Вы находитесь на странице: 1из 7

Movzu13.

Nitqin inkişafının psixoloji məsələləri

Plan

1. M.y.dövründə nitqin inkişafının psixoloji məsələləri

2. M.y. uşaqlarda ünsiyyət və nitqin funksiyaları

3. M.yaşda ünsiyyətin formaları

Мяктябягядяр ушаглыг илляриндя нитгин инкишафы ана дилинин мянимсянилмяси


просеси интенсив шякилдя давам едир, даща фяал бир форма алыр вя ушагларын щяйат
тярзинин айрылмаз бир щиссясиня чеврилир. Мяшщур Американ психологу Ж.Брунер
ушаьын нитгя йийялянмясини онун васитясиз информасийа чярчивясиндян чыхмасы вя
ятраф алям щаггында тясяввцрлярин йени формасынын гурулмасы васитяси щесаб
едирди. Ушагларын артан мцстягиллик имканлары онларын щисси вя практик
тяжрцбясинин зянэинляшмясиня, цнсиййят даирясинин эенишлянмясиня эятириб чыхарыр.
Мяктябягядяр йашлы ушаглар еркян ушаглыг дюврцндяки имканлары архада
гойараг даща фяал сурятдя сосиал имканлара малик олурлар. Мящдуд аиля
мцнасибятляри чярчивясиндян кянара чыхмаг ясасында ушаглар даща чох
адамларла, йашлылар вя йашыдлары иля фяал цнсиййятя гошулурлар. Ойун, тялим
характерли мцхтялиф мяшьяляляр ушагларын нитгиндя цнсиййятин мцхтялиф
формаларындан истифадяйя эениш имканлар ачыр. Нитгин инкишафы мяктябягядяр
йашлы ушагларда диэяр психи просеслярин, хцсусиля тяфяккцрцн инкишафына ялверишли
зямин йарадыр. Нитг даща артыг дяряжядя ушаг цчцн тяфяккцр алятиня, онун
савада йийялянмяси васитясиня чеврилир. Ушагларда нитги анлама габилиййяти
сцрятля артдыьына эюря, онлар йашлылардан щяр эцн йени-йени сюзляр юйрянир,
онларын эюстяриш вя тялиматларыны йериня йетирмяйя гадир олурлар. Мяшьяляляр
заманы тярбийячинин вердийи тапшырыглары дягиг йериня йетирмяк цчцн ушаглар
диггятля онун нитгини динляйир вя ону анламаьа сяфярбяр едилирляр. Нитг бу
дюврдя ушаьын фяалиййятинин тяркиб щиссясиня, мцшащидя вя рясметмянин, сай вя
мусиги мяшьяляляринин, савад тялиминин вя с. айрылмаз амилиня чеврилир. Еркян

1
ушаглыг дюврцнцн сонунда, цч йашын тамамында ушаглар мцяййян сявиййядя
лцьят ещтийатына малик олурлар. Бу дюврдя ушаьын лцьят фондундакы сюзлярин сайы
1200-1500 щяддиня чатмыш олур. Яэяр ики йашлы ушаглар ики-цч сюзлц жцмляляр
васитясиля данышырса, дюрд йашында онларда кифайят гядяр сярбяст дагнышмаг, юз
истяклярини, щисслярини, фикирлярини вя мювгелярини билдирмяйи сюзля ифадя етмяйя
имкан верян нитг вярдишляри инкишаф етмяйя башлайыр.Сон илляр алимляр арасында
инсанын нитг габилиййятинин анаданэялмя олуб-олмадыьы щаггында дискусийалар
кяскин шякил алмышдыр.Бир груп алимляр нитг габилиййятинин эенетик бахымдан
шяртляндийи фикрини иряли сцрся дя, инсанын нитгинин анаданэялмя олмадыьы
щаггында бир чох инандырыжы дялиллярин олдуьу артыг айдындыр.Йени доьулмуш, щеч
вахт инсан сяси ешитмямиш вя жямиййятдян тяжрид едилмиш ушагларын нитг
имканларындан мящрум олдуьу артыг данылмаз щягигятдир. Беля ушаглары
образлы олараг Р.Кеплингин ейни адлы романындакы гящряманын ады иля «Маугли
ушаглар» адландырырлар. ХХ ясрин яввялляриндя Щиндистанда жанавар сцрцсцндян
тапылмыш, сонралар Амаля вя Кямаля адландырылмыш ики гызын ажы талейи буна
мисал ола биляр. Инсан мцщитиня эятирилмиш Амаля адлы кичик гыз бир илдян сонра
юлдц. Кямаля адланан бюйцк гыза сяккиз ил 170 ярзиндя чятинликля жями 40 сюз
юйрятмяк мцмкцн олмушду. Бу вахт онун он йедди йашы варды. Вахтиля Африка
мешяляриндя тяхминян 10-12 йашлы аь дярили оьлан тутмушдулар. О, меймунлар
арасында йашайырды, онларын бцтцн щярякятлярини мянимсямишди. Она тялим
вермяк тяшяббцсляри баш тутмамышды: о инсан нитгини анламыр, щятта эцлмяйи дя
бажармырды. Рус зоопсихологу Н.Н.Лодыэина Котс зоопаркдан эютцрдцйц йени
доьулмуш шимпанзе баласы цзяриндя дюрд ил ардыжыл тяжрцбя вя мцшащидяляр
апармыш, лакин онун тяшяббцсляри уьурсузлугла баша чатмышды. Ионии адланан
шимпанзе баласы диэяр инсани кейфиййятляря йийяляня билмядийи кими, сюзлц
цнсиййяти дя мянимсяйя билмямишди. Американ алимляри яр-арвад Коллеглярин
аналоъи тяшяббцсляри дя уьурсуз олмушдур. Диэяр американ алимляри
Б.Т.Гарднер вя Р.А. Гарднер бир йашлы шимпанзе баласына цч ил гуллуг етмиш,
йалныз мимика вя ъестлярля онда цнсиййят бажарыглары формалашдырмаьа
чалышмышлар. Уоши адландырылан щямин шимпанзе баласы йалныз мцхтялиф ъестля
«данышыр», даща чох ъести ися анлайа билирди. АБШ алими Ф.Г.Паттерсон бир йашлы
2
горилла баласы цзяриндя алты ил тяжрцбя апариышды. Коко адландырылан щямин
меймун баласы йедди йашында инсанларла цнсиййят цчцн мцхтялиф ишарядян
истифадя едя бился дя, вербал нитгя сащиб ола билмямишди. Бу тядгигатларын
нятижяси сцбут едир ки, али щейванлар олан меймунлар цнсиййят вярдишлярини
мянимсямяйя гадир олса да, вербал цнсиййят габилиййятиня малик дейилляр, онлар
инсан нитгинин коммуникатив функсийасыны хцсуси тялимляр васитясиля беля,
юйряня билмирляр. Нитг цнсиййяти ишаря цнсиййятинин хцсуси формасыдыр. Бу заман
инсан сюзлц ишаряляр системи олан дилдян цнсиййят васитяси кими истифадя едир.
Демяли, дил цнсиййят васитяси вя аляти кими нитг просесиндя иштирак едир, нитг
фяалиййяти ися, цнсиййят просесинин юзц кими нязярдян кечирилир. Щяр бир халгын дили
онун жанлы данышыг алятидир. Щяр бир дил йалныз о щалда йашайыр ки, щямин дилдя
данышан олсун. Якс щалда щямин дил латын дили кими «юлц диля» чеврилир.
Мяктябягядяр йаш дюврц ушаьын сосиаллашмасынын ян интенсив дюврцдцр.
Щяйатын бешинжи илиндя ушаьын лцьят фонду сцрятля артараг дилин грамматик
гурулушунун формалашмасыны тямин етмиш олур. Щал-щазырда алты йашлы ушагларын
лцьят фондунун щяжми щаггында яняняви тясяввцрляр хейли дяйишмишдир. Сон
иллярин тядгигатлары сцбут етмишдир ки, бу йаш дюврцндя ушагларын цмуми лцьят
фондундакы сюзлярин сайы щеч дя 3000-3500 дейил, 14000-я 1 йахындыр. Ушагларын
лцьят фондунун артымында щяйат тярзинин, цнсиййят мцщитинин вя тярбийя
шяраитинин хцсуси ролу вардыр. Психологларын фикринжя, ютян ясрин 20-жи илляриндя 6
йашлы ушагларын актив лцьят фондундакы сюзлярин сайы 400-600-я бярабяр идися,
щал-щазырда тяхминян 3 дяфя артараг 1200-я чатмышды2 . мяктябягядяр йашлынын
лцьяти йалныз ад билдирян сюзлярин- исимлярин щесабына дейил щям дя феллярин,
явязликлярин, сифятлярин сай вя бирляшдирижи сюзлярин щесабына зянэинляшир. Рус
психологу Л.А.Калмыкованын фикринжя, алты йашлы ушагларын лцьятиндя нитг
щиссяляри ейни жцр тямсил олунмамышдыр. Психолог беля щесаб едир ки, бу йашда
ушагларын лцьятиндяки сюзлярин 38%-и исимдян, 32%-и фелдян, 10%-и явязликдян,
7%-и зярфдян, йалныз 2%-и сифятдян ибарят олур. Лцьят артымы грамматика
ганунлары ясасында ушагларын жцмля гурмаг бажарыгларынын формалашмасы иля
паралел сурятдя инкишаф едир. Бу илляр ярзиндя ушаглар анна дилинин морфолоъи
системини мянимсяйир, баьлайыжылардан истифадя етмякля мцряккяб жцмляляр
3
гурмаг бажарыгларына йийялянирляр. Мяшщур рус психологу А.Н.Леонтйевин
фикринжя, бюйцк мяктябягядяр вя мяктяб йашы дюврцндя ушаьын нитги нисбятян
мцряккяб грамматик конструксийаларын мейдана эялмяси, жцмлялярин
мцряккябляшмяси вя эенишлянмяси, синонимлярин сечилмясиня эениш йер верилмяси,
цслуб «щиссинин» инкишафы вя с. иля характеризя edilir.

Мялумдур ки, мяктябягядяр йаш дюврцндя ойун апарыжы фяалиййят формасыдыр.


Ушаьын роллу-сцъетли ойунлар заманы цзяриня эютцрдцйц ролун ижрасы нитгин
форма вя функсийаларынын важиб амили кими юзцнц эюстярир. Интонасийа вя вурьу
нитгдя семантик функсийа дашымаьа башлайыр. Цнсиййят даирясинин эенишлянмяси,
мцхтялиф фяалиййят нювляри ушаьын верьал цнсиййят имканларыны эенишляндирир,
онун сярбяст нитгинин формалашмасына зямин йарадыр. Мяктябя дахил олмаг
яряфясиндя алты йашлы ушаглар практик олараг ана дилинин бцтцн жящятляриня- лцьят
фондуна, сяс тяркибиня вя грамматик гурулуша йийялянмиш олурлар. Рус
психологу С.Н.Карпованын тядгигатлары эюстярмишдир ки, артыг цч йашында
ушаглар исмин бцтцн щаллырыны жцмлядя дцзэцн ишлятмяйи бажарыр, юз нитгляриня вя
башгаларынын нитгинин дцзэцнлцйцня нязарят етмяк бажарыгларына малик олурлар.
Бюйцк мяктябягядяр йаш дюврцндя ушагларын нитги даща рабитяли олмагла
диолоъи характер дашымаьа башлайыр. Ушагларын сюзлц мцлащизяляри вя нитгдян
истифадя конкрет шяраитдян асылы олур. Тяфяккцр фяалиййятиндя монолог вя диолог
нитгин ясас формалары кими юзцнц эюстярир. Бу мярщялядя ушагларда нитгин бцтцн
формаларынын инкишафы, о жцмлядян дахили нитг мцшащидя олунур. Беляликля,
мяктябя дахил олмаг яряфясиндя нитг инкишафы сащясиндя ушагларын малик
олдуглары имканлар онларын мяктяб тялиминя интеллектуал щазырлыг сявиййясинин
эюстярижиляриндян бириня чеврилир.

Ушаьын щяйатынын илк ики или нитгин мянимсянилмясиня щазырлыг дюврц кими
нязярдян кечириля биляр. Чцнки ики йашадяк ушаглар фяал вербал цнсиййятя малик
олмурлар, онлар бу дюврдя ясасян цнсиййятин гейри-вербал васитялирндян истифадя
едирляр. Бурайа емосионал ифадяляр, мимика, ъестляр, поза, вокализасийа аиддир.

4
Щяйатын цчцнжц илиндян башлайараг ушаг инсан нитгини фяал сурятдя мянимсяйир
вя цнсиййят заманы ясасян вербал цнсиййят васитяси олан нитгдян истифадя едир.
Психологларын фикринжя, ушаьын гейри-вербал нитг фяалиййяти арасында тяяжжцблц
эюрцнян бир мярщяля дя вардыр ки, ушаг бу дюврдя йашлыларын дили иля дейил, ня ися
«юз дилиндя» данышыр. Бу мярщяля ушаг психолоэийасында автоном ушаг нитги
мярщяляси адланыр1 . Ушаглара мяхсус олан бу нитг нювцнц илк дяфя Чарлз
Дарвин мцяййян етмиш вя онун бюйцк ящямиййятини гейд етмишдир. Бу дюврдя
ушаглар машина «мящми», «дыьын-дыьын», кяпяняйя «цъъя», йемяйя «апшы», чайа
«фу», конфетя «гага», эязмяйя эетмяйя «оппа» вя с. дейирляр2 Мящшур
психолог Ъ.Пиаъе ютян ясрин 30-жу илляриндя ушаг психолоэийасынын инкишафы
щаггында фикирлярдя ясаслы дюнцш йаратды. Ушагларда интеллектуал актларын
структуруну гейдя алмаг цчцн хцсуси мянтиги- рийази систем йарадан психолог
ушагларда егосентрик нитгдян сосиаллашмыш нитгя кечидин структуруну гейдя алды
вя бу просесин мцщакимялярдя цзя чыхан мянтиги структуруну мцяййян етди. О,
беля гянаятя эялди ки, 12 йашында ушаглар да мцяййян мянтиги-структур -
схемляр йараныр. Бундан сонра, 11-15 йашларда ушагларын тяфяккцрц йени бир
мярщяляйя- формал ямялиййатлар мярщялясиня дахил олур. Ъ.Пиаъе бу сащядяки
тядгигатларыны 1946-жы илдя чап етдирдийи «Интеллектин психолоэийасы» адлы ясяриндя
цмумиляшдирмишдир. Ушаьын нитгинин зянэинляшмясиндя, онун лцьят фондунун
эенишлянмясиндя идрак марагларынын, щяр шейи билмяк истямя мейлинин хцсуси
ролу вардыр. Бу мягсядля ушаглар щяр эцн йашлылара чохсайлы суалларла мцражият
едир, санки щяр шейи билмяк истяйирляр. Рус психологу В.А.Крутетски гейд едир
ки, беш йашлы ушаг эцн ярзиндя йашлылара суал верир вя бунларын 3/4-ц «нийя?» сюзц
иля башлайыр. Психологлар ушаьын бу дюврцнц образлы олараг «нийяжикляр» дюврц
дя адландырырлар. Ушаглар юз суаллары васитясиля эежянин щара йох олмасыны,
Эцняшин эежя щара эетдийини, улдузларын нядян дцзялдийини, итин ня цчцн
щцрдцйцнц вя с. билмяк истяйирляр. Ушагларын йашлыларла бу жцр ямякдашлыьы идраки
цнсиййят адланыр. Мяктябягядяр йашда цнсиййятин башга бир формасы – шяхси
цнсиййят адланан формасыда мейдана чыхыр. Бу цнсиййят формасы васитясиля
ушаглар башга адамларын щярякятлярини, онларын ряфтар вя давранышыны яхлаги
тялябляр бахымындан тящлил едиб гиймятляндирирляр. Йашлылар вя йашыдлары иля
5
цнсиййятя олан тялабат ушаьын шяхсиййятини формалашдыран амиллярдян биридир.
Ушаьын мцстягил фяалиййят габилиййятиня сащиб олмасында, онун ятраф алямля
танышлыьында йашлыларла цнсиййятин бюйцк ролу вардыр. Мялум олдуьу кими, бу
йаш дюврцндя апарыжы фяалиййят формасы нитгдир. Алты йашлы Глорийа баьчадан евя
щяйяжанлы гайытмышды. О, анасына дейирди ки, оьланлар онун ряфигяси Дорини
сякидян итяляйяркян гыз палчыьа йыхылыб, цст-башы батмышды. Ана чох эюзлямядян
сорушду: «Йягин ки, сян чох горхдун»- щя? «Йягин щям дя ажыгландын»- щя?
Ананын бу суалларына гыз «бяли»- дейя жаваб верди. Яэяр онлар сяни сякидян
палчыжа йыхсайдылар ня едярдин- дейя ана сорушдугда Глорийа «елясинляр, мян
чякиб онларын юзлярини йыхарам» деди. Бу мянзяряни тясяввцрцндя жанландыран
Глорийа бяркдян эцлмяйя башлады1 . Ана иля гыз арасындакы шяхси цнсиййят
уьурла баша чатды.(В.С.Мухинанын мцшащидяляриндян) Мяктябягядяр йашда
ушагларда жанлы цнсиййят васитясиля тяшяккцл тапан кейфиййятлярдян бири дя
фонематик ешитмядир. Артыг цчцнжц йашын сонунда ушаглар сюзляри
фяргляндирмяйя, дилин сяс тяркибини анламаьа наил олур, лакин сюзляри тящлил
етмяйи щяля бажармырлар. Беш-алты йашларда баьчада савад тялими цзря
мяшьялялярдя ушаглар дилин сяс тяркибини тящлил етмяйя алышдырылыр ки, бу да онларын
мяктябдя савад тялиминя- оху вя йазы вярдишляриня йийялянмяси цчцн башлыжа
шяртлярдян биридир. Ушаглар нитгин сяс тяркибини мянимсямякдя хейли чятинлик
чякирляр. Жцмлядя биринжи, икинжи вя с. сюзцн щансы олдуьуну сюйляйя билмир,
йалныз савад тялиминя йийяляндикдян сонра нитгин сюз тяркибини дярк едирляр.
Мяктябягядяр йашда нитгя йийялянмя просесинин айрылмаз шяртляриндян бири дя,
онун функсийаларынын мянимсянилмясидир. Бу дюврдя нитгин инкишаф етмякдя
олан функсийаларындан бири коммуникатив вя йа цнсиййят функсийадыр.

Мялумдур ки, еркян ушаглыг илляриндя ялдя едилмиш лцьят ещтийаты вя нитг
вярдишляри ушаьа мящдуд сявиййядя дя олса таныш вя йахын адамларла мцяййян
сявиййядя цнсиййят йаратмаг имканы верир. Беля щалда ушаьын нитги конкрет бир
ситуасийа вя мювзу иля баьлы олдуьундан, ситуатив характер дашыйыр. Психологлар
ушаьын беля нитгини ситуатив нитг адландырырлар. Бу нитг васитясиля ушаг йени яшйа
6
вя щадисяляр барядя суаллар верир, онларла таныш олур, йашлылар гаршысында
мцяййян тялябляр гойур. Ситуатив нитг ушаьын ян йахын сосиал ящатясиндяки
адамлара таныш олса да, кянар, йад адамлар ону анламагда чятинлик чякирляр.
А.М.Леушина беля щесаб едир ки, ушаьын ситуатив нитги експрессив, парчаланмыш
формалыдыр вя аграмматикдир1 . Ушаьын цнсиййят даиряси эенишляндикжя, онун
ятраф алям щаггында мараглары артдыгжа, нитгин йени формасы- контекст нитг
мейдана эялир. Нитгин бу формасы ушаг тяряфиндян конкрет ситуасийанын
гавранылмасына ясасланыр вя бу ситуасийаны нитгдя кифайят гядяр айдын якс
етдирмиш олур. Контекст нитг заманы ушаг юз данышыьыны мцяййян гядяр
тянзимлямяйя чалышыр вя о, ситуатив нитгя нязярян даща мцфяссялдир. Бунунла
беля, ситуатив нитг ушаьын цнсиййят сащясиндя щяля дя юзцнцн цстцн мювгейини
сахлайыр. Ушаьын контекст нитги мянимсямясиндя систематик тялимин бюйцк ролу
вардыр. Ушаг баьчасында кечирилян тялим характерли мяшьяляляр вя мяктябдя
тялим просеси контекст нитгин инкишафынын ясас васитяси ролуну ойнайыр.
Мяктябягядяр йашда ушагларда нитгин планлашдырма функсийасы да инкишаф
етмяйя башлайыр. Ушаьын нитги бу дюврдя онун практик фяалиййятинин вя
давранышынын планлашдырыжы вя тянзимедижи васитяси кими юзцнц эюстярир. Бу щалда
нитг даща артыг дяряжядя тяфяккцрля баьланыр, онун алятиня чеврилмиш олур. Щяр
щансы бир иши йериня йетирян ушаг ямяк алятиндян истифадя едяркян вя йа йарадыжы
фяалиййятин щяр щансы формасыны йериня йетиряркян ижра етдийи иши юз – юзцня
данышмагла ижра едир. Ушаьын фяалиййят заманы мейдана чыхан вя юзцня
йюнялмиш бу жцр нитги егосептрик нитг адланыр. Мяктябягядяр йашлы ушагларын
беля образлы нитги цнсиййятя хидмят етмир вя чох чякмядян, бюйцк
мяктябягядяр йашын сонунда йох олуб эедир. Психолоэийа тарихиндя «егосептрик
нитг» феномени мяшщур психолог Ъ.Пиаъе тяряфиндян кяшф едилмишдир.
Мяктябягядяр йашда ушагларын нитгинин ишаря функсийасы да мейдана эялир.
Мцхтялиф фяалиййят нювляриндя ушаглар яшйалары онларын явязедижиляри иля фяалиййятя
жялб едир, символик схемляр гурур, бунунла да, реал яшйанын ишаря функсийасыны
«кяшф» етмиш олурлар.

Вам также может понравиться