МЦЩАЗИРЯ 11 ( 02.04.

2020 )

Узунсов бейин, quruluş və funksiyaları. Orta beyin

1. Uzunsov beynin quruluş və funksiyaları
2. Uzunsov beyindən çıxan kəllə-beyin sinirləri
3. Uzunsov beyində reflektor mərkəzlər
4. Orta beynin quruluş və funksiyası
5. Orta beynin əsas struktur törəmələri

Узунсов бейин вя онун функсийалары. Beyin kötüyünə uzunsov beyin, Varolio körpüsü,
rombabənzər boğaz, beyin ayaqcıqları, orta və ara beyin daxildir. Узунсов бейин онурьа
бейнинин давамыдыр. Инсанда онун узунлуьу 2,5 см-я, аьырлыьы ися 7 г чатыр, конусвары
формададыр. Йухарыдан Варол кюрпцсц ашаьыдан гуртараъаьы бюйцк янся дялийи иля
сярщядлянир. Узунсов бейин Варол кюрпцсц иля бирликдя ЫВ бейин мядяъийинин дибини тяшкил
едир.

Онурьа бейниндя олдуьу кими, бурада боз маддя дахилиндя, аь маддя ися
хариъдядир. О, мцтяшяккил вя щям дя бир-бириля ялагядя олан чохлу нцвяляря бюлцнцр.
Узунсов бейин нцвяляриндян ян бюйцйц зейтун вя дишли нцвядир. Узунсов бейнин цст
сятщи иля эедян дярин шырым ону саь вя сол пайа айырыр, онлара пирамидляр дейилир.
Пирамидаларын тяркибиня дахил олан лифлярин онурьа бейнинин йан пирамид дястялярини, аз
щиссяси ися юн пирамид дястялярини ямяля эятирир.
Узунсов бейин ениня шырымла Варол кюрпцсцндян гисмян араланмышдыр. Кюрпц
узунсов бейни бейинъикля вя бейнин бюйцк йарымкцряляри иля бирляшдирир.
Узунсов бейин дюрд функсийаны йериня йетирир:
а) бир сыра мцряккяб рефлектор актлары низамлайыр, б) галхан вя енян синир импулсларынын
нягл олунмасында баш бейинля онурьа бейнин арасында кюрпц йарадыр, в) язялялярин
тонусунда иштирак едир, г) 5-12 ъцт бейин синирляринин кюкляриня башланьыъ верир (Варол
кюрпцсц иля бирликдя).
Тяняффцс, щязм, ган-дамар системи вя бязи щисс цзвляриндян башланан афферент
синирляр узунсов бейня дахил олур. Узунсов бейин мяркязляринин яксяриййяти щисси синирлярля
организмин дахили мцщитиндян интероресепторлардан эялян гыъыглара гаршы рефлектор
реаксийаларынын ямяля эялмясиндя иштирак едир.
Узунсов бейнин вя Варол кюрпцсцнцн боз маддяси щяйат цчцн ваъиб олан бир сыра
функсийаларын рефлектор синир мяркязлярини ямяля эятирмишдир. 12 ъцт бейин синириндян 8
ъцтц (5-дян 12-йя гядяр) узунсов бейин вя Варол кюрпцсц сащясиндян чыхыр. Онлар
ашаьыдакылардыр;
Цчлц синир. Нцвяси Варол кюрпцсцндя йерляшмишдир.
Узаглашдырыъы синир. Варол кюрпцсцндян чыхыр, щяряки синирдир, бир язяляни – эюзцн
хариъи дцз язялясини синирляндирир.
Цз синири. Варол кюрпцсц иля узунсов бейин сярщядиндян чыхыр, щяряки вя секретор
лифлярдян ибарятдир.
Ешитмя синири. Афферент синирдир. Варол кюрпцсц иля узунсов бейнин сярщядиндян чыхыр.
Илбиз синири дахили гулаьын илбиз апаратындан башланыр вя ешитмя сигналлары нягл едир,
вестибулйар синир ися дахили гулаьын вестибулйар апаратындан башланыр вя бядянин фязадя
вязиййяти щаггында сигналлары нягл едир.
 Дил-удлаг синири. Узунсов бейиндян чыхыр, гарышыг синирдир. Афферент гулагйаны тцпцръяк
вязилярини иннервасийа едир.
Азан синир. Узунсов бейиндян чыхыр, тяркибиндя спесифик виссерал, цмуми соматик
ефферент вя цмуми соматик афферент лифляр вардыр.
Ялавя синир. Узунсов бейиндян башланьыъ алыр, ясасян еффектор лифлярдян тяшкил
олунмушдур, чийин язялялярини иннервасийа едир.
Дилалты синир. Узунсов бейиндян чыхыр, цмуми соматик ефферент синир олуб, дил
язялялярини иннервасийа едир.
Узунсов бейин бир нечя функсийа дашыйыр: о, бир сыра рефлектор актларын низамлайыъысыдыр,
онурьа бейниля баш бейнин йухары шюбяляри арасында синир ялагяляри йарадыр, нягледиъи
вязифясини йериня йетирир, язяля тонусунун тянзиминдя иштирак едир, Варол кюрпцсц иля
бирликдя бейин синирляринин бир сыра нцвялярини ямяля эятирир ки, бу нцвялярин бязиляри ган
дювранынын, тяняффцсцн, щязмин вя диэяр веэетатив функсийаларын идаря олунмасында
мцщцм рол ойнайыр.
Узунсов бейин вя Варол кюрпцсцнцн ичярисиндя, ЫВ мядяъик ятрафында вя нцвялярарасы
сащядя диффуз щалда сяпялянмиш нейрон кцтлясинин ямяля эетирдийи торабянзяр тюрямя –
ретикулйар формасийа вардыр. Онун давамына орта вя аралыг бейин шюбяляриндя раст эялинир.
Узунсов бейиндя ашаьыдакы reflektor мяркязляр йерляшир:
1.Яммя мяркязи. Яммя рефлекси мямялилярдя йени доьуланларда мцшащидя олунур.
Узунсов бейнин тамлыьы позулдугда яммя рефлекси ямяля эялмир.
2.Чейнямя мяркязи. Гида аьыза дцшдцкдя рефлектор чейнямя акты баш верир. Бу
актда яммя рефлексиндя иштирак едян синирлярдян башга дил-удлаг синиринин афферент лифляри вя
цчлц синирин чейнямя язялялярини синирляндирян щяряки лифляр дя иштирак едир.
3.Аьыз ширяси (тцпцръяк) ифразы мяркязи. Рефлектор тцпцръяк ифразы гиданын аьыза
дцшмяси иля башланыр. Узунсов бейин зядяляндикдя гиданын аьыза дцшмяси тцпцръяк
ифразына сябяб олмур.
4.Удма мяркязи. Удма мцряккяб актдыр. Бу актда аьыз вя удлаг бошлугларынын
язяляляри иштирак едир. Узунсов бейнин позулмасы нятиъясиндя йаранан яламятлярдян бири
дя удма актынын позулмасыдыр. Бу щалда бязян гида бурун бошлуьуна вя йа няфяс
борусуна дцшя биляр.
5.Мядя ширяси ифразы мяркязи. Гида аьыза дцшдцкдя тцпцръяк ифразы ардынъа мядя
ширяси ифраз олунур.
Мядянин бошалма (евакуасийа) мяркязи. Гида мядядян оникибармаг баьырсаьа
щисся-щисся кечир. Бу рефлектор актдыр вя онда азан вя симпатик синирлярин щисси вя щяряки
шахяляри иштирак едир.
7.Гусма мяркязи. Гусма акты мцдафия характерли рефлектор реаксийадыр. Бу реаксийа
мядяйя дцшян йарарсыз вя зярярли маддялярин рядд едилмясиня йюнялмишдир.
8.Мядяалты вязи (панкреас) ширяси ифразы мяркязи. Гида баьырсаг трактына дцшдцкдя
бурадакы щисси синирляри гыъыгландырыр вя ойанмалар узунсов бейиндяки панкреас секретор
синирляри ойадараг ширя ифразына сябяб олур. Бу рефлексдя иштирак едян афферент лифляр азан
синиря, секретор лифляр ися азан вя симпатик синирляря аиддир.
9.Юд ифразы мяркязи. Юд кисясиня топланан юд, оникибармаг баьырсаьа йаьлы
маддялярин дцшмяси иля ялагядар олараг рефлектор сурятдя юд кисяси тяряфиндян сыхышдырылыр
вя цмуми юд ахаъаьынын гуртараъаьындакы сфинкторун ачылмасы иля оникибармаг баьырсаьа
говулур.
10.Асгырма мяркязи. Асгырма – мцряккяб рефлектор няфясвермя акты олуб, мцдафия
характери дашыйыр.
 Няфяс йолунда селикли гишаны гыъыгландыран амил хариъ едилир. Зюкямли хястянин тез-тез
асгырмасы хястялик сайясиндя селикли гишанын чохлу ифраз етдийи селийин щямин гишадакы
синирляри гыъыгландырмасындан иряли эялир. Бу рефлексдя цчлц, дил-удлаг, азан дилалты синирлярин
шахяляри вя бир сыра онурьа бейни синирляри иштирак едир.
11.Юскцрмя мяркязи. Юскцрмя дя асгырма кими мцряккяб мцдафия рефлексидир. Бу
рефлекс гыртлаг, трахейа вя бронхларын селикли гишасынын гыъыгланмасы нятиъясиндя баш верир.
12. Фонасийа мяркязи. Узунсов бейиндя фонасийа (сяс чыхарма) мяркязи дя вардыр.
13. Эюзгырпма мяркязи. Бу заман щисси синирляри гыъыгландыран амил конйуктив
кисяйя топланан эюз йашыдыр.
14. Эюз йашы ифразы мяркязи. Эюз йашы ифразы рефлексинин механизми дя эюзгырпан
рефлекс кимидир.
15. Тяняффцс мяркязи. Узунсов бейнин ромбвары чухурунун алт щиссясиндя йерляшир
вя тяняффцс щярякятлярини тянзим едир.
Тяняффцс мяркязи синир тянзиминдян ялавя, щуморал тянзимлямя механизминя дя
маликдир. Асгырма вя юскцрмя рефлексляри, бурун вя гыртлаьын гыъыгланмасына гаршы алынан
шяклини дяйишмиш тяняффцс щярякятляридир. Бу, онларын тянзиминдя дя тяняффцс мяркязляринин
иштирак етдийини эюстярир.
16.Цряк фяалиййятинин тянзими мяркязи. Вахтиля И.П.Павлов мцяййян етмишдир ки,
азан синирин цряйя эялян шахяляри цряк фяалиййятини зяифлядир вя тормозлайыр. Бу синирин
нцвяси узунсов бейиндя йерляшир, щуморал вя рефлектор йолла ойаныр.
17.Вазомотор мяркяз. Узунсов бейиндя ган дамарларынын даралмасыны вя
эенишлянмясини низамлайан вазомотор мяркяз йерляшир. Вазомотор мяркяз симпатик синир
системи иля сых ялагядардыр. Синир борусунун узунсов бейниндян бир гядяр ашаьы нащийядя
кясилмяси даммар тонусуну зяифлядир. Бу бир даща эюстярир ки, ган дамарларынын илкин
(базал) тонусуну тянзим едян, узунсов бейиндяки вазомотор мяркяздир.
18.Тяр ифразы мяркязи. Дяридя олан тяр вязилярини тянзим едир.
19.Маддяляр мцбадиляси мяркязи. Узунсов бейнин мцхтялиф сащяляринин
гыъыгландырылмасы маддяляр мцбадилясиндя бир сыра дяйишикликляр тюрядир. Су вя дуз
мцбадилясинин тянзиминдя дя узунсов бейин иштирак едир.
Узунсов бейин щям дя бязи давраныш актларынын формалашмасында иштирак едир.
Онун фяалиййяти бейин йарымкцряляри габыьына табедир.
Узунсов бейнин вя Варол кюрпцсцнцн икинъи мцщцм вязифяси онурьа бейниля бейнин
йухары шюбяляри арасында мцяййян ялагя йаратмагдыр. Онурьа бейнин юн, арха вя йан
сцтунлары тяркибиндя галхан вя енян синир йоллары мцтляг узунсов бейин вя Варол кюрпцсц
сащясиндян кечир.
Узунсов бейнин диэяр мцщцм функсийаларындан бири дя онун язяля тонусунун
тянзиминдя иштирак етмясидир. Онлары бцкмяк вя ачмаг цчцн чох гцввя сярф етмяк лазым
эялир, ятрафлары гатлайыб бурахан кими айаг йеня дя яввялки эярэин вязиййятя гайыдыр.
Бойунун ачыъы язяляляри о гядяр эярэинляшир ки, баш архайа доьру гатланыр, онурьа сцтуну
йухары яйиляряк гювсвары форма алыр. Буна десеребрасийа гыълыьы (риэидлийи) дейилир. Бир сюзля,
узунсов бейни бейнин башга шюбяляриндян айырдыгда бцтцн язялялярин тонусу кяскин
шякилдя артыр вя узун мцддят бу щалда галыр. Десеребрасийа гыълыьында ачыъы язялялярин
тонусу, бцкцъц язялялярин тонусундан йцксякдир. Орта бейинля узунсов бейнин ялагяси
позулмаса, онда десеребрасийа риэидлийи мцшащидя олунмур. Беля щейванын габаг вя
арха ятрафлары щяддиндян артыг эярилир. Дящлиз синири нцвясини вя хцсусиля онун Дейтерс
нцвяси адланан щиссясини поздугда десеребрасийа гыълыьы зяифляйир. Дейтерс нцвяси иля
бирликдя узунсов бейнин ретикулйар формасийасы позулдугда десеребрасийа риэидлийи
тамамиля кясилир.
Бейнин даща али шюбяляриня табе олан узунсов бейин онурьа бейнин эениш йайылмыш
функсийаларыны бирляшдиряряк юз нязаряти алтында сахлайыр.

Orta beyin beynin kiçik bir hissəsini orta beyin təşkil edir. Erkən embriogenezdə orta
beyin qovuqcuğu arxa beyin qovuqcuğuna nisbətən gec inkişaf edir. Sonralar burada
bazal hüceyrə sütunları anatomik bölgüyə məruz qalır. Belə ki, bazal sütunun hüceyrələri
hesabına iki nüvə – 3-cü cüt – gözün sinirinin və 4-cü cüt – blokvarı sinirin nüvələri
formalaşır. Qanadvarı sütunun hüceyrələri hesabına isə quşlarda ikitəpəli, məməlilərdə
isə dördtəpəli törəmə, qırmızı nüvə, qara maddə və retikulyar formasiya nüvələri
formalaşır.
Morfoloji cəhətdən orta beyin əsasən iki şöbədən – dördtəpəli cismdən və yarımkürə
ayaqcıqlarından ibarətdir. Dördtəpənin arxa təpələri eşitmə mərkəzləri, ön təpələr ilkin
görmə mərkəzləri hesab olunur. Eşitmə və görmə sinirinin lifləri bu təpələrdə qur tarır.
İşıq qıcığı ilə bağlı olan bir sıra refleks qövsləri ön təpələrdən keçir. Bunların arasında
işığa qarşı yaranan bələdləşmə refleksini göstərmək olar. Beyin yarımkürələri çıxarılmış,
lakin orta beyni saxlanılmış heyvan işığa qarşı bəzi hərəki reaksiyalarla cavab verir.

Orta beyin boşluğunu isə beynin su kəməri təşkil edir. Orta beyində skelet əzələlərinə
daim sinir impulsları göndərən nüvələr yerləşir, sinir impulsları həmin əzələlərin
tonusunu təmin edir. Görmə və eşitmə, səs qıcıqlarına qarşı əmələ gələn oriyentasiya
reflekslərinin qövsləri də orta beyindən keçir.
Bu reflekslər sayəsində biz başımızı və bədənimizi qıcığa tərəf çeviririk. Fəal qamətin
saxlanılması reflekslərinin əmələ gəlməsində də orta beyinin böyük əhəmiyyəti vardır.
Dördtəpəli cismin arxa təpələri səsi yaxşı eşitmək qulaqları şəkləmək, başı və bədəni yeni
səs mənbəyinə çevirmək kimi hərəkətləri idarə edən mərkəzlər vardır.

Dördtəpəli cismin ön təpələrində ilkin görmə, arxa təpələrində isə ilkin eşitmə mərkəzi
yerləşir. Burada hərəkətdə, əzələ tonusunda, udqunma və tənəffüsdəiştirak edən qırmızı
nüvə, qara maddə nüvələri vardır. Orta beyin əzələ tonusunu və bədənin pozasını
tənzim edir.
Orta beynin qırmızı nüvə və qara maddə adlanan törəmələri daha mürəkkəbreflektor
hərəkətlərin nizamlanmasında, skelet əzələlərinin tonusunun tənzimlənməsində iştirak
edir. Orta beynin funksiyasından danışarkən əsasəndördtəpəli cisim, cisim, qırmızı nüvə
və qara maddənin rolu nəzərdə tutulur. Ortabeynin mühüm effektor mərkəzi qırmızı
nüvədir. Qırmızı nüvə bədən əzələlərindətonusun paylanmasında mühüm rol oynayır.
Qırmızı nüvə orta beynin retikulyar formasiya nüvələri ilə birlikdə əzələ tonusunu
nizamlayır. Onların arasında əlaqə pozulduqda deserebrasiya qıclığı yaranırOrta
beyindəki qara maddənin funksiyası əzələ tonusunun plastikliyinin nizamlanmasında və
barmaq hərəkətlərinin idarəolunmasında mühüm rol oynayır. Orta beyni olan heyvanlar
işıq və səs qıcıqlarına normal cavab verir. Əzələ tonusu ayrı-ayrı əzələ qrupları arasında
dəqiq bölünür.