иккинчи ярмига тегишли Шердор, Тиллакори, Мирзо
Улугбек, Шайбонийхон мадрасалари, авлиёлар мозорла-
ри, жумладан, Х,азрат Рух,обод, Шох, Розий мозорларига
тегиш ли вак,ф ерларининг ижаралари4, амир ёрлик;лари,
фармойишлари х,амда к;озининг хукмлари мавжуд эди5.
Таъкидлаш жоизки, А.Л. Кун бир томондан статистик
маълумотлар туплаган булса, иккинчи томондан вак;ф-
нинг мох,иятини, назарий-хукук;ий жих,атларини урга­
нишга х,аракат к;илган. Хусусан, у Самарк;анддаги уламо-
лар билан х,ам уш бу масалада сух,батлашган. Уламолар
унга шариатдан мисоллар келтириш билан бир к;атор-
да шаръий китобларнинг асл нусхаларини х,ам такдим
этганлар6. Шунингдек, улар Россия хукумати маъмури-
ятининг фармонига мувофик; вак;ф ерларига ва умуман
мулкка оид араб тилидаги шаръий масалаларни мах,ал-
лий тилга таржима к;илиб берганлар.
А.Л. Кун вак;ф х,ак;идаги узининг мулох,азаларини
“Туркестанские ведомости" газетасида баён этади. Ху­
сусан, мак;олада вак;фнинг к;андай мулк тури эканлиги,
вак;фномаларнинг расмийлаштирилиши ва структура-
си, вак;ф даромадлари так;симоти тартиби, мутавалли
вазифалари тугрисида умумий х,амда к;иск;ача м аълу­
мотлар келтирилади7.
1 ИВР РАН, 33-ф., 165-ед. хр„ 1- л.; РНБ, 940-ф„ 123-, 130-ед. хр.
2 ИВР РАН, 33-ф„ 158-ед. хр., 4-л.
3ИВР РАН, 33-ф„ 156-, 158-, 163-ед. хр.; РНБ, 940-ф., 114-, 136-, 137-ед. хр.
4 ИВР РАН, 33-ф„ 160-ед. хр.
s ИВР РАН, 33-ф., 165-ед. хр. 22-л.
6 ИВР РАН, 33-ф., 25-ед. хр., 17-л.
7 Кун А Л . Вакуфы // ТВ. 1872. №21.

300
Умуман олганда, А.Л. Кун узига юклатилган вазифа
х,амда шахсий к;изик;ишлари доирасида вак;ф ва унга те-
гишли хужжатларни синчковлик билан урганишга ^ара-
кат к;илиб, вак;фномаларни турига цараб тизимлашти-
риш, уларнинг ички тузилишини урганишга киришган.
Гарчи муаллифнинг вак;ф х,ак;идаги мулох,азалари жуда
умумий ва баъзи х,олатларда аницлик киритишни талаб
этса-да, Урта Осиёда вак;ф масаласи тарихшунослиги-
нинг шаклланишига пойдевор булиб хизмат к;илган.
М.Н. Ростиславов 1873 йилда "Туркестанские ведо­
мости” газетасида чоп этилган мак;оласида вак;ф хуж-
жатларининг ах,амияти х,ак;ида тухталиб, улар ерга эга-
лик к;илиш масаласида тугри ечимга келишда мзгх,им
ах,амиятга эгалигини таъкидлайди. Шунингдек, у уз
эътиборини вак;фномалардаги амир мух,рига к;аратади
х,амда унда келган сана билан нумизматик маълумот­
ларни к;иёсий тах,лил к;илиш орк;али тарихий вок;еалар,
хусусан, муайян хукмдор тахтга утирган йили масаласи-
га ойдинлик киритиш мумкинлигини ани^лайди1.
М.Н. Ростиславов вак;ф ерлари микдорини, уларнинг
к;айси вак;ф муассасасига тегиш ли эканлигини аницлаш,
вак;ф муассасалари ихтиёридаги барча даврларга оид
вак;фномаларни урганиш ва х,атто, уларни рус тилига
таржима р л и ш н и тавсия к;илади. Шунингдек, у мак;ола-
да Туркия молия вазирининг Султонга йуллаган макту-
бига тухталиб утиб, Константинополдаги масжидларга
к;арашли вак;ф мулкларини давлат ихтиёрига утказиш
ва кучмас мулкларидан солик; олиш борасидаги сиёса-
тини тахлил этади2.
Н. Емельянов эса уз мак;оласида Туркистон улкасида
вак;ф мулклари х,ак;ида маълумот келтириб, Казалинск

1 Ростиславов М.Н. Несколько слов о важности вакуфных документов в


историческом отношении // ТВ. 1873. №42.
2Уша жойда.

301
уезди ва Амударё булимларини х,исобга олмаганда улка-
да 2909 та вак;ф х,исобидан таъминланувчи муассасалар
борлиги, уларга к;арашли 462566,75 таноб ер мавжудли-
ги х,ак;ида хабар беради. Шунингдек, вак;ф муассасалари-
нинг умумий й иллик даромади х,ам маълумот сифатида
келтирилади1.
Л.А. Зимин Фаргона вилоятида 1897-1905 йиллар
давомида ер-сув муносабатлари юзасидан олиб борган
тадк;ик;оти натижасида2 вак;фномалар ва уларга илова
к;илинган хон ёрлик;лари х,акидаги маълумотларни ур-
ганади. Хон мух,ри куйилмаган ёки хон ёрлиги кушимча
сифатида илова к;илинмаган вак;фномалар рус маъму-
рияти томонидан кдлбаки хужжат деб топилган ва к;о-
нуний хужжат сифатида тан олинмаган. Фаргона вилоя-
ти бопщарувидаги Наманган уездида 1376 та, Уш уезди-
да 227 та ана шундай хон мух,ри булмаган вак;фномалар
аник^анган3.
"Туркестанские ведомости” газетаси сах,ифаларида
чоп этилган к;атор мак;олалар х,ам вак;ф мавзусига ба­
гишланган булиб, уларда мадрасаларнинг моддий асо-
си булган вак;ф мулклари х,ак;ида4, мустамлака маъму-
риятининг шадардаги к ^ м а с мулклари, хусусан, вакф
мулклари юзасидан олиб борган солик; сиёсати, Тош ­
кент шахридаги барча вак;фларнинг умумий мик;дори5,
Фаргона вилоятидаги вак;флар х,ак;ида маълумотлар бе­
рилган6.
В.Л. Вяткин уз тадк;ик;отида Самарканд вилояти Ху-
жанд уезди атрофидаги ерларга оид 1200 та вак;ф хуж-
1 Емельянов Н. Численность вакуфов Туркестанского края // ТВ. 1887.
№ 2.
2 Зимин Л.А. Вакуфные документы // ТВ. 1910. №285.
3 Зимин Л.А. Вакуфные документы // ТВ. 1910. №285.
4 О медресах и вакуфах // ТВ. 1898. №56,
5 Вакуфы в Ташкенте // ТВ. 1884. №32.
6Вакуфный вопрос в Ферганской области // ТВ. 1901. №15.

302
жати асосида Хужанд вилоятидаги сув ва унга эгалик
к;илиш тартибини аник;лашга х,аракат цилади1.
Таникуш шарк;шунос олим, академик В.В. Бартольд
х,ам уз асарларида вак;ф масаласига эътибор к;аратади.
У мактаб ва мадрасаларнинг асосий моддий манбаи
уларга вак;ф килинган ерлар, дуконлар ва болща вакф
мулкларидан ташкил топганини к;айд этади. Шунинг­
дек, Туркистон генерал-губернатори М.Г. Черняев дав­
рида тошкентликлардан бирининг вак;ф ерлари зурлик
билан тортиб олиниб, хайр-эх,сон билан шугулланувчи
рус жамиятига бериб юборилганини маълумот сифа­
тида келтиради2. Вах,оланки, мазкур х,олат ислом хуку-
к;и меъёрларига зид булиб, вак;фнинг мулк сифатидаги
дахлсизлик мак;омининг бузилишига олиб келган.
Мустамлака давр тадк;ик;отларида Туркистон гене-
рал-губернаторлигига оид жуда катта х,ажмдаги ада-
биётлар ва мак;олалар юзага келди. Уларда замонавий
вок;елик ва жараёнлар талк;ини, маъмурий-худудий ва
бошк;арув масалалари3, улканинг табиати ва табиий
ресурслари4, суд ва солик; тизими5, рус ахрлисини кучи­
риш сиёсати6, ик;тисоди ва хужалиги [к;ишлок; хужалиги,
1Вяткин В.Л. Водовладение в Ходжентском вилайете // ТВ. 1903. №76.
2 Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Сочинения. Т.2.
-М ., 1964.-С.314.
3 Костенко Л.Ф. Средняя Азия и водворение в ней русской граждан­
ственности. - СПб., 1870. - С.358; Рассмотрение законопроекта о дополне­
нии ст. 270. Положения об управлении Туркестанским краем в Государ­
ственной Думе и Государственном Совете // Вопросы колонизации, 1911.
№9. - С.251-459. Южаков Ю.Д. Итоги двадцатисемилетнего управления
нашего Туркестанским краем. - СПб., 1891. - С.84.
4 Узбекистон худудида табиий фанлар йуналишидаги илмий тадк;ик;от
ва экспедициялар [XIX-XX аср бошларида). [Масъул мух,аррир т.ф.д., проф.
Д.Х- Зияева]. Муаллифлар жамоаси. - Т.: Академнашр, 2019. - Б.385.
5 Ростиславов М.Н. Очерк видов земельной собственности и позем ель­
ный вопрос в Туркестанском крае. В кн.: Труды третьего Международного
съезда ориенталистов в С.-Петербурге, 1876. T.I. - СПб., 1879. - С.327-359.
6 Гинс Г.К. Переселение и колонизация // Вопросы колонизации, 1913.
№12. - С.72-120; №13. - С.39-99.

303
хунармандчилик, саноат)1, ижтимоий-маданий х,аётга
оид масалалар2, улка шах,арлари3 каби унлаб мавзуларга
багишланган ю злаб асарлар яратилган4. Мазкур асар-
ларнинг катта к;исми монографиянинг иккинчи були-
мида уз аксини топган булиб, уларнинг аксарияти ама-
лий мак;садларда яратилган эди.

1 Шахназаров А.И. Сельское хозяйство в Туркестанском крае. - СПб.,


1908. - С.512; Губаревич-Радобыльский А.Ф. Значение Туркестана в торгов­
л е России с сопредельными странами в Азии // Материалы для изучения
хлопководства. Вып.2. - СПб., 1912. - С.239; Гулишамбаров С.И. Экономи­
ческий обзор Туркестанского района, обслуживаемого Средне-Азиатской
железной дорогой (Закаспийская, Самаркандская, Сыр-Дарьинская и Се-
миреченская области, а также Бухарское и Хивинское ханства). 4.1-3. -
Асхабад, 1913; Заорская В.В. и Александер К.А. Промышленные заведения
Туркестанского края. Разработка данных анкеты, произведенной летом
1914 г. экономической организацией, изысканий по устройству водохрани­
лищ в верховьях реки Сыр-Дарьи. - Пг., 1915. - С.559; Бродовский М. Тех­
нические производства в Туркестанском крае. Прил. к промысловому аль­
бому Туркестанского края, сост. и изд. по распоряжению Туркестанского
генерал-губернатора К.П. фон-Кауфмана 1-го. - СПб., 1875. - С.99; Оглоблин
В.Н. Хлопчатобумажная промышленность и торговля в среднеазиатских
русских владениях. (И з путевых заметок) // Русское эконическое обозре­
ние, 1900. №11. - С.78-119; Книзе А.И. Хлопководство и правительствен­
ные мероприятия по его улучшению и развитию в среднеазиатских владе­
ниях России. - СПб., 1911. - С.ЗО; Кокандский биржевой комитет. Отчеты за
1915-1916 гг. - Коканд, 1916. - С.196; Пашино П.И. О фабричной и торговой
деятельности в Туркестанской области. (Извлечено из "Записки о произво­
дительных силах Туркестанской области". П.И. Пашино) // Изв. Рус. геогр.
о-ва. Т.З. 1867. - С.120-139; Понятовский С. Опыт изучения хлопководства
в Туркестане и Закаспийской области. - СПб., 1913. - С.357.
2Остроумов Н.П. Исторический очерк народного образования в городах
и укреплениях бывшей Сыр-Дарьинской линии в Туркестанской области с
1860 г. по 1867 г. - Т., 1881. - С.198.
3 Маев Н.А. Азиатский Ташкент. В кн.: Матер, для статистики Туркест.
края. Вып.4. - СПб., 1876. - С.260-313; Добросмыслов А.И. Ташкент в прош­
лом и настоящем. - Т., 1912. - С.520.
4Узбекистонда интеллектуал мерос тарихига оид манбалар (Х1Х-ХХ аср
бошлари). [Масъул мух;аррир т.ф.д., проф. Д.Х- Зияева]. Муаллифлар жамоа-
си. - Т.: Adabiyot uchqunlari, 2018. - Б.261.

304
III БОБ

ДАВРИЙ НАШ РЛАР ВА ТУПЛАМ ЛАР


МАТЕРИАЛЛАРИ

1-§. "Туркестан ски е ведом ости " сах,ифаларида


Т урки стон ха л кенари тарихи м асалалар и

Туркистонда XIX асрнинг иккинчи ярми (1867]да пай-


до булган расмий матбуот ва 1906 йиллардан шакллан-
ган миллий матбуот улка ижтимоий-маданий хдётида
мух,им вокдлик булди. Хукмрон тузумнинг мафкуравий,
сиёсий чекловлари ва тазйикларига царамай, газеталар
сах,ифаларида улка тарихига, ижтимоий-ик;тисодий, ма-
даний хдётига оид жуда куп маълумотлар уз аксини топ­
ган эди.
Туркистонда расмий матбуот органи сифатида 1870
йилда асос солинган "Туркестанские ведомости”, х,амда
унга илова тарзида мах,аллий тилда чоп этилган "Тур­
кистон вилоятининг газети” царийб 50 йил мобайнида
фаолият юритди.
Матбуот сах,ифаларида шу даврда улкага унинг ре-
сурслари, табиати, тарихини х,ар жих,атдан урганиш
учун жунатилган экспедициялар, ташкил этилган и л­
мий жамиятлар фаолияти, изланишлар натижалари
х,ак;ида х,ам мунтазам маълумотлар бериб борилар эди.
Хусусан, минтак;ада рус олимларининг ижтимоий фан­
лар сохдсида олиб борган изланишлари х,ак;ида х,ам куп­
лаб хабарлар, катта-кичик мадолалар, х,исоботлар ва му-
нозаралар бериб борилган.
"Туркестанские ведомости” газетасида тарих ва архео­
логия сохдсига оид жами 800 дан ортик; макдла ва хабар-

305
лар эълон кдлинган. Улар орасида рус тадк;ик;отчилари-
нинг Зарафшон вохдси1 ва Фаргона водийси2 ва умуман
Туркистон ах,олисининг этник таркиби3, урф-одатлари,
машгулотлари, хунармандчилик, улка халк^арининг эт­
ник таркибига оид маълумотлар этнографик тадкик;от-
лар учун мух,им тарихий ва манбавий ах,амиятга эга.
Шунингдек, газета сах,ифаларида кдцимий тангашу-
нослик4 Туркистон тарихи5 ва кдцимий ёдгорликлари,

1 Гребенкин А.Д. Таджики // ТВ. 1871. №15, 17, 18, 19, 20, 21; Уша му­
аллиф. Узбеки // ТВ. 1871. №36, 39, 40, 41, 42; Уша муаллиф. Ремесленная
деятельность таджиков Зеравшанского округа //ТВ. 1871. №31; Уша муал­
лиф. Родословная мангытской династии // ТВ. 1871. №14; Уша муаллиф.
Этнографический очерк Зеравшанского округа // ТВ. 1871. №44; Уша
муаллиф. О гончарном промы сле в Зеравшанском округе // ТВ. 1874. №8,
9; Хорошхин А. Узбеки Кенегез. Этнографический очерк // ТВ. 1873. №13.
2 Наливкин В.П. Очерки зем леделия в Наманганском уезде // ТВ. 1880.
№11, 13,15,18, 19, 20, 21, 24; Вопросы туземного зем ледели я // ТВ. 1880.
№33, 34; Заметки о лесном хозяйстве в Фергане // ТВ. 1883. №16, 17, 18;
Пантусов Н.Н. О податях и повинностях, существовавших в бывшем Ко­
кандском ханстве, в последнее время Худоярхана // ТВ. 1876. №16; Уша му­
аллиф. Сборы и пошлины в бывшем Кокандском ханстве // ТВ. 1876. №17.
3 Хорошхин А. Народы Средней Азии [Историко-этнографические этю­
ды] // ТВ. 1871. №9, 10; Население Туркестанского края. II. Этнографи­
ческий состав // ТВ. 1905. №165.
4Пантусов Н.Н. Саманидский диргем 2 8 4 г. гиджры //ТВ. 1873.№ 7;Уша
муаллиф. К сведению нумизматов // ТВ. 1873. №43; Подделка монет (А лек­
сандра Македонского в Персии Хамаданскими евреями) // ТВ. 1894. №16;
Поступление монет в Туркестанские кружок лю би телей археологии // ТВ.
1906. №1; Старинные медны е русские монеты в Бальдуанском и Куляб-
скоми бегствах Бухары // ТВ. 1906. №9; Б.Н.А. Нумизматическая загадка //
ТВ. 1906. №20; Кинд В. Еще о нумизматической загадке // ТВ. 1906. №35;
Ю.О.Я. Хивинская теньга в связи с недавним прошлым теньгового вопроса
//ТВ. 1908. №86, 87, 88; Старинные монеты //ТВ. 1911. №240.
5 Туркестанский край в XIII веке (По рассказу китайского путеше­
ственника) // ТВ. 1894. №43, 44; Автобиография Тамерлана" // ТВ. 1895.
№24; Хивинская посольства в Индии // ТВ. 1896. №72; Бартольд В.В. Ещё
о христианстве в Средней Азии // ТВ. 1896. №36; Лыкошин Н. "Насаб-на-
ма” (родословия), как исторический материал // ТВ. 1896. №63, 67; Исто­
рия Бухары. Соч. Мухаммада Наршахи. Перев. С пер. Н. Лыкошина, под ред.
В.В. Бартольда // ТВ. 1897. №49; Бартольд В. Герат при Тимуридов // ТВ.
1898. №73, 74; В.В. К исторической географии Ташкентского района // ТВ.

306
Туркистонда археологик изланишлар1, Туркистон архе­
ология х;аваскорлари тугараги, шарцшунослар фаолия­
ти х;ак;ида унлаб мак;олалар чоп этилган.
Матбуот материаллари тахдилининг курсатишича,
бу даврда Самарк;анддаги к;адимги ёдгорликларни урга­
нишга катта ах,амият берилган. Хусусан, 1875 йилнинг
ёзида Самарканд яцинида олиб борилган археологик
к;азиш ишлари натижасида кулолчилик, ойна ишлаб
чик;ариш ривож топгани аницланган. Бундан тапщари,
бу ердан бой тангалар туплами, жумладан, 700 та тилла,
кумуш ва мис тангалар, 60 га як;ин кулёзмалар топил-
ганлиги х,ак;ида хабар берилган2.
Туркистон матбуотида улкадаги осори-атик;аларни
х,имоя к;илиш масаласи кутарилиб, тарихий ёдгорлик­
ларни к;онунга хилоф равишда олиб кетилиши танк;ид
цилинади. Бундай х,олатнинг матбуот сах,ифаларида
чоп этилиши кенг омманинг дик;к;атини жалб к;илган ва

1900. №101; Маллицкий Н. К истории Ташкента под Кокандским владыче­


ством // ТВ. 1900. №103, 104; Смирнов Е. Развалины города Канки // ТВ.
1901. №4; Научные труды по истории Туркестана // ТВ. 1911. №28.
1 К вопросу об археологических исследованиях в Туркестане // ТВ.
1894. №5, 6, 7; Ростиславов М. Об археологических изысканиях в Зерав-
шанском округе // ТВ. 1875. №27; Ростиславов М. Еще по поводу архео­
логических изысканиях в Зеравшанском округе // ТВ. 1876. №43; Архео­
логическая рекогносцировка Д.И. Эварницкого // ТВ. 1892. №42; Древнее
кладбищ е в Ташкенте // ТВ. 1886. №24; Бартольд В.В. К вопросу об ар­
хеологических исследованиях в Туркестане // ТВ. 1894. №5, 6, 7; Андреев
М. Местности в долине р. Ангрене, интересные в археологическом отн о­
шении // ТВ. 1893. №46; Археологическая находка близ Ташкента // ТВ.
1886. №17; Бартольд В. К вопросу об археологических исследованиях в
Туркестане // ТВ. 1894. №5, 6, 7; Возобновление мечети Ходжа-Ахрар в
Ташкенте // ТВ. 1888. №33; Еще по поводу археологических изысканий в
Зеравшанской округе. М. Ростиславова // ТВ. 1876. №43; Меры по воспре­
щению производства археологических раскопок в крае. Н. Емельянова //
ТВ. 1885. №34; Раскопки м огильны х курганов бли з Ташкента // ТВ. 1887.
№28.
2 Эварницкий Д. Коллекция древностей Акром Аскарова // ТВ, 1892.
№31.

307
археологлар томонидан 1896 йилдан Самарканддаги та­
рихий обидаларни назорат килинишга киришилган1.
"Туркестанские ведомости” газетаси сах,ифаларида
чоп этилган Акром Аскаров кадимий тангалар ва антика
буюмлар, археологик ашёлар туплами2х,ак;идаги м аълу­
мотлар алох,ида к;изик;иш уйготади. Уларда к;айд этили-
шича, Акром Аскаров жами 15 ООО га як;ин мис, кумуш,
тилла тангалар туплаган булиб, улар жуда яхши сак;лан-
ган, вафотидан кейин эса 280 та кадимги ёдгорликлар
Петербургга - императорнинг Археология комиссияси-
га жунатилган3.
Газета сах;ифаларида Туркистоннинг турли худудла-
рида олиб борилган археологик тадкик;отлар натижа-
лари билан х,ам таништириб борилган4. Масалан, Эски
Туйтепа кургонларида, умуман, Сирдарё киргок;лари-
даги кургон к;олдик;ларидан5 топилган кулолчилик ва
шишасозлик буюмларининг ранги ва нак;шлари, шакли,
х,ажми х,акидаги маълумотлар6 катта илмий ахдмиятга
эга булиб, у ердан пиш икгиш тнинг топилиши ушбу ху­
дудда яшаган ах,оли кадимдан утрок; х,аёт кечирганидан
далолат бериши х,ак;ида хулоса килинган7.
Туркистон матбуоти сах,ифасида Тошкентда ташкил
этилган музей коллекцияларнинг тупланиши жараё-
1 Щербина-Крамаренко Н. К вопросу о сохранении древних памятников
//Окраина. 1897. №127.
2 М-в Н. Некролог Акрым Аскарова // ТВ. 1891. №45.
3 Эварницкий Д. Коллекция древностей Акрым Аскарова // ТВ. 1892. №31.
4 М-в Н. Археологические раскопки // ТВ. 1876. №16; ТВ. 1876. №21;
Поездка к развалинам Шаракия // ТВ. 1876. №24; Археологическая наход­
ка близ Ташкента // ТВ. 1886. №17; Раскопки могильны х курганов близ
Ташкента // ТВ. 1887. №28; Л. Еще о раскопках близ Ташкента // ТВ. 1887.
№31; Андреев М. Местности в долине р. Ангрене, интересные в археологи­
ческом отношении // ТВ. 1893. №4-6; К вопросу об археологических иссле­
дованиях в Туркестане // ТВ. 1894. №5, 6.
5 M-в Н. Археологические раскопки // ТВ. 1876. №16.
6Туркестанские ведомости. 1876. №21.
7 Поездка к развалинам Шаракия // ТВ. 1876. №24.

308
ни тугрисида х,ам к;изик;арли мацола ва хабарлар чоп
этилган. Хусусан, "Туркестанские; ведомости" газетаси-
да Тошкент музейига тортик; к;илинган буюмлар х,ак;ида
маълумотлар бериб борилган1.
Газетада чоп этилган мацолалардан музейнинг мод-
дий ах,воли огир булганлиги, х,атто, махсус биноси бул-
маганидан маълум муддат "Туркестанские ведомости"
газетаси тахририяти билан бир бинода жойлашганли-
ги, музейнинг сак;ловчиси вазифасини газета мух,арри-
ри бажарганлиги маълум булади2. Матбуот сах;ифала-
рида музейга ташриф буюрган кишилар, шу жумладан,
мах,аллий миллат вакилларини музей экспонатлари
йигишга жалб к;илиш ва уларнинг ташрифи х,ак;ида х,ам
эътиборга молик маълумотлар берилган3. Хусусан, 1910
йилда "Туркестанские ведомости" газетаси хабари-
га кура, музейни мах,аллий миллат куриши учун жума
куни икки соат ажратилган, лекин газета тахририяти
томонидан бу вак;тнинг етарли эмаслиги ва музейни
куришни хох^ловчилар куплиги сабабли яна кушимча
вак;т ажратиш таклиф этилган4.
Матбуотда библиографик маълумотлар, хусусан, янги
асарлар х,ак;ида хабарлар ва уларга берилган так;ризлар
х,ам чоп этиб борилган5. XIX асрнинг 70-йиллариданок;
1 Туркестанские ведомости. 1876. №39, 44, 47; 1885. №2; 1878. №4, 10;
1899. №36.
2Лидский С. Несколько слов о Ташкентском музее // ТВ. 1894. №34.
3Туркистон вилоятининг газета. 1899. №11; ТВ. 1901. №7; 1904. №165;
1908. №241; 1910. №214; 1911. №227; 1912. №53.
4 ТВ. 1910. №214.
5 Ошанин В. Библиографическая заметка. Книга Е.А. Безе "Путеводи­
т ел ь по Центральной Азии”. - М., 1888. - С.85 // ТВ. 1889. №8; O.LU. Библи­
ографическая заметка. Материалы для медицинской географии и сани­
тарного описания Ферганской области. В.И. Кушелевского. Т.1. Издание
Ферганского областного статистического комитета. - Новый Маргелан,
1890 // ТВ. 1891. №23; Библиографическая заметка. П. Лессар. Оксус. Его
древнее соединение с Каспийском морем. С французского перевел и при­

309
газетанинг бир неча сонида Урта Осиё х,ак;ида нашр
этилган китоблар ва мацолалар курсаткичи эълон к;и-
линган1. Кейинги йилларда х,ам мазкур газетада мунта-
зам равишда китобларга такризлар бериб борилган.
XIX асрнинг сунгги чорагида улкага келган француз
илмий экспедициясининг бошлити, антрополог Уй-
фальвининг каламига мансуб икки томлик китобига
Д.Л. Ивановнинг такризи чоп этилган2. Газетанинг бир
неча сонида босилган бу такризда китоб к;аттик; танк;ид
остига олинган. Так;ризчи бу китобда Фараона водий-
си тугрисида юзаки маълумотлар келтирилганлиги,
А.П. Федченконинг фикрларини уз фикрлари каби бери-
ши х,еч к;андай илмий иш услубларига тугри келмасли-
гини таъкидлаган5.
"Туркестанские ведомости" газетасида В.П. Налив-
киннинг Кукон хонлигининг к;иск;ача тарихига багиш­
ланган асарига х;ам такриз берилган4.

мечаниями снабдил А.Романович. - Т., 1891 // ТВ. 1891. №38; Эварницкий


Д.Н. Библиографический листок. Сарты. Этнографические материалы,
выпуск второй. Народные сказки сартов. Издание Н.И. Остроумова // ТВ.
1893. №3; Петровский Н. Путеводитель по Средней Азии от Баку до Таш­
кента в археологическом и историческом отношениях, Д.И. Эварницкого //
ТВ. 1893. №67; Юргенсон Пастор Юстус. Новый труд о Туркестане. Походы
Александра Великого в Туркестан. Комментарии к историческим сочине­
ниям Флавия Арриана и Квинта Курция Руфа. Составлено на основании
многолетних путешествий по русскому Туркестану и сопредельных стран
Францем фон Шварцем. - Мюнхен, 1893 // ТВ. 1893. №75; Петров Н. Как
пишут книги (рецензия на книгу Н. Дингельштадта "Опыт изучения ирри­
гации Туркестанского края”. - СПб., 1893) // ТВ. 1893. №79; Ислам и его
влияние на жизнь его последователей. Иоаганн Гаури. Перевод с немецко­
го П.И. Хомутова. - Т., 1893 // ТВ. 1894. №3.
1 Дмитровский Н. В. Библиографический указатель книг и статей о
Средней Азии за 1871-1872 гг. // ТВ. 1871. №33, 36, 39, 44; 1872. №7,16.
2Иванов Д. Библиографическая заметка // ТВ. 1881. №1,7, 8, 9,11,13,14.
3 Иванов Д. Библиографическая заметка // ТВ. 1881. №7.
4 А.С. Краткая история Кокандского ханства, составил В. Наливкин. Ка­
зань // ТВ. 1886. №40.

310
Матбуотда Туркистонда хорижий ва мах,аллий тил-
ларни урганиш масалалари х,ам уз аксини топган. Рос­
сия империяси улкани бопщаришда мах,аллий ахрли
билан мулок;отни йулга куйиш, кушни давлатлардаги
вазиятни яхши билиш ниятида Шарк; тиллари, жумла-
дан, мах,аллий тилларни урганиш масаласига катта эъ ­
тибор берган.
Мах,аллий тилларни мунтазам равишда урганиш
учун, биринчи навбатда, дарсликлар ва укув куллан-
малари зарур булиб, уларни тайёрлаш х,амда чоп этиш
х,ак;ида матбуотда хабарлар бериб борилган1.
Матбуотда Шарк; тилларини ургатиш курслари таш-
кил этиш масаласи х,ам кутарилган ва улкада ташкил
этилган бепул узбек тили курслари х,ак;ида батафсил
маълумотлар бериб борилган2. 1900 йилда капитан
И.Д. Я гелло рах,барлигида Тошкентда зобитлар учун
Шарк; тилларини урганиш курси ташкил этилади. 1902-
1903 йиллар Шарк;шунослар жамияти Тошкент булими,
1903-1904 йилларда подполковник А.А. Ломакин то ­
монидан Шарк; тилларини урганиш курслари ташкил
этилган3. 1905 йилдан бошлаб, уларда урду тилидан
тапщари, инглиз, форс ва узбек тили ук;итила бошлан-
ганлиги х,ак;ида хабар берилган4.
1901 йилда х,арбий топографлар учун узбек тилини
урганиш курслари ташкил этилган. Ярим йиллаб мах,ал-
лий ах,оли орасида яшаган топографлар учун мах;аллий
тилларни билиш них,оятда зарур булганлиги туфайли
тил урганиш курсларига х,арбий кушин маблагидан пул
туланганлиги хабарлардан маълум булади5.
Матбуот хабарларининг курсатишича, XIX аср охири-
1 Курсы сартовского и киргизского языков // ТВ. 1880. №46.
2Уроки сартовского языка // ТВ. 1897. №81.
3 Курсы восточных языков //ТВ. 1903. №106.
4 Ташкентские курсы языка "индустани" // ТВ. 1908. №110.
5 Курсы сартовского языка // ТВ. 1906. №96.

311
да, асосан, Тошкент шахрида, XX аср бошларига келиб,
Туркистоннинг боцща шахдрларида х,ам бундай курслар
ташкил этила бошланган. 1903 йилда Самаркандца х,ам
Якубовская хусусий мактабида узбек тили дарсларини
В.А. Вяткин олиб борган, бу курсларда турли фирмалар-
нинг ходимлари мах,аллий тилларни катта к;изик;иш би­
лан урганганлиги к;айд этилган1.
Махдллий тилларни урганиш буйича чоп этилган бир
нечта укув кулланмалар ва дарсликларга "Туркестанс­
кие ведомости" газетаси сах,ифаларида такризлар бе­
ри б борилган2. Бу такризларда чоп этилган китобларга
ижобий бах,о берилади, айник;са, В.П. Наливкиннинг уз­
бек тилини урганиш буйича кулланмасига юк;ори бах,о
берилган"3.
"Туркестанские ведомости" газетаси сах,ифаларида
мах,аллий тилларни урганиш масаласида Н.С. Л ы ко­
шин, И.Д. Ягелдо, В. Орлов, А.А. Ломакин, Н.П. Остроу­
мов, В.В. Бартольд каби мутахассисларнинг мак;олала-
ри чоп этилган4. Узбек тилини урганиш буйича Шарк;-
1Курсы сартовского языка // ТВ. 1903. №82; Письмо в редакцию В. Вят-
кина/ / ТВ. 1903. №88.
2 Остроумов. Библиографическая заметка. Краткая грамматика ка-
зак-киргизского языка. Часть II. Синтаксис. Составитель И.М. Мелиоран-
ский. - СПб., 1897 // ТВ. 1897. №73; Н.М. Библиографическая заметка.
Руководство к практическому изучению сартовского языка. Составитель
В.П. Наливкин. 1898. - С.ЗЗЗ // ТВ. 1898. №93; К.П. Письмо в редакцию. Ру­
ководство В.П. Наливкина // ТВ. 1898. №98; С.Г. Руководство к практиче­
скому изучению персиодского языка. Составитель В. Наливкин. - Самар­
канд, 1900 // ТВ. 1900. №60.
3Туркестанские ведомости. 1898. №93.
4 Лыкошин Н.С. Премии за знание языков // ТВ. 1905. №28; К вопросу
о премиях за изучение языков // ТВ. 1905. №45; И.Я. Изучение восточных
языков // ТВ. 1905. №107; Сводка всех мнений по вопросу об изучении
местных языков служащими в Туркестанском крае // ТВ. 1906. №127;
Орлов В. К вопросу изучения языка туземцев Туркестана чинами адми­
нистрации // ТВ. 1906. №107; Материалы по вопросу о распространении
среди чинов туркестанской администрации знания туземных языков //
ТВ. 1906. №44, 45; Н.С. Лыкошин. Знание туземных языков // ТВ. 1906.

312
шунослар жамияти томонидан кечки курслар ташкил
эти лган 1.
Л екни шунга к;арамай, Россия империяси хукумати
маъмурий бопщаруви амалдорлари ичида махдллий тил-
ларни билувчилар купаймаган, аксинча камайиб борган"2.
Матбуот материаллари тахдилининг курсатишича,
улкада рус тилини урганиш буйича курслар х,ам таш­
кил этилган. 1886-1888 йилларда 761 киши шундай
курсларда ук;иган3. Бундай курслар сони йилдан-йилга
ошиб, 1903 йилда Туркистонда 31 та шундай курслар
фаолият юритган4. Ёшларга рус тилини ургатишда
рус-тузем мактаблари алохдца урин тутган5.
Туркистон тарак;к;ийпарварлари х,ар бир халк; уз она
тилиси билан бир к;аторда унинг маданиятига, тарак;-
к;иётига ёрдам берадиган х,ар бир тилни билиши керак,
деб х,исоблаганларб ва ёшларни туркий, форс, араб ва
рус тилларини урганиши зарурлигини таъкидлаб7, уз
она тилини мукаммал билишни биринчи вазифа деб х,и-
соблаганлар8.

№54, 56, 57; Остроумов Н.П. По поводу одного замечания Н.С. Лыкошина
// ТВ. 1906. №61; Блинов Вл. К вопросу об изучении лицами служащими по
администрации туземного языка // ТВ. 1906. №61; Бартольд В. К вопросу
об изучении местных языков // ТВ. 1906. №64; Алибий. Еще об изучении
языка туземцов // ТВ. 1906. №64; Я гелло И. К изучению местных языков
// ТВ. 1906. №75; К вопросу об учреждении в Туркестане офицерских кур­
сов восточных языков // ТВ. 1906. №132; Я гелло И. Восточный институт в
Ташкенте // ТВ. 1906. №144; Бартольд В. К проекту восточного института
//ТВ. 1906. №165.
1 Заседание общества востоковедения // На рубеже. 1910. №274.
2ТВ. 1907. №74.
3Учебное дело в Туркестанском крае // ТВ. 1888. №2.
4 Заседание общества востоковедения // На рубеже. 1910. №274; ТВ.
1911. №135.
5ТВ. 1875. №16; 1886. №40.
6 Бех,будий. К^онуни Оврупо // Самарканд. 1913. №43.
7Бех,будий. Мунозарахдк^н-ща // Туркистон вилоятининг газети. 1911. №73.
8А. Зох,ирий. Она тили // Садои Фаргона. 1914. №3.

313
Газета сах,ифаларида кутарилган масалалар жуда
серк;ирра ва кенг куламда булиб, минтакдцаги ижтимо-
ий-ик;тисодий ва маданий х,аётга оид мух,им маълумот-
ларга эгалигини к;айд этиш билан бирга, унинг улка
маъмуриятининг расмий нашр органи булганлиги боис,
сиёсий ва гоявий жих,атдан, айник;са, сиёсий х,амда ди­
ний масалаларда мустамлакачилик нук;таи назаридан
ёндашув як;к;ол намоён булиб турар эди. Шу боис тари­
хий жараёнлар талк;инида матбуот материалларидан
архив ва бопща манбалар билан к;иёсий фойдаланиш
тадозо этилади.

2-§. "Туркистон вилоятининг газети" сах,ифаларида


минтаца тарихи масалалари
"Туркистон вилоятининг газети" 1867-1917 йил­
ларда Туркистон генерал-губернаторлигида чоп этил­
ган расмий газета "Туркестанские ведомости”га илова
сифатида узбек тилида 1870 йилдан чоп этилган илк
махдллий матбуот булиб, махдллий ахрлини улка маъ-
мурияти буйрук; ва фармойишлари, янгиликлар билан
таништириб бориш мак;садида ташкил килинган1. Газе­
та бир ойда турт маротаба узбек ва к;иргиз тилларида
чоп этилган, 1883 йилдан бошлаб "Туркистон вилояти­
нинг газети" алох,ида газета сифатида уз фаолиятини
давом эттирган.
"Туркистон вилоятининг газети” 1871 йилдан 1883
йилгача Туркистон генерал-губернаторининг таржи-
мони Шох,имардон Иброх,имов, бир оз муддат Мух,ам~
1 Зиё Саид. Узбек вак;тли матбуоти тарихига материаллар. Танланган
асарлар. - Т., 1974; Авшарова М.П. Русская периодическая печать в Турке­
стане (1870-1917) Библиографический указатель литературы. - Т.: Гос.
издво Узб. ССР, 1960; Абдуазизова Н.А. Туркистон матбуоти тарихи (1870-
1917). - Т.: Академия, 2000; Шодмонова С. Туркистон тарихи - матбуот куз-
гусида. - Т.: YANGI NASHR, 2011.

314
мадх,асан Чонишев, 1883 йилнинг охиридан то 1917 йил
февралгача Н.П. Остроумов мух,аррирлиги остида нашр
этилган1.
Газетанинг асосий мацсади Туркистон улкасидаги
махдллий ах,олини маъмуриятнинг расмий буйруклари,
Россия империяси суд маъмуриятининг мах,аллий ах,о-
лига нисбатан чик;арилган хукмлари, шунингдек, хуку-
матнинг умумий фармойишлари билан таништириб бо-
риш булган2.
"Туркистон вилоятининг газети” сах,ифаларида рас­
мий хабарлар, хусусан, Туркистон губернаторининг
вилоятларга ташрифи, Россия ва хориждан хабарлар
билан бир кдгорда махдллий ахдлининг байрамлари,
улканинг ижтимоий-иктисодий х,аёти, маданий-маъри-
фий мавзудаги маълумотлар х,ам бериб борилган.
Газета сах,ифаларида эълон кдлинган мак;олалар муал-
лифлари орасида Зокиржон Фуркдг, Сатторхон Абдулгаф-
форов, Исх,ок?юн Ибрат, Мах,мудхужа, Мирмух,син Шерму-
хдмедов сингари зиёлиларнинг мак;олалари тез-тез чоп
этилиб турар, бу мак;олалар махдллий ахолини дунёвий
илмларга, фан ва техника, бошк;а халкларнимг маданий
ва адабий меросига к;изик;ишини кучайтирар эди3.
Уша даврда Туркистонда муфтий, к;ози, муаллимлик
вазифаларини бажарган, шу билан бирга махдллий маъ­
мурият органларида, хусусан, маълум муддат "Туркис­
тон вилоятининг газети”да х,ам таржимонлик цилган
Сатторхон Абдулгаффоровнинг дунёвий билимларга
таргиб к;илувчи бир к;атор мак;олалари шулар жумласи-
дан эди.
1 Абдуазизова И.А. Туркистон матбуоти тарихи (1870-1917]. - Т.: Ака­
демия, 2000. - Б.35.
2 КотюковаТ.В. "Другой" мир глазами "своих" на страницах "Туркестан­
ской туземной газеты" // Восточный архив. 2014. №2. - С.25.
3 Шодмонова С. Туркистон тарихи... - Б.29.

315
Аммо газета сах,ифаларида х,амма масалаларда х,ам
очик; фикр билдириш имкони булмаган. Абдулла Авло-
нийнинг к;айд этишича, “сунг замонларда бир к;анча
очик; фикрлик ёшлар х,ам газетага к;алам билан ишти-
рок кдла бошладилар. Лекин булар таъсир ижро кдла
олмагонларидан кейин, бу газетадан кунгиллари совий
бошлади...”1.
"Туркистон вилоятининг газети” сах,ифаларида та­
рих, адлия, журналистика, дин, вак;ф, таълим тизими син-
гари ижтимоий йуналишдаги макдлалар мунтазам чоп
этиб борилган. Айник;са, газета сах,ифаларида берилган
минтак;а тарихини акс эттирувчи тадк;ик;отлар катта
к;изик;иш уйготади. Чунончи, урта аср тарихчиси Мир
Мухдммад Мирхонд цаламига мансуб "Равзат ас-сафо"2
асари асосида Самарцандга Араб халифалиги юришлари
х,ак;идаги макрлада имом Кутайба х,амда Наср ибн Сайёр
исмли кумондонлар бошчилигидаги лашкар шах,арни
эгаллашда катта к;ийинчиликларга дуч келганликлари,
натижада х,ийла йули билан мацсадга эришганликлари
к;изик;арли тарзда баён этилган3.
Газетанинг боища бир сонида эса, ат-Табарий4 аса­
ри асосида Самарканд шахрининг эгалланиши воцеаси
бир оз бопщача ёритилади. Яъни имом Кутайба томо­
нидан олиб борилган жанглардан сунг уша даврдаги
Самарканд х,окими Гуракнинг у билан сулх, тузгани кел-
ганлиги к;айд этилади5.

1 Абдулла Авлоний. Бурунги узбек вак,тли матбуотининг тарихи // Ёш


ленинчи. 1989,18 июль.
2 Мухдммад Мирхонд. "Равзат ас-сафо фи сийрат ал-анбиё ва-л-мулук
ва-л-хулафо" ("Пайгамбарлар, подшох^лар ва халифаларнинг таржимаи
х;оли х,ак;ида жаннат боги’’].
3Туркистон вилоятининг газети. 1896. №15.
4 Абу Жаъфар Мухдммад бин Жарири Табари (839-923) - тарихчи,
фак;их,
5Туркистон вилоятининг газети. 1896. №18.

316
Газетада чоп этилган Чингизхон бошчилигидаги му-
гул истилочилари томонидан Банокент х,амда Утрор
шах,арларини эгалланиши хусусидаги мак;олада Хужанд
х,окими булган Темур Маликнинг истилочиларга к;арши
жасорати баён кдлинади1.
Марказий Осиёда марказлашган йирик давлат бар­
по этган Амир Темур х,аёти ва фаолияти билан боглик;
воцеалар х,ам газета сах,ифаларида урин эгаллаган2. Бу
борада тарихий хужжатлар, хусусан, Амир Темур даври­
га оид иноятнома хусусидаги тадк;ик;от алох,ида ах,ами-
ятга эга.
Газета сах,ифаларида шунингдек, хонликлар ва Тур­
кистон тарихига оид мах,аллий манбалар х,ам чоп этиб
борилган. Хусусан, М улла Ниёз Мух,аммад бин М улла
Ашур Мух,аммад Кукондийнинг Кун;он хонлари тарихи­
га багишланган асари, Мулла Олим Мах,муд Хржининг
улка тарихига багишланган “ Тарихи Туркистон” асари­
да берилган парчалар шулар жумласидандир.
"Фаргона музофотини хонлари хусусидаги вок;еъот-
лар" номли Кукон хонлари хусусидаги мак;олада “олтин
бешик" номи билан танилган афсона баён этилади3.
Бу афсона оркдли Кук;он хонлари, хусусан, Умархон уз
шажарасини бевосита Темурийларга, хусусан, Бобур-
га боглашга х,аракат к;илган. "Туркистон вилоятининг
газети" даги ушбу мак;олага кушимча сифатида Кук;он
хонлари шажарасига оид тарихий маълумотлар, хусу­
сан, Худоёрхоннинг угли Саййид Мухаммад Аминбек
Олимхондан то Саййид Насриддинхонгача булган хон-
ларнинг хукмронлик йиллари х,ак;ида х,ам маълумотлар
чоп этилган.
1Туркистон вилоятининг газети. 1887. №8.
2Туркистон вилоятининг газети. 1890. № 12,17,18, 21, 28, 29, 31, 34, 40,
41.
3Туркистон вилоятининг газети. 1894. №11.

317
Газетада шунингдек, Бухоро ва Хива хонликлари та­
рихига, уларнинг савдо алокдларига дойр маколаларни
х,ам учратиш мумкин. Хусусан, 1897 йилда чоп этилган
мак;олалардан бирида Бухоронинг Россия билан алок;а-
лари тарихи акс этган. 1620 йилда Россия подшохр Ми­
хаил Федерович томонидан элчи сифатида жунатилган
Иван Данилович Хохлов Бухоро хукмдори Имомкулихон
томонидан илик; кутиб олингани ва жавоб тарик;асида
хон х,ам уз элчиларини Астрахань шахрига юборганлиги
х,ак;идаги элчилик алок;аларига оид тарихий маълумот­
лар берилади1.
Газета сахрфаларида улкадаги моддий маданият
дурдоналари коллекциялари х,ак;ида х,ам к;изик;арли
маълумотлар учрайди. Унинг 1905 йил 17-сонида к;айд
этилишича "Хук;андлик маълум ва машхур Юсуфхон
мирза Тошкент шахрига келиб... газет мух,аррири Мул­
ла Мух,аммад Олим махдумга музейхонага топширасиз
деб эски ва к;адимги хонларнинг замонидан колган олти
адад чак;а пул берган эканлар2.
“Туркистон вилоятининг газети”даги 1899 йил 15
мартда чоп этилган мак;олада к;айд этилишича, архео­
логия тугараги аъзоларининг мажлисида Финландия
мамлакатидан келган бир уламо Авлиёота уездидан то­
пилган ва устида хат ёзилган тошни к ^ и р и б олмокда
рухсат сураган. Мажлис иштирокчилари агарда ушбу
тош сахрода куп туриб к;олса, табиий офатлар натижа-
сида устидаги хати йук; булиб кетиши мумкин, деган
важ билан тошни кучириб олиб кетишига ижозат бер-
ганлар. Шу тарифа Авлиё отадаги ноёб ёдгорлик хо-
рижга олиб кетилган.
"Туркистон вилоятининг газети" сах,ифаларида ма­

1Туркистон вилоятининг газети. 1897. №15.


2Туркистон вилоятининг газети. 1905. №17.

318
х,аллий ах,олининг кундалик ^аёти1, урф-одатлари, туй
маросимлари2, байрамлари3, турли фаслда утказилади-
ган уйинлари4 х,ак;идаги мак;олалар мунтазам чоп этиб
борилган.
Россия империяси томонидан минтак;а босиб олинган-
дан сунг русларнинг мах,аллий ахдлига нисбатан кулла-
ган "сарт” атамаси, хусусан, Н.П. Остроумов томонидан
нашр этилган китобнинг х,ам шундай номланиши5 маз­
кур масалада куплаб бах,с-мунозараларга сабаб булган.
"Туркистон вилоятининг газети"да нафакат рус, балки
мах;аллий муаллифлар томонидан х,ам "сарт" атамаси
билан боглик; мак;олалар чоп этила бошланди. Масалан,
"Сарт сузи тугрисида"6, "Сарт угли сарт"7, "Сарт сузи хэки-
даги мунозаралар х;ак;ида’'8 сингари мак;олалар шулар
жумласидан булиб, бу масалада мах,аллий ах,оли вакилла-
рининг норозилик кайфиятларини акс эттиради.
Хулоса к;илиб айтганда, "Туркистон вилоятининг га­
зети” сах,ифаларида минтак;а тарихи, этнографияси,
ижтимоий-ик;тисодий ва маданий хаётига оид хабар-
лар ва макдлалар уша даврдаги ижтимоий к;арашларни,
махаллий ах,оли х,аётини акс эттирувчи кизикарли маъ-
лумотларга эга булиб, бопща манбалар билан к;иёсий
асосда урганишни тадозо этади.

1 Туркистон вилоятининг газети. 1910. №16, 61; 1912. №9; 1914. №32,
57.
2 Туркистон вилоятининг газети. 1897. №19, 20; 1906. №17, 22; 1907.
№65; 1910. №93; 1911. №44; 1912. №12; 1913. №53; 1914. №33, 57.
3Туркистон вилоятининг газети. 1900. №13.
4 Туркистон вилоятининг газети. 1895. №30, 32; 1903. №12, 13; 1904.
№ 9,10,12; 1910. №71.
5 Остроумов Н.П. Сарты...
6Туркистон вилоятининг газети. 1913. №16; 1914. №16, 30.
7Туркистон вилоятининг газети. 1914. №33, 34, 35.
8 Туркистон вилоятининг газети. 1913. №6.

319
3-§. Матбуотда исломшунослик ва ислом
тарихи масалалари
Даврий матбуот сах;ифаларида Туркистон халк;лари
маънавиятининг асоси булган ислом дини масалалари
алох,ида диктат эътибордаги мавзулардан бири эди.
Улка маъмурияти узи хукмронлик кдлаётган улкада-
ги мах,аллий халк;лар рух,ияти, уларнинг турмуш-тарзи
бевосита ислом дини билан боглик; эканлигини яхши
англаб, уларни бопщариш, назорат к;илишда ундан
унумли фойдаланиш, бу ерга кучиб келган рус маъму­
рияти ахдлисини хабардор к;илиш мак,садида бу масала-
ларга алох,ида эътибор к;аратди.
Мак;олаларда ислом динига оид байрам ва мукдц-
дас кунлар, тарик;атлар ва уларнинг маросимлари, ди­
ний урф-одатлар ва анъаналар кенг ёритилган1. Аммо
уларнинг хдммаси х;ам ислом таълимотига хос булмай,
исломдан олдинги урф-одат, маросимлар х,ам к;оришиб
кетганлиги боис, уз вак;тида мах,аллий уламолар томо­
нидан танк;идга учраган2.
Матбуотда, шунингдек, Урта Осиёда ва бопща худуд-
ларда а^оли орасидан етишиб чищ ан етук исломшунос
олимлар, уламолар, ислом фик;х,шунослари ва уларнинг
асарларини ёритиб берувчи мак;олалар бериб борилган3.
1 Мусульманская ж изнь // Туркестанский курьер. 1913. №131; Ма-
лицкий Н. Начало праздника у сартов (10 февраля) (Картинка из быта
туземцев) // ТВ. 1898. № 3; Руза // ТВ. 1901. №100; Праздник у туземцев
// ТВ. 1902. №1; Начало празднества "Саиля” в Бухаре // ТВ. 1904. №35;
Сообщения из Бухары о шииских празднествах Мухаррама // ТВ. 1904.
№58; Снесарев А.Е. Религия и обычаи горцев западного Памира // ТВ.
1904. №89, 90, 91, 92, 93; Коканд. Мусульманский праздник Курбан-Айт
// 1905. №20; Заметка о празднике у щиитов-першан 25 февраля // ТВ.
1905. №32.
2 В Бухаре // Туркестанский курьер. 1913. №131.
3 Кондратьев. Мусульманские имами - законоведы. Имам Ханбал // ТВ.
1912. №103; И бн-Аббас- первой толковник Корана (по Ш пренгеру) // ТВ.
1900. №99,100.

320
Жумладан, Имом ал-Бухорий х,ак;идаги мак;олада унинг
х,аёти ва ижоди хусусида тулик; маълумотлар келтирил­
ган1.
Тасаввуфнинг машхур шайхларидан Шайх А бу Юсуф
Х,амадоний2, Абду Холик; Гиждувоний3 ва х,анафийлик
мазх,аби асосчиси Абу Х,анифа кабилар х,ак;ида катта
мак;олалар бериб борилган. Шайх Абу Юсуф Х,амадоний
х,ак;идаги мацолада "Кдндияи-хурд", "Тух,фат ал-Соли-
х,ин” “Матлаб ал-толибин", "Рашох,ат" каби Шарк; кул­
ёзма манбалардан фойдаланилган.
Шарщлунос, арабшунос, тарихчи олимлар, хусусан,
В.В. Бартольд ва бопщалар томонидан ёзилган бундай
тадк;ик;отлар тарихий кулёзма манбаларга асосланган
ва миссионерлик рух,ида ёзилган ута кескин фикрловчи,
ислом динига нисбатан танк;идий, нохолис ёндашилган
тадк;ик;отлардан фарк; к;илган.
Шу билан бир к;аторда, рус шарк;шунослари том о­
нидан ислом дини тарихи ва унинг жах,ондаги х,олати
буйича чоп этилган тадк;ик;отлар х,ам хукумат топши-
риклари асосида тайёрланган тупламлардан фарк; к а л­
ган.
Бу тадк;ик;отлар асосан шариат к;онунларини тар­
жима к;илиш, ислом тарик;атлари, мазх,аблар ва турли
ок;имларнинг келиб чик;иши, Куръони карим тарихи,
пайгамбар Мухдммад (с.а.в.)нинг х,аёти ва фаолиятини
урганишга к;аратилган булиб, масалага нисбатан холис,
илмий асосда ёндашуви билан миссионерлик тарафдор-
лари ёзган асарлардан ажралиб турган4.
Масалан, шарк;шунос олим В.В. Бартольд Н.П. Остроу-

1 Имом Мухаммад ал-Бухари // ТВ. 1899. №83.


2 В.В. Шайх А бу Юсуф Хамадоний // ТВ. 1899. №79.
3Завещание Абду Халик Гиждувани // ТВ. 1899. №94.
13ияева Д.Х- Туркистонда мустамлака шароитида диний сиёсат ва вази-
ят // Ислом Университети Ахборотномаси. 2006. №3. - Б.18-30.

321
мовнинг ислом ш уносликка оид асарига1 бах,о бериб,
унинг сиёсий мак;садларда ва миссионерлик рух,ида
ёзилганлигини, м уаллиф ислом дини х,ак;ида чукур би-
ли м ларга эга эм аслиги туфайли асарда жуда куп маса­
л ал ар МОХ.ИЯТИ бузиб курсатилганлигини ва чалкаш -
ли кларга йул куйилганлигини ошкора курсатиб утган2.
В.В. Бартольднинг матбуотда нашр этилган ислом
динига оид раддия мацолалари х,ам дик;к;атга сазо-
вордир3. Немис олим и И. Гаурининг ислом дини ва
унинг пайгамбарига багишланган асарини рус тилига
П.И. Хомутов томонидан цилинган таржимасига карата
В.В. Бартольд томонидан ёзилган уш бу раддия мак;ола-
да асарнинг х,ар бир бобига алох,ида тухталиб утилган.
Муаллиф уларни тах,лил к;илиб, хато ва камчиликлар-
ни курсатиб берган. Масалан, "асарнинг учинчи бобида
муаллиф Гаури Урта Осиёлик мусулмонларни шофеий-
лар4 деб атаган. Аммо бу ерларда бир неча асрлардан
бери х,анафийлик амалда булиб келган5"лигини, асар­
нинг ислом дини мазх,абларига багишланган 4, 5, 6 ва
1 Остроумов Н.П. Исламоведение. Аравия колы бель ислама. - Т., 1910.
2 Бартольд В.В. Рецензия на книгу Н.Остроумова “Исламоведение. Ара­
вия колы бель ислама. В.В. Бартольд. Сочинения. T.IV. - С.340; Шу муаллиф.
Библиографическая заметка. Иоганн Гаури. Ислам в его влиянии на жизнь
их последователей. Перевод с немецского П.И. Хомутова. - Т., 1893 // ТВ.
1894. №3.
3 Бартольд В.В. Мусульманская наука в Мекке // ТВ. 1896. №24, 12,
76, 77, 87, 90, 96, 98; Уша муаллиф. Иоганн Гаури. Ислам в его влиянии на
жизнь их последователей. Пер. с немецкого П.И. Хомутова. - Т., 1893 [Рец.).
(Разбор произведен. Библиография и характеристика Мухаммеда про­
исхождение и сущность ислама. Мусульманство. Семейный и обществен­
ный.) // ТВ. 1894. №3.
* Ислом динидаги турт фикций мазх,абдан бири шофеъийлик мазх;абига
эътик;од килувчилар.
5 Бартольд В.В. Библиографическая заметка. Иоганн Гаури. Ислам в его
влиянии на жизнь их последователей. Пер. с немецкого П.И. Хомутова. - Т.,
1893 (Рец.). (Разбор произведен. Библиография и характеристика Мухам­
меда происхождение и сущность ислама. Мусульманство. Семейный и об­
щественный.) //ТВ. 1894. №3.

322
бонща бобларида ислом динидаги аёлларга муносабат,
оилавий, маиший х,аёт ва шу каби масалаларда бир оз
кескин ва хато фикрлар к;айд этилганини таъкидлаб,
асар муаллифини ислом тарихи, хусусан, исломдан ол-
динги араблар тарихини яхши билмасликда х;амда шу
каби вок;еа-х,одисаларни асарда туш ириб к;олдирган-
ликда айблайди.
В.В. Бартольднинг к;айд этишича, "асарнинг 5, б-боб-
ларида исломда аёлларнинг х,аёти кулларча булгани,
бу эса исломнинг иллати, энг хунук куриниши, деб
таъкидланган. Аммо И. Гаури исломдан илгари араблар-
нинг аёлларга булган муносабати, айницса, к;из фарзанд
тугилганда уларни тириклайин кумиш каби одатлари
бор булганлигини уз асарида к;айд этмаган. Уз вак;ти-
да ислом мана шу одатларга к;арши чи^иб, аёлларнинг
мавк;еини оширишга чакирган. Мисол учун к;изик;арли
бир фикрни келтириб утсак, XIII асрда Туркистон ул-
касига келган бир хитойлик сайёх;нинг гувох,лик бери-
шича, ижтимоий х,аётда, айник;са, ибодатда аёллар эр-
каклар билан тенг булганлар1".
Мак;ола муаллифи ушбу хорижий асар х,ак;идаги узи-
нинг хулосаларини куйидагича изох,лаган: "... асарнинг
охирги 12, 13-боблари И. Гаурининг ушбу диний асари
мусулмонларга к;арши миссионерлик рух,ида ёзилга-
нини исботлайди. Асарда муаллифнинг ислом динига
булган танк;идий к;арашлари як;к;ол кузга ташланади.
"Мусулмонларга аста-секинлик билан, охиста христиан
дини таргиб к;илинган"2.

1 Бартольд В.В. Библиографическая заметка. Иоганн Гаури. Ислам в его


влиянии на жизнь их последователей. Пер. с немецкого П.И. Хомутова. - Т.,
1893 (Рец.). (Разбор произведен.. Библиография и характеристика Мухам­
меда происхождение и сущность ислама. Мусульманство. Семейный и об­
щественный.) // ТВ. 1894. №3.
2Уша ерда.

323
В.В. Бартольднинг кщоридаги танцидий фикрлари
унинг ислом тарихини яхши билганлиги, асарни тугри
тах^лил цила олганлиги, масалага олим сифатида бета-
раф, объектив ёндашганлигини курсатар эди.
Матбуот сах,ифаларида чоп этилган яна бир мак;ола-
да ислом хайр-эх,сон, эзгуликни тараннум этиши, тарих-
да биринчилардан булиб, бева-бечораларга нисбатан
хайр-эх,сон цилишни таргиб к;илганлиги ва бу хак;да
Куръони каримда жуда куп эслатилганлиги таъкидлан-
ган. Закот, садак;а, курбонликлар к;илиш кабилар Куръо-
ни карим оятлари билан батафсил таърифланган.
Маълумки, европалик тадк;ик;отчилар исломшунос-
лик билан русийзабон тадк;ик;отчиларларга нисбатан
анча олдинрок; - XVI асрдан шугуллана бошлаганлар.
Шунинг учун х,ам купчилик русийзабон тадк;ик;отчи-
лар ислом дини х,ак;ида кенгрок; маълумот олиш учун
европалик шарк;шунос ва исломшунослар асарларига
мурожаат к;илганлар. Шу боис Туркистон даврий матбу-
оти сах,ифаларида европалик шарцшунос, исломшунос
олимлар асарларининг рус тилига цилинган таржима-
лари мунтазам равишда чоп этиб борилган1.
Жумладан, голландиялик олим Савваса-пашининг
мусулмон хукуцига багишланган асарини А. Выгорниц-
кий томонидан к;илинган таржимаси газетанинг бир
неча сонларида бериб борилган2. Асарда ислом фикд
мактаби асосчилари Имом Аъзам, Имом Молик, Имом
Шофеъий, Имом Х , а н б а л и й н и н г х,аёти ва илмий фаолия-
тига оид к;имматли маълумотлар келтирилган3.

1Гарлицкий А. Религиозны й орден Накшбанди (перевод с франц) // ТВ.


1913. №221; Феннер К. О паломничестве мусульман в Мекку // ТВ. 1895.
№23, 29.
2 Выгорницкий А. Теория мусульманского права //ТВ. 1910. №230, 237,
239, 240,241, 243, 245, 246.
3 Выгорницкий А. Теория мусульманского права // ТВ. 1910. №239.

324
Савваса-пашининг бу асарида ислом цонуншуносли-
ги яъни фикд масалаларига алох,ида эътибор берилган.
Хусусан, XX аср бошида фаолият юритган араб уламоси
Ибн Обиддиннинг фикд илмига оид "Радд ал-мухтор"
асари тах,лил к;илинган. Мацолада к;айд этилишича, Ибн
Обиддиннинг ушбу рисоласида барча к;онунлар, хусусан,
шаръий масалалар алох,ида Куръон оятлари, х,адислар
ва фатво китобларига таянган х,олда, илмий жих,атдан
асослаб берилган. Айник;са, сунгги вак;тларда европалик
йирик криминалистлар эътиборини жалб к;илган жазо-
лаш усуллари яхши очиб берилган1.
Мацолада Урта Осиёда яшаб утган фиадшунос олим-
лар, хусусан, Шайхул ислом Бурхрниддин Маргиноний
ва унинг "Хидоя" асари, самарк;андлик аллома Абул Лайс
Носир бин Мух,аммад ва унинг "Хазинат ал-фик^,” асари,
машхур олим Мухаммад Абу Мансур Мотурудий х,ак;ида
к;иск;ача маълумотлар келтирилган2.
Бундай мак;олаларни рус тилидаги хусусий матбуот
сах,ифаларида х,ам учратиш мумкин эди. Масалан, "Окра­
ина” газетасининг 13 та сонида француз шарк;шуноси
А. Ш ательенинг ислом динига багишланган асарининг
рус тилига таржимаси чоп этилади3.
Ушбу мак;олаларда XIX асрда Арабистон ва араб дав-
латлари, Африка, Х,ИНДИСТ0Н» Эрон, Туркия, Жанубий-
Шарций Осиёнинг ислом динига эътик;од к;илувчи дав-
латлари, Афгонистон, Урта Осиё ва Шарк;ий Туркистон-
даги ахвол, диний ва сиёсий гоялар х,амда улар уртаси-
даги кураш уз аксини топган эди.
Шунингдек, мазкур мак;олаларда мусулмонларнинг
ислох,отчилик гоялари, диний мутаассибликдан куту-
1Выгорницкий А. Теория мусульманского права // ТВ. 1910. №246.
2 Уша газета. №24-5.
3 Ш ателье А. Ислам в XIX веке. (Перевод с французкого А.А. Калмыко­
вой) // Окраина. 1898. №6.

325
лиш ва европача илм-фанни таргиб к;илиш, маориф, ма-
даниятга оид ислом дунёсидаги ислох,отлар, XIX асрдаги
мавжуд ислом мазх,аблари х,амда тасаввуф олами ва та-
рицатлар х,ак;ида маълумотлар келтирилиб, тах,лил к;и-
линган. Хусусан, Нащпбандия тарик;атининг ватани Бу­
хоро эканлиги, бу тарицатнинг Урта Осиёда кучли таъ-
сирга эга эканлиги, Россия империяси томонидан босиб
олиниши натижасида бу худудларда ислом оламидаги
ислодотлар нисбатан кечикиб, улар иккинчи даражага
тушиб цолганлиги к;айд этилган1.
Муаллиф ислом динининг тарцалиш географияси кен-
гайиб, унга эътик;од кдлувчиларнинг сонини ошиб бори-
ши Европа х,амжамиятини, хусусан, мустамлака кучлари-
ни хавотирга солишини алох,ида таъкидлаб, статистик
маълумотлар асосида уша даврда кайси худудда к;анча
мусулмон истицомат цилганлигини хэм курсатиб утган.
Мусулмонлар сонининг усишини А. Шателье ислом ола­
мидаги ислох,отчилик гоялари дастурининг иккинчи
к;исми сифатида к5фсатиб, ислом динини кенг таргиб
к;илиш (ёйиш) узининг ижобий натижаларини бермокда
деб, таъкидлаган. Бу кетишда ислом ер юзининг куп к;ис-
мини эгаллаб, китъалар ичига кириб боришига ишора
кдлган. Шунингдек, мацолада урганилаётган даврда ис­
лом оламидаги диний ва сиёсий гоялар, уларга нисбатан
Гарб ва Шаркдаги к;арашлар, ёндашувлар х,амда мусул­
монлар статистикасига оид маълумотлар келтирилган.
Рус матбуотида ислом динига к;арши к;аратилган2,

1 Шателье А. Ислам в XIX веке. (Перевод с французкого А.А. Калмыко­


вой) // Окраина. 1898. №20.
2 Панисламическое движение // ТВ. 1872. №34; Турция и мусульмане
центральной Азии // ТВ. 1910. №255; Л. Рост исламизма // ТВ. 1910. №264;
Лыкошин Н. Последние слова ислама Европе (Пер. с франц.) Статья Абул-
Хакка Багдадского Profession de foi новейшего панисламизма // ТВ. 1902.
№43, 44, 47; Панисламическое движение. Сущность панисламизма // ТВ.
1911. №62.

326
уни “радикал, мутаассиб” дин сифатида курсатиш гоя-
си билан сугорилган мак;олалар х,ам учраб турар, ислом
олами бирлашиб, ягона мусулмонлар давлатини таш­
кил цилиши мумкинлигидан тах^икага тушиш якдол
сезилиб турар, бунга к;арши христиан ва боцща дин
вакилларида ислом динига к;арши нафрат х,иссини уй-
готиб, унга к;арши бирлашиш ва курашишга даъватлар
х,ам учраб турар эди.
Ислом динининг мох,ияти, унинг улкадаги ах,воли ва
жамият хдётидаги урнини урганиш ишларига нафак;ат
амалдорлар, шарк;шунос ва исломшунослар, балки Кр-
зондаги диний академиянинг "Мусулмонларга к;арши
миссионерлик фаолияти" булими ук;итувчилари ва бити-
рувчилари х,ам жалб кдлинган эди1. Бу мутахассисларга
татар, араб тиллари, ислом дини буйича дарслар jhrm-
ган. Уларда эса ислом тарихи, ислом таълимоти, Куръон
тарихи атрофлича ургатилган, ислом таълимоти билан
таништириш жараёнида бу таълимотни инкор этиш
рух,и сингдирилган. Бундан ташк;ари талабаларга руслар-
нинг ислом динига к;арши х,аракатлари тарихи хдм урга­
тилган2. Академияда унинг ук;итувчилари ва талабалари
томонидан "Мусулмонларга карши миссионерлик тупла-
ми"* тайёрланиб, нашр этилган. Бундай тайёргарликдан
утган талабаларнинг бир к;анчаси укишни тугатгач, Тур-
1Зияева ДД. Туркистонда мустамлака шароитида диний сиёсат ва вази-
ят // Ислом Университета Ахборотномаси. 2006. МаЗ. - Б.18-30.
2 Остроумов Н.П. Воспоминания о миссионерском противомусульман-
ском отделении при Казанской Духовной Академии. В книге: Аравия и Ко­
ран (Происхождение и характер ислама) Опыт исторического исследова­
ния. - Казань, 1899. - C.IX.
3 Сборник материалов по мусульманству. Составлен по распоряжению
Туркетсанкого Генерал-Губернатора, Генерала от инфантерии Духовского
под редакции поручика В.И. Ярово-Равского. - С.-Петербург, 1899; Сборник
материалов по мусульманству. Составлен по распоряжению Туркетсанкого
Генерал-Губернатора, Генерала от инфантерии Духовского под редакцией
В.П. Наливкина. - Т., 1900.

327
кистонда хизмат к;илганларг. Масалан, ушбу академия-
нинг битирувчиларидан бири Н.П. Остроумов булиб, у
Туркистон улкаси маъмурияти томонидан куллаб-кув-
ватланган х,олда ислом динининг улкадаги ах,волини ур­
ганиш борасида кенг изланишлар олиб борган.
Туркистонда ислом дини, унинг тарихи, жамият х,аё-
тидаги ролини урганишига айнан шундай кишилар-
нинг жалб этилиши бежиз эмас эди. Улар айни пайтда,
бу масалаларда маъмурият учун ахборот бериш, динга
к;арши кураш чораларини белгилаш вазифасини х,ам ба-
жаришлари керак эди.
"Туркестанские ведомости" газетасининг куп йил-
лик мух,аррири Н.П. Остроумовнинг ислом динига оид
тадк;ик;отлари х,ам мана шу газетада мунтазам равишда
чоп этилган. Хусусан, ислом дини ва унинг таълимотини
урганишда Куръони каримнинг ах,амияти катта эканли-
гини яхши билган Н.П. Остроумов "Туркестанские ведо­
мости" газетасида унинг тарихига багишланган 40 га
як;ин мак;олаларини чоп этган2.
Н.П. Остроумов Куръон ва унинг матни х;ак;ида даст-
лаб европалик шарк;шунос олимлар, жумладан, Г. Вейль3,
Т. Нольдеке4, А. Шпренгер5, А. М ю ллер6 ва бопща муал-
1 Узбекистонда диний сиёсат ва конфессиялар [1865-1990) йиллар.
Масъул мух,аррирлар: Зияева Д.Х., Шадманова С.Б. - Т., 2012. - Б.22-23.
2Остроумов Н.П. История текста корана // ТВ. 1900. №46, 47, 49, 51, 53,
55, 57,60, 62,66,70; Остроумов Н.П. Противоречия в Коране: теория и отме-
нения НАСХ // ТВ. 1901. №91, 93, 96; Уша муаллиф. Духи по учению Корана
// ТВ. 1904. №94, 95, 96, 97; Уша муаллиф. Уважение магометан в Коране и
употребление его // ТВ. 1883. №8; Уша муаллиф. Краткая история текста
корана // ТВ. 1883. №5, 6.
3 Вейль Густав [1808-1889) - немис шарк;шуноси, шарц тиллари про­
ф ессора асли келиб чик;иши яхудий миллатига мансуб.
* Нольдеке Теодор (1836-1930) - немис шарк;шуноси, ф илолог ва тарих-
чиси, шарк; тиллари профессори.
5 Шпренгер Алоис (1813-1893) - австриялик машхур шарцшунос.
5 М ю ллер Ав 1у с т Фридрих (1848-1892) - немис шарк;шуноси, шарк; т и л ­
лари профессори.

328
лифлар асарлари оркали танишган1. Уларнинг асарлари-
дан уз тадк;ик;отларида манба сифатида фойдаланган2.
Масалан, А. М ю ллернинг ислом тарихига оид "История
ислама” асаридан Мухдммад (с.а.в.) х,аёти ва вафотига
оид вок;еаларни келтириб утган3. Куръони каримнинг
илк ёзма шаклидан бошлаб то КуръоннингУсмон мусх,а-
фи4 тарихигача ёритилган европалик муаллифларнинг
асарларини солиштириб, тах,лил к;илган. Аммо европа­
лик шарк;шунос олимлар Куръони карим ва ислом тари­
хига оид уз асарларида илк манба сифатида к;айси Шарк;
муаллифларининг асарларидан фойдаланганлари х,ак;и-
да х,еч к;андай маълумот келтириб утмаганлар.
Куръони каримга багишланган куп сонли мак;ола-
ларда унинг нозил булиши, китоб х,олига келтирилиши,
унинг тили, мусулмонлар учун к;андай ах,амият касб эти-
ши ваунга дойр мах;аллий мусулмонлар орасида учраган
урф-одат ва к;арашларларга эътибор к;аратилган. Х,атто,
мусулмонларнинг к;абр тошлари, туморлари х,ак;ида х,ам
маълумотлар к;айд этилган. Уларда Куръони карим сура-
ларидан намуналар берилиши танк;ид остига олинган5.
Куръони каримга оид мусулмонларнинг муносабат-
ларини батафсил курсатишдан мак;сад мусулмонлар­
нинг нечоглик уз мук;аддас китобларига булган хурмат
ва эътиборларини рус жамияти кишиларига намойиш
к;илиш эди. Хусусан, Н.П. Остроумов Куръон билан та-

1Остроумова Н.П. Что такой Коран? // ТВ. 1883. №1-4.


2 Остроумов Н.П. История текста Корана // ТВ. 1900. №46, 47, 49, 51, 53,
55, 57, 60, 62, 66, 70.
3Уша ерда.
4 Мустаф - араб тилида "сах,ифаланган”, "муровали китоб” деган маъ-
нони англатади. Кадимий Куръон нусхалари Мустаф деб номланган. Ке-
йинчалик китоб шаклидаги Куръоннинг бир нусхаси Мусхдф деб номлана
бошланган. Куръони каримнинг 12 номидан бири х,ам Мусх,афдир.
s Остроумов Н.П. Уважение мухаммедан в Корану и употребление его //
ТВ. 1883. №8.

329
нишиш, уни урганиш фак;атгина илмий тарафдан эмас,
балки амалий жих,атдан х,ам фойдалидир, деб х,исобла-
ган. "Афсуски биз руслар х,ам мусулмонлар билан як;ин
алокдца булсак-да, ислом ва унинг мук;аддас китоби
Куръондан жуда кам хабардормиз. Жуда озчилик илмга
булган мух,аббати ёки х,аётий к;изик;ишлари туфайли-
гина хабардорлар. Империянинг умумий >фта таълим
мактаблари укув дастурларида на Куръонга на исломга
эътибор берилмайди. Шах,ар билим юртлари, гимназия-
лари ва х,атто, олий таълим укув юрти битирувчилари-
нинг х,ам озгинаси хабардор1. ... Куръонни билмасдан,
урганмасдан, унга танк;идий ёндашмасдан туриб, мусул­
монлар устидан нотугри к;арорлар чик;ариб куйиб, улар­
нинг куз унгида уз мавк;еимизни йук;отамиз. Рус жамия­
ти шуни англаши, билиши керакки, мусулмонлар фак;ат-
гина битта к;онунни, у х,ам булса Куръонга асосланган
к;онунчиликни тан оладилар. Хдцислар, Куръон тафсир-
лари ва х;оказо. Шунинг 5^чун хам Куръонни урганиш за-
рурдир”2.
Н.П. Остроумов юцорида келтирган фикрлари орк;али
империянинг ислом динига эътик;од килувчи мустамла-
ка халк;ларини бошк;ариш, уларни назорат к;илиш, улар
устидан чик;ариладиган к;арорлар олдидан албатта улар
амал к;иладиган Куръони каримни билган х,олда ёнда-
шиш керак, деб таъкидлаб ^п-ади.
Бу фикрлари орк;али муаллиф х;ар бир расмий маъму­
рият амалдори мах,аллий ах,олининг эътик;оди булмиш
ислом ва унинг мукдцдас китоби х,ак;ида озми купми
маълумотга эга булиши уларга фак;ат фойда олиб кели-
шига ишора к;илган. Хусусан, мисол тарик;асида, инглиз-
ларнинг уз кул остидаги мусулмонларнинг мук;аддас

1 Остроумов Н.П. "Коран и прогресс" // ТВ. 1903. №67.


2 Остроумова Н.П. Что такой Коран? // ТВ. 1883. №1-4.

330
китоби ва таълимоти билан х,исоблашмай, олиб борган
сиёсатлари утмишда к;андай ёмон оцибатларга олиб
келганлигини Х,индистондаги '‘сипох,ийлар кузголони"
орк;али курсатиб утиб, бундай хатолар Россия империя-
си худудида такрорланмаслиги керак, деб таъкидлаган.
Н.П. Остроумов Куръони каримга багишлаган мак;ола-
ларида унинг тили, яъни араб тилини к;айси тиллар
туркуми, оиласига кириши хак;ида х,ам маълумотлар бе­
риш асносида унинг ёзилиш услубига нисбатан танк;и-
дий фикрлар билдиради1. Унинг Куръони карим х^щи-
да асоссиз ва аёвсиз танцидий фикрлар билдириши,
насронийлик (христианлик) мук;аддас китобларини эса
улуглаш и миссионерлик рух,ида ёзганини ящ ф л намоён
к;илар эди.
Айни пайтда, Н.П. Остроумов Куръони каримнинг
бопща динларнинг мук;аддас китобларидан ажралиб
туришини таъкидлаб, бутун ислом олами учун унинг
к;андай ах,амиятга эга эканини куйидагича изох,лайди:
"Куръон мураккаб характерга эга булиб, бир вак;тнинг
узида мадх^ диний оятларни уз ичига олиб, дуо, ибодат,
к;онунлар кодекси, хам нутк;, сиёсат ва тарих булиб, шу
билан бирга харбий сох;ага оид к;арорларни хам уз ичига
олган”2.
Н.П. Остроумовнинг юкорида келтирилган ислом
динига нисбатан танк;идий к;арашлари мах,аллий маъ­
рифатпарвар ва уламоларни бефарк; к;олдирмаганлиги
кейинчалик миллий матбуотда к;айд этилган фикрлар-
дан маълум булади: "Бизнинг мактаб ва Мадраса усти-
дан к;арайдургонлари миссионер Остроумов ва унинг
маслакдошлари эди. Эски хукуматнинг икки кичик маъ-
муридан бошлаб икки каттасигача миссионер эди. Хуку-

1Остроумов Н.П. Язык Корана // ТВ. 1883. №7.


2 Остроумов Н.П. "Коран и прогресс" // ТВ. 1903. №67.

331
матнинг ягона мак;сади ва сиёсати умум гайр христиа-
нияни чукунтирмок; эди"1. Ушбу мак;олада мустамлака
хукумати к;ораланиб, унинг исломга к;арши олиб борган
миссионерлик х,аракати танк;ид к;илинади. Н.П. Остроу­
мов х,ак;ида эса, империя хукуматининг Туркистондаги
исломга к;арши миссионерлик х,аракатининг х,омийси
булган, деган хулосага олиб келади.
Уз вак;тида Н.П. Остроумовнинг царашлари татар
маърифатпарвари, жадидчилик х,аракатининг асосчиси
И. Гаспиринский томонидан х,ам кескин танк;идга уч-
райди2. К^озон ва Тошкентдаги газеталар сах,ифаларида
уларнинг ислом оламидаги ислох,отлар борасида узаро
мунозаралари, аницроги бир-бирига к;арата ёзган рад-
дия макдлалари чоп этиб борилади3. Хусусан, Н.П. Ост­
роумовнинг Дукчи эшон кузголонига багишлаб ёзган
мак;оласига4 к;арата И. Гаспиринсий раддия эълон к;и-
лади. Уз раддия мак;оласида Н.П. Остроумовнинг мусул­
монлар, уламолар тугрисидаги нотугри к;арашларини
танк;ид цилиб, уни русларни империя мусулмонларига
к;арши ьуйиш х,аракатида айблайди5.
И. Гаспиринскийнинг "Таржимон" газетасида чоп эт­
ган раддия мак;олаларида Н.П. Остроумовнинг к;арашла-
1Муаллим Шокир А ли Мухторий. Энди фурсат! // Юрт. 1917. №2.
2Абдирашидов 3. Исмаил Гаспиринский и Туркестан в начале XX века:
связи-отношения-влияние. - Т.: Akademnashr, 2011. - С.298-300.
3 Тасхид // Таржимон. 1898. №27; Мух,им масала (Туркистон газетаси-
на жавоб) // Таржимон. 1898. №32; Остроумов Н.П. Учение корана // ТВ.
1883. № 9,10; Вынужденный ответ “Переводчику” (Спор с Переводчиком о
качестве ислама, как гуманной и веротерпимой религии) // ТВ. 1898. №98;
Посленый ответ “Переводчику” // ТВ. 1899. №13; Важные речи. (Протест
бахчисарайской газеты "Переводчик" против изложению основ ислама в
коллективном труде “ Краткий обзор современного состояния и д ея тель­
ности мусульманского духовенства в Самаркандской области") // ТВ. 1898.
№76.
4 О священной войне мусульман с неверными (по случаю последних со­
бытий) // ТВ. 1898. №77, 78.
5 Мух,им масала (Туркистан газетасина жаваб) // Таржимон. 1898. №32.

332
ри, унинг ислом оламидаги ислох,отлар, маърифатпар-
варликгояларини уз газетасида кенг ёйилишига к;арши
тусцинликлари1, айник;са, татар маърифатпарварлари
билан Туркистон жадидларининг муносабатлари ва
х,амкорлик к;илишларига к;аршиликлари танк;ид остига
олинган.
Рус матбуотида чоп этилган аксарият ислом динига
оид макдлаларда диний урф-одатлар, маросимлар ва
байрамлар х,акр:да к;изик;арли маълумотлар этнографик
нук;таи назардан катта к;изик;иш уйготади. Аммо ислом
динининг мох,иятини "к;олок;лик, мутаассиблик ва би-
лимсизлик натижаси ёки фак;атгина мистика ва тарак;-
к;иётга тов" сифатида бах,олашга уринишлар, улкадаги
русийзабон ах,олига ислом динини муросасиз дин сифа­
тида курсатишга уринишлар хукмрон тузумнинг диний
сиёсатини якдол акс эттириб турар эди.

1 Адабиёти сартия // Таржимон. 1900. №48; Бизим матбуот. Юлдуз //


Таржимон. 1909. №34.

333
IV БОБ

"ТУРКИСТОН ТУПЛАМИ"
МАТЕРИАЛЛАРИ

"Туркистон туплами” (тулик; номи "Туркистон улка­


си ва Урта Осиёга тегишли булган мак;ола ва асарлар
туплам и")1 1867-1917 йилларда рус ва хорижий тил-
ларда Марказий Осиё, хусусан, Туркистон х,ак;ида Россия
ва чет элларда чоп этилган нашрлар - газета, журнал,
макрлалари, турли статистик тадк;ик;отлар, монография
ва бошк;а турдаги нашрлар жамланмасидан иборат бу­
либ, уни тайёрлаш ишлари 1867-1887 йилларда Тур­
кистон улкасидаги мустамлака маъмурият бошлиги
генерал-губернатор К.П. Кауфман топшириги асосида
Санкт Петербургдаги та никл к библиограф Е.К. Межов
(1830-1894) томонидан амалга оширилган.
Туркистон улкаси х;аётига оид турли хил маълумот­
лар билан танишиб бориш, минтак;анинг табиий, ик;ти-
содий салох,ияти, бойликлари, хом-ашё манбаларини
аншуиаш ва жамлаш мацсадида тузила бошланган ушбу
туплам кейинчалик ноёб библиографик, тарихий, бади­
ий, илмий-адабий манбалар коллекциясига айланган.
"Туркистон туплами" сах,ифаларида асосан рус, кисман
француз, инглиз, немис, итальян, испан ва лотин, туркий
каби 10 га ящта тиллардаги нашрлар урин олган. Газета
ва журналлардан олинган мак;олалар сони эса ун мингдан

1Туркестанский сборник сочинений и статей, относящихся до Средней


Азии вообще и Туркестанскому краю в особенности, составляемый по пору­
чению г. Туркестанского военного генерал-губернатора К.П. фон. Кауфмана
В.И. Межовым в 3 т. - СПб.: Тип. В. Безобразова и К., 1868-1888. Т.1. - С.1-
150.

334
ортик; Тупламда урин олган нашрларнинг турлари эса 20
дан ортик; булиб, улар орасида тарихий очерклар (лав-
х,алар), илмий ва илмий оммабоп макрлалар, статистик
материаллар, экспедициялар материаллари, илмий, ба­
диий адабиётлар, хабарлар, иллюстрациялар, хариталар,
библиографик тадк;ик;отлар, турли асарларга так;ризлар,
баённомалар, сафарномалар, саёх,атномалар, расмий х,и-
соботлар, мемуарлар, таржималар, суратлар, расмлар ва
бопща турдаги асарлар урин олган.
Жами 594 жилддан иборат, бугунги кунда Алишер
Навоий номидаги М иллий кутубхонасида сак^анаётган
"Туркистон туплами”нинг катта ва асосий к;исми, яъни
1-416 жилдлари В.И. Межов бошчилигида 1867-1887
йилларда Санкт-Петербург шахрида К.П. Кауфман топ-
шириги билан тузилган ва маблаглаштирилган. 1888
йилгача 4713 номдаги нашрларни жамлаган 416 та
жилд тайёрланади. К.П. Кауфман вафотидан кейин 1888
йилга келиб "маблаг етишмаслиги" бахрнасида туп-
ламни тайёрлаш ишлари тухтатилади ва бу танаффус
20 йил давом этади.
1907 йилда Тошкентдаги кутубхонада жамланиб
цолган матбуот материаллари асосида "Туркистон
туплами”ни тузишни давом эттиришга киришилади.
1907-1910 йилларда Тошкентда И.В. Дмитровский, эт­
нограф А.А. Диваев, Туркистон кутубхонаси мудири
И.О. Зыковдан иборат ишчи гурух,и томонидан жами 127
та жилди (417-543-жилдлари) тузилади. Тупламнинг
мазкур жилдларида асосан матбуот материаллари урин
олганлиги боис унинг номи хам бир оз узгартилади1. Бу

1 Туркестанский сборник статей и заметок из русских и иностранных


газет. Сборник составляется по поручению Туркестанского Генерал-губер-
натора Н.И. Гродекова. - Т., 1907. Т.417.

335
вазифани амалга оширишда Тошкентдаги кутубхона-
нинг биринчи директори, кутубхонашунос, библиограф
ва улкашунос Н.В. Дмитровскийнинг хизматлари катта
булди. "Туркистон туплами"ни яратиш учун газета ма-
^олалари к;ирк,иб олиниб, ок; к;огозларга елимланган,
журнал ва китоблар даврий изчилликда тикиб борил­
ган. Газета ва журнал мак;олаларининг сони 10 ООО дан
ортик; булган.
"Туркистон туплами"нинг Н.В. Дмитровский бошчи-
лигида тузилган жилдлари В. Межов тузган жилдлар-
дан анча катта фарк; кдлган. 127 жилддан 81 таси (64% )
газета материаллари асосида (буларнинг ичидан 4 таси
узбек ва татар тилларида) тузилган.
1911 йилдан тупламни тузиш масъулияти шарк;шунос
олим А.А. Семёнов зиммасига юклатилган ва 1911-1916
йилларда "Туркистон туплами"нинг 544-591-жилдла-
ри тайёрланган. А.А. Семёнов (1873-1958) бошчилиги-
да 48 та жилд тайёрланган булиб, 546-жилддан бошлаб
х,ар бир жилд алох,ида мавзулар - тарих ва археоло­
гия (546-548, 570, 588-589, 591-жилдлар); мемуарлар
(559-жилд); этнография (555, 566-569, 584, 589-жилд-
лар); тилш унослик (556-557, 587-жилдлар); география
(554, 572-573, 575, 582-583, 585-жилдлар); геология
(552-553, 562, 571-жилдлар); усимлик дунёси (551, 560,
579-жилдлар); сувдан фойдаланиш (549-550-жилд-
лар); ердан фойдаланиш ва сув тизими (565, 576-578,
586-жилдлар); к;ишлок; хужалиги (561, 564, 574-жилд-
лар); шахдрлар х,аёти (590-жилд)га багишланган.
Хусусан, тупламнинг 566-569-жилдларида А.А. Дива-
евнинг этнографияга оид 59 та асарлари урин олган.
556-557 ва 587-жилдларда Марказий Осиёда тилш у­
нослик масалаларига багишланган 15 та асар, 576-578
ва 580-жилдларда Туркистонда ердан фойдаланиш

336
масалалари билан боглик; маълумотлар жамланган. Ле-
кин бунга к;адар х,ам "Туркистон туплами”нинг х,ар бир
сонида к;айд этилган йуналишлар буйича жуда куп маъ­
лумотлар жамланган булса-да, улар йуналишлар буйи­
ча тизимлаштирилмаган эди. А.А. Семенов тузган 48 та
жилдда жами 240 та асар ва макдлалар, газета матера-
иаллари (30 та] жамланган эди. У уз фаолиятини 1916
йилгача давом эттирган, уша йили Тошкентдан кетгач,
"Туркистон туплами” тузиш ишлари яна 20 йилдан ор­
тик, тухтаб к;олди.
"Туркистон туплами"ни якунлаш ва сунгги 3 жил-
ди (592,-жилддан 594-жилдгача) таник;ли шарк;шунос,
библиограф, кутубхонашунос Е.К. Бетгернинг хизмат-
лари катта булди. Бу жилдларда М. Терентьевнинг Урта
Осиёнинг Россия томонидан истило этилиши тарихига
багишланган 3 ж илдли асарлари1урин олган.
"Туркистон туплами" дан фойдаланишни осонлашти-
риш мак;садида курсаткичлар х,ам тузилган. Дастлаб
В.И. Межов тузилган к;исмлар учун унинг узи томони­
дан махсус курсаткич тайёрланган2. У икки цисмдан -
1Терентьев М.А. История завоевания Средней Азии. В 3-х томах. - СПб.,
1903-1906.
2 Туркестанский сборник сочинений и статей относящихся до Средней
Азии вообще и туркестанского края в особенности, составляемый по по­
ручению г. Туркестанского генерал-губернатора К.П. фон Кауфмана, В.И.
Межовым. Томы 1-150. Систематический и азбучные указатели сочине­
ний и статей на русском и иностранном языках. - Санкт-Петербург, 1878;
Туркестанский сборник сочинений и статей относящихся до Средней Азии
вообще и туркестанского края в особенности, составляемый по поруче­
нию г. Туркестанского генерал-губернатора М.Г. Черняева, В.И. Межовым.
Томы 151-300. Систематический и азбучные указатели сочинений и ста­
тей на русском и иностранном языках. — Санкт-Петербург, 1884; Туркес­
танский сборник сочинений и статей относящихся до Средней Азии вооб­
ще и туркестанского края в особенности, составляемый по поручению г.
Туркестанского генерал-губернатора И.О. Розенбаха, В.И. Межовым. Томы
300[301]-416. Систематический и азбучные указатели сочинений и статей
на русском и иностранном языках. - Санкт-Петербург, 1888.

337
алифболи ва тизимлаш тирилган курсаткичлардан ибо-
рат булган. Алиф боли курсаткич уз навбатида куйида-
ги уч к;исмдан - исмлар (муаллифлар, таржимонлар ва
библиографияда учрайдиган исмлар) курсаткичи, жой
номлари курсаткичи; хорижий библиографияда к;айд
этилган муаллифлар, буюмлар, предметлар курсатки-
чидан иборат.
"Туркистон туплами”нинг тизимли курсаткичида
тупламдаги материаллар худудий ёндашув асосида гу-
руаданган. Биринчи гуруада Марказий Осиё х,ак;идаги
сиёсий, тарихий, географик мазмунга эга асарлар, мин-
таца буйлаб саёх,ат ва илмий экспедициялар, иккинчи
гуруада Марказий Осиёнинг Россия империяси тасарру-
фига утган худудлар х,ак;идаги маълумотлар, учинчи гу­
руада эса минтакдцаги Россия империясига тобе булма-
ган Бухоро ва Хива хонликлари, Туркманистон, Шарк;ий
Туркистон, Мугулистон, Кошгар, Афгонистон, Хирот ва
бопщалар х;ак;идаги, туртинчи гуруада Хиндистоннинг
Урта Осиё, Афгонистон, ХИР0Т ва боцща мамлакатлар
билан муносабатларига оид адабиётлар руйхати урин
олган. Шунингдек, тизимли курсаткичда тог-кон сано-
ати булими х,ам булган ва унда геология билан бир к;а-
торда бошк;а табиий фанлар, тиббиёт библиография,
тилш унослик ва нотик;лик буйича нашрлар урин олган.
"Туркистон туплами”нинг Тошкентда тайёрланган
175 та жилдлари (417-591-жилдлар) учун Е.К. Бетгер
ва О.В. Маслова томонидан алох,ида курсаткичлар та­
йёрланган. О.В. Маслова фак;ат Туркистонга, аникро-
ги собик; совет иттифоци таркибига кирган республи-
калар тарихига тегиш ли нашрларни руйхатга олади1.

1Маслова О.В. Систематический указатель к тт. 417-591 // Туркестанс­


кого сборника. 4.1. (1-2411); 4.2. (2412-3630). - Т., 1940.

338
Е.К. Бетгер эса "Туркистон туплами” даги кушни мамла-
катларга тегиш ли маълумотлар курсаткичини тайёр-
лайди. Ушбу курсаткич узига хос библиографик куллан-
ма булиб, унда мамлакатлар буйича туплам материал­
лари даврий изчилликда келтирилган, х,ар бир китоб,
макрлага аник;лик киритувчи шарх^ар берилган. Кур­
саткич сунггида эса, хар бир муаллиф, исмлар, этногра­
фик ва географик номлар руйхати келтирилган.
Курсаткичларда х,ар бир асар к;ачон к;аерда ва ким
томонидан ёзилган, к;аерда чоп этилганлиги, асарга
к;иск;ача шарх, берилганлиги уларнинг шунчаки оддий
руйхат эмас, балки анча жиддий библиографик тадк;ик;от
эканлигидан далолат беради.
Тупламдаги тадк;ик;отлар географияси жуда кенг бу­
либ, нафацат Туркистон, балки бутун Марказий Осиё,
яъни Бухоро, Кук;он, Хива хонликлари, Туркистон ге-
нерал-губернаторлиги [1867-1917], улар билан кушни
булган Эрон, Афгонистон, Шарк;ий Туркистон (Хитой],
Хамда Хиндистон, Мутулистон, Россия империяси, Усмо-
нийлар давлати, Европа давлатлари, араб мамлакатла-
ри х,амда улар билан алок;адор масалаларни х,ам к;амраб
олади.
Даврий жих,атдан эса тупламда жамланган материал-
лар урта аср тарихи ва маданий меросидан бошлаб XX
аср бошларигача булган даврни к;амраб олади. Уларнинг
катта к;исми эса XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бош-
ларига мансуб эканлигини к;айд этиш лозим.
XIX аср сунггида рус матбуотида чоп этилган маълу-
мотларга кура, уша даврда хорижда минтак;а тарихига
оид 5000 дан ортик; катта ва кичик асарлар, мак;олалар
чоп этилган эди. Уларни мунтазам равишда жамлаб бо-
ришда "Туркистон туплами"нинг роли катта булган.

339
Унда Европа илмий жамиятларининг нуфузли журнал-
ларида инглиз, немис ва француз тилларидаги илмий
мак;олалар катта х,ажмни ташкил этади. Улар хорижий
илмий экспедициялар, сафарлар, саёх,атлар кундали-
ги, натижалари, х,исоботларидан иборат булиб, бугун-
ги кунда уларнинг 300 дан ортиги ани^ланган1. Шу­
нингдек, хорижий нашрлардан асарлар, катта-катта
парчалар, илмий экспедициялар фаолияти, мак;садла-
ри, иштирокчилари, фаолият объектлари, географияси,
асосий натижалари х,ак;идаги хабарлар х,ам урин олган.
Тупламнинг дастлабки жилдларида уша давр матбуо-
тида кенг мух,окама этилган масалалар, хусусан, давлат
бопщарувида булган махдллий сулолалар, хонликлар-
нинг узаро ва тапщи алок;алари, Урта Осиёга Россия то­
монидан уюштирилган дипломатик миссиялар, хдрбий
юришлар, унинг мустамлакага айлантирилиши, мамла-
катнинг ик;тисодий салох,ияти, ишлаб чик;ариш кучлари,
улкани бошк;ариш масалалари мух,окамаси, мах,аллий
ах,оли билан муносабат, табиий ресурслар, махдллий
халк^арнинг ижтимоий, диний ва миллий х,амда этник
таркиби, тарихи ва этнографиясига багишланган мак;о-
лалар урин олган.
Хусусан, "Туркистон туплами"нинг дастлабки жилд­
ларида минтакдцаги бозорлар, савдо муносабатларига
оид мак;олалар урин олган, 6-7-жилдларида эса, Кук;он,
Бухоро ва Хиванинг забт этилиш жараёнлари уз аксини
топган.
"Туркистон туплами" сах,ифаларида ик;тисодий йу-
налишдаги нашрлар орасида энг аввало, савдо-сотик;
х,олати ва унинг истик;боллари, Россия ва кушни мам-

1 Узбекистонда интелектуал мерос тарихига оид манбалар [XIX-XX аср


бошлари). (Курсаткичли библиография). Масъул мударрир Д. Зияева. - Т.,
2017.-Б.274.

340
лакатлар билан савдо муносбаталари, йуллари, статис-
тикаси, шунингдек, минтак;адаги фойдали к;азилмалар
ресурси, уларнинг конлари, фойдаланиш анъаналари ва
имкониятлари, х,амда хунармандчилик ишлаб чицариш
унинг турлари, саноат корхоналари ва темир йуллар ку­
рилиши каби масалаларга алох,ида эътибор к;аратилган.
Тупламда рус тилидаги материаллар ичида рус олим-
ларининг минтакдца олиб борган илмий экспедицияла-
ри билан боглик; маълумотлар алох,ида урин эгаллайди.
Туркистонда 15 га як;ин илмий жамиятлар ташкил этиб,
уни х,ар тарафлама таджик; этган рус олимларининг
турли сох,аларда, хусусан, география, ик;лимшунослик,
топография, картография, метереология, ирригация,
геология, усимликшунослик, гидрография, тиббиёт ва
соглицни сак;лаш, биология, археология, тарих, этно­
графия, археология, астрономик кузатишлар, антропо­
логия, тилшунослик, ик;тисод, зоология, ботаника каби
20 дан ортик; йуналишларда олиб борган изланишлари
х,ак;ида к;иск;а ахборотлардан тортиб, илмий мак;олалар,
маъруза, х,исобот ва йирик асарларгача урин олган.
Шунингдек, тупламда минтак;а ах,олисининг тарихи,
маданияти, турмуш тарзи, дини, урф-одатлари, ер ва
сувдан фойдаланиш тартиблари, анъанавий суд хдмда
таълим тизими, шах,ар х,аёти х,акида х,ам жуда к;изик;ар-
ли маълумотлар к;айд этилган.
"Туркистон туплами"да жамланган мак;олаларда
рус олимларининг минтак;а табиати, ик;лими, таби­
ий ресурслари, усимлик ва х,айвонот дунёсини урга­
ниш мак;садида Россия илмий жамиятлари томонидан
уюштирилган илмий экспедициялари х,ак;ида х,ам кенг
маълумотлар берилган1.
1 Узбекистон худудида табиий фанлар йуналишидаги илмий тадк,ик;от
ва экспедициялар (XIX-XX аср бошлари). (М асъул мухдррир т.ф.д., проф.
Д.Х,. Зияева). - Т.: Akademnashr, 2019. - Б.417.

341
Шунингдек, тупламда ижтимоий фанлар йуналишла-
ридаги тадк;ик;отларга х,ам кенг урин берилган, Хусусан,
тарих1, археология2, этнография3 каби йуналишларда
ёзилган жуда куп материаллар киритилган.
1 Вамбери Г. История Бох,ары или Транссаксонии с древнейших вре­
мен до настоящего / / Туркестанский сборник. Т.70. - С.1-226; Т .7 1 .1873. -
С.1-274; Иванин М.И. 0 военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и
среднеазиатских народов при Чингизхане и Тамерлане.-СПб., 1875 / /Т у р ­
кестанский сборник. Т.89. 1873. - С.256; Петровский Н.Ф. Очерки Коканд­
ского ханства / / Туркестанский сборник. Т .7 6 .1873. - C.722-757; Клавихо
Ргаи Гонзалес, Жизнь и деяния Великого Тамерлана. Дневник путешествия
ко двору Тимура в Самарканд в 1403-1406 гг. Подлинный текст с перево­
дом и примечаниями, составленными под редакциею И.И. Срезневского / /
Туркестанский сборник. Т .273.1881. - С.1-455. Иванов Д.Л. По поводу неко­
торых туркестанских древностей. - Известия ИРГО, 1885. / / Туркестанский
сборник. Т .385.1886; Вяткин В.Л. Самарканд и его окрестности в прошлом,
по описанию Султана Бабура Мирзы. (Перевод из книги Бабур-намы) / /
Туркестанский сборник. Т.532. 1896. - С.80-87; Н.П. Тамерлан и чудесное
спасение Руси от его нашествия / / Туркестанский сборник. Т.441. 1906. -
С.97-103; Бартольд В.В. К истории арабских завоеваний в Средней Азии / /
Туркестанский сборник. Т .475.1907. - C.1-56; Павлов Н. Очерки по истории
Туркестана / / Туркестанский сборник. Т.495. 1907. - С.135-138; Насирбе-
ков Мухтар-Бек. Древность Ташкента / / Туркестанский сборник. Т.492.
1908. - С.44-45.
2 Лыкошин H. Очерк археологических изысканий в Туркестанском крае
до учреждения Туркестанского кружка любителей археологии / / Турке­
станский сборник. Т.522. - С.1-17; Т .523.1909. - C.1-13; Вяткин В.А. Отчет о
раскопках обсерватории Мирза Улугбека в 1908 и 1909 годах / / Туркестан­
ский сборник. Т.589. 1913. - С.99-109; Абдул-Касымов Мулла Алим. Исто­
рия Туркестана / / Туркестанский сборник. Т .5 8 8 .1915. - С.1-111; Маллиц­
кий Н.Г. Ташкент (Исторический очерк) / / Туркестанский сборник. Т.588.
1 9 1 5 .- С.128-141.
3 Вамбери А. Этнографический очерк Средней Азии. - Всемирный пу­
тешественник / / Туркестанский сборник. Т.4. 1869. - С.307; Галкин М.Н.
Этнографические материалы по Средней Азии и Оренбургскому краю. -
Записки ИРГО. 1867 / / Туркестанский сборник. Т.4. 1869. - С.1-250; Гал­
кин М.Н. Этнографические материалы по Средней Азии и Оренбургскому
краю. / / Туркестанский сборник. Т.23. 1870. - С.96-104; Гребенкин А.Д.
Узбеки / / Туркестанский сборник. Т.57. 1873. - C.51-109; Гребенкин А.Д.
Таджики / / Туркестанский сборник. Т.57. 1873. - С.187-236; Гребенкин
А.Д. Мелкие народности Зеравшанского округа / / Туркестанский сбор­
ник. Т.57. 1873. - С.296-305; Хорошхин А.П. Народы Средней Азии / / Тур­
кестанский сборник. Т .1 1 6 .1876. - С.142-155; Хорошхин А.П. Обряди, обы­
чаи и поверья Сартов / / Туркестанский сборник. Т.116. 1876. - С.118-126;

342
Туплам сах;ифаларида тарихий шахслар, хусусан,
машхур хукмдорлар, олимлар, саркардалар х,ак;ида-
ги мак;ола ва асарлар х,ам урин олган булиб, улар ора­
сида Амир Темур1 Зах,ириддин Мирзо Бобур ва унинг
"Бобурнома” асари2 хдкидаги мак;олалар алох,ида к;и-
зик;иш уйготади.
Марказий Осиё илмий меросида "Туркистон тупла­
ми'' XIX-XX аср бошларига оид них,оятда ноёб манба-
лардан бири булиб к;олмок;да. Унда минтак;анинг ички
ва ташк;и алок;алари, кушни мамлакатлари тарихи,
ик;тисоди, уша даврдаги геосиёсий вазият, Марказий
Осиё халк;лари тарихи ва маданиятига оид кимматли

Хорошхин А.П. Увеселение Сартов / / Туркестанский сборник. Т.116. 1876.


- С.127-142; Хорошхин А.П. Узбеки. Кенегез / / Туркестанский сборник.
Т.116. 1876. - С.516-519; Остроумов Н.Н. Этнографические материалы.
Вып.Ш. Пословицы и загадки сартов / / Туркестанский сборник. Т.463.
1895. - С.21-22; Диваев А.А. Этнографические (очерки) материалы. Леген­
ды, былины, демонологические рассказы, приметы, пословицы и сказки
туземного населения Сыр-Дарьинской области. Вып.У / / Туркестанский
сборник. Т .5 6 7 .1896. - С.1-50.
1 Клавихо Рюи Гонзалес. Жизнь и деяния Великого Тамерлана. Днев­
ник путешествия ко двору Тимура в Самарканд в 1403-1406 гг. Подлин­
ный текст с переводом и примечаниями, составленными под редакциею
Н.И. Срезневского / / Туркестаиский сборник. Т.273. 1881. - С.1-455;
Н.П. Тамерлан и чудесное спасение Руси от его нашествия / / Туркестан­
ский сборник. Т .4 4 1 .1906. - С.97-103; Иванин М.И. О военном искусстве и
завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чингизхане и
Тамерлане. - СПб., 1875 / / Туркестанский сборник. Т .89.1873. - С.256; Кла­
вихо Рюи Гонзалес. Ж изнь и деяния Великого Тамерлана. Дневник путе­
ш ествия ко двору Тимура в Самарканд в 1403-1406 гг. Подлинный текст с
переводом и примечаниями, составленными под редакциею И.И. Срезнев­
ского / / Туркестанский сборник. Т .273.1881. - С.1-455.
2 Павлов Н. Очерки по истории русского Туркестана. VI. Султан Бабер
великий потомок Туран-ирано-индийских чингисидов и темуридов / /
Туркестанский сборник. Т.497. 1908. - С.60-67; Вяткин В.Л. Самарканд и
его окрестности в прошлом, по описанию Султана Бабура Мирзы. (Пере­
вод из книги Бабур-намы) / / Туркестанский сборник. Т .5 3 2 .1896. - С.8 0 -
87.

343
тарихий маълумотлар урин олганлиги боис Узбекис­
тон, кушни давлатлар хдмда бошк;а мамлакатлар, ху­
сусан, Осиё ва Шарк; давлатлар тарихини урганишда
мух,им ва ноёб тарихий манба сифатида махдллий хо-
рижий мутахассислар томонидан х;ам катта к;изик;иш
билан урганилмокда.
III БУЛИМ

ХОРИЖИЙ
ТАДКШ фТЛАР
I БОБ

f a p b т а д к ;и к ;о т ч и л а р и н и н г
АСАРЛАРИ

1-§. Француз тилидаги асарлар


XIX-XX аср бошларида Марказий Осиё минтак;аси ев-
ропалик сайёх, ва тадк;ик;отчилар томонидан фаол урга-
нила бошланди. Айникса темир йулларнинг курилиши
Европадан келадиган тадк;ик;отчилар учун янада купрок;
имконият яратди. Ыатижада, Марказий Осиёга келув-
чилар ва у х,ак;ида ёзилган мак;ола, тадкикотлар сони
купайиб борди.
Уша давр нашрларида к;айд этилганидек, "Туркис­
тон як;индагина кулга киритилган булса-да, лекин у
х,ак;ида жуда куп асарлар ёзилмокда. Европа х,еч качон
бирон-бир улка билан шунчалик к;изик;магандир. 15-20
йиллик муддат ичида бир неча юз муаллифлар бу улка
хдк;ида ёзишди. Ушбу улка х,ак;ида ёзилган асарлар ва га­
зета макдлалари сони 5000 дан ортик;. Улар билан нафа-
к;ат руслар, балки ривожланган мамлакатлардаги инг-
лизлар, французлар, немислар, голландлар, шведлар ва
дунёнинг боища халк;лари х,ам кизи^ишади”1.
Дарх,ак;ик;ат, темир йуллар курилгандан кейинги 10
йилликда; аникроги 1890-1898 йилларда Туркистон-
га жами 260 нафар хорижий сайёх, ва тадк;икотчилар
ташриф буюриб, улар таркибида 75 нафар инглиз, 70
нафар немис, 57 нафар француз, 24 нафар австрия-венг-
риялик, 15 нафар америкалик, 7 нафар даниялик, 4 на-

1 Соколов В. Reclus о Туркестане / / ТВ. 1884 г., 8 февраль. №6.

346
фар бельгиялик, 4 нафар италиялик, 3 нафар швейца-
риялик, 1 нафар испаниялик бор эди1.
Аммо Франциянинг Марказий Осиёга к;изик;ишлари
анча илгарирок; бошланган эди. 1840-1917 йилларда
Марказий Осиё минтацасига биргина Франциядан тур­
ли мак;садларда жами 161 нафар сайёх, ва тадк;ик;отчи-
лар ташриф буюрганлар2. Минтак;ани турли йуналиш-
ларда урганган ушбу экспедициялар илмий, х,арбий,
мух,андислик, тижорат ва туризм мак;садларида ташкил
этилган эди3.
Ушбу ташриф ва тадк;ик;отларнинг баъзилари бевоси-
та минтак;а худудини урганишга каратилган булса, баъ­
зилари Помир, Тибет ёки Каспийорти вилояти худудла-
рини урганишга йуналтирилган булиб, йул-йулакай на­
лимий Самарканд, Бухоро, Шахрисабз шах,арларига х,ам
эътибор к;аратилган.
Бунга к;адар, яъни XVII—XVIII асрларда Францияда
Марказий Осиёга оид илмий к;арашларнинг шакллани-
ши минтак;ада яшаб утган мутафаккирларнинг илмий
мероси намуналарининг табдил ва таржима кдлиниши
билан бошланган эди. Ушбу жараёнларда илмий мар-
казлар алох,идаурин тутган. Францияда утган асрларда-
ёк; шарк;шунослик мактабларига асос солинган булиб, бу
мактабларда шарк; тилларини мукаммал узлаштирган
тадк;ик;отчилар, шарк;шунос мутахассислар, дипломат ва
сиёсий арбоблар етишиб чик;к;ан.
Франциядаги "Коллеж де Франс", "Шарк; жонли тил-
лари мактаби", "Осиё жамияти” каби муассасаларда
тилшунослик, исломшунослик ва манбашунослик йу-
налишларида олиб борилган мумтоз классик шарк;шу-
1 Gorshenina S. La Route de Saraarcande. L’Asie Cenrale dans l'objectif des
voyageurs d’autrefois. - Geneve: Editions Olizane, 2000. - P.14.
2Уша жойда. - Б.61.
3Уша жойда. - Б. 163.

347
нослик тадк;ик,отларида Марказий Осиё умумий Шарк;
контексти доирасида урганилган. XIX-XX аср бошларига
келиб эса Марказий Осиё алох,ида минтак;а сифатида ур-
ганила бошланди. "Париж география жамияти", "Париж
этнология жамияти", “Париж антропология жамияти”
каби илмий марказлар фаолиятида амалий тадкик;от-
лар йулга куйилган ва бу асосан илмий экспедициялар
оркали амалга оширилган.
Бу даврда Марказий Осиёниурганишдадаврий матбу­
от алох,ида урин тутган. Унинг сах,ифаларида Туркистон,
Бухоро ва Хива тарихи, минтак;анинг ижтимоий-иктисо-
дий х,олати, сиёсий ах,воли, Россия экспансияси масала­
лари, илмий экспедиция натижаларига оид мак;ола ва
хабарлар мунтазам равишда бериб борилган. Франция-
да илк илмий даврий нашр - "Journal des Savants" XVII
асрда пайдо булган1. Ушбу журналда минтак;а тарихи
ва маданиятига оид мух,им маълумотлар XIX асрнинг
30-40-йилларида чоп этилган2.
Илмий экспедициялар натижалари акс этган мате­
риаллар турлари хилма-хил - махсус асарлар, илмий
мак;олалар, х,исоботлар куринишида булиб, жадвал-
лар, иллюстрациялар, Туркистон улкасининг ижтимо-
ий-ик;тисодий, сиёсий ва маданий хдётига оид куплаб
далилий янги маълумотларга бой, мух,им тарихий ман-
баларни жамлаган эди. Улар орасида экспедицияларга
х,амрох,лик к;илган шахсларнинг сафарномалари ва эсда-
ликлари этнографик маълумотларга бойлиги билан
ажралиб турар эди.

1 Центральная Азия глазами одного французского эрудита XVII-ro века.


- Т.: IFEAC, 2003. - С.23.
2 MirchondihistoriaSeldschukidarum Edidit... Jo. Aug. Vullers. Gissae 1837.1
er article de M.Qatremcre, mars, 170-185; 2 e article Juillet, 385-403; Le livre de
rois, par Abou’lkasim Firdousi, publie, traduit et commentepar fules Mohl. - Т.Н.
Imprimerie royale, 1842.1 er article de M.Qatremere. Octobre, 577-598.

348
География ва улкашуносликка оид тадк;ик;отлар нати­
жалари асосан, "Annales des voyages", "Bulletin de la Societe
de Geographie”, "L’Exploration”, "Revue de Geographie”
"Revue geographique internationale” каби журналларда
чоп этилган.
Этнографик тадцик;отлар, этногенез масалалари учун
таъсис этилган "Bulletin de la Societe d'anthropologhie",
"Memoires de la Societe d'ethnographie" номли журнал­
ларда Марказий Осиё халк,ларининг келиб чик;иш тари­
хи, айрим этник гурух,лар тавсифи, турмуш тарзи, кийи-
ниши, маданияти, урф-одат ва анъаналари акс этган
мак;олалар чоп этилган1.
Осиё жамиятининг махсус нашри - "Journal Asiatique"
кщори илмий салох,иятга ва шарк; тилларини мукаммал
узлаштирган мутахассислардан иборат махсус кенгаш
аъзолари х,амда тах,рир х,айъатига эга булган. Мазкур
илмий нашр янги ёки урганилмаган ёзма манбаларни
тадкик этиш ва илмий истеъмолга олиб кириш, тарих
фанлари учун янгича тадкикот сюжетлари ривожини
таъминлаб бериш билан шугулланган2.
Мазкур журнал сах,ифаларидан йирик х,ажмдаги та ­
рихий, географик, бадиий куринишдаги бирламчи ман­
балар таржимаси, шу жумладан, Осиё худудига тегишли
форс, араб, турк ва бошк;а тилларда битилган кулёзма-
лар таржималари ва тадк;ик;ига оид материаллар урин
1 Ujfalvy Е. Le Berceau des Лгуas d’apres des ouvrages recents, critique et
examen / / Bulletins de la Societe d'anthropologie. 1884. Seance du 15 mai;
Ujfalvy E. L’infiuence du milieu sur les peuples de l'Asie Centrale / / Bulletins de
la Societe d'Anthropologie de Paris. 1887. T.10, 4e Serie. - P.436-457; Ujfalvy E.
Quelques observations sur les Tadjiks des montagnes appeles aussi Galtchas / /
Bulletins de la Societe d’anthropologie. Seance de janvier 1887; Vaillant L. Note
sur un berceau sarte / / Bulletins et memoires de la Societe d’anthropologie de
Paris. 1910. T .l. - P.21-23.
2 Finot L. Historique de la Societe. Cent ans d'orientalisme en France / / Le
livre du centenaire (1822-1922) Societe Asiatique. - Paris: Geuthner, 1922. -
P.316.

349
олган. Унинг махсус сонлари йирик мавзуларга багиш­
ланган. Масалан, Осиё журнали сах,ифаларида нашр
этилган шарщнунос Люсьен Буванинг Амир Темур сал-
танати тарихига оид йирик мак;олалари шулар жумла-
сидан эди1.
Марказий Осиё тарихини бевосита уз сах,ифаларида
ёритиб борган даврий нашрлардан яна бири "Revue des
Deux Mondes'’ номли журнал булиб, у 1829 йилда таъсис
этилган2. Унда Франция худудларидан тапщарида бул­
ган сайёх, ва тадк;ик;отчилар фаолияти х,ам ёритиб бо­
рилган3.
Вак;т утиши билан французларнинг муайян бир
сохдга к;аратилган ва уни чукур урганишга булган к;и-
зик;ишлари "Le Tour du Monde" х,афталик журналининг
нашр этилишига олиб келди. Мазкур журнал 1857-1914
йиллар давомида француз тилида чоп этилиб, унинг
х,ар бир сони алохдца масалаларга багишланган4. Ушбу
Хафталик журнал уз даврида машхур булиб, географик
саёхдтлар ва янги кашфиётлар унинг асосий рукнига ай-
ланган. Унда XIX аср охири ва XX аср бошларидаги деяр-
ли барча мух,им экспедициялар х,ак;ида батафсил маълу­
мотлар келтирилган ва матнлар иллюстрациялар билан
1 Lucien В. Histoire du Monde. L’Empire mongol (2 me phase). - Paris, 1927.
2 Revue des deux Mondes. Царанг: https://fr.wikipedia.org/wiki/Revue_
des_deux_Mondes.
3 Cotard M. Le chemin de fer Central-asiatique / / [Revue des Deux Mondes.
1876, 15 Juillet, 2e livre]. Туркестанский сборник. T.183; Blerzy H. Les
conquetes de la Russie, l’expedition de Khiva / / Revue des Deux Mondes. 1877.
Septembre; Cucheval - Clarigny. L’Asie Centrale et Ie reveil de la question d'
Orient / / [Revue des Deux Mondes. 1877. 15 Mai. T.XX1. - Р.392-435]. Туркес­
танский сборник. Т.295.
4 Khanat de Boukhara. [Le Tour du Monde. 1876. № 798, 803]. Туркестан­
ский сборник. T.401; Khanat de Kokand. [Le Tour du Monde. 1876. № 799].
Туркестанский сборник. T.401; Turkestan Russe. [Le Tour du Monde. 1878.
№ 904, 978, 997, 1879,1880]. Туркестанский сборник. T.401; Asie Russe. [Le
Tour du Monde. 1880. № 1038, 1233, 1277, 1324, 1884, 1885, 1886]. Турке­
станский сборник. T.401.

350
безатилган. 1895-1914 йиллар давомида ушбу журнал
"Le Tour du Monde, journal des voyages et des voyageurs”
номи остида нашр этилган.
1857 йилда чоп этилган ушбу журналнинг биринчи
сонидаёк; "Саёхдтчи Шлагиннинг Туркистондаги вафо-
ти”, "Артур Гобинонинг Эронга саёхщ-и"1 номли Марка­
зий Осиёдаги тарихий вок;еаларга дойр мак;олалар эъ-
лон к;илинган. Бундан ташк;ари, ушбу журналда Туркис­
тон, Бухоро ва Кук;он хонлигидаги ижтимоий-сиёсий
х,аёт ва мух,им географик масалалар уз аксини топган2.
Илмий экспедициялар ва саёх,атларнинг тафсилот-
лари "Le Tour du Monde" сах,ифаларида география ва
этнография йуналишлари доирасида ёритиб борилган.
Саёхдтчиларни хамма жих;ат, жумладан, жамиятнинг
маъмурий тузилиши, хукук, ислом дини, маданият, ах,о-
лининг турмуш тарзи ва бонща масалалар к;изик;тирган.
Ушбу материаллар тарихий, сиёсий ва ик;тисодий харак­
тер х,ам касб этган ва француз сайёх,лари европаликлар
учун узгача маданият намуналарини очиб беришга му-
ваффак; булганлар.
XIX аср урталарида Париж даврий матбуотида асосан
Россиянинг Туркистондаги сиёсати дик;к;ат-эътиборда-

1 Mort du voyageur Ad. Schlagintweit dans le Turkestan; Voyage en Perse,


fragments par le Comte A. de Gobineau [1855-1858) / / Le Tourdu Monde. 1857.
№ 1.
2 Les explorations dans les contrees de l’Asie Centrale. [Le Tour du Monde, 31-
me vol.]. Туркестанский сборник. T.199; Asie Centrale. [Resume de Venukoff.
Bulletin de la Societe de geographie de Paris], [Le Tour du Monde. № 1071 et
1234] Туркестанский сборник. T.401; Asie Centrale. ["Le Tour du Monde”.
№ 729, 846, 8 8 0,1293 ] Туркестанский сборник. T.401; Asie Russe. ["Le Tour
du Monde". 1880. № 1038; 1884. № 1233; 1885. № 1277; 1886. № 1324] Туркес­
танский сборник. T.401; Turkestan Russe. ["Le Tour du Monde". 1878, № 904;
1879. № 978; 1880. № 997] Туркестанский сборник. T.401; Khanatde Kokand.
["Le Tour du Monde”. 1876. № 799] Туркестанский сборник. T.401; Khanat de
Boukhara. [“Le Tour du Monde”. 1876. № 798 et 803] Туркестанский сборник.
T.401.

351
ги мавзулардан бирига айланган. 1848-1859 йилларда
"Republique”, "Раtrie” "Moniteur” "Globe Revue de l'Orient"
каби газеталарда Россиянинг Марказий Осиёга кириб
бориши, минтак;анинг к;иск;ача географик шарх,и (Кас­
пий ва Орол денгизи, Балхаш кули, Или вох,аси х,ак;ида)
дамда этнография сох,асига оид маълумот берувчи мак;о-
лалар кенг урин эгаллаган1.
Шу тарифа минтак;ани урганиш учун олиб борилган
тадк;ик;отлар асосида куплаб манбавий материаллар
йигилган.
XIX аср охири - XX аср бошларида европаликларнинг
Шарцни урганишга булган к;изик;ишлари, мустамла­
качилик сиёсати тах,лили “Revue du Monde Musulman"
журнали сах,ифаларида хдм уз аксини топган. Парижда
нашр этилган (1906-1926 йиллар) мазкур журналда
Туркистон мусулмонларининг ик;тисодий, маданий ва
маънавий х,аёти х,ак;идаги шарх,лар, аср бошидаги сиё­
сий ва мафкуравий узгаришлар, Россиянинг минтак;а-
даги сиёсати, таълим тизими, исломнинг жамиятдаги
урни хдк^идаги мак;олалар х,ам урин олган эди. Маса­
лан, минтацада 1917 йилдан бошланган бундай к;изгин
вок;еаларнинг гувох,и булган француз тадк^щотчиси
Ж. Кастаньенинг шахсий таассуротлари журнал сах,ифа-
ларида "Большевизм ва ислом” деб номланган туркум
мак;олалар куринишида эълон к;илинган.
XIX асрнинг иккинчи ярми - XX аср бошларида энг
долзарб муаммо булган инглиз-рус рак;обати ва Туркис­
тоннинг забт этилиши масалалари "Revue Britannique",
"Bulletin de la reunion des officiers", "Le correspondant",
"Revue generale" "Revue militaire de l'etranger", "Revue de
cavalerie" "Revue d'artillerie" каби журналларда ёритиб

1 (La) Russie dans la Presse Parisierme. 1848-1859. - Cahiers du Monde


Russe et Sovietique. Vol.IX. N o .3-4.1968. - P.386-436.

352
борилган Ч Уларнинг сах,ифаларида чоп этилган макдла-
ларда минтацадаги инглиз-рус рак;обати ва Туркистон­
нинг руслар томонидан босиб олиниши кизгин мух,ока-
маларга сабаб булиб2, бу масалаларда кенг жамоатчи-
лик, сиёсий арбоблар ва илмий марказларнинг муноса­
батлари намоён булган.
Марказий Осиё минтак;асида инглиз-рус рацоба-
тининг кучайиб бориши масалаларига оид Э. Жонво,
Ф. Гренар, Ф. Мартенс, Э. Реклю, Л. Болье, О. Диаманти,
Де-Вогюэ каби муаллифлар томонидан ёзилган макола-
ларда х,арбий экспансия ва мустамлакачилик тизими-
нинг турли жих,атлари тахлил цилинган.
Шундай макдлалар муаллифларидан бири Э. Реклю
минтак;адаги геосиёсий вазиятга бах,о бериб, унинг як;ин
келажакда Европанинг икки кудратли давлатлари урта-
сида сиёсий тук;нашувлар юз берадиган уруш майдонига
айланишини, Осиёга таъсири тобора кучайиб бораётган
бу икки кудратли рак;обатчи давлат - Англия ва Россия-
дан тапщари, Хитой х,ам эртами-кечми шу худуд масала-
сида кучли ракибга айланишини"3 башорат к;илади.
Парижнинг энг нуфузли журналларидан бири "Revue
des deux Mondes”4 сах,ифаларида француз тадк;ик;отчиси
120 Decembre. М. Henry Brionne. Les Anglais et les Russes en Asie / / Туркес­
танский сборник. T.267. [Annales des voyages, 1868. 11]; Aperfu historique
des decouvertes geographiques faites dans la Russie d’Asie, depuis les temps
les plus recules jousqu' a nos jours. M.Venukoff [Revue de Geographie. 1879.
1-er livr.Juillet. 1880 Mars; - P .5 7 -6 4 ,199-205 et 197-202] / / Туркестанский
сборник. Т.293.
2 Heumann С. Les russes et les anglais dans l’Asie Centrale. - Paris, 1885;
Jonveaux E. Les russes dans l’Asie Centrale / / Revue des deux mondes. 1867,15
fevrier (1NALCO]; Grenard G. La Chine, l’Angleterre etla Russie en Asie Centrale.
Annales de l’ecole des sciences politique. - Paris, 1897 (INALCO).
3 "Новая всеобщая география". Элизэ Реклю. 6-й том. Азиатская Россия
и среднеазиатские ханства / Кавказ. 1885. № 57 / / Туркестанский сборник.
Т.389.
4 Jonveaux Е. Les russes dans l’Asie Centrale / / Revue des deux mondes.
1 867,15 fevrier (INALCO).

353
Эмиль Жонво (Emile Jonveaux, 1819-1871) томонидан
эълон тдилинган "Руслар ва инглизлар Марказий Осиёда.
Сирдарё ва Амударё худудларининг истило кдлиниши”
номли макдлада х,ам минтак;адаги инглиз-рус рак;обати
очиб берилган. Умуман олганда, бу даврда Европа дав-
рий матбуоти, яъни француз, инглиз ва немис тиллари-
даги нашрларда русларнинг Марказий Осиёдаги сиёса-
ти мунтазам ёритиб борилган.
Бу даврда минтак;ага уюштирилган экспедициялар
давомида амалга оширилган амалий тадк;ик;отлар жа-
раёнида унинг тарихи ва маданиятига оид бой маълу­
мотлар тупланган. Хусусан, Шарль Эжен Ужфальви де
Мезо-Ковезд (Charles-Jean-Melchior, marquis de Vogue,
1829-1916) рах;барлигидаги илмий экспедиция Россия,
Сибир ва Туркистон худудларида археология, антропо­
логия, этнография ва филология каби сохдлар буйича
тадк;ик;отлар олиб борган.
Мазкур илмий экспедициянинг энг йирик илмий на­
тижалари 1878-1880 йиллар давомида Парижда Ш. Уж-
фальвининг "Expedition scientifique Franfaise en Russie, en
Siberie etdans le Turkestan” - "Россия, Сибир ва Туркистон­
даги француз илмий экспедиция си” номли олти жилддан
иборат асарида чоп этилган. Ушбу китобнинг х,ар бир
жилди узига хос йуналиш ва хусусиятга эга булиб, экспе­
дициянинг турли босщтчларига багишланган эди.
Биринчи жилд - Кух,истон, Фаргона ва Гулжа (Кулжа)
^удудлари тавсифига багишланган1. Кейинги жилдда
эса Сирдарё х,авзалари, Тошкент, Самарканд, Еттисув ва
шарк;ий Сибир худудлари таърифланади2. Ушбу худуд-
1 Ujfalvy Ch.E. Expedition scientifique franfaise en Russie, en Siberie et dans
le Turkestan. Le Kohistan, le Ferghanah et Kouldja avec un appendice sur la
Kachgharie. Vol.l. - Paris: Ernest Leroux, 1878. - 1, V. 186 p.
2 Ujfalvy Ch.E. Expedition scientifique franfaise en Russie:, en Siberie et dans
le Turkestan. Le Syr-daria, le Zerafchane, le pays des Sept-rivieres e tla Siberie -
Occidentale avec 4 appendice. Vol.2. - Paris: Ernest Leroux, 1879. - I, XVI. 208 p.

354
ларда асосан этнологик, географик ва археологик йуна-
лишлардаги тадк;ик;отлар олиб борилган. 4 - 6-жилдлар
иловалар, фотосуратлар, гравюраларга багишланган.
Илмий экспедиция тафсилотлари х,исоботларда
Санкт-Петербург ва Париждаги География, Антрополо­
гия, Этнография жамиятларида х,ам расман мухркама
этилган. Экспедиция якунлангач, илмий асарлар нашр
к;илинган, йигилган материаллар асосида турли кол-
лекциялар яратилган ва улар жахрн мик;ёсида ртказил-
ган кургазмаларда тавдим этилган. Саёх,ат давомида
Самаркандца булган Ужфальви Афросиёб, Бибихоним,
Шох,и Зинда, Регистон майдони, Тиллакори, Шердор ва
Улугбек мадрасалари хдкида маълумот к;олдирган.
Э. Ужвальфи тадк;ик;отларида антропологик кузатув-
лар натижасида жадваллар яратилиб, уларда махдллий
халк;нинг юз ва тана тузилиши, териси ва сочининг ран­
ги, кузи, кулоги ва бурун тузилиши таадил к;илинган
х,амда Марказий Осиёдаги этник типлар атласи яратил­
ган1.
Ужфальви экспедициясига х,амрох/шк к;илган Мария
де Ужфальви Бурдон (Marie de Ujfalvy-Bourdon, 1845-
1905) хоним, яъни Ул<фальвининг рафик;аси уз саёх;ати
таассуротларини эсдаликлар сифатида ёзиб долдирган.
Мария де Ужфальви хонимнинг хотиралари адабий-ба-
диий тарзда "Париждан Самарканд, Фаргона, Кулжа ва
Гарбий Сибирга: парижлик хонимнинг сафар таассурот-
лари"2 номли асарида ёритилган. Ушбу асарда 300 дан
1 Ujfalvy Ch.E. Expedition scientifique franfaise en Russie, en Siberie et dans
le Turkestan. Les Bachkirs, les Vepses et les antiquite:s finno-ougriennes et
altaiques; precedes des resultats anthropologiques d’un voyage en Asie Centrale.
Vol.3. - Paris: Ernest Leroux, 1880. - IX, 170 p.
2 Ujfalvy - Burdon M.de. De Paris a Samarcande, le Ferghanah, le Kouldja et la
Siberie occidentale, im pressions de voyage d’une parisienne. - Paris: Hachette,
1880 / / Туркестанский сборник. - Санкт-Петербург: B.C. Балашева, 1880.
Т .238.-C .341-388.

355
о р т щ иллюстрациялар урин олган булиб, у француз-
ларни Марказий Осиё билан як;индан таништирди.
Бонвало Пьер Габриэл (Gabriel Pierre Bonvalot,
1853-1933) француз тадк;ик;отчилари орасида минта-
к;ани чукур урганган ва бой маълумотлар кдлдирган
тадк;ик;отчи эди. У Марказий Осиёга 1880, 1882, 1885-
1887, 1889-йилларда, жами турт марта саёх,ат к;илган.
Г. Бонвало х;амрох,и табиатшунос Г. Капю билан бирга-
ликда 1880-1882 йиллар давомида Бухоро амирлиги,
Хива хонлиги ва Туркистонни урганади х,амда 1884 йил­
да Парижда “Марказий Осиёда. Москвадан Бак;трияга-
ча"1 номли асарини чоп этади. Асарда Тошкент, К^арши,
Шеробод, Сурхондарё, Термиз, Бойсун ва К^аищадарё во-
хдсига алох,ида тухталади. Тошкент шах,ри тавсифлан-
ганда унинг ах,олиси яшаш тарзи, кийиниши, уйларнинг
курилиши, таълим сох,аси, аёлларнинг жамиятда тутган
урни алох,ида эътиборга олинган. Шеробод худудлари
урганилганда, маъмурий бошк;арув, бек ва унинг оила­
си, бозорлар таърифланган эди.
Унинг "Марказий Осиёда. Кух,истондан то Каспий
денгизигача”2 номли асарида Самарк;анднинг узига хос
хусусиятлари, Гури Амир, Шох,и Зинда, Бибихоним каби
тарихий меъморий-обидалар, Амир Темурнинг тахти
равони учун пойдевор булган куктош х,ак;ида кенг маъ­
лумотлар берилган.
Бундан ташк;ари асарда Кух,истон (х,озирги Панжи-
кент), Чотк;ол, Бухоро, Фаргона, Амударё х,авзалари ва
Хива хонлиги худудлари х,ам киритилиб,улардаги ижти-
моий-ик;тисодий х,аёт этнографик маълумотлар асосида
ёзиб к;олдирилган. Масалан, Хива х,ак;ида тухталганда,
1 Bonvalot G. En Asie centrale. De Moscou en Bactriane. - Paris: E. Plon,
Nourrit et C°. 1884. - 309 p., carte.
2 Bonvalot G. En Asie Centrale. Du Kohistan a la mer Caspienne (voyage de
1880-1882). - Paris: E. Plon, Nourrit et C°, 1885. - P.308.

356
Петро-Александровск к;алъасига алох,ида таъриф бе-
рилиб, унинг ким учун мулжалланганлиги, хдрбийлар,
зобитлар ва келган мех,монлар учун ахдмияти алох,ида
баён цилинган.
Г. Бонвало экспедицияси унинг узи х,ам таъкидлага-
нидек, Осиёнингутмишини урганиш билан бирга унинг
географиясига х,ам эътибор царатган1. Бухоро амирлиги
ва Хива хонлигига уюштирилган сафарларидан катта
таассурот ва янгиликлар олиб, Францияга маданий кол­
лекция намуналари билан цайтган.
Анри Мозер (Henri Moser, 1844-1923) Марказий Осиё
минтак;аси буйлаб амалга оширган саёхдти асосида
“Марказий Осиё буйлаб. К^иргиз даштлари, Туркистон,
Бухоро, Хива, Туркман улкалари ва Эрондаги саёх,ат
таассуротлари"2 номли мемуар характерига эга бул­
ган асар яратган. Унда Тошкент, Самарканд ва Бухоро
худудларида кечган ижтимоий-идтисодий х,аёт, давлат
боищаруви, маданий жараёнлар ва этнографик маълу­
мотлар кенг ёритилган, саёх,атнинг йул хариталари х,ам
илова к;илинган. Муаллиф Россиядан олиб келтирил­
ган мах,сулотлар бозорларни тулдириб юборганлигини
алох,ида таъкидлайди3. Шунингдек, амир Музаффархон
ва Россия уртасидаги муносабатлар х,ам кенг ёритил­
ган4. Бухоро амирлигининг урф-одатлари ва сарой х,аё-
ти, ах,олининг яшаш тарзи х,ак;идаги маълумотлар х,ам

1 Bonvalot G. En Asie Centrale: Du Caucase aux Indes. - Paris: Plon, 1989. -


P.8.
2 Moser H. A travers lA sie Central. La steppe kirghize, le Turkestan russe,
Boukhara, Khiva, le pays des Turcomans et la Perse. Impression de voyage. -
Paris: Societe d'edition scientifique, 1885. - P.463.
3 Moser H. A travers l’Asie Centrale. La steppe kirghize, le Turkestan russe,
Boukhara, Khiva, le pays des Turcomans et la Perse. Impression de voyage. -
Paris: E. Plon, Nourrit et С ie, Imprimeurs-Editeurs, 1885. - P.56.
4 Швейцарец о Туркестане / / Новости. 1885. № 312. Туркестанский сбор­
ник. Т.101.

357
келтирилган. Унинг сафарлари натижасида йигилган
цимматли коллекция кейинчалик Берн тарихий музе-
йига топширилган1.
Марказий Осиё минтак;асига 1894-1895 йилларда
махсус илмий экспедиция билан ташриф буюрган Жан
Шаффанжон (Jean Chaffanjon, 1854-1913} мутахассисли-
ги буйича табиатшунос булиб, у Лион илмий-тарихий
музейининг ходими х,исобланган2. Ушбу илмий экспеди­
ция Франция маориф вазирлиги томонидан ташкил эти-
либ, "Марказий Осиё ва Сибирдаги француз илмий экс-
педицияси" (Mission sientifique en Asie Centrale et Siberie)
деб номланган. Экспедиция рах,бари Жан Шаффанжон
билан бирга миссияда Генрих Манжини ва Людвиг Ге
каби табиатшунос олимлар х,ам иштирок этган. Саёх,ат
давомида йирик коллекция йигилган3. Туркистон дав-
рий матбуоти бундай экспедициялар фаолиятини х,атто
энг майда тафсилотлари билан ёритиб борган4.
Шаффанжон томонидан Самарканд Афросиёб ёдгор-
лигида олиб борилган археологик тадк;ик;отлар муваф-
фациятли булмаган, чунки экспедиция аъзолари учун
шах,арнинг тарихий ах,амиятини урганиш эмас, аксинча,
минтацада к;адимги цивилизация мавжудлигини исбот-
ловчи ноёб санъат намуналарини излаб топиш мак;сади
мух;им эди. Шу мацсадда асосий эътибор имкон борича
купрок; топилма к;азиб олишга к;аратилган. Шаффан­
жон цазишма ишларидан к;оник;магач, рус хукуматидан
сапёрларни жал б этишни сураб мурожаат этган. Порох
ёрдамида портлатилган худудларда отилиб чикдан мод-
1 Dictionnaire historique е biographique de la Suise. v.5. p.21. Neuchatel,
Adminstration de la dictionnaire historique et biographique de la Suisse. 1930.
2 Gorshenina S. La Route de Samarcande. L’Asie Cenrale dans 1’objectif des
voyageurs d'autrefois. - Geneve: Editions Olizane, 2000. - P.295.
3 Отправление ученой экспедиции господина Шаффанжона в путешест­
вие / / Туркестанские ведомости. 1895, 23 март (4 апрель]. № 22 [№ 1354).
4 Туркестанские ведомости. 1895, 9(21] марта. №18.

358
дий ашёвий манбалар йигиб олинган. Мутахассислар-
нинг фикрича, бунинг натижасида Афросиёбга катта
зарар етказилган1.
Бутун саёх,ат давомида Шаффанжон янги топографик
асбоблар - орограф ва циклографлар ёрдамида йулни
топографик планда, ер чизигини 40 верстгача булган
кенгликда тасвирга туширган2.
Ж. Шаффанжоннинг Туркистондаги тадк;ик;отлари
давомида йигилган коллекцияни Парижга олиб кетиш
масаласи катта шов-шувларга сабаб булган. Бундай
моддий топилмаларнинг хорижга чик;иб кетишининг
олдини олиш таклиф этилган3. Ж. Шаффанжон Парижга
цайтгач, "Journal des Debats” сах,ифаларида илмий экспе­
диция х,ак;ида к;изик;арли маълумотлар эълон к;илган4.
Унда Пойканд, Марв, Байрамали ва Афросиёб худудла-
рида олиб борилган археологик тадк;ик;отлар, Амир Те-
мурнинг Самарканд ва Ж иззахда курдирган тарихий
ёдгорликлари х,ак;идаги маълумотлар уз аксини топган5.
"Париж география жамияти" аъзоси, сайёх, ва фотог­
раф Гюго Крафт (Hugues Krafft, 1853-1935) томонидан
1898-1899 йилларда Каспий ортига саёх,ат режалаш-
тирилиб, Туркистон орк;али амалга оширилган. Саёх,ат

1 Горшенина С. Первые опыти российских и французских археологов


в Русским Туркестане [70-е - 90-е гг. XIX века): методика исследований
и судьба коллекций / / svetlana.gorshenina.free.fr/2RU32 _Arkheol_Tuck_
CultCenn
2 Отправление ученой экспедиции господина Шаффанжона в путешест­
вие / / Туркестанские ведомости. 1895, 23 март (4 апрель). № 22 (№ 1354].
3 Об отправление коллекции путешественника Жана Шаффанжона во
Франции / / Туркестанские ведомости. 1895,16 [28 апрель). № 27 (№ 1359).
4 Господин Шаффанжон о своем путешествие (Journal des Debats 24
decembre, 1896) / / Туркестанские ведомости. 1897, 19 (31 январь). № 5
(№ 1530).
5 Отправление ученой экспедиции господина Шаффанжона в путе­
шествие / / Туркестанские ведомости. 1895, 23 март (4 апрель). № 22
(№ 1354).

359
унинг шахсий маблаглари эвазига олиб борилиб, дав­
лат ташкилотлари томонидан таъминланмаган. Унинг
сайёх,лик сафари натижаларида йигилган материаллар
асосида яратилган мемуар асарида1 шахдрсозлик маса-
лаларига эътибор к;аратилган булиб, Бухоро, Тошкент,
Самарканд, Маргилон, Андижон, Хужанд, Кукондаги
шахдр инфратузилмаси - бозорлар, дуконлар, чойхона,
хиёбонлар, хунармандчилик, саноат, маданий муассаса-
лар таърифланган. Шунингдек, Самарканднинг йирик
тарихий обидалари Гури Амир, Бибихоним, Шох,и Зин-
да, Регистон х,ак;ида маълумотлар келтирилган. Самар­
канднинг македониялик Александрдан мугуллар исти-
лосигача булган давр тарихи баён килинган.
Г. Крафтнинг мазкур асарида махдллий ах,оли, яхудий
ва русларнинг кийимлари2, анъанавий хунармандчилик
мах,сулотларини тайёрлаш ва сотиш жараёнлари х,ак;ида
этнографик маълумотлар урин олган.
Жозеф-Антуан Кастанье (Joseph-Antoine Castagne,
1875-1958) боцща саёхдтчилардан фаркли равишда,
Карийб 10 йил давомида (1912-1921) минтакднинг де-
ярли барча жойларида булган. Ж. Кастаньенинг хотира-
лари Нормандия география жамияти бюллетенида
"Марказий Осиёда. Саёхдт хотиралари" номли мавзуда
чоп этилган3. Асарда Тошкент ах;олиси, унинг яшаш тар­
зи, миллий урф-одат ва кадриятлари, шунингдек, шахдр
киёфаси, хиёбонлари ва йуллари, шахдрсозлик анъана-
лари, ишлатилган хом ашё, архитектура услуби каби ма­
салалар уз аксини топган.
Саёхдтчининг таассуротлари асосида таълим тизими,
1 Krafft Н. A travers le Turkestan Russe. - Paris: Hachette et Cle, 79, BDSaint-
Germain, 1902.
2 Ушажойда. - Б.125-161.
3 Castange J. Notes des voyage en Asie Centrale. - Rouen: lmprimerie E.
Cagniard. 1908. - P.17.

360
хусусан, Хужа Ах,рор мадрасасидаги таълим жараёни,
талабаларнинг ёши, миллий таркиби, таълим бериш ме-
тодологияси ва яшаш шароити кенг ёритилган. Саёхдт
якунида Тошкентнинг янги ^исмида булган Ж. Кастанье
музей ва кутубхонада булиб, уларга куйидагича таъриф
беради: "Тошкент музейи бой этнографик ва археологик
коллекцияларга эга. Бутун Туркистон тарихи бекорга
вак;т сарфлаб изланадиган Европа музейларида эмас, шу
ердаги бир неча булимларда акс эттирилган"1. У музей
залларини бирма-бир шарх,лаб, унда йигилган экспози-
цияларга х,ам тухталиб утган.
Париждаги "Осиё жамияти”нинг аъзоси Жьюл Тон-
нелиер (Jules Thonnelier] томонидан 1869 йилда "Кук;он
хонлиги тавсифи. Марказий Осиё географик лугати"2
деб номланган асарда, Туркистон шахдрлари тарихига
оид ажойиб маълумотлар ёзиб к;олдирилган. Ушбу ман-
ба гарчи катта хджмга эга булмаса-да, тарихий ва геог­
рафик жихдтдан бой маълумотларни к;амраб олган.
Мазкур асарнинг ахдмияти шундаки, муаллиф шахдр-
ларни алифбо тартибида, транскрипция билан, манчжур
ва хитой иероглифларида х,ам берган. Бундан тапщари
х,ар бир жой номлари уша мамлакатнинг махдллий ти-
лида хдм келтирилган. Шунингдек, х,ар бир жой номи
Хитой хдмда Шаркнинг мусулмонлар сузлашадиган
тиллардаги манбалардан кучирилиб, таржимаси билан
келтирилган. Унинг илмий к;иймати х,ам шундаки, хитой
тилидаги ва манчжур манбалари шахдрлар тарихини
урганиш йуналиши буйича илк бора илмий муомалага
киритилган. Аксарият х,олларда ушбу манбалар фак;ат
Темурийлар ва мугул манбалари учун фойдаланилган
1 Castange J. Notes des voyage en asie Centrale. - Rouen: Imprimerie E.
Cagniard. 1908. - P.7.
2 Thonnelier J. Geographique de 1’Asie Centrale. - Paris: Maisonneuve&Cie,
1 8 6 9 .-P .53.

361
эди. Асарнинг "Манчжур-хитойча географик лугат" деб
номланган асосий к;исми шах,арсозлик буйича к;иммат-
ли манба х,исобланади. Ушбу нашр француз шарк;шу-
нослигида манбалар яратиш методологиясининг би­
ринчи даврига тугри келади. Муаллиф Марказий Осиё
минтак;асига шахсан ташриф буюриб, куриб ёзган эмас.
Аксинча, Осиё жамияти цошида шарк; муаллифлари­
нинг кулёзмлари ва асарлари мажмуасидан иборат бой
кутубхона мавжуд булиб, асар ундан фойдаланган холда
яратилган.
“Манчжур-хитойча географик лугат"ни ёзишда на-
фацат хитой ва манчжур манбаларидан, балки араб,
форс ва турк географларининг асарларидан хам фойда-
ланилган1.
Асарда тартиб билан Андижон, Уш, Наманган, Норин
дарёси, Хужанд, Кук;он, Фаргона (шахдрлари - Ахсикент,
Узган), Тошкент, Тароз, (Talaz), Маргилон каби Кук;он
хонлигининг барча шах,арлари х,ам таърифланган.
Туркистонда темир йул курилиши Фердинанд де Лес-
сепс, Йоахим Барранд, Леон Кошар, Фернанд Анжениер,
Маркиз Дэ-Вогюэ, Октава Диаманти тадк;ик;отларида уз
аксни топган.
Йирик мухдндис, француз дипломати Фердинанд
де Лессепс (Ferdinand Marie de Lesseps, 1805-1894) то­
монидан ишлаб чик;илган лойих,ага кура Россия ху-
дудларидан Оренбург орк;али Х,ИНДИСТ0Н чегаралари
ва Пешоваргача давом этадиган темир йул куриш тав-
сия этилган. Лессепс режаларига кура 3.740 км. темир
1 Edrisi. Geographie d'Edrisi. Vol.1-2. Traduite par Jaubert Pierre, Amedee
Emilien.-Paris, 1836-1840; Aboulfeda. Geographie. Traduite de l'arabe par M.M.
Reinaud et Stanislav Guyard et accompagnee de notes et d'eclaircissements. -
Paris: Imprimerie Nationale, 1848-1883, 2 Tomes en 3 Vol.; lbn Khordadbeh. Le
livre des routes et des provinces. Traduit de l'arabe par Ch. Barbier de Meynard.
- Paris, 1865; Ma^oudi. Les prairies d'or. Texte et traduction par Ch. Barbier de
Meynard et Pavet de Courteille. - Paris, 1861-1877. T .l-9 .

362
йул курилишини назорат к;илиш учун махсус комиссия
тузилади1. Курилиши режалаштирилган темир йул
Оренбургдан Самарк;андгача ва унинг Самарк;анддан
Нешоваргача булган к;исми 1200 км.ни ташкил этган.
Оренбургдан бошлаб Тошкентгача булган масофа рус
х,арбийлари томонидан урганилган2. Ф. Лессепс Туркис­
тон худудларидан утиши керак булган жойларни таъ-
рифлашда Самарк;андга алох,ида тухталади3.
Темир йул курилиши мух,андиси касбига эга булган
Йоахим Барранд (Joachim Barrande, 1799-1883) томо­
нидан чоп этилган "Courte exposition de mon projet pour
le Turkestan russe”4 (Туркистон х,ак;идаги лойих,анинг
к;иск;ача намойиши) номли асар "Туркистонда темир
йулнинг курилиши”, "Каналлар ва сугориш тизимининг
х,олати", "Бой минералларни к;азиб олиш йуллари" деб
номланган уч кисмдан иборат булиб, унда минтакада
темир йул курилиши jhra аникликдаги х,исоб-китоблар
ва чизмалар асосида берилган.
Леон Кошар (Leon Cochard) томонидан ёзилган "Па-
риж-Бухоро-Самарк;андга саёх;ат кундалиги"5 номли
асар сайёх,нинг шахсий кечинмалари асосида яратилиб,
бевосита Марказий Осиё тарихига багишланган. Экспе-
дициянинг асосий мак;сади темир йул курилишини ур-
ганишдан иборат эди. Саёх,атчи Бухоро амирлиги худу-
1 Новое великое предприятие Фердинанда Лессепса / / Новости. 1873.
№ 134. Туркестанский сборник. Т.72. - Санкт-Петербург: А. Бенке, 1873-
18 7 5 .-С .247.
2 Речь г. де Лессепса о среднеазиатской жележной дороге, в заседании
4-го июля парижского географического Общество / / Московские ведомос­
ти. 1873. № 207. Туркестанский сборник. Т.72. - Санкт-Петербург: А. Бенке,
1 8 7 3 -1 8 7 5 .-С.260.
3 Уша жойда. - Б.261.
4 Courte exposition de шоп projet pour le Turkestan russe. - Туркестанский
сборник. Т.197.
s Cochard L. Paris-Boukara-Sam arcande. Notes de voyage. - Paris: Librairie
Ilachette et Cie 79, boulevard Saint-Germain, 1891. - P.147.

363
дида булиб, темир йулнинг курилиши х,ак;ида батафсил
маълумот беради1. Шунингдек, асарда Амударё купри-
гидаги курилиш, иш олиб бориш воситалари х,амда куп-
рик куриш учун фойдаланилган курилиш материалла­
ри билан бирга, Бухоро шахри, дарвозалари, бозорларда
сотиладиган асосий мах,сулотлар, мадрасалар таълими,
уларнинг молиявий таъминоти х,амда таълим олиш ти­
зими каби масалалар хдм акс этган.
Юк;орида к;айд этилган асарлар Франциядаги машхур
нашриётларда чоп этилиб, Европа тарихшунослигида
муносиб урин топган. Шунингдек, Марказий Осиёдан
олиб кетилган моддий топилмалар Лувр, Берн, Гиме
ва Трокадеро музейларида бугунгача сак;ланиб келин-
мовда.

2-§. Немис тилидаги тадк,ик,отлар


Марказий Осиё ва Гарбий Европа халк;лари уртасида
Буюк Ипак йули фаолияти доирасида бошланган мада­
ний, савдо алок;алари Амир Темур даврига келиб элчи­
лик алок;аларининг куйилиши билан янги мазмун касб
этиб, фаоллашди. Бирок; XVI асрдан бошлаб бу муноса-
батлар сусайиб, кейинги асрларда деярли тухтаб к;олган
эди. Бир неча асрлик танаффусдан сунг XIX аср уртала-
ридан бу муносабатлар яна фаоллаша бошлади. Аммо
будаврдаги муносабатлар бошк;ача мазмунга эга булиб,
у ерда уз хукмронлигини урнатган Россия империяси-
нинг мустамлакачилик манфаатлари доирасида кеч-
ди. Бу х,олат Германия билан муносабатларда, айник;са,
як;к;ол намоён булди.
Германияда шарк;шунослик тадк;ик;отлари х,ам тил-
шунослик,х,ам туркология йуналишларида шаклланган
1 Cochard L. Paris-Boukara-Samarcande. Notes dt; voyage. - Paris: Librairie
Hachette et Cie 79, boulevard Saint-Germain, 1891. - P.90.

364
булиб, бу анъаналар кейинчалик Россияга х,ам к ^ д и ва
бунда немис шарк;шунос олимларининг таъсири катта
булди.
1845 йилда Германиянинг Дармштадт шахрида таш ­
кил этилган немис шарк;шуносларининг биринчи ил­
мий жамияти Осиё (Океания ва Африка) мамлакатлари-
нинг тили, маданияти ва тарихи билан шугулланар эди.
Кейинчалик энг мух,им немис шарк;шунослик нашрла-
ридан бирига айланган "Немис шарк;шунослик жамия­
ти журнали” чик;а бошлади. Ушбу журнал сах,ифаларида
туркология, исломшунослик, шарк; манбашунослигига
оид асосий илмий мак;олалар учрайди. Бунга к;адар чоп
этилган "Ausland” (1827 йилдан), "Globus" (1844 йилдан)
номли журналларда купрок; оммабоп характерга эга
булган географик ва тарихий-этнографик маълумотлар
чоп этилар эди. 1830-1870 йилларда ушбу нашрларда
Марказий Осиёга оид к;атор мак;олалар чоп этилиши не­
мис шарк;шуносларининг минтаца халк;лари тарихи ва
х,аётига к;изик;ишидан далолат берар эди.
Россия империяси Туркистонда унинг захираларини
урганиш ва улардан унумли фойдаланишда малакали ва
билимли кадрларга мух,тож эди. Гарчи Россиядан улкага
жуда куп олимлар ва илмий жамиятлар ходимлари жалб
этилса-да, амалий харакатларни амалга оширишда таж-
рибали кадрларга эх,тиёж катта эди. Шу боис бу даврда
Россия империясинингтаклиф ва буюртмалари асосида
Германиядан Туркистон улкасига жуда куп немис мута-
хассислари ташриф буюриб, тадк;ик;отлар олиб борди­
лар, амалий фаолиятга жалб этилдилар.
Улар орасида табиатшунослар, х,арбий топографлар,
зобитлар, инженер-мух,андислар х,амда шарк;шунос ва
этнографлар бор эди. Уларнинг барчаси олий маълумот-
ли булиб, Берлин, Вюрцбург, Гёттинген, Йена, Магдебург,

365
Дрезден ва боцща олийгохдарда тах,сил олган, даре бер-
ган ёки тадбиркорлик билан шугулланган мутахассис-
лар булиб, кейинчалик уз таассуротлари ва тадк;ик;отла-
ри асосида асарлар, мемуарлар нашр цилдилар.
Улкада кенг тадк;ик;отлар олиб борган немис мутахас-
сисларидан бири Макс Албрехт1 (Max Albrecht, 1851-
1925) булиб, 1893 йилнинг кузида у турмуш уртоги би­
лан Туркистонга келади. Унинг ушбу сафар жараёнида
аницлаган маълумотлари ва таассуротлари асосида
ёзилган асари улка тарихи ва х,аётига оид бой маълу-
мотларга эгалиги билан ажралиб туради2.
Макс Альбрехт уз изланишлари асосида цачонлардир
Зарафшон дарёси Чоржуй шах,ри як;инида Амударёга
куйилган, кейинчалик Амударёдан 12 км шимолда к;о-
либ кетган, деган хулосага келади. Амударёнинг номи-
га т^ та л и б , хитойчада "Нон дарё", яъни мамлакатни
бокувчи дарё маъносини англатишини, юнонлар Оке
ёки Бактра, араблар Жайхун, форслар Рудхоне, Амударё
бошланган Помир тогларида уни Панж деб аталганини
к;айд этади3. Дарёларни таърифлаб, Амударё бир томон-
дан Бухоро, боцща томондан Афгонистон, Туркистон
ва Хива чегараларини ташкил этиб, Орол денгизига уч
циемга булиниб куйилади, Амударё сох,илларида ёввойи
чучк;а, шок;ол ва х,атто йулбарслар х,ам мавжуд, деган
фикрларни келтиради. Зарафшон вох,асини эса ер юзи-
даги энг серх,осил ва энг кукаламзор худуд эканлигини
алох,ида эътироф этади4.
1 Германиялик саноатчи, нефть сох,асида ишлаган олим, нефть, газ, ку­
мир к;азиб чицаришга дойр талайгина илмий асарлар муаллифи, узи асос
солган Германия нефть ассоциациясининг биринчи раиси. 20 йилдан ор-
тик; рус хукумати хизматида булган.
2 Albrecht М. Russisch Zentalasien. Reisebilder aus Transkaspien, Buchara
und Turkestan. - Hamburg, 1896.
3 Уша жойда. - Б.73.
4 Уша жойда. - Б.74.

366
Макс Альбрехт уз асарида к;атор шах,арларга таъриф
беради. Жумладан, руслар ташкил к;илган Янги Бухоро
(Когон) ва Бухоро шах;арларини батафсил таърифлайди.
У х,ар икки шадарнинг инфратузилмасини батафсил
таърифлаб, карвонсаройларга алох;ида тухталиб утади.
Чунончи, Бухорода 40 карвонсаройдан 25 таси тошдан
(пишик; гишт назарда тутилган), 15 таси ёгочдан ку-
рилганлиги, тош карвонсаройлардан 9 таси амирга те­
гишли булиб, тадбиркорларга ижарага бериб куйилган-
лигини, к;олганлари жисмоний шахсларга, хайрия ёки
таълим муассасаларига тегишли эканлигини, шах,ар ва
унинг атрофида жами 150 та карвонсаройлар борлиги-
ни к;айд этади1.
Макс Альбрехт Бухоро девори атрофидаги х,аёт Ис­
танбул шахри атрофидаги х,аётга нисбатан анча жонли-
рок; кечганлигини баён этади2. У шах,ар девори, дарвоза-
лари, уларнинг курилиш тарихи, к;абристонларига х,ам
алох^да эътибор к;аратади, шадар ах,олисининг турфа
ранг кийим бошларига, кийим матолари ва безаклари-
га, уларнинг этник мансублигини курсатган х,олда ба­
тафсил таъриф беради3. Айникса мах,аллий тукувчилар
томонидан тайёрланган ипак ва ярим ипак матосидан
тикилган бекасам тунлари, ахрлининг ёши, ижтимоий
мансублигига цараб ажралиб турадиган бош кийим -
саллалар, телпакларини батафсил ёритади4.
Уз кузатишлари асосида Макс Альбрехт Бухоро амири
ва юрт беклари узбеклардан эканлигини таъкидлайди.5
Макс Альбрехт Бухоро аёлларининг кийиниш мада-
нияти ва так;инчок;ларини алохдца эътибор билан таъ-
1Albrecht М ...-Б.77-78.
2 Уша жойда. - Б.81.
3 Уша жойда. - Б.86.
4 Уша жойда. - Б.87.
5 Уша жойда. - Б.91.

367
рифлаб, уларнинг косметика борасидаги билимларидан
жуда хдйратланади1.
Муаллиф асарда Бухоро ахдлисининг сони (80-100
минг атрофида), шахдр майдонида жойлашган мачит,
Мадраса ва х,овузлар (80 та)2, 22 та бозорлар3, дуконлар,
усти берк бино - чорсулар, уларнинг курилиш тарихи
х,ак;ида аник; маълумотлар келтиради.
Макс Альбрехтдан роппа-роса 17 йил кейин Туркис-
тонга к;илган сафари натижасида уз илмий асарини нашр
этган яна бопща бир немис тадк;ик;отчиси Х,анс-Германн
граф фон Швайнитц (Hans-Hermann graf von Schweinitz,
1865-1918) эди.
Граф фон Швайнитц Марказий Осиёда рафик;аси би­
лан икки маротаба булган ва 1909 йилдаги иккинчи саё-
х,ати натижасида "Шарк; саёхдтлари: Туркистон ва шимо-
лий-шарк;ий Эронга саёх,ат"4 номли асарини чоп этган.
Швайнитц х,ам асарида Бухоро шахрининг тузили-
шига алох,ида тухталиб, унда шах,ар кучалари, савдо
дуконлари ва уларда сотилган мах,аллий хунармандчи-
лик мах,сулотлари батафсил таърифланади. Унинг к;айд
этишича бозорларда курол-аслах,а х,ам сотилган5.
Швайнитц к;айд этган маълумотларни Макс Альбрехт
янада тулдирган. У Б)гхорода телпакфурушлар бозори
ёнидаги китобфурушлардан безакли, иллюстрацияли
китоблардан тортиб ноёб жуда к;имматбах,о кулёзмалар-
гача борлигини к;айд этади ва Абдурах,мон Жомийнинг
"Юсуф ва Зулайх,о" х;амда Х,офиз Шерозийнинг "Девони
Х,офиз" кулёзмасини харид к;илганини ёзади.

1Albrecht М... - Б.120.


2 Уша жойда. -Б .9 1 . I
3 Уша жойда. - Б.93.
4 Schweinitz Н. Orientalische Wanderungen in Turkestan und im nor-
doestlichen Persien. - Berlin, 1910.
5 Schweinitz H... - S.117.

368
Немис сайёхдарининг таърифида Бухоро бозорлари
жуда батафсил, бир тартибда тасвирланади. Уларнинг
к;айд этишича, 1582 йил Абдуллахон томонидан курил-
ган тимда Самарканд, Кукрн, Хитой, Россия, Х,индистон-
дан келтирилган ипак, бахмал, ярим ипак, жун, пахтадан
туцилган мато ва румоллар сотилган. Х,инд моллари бу
ерда Крбул моллари деб аталган ва улар Х,индистондан
Крбул орк;али Бухорога етказилган. Афгонистон орцали
Манчестердан пахтадан тузилган саллалик мато кел­
тирилган. Ушбу матолар рус фабрикаларининг Бухоро­
да сотилган мах,сулотларига рак;обат к;илган. Мах,аллий
бахмал ва ипак матолар сарик, к;изил ва мовий ранг-
ларда ишлаб чик;арилган. Ярим ипак, ярим пахта, ярим
шойидан алача деб аталган мато тук;илиб ундан аёллар
ва эркаклар чопони тикилган1.
Немис муаллифларининг тадк;ик;отларида уша давр-
даги бозор инфратузилмаси, этнография, бозордаги
нарх-наво ва амалдаги пул циймати, саррофлар х,ак;ида
куплаб маълумотлар олиш мумкин. Саррофлик билан
яхудийлар ёки шакарпурликх,индлар шугулланган2.
Макс Альбрехт Бухорони бир томондан Нижний Нов­
город ва Пешовар, иккинчи томондан Эроннинг шарк;ий
вилоятлари ва Шаръий Туркистон оралигидаги савдо-
сотик;нинг туташган жойи, халк;аро тижорат маркази, ер
юзининг энг хрсилдор худуди, ахдлиси гавжум пойтахт
сифатида таърифлаб, бу ерга ок;иб келадиган моллар-
нинг бойлиги ва хилма-хиллигини к;айд этади3.
Муаллиф Бухоронинг ташк;и алок;аларини анча кенг
таърифлаган. Унинг к;айд этишича, бу даврда К^арши,
Калиф, Мозори-Шариф, Бомиён, Крбул ва Пешовар ху-
дудларидан Афгонистон орк;али Х,индистон билан савдо
1Albrecht М... - Б.95.
2 Уша жойда. - Б.97.
3 Уша жойда. - Б.98.

369
цилинган. Х,индистондан бутун Марказий Осиёга тарк;а-
лувчи кук чой келтирилган. Х,индистондан келтирилган
индиго (нил буёги, тук; кук ранг), турли буёцлар ва до-
ри-дармонлар Бухородан Россияга юборилган. Инглиз-
ларнинг румол, саллалик матолар, к;айишлар, пулатдан
ясалган моллари х,ам келтирилган.
Бухоро Х,индистонга хом ипак, куй териси, рус мол-
ларидан эса самовар, чемодан, темир буюмлар, куйма
к;озонлар, сигарет, гугурт, чинни идишлар юборган. 1886
йилда Хитойдан Бухорога х,ар бири 16 пуд юк кутарган
5000 туядан иборат, яъни 80000 пудни ташкил этган ва
умумий циймати 6 720 000 рубллик чой ортилган сав­
до карвони келган. Сифат жих,атидан русларникидан
анча юк;ори булган бу моллар улкадаги русларнинг чой
савдосига катта путур етказади. Х,индларнинг кук чойи
куплаб чойхоналарда сотилган. Бозордаги тамадди-
хоналарда паштетлар, куй гуштидан кабоб, палов, барча
турдаги ширинликлар, нонлар, к;овун ва х,.к.лар х,айрат-
ланари даражада арзон нархларда сотилган1.
Макс Альбрехт ширинликлар харидор куз унгида
тайёрланиб берилишини эътироф этиб шундай дейди:
"Ширинликлар сони бир легион". Швайнитц хам бухоро-
ликлар учун ширинлик бозори них,оятда катта ах,ами-
ятга эгалиги ва ах,оли жуда куп мивдорда ширинлик
истеъмол к;илишини таъкидлайди2.
Сайёхдарнинг к;айд этишича, уша даврда х,ам Девон-
беги масжиди олдида гузал табиат манзарасига эга бул­
ган Лаби х р в у з атрофидаги бозор ва Kjfaa гавжум эди.
Масжид олдида атрофи баланд, шохлари кенг тарк;алган
дарахтлар билан уралган х,овуз булган. Лаби хрвузнинг
иккала туташган сох,илларида мева бозори жойлашган.

1 Albrecht М... - Б.99.


2 Schweinitz Н... - S.118.

370
Карама-к;арши сохдллар буйида чойхона ва сартарошхо-
налар бирин-кетин курилган.
Муаллиф Лаби х,овуз олдидаги майдонда эртакчи-
машшоклар, кузбойлогичлар, муъжиза курсатувчилар
ва бопща сайёх гурухдар куним топиб, атрофида томо-
шаталабларнинг йигилганлигини, Лаби х,овуз буйидаги
Девонбеги масжиди кунига ибодат кдлувчилар билан
тулганлигини таърифлар экан, айницса, жума кунлари
ибодат к;илувчилар масжиддан тацщаридаги майдон-
ларда х,ам ибодат к;илинганлиги, бу унда жуда гузал та-
ассурот цолдирганлигини таъкидлаган ва бухоролик
мусулмонларнинг оммавий ибодатини "унутилмас гу­
зал манзара” деб таърифлаган1.
Бз^хорода ислом динининг урни масаласида Макс
Альбрехт шундай фикр билдиради: "Исмоил Сомоний
ва унинг авлодлари (873-1004) Бухорони исломнинг
таянчига айлантирдилар, у бу ердаги олий мактабларда
таълим берган замонасининг буюк алломалари туфай-
ли Марказий ва Fарбий Осиё ислом оламининг хдвасини
келтирадиган даражадаги машхур илм-фан марказига
айланди. Ушбу зотларнинг цабрлари хозир х,ам Бухо-
рода эъзозланади. Бухоро ва унинг атрофидаги к;абрис-
тонларда Сомонийлар давридаги авлиё олимларнинг
бир неча юзлаб к;абрлари жойлашган. Исмоил Сомоний
ислом оламининг узок; улкаларидан хам олимларни
келтириб гамхурлик курсатган, улар учун олий мадра-
салар ва кутубхоналар курдирган. Исмоил Сомоний дав­
рида курилган мадрасалар сони бутун Марказий Осиё
шах,арлариникидан х,ам куп булган. Шундай иншоотлар
орасида Бухоро арки х,ам булган. Арк исломгача булган
замонларда курилган булса-да айнан Исмоил Сомоний
томонидан анча катталаштирилган ва зеб берилган.
1Albrecht М... - S.103.

371
Исмоил Сомоний шах,ар ичидан ок;иб утган канал (За-
рафшондан чицарилган канал) буйида ёзги к;ароргах, -
Сарой Молённи куради. Шах,ри руд деб аталган асосий
канал буйларида бошидан охиригача тош ётцизиб чик;-
к;ан..." деган фикрларни хдвас билан к;айд этади1.
М. Альбрехт Амир Темур ворислари ичида айник;са
Мирзо Улугбек хукмронлиги даврига, унинг юрт ободон-
чилиги, илм-фан равнак;ига кушган х;иссасига жуда кщо-
ри бах,о беради х,амда бу борада Улугбек ва боища те-
мурий хукмдорлар давридаги маданий х,аётни шундай
бах,олайди:
"Буюк астроном, тинчлик ва илм-фан хрмийси бул­
ган Улугбек олий мактабларни купайтириб уларни ис­
лом дунёсининг олимлари билан таъминлади. Унинг
хукмронлигини темурийларнинг олтин даври деб аташ
мумкин... Нафак;ат Темур ва Улугбек даврида, балки
Шохрух мирзо, Абу Саид, Хусайн Бойцаро даврларида
х,ам Бухорода куп бинолар н;ад ростлаган. Бир к;атор оли-
му уламолар, фак;их,лар, шоиру тарихчилар, астроном ва
математиклар темурийларнинг гуллаб-яшнаган даврида
уз асарларини яратганлар. Уларнинг купчилиги нафак;ат
ислом дунёсида, балки Европа илм-фан оламида х,ам
машхур булган. Бухорода мущ м рассомчилик мактабла-
ри мавжуд булган. Уша даврда машхур рассомлардан Бех,-
зод ва Шох, Музаффар, хаттотлардан Султонали, меъмор-
лардан Мухаммад Сабза ва Цавомиддин бор эди..."2.
Немис сайёх,и анъанавий санъатга х,ам эътибор к;ара-
тади ва мусик;а, кушик; ва рак;с санъати ривожлангани,
мусик;ачи ва бастакорлар жуда к;адрлангани, Саидбадр
исмли мусицачи томонидан сах,налаштирилган "Х,ИР°-
тий” рак;си Бухорода жуда машхурлиги, чанг, дутор, тор
ва боища мусик;ий асбобларни чалишда мох,ир булган
1Albrecht М... - Б.106-107.
2 Уша жойда. - Б.106-107.

372
бастакорлар жуда куп булганлигини к;айд этади. Му­
аллиф санъат гуллаб-яшнаган Темурийлар даврининг
ёдгорликлари турли урушлар орк;али вайрон этилган-
лигини афсус билан таъкидлайди. Немис тадк;ик;отчиси
Шайбоний ва аштархоний хукмдорлар х,ак;ида х,ам маъ-
лумот бериб утади1.
Ислом динининг мадаллий ах,оли х,аётидаги урни-
га тухталиб, Макс Альбрехт куйидаги маълумотларни
келтиради: "Арк як;инида жойлашган улкан Масжиди
калонга амир х,ар куни соат 12 дан 14 гача келиб пе-
шин ибодатини амалга оширган. Х,афта охирида ушбу
масжид ёпик; булиб унинг калити аркда кушбеги кулида
булган. Унинг ёнида баландлиги 60 метр пастки к;исми-
нинг айланаси 23 метр булган Минораи калон к;ад рост-
лаган. Жума кунлари 4 муаззин турт томонга к;араб азон
айтишган... Бухородаги куп масжидлар мадрасалар би­
лан богланган. Бухоронинг х,ар битта кучасида масжид
булган. Бухоро рз^онийлари мустак;ил ташкилот булиб
уларни охунд бопщарган. Охунднинг амир саройида
таъсири катта булган"2.
Альбрехтнинг маълумотига Караганда, Бухорода 103
та мадрасадан 60 таси асосий Мадраса х,исобланган. Мад-
расаларда 10000 та талабага 1000 та мударрис сабок; бер-
ган. Бу ерга Эрон, Афгонистон, Х,индистон, К^ошгар, Тур­
кистон, Хива, Россия татарлари ва бошк;а мусулмон мам-
лакатлардан келиб ук;ишган. Мадрасада таълим олувчи-
лар асосан 20 ва ундан катта ёшдагилардан ташкил топ­
тан... Таълим тизимини муаллиф 3 га - "Фикдшунослик”
факультета (мусулмон хукук;и), "Тилшунослик” (араб
тили талаффузи, грамматикаси, нотик,лик санъати, шеъ-
рий вазнлар), "Фалсафа" факультети (х,аёт донишманд-
лиги)га булинишини, манти^, фалсафа, айник;са мавхум
1Albrecht М ...-Б. 111.
2 Уша жойда. - Б.115.

373
тушунчаларга оид фанлар, табиатшунослик, астрономия,
тиббиёт, математика, метафизика ва бах;с-мунозара юри-
тиш санъати ук;итилишини курсатиб утган1.
Мадраса даромадларидан келиб чик;иб мударрислар
150 тиллодан 700 тиллогача маош олишган.
Александр Петцхдльд (George Paul Alexander Petzhold,
1810-1889] Дрезден шахрида таваллуд топган машхур
агроном-кимёгар булиб, тиббиёт ва жаррохдик докто-
ри, Дерпт (Тарту) университети к;ишлок; хужалиги ва
технологиялар кафедраси профессори эди. Петцхдльд
Франция, Жазоир, Россия, Бельгия, Буюк Британия, Бол-
тик;буйи, Финляндияда илмий сафарларда булган сер-
цирра тадк;ик;отчи булган. К.П. Кауфманнинг таклифи
билан Петцхрльд 1871 йил Туркистонга илмий экспеди­
ция уюштирган ва шу асосда иккита илмий асари юзага
келган.
Петцхдльд узининг "Туркистон" номли асарида улка
табиатининг флора ва фаунаси, халцнинг турмуш тар­
зи, машгулотлари ва мамлакат келажаги каби масала­
лар уз ифодасини топган. Тадк;ик;отчи уз асарида бу ерда
яшовчи халкларнинг турмуш тарзини к;иёсий тах^лил
этиш натижасида Туркистон халк;ларининг узига хос-
ликларини курсатиб берган2. Туркистон таърифига оид
асарида муаллиф минтак;анинг аввал географик таъри-
фини беради ва ах;олининг таркиби, урф-одатлари, ах,о-
ли таркибининг жуда хилма-хиллигини баён этиб, куч-
манчи х,аёт тарзини олиб борадиган, диний жих,атдан
будпараст булган к;алмик;лар х,ак;ида тухталиб утади.
Бундан ташк;ари асарда дунган, таранчи, хитойликлар
х,ак;ида х,ам маълумот берилади1.
Фритц Махачек (Fritz Machatschek, 1876-1957) немис
1 Albrecht М ...-Б.115.
2 Petzhold A. Turkestan. - Leipzig, 1874. - S.32-33.
3 Уша жойда. - Б.32-33.

374
геологи ва географи булиб, 1911-1914 йиллар мобай-
нида Туркистонга икки марта илмий сафар уюштиради.
Ушбу илмий саёхдтлар Вена Фанлар академияси ва Вена
география жамияти томонидан молиялаштирилган. Би­
ринчи жахрн уруши бошланиши билан шу пайтда Тур­
кистонда илмий изланишлар олиб бораётган Махачек
руслар томонидан асирга олинади. Рус Олий х,арбий ку-
мондонлик к;арори билан у асирликдан озод к;илинади.
Лекин рус хдрбийлари унинг кундаликлари ва барча
туплаган материалларини (муаллифнинг турли чизма,
харита ва суратларини) тортиб олиб к;айтариб бериш-
майди, чунки Махачек жосусликда гумон цилинган.
Муаллиф бу х,ак;ида афсусланиб шундай ёзади: "Тошкент
кутубхоналарида Европада йук; материалларни топган
эдим. Лекин 1914 йил ноябрида ватанимга цайтаётга-
нимда уша материаллардан х,ам айрилдим..."
Махачекнинг Туркистондаги тадк;ик;отлари натижа-
сида чоп этилган асарида1 Туркистоннинг табиати, оро-
графияси, гидрономикаси, геологияси, климатологияси,
ик;тисоди, этнографияси, топонимикасига оид шахсий
кузатувлар натижасида олинган маълумотлар жамлан­
ган. Махачек Туркистоннинг македониялик Александр
даври, Турк хок;онлиги ва араблар боск;ини, м у т у л л а р ва
шайбонийлар, Туркистонда руслар хукмронлиги даври-
даги тарихи х,ак;ида батафсил маълумотлар туплайди.
Улканинг этник тузилишига оид цисмида узбек, тожик,
к;иртиз, к;орак;иртиз, туркман ва боища халк^ар х,ак;ида
суз боради. У кучманчи ва ярим ку^шанчилар, камсонли
халк;лар, хусусан, татарлар, эронийлар, араблар, х,инд-
лар, Бухоро яхудийлари х.а^ида маълумотлар келтира­
ди2. Ах,оли сони хдк;ида тухталиб, “Туркистонда евро-

1 Machatschek F. Landeskunde von Russisch Turkestan. - Stuttgart, 1921.


2 Уша жойда. - Б.122.

375
паликлар жами 0,5 млн кишини ташкил этса, мах,аллий
ах,оли мивдори 8 млн.дан ортишини к;айд этади1.
Махачек улканинг хужалиги, ик;тисодий муносабат-
ларини ёритар экан, дехдончилик, чорвачилик, тог-кон-
чилик саноати, коммуникация ва савдо-сотикк;а алох,и-
да эътибор к;аратади2. 1914 йилда Алфред Хеттнерснинг
География журналида чоп этилган "Марказий Осиёнинг
физикавий-географик ривожланиши" номли мак;оласи
ва бопща илмий мак;олаларида Туркистон геологиясига
оид мух,им маълумотлар уз аксини топган.
Тарихчи ва сиёсатчи Отто Х,ётч (Otto Hoetzsch, 1876-
1946) Мюнхенда таълим олган, тарихчи олим булиб,
Позен академияси ва Берлин Университети профессо-
ри булган. У Туркистон х,ак;ида илмий изланишлар олиб
бориб, "Russen in Asien" ("Руслар Осиёда”) номли асар
яратади ва унда Россиянинг Туркистонга х,арбий юриш­
лари ва истилоси х,ак;ида жуда батафсил маълумотлар
келтиради3, минтакдцаги геосиёсий вазиятни тах,лил
цилиб, уз мулохдзаларини илгари суради.
Фридрих Сарре (Sarre, Friedrich, 1865-1945) Берлин-
да таваллуд топган санъатшунос, шаркшунос ва архео­
лог олим, Берлин музейи директори булиб ишлаган,
ислом тарихига оид тарихий буюмларнинг йирик кол-
лекционери булган4. Ф. Сарре Германияда ислом архео-
логияси ва санъат тарихининг асосчиси х,исобланади.
Кичик Осиё, Эрон ва Туркистонга сафари давомида жуда
чиройли тарихий суратлар туширишга муваффак; була­
ди. Ф. Сарре 1897-1898 йилларда Эронга, 1899-1900
йилларда Туркистонга сафар кдлган. Ушбу сафар даво-
1 Machatschelc F. Landeskunde von Russisch Turkestan. - Stuttgart. - Б.123.
2 Уша жойда.
3 Hoetzsch 0. Russland in Asien. Geschichte einer Expansion. - Stuttgart,
1966.
4 Deutsche Biographie. https://www.deutsche-biographie.de

376
мида олинган суратлар бугунги куида х,ам жуда кщори
илмий ах,амиятга эга. Ф. Сарренинг суратлари XIX аср
охири - XX аср бошларидаги Туркистон х,аётини, унинг
манзараларини жонли акс эттирган1. 1904 йилдан эъти-
боран В. Боденинг таклифига биноан Ф. Сарре Берлин
музейининг исломшунослик булимида фаолият юрит-
ган. Булимнинг 600 дан ортик; экспоната Ф. Сарренинг
шахсий тупламидан олинган, ушбу буюмларни у музей-
га х,адя к;илади. Уз саёх,атлари давомида Ф. Сарре мусул-
мон санъатига дойр буюмларни, айник;са гилам ва кул-
ёзмаларни сотиб олади. Натижада унинг кулида ислом
санъатига дойр жуда салмок;ли экспонатлар жам булади.
Ф. Сарре узининг бой коллекцияларини Берлин, Париж,
Мюнхен, Франкфурт шах,арларида намойиш этади. 1928
йид Саррега Дрезден Техника олийгох,ининг фахрий
докторликунвони берилди. Ф. Сарренинг илмий мероси
х,ам узининг серк;ирралиги билан ажралиб туради.2
П. Лерх (Petr Lerch, 1827-1884) шарк;шунос ва архе­
олог сифатида нафак;ат Германияда, балки Россия ва
Туркистонда х,ам танилган, Санкт-Петербург универ-
ситетида даре берган. У Россия империясининг Хива
хонлигига к;арши х,арбий экспедицияси давомида Хо-
разм билан танишиб, ушбу сафар натижасида 1873
йил Санкт-Петербургда унинг тарихий-географик х,о-
1 Sarre F. Transkaukasien - Persien - Mesopotamien - Transkaspien. Land
und Leute. - Berlin, 1899.
2 Die Berliner Goldschmiede-Zunft von ihrem Entstehen bis zum fahre 1800.
Ein Beitrag zur Kunst- und Gewerbe-Geschichte Berlins. - Berlin, 1895. Reise in
Kleinasien. Sommer 1895. Forschungen zur seldjukischen Kunst und Geographie
des Landes. - Berlin, 1896. Denkmaler persischer Baukunst. Geschichtliche
Untersuchung und Aufnahme muhammedanischer Backsteinbauten in
Vorderasien und Persien. 2 Bande. Wasmuth, Berlin 1901-1910. mit Ernst
Herzfeld: Archaologische Reise im Euphrat- und Tigris-Gebiet (= Forschungen
zur islamischen Kunst. Bd. 1, 1-4). 4 Bande.-Berlin, 1911-1920. Konia.
Seldschukische Baudonkmiiler (= Denkmaler persischer Baukunst. Bd. 1). Unter
Mitwirkung von Georg Krecker und Max Deri. - Berlin, 1921.

377
лати х,ак;ида махсус асар яратган. Унда Хоразмнинг к;а-
димий тарихи, унинг номланиши, Амударё узанлари,
вох,а каналлари х,ак;ида, ундан тапщари Истахрий ва
Ибн Х,авк;ал маълумотлари асосида Хоразм ва унинг
сугориш тизимига эътибор к;аратади, Хоразм таби­
ати, ах,олиси, ша^ар ва к;ишлок;ларини тасвирлайди.
Тадк;ик;отчи урта аср манбаларидан кенг фойдаланиб,
улардаги Хоразмга оид маълумотларни к;иёсий тах,-
лил этган. Бунда у Истахрий, Ибн Хавк;ал, Муцаддасий,
Идрисий, Дамашк;и, Ёкут, Ах,мад ибн Фадлан каби му-
аллифлар цаламига мансуб шарк; манбаларидан х,амда
урта аср гарб манбалари, хусусан, византиялик тарих-
чи Менандр асаридан унумли фойдаланган. 569 йилда
Византия императори Юстин II нинг элчиси Земарх
турк догони Дизабул хузуридан к;айтаётиб, Оролнинг
гарбий сох,или буйлаб юрганида тарихнавис Менандр
унинг доимий х,амрох,и булгани боис, ушбу саёхдт х,ак;и-
да батафсил маълумотлар к;олдирган.
Тарихий адабиётларда к;айд этилган маълумотлар
асосида у XIV-XVI асрнинг биринчи ярмида Амударё
Каспий денгизига куйилган, деган хулосага келган.
П. Лерх Марказий Осиё мутафаккирларининг фаоли­
яти ва илмий меросига катта к;изик;иш билан к;араб,
Абу Райх,он Беруний, Ибн Сино х,аёти ва илмий меро­
сига юк;ори бах,о беради1. Амударёнинг "икки сох,илида
гуркираб ривожланган илмий фаолият тусатдан учиб
к;олмаслиги, маърифат жуда к;адимдан илмли булган
ушбу халцлардан ёйилганлиги, Араб халифалигидан
ажралиб мустак;ил булган давлатларда шеър санъати
ва илм-фан дарталари яшаганлиги2, Ибн Сино 16 ёши-
да к;адимий юнон файласуфлари Евклид ва Птолемей

1 Lerch Р. - Б. 36.
2 Уша жойда. - Б.36.

378
асарларини зфганиб, фалсафа, физика ва метафизика
билан шугуллангани, 100 дан ортик; асарлар ёзгани,
машхур "Тиб к;онунлари" асари 1491 йил Римда ибрей
тилида, 1593 йилда араб тилида нашр к;илингани, ло-
тин тилидаги таржималарининг сони 30 дан ортик;ли-
ги, Беруний билан илмий мунозаралар олиб борганли-
гини к;айд этади1.
Хдрбий тадк;ик;отчи Георг Крамернинг (Georg Krah­
mer)2 1874 йилда немис тилида ёзилган "Россиянинг
Осиёдаги чегараси”3 деб номланган асарида у эксперт
сифатида рус армиясининг Туркистондаги х,арбий х,ара-
катларини тах^лил кдлган. Кейинчалик Крамер "Россия
Осиёда” деб номланган 7 жилдлик асарлари билан геог­
раф олим сифатида шухрат к;озонади4. Ушбу асарларда
Марказий Осиёнинг турли халк;лари, минтак;анинг ут-
тизга як;ин шах,арлари, и!ушми, хужалиги ва савдо-со-
тиги х,ак;ида кенг маълумот берилган эди.
Вилли Рикмер Рикмерс (Willi Rickmer Rickmers,
1873-1965) немис альпинисти ва тадк;ик;отчиси сифа­
тида 1 9 0 3 ,1 9 1 3 ,1 9 2 8 йилларда Кавказ, Помир, Марка­
зий Осиё тогларига саёх,ат к;илган. У уз олдига Марка­
зий Осиёни урганишни мак;сад этиб куйган эди. Куплаб
экспедицияларда унга альпинист, тог чангиси устаси,
шарк;шунослик сох,асида яхши маълумотга эга булган
рафик;аси Мабель х,амрох,лик к;илган. Уларнинг икка-
ласи х,ам мах,аллий ах,олининг турмуши ва шарт-ша-
роитларига катта к;изик;иш билан к;арашган. Биргалик-
да утказилган 11 экспедициядан 5 таси Туркистонда
1 Lerch Р. - Б.36-37.
2 Пруссия армиясига хизм атда булган ва Пруссия Х,арбий Академиясида
упитан, рус тилини мукаммал узлаштирган, Россия буйича етук эксперт ва
рус дарбий сох;аси билимдони ^атор мак;олалар ёзган х,арбий тадк;ик;отчи.
3 Krahmer G. Russlandsasiatische Grenzlande. Berlin. 1874.
4 Krahmer G. Russen in Mittelasien. (Reprint der Ausgabe Leipzig. 1897).
Muenster; Hamburg, 1994.

379
амалга оширишган1. Уларнинг илк сафарлари Бухоро
амирлигига йуналтирилган эди. 1894, 1896, 1898 ва
1906 йилларда амалга оширилган туртта экспедиция
давомида асосан шаръий Бухоронинг европаликларга
х,али номаълум тогли худудлари урганилган. Дастлаб
экспедицияларни уз шахсий х,исобидан амалга оши­
ришган, аммо 1913 йилга келиб Немис-Австрия альпи-
нистлар клуби уларнинг экспедициясини "илк расмий
экспедиция" сифатида молиялаштирган. В. Рикмерс уз
илмий экспедициялари натижасида тупланган маълу­
мотлар асосида инглиз тилида “The Duab of Turkestan"
("Туркистондаги икки дарё оралиги") номли асарини
чоп этган. Унинг асарларида Туркистон ландшафтла-
ри, географияси, топографияси, геологияси билан бир
к;аторда улка тарихи ва этнографиясига к;изик;арли
маълумотлар урин олган.
Уз маблагига Марказий Осиёга учта илмий экспеди­
ция ташкил этган немис тадк;ик;отчиси Ричард Каруц-
дир (Richard Karutz, 1867-1945). У 1903, 1905 ва 1909
йилларда Туркистонда булиб, осори атик;алар туплайди
ва 1913 йил Любек шахрида этнографик музей очади.
Р. Каруц туркман ва к;иртизларга багишланган катта
хджмли асар ёзган2. У "Любек шахри география жамия­
ти" хабарларида Туркистон шах,арлари - Красноводск,
Марв, Бухоро, Тошкент, Самарканд, Кук;он х,ак;ида узи­
нинг таассуротларини баён цилган.
Хулоса 1<;илиб айтганда XIX-XX бошларида Марказий
Осиёга немис тадк;ик;отчилари амалга оширган илмий
сафарлар, географик экспедициялар, дипломатик ва эл­
чилик миссиялари жараёнида Туркистон тарихи, этно-
1 Rickmers, W. The Duab of Turkestan. - Cambridge, England: Cambridge
University Press, 1913. - P.564. 207 maps.
2 Рихдрд Карутц. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке / перевод
Е. Петри.-СПб., 1911.

380
графияси, этнологияси ва боища ижтимоий сох,аларга
оид мух,им тарихий маълумотлар ва коллекциялар туп-
ланган булиб, улар Узбекистон тарихини янги маълу­
мотлар билан тулдиради.

3-§= Ингл из тилидаги асарлар


XIX аср урталаридан Марказий Осиёда авж олган
инглиз-рус рак;обати муносабати билан юзага келган
геосиёсий вазиятда минтак;ага гарб мамлакатлари, хусу­
сан, Буюк Британиянинг к;изик;иши кучайиб кетди. Урта
Осиё хонликлари хорижий экспедициялар ва сайёх,лар-
нинг тадк;ик;от объектига айланди. Бу даврда минтак;а-
га Буюк Британия, Франция, Германия, Дания, Швеция,
АЦШ каби мамлакатлардан мунтазам равишда илмий
экспедициялар, олимлар, хуфялар, давлат хизматчила-
ри ва харбий мулозимлар, илмий жамиятлар аъзола-
ри ташриф буюра бошладилар, уларнинг кузатишлари
ва олиб борган тадщщотлари, таассуротлари асосида
ёзилган сафарномалар, илмий адабиётлар, макдлалар,
тузилган хариталар, мемуар асарлар чоп этилди.
Бу борада инглиз тилидаги даврий матбуот фаол
иш олиб борган. Уша даврнинг нуфузли "The Times” ва
"The Daily Telegraph” газеталари, "Edinburgh Review",
"Economist", "Journal of the Royal Geographical Society”,
"Proceedings of the Royal Geographical Society”, "Geog­
raphical Magazine", "The Geographical Journal" каби
журналларида Марказий Осиё тарихи, табиати, ик;тисо-
ди ва боцща масалаларига багишланган юзлаб илмий
макдла ва тадк;ик;отлар нашр к;илиб борилди.
Илмий сафар ва миссиялар ташкилотчилари ва мо-
лиялаштирувчилари цаторида нафа^ат Буюк Британия
хукумати, балки уша даврда них,оятда нуфузли булган
Ост-Индиа компанияси ва к;атор илмий жамиятлар х,ам
381
бор эди. Шундай жамиятлардан бири Кироллик Осиё
жамияти булиб1, унга 1823 йилда асос солинган х,амда
1824 йилда Кироллик хартияси берилган2. Бугунги кун-
га к;адар уз фаолиятини давом эгтириб келаётган м аз­
кур жамият 1820 йилларда йилига 4 марта чоп этилади-
ган "The Journal of the Royal Asiatic Society" номли журнал
таъсис этиб, унинг сах,ифаларида мунтазам равишда
тарих, археология, тил, дин ва санъатга оид мак;олалар
чоп этиб борилган.3 Унинг сах,ифаларида Бухоро, Сомо-
нийлар, Хоразмийлар х,ак;ида мак;ола, 1885 йилги охирги
сонида Амир Темур даври ва Бухорога оид куплаб м;що-
лалар чоп этилган.
1816-1845 йилларда эса Ост-Индия компанияси томо­
нидан молиялаштирилган "The Asiatic Journal and Monthly
Register for British India and its Dependencies” номли жур­
нал фаолият олиб борди. Мазкур журнал 1830-1843 йил­
ларда "The Asiatic Journal and Monthly Register for British
and Foreign India, China, and Australasia", 1843-1845 йил­
ларда "The Asiatic Journal and Monthly Miscellany” номлари
билан чоп этилган. Унинг саздифаларида асосан Ост-Ин­
дия компанияси томонидан молиялаштирилган миссия
ва экспедициялар материаллари чоп этилган.
Масалан, 1819-1825 йилларда Ост-Индия компа­
нияси томонидан Марказий Осиёга юборилган ва са­
фар харажатлари молиялаштирилган В.Муркрофтнинг
мак;олалари шу журналда чоп этиб борилган ва у вафо­
тидан сунг х,ам унинг кундаликлари асосида мак;олалар
нашр этилган4.
1 Four British Societies For Oriental Culture / / Bulletin of the American
Institute for Iranian Art and Archaeology, Vol.5, No.3 (JUNE, 1938). - P.270-271.
2 https://royalasiaticsociety.org/about-us/; The Royal Asiatic Society / / Middle
East Studies Association Bulletin, Vol.25, No.2 (December 1991). - P.187-188.
3 https://royalasiaticsociety.org/journal/
4 Mr. Moorcroft / / The Asiatic Journal and Monthly Register for British India
and its Dependencies. V ol.21.1826. - P.710-714.

382
Инглиз тилида амалга оширилган тадк;ик;отларнинг
салмок;ли к;исми Британия Кироллик География жами­
яти мутахассислари томонидан амалга оширилган. Маз­
кур жамият дастлаб Лондон География жамияти номи
билан олимларнинг норасмий учрашув ва мух;окама-
лари маркази сифатида 1830 йилда фаолият бошлаган.
Лондон География жамияти географияга оид билим-
ларни ривожлантирувчи муассаса сифатида ташкил
к;илинган булиб, дастлаб к;ирол Биллям IV кумагида фа­
олият юритган. 1859 йилда к;иролича Виктория жами-
ятга "к;ироллик” мак;омини бергач, у Британия Цирол-
лик География жамиятига айлантирилди х,амда унинг
фаолиятида дунё буйлаб Англия манфаатларини янада
кучайтиришга хизмат к;илувчи тадк;ик;отларни амалга
оширишга алох,ида эътибор каратилди. Африка, Жану-
бий-шарк;ий Осиё, Шимолий ва Жанубий кутблар хдмда
Марказий Осиё Британия Кироллик География жамияти
тадк;ик;отлари объектининг асосини ташкил этар эди.
Жамият фаолиятида Африка ва Жанубий-шарк;ий
Осиёда Англиянинг мустамлака сиёсатини олиб бо-
ришда кумак бериш билан бирга, Марказий Осиёда х,ам
Англия манфаатларини к;арор топтириш ва Россия им-
перияси таъсирини камайтириш, Марказий Осиё бозор-
ларини эгаллаш мак;садлари устивор ах^мият касб этар
эди.
Олиб борилган тадк;ик;отлар натижалари жамият-
нинг "The Journal of the Royal Geographical Society" жур­
нали х,амда унинг Британия География институти билан
х,амкорликдаги "The Geographical Journal" илмий нашр-
ларида мунтазам чоп этиб борилган. Жамият Марказий
Осиёга жунатиладиган Британия экспедицияларини
мунтазам малакали мутахассислар билан таъминлаб
турган. Улардан X,. Лансделл, Ф. Янгх,азбенд, X,. Ров-

383
лингсон, Делмар Морган, Ж.В. Хейворд каби тадк;ик;от-
чилар шулар жумласидан эдилар.
Жамиятнинг 1833 йилдан нашр этила бошланган
журналида Марказий Осиёга оид кдтор мак;олалар чоп
этилган. Муаллифларнинг аксарияти минтак;ага ке­
либ, туплаган маълумотлари асосида мак;олалар чоп
этганлар, шу билан бирга баъзилари эса, масалан, Дел­
мар Морган рус тадк;ик;отчиларининг минтакдцаги из-
ланишлари х,ак;ида мак;олалар чоп этган.1
1901 йилда минтацага ташриф буюрган тадк;ик;от-
чиларни бирлаштириб, улар билан учрашувлар ташкил
к;илиш, маърузалар эшитиш мак;садида махсус Урта Осиё
Ки ролл и к Жамияти2 ташкил этилади. Жамият нафакат
инглизлар, балки Европадаги бопща тадк;ик;отчиларни
х,ам уз аъзолигига к;абул кдлиб, узининг фаолиятига
уларни х,ам жалб этади. Хусусан, уша даврда дунёдаги
энг машхур немис альпинисти В. Рикмер хдм Урта Осиё
Кироллик Жамияти аъзоси булиб, унинг тадк;ик;отлари
инглиз тилида шу журналда чоп этилган.3Унинг макдла-
лаларида уша даврда Тошкент х,амда бопща худудларда
савдо-саноатни ривожлантириш масалалари, Бухоро ва
Самарканд шахдрлари таърифи, махдллий ахрлининг
этник таркиби, кийиниши, ижтимоий тарихи каби маса­
лалар уз аксини топган4.
Бу даврда АК^Шда х,ам "American Association for the
Advancement of Science" журналида Урта Осиё тарихига
1 Morgan D. Progress of Russian Explorations in Turkistan / / Proceedings of
the Royal Geographical Society of London, Vol.14, No.3 (1869-1870). - P.229-
235.
2 Дастлаб “Марказий Осиё Жамияти” деб юритилган, кейин "Урта Осиё
Кироллик Жамияти’’, бугунги кунда "Осиё масалалари буйича к;ироллик
жамияти"деб юритилади.
3 Rickmers R.W. Im pressions oftheDuab (Russian Turkestan) / / Proceedings
of the Central Asian Society. 1907. - P.9.
4 Rickmers R.W. Im pressions ofthe Duab (Russian Turkestan) / / Proceedings
of the Central Asian Society. 1907. - P.10.

384
оид к;атор мак;олалар, жумладан, уша даврда курилган
темир йулнинг стратегик ахдмияти, Рафаэл Пумпел-
ли томонидан олиб борилган археологик изланишлар,
Марказий Осиё халкдари, Х,индистон ва Марказий Осиё-
ни темир йул оркдли боглаш лойихдлари, Марв, Бухоро
ва Самарканд темир йулларига оид мак;олалар чоп этил-
ди.
XIX-XX аср бошларида хорижда инглиз тилида чоп
этилган нашрларнинг мазмуни ва мак;садларидан келиб
чик;к;ан х,олда, уларни куйидаги тоифаларга ажратиш
мумкин:
1. Х,арбий-стратегик мак;садларда амалга оширилган
тадк;ик;отлар. Бу йуналишда В. Муркрофт, Жорж Требек,
Александр Бёрнс, Жеймс Аббот, Чарльз Стоддарт, Ар­
тур Конолли, Ричард Шекспир, А. Вамбери, Ф. Бёрнаби,
Ж.В. Хейворд, Чарлз Марвин каби тадк;ик;отчилар асар-
ларини к;айд этиш мумкин;1
2. Улкада илмий изланишлар олиб бориш мацсадида
Британия Кдроллик География жамияти, АЦШ Геогра­
фия жамияти ва боища илмий муассасалар томонидан
жунатилган тадк;ик;отчилар (X- Лансделл, Ф. Янгх,аз-
бенд, Делмар Морган, Ж.В. Хейворд ва боищ.) асарлари;
3. Британия ва АК^Шдан ташриф буюрган ваколатли
мансабдор шахслар (Ж.Н. Керзон, Ю. Скайлер ва бопщ.)
сафар таассуротлари;
4. Умумий ва хдрбий журналистика х,амда публицис­
тика йуналишида ёзилган асарлар. (Мак Гахдн, Виллиам
Элерой Кётис ва боищалар).
Гоявий асослари ва стратегик мак;садларидан к;атъи
назар, инглиз тилидаги асарларда минтакд табиати,
1 Бу шахслар адабиётларда ва хужжатларда экспедиция аъзолари деб
к;айд этилсада, Чарлз Марвин узининг ["Reconnoitring in Central Asia". 1884)
асарида уларнинг аксарияти махсус хизмат ходимлари булганини к;айд эт-
ган.

385
тарихи, меъморий иншоотлари, ахдлининг урф-одат ва
анъаналар, этник таркиби, шах,ар маданияти, ижтимоий
х,аёт, савдо, боцщарув тизими, ик;тисод, к;ишлок; хужали-
гига оид турли тарихий маълумотлар к;айд этилганлиги
боис, улар орк;али тарб мамлакатларида минтаца тарихи
вах,аёти х,ак;идаги тасаввурлар шаклланганлигини к;айд
этиш лозим.
Европаликлар томонидан Урта Осиёга уюштирилган
экспедиция ва сафарларнинг самарадорлигини оши-
ришда ва улар томонидан чоп этилган ишларда ишонч­
ли хдмда бирламчи маълумотларнинг акс этишида бе­
восита жалб этилган махдллий ах,оли вакилларининг
ёки уларни яхши биладиган х,амда маданий жих,атдан
як;ин шахсларнинг иштироки мух,им булган.
Минтак;ага XIX асрда инглизлар томонидан дастлабки
сафар 1825 йилда Британиянинг Ост-Индия компания-
сининг х,арбий зобитлари Виллиам Муркрофт ва Жорж
Требеклар бошчилигида амалга оширилган. В. Мурк­
рофт 1819 йилда Чарлз Меткалфедан узига губерна-
торлик томонидан Бухорога саёх,атга чик;ишига рухсат
берилган мактубни олади. Муркрофт миссиясининг к;ай
даражада расмий булганлиги х,алигача номаълум. Унинг
саёх,ати асосан Ост-Индия компанияси томонидан мо-
лиялаштирилган, шунингдек, унга Харбий бошкарма
томонидан х,ам маош туланган, унинг сафарига рз^хсат
бериш эса, тулик; Сиёсий бошк;арма ваколатида эди.1
Шунингдек, Осиё жамияти х,ам мазкур сафарни кул-
лаб-кувватлаган. В. Муркрофт экспедицияси аъзолари
уз кузатувларини кундаликларига мунтазам к;айд этиб
борганлар. Уларга Мир Иззатуллох,2, унинг акаси ва угли,
1 Alder G. Beyond Bukhara: The Life of William Moorcroft... Delhi. Low Price
Pulications. 2011. - P.210.
2 1812-1813-йилларда Мир Иззатуллох, В. Муркрофт топшириги билан
Х,индистондан йулга чик;иб, тегишли маршрутларни урганиб, Х,индис-

386
Гулом Х,айдархон, Х,афиз Мух,аммад Ф азл1 х,амрох,лик
к;илганлар. Манбаларда к;айд этилишича, Муркрофт Бу-
хорога 70 киши х,амрох/шгида, 80 сандик; товарлар би­
лан келган. Дастлаб кушбегига учрашиб, ёрлицни кур-
сатган. Аслида мамлакат бозорида инглиз товарларини
кенг ёйиш ва ах,оли хайрихох^лигига эришиш мак;садида
Муркрофт Амир билан сух,батда мацсади от сотиб олиш,
уларни Х,инДистонга олиб бориб, купайтириш, кейин
Англиягах;ам олиб бориш эканлигини маълум к;илган. У
амир билан учрашувда от сотиб олишга рухсат олишга
эришган. Уз хотираларида у Бухоро амирлигида саройда
хорижликларни к;абул цилиш, хукмдорнинг фазилатла-
рига т}Ьстаб утган.
Муркрофт саёх,атидан 7 йил утиб, Х,индистон олий
хукумати буйругига асосан Бухорога яна бир инглиз
сайёх,и, лейтенант Александр Бёрнс келади. Шотландия
тугилиб, 16 ёшдан Британиянинг Ост-Индия компания-
сида х,арбий лавозимда хизмат к;илган, дипломат, сайёх,
ва тадк;ик;отчи сифатида танилган бу шахе форс ва х,инд
тилларини яхши билган. А. Бёрнс Марказий Осиёга Х,ин-
дистондан борадиган йулларни урганиш, Британиянинг
бу ердаги бозорларни эгаллаш имкониятини аник;лаш
мак;садларида 1831 йилда хукуматдан элчилик мисси-
ясига рухсат олади ва Х,индикуш орк;али Афгонистон,
Эрон ва Бухорога сафарга чикдци. 1832 йилда Бухорога
ташриф буюрган А. Бернс Бухоро кушбегиси билан уч-
рашишга муваффак; булади ва бу ерда бир ой давомида
изланишлар х,амда кузатувлар олиб боради. Унинг уз
тондан Кашмир, Шарк;ий Туркистон, К^ошгар, Кук;он, Самарканд, Бухоро
шадарларига келади ва Афгонистон орк;али Хиндистонга к;айтиб боради.
Бунинг асосида форс тилида "Ahwali safari Bukhoro" китобини ёзади. Бу ки­
тоб дастлаб инглиз тилига, кейинчалик боища европа тилларига таржима
кдлинган.
1 У бунга к;адар бир неча марта Муркрофтнинг мактубларини Хин-
дикуш ва Балхга етказган.

387
х,амрох,лари билан ташрифи чотида аницлаган маълу-
мотлари, кундаликларини инглиз ношири Жон Мюррей
сотиб олади ва 1834 йилда 3 жилдли асар тайёрлаб, чоп
этади1. Асар жуда катта шухрат к;озонади, биринчи ку-
ниёк; 900 нусхаси сотиб олинади. Бу х,ол Европада Урта
Осиёга, хусусан, Бухорога ва у билан алоцаларга булган
к;изик;иш накддар кучли булганлигини намойиш этар
эди.
Бу асарнинг биринчи жилдида А. Бёрнснинг Бухоро-
даги бош вазир билан учрашуви, Бухоро регистони ва
саройлари, минтак;а тавсифи, шах,арлари, тарихи, то-
пографияси, ахдлисининг миллий таркиби, уларнинг
тапщи куриниши, кийим кечаклари, бозорлар фаолия-
ти, инсонларнинг кийиниши, Бухоро х,аммомлари, улар­
нинг шароитлари ва даромадлари, Бухоро тарихи каби
масалалар ёритилган. Асарнинг иккинчи жилдида Бу­
хоро амирлигининг боцщарув тизими, унинг даромад­
лари, узбекларнинг хдрбий кучи ва рух,ияти, мамлакат-
нинг ташци сиёсати ва ик,тисодий муносабатлари каби
масалалар билан бирга к;иск;ача Хива хонлиги, унинг
кудрати ва х,арбий салох,ияти, Хива-Рус муносабатлари
ёритилган2.
Асар А. Бёрнсга катта шухрат ва мартаба олиб келди.
Унинг сафар натижалари асосида алох,ида тайёрланган
х,арбий х,исоботи эса Британиянинг Марказий Осиёда-
ги кейинги сиёсатини белгилашда мух,им роль уйнаган
эди.
1840 йилда яна бир инглиз зобити Ричмонд Шекс­
пир Хивага келади. У Разнанинг инглизлар томонидан
1 Burnes A. Travels into Bokhara; being Account of a Journey from India to
Cabool, Tartary and Persia... Vol.l. - London: John Murray, Albemarle Street,
1834.
2 Туркистонда махдллий тадбиркорлик тарихи хорижий сайёхдар тал-
динида / / Мозийдан садо. 2008. № 1. - Б.32-34.

388
ишгол килинишида кичик зобит булиб к;атнашган ва
кейинчалик мух,им дипломатик миссияларга иштирок
этган. У Мулло Мухаммад Х,асан, унинг угли Мухдммад
Довуд, Худойбердихон, Фозилхон ва аскарлар х,амрох,-
лигида 1840 йилда Х,иротдан йулга чик;иб, 12 июнда
Хивага етиб келади. Р. Шекспир сафари мобайнида ада-
биётларда “бепоён чуллар ва чорвачилик билан шугул-
ланувчи кам сонли ах,оли" х,ак;ида уциган тасаввурлари-
га мутлацо зид манзарани, яъни узок; километрларга
чузилиб, м амлакат буйлаб ёйилган экинзор майдон-
лари, богларни, х,ар бир уз мол-х,олига эга хонадон-
ларни, х,ар ерда учраб турган от-араваларни, асосан
ёгоч курилмалар асосида курилган, ер ости сувлари
баланд булгани учун деворлар остига ёгоч ва тош лар
ётк;изилган, хоналари баланд уйларни курганлигини
таъриф лайди1.
1840 йилнинг бошида Хива хонлигига келган ва у
ерда бир муддат крлиб давлат расмийлари билан уч-
рашган ва 3 марта хон к;абулида булган Жеймс Аббот
сафари х,ам к;изик;арли таассуротлар ва маълумотларга
эга эди. Унинг сафар таассуротлари асосида ёзилган аса­
рида Хива хонлиги бопщарув тизими, унинг шах,арлари,
к;абул таомиллари, хонликда амалдорларнинг кийимла-
ри каби масалалар, Хива хукмдорининг куриниши, фа-
зилатлари, хона интерьерлари таърифланган2.
Бухорога икки марта - 1832 ва 1843 йилларда таш ­
риф буюрган Британия миссионери Ж. Вольф узининг
биринчи сафарида, яъни 1831-1834 йилларда Тур-
1 Shakespeare R. A Personal Narrative of a Journey From Heraut to
Ourenbourg~on the Caspian, in 1840. Blackwood's Edinburg Magazine / 1842.
T.51. № 320. - P.712.
2 Abbott J. Narrative of a Journey from Heraut to Khiva, Moscow and St.
Petersburgh, During the Late Russian Invasion Of Khiva; with some account of
the of the court of Khiva and the Kingdom of Khaurism. In two volumes. VOL.I.

389
кия-Эрон-Бухоро-Афгонистон-Каш мир-Х,индистон-
Кизил денгиз йуналишида амалга оширган сафари
мобайнида Бухоро кушбегиси ва амир Насруллохон
цабулида булган х,амда уз таассуротлари асосида мах­
сус асар яратган. Унинг асарида Бухоро амирлиги бош-
к;арув тизими, хорижлик элчи ва мех,монларни кутиб
олиш маросимлари, ах,олининг ижтимоий масалалари,
уларнинг турмуш тарзи, мамлакатдаги таълим муас-
сасалари ва уларда ук;итиш тизими, яхудийлар ах,воли,
к;амок;хоналар х,олати каби масалаларга оид маълумот­
лар урин олган1.
Инглиз тарихшунослигида минтаца тарихига оид
асарлар орасида машхур булган тадк;ик;отлардан яна
бири 1863 йилда Марказий Осиёда сафарда булган венг-
риялик Х,.А. Вамбери асари эди. Вамбери ундан ортик;
гарб ва шарк; тилларини билган, жуда куп мамлакатлар-
да яшаган, Истанбулда юк;ори дойра вакиллари билан
як;инлашиб, мусулмон давлат фук;ароси эканлигини тас-
дик;ловчи мз^к,им хужжатни кулга киритган, ислом ди-
нидан яхши хабардор шахе сифатида жуда катта х,аётий
тажриба ва билимлар сох,иби эди. Унинг Марказий Осиё-
ни урганишга иштиёк;и жуда баланд булиб, турк амал-
дорлари ёрдамида узининг мусулмон ва турк фук;ароси
эканлигини тасдик;ловчи хужжатни кулга киритгач, х,аж
зиёратидан к;айтаётган х,ожилар карвонига душилиб,
дарвиш к;иёфасида Эрон орк;али Хоразмга ва ундан Бу­
хорога кириб келади. Бу ерда у Бухоро кушбегиси билан
учрашишга ва унинг ишончини к;озониб, мамлактда эр-
кин юришга рухсат олишга эришади. Бу ерда изланиш
ва кузатишлар олиб бориб, уз таассуротлари асосида
1 Wolff J. Travels and adventures £>fthe Rev. Joseph Wolff, D.D., LL. D: Vicar of
He Brewers, near Taunton; and late missionary to the Jews and Muhammadans
in Persia, Bokhara, Cashmeer, etc. [3] London, Saunders, Otley and Co., 1861. -
P.559.

390
дунёга машхур булган, бир неча тилларда к;айта-к;айта
нашр к;илинган машхур асарини яратади1.
Вамбери Британия Кироллик жамияти таклифи би­
лан Англияга ташриф буюриб, бу сафари х,ак;ида маъру-
залар ук;ийди, жамият аъзолигига к;абул к;илинади. Уз
билимлари ва асарлари, сафарлари билан бутун Евро-
пада шухрат к;озонган А. Вамбери уз юртида анча кеч,
орадан 10 йил утгачгина Венгрия Академиясига к;абул
к;илинади.
А. Вамберининг асарида узбек хонликлари, хусусан,
Бухоро ва Хива хонликларига алохдца эътибор к;арати-
лади. Улар ахдлисининг этник таркиби, мах,аллий тур­
кий халцлар, хусусан, узбек ва турманларнинг уруглари,
давлат боищаруви шакли, мансаблар, сув тизими, геог-
рафияси, уларнинг йирик шах,арлари, топографияси, та­
рихига оид жуда кенг маълумотлар берилади.
Минтак;ага XIX асрнинг 70-йилларидан бошлаб аме-
рикаликлар ташрифи бошланади. Дастлабки ташриф
1873 йилда Хива хонлигига Россия империяси тажову-
зи жараёнида унда х,арбий журналист сифатида ишти-
рок этган ("New York Herald” ва Лондондаги "Daily News"
газеталарида мухбирлик к;илган, 1871 йилдан "New York
Herald" газетасининг Санкт-Петербургдаги мухбири)
Януарий Мак Гах,ан фаолияти билан боглик; эди.
Мак Гах,аннинг асари икки к;исмдан иборат булиб,
унинг биринчи к;исми Кизилкум ва унга туташ худуд-
ларга оид маълумотларни акс эттирса, иккинчи цисми
бевосита Хивага багишланган2. Асарда Хазорасп тавси-

1 Vambery A. Travels in Central Asia Being the Account of a Journey from


Teheran across the Turkoman Desert on the Eastern Shore of the Caspian to
Khiva, Bokhara, and Samarcand Performed in the year 1863. - London. John
Murray, Albemarle Street. 1864.
2 MacGahan, J.A. Campaigning on the Oxus, and the fall of Khiva. - London:
Sampson Low, 1874.

391
фи ва унинг босиб олиниши, хонлик истилосидан ав-
вал Хивага уюштирилган рус экспедициялари тарихи,
хон саройи ва унинг таомиллари, Хива боглари, х,амда
К.П. фон Кауфман бошчилигидаги х,арбий кучларнинг
Хивага юриши ва хоннинг Кауфман билан музокаралари
каби масалалар урин олган. Бу асарни купгина хориж-
лик мутахассислар Хива хонлигининг босиб олинишига
оид энг ишончли манбалардан бири сифатида эътироф
этганлар.
АКШнинг Россия империясидаги элчихонаси ходими
Ю. Скайлер минтацага икки марта сафар уюштиради ва
х,ар икки сафари асосида икки жилдли асар чоп этади1.
Унинг асарларида Урта Осиёга оид маълумотлар нисба­
тан кенг ва батафсил тасвирланган. Чунончи, асарнинг
биринчи к;исмида Тошкент шахри, унинг курилиши,
шах,арнинг баъзи нуфузли шахслари, ахдлиси ва унинг
машгулотлари, миллий уйинлар ва спорт, ижтимоий, ди­
ний ва маданий х,олат, таълим тизими, бозорлар ва сав­
до, Самарк;анднинг тарихий обидалари ва уларнинг та­
рихи, сугориш тизими ва иншоотлари, алмашлаб экиш
каби масалалар уз аксини топган.
Иккинчи жилдида эса Кук;он хонлигига оид маълу­
мотлар, Фаргона водийси шах;арлари тавсифи, Бухоро
амирлиги ва унинг марказлари, Россия империясининг
Урта Осиёда олиб борган сиёсати, унинг Туркистон чега-
раларида олиб борган тапщи сиёсати, Хивага хужум ва
унинг ок;ибатлари ёритилган.
Баярд Тейлорнинг 1874 йилда чоп этилган асарида
асосан Шарций Туркистон тарихи ва тавсифи ёритил­
ган булса-да, унинг охирги боби русларнинг Хивага
уюштирган экспедициялари ва Хиванинг босиб олини-

1 Schuyler Е. Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand,


Bukhara, and Kuldja. Vol.I. - New York: Scribner, Armstrong.

392
шига багишланади. Бунда муаллиф 1717 х,амда 1839
йиллардаги экспедицияларнинг муваффаьдиятсизли-
гини ёзиб, Хивани 3 томондан хужум к;илиб босиб олиш
режасининг 1872 йилда ишлаб чик;илганлигини к;айд
этади1.
Марказий Осиёга багишланган яна бир асар Жеймс
Хуттон томонидан 1875 йилда нашр эттирилган2 булиб,
унинг тузилиши юк;оридаги асарлардан фарк; цилади. Бу
асарда нафак;ат уша даврнинг тарихи, балки минтак;а-
нинг энг кдцимги даврдан XIX асрнинг иккинчи сунгги
чорагигача булган тарихи баён этилган.
Жумладан, 18 бобдан ташкил топган бу асарнинг
биринчи боби Орол ва унинг араб географлари Хоразм
денгизи деб юритганлиги, рус олимларининг к;арашла-
ри, Орол ва Каспий сув х,авзалари, уларга оид к;адимий
тасаввурлар, уларнинг ягона сув х,авзасини х,осил к;ил-
ганлигига оид назариялар к;арама-к;аршилиги, Амударё
ва Сирдарёнинг уз ок;имларини узгартириши тарихига
оид маълумотлар уз аксини топган булса, иккинчи бобда
к;адимги шах,арлар - Бак;трия, Сугдиёна, Маргиёна, эт­
ник бирлик, Ах,амонийлар, македониялик Александр ва
Юнон-Бак;трия давлати, Сосонийлар даври, учинчи боб­
дан бошлаб минтак;анинг X асрдан кейинги тарихи дав­
рий изчилликдаги тарихий маълумотлар ва вок;еалар
баёни урин олган. Чунончи, бунда мугуллар, Амир Темур
ва Темурийлар даври, Бобур давлати, туркий халк;лар
тарихи уз аксини топиш билан бирга, Бухоро амирлиги
ва Хива хонлиги х,ак;ида суз боради.
Британия Кироллиги Осиё жамияти аъзоси Димет-
риус Чарлз Булгер узининг икки жилддан таркиб топ-
1Taylor В. Central Asia. Travels in Cashmere, Little Tibet, and Central Asia / /
New York: Scribner, Armstrong, and Company. 1874.
2 Hutton J. Central Asia: from the Aryan to the Cossack. - LONDON: Tinsley
Brothers, Catherine Street, Strand. 1875.

393
ган асарида1 минтак;ада инглиз-рус манфаатларининг
тук;нашувини ёритган. Асарнинг биринчи жилди асосан
Россия империяси фаолиятига оид маълумотларни узида
мужассам этиб, унда руслар томонидан амалга оширил­
ган сунгги экспедицияларнинг тахдили, Амударёнинг бу
геосиёсий мураккабликда тутган ах,амияти, Туркистонда
фаолият олиб бораётган рус хукумати ва Россиянинг Урта
Осиёдаги харбий салох,ияти, Россия империяси чегара-
ларидан, чунончи шарций Туркистон ва Туркистон гене-
рал-губернаторлигиданХ,индистонга олибборувчиасосий
йуллар, Россиянинг Бухоро, Хива, Кук;он билан алок;алари
ва улар билан тузилган шартномаларда устиворликни
касб этган рус манфаатлари, чегара худудлари масалалари
урин олган булиб, унинг иккинчи жилди асосан инглизлар
манфаатидан келиб чик;иб тах^шл кдлинган.
Британиялик тадцицотчилар Туркистон генерал-гу-
бернаторлигига оид статистик маълумотларни жамлаб,
уларни тах^лил кдлиб, шунинг асосида х,исоботлар тайёр-
лаганлар. Масалан, разведка булими ходими Ф. Кларк
томонидан 1879 йилда Лондонда шундай асарлардан
бири чоп этилади. Бу асар Туркистон генерал-губерна-
торлигининг вилоятлар ва уездлар кесимида берилган
маълумотлар, хусусан, ах,оли сони, уларнинг этник тар-
киби, турмуш тарзи, худудлар орографияси, гидрогра-
фияси каби маълумотлардан таркиб топган эди.
Британия к;ироллиги География жамияти аъзоси
Х,енри Лансделл 1882 йилда Марказий Осиёга сафар
уюштиради ва натижада икки жилдли йирик асарни та-
йёрлашга муваффак; булади2. Унинг асари боцща баъзи
1 Boulger D. Ch. Central Asian Portraits; the Celebrities of the Khanates and
the Neighbouring States / / London. W. H. Allen and Co., 13 Waterloo Place. 1880.
1-жилд: 347-бет; 2-жилд: 426-бет.
2 Lansdell Н. Russian Central Asia Including Kuldja, Bokhara, Khiva And
Merv / / Sampson Low, Marston, Searle, And Rivington, 188S. 1-жилд: 688-бет;
2-жилд: 732-бет.

394
асарлар билан так;к;ослаганда сиёсий к;арашлардан холи
булиб, Марказий Осиёнинг тарихини зфганишга хизмат
цилади. Асарни тайёрлашда инглиз тилидаги манбалар
билан бирга, рус, француз, немис тилларидаги адабиёт-
ларнинг жалб к;илинганлиги унинг илмий ах,амиятини
оширади. Асарнинг айни^са, шах,арлар тарихи ва мах,ал-
лий ах,оли этнографияси, хусусан, унда минтак;а буйлаб
истик;омат к;иладиган махдллий халк^арнинг кундалик
машгулотлари, кунгилочар дастурлари, томошалар, ки-
йиниш анъаналари кенг таърифланади1. Шунингдек,
муаллиф шах,арлар тузилиши, ижтимоий-ик;тисодий
инфратузилмаси, тиббий ва таълим муассасалари (ма-
х,аллий мактаблар ва мадрасалар, рус мактаблари), баъ-
зи жой номларининг этимологиясини келтириб утган.
Асарнинг иккинчи жилдида эса, асосан Бухоро ва Хива
худудлари, йирик шах,арлари ва уларнинг тузилиши
таърифланган.
Британиялик яна бир вакил, кейинчалик юк;ори лаво-
зимларда фаолият олиб борган Жорж Натаниэл Керзон
(1859-1950) Англия сиёсий арбобларидан бири булиб,
уз х,аёти давомида Англиянинг Х,индистондаги Ви-
це-к;ироли, генерал-губернатори (1899-1905), тавщи
ишлар давлат котиби (1919-1924), Лордлар палатаси
раиси (1924-1925) каби юк;ори лавозимларда ишлаган.
1888-1889 йилларда Россия ва Урта Осиёга, кейинчалик
Эронга, Х,индихитой ва Кореяга, Афгонистон ва Помир-
га сафар кдлган. Амударёни таджик; этиш буйича фао­
лияти учун, КиРоллик география жамиятининг "Royal
Geographical Society" олтин медали билан так;дирланган.
Минтакдца туплаган материаллари асосида "Manchester
Courier” ва бопща инглиз газеталарида мак;олалар чоп

1 Узбекистон тарихи хрестоматияси (1860-1917). (Масъул мухаррир ва


лойих,а ра^бари т.ф.д., проф. Д.Х,. Зияева). - Т., 2014. - Б.344-395.

395
эттириб боради, кейинчалик уларни бойитиб, уз асари­
ни нашр цилдиради. Унинг асарида ик;тисодий, сиёсий
ва ижтимоий масалалар кенг ёритилган. Унда уша давр­
даги Россия-Англия муносабатлари, "Катта уйин” ва ик-
кала давлатнинг Урта Осиёдан кузлаган манфаатларига
муносабат уз аксини топган. Шунингдек, муаллиф маз­
кур асарда Туркистон генерал-губернаторлиги, Бухоро
х,амда Хива хонликлари ижтимоий-ик;тисодий ах,воли,
хусусан, к;ишлок; хужалиги, савдо, ишлаб чицариш сох,а-
ларидаги ах,волга оид статистик маълумотларни уша
давр адабиётлари ва матбуот материаллари билан циёс-
лаб, тах,лил к;илишга хдракат цилган1.
Чунончи, Ж.Н. Керзон инглизлар ва русларнинг исти-
ло цилган худудларда махдллий ах,олига таълим бериш
ва ёшларни кувватлаш сиёсатини к;иёслаб, инглизлар
бу масалани бирламчи ва махсус вазифа х,исоблаган-
ликларини таъкидлайди.2 Унинг фикрича, руслар эгал-
лаган худудлардаги мусулмонларнинг таълим усули ва
муассасалари фаолиятига таъсир утказилмаган, мактаб
ва мадрасалар узларининг эскирган усулларида фао-
лиятини олиб борган, хукумат уларни интеллектуал
ривожланишнинг юцорирок; боск;ичига олиб чик;ишга
х,аракат х;ам к;илмаган.
Самарцанддаги Регистон майдонига т)Ьсталиб,
Ж.Н. Керзон бу ердаги 3 та йирик Мадраса ансамбли
дунёдаги энг ажойиб халк; майдонини х,осил к;илиб ту-
ришини, Самарканд Регистони нураган хдлатда булса
х,ам, дунёдаги энг ажойиб халк; майдони х,исобланиши-
ни, на шарада ва на гарбда унинг салобати билан бел-
лаша оладиган х,еч нарсани курмаганлигини, фак;атгина
1Узбекистон тарихи хрестоматияси [1860-1917]. [Масъул мух,аррир ва
лойих;а рах,бари т.ф.д., проф. Д.Х,. Зияева). - Т., 2014. - Б.359-365.
2 Curzon G.N. Russia in Central Asia in 1889, and the Anglo-Russian Question
/ / London, Longmans, Green, and Company. 1889. - Б.477.

396
Венециядаги Пиза минораси Регистон билан беллашув-
га кириши мумкинлигини, Европадаги х,еч бир манзара-
ни у билан такдослаб булмаслигини таъкидлайди1.
Минтак;ага бу даврда Европадан, жумладан, Англия-
дан бир неча аёл тадк;ик;отчилар х,ам келган. Шулардан
бири Аннет М.Б. Микен булиб, у Буюк Британия ва Ши-
молий Ирландия антропология институти ходими эди.
Унинг уз тадк;ик;отлари асосида чоп этилган асарининг2
узига хос жих,ати шундаки, унда ижтимоий масалалар,
хусусан, аёлларга оид масалалар кенгрок; ёритилган.
Масалан, аёлларнинг уй ва Kjfaa кийимлари, уларнинг
рак;сга тушиши, совчилик, ов^ат ва мева шарбатини
тайёрлаш жараёнлари, аёллар х,аммомлари каби маса­
лалар билан бир к;аторда, турли худудлар тавсифи
келтирилган. Шунингдек, таълим тизимини тасвирла-
ган муаллиф баъзи жих,атлардан хдйратланганлигини
яширмаган. Жумладан, таълим х,ак;ида ёзиб, у талабалар
тах,сил олишда узининг мадрасасидаги уцитувчидан к;о-
ник;маса, узи танлаган мадрасада маърузаларга бориши
мумкинлигини келтириб, бу мударрислар маошларига
х,ам таъсир к;илганлигини, шунинг учун уларнинг баъ-
зилари жуда юк;ори маош олганликларини ва баъзила-
рининг аксинча, жуда оз маош олганликларини к;айд
этган. Муаллиф унга русларнинг мах,аллий аёллар таъ ­
лим олмайди, деган ахбороти нотугри эканлигини таъ-
кидлаб, сураб-суриштириш асосида аслида уларнинг
х,ар бирининг мактабда таълим олганлигини, уларнинг
баъзилари турмуш кургандан кейин х,ам ущнпни давом
эттиришини аник;лайди ва бундан х;айратга тушади.
АК|Шдан 1910 йилда Бухоро ва Хива хонликларига
1 Curzon G.N. Russia in Central Asia in 1889, and the Anglo-Russian Question
/ / London, Longmans, Green, and Company. 1889. - Б.220.
2 Annette M. In Russian Turkestan: A Garden of Asia and Its People / / G.
Allen, 1 9 0 3 .- Б.316.

397
ташриф буюрган яна бир журналист Вильям Кёртис1
Чикагодаги "Record Herald” газетаси топшириги билан
ташриф буюради. У уз таассуротлари асосида ёзилган
асарида пойтахт Хивани тарак;к;ий топган шах,ар, к;иш-
лок; хужалиги гуркираган 800 ООО ах,олиси бор мамла-
катнинг пойтахти деб таърифлайди.
Бу ерда донли экинларни экиш милоддан 8000 йил
аввал экила бошланганлигини, шунингдек, сигир, куй
каби х,айвонларни хонакилаштириш х,амда от ва туялар-
ни бок;иш милоддан 8-7 минг йил олдин кенг таркдла
бошланганлигини, бу худудда зироатчиликнинг чорва-
чиликдан бир неча аср олдин вужудга келганлигини
таъкидлайди. Асарда асосий ургу кишлок; хужалигига
к;аратилиб, бу ерда жуда к;адимдан ёввойи пахта усган-
лиги, аммо, куп асрлар давомида унга ишлов берилма-
ганлиги, Хивада бир нечта америка пахтасини йигирув-
чи ва пресловчи фабрикалар х,амда иккита пахтанинг
чигитидан мой олувчи завод фаолият юритаётганлиги,
фабрикаларнинг жих,озлари Каспий ва Кора денгиздан
Марвга ва ундан туяларда ортиб Хивага олиб келинган-
лиги к;айд этилади.2
Муаллиф Хивада катта мивдорда к;орамол, от, туя,
куй, эчки х,амда улардан олинган мах,сулотлар савдоси
амалга оширилиши, жун савдоси пахтадан кейин ик­
кинчи уринда туриши х,ак;ида маълумотлар беради.
1903-1904 йилларда Вашингтондаги Карниге инсти­
тути Туркистонга Урта Осиё чуллари ва вохдлари физио-
графиясини хдмда тупрок; к;атламлари тагида коли б кет-
ган инсон ва хдйвон к;олдик;ларини урганиш мак;садида
махсус экспедиция жунатади. Унга к;адимги цивилизация
1 Curtis W.E. Turkestan: The Heart of Asia. New York, Hodder & Stoughton.
George H. Doran Company. 1911. - Б.344.
2 Curtis W.E. Turkestan "The Heart of Asia” / / Hodder and Stoughton, New
York. 1911. - Б.80.

398
одамлари, уларнинг келиб чик;иши, ривожланиш мух^ити
ва уларнинг бопща ирадар ривож ланиш ига таъсирини
урганиш вазиф аси ю клатилади. Бу экспедиция Гарвард
у н и вер си тета доктори Рафаэл Пумпелли, археолог, д о к ­
тор Х,юберт Шмидт, ёрдамчи ва таржимон Элсворс Хан­
тингтон, тадк;ик;отчилар Лангдон Вонер, Х,елдегард Брукс
хоним, Р. Веле Пумпеллилардан таш кил топган эди.
Экспедиция рах,бари Америка ва Европада тах,сил о л ­
ган гео л ог ва табиатш унос олим, Гарвард у н и вер си тета
профессори, А мерика Геология ж ам иятининг П рези­
д е н т а (1 9 0 5 ) Р. Пумпелли М арказий Осиёда олиб бор­
ган географ ик ва археологик тадк;ик;отлари д авом и д а
Туркистон чуллари ва вох;аларида изланиш лар олиб бо­
риб, кенг куламли тадк;ик;от х,исоботларини тайёрлади.
Унинг натиж алари асоси да Карниге институти том он и ­
дан йирик икки ж и лдли асар нашр ^илинди.1
А рхеологик экспедицияларни тухтатгач, Бухоро, Са­
м арканд ва Бухоро шах,арларига саёх,ат к;илиб, цайтгач,
уз таассуротлари асоси да уларни иштиёк; билан та ъ -
рифлайди.
Экспедициянинг якуний хулосасида профессор Р. Пум­
пелли тадк;ик;отни бош лаш га асосий сабаблар - гарб
тадк;ик;отчиларининг бир гурух,и Урта Осиё Узок; Шарк;
ва гарб бую к цивилизацияларининг асосидир, деб
х,исоблаши, иккинчи гурух,и эса бу худудда к;адимда
Урта ер денги зи н и н г к;иск;аришига олиб келган кескин
ик;лимий узгариш лар булган, К^ора д ен ги з, Орол ва
Каспий д енгизлар и унинг асосий к;олдик;ларидир, деб
х,исобловчи тадк;ик;отчилар к;арашлари булганлигини
таъ к и д л ай д и 2.
1 Explorations in Turkestan: With an Account of the Basin of Eastern Persia
and Sistan. Expedition of 1903 Under the Direction of Rapfael Pumpelly. 1905.
US / Washington D.C. Vol.l.
2 Curtis W.E. Turkestan "The Heart of Asia" // Hodder and Stoughton, New
York. 1911. -P .8 9 .

399
Р. П ум пеллининг фикрича, Урта Осиё археологи я-
сини урганиш бую к цивилизациялар ген еалоги яси да
мух,им вок;еъликни курсатар эди 1.
Экспедиция х,исоботларида к;айд этилиш ича, тадк;и-
к;отчилар дастлаб м ам лакат худудида куплаб инсонлар
яш аган ш ахдрларни аницлаб, улар кучманчилар яш аган
чуллар билан уралган ли ги га ишонч х,осил к;илганлар2.
Экспедиция х^соботлари да к;адимги Марв шахри ха-
робаларининг м айдони (тах. 9 0 км .кв), турли даврлар-
да бир неча шах,арлардан таш ки л топганлиги, Пойканд
шахри эса сув тацчиллиги натиж асида тар к этилгани ва
кейинчалик, чул кумлари билан кумилган шах,арларни
акс эттирилади. Масалан, тадк;ик;отда к^йд этилиш ича
Пойканд эрам и зн и н г илк асрларида Хитой, гарб ва жа-
нуб уртасида йирик бойлик ва савдо м аркази булган.
Марв харобаларидан такщ ари, Самарк;анддаги хароба-
лар эн г кенг тарк;алганлари х,исобланади. Утган давр
мобайнида унинг бойлик ва савдо м арказига айланиш и-
га унинг ж ойлаш уви мух,им ахдм ият касб этган. Шах,ар
Зарафшон дарёси н и н г энг унумдор вох,асида жойлаш и-
ши билан бирга, Хитой ва Шарк;ий Туркистонни Афго-
нистон, Х,индистон ва Эрон билан богловчи жуда кулай
карвон йуллари устида ж ойлаш ган.3
Экспедиция м атериалларида Самарканд тарихи ма-
кедониялик А лександр давридан бош ланиш и, у курдир-
ган Марок;анд бинолари энг кдцимги к;атлам эканлиги, у
кулолчилик ва гиш тлар булаклари билан к;опланганли-
ги, шах,арнинг деворлари, Амир Темур том онидан кур-

1 Curtis W.E. Turkestan "The Heart of Asia" // Hodder and Stoughton, New
York. 1911. - P .8 9 - 9 0 .
2 Curtis W.E. Turkestan "The Heart of Asia” // Hodde;r and Stoughton, New
York. 1911. -P .9 0 .
3 Curtis W.E. Turkestan "The Heart of Asia” // Hodder and Stoughton, New
York. 1 9 1 1 , - P .90-91.

400
дирилган них,оятда куркам к;илиб б езал ган м асж идлар
нафацат уларнинг каттали ги , балки б езаклари даги гу-
залл и ги билан дунё м}Ькизаларидан саналиш ини, Чин-
гизхон шах,арни вайрон к;илиб унинг ахдлисини к;илич-
дан утк азган д ан кейин Амир Темур ва унинг авлодлари
икки аср д авом и д а Туркистонда к;илган бунёдкорлик
иш ларининг ниш онаси эканлигини таъ к и д л ай д и 1.
Шунингдек, горлар да сак;ланиб долган аш ёлар, к;оя-
тош лардаги ёзувлар , к;абртошлар, тош мак;баралар, тил-
лар, урф -одатлар, динлар, дизай н лар х,амда ан троп оло­
гик м атери аллар сак;ланиб цолганлиги алох,ида таъ к и д -
ланади.
В. Кертис Урта Осиё тем ир йулининг Когон шахри-
даги бекатига тухтаганида курган чарогон манзарани
таъриф лаб, "инсоният кули билан барпо к;илинган бош-
к;а жойда бундан ортигини х,еч к;ачон курмаганман. Бу
машхур Бухоро шах,ри бекати булиб, бу шах,ар 6 0 0 йил-
ларча илгари илм-фан, бойлик ва куч-кудрат шах,ри са-
налган, аммо бугунги кунда шахдр узида ва унинг атро-
фида ишлаб чик;арилган гузал гиламлари билан машхур-
дир. Ушбу манзаранинг ортида арабеска билан беза-
тилган бино булиб, бу архитектура м актабининг ёрк;ин
намуналаридан биридир. Унда очик; ва тук; кул рангдаги
мукобил к;атламлар, бурчаклардаги белведер (баланд-
ликдаги ш ийпон), карнизлар ва х,аттоки тош лардаги бел-
гилар х,ам куриниб турибди”2 деб к;айд этади.
Хулоса к;илиб айтганда, м азкур даврда инглиз ти л и ­
д а яр ати лган тадк;ик;отлар кулами ва к;изик;ишлар дои-
раси ж ихдтидан бошк;а тиллардаги асарларга нисбатан
купрок; стр атеги к мак;садларда яр ати лган ли ги билан

1 Curtis W.E. Turkestan "The Heart of Asia” // Hodder and Stoughton, New
York. 1911. - P .91-92.
2 William Eleroy Curtis. Turkestan "The Heart of Asia" // Hodder and
Stoughton, New York. 1911. - P.99.

401
аж ралиб туради. Бундан ам ерикалик тадк;ик;отчилар
асарлари м устасн о булиб, улар асосан ж урналистика ва
илмий к;изик;ишлар асосида яратилганлигини кузатиш
мумкин. Британиянинг "К атта уйин", яъ н и "инглиз-рус
рак;обати” дои раси да бош ланган тадк;ик;отлари мин-
так;ада Россия им перияси хукм ронлиги урнатилгач х,ам
сиёсий м авзулардан чекинмади, х,ар икки м ам лакат-
нинг уз м устам лакалари да олиб бораётган сиёсатини
солиш тириш , ёки Россиянинг истилочилик юришлари-
ни тах^лил к;илиш х,олатларини намоён булди. Лекин шу
билан бирга минтак;анинг уша даврдаги тарихига оид
куплаб тарихий м аълум отларга эга булган анча чукур
ёндаш ув асосида ёзи лган тадк;ик;отлар х,ам ам алга оши-
рилди, айрим хорижий сайёх,ларнинг асарлари Европа-
даги илмий ж ам и ятлар том онидан тарж им а цилиниб,
чоп х;ам этилди. Мазкур асарларда минтак;а тарихига
оид жуда куп м аълум отлар урин олганлиги боис, улар
бугунги кунда х,ам ^изик;иш уйготиш и шубх,асиз.
II БОБ

ТУРКИЙ ВА ШАРК ТИЛЛАРИДАГИ


АСАРЛАР

1-§- Турк-татар тилидаги гадки к,оглар ва


саёх,атномалар
Жах,он тарихи в а ислом олам ида узи га хос у р и н тут-
ган туркий халцлар (татарлар, к;озок;лар, бонщирдлар,
узбеклар , циргизлар, туркм ан лар)н и н г тили, дини ва эт ­
ник м ансублиги бир булганлиги, келиб чик;иши ва тар и ­
хи х,ам узви й боглик; эканлиги жуда кдцимдан уларнинг
м аън ави яти , м аданияти, к;адриятлари ва урф -одатлари,
к;олаверса, и н телл ектуал м еросининг хдм муш таракли-
гини таъ м и н л аш д а мух,им омил булиб келди.
Бухоро ва Самарканд мадарасалари, бой кутубхона-
лари туркий халк^ар, ж ум ладан, татар-бош к;ирдлар
учун илм-фан, м адан и ят ва маъриф ат учокдари, шарк;
кулёзм алари дурдоналарининг м аркази, машхур уламо
ва ф узалолар ю рти сиф атида ж уда цадрли булиб, улар­
нинг билим га чанк;ок; вакиллари шу ерда таъ л и м олиб,
кам ол га етиш гач, уз ю ртларида мударрис, муфтий ва
бонща м асъули ятли вазиф аларда хи зм ат к;илар эдилар.
Бутун В ол га ва Урал буйи минтак;асидаги м адрасалар-
нинг асосчилари Бухоро м адрасаларининг битирувчи-
лари эди лар1.
У рганилаётган даврда, аникроги XIX асрнинг бирин­
чи яр м и да турк татар дунёсининг етакчи уламолари
Абу Носир Курсавий ( 1 7 7 6 - 1 8 1 2 ) , Шахрбиддин Маржо-

1 Хабутдинов А.Ю. М едресе мусульман округа Оренбургского м агом е­


танского духовного собрания как общенациональный университет / / Рах
Islamica. Х Х09. № 1[2). - С.73.

403
ний [ 1 8 1 8 - 1 8 8 9 ) Самарканд ва Бухоро м адрасаларида
таъ ли м олиб, нодир кулёзм аларни урганиб, ислом ола-
мида маш хур олим булиб етиш дилар.
Хусусан, Абу Носир Курсавий Бухоро м адрасалари­
да таъ ли м олиб, бу ердаги манбаларни урганиш асоси ­
да ислом дини ва таъ л и м о ти га оид цатор тадк;ик;отлар
яратди, м адр асаларда уцитиладиган ф анларга шархдар
ёзди, ам алдаги кулланм аларнинг кам чиликларини анг-
лаб етди, уларни ислох, кдлиш га д а ъ в а т этди. Улардан
энг таник;лиси "Ал-иршад ли ал-ибад” ("Одамларни х,ак;
йулига бош лаш ") номли диний фалсафий асарида су­
физм мох,иятини тах,лил к;илиб, инсон тапщ и дунёни
англаш га тула х,ак;ли эканлигини асослаб берди.
Абу Носир Курсавий уша д авр га келиб мусулмон жа-
м иятида эскириб к;олган д огм ати к к;арашларни, хусу­
сан, кур-курона так;лид, диний м утаассибликни танк;ид
ости га олди, иж тихдд там ойилига ургу бериб, х,адислар
фацихдар ф атвосидан устун туриш ини алох,ида таъки д-
лади ва КуРЪ0ННИ яхши билм асликдан би дъ ат келиб
чицишини увдирди, х,ар бир мусулмонни ижтихрдга
д а ъ в а т кдп ди 1.
А. Курсавий м адрасаларда уцитиш услуби эскирган-
лигига эътибор к;аратиб, уларда кулланилаётган ёдлаш
усулидан воз кечиш ни таклиф цилади2. У келаж акда
тарагщ иёт учун илм -м аъриф ат ва м аданиятни таргиб
этиш зарурлигини, купрок; китоблар нашр к;илиш, мад-
расалар куриш, нош ирчиликни ривож лантириш га д а ъ ­
ват к;илди.
1 https://tatarica.org/ru/razdely/religiya/islam/personalii/kursavi-abu-
nasr Онлайн - энциклопедия Tatarica
2 Курсавий Абу-н-Наср. Ал-Иршод ли-л-ибод. (араб. яз). Казань: Лит.
тип. И.Н. Харитонова, 1 9 0 3 ; Абу-н-Наср Абд ан-Насир ал-Курсави. Настав­
ление людей на путь истины (ал-Иршад ли-л-ибад). (Перевод с арабско­
го, введение и примечания Гулнары Идиятуллиной). - Казань: Татарское
книжное издательство, 2 0 0 5 . - С.304.

404
А. К урсавийнинг уш а даврдаги мусулмон ж ам и яти да
ку зати лган айрим нотурри к;арашларни ислох, к;илиш,
асрлар д авом и да кулланиб келинган д арсликлар танк;и-
ди х,ак;идаги к;арашлари Бухоро уламолари билан муно-
зар ад а к;аттик; к;аршиликка учрагач1, т е з орада м амла-
катни тар к этиш га мажбур булди.
Бухорога 1 8 3 8 йилда ташриф буюрган Шахрбид-
дин Маржоний ( 1 8 1 8 - 1 8 8 9 ) Мири Араб, Кукалдош, Са-
марк;анддаги Шердор мадрасаларида таъли м олди. Мад-
расаларда ук;итилаётган фанлар билан к;оник;май, Бухоро
ва Самарканд кутубхоналарида Газзолий, Форобий, Ибн
Сино, Беруний, Фирдавсий асарларини ук;иб, улардан
кучирмалар к;илди. Абулк;осим Фирдавсий, Умар Хайём,
Саъдий, Алишер Навоий ижодидан бахраманд булади.
Бу ерда араб ва форс тилларини узлаш тирди, география,
Шарк; фалсафаси, тарихи ва маданиятини, астрономия,
м атем атика, тиббиёт асосларини урганди. Уз устида мут-
тасил ишлаб, етук уламолар ва олимлардан таъли м ол­
ган Шахрбиддин Маржоний буюк маъриф атпарвар олим,
шоир, диний уламо ва тарихчи булиб етишди.
Ш. М аржоний устози Хусайн ибн Мух,аммад ал-Кирмо-
нийнинг тавси яси билан "Ваф ийат ал-аслаф ва тах,ият
ал-ахлаф ”2 номли 5 ж и лд ли к тарихий-библиограф ик
асар яратди. Асарда Шарк; мусулмон олам ида яш аб ут-
ган 6 0 5 7 та олим, файласуф, уламо, ж ам оат арбоблари,

1 Кемпер М. Между Бухарой и Средней Волгой: столкновение Абд ан-


Насра ал-Курсави сулемами-традиционалистами // Мир Ислама. 1999.1/ 2.
https://tatarica.org/ru/razdely/religiya/islam /personalii/kursavi-abu-nasr
Онлайн - энциклопедия Tatarica
2 Марджани Ш. Вафият ал-аслаф ва тахият ал-ахлаф / Подробное о
предшественниках и приветствие потомкам / Публикация А.Н. Юзеева.
- Казань: Иман, 1999. - С.126; Очерки Марджани о восточных народах /
Вступительная статья "Ж изнедеятельность Ш. Марджани”, комментарии,
перевод с арабского старотатарского язы ка и примечания А.П. Юзеева. -
Казань, 2003. - С.175.

405
ш оирларнинг иж одий мероси ва асарлари, уламолар,
айрим машхур хукм дорларнинг ф аолияти х,ак;ида м а ъ ­
лумотлар ж ам лан ган булиб, уз даври учун жуда к атта
энциклопедия эд и 1.
Мазкур асарга Ш. Маржоний том онидан 1 8 8 3 йилда
Козонда яна бир алох,ида ж илд - "М укдцдима” ёзилиб,
олтинчи ж илд сиф атида нашр кдлинди. Унда Ш аркда
илм-фаннинг ш аклланиш и, турли фанлар таснифи, ди­
ний таъ ли м м арказлари, мусулмон м аданиятининг йи­
рик вакиллари, цадимги дунёдан то янги д авргача ил­
мий таф аккур ва билимлар эволю цияси, Шарк; ва Гарб
илмий тар акди ёти н и н г узаро таъсирини тах^лил к;илди.
Ш. М аржонийнинг ушбу асарларида Урта Осиё мута-
факкирлари - Ибн Сино, Форобий, Беруний, Насриддин
Тусий, Абдурах,мон Ж омий, Алишер Навоий каби унлаб
аллом алар, Бадоуддин Нак;шбандий каби тасаввуф ва
суфийлик тарик;ати нам оёндалари, уларнинг фаолияти,
ижод намуналари х,ак;ида м аълум отлар берилган эди.
Ш. Маржоний у з асарларида уша даврда Бухоро ва
Самарк;андда ф аолият ю ритган устозлари Солих, Ху-
жандий, Хусайн Кирмоний, Абд ал-М умин У збек ал-Аф-
шанчи, Низом ал-Дин ал-Илх,омий (м атем ати к), Абу
Сайд ал-Самарк;андий (тарихчи) каби олимлар илмидан
бахраманд булганлигини, улардан араб ва форс ти лла-
ри, калом илми, фицх,, м атем атика, ти б б и ёт асосларини
урганганлигини алодида таъ к и д л аб утди.
Айни пайтда Ш. Маржоний Бухорода мадрасалардаги
ук;итиш ти зи м и дан к;оник;май, узидан аввал бу м асалада
танцидий фикрлар билдириб, ислох,отлар к;илиш такли -
фини илгари сурган, аммо уламолар ва Бухоро хукмдори
1 Юзеев А.Н. Ш. Марджани о преемственности духовной культуры му­
сульманского Востока [по "Вафият ал-аслаф ва тахият ал-ахлаф") // Проб­
лема преемственности в татарской общественной мысли. - Казань, 1985.
- С .46-60; Ш. Марджани о поэтах средневековья. - Казан, 1991. - С .23-34.

406
том онидан кувги н га учраган Абу Носир Курсавийнинг
х,ак; экан ли ги га ик;рор булди. Унинг Бухородаги фаолия-
ти билан боглик; манбаларни урганиб, м адрасалар т а ъ ­
лим ти зи м и даги танцидий к;арашлари асосли эканлиги-
ни англаб етди ва бу х,ак;да "Танбих, абна ал-аср ала тан -
зи х анба Абу ал-Наср” номли махсус рисола тайёрлади.
Ш. М аржоний м адрасаларда табиий фанларни ук;и-
тиш ни кенгайтириш , х;ошиячилик ва ш архдарни к;ис-
к;артириш, ёдлаш усулидан во з кечиш, асл манбаларни
чукуррок; мушохдца к;илиш, теги ш ли ислох,отлар кдлиии
таклиф ларини илгари суради. Узининг “А лъам абна ал-
дахр би ах,вал ax^i м а вара ал-нах,р” ("Давр углонларига
Мовароуннах,р ах,олиси х,ак;ида хабар (м аъ л у м о т)") н ом ­
ли асарида Куръони карим, Хдциси Шариф, уларнинг
тарж им алари ва ислом тарихи каби дарсларни чукуррок;
урганиш , улардан х,ар бир киши эркин ва ижодий фойда-
лан а олиш ига эришиш, айрим уламоларнинг фикри би-
лан ги н а чекланиб колм ай, асл манбаларни урганиш ва
англаб етиш лози м ли ги н и таъ ки д лади . У м адрасаларда
дунёвий фанлар, хусусан, табиий ва аник; фанларни ук;и-
тиш ни таклиф к;илди. Бухоро м адрасаларида шарх, ва
х,ош иячиликка берилиб кетилганлигини танк;ид ости га
олди.
Бухорода Ш. Маржоний фикрларини ку ллаб-кувват-
ловчи илгор фикрли уламолар, хусусан, унинг устоз-
лари х,ам м адрасаларда ортик;ча фанларни, шарх/[ар ва
хрш иячиликни к;иск;артириш тараф дорлари эдилар.
Шах,обиддин Маржоний Ах,мад Дониш ( 1 8 2 7 - 1 8 9 7 )
билан х,амкорликда Бухорода м аъриф атпарварлик гоя-
ларини тарк;атиш да ж он бозли к курсатди. У дом ла Фо-
зил, Муминхужа Вобкандий, мулла Худойберди Бойсу-
нийлар билан биргаликда ислох,отчилик гоялари акс
этган дастурни ишлаб чик;ди ва м адрасаларда диний

407
дарслар билан бир к;аторда урта аср ислом м аданияти
д авр и даги дек дунёвий дарсларни утиш ни ш арт к;илиб
куйдилар1. Аммо амир хукум ати ва м утаассиб уламолар
бу таклиф ларга ти ш -тирног и билан к;арши эдилар.
Шу боис Ш. Маржоний х,ам Абу Носир каби кувгинга
учраш дан курк;иб, м аъ м у р и я тгау з таклиф ларини ошко-
ра е тк аза олмади. Кейинчалик Крзонда бош лаган мудар-
рислик ф аолиятида уз тояларини ам алга оширди. Аммо
бу ерда х,ам м утассиб уламолар к;аршилигига дуч келди.
Ш. Маржоний Урта Осиёда 1 1 йил д авом и д а тарих,
м атем атика, ислом , фалсафа йуналиш ларида жуда куп
асарлар туплаб, нусхалар олди, тангалар туплади, к;а-
димги ёдгорликларни урганди. Уз ю ртига жуда к атта
бойлик - дурдона асарлар ваул ар дан кучирмалар билан
к;айтди. Булар асоси да у кейинчалик туркий ва мусул­
мон халк;лари, хусусан, татарлар х,ак;ида куплаб асарлар
яр атди 2. Козон ун и вер си тети да м аърузалар ук;иди. У уз
асарларида туркий халк;ларни ва мусулмон дунёсини
яхли т урганиш билан бир цаторда татар халк;ининг т а ­
рихини, хусусан, этн и к келиб чик;иш тарихини биринчи-
лардан булиб ёзиб бош лайди. Ш. М аржонийнинг т а та р ­
лар тарихига багиш ланган "Мустафад ал-ахбор" номли
асарида Чингизхон босщш и, унинг улуслари, Амир Те­
мур каби тарихий ш ахслар ф аолиятига х,ам алох,ида тух­
талиб, м аълум отлар беради3.
А. К урсавийнинг гоялари, унинг издош и Ш. М аржо­
нийнинг ф аолияти ва к;арашлари таъси р и да турк татар
дунёсида м аъриф атпарварлик хдракатлари Урта Осиёга
1 Жамолова Д.М. Бухоро амирлигида жадидлар ва кдцимчилар фаолия­
ти (XIX аср охири -X X аср бошлари]. Диссертация автореферата. - Т., 2019.
- Б.13.
2 Юсупов М.Х. Шигабутдин Марджани как историк. - Казань, 1981. -
С.232.
Марджани Ш. Мустафад ал-ахбар фи ахвали Казан ва Болгар: в 2-х т. -
Казан, 1897. Т.1. - Б.264; 1900. Т.2. - Б.368.

408
нисбатан анча эрта бош ланди. Зеро, Бухоро хукмдор-
лари ва м утаассиб уламолари бундай гоял ар ривож ига
умуман йул бермадилар. Ш. М аржонийнинг гоялари-
ни ва бош лаган иш ларини унинг ш огирдлари, хусусан,
Ф ахритдин Ризоуддин ва Исмоил Распирали (Таспринс-
кий) д авом эттирдилар.
Хусусан, татар м аъриф атпарварлик х,аракатининг
ету к нам оёндаларидан бири, диний уламо ва олим, та-
рихчи, кейинчалик Россия м усулмонларининг м арказий
болщ арм асининг раиси, муфтий лаво зи м л ар и д а ишла-
ган Ф ахритдин Ризоуддин ( 1 8 5 9 - 1 9 3 6 ) 1 Ш. М аржоний­
нинг иш ларини давом эттириб, XX аср бош ида "Асар”
деб ном ланган куп ж и лдли асар яр атди 2. Асарда бутун
мусулмон олам идаги олимлар, уламолар, зиёлилар, ш о­
ирлар, умумий х,исобда 1 0 0 0 0 дан ортик; киш илар х,ак;и-
даги м аълум отлар ж ам ланган эди3. Улар орасида Урта
Осиёдан етиш иб чик;к;ан уламолар, олимлар, ш оирлар
х,ак;ида х,ам к;имматли м аълум отлар келтирилган эди.
Т урк-татар дунёсида м аъриф атпарварлик х,аракатла-
рининг пойдеворини яр атган Ш. М аржонийнинг шогир-
ди Исмоил Гаспринсий эди. И. Гаспиринский XIX асрнинг
сунгги чорагидаёк; янги усул м актаблари ва даврий м ат­
буот - "Таржимон" газетаси га асос солди. Мазкур газета
к;иск;а фурсатда м аъриф атпарварлик гоялари н и н г мин-
барига айланди. Урта турк тилида чоп этилган мазкур
га зет а Россия империяси таркибидаги барча туркий
халк;лар, ж ум ладан, Урта Осиё халк;ларини х,ам уз укув-
чилари сафига тортди.
Исмоил Гаспринскийнинг шахсан узи ж он бозли к кур-
1 Баишев Ф.Н. Общественно-политические и нравственно-этические
взгляды Ризы Фахретдинова. - Уфа, 1996.
2 Фахретдинов Ризаитдин. Асар. - Казан: Иман, 2003. - С.137.
3 https://realnoevremya.ru/articles/96898-riza-fahretdin-v-istorii-tatars-
kogo-prosvetitelstva

409
сатиб, расмий ва норасмий доираларда "Таржимон" га-
зетаси н и тарцатиш , Тошкент, Бухоро, Самарканд ва бош-
К,а шах,арларда ян ги усул м актабларини таш кил этиш
борасида фаол м узокаралар олиб борди. Бухоро амири
билан 2 м арта учраш иб, янги усул м актабларини таш ­
кил к;илиш м асаласини кутарди. Бу даврда Туркистонда
канот ё за бош лаган ж адидчилик х,аракати нам оёндала-
ри, хусусан, М. Бех,будий, М. А бдураш идхонов ва бопща
унлаб зиёлилар И. Гаспринский куллаган янги усул асо­
сида таъ л и м берувчи унлаб м актаблар таш кил к;илиб,
улар учун дар сли клар тайёрладилар.
И. Гаспринский Россия империяси хукм ронлиги ости-
даги туркий халцлар, умуман мусулмонларнинг кела-
жаги, таракди ёти учун бутун куч-кувватини сарфлади.
Узининг илк асарлари ва мак;олаларидаёк, хусусан, "Рус
мусулмонлиги" д еб ном ланган рисоласида м устам лака­
чилик занж ирлари асоратида цолган мусулмон туркла-
рининг ах,воли, уларни "руслаш тириш " сиёсати ва бу-
нинг ок;ибатларини ош кора танк;ид килди, унинг фик-
рича, бундан кутулиш нинг ягон а йули "мусулмонларни
тенглик, озодли к, фан ва маориф зам и н и да м аънавий
таком иллаш тириш ” эди1.
И. Гаспринский туркий халцлар бирлиги ва узлиги-
ни сак;лаб к;олиш учун туркий халк;ларнинг ти л бирли­
ги ("лисонда би рли к”) м асаласини х,ам кутариб чикди.
М устамлака тузум и д а яш аётган барча туркий халк;лар
учун умумий адабий турк тилини ривож лантириш гоя-
сини илгари сурди. Тил масаласи туркий халк;лар учун
х,аёт-мамот м асаласи эканлигини уцтириб, И. Гаспринс­
кий "м иллатнинг икки асоси бор: ти л бирлиги, дин бир­
лиги. М иллатнинг узлигини йук;отиш учун шуларнинг

1 Гаспринский И. Русское мусульманство: Мысли, заметки и наблюдения


мусульманина. - Симферополь, 1881. - С.45.

410
би ттаси бузилиш и киф оя” эканлигини алох,ида т а ъ к и д ­
лайди. Унинг бош гояси Россия тасарруф идаги туркий
мусулмонларнинг "тилда, фикрда ва ишда бирлиги"га
эришиш эди. Бу го я кейинчалик "Тарж имон" газетаси -
нинг ш иорига айланди1.
И. Гаспринский 1 9 0 0 йилда узининг "Туркистон ула-
м оси” деб ном ланган асарини яр атди 2. Бокуда босилган
ушбу асарда KjbqHa Т уркистоннинг ю здан ортик; уламо-
лари х,ак;ида м аъл ум от беради. Ун бобдан иборат уш бу
асарда улам олар вам аш ой и хлар ("Турки стон да етиш ган
уламои маш ойих, мух,ащ<;ик;индан баъзи л ар и "), хусусан,
Бахрвуддин Нак;шбанд ( 1 3 1 8 - 1 3 8 9 ) , Абу Лайс Самарк;ан-
дий ( 1 0 7 5 - 1 1 4 4 ) , Воиз Кошифий ( 1 4 4 0 - 1 5 0 4 ) , Куръо-
ни каримни тафсир к;илганлар ("Муфассири киром ”)
хусусан, Замахш арий, Хусайн Воиз, Имом Бухорий, Исо
ат-Термизий ва уларнинг ёзган асарлари х,ак;ида м аъ л у­
м от беради.
Асарнинг "Улуми адабия" цисмида Ал-Ах,мад Жавх,а-
рий, хи вал и к Саккокий, Хаким Термизий хд^ида, "Сох;и-
би д евон машох,ири шуаро" кисм ида Санойи (ваф. 1 0 5 4 ),
Амир Хисрав Дех,лавий, Асириддин Ахсикатий (ваф.
1 2 1 2 ), Анварий ( 1 1 0 5 - 1 1 8 7 ) , Сайфиддин Исфаранги,
Пах,лавон Мах,муд (П урёйвали), Алишер Навоий, Султон
Хусайн Бойк;аро ва уларнинг ижодий м ероси га тзЬгга-
лади. Асарда турк ш оира аёллари га х,ам алох,ида урин
аж ратиб, Ойишайи Самарк;андий, Мех,ри Нуржах,онбе-
гим, Л ола хотун, Асимий, Иффатий ва Духтари Кошра-
рий каби ш оираларни х,ам к;айд этади.
Ш унингдек, И.Гаспринский ти б би ёт фани нам оёнда-
ларидан Ибн Сино х,ак;ида, астроном ия, табиий ва аник;
1 Вах дати лисан дил бирлиги. №61, 7.06.1906. Бу ^акда к;аранг: Абди-
рашидов 3. Аннотированная библиография туркестанских материалов в
газете "Таржуман" (1 8 8 3 -1 9 1 7 ). - Б.160.
2 Туркистан уламаси. Багчасарай: Таржуман нашрийати, 1900.

411
фанлар ("Нужум, х,айъат ва ри ёзи я") тар акди ёти д а к ат­
т а роль уйнаган Ал-Хоразмий, Ах,мад Фаргоний, Абу
Райх,он Беруний, М ирзо Улугбек, Али Кушчи, Гиёсиддин
Ж амш ид, М ухаммад Чагминий, Ш амсиддин Самарк;ан-
дий, Мух,аммад Хужандий, каби етук олим ларнинг х,аёт
ва ижодлари х,ак;ида м аълум отлар келтиради.
Асарнинг "Тарих в а жугрофия улам оси" номли бобида
эса Хондамир, Табарий, Х°ФИЗ Абру, Абдураззок; Самар-
цандий, Ж ам олиддин Абдулло Нишопурий, Мир Абдул­
карим Бухорий (ваф. 1 8 3 0 ) каби олимлар х,ак;ида тухта-
лади.
Исмоил Гаспринскийнинг "Тарж имон" газетаси Тур­
кистон, Бухоро в а Хивада х,амда Ф аргона водийсида
маъриф атпарвар зиёлилардан уз м ухбирларига эга эди.
Улар м унтазам равиш да улкада содир булаётган ижти-
моий-ик;тисодий воцеалар х,ак;ида хабарлар юбориб ту-
рар, узлари х,ам газетан и улкада тарк;атишда жуда фаол
эдилар.
У збеки стон да м устакд лл и к йилларида тилш унос
олим А. Зайнобиддинов том онидан олиб борилган тад-
к;ик;отлар асоси да "Таржимон" сах,ифаларида Урта Осиё,
хусусан, Бухоро ва Хива хонликлари х,амда Туркистон
х,ан;ида эълон к;илиб борилган хабарлар ва мак;олалар
библиографияси тай ёр лан д и 1. Ундан м аълум булишича,
"Тарж имон” га зета си сах,ифаларида Бухоро, Хива хонли-
гидаги х,амда Т уркистондаги янгиликлар, хукм дорлар
фаолияти билан боглик; хабарлар м унтазам бериб бо­
рилган2.

1 Абдирашидов 3. Аннотированная библиография туркестанских мате­


риалов в газете "Таржуман" (1 8 8 3 -1 9 1 7 ). - Tokyo, 2011.
2 Исма'ил (Гаспринский): Бухара // Таржуман. 1885. № 16; Мамалики
Бухара //Таржуман. 1891. № 23 -2 5 ; Фаргана истиласининг 25 инчи санаси
//Таржуман. 1901. №8; Саййид Мухдммад Рахим Бахадурхан //Таржуман.
1910. № 35; Хива ва Бухара // Таржуман. 1912. № 27 ва бопщалар.

412
"Тарж имон" газетаси уша давр да Россия м усулм онла-
ри, ж ум ладан, Туркистон мусулмонлари учун ж уда к ат­
т а сиёсий ва маърифий озука манбаи булиб хи зм ат к;ил-
ди. Улка зиёлилари ушбу газетан и ж уда к атта иштиёк;
билан ук;ир эдилар. Шу билан бирга Бухоро амири хдмда
м ахдллий бойлар га зет а х,исобига х,омийлик к;илиб, маб-
л аг хдм уткази б турганлар.
И. Гаспиринский Т уркистонга ва Бухоро ам ирлиги-
га 1 8 9 3 йилда ташриф буюриб, Самарканд ва Бухорода
янги усул м актаби таш ки л этиш га д а ъ в а т килган. 1 9 0 8
йилда эса Богчасаройда ж адидлар билан учраш увидан
сунг иккинчи м арта ташриф буюрган ва Самарцанд-
да ж ади д таракдийпарварлари Мах,мудхужа Бех,будий,
Абдук;одир Шакурий билан, Бухорода эса Садриддин Ай~
ний ва бошкд зи ёли лар билан учрашиб, янги усул мак-
табини таш кил этиш м асалаларини мух,окама к;илган-
лар. Тош кентда И. Гаспиринский к;ози Мух,иддинхужа
билан таниш иб, унинг ёрдамида жуда куп учраш увлар-
да махдллий уламолар ва зи ёли лар билан сух,бат куриб,
улар х,ак;ида рус м атбуотида берилган "м утаассиблик"
йук;лигини куриб, хайрон колган ва уз сафар таассурот-
ларини м атбуотда эълон к д л ган 1.
И. Гаспринский Бухорога сафари таассуротлари -
ни х,ам м атбуотда эъ лон к;илиб борган2. Т уркистонда
И. Гаспринскийнинг м аъриф атпарварлик гоялари, улка
зи ёлиларининг Туркия, Европа ва Шарк; давлатлар и га
сафарлари, мусулмон олам идаги ислох,отчилик хдра-
катлари таъ си р и да ж адидичилик хдракати ю зага келди,
1 Muhyiddinhoja Qazi Muhammad // Tarjuman. 1887. № 36. Бу х,авда к;а-
ранг: 3. Абдирашидов. Мусульманское духовенство и русская администра­
ция Туркестана: сотрудничество ради "цивилизации”? (на примере мате­
риалов газеты "Терджиман") // Ислам в мультикультурном мире: власть и
религия в России: приоритеты, особенности, тенденции. - С .443-444.
2 Исма'ил (Гаспринский). Бухарада на курдим // Таржуман. 1908. №57,
58, 60, 63, 64, 68, 78 (1.08; 5.08; 12.08; 22.08; 26.08; 22.09; 5.12.).

413
шах,арларда ян ги усул м актабларининг сони хукум ат
царш илигига к;арамай, йил сайин купайиб борди. 1 9 0 5
йилда Р оссияда эъ л он килинган М анифестдан сунг
И. Гаспринский Туркистон м аъриф атпарварларига му-
рож аат к;илиб, уларни ф аолликка чак;ирди. 1 9 0 6 йилдан
бошлаб Туркистон маъриф атпарварлари том онидан
миллий м атб у о тга асос солинди. Бу Туркистон халцлари
х,аётида ж уда к а тта янгилик булди.
Шу даврда И.Гаспринский ум ум турк тарихини яра-
тиш таш аббусини кутариб ч и вд и 1. И. Гаспринский г а зе ­
та сах,ифаларида “Тарихи ж адидаи Туркистон” (Туркис­
тоннинг янги тари хи ) рукни ости да туркум м ацолалар
бериб боради2. Ушбу м ацолаларда у асосий эътиборни
хонликларнинг и стило араф асидаги ва ундан кейинги
даврдаги тари хи га к;аратади3. Ш унингдек, м атбуотда
Чингизхон истилоси, унга к;арши кураш ган Темур Ма­
ли к ж асорати4 м исолида туркий халцларнинг уз мус-
тациллиги учун кураш лар тари хи га оид м аълум отлар
х,ам бериб борилади.
Туркий халк;лар тарихини тадкик; этиш га кул урган
муаллифлардан ян а бири татар м и ллати га мансуб уламо
Курбонгали Холидий ( 1 8 4 6 - 1 9 1 3 ) эди. У тавд и р так;озо-
си билан узи тути л ган ерларни тар к этиб, к;иск;а фур-
сат Тош кентда, кейинчалик эса Чугучак (К озогистон,
С ем ипалатинск)да яш аб, м асж ид имоми, к;ози лаво зи м -
ларида иш лаган. 1 8 8 6 - 1 8 8 7 йилларда унинг Шарк;ий

1 Исма'ил (Гаспринский). Тарихи туркий // Таржуман. 1906. № 145


(25.12.)
1 Исма'ил (Гаспринский). Тарихи жадидаи Туркистан // Таржуман.
1906. №1, 1 7 ,1 8 , 20, 32, 33, 39, 57, 59, 60, 69, 84, 87, 89.
3 Исма'ил (Гаспринский]: Бухара Хива на демакдир (дебачаи масаала)
// Таржуман. 1912. № 59 (22.12); Туркистанда умраний ташаббу(с)лар //
Таржуман. 1914. №52 (6.03).
4 Исма'ил (Гаспринский). Темурмалик Бахадир (Тарихи туркийдан бир
бах;с) //Таржуман. 1906. № 146.

414
Туркистон ш ахэдлари буйлаб к;илган саёх,ати д авом и д а
туп ланган м аълум отлари асоси да Курбонгали Холидий
узининг "Тарихи ж аридайи ж адиди" (1 8 8 9 ) деб ном лан ­
ган илк тарихий-географ ик асарини яратади.
1 8 9 7 - 1 8 9 8 йилларда ам алга ош ирган х,аж сафари д а ­
вом и да Курбонгали Холидий Шарк; ва Европа м ам лакат-
ларини кезиб, куплаб шах,арларда булди. Истанбулда
йирик м аъриф атпарвар тарихчи Ах,мад Мидх,ат билан
таниш уви унинг тари хга м уносабатининг ш аклланиш и-
д а к атта роль уйнайди.
Курбонгали Холидий жуда билимли, уша д авр да чоп
эти лган куплаб г а зе т а ж урналларга обуна булиш орк;а-
ли зам он ави й вок;еах,одисаларидан яхш и хабардор, м аъ-
рифатли инсон эди. Форс, араб, туркий тилларни пухта
узлаш тирган, жуда куп саёх,ат кдлиб юрган бу олим ту р ­
кий халк;лар х,аётига оид барча эш итган ва куриб, ку-
затган лари н и ёзи б бориш натиж асида цозоклар, мугул­
лар, к;иргизлар, уйтурлар ва у зб еклар тарихи, турмуш и,
урф -одатлари, м аданияти х,акида к а тта м атериал ту п л а­
ган. Нафакат узи, балки бошк;аларни х,ам шу иш га ж алб
к;илиб, улар орк;али туркий халк;лар х,аёти ва тарихига
оид м аълум отлар, х;икоя ва аф соналар, тарихий вок;еа-
ларни ёзи б борган.
Курбонгали Холидий 20 йил м обайнида туплаган
м атериаллари асоси да 1 9 0 9 йилда узининг "Тарихи та-
ворихи шарк;"1 ("Ш ы гы сты н бес тар и хы ”), яъ н и "Беш та
шарк; халклари тарихи" номли асари дунёга келган ва
уз зам ондош лари том онидан ижобий бахдланган. Гар-
чи уш бу асарда аф сонавий х,икоялар, ривоятлар х,ам куп
учраса-да, унда шахсий суриш тирувлар, кузатувлар, та-

1 К}фбангали Халиди. Тауарих хамса (бес тарих). - Казань, 1910;


Тауарих-и хамса-йи шарк;и (Ш ыгыстыц бес ел1н1ч тарихы) / К. Халид; ауд.;
Б. Тетенаев, А. Жолдасов. - Астана, 2014. - Б.286.

415
рихий манбалардан к ^ и р м а л а р , тарж им алар жуда куп-
лиги боис, узи га х о с тарихий-этнограф ик асар сифатида
катта к;изик;иш у й го тад и 1.
Асар м аълум м аън ода саёх,атнома ж анрига ^гешаса-да,
ам алда тарихий м аъл ум отлар га бойлиги билан ажралиб
туради. Ун икки бобдан иборат м азкур асарда узбеклар ,
ва айницса, к я м а н ч и к;озок;лар тарихига оид куплаб
м асалалар га эъ ти бор к;аратилган.
Асарда Ф аргона хукм дорлари - минг сулоласининг
хукм ронлик даври, Чингизхон истилоси, к;озок; хонлари
тарихи, Ж унгор хонлари, Россия империяси истилоси,
Кашцар воцеалари, хусусан, Мух,аммад Ёкуббек х,амда
Кук;он ок;сок;оллари ф аолиятига оид м аълум отлар эъти-
борга лойиедир.
Ш унингдек, асарда муаллифнинг Урта Осиё, Каш гар,
Европа шах,арлари буйлаб олиб борган саёх,атлари да­
вом ида туп лаган топ оним ик м аълум отлар, узи борган
худудлар тарихи, географ ияси, истех,комлар, йуллар
таъриф и, ш унингдек, турли халк;лар, хусусан, узбеклар
уруглари, уйгурлар, к;озок;ларнинг турмуш м аданияти,
кийиниши, урф -одатлари таъриф ланади.
М азкур асарда туркий халк;лар х,ак;ида уш а даврда
муаллифнинг узи аник^лаган жуда бой этнограф ик м а ъ ­
лумотлар, тарихий манбалар ва фактлар, археология ва
м еъм орчилик ёдгорликлари, халк; огзаки ижоди наму-
налари ж ам ланган булиб, уз зам ондош лари томонидан
катта к;изик;иш билан кутиб олинган2.
Умуман олганда турк татар оламида саёх,атномалар
ёзиш анъанаси Курбонгали Холидийдан анча аввал,
XVIII аср охири - XIX аср бошларидаёк, пайдо булган эди.
1 Кармышева Ж.Х. Казахстанский историк-краевед и этнограф Кур-
бангали Халиди //Советская этнография. 1971. №1. - С .100-110.
2 "Шуро". 1913, 15 март. №6. - Б.163. https://adebiportal.kz/ru/news/
view/47.

416
1 8 0 9 - 1 8 1 0 йилларда м интацага Россия элчилик хи зм а-
■ги доирасида нашр к;илинган саёх,атнома шулар жум-
ласидан булиб, унинг сафар таф силотлари асосида тай-
ёрланган. Унда Оренбургдан Бухорогача олиб борувчи
карвон йуллари, Урта Осиёдаги сиёсий вази ят, Бухоро
ам ирлигининг кушни ва боцща Шарк; давлатлар и билан
савдо алок;алари, хонлик ах,олисининг этн и к к;атламла-
рининг х,аёти ва турмуш тарзи , Россия билан ди пло­
м ати к алок;алар, Бухоро хони Амир Х,айдар саройидаги
урф -одатлар ва м аросим лар х,ак;ида м аълум отлар урин
олган эд и 1.
Саёх,атномалар муаллиф лари минтак;ага тзфли мак;-
садларда ташриф бую рганлар. Масалан, татар м аъри-
ф атпарвари 3. Бигиев Бухоро м адрасаларида таъ ли м
олиш в а Бухоро амиридан Т уркистонда га зета чик;ариш
учун рухсат олиш га эришиш мак;садида 1 8 9 3 йилда
ташриф буюрган. 3. Би ги евн и н г икки ярим ой д авом эт-
ган сафари д авом и д а аник;лаган м аълум отлари асосида
1 8 9 3 йилда "М овароуннахрга саёх,ат" номли асари чоп
эти л ган 2.
Асарда муаллиф М овароуннахр Россия тасарруф идаги
мусулмонлар учун х,амиша м аъриф ат >Ьюги булиб кел-
ганлиги, Россия мусулмонлари м аданияти куп жих,атдан
шу ердаги билим ва м аъриф атга боглик; эканлиги, Бу­
хоро эса ислом олам ида алохдца урин эгаллаш и, унинг
м аданияти Россия мусулмонлари учун мух,им ахдм иятга
эгалиги, Бухоронинг маш хур ш ахслари х,ак;ида алох,ида
1 Путевые записки. Рапорт поручика Габденнасыр Субханкулова
во время поездки в Бухару" (1 8 0 9 -1 8 1 0 гг.). Бу х,авда: Галиуллин Р.Г.
Творчество Тауфика Айди: система образов и жанровая типология / Р. Га­
лиуллин. - Казань. - С.168.
2 Бигиев 3. “МавараэннэЬердэ сэяхэт”. 1908. Бу х,авда к;аранг: Галиул­
лин Т.Н., Гали Б.Т. "Саяхатнаме" - литературное путешествие в историю //
Ученые записки Казанского Государственного университета. Т.150, кн.6.
Гуманитарные науки. 2008. - С .139-140.

417
тухталган . Айни пайтда у минтак;адаги сиёсий вазият,
урушлар, хусусан, Чингизхон босцини ва унинг хдлокат-
ли ок;ибатлари, Бухоро ва Самарцанднинг вайронага ай-
лантирилиш и х,ак;ида х,ам м аълум отлар берган.
Асар муаллифи маъриф атпарвар шахе булганлиги
боис, ёш лар тарби яси ва таъ ли м м асалалар и га алох,и-
да эътибор ц аратган. Бухородаги 1 0 0 дан ортик; мадра-
саларда таъ л и м ол аётган 1 0 0 0 0 талабан и н г ах,воли ва
турмуш ш ароити, ук;иш ти зи м и да иж тимоий фанлар
устуворлигини курсатиб, м атем ати ка, тарих, география,
астроном ия ва фалсаф ага эътиборни кучайтириш ло-
зим лигини таъ ки д лаган .
Татар маъриф атпарварларидан бири Ах,мадниёз
Бектем иров узи н и н г 1 9 0 7 йилда Урта О сиёга ам алга
ош ирилган саёх;атлари асосида "Туркистон ви ло яти ”,
"Туркистон тар и хи ”, "Туркистон ах,воли", "Туркистон
фарёди”, "Саёх;ат хотираларим " деб ном ланган ж ами 40
га як;ин туркум мацолаларини "Ш уро”1, "Баён ал-х,ак;"2,
"Вак;т"3 номли г а зе т а ва журнал сах,ифаларида чоп этиб
боради. Уларда муаллиф Урта Осиёдаги к;адимий м еъ-
морчилик ёдгорликлари, ш унингдек, туркистонлик-
лар х,аёти ва турмуш ини, м аданиятини татарлар билан
к;иёслаган х,олда ёритиш га х,аракат к;илади4. У Туркис-
тонда 1 9 0 8 йилда "Осиё" ("А зия”) газетаси н и х,ам таш ­
кил к;илади, лекин га зета к;иск;а ф урсатда ёпилади.
1 Теркестан виляяте / Биктимиров Э. // Шура. 1908. № 6 ,8 ,1 2 ,1 3 , 23, 24;
1909. №2, б, 10.
2 Сэяхэт хатирэлэрем / Биктимиров Э. // Бэянел-хак. 1909. № 527, 529;
1910. № 641, 662, 665; Теркестан виляяте / Э. Биктимиров // Бэянел-хак.
1909. № 479.
3 Теркестан / Биктимиров Э. // Вакыт. 1907. № 201, 213; Теркестан
тарихы / Биктимиров Э. // Вакыт. 1907. № 228; Теркестан виляяте /
Э. Биктимиров // Вакыт. 1 9 08 . № 345, 385.
4 Бикташев Р.И. Литературное и публицистическое наследие Ахметзяна
Биктимирова: начало XX века. Автореферат диссертации по филологии. -
Казань, 2007.

418
Хулоса к;илиб айтганда, XIX-XX аср бош ларида татар
тадк;ик;отчилари ва м аъриф атпарварлари том онидан
Урта Осиё х,ак;ида яр ати лган тадк;ик;отларда м интаца
олимлари, уламолари ва м утаф аккирларининг и н тел ­
л ек ту ал маданий мероси, д а в л а т арбоблари ва саркар-
далар га кщори бахо берилиб, улар бутун туркий халк;лар
утм иш идаги, тарихий ю туклар сиф атида бах,оланади ва
туркий халк;лар тарихида тутган урни фахр-ифтихор
билан таъриф ланади. А ж додларим изнинг бой и н тел­
л ек туал мероси нам оёдаларининг ф аолияти, ижоди,
каш ф иётлари х,ак;идаги мух,им м аълум отлар ж амланиб,
йирик энц иклопедиялардан муносиб жой олди. Бухоро
ва Самарканд м адрасалари, олим ва мутаф аккирлари,
ёзм а манбалари туркий халк;лар м аън ави яти ва мада-
ниятининг учоги ва узаги сиф атида ю ксак бахдланади.
Айни пайтда истило араф асида хонликлардаги ах,-
вол, яъ н и узаро келиш м овчиликлар ва урушлар, ички
низолар, м ам лакатд а таъ л и м , илм-ф аннинг зам он та-
лаблар и га ж авоб бермаслиги, и сти лога к;аршилик х,ам
вахдш ён а бостирилганлиги, Россия м устам лакачили-
гининг асоратлари, руслаш тириш сиёсати, таъ л и м ти ­
зими, ижтимоий-ик;тисодий сохдлардаги муам м олар
кую нчаклик билан танк;ид ости га олинади. Туркистон-
ни ва умуман, мусулмон ва туркий халкларни зулм ва
ц оло 1уш кд ан олиб чик;иш у'чун "тил, фикр ва иш бирли-
ги ” ш иори ости да тар ак д и ёт учун кураш га чорловчи ма-
к;олалар чоп этилади.
Татар муаллиф ларининг саёх,атнома ва саф арномала-
рида эса Туркистон халцлари тарихи, м аданияти, шах,ар-
лари, тарихий обидалари, маданий м еросига оид ёзм а
ва огзаки манбалар, ш ахсий ку затувлар асосида мух,им
тарихий м аълум отлар берилади. Бу манбалар У зб еки с­
та н тарихини урганиш да му^им манба булиб хи зм ат к;и-
лиш и шубх,асиз ва улар уз тадк;ик;ини кутм окда.

419
\

2-§. Турк-бошцирд тилидаги тадк;ик,отлар


Узбекистон худудида илмий изланиш лар олиб бор­
ган хориж лик тадк;ик;отчилар орасида к;ардош туркий
халк;лар вакили, бошцирд олими Ах,мад Заки Валидий
Тугон алох,ида урин тутади. 1 8 9 0 йил 10 декабрда та-
валлуд топ ган Ах,мад Заки Валидий Уфа ва Крзондаги
"Усмония”, "Шах,обиддин М аржоний" "Крсимия" мадра-
саларида тах,сил ол ад и 1. Унинг илк мацолалари ж адид
м аъриф атпарварлиги гоял ар и га х;амох,анг тар зд а уша
д аврнинг ислох,от гоялари билан сугорилган "Таржи-
мон" "Шуро”, "М актаб”, "Вак;т”, “Суюмбека”, "Юлдуз",
"Турмуш " каби ж урнал ва газетал ар д а м унтазам эълон
к;илиб борилган.
Заки Валидий араб, форс, рус тилларини яхш и бил-
ган, Шарк; тарихи ва адабиётига к;изик;к;ан, рус шарк;шу-
нос олимларининг асарлари билан яхши таниш булган2.
1 9 1 2 йилда узи н и н г "Турк ва татар тарихи" номли
асари билан уша д а в р зиёлилари назарига туш ган3. 1 9 1 3
йилда Уфада Мах,мудхужа Бех,будий ва Ашурали Зох,ирий
билан таниш ади, 1 9 1 3 йилда эса икки м арта Туркис­
тонда булиб, улар ёрдамида Тошкент, Ф аргона водийси
шахдрларида хусусий кутубхоналардаги кулёзм а асар­
лар билан таниш иш га муваффак; булади4. 1914- йилда
1 Лбдурадмсшов М., Зохидий А. А. 3. Валидий Т у т 'о н н и н г Туркистонга
илмий сафари (1 9 1 3 -1 9 1 4 йиллар). - Т.: Фан, 1997. - Б.75.
2 Юлдашбаев А. Ватандаш. Заки Валиди как политик, ученый и патриот
// 2009. №9.
3 Validiy Zaki. Turk va ta ta r tarixi. - Qozon, 1912.
* Валидий 3. "Восточные рукописи в Ферганской области" // Записки
Восточного Отделения Императорского Русского Археологического
Общества. - Пг. Т.22. - С .303-320; Некоторые данные по истории Фер­
ганы XVIII-ro столетия // Протоколы заседаний и сообщения членов
Туркестанского кружка любителей археологии. - Т., Год 20. Вып.2. -
С .68-118; Богатство духовной культуры Туркестана // Юрт. Коканд. №1.,
Туркестан // Знамя борьбы. - Берлин. №9, 10. - С .14-18; Туркестанский
вопрос / Там же. №1. - С.2-8.

420
Заки Валидий Ф аргона, Самарканд, Бухоро, Тош кент ва
Шах,рисабз шах,арларида сафарда булиб, мах,аллий кул­
ё зм а манбаларни туплаш ва таджик; этиш га кириш ади.1
Заки Валидий Ашурали Зо^ирийдан М ахтумкулининг
ш еърлари ж ам ланган "Девон”нинг эн г м укам м ал нусха­
сини олиш га муваффак; булган2. Ш унингдек, у Юнусжон
Додхох, М ухдм м едовнинг шахсий кутубхонасида 23 та
нодир кулёзм а билан таниш ади х,амда Жунайдуллох,
Х,озик;нинг "Китоб фи ал-тиб", Зайниддин Восиф ийнинг
"Б ад о е ъ ал-вак;оеъи”, Мирзо Санг Мух,аммад Бадахш ий-
нинг "Тарихи Бадахш он”, Мирзо Олим Мулла Рах,им
угли Тош кандийнинг "Ансоб ал-Салотийин ва Тарих
ал-х,авок;иййин", Мулло Али К °Р И К ундузийнинг "Таво-
рихи Манзума", Х,ожи Мух,аммад Х,акимжон Тура бинни
Саййид М аъсум Хон Туранинг "М унтахдб ал-Таворих",
"Тазкираи Бугрохони Туркий", Абул Бак;онинг "Ж ом иъ
ал-Мак;омот", Мулло Мух,аммад Содик И скандарийнинг
"М аж м уъати мух,аккик;ийн” "Тарихи Банокотий", Али­
шер Н авоийнинг "М аж олис ал-нафоис", "Х ам сат ал-Му-
тах,аййирин", "Девони Амир Навоий”, "Девони М авлоно
Лутфий", "Девонаи Машраб" асарларини тавсиф лаб бе-
риш га муваффак; булган.
Заки Валидий Кук;онда к;ози Мах,муд М ахдумдан "Мун-
тах,аб ал-тавори х"н и н г 2 ж и лд ли к к;адимий ва тулик;
нусхаси, "Ажойиб ал-таб оц о т” асари х,ак;ида м аълум от
олади. Ш унингдек, Юнусжон Додхох, кулидаги “Девонаи
М аш раб” уша даврда Тош кентда босилган нусхасидан
икки баравар к атта эканлигини в а х,ар бир кулёзм анинг
м азмуни, муаллифи, унинг тузи л ган жойи, кулёзм анинг

1 О собраниях рукописей в Бухарском ханстве: (Отчет о командиров­


ке) // Записки Восточного Отделения Императорского Русского Архео­
логического Общества. - Пг. Т.23. - С .245-262.
2 Валиди А.З. "Диван” Махтумкули... // Шуро. - Оренбург. 1913. № 12. -
С .357-360. №13. - С. 3 9 3 -3 9 5 , 524.

421
наш рлари, боцща каталогларда мавжуд ёки йуцлиги,
сох,иблари х,ак;ида кен г м аълум от беради.
Ш унингдек, у Ёкуб Х,ожи Ях,ъё хонадонида "Дево-
наи Масъуд" ва "Мунтах,аб ал-таворих", Исх,окхон Тура
Ибратнинг кутубхонасида эса Абу Саодат Абдуллох, бин-
ни А лининг "М ирот ал-ж анон фи ал-м аъриф ат ал-ин-
сон" номли асарининг тулик; ва нодир нусхаси билан та-
нишади.
Заки Валидий Хрфизи Абру кдлам ига мансуб "Зубдат
ал-тавори х" номли асар кулёзм асини билан х,ам тани-
шиб, тавсиф лаш га муваффак; булади. Ш унингдек, у "Кур-
хона" м асж идининг имом хатиби Мулло Рожий кулида
сак^ланаётган Махмуд Валининг "Бах,р ал-асрор фи Ма-
нок;иб ал-ах,ёр" Мух,аммад Х,ошим бин Крсимнинг "Самот
ал-Кудс мин х,адоик; ал-унс" (Али Сафийнинг "Рашах,от"
асарининг д авом и ] асарларининг тузилиш и ва мазму-
нини х,ам тулик; тавсиф лаб беради.
Заки Валидий Туркистон, хусусан, Ф аргона буйлаб са-
фарларини давом эттириб, уша даврдаги зи ёли лар ку-
тубхоналари билан таниш иш да д авом этади. Сафар д а ­
вом ида Охунжон Х,ожи кулидаги М ажидийнинг "Зийнат
ал-мажолис", Ориф Х,ожи кулидаги м аргилонлик Мирзо
А зиз Мух,аммад Ризонинг "Тарихи А зизий” каби ку лёз­
малари билан таниш иб, уларнинг м азмунини баён к;и-
либ беради.
А ндижонда О табек цозининг кутубхонасида Мухам­
м ад ибн Ях,ёнинг "Сувар ал-ак;олим", К дзвинийнинг
"Ажойиб ал-махлук;от”, ном аълум бир муаллиф нинг "Ми­
рот ал-футух;", х;амда Отабек к;озининг кдлам ига мансуб
"Муфассал тарихи Ф аргона" каби асарлар кулёзм асини
таъриф лаб беради.
Уш шахрида Заки Валидий Мирзо Ф озил Бек кулида
“Тарихи Шохрух,ий", "Темурнома”, "Заф арномаи Х,оти-

422
фий” Мирзо Санг Мух,аммад Бадахш ийнинг "Тарихи Ба-
дахш он" кулёзм алари борлиги х,ак;ида хабар беради.
Ш унингдек, Заки Валидий Мулло Кудратулло Тоир-
боевн ин г ку л ёзм а хази н аси да сакданган 7 та кулёзм а-
ни тавсиф лаган. Улар орасида Муъин ал-Ж увайнийнинг
"Н игористон”, Мух,аммад Олим ал-Содик;ий ал-Улувий-
нинг "Ламох,от" асари, Зиё Нахшабийнинг "Чих^л номус",
Мух,аммад Тох,ир ибн Абулк;осимнинг "Ажойиб ал-та-
к;обот”, М ухаммад бин Мах,муд ал-А мулийнинг "Нафо-
йис ал-фунун фи аъроид ал-уъ ю н ”, шоир Мушрифнинг
"Рисолаи аскария" каби кулёзм алар тавсиф ини беради.
Мулло К удратуллода эса фол очиш ва астран ом и яга оид
кулёзм алари н и н г анчагина бой туплам и м авж уд бул-
ганлигини к;айд этган.
Заки Валидий том онидан топ и лган яна бир нодир
кулёзм а Мирзо Ф озил Бек кариндош ларидан бирининг
кулида сак;ланиб к;олган Абдураззок; Самарк;андийнинг
"М атлаъ ус-саъдайн ва м аж м аъ ул-бах,райн" кулёзм аси
булиб, уни х,ам тавсиф лаш га муваффак; булган.
Н аманганда у машхур Юсуф Хон Тура кулида Х,ами-
дуллох, М уставфий К азвинийнинг “Тарихи Гузида”си-
нинг икки нусхасини к^фади, "Тарихи Рок;имий”, "Р авзат
ал-Сафо”, Мулло Мир Мух,аммад А ваз углининг "Манок;и-
би М авлоно Исх,ок;", "Манок;иби М авлоно” кулёзм алари
билан таниш ади.
Ш унингдек, у Н аманганда М ухаммад Хожа Эшон
Лолаяриш шахсий кутубхонасида Юсуф Хос Хржибнинг
"К утадгу билиг” кулёзм аси билан таниш ади, бу кулёзм а
кейинчалик фанда "К утадгу билиг"нинг "Н аманган нус­
хаси” номи билан машхур булган. Бу асарни Заки В ал и ­
дий тавси ф лаб1, фанга олиб киради. Бу кулёзм а х,озирда
1 Prof. Zeki Velidi Togan. "Divan-I Lugat ut-Tiirk"tin telif senesi hakkinda (0
дате создания "Дивану лю гат ит-тюрк") // Atsiz Mecmua. - Istanbul, 1932.
№ 16. - C .77-78.

423
У збекистон Фанлар академ ияси Абу Райх,он Беруний но-
мидаги Ш арщ иунослик институти кулёзм алар фондида
сацланм овда.
Туркистондаги илмий сафари д авом и д а Заки Вали ­
дий Ш ахрисабзда х,ам булади. Карши ш ахрида у бозорда
бир атторнинг кулидан Куръоннинг туркча тарж им аси-
ни сотиб олади ва уни X асрга мансуб ноёб нусха экан ­
лигини аникдайди. Кейинчалик бу эски Куръон тар-
ж ималари хак^да инглиз тилида уз мак;оласини эълон
килади1 х,амда 1 9 5 1 йилда Шарк;шуносларнинг Халкдро
конгрессида м аъ р уза к;илади2.
Заки Валидий Туркистонда 1 9 1 3 йилдаги илмий са­
фари давом ида Тош кентда булиб, бир к;анча кутубхона-
лардаги кулёзм алар билан таниш ади. Отаси Адмадшох,
ва кушнилари Бекбулат хазратлари топш ириги билан
Шайх Хованд Тохур ва Хужа Ахрор Валий зиёратгох,ла-
рига боради, Шайх Хованд Тохурнинг муфассал манок;и-
би, форс ва турк ти ллари даги ш еърлар ж ам ланган кул-
ёзмани сахдофлардан сотиб олади. Шу орада Бухоро ва
Самарк;андга хам бориб, у ерда хдм зиёлилар, кулёзм а
сох,иблари, тарих ва археология, этнограф ия м ухлисла-
ри билан учраш ади3.
Заки Валидийнинг асарлари билан таниш ган зи ё ­
лилар унинг иж одига юк;ори бах,о берадилар. Хусусан,
Абдулхдмид Сулаймон угли Чулпон Заки Валидийнинг
асарларини ук;игач, унга хат йуллаб, Андижонга таклиф
Килади. Валидий Назир Туракулов билан Чулпоннинг
1 Togan Z. V. Turkish Qur’an Translation (Куръоннинг туркча таржимаси)
// Islam Tedkikleri Enstitusu Dergisi. 1964. - S.19; Togan A. Zeki Velidi Kur’an ve
Tiirkler. - Istanbul, 1971. - S .1 9 -2 0 .
2 Валидий АЗ. "Хотиралар: Туркистонда мустак;иллик ва озодлик
курашлари тарихи” (Мухдммаджон Абдурах,монов таржимаси). - Т.: Ис-
тш уюл нури, 2014. - Б.119.
3 Абдурах,монов М., А. Зохидий, А.З. Валидий. Тугоннинг Туркистонга
илмий сафари (1 9 1 3 -1 9 1 4 йиллар). - Т.: Фан, 1997. - Б.26.

424
отасининг уйида булади1. Бу таниш ув кейинчалик Чул­
пон ва Валидийнинг м аъриф атпарварлик гояларини
ёйиш лари х,амда сиёсий ж араёнларда ел к ам а-ел к а ту-
риб, хукум атга к;арши кураш да бирлаш иш йулларидаги
илк учраш увлари булган эди.
Кейинчалик Заки Валидий Лондондан урта аср тарих-
чилари, хусусан, Мирхонд, Хондамир кулёзм а асарлари-
нинг нусхаларини, ш унингдек, Зах,ириддин Мухдммад
Бобурнинг хотиралари нусхаларини х,ам олиш га муваф-
фак; булади2. Заки Валидий уз даврининг фаол сиёсатчи-
си ва Боцщ ирдистон хукум атининг раиси, бопщирд, у з­
бек, форс, араб, рус, немис, лотин, турк, инглиз, туркман,
к;озок; халк;ларининг маънавий-рух,ий х,олатини, х,аёти-
ни туш уна олган ва туш унтира билган сиёсатчи х,ам эди.
Туркий халк;лар, хусусан, Боищ ирдистон тарак^иёти
ва мустак;иллиги учун олиб борган фаол х,аракатлари
больш еви клар хукум ати том онидан кескин к;аршилик-
лар га учраб, тазй и д лар кучая боргач, Заки Валидий ун
бир йил д авом этган сиёсий ф аолиятидан сунг, 1 9 2 5
йилда м ам лакатн и тар к этади ва Истанбулга кетади. Бу
ерда у уз ф аолиятини бутунлай илм-фан ва таъ л и м га
багиш лади. 1 9 3 0 йилда Вена ун и вер си тети га уцишга
кириб, 1 9 3 5 йилда "Real Gymnasium”HH тугатади х,амда
д октор л и к диссертац иясини х,имоя к;илади. Ислом илм-
лари буйича фалсафа фанлари доктор и дараж асини
олиб, Бонн ун и вер си тети н и н г ислом илмлари фахрий
проф ессори д араж аси га эришди.
Шу тарифа Ах,мад Заки Валидий кейинчалик уз х,аё-
ти ва ф аолиятини хориж да - Туркияда давом эттирди,
турк, немис, француз, инглиз, араб, венгер, рус ва бош-
1 Абдурахманов М. Научная деятельность А.З. Валидова в Туркестане. -
Т.: Фан, 2 0 0 4 .-С .3 7 .
2 Иванов С.Н. Николай Федорович Катанов (очерк жизни и деятель­
ности). Изд-е 2-е. - М.: Наука, 1973. - С .34-37.

425
к;ирд тилларида турт юздан ортик; илмий ишлар чоп
этди. Хорижда унинг "Бугунги турк эли ва унинг як;ин
тарихи”1 (Истанбул, 1 9 4 2 -1 9 4 7 ) ва "Хотиралар"2 (Истан-
бул, 1 9 6 9 ) каби машхур асарлари чоп этилди ва бутун
турк дунёсига танилди.
Заки Валидий узининг куп йиллик илмий сафарлари
давомида Фаргона, Самарканд, Бухоро, Тошкент, Шахри-
сабз, Хива, Туркманистон, Эрон, Афтонистонда яшовчи
халклар тугрисида к;изик;арли маълумотлар ва манба-
ларни аник^лаб, айнан шу йилларда ёзилган асарларида
илмий муомалага киритишга муваффа^ булди3.
Унинг асарлари туркий халцлар дини (ислом дини),
фалсафаси, тарихи, урф-одатлари, кдцриятлари х,ак;ида
жуда бой манбалареи уз ичига олганлиги билан ажралиб
туради. Хусусан, "Бугунги Турк эли ва унинг я кин тари­
хи'' номли асарининг биринчи боби туркий халцлар т а ­
рихига багишланган булиб, Каспий денгизидан Олтой,
Олатог, Тяншан тогларигача чузилган ерларни камраб
олган. Заки Валидий Марказий Осиё тарихининг уша
даврда энг кам урганилган XV-XX аср биринчи ярмига-
ча булган давр тарихига алох,ида эътибор каратдн. Шу
даврда яратилган барча асарлар, кулёзмалар билан та-
нишиб, тахдил к;илишга муваффак; булди.
Заки Валидийнинг илмий меросида диний фалса-
1 Biigunki Tiirkili (Turkistan) ve yakin tarihi. Istanbul. Cilt 1: Bats ve Kuzey
Turkistan. XII, 6 9 6 s., 2 harita, 1 var. ilave. - (Tiirkili (Tiirkistan) Bilik. № 2).
2 Prof. Zeki Velidi Togan. Hatiralar... - Ankara, 1 9 9 9 . § 60. - S .106.
3 Turkistan ve Edil havzasimn medeni m unasebetleri tarihinden (Турки­
стон ва Волга хавзалари маданиятлари тарихидан) / / Yeni Turkistan. 1 9 2 7 .
Sayi 2 - 3 . - S .2 6 -3 0 ; H orezm ’de yazilmis eski Tiirkipe eserler (Хоразмда ёзил­
ган к;адимги туркий асарлар) / / Tiirkiyat Mecmuasi. - Istanbul, 1 9 2 8 . Cilt 2.
- S .3 1 6 -3 4 6 ; Uber die Sprache und Kultur der alten Chwarezm ier (Хоразмли-
кларнинг дадимги тили ва маданияти) / / Der VIII. Beutsi Orientalistentag zu
Bonn. - Bonn, 1 9 3 6 . - S.2 7 - 3 0 ; "Tahran Kiitiiphanelerinde Hindistan’dan Gelen
Eserlerde fa g a ta y Dil ve. Temurlu Sanat Abideleri", Belleten, XXIV / 95 (1 9 6 0 ).
- S .441-446.

426
фа, шарщ нунослик, тарих, м аданият, географ ия, этн о ­
графия, ик;тисодиёт, топоним ика, ан тр оп ологи яга оид
м аълум отлар , к;арашлар уйгунлаш иб кетган эди. Унинг
асарларининг йуналиши, м авзуси ранг-баранг, м анба­
лари эса ж уда бой х,амда куп ти ллар д а битилганлиги
муаллиф нинг билимлари ж уда кенг, к;изик;ишлари сер-
к;ирра булганлигидан д ал ол ат беради.1
Усмонийлар д авл ати д а яш аб, ижод к;илган Заки Вали-
дийнинг йирик асарлари шу м ам лакатда усмоний турк-
чада чоп этилди ва бутун туркий олам да машхур булди.
С овет даври да хорижий тадк;ик;отларга к;аттик; цензура
куйилганлиги боис уларнинг У зб еки стон га етиб кели-
ш ига йул берилмади. Фак;атгина мустак;иллик йилла-
рида бу асарлар у зб е к ти ли д а нашрдан чивди ва ж ам о-
атчи ли к том онидан жуда к атта к;изик;иш билан кутиб
олинди.

3-§. Уйгур тилидаги асарлар


Шаръий Т уркистондаги тарихий тадк;ик;отларда
Урта Осиё хонликлари тарихи билан боглик; масалалар
к а тта урин тутади . Зеро, Туркистон минтацасининг
1 Исследование по генеалогии эмира Тимура // Маджлис-и Арма-
ган-Ильми. Проф. Мухаммед Шафи Презентейшн Волъюм. - Лахор, 1966.
- С.1 0 6 -1 1 3 ; Восточные рукописи в Ферганской области // Записки Вос­
точного Отделения Императорского Русского Археологического Общества
1916. - Пг. Т.22. - С.3 0 3 -3 2 0 ; Некоторые данные по истории Ферганы XVIII-
го столетия // Протоколы заседаний и сообщения членов Туркестанского
кружка и любителей археологии. Вып.2. - Т., 1916. - С .68-118; О собраниях
рукописей в Бухарском ханстве: (Отчет о командировке] // Записки Вос­
точного Отделения Императорского Русского Археологического Обще­
ства. 1916. - Пг. Т.23. - С .246-262; Валидов А.З. Бизнинг рух,оний бойли-
гимиз (Наше духовное богатство) // Юрт. - Коканд, 1917. №1; Tiirkistan
iktisadiyatinda "yerli" ve "Rus” nolctai nazarlari ve "Aris - Simi hati" // Yeni
Tiirkistan. 1927. Sayi 4. - S.1 6 -2 1 ; Tiirkistan meselesi // Yeni Tiirkistan. 1927.
Sayi 1. - S.2-8; Togan Z.V. Tiirkish Qur’an Translation (Куръоннинг туркча тар-
жимаси) // Islam Tedkikleri Enstitusu Dergisi. 1964. - S.19; Togan A. Zeki Velidi
Kur’an ve Tiirkler. - Istanbul, 1971.

427
шаръий ва гарбий к;исмлари уртасидаги сиёсий, ижти-
моий-и^тисодий ва маданий жараёнлар доимо бир-би-
рига таъсир к;илиб келган. Х,ар икки худудда яшаган
махдллий ахрлининг тили, дини, урф-одатлари ва мада-
нияти жуда як;ин ва ропаш, илдизлари чукур боглан-
ганлиги боис тарихий, адабий асарларининг мазмуни,
услуби, ёзуви, хуснихати ва китобат санъатида х,ам як;ин
уйгунлик, мавзулар ухшашлиги ва муштарак боглик;ли-
ги явдэл кузга ташланади. Шу боис, XVII-XX аср бошла­
рида Шарк;ий Туркистонда яратилган тарихий, адабий
асарларда икки минтак;а тарихи билан бевосита боглик;
маълумотлар куп учрайди ва улар ватанимиз тарихини
урганишда катта к;изик;иш уйготади.
XVIII асрнинг 50-60-й и ллар и да Чинг империяси1 ку-
шинлари томонидан Шарций Туркистон босиб олин-
гач, манжурлар улкани мах,аллий хркимбеклар орк;а­

1 Хитой (Чинг империяси) - Ушбу атам а 1 6 4 4 - 1 9 1 1 йилларда Хитой-


да хукмронлик к,илган манжурлар империясига нисбатан ишлатилган.
Рус тилидаги тарихий адабиётларда эса "Цин” (Дмитриев С.В., Кузьмин
С.Л. Империя Цин как Китай: анатомия исторического мифа / / Восток
(Oriens). 2 0 1 4 . № 1. - С .5 -1 7 .), инглиз тилидаги тарихий адабиётларда эса
"Qing’’ деб ишлатилган (Durmell, Ruth W.; Elliott, Mark С. & Foret, Philippe et
al., eds. New Qing Imperial History: The Making o f Inner Asian Empire at Qing
Chengde, Routledge, 2004.
Узбекистонда бу империя тарихига оид тарихий адабиётлар камли-
ги боис, ушбу атам а турлича кулланилган. Жумладан, укув дарсликлар-
да "Цин империяси” (Мух,амедов X,. Хорижий мамлакатлар давлати ва
хукук;и тарихи (Янги давр давлати ва хукук;и). Дарслик. - Т.: ТДЮУ, 2 0 1 6 .
- Б .400), “маньчжурлар" (Эргашев Ш. Жах,он тарихи (Янги давр. 1-к;исм.
XVI—XVIII асрлар). Лотин ёзувида ёзилган адабиётларда эса "Sin" деб ёзил-
мокда (Lafasov М., Jo’rayev U., Xoliqov Е., Qodirova D. Jahon tarixi. 9-sinf. - Т.:
Q'qituvchi, 2 0 1 4 . - B.9S).
Купгина тарихчилар ушбу сулолани Цин ёки манжурлар империяси
атамаси урнига Хитой ёки Хитой хукумати атамасини ишлатиб чекланиб
цолганлар. Шу боис, хитой тилидаги iff (Qing) иероглифининг узбек тилида
“Чинг’’ деб талаффуз к;илинганлиги боис, "Чинг империяси" атамасини ёки
1 6 4 4 -1 9 1 1 йилларда Хитойда хукмронлик кдпган сулола номи билан "ман­
журлар империяси” хдмда "Хитой" сузларини куллаш маъкул курилди.

428
ли н азо р ат к;илган. Ушбу х,оким бекларнинг вак о л ати
ч ек л ан ган булса-да, улар м ахдллий, я ъ н и уйгур шоир-
лари, тар и хч и л ар и га им кон к;адар х,омийлик к;илган-
лар. Ж умладан, К|ашк;ар х,окимбеги Зухриддин Тож ибек
(1 8 3 0 -1 8 4 -8 ] 1 8 2 7 - 1 8 2 8 йиллар д аво м и д а Самарканд,
Бухоро, Т ош кен тга келиб, бир к;атор Мадраса мудар-
рислари билан сух,бат курган. Унинг д авр и д а бир к;а-
тор тарихий асарлар уйгур ти л и га тарж и м а цилинган.
М ирза Мух,аммад Х,айдарнинг "Тарихи Раш идий" асар и ­
ни ф орс-тож ик ти ли д ан уйгур ти л и га тарж и м а к;илган
Мух,аммад Шариф бу асарга и л о ва сиф атида И* ар кий
Т ур ки стон д а XIX асрнинг 30-й и л л ар и га цадар булган
тарихий вок;еларни х;ам куш ган. Мухдммад Шариф-
нинг уш бу асарда курсатиш ича, 1 8 2 6 - 1 8 2 8 й и лл ар д а­
ги Ж ах,онгирхужа ку зго л о н и д а б ево си та кук;онликлар
х,ам и ш тирок э т г а н 1.
Бу вак;тда х,ам уйгурлар ораси да хам сан ави сл и к ан ъ-
анаси д авом эти б келган . Уйгурлар хам сан ави сл и ги бир
том он д ан Алиш ер Навоий “Хам са”сини кучириб тарк;а-
тиш га, иккинчиси том он д ан "Х ам са"даги д о сто н л ар га
нази ралар ёзи ш га й ун алти ри лган эди. Зухриддинхуж а
д авр и д а Алиш ер Навоий "Хамса"си 5 0 0 нусхада кучи-
ри л ган 2. Х ози рда х,ам Шарк;ий Т ур ки стон д а "Х ам са"-
нинг тур л и -ту м ан нусхалари сак л ан м о ад а. Ф акатги н а
Кашк;ар ви л о яти м узей и д а "Х ам са"н и н г 21 та нусхаси
м авж уд. Бундан таищ ари, "Алишер Навоий "Хамса"си-
нинг ку лёзм алар и к а то л о ги ”даги м аъ л у м о тл ар га кура,
У зР ФА Ш арк;шунослик и н сти ту ти к у лёзм алар ф онди­
д а сак;ланаётган 1 7 0 та "Х ам са”нинг 12 таси н и кучир-

1 "Тарихи Рашидий”нинг иловаси / Муаллиф Мухаммад Шариф - УзР


ФА ШИ, Кулёзма разами: № 10191. 4096-варак;. Кейинчалик узбекистон-
лик тадк;ик;отчи 0. Жалилов ва япон тадк;ик;отчиси Я. Квахдра ушбу асарни
япон ва уйтур тилида нашр этганлар (2 0 0 8 йил, Токио).
2 Мухлисов Иусупбег. Эсирлар ва эсэрлар... - Б.66.

429
ган хатто тл ар шарк;ий ту р к и сто н л и к булган1. Уйгур
х атто ти Умар Бок;ий 1 7 9 2 йили "Фарх,од ва Ширин”
"Лайли ва М аж нун” достон лари н и туш унарли, оддий
насрий услубда к;айта ёзи б чик;к;ан ва булар "Киссайи
Фарх,од-Ширин”, "К итоби Л айли-М аж нун” номи билан
Т ош кентда 1 9 0 9 , 1 9 1 0 , 1 9 1 2 , 1 9 1 5 йилларда тош босм а-
да к е т м а -к е т боси лган . Биринчи д о сто н га 13 та, кейин-
ги си га 11 та м и н и атю ра иш лан ган 2. Мулло Сиддик;
1 8 1 3 йили "Х ам са"даги 4 д о сто н га "Лисон ал-тай р ”ни
кушиб, "Булбули гулш ани Н авоий" номи билан насрий-
лаш тирилган.
Алишер Навоий асарлари Ёркенд хонлигида м актаб
ва м адрасаларда ук;итила бош лаган, газал л ар и навоий-
хонлик кечалар и га файз багиш лаган. Шу боис, XVIII аср-
да Капщ арда Навоий асарлари лугати тузи лган . Улуг
мутаф аккирнинг содик; мухлиси булган Назорий 1 8 0 6
йили "Н авоий” ном ли дарсли к тузи б тарк;атган:!. Шоир
Сабурий 1 8 4 0 й илда “Навоийнинг адолатп арварлиги
хусусида” номли асар ёзиб, унда Алишер Навоийнинг
"Садди И скандарий" достонининг иж тим оий-гоявий
хусусиятлари х,ак;ида мушох,ада юритган.
Бу борада XX аср бош ларида М арказий Осиёга куп
саёхдт цилган в а Тяньш аннинг ж ануби-ш имолини ай-
ланиб чик;к;ан ш веци яли к олим Севин Хедин шундай
ёзган: "Н авоий бу ердаги китобхонлар учун жуда суюк-
ли муаллиф экан. Бунга мисол тарик;асида уша ерларда
яш аётган уйгурлар орасида сак;ланаётган Навоийнинг
ранг-баранг асарларини олсак булади. Х,атто, Шарк;ий
Туркистоннинг эн г узок; худуди булган Лобнорда Н аво­
ий ш еърлари аш ула к;илиб айтилиб, н азм гуй ли к к;или-
1 Алишер Навоий. "Хамса"сининг кулёзмалари каталоги... 2-варак;.
2 Х,акимов М. Алишер Навоий асарларини кучирган хаттотлар // Булок;.
- Урумчи, 1992. №3. - Б.248.
3 Усмон F. Уйгур классик адабиёти тарихи. - Урумчи, 2001. - Б.248.

430
нар экан. Навоий достонлари оддий халк; орасида к;исса-
хонлик куриниш ида кенг тар калган экан ”1.
1 8 5 4 йилда Хутон хоким беги М ухаммад Алишер бин-
ни А бдулм уьм ин х,омийлигида "Таворихи мусик;ийн"
("Мусик;ачилар тарихи”] асари ёзилган. Асар муаллифи
Мулла И см атулла ибн Н еъм атулла булиб, М ужизий та-
халлуси билан ижод кдлган. А сарда Пифагор, Форобий,
П ахдавон Мах,муд, Мух,аммад Куш тангир, Алишер На­
воий, Нуъмон Самарцандий, шайх Сабъий Самарк;андий,
Крдирхон Ёркандий, Омонисса хоним каби мусицачи-
лар х,аёти ва уларнинг мусик;а илм ига кушган х,иссалари
баён к;илинган.
Урта Осиё Россия том онидан босиб олингач, Бухоро ва
Кущш хонликларида ю з берган узгариш ларни Шаркий
Туркистон ах,олиси бир хил к;абул к;илмаган. Сиёсий
бош бош док;ликлар ва узаро урушлар маданий х,аётнинг
купгина нам оёндаларини гари бли кка ва мусоф ирликка
дучор к;илган. Айник;са, Тош кент босиб олингач, Кук;он
хонлигининг собик; ам алдорлари, хунар ах,ли, олим ва
ф узалолар Шарк;ий Туркистонга кучиб борган. Улар
Кук;он лаш карбош иси М ухаммад Ёкуббек ( 1 8 2 0 - 1 8 7 7 ]
барпо этган Шарций Туркистондаги д авл атд а маданий
х,аёт м арказларининг ш аклланиш и ва ривож ланиш ига
уз х,иссаларини куш ганлар.
Мух,аммад Ёкуббек бош чилигида ва унинг куллаб-
кувватлан и ш и билан бопщ а ш адарлар х,окимларининг
таш аббуслари н атиж асида Ёркенд, Хутон, Турфон ва
Каищ арда у зи га хос адабий мух,ит ш аклланиб, тарж им а
в а иж од иши ривож ланган. Бундай ворислик ва ижод
ах^лига х,омийлик Кук;он д авл ати д а ш аклланган адабий
ва маданий мух,итни эслатар, гуё бу улкада хон л и кд а­
ги м адан и ят к;айта уйгонган ва ти кл ан ган д ек тасаввур
уй готар эди.
1 Уйгур адабиётининг к;иск;ача тарихи. - Алмати, 1983. - Б .6 2 -6 3 .

431
\

Шарций Т уркистонда шу даврда ислом дини ва тар и ­


хи х,амда тарих, ад аб и ётга оид купгина асарлар ёзилган.
Ш унингдек, купгина асарларни тарж и м а к;илиш иш ла­
ри ж онланиб кетган . Узига хос тарж им онлик м актаб л а­
ри ш аклланган. Улардан бири Хутонда анча тарак;к;ий
топган эди. Бу ерда Хутон хокими Азизшох, топш ириги
билан "С аловоти М асъудий” ва Мух,аммад Газзолийнинг
"Кимиёи саодат" асарлари форс тилидан туркий (узбек)
ти ли га тарж им а к;илинган. Ушбу икки асар Мух,аммад
Исо деган киши том онидан тарж им а к^линган. Шу тар ­
ж им а кейинчалик тош босм а ва кулёзм а нусхаларда тур ­
кий тилли ах,оли орасида кенг тар ^ ал ган 1.
XIX асрнинг иккинчи ярм ида Шарк;ий Туркистон ва
Урта Осиё ах,олисининг манжурлар империяси сиёсати-
га к;арши кутарилган кузголонлари х,ак;ида катор асар­
лар ю зага келди. Булар цаторига Мулла Ш окирнинг
"Заф арнома”2, гулж али к Мулло Билол Нозимий ( 1 8 3 2 -
1 9 0 0 ) нинг "Г азо т дар мулки Чин"3, Мулло Мусо Сайра-
мийнинг “Тарихи Хамидий”4 ва "Тарихи ам иния”5, Илёс
Охунднинг "Ё куббек Бадавлатн и н г сунгги хотирала-
ри", Саид Мух,аммад К^ошийнинг "Шарх,и ш икаста"6 каби
асарларни киритиш мумкин. Уларда XIX аср урталарида

1 Музаффарзода Г. Фаргона водийси маданиятининг таъсири. (Мухам­


мад ал-Раззолийнинг "Кимиёи саодат" асари таржимаси мисолида) //
Буюк Ипак Йули ва Фаргона. Республика илмий-амалий конференцияси
материаллари. - Андижон, 2004. - Б .1 5 6 -15 7 .
2 Мулла Шокир. Зафарнома // "Ок;сув адабиёти” журнали. 1 9 8 1 -1 9 8 2
йиллардаги сонларида.
3 Мулла Билол Нозимий. "Газот дар мулки Чин" // "Шинжонг тазкира­
си'' журнали. 1995. № 1-3.
4 Мулло Мусо Сайрамий. Тарихи Хамидий / Нашрга тайёрловчи Анвар
Бойтура. - Урумчи: Миллатлар нашриёти, 1986. - Б.775.
5 Мулла Муса бен мулла Айса Сайрами. Тарих-и Эминие (История, пос­
вященная Эмину). - Казань, 1905. - С.256.
6 Ах,мад Мумин Торими. Уйгур тарихшунослик тарихидан баён. Урумчи:
Шинжонг халк, нашриёти, 2 0 1 3 .- Б .25 1 -2 5 3 .

432
Кук;он хонлиги ва Шарций Т уркистонда ю з берган сиё-
сий-иж тим оий вок;еалар, Кук;он саркардаси Мух,аммад
Ёкуббекнинг Еттишах,ар д авл ати х,ак;ида м аълум отлар
берилган.
М асалан, уйгур тарихчиси Мулло Шокир ( 1 8 0 5 - 1 8 7 0 )
нинг "Заф арнома" асари 1 8 6 4 йилда ю з берган Кучор
кузголон и х,ак;ида булиб, 1 8 6 6 - 1 8 7 0 йиллар оралигида
Учтурф онда ёзи лган . Асар ш еърий тар зд а ёзи лган бу­
либ, 2 3 0 бет, 3 8 2 0 мисрадан иборат. Асар УзР ФА ШИда
№ 1 2 1 7 2 рак;ам остида сацланади. “Заф арнома"да д а ст ­
лаб шарк; шоирлари одати буйича "х,амд” ва “наът"лар
ёзи лган , Аллох,га ва унинг пайгам барларига м урож аат
цилинган. Шундан сунг асар Кучор ах,олисини Чинг им-
п ериясига к;арши кузголон кутариш и ва х,оким Ах,мад
вонгни улдирилиш и, Раш идиддиннинг подшох, кдлиб
кутарилиш и баён кдлинган. Раш идиддин асли бухоро-
ли к Абулхдфиз Кабир Бухорийнинг авлоди булиб, Бухо­
рода тах,сил олган. Асарда ш унингдек, 1 8 6 5 йилда Кукрн
хонлиги саркардаси М ухаммад Ёкуббекнинг Кучорга
бостириб кириши ва м ам лакатн и бирлаш тириш бора-
сида к;илган иш лари баён к;илинган.
"Разот дар мулки Чин" асарининг муаллифи Мулло
Билол Нозимий 1 8 2 8 йилда Рулжа шахрида тугилган. У
Рулжадаги Байтуллох, мадрасасини тугатгач, Рулжадаги
масжидлардан бирида имом булиб, фаолият олиб борган.
1 8 6 4 йилда Чинг империясига к;арши кутарилган кузго-
лонда иш тирок этган. Асарни 1 8 7 5 йилда ёзиб тугатган.
Асар УзР ФА ШИ № 9 007 рак;ам остида сак;ланади. У 6 0 0 0
мисрадан иборат булиб асосан XIX асрнинг иккинчи яр-
мидаги Шарк;ий Туркистонда ю з берган вок;еа-х,одисалар
ёритилган. Жумладан, 1 8 6 4 йилдаги Рулжа кузголони
ёритилган. Асарда кузголонда иш тирок этган фаргона-
ли к савдогарлар х,ак;ида х,ам маълумотлар берилган.

433
Уйгур тарихчиси Мусо Сайрамий (1 8 3 6 -1 9 1 7 )н и н г
"Тарихи ам иния" ("Тинчлик ва ом онлик тарихи") ва "Т а­
рихи х,омидий" асарлари п скен тли к Мух,аммад Ёкуббек
(1 8 2 0 -1 8 7 7 )н и н г Кук;оы хонлиги ва Шаръий Туркис-
тондаги х,аёти в а ф аолияти х,ак;идаги мух,им манбалар
х,исобланади. Асар муаллифи Шаръий Туркистондаги
Сайрам циш логида тутилган булиб, Кучардаги мулла
Усмон охунд м адрасасида ук;иган. У 1 8 6 4 йилдаги кузго-
лонларда и ш тирок этган. 1 8 6 7 - 1 8 7 7 йиллар д авом и да
Мух,аммад Ёкуббекнинг Ок;сувдаги закотхон аси да мир­
за булиб етти йил иш лаган. У бир неча м арта Мух,аммад
Ёкуббек билан х,амсух,бат булган. Кейинчалик у бутун
Шарщш Туркистонни айланиб чик;иб уз асари учун м а ъ ­
лумотлар туп лаган ва 1 9 0 3 йилда "Тарихий аминия"
асарини ёзиб тугатган . Бу асар Н. Пантусов том онидан
1 9 0 5 йилда К °3°н д а тош босм ада нашр к;илинган. Ке­
йинчалик уш бу асар яна куш имча м аълум отлар билан
тулдирилиб, 1 9 0 8 йилда "Тарихи Х,амидий" номи ости-
да муаллиф том онидан к;айта ёзилган. Асар 1 9 8 6 йилда
Пекинда уйгур ти ли д а нашр кдлинган. Мусо Сайрамий
умрининг охирги йилларини Ок;сувда утказган .
"Тарихи ам иния" асари дебоча, бир муцаддима, икки
достон ва бир хотим адан иборат булиб, аксари ят му­
сулмон тарихнавислиги ан ъан алари га кура, Одам ато,
Нух, алайх,иссалом, Мух,аммад пайгамбар (с.а.в.)га наът
билан бош ланиб, Чингизхон, ва Чигатой даври да Муги-
листон (х,озирги Шарк;ий Туркистон), Ёркенд хонлиги
( 1 5 1 4 - 1 7 5 9 ) , Чинг империяси ( 1 6 4 4 -1 9 1 1 )н и н г Шаркий
Туркистондаги хукм ронлиги х,ам Мух,аммад Ёкуббек­
нинг Еттишах,ар д авлати ( 1 8 6 4 - 1 8 7 7 ) тарихини баён
к;илган. Асар муаллифи б ево си та узи курган-кечирган-
ларини ёзиб к;олдириш билан бирга, кейинчалик бу
м аълум отларга тегиш ли хуж ж атлар туплаган х,амда х,ар

434
бир всщеа-хдцисани к;айта-к;айта тах,лил кдлган. "Тари­
хи ам и н и я” асарининг 2 9 -3 4 -б е т л а р и д а Ёркенд хон л и ­
ги ( 1 5 1 4 - 1 7 5 9 ) ворисларидан бири Ж ах,онгирхужанинг
Шарк;ий Туркистонда Чинг им периясига к;арши кузго-
лон кутариш и ва унинг илтим оси билан Кук;он хони
М ухаммад Алихон (1 8 2 2 -1 8 4 2 )н и н г К;ашк;арга юриши,
Кук;он хонлиги ва Хитой ^фтасидаги узаро м ун осабатла­
ри ёритилган.
Асарда к;айд этилиш ича, 1 8 6 5 йилда Россия империя­
си кушинлари том онидан Тош кент шахри босиб олингач,
тош кен тли к ва кук;онлик саркардалар Хамдам ботурбо-
ши, Туробхужа ясовул, Абдуллох, пансод, F озибек пансод,
Мух,аммадкули ш иговул, Хужа калон худойчи, Исроил-
хонтзфа, Умаркул бах,одир, Бок;ибек додхох, ва жами етти
мингдан ортик; киши Кацщарга утиб келган 1. Мух,аммад
Ёкуббек Кук;он хонлиги устахоналаридан мох,ир ва ко-
мил усталарни уз д авл ати га олдириб келиб, дастлаб Ку-
к;он хонлари М аллахон ( 1 8 5 8 - 1 8 6 2 ) х,амда Сайид Султон
( 1 8 6 3 - 1 8 6 5 ) номидан тилла танга чицарган2. Шунингдек,
у Кук;он ва Бухородаги машхур уста м еъм ор ва шщк;ош-
ларни х,ам олдириб келиб, Еттишах,арнинг турли шах,ар-
ларида бинолар курилиш ида иш латган3.
Кук;он адабий мух,итида ш акл лан ган А кмал Тош-
кан д и й 4, 1 8 6 6 йили ш оир Тоиб билан бирга, к;ук;онлик
П исандий5 х;ам Кацщ ар ва Ё ркен дда булган6. Шарк;ий

1 Мулло Мусо Сайрамий. Тарихи Хамидий / Нашрга тайёрловчи Анвар


Бойтура. - Урумчи: Миллатлар нашриёти, 1986. - Б.346.
2 Мулла Муса бен мулла Айса Сайрами. Тарих-и Эминие (История,
посвященная Эмину). - Казань, 1905. - С.186. Бу х,акда яна к;аранг: Тухтиев
И. Тангалар тилга кирганда. - Т., 1989.
3 Жалилов 0. Мусо Сайромий. - Т., 1965. - Б.17, 21.
+ Абдуллаев И. Акмал Тошкандий // Имом ал Бухорий сабок^тари. - Т.,
2002. №3. - Б .2 1 3 -2 1 7 .
5 К,айюмий П. 'Газкираи К;аюмий... - Б.538.
6 Уша асар. - Б.478.

435
Турки стон да бу д авр д а Фурцат, х,амда тарихчилардан
Имом Али К ун дузи й 1, М ирза Шаме Бухорий2, Мухдммад
Тойиб М ухдммад Амин угли 3, Мух,аммад Умар к;ори Уми-
дий М аргилоний4, Гиёсиддин М аргилонийлар ижод
билан ш угулланганлар. Улар Шарк;ий Турки стон н и н г
и ж ти м ои й -си ёси й ва м аданий х,аётида фаол иш тирок
этганлар.
Акмал Тош кандий асарида к;айд этилиш ича, Мух,ам-
мад Ёкуббекнинг куёви 1 8 3 0 йилларда Тош кентда ту-
гилган Акмал С ай и дащ ад хон угли Тош кандий XIX аср-
да яш аб ижод этган зуллисонайн шоир булган5. 1 8 6 5 -
1 8 7 7 йиллари Ёкуббекнинг шахсий котиби ва К^ацщар
к;озиси булиб иш лаган бу шахе шах,ар ободончилиги
ва осойиш талиги учун к атта хи зм ат к;илган. Мухдммад
Ёкуббек ваф отидан сунг, у Тош кентга к;айтиб келиб,
м актаб очган. Уйгур тарихчиси Мусо Сайромий у х,ак;да
шундай ёзган : "В а яна Акмалхон турам эдилар, фозил,
уламо, боинсоф киши эди. И смларига мувофик; дарвок;е
комил ва акм ал эдилар", - д ея таъриф берилган6.
Риёсиддин М аргилоний XIX аср иккинчи ярмининг
бош ларида М аргилондан К;ашк,арга кучиб борган ва
Кашкдр адиблари билан жуда як;ин м уносабатда булган.
Кашк;ардаги таракдийпарвар адабиёт вакиллари Низо-
миддин, Носим К^ашк;арий кабилар билан дустлаш ган
ва х,амсух,бат булиб, ижодий х,амкорликда булган. Бу
х,амкорликнинг самараси унинг "Б ад авлатн ом а" асари

1 Имомали Кундузий. Таворихи манзума. УзР ФА ШИ. Кулёзма ракдми:


№ 597.
2 О некоторых событиях в Бухаре, Коканде и Кашгаре...
3 Мухаммад Тойиб Мух,аммад угли. - УзР ФА ШИ. Кулезма рак,ами:
№ 6696, 596.
4 Мух;аммад Умар к;ори Умидий Маргилоний. Мактубчаи хон. - Т., Фан.
2007.
5 Абдуллаев И. Акмал Тошкандий... - Б.214.
6 Муса Сайромий. Тарихи аминия... - С.885.

436
булиб, уни х,ам уйгур, х,ам у зб е к шоирлари биргаликда
ёзган л ар 1.
Мух,аммад Ёкуббекнинг сирли улими х,ак;идаги турли
миш -миш лар ёки турли бах,сларга ойдинлик кирита-
диган асарлардан бири Илёс Охунднинг "Ёкуббек Ба­
д авл атн и н г сунгги хотиралари" асари х,исобланади. Бу
асар УзР ФА ШИ 417-рак;ам ости да сак;ланади. Муаллиф­
нинг узи б ево си та Мух,аммад Ёкуббекнинг ёнида юрган
ходим ларидан бири булганлиги учун х,ам асар мух,им
ах,амиятга эга х,исобланади.
Хулоса килиб ай тган да уйгур м анбаларида Туркистон
тари хи га оид к;изик;арли м аълум отлар жуда куп ва улар
уз тадк;ик;ини кутм окда.

4 -§ . Эрон саф ар ы о м ал ар и в а м е м у а р л а р и
М арказий Осиё халк^ари, хусусан, Эрон ва Турон т а ­
рихи ж уда к;адимдан м уш тарак булиб, бу энг аввало,
уларнинг ягон а М арказий Осиё минтак;асида ж ойлаш -
ганлиги, ж уда к;адимдан зардуш тийликка, кейинчалик
эса ислом динига эътик;од к;илганлиги, тили (форсий),
м ум тоз адабиёти ва м аданияти х,ам м уш тарак ривож -
ланганлиги, ик;тисодий алок;алари х ,а м и ш а фаол булган­
лиги, сиёсий тарихи эса айрим тарихий даврларда уму-
мий д авлатч и ли к (Ах,амонийлар, Амир Темур салтан ати
ва бош кдлар) доирасида кечганлиги, айрим даврларда
узаро урушлар ёки иттифок;чилар булганлиги яхши
м аълум .
Эрон ва Турон халк;лари маданий алокаларининг
тарихий илдизлари энг кадим ги зардуш тийлик дини
тар калган даврлардан бош лаб, ислом м аданияти д а в ­
рида ян ад а як;инлашди. Айникса, м ум тоз адабиётда
Ж алолиддин Румий, Абулкосим Фирдавсий, Х,офиз Ше-

1 Кодиров Р. Узбек - уйгур адабий алокдлари тарихига дойр... - Б .88-89.

437
розий, Саъдий Ш ерозий, Рудакий, Абдурах,мои Жомий,
Алишер Навоий, Умар Х,айём ижоди, тарихий тадк;ик;от-
ларда Зах,ириддин Бобур, Мирхонд, Хондамир асарлари
х,ар икки худуд халк;лари учун бирдек к;адрли маданий
дурдоналарга айланди.
Урта асрлар тарихий-адабий м анбаларида Эрон ва Ту-
рон тарихи х,амда м аданиятининг узаро алок;адорлиги
хдмиша як;к;ол нам оён булиб келган. Сунгги урта асрлар-
д а минтак;ада х,аж зиёрати, элчилик сафарлари муноса-
бати билан х,ар икки худудда яратилган саф арномалар
нафак;ат йул таассуротлари ва мулок;от жараёнларини,
балки ташриф бую рилган м ам лакатн и н г шах,арлари,
ахрлисининг турмуш маданияти, ижтимоий-ик;тисодий
х,аётига оид м ухдм тарихий м аълум отларни х,ам акс эт-
тирганлиги боис, тарихий манба сиф атида тадк;ик;отчи-
лар эътиборини торти б келм овда.
XIX аср урталарига келиб М арказий Осиё минтак;а-
сида Англия в а Россия империяси манф аатларининг
тук;нашуви ва "К атта уйин” реж алари бу ердаги геосиё-
сий вази ятн и м ураккаблаш тириб, кушни давлатлар , ху­
сусан, Хива хонлигининг Эрон билан узаро алок;аларига
х,ам таъси р кур сата бош лади. Эрон худудида уз таъ си -
рини урнатиб ол ган Англия бу ердаги элчилари ва Эрон
хукм дорлари орк;али уз реж аларини ам алга оширишга,
хонликларда узи н и н г ик;тисодий ва сиёсий таъсирини
кучайтириш га интилса, унинг асосий рак;обатчиси Рос­
сия империяси бунга имкон к;адар йул куймаслик йулла-
рини излади.
Бухоро ва Хива хонликларининг Эрон билан муноса-
батларида чегара худудларидаги нотинчлик ёки узаро
келиш м овчиликлар натиж асидаги хдрбий тук;нашувлар
туф айли оддий халк; ази ят чекар эди. Урушлар натиж а-
сида асирликка туш ганларнинг аксарияти кулликка
мах,рум булиб, бозорларда сотилар, нуфузли ш ахслар

438
эса, туткун ли кда сак;ланар эди. Айник;са, Хива хонлиги
тасарруф идаги чегарадош худудлар - бепоён даш тлар-
д а тарк;алиб яш аган кучманчи туркм ан к;абилалари-
нинг Эрон ч егаралари га т е з -т е з хужумлари, х,арбийлар
ва тинч ахдлининг асирликка олиниш и хдмда кул сифа­
ти д а Бухоро ва Хива бозорлари га келтириб сотиш лари
туф айли м ам лакатда эронлик кулларнинг купайиб ке-
тиш и узаро м уносабатларда ж иддий муаммо тугдириб,
XIX аср урталаридаги д и п л ом ати к м узокаралардаги
долзар б м асалага айланган эди.
Бу х,авда мадаллий манбаларда, хусусан, Мунис,
Огах,ий асарларида хдм, Эрон элчилари том онидан яр а­
ти лган саф арномаларда х,ам к;айд эти лган м аъ л у м о т­
лар мух,им тарихий фактларни тасди кдаш билан бирга
бир-бирини тулдириш га хи зм ат к;илади.
Эрон саф арномаларини урганиш да эронш унос олим-
лардан Б. М аннопов1, Эрон ва Хива хонлиги м ун осабат­
лари тарихини урганган тарихчи м утахассис Н. А ллае-
в а 2, саф арномаларни у зб ек ти ли га тарж им а к;илиб, чоп
этти рган Умидбек Мухдммад, Бекж он И смоиловнинг
хизм атларини алох,ида к;айд этиш лозим .
Б ево си та саф арномаларга т^Ьсталиб, шуни к;айд этиш
лози м ки , улар энг аввал о асар муаллиф ларининг вок;е-
лар гувох,и ва иш тирокчиси сиф атида узлари курган,
билган, суриш тириб, аник;лаган м аълум отлар га асос-
ланганлиги билан к;имматлидир.
Сафарномалардан бири Х оразм га 1 8 4 2 йилда Эрон
хукм дори Мух,аммадшох, к;ожор том онидан ю борилган
элчи Мух,аммад Алихон Гафурнинг к;аламига мансуб бу-

1 Маннанов Б.С. Из истории русско-иранских отношений конца XIX


начала XX века. - Т.: Наука, 1964. Шу муаллиф: Лолабошининг Хоразм
сафари // Шарк,шунослик. 1997. №8. - Б .6 9 -7 3 .
2 Аллаева Н. "Взаимосвязи Хивинского ханства с Ираном в XVI-XVIII
вв.". Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата
исторических наук. - Т., 2007.

439
либ, "Рузном айи сафари Хоразм" ("Хоразм сафари кунда­
ли ги ") деб н ом лан ад и 1. Сафарномада Эрон элчисининг
1 8 4 2 йилда Хива хонлигига ди п лом ати к миссия билан
ташрифи чогида Хива хони Оллох,кулихон ( 1 8 2 5 - 1 8 4 2 )
билан олиб борган диплом атик м узокаралари уз акси­
ни топган булиб, унинг сафардан к;айтгандан сунг, Эрон
таш ци ишлар вази р л и ги га ёзи лган х,исоботи асосида
чоп этилган 2 0 0 9 йилда шарщцунос Бекж он Исмоилов
том онидан у зб е к ти ли га тарж им а цилиниб, Тош кентда
чоп эти л ган 2.
Маълум булиш ича, Хоразм га Англия ва Россиянинг
Тех,рондаги доим ий элчихонаси вакиллари билан бир­
га ж унатилган Мух,аммад Алихон Гафурга Эрон ва Хива
хонликлари у р таси д а дустона м уносабатлар урнатиш,
эронлик асирларни туткунликдан кутцариш х,амда кул
савдоси га чек куйиш масаласини мух,окама килиш топ ­
ш ирилган эди.
Гап шундаки, Мухаммад Алихон Рафурнинг Хива­
га ташрифидан бир оз муддат аввал - 1 8 4 1 йили ёзида
Машх;ад атрофида талончи туркманлар гурух,и зиёратчи-
лар карвонига хужум к;илиб, куплаб кишиларни асир ол-
ганлар ва Хивага олиб келиб сотиб юборганлар. Улар ора­
сида як;ин атрофда ов к;илиб юрган Вали Мух,аммадхон
исмли Хуросон волийси Осаф уд-давланинг акаси фар-
занди х,ам асирликка олиниб, Хива хонига топш ирилган.
Хуросон волийси Эрон хукм дорига м урож аат к;илиб, уз
жиянини озод к;илишда ёрдам сураши м уносабати би­
лан Хивага ж ун ати лган элчи Мух,аммад Алихон Рофурга
1 Мухдммад Алихон F офур. Хоразм сафари кундалиги (Мухдммадшо^
Цожор ва Оллспадглихон уртасидаги дипломатик алокдлар тарихидан. 1842
йил) / Форсчадан узбек тилига таржима, кириш суз ва изохдар муаллифи
Исмоил Бекжон. - Т., 2 0 0 9 .
2 Мух,аммад Алихон Fофур. Хоразм сафари кундалиги [Мухаммадшох
Цожор ва Оллох;кулихон уртасидаги дипломатик алокдлар тарихидан. 1842
йил) / Форсчадан узбек тилига таржима, кириш суз ва изохдар муаллифи
Исмоил Бекжон. - Т., 2 0 0 9 .

440
Вали Мух,аммадхонни ва боища эронлик туткунларни
озод кдлиш ни сураш вазиф аси ю клатилган эди.
М азкур элчилик м иссиясига Эрондаги рус ва инг­
ли з элчихоналарининг вакиллари х,ам кушиб ж унатил-
ган булиб, бу х,олат Хива хони Оллох,кулихоннинг ран-
ж иш ига сабаб булади ва бу х,ак;да уз фикрини элчига
ош кора билдиради. Гарчи Оллох,кулихон элчи ва унинг
х,амрох,ларини 4 - 5 м арта к;абул к;илиб, и ззат-и кр ом кур-
сатса-д а, Мухдммад Алихон тура билан м узокаралар д а­
вом и да эрон ли к асирларнинг озод к;илинишини "рус ва
инглиз вакиллари ташрифи натиж аси сиф атида" бах,о-
лан м асли ги учун бу ишни кейинги сафарга к;олдиради.
М анбаларда к;айд этилиш ича, орадан куп утмай, 1 8 4 2
йилда Хива хони Оллохдулихон ваф от этиб, тахтга к ел ­
ган янги хукм дор М ухдммад Амин тура Мух,аммад Вали-
хонни озод к;илиб, у Эрон билан дустона муносабатлар-
нинг далили сиф атида Хива элчиларига кушиб, Техрон-
га ж унатилади.
Мух,аммад Алихон Гафурнинг сафар кундалигида
Хива хонлиги тарихига оид к;изик;арли м аълум отлар
урин олган булиб, уларда эн г аввало м узокаралар ж ара-
ёнларидаги расмий тарти блар ва м аросим лар батафсил
таъриф ланади.
Ушбу саф арномада элчи Мух,аммад Алихон Гофур
Эрондан то Хоразм гача йулдаги м анзиллар, улар ора-
сидаги масоф аларни к;айд этиб боради. Хива хонлиги-
даги узи курган шах,арларга таъриф беради. Хусусан,
Марв шах,ри х,ак;ида т>Ьсталиб, хон х,азратлари шах,арни
ти клаб, мудофаа мак;садларида хандак;лар к;азитганли-
ги, хандак;лар сувга тулдирилиб, шах,ар ах,олиси учун
куприк туш алганлигини к;айд этади. Хива хонлиги­
да угрилик содир булмаганлиги боис хрвлилар, уйлар
кулф ланмаслиги, х,атто, озод к;илинган айрим эронлик
асирларнинг Хивадан кетги си келм аганлиги, улар хон

441
кушинида сар б оз булиб хи зм ат кдлиш и стагида экан ­
лиги х,ак;идаги м аълум отлар эъ ти бор га лойивдир. Аму-
дарёни таъриф лаб, унда йил буйи лойк;а сув ок;иб тури-
шини, к;ишда эса жуда цаттик; м узлаганлигидан унинг
устидан отлшутар бемалол утишини к;айд этади. Муал­
лиф йулдаги серсув кудук;лар х,ак;ида хдм м аълум от бера­
ди.
Саф арномалардан яна бири Эрон Миллий М ажлис
кутубхонасининг кулёзм алар хазинасида сацланаёт-
ган, Хусайн Замонийнинг суз бошиси билан 1 9 9 4 йилда
Техронда чоп эти лган "С аф ар н ом аи Б у х о р и й ” номли
асардир1. Асарни наш рга тайёрлаган, унга сузбош и ёз-
ган Хусайн Зам онийнинг к;айд этиш ича, саф арномада
муаллифининг номи курсатилм аган булса-да, унинг
мазмунидан эл чи л и к миссияси билан Эрон шох,и Мух,ам-
мадшох, том онидан Бухорога ю борилган шахе цаламига
мансублигини, бу тахминан 1 8 4 4 йилга тугри келиш ини
таъки длай ди . Зеро, элчига шу даврда Бухорода туткун ­
ликда булган инглиз фуцароси Ж озеф Вольфни х,амда
эронлик асирларни озод к;илиш топш ирилган эди2. Бу
даврда Эронда у з элчилигига эга булган Англия м ам ­
лакат хукм доридан уз фук;аросини озод к;илишда воси-
тачилик цилишни сураб, унга уз вакилини хдм кушиб
ж унатган эди.
Мазкур саф арномада Эрондан Бухоро амирлигига
олиб борадиган йуллар, м анзиллар, туркм ан к;абилала-
рининг ж ойлаш иш и тугрисида батафсил м аълум отлар
келтирилган. Шу билан бирга м ам лакатн и н г ички х,а-
ёти, Хива хонлигида д авл ат тузум и, девонхона фаолия-
ти, м олиявий ва х,арбий иш ларга оид м аълум отлар х;ам
урин олган.
1 Сафарномайи Бухоро (асари Мух,аммадшох,и к;ожор) (1259/ 1260 х,.). Ба
эх,тимоми Х,усайн Замоний. - Техрон, 1373 х,
2 Узбек дипломатияси тарихи. Тарихий очерклар ва лавхдлар. - Т., 2003.
- Б .147-15 5 .

442
Муаллиф уз шахсий кузатиш лари асосида Бухоро
ам ирлигида элчиларни расмий к;абул к;илиш м аросим -
лари, турли мансаб ва лавози м л ар , уларнинг расмий
к;абул м аросим ларидаги ж ойлаш ув тартиблари, шох,
ёрлигини топш ириш, совгалар так;дим цилиш расм-ру-
сумлари, элчиларга муносабат, эътибор ва к^фсатилган
илтиф отларни таъриф лайди. Ш унингдек, д а вл а т бош-
к;арув ф аолияти билан боглик; масалалар, хусусан, сарой
девонхон аси н и н г ф аолияти, солик;ларни турлари ва
уларни ундириш тарти блари га х,ам т)Ьсгалиб, 1 6 0 минг
хуж аликдан йигиладиган зак о т солиги 3 5 0 минг сумни
таш ки л этиш ини, Амударё ва Зарафшон д арёси да олтин
м аъданлари м авж удлигини к;айд этади.
М ам лакатнинг х,арбий кучлари х,ам элчининг эъти -
боридан четда к;олмаган. Асарда уларнинг тузилиш и,
таъ м и н оти ва м ам лакат шах,арлари, бекликлар буйича
так;симотига тухталиб, Бухорода 2 0 минг, Ш ахрисабз,
М аймана, Д енов бекли клари да эса 1 0 0 0 дан 2 0 0 0 м инг-
гача кушин сак;ланганлиги х,ак;ида м аълум отлар келти-
рилади.
Саф арномада Бухоро ш ахридаги йирик туж ж ор -
лар н и н г Россия, Эрон ва Крбул билан й и ллик савдо
ай лан м аси , савд огар л ар д ан оли н ади ган бож ва за к о т
солик;лари, улардан х,арбий куш ин учун олинадиган
алох,ида ту л овл ар хак;ида к;изик;арли м аъл ум отлар б е ­
рилган.
Эрон элчиси Бухоро ам ирлигининг тацщи алок;алари-
га х,ам алох,ида эътибор к;аратиб, унинг уз куш нилари -
Кук;он ва Хива хонликлари билан м уносабатлари, Хуро­
сон доким лари билан алок;алари, инглизларга нисбатан
иш ончсизлик кайф ияти хам да Эрон-Бухоро м ун осабат­
лари, туркм ан кабилалари билан келиш м овчиликлари
х,ак;ида х,ам м аълум отлар келтиради.
Бухоро амири Эрон хукм дорининг элчи орк;али юбор-

443
\

ган илтим осини к;ондириб, уз тасарруф ида сак;ланаёт-


ган, ж осусликда айбланган инглиз фук;аросини ва са-
ройдаги 2 0 0 0 эронлик асирларни озод к;илиб, элчига
кушиб беради. Ш унингдек, к;олган эронлик куллар бе-
бош туркм анлар том онидан узаро тук;нашувларда асир
олиниб, уз эгалар и га пул эвази га сотилганлиги боис,
уларни озод цилиш га х,ак;к;и йуцлигини туш унтиради.
Эрон саф арномаларидан яна бири "Сафоратномайи
Х оразм ''1 1 8 5 1 йилда Эрон ва Хива хонлиги уртасида
ди плом ати к м узокаралар олиб бориш учун Хоразмга
элчи сифатида ташриф буюрган М ирзо Ризокулихон
Х д ц оят ( 1 8 0 0 - 1 8 7 1 ) к;аламига мансубдир. Асар И. Бек-
ж онов том онидан форс тилидан у зб ек тилига тарж им а
кдлиниб, чоп эти л ган 2, бунга цадар рус шарщпунослари
том онидан илм ий м уом алага кир и ти лган 3.
Ризокулихон Х,идоят уз ш еърлари билан назарга ту-
шиб, ш ох,саройида "Амир ал-ш уаро" (ш оирлар бош лиги]
деган унвонга сазо во р булган, шах,зодалар тарбиячиси,
м аслахдтчи, тум ан (нох,ия) хокими лаво зи м и д а ф аолият
ю ритган д авл ат арбоби, 20 дан ортик; тарихий асарлар
яратган тар и хн ави с олим, сарой кутубхонасини бош-
к;арган м аъриф атпарвар, зиёли шахе эди.
Ризокулихон Х,идоят урта аср тарихчиси Мирхонд
(1 4 3 3 -1 4 9 8 )н и н г форс тилида эн г м укам м ал тарихий
асарлардан бири сиф атида тан олинган "Р авзат ал-сафо

1 Мирзо Ризокули. Сафарнома-йи Хоразм. УзР ФА ШИ. Кулёзма раками:


№ 9 1 2 9 .41-в.
2 Ризокулихон Хдцоят. Сафоратномаи Хоразм. (Носириддиншох, ва
Мух,аммад Аминхон уртасидаги дипломатик алок;алар тарихидан) 1851
йил. / Форс тилидан И. Бекжонов таржимаси. - Т.: Янги аср авлоди, 2009.
- Б .53-231.
3 Отчет о посольстве в Хорезм Риза-Кули-хана / Перевод и примеч.
A.А. Ромаскевича // Материалы по истории туркмен и Туркмении XVI-
XIX вв. Иранские, бухарские, хивинские источники (МИТТ] / Под ред.
B.В. Струве, А.К. Боровкова, А.А. Ромаскевича, П.П. Иванова. - М.-Л., 1938.
Т .2 .- С .280-309.

444
фи сийрат ал-анбиё ва ал-м улук ва ал-хулафо" ("П айгам-
барлар, подшох,лар ва халиф аларнинг тарж им аи хдли
х,ак;ида ж аннат боги") асарини д авом эттиради. Дунё-
нинг яратилиш идан то 1 5 2 3 йилга к;адар М арказий
Осиё, Як;ин ва Урта Шарк; м ам лакатларида булиб утган
мух,им тарихий ж араёнлар, иж тим оий-сиёсий вок;еалар
баён этилган, етти та ж илддан иборат бу нодир асар ­
нинг турли к;исмлари француз, лотин, ш вед, немис, у з­
бек ва боища бир к;атор ти лл ар га тарж им а цилинган
булиб, европ али клар учун Шарк; тарихини урганиш да
мух,им манба булиб хи зм ат дилган.
Ризокулихон Х.ИДОЯТ икки йирик тарихчи олим -
Мирхонд ва Хондамир том онидан ам алга ош ирилган
бу мух,им асарни д авом и сиф атида яна уч ж илдли асар
яратиб, уни 10 ж и лдга етказад и . Эрон, Хуросон, М оваро-
уннах,р тарихини кам раб олган м азкур уч ж илдли асар
"Р ав зат ал-сафои Носирий" деб номланган.
Ана шундай кен г тарихий билим ларга эга булган Ри­
зокулихон 1 8 5 1 йилда Эрон шох,ининг топш ириги би­
лан Хива хони Мухдммад Аминхон ( 1 8 4 5 - 1 8 5 5 ) хузури-
га элчи булиб келиб, Эрон-Хоразм м уносабатларига ой-
динлик киритиш ю засидан м узокаралар олиб боради1.
"Саф оратномайи Х оразм " асарида Ризокулихон Хо-
разм халк;ининг тарихи, м аданияти, турмуш тарзи, урф-
одат ва анъаналари, Хива хонлигида XIX аср бош лари-
даги иж тим оий-сиёсий ж араёнлар, ик;тисодий в а зи я т
х,ак;ида к;имматли м аъл ум отлар беради.
Ризокулихон Хоразм га ташриф бую рганда узининг
"Р а вза т ал-сафои Носирий" асарини х,ам олиб келади. Бу
п айтда М ирхонднинг "Р авзат ал-саф о" асарини Мунис
том онидан бош лаб куйилган форс тилидан у зб ек ти л и ­
га тарж им асини д авом этти р аётган Огах,ий кейинчалик

1 Узбек дипломатияси тарихидан. Тарихий очерклар ва лавх;алар. - Т.,


2003. - Б.1 6 2 -1 7 8 .

445
"Р авзат ал-саф ои Носирий" асарини х,ам у зб ек ти ли га
тарж им а к;илади. Ризокулихон Х,идоятнингх,ар икки аса­
ри х,ам М арказий Осиё, хусусан, У збекистоннинг сунгги
урта асрлар тар и хи га оид мух,им манбалардан х,исобла-
нади.
Хива хон л и ги га багиш ланган, эронлик муаллифлар
к;аламига мансуб булган асарлардан яна бири - бу 1 8 5 4 -
1 8 6 4 йилларда Х и вада асирликда булган Эрон генерали
Исмоилхон М ирпанжийнинг 1 8 6 4 йилда ёзи лган "Асир-
ликдаги хотиралар" номли мемуар асаридир1.
Эрон ва Хива хонликлари уртасидаги чегарадош
худудлардаги у зар о туцнаш увларда асирга олинган
Эрон генерали И смоил Мирпанжий 1 8 5 4 - 1 8 6 4 йиллар­
да, яъни ун йил д авом и д а мех,тар назорати да асирликда
сацланган. Исмоил М ирпанжийга асирликда алох,ида э ъ ­
тибор к;аратилиб, уз угли ва бир нечта як;инлари билан
алох,ида уй, курик;чилар, озик;-овк;ат аж ратилган. Унинг
узи к;айд этиш ича, узлуксиз мурож аатларига царамай,
Эрон хукум ати уни озод к;илиш учун Хива хонига бирор
марта м урож аат х,ам кдпмаган.
Унинг аси рли кда утирган йиллари д авом и да Хива
хонлигида тах тга тур тта хукм дор (Мух,аммад Аминхон,
Абдуллахон, Кутлимуродхон ва Саидмухдммадхон) к е­
либ, хукм ронлик к;илганлар. Унга асирликдан озод к;и-
лиш х,ак;ида фармон берилганда, уз бошини олиб, мус-
так;ил кетиш дан ч ^ и г а н Исмоил М ирпанжийга илти-
фот курсатилиб, хи вали к аёлга уйлантириб куйилади.
Саидмух,аммадхон хонлик тахти га утирганига олти йил
тулганда, 1 8 6 4 йилда Исмоил Мирпанжий асирликдан
кочиш га муваффак; булган.
Асирликда И. Мирпанжий узи курган, суриш тириб
аницлаган м аълум отларни изчил ёзиб боради. Х,ар
1 Исмоил Мирпанжий. Асирликдаги хотиралар. Форс тилидан Набибул-
ло Х,асан таржимаси. Нашрга тайёрловчилар: Комил Нуржон, Умид Бек-
мудаммад. - Урганч, 1997.

446
бир хоннинг хукм дор ли к давр и да олиб борилган сиё-
сат, м ам лакатдаги ах,волга алох,ида тухтали б утади. Шу
асосда Хоразм ва унинг атроф ларида курган ва эш итган
вок;еаларини к;амраб олган х,исобот тайёрлайди. Х,арбий
кумондоннинг к;ожорлар сулоласи хум дорига тай ёрлан -
ган бу х,исоботи кейинчалик "Асирликдаги хотиралар"
номи билан чоп этилади. Асар м усп щ и лли к йилларида
Набибулло Х,асан том онидан у зб е к ти ли га тарж им а к;и-
линиб, Комил Нуржон, Умид Бекмух,аммад том онидан
наш рга тайёрлан ган ва чоп эти л ган 1.
И. Мирпанжий дастлаб аси рли кда кечган х,аётини,
Марв, Хивада бош идан кечирган саргузаш тларини баён
к;илади. Асар м азм унидан м аълум булишича, Исмоил
Мирпанжий 10 й иллик кузатиш лари д авом и д а анча
чукур м аъл ум отлар га эга булади. Хусусан, хон саройида-
ги бош лаво зи м л ар - мех,тар, куш беги ва д евон б еги ла-
возим лари, уларнинг асосий функциялари, суд тизим и,
вилоятлардаги лаво зи м л ар , раис, мулла лавози м лари ,
уларнинг вазиф алари х,ак;ида батаф сил тухталиб утади.
Исмоил М ирпанжий хукм дор шахе ф аолиятига алох,и-
д а эътибор к;аратиб, унга исталган шахе арз билан кира
олиши, жуда оддий кийиниши, ш ариатга оид суд иш ла-
рига аралаш м аслиги, аммо хеч кимни мурож аатини ж а-
вобсиз к;олдирмаслигини к;айд этади.
И. М ирпанжий хонликдаги х,арбий кучлар х,олати, ту-
зилиш и, сони ва куролланиш д араж аси га х,ам эътибор
к;аратади. Ш унингдек, солик; тузум и, хирож, закот, бож
ва туловларидан келади ган даром адлар, салгут тулови,
к;азув м ажбуриятлари каби м асалалар да анча аник; м а ъ ­
лумотлар к;айд этади.
Хонликнинг ташщи алок;алари, хусусан, и н гли з-рус
рак;обати м асалалар и га трстали б, Россия империяси-
1 Исмоил Мирпанжий. Асирликдаги хотиралар. Форс тилидан Набибул­
ло Х,асан таржимаси. Нашрга тайёрловчилар: Комил Нуржон, Умид Бек-
мух,аммад. - Урганч, 1997.

447
н и н гхон ли к ш имолида ц алъалар барпо этиб, уз мавк;еи-
ни анча мустах,камлаб олганлигини таъки длай ди .
Муаллиф хонликдаги иж тим оий-сиёсий ах,вол, урф-
одатлар, кушни м ам лакатлар - Эрон, Туркия, Афгонис-
тон, Россия, Бухоро билан савдо, маданий алок;алари
каби м асалалар га трсталиб утади. Ушбу м аълум отлар
Огахдй, Баёний каби мах,аллий тарихчилар асарларида
цайд этилган тарихий м аълум отларни тасдик;лаш би­
лан бирга, уларни айрим м асалаларда янада тулдиради.
Исмоил Мирпанжий м ам лакатн и н г ички ва тапщ и ах,-
воли, Хива хонлигининг ер майдони, тузилиш и, гео гр а­
фик жойлаш уви, табиати, ах,олиси, шах,ар ва к;алъалари,
экинзорлари х,ак;ида аник; м аълум отлар туплайди. Хусу­
сан, Хива хонлигидаги бекли к м арказлари ва уларнинг
ахрлиси х,ак;ида м аъл ум от бериб, Х,азораспда 20 минг,
Хонщада 15 минг, Янги Урганчда 30 минг, Хивада 40
минг, Гурланда 15 минг киши яшашини, П итнакда 1 0 0 0
хонадон борлигини к;айд этади.
Шу билан бирга, муаллиф асарда узаро элчилик ало-
к;алари х,амда ташриф буюрган элчилар х,ак;ида х,ам м а ъ ­
лумотлар келтиради.
Хулоса к;илиб айтганда, Эрон сафарномалари ва мему-
ар асарлари Хива хонлигининг таищи сиёсати, Эрон би­
лан муносабатлари, элчилик алок;алари, икки м ам лакат­
ни богловчи карвон йуллари, хонликдаги шах,арлар, бош-
к;арув тартиблари ва элчиларни расмий к;абул маросим-
ларини урганиш да мух,им манба булиб хизм ат к;илади.

5-§. Хитой манбалари


XIX-XX асрнинг 20-йилларига к;адар ёзилган хитой
манбаларида Урта Осиё тарихига оид купгина м аълум от­
лар мавжуд. Ушбу м аълум отлар асосан Урта Осиё хон­
ликлари, ж умладан, Кук;он хонлиги (1 7 0 9 -1 8 7 6 ) билан

448
Хитой (Чинг империяси) уртасидаги узаро муносабатлар
тарихини ёритиш да мух,им ахдмиятга эга. Бу давр ман-
баларини куйидаги икки гурух,га ажратиб олиш мумкин:
Чинг империяси саройи тарихчилари томонидан ёзилган
туплам лар х,амда мах,аллий тарихчилар асарлари.
Биринчи гурух, манбалари Хитойнинг хукмрон суло-
ласи манжурлар саройи тарихчилари том онидан ту п ­
лам лар хдлати га келтирилган булиб, уларнинг тарки-
бида Ж унгория ва Шарк;ий Туркистонни босиб олиши
билан боглик; вокеа-х;одисалар, кушин саркардалари-
нинг х,исоботлари, кушни м ам лакатлардан келган э л ­
чиларнинг хуж ж атлари нусхалари, расмлар, хариталар
берилган. Ушбу хуж ж атларнинг аксарияти хитой ман-
жур тилида ёзи лган булиб, улар орасида кушни м ам ла­
катлардан келган м актублар н и н г туркий, ф орс-тож и к
ти ли даги тарж им а нусхалари х,ам мавжуддир. Ушбу
хуж ж атлар туп лам ининг асосий к;исми Хитой Халк; Рес-
публикаси иж тим оий фанлар архивида х,ам сак;ланади.
Ш унингдек, Хитойнинг бошк;а шах,арларидаги м узей-
лар да х,ам учрайди.
Шундай тупламлардан бири "Да Чинг личао шилу
(^СТт№ ^Я^5с Чинг сулоласининг тарихий солном аси)"
деб номланади. Ушбу туплам 1 2 2 0 жилд (цэ)дан иборат
булиб, унда манжурлар империясининг 1 5 8 3 - 1 9 1 2 йил­
ларга оид хуж ж атлари ж амланган. Х,ар бир ж илд бир боб
булиб, тахминан 1 0 0 - 1 1 0 бетдан иборат. Ушбу манбанинг
факсимиле нашри 1 9 3 7 йилда Токиода чоп килинган1.
Манбанинг 596-б об и д а манжур зобити Дакэтананинг
Кук;онга бориши, 6 3 2 , 6 7 4 , 6 7 6 , 6 7 7 , 724-бобларида Эр-
дона даврида Кук;он хонлиги ва Хитой (Чинг империяси)
муносабатлари, 1 2 0 2 ,1 2 0 3 ,1206-боб лар и да Самаркандца

1 Дай Цин личао шилу. В переводах Г.П. Супрененко // Материалы


по истории кыргызов и Кыргызистана. Т.2. / Ответственный редактор
К. Джусаев. - Бишкек: Наука, 2003. - С.1 3 6 -1 9 5 .

449
яш аётган Саримсок^сужа ва унинг уйгурлар билан алок;а-
си ^ащада м аълум отлар берилган. Айник;са, 1 8 2 6 - 1 8 3 2
йилдаги Кук;он хонлиги ва Чинг империяси уртасидаги
узаро муносабатлар, имзоланган ш артномалар, ицтисо-
дий жараёнлар х;ак;ида мух,им маълумотлар берилган.
Иккинчи гурух, м анбалар бевоси та Шарк;ий Туркис-
тондаги ж ан гларда цатнаш ган х,арбийлар, сайёхдар-
нинг эсдаликларидан иборат. Шундай асарлардан
бири Ци Юнши кдлам ига мансуб булиб, "Шиюй яо лю ё
Гарбий чегарага оид к;иск;а ва мух,им м аъ ­
лум отлар)" деб номланади. 1 8 0 8 йилда ёзи лган ушбу
асарнинг “к;иргизлар х;а^ида” деб ном ланган туртинчи
бобида Кук;он хонлиги ва Хитой (Чинг им перияси) ур-
тасидаги алок;аларда к;иргизларнинг тутган урнига оид
купгина м аълум отлар берилган. 1 7 6 5 йилда ю з берган
Учтурфон кузголон и рах,бари Рах,матуллонинг Куцонга
юборган Бах,овуддин исмли элчи ю борганлиги х,ак;идаги
цимматли м аълум отлар бер илган1.
Сюй Сун к;аламига мансуб "Шиюй шуй дао цзи
(Ш ^ т К Ш Й 'Тарбий улка йуллари х,ак;идаги м аъ л у м от­
лар туп л ам и ")2 ном ли асар 1 8 2 3 йилда ёзи лган булиб,
унда Шарк;ий Т уркистондаги географ ик жой номлари,
карвон йуллари х,ак;идаги м аълум отлар к;айд этилган.
Вэй Юан кдлам ига мансуб "Ш энь у-цзи (ЖШдй Импе-
раторлик ж англари тар и хи )" номли 1 8 4 2 йилда ёзи л ­
ган асарнинг 4 ва 5-боблари Жах,онгирх5Ька кузголони-
га багиш ланган булиб, муаллиф бевоси та шу воцеалар
иш тирокчиси булганлиги боис мух,им тарихий м аълу­
мотларни к;айд этган 3.

1 Ци Юнши. Сиюй яо люё. - Шанхай, 1937. - Б .5 9 -6 0 .


2 Сюй Сун. Сиюй шуй дао цзи (Тарбий улка йуллари х;акидаги маъ­
лумотлар туплами) // Серия Сяофан ху цзайюи-ди цун-чао (Сяо Фан-ху
идорасининг географик туплами). 1823. T.4. 13-китоб.
3 Вэй Юан. Шэнь у-цзи ("Императорлик жанглари тарихи"). - Шанхай,
1842. - Б.38.

450
Х итойда сак;ланаётган М арказий Осиё тар и хи га оид
ё зм а м анбаларнинг манжур ти ли д а би ти лган лари
етар ли ч а урганилм аган. Улар асосан Хитой Халк; Респу-
бли касининг Ижтимоий фанлар архивида сацланади.
Ушбу архивда 1 8 0 мингдан ортик; манжур ти ли д аги
хуж ж атлар туп лам и са^ л ан м о вд а1. 1 9 9 9 йилда улар­
нинг 1 2 0 0 0 0 таси н и н г руйхати, яъ н и катал оги нашр
к;илинди2. 2 0 1 2 йилда С иньцзян худуди билан боглик;
хуж ж атларн и н г ф аксимиле наш ри чоп эти л д и 3. Манжур
ти ли д аги хуж ж атлар орасида б ево си та у зб е к д а в л а т -
чилиги тарихида уз урнига эга булган Бухоро хонлиги
( 1 5 1 0 - 1 9 2 0 ) , Кукон хонлиги ( 1 7 0 9 - 1 8 7 6 ) тари хи га оид
хуж ж атлар х,ам сак^анади. Уларни икки гурух,га аж ра-
тиб олиш мумкин:
Биринчиси, Кук;он ва Бухородан келган м актублар-
нинг манжур ти ли га угирилган хуж ж ат нусхалари бу­
либ, уларнинг б аъзи лари туркий тилда, араб ёзуви д а
сак;ланган, б аъзи лари эса фак;ат манжур ти лидаги нус-
халаридан иборат. Уларнинг сони тахм инан 50 тадан
ортик;. Кук;он хонлигидан ю борилган м актубларни
Цашк;арда яш аган манжур ам алдори Чан Ли туркий тил-
дан манжур ти ли га тарж и м а к;илган ва С иньцзяндаги
манжур ам алдорлари - ам бонларга ёки им ператорга
ю борилган. Ушбу м актублардаги м аълум отлардан д аст-

1 Daqing ga o zo n g chun huangdi shilu (The veritable record of the Gaozong


Chun Emperor of the great Qing dynasty), 1,500 ju a n . Compiled by Qinggui et
al., 1807. Repr., 30 vols. - Taipei: Huawen shuju, 1 9 6 4 ; Junjichu Manwen lufu
zouzhe (Reference copy o f palace memorials in Manchu stored in the Grand
Council). Document Category (microfilms) at the First Historical Archives of
China, Beijing.
2 Zhongguo diyi lishi dang’anguan Ф ШШ- et al., eds., Qingdai
bianjiang Manwen d a n g’an mulu Я5f t ( G u i l i n : Guangxi shifan
daxue chubanshe, 1999).
3 Zhongguo bianjiang shidi yanjiu zhongxin Ф О Н cf: l and
Zhongguo diyi lishi dang'anguan eds., Qingdai Xinjiang
Manwen d a n g’an huibian iffftSJrH'SXHlS'OJra (Guilin: Guangxi shifan daxue
chubanshe, 2012).

451
лаб XX асрнинг 60-й и ллар и да япон олими Торо Согучи1
уз тадк;ик;отларида ф ойдаланган. Кейинчалик америка-
ли к тадк;ик;отчи Никола де Космо2, британиялик олима
Лора Ньёби3, яп он олими Онума Такохиро4лар х,ам уз
тадк;ик;отларида келтириб утади. Кук;он хукмдори Олим-
хон (1 7 9 8 -1 8 1 0 ) н и н г Капщ арга ю борган ва туркий тил-
дан манжур ти л и га тарж им а цилинган м актубларини
х,озирча фак;атгина Никола д е Космо илмий м уомалага
киритган.
Манжур ти ли даги хуж ж атларнинг иккинчи гурух,и,
Чинг им периясининг Кук;он хонлиги ва Хитой уртаси ­
даги си ёсий-дип лом атик, савдо алок;аларига оид хуж-
ж атлардан иборат. XVIII асрнинг урталарида манжурлар
хукумати том онидан Кук;он савдогарларининг Хитой ва
Шаръий Туркистон бозорларида савдо цилиш ига рухсат
берилгач, уларнинг бу бозорларга кириб келиш и фаол-
лаш ган. Манжур тилидаги хуж ж атларда ёзилиш ича,
"Куцон савдогарлари Синьцзяннинг ички бозорларини
аста-секин кулга олиб, бу ерларда м ол-м улк ва маблатга
эга булганлар х,амда уйгурларнинг уйларини ижарага
олиб, бу ерда улар узларининг ую ш маларини тузганлар.
1 7 6 0 йилдан 1 8 3 2 йилгача Шарк;ий Т уркистонда Кук;он
1 Toro Soguchi. 1 8 -1 9 seild higashi torikisuton shaka shi kenkyu (Researches
on the social history of Eastern Turkistan in the 18lh- 1 9 lh centuries). - Tokyo:
Yoshikava Ko’bunkan, 1963.
2 Di Cosmo Nicola. "A Set of Manchu Documents Concerning a Khokand
Mission to Kashgar (1 8 0 7 ) / Central Asiatic journal, 41, 2 .1 9 9 7 . - P .159-99.
3 Newby Laura J. The Empire and the Khanate: A Political History of Qing
Relations with Khoqand c. 1 7 6 0 -1 8 6 0 . - Leiden, Boston: Brill Academic Pub,
2005.
4 Onuma Takahiro. Political Relations between the Qing Dynasty and Kazakh
Nomads in the Mid-18!h Century: Promotion of the even-ablate Relationship in
Central Asia: In A collection of Documents from the Kazakh Sultans to the Qing
Dynasty (TLAS Central Eurasian Research Series Special Issue I) edited by Noda
Jin and Onuma Takahiro. - Tokyo: The University of Tokyo, 2010. - P.8 6 -1 2 5 .
Onuma Takahiro. "The 1795 Khaqond Mission and its Nego Tiatian with
the Qind: Political and Diplomatic Space of Qing Kashgaria." Transactions
(forthcoming). Istanbul: the Swedish Research institute in Istanbul.

452
хукмдори ёрлигига эга булган "худойдо" деб аталган
ок;сок;оллик ти зим и м авж уд булган. "Худойдо" атам аси
манжур тилида "савдо ок;сок;оли" м аъносини билдирган.
Худойдонинг расмий ваколати купрок; Шарций Туркис­
тон да истик;омат к;илаётган Ку*фн фук;ароларидан ш а­
риат асосида бож-хирож йигиб олиш, улка бозорларида
хонликда зарб этилган тан галарн и назорат к;илишдан
иборат булган.
Хитойдаги ам алдорларнинг х,исоботларида Урта
Осиё хонликлари, айник;са, Куцон хонлиги ва манжур-
лар хукум ати уртасидаги сиёсий, савдо алокдларига оид
купгина м аъл ум отлар берилган. Ж умладан, Или улкаси
губернатори Сун Юн х,исоботлари х,ам м авзуни ур га­
ниш да мух,им ах,амиятга эга. Асли мугул булган Сун Юн
1 8 0 2 - 1 8 0 9 , 1 8 1 4 - 1 8 1 6 йилларида Илида хи зм ат сафа­
ри билан булган булиб, унинг "Сичуй цзунтун ш илюэ"
(Тарбий худудлар тарихидан умумий м аъл ум отлар ) ва
12 том дан иборат "Циньдин Синьцзян ш илюэ" (Шарк;ий
Т уркистоннинг к;иск;ача тарихи) каби асарлари мавжуд.
Ушбу асарларда Шарк;ий Туркистон м авзуси устувор
булса-да, улар орасида Кук;он хонлиги географ ияси ва
тарихига оид м аълум отлар х,ам учрайди. XVIII—XIX аср-
лар га оид м аълум отларни узи да ж ам лаган хитой хуж-
ж атларидан B.C. К узнецов Ку1^01^ хонлиги ва Хитой им­
перияси уртасидаги сиёси й -ди п лом ати к алок;аларни
ёритиш да кен г ф ойдаланган1.
Хитой ти лидаги м анбалардан яна бири бу Хитой
ам алдори На Янчэннинг Хитой им ператорига топш ир-
ган хуж ж атлари х,исобланади2. У XIX асрнинг бош ларида
яш аган булиб, Ж ахрнгирхужа кузголонидан сунг им пе­
1 Кузнецов B.C. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. - Но­
восибирск, 1973.
2 На Яньчэн. На вэн- и Гун Цзоун // Китайские документы и материалы
по истории Восточного Туркестана, Средней Азии и Казахстана XIV-XIX вв.
-А л м аты : Гылым, 1994. - С .142-211.

453
ратор буйруги билан Синцзян улкасига келиб, кузголон
сабабларини }ф ганган. У 4 7 йил ичида Кук;он хукмдор-
ларининг Хитой им ператорларига ёзган 2 4 та макту-
бини урганиб, так^ и л этган ва им ператорга бир неча
маслах,атлар берган. Хитой (Чинг им перияси) импера-
тори га ёзган х,исоботида у Ж ахрнгирхужа кузголони-
нинг бош ланиш ида Хитойдаги кук;онлик савдогарлар-
ни ай блаб1, уларни таък;иб кдлиш , Хитойдаги савдосини
чеклаш ни тавси я этган. Император унинг м аслахдтига
амал килиб, Кук;он фукароларини таък;ибга олиш га буй-
рук; берган. Аммо унинг бу тадбири нати ж аси з тугаган.
Мазкур х,исоботлардан рус хитойш унослари B.C. Куз­
нецов, В.М. Гуреевич, япон олими Торо Согучи, К. Ха­
ф изова х,амда хи той тарихчилари Фим Кинг, Пань Чжи-
пин, Ли Шэн ва бош кдлар уз асарларини ёзиш да кенг
ф ойдаланганлар.
Хитой ва манжур тилидаги манбалар орасида Кук;он
хукм дорларининг Хитой им ператорига ва ноиблари
ном ига ёзи лган м актублар х,ам сацланган. Ушбу мак-
тубларни уч гурух,га - б ево си та Кук;он хукмдорлари
том онидан Хитой (Чинг им перияси) им ператорларига
юборилган м актублар, Кук;он хукм дорларининг Син-
цзяндаги манжур императорлари тайинлаган масъул
шахе булган ам бон ва хдрбий генералларига ю борил­
ган хатлар ва них,оят, Кук;он хукмдорлари том онидан
Синцзяндаги Капщар, Ёркенд,Х утан каби шах,арлардаги
махдллий шах,ар х,окимларига ю борилган м актубларга
ажратиш мумкин. Нукон хукм дорлари том онидан ю бо­
рилган м актубларнинг асосий цисми туркий тилда, баъ-
зилари форсий ти л д а битилган. Одатда, Кук;он хукм дор­
ларининг Бухоро амирлиги, Хива хонлиги, Усмонийлар
1 Пан Чжипан. Ку^оп хонлигининг шарций худудлардаги сиёсати. - Пе­
кин, 2006. - Б .0 2 6 -0 2 7 (хитой тилида): ПаньЧжипин. 1 7 5 9 -1 8 2 0 нянь Цин
юй Хаохань ды гуаньси // Синьцзян шэхой кэеюэй. 1985. №2. - С.191.

454
д авлати , Россия им периясига ю борилган м актублари
форсий ти лд а битилар эди. Х итойга ю борилган м актуб-
ларнинг аксарияти туркий ти л д а булиб, бу м актублар
хитой ва манжур ти ллари га тарж им а кдлинган. Жум-
ладан, Цашк,арда яш аган манжур ам алдорларидан Жин
Чэнг (1 8 2 8 ), Ж единг исмли тарж им онлар уш бу м актуб-
ларни манжур ти ли га тарж и м а к;илиб, кейин импера-
тор га ю борган. Ушбу м актубларнинг аксарияти, х,озир-
да Хитой Халк; Республикасидаги Ижтимоий фанлар
архивида ва П екиндаги бир неча м узейларда сак;ланади.
Шу билан бирга, бу м актубларнинг бир кисми Тожир-
нинг "Гаройиби сипох,” асарида ва бошк;а Кукон хонлиги
тарихига оид кулёзм а асарларда х,ам келтирилган.
Хулоса кдлиб ай тган да хитой м анбаларида у зб ек
д авлатчи ли ги ва ди плом атияси, минтак;а тарихи ва с а в ­
до алок;аларига оид мух,им м аълум отлар к;айд этилган
булиб, уларнинг аксарияти узб ек и сто ш ш к тарихчилар
том онидан илмий м уом алага тулик; ж алб этилм аган ва
уз тадк;ик;ини кутм оада.

455
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ ТАРИХ ИНСТИТУТИ

УЗБЕКИСТОН ТАРИХИГА ОИД


МАНБА ВА ТАДКДОЦОТЛАР

(XIX-XX АСР БОШЛАРИ)

Мух,аррир:
М. Нуриддинова

М усахдида:
М. Муминова

Тех. мух,аррир:
И. Саидов

"Nurafshon business” нашриёти


Лицензия AI № 316. 26 январ 2 0 1 8 йил.
1 00077, Тошкент шахри, Мустак;иллик шох,кучаси, 38-уй.

Теришга 2020 йил 8 октябрда берилди.


Босишга 2 0 2 2 йил 06 январ (2 0 2 0 йил 22 декабр)да рухсат этилди.
Кргоз бичими 60x84 У 1б. Офсет кргози.
"Cambria” гариитураси. Нашр босма табоги 26,5.
Адади: 150 нусха. 12-сонли буюртма.

"Nurafshon business” МЧЖ матбаа булимида нашр этилди.


100077, Тошкент шах,ри, Мустак;иллик шох;кучаси, 38-уй.

Вам также может понравиться