Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
б а г р В к е н г л и к ва
м утЖ ссиблик
(юз с а а м га - юз жавоб)
..
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ВАЗИРЛАР МАХ.КАМАСИ
ХУЗУРИДАГИ ДИН ИШЛАРИ БУЙИЧА КУМИТА
ТОШКЕНТ ИСЛОМ УНИВЕРСИТЕТИ
ИСЛОМШУНОСЛИК ИЛМИЙ-ТАДКИКОТ МАРКАЗИ
Масъул мухаррир:
О.Ю супов - фалсафа фанлари номзоди, доцент
Такризчилар:
З.Исломов —филология фанлари доктори, профессор
Ш .Акмалов - сиёсий фанлар номзоди, доцент
10
Истицлол туфайли диний цадриятлар цайта
тикланаётгани, диний-маърифий меросимиз, буюк
аж додларимиз х;аёти ва ижоди л;ар томонлама
урганилаётгани х,щида нима дейиш мумкин?
Мустакиллик шарофати туфайли мамлакатимизда
амалга оширилган ва оширилаётган ишлар юкорида
кисман кайд этилди. Уларга кушимча равишда, Рамазон
ва Курбон х,айитларининг умумхалк байрами сифатида
нишонлана бошлаганини, диний-маърифий сохдда катта
ишлар амалга оширилиб, Имом Бухорий, Имом Термизий,
Имом Мотуридий, Абдухолик Еиждувоний, Бурхониддин
Маргиноний, Нажмиддин Кубро, Бахоуддин Накшбанд,
Дожа Ахрор Валий каби буюк Ватандошларимизнинг
юбилейлари кенг микёсда нишонланганини кайд этиш
мумкин.
Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов
таъкидлаганидек, «Мустакиллигимизнинг дастлабки
кунлариданок аждодларимиз томонидан куп асрлар
мобайнида яратиб келинган гоят улкан, бебахо маънавий
ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига
кутарилгани нихоятда мухим вазифа булиб колди».
Айни пайтда, мустакил У збекистоннинг янги
динщунослиги юзага келгани, Узбекйстон Республикаси
Президентининг ташаббуси билан 1999 йилда Вазирлар
Махкамаси хузуридаги Тошкент ислом университети
ташкил килингани, унинг таркибида Исломшунослик
илмий-тадкикот маркази ишлаб тургани, маънавий
бойлигимиз хисобланган ноёб манбаларни илмий асосда,
хар томонлама ва чукур урганиш йулга куйилганини хам
таъкидлаш зарур.
Бундай ижобий холатларни диний ташкилотларнинг
эмин-эркин фаолият юритаётганида хам куриш мумкин.
М устациллик даврида диний ташкилотлар
фаолиятида цандай узгариш лар содир булди?
А вваламбор диний ташкилотлар хеч кандай
тазйикларсиз, чеклашларсиз, эмин-эркин фаолият
11
курсатишлари учун барча шароитлар яратилганини
таъкидлаш лозим.
1991 йил 14 июнда Республика ОлийКенгаши Узбекистон
тарихида биринчи марта «Виждон эркинлиги ва диний
ташкилотлар тугрисида»ги К^онунни кабул килди.
Ушбу Крнун фукароларнинг динга уз муносабатларини
белгилаш ва ифодалаш хамда х,еч кандай каршиликсиз
динга эътикод килиш ва расм-русумларини бажариш
хукукини таъминловчи, диний ташкилотларнинг
фаолияти билан боглик муносабатларни тартибга солиб
турувчи биринчи хукукий хужжат булди.
Мазкур конуннинг х,аётга татбик этилиши натижасида,
фаолият курсатиб келган саксонга якин масжид, бир
нечагина черков ва синагогалар урнида минглаб масжид,
унлаб черковлар пайдо булди.
Бирок озгина вакт утганидан сунг масжидлар сонининг
асоссиз равишда ошиб кетиши, уларда махсус диний
таълим олмаган шубх,али шахсларнинг рахбарлик
килиши, мутаассиблик гоялари билан йугрилган диний
таълим берилишидек хддисалар кузатила бошланди.
Натижада, масжидларда ханафия мазхабида ибодат
Килувчи муйсафидларни бехурмат килувчи, беухшов
сокол к^йган, намознинг факат фарз кисмини укиб,
ибодат жараёнини бузувчилар купайиб, диндорлар орасида
келишмовчиликлар пайдо була бошлади. Жиноятлар
содир этилди, 1997 йилнинг ноябрида Андижон вилоятида
авлиёлар кабри топталди, уша йилнинг декабрида
Наманган вилоятида хукукни х,имоя килувчи идораларнинг
масъулларига суикасдлар уюштирилди, Фаргона водийси
худудида Кукон ислом мухторияти тузиш тарафдорлари
пайдо була бошлади, халифалик гоясини таргиб килувчи
«Хизбут-тахрир» аъзолари бош кутара бошладилар.
Охир-окибатда буларнинг барчаси «Виждон эркинлиги
ва диний ташкилотлар тугрисида»ги К^онунининг янги
тахрири тайёрланишига олиб келди. Ушбу Крнун 1998
12
#ил 1 майда республика Олий Мажлисининг XI сессиясида
Кабул килинди.
1998 йил 20 июнда Вазирлар Махкамасининг
«Узбекистон Республикасида диний ташкилотларни
давлат руйхатидан утказиш тартиби тугрисида»ги
263-сонли Карори кабул килинди. Мазкур Карорга
асосан республикада фаолият курсатаётган барча диний
ташкилотлар Адлия идораларида кайта руйхатдан
Утказилди.
Карор талабини амалга ошириш ж араёнида
республикамиздаги масжидлар, бошка динларга мансуб
ташкилотлар, диний укув юртлари фаолияти кайта куриб
чикилди.
24
И к к и н ч и сух;бат
ХДН АФ ИЙ ЛИК - МУЪТАДИЛ М АЗ^АБ
Исломда цандай йуналиш ва м азщ блар бор?
Умумисломий масалаларда мазхаблар уртасида катта
фаркларни учратмасак-да, хусусий холларда улар уртасида
муайян тафовутлар ва узига хос хусусиятларни учратамиз.
Исломда илк даврда хорижийлик, шиалик ва суннийлик
каби уч йирик йуналиш вужудга келди.
Хорижийлик йуналишининг 20 га якин фиркалари
манбаларда кайд этилган. Хорижийлар (арабча - «ал-
хавориж» - ажралиб чи кдан лар) бошка йуналишлар
орасида узининг кескинликка мойиллиги билан ажралиб
турган. Улар орасида нисбатан муътадили - ибодийлик
х,озирга кадар Шимолий Африка ва Жанубий Арабистон
минтакаларида сакланиб колган булиб, мутаассибликка
мойил фиркалари тарихан киска давр ичида бархам
топган.
Шиалик хам жуда куп фирка ва мазхабларга булинган.
Шиаликка хос акидалардан бири хазрат Алининг
улугланиши хамда у ва унинг авлодларининг Пайгамбар
ишининг давомчилари деб хисобланишидир. Х,озирги
кунда Эрондаги асосий диний эътикод х,исобланувчи
шиаликка дунё мусулмонларининг тахминан 7,5 фоизи
мансуб.
Суннийлик дунё мусулмонларининг асосий кисми
эътикод киладиган йуналиш булиб, унда 2 та акидавий
- ашъарийлик ва мотуридийлик хамда 4 та фикх,ий -
х,анафийлик, шофиъийлик, моликийлик ва ханбалийлик
мазхаблари мавжуд. Суннийликдаги энг кенг таркалган
ва акидавий жихатдан багрикенгликка мойил мазхаб
х,анафийликдир. Унга сунний мусулмонларнинг 49 фоизи
эътикод килади.
25
Нуъмон ибн Собит А бу Х,анифанинг ф икцийуслуби
нималардан иборат?
Нуъмон ибн Собит Абу Ханифа 699 (хижрий 80) йилда
Ирокнинг Куфа шахрида тугилиб, 767 (хижрий 150) йилда
хаётдан куз юмган. Багдод шахрининг «Аскар Махдий»
номли мавзеида «Хайзурон» кабристонига дафн этилган.
Иккинчи хижрий аср урталарига келиб уз хукукий
мактаби (ханафий мазхаби)га асос солган Абу Ханифа
асосан Куръон ва Суннага асосланиб хукм чикариши
баробарида, киёслаш усулини Куръон ва хадисларда
курсатилган умумий коидалар ва Куръон рухига мувофик
ривожлантирди хамда фикх илмини такомиллаштириш
учун ижодий фойдаланиш йулларини очиб берди.
Унинг узи бу хавда шундай деган: «Биринчидан,
Куръонга мурожаат киламан. Керакли хукмни ундан
тополмасам, Пайгамбар суннасига ва ул зотдан ишонарли
ровийлар оркали ривоят килинган сахих асарларга
(хадисларга) мурожаат этаман. Улардан хам тополмасам,
сахобалар сузларини куриб чикиб истаганимни оламан,
истамаганимни тарк этаман. Сунгра сахобалар сузларидан
боищаларнинг сузларига утаман. Иброхим Нахаъий,
Шаъбий, Хасан Басрий ва Ибн Сирин каби мужтахидларга
келганда, мен хам улар каби ижтиход киламан».
Сахл ибн Музохим: «Абу Ханифа хар доим энг
ишончли ривоятларга таянган, одамларнинг узаро
муносабатларини тугри йулга куйишга уринган. У киёсга
асосланиб иш олиб борарди. К^иёс нокулай булганда
истехсон (энг макбулини танлаш)га утарди. У оркали
хам муаммо уз ечимини топмаса, халк орасида амалда
булган урф-одатга мурожаат киларди», - деб таъкидлаган.
Хатиб Багдодийнинг айтишича, уртага ташланган
масала буйича сахоба ва тобеъинлардан ривоят килинган
сахих хадис мавжуд булса, Абу Ханифа унинг изидан
борарди, булмаганда киёс услубини уринли ишлатарди.
Хулоса килиб айтадиган булсак, Абу Ханифа Уз
фикхий услубида:
26
1. Куръони карим. 2. Сунна. 3. Сахобалар сузи.
4. Ижмоъ (сах,обалар томонидан бир овоздан кабул
Килинган хукм) 5. К,иёс (арабча таккослаш, бирор бир
масалани Куръон ва суннадагй хукм чикариш услубига
таккослаб фатво чикариш) 6. Истех,сон (шариат
масалаларига киёсий татбик этишда келиб чикиши
мумкин булган хулосалардан мусулмонлар жамоаси
учун кайси бири яхширок, фойдалирок, маъкулрок
булса, ушани куллаш). 7. Урф-одатларга асосланиб иш
юритарди.
А бу Х^анифани нима учун Имоми Аъзам (Буюк
имом) деб атайдилар?
Юртимиз мусулмонлари эргашган буюк имом х,акида
жуда куплаб асарлар ёзилган. Ушбу асарларда ул зот
«Абу Ханифа» ва «Имоми Аъзам» исмлари билан зикр
этилиб, улугланган.
Мазкур исмлардан илм ах,ли орасида шухрат козонгани
«Абу Ханифа»дир. Бу исм куплаб манбаларда у зотнинг
кунялари (куня - кишининг фарзанди, табиати ёки асосий
шугулланадиган касбини билдириб туриш учун куйилган
ном) деб зикр этилган булса-да унинг мактовли бир
сифат экани шубхдсиз. Зеро, у зотнинг «Ханифа» исмли
фарзандлари булмаган. Буни Абу Бакр, Абу Хурайра
каби машхур сахобаларнинг х;ам Бакр ва Хурайра исмли
фарзандлари булмагани х,олда бу исмларнинг факат
тавсиф учун ишлатилиб, кейин машхур булиб кетганига
ухшатиш мумкин.
Тарихчи олим Ибн ХажаР Аскалонийнинг айтишича,
«ханифа» сузи Ирокда «сиёх,» маъносида ишлатилган. Абу
Ханифанинг ёнида хар доим сиёх булгани учун у ушбу
ном билан шухрат топган. Замонавий муаллифлардан
баъзилари «Абу Ханифа» лакабини «Абул-миллатил-
канифа», яъни «Тугри миллат отаси» иборасининг
кискартирилган шакли сифатида бахолайдилар. Абу
Ханифанинг халк х,амда илм ах,ли орасида «Имоми
27
Аъзам» («Буюк Имом») исми билан шудрат топгани
уларнинг улугликларининг эътирофидир.
Бу буюклик дар жидатдан эътироф этилган. Моликий
маздабининг асосчиси имом Молик ибн Анасдан одамлар
«Абу Х,анифани курганмисиз?» - деб сурашганда, «да,
агар ушбу устунни тилла демокчи булса, унга дужжат
топа оладиган даражада эканини курдим», - деб жавоб
берган эканлар. Шофиий маздабининг асосчиси Имом
Мудаммад ибн Идрис аш-Шофиий «Одамлар фикдда
Абу Ханифанинг бокимандаларидир», - деган фикрни
билдирган.
Кайд этилган эътирофлардан дам куриниб турибдики,
Абу Ханифаиинг буюк имом - «Имоми Аъзам» унвонини
датто бошка маздаб пешволари дам тан олганлар.
Н им а сабабдан И мом А бу Ханиф а асос солган
мазх;абга купчилик, жумладан, юртимиз
мусулмонлари х;ам эргаш иб келмо;фа?
Имом Абу Ханифа асос солган - данафий маздаби
Куфа шадри (Ирок)да юзага келиб, Мовароуннадрнинг
энг йирик шадарлари булмиш Самарканд ва Будорода
Уз тараккиётининг энг юкори чуккисига эришди. Оз
мудцат ичида у ислом дунёсининг куплаб мамлакатларига
таркалди. Мусулмонларнинг катта кисмини узига жалб
этиб, Адли сунна вал жамоанинг энг катта ва кенг ёйилган
маздабига айланди. Бугунги кунда дунёдаги тадминан 1,7
миллиард мусулмон адолининг 92,5 фоизини суннийлар
ташкил этиб, улар маздаблар буйича куйидаги нисбатда
булинадилар: данафийлар 49%, шофиийлар 25%,
моликийлар 17%, данбалийлар 1,5%.
Ханафий маздабига купчилик, жумладан, юртимиз
мусулмонлари дам эргашиб келишининг сабаблари
дакида ran кетганда куйидагиларни таъкидлаш зарур.
Биринчидан, ушбу маздаб уз модияти, таълимоти ва
куллаган услуби билан жамиятда юз бериб турадиган
дукукий муаммоларни дал этиш имкониятига эга
булиб, дар кандай саволга жавоб топа олади. Бундай
28
имконият шундан келиб чщадики, ханафий мазхаби
янги вужудга келган диний масаланинг ечими Куръон ва
хадисда мавжуд булмаса, киёс ва унинг энг м у х ,и м тури
булмиш истех,сонга таяниб иш олиб боради. Шунингдек,
у урфодатга катта эътибор к;аратади. Бундай услубдан
фойдаланиш халк учун даётий муаммоларни шариат
Коидаларига асосланиб ечишда беназир кулайликлар
яратиб берди.
Иккинчидан, хднафийлик илмий асосларга таянган
мазх,аб сифатида Аббосийлар давлатининг асосий
мазхаби булиб келди. Ундан кейин К,орахонийлар,
Fазнавийлар, Салжукийлар, Хоразмшохдар, Темурийлар,
Бобурийлар, шунингдек, Усмонлилар империясида
асосий мазхдбга айланиши унинг ривожи ва таркалиши
учун катта имкониятларни юзага келтирди. Ушбу
давлатларда, айникса, Аббосийлар, Газнавийлар,
Усмонлилар давлатларида суд тизими ривожланди.
Тарихчи олим Ибн Обидин таъкидлашича, улардаги барча
Кози ва шайхул-исломлар ханафий мазхаби вакиллари
булганлар. Ёзма манбаларда кайд килинишича, Абу
Х,анифа шогирдларининг сони 882 тага етади. Унинг
туртта буюк шогирди (Абу Юсуф, Мухаммад ибн Дасан,
Зуфар ва А б у л х ,а с а н ) д а н ташкари, бошка шогирдларининг
купчилиги Мовароуннахр, Хуросон ва Эрон худудларида
яшаганлар. Улар ушбу мазх;абни ёйиш йулида катта
хизмат курсатганлар.
Учинчидан, Абу Ханифа эркинлик тамойилининг
хомийси эди, тижорат ва бошка сохдларда инсон хукук
ва эркинликларини химоя килиб келди. Масалан,
турмуш куришда эркак ва аёлга тенг хукук берилиб,
окил ва балогатга етган киз ва аёлларни хеч ким уларнинг
розилигисиз никохга мажбурлай олмайди, никох,
шартномаси кизнинг валийси (ота, бува, амаки, ака, ука)
булмаса хам унинг уз сузи билан богланади.
Абу Ханифа огир вазиятларда одамлар учун кулай
шароит яратиб бериб, кийинчиликларини осон килишга
уринган. Масалан. зино жиноятига кул урган киши
29
токи буни к,ози олдида турт жойда турт маротаба уз
хохиши билан эътироф килмагунича, унинг икрори
кабул килинмайди. Унга карши даъво килинган холда
хам даъвонинг исботи учун турт киши гувохлик бериши
зарур.
Айтиб утилган ва улардан ташкари бошка куплаб
кулайликлар ханафий мазхабининг кенг куламда
ёйилишига сабаб булиб, кун сайин унинг тарафдорлари
сонининг ошиб боришига олиб келди.
Марказий Осиё халкларининг ханафий мазхабига
эргашишининг сабаби унда махаллий урф-одатлар,
расм-русумларга катта эътибор каратилгани билан хам
боглщ. Куплаб Марказий Осиёлик ханафий факихлари
азалдан анъаналарга бой булиб келган ушбу минтака
халкларининг миллий ва махаллий удумларини шариат
коидаларига мослаштириб, уларга конуний туе бериб
келдилар. Мазкур ишлар Марказий Осиё халклари учун
мазхаб вакиллари томонидан яратилган энг мухим
кулайликлар эди.
Ханафийликни бошка мазхаблардан ажратиб турган
яна бир фарки шундан иборатки, Абу Ханифа нуктаи
назарида амал имоннинг жузъи (бир кисми) эмас,
факатгина имон калимасини тил билан икрор килиб,
дил билан тасдиклаган киши имон эгаси булиб, уни х,еч
ким имонсиз деб хукм килиш хукукига эга эмас. Айрим
мазхаблар, масалан, ханбалий мазхабининг бу борадаги
каттиккуллигидан фойдаланиб айрим окимлар амални
имоннинг жузъи, деб эълон килиш билан бирга амални
тарк этган ёки гунохи кабира (катта гунох)га кул урган
мусулмонларни кофир, деб эълон килганлар. Ханафий
мазхабида эса бундай эмас. Абу Ханифанинг «ал-Фикх
ал-акбар» номли китобида айтилишича, гунохи кабирага
кул урган киши имондан чикмайди, балки гуно^кор
хисобланади. Х анафийликнинг ушбу коидаси А бу
Мансур Мотуридий таълимотининг асосларидан бирини
ташкил этади.
30
,Х,анафий маз^аби амал цилишга кулайлиги,
халцчиллиги ва багрикепглиги учун кенг тарцалган
дейилади. Бучи т ш аларда куриш мумкин?
37
У ч и н ч и cyxf6 a m
39
- шариат ахкомларига кур-курона амал килиншшши
таъминлаш, амал килмаганларга нисбатан каттик; жазо
Куллаш;
- мукаддас жойларни зиёрат килишни такщлаш;
- давлат конунларини Куръон ва сунна талаблари
асосида узгартиришдек максадларни кузлаб харакат
килмокдалар.
Бугунги кунда Марказий Осиё мамлакатларида хдм
юкоридаги каби гоялар билан куролланган салафийлик
^аракати тарафдорлари фаолият олиб бориш га
интилаётганини таъкидлаш лозим.
58
воз кечиш га тугри келади. М азкур холатлар хам ушбу
Харакат гояларининг асл ислом асосларига бутунлай
зид эканини курсатиш и баробарида унинг хар кандай
тараккиётнинг душмани эканини исбот килади.
60
Т у р т и н ч и cyx fia m
Д И Н И Й Э К С Т Р Е М И З М ВА Т Е Р Р О Р Ч И Л И К -
Ж А М И Я Т БА РК А РО РЛ И ГИ ГА ТАХДИД
75
Бешинчи cyxfiam
«Х ,И ЗБУ Т -Т А Х ,РИ Р» Д А Ъ В О Л А Р И Г А
РА ДДИ ЯЛА Р
У й л аб к у р ай л и к , П ай га м б а р а л ай д и с-сал о м н и н г
д а ъ в а т л а р и ш и ркка кум и л и б кетган гу м р о д х ал к ка
А ллодни танитиш , унгагина ибодат килиш га чакириш
булган. У ларнин г даъ вати -чи ? М инг йи ллардан буён
м у с у л м о н б у л и б яш аб к ел ган , д о зи р д а д ам ислом
адкомларини бажариб келаётган халкни уша мушриклар
(А л л о д г а ш и р к к е л т и р г а н л а р ) к а т о р и г а к у ш и б ,
уларнинг «А лдамду лиллад мусулмонман», деб турган
радбарларини кофирга чикариб, халкни унга карши исён
килишга чакиришдан бошка нарса эмас. Ш ариатда бундай
82
тоифалар «богийлар» деб ахалиб, уларга каххик жазолар
трйин килинган.
Б у н д ан тац щ ар и , П а й г а м б а р а л а й х и с -с а л о м уз
даъватларини ёйишда бешта-бешта кишини бир халкага
бирлаштириб, уларга бир-кишини рахбар килиб, унга бир
лакаб куймаганлар. Х,аР бир динга кирган киш ига яна
беш кишини олиб келиш вазифасини хам юкламаганлар,
мавжуд тузум сиёсатини бузиб курсахувчи варакалар
харкахм аганлар. Э нг асосийси, ислом дин ини кабул
Килаёхган бирор киш ини касам ичириб, дин га кабул
к и л м аган л ар . К урин иб х у р ган и д ек , х и зб ч и л ар н и н г
даъвах усули Расулуллохнинг даъвах йулларига умуман
ухшамайди.
Бу д а ъ в о у м у м а н а с о с с и з . « Х ,и зб у т-тах р и р » уз
ф аолиятида куч иш латм асликни, ф акат гоявий кураш
усулларидан фойдаланиш ни даъво килса-да, таш килот
м аф курасини иф одаловчи хуж ж атлар уш бу гурух уз
гараз максадлари йулида бегунох одамларнинг конини
тукиш дан тап тортмаслигини курсатади. Ташкилотнинг
86
«Ал-ваъй» («Онг») номли ойлик журналининг 2001 йил
ию нида чоп этилган 170-сонида бегунох одамларнинг
улимига сабаб булаётган террорчиларни нг ш ахидлар
каторига киритилгани, гудаклар, аёллар ва карияларни
улдиришга «фатво» берилгани хам бундай хулосаларнинг
уринли эканини тасдиклайди.
Куръоннинг «Кимда ким бир муминни улдирса, унинг
ж азоси ж аханам да абадий колиш дир..» («Н исо», 93)
каби куплаб оятларида исломнинг террорга ва бегунох,
одам ларни улдириш га булган ута салбий муносабати
кайд этилган.
Д а л и л л а р « Х ,и зб ут-тах р и р » ф и р к а си м у су л м о н
м ам л акатл ар и д а тер р о р ч и л и к х ар ак атл ар и н и содир
этган идан гувохлик беради. Х усусан, м утахассислар
маълумотларига кура, «Х,избут-тахрир»чилар 1968, 1977
ва 1994 йилларда Иорданияда, 1974 йили Мисрда, 1999-
2000 йилларда Ливан ва Сурияда куролли исён к>пгаришга
харакат килган. 1993 йили Иорданияда ушбу фирканинг
30 нафар аъзоси подшога нисбатан суикасд тайёрлаётган
вактда кулга олинган.
Бундан ташкари, 1999-2005 йилларда мазкур фирканинг
Куддус шахридаги булими аъзолари томонидан Туркия,
Миср ва Ватикан каби мамлакатлардан зиёратга келган
расмий делегадиялар рахбарлари, шунингдек, АКД1 собик
Президентининг рафикаси Лора Бушга нисбатан хужум
ую ш тириш га каратилган х атти-харакатлари полиция
томонидан бостирилган. 2009 йилвдшг апрель ойида эса
Бангладеш нинг Куш тия ш ахрида полиция том онидан
31 наф ар «Х ,и збут-тахрир» аъ зо си к у л га ол и н ган .
Расмийларнинг баёнотига кура, кулга олинган шахслар
томонидан террорчилик харакатларини амалга ошириш
р еж алаш ти ри л ган булиб, у л ар д ан куп лаб м икдорда
портловчи модда олинган.
Вокелик «Х,избут тахрир» аъзоларининг фаолияти ута
радикал туе олаётганини 2003 йил апрелда ташкилотнинг
87
Б у ю к Б р и т а н и я д а ги б у л и н м а си а ъ зо л а р и д а н бири
И срои л н и н г Т ель-А вив ш ахрида ж ой лаш ган «М айке
Плейс» кафесида узини портлатиб юбориши натижасида
23 киши нобуд булгани хам тасдиклайди.
2002 й и лда Ф и ли п п и н д а кам о кк а олин ган
таш килотнинг бир гурух фаолларидан катта мивдордаги
портловчи моддалар ва укотар куроллар хулга олиниши
баробарида уларнинг «ал-Крида» террорчи ташкилотининг
м ахал л и й тузи лм алари билан якин ал о кад а булгани
хам аш-щланган. Бу эса «Х,избут тахрир» таш килоти уз
фаолиятини халкаро террористик тизим нинг таркибий
кисми сифатида ташкил этаётганидан далолат беради.
А й н и п ай тд а, «Х ,избут-тахрир» етак ч и л ар и учун
фирканинг оддий аъзоларининг такдири сарик; чакачалик
хадр-к;имматга эга эмаслигини алохида кайд этиш лозим.
Ф ирканинг рахбарлари таш килот фаолиятидан шахеий
м ан ф аат л ар й у л и да у с т а м о н л и к б и л ан ф ой д алан и б
к е л м о в д а . М асал ан , 2 0 0 3 -2 0 0 4 й и л л а р д а «Х,избут-
тах р и р » то м о н и д ан тар к ат и л га н вар а к ал ар д а гурух
аъзоларининг купрок; камовда олиниши фирканинг асосий
максадларидан бири экани курсатилган. Бундай ёндашув
фирка рахбарларининг махбуслар ичида уз таргиботини
утказиш ни кучайтириш дек хом хаёллари ва гурухнинг
жазо утаётган аъзоларини гуёки «эътикод курбонлари»
экани хакида халкаро м айдонда айю ханнос солиш дек
н и ятл ари йулида таш ки лотн и н г оддий аъзоларин инг
узок вактга озодликдан м ахрум килиш га хам, оиласи
ва якинларидан жудо этиш га хам тайёр эканликларини
курсатади.
« Х и зб у т -та х р и р » ч и л ар к и то б л ар и га бир нарсан и
ёзи б , х а ё т д а б ош ка н а р с а га ам ал к и л ад и л а р . У лар
ж иход м асаласига жиддий эътибор бериб, уни катъий
Хукм деб санаш билан бирга ян а уз сузларига хилоф
равиш да «хизбнинг вазифаси ж иход билан эмас, балки
гоявий-ф икрий ва сиёсий йуллар билан ж исмоний куч
88
иш латмаган холда исломни х аётга тула кайтариш дан
иборат», деб иддао киладилар. Уларнинг уз дастурларида
Кайд этган «учинчи боски чд а инкилобий йул билан
жамиятда исломни тула татбик этиш га утилади», деган
сузлари га м утаносиб эм асли ги н и к^рсатиб турибди.
Тошкент шахри ва Бухоро вилоятининг Ромитан туманида
содир эти л ган куп ору вчи ли к х ар ак атл ар и ю заси дан
берилган республика Бош прокурорининг баённомасида
айтилишича, мазкур харакатлар айнан «Хизбут-тахрир»
аъзолари том онидан содир эти лган . Бу террорчилик
Харакатларини улар даъво килганларидек, гоявий-фикрий
кураш, жисмоний куч иш латмаслик дейиш мумкинми?!
Асло мумкин эмас. К упорувчилик натиж асида халок
булган бегунох кишилар учун ким жавоб беради? Фикрий
кураш шундай буладими?
Ю коридаги мулохазалар «Х,избут-тахрир»чиларнинг
террорга алокамиз йук деган фатволари соддадил одамлар
учун мулжалланган найранг экани хакида хулоса чикариш
имконини беради,
93
«Халифа» сузииинг мазмуп-мохщяти нимада?
«Халифа» сузи арабча булиб, маъноси «уринбосар»дир.
К у р ъ о н и к ар и м д а А лло?; т ао л о о д а м зо т н и х ал и ф а
деб атаган. М асалан, «Бак,ара» сурасининг 30-оятида:
«Э сланг, (эй, М ух,аммад!) Р абб и н ги з ф ариш таларга,
М ен Ерда халиф ани (инсонни) яратмоцчим ан, деди»,
- дейилган. Я на «А нъом» ва «Ю нус» сураларида *ам
«Эй, инсонлар!» Сизларни ер юзига халифа (эга) килиб
ку й д и м », - д ей и л ган . Зеро, и н сон Е рда А л л о ад и н г
иродаси ва ризосига мувофик равишда эзгулик ва хайрли
иш ларни амалга ош ириш и ю засидан мажозий маънода
Аллох,нинг уринбосаридир.
Х алиф а деб ш ариатда диний х,укмларни ю ритиш да
Расулуллох,нинг уринларини эгаллаган кишига айтилади.
Лекин Пайгамбар алай^ис-саломдан кейинги халифалар
х у с у с и д а ^ у р ъ о н и к ар и м д а б и рор и ш о р а *ам йук;.
Х,адиси ш арифларда эса, Пайгамбардан кейин у зотнинг
йукликларини билдирмаслик, то одамлар пайгамбарсиз
хдм Аллох,нинг дини давом этиши мумкинлигини англаб
етгунларига кадар 30 йил уринбосарлик, яъни халифалик
давом этиш и тугри си д а кайд этилган. У ттиз йилдан
кейин халифалик эмас, балки подшох,лик ва амирликлар
бош ланиб кетиш и тугрисида хам П айгамбарим изнинг
узлари хабар берганлар. Лекин ш унга карамай мазкур
у т т и з й и л д а н к ей и н ги ам ир ва подш ох,ларни х,ам
халифалар деб аташ одат булган. Демак, Расулуллох,нинг
вафотларидан кейинги уттиз йил ичида ислом жамиятини
бош карган х,укмдорлар (асосан, Абу Бакр, Умар, Усмон,
Али ва имом Х,асанлар) П айгамбар уринбосарларидир.
Кейинги х,укмдорлар эса, гарчи халифалар деб аталган
булсалар-да, аслида амирлар ёки подшох,лардир.
Баъзап халифаликни турларга ажратишади. Бу
х^ацда нима двйиш мумкин?
И слом тари хи га кура, П айгам барим издан кейинги
уттиз йил лик халифалик «комил халифалик» х,исобланади
ва шу даврдаги халифалар «хулафойи рош идин», яъни
тугри йул тутгаи халиф алар деб аталганлар. У лардан
94
к е й и н к е л г а н ам и р ва п о д ш о х л а р н и х а л и ф а л а р
д еб н ом л аш н и «нок;ис х ал и ф ал и к » деб атай д и л ар .
Халифаликни мазкур икки турга ажратиш асосан «Хизбут
тахрир» каби диний-сиёсий ощ ш лар томонидан ихтиро
этилган. Зеро, бу оким аъзолари «комил халифалик»ни
тиклаш амри махол эканини яхши билишади. Уларнинг
м а^ сад и «ноцис хал и ф али к» ном и билан б у л са-д а,
х,окимиятни кулга олишдир.
Халифалик давлати тузиш тарафдорлари
у з царашларини асослаш учун цандай далил
келтирадилар?
Аввало, К^уръонда халифалик бопщарувидаги давлат
тузумини асослашга хизмат киладиган бирор бир оятнинг
узи й укли гини таъкидлаш зарур. Ш ундай б улса-да,
хизбчилар байъат килиш, яъни маълум бир халифани тан
олиб, унга тула итоат килиш мусулмончиликнинг асосий
ш артларидан, деб х,исоблайдилар. Ва^оланки исломда
байъат инкор этилмайди. Аммо уни мусулмончиликнинг
асосий ш артларидан деб билиш *ам ноуриндир. Зеро,
Расулуллох, даврларида исломга кирган мусулмонларнинг
х,аммаси келиб, Ул зотга б айъ ат к;илмаганлар. Балки
диллари имон билан мунаввар булгани, узокдан булса
х,ам Пайгамбаримизни тасдик этгани кйфоя саналган.
Хизбчиларнинг хозирги кунда «байъатсиз яшаш жоиз
эмас, байъатсиз дунёдан утиш - жох,илият улими», - деб
мусулмонларнинг дилига шубх,а ва изтироб солишлари
бутунлай асоссиздир. Уларнинг сузича, х,ар бир мусулмон
халифанинг кул остида яшаши зарур ва у билан байъат
килиши фарз. Бу билан улар х,озирда йук; булган байъат
туфайли хамма мусулмонларни гуёки фарз, яъни Аллох
бую рган иш ни баж арм аётган гунохкорларга чикариб
куймовда. И слом конунчилигига кура, мусулмонларга
фарз булган амаллар факатгина К^уръонда очик-ойдин
баён килинган курсатмага биноан жорий булади. Бундан
Хизбчиларнинг байъатни хеч бир асоссиз фарз даражасига
кутараётганлари англашилади.
95
Х,избчилар уз даъволарини асослаш учуй Мухаммад
ал ай хи с-сал ом н и н г «М ен д ан кейнн бир кун хам
халифасиз яшамангиз... Кимки халифага байъат (кдсамёд)
килмасдан улса, жохилият улими билан улган булур»,
- деган хадисларини хуж ж ат килиб келтиришади.
Вахоланки, Расулуллох вафотларини эшитган айрим
мусулмонлар: «Пайгамбар улган булса, унинг дини хам
тугабди», - деб нсломдан кайтиб кетмасинлар, уттиз
йилга кадар узларининг уринларида халифалар диний
бошкарувни давом эттирсинлар деб, каттик тайинлаган
эдилар. Ш ундай бул ди хам . То А б у Бакр халифа
этиб сайланмагунича Пайгамбар алайхие-саломнинг
жасадлари уч кун дафн этилмай турди. Шунга караМай,
Пайгамбар алайхис-салом вафотидан кейин айрим
кишилар диндан кайтиб кетдилар. А бу Бакр икки йилгача
бундай кишиларни исломга кайтаришдек мушкул вазифа
билан банд булдилар. Бир суз билан айтганда, муътадил
фикрловчи уламолар халифага байъат кдпиш зарурлигини
утгаз йил мобайнида амал килинадиган буйрук, деб билиб
келдилар. Х,избчилар эса, уни асоссиз равишда хозирги
кунга хам татбик; этмоцчи буладилар.
Х озирги асримизда халифаликни тиклаш мумкин
эмаслиги уз-узидан маълум. Чунки халифалик - бу
бутун дунё мусулмонлари устидан хукмронлик килиш
демакдир. Д унё мусулмонлари эса, турли тузумдаги
мустакил давлатларнинг фукароларидир. Улар халифага
эмас, узларининг давлат рахбарлари ва дин пешволарига
итоат киладилар: Халифаликнинг талаблари саналмиш
дунё мусулмонларининг сиёсий, ицтисодий ва ижтимоий
жихатдан якка бошкарувга буйсунишлари асло мумкин
эмас. Халифаликни тиклаш таклифини арабларнинг
узлари хам хозиргача к;абул килган эмас. Фак;атгина
«Х ,избут-тахрир», «Н урчилар» каби окимларнинг
аъзолари бу фикрни олдинга сурмокда, холос.
96
Жгщод нима? Уиинг цандай пгурлари мавж уд?
«Жихдд» сузи арабча булиб, унинг лугавий маъноси
- б и рор м а^ сад й у л и д а бор куч ва гай р атн и сарф
килишдир. И слом истилох,и буйича эса, ж иход асосан
уч хилдир. Б ирин чи си - нафс билан кураш иш , яъни
нафснинг измига юриб, гунох, ва жиноий иш ларга кул
урмаслик. Иккинчиси - ш айтон билан курашиш, яъни,
щайтоннинг васвасаларига учиб, хдром ва так,ик;ланган
иш ларга кул уриш дан сакланиш . Учинчиси - ёв билан
жанг килишдир. Пайгамбаримиз ота-онанинг хизматини
килиб, рози л и клари н и олиш хам ж иход турларидан
э к а н и н и т а ъ к и д л а г а н л а р . У л а м о л а р с а в о д с и зл и к ,
кдшшоклик, айрим юк;умли огир касалликларга карши
жонбозлик билан курашишни хам жиход турларидан деб
Хисоблаганлар. Бир жангдан к;айтаётиб Пайгамбаримиз:
«М ана, энди кичик жиходдан катта жиходга кайтдик»,
- деганларида, сахобалар: «Я на ж анг килам изм и?», -
деб сурайдилар. Ж авобига улар: «Йук, сизлар уйлаган
куролли жанг эмас, нафс ва шайтон билан жанг килишни
назарда тутдим. Бу катта ж иходдир», - деган эканлар.
Агар биз мазкур мисоллардан хулоса киладиган булсак,
ж иход ф акат куролли тукнаш ув эмас, балки динимиз
й у л и д а, и н с о н и я т м ан ф аати й у л и д а, ах л о к и м и зн и
Яхшилаш йулида киладиган саъй-харакатларим из хам
жиходнинг савобларига тенг солих амаллардан эканини
идрок этамиз.
Х,ижоб нима?
« Х и ж о б » су зи а р а б ч а б у л и б , « п а р д а » , « сатр » ,
« ёп и н ч и к» каб и м аъ н о л ар н и б и л д и р ад й . И сл о м да
аёлларн инг х,укук;и пойм ол килинм аслиги, уларнинг
номус, шараф ва иффатларини хдмоя килиш максадида
эркаклар кузидан сакланиш ларига бую рилган. Л екин
кайси аъзолари аврат саналиши ва канча мивдорда очик
ю риш лари м умкинлиги хусусида мужтах,ид уламолар
*ам я го н а ф и кр га к ел а о л м аган л а р . М асал ан , А бу
Х,анифа (Имом А ъзам) билан Имом М оликлар аёлнинг
юзи, икки кули ва оёкларининг тупиги ости аврат эмас,
очиб юриши мумкин деган булсалар, Имом Ш офиий ва
Ахмад ибн Х,анбаллар аёлнинг барча аъзоси аврат, хдгго
кузлари хам куринм аслиги керак, деб х,исоблаганлар.
Ш унинг учун х,анбалийликка эътикод киладиган Саудия
А рабистонидаги араб аёллари кора х,ижобга бурканиб
юриш га мажбурдирлар. Бизнинг х,анафий мазх,абимизда
аёллар ю злари очик х,олда ю риш лари жоиз, деб фатво
берилган. Ш ундай экан, айрим аёлларимиз х,аж ёки умра
зиёратига бориб келишгач, араб аёлларига таклид килиб,
х,ижобга уралиб ю риш га харакат килишлари номакбул
ишдир.
100
Еттинчи cyxfoam
Ё Ш Л А Р ВА А Ё Л Л А Р Д И Н И Й -Э К С Т РЕ М И С Т И К
Х А РА К А Т Л А РИ Н И Ш А С О С И Й ОБЪЕКТ ЛАРИ :
М УАМ М ОЛАР ВА ВАЗИФАЛАР
116
Саккизинчи сухбат
ЗАМОНАВИЙ ТА Р И1<АТ Ч И ЛИК ХДРАКАТЛАРИ
Тасаввуф амамасининг цандай маънолари бор?
Тасаввуф сузи истеъмолда суфийлик, суфизм, тарщат
ёки тарикатчилик атамалари билан маънодош булиб,
унинг келиб чикиши масаласида бир катор карашлар
мавжуд. Йирик тасаввуфшунос олимларнинг фикрича,
«Баъзилар бу суз «саф» сузидан келиб чиккан дейдилар.
Чунки суфий, Илох, йулига кирганларнинг биринчи
сафида турувчидир.
Баъзи олимлар уни «суффа» сузидан х,осил булган, деб
айтадилар: ас^оби суффа х,азрати Пайгамбар саллаллоху
алайх,и васаллам тириклигидаёк тарки дунё килган
такводор кишилар булиб, суфийлар шуларга таклид
киладилар, деб тушунтирадилар.
Яна бир гурух, олимлар суфий сузи «сафо» сузидан
келиб чиккан, чунки бу тоифанинг калби сидку сафо
офтобидай порлаб туради, деганлар.
Яна баъзилар суфий «суфух,» сузидан ясалган, суфух,
- бирон-бир нарсанинг хулосасидир, бу жамоа халкнинг
хулосаси булгани сабабли уларни суфий деганлар, деб
ёзадилар.
«Суфий» сузи юнонча «суф» сузидан ясалган, деб
биладиган олимлар хам бор. Аммо купчилик «суфий»
сузи арабча «суф» сузидан хосил булган, деган фикрда
якдилдирлар. «Суф» сузининг лугавий маъноси «жун
ва жундан тукилган мато»дир. Суфийлар куп холларда
жун чакмон ёки куй терисидан тикилган пустин кийиб
юришни одат килганлари учун уларни «жун кийимлилар»
(форсчаси «пашминапуш») деб юритилган. Бизнингча,
шу кейинги этимологик маъно х,акикатга якинрокдир.
117
Зеро, «суфий» сузининг «суф» сузидан ясалиши араб тили
конун-коидаларига мос келади.
Тасаввуф таълимоти малшакаттшз ва халцимиз
тарихи билан нечогли боглиц?
Истиклолнинг дастлабки кунлариданок бебахо
маънавий-маданий меросимизни холисона урганиш ва
тиклашга давлат сиёсатининг устувор йуналишларидан
бири сифатида катта эътибор берилмовда. Айникса,
маънавий мероснинг туб мохиятини акс эттирувчи
диний - миллий кадриятларни кулёзма манбалар
асосида урганиш, уларни давр талабидан келиб чиккан
холда бахолаш, янгича илмий тахлил килишга катта
эътибор каратилмокда. Президентимиз Ислом Каримов
таъбирлари билан айтганда, «Бугун бизнинг олдимизда
шундай тарихий имконият пайдо булдики, биз босиб утган
йулимизни танкидий бахолаб, миллий давлатчилигимиз
негизларини аниклаб, буюк маданиятимиз томирларига,
кадимий меросимиз илдизларига кайтиб, утмишимиздаги
бой анъаналарни янги жамият курилишига татбик;
этм о ги м и з к ер ак » . Б у гу н м адан и й м ероси м и з
дурдоналарини излаб топиш, асраб-авайлаш, сак;лаб
колиш ва илмий тадкик; этиш, улуг алломаларимизнинг
хаёти ва ижодини хар томонлама ва холис урганиш
буйича куплаб ишлар амалга оширилаётганини алохида
кайд этиш лозим.
2003 йилнинг ноябрида улуг мутасаввиф олим,
Хожагон тарикатининг асосчиси - Хожа Абдухолик;
Гиждувоний таваллудининг 900 йиллик, 2004 йилда
эса Нак,шбандия тарикатининг йирик вакили - Хожа
Убайдуллох Ахрор таваллудининг 600 йиллик юбилейи
мамлакатимиз микёсида кенг нишоилангани, уларнинг
хаёти ва ижодини урганиш юзасидан ибратли ишл^р
амалга оширилгани хам фикримизнинг исботи була
олади.
118
Узбек халки умуман ислом маданияти, хусусан,
тасаввуф илми ривожига бекиёс хисса кушгани тарихий
хакикат. Зеро, халкимизнинг буюк фарзандлари тасаввуф
илмини назарий ва амалий жихатдан бойитиб, кимматли
асарлари билан нафакат ислом олами, балки бутун дунё
маданиятини мислсиз юксакликка кутарганлар. Хожа
Ахмад Яссавий (ваф. 1166/67 й,), Абдухолик Еиждувоний
(1103-1179), Нажмиддин Кубро (1145-1221), Бахоуддин
Накщбанд (1318-1389), Хожа Мухаммад Порсо (1345—
1420), Пахлавон Махмуд (XIV аср), Хожа Убайдуллох
Ахрор (1404-1490), Мир Алишер Навоий (1441-1501),
М ахдуми Аъзам Косоний-Д ахбидий (ваф. 1542),
Боборахим Машраб (1640-1711), Дукчи Эшон (ваф.
1898 й.) каби буюк мутафаккир аждодларимиз колдирган
бебахо мерос хам шундай хулоса чикариш имконини
беради.
У ларнинг асарлари, бир томондан, инсоннинг
узлигини англашга ва шу оркали унинг камолотига,
иккинчи томондан, ислом динининг асл инсонпарвар
ва тараккийпарвар мохиятини теранрок тушунишга
хизмат килади. Айни пайтда уларда миллий-тарихий
р и вож лан иш и м и зн ин г турли боски члари га хос
хусусиятлар, хусусан, халкимизнинг эрк ва озодлик,
мустакиллик ва тараккиёт йулида олиб борган кураши
асрлар давомида сайкал топган кадриятлари, олам ва
одамга муносабатнинг бетакрор рухий талкинлари,
комилликка интилиш йулидаги изланишлар узининг
бетакрор ифодасини топганини хам алохида таъкидлаш
зарур.
Бугунги кунда фаолият олиб бораётган
тарицатчиларнинг купчилиги тасаввуфнинг асл
мох;иятиданузоцпашган дейишади. Шу тугрими?
Х,алоллик, мехнатсеварлик, адолат ва ростг^йлик
каби умуминсоний ахлок нормаларини узида мужассам
этган тасаввуф таълимоти тарихан халкни ягона максад
119
атрофида бирлаштиришга, жамиятнинг турли табакалари
уртасида дустлик, биродарлик ришталарининг илдиз
отишига хизмат килган.
Айни вактда хам мусулмон дунёсининг деярли барча
мамлакатларида тасаввуфнинг турли тарикатлари
вакиллари фаолият юритаётганини куриш мумкин.
Туркия, Миср, Ж азоир, Тунис, Ливия, Индонезия,
Малайзия, Иордания, Покистон каби мамлакатларда
мавжуд тарикатларнинг саногига етиш хам кийин. Бу
сулукларнинг купчилиги тасаввуф таълимотининг илк
гояларидан анча узоклашиб кетган. Шайхлик макоми
маблаг туплаш манбаи булиб колган холатлар хам йук
эмас. Туркиядаги куплаб тарикат вакиллари томонидан уз
шайхларининг ута муболага билан улугланиши, уларнинг
тавоф килиниши, шайхларнинг уз тарафдорлари ва
муассасалари мавжудлиги хам фикримизнинг исботи
була олади.
Покистон ва Хиндистон худудларида таркалган
тарикатларнинг урф-одатларига назар солинса, уларга
йога, буддавийлик, хиндуийлик ва кадимги хинд
фалсафасининг таъсири катталигини куриш мумкин.
Х усусан, Б арлавия, М ехмандия ва бош ка катор
тарикатларда кадимги хинд фалсафасидаги таносух, яъни
рухнинг кучиб юриши гояси кенг урин олганини кайд
этиш лозим. Улар намоз ёки зикр вактида юкоридан бир
жойни бушатиб куйган холда унга Мухаммад Пайгамбар
алайхис-салом рухи келиб урнашади, деб хисоблайдилар.
Шунингдек, уларда масжидларининг кибла тарафида уз
тарикатларининг асосчиси ёки пирларининг кабрини
жойлаштириш, намоздан аввал ва кейин уни тавоф килиш
амалиёти мавжудлигини хам таъкидлаш зарур.
Узбекистонда фаолият олиб бораётган ва узларини
тарикат етакчиси деб танитаётган шахслар, уларнинг
эътикоди, илгари сураётган гоялари ва амалий расм-
русумлари соф ислом таълимоти ва илк давр тасаввуф
120
таълимотидан анча йироклашгани *ам юкоридаги
мулохдзаларнинг уринли эканини курсатади.
122
Вилоятдаги уламолар. мах,аллий ах,оли ва муридлари
билан у т к а з и л г а н сухбатлар О.Саломовнинг диний
билими етарли эмаслигини, шариат коидаларини
мукаммал билмаслигини курсатади. Унга 30 йилдан
буён маслакдош б^либ келаётган айрим муридларнинг
ш ариатнинг баъзи коидаларини билмаслиги эса
шогирдлар киёфаеини тасаввур килиш имконини беради.
О.Саломов муридликка 30 ёшдан ошган кишиларни
кабул кил ад и. 10 дан ортик муридлар доимий равишда
унинг хизматида. Маълумотларга кура, О.Саломовнинг
жойлардаги халфалари Андижон эски шахри Олтинсой
кучаси 117-хонадонда (О.Саломовнинг аввалги х,овлисида)
хар пайшанба «аср» намозидан кейин дойра шаклида раке
усулида баланд овозда зикр тушишади. Халфалардан
бошка барча муридлар 5-10 киши булиб, бир-бирларининг
уйларида зикр тушишади. Улар хднафий мазхдбида ибодат
килишади ва хозирги кунда уларнинг сафи 500 дан ортик
кишини ташкил этади.
О.Саломов жорий йилнинг апрель ойида вафот этди.
Айни кунда унинг урнига наманганлик, асли касби
сартарош булган Абдулбоки исмли киши тарикатга
рах,барлик килмокда.
Тарикатчилар орасида мархум Ибро^им
Маматкулов тарафдорлари куплигининг
сабабларини цандай изохдаш мумкин?
Тарикатчилар ичида энг кузга курингани вафотига кадар
(вафоти 2009 йил) узини Накшбандия-Мужаддидия-
Х,усайния тарикати рах,бари, деб таништирган мархум
Иброх,им Маматкулов (Иброх,им эшон) х,исобланган.
У 1937 йилда Фаргона вилоятининг Бувайда тумани
Оккургон кишлогида таваллуд топган. Мир-Араб
мадрасасига укишга кирган, лекин тугата олмаган.
123
И .М ам аткулов тар аф д о р л ар и н и н г купчилиги
вилоятнинг Бувайда, Ёзёвон, М аргилон, Олтиарик
туманларида, Тошкент шахри, Самарканд, Наманган ва
Кашкадарё вилоятларида истикомат килувчи фукаролар
булган. У худудда бошка тарикатчиларга нисбатан
тарафдорларининг куплиги, муридларини бир жойга туплай
олнши, таъсир доирасининг катталиги билан ажралиб
турарди.
И.Маматкулов издошларининг мунтазам купайиб
бориши сабабларидан бири шуки, унинг муридлари
одатда тарафдорлар йигиш жараёнида уз етакчилари
И.Маматкуловни идеал шахе сифатида курсатишга
эришишган эди. Шунингдек, зикр килишни ургатадиган
Кулланмаларни хали намоз укшн коидаларини хам
эгалламаган ахоли орасида таркатишга уринишлар хам
мавжуд эди. Унда таъкидланишича, кулланмага доимий
амал килган кишининг жаннатга тушиши, уктирилган.
И.Маматкуловнинг уйи унинг тарафдорлари учун
асосий марказ х,исобланган. Эшоннинг хизматида доимий
тарзда куплаб мурид турган. Унинг турли вилоятлардаги
уринбосарлари уз худудларида тарикатчиларга ра^барлик
ва янги аъзоларни кабул килганлар.
И.Маматкулов 2009 йил 23 август куни вафот этди.
Тарицатчилар гурухргари фаолиятининг
ихтилофли жщатлари нимада?
Тарикатчилар томонидан жорий этилган баъзи
янгиликлар улар фаолиятида кузатилаётган айрим узига
хосликлар муайян ихтилофли ^олатларни келтириб
чщармокда. И.Маматкулов тарикат рахбарлигини кулига
олгач, муридлари учун жорий килган катор янгиликлар
бунга мисол була олади. Уларнинг хатти-харакатларида
юртимизда карийб у н турт аердан буён амал килиб
келаётган ханафий маз^аби а^комлари ва а^ли сунна
124
эътикодига зид гояларни таргиб килиш долатлари хам
кузатилмокда.
Хусусан:
- кечаси тахажжуд намозини укиш фарз;
- шукри вузуъ намозини кайси вактда булса хам укиб
олиш зарур;
- пирга кул берганнинг олдинги гунохлари кечирилади,
казо булган (колдирилган) намозни укимаса хам гунох
булмайди;
- расмий имомларнинг амру маъруфларини менсимаслик.
-Й.Маматкуловнинг тахоратидан колган сувни табаррук,
деб истеъмол килиш каби холатлар шулар жумласидандир.
133
Тщцизинчи cyxfiam
М ИЛЛИЙ, ДИНИЙ УРФ-ОДАТ ВА
МАРОСИМЛАР
Мавлуд, ацица, пайгамбар ёши, олтин ва кумуш
туйлар, «Мушкул кутод», «Биби семанба» каби
маросимларни утказса буладими?
Асрлар мобайнида ^тказиб келинаётган маросимларни
тугри ташкил килиш, уларни турли бидъат амаллардан
тозалаш ва исрофгарчиликка йул куймаслик ута му^им
масалалардан биридир.
М авлуд (Мавлуд ан-набий) Пайгамбар алайх,ис-
саломнинг тугилган кунлари булиб, уни ^тказиш
уламоларимиз томонидан маъкул деб, топилган. Бу
маросимда ихчам тарзда зиёфат уюштирилиб, унда
йигилганларга Пайгамбаримизнинг тавсифлари битилган
китоблардан, хусусан, Им ом Барзанжийнинг «Мавлуд
ан-набий» китобидан парчалар укиб, таржима к;илиб
берилади. Пайгамбаримизнинг хадисларига биноан
у зотга салавот айтиш савобли иш булиб, мавлуд
утказишдан максад хам Расулуллохга жамоат булиб
ДУРУД салавотлар йуллаш, у кишининг сийратлари хдкдца
маълумот олишдир. Ортик;ча исрофгарчиликларга йул
куйилмаса, ушбу амални утказишдан зарар йук.
Акика чакалок тугилганда фарзанднинг дунёга
келгани ва унинг шукронаси сифатида килинадиган
маросимдир. Акика чакалок тугилгандан кейин 7, 14,
21-кунларнинг бирида утказилади. Унда бир к^йни
суйиб, уни учга таксимлаб, бир кисмини ^омиладан
бушаган она кайта куч-кувватини тиклаши учун олиб
куйилса, бир кисмини ёш гудакнинг х,аккига дуо
килишлари учун камбагал оилаларга таркатилади, бир
Кисмини зиёфатга ишлатилади. Суйилган куй танасини
134
бутунлигича талабалар, кариялар ва болалар уйларига
бериб юборилса, учга таксимлангандан афзалдир.
Зиёфатга кудалар, кариндош ва якин кушнилар таклиф
килинади. Акика маросимида махдлла фаоллари билан
бир каторда масжид имом-хатиби хдм иштирок этади. Бу
шаръий маросим булгани учун Куръон тиловати ва дуои
фотихдлар килинади. Куда-анда, таниш-билишларга тун
кийгазиш акика маросими амалларидан х,исобланмайди.
Чакалок сочига кайчи уриш, кулогига азон айтиш, танглай
кутариш, хатна амалларини х,ам шу куни утказиб олса
булади.
Аммо, акика маросимини катта дабдаба, юзлаб
кишиларга ош бериш шаклида утказиш диний ва миллий
кадриятларимизга мое келмайди.
Одатда олтмиш уч ёшга кирган отахон ва онахонлар
мён Пайгамбарнинг ёшларига етдим, колган умримни
Аллох,нинг ибодатига, Пайгамбарнинг суннатига амал
килиб утказиш га сарфлайман, деган максадда ош
берадилар. Буни чин ихлос билан, Алло^нинг розилигини
топармиканман, деб ихчам шаклда, исрофгарчиликка йул
куймай утказса жоиз.
Узбек оилалари хаётига 1960 - йиллардан бошлаб
олтин, кумуш ва олмос туйлари кириб келди. Улар
эр-хотиннинг биргаликда 25, 50, 75 йил бахтли хаёт
кечирганлари муносабати билан утказилади. Ушбу
тадбирга кариндош -уруглар, дуст-ёрлар, ма^алла
.фаоллари таклиф килинади. Ёш оилаларга 50, 60 йил
тинч-тотув, ах,ил яшаган оилаларни урнак килиб к>фсатиш
маъносида ихчам, исрофгарчиликсиз утказилса зарари
йук-
Мушкул кушод - мушкулларни осон килиш максадида
(масалан, кизга совчи келмаганда, йигитга муносиб киз
топилмаганда, бирор иши юришмаганда) килинадиган
хурофот амаллардандир. Биби сешанба ва шунга ухшаш
Анбар она каби маросимлар мухтарам зотларнинг рухддан
135
мадад сурашдан иборат булгани боне, утказилиши
максадга мувофик эмас.
Исломда аза (мотам) тутиш х,ацида ним а
дейилади?
Шариатда аза (мотам) тутйш уч кун килиб белгиланган.
Ким вафот этишидан катъй назар, унинг як;инлари уч
кундан куп мотамсаро булиб юришлари ножоиздир.
Аммо эр улиб иддада колган хотинга мотам муддати
турт ою ун кундир (идда - эри вафот этган ёки талок,
килинган аёлларнинг холагига караб турт хилдир.
Х,омиладор аёлнинг иддаси - хомиласини тукдунча.
Х,айз курмайдиган ва хайз курищ ёшидан утган аёллар
иддаси - уч ой. Х,айз курадиган аёллар иддаси - турт ою
ун кун. Никохдан сунг кушилмасдан ажраган кизга идда
кутиш йук). Шариатда эри улган хотинга идда муддати
давомида мотам тутиш жорий килиниши эрига хурмат
юзасидандир.
Ш ариат курсатмаси буйича таъзияли хонадонда
маййитни тезрок дафн к;илиш, васиятлари булса адо этиш,
жанозага улгура олмаганларга дафндан кейинги уч кун
ичида хамдардлик билдириш учун келишларини назарда
тутиб, таъзияхона эшиги тагига таъзия белгиси сифатида
курси куйиб к;уйиш биринчи навбатда килиниши лозим
булган амаллардан хисобланади.
Фивд китобларида, жумладан, ханафий мазхабига оид
хуку^шунос олим Ибн Обидиннинг «Раддул Мухтор ала
дуррил мухтор» китобида баён килинишича, таъзияни уч
кун килиб белгиланиши аслида таъзия билдирувчилар
учундир. Жанозада иштирок эта олмаган киши шу уч кун
ичида кунгил сураб, хамдардлик билдирсин, кейин келиб
маййит сохибларининг ярасини янгиламасин. Шундагина
ваъда килинган савобга эга булади, дейилган. Шундан
келиб чикиб, хайит кунлари яна келиб таъзия билдириш
жоиз эмас, чунки таъзия бир маротаба билдирилади.
Агар маййитнинг эгаси дафндан олдин сабрсизлик килиб
136
жазавага тушса, унда дафн маросимидан олдин сабр
тилаб юпатилади. Дафндан кейин кайгу-аламга тушса,
уч кун ичида таъзия билдирилади. Таъзияхонада узок
колиб кетиш хам яхши эмаслиги фикций манбаларда баён
килинган.
Асосан мархумлар хотирасини ёд этишга каратилган
уч, етти, йигирма, кирк, пайшанбалик ва якшанбалик
каби маросимлар хам мавжудлигини кайд этиш зарур.
Хрзирги кунга келиб йигирма ва йил ошларини бошка
номлар билан кафе ва ресторанларда утказиш одат тусига
айланмокда. Аслида эса, бу каби маросимларни утказиш
шариат томонидан белгилаб берилмаган булиб, бидъат,
яъни ислом динида булмаган ва хеч кандай шаръий
коидага асосланмаган амаллардан хисобланади.
Аллома ва авлиёларнинг цабрларини зиёрат
цилишга динимизда цандай муносабат
билдирилади?
П ай гам б ар и м и зн и н г х ад и сл ар и га асосланиб
уламоларимиз томонидан кабрларни зиёрат килиш
тартиб-коидалари курсатиб берилган. Масалан, азиз-
авлиёлар мозорига борганда Каъбани тавоф этгандек
атрофини айланмасдан, одоб саклаб, тиловат ва дуо килиб,
савобини кабристон ахллари рухига багишланади. Хайр-
эхсон килмокчи булса, уша ернинг тартиб-коидасига
караб, расмий йул билан амалга оширилади. Авлиёлар
номига, кабрларига жонлик аташ ва уша ерларга олиб
бориб суйилиши мумкин эмас. Жонлик каерда, кайси
максадда суйилмасин, албатта, Аллох номи билан билан
суйилиши шартлиги уламоларимиз томонидан кайта-
кайта таъкидланган. Шунингдек, уламолар мозорда
ётган авлиё ёки алломадан мадад сураб, бирон бир
хожатини раво килишини талаб этиш мумкин эмаслиги,
бу бевосита Аллохнинг Узидан суралиши кераклигини
Хам уктирганлар.
137
Демак, асл ислом таълимотида кдбрларни, азиз-авлиё,
алломаларнинг макбараларини зиёрат килиш савобли иш
булиб, уни урнатилган тартиб-коидалари буйича амалга
ошириш максадга мувофик хисобланади.
Кабрларга шам ёкиш, кабр тошларини упищ жоиз
эмасдир. К,абр устида утириш, босиб юриш, намоз укиш
хам дуруст эмас. Кдбр йуколмаслиги учун бош ёки оёк
томонига бирон тош ёки тахта куйиш мумкин, декин
хозирги кунимиздагидек чикими куп ва дабдабали килиб,
кабр тошлари урнатиш дуруст эмас.
К,абристон зиёрати учун белгиланган тайин бир вакт
йук, исталган вактда зиёрат килиш мумкин. Шариатда
кабрларга гул, дарахт, турли кучатлар экиш яхши
амаллардан саналади.
Диний экстремистлар Навруз байрамини
нишонлаш гунох;, деб даъво щтадилар. Бу тугрида
нима дейиш мумкин?
Маълумки, Навруз Марказий Осиё ва Якин Шарк
халкларининг кадимий, анъанавий Янги йил байрамидир.
Тарихий манбаларда Навруз катта байрам сифатида жуда
кадимдан нишонлаб келиниши кайд этилган. Марказий
Осиёга ислом дини таркалгач, Наврузни аввалгидек
тантанали булмаса-да, байрам килишда давом этилган.
Навруз байрами Х,амалнинг биринчи куни, милодий
йил хисоби билан хар йили 21 март куни нишонлаб
келинади. Навруз байрами бахор ойига - кишлок хужалиги
иш ларининг бошланишига тугри келган. Х,озирда
Навруз республикамизда умумхалк байрамларидан бири
сифатида нйшонланади ва дам олиш куни деб эълон
килинган.
С обик С овет иттиф ок даврида - 1980-ййллар
урталарида Навруз асоссиз равишда диний байрам деб
Хисобланиб, нишонланишига йул куйилмаган булса,
хозирда баъзи мутаассиблар уни диний байрам булмагани
учун нишонлаш гунох деб таъкидлайдилар. Навруз диний
байрам булмагани учун уни нишонлаш мумкин эмас,
138
дейиш нотугридир. Абу Х,анифанинг «Ал-урфу кан-
насси» («Урф конун кабидир») коидаси машхур булиб,
х,анафийлик мазхаби халкларнинг ислом динигача булган
маданияти, урф-одатларига хурмат билан караб, улардан
баъзиларини хукук манбалари каторига киритган. Шунинг
учун Наврузни диний байрам эмас, деб нишонламаслик
мутаассиблик рухидаги окимларга хос булиб, урф-
одатларимизга бехурматлик хисобланади. Урф-одат
ва маросимлар (байрамлар) шариатга карши булган
фикрлардан холи булса, ундай байрамларни нишонлаш
гунох хисобланмайди.
Колаверса, ислом таълимотида очик харом деб хукм
килинмаган нарсаларни, урф-одатларни харом дейиш
тажовузкорлик, хаддан ошиш хисобланади. Навруз
байрами эса, илохий матнларнинг бирон бир жойида
так;ик;ланмаган. Шунингдек, куйидаги оят билан Аллох
бандаларига яхши нарсаларни халол килганини баён
этади: «... У (пайгамбар) уларни яхшиликка буюради
ва ёмонликдан кайтаради ва пок нарсаларни халол
килиб, нопок нарсаларни уларга харом килади...».
(Аъроф, 157). Бу оятдан куринадики, пок нарсалар ислом
таълимотида халол килинган.
Н авру з хам х а л к и м и зн и н г азал и й м иллий
кадриятларидан бири хисобланади. Бу кунда бева-
бечоралар, гариб ва мусофирларга мурувват курсатилади,
кексалар холидан хабар олинади. Шунингдек, аксарият
улкаларда кун билан тун бахорий тенг булган, ушбу
кундан дехкончилик ишлари бошланади. Демак,
Навруз ислом таълимотига зид эмас, юкоридаги фикр
эса, кишилар онгини чалгитиш, уз гаразли ниятларига
эришишни кузлашнинг бир воситасидир.
Мустациллик шарофати туфайли х;айит
байрамлари эркин нишонланадиган булди. Уларни
цандай нишонлаш тугри булади?
Мустакилликка эришганимиздан сунг миллий ва
диний кадриятларимиз тикланди. Х,айит республикамизда
139
умумхалк байрамлари каторида нишонланадиган булди.
Пайгамбаримиз хайит байрамлари тугрисида шундай деб
мархамат килганлар: «Дар бир миллатнинг уз байрами
бор. Мусулмонлар байрами руза ва курбон байрамидир».
Хайит араб тилида ийд — байрам деган маънони
англатади. Курбон хдйити хаж маросими ва курбонлик
Килиш билан, руза х,айити эса, рамазон ойи нихоясида
огиз очиш билан боглик. Курбон хайити (ийд ал-кабир,
ийд-ал-Адх,о) хижрий зул-хижжа ойининг 10-кунида,
руза хайити (ийд ас-сагийр, ийд ал-Фитр) эса, шаввол
ойининг биринчи кунида байрам килинади. Хайитда
масжидда эрталаб хайит намози укилади, руза хайитида
(хайит намозидан олдин) фитр-садака берилади, курбон
хайитида эса, курбонлик килинади. Хайит байрамлари
дунё мамлакатларида турлича нишонланади. Масалан,
араб мамлакатларида хайит байрамига бир неча ой
илгари тайёргарлик куриш одат тусига айланган. Хайитда
янги кийим кийиш, сайил килишга алохида эътибор
каратилади.
Хозирда бизда хам хайит байрамлари хурсандчилик
ва байрамона кайфиятда утказилмокда. Лекин халигача
хайитни нотугри талкин килаётганлар учраб туради.
Хайитни байрам килиб нишонлаш урнига, марх,ум
чикарилган уйда 3 кун давомида бел боглаб туриш
ва утганларни ёд этиш максадида мозорларни зиёрат
килиш холлари учрамовда. Шунингдек, хайит деганда,
ёш келинчаклар хонадонидаги зиёфатлар тушуниб
колинмокда.
Икки хайит мусулмонлар учун байрам килиб берилган
экан, ана шу байрам кунлари ота-она, якин кариндошларни
байрам бцлан табриклаш, уларни зиёрат килиш, арафа
куни ош улашиш, мухтожларга мурувват курсатиш, бир
суз билан айтганда, хайитда гам-кайгуларни унутиб, яхши
кайфиятда булиш ва уни байрам рухдда нишонлаш керак.
140
Расмий руйхатдан уптасдан туриб, фацат никох;
билан турмуш куриш тугрими?
Маълумки, никох инсон хаётининг давомийлигини
таъминловчи воситадир. Исломда хакикий эр ва хотин
булиш учун уч нарса шарт килинади. Булардан бйринчиси,
эр-хотиннинг никох,га розилиги, иккинчиси, гувохлар ва
учинчиси эса махрдир. Шу уч шарт бажарилганда масжид
имоми икки ёшнинг никохини укийди, шаръий богланиш
хосил булади. Хрзирда халкимиз орасида никох аксарият
холларда келиннинг уйига борилганда укилмовда.
Расмий руйхатдан эса, никох окшоми, яъни, туйхонада
утиш одатга айланмокда. Бу албатта ижобий хол. Лекин
баъзиларда расмий руйхатдан утмай фак;атгина имомнинг
никохи билан кифояланиш мумкин деган тушунча мавжуд
(Расмий руйхатдан утмаганларга имомлар томонидан
никох укилиши хам тугри эмас). Бундай саёз тасаввур
расмий руйхатдан ^тмаган шахслар учун бир катор
муаммоларни келтириб чикаради. Инсон жамият аъзоси
булганидан кейин жамият билан бирга хаёт кечириши,
жамиятда кабул килинган конун-коидаларга риоя килиб
яшаши керак. У узини жамиятдан ажратиб куя олмайди.
Холаверса, фукаролик бурчларини адо этмоги зарур.
Шу билан бирга, жамиятда: кабул килинган конунларга
риоя килиш зарурлиги асосини Куръон ва Сунна ташкил
этадиган ислом хукукида хам белгилаб куйилганини
таъкидлаш зарур. Ж ум ладан, «саддуз зароиъ»
(«кутилмаган зарарларнинг олдини олиш») ва «масолихул
мурсала» («умумманфаатни кузлаш») тамойилларига
кура, шахе ва жамият манфаатларига хизмат киладиган,
турли муаммоларнинг олдини олишга каратилган тартиб-
коидаларга буйсиниш мусулмонлар учун мажбурий
амаллардан хисобланади.
141
Аёллар уртасида «исломий туй» деб
юритилаётган маросимнипг мазмун-м ох,ият и
нимада ва у асл диний урф-одатларга мос
келадими?
Маълумки, азал-азалдан икки ёшни унаштириб туй
Килишдан асосий максад уларни эр-хотин деб эълон
килишдан иборат булган. Ана шуни эълон килиш
максадида утказиладиган туй маросимлари турли халклар
орасида миллий ва диний карашларга суянган х,олда
утказилади.
Охирги йилларда «исломий туй» деган тушунча
пайдо булди ва бу тушунча жойларда хар хил талкин
килинмокда. Баъзилар «исломий туй» деганда ичкиликсиз,
мусикасиз, амри-маъруф билан утказиладиган, айримлар
эса, факат аёллар иштирокида (аёл хонандалар билан)
утказилиши керак булган маросимни тушунадилар.
Туй маросимини «исломий туй» деб аталишининг
узи канчалик тугри?! Шу давргача ота-боболаримиз
томонидан утказиб келинган туйлар «исломий» деб
аталмаган. Тугри собик иттифок даврида туйларимизга
бир катор узгаришлар киритилган. Лекин уша пайтларда
хам узбекона миллий урф-одатларимизга мос келадиган
туйлар утказилган. Юкоридагилардан келиб чиккан
холда, хозирда туй маросимларини утказишда туйларни
алох,ида «исломий» деб ажратиш максадга мувофик эмас.
Чунки мусулмонлар купчиликни ташкил этадиган халк
орасида утказилаётган туйни «исломий туй» деб ажратиш
мантикка т)три келмайди.
Хулоса килиб айтадиган булсак, туйларимизни миллий
урф-одатларимизга мослаб, ихчам, исрофгарчиликдан
холи булган тарзда утказишга х;аракат килиш дар
томонлама максадга мувофик хисобланади!.
142
Унинчи сух;бат
ВАТАННИ СЕВМ ОК ИМ ОНДАНДИР
Исломда Ватанга мух;аббат х^ацида нима
дейилган?
Ислом инсонпарвар дин. У барча инсоний туйгу ва
Кадриятларни улуглайди ва кишиларни шунга ургатади.
Мана шундай туйгулардан бири ме*р-окибат, согинч,
мухдббатдир. Улар аввало ота-она, ака-ука, ёр-биродарлар
билан боглик. Бошкача айтганда, уларнинг барчаси инсон
тугилиб усган уйи, махдлласи, кишлоги - Ватан деган
тушунчада мужассамдир.
Ватан атамаси аслида арабча суз булиб, она-юрт
маъносини англатади. Ватан тушунчаси кенг маънода ва
тор маънода кулланилади. Бир халк вакиллари жамул-жам
яшаб турган, уларнинг аждодлари азал-азалдан истшфмат
килган х,удуд назарда тутилса, бу кенг маънодаги
тушунчадир. Киши тугилиб усган уй, мах,алла, кишлок;
назарда тутилса бу тор маънодаги тушунчадир.
Куръони каримда «дор» (куплиги «диёр») сузи жами 47
марта такрорланган булиб, у араб тилида Ватан, мамлакат,
ер, диёр, яшаш манзили каби маъноларни англатади. Бу
сузнинг шунчалар куп такрорланиши х,ам у ифода этган
маъноларнинг накддар мух,имлигидан далолат беради.
Бир инсонни уз Ватанидан бадарга килиш, мажбурлаб
чикариб юбориш огир гунох,лиги таъкидланади.
Жумладан, Куръони каримда: «Эсланг, сизлардан «Бир-
бирларингизнинг конингизни тукмайсиз, узларингизни
(бир-бирингизни) юртннгиздан бадарга килмайсиз»,
деган ахдингизни олган эдик», дейилади («Бакара», 84).
Бундан куриниб турибдики, Ватандан бадарга килиш катл
килишдан кейинги энг огир гунохлардан экан.
143
Яна: «Сунгра сизлар яна уша, узларингизни (бир-
бирингизни) улдираяпсиз, бир кисмингизни юртларидан
чикариб юбораяпсиз, уларга карши гунох ва зулм
ила хамкорлик килаяпсиз», дейилган («Базара», 85).
Юкоридаги оятда айтиб утилган «гунох,» ибораси ушбу
оятда «зулм» сузи билан бирга келтирилмовда.
П айгам барим издан ривоят килинган хадисда,
Мадинага хижрат килаётганларида: «Агар кавмим мени
Маккадан чикиб кетишга мажбур килмаганида, хеч хам
уз ихтиёрим билан уни ташлаб кетмаган булар эдим», -
деганлар.
Имом Бухорийнинг «ал-Жомиъ ас-Сахих» тупламида
Ватанни кумсаш, уни севиш хакида келтирилган бир
хадисда шундай дейилади: «Оиша онамиз разияллоху
анхо ривоят киладилар: «Расулуллох саллаллоху алайхи
ва саллам Мадинага келганларида Абу Бакр билан Билол
иситмалаб колишди. Мен уларнинг хузурига кириб: «Эй,
надари бузруквор (яъни, Абу Бакр), эй, Билол, узингизни
нечук хис этмакдасизлар?», —деб сурадим. Абу Бакр
иситма зурикканда:
«Уйимда булсайдим жон чицар мсцал,
Пойабзал ипидин яциндир ажал»,
- дер, Билол эса, иситма бироз пасайганда, йиглаб:
«Тацдирим не эрур, билмасман э во%,
Бошимга ажалдан келурму сипоу,?
Бир кеча булса %ам, она водийим,
Куйнида ётсайдим, ме^рибон А л л о у ;!
К,ониб ичсам эрдим, шаффоф сувларин,
Цанийди, ташласам, унга бир ниго%!»,
- дер эдилар. Мен бу хавда жаноб Расулуллох
саллаллоху алайхи ва салламнинг хузурларига бориб
айтиб эрдим, ул киши: «Ё, Аллох! Бизга Мадинани Макка
сингари ёкимли, ундан хам орхикрок махбуб этгил! Ё,
Аллох, унинг хошу тарозисига барака ато эхгил, уни
(ахлини) хамиша бардаму соглом кил, мана буларнинг
безгагини эса Жухфага кучиргил!» - дедилар».
144
Куриниб турибдики, икки улуг сахоба - Абу Бакр ва
Билол хам Пайгамбаримиз билан бирга «саодат асри»да
яшаб, кундалик нозил булаётган вахийдан бахраманд
булишдек бахт,га муяссар булсалар-да, уз Ватанларини
согиниб яшаганлар.
О т а -б о б о л а р и м и з , у л у г а ж д о д л ар и м и з ва
алломаларимиз хам ёшларни Ватанга садокат рухида
тарбиялашга алохида эътибор бериб, уз юртларига
мухаббатни ифода этиш борасида ажойиб намуналар
курсатишган. ИмЬм Бухорий, Имом Термизий, Ахмад
Фаргоний, Мухаммад Хоразмий, Абу Лайс Самаркандий,
Бурхониддин Маргиноний, Абул Муъин Насафий,
Каффол Шоший, Мажзуб Намангоний каби буюк
мутафаккирларимиз узларининг тахаллусларини киндик
кондари тукилган юрт билан боглаганлари, уларнинг
номини дунёга маълуму машхур килганликлари хам бир
йбратдир.
Буюк шоир ва саркарда, давлат арбоби Захириддин
Мухаммад Бобурнинг хаёти хам Ватанни севишга ёркин
мисол б^ла олади. Уз даврининг йирик ва кудратли
давлатларидан бири - Х,индистондек мамлакат хукмдори
була туриб, бир умр Андижонини, сулим Фаргонасини,
бобокалонларидан мерос Самаркандини кумсаб
утди, ижодининг салмокли кисмини Ватан согинчига
багишлади.
Келтирилган оят, хадис ва ибратли мисоллардан
маълум буладики, Ватан инсон учун мукаддас, уни хеч
бир нарса билан алмаштириб булмайди, у уз-узидан
севилишга, ардокланишга ва кадрланишга лойикдир.
Ватан х^имояси цандай амаллардан саналади?
Ватан - мукаддас даргох. Уни химоя килиш,
душманлардан асраш, равнаки ва фаровонлиги йулида
хизмат килиш хар бир мусулмон учун хам фарз, хам
карздир. Пайгамбаримиз: «Молини, жонини, динини ва
ахлини химоя килиш йулида халок булган киши шахид
макомидадир», - дегаплар. Х,адисда санаб утилган
145
мол, жон, дин ва оила киши х,аётининг мазмуни, унинг
Ватанини ифода этади.
Шариат манбаларида Ватанни химоя килиш фарзи
айн, яъни барчага баробар буюрилган амал деб белгилаб
куйилган. Агар душман бостириб келса, аёл киши уз
эридан, кул уз хожасидан изн сураб утирмасдан жангга
чикиб кетавериши мумкин.
Ватан х,имояси мукаддас амаллардан экани, ундан
юз угириш ёкн бирор бахонани рукач килиб, уни химоя
килмаслик огир гунох-
Ислом тарихига назар соладиган б^лсак, мусулмон
мухожирлар Маккадан Мадинага хижрат килиб келишгач,
ансорлар билан бирлашиб ислом умматини ташкил
этдилар ва фаровон, осойишта хаёт кечира бошладилар.
У ларни уз В атанларидан кувиб чикарган М акка
мушриклари бу осойишталикни кура олмай, хижратнинг
иккинчи йили Рамазон ойида (мил. 624 й.) Мадинага
бостириб келдилар ва улар билан мусулмонлар кушини
уртасида «Бадр» жанги булиб утди. Бу ислом тарихидаги
биринчи жанг булиб, Мадинадан 80 мил (тахминан
150 км.) узокликда Сурия карвон йулида жойлашган
Бадр кудуги якинида булганди. Муросасиз кечган жанг
мусулмонлар галабаси билан тугади. Орадан бир йил утиб
(625 йил 23 мартда) - Мадина шахри якинидаги Ухуд
тогида мусулмонларнинг маккаликлар билан иккинчи
жанги булиб утди. Бадр жангида маккалик мушриклар
маглубиятга учрагач, мусулмонлардан уч олмокчи
булишган эди. Учинчи жанг Хандак вокеаси булиб;
х,ижратнинг туртинчи йили (626 й.) булиб утди. Бунда
мусулмонлар уз Ватанлари - Мадинани х,имоя килиш
учун душман бостириб кириши мумкин булган тарафдан
чукур килиб х,андак казиб чикдилар.
Юкоридаги жангларда эркаклар билан бир каторда
аёллар ва х,атто, ёш болалар х,ам катнашганлар. Модомики,
Пайгамбар алайх,ис-салом уларни бу ишдан кайтармаган,
балки рагбатлантиргаи эканлар, демак, ислом таълимоти
146
буйича Ватан химояси мухим ва мукаддас бурч экани
маълум булади.
Ю ртим из д о вр у ги н и д у н ёга тар атган буюк
аждодларимиздан, ислом оламида кенг таркалган
тасаввуф тарикатларидан бири кубравия таълимоти
асосчиси Нажмиддин Кубро Ватан химоячисининг ёркин
мисоли була олади. Замонасининг йирик алломаларидан,
минглаб муридларга эга булган тарикат пир-муршиди
булган бу шайх Ватанига мугуллар боскинидан хабар
топиб биринчилардан булиб унинг химоясига отланди.
Нажмиддин Кубронинг халк орасидаги обру-эътиборини
назарда тутиб, мугуллар хукмдори унга шахарни ташлаб,
узи ихтиёр килган тарафга кетишни таклиф кил ади. Уз
жонини саклаб колиш йулида {5атанини ёвга топширишни
ор билган аллома боскинчиларга карши жангга киради ва
мардларча, туг кутариб, лашкарни олга чорлаб бораётган
х,олатда ша^ид булади. У тугни шунчалар жон-жаади
билан ушлаган эдики, байрокни унинг кулини кесибгина
ола олдилар.
Бунга ухшаш мисолларни яна куплаб келтириш
мумкин.
Уз Ватанига курол кутариб, бостириб кирит
йулидаги х^аракатлар х;ацида нима дейиш мумкин?
Ватанни х,имоя килиш накадар улуг савоб, хар бир
мусулмоннинг зиммасидаги фарзи х,исобланса, унга
хиёнат килиш, курол билан бостириб келиш шу кадар
катта гунох, энг олий жазога лойик жиноят хисобланади.
Х андак ж ангида (627 й.) П айгамбар М адинага
бостириб келган муш рикларга хайрихох булган,
уларга зимдан ёрдам берган кабилаларга нисбатан
нихоятда каттик чоралар курдилар: хиёнаткорларнинг
р а х б а р л а р и катл эти л и б , у л ар га эр гаш ган л ар
Мадинадан бадарга килинди.
Ислом тарихида узларини Дин химоячилари деб
эълон килиб, бошка мусулмонларни кофир санаб, улар
бошига кулфатлар ёгдирган тоифалар жуда куп утган.
147
Улардан азракийлар ва карматийларни зикр этиш мумкин.
Хорижийлардан чиккан азракийлар гурух,и узларининг
сузларига юрмаган мусулмонларнинг кониии тукиш,
уларнинг молларини улжа сифатида олиш, аёл ва
болаларини чури ва кул килишни узларига х,алол килиб
олдилар. Кдрматийлар эса Каъбага отланган хожиларни
тошга сигинувчи бутпарастларга чик;ариб, йулда уларнинг
карвонларига хужум килдилар. Узларини улдйриб,
молларини таладилар. Аббосий халифалари доимий
равишда карши курашишларига карамай, уларнинг
бундай фаолиятлари узок давом этди. Ушбу х,аракатнинг
огир окибатлари Мовароуннах,р тарихида х,ам куринади.
Мовароуннах,рлик буюк мух,аддис олим Абдулмуъмин
ибн Халаф (XI аср) масжидда туриб Мовароуннахрда,
хусусан, Н асафда боскинчилик килган карматий
гурухларини дуоибад килган эди. Ханафий-мотуридий
мазх,аби акидасини узида мужассам килган «Акоид ан-
Насафий» муаллифи Абу Хафс ан-Насафийнинг (1068—
1142) угли ал-Мажд ан-Насафий хаж сафарида экан,
уларнинг карвонига исмоилийлардан булган ахл ал-
килоъ (калъа ах,ллари) гурух,и вакиллари х,ужум килди.
Уларнинг молларини талаб, х,ожиларни улдирдилар.
Бу каби гурух,лар узларининг жиноий ишларини
турли йуллар билан ёкламокчи буладилар. Буни
айрим экстремист гурухларнинг хорижга чикиб кетиб,
террорчилик амалиётини урганиш, Ватанга бостириб
кириш га тай ёрлани ш ж араёнини «хиж рат» деб
айтаётганлари мисолида х,ам куриш мумкин.
«Хижрат» (арабча: кучиш, тарк этиш) сузи Куръони
каримнинг 27 жойида турли шаклларда келади. Бунда
асосан милодий 622 йили Маккадан Мадина шахрига
Пайгамбар бошчиликларидаги мусулмонларнинг х,ижрати
назарда тутилган. Лекин баъзи х,олатларда (масалан,
«Нисо», 34; «Марям», 46; «Муддассир», 5) хижрат сузи
гунохдан кочиш, бирор нарса ёки кишидан узоклашиш
маъноларида келган.
148
Исломнинг илк даврида Макканинг нуфузли кишилари
- зодагонлардан иборат мушриклар Пайгамбар ва
мусулмонларни уз дину эътикодларидан кайтаришга бор
куч ва имкониятларини ишга солиб харакат килдилар.
Исломдан кайтмаганларга каттик кийнок ва азоблар
бердилар, уларни камал килиб, очликка мах,кум этдилар.
Шундан сунг, муминлар уз имон ва эътикодларини саклаб
колишлари учун Аллох, таоло уларга хижрат килишни
буюрди. Х,ижрат килишнинг савоби улуглиги Куръон
оятлари билан бир каторда хадисларда хам таъкидланади.
Аммо кейинги даврда баъзи экстремистик кучлар
оммани уз томонларига огдириб олиш максадида
узларини Пайгамбар изидан кадам-бак;адам борувчилар
килиб курсатишга интилаётгани х,еч кимга сир эмас.
Буни «ат-Такфир ва-л-х,ижра» каби хижрат сузини
уз харакатларига байрок; к;илиб олаётган гурухлар
мисолида хам куриш мумкин. Худди шу каби, мустащы
Узбекистонга нисбатан хиёнат килиб, дин ва эътикодни
химоя килиш эмас, сиёсий максадларга эришиш учун
Ватанни тарк этаётган, зимдан уз юртига карши харакат
олиб бораётган кимсаларни исломнинг илк давридаги
мухожирларга тенглаштириб булмайди. Бу куйидаги
далилларда яккол намоён булади:
- 622 йилда хали ислом дуне буйлаб кенг таркалиб
улгурм аган, куп киШилар унинг асл мохиятини
тушунмаган ва шу сабабли мусулмонларни уз динидан
кайтишга мажбурлаб азобга солган эдилар. Шунинг
учун уша даврда хижрат зарурий амал деб белгиланди.
Х,озирги кунда ислом дунё буйлаб таркалган ,
хусусан, мамлакатимизда исломий кадриятларга кенг
урин берилган булиб, виждон эркинлиги конунан
кафолатланган. Айни пайтда, мамалакатимиздан
мусулмонларнинг хижрат килишлари шарт килинмайди.
- Пайгамбар алайхис-салом хижратдан сунг Маккани
фатх этдилар, яъни унга исломни олиб кирдилар, хозирда
мусулмонлар яшайдиган мамлакатларда, хусусан,
149
Узбекистонда диндорлар бемалол уз ибодатлари билан
машгуллар. Бу ерга куч билан исломни олиб киришнинг
х,еч хам хожати йук.
- П айгамбар алайхис-салом М адинага боргач,
у ердаги кабилалар орасидаги Ьизоларга бардам
бериб, мусулмонларнинг намунавий хаёт тарзини
ш акллаи ти рди лар. Н атиж ада куплаб кабилалар
бу ердаги биринчи мусулмонлэр. давлатини тан
олдилар. Хуш, хозирги кунда узларини мухожир
деб атаётганлар каерда х,аётни ана шундай намунали
тарзга келтирдилар? Х,еч каерда! Ажсинча, улар каерга
борм асинлар, у ерда низо оловици алангалатиб,
террористик хуружларни авж олдирг^оадалар.
У зл а р и н и м у х о ж и р л ар д еб ж ар с о л а ё т г а н
Ватанфурушлар имон, намоз, закот, руза хаж каби асосий
дин арконларидан, исломнинг асл тйнчлик, чиройли
хулкли булишга буюрувчи мохиятидан одамларни
чалгитиб, хиж рат, кон тукиб <^жйход» килишни
мусулмонликнинг асосий шартларидан килиб курсатишга
харакат киладилар. Шундай экан, жиноятлар содир этиб,
Ватанидан кочиб юрганларни Пайгамбар алайхис-салом
давридаги мухожирларга ухшатиш, уларнинг ишларини
хижрат каторида санаш мумкин эмас. г
Тинчликка р<щна солим, одамлар орасида валима
х;амда фитна уйготиш кечирилмас, катта гунох;.
Шундай эмасми?
: I■
« И сл о м » с у з и н и н г м а ъ н о с и « б у й с у н и ш » ,
«итоаткорлик», «тинчлик», «саломатлик», «омонлик»
маъноларини беради. Бу динда «ислом» сузи билан
«имон», тушунчаси бир каторга куйилади. Шундай экан,
халк орасида фитна кузгатиш, осойишта хаётга рахна
солиш, одамлар орасида ишончсизлик кайфиятларини
уйготиш исломнинг мохиятига мутлако зидцир. Куръони
каримда «Фитна цотилликдан хам ашаддийрокдир»,
дейилади («Бакара», 191).
150
Бу уринда Пайгамбар алайхис-саломнинг жуфти
халоллари хазрат Оишага килинган тухмат вокеасини
ибрат сифатида келтириш мумкин. Унда Пайгамбар
алайхис-салом бош чилигида сафардан М адинага
кайтаётган карвон йулда вактинча тухтайди. Зарурат
юзасидан четрокка чиркан хазрат Оиша карвондан
колнб кетадилар. Карвон ортидан келаётган Сафвон ибн
Муаттал исмли сахоба уларни уз туяларига миндириб
манзилга етказадилар. Шунда калбларида ^асад ва
адоват булган кимсалар Сафвон ва Оиша хакида хдр
хил миш-мишларни таркатадилар. Расулуллох *ам бу
гапларни эшитиб, бир канча муддат уз аёлларига совук
муомалада булиб юрадилар. Сунг Аллох таолодан «Нур»
сурасидаги 11-21-оятлар вахий килинади. Унда миш-
миш таркатганлар учун бу дунё ва охиратда тайинланган
жазолар хакида хабар берилиб, унга ишониб колганлар
хам каттик маломат килинади.
Демак, жамиятда фитна-фасод, бухтон-тухматЛар
таркатиб юрадиганлар учун юкоридаги вокеа ибрат
булиши лозим. Уз навбатида, кишилар орасида обруга
эга б;улган, яхши бир инсон хакида ёмон ran эшитган
пайтда мусулмонлар дархол «бу тухмат» дейишлари ва
уни бошка кишига етказмасликлари лозим булади. Агар
бу гапни гапирувчи киши хак булса, уз гувохларини
келтиришлари талаб этилади. Агар у далил келтира олса,
жиноятчи жазоланади, аксинча булса, шу гапни айтган
киши жазо олади.
Шу уринда бир огиз суз учун хам жисмоний жазо
бериш хаклими деган савол пайдо булиши мумкин. Аллох
таоло инсонлар учун енгил куринган бундай сузни жуда
огир гунох дея таърифлайди.
Ислом динида Ватан тарацциёти, юрт равнаци
учун фидойилик цандай бщоланади?
Инсониятнинг факат бу дунёда эмас, икки дунёда
хам бахтли булишига эришиш ислом динининг асосий
151
мак,садларидандир. Бунга икки тарафлама: моддий ва
маънавий гузаллик оркали эришиш мумкин. Тарихда
утган пайгам барларнинг асосий вазиф алари хам
иисониятни мазкур гузалликлар сари етаклашдан иборат
булган.
Пайгамбарларнинг барчасини буюк максад йулида
жонбозлик курсатган уз даврининг «фидойилари»
дейиш мумкин. Чунки улар инсоният учун зарур булган
хддоятни Аллохдан вахий олиб одамларга етказдилар. Бу
огир йулда машаккатли синовларга дуч келдилар. Аммо
инсониятни саодатга бошлашдан иборат масъулиятли
ишдан буйин товламадилар. Качонки бир пайгамбар
кавмнинг исёнкорлигидан кийналиб, тушкунликка тушса,
Аллохнинг узи вахий оркали уларга далда берар, хеч
бир пайгамбар машаккатсиз максадга эришмаганини
таъкидлаб, бу хизматлари эвазига уни катта мукофотлар
кутажагининг хабарини берар эди.
Пайгамбарлар Аллохнинг курсатмасига биноан «Эй,
цавмим! Сизлардан у (пайгамбарлик хизмати) учун
мол-дунё сурам айм ан. М енинг м укоф отим ф акат
А ллохнинг зим м асидади р», дер эдилар (Худ, 29).
Буларнинг барчаси исломда фидойиликнинг юкори
бахоланганини курсатади.
Ёш авлодни Ватанга мух;аббат, унга садоцат
рух,ида тарбиялаш учун нималарга эътибор бериш
керак?
Халкимизда: «Ватанни севмок имондандир», дейилиши
бежиз эмас. Демак, инсон узи тугилиб усган юрти, ёр-
дустлари ва якинлари билан богловчи Ватанини севиш,
уни ардоклаш имон даражасига кутарилмокда. ВатаНни
химоялаш ислом шариатида фарзи айн - эркак ва аёлларга
тенг бажариш зарур булган амал даражасига кутарилгани
хам унинг нечоглик улуг ва мукаддаслигидан далолат
беради. Модомики шундай экан, унга мухаббат куйиш,
унинг равнаки йулида куч-гайрат сарфлаш барЧа килиши
лозим булган вожиб амалдир,
152
Фарзандлар калбида Ватанга мухаббат туйгусини
шакллантириш учун ота-она ва устозлар биргаликда
хдракат килишлари лозим. Афсуски, купинча оха-
оналар томонидан бу устозларнинг иши, дея локдйдлик
билдирилади. Факат бола тарбияси издан чикиб, уз юрти,
халки, Ватанига нисбатан жиноят содир килгандагина
нега шундай булди, кимлар уни йулдан урди, деб яна
айбни бошкалардан кидирилади.
Ватан оиладан бошланади. Ватанга му^аббат -
кишининг уз атрофидагиларга муносабатда хурмат,
эътибор, кадрлаш туйгуларидан келиб чикади. Баъзан
узимиз сезмаган >^олда гийбат аталмиш иллатга
бепарволик килиб, ёшлар олдида бировларнинг
айбларини ноурин гапириб куямиз. Вах,оланки, Куръони
каримда гийбат килиш катта гуно* ^исобланиб, улик
гуштини ейиш билан тенглаштирилади («Хужурот», 12).
Билмай туриб атрофимизда булаётган вокеаларни нотугри
талкин киламиз. Бу эса х,ар бир эшитган нарсасини
дарх,ол узлаштириб оладиган, зийрак гудакда нотугри
дунёкарашнинг шаклланишига сабаб булади.
Диний-экстремистик гурухдар таъсирига берилиб
колган ёшлар билан утказилган су^батлар натижаси
шуни курсатадики, уларда энг аввало Ватан тушунчаси
сундирилади. У лардан «Ватан деганда нимани
тушунасиз?» деб суралганда афсуски, «Ватан тушунчаси
исломга /ёт нарса», «бутун Ер юзи Ватанимиз» ёки энг
яхши хрлатда «яшаб турган еримиз» дея жавоб берадилар.
Аммо ана шу ер устида яшаётган инсонлар, уни вояга
етказган мух,ит, инсонни инсон килган ота-она, устозлар,
ака-опа, дуст, кариндош, куни-кушни, умуман киши
учун энг азиз одамлар ва кадрдон улка хакида лом-мим
демайдилар. Аслида шуларнинг барчаси умумлашган
холда «Ватан» тушунчасини ифодалаши х,акида уйлаб
х,ам курмайдилар.
Ислом таълимотига кура, инсон энг аввало узига,
сунг онасига, отасига яхшилик килишга, вафот этган
такдирларида улар яхши курган кишиларга эътиборни
153
каратишга буюрилади. Кушни олдидаги мажбуриятнинг
улуглиги хдкида Сах,обалар: «Пайгамбар алайх,ис-салом
менга Жаброил доимо кушни хдккини адо этишга чацирар
эдилар, хдгго мен кушнига мерос беришга х,ам буюрсалар
керак деб гумон килиб колдим», - дея эътироф этадилар.
Агар кишининг инсонлар олдидаги юкорида зикр
этилган мажбуриятлари х,исоблаб чикиладиган булса,
Ватан олдидаги бурчнинг накадар салмокли экани яккол
намоён булади.
Ёшларни Ватанпарварлик рух,ида тарбиялаш х,еч качон
Уз ахамиятини йукотмайдиган масала хисобланади.
Бу борадаги энг долзарб вазифа П резидентимиз
таъкидлаганларидек: «Биз хаётга катта орзу-умидлар
билан кириб келаётган ёшларимизга бир х,акикатни,
яъни, «Эй болам, сенинг Ватанинг битта - барчамизга
дзиз, бетакрор мана шу Узбекистон. Ота-боболарингнинг
хоки шу ерда ётибди. Шу мукаддас замин сени дунёга
келтирган, сен уни обод этишинг, х,имоя килишинг шарт.
Нафакат сенинг уз ^аётинг, балки сенга умид кузини
тикиб турган ота-онанг, опа-сингилларинг, ёш гудаклар,
нуроний карияларимизнинг х,аёти хдм ана шу бурчингни
нечоглик адо этишингга боглик» деган тушунчани
уларнинг калбига, онгу шуурига сингдиришимиз даркор».
Ана ш унда тарихда утган улуг аж додларимиз
колдирган буюк маънавий мерос, уларнинг ибратли
адёти улкан тарбия кудратига омил сифатида чикади,
ёш ларимизда Ватан такдирига, юрт истикболига
дахлдорлик туйгуси янада камол топади.
154
МУНДАРИЖА
Кириш.................................................................................. 3
Биринчи сухбат................................................................ 7
Мустакиллик ва маърифий ислом ривожи............ .......7
И ккинчи сухбат........................... .................................25
Хднафийлик - муътадил м азх аб ..................................25
У чинчи сухбат................... ............. ...............................38
Ислом дини шщоби остида фаолият курсатаётган
оким ва фиркалар............................................................ 38
Туртинчи сухбат...................................... ..................... 61
Диний экстремизм ва террорчилик - жамият
баркарорлигига тахдид..... ......... .................................. .61
Беш инчи сухбат............................................................. 76
«Хизбут-тахрир» даъволарига радциялар...................76
Олтинчи сухбат ............................................................ 92
Соф исломий тушунчалар: аслият ва талкинлар....... 92
Еттинчи с у х б а т ........................................................... 101
Ёшлар ва аёллар диний-экстремистик
хдракатларинингасосий объектлари: муаммолар ва
вазифалар................................. ;..................................... 101
Саккизинчи су*бат ....................................................117
Замонавий тарикатчилик хдракатлари.................... ..117
Туккизинчи су*бат.....................................................134
Миллий, диний урф-одат ва маросимлар.................134
Унинчи су^бат....................................... .......................143
Ватанни севмок имондандир......................................143
155
ДИНИЙ БАГРИКЕНГЛИК ВА
МУТДАССИБЛИК
(юз саволга - юз жавоб)
Тулдирилган, цайта ишланган нашри
Мухаррир: Д.Рахимжонов
Сахлфаловчи: 3.Улугбекова