Вы находитесь на странице: 1из 158

диниш ш

б а г р В к е н г л и к ва
м утЖ ссиблик
(юз с а а м га - юз жавоб)

..
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ВАЗИРЛАР МАХ.КАМАСИ
ХУЗУРИДАГИ ДИН ИШЛАРИ БУЙИЧА КУМИТА
ТОШКЕНТ ИСЛОМ УНИВЕРСИТЕТИ
ИСЛОМШУНОСЛИК ИЛМИЙ-ТАДКИКОТ МАРКАЗИ

ДИНИЙ БАГРИ КЕН П1И К


ВА МУТААССИБЛИК
(юз саволга - юз жавоб)

Тулдирилган, кайта ишланган нашри

«Тошкент ислом университета»


нашриёт-матбаа бирлашмаси
Тошкент-2 0 1 3
УДК:323
86.38
Д53
Диний багрикенглик ва мутаассиблик (юз саволга - юз
жавоб) / Масъул мухаррир О.Юсупов. - УзР Вазирлар
Махкамаси хузуридаги Дин ишлари буйича кумита, УзР
Вазирлар Махкамасн хузуридаги Тошкент ислом университета,
Узбекистон мусулмонлари идораси. - Т.: «Тошкент ислом
университета» нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2013. - 156 б.
К БК 86.38

Масъул мухаррир:
О.Ю супов - фалсафа фанлари номзоди, доцент
Такризчилар:
З.Исломов —филология фанлари доктори, профессор
Ш .Акмалов - сиёсий фанлар номзоди, доцент

Китобда истиклол туфайли диний сохада эришилган ижобий


натижалар, миллий-маънавий кадрият, урф-одат, анъана ва
маросимларнинг тикланиши аник ва кенг камровли маълумотлар
асосида ёритилган. Шунингдек, ислом дини асосини Куръон
оятлари, х,адислар билан бир каторда, одоб-ахлок мезонлари,
умумбашарий кадриятлар мажмуи ташкил этиши, соф исломий
тушунчаларнинг соглом ва маърифий талкинлари хамда турли
диний экстремистик оким ва фиркалар, уларнинг келиб чикиши,
жамиятдаги баркарорлик ва хавфсизликка тахдиди каби масалалар
киска савол-жавоблар шаклида уз ифодасини топган.
Китоб дин ва унинг жамият хдётидаги урни билан боглик
муаммоларга кизикувчилар, диний маърифатва маънавий-ахлокий
тарбия масалалари б\'йича маслахатчилар ва кенг китобхонлар
оммасига мулжалланган.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Маркамаси хузуридаги


Дин ишлари буйича цумитанинг 2013 йил 11 январь N9 79рацамли
тавсияси билап чоп этилди.

© «Тошкент ислом университеты»


нашриёт матбаа бирлашмаси, 2013
КИРИШ
Ислом динини иицоб цилиб, манфур
шиларпи амалга ошираётган мутаассиб
кучлар х;али онги шаклланибулгурмаган,
тажрибасиз, гур ёшларни уз тузогига
илинтириб, бош-кузини айлантириб,
улардан узипинг попок мацсадлари
йулида ф ойдаланм оцда. Б ундай
иожуя х,аракатлар аввало муцаддас
дишшизнинг шаънига дог булиши, охир-
оцибатда эса маъиавий х,аётимизга
салбий таъсир курсатишили барчамиз
чукур англаб алишимиз ва шундан хулоса
чицаришимиз зарур.
Ислом Каримов
Кишилик жамияти тараедиётининг дозирги даврини
турлича тавсифлаш мумкин. Ахборот окимининг суръати
ва кулами ошганини инобатта олиб, «Ахборот асри»
дейишдан ташкари генетика содасидаги оламшумул
кашфиётларни инобатга олган долда, XXI аср «Генетика
асри» деб х,ам бадоланмоада. Бундай тавсифларда,
шубх,асиз, х,акикат унсурлари бор ва уларнинг х,ар бири
узича тугри. Аммо бугунги вокеликка кенгрок назар билан
караладиган булса, кишилик жамияти ривожига кучли
таъсир курсатиб, унга узига хослик бахш этаётган ва
инсониятнинг якин истик;боли кандай булишини белгилаб
беради ган катор ижтимоий омиллар мавжудлигини х,ам
куриш мумкин. Ана шундай омиллар каторида диний
омилнинг х,ам узига хос урни борлигини таъкидлаш зарур.
Утмишда муайян кучлар ва шахслар динни асос килиб,
узаро конли урушларга даъват этганлар. Афсуски, бундай
уриниишар х,озир х,ам Йук эмас. Аммо курол эмас, ундан
фойдаланадиган инсон ук отишини, динлар эмас, одамлар
узаро урушишини ёдда тутиш зарур. Хатто «динни
тар кати ш шиори» остида олиб борилган урушларда хдм
дин эмас, балки ана шу шиорнинг амалга оширувчиси
булган инсонлар айбдор экани аник- Зеро, дин доимо
инсониятни тараккиёт сари чорлаб келган.
Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганларидек,
«XX аср ажойиб илмий кашфиётлар асри, инсон Коинот
сирлари куйнига кириб бораётган аср, ахборот ва гоят
улкан техникавий имкониятлар асри булди. Шу билан
бирга, бу асрнинг охири диний кддриятларнинг уйгониш
даври, вазмин, бехуда уринишлардан холи диний
маънавиятга узига хос тарзда кайтиш даври булди».
Ислом дини, унинг мазмун-мохияти, шахе ва жамият
хаётидаги урни каби масалалар юзасидан куплаб илмий
ишлар амалга оширилган. Бу сохддаги илмий изланишлар
изчил ва тизимли тарзда хозирда хдм давом эттирилмокда.
Мустакиллик ислом маърифатининг ривожи учун
шароит яратди. Маълумки, Буюк Ипак йули чоррахасида
жойлашган Узбекистон Шарк ва Гарб уртасида савдо,
маданият, илм-фан ва таълим сохаларидаги алокаларни
кенгайтиришда, цивилизациялар мулокотида азалдан
мухим урин эгаллаб келган. Шу нуктаи назардан
Караганда, Узбекистон ва узбек халкининг бой тарихи
ва маданиятининг нафакат ислом цивилизацияси, балки
бутун Шарк ва Осиё китъасида етакчи мавке ва уринга
эгалиги ш убхасиз. Бу республикамизда маърифий
исломнинг ривожи билан боглик жараёнларни аник
мисоллар асосида ёритиб бериш хаётий-амалий ахамиятга
эга эканини билдиради.
Замонавий вокелик диний экстремизм ва халкаро
терроризмнинг салохияти сифат ва микдор жихатидан
жиддий усганини курсатмокда. Бу уз навбатида диний
терроризмнинг глобал хавфеизликка йуналтирилган
жиддий тахдидга айланишига замин яратмокда. Диний-
экстремистик ва террористик гурухлар глобаллашув
жараёнлари ва йирик давлатлар орасидаги геосиёсий
манфаатлар т^кнаш увидан хам да ф ан-техника
ютукларидан фойдаланган холда экстремизм ва
4
терроризмга карши кенг куламли кураш олиб борилаётган
мухитга мослашишга харакат килмокда. Хусусан,
диний шиорлар остида сиёсий х,окимиятга интилаётган
диний экстремистик ташкилотлар Марказий Осиёдаги
ижтимоий-сиёсий вазиятга салбий таъсир утказишга
уринмокда. 2009 йилнинг 26 майида Андижон вилоятида
содир этилган мудхиш террорчилик харакати окибатида
бир нафар хукукни мухофаза килиш идораси ходими
халок булди. Бир неча фукаро ярадор булди. Бундай
жиноий харакатлар Узбекистондаги тинч-осойишта
хаёт Хамда баркарор ривожланишни кура олмайдиган
гараз ниятли кучлар узларининг разил максадлари
йулида бегунох одамларнинг конини тукишдан тап
тортмаслигини курсатмокда.
К,айд этилган холатлар диний экстремизм ва
терроризмнинг жамият баркарорлигига таздиди, турли
оким ва фиркаларнинг гаразли гоя ва максадларини
тегишли манбалар ва аник далилларга таянган холда
курсатиб бериш зарурлигини курсатмокда.
Шунингдек, реал вокелик бугунги кунда ёшлар ва
аёллар диний экстремистик харакатларнинг асосий
объектларига айланиб колаётганининг сабаблари, бундай
уринишларнинг олдини олиш борасида хар бир киши
ва жамият олдида турган долзарб вазифалар, миллий ва
диний урф-одатлар, маросимларнинг мазмун-мохияти,
исломий манбаларда Ватанга садокат масаласининг
ёритилиши билан боглик мавзулар хам хамон долзарб
булиб колаётганини аён этмокда.
Кайд этилган масалаларга ойдинлик киритиш
йулидаги бир уриниш сифатида «Диний багрикенглик
ва мутаассиблик (юз саволга - юз жавоб)» рисоласи
яратилиб, биринчи марта 2007 йилда чоп этилган эди.
Унда китобхон узини кизиктирган саволларга осонликча
жавоб топа олиши учун анъанавий монографик тадкикот
усулидан воз кечилиб, сухбат шакли танлаб олинган
ва хар бири катта мавзуни уз ичига олган сухбатларда
долзарб саволларга жавоб берилган эди.
5
Утган йиллар давомида рисолада мухокама килинган
масалалар билан боглик куплаб ^згаришлар содир
булди. Айни пайтда, айрим саволларга жавобни кенгрок
мушохада килишга ва вокелик кун тартибига куяётган
баъзи масалаларни, хусусан, тарикатчилар фаолияти
билан боглик муаммоларни алохида ва тизимли тахлил
этишга эхтиёж мавжудлиги хам сезила бошланди. Шу
билан бирга, китобнинг аввалги нашрида битта сухбат
доирасида мухокама килинган миссионерлик ва унинг
окибатлари билан боглик масалалар буйича алохида
китоб яратилганини хам таъкидлаш зарур1. Рисола кенг
укувчилар оммаси томонидан катта кизикиш билан кабул
Килингани хамда юкорида кайд килинган омилларци
инобатга олиб, унинг тулдирилган ва кайта ишланган
ушбу нашри тайёрланди.
Рисолада кутарилган масалаларнинг савол-жавоб
шаклида ёритилиши китобхонлар учун маълум даражада
Кулайлик тугдириши табиий. Албатта, умуман дин,
хусусан, исломнинг жамият хаёти ва тараккиётидаги урни,
диний экстремизмнинг мохияти ва харакатлантирувчи
кучлари хакидаги масалалар мураккаб булиш билан бирга
серкирра муаммодир. Битта китоб доирасида уларнинг
барчасига жавоб бериш нихоятда кийин.
ОЛОсупов, К.Комилов, Н.Абулхасан, У.Х,асанбоев,
У.Алимов, А.Мансуров, Х-Йулдошхужаев, А.Очилдиев,
АДасанов, У.Гафуров, Д.Рахимжоновлардан иборат
муаллифлар гурухи томонидан тайёрланган ва имкон
даражасида ёритилган долзарб масалаларнинг узиёк кенг
китобхонлар оммасида кизикиш уйготишига, исломнинг
инсонпарварлиги ва багрикенглигини, уни никоб
Килиб фаолият юритаётган оким ва ташкилотларнинг
гайриисломий ва мутаассиб характери хамда гаразли
максадларини чукуррок англаб етишга хизмат килишига
умид киламиз.
' К^аранг: А.Очилдиев, Ж.Нажмиддинов. «Миссионерлик: мохият,
максадлар, окибатлар ва олдини олиш Л^лларп (iOi саволга-юз
жавоб)». - Тошкент, «Тошкент ислом унивсрситеги» пашриёт-
матбаа бирлашмаси, 2009.
6
Б и р и н ч и сух;бат
МУСТАЩ1ЛЛИК ВА М АЪРИФИЙ ИСЛОМ
РИВОЖИ
Хозирги пайтда дунёда ва минтацамизда
исломнинг урни ва мавцеи х;ацида нима дейиш
мумкин?

Бугунги кунда дунёнинг турли минтака ва давлатларида


ислом динига нисбатан кизикиш ва интилиш кучайиб,
унга хайриход ва тарафдор булганлар сони куиайиб
бормокда. Республикамиз Президенти Ислом Каримов
таъкидлаганларидек, «Бунинг асосий сабаби - биринчи
галда мукаддас динимизнинг дакконийлиги ва поклиги,
инсонпарварлиги ва багрикенглиги, одамзодни доимо
яхшилик ва эзгуликка чорлаши, даёт синовларида узини
оклаган кадрият ва анъаналарни аждодлардан авлодларга
етказишдаги буюк урни ва адамияти билан боглщ. Айни
пайтда, бу х,олат динимизнинг умумбашарий маданият ва
цивилизация, илму фан ривожига кушган буюк хиссаси
билан дам изохланади».
Ислом (араб. - буйсуниш, итоат этиш, узини Аллод
иродасига топшириш) буддавийлик ва христианлик билан
бирга жадонда кенг таркалган уч диндан биридир. Унга
эътикод килувчилар арабча «муслим» («исломни кабул
килган», «итоатли»; куплиги «муслимун») деб аталади.
Ислом VII асрда Х,ижоз (гарбий Арабистон)да пайдо
булди. Х,озирда жадонда карийб 1,7 млрд. киши бу динга
эътикод килади. Мусулмонларнинг 2/3 кисмидан купроги
Осиёда, карийб 30 фоизи Африкада истикомат килади.
Дунёдаги мусулмон жамоалари мавжуд булган 120 дан
ортик мамлакатларнинг 40 дан зиёдида мусулмонлар
адолининг купчилигини ташкил килади. Маълумотларга
7
кура, Индонезияда 210 миллион, Покистонда 150
миллион, Бангладешда 1)0 миллион, Нигерияда 80
миллион, Эрон ва Туркияда 65 миллион, Мисрда 60
миллион, Марокаш ва Жазоирда 30 миллиондан мусулмон
истик,омат килади. Россиядаги мусулмонларнинг сони 20
миллиондан, Х,индистонда эса 140 миллиондан ортган.
Ахолисининг асосий кисми мусулмон булмаган бошка
айрим улкаларда хам исломга эътикод килувчилар сони
ортиб бормокда. Масалан, АКЩца 10 миллион, Францияда
6 миллион, Бразилияда 5 миллион, Германияда 3,5
миллион, Буюк Британияда 1,5 Италияда 1 миллиондан
ортик мусулмонлар яшайди. Европа Иттифоки буйича
жами динга эътикод килувчиларнинг 15 миллиони
мусулмонлардан иборат. Маълумотларга кура, 2015 йилга
келиб уларнинг сони 40 миллионгача усиши мумкин.
Умуман олганда, XX асрда мусулмонлар дунё
ахолисининг 15-16 фоизини ташкил этган булса, бугунги
кунда бу курсаткич 24 фоизни ташкил этмокда.
Миср, Кувайт, Саудия Арабистони каби бир катор
мамлакатларда ислом давлат дини (ёки расмий дин)
сифатида тан олинган булса, айримларида «ислом» сузи
давлатнинг расмий номи таркибига киритилган: Эрон
Ислом Республикаси, Покистон Ислом Республикаси.
Утган асрнинг 70-йиллари охири - 80-йилларининг
бошида халкаро майдонда хукумат ёки нохукумат
даражасида иш олиб борувчи халкаро мусулмон
ташкилотларининг мавкеи орта бошлади. Бундай
ташкилотларнинг энг нуфузлиси 1969 йилда тузилган
Ислом конференцияси ташкилоти (хозирда Ислом
хамкорлик ташкилоти) хисобланади. Унга 57 мамлакат,
шу жумладан, Узбекистон Республикаси 1996 йилдан
аъзодир. Бундан ташкари, халкаро нохукумат мусулмон
ташкилотлари орасида Ислом олами уюшмаси, Ислом
олами конгресси, Ислом олами ташкилоти, Европа ислом
кенгаши ва бошкаларни курсатиш мумкин.
8
q Тожикистоннинг Тогли Бадахшон худудида таркалган
.|МИаликнинг исмоилийлик окимини хисобга олмаганда,
«МИНтакамиз давлатлари ах,олиси асосан суннийликнинг
щнафийлик мазхабига эътикод киладилар.
Узбекистон Республикаси ахолисининг 2009 йил
1 ялварига булган сонига таяниб, мамлакатимиз
ахолисининг тахминан 92 фоизини мусулмонлар ташкил
этади, дейиш мумкин.
У зб ек и стон ислом м адан и яти ни н г нафакат
минтакадаги, балки бутун дунёдаги асосий марказларидан
бири булиб келган. Хорижий тахлилчилар хам
Узбекистоннинг мазкур сохадаги урни. Марказий Осиёда
баркарорлик ва хавфсизликни таъминлашдаги мавкеи
мустахкамлигини хакли равишда эътироф этмокдалар.

Мустациллик йшлларида динга муносабат мутлацо


янги тамошшлар асосида ривож топганини ва
фуцароларимиз учуй том маънодаги виждон
эркинлиги кафолаптанганини нималарда куриш
мумкин?

Виждон эркинлиги - хар кимнинг уз эътикодига кура,


мазкур жамиятда мавжуд ижтимоий меъёрларни бузмаган
холда яшаш ва ишлаш имкониятини билдиради. Бунда
динга муносабат масаланинг бир томони хисобланади.
Сиёсий жихатдан виждон эркинлиги демократия
куринишларидан бирн хисобланса, хуку^ий нуктаи
назардан инсониинг асосий шахсий хукуклари сирасига
киради.
У збекистон Республикаси Конституциясининг
3 1 -м о д д а си д а м устахк ам л аб куй ил гани дек
мамлакатимизда «Х,амма учун виждон эркинлиги
кафолатланади. Х,ар бпр инсон хохлаган динга эътщод
килиш ёки хеч кайси динга эътикод килмаслик хукукига
эга. Диний карашларни мажбуран сингдиришга йул
куйилмайди».
9
«В и ж дон эркинлиги ва ди н и й таш килотлар
тугрисида»ги Конуннинг 5-моддасига кура, х,еч бир
динга ёки диний эътикодга бошкаларига нисбатан
бирон-бир имтиёз ёки чеклашлар белгиланишига йул
куйилмайди. Крнун муайян ёшга етган фукароларнинг
уз диний эхтиёжларини таъминлаш учун диний ташкилот
тузиш, олий ва урта диний укув юртларида таълим олиш
гартиб-коидаларини хам белгилаб берган. Айни вактда,
диндан давлат ва Конституцияга карши таргибот олиб
боришда, миллатлараро адоват уйготишда, вазиятни
бекарорлаштирувчи уйдирмаларни таркатишда, ах,оли
уртасида вахима чикаришда хамда давлат, жамият ва
шахсга карши каратилган бошка гаразли максадларда
фойдаланишга йул куйилмайди.
Туркистон мустамлакачилик зулмини бошдан кечирган
пайтда, айникса, шуролар даврида ислом турли таъкиб ва
чеклашларга дуч келди, уламоларнинг такдири аянчли
булди. Исломга оид бебахр китоблар йукотилиб, табаррук
ёдгорлик ва кадамжолар оёкости килинди, дин пешволари
мухолиф сифатида махв этилди. Аммо манфур тузум уз
максадига эриша олмади.
Узбекистон мустакилликка эришганидан кейин, ислом
дини мамлакат хдётида муносиб уринни эгаллай бошлади.
Мусулмонларнинг диний ибодат ва маросимларни адо
этишлари учун шароит яратиб берилди. куръони карим
бир неча марта узбек тилида чоп этилди (1992, 2001,
2004, 2007, 2009, 2012 йиллар), хдцис тупламларининг
таржимаси, ислом уламоларининг юзлаб китоблари
халкка етказилди. Мутахассис кадрлар тайёрлаш йулга
куйилиб, деярли барча вилоятларда диний укув юртлари
фаолият курсата бошлади.
Бу сохадаги ютукларни санашни яна давом эттириш
мумкин. Нима булганда хам уларни курмаслик мумкин
эмас, куролмаслик мумкиндир, балки.

10
Истицлол туфайли диний цадриятлар цайта
тикланаётгани, диний-маърифий меросимиз, буюк
аж додларимиз х;аёти ва ижоди л;ар томонлама
урганилаётгани х,щида нима дейиш мумкин?
Мустакиллик шарофати туфайли мамлакатимизда
амалга оширилган ва оширилаётган ишлар юкорида
кисман кайд этилди. Уларга кушимча равишда, Рамазон
ва Курбон х,айитларининг умумхалк байрами сифатида
нишонлана бошлаганини, диний-маърифий сохдда катта
ишлар амалга оширилиб, Имом Бухорий, Имом Термизий,
Имом Мотуридий, Абдухолик Еиждувоний, Бурхониддин
Маргиноний, Нажмиддин Кубро, Бахоуддин Накшбанд,
Дожа Ахрор Валий каби буюк Ватандошларимизнинг
юбилейлари кенг микёсда нишонланганини кайд этиш
мумкин.
Узбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов
таъкидлаганидек, «Мустакиллигимизнинг дастлабки
кунлариданок аждодларимиз томонидан куп асрлар
мобайнида яратиб келинган гоят улкан, бебахо маънавий
ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига
кутарилгани нихоятда мухим вазифа булиб колди».
Айни пайтда, мустакил У збекистоннинг янги
динщунослиги юзага келгани, Узбекйстон Республикаси
Президентининг ташаббуси билан 1999 йилда Вазирлар
Махкамаси хузуридаги Тошкент ислом университети
ташкил килингани, унинг таркибида Исломшунослик
илмий-тадкикот маркази ишлаб тургани, маънавий
бойлигимиз хисобланган ноёб манбаларни илмий асосда,
хар томонлама ва чукур урганиш йулга куйилганини хам
таъкидлаш зарур.
Бундай ижобий холатларни диний ташкилотларнинг
эмин-эркин фаолият юритаётганида хам куриш мумкин.
М устациллик даврида диний ташкилотлар
фаолиятида цандай узгариш лар содир булди?
А вваламбор диний ташкилотлар хеч кандай
тазйикларсиз, чеклашларсиз, эмин-эркин фаолият
11
курсатишлари учун барча шароитлар яратилганини
таъкидлаш лозим.
1991 йил 14 июнда Республика ОлийКенгаши Узбекистон
тарихида биринчи марта «Виждон эркинлиги ва диний
ташкилотлар тугрисида»ги К^онунни кабул килди.
Ушбу Крнун фукароларнинг динга уз муносабатларини
белгилаш ва ифодалаш хамда х,еч кандай каршиликсиз
динга эътикод килиш ва расм-русумларини бажариш
хукукини таъминловчи, диний ташкилотларнинг
фаолияти билан боглик муносабатларни тартибга солиб
турувчи биринчи хукукий хужжат булди.
Мазкур конуннинг х,аётга татбик этилиши натижасида,
фаолият курсатиб келган саксонга якин масжид, бир
нечагина черков ва синагогалар урнида минглаб масжид,
унлаб черковлар пайдо булди.
Бирок озгина вакт утганидан сунг масжидлар сонининг
асоссиз равишда ошиб кетиши, уларда махсус диний
таълим олмаган шубх,али шахсларнинг рахбарлик
килиши, мутаассиблик гоялари билан йугрилган диний
таълим берилишидек хддисалар кузатила бошланди.
Натижада, масжидларда ханафия мазхабида ибодат
Килувчи муйсафидларни бехурмат килувчи, беухшов
сокол к^йган, намознинг факат фарз кисмини укиб,
ибодат жараёнини бузувчилар купайиб, диндорлар орасида
келишмовчиликлар пайдо була бошлади. Жиноятлар
содир этилди, 1997 йилнинг ноябрида Андижон вилоятида
авлиёлар кабри топталди, уша йилнинг декабрида
Наманган вилоятида хукукни х,имоя килувчи идораларнинг
масъулларига суикасдлар уюштирилди, Фаргона водийси
худудида Кукон ислом мухторияти тузиш тарафдорлари
пайдо була бошлади, халифалик гоясини таргиб килувчи
«Хизбут-тахрир» аъзолари бош кутара бошладилар.
Охир-окибатда буларнинг барчаси «Виждон эркинлиги
ва диний ташкилотлар тугрисида»ги К^онунининг янги
тахрири тайёрланишига олиб келди. Ушбу Крнун 1998
12
#ил 1 майда республика Олий Мажлисининг XI сессиясида
Кабул килинди.
1998 йил 20 июнда Вазирлар Махкамасининг
«Узбекистон Республикасида диний ташкилотларни
давлат руйхатидан утказиш тартиби тугрисида»ги
263-сонли Карори кабул килинди. Мазкур Карорга
асосан республикада фаолият курсатаётган барча диний
ташкилотлар Адлия идораларида кайта руйхатдан
Утказилди.
Карор талабини амалга ошириш ж араёнида
республикамиздаги масжидлар, бошка динларга мансуб
ташкилотлар, диний укув юртлари фаолияти кайта куриб
чикилди.

«Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар


тугрисида»ги К,онуннинг янги тахрири х1аётга
татбиц этилиши цандай натижаларни берди?

К,онуннинг янги тахрирининг амалиётга жорий этилиши


ва унинг натижалари хдкида ran кетар экан куйидагиларни
алохида кайд этиш зарур:
- диний ташкилотларнинг ноконуний равишда фаолият
юритишларига чек куйилди;
- диний ташкилотларнинг сони фукароларнинг реал
эхтиёжларидан келиб чиккан \олда белгиланди;
- диний ташкилотларга хорижий фукароларнинг
рахбарлик килишларига барх,ам берилди;
- республикамиз ахрлиси учун ёт ва зарарли булган диний
секталарнинг таркалиб кетишининг олди олинди;
- диний таълим тизими конуний асосда кайта куриб
чикилди;
- республикада диний адабиётларни чоп этиш ва
таркатиш тартибга солинди ва конуний асосда назорат
килина бошланди;
- диний мутаассиблик ва экстремизмга карши кураш
олиб бориш учун хуку кий пойдевор яратилди.
13
Ушбу К^онун баъзи мафкуравий ва маънавий
мухолифларимиз даъво килганларидек, диндорларни
таъкиб остига олиш, диний х,аётни жиловлаш, диний
ташкилотларнинг фаолиятларини чеклаш учун эмас, аксинча,
фукароларнинг диний эхтиёжларини туларок, кондириш
учун хизмат кила бошлади.
Шу билан бирга диний ташкилотларнинг сони
купайганиии х,ам таъкидлаб утиш керак. Хусусан, 1990
йилда республикамизда 119 та диний ташкилот (89 та
исломий ва 30 та ноисломий) мавжуд булган булса, 1991
йилда 179 тага (146 та исломий ва 33 та ноисломий) етди.
2012 йилнинг декабрига келиб эса уларнинг сони 2224
тани (2049 та исломий ва 175 та ноисломий) ташкил этди.
Содца килиб айтганда, диний муассасаларнинг конун
асосида фаолият олиб борилиши таъминланди. Крнуннинг
янги тадририда фукароларнинг диний ташкилотларни
тузиш билан боглик хукук ва мажбуриятлари аник-
равшан белгилаб куйилди.
Бу уз навбатида и сти бдод даврида фаолияти
такикланган ташкилотлар учун эркинлик яратди.
Жумладан, факат истиклол шарофати билан 10 дан зиёд
конфессияларга мансуб ташкилотларнинг расмий фаолият
курсатиши учун йул очилди.

Республикамиз мусулмонлари %аж сафарига


эмин-эркин ва тартибли бориб цайтишлари
таъминланганини хам динга булган эътибор
сифатида бахолаш мумкин. Ш ундай эмасми?

Дардакикат, республикамиз мусулмонлари х,аж


сафарига бориб, мукаддас кадамжоларни зиёрат килиб
келишларини х,ам динга булган катта эътиборнинг бир
куриниши сифатида караш мумкин. Хусусан, мустабид
шуро тузуми даврида х,ар йили уч-турт кишига даж
зиёратини амалга оширишга рухсат берилган булса,
х,озирда йилига беш мингдан ортик киши даж килиш
имкониятига эга булмокда. Чунончи, 1991 йилда хажга
14
борувчилар сони 1500 киши булган булса, 2012 йилдан бу
ракам 5080 кишини ташкил этди. Мустакиллик даврида
жами 88000 га якин киши х,аж ибодатини адо этди.
Хржиларнннг зиёратларини тула-тукис ва х,еч кандай
Кййинчиликларсиз адо килишлари учун барча шароитлар
яратилмокда. 2012 йилнинг узида х,ожилар учун 5 нафар
делегация, 35 кишилик ишчи гурухи, 10 нафар ошпаз
ва 30 нафар шифокорлар хизмат курсатгани хам бунинг
исботи була олади.
Бундан ташкари фукароларимиз мунтазам асосда
умра амалини хдм адо этиб келмокдалар. Биргина 2012
йилда 6120 нафар фукаро умра ибодатини бажарди.
Мустакиллик йиларида жами 62258 киши умра ибодатини
бажарди.
Утган йилларда диний таълим сох^асида цандай
узгариш лар содир булди?
Энг аввало, Диний укув юртлари фаолиятини
ривожлантиришга катта эътибор билан к;аралганини
эътироф этиш зарур.
Мустакилликкача бор-йуги иккита исломий диний
Укув юрти (Тошкент ислом института ва «Мир Араб»
Мадрасаси) булган булса, утган йиллар давомида уларнинг
сони 10 тага етди. Бошкдча айтганда, Имом ал-Бухорий
номидаги Тошкент ислом института, Бухородаги «Мир
Араб», Тошкентдаги «Кукалдош», Крракалпогистондаги
«Мухдммад Беруний», Намангандаги «Мулла К,иргиз»,
Хоразмдаги «Фахриддин ар-Розий», Андижондаги
«Саййид Мух,йиддин Махдум», К р и щ а д а р ё д а г и «Хожа
Бухорий»урта махсус ислом билим юртлари, шунингдек,
хотин-кизлар учун махсус булган Тошкентдаги «Хадичаи
К убро» ва Бухородаги «Ж уйбори Калон» билим
юртларидан иборат яхлит диний таълим тизими яратилди.
2000-2001 Укув йилидан бошлаб уш бу таълим
муассасаларида Олий ва урта махсус таълим вазирлиги
Касб-х,унар таълим марказининг Давлат таълими
15
стандартларм булими билан хамкорликда ишлаб чщилган
таълим стаидартлари ва укув режаси асосида укитиш
жорий килинди. Содда килиб айтганда, укув юртларида
диний ва дунёвий таълимнинг узвийлиги таъминланди.
Узгаришлар куламини исломий-диний укув юртлари
битирувчиларининг сонини солиштириш оркали х,ам.
билса булади. Масалан, Тошкент ислом институтини 1975-
1990 йиллар оралигида 153 киши, Мир-Араб мадрасасини
1950-1990 йиллар оралигида 272 киши, умуман олганда
шуролар даврида диний билим юртларини жами 425
киши битирган булса, мустакиллик йилларида, яъни
1991-2011 йиллар оралигида уларни 2436 киши битириб
чикди. Факат 2011-2012 укув йилида Тошкент ислом
институтини 40, урта-махсус ислом билим юртларини
211 талаба ва укувчилар битирдилар.
2012-2013 укув йилида Тошкент ислом институтида
180 талаба, урта-махсус ислом билим юртларида 777
укувч'й, жами 957 киши билим олмоада, уларга 239
укитувчи даре бормокда.
2000 йилдан бошлаб Тошкент ислом института ва
урта махсус ислом билим юртлари битирувчиларини
Узбекистон мусулмонлари идораси йулланмаси билан
режали равишда республикада фаолият курсатаётган
маежидларга ишга таксимлаш жорий килинди ва 2001 йил
январь ойидан бошлаб, илк марта диний билим юртлари
талабаларига стипендия бериш йулга куйилди,
Узбекистон Республикаси Вазирлар М ахрамасининг
2003 йил 22 августдаги «Дин сох;асидаги маънавий-
маърифий, таълим иш ларини ва фаолиятни
такомиллаттириш да ижтимоий кумак ва
имтиёзлар бериш тугрисида»ги Царори диний
со^ада олиб борилаётган ишларда му%им босцич
булди дейишади. Б унинг боиси нимада?
Х,акикатан х,ам шундай. Зеро, мазкур К,арорга кура,
Тошкент ислом института ва урта махсус ислом билим
16
юртларида жорий этилган таълим стандартлари, укув
режалари хамда талабаларнинг кабул килинган давлат
меъёрларига мувофик диний ва дунёвий билимлар
олаётганини инобатга олиб, мазкур укув юртларининг
битирувчиларига бериладиган дипломлар давлат таълим
хужжати сифатида эътироф этилди. Шу билан бирга,
унга эга булган шахсларга давлат олий таълим тизимида
Укишни давом эттириш хукуки берилди.
Айни пайтда, маданий мерос объекти сифатида
давлат руйхатига олинган 15 та диний обида жойлардаги
Маданий ёдгорликларни саклаш ва улардан фойдаланиш
инспекциялари билан тузилган «Фойдаланиш ва
мухофазалаш шартномалари» асосида Узбекистон
мусулмонлари идораси тасарруфига чекланмаган
муддатга фойдаланиш учун берилди.
Мазкур карор билан диний ташкилотлардан коммунал
хизмат (газ, сув, электр хаки ва бошка хизматлар)
учун олинадиган туловлар ишлаб чикариш корхонаси
дараж асида эм ас, балки жисмоний ш ахслардан
олинадиган микдорда белгилаб куйилганини х,ам кайд
этиш лозим.
Коммунал хизмат туловларидаги фарк туфайли
юзага келган тушумлар ва зиёратгохлардан тушадиган
хайрия маблагларини Узбекистон мусулмонлари идораси
тизимидаги масжидларни таъмирлаш, диний таълим
муассасаларининг укув ва моддий-техник базасини
мустахкамлаш, укитувчи-мударрис ва имом-хатибларнинг
мехнатини рагбатлантириш ишларига сарфлаш белгилаб
куйилди.

М уст акиллик даврида имомларимизнинг билим


дараж аси ва малакасини oiuupuiu борасида цандай
натиж аларга эришилди?
Мустакиллик йилларида имомларимизнинг диний
билими ва савиясини оширишга катта эътибор берилди
ва хеч муболагасиз уларнинг диний м
17
оширилишига эришилди, дейиш мумкин. Мисол учун,
1997 йилда 4,2 фоиз имомлар олий*ва урта махсус диний
маълумотга эга булган булсалар, 2012 йилда бу курсаткич
98 фоизни ташкил этди. Боищача айтганда, бугунги кунда
республикада фаолият курсатаётган 1988 масжиднинг
имомлари олий ва урта махсус маълумотга эгадир.
Узбекистон мусулмонлари идорасига царашли
масжидлар имомлари Тошкент ислом университети
кошидаги Малака ошириш ва кадрларни кдйта тайёрлаш
факультетида доимий асосда уз билим ва савияларини
ошириб келаётганларини х,ам таъкидлаш зарур.
Малака ошириш курсларида тингловчилар билан
тафсир, хадисш унослик, ислом фалсафаси, фиед
каби фанларнинг долзарб масалаларига багишланган
мавзуларда маъруза ва сухбатлар утказилади.
Ш унингдек, имомларимизни тегишли назарий
манбалар билан таъминлашга хам алох,ида эътибор
берилмовда.
Бугунги кунда имом Бухорий халкаро марказида
ташкил этилган малака ошириш курсларида имом-
хатибларимиз диний илмлар билан бир каторда
миллий гоя ва мафкура, маънавият, ижтимоий-
иктисодий ва сиёсий-хукукий билимлар асосларини
узлаштираётганлари, уларга соха буйича етук олимлар
ва амалиётчилар даре бераётгани эса уларнинг савия ва
малакасини ошириш, диний ва дунёвий билимларини
янада чукурлаштириш борасидаги ишлар изчил давом
эттирилаётганини курсатади.
2007 йилда Тошкент шахри ислом маданиятининг
пойтахти деб эълон цилинди. Бундай мацомнинг
берилиши сабаблари ва а^амияти нимада?
Ислом хамкорлик ташкилоти (ИХТ)нинг Таълим, фан
ва маданият масалалари буйича ихтисослашган тузилмаси
(ISESCO) фаолиятида х,ар йили ислом маданиятининг
Осиё, араб дунёси ва Африка буйича пойтахтларини
18
эълон килиш узига хос анъанага айланган. 2006 йилда
Исфадон (Эрон), Х,алаб (Сурия), Тимбукту (Мали)
шакарлари шу номга лойик курилган булса, 2007 йилда
бу шарафли унвонга Тошкент (Узбекистон), Триполи
(Ливия), Фес (Марокаш) ва Дакар (Сенегал) шахдрлари
муносиб топилди.
IS E S C O таш к и л оти т о м о н и д а н б е р и л г а н
маълумотларга кура, Ислом дамкорлиги ташкилотига
аъзо мамлакатлар М аданият вазирларининг VI
конференцияси карори хамда Таълим, фан ва маданият
масалалари буйича ихтисослашган тузилмаси (ISESCO)
нинг таклифига биноан 2015-2024 йиллардаги ислом
маданияти пойтахтлари руйхати тасдикланган.
ИХ,Тнинг махсус карорига асосан таъсис этилган ва
1982 йилдан уз фаолиятини бошлаган, кароргохи Фес
шахри (Марокаш)да жойлашган ISESCO бугунги кунга
келиб 150 дан ортик халкаро тузилмалар, хукуматлар,
минтакавий ва миллий ташкилотлар билан хдмкорлик
Килиб келмокда.
ISESCOHHHr мусулмон дунёсидаги муайян шахарларни
ислом маданиятининг пойтахтлари деб эълон килиши
мусулмон мамлакатлари уртасидаги маданий алокаларни
ривожлантириш, ислом маданиятига оид илмий-
маърифий, тарихий-меъморий меросни урганиш, тиклаш
ва таргиб килиш, динлараро ва цивилизациялараро
мулокотни кучайтириш, турли мамлакатларнинг бу
борадаги саъй-х,аракатини куллаб-кувватлаш хамда
рагбатлантиришдек максадларини кузлайди.
Тошкент шахрига ислом маданияти пойтахти деган
юксак номнинг берилиши нафакат Тошкент, балки бутун
Узбекистон халки учун улкан тарихий ва маданий-
маърифий вокеа булди. Умуман олганда, бирон-бир
шахдрга бундай макомнинг берилишида мамлакатнинг
умумий, хусусан, ислом дини билан боглик тарихи, ислом
цивилизацияси ва маданиятига кушган киссаси, халк
\аётида ислом динига хос коида ва арконлар, анъана ва
19
кадриятларнинг урни, ушбу юрт фарзандлари колдирган
илмий-маънавий мерос инобатга олинади. Шунингдек,
мамлакатда бугунги кунда ана шу ноёб ва муътабар
меросни асраб-авайлаш, дар томонлама урганиш, кенг
омма, жумладан, жадон жамоатчилигига етказиш
юзасидан килинаётган ишларга дам алодида эътибор
берилади.
Шундай экан, энг аввало, Тошкент шадри бундай
юксак унвонга Узбекистон халкининг ислом маданияти,
фалсафаси, илм-фани ривожига кушган улкан диссаси,
тарихий обида ва меъморчилик намуналари, исломга
оид кулёзма манбаларга бойлиги туфайли сазовор булди.
Юртимиз алломаларининг кадимдан нафакат ислом,
балки умумжадон цивилизацияси ривожига мудим
дисса кушгани дам эътиборга олингани шубдасиздир.
Республикамиз Президента Ислом Каримов «Туркистон-
Пресс» нодавлат ахборот агентлиги мухбирига берган
интервьюсида таъкидлаганидек, «...тарихимизга назар
ташлайдиган булсак, хоки поклари Узбекистон тупрогида
ётган улуг аждодларимиз, не-не мутафаккир зотлар
асрлар мобайнида дунёвий ва диний илмлар содасида
Кандай буюк кашфиётлар яратгани, бунинг учун канча
задмат ва машаккатлар чекканини курамиз. Бугун биз
гувод булиб турган юксак эътироф аввало ана шундай
аждодларимизнинг табаррук номлари ва колдирган
меросига, узбек халкининг ислом маданияти ривожига
кушган бекиёс диссасига берилган муносиб бадо, десак,
айни дакикатни айтган буламиз».
Ш уни н гдек, бун дай макомнинг берилиш ида
Республикамиз Президента Ислом Каримов радбарлигида
мамлакатимизда эътикод эркинлигини таъминлаш,
исломий кадриятларни тиклаш ва ривожлантириш,
аж додларимиз колдирган бой илмий ва маданий
меросни урганиш, аллома ва азиз авлиёларнинг мукаддас
кадамжоларини таъмирлаш ва ободонлаштириш борасида
амалга оширилган ишлар дам инобатга олинган эди.
20
Утган йилларда мамлакатимизнинг барча худуд
ва минтакаларида шу эзгу мацсад йулида ибратли
ишлар амалга оширилди ва оширилмовда. Хусусан,
Самар^анддаги Имом Бухорий, Имом Мотуридий
зиёратго^лари, Бухородаги Абдухолик; Гиждувоний
ва Бахоуддин Накшбанд, Минораи Калон ва Масжиди
Калон мажмуалари, Фаргонадаги Ах,мад Фаргоний ва
Бурхогшддин Маргиноний ёдгорликлари, Сурхондарёдаги
Хаким Термизий ва Имом Термизий, Хивадаги Ичан
калъа, Шах,рисабздаги Дорут-тиловат, К,арши шахридаги
Одина ва Кук Гумбаз обидалари, Кармана шахридаги
К^осим шайх мацбараси сингари унлаб кадамжоларни
обод этиш буйича бажарилган бунёдкорлик ишлари
фикримизнинг исботи була олади.
Самарканд шахридаги X I-X V асрлар ёдгорлиги
булмиш, к;адим замонлардан буён бутун мусулмон
дунёсининг эътиборини узига тортиб келаётган
Шо^и Зинда ва Тошкент шах,ридаги Х,азрати Имом
мажмуаларида кенг куламли к;айта тиклаш, курилиш ва
таъмирлаш ишлари олиб борилди.
Бухоро, Самарканд, Термиз, Карши ва Хива каби
Тошкент хам келгуси авлодлар учун авайлаб саклаб
келинаётган гузал ислом архитектура иншоотлари,
Мадраса, масжид, музей ва кутубхоналарга бой шахдр
хисобланиб, унда ЮНЕСКОнинг «Дунё хотираси»
руйхатига кирган нодир Усмон Мусх,афи ва Беруний
номидаги Шаркшунослик институтининг бой хазинаси,
шунингдек, дунёга машхур «Барокхон», «Кукалдош»
мадрасалари, К,аффоли Шоший, Юнусхон, Шайхонтохур
мацбаралари каби тарихий ва меъморий ёдгорликлар
мавжуд.
Тошкентнинг ислом маданияти пойтахти деб эълон
килиниши муносабати билан «Ислом ва багрикенглик»
мавзусида халкаро илмий конференция утказилди,
юртимиздаги мусулмон меъморчилиги обидаларини
кайта тиклаш ва таъмирлаш буйича олиб борилаётган
21
амалий ишлар янада изчил давом эттирилди. Жах,он
х,амжамиятини узбек халдининг кух,на ва бой мероси
билан ядиндан таниш тириш га каратилган илмий-
маърифий ва маданий тадбирлар эса Ватанимизнинг
жах,он микёсидаги нуфузининг янада ошишига муносиб
хисса булиб кушилди.
Имом Бухорий халцаро маркази фаодиятининг
узига хос хусусиятлари нимада?
Юк;орида кайд цилинганидек, мустакиллик йилларида
республикада диний-маърифий сохдда жуда катта
узгариш ва юксалишлар юз берди. Мазкур йуналишда
республикамиз Президента томонидан бир катор фармон
ва кдрорлар кабул ^илинди. Улар каторида Узбекистан
Республикаси Президентининг 2008 йил 23 майдаги «Имом
Бухорий халцаро марказини ташкил этиш чора-тадбирлари
тугрисида»ги ПК;-875 сонли К,арорини алохдда кайд этиш
лозим. Унга биноан Самаркдндда Имом Бухорий халцаро
маркази ташкил топди.
Марказнинг тузилишидан кузланган мак;еад мукаддас
ислом дини ривожига бекдёс хдсса кушган, хддис илмининг
султони, буюк ватандошимиз Имом Бухорийнинг
улкан меросини чуцур урганиш, уни халкимиз ва дунё
жамоатчилиги уртасида кенг таргиб килиш, ёш авлоднинг
рухий-маънавий олами, имон-эътикодини мустахкамлаш,
уларда ватанга мух;аббат ва садоцат туйгусини янада
кучайтиридщан иборат.
Марказнинг асосий вазифалари сирасига куйидагилар
киради:
- ислом дини, К^уръони карим ва хддисларнинг асл
мохиятини, хддисшунослик мактабининг илмий-маънавий
асосларини, юртимиздан етишиб чикдан Имом Бухорий
ва Имом Термизий сингари буюк хадисшунос алломалар
меросини хар томонлама теран урганиш, кенг таргиб ва
ташвик килиш;
22
- кжсак инсоний гоялар ва мукаддас кадриятларимизни
узида ифода этган манбаларни тизимли асосда тадкик этиш,
улардан диний таълим, маънавий-ахлокий тарбия ишларида
фойдаланиш максадида зарур дарслик, укув кулланмалар,
илмий-амалйй тавсиялар тайёрлаш юзасидан доимий иш
олиб бориш;
- Имом Бухорий мажмуасида мужассам топган рух,ий-
маънавий мухит ва бетакрор мерос асосида диний
ходимларнинг билими ва тажрибаси, касб малакасини
ошириш буйича укув-услубий ишларни амалга ошириш;
- Имом Бухорий мероси ва хадис илмини урганиш
борасида халкаро хам корликни йулга куйиш.
- Юкорида курсатилган вазифаларни бажариш
м ак сади да зам он ави й ахбор от-к ом м ун и к ац и я
технологи ялардан, илм-фан ю тукларидан кенг
фойдаланиш буйича тегишли илмий ишланма ва
тавсияларни тайёрлаш.
Ушбу карор ижроси юзасидан кенг куламли ишлар
амалга оширилганини алохида кайд этиш лозим.
Хусусан, Пайарик тумани, Хужа Исмоил кишлогидаги
Имом Бухорий ёдгорлик мажмуаси ёнида 100 уриндикли
мажлислар зали, укув хоналари, илмий ходимлар учун
мулжалланган хоналарни уз ичига олган икки каватли
куркам Марказ биноси барпо этилди. Марказда ташкил
этилган хадисшунослик, манбашунослик ва ахборот-
ресурс маркази булимларида фаолият курсатаётган илмий
ходимлар юртимиздан етишиб чиккан алломаларнинг
меросини илмий асосда чукур тадкик этиш, улардан
кенг жамоатчиликни хабардор килиш борасида самарали
ишлар олиб бормокдалар. Марказдаги манбалар
хазинасида 500 дан ортик нодир кулёзма ва тошбосма
асарлар сакланмокда. Марказнинг таъмирланиб, кайта
жихозланган ётокхонасида тингловчиларнинг тахсил
олишлари, буш вактларини мазмунли утказишлари ва
дам олишлари учун барча шарт-шароитлар яратилган.
23
Ёток;хона бир пайтиинг узида 60 тингловчини кабул кила
олади.
2008 йилдан бошлаб 2012 йилнинг декабрь ойига кадар
Марказда х,ар йили узлуксиз малака ошириш курслари
уз ишини давом эттирмокда. Унда ташкил этилган 20
та боскичда республикадаги 2037 та масжид имом-
хатибларидан 1200 таси уз малакаларини оширдилар. Бу
эса жами имом-хатибларнинг карийб 60 фоизини ташкил
этади.
У м ум ан олган да, У збек и стон Р есп убл и к аси
Президентининг «Имом Бухорий халкаро марказини
ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида»ги К^арори
шубдасиз мамлакатимизда илм-фан ривожини янада
жадаллаштириш, буюк аждодларимиз меросини урганиш,
уларни халк оммаси орасида кенг таргиб-ташвик килиш
борасида олиб борилаётган кенг куламли ишларни
тизимли асосда давом эттиришга хизмат килмовда.

24
И к к и н ч и сух;бат
ХДН АФ ИЙ ЛИК - МУЪТАДИЛ М АЗ^АБ
Исломда цандай йуналиш ва м азщ блар бор?
Умумисломий масалаларда мазхаблар уртасида катта
фаркларни учратмасак-да, хусусий холларда улар уртасида
муайян тафовутлар ва узига хос хусусиятларни учратамиз.
Исломда илк даврда хорижийлик, шиалик ва суннийлик
каби уч йирик йуналиш вужудга келди.
Хорижийлик йуналишининг 20 га якин фиркалари
манбаларда кайд этилган. Хорижийлар (арабча - «ал-
хавориж» - ажралиб чи кдан лар) бошка йуналишлар
орасида узининг кескинликка мойиллиги билан ажралиб
турган. Улар орасида нисбатан муътадили - ибодийлик
х,озирга кадар Шимолий Африка ва Жанубий Арабистон
минтакаларида сакланиб колган булиб, мутаассибликка
мойил фиркалари тарихан киска давр ичида бархам
топган.
Шиалик хам жуда куп фирка ва мазхабларга булинган.
Шиаликка хос акидалардан бири хазрат Алининг
улугланиши хамда у ва унинг авлодларининг Пайгамбар
ишининг давомчилари деб хисобланишидир. Х,озирги
кунда Эрондаги асосий диний эътикод х,исобланувчи
шиаликка дунё мусулмонларининг тахминан 7,5 фоизи
мансуб.
Суннийлик дунё мусулмонларининг асосий кисми
эътикод киладиган йуналиш булиб, унда 2 та акидавий
- ашъарийлик ва мотуридийлик хамда 4 та фикх,ий -
х,анафийлик, шофиъийлик, моликийлик ва ханбалийлик
мазхаблари мавжуд. Суннийликдаги энг кенг таркалган
ва акидавий жихатдан багрикенгликка мойил мазхаб
х,анафийликдир. Унга сунний мусулмонларнинг 49 фоизи
эътикод килади.
25
Нуъмон ибн Собит А бу Х,анифанинг ф икцийуслуби
нималардан иборат?
Нуъмон ибн Собит Абу Ханифа 699 (хижрий 80) йилда
Ирокнинг Куфа шахрида тугилиб, 767 (хижрий 150) йилда
хаётдан куз юмган. Багдод шахрининг «Аскар Махдий»
номли мавзеида «Хайзурон» кабристонига дафн этилган.
Иккинчи хижрий аср урталарига келиб уз хукукий
мактаби (ханафий мазхаби)га асос солган Абу Ханифа
асосан Куръон ва Суннага асосланиб хукм чикариши
баробарида, киёслаш усулини Куръон ва хадисларда
курсатилган умумий коидалар ва Куръон рухига мувофик
ривожлантирди хамда фикх илмини такомиллаштириш
учун ижодий фойдаланиш йулларини очиб берди.
Унинг узи бу хавда шундай деган: «Биринчидан,
Куръонга мурожаат киламан. Керакли хукмни ундан
тополмасам, Пайгамбар суннасига ва ул зотдан ишонарли
ровийлар оркали ривоят килинган сахих асарларга
(хадисларга) мурожаат этаман. Улардан хам тополмасам,
сахобалар сузларини куриб чикиб истаганимни оламан,
истамаганимни тарк этаман. Сунгра сахобалар сузларидан
боищаларнинг сузларига утаман. Иброхим Нахаъий,
Шаъбий, Хасан Басрий ва Ибн Сирин каби мужтахидларга
келганда, мен хам улар каби ижтиход киламан».
Сахл ибн Музохим: «Абу Ханифа хар доим энг
ишончли ривоятларга таянган, одамларнинг узаро
муносабатларини тугри йулга куйишга уринган. У киёсга
асосланиб иш олиб борарди. К^иёс нокулай булганда
истехсон (энг макбулини танлаш)га утарди. У оркали
хам муаммо уз ечимини топмаса, халк орасида амалда
булган урф-одатга мурожаат киларди», - деб таъкидлаган.
Хатиб Багдодийнинг айтишича, уртага ташланган
масала буйича сахоба ва тобеъинлардан ривоят килинган
сахих хадис мавжуд булса, Абу Ханифа унинг изидан
борарди, булмаганда киёс услубини уринли ишлатарди.
Хулоса килиб айтадиган булсак, Абу Ханифа Уз
фикхий услубида:
26
1. Куръони карим. 2. Сунна. 3. Сахобалар сузи.
4. Ижмоъ (сах,обалар томонидан бир овоздан кабул
Килинган хукм) 5. К,иёс (арабча таккослаш, бирор бир
масалани Куръон ва суннадагй хукм чикариш услубига
таккослаб фатво чикариш) 6. Истех,сон (шариат
масалаларига киёсий татбик этишда келиб чикиши
мумкин булган хулосалардан мусулмонлар жамоаси
учун кайси бири яхширок, фойдалирок, маъкулрок
булса, ушани куллаш). 7. Урф-одатларга асосланиб иш
юритарди.
А бу Х^анифани нима учун Имоми Аъзам (Буюк
имом) деб атайдилар?
Юртимиз мусулмонлари эргашган буюк имом х,акида
жуда куплаб асарлар ёзилган. Ушбу асарларда ул зот
«Абу Ханифа» ва «Имоми Аъзам» исмлари билан зикр
этилиб, улугланган.
Мазкур исмлардан илм ах,ли орасида шухрат козонгани
«Абу Ханифа»дир. Бу исм куплаб манбаларда у зотнинг
кунялари (куня - кишининг фарзанди, табиати ёки асосий
шугулланадиган касбини билдириб туриш учун куйилган
ном) деб зикр этилган булса-да унинг мактовли бир
сифат экани шубхдсиз. Зеро, у зотнинг «Ханифа» исмли
фарзандлари булмаган. Буни Абу Бакр, Абу Хурайра
каби машхур сахобаларнинг х;ам Бакр ва Хурайра исмли
фарзандлари булмагани х,олда бу исмларнинг факат
тавсиф учун ишлатилиб, кейин машхур булиб кетганига
ухшатиш мумкин.
Тарихчи олим Ибн ХажаР Аскалонийнинг айтишича,
«ханифа» сузи Ирокда «сиёх,» маъносида ишлатилган. Абу
Ханифанинг ёнида хар доим сиёх булгани учун у ушбу
ном билан шухрат топган. Замонавий муаллифлардан
баъзилари «Абу Ханифа» лакабини «Абул-миллатил-
канифа», яъни «Тугри миллат отаси» иборасининг
кискартирилган шакли сифатида бахолайдилар. Абу
Ханифанинг халк х,амда илм ах,ли орасида «Имоми
27
Аъзам» («Буюк Имом») исми билан шудрат топгани
уларнинг улугликларининг эътирофидир.
Бу буюклик дар жидатдан эътироф этилган. Моликий
маздабининг асосчиси имом Молик ибн Анасдан одамлар
«Абу Х,анифани курганмисиз?» - деб сурашганда, «да,
агар ушбу устунни тилла демокчи булса, унга дужжат
топа оладиган даражада эканини курдим», - деб жавоб
берган эканлар. Шофиий маздабининг асосчиси Имом
Мудаммад ибн Идрис аш-Шофиий «Одамлар фикдда
Абу Ханифанинг бокимандаларидир», - деган фикрни
билдирган.
Кайд этилган эътирофлардан дам куриниб турибдики,
Абу Ханифаиинг буюк имом - «Имоми Аъзам» унвонини
датто бошка маздаб пешволари дам тан олганлар.
Н им а сабабдан И мом А бу Ханиф а асос солган
мазх;абга купчилик, жумладан, юртимиз
мусулмонлари х;ам эргаш иб келмо;фа?
Имом Абу Ханифа асос солган - данафий маздаби
Куфа шадри (Ирок)да юзага келиб, Мовароуннадрнинг
энг йирик шадарлари булмиш Самарканд ва Будорода
Уз тараккиётининг энг юкори чуккисига эришди. Оз
мудцат ичида у ислом дунёсининг куплаб мамлакатларига
таркалди. Мусулмонларнинг катта кисмини узига жалб
этиб, Адли сунна вал жамоанинг энг катта ва кенг ёйилган
маздабига айланди. Бугунги кунда дунёдаги тадминан 1,7
миллиард мусулмон адолининг 92,5 фоизини суннийлар
ташкил этиб, улар маздаблар буйича куйидаги нисбатда
булинадилар: данафийлар 49%, шофиийлар 25%,
моликийлар 17%, данбалийлар 1,5%.
Ханафий маздабига купчилик, жумладан, юртимиз
мусулмонлари дам эргашиб келишининг сабаблари
дакида ran кетганда куйидагиларни таъкидлаш зарур.
Биринчидан, ушбу маздаб уз модияти, таълимоти ва
куллаган услуби билан жамиятда юз бериб турадиган
дукукий муаммоларни дал этиш имкониятига эга
булиб, дар кандай саволга жавоб топа олади. Бундай
28
имконият шундан келиб чщадики, ханафий мазхаби
янги вужудга келган диний масаланинг ечими Куръон ва
хадисда мавжуд булмаса, киёс ва унинг энг м у х ,и м тури
булмиш истех,сонга таяниб иш олиб боради. Шунингдек,
у урфодатга катта эътибор к;аратади. Бундай услубдан
фойдаланиш халк учун даётий муаммоларни шариат
Коидаларига асосланиб ечишда беназир кулайликлар
яратиб берди.
Иккинчидан, хднафийлик илмий асосларга таянган
мазх,аб сифатида Аббосийлар давлатининг асосий
мазхаби булиб келди. Ундан кейин К,орахонийлар,
Fазнавийлар, Салжукийлар, Хоразмшохдар, Темурийлар,
Бобурийлар, шунингдек, Усмонлилар империясида
асосий мазхдбга айланиши унинг ривожи ва таркалиши
учун катта имкониятларни юзага келтирди. Ушбу
давлатларда, айникса, Аббосийлар, Газнавийлар,
Усмонлилар давлатларида суд тизими ривожланди.
Тарихчи олим Ибн Обидин таъкидлашича, улардаги барча
Кози ва шайхул-исломлар ханафий мазхаби вакиллари
булганлар. Ёзма манбаларда кайд килинишича, Абу
Х,анифа шогирдларининг сони 882 тага етади. Унинг
туртта буюк шогирди (Абу Юсуф, Мухаммад ибн Дасан,
Зуфар ва А б у л х ,а с а н ) д а н ташкари, бошка шогирдларининг
купчилиги Мовароуннахр, Хуросон ва Эрон худудларида
яшаганлар. Улар ушбу мазх;абни ёйиш йулида катта
хизмат курсатганлар.
Учинчидан, Абу Ханифа эркинлик тамойилининг
хомийси эди, тижорат ва бошка сохдларда инсон хукук
ва эркинликларини химоя килиб келди. Масалан,
турмуш куришда эркак ва аёлга тенг хукук берилиб,
окил ва балогатга етган киз ва аёлларни хеч ким уларнинг
розилигисиз никохга мажбурлай олмайди, никох,
шартномаси кизнинг валийси (ота, бува, амаки, ака, ука)
булмаса хам унинг уз сузи билан богланади.
Абу Ханифа огир вазиятларда одамлар учун кулай
шароит яратиб бериб, кийинчиликларини осон килишга
уринган. Масалан. зино жиноятига кул урган киши
29
токи буни к,ози олдида турт жойда турт маротаба уз
хохиши билан эътироф килмагунича, унинг икрори
кабул килинмайди. Унга карши даъво килинган холда
хам даъвонинг исботи учун турт киши гувохлик бериши
зарур.
Айтиб утилган ва улардан ташкари бошка куплаб
кулайликлар ханафий мазхабининг кенг куламда
ёйилишига сабаб булиб, кун сайин унинг тарафдорлари
сонининг ошиб боришига олиб келди.
Марказий Осиё халкларининг ханафий мазхабига
эргашишининг сабаби унда махаллий урф-одатлар,
расм-русумларга катта эътибор каратилгани билан хам
боглщ. Куплаб Марказий Осиёлик ханафий факихлари
азалдан анъаналарга бой булиб келган ушбу минтака
халкларининг миллий ва махаллий удумларини шариат
коидаларига мослаштириб, уларга конуний туе бериб
келдилар. Мазкур ишлар Марказий Осиё халклари учун
мазхаб вакиллари томонидан яратилган энг мухим
кулайликлар эди.
Ханафийликни бошка мазхаблардан ажратиб турган
яна бир фарки шундан иборатки, Абу Ханифа нуктаи
назарида амал имоннинг жузъи (бир кисми) эмас,
факатгина имон калимасини тил билан икрор килиб,
дил билан тасдиклаган киши имон эгаси булиб, уни х,еч
ким имонсиз деб хукм килиш хукукига эга эмас. Айрим
мазхаблар, масалан, ханбалий мазхабининг бу борадаги
каттиккуллигидан фойдаланиб айрим окимлар амални
имоннинг жузъи, деб эълон килиш билан бирга амални
тарк этган ёки гунохи кабира (катта гунох)га кул урган
мусулмонларни кофир, деб эълон килганлар. Ханафий
мазхабида эса бундай эмас. Абу Ханифанинг «ал-Фикх
ал-акбар» номли китобида айтилишича, гунохи кабирага
кул урган киши имондан чикмайди, балки гуно^кор
хисобланади. Х анафийликнинг ушбу коидаси А бу
Мансур Мотуридий таълимотининг асосларидан бирини
ташкил этади.
30
,Х,анафий маз^аби амал цилишга кулайлиги,
халцчиллиги ва багрикепглиги учун кенг тарцалган
дейилади. Бучи т ш аларда куриш мумкин?

Абу ХаниФа мазхдб хукмларини чикаришда аввало


Куръон ва суннатга асосланар, сах,оба ва тобеинларнинг
карашларини инобатга олар эди. Агар уларда масаланинг
ечими топилмаса, бу дининг асл мохиятини чукур
англаган х,олда, ислом манбаларига зид келмайдиган
Килиб х,укм чикарар эди. Маълумки, фикхнинг маъноси
чукур англашдир. Факих эса чукур англаган киши.
Х,акикий факих, ва мужтахид булишнинг шартларидан
бири бу Шореъ (шариатни тузувчи - Аллох ва унинг
расули)нинг иродасини, нима учун хукмлар жорий
килинганини, макс ади ва хдкматини яхши англаши керак.
Куръонй карим ва суннатнинг узини билиш етарли эмас,
балки унинг маъноси ва хикматини билиш керак.
Х,анафий мазхдби масалага чукуррок назар ташлаш
ва ислом фалсафасини теран тушунишни таргиб килади.
Шофиий мазхабига кура, х,ар кандай молдан закот
берилса, у уша мол холида берилиши зарур, яъни агар туя,
сигир, от, куй ёки олтиндан закот берилса, уша хайвон
ёки олтин шаклида, агар суйилиб берилса гущтидан
берилиши зарур. Ханафий фукахолари эса, «йук, баъзан
инсонларнинг эхтиёжи уща молнинг узи булмаслиги
мумкин. Шунинг учун уларга закотни мумкин булса пул
шаклида бериш керак», дейишади.
Юкоридаги мисоллардан куриниб турибдики, ханафий
мазхаби шариат хукмларининг Куръон ва хадисга
мувофик булиши билан бирга инсонларнинг эхтиёжини
кондирадиган, уларнинг манфаатларини таъминлайдиган,
табиатларига мос шаклда ижро этилишига чакиради.
Шунинг учун хам, дунё мусулмонларининг аксарияти
ханафий м азхабига эргашадилар. Бизнинг буюк
Ватандошларимиз узларининг кимматли асарлари билан
ушбу таълимотни ёйиш ва ривожлантиришга муносиб
хисса кушганлар.
31
Ханафийлик цайси мпнтацаларда тарцалган,
унда минтацавий фаркдар ваузи га хосликлар
кузатиладими?

Ханафий мазхаби ,%ижрий иккинчи асрдан Шарку


Гарб, Шимолу Жанубга уз нуфузини ^тказа бошлади
ва биринчи боскичда Аббосийлар давлати худудида
таркалди. Кейинрок куп улкаларда барча халкларнинг
ичига кириб бориб, улар томонидан кабул килинди.
Масалан, Ирок, Эрой, Мовароуннахр, Хуросон ва Туркия
худудларида Аббосийлар, Кррахонийлар, Fазнавийлар,
Салжукийлар, Хоразмшохлар, Мисрда Айюбийлар,
Мамлуклар, Темурийлар, Бобурийлар, Шайбонийлар
давлатлари ва Усмонлилар империяси томонидан
расмий мазх,аб сифатида кабул килиниб, уларнинг барча
х,удудларида суд ишлари ушбу мазх,аб асосида олиб
бориларди.
Хозирги кунда ханафийликнинг жугрофий х,удуди
Марказий Осиё давлатларидан бошлаб, Афгонистон,
Покистон, Хиндистон, Ирок, Яман, Миср, Жазоир,
Тунис, Марокаш, Туркия, Индонезия ва бошка мусулмон
улкаларига етиб боради. Абу Ханифа мазхаби айтиб
утилган мамлакатларнинг айримларида асосий мазхаб
булса, айримларида иккинчи ёки учинчи уринда туради.
Ханафий мазхдби Шимолий Африка мамлакатлари
(Тунис, Жазоир, Марокаш)да таркалган эди. Бу улкаларда
хднафийлар сони куп булмаса х,ам, бу мазхаб олимлари
катта иззат ва хурматга эга. Тунис пойтахтида суд ишлари
ханафий ва моликий мазхаблари асосида юритилиб, унда
ханафий суд тизими моликий суд тизими билан бирга
кулланилади. Мисрлик таникли олим ал-Ливо Хасан
Содикнинг таъкидлашича, бу ерда ханафий мазхабининг
буюк муфтийлари мавжуд булиб, барча устидан маънавий
рахбарлик макомида туриб, «шайхул-ислом» номи билан
аталадилар.
32
Шунингдек, одат буйича Тунисдаги машхур Зайтуна
университети укитувчиларининг ярми ханафийлардан,
иккинчи ярми эса моликийлардан булади.
Ханафийлик халцларнинг урф-одат ларига хурмат
билан цараб, улардан баъзиларини шаръий хук^’к,
манбалари цаторига киритган, дейшиади. Ш у
тугрими?
Ислом хукуки бирданига ривожланмаган. Балки у вакт
утиши билан такомил боскичларини босиб утиб, узининг
бугунги куринишига эга булган. Хатто Пайгамбаримиз
вахий кела бошлаганидан сунг ва Мадинага хижрат
килганларидан кейин хам арабларнинг урф-одатларини
бирданига бекор килмадилар. Чунки бу жамиятнинг
ривожига салбий таъсир курсатиши мумкин эди.
Кейинги даврларда сахобалар ва тобеъинларнинг
харакатлари билан ислом дини араб булмаган халклар
орасида хам таркала бошлади. Бу халклар эса, илгари
бошка динларга эргашган эдилар. Уларнинг урф-
одатлари, конунчиликлари хам бошхача эди. Агар
ислом келгандан сунг уларнинг барча хукмларини бекор
цилиб юборганда, улар бу динни кабул килишмас, хатто
унга карши туришлари хам мумкин эди. Шунинг учун
Хам, ислом олимлари усулул-фикх илмида шариатнинг
манбалари сифатида урфни хам зикр этишадики, бу ислом
хукукининг хаётийлигидан далолатдир.
Лекин бу билан хар кандай урф кабул булади дегани
эмас. Уламолар урфни иккига булишади: урфи сахих ва
урфи фосид. Урфи сахих ислом таълимоти, фалсафасига
зид булмаган, урфи фосид эса ислом таълимотига зид
булган ва унинг фалсафасини инк'ор килиб, унга карши
турадиган урф-одат ва таомилларни уз ичига олади. Усул
олимлари урфи сахихни кабул килиб, урфи фосидни
шариат манбаи сифатида кабул килмаганлар. Шунга
карамай хар бир мазхабда урфни кабул килишда узларига
хос меъёр ва шартлар куйилган.
Мазхаблар ичида х,анафийлик урфни кабул килиш
борасида жуда кенг йул очиб берган. Шу оркали у
кишилар ичига кириб бориб, уларнинг калбларидан чукур
жой эгаллаган ва деярли барча жойларда таркалган.
Х,анафийликда шаръий хукуц манбаи сифатида
истехсон, яъни энг маъкулини танлаш, жамият
манфаатига м ос янги царорларни цабул цилиш кенг
кулланиш и сабабини цандай изохдаш мумкин?
А бу Х анифа раъй ва жамият хаётидагй ечимини
топиш огир булган хукукий муаммоларни хал килиш
учун киёснинг иккинчи тури булмиш истех,сонни куллаш
йулларини курсатиб берган.
Хаётда шундай ^одисалар юз берадики, уларнинг
конуний ечими Куръон, сунна, ижмоъда курсатилмаган
б^либ, киёс оркали х;ал килиш эса катта муаммоларнинг
келиб чикишига сабаб булиши мумкин. Бундай холларда
Абу Ханифа энг макбул йул истехсон услубини танлаб,
юз берган ходиса жавобини у билан ечганлар. Зеро, буюк
олимлар таъкидлаганидек, «насслар (Куръон ва хадис
матнлари) чегараланган, аммо ходисалар ва юз бериб
турадиган вокеалар чексиздир». Шунинг учун раъй ва
киёсдан, айникса, истехсон услубидан фойдаланиш
заруратга айланган. Акс холда урф-одат асосида хаёт
кечирадиган инсонлар куплаб кийинчиликларга дуч
келиши мумкин эди. Шундан келиб чикиб, хадислардан
бирида «мавжуд булмаган (йук ёки тайёр булмаган)
нарсаларни сотманглар» дейилса хам, айрим уринларда
зарурат юзасидан, урф ва истехсон коидасига мувофик
бог мевасидан хали х;осил олмай турйб ёки кийим-кечак
тайёрламай туриб, махсулотга олдиндан пул тулашга
рухсат берилган.
Бугунги кунда истехсоннинг амалий хаётдаги
фойдасини яккол куриш мумкин. Масалан, бирор киши
ёки юридик шахе автомобиль заводи билан хали ишлаб
чикилмаган машиналарнинг пулини олдиндан т^лаб,
сотиб олишга келишиши мумкин. Агар бу уринда ушбу
34
муомала нассга хилоф десак ва истехсонга амал килмасак,
хар нккала томоннинг фаолияти тухтаб колиб, катта зарар
куришлари мумкин.
Кдска килиб, факих Абу Юср Паздавий ифодаси билан
айтганда, истехсон огир холатни тарк этиб, одамлар учун
кулай ва енгил булган холатни танлаб олишдир.

X,аиафийликда ибодат масаласида купрок,


имтиёзларга йул очиб бернлган, дейилади. Ш у
тугрими ва буни цаидай мисолларда курим
мумкин?

Х,акикатан хам ханафий мазхаби багрикенг ва


муътадил мазхабдир. У муомалот (одамларнинг узаро
муносабат, мулокотлари) сохасида инсонларга кулайлик
яратиши билан бирга ибодат масаласида хам узига хос
енгиллнкларни яратиб берган. Ислом таълимотининг
мохиятидан келиб чикиб, Куръон ва суннадан кузланган
максадларни теран англаган хамда факат оят ва хадис
матнининг зохирига богланиб колмаган холда шариат
хукмларини чикарган. Масалан, шофиий мазхабига
к^ра, эркак киши икки номахрам аёл орасидан утса,
тахорати синади, ханафий мазхабида эса бу холатда эркак
кишининг тахорати синмайди.
Ибодат масаласи мусулмонлар калб ида чукур хурматга
эга масала. Шунинг учун хам, унинг мусулмонларга кулай
ва мос булиши кишиларнинг хар томонлама хотиржам ва
ишонч асосида яшашларининг кафолати булади.

Буюк аж додларимиз ханафий мазхаби ривож ига


цай даражада х;исса кушишган?

Х,анафия м азхаби ривож ида Марказий Осиё


(Мовароуннахр) факихларининг урни бекиёсдир. X-XII
асрлар давомида Якин Шарк мамлакатларида шиалик
тазйики остида суниб борган ханафий марказларни
Салжукийлар, Усмонийлар хукмронлиги даврида айнан
35
Мовароуннахр х,анафийлари кайтадан тикладилар.
Улар барча янги марказлар учун устоз булиб колдилар.
X I-X III асрларга келиб, фикх ривожи юксак
погонага кутарилди. К^орахонийлар (999-1212) даври
факихлари шох асарлар яратиб, ханафия мазхаби
классиклари мавкеига эришдилар. Хакикатан хам
Мовароуннахр ханафий маз^абининг «калъаси» эди,
десак адашмаймиз. Садрлар, ар-Ригдамуний, аз-
Заранжарий, ал-Махбубий, ас-Саффор, ал-Паздавий,
Самарканд саййидлари, ал-Хайзохазий, ал-Акилий,
ал-Маргиноний оилалари илм ва ижтимоий хаётда
кучли мавкега эга булдилар.
Ханафий мазхаби IX асрда Имоми Аъзам Абу
Ханифанинг иктидорли ва машхур шогирди булмиш
Имом М ухаммад ибн Хасан аш -Ш айбонийнинг
истеъдодли шогирдлари Абу Сулаймон Жузжоний ва
Абу Хафс Кабир Бухорийларнинг шогирди Абу Бакр
Жузжоний хизматлари оркали Мовароуннахрга кириб
келди.
Абу Хафс Кабир йирик факихдарни тарбиялаб, Бухоро
шахрини, Абу Бакр Жузжоний эса Имом Абу Мансур
Мотуридий каби буюк алломаларни тарбиялаб, Самарканд
шахрини ислом хукуки марказига айлантирдилар. Шу
билан Мовароуннахр ханафий мазхаби асосидаги фикх
илмининг асосий марказларидан бирига айланди.
Мовароуннахр нафакат фикх илми, балки ислом
хукукининг иккинчи манбаи хисобланган х,адис маркази
хам эди. Буюк алломаларимиздан Мухаммад ибн Исмоил
Бухорий, Имом ат-Термизий ва Имом ад-Доримий ас-
Самаркандий каби олимлар ислом оламида машхур
булган х,адис тупламларини яратдилар.
Фикх ва усулул-фикх буйича ханафий мазхаби
Марказий Осиёда узининг асосий ва йирик х;омийларига
эга булди. Корахонийлар даври фикх илми ва хднафий
мазхаби ривожининг олтин даври эди. Ушбу даврда,
манбаларда берилган маълумотларга кура, 300 дан ортик
факих истикомат килиб, 150 дан купрок фикхий асарлар,
36
жумладан, 20 та фатво китобларини битганлар, уларнинг
мутлак, кулчилиги хднафий мазхаби асосида ёзилган эди.
Усул ал-фикх (фикх асослари, манбалари: Куръои,
хадис, ижмо, киёс ва ш.к.) х,анафий мазхаби асосида
юксак даражада ривожланди. Абу Мансур Мотуридий,
Абу Йуср ал-Паздавий, Алоуддин Самаркандий, Абу
Зайд Дабусий, Дбул-Баракот ан-Насафий, Садр аш-
шариъа Убайдуллох, ибн Масъуд усул буйича йирик
муваффакиятларга эришиб, узларидан улмас шох асарлар
колднрдилар. Уларнинг айрим асарлари х,озирда ^ам
жахрннинг куплаб университетларида дарслик сифатида
Укитилади.
Фуруъул-фикх, (фикх тармоклари: ибодот - намоз,
р^за ва ш.к., муомалот - никох-талок, савдо-сотик
ва ш.к.) буйича Алоуддин Самаркандий («Тух,фатул-
фукахо») ва унинг олима кизи Фотима, Абу Бакр Косоний
(«Бадоиъус-саноиъ»), Сарахсий («ал-Мабсут»), Козихон
(«ал-Фатово») ва бошка куп факихлар узларининг
Кимматбах,о асарлари билан ханафий мазх,абини амалий
хдёт билан боглаб, сох,асини кенгайтирдилар. Имом
Бурхониддин Маргиноний «ал-Х,идоя» асари билан
жа^он микёсида шух;рат козонди. Булардан ташкари,
айрим аждодларимиз уз ижодий фаолиятлари билан янги
фанларга асос солишга муваффак булдилар. Масалан,
Абу Зайд Дабусий илмул-хилоф (киёсий хукукшунослик)
фанига, ал-Паздавий илмул-жадал (мунозара) илмига асос
солдилар.
Ш амсул-аимма Сарахсий Ш айбонийнинг «ас-
Сияр ул-кабийр» китобининг шарх,и исломда халкаро
хукук, фани ривожида салмокли уринни эгаллайди.
Аждодларимизнинг ханафий мазхаби ривожига кушган
хиссалари шу кадар улугдирки, уларсиз хднафий
мазхабини том маънода урганиш мумкин эмас.

37
У ч и н ч и cyxf6 a m

ИСЛОМ ДИН И Н Щ О Б И ОСТИДА ФАОЛИЯТ


КУР САТАЁТГАИ ОЩ1М ВА ФИРЦАЛАР

Фирца деганда ними тушунилади? Исломда


дастлаб цандай фщщалар пайдо булган?

«Фирка» сузи маълум бир тоифага нисбатан


ишлатилади. Бошка динларда булгани каби мусулмонлар
ичида хам фиркалар бор. Пайгамбар алайх,ис-салом
айтганларидек, Ислом динида 73 та фиркага булиниш
юз беради. Уларнинг биттасигина тугри йулда колганлари
эса, залолатда х,исобланадй. Куръон оятлари ва х^адислар
фиркаларга булинмасликка буюради.
Исломда дастлаб пайдо булган фирка хорижийлардир.
Хорижийлар исломдаги илк диний-сиёсий оким
хисобланиб, халифа Али ибн Абу Толиб ва Муовия
тарафдорлари билан халифаликда хукмронлик учун
кураш кетаётган бир даврда вужудга келди. Улар халифа
диний жамоа томонидан сайланади ва унга буйсунади; хар
кандай такводор мусулмон (хдтто, кул ёки хабаш булса
х,ам) халифа булиб сайланиши мумкин; агар халифа жамоа
манфаатларини х1имоя килмаса вазифасидан бушатилади
ва хатто, катл килинади; эътикод амалий фаолият билан
мустах,камланиши лозим, деб хисоблашган. Эътикодсиз
ва гунох,кор кишиларни жазолашда муржиийлар (жазо
муддатини кечиктиришни истовчилар) тарафдорларига
Карши турганлар.
VIII аср иккинчи ярмига келиб бу оким уз рахбарлари
номи билан аталувчи Азракий, Ибодий, Суфурий каби
гурухларга булиниб кетди. Олимларнинг фикрича,
ички булиниши ,\амда умавий ва аббосий халифййар
томонидан VII-1X асрларда кескин карши олиб борилган
38
кураш натижасида хорижийларнинг катта кисми кириб
ташланди,
Салафийликнинг мазмун-мо^ияти нимада?
Иелом тарихи амалдаги сиёсий хокимият ва уни
куллаб-кувватловчиларни кофирликда айблаб, мутаассиб
диний шиорлар билан сиёсий хокимиятга интилган
янгидан-янги мутаассиб оким ва жамоалар вужудга
келганини курсатади. «Салафийлик» диний-сиёсий окими
шулар жумласидандир. Демак, «салафийлик» (арабча
— «аждодлар») ислом тарихининг турли даврларида
ижтимоий хаётни дастлабки мусулмонлар (ас-салаф ас-
солих) турмуш тарзига монанд равишда узгартиришни
англатади. Ушбу маънода дастлабки салафийлар Ахмад
ибн Х,анбалнинг фикхий мактаби тарафдорлари булишган.
• «Салафийлик»нинг асосчиларидан бири Ахмад
ибн Таймия хисобланади. У гуёки, асрлар давомида
исломга турли бидъатлар кириб колганини иддао
Килиб, жамият ва мусулмонларнинг кундалик турмуш
тарзини Куръон ва суннага асосланган холда катъий
тартибга солиш зарурлиги хакидаги гояни илгари
сурди. Уз фатволаридан бирида у «давлатни шариат
асосида бопщармаётган хукмдорга жиход эълон килиш
мумкинлигини» ёклаб чиккан эди. Ахмад ибн Таймия
таълимотининг мафкуравий ва услубий тамойиллари
кейинчалик турли мутаассиб гурухлар, хусусан, куплаб
диний-экстремистик ташкилотлар фаолияти учун гоявий
замин яратган «ихвончилик» харакати етакчиларининг
(XX аср) мафкураларига асос булиб хизмат килди.
С ал аф и й л ар и сл ом ж ам и ят к ури ли ш и ва
давлатчиликнинг асоси булиши керак, деб хисоблаган
Холда хокимият тепасига «хакикий мусулмонлар»ни
чикариш учун фаол харакат килишни ташвик килад и. Бу
йулда «салафийлик»нинг замонавий етакчилари:
- одамлар онги, тафаккури ва турмуш тарзидан миллий
Кадрият ва урф- одатларни сикиб чикариш;

39
- шариат ахкомларига кур-курона амал килиншшши
таъминлаш, амал килмаганларга нисбатан каттик; жазо
Куллаш;
- мукаддас жойларни зиёрат килишни такщлаш;
- давлат конунларини Куръон ва сунна талаблари
асосида узгартиришдек максадларни кузлаб харакат
килмокдалар.
Бугунги кунда Марказий Осиё мамлакатларида хдм
юкоридаги каби гоялар билан куролланган салафийлик
^аракати тарафдорлари фаолият олиб бориш га
интилаётганини таъкидлаш лозим.

Замонавий куринишдаги куплаб диний-


экст ремистик оцимлар «Мусулмон биродарлар
ую ш маси» таъсирида шаклланганми?

«Жамоат ал-ихвон ал-муслимин fapa64a - Мусулмон


биродарлар уюшмаси —МБУ) ташкилоти диний-сиёсий
экстремистик харакатлар орасида алохида ва узига хос
урмнни эгаллайди: Ушбу диний-сиёсий ташкилот 1928
йилда Х,асан ал-Банно томонидан Исмоилия шахри
(Миср)да ташкил этилган. МБУ мураккаб тузилишга эга
булиб, унда суфий биродарлар ташкилоти ва х,озирги
замон Европа партияларининг унсурлари кушилиб кетган.
Уюшманинг асссчиси таргиб килган таълимот кейинчалик
катор ислом мафкурачилари (Саид Кутб, Мустафо Сибон
ва бошкалар) томонидан ривожлантирилган.
МБУ фаолияти мафкура, конун, ахлокий меъёр ва
бошкаларнинг ягона манбаи сифатида ислом коидаларига
асосланган «адолатли ислом жамияти»ни куришга
каратилган. Бу максадга эришиш учун, МБУ рахнамолари
фикрича, «тараккиётнинг ислом йули»дан бориш керак.
МБУ хайр-эхсон ва маърифатчилик фаолиятидан (1928-
1936) то сиёсий х,аётда террор усулини кенг куллашда
фаол иштирок этишгача булган мураккаб ривожланиш
йулини босиб утди.
40
1949 йилда Х,асан ал-Банно улдирилганидан кейин
ташкилотда ажралиш юз бериб, бир ^анча мустакил
гурухдар ва ташкилотлар пайдо булди. 1954 йилда
Мисрда бу ташкилотларнинг республика тартиб-
коидаларига карши к;аратилган фаолияти гайриконуний,
деб эълон цилинди. Лекин улар кейинги йилларда
яширин фаолият юритиб, Президент Жамол Абдун-Носир
хукуматини агдариб ташлашга бир неча марта уриндилар.
1970-йилларда Президент Анвар Садат даврида МБУ
очи^-ошкор фаолиятини яна кучайтирди. 1981 йилда
Анвар Садат экстремистик гурухлар аъзоларидан
бири томонидан улдирилгандан кейин, Мисрда МБУ
фаолиятига чек куйилди, рах,барлари камокка олинди.
Утган асрнинг 30-йиллари урталаридан бошлаб МБУ
булимлари Мисрдан ташк;арида х,ам вущудга келган
эди. Х,озирда МБУ ташкилотлари бир к;анча мусулмон
мамлакатларида мавжуд. Бу ташкилотларнинг фаолияти
«ихвонийлар» («биродарлар») х,аракати деган умумий
ном олди. Ихвонийлар хдракати узининг ижтимоий-
синфий таркиби хдмда сиёсий ва гоявий йуналиши
жи^атдан бир хил эмас. Бу *аракат ичида уч асосий
йуналиш мавжуд. Булар: «муътадиллар» - Миср
мафкурасининг тарафдорлари («Ихвон ал-муслимин»
номини олганлар); турли номдаги гурух,ларни уз ичига
олган унг экстремистлар х,амда бир неча йирик халкаро
ташкилотлар (масалан, 1950-йилларда Иорданияда
ташкил топган «Ислом озодлик партияси» ва бошкалар);
«ислом социализми» мавк;еида турувчи «ислом
демократлари»дир.
Ташкилот етакчиларидан бири Саид Кутб илк марта
дунёвий >;укумат ва узига кушилмаган мусул1уюнларга
нисбатан «такфир» (кофирликда айблаш)ни куллаган
^олда исломга умуман ёт булган амалдаги давлат
тузумига карши куролли кузголон кутариш амалиётини
ёклаб чиккан эди. Бу каби мамлакатда тинчлик ва
бар^арорликни издан чикаришга сабаб булувчи гоялар
41
кейинчалик пайдо булган катор диний-экстремистик
ташкилотлар учун хам мафкуравий асос булиб цолмокда
X X а с р н и н г сунгги йилларига келиб, диний
уюшма сифатида очик, фаолият юритган «Мусулмон
биродарлар»нинг сиёсий каноти терроризмдан воз
кечиб, парламент типидаги партияга айланганини эълон
килди ва жамиятдаги таъсири янада кенгайиб борди
Бунинг натижасида умумараб диний харакатига айланган
«Мусулмон биродарлар» ташкилотининг фаолияти ошкора
сиёсий туе олди. 2011 йил 25 январда Мисрнинг пойтахти
К о н р а д а бошланган йирик норозилик намойишлари
11 февралда Президент Дусни Муборакнинг истеъфоси
билан якунланди. Бунинг натижасида, 2012 йил мамлакат
президентини сайлаш учун булиб утган икки босцичли
сайлов натижаларига кура, «Мусулмон биродарлар»
ташкилотининг сиёсий каноти хисобланган «Адолат ва
озодлик партияси» рахбари Мухаммад Мурсий Миср
президента этиб сайланди. Президент этиб сайлангандан
сунг, М ухаммад Мурсий узининг илк баёнотида у
нафакат «М усулм он биродарлар» харакати, бал’к„
мамлакатдаги барча миерликлар учун президент эканини
таъкидлаб, ташкилотни тарк этди.
Ю корида амалга оширилган тахлил «М усулмон
биродарлар»нинг узок йиллар давомида олиб борган
фаолияти Мисрда даврий равишда ижтимоий-щгисодий
бекарорликни келтириб чицариши билан бир «аторда
мусулмон дунёсига мансуб бошка давлатларда радикал
исломий ташкилотлар вужудга келишига мафкуравий
ва ташкилий замин яратгани хавдда хулоса чикариш
имконини беради.

К уплаб террор ч ил ик хуруж ларин и амалга


ош ираётган «Толибоп» х^аракати фаолияти х;ацида
ним а дейиш мумкин?

1990 йилларда Покистонда вужудга келган, фаолияти


Афгонистон ва Покистонда кузатилаётган ушбу харбий-
сиёсий ташкилотнинг бош мацсади *айд этилган
42
К У Д У Д л а р д а «жиход» йули билан ислом халифалигини
хиклашдан иборат. Х,аракатнинг асосий кисмини
Афгонистоннинг жанубида истикомат килувчи пуштунлар
ташкил этиб, уларни Мух,аммад Омар етакчилигидаги 30
•нафар аъзодан иборат Рахбарлик кенгаши боищаради.
Маълумотларга кура, бугунги кунда штаб квартираси
-Покистоннинг Кветта шахрида жойлашган «Толибон»
харакати таркибига 6 мингдан 20 минггача жангари
киради.
; Покистоннинг Жанубий Вазиристон ва Шимоли
£арбий чегара округларида мустахкам урнашиб олган
ушбу харакатга мазкур худудларда истикомат килаётган
2 миллионга якин афгон к;очок;лари жангариларни етказиб
беради. Шунингдек, ушбу худудда турли мамлакатлардан
тупланган 2 мингга якин террорчилар жойлашиб олганини
Хам к,айд этиш зарур.
1996-2001 йилларда Афгонистонда сиёсий хокимиятни
эгаллаб турган «Толибон» х,аракати Афгонистон ислом
амирлиги тузилганини эълон килган эди. 1998 йили
улар томонидан тузилган махсус «шариат миршаблари»
ташкилоти эса намоз укимаган, ва х,атто, соколини
тартибга солиб юрган фукароларни жазолаш билан
шугулланган эди. Толибонлар, шунингдек, телевизор,
видеомагнитафон, фотоаппаратдан фойдаланишни
такиклаб, теле ва радиостудияларни ёпиб куйган эдилар.
Кайд этилган мисоллар х,ам мутаассибликнинг
гайриинсоний киёфасини тасаввур килиш имконини
беради . А ф суск и , м утаассиб оким ва гуру*лар
фаолияти туфайли дунёнинг турли нукталарида бегунов
одамларнинг кони тукилишда давом этмокда. АК|Ш
Давлат департаментининг маълумотларига кура, 2006
йилда жахонда 14338 (2005 йили 11153) террорчилик
харакатлари амалга оширилган булиб, улар окибатида
20498 (2005 йилда 14618 та) киши халок булган.
Купорувчиликлар окибатида 1800 нафар ёш бола
хдётдан куз юмган ёки ярадор булган. Террорчилик
харакатларининг 45 фоизи Ирокда амалга оширилган.
43
Биргина 2009 йилда террорчилик хуружларидан азият
чекаётган Покистон, Афгонистон ва Ирокда 20 мингдан
зиёд бегунох инсон х,алок булгани эса унинг дахшатли
окибатларини яккол намоён этади.
Маълумки, ислом ибодат масканларини чукур
х,урматлашни ва асраб-авайлашни буюради. Бирок дунё
ахли экстремистларнинг масжидларда х,ам террорчилик
хдракатларини амалга ошираётганининг гувох,и булмокда.
Террорчилар томонидан биргина 2006 йилда 350 та
масжид вайрон килиниб, 6630 марта одам угирланиши
содир этилган. Шунингдек, 2009 йилда Покистондаги
масжидларда 7 та террорчилик хдракати содир этилган.
Окибатда 366 та намозхон курбон булиб, 901 киши
жиддий жарох,ат олган. Бу ва шу каби мисоллар исломни
байрок килиб олган диний-экстремистик харакатларнинг
асл ислом ва унинг таълймотидан йирок экаиини
курсатади.
БМТ маълумотларига кура, биргина 2007 йилда
Афгонистонда хар оида 566 та террорчилик харакатлари
содир этилган ва жами 8000 дан зиёд одамнинг хаётдан
куз юмишига сабаб булган. 160 та террорчилик х,аракати
уз-узини портлатиш усули билан амалга оширилган, яна
68 та шу каби купорувчиликнинг олди олинган.
Афгонистон маориф вазирлигининг маълумотларига
кура, толибонлар биргина 2007 йилда мамлакатда 98
мактабни ёкиб юборишган, 147 укитувчи ва укувчи
х,аётига зомин булишган. 236 маротаба укувчиларга
хужум уюштирилган. 2007 йилда толибонлар Покистонда
кизлар укийдиган 125 мактабни ёкиб юборишган. 2008
йил 12 ноябрь куни К|андохорда толибонлар дарсга
бораётгани учун 15 нафар укувчи ва укитувчи устига
кислота сепиб юборишган. Шунингдек, 2010 йилнинг
март-май ойларида Афгонистонда толибонлар 5 та
мактабда унлаб укувчи ва укитувчиларга захарловчи
газ билан хужум уюштирганини х;ам алохида таъкидлаш
зарур. Окибатда юз минглаб укувчи болалар мактабга
боришга куркиб, укишга бормай куйган.
44
К^айд этилган далиллар х,ам «Толибон» даракатининг
гайриинсоний мох,иятини яккол тасаввур килиш
имконини беради.
Акромийликнинг мох,ияти нимада?

«Акромийлик»нинг асосчиси - Акром Йулдошев,


1963 йили Андижон шахрида тугилган. У 1990-йшшарда
«Х,избут тах,рир» диний экстремистик гуруди аъзоси
булган.
Кейинчалик А.Йулдошев «х,избут тах,рир»чилар билан
келиша олмай, ундан ажралиб чиккан х,амда «Ислом
низоми», «Иззат ва шараф сари» ва «Халифалик» номли
адабиётлар дан фойдаланган х,олда 12 дарсдан иборат
«Иймонга йул» рисоласини ёзиб, х,аракат дастурини
ишлаб чиккан.
Акромийлар исломий боищарув шаклидаги давлатни
барпо этишни узлари учун асосий максади килиб
белгилаганлар. Бунинг учун уларнинг фикрича, боскичма-
боскич х,аракат килиш, аввал Фаргона водийсида
халифалик тузуми барпо этиш ва кейинчалик уни
минтаканинг бошка худудларига ёйиш максадга мувофик
х,исобланади.
«Акромийлар» уз сафларига жалб килинувчи
шахсларга рудий таъсир утказиш ва уларни гоявий
жикатдан бирлаштириш максадида фаолиятларини
куйидаги асосий даврлар (боскичлар)га булган х,олда
амалга оширишлари аникланган:
- «Сирли» ёки «махфий» (уз тарафига муносиб
номзодлар жалб килиш);
- «Моддий» ёки «иктисодий» (иктисодий ёрдам ва иш
билан таъминлаш, топган фойдадан 1/5 кисмини жамоа
учун «байтулмол»га ажратиш);
- «Маънавий» ёки «сиёсий» (гоявий жихдтдан кайта
ишлов, дин ва сиёсатни кушиб ургатиш);
- «Узвий майдон» (тайёр булган аъзоларни «зарур»
жойларга куйиш, фаолият доирасини кенгайтириш);
45
- «Охират» ёки «тунтариш» (асл ва асосий максад:
вазият етилгач, мавжуд тузум урнига уз хокимиятларини
урнатиш).
Мазкур боскичлар махфий, ижро муддати катъий
белгиланмаган холда амалга оширилиши кузда тутилган.
Шу билан бирга, «акромийлар» хар бир тузилма учун,
биринчи навбатда, молиявий асос яратилиши лозимлигини
таъкидлаб, уз хдракатларини ривожлантириш максадида
«биродарлар» даромадининг 20 фоизидан тушадиган
маблаглар жамгармасини ташкил этганлар. Жамгарманинг
асосий кисми янги иш уринларини ташкил этиш ва
аъзолар сафини кенгайтиришга сарфланган.
1999 й и л д а А .Й у л д о ш е в б о ш ч и л и г и д а
«акромийлар»нинг бир катор рах,барлари жиноий
жавобгарликка тортилганидан сунг, оким фаолиятида
тубдан узгаришлар юз берган. Шу даврга кадар
«биродарлар»га «Иймонга йул» китобидан сабок; бериб
келинган булса, эндиликда ушбу укув дарслиги йук
килиниб, дарслар огзаки равишда, аммо курсатиб утилган
китобнинг мо^ияти буйича олиб борилган.
Янги тах,рирда тайёрланган «Иймонга йул» рисоласида
фалсафий-мантикий баён услуби танланган. Бундан диний
ва дунёвий, хусусан, фалсафий илмлардан узок булган
кишини мантик, аклга оид мавх.ум мавзулар олдида осон
таслим килишдек максад кузланади.
Акромийлар царашларининг юртимиздп анъанаеий
^исобланган х,анафий мазхаби ва мотуридия
таълимоти ацидаларига зидлиги нимада?
Акромийларнинг карашлари халкимизнинг асрлар
давомида шаклланган диний кадриятларига бутунлай
зиддир.
Буни «Иймонга йул» китобининг 3-дарсида
келтирилган куйидаги фикр тахлил и мисолида хам куриш
мумкин:
«Иймон комил булиши учун, тилда айтилган нарса
амалда тасдикланмоги шартдир».
46
Ханафий мазхаби ва мотуридия таълимотига кура,
имон шарти 2 та: Аллохнинг бирлиги ва Мухаммад
алайхис-салом пайгамбар эканига тил билан икрор булиб,
дил билан тасдиклаш. Имом Мотуридий «Имоннинг
жойи калбдир», деганлар. Буюк Ватандошимиз Абу
Дафс Насафий айтадилар: «Имон Аллох таоло хузуридан
келган нарсаларга халбдан ишониш ва уни тил билан
икрор килишдир. Агар бандада шу икки шарт булса,
у бемалол мен муминман, дейиши мумкин». Демак,
амалларни бажариш имоннинг шартига киритилмаган ва
амалсиз одамни кофирликда айблаб булмайди.
Имом Мотуридий ушбу фикрларни уз даврининг
адашган фиркаларидан - хорижий, муътазила ва
хашвийларга раддия сифатида асосли тарзда изхор килган
эдилар.
Тарихда ана шундай адашган фиркалардан бири -
хорижийлар уз йулларига юрмаган, кузголонларида
иштирок этмаган мусулмонларни «имонсиз», «кофир»
хисоблаб, улар билан уруш (жиход) олиб бориш керак,
деб таъкидлаганлар.
Шу нуктаи назардан Караганда, «акромийлар»
талкинидаги «имон» хам дин арконларини гараз максадда
талкин этиш ва уларнинг йулларига юрмаганларни
«кофир» деб аташ хамда уларга карши курашиш
зарурлигини асослашга дастак булиб хизмат киладиган
гоялардан хисобланади.
Акромийлик гояларииинг оз булса-да тарцалишига
щ н дай омиллар замин яратган?
Акромийлар узаро алокаларни мустахкамлаш
максадида, тадбиркорлик билан шугулланганлар
хамда янги аъзоларни асосан кариндошлар хисобига
узларининг савдо дуконлари, сартарошхона, новвойхона,
дурадгорлик, кандолатчилик, косибчилик ва мебель
ишлаб чикариш цехларига ишга жалб килиш оркали
кенгайтиришга харакат килганлар.
47
Иш билан таъминлаш, молиявий муаммолар ечими
учун «холис» моддий ёрдам курсатиш оркали уларнинг
асл максадларидан бехабар одамларни узларига
иктисодий жихдтдан боглаб олишга ва уз тарафдорларига
айлантиришга х,аракат килганлар. Уларнинг айрим
тарафдорлари «Акром Йулдошев ва унинг атрофидагилар
бизни иш, яхши маош ва бепул овкатланиш билан
таъминладилар», деб чет эл ахборот воситаларига
интервьюлар берганидан бу х,акикатни англаб олиш
кийин эмас.
У рганиш «ак ром и й л ар» х,окимиятни кулга
олиш билан боглик режаларини х,аракатга х,акикий
аъзо булмаганлардан сир тутганликларини, янги
тарафдорлар эса, уларни сиёсатга алокаси йук, деб
билганлари боне сингдирилаётган фикрларга куникиб
бораверганликларини курсатади. Бу йулдаги амалий
даъват услуби бошка диний мутаассиб гурухдарникидан
фаркли булиб, оммага мафкуравий тузок куйишга
асосланади. Акромийларнинг бу тамойилига кура,
мавжуд конституциявий тузумни узгартириш, ислом
давлати куриш каби гапларни гапириш шарт эмас,
балки «х,аётдаги барча муаммоларнинг ечими Куръон
ва ^адисда», деб уктирилса бас. Бу фикрдан «тугри»
хулосани одамлар узлари чикариб олишларига бироз
«ёрдамлашиб юборилса» етарли.
«Акромийлар» янги аъзоларга эртаю кеч мавжуд
тузумнинг камчиликларини, узларининг гуёки сиёсатдан
йироклигини, кичик булса-да, х,акикий «биродарлар
жамоаси» мух,итининг «гузал» жих,атларини уктириб
бориш оркали рух,ий таъсир утказишга х,аракат килганлар.
«Х избут та^рир», «акромийлик» каби адашган
фиркалар турли ташвикотлар олиб боришларига карамай,
халкимиз орасида эътибор топа олгани йук. Чунки,
Расулулло* саллалло^у алай^и ва саллам: «Менинг
умматим залолатда бирлашмас», деган хикматни бекорга
айтмаганлар. Ун турт аердан буён эътикодида мустах,кам
48
булган халкни нотугри йулга бошлаш самарасиз кечиши
турган ran.
Шундай булса-да, огох, ва хушёр булиш давр талаби
булиб колаётганини хам алохида таъкидлаш зарур.
«Таблиг ж амоаси»нинг узига хос хусусияпглари
нимада?
«Ж ам оати ат-табл и г» («Т абл и г ж ам о а си » )
Хиндистонда Мухаммад Илёс ибн Мухаммад Исмоил
Кандехлавий асос солган оким хисобланади. Жамоа уз
даъватини Х,индистон жанубидаги Меват минтакасида
бошлаган. Сунг даъват Х,индистон ва Покистонга
тарк,алиб, ривож топган.
«Таблигчилар» хар йили 40 кун мобайнида уйма-
уй юриб ташвик;от ишларини амалга оширадилар.
Улар и сл ом н и н г террорчи гурухлар эътироф
киладиган салафийлик йуналишидаги жиходчиларнинг
мафкурасидан деярли фарк килмайдиган куринишини
таргиб киладилар. Улар куча, тижорат дуконлари,
Кахвахона, клублар ва умуман кишилар тупланадиган
жойларни мунтазам айланиш, шу ерларда таргибот
олиб бориш ва йуликканларни уз сафларига даъват
Килишга интиладилар. Уз гояларийинг амалий татбигига
жон-жахдлари билан киришган таблигчилар бу йулда
хеч кандай анъана ва урф-одатга заррача эътибор
бермайдилар. Зеро, уларнинг даъвосига кура, «Исломий
жамиятда дахрий маданият хукм сураётган хозирги
даврда умумэътироф этилган ижтимоий коидаларга
ахамият бермаслик зарур».
Жамоа узининг даъватчилик фаолиятида купрок
кишиларни хурсанд килишга, мулойимликка ва
киш илардаги намунали жихатларни бурттириб
курсатишга харакат килади. Таблигчиларга кура
«биродарларнинг айбларини очикчасига айтиш шарт
эмас. Уларнинг кулларига шундай кузгу тутказилиши
керакки, натижада улар уз айбларини ислох килишга
киришсинлар». Улар факирликда хаёт кечириш, дунёвий
49
бойликларни охират неъматлари олдида арзимас
ходиса, деб хдсоблашларини иддао килиш йули билан
хам узларига хайрихох, кишиларни купайтиришга
интиладилар.
Шунингдек, улар турли даражадаги рахбарлар билан
мулокотда жамоа фаолиятини кенг тушунтириш ва таргиб
Килиш, махаллий уламолардан ва халкдан уз ишларини
ташкил этиш учун дуо олишга хам алохида эътибор
берадилар.
Бу жамоанинг турли худудларда таркалиши сабаблари
х,акида ran кетар экан, унинг мах,аллий шароитга
мослашувчанлигини таъкидлаш зарур. Масалан, ушбу
оким вакиллари мазхаб жих,атдан Арабистон ярим ороли
марказида ханбалий, Х,индистонда ханафий мазхабида
булгани каби, акидавий жихдтдан Арабистон ярим ороли
марказида асосан салафий, Х,индистонда эса, асосан
ашъарийлар хисобланадилар.
Жамоа гоялари ва фаолиятига турли уйдирмалар,
заиф хадислар, хаёлий киссалар асос килиб олиниши
баробарида шайхларнинг мукаддаслаштирилиши каби
ходисалар хам хосдир. Хусусан, «Таблигий нисоб» ва
«Фазоили хаж» китобларида кайд килинишича «Уларнинг
наздида шундай олий мартабали инсонлар борки,
уларнинг зиёрати Каъбаи мушаррафа зиёрати кабидир.
Уларнинг зиёрати Каъба зиёрати урнини босади».
Жамоа даъволарига кура, аёлларнинг урни уй ва бола
тарбияси билан чекланмоги лозим. Бундай каРашлар
аёлни ижтимоий *аётдан юлиб олиш, унинг хукук; ва
эркинликлари, *аёти ва амалий фаолиятини рузгор
доираси билан чеклашга каратилгани билан хавфлидир.
Ушбу жамоа фаолияти *акида ran кетар экан, у
А рабистон Ярим оролида XX асрнинг охирги ун
йилликларида тадрижий равишда таркалганини ва катта
шахарларда бир неча марказлари фаолият олиб борганини
алохида кайд этиш зарур. Аммо унинг асл мохияти
маълум булгач, 1973 йили Саудияда бу жамоанинг
фаолиятини тухтатиш тугрисида расмий карор, 1977 йили
50
Фатво бериш доимий кумитасининг фатволари чикди.
Унинг фаолияти 1980 йилдан сунггина тухтатилди.
Мазкур холат хам таблигчилар фаолиятининг асл ва
^та хавфли мохияти хакида хулосалар чикариш имконини
беради.
«Таблигчилар» фаолиятининг юртимиз учун
хавфли жих,атлари нималарда куринади?
Салафийликка асосланган ислом мафкурасини таргиб
Килиш ва унинг тарафдорларини купайтириш оркали
исломнинг таъсирини бутун дунёга ёйиш ушбу окимнинг
асосий максади хисобланади.
«Таблигчилар» жамоаси курсатмалари сузсиз
бажариладиган амир томонидан бошкарилади. Ташкилот
бошкарувида амирдан сунг асосий урин маслахат беришда
мухим ахамиятга эга булган «шуро»га тегишлидир.
Ундан кейин алохида олинган мамлакатдаги махаллий
б^линмалар туради. Ушбу булинмалар махаллий
масжидларда ишлайдиган тажрибали ташкилот аъзоси -
махаллий амир оркали бошкарилади.
Таблигчилар уз даъватларида «сиёсатдан суз ва амалда
четланиши лозим. Чунки, у ака ва укани бир-биридан
айиради, мусулмонлар уртасида адоват уругини сепади
Хамда сиёсат билан шугулланиш даъват ишини тухтатиб
Куйилишига сабаб булади»,-деб таъкидлашни хуш
курадилар. Шундан келиб чикиб, мавжуд тузумни куллаб-
кувватламасликларни хам, унга карши чикмасликларини
Хам иддао киладилар. Аммо ушбу оким гоялари ва
фаолияти мазмуни жиддий тахлил килинса мутлако бошка
хулоса келиб чикади. Таблигчилар таъкидича «Уларнинг
бош максади шахсни ислох килишдир. Шахслардан эса,
улар фикрича, жамият, бошликлар ва буйсунувчилар
шаклланади». Шу билан бирга, сузда сиёсий тузулмалар
фаолиятига аралашмасликни даъво килсалар-да, амалда
Хар кандай муассасада узларининг шуроларини тузишга
Харакат килишларини хам инобатга оладиган булсак,
уларнинг «сиёсатга аралашмаслик» хакидаги фикрлари
51
бир никоб, соддадил о д ам л ар учун куйи лган тузок
эканини англаб етиш мумкин.
Таъкидлаш жоизки, исломда Ватан ва миллатга хиёнат
килишлик, тинчликка, киш иларнинг осойиш талиги ва
хавфсизлигига рахна соладиган террорчиликнинг барча
куринишлари бузгунчилик-фасод ишлардан саналади.
«Таблигчилар» жамоасининг карашлари ва фаолияти:
- ислом аркон лари н и баж ари ш ю заси дан кески н
т а л а б л а р н и , ж у м л ад ан , у л а р н и н г н а зар и д а д и н и й
ар к о н л а р н и ту л и к б а ж а р м а ё т г а н ёки н о ту гр и
б а ж а р а ё т га н л а р , ш у н и н гд ек , б о ш к а д и н д а г и л а р г а
нисбатан токатсиз булишнинг таргиб килиниши;
- мамлакатимиздаги анъанавий ва маърифий исломга
зид булган таълимотни таркдтишга интилиши;
- хар бир «таблигчи»нинг йилда бир ой, ойда уч кун,
хафтада бир кунни даъватга ажратишга мажбур килиниши
ва бундай талаб ок,ибатида куплаб оилаларнинг бузилиб
кетиши;
- о к и м д а ъ в а т ч и л а р и н и н г х еч к а н д а й и л м и й
асо сл ан м аган д ал и л л ар н и хам ки ш и л ар н и ислом га
чахири ш уч ун к ел ти р ав ер и ш л ар и ва бундай х атти -
х а р а к а т н и н г к и ш и л ар д а и сл о м га н и сб атан сал б и й
дунёхарашнинг вужудга келтириши эхтимоли;
- « Т аб л и г» д а ъ в а т ч и л а р и с а ф с а т а л а р и га у ч ган
кимсалар орасида террорчи таш килотларга аъзо булиб
колганларнинг куплиги каби сабабларга кура юртимиз
учун хатарли саналади.

«Нурчилар» фаолияти ва асосий гояларинииг узига


хослиги ва зарарли жих^атлари нимада?
Туркияда вужудга келган ушбу диний харакатга диний
уламо Саид Нурсий (1873-1960) томонидан асос солинган.
1945 йилдан ташкилот сифатида шаклланган «Нурчилар»
мафкурасининг асосини Саид Н урсийнинг (тахаллуси
«Бадиуззамон» - «Замонанинг буюги, беназир») «Рисолаи
нур» номи билан тупланган диний-маънавий мазмундаги
52
асарлари ва Куръоннинг баъзи оятларига багишланган
^афсирлари ташкил этади.
■ Н урсий д у н ёв и й д ав л ат т у зу м и г а карш и б у л и б ,
атрофидагиларни мавжуд муаммоларни «исломга даъват
Этиш оркали хал килиш»га чакирган. У нинг фикрича,
«Рисолаи нур» вайрон этилган кичиккина хонани таъмир
атм ай ди , бал ки вай р о н ага а й л а н т и р и л га н ва бую к
тоглардек улкан тошлардан бунёд этилган ислом мухити
Калъасини таъмирлайди». Саид Нурсийнинг издошлари
^ с л о м к о и д а л а р и г а зи д р а в и ш д а е т а к ч и л а р и н и н г
асарларини «Аллох назр килган» деб хисоблашади.
Ок,им вакиллари боцща диний-экстремистик харакат-
лар вакиллари каби узларига янги аъзони жалб этишда
би р и н ч и н авб атд а, « Н у р чи лар » ж ам оаси ф аоли яти
диёсатдан узок; деган фикрни берадилар. Аслида, бу бир
никоб булиб, уларнинг фаолияти негизида айнан сиёсатга
аралаш ув ётади. Х усусан, уш бу диний-экстрем истик
харакатларнинг адабиётларини урганиш:
г - ислом д авл ат дини, деб эъ лон килиниш и хам д а
Ь^уръон Конституциянинг асоси булиши керак;
; - дунёвий хукумат факат ижро ва мухофаза функцияси
билан чегараланиши зарур;
- хукумат фаолиятини махсус диний уламолар кенгаши
назорат килиши лозим;
- д авл ат м усулм он д ун ёси н и н г таркиби й хисм ига
айланиши ва христиан дунёси билан алокаларини катъий
чегаралаши шарт, деган гоялар уларнинг мафкурасининг
асосини ташкил этишини курсатади
1969 йи лда «Н урчилар» таш килоти р ах б ар и яти га
келган Фатхулла Гюлен мазкур харакатнинг фаолиятини
к е н га й т и р и б ю б о р д и . У н и н г « Б и зн и н г в ази ф ам и з
исломий дунёкарашни шакллантириш, шунда мамлакатни
Хеч кандай жиходсиз кулга оламиз», - деган фикрларида
т а ш к и л о т н и н г с т р а т е г и к м а к с а д и у зи н и н г ё р к и н
ифодасини топган.
М аъ лум отл арга кура, б у гу н ги кунда «Н урчи лар»
80 м и л л и ар д АКДИ д о л л а р и м и к д о р и д а к ап и т ал га,
53
шу ж умладан, «Заман» м едиа-холдинги, 500 дан зиёд
фирма, 88 вакф, 80 дан ортик ж ам гарма, 500 дан зиёд
компания, ш унингдек, 35 мамлакатда 8 та университет
ва 230 д ан зи ёд л и ц ей га эгал и к к и л ад и . Т у р к и яд а
« Н у р ч и л а р » т о м о н и д а н 20 м и н г д а н з и ё д д и н и й
мактаб таш кил этилган. М аълумотларга кура, хорижий
давлатлардаги таълим масканларининг очилишига жами
бир миллиард икки юз миллион АКШ долларидан ортик;
м аблаг сарфланган, Х,03ИРГИ кунда хдм хдр йили укув
м асканларининг иш ини ю ритиш у ч у н бир м иллиард
долларли к м аблаг аж ратиб келинм овда. М анбаларда
кайд килиниш ича, ушбу маблаглар ортида айрим Гарб
ва мусулмон мамлакатларидаги сармоядорлар турибди.
Ш унингдек, хдракатга тегиш ли деб билинаётган «Азия
Файненс», «Ишик» каби йирик сугурта компаниялари ва
куплаб фирмалардан тушаётган даромадлар хам уларнинг
м о л и я в и й и м к о н и я тл ар и н и к ен гай т и р и ш га х и зм ат
килмокда.
Т у р к и я х а в ф с и з л и к и д о р а л а р и н и н г тах ,л и ли й
маълумотларига кура, давлат бошкаруви ва хавфсизлик
органларига х,ам сукулиб кираётган, Т урки я м аф ияси
билан узвий -алокага эга булган уш бу хдракатнинг бош
максади Туркия Республикаси Конституциясини бекор
Килиб, ислом ар ко н л ар и га асо слан ган д ав л ат тузиш
хисобланади.
Т а ш к и л о т рах,бари Ф ат х у л л а Г ю л ен 2 0 0 0 йи ли
унга нисбатан дунёвий давлатни ш ариатга асосланган
« б у т у н ж ах ,о н т у р к и й и т т и ф о к » г а а й л а н т и р и ш г а
каратилган фаолиятда айбланиб, жиноий иш очилгандан
сунг АКД1га кочи&кетган.
«Нурчилар»нинг хорижда мактаб ва лицейлар ташкил
этиш дан асосий м аксади келаж акда уш а давлатларга
рахбарлик киладиган ва х,аракатнинг гояларини куллаб-
кувватлайдиган «олтин ёшлар»ни етиштиришдан иборат.
Х рзирги кунда «Н урчилар» диний ва иркий келиб
чикишидан катьи назар, дунё халкларига ислом гояларини
таркатиш , ягона диний бирликни яратиш ва Аллох,нинг
54
бирлигини исломий асосда инсониятга тан олдиришни
Харакатнинг бош максади сифатида эътироф этмокдалар.
Узбекистонда «Нурчилик» харакати мустакилликдан
сунг Туркияга укиш га бориб келган хам да юртимизда
очилган турк лицейларида фаолият олиб борган укитувчи-
эмиссарлар «таъсир доираси»га тушган ёшлар тимсолида
Намоён булди. «Н урчилар»нинг режасига кура, 10-15
йиллардан сунг улар мамлакатимизнинг йирик сиёсий
арбоблари ва тижоратчилари булиб етишишлари керак
эди. Олиб борилган тезкор хдракатлар ва курилган чора-
тадбирлар натижасида бундай режаларнинг олди олинган
эди. А ммо м аълум отлар бугунги кунда хам харакат
вакиллари махфий тарзда турли ваколатхоналар, фирмалар,
маданий-маърифий муассасалар никоби остида фаолият
олиб боришга уринаётганликларини курсатмокда.

«Таеба» х;аракакатининг экстремистик характери


нималарда куринади?
\ « Т авба» эк с т р е м и с т и к х ар ак а ти га Б о к у д а Х ° жи
Абдулла Озарбайжоний асос солган. Узбекистонда ушбу
Харакат 1991 йили Н ам анган ш ахридаги «А тоуллох»
масжиди кош ида киргизистонлик Йулдош Тургунбоев,
^ам анганлик А бдували Й улдош ев ва И схок Ж абборов
тимсолида фаолият бошлаган.
,, Х аракатни нг м аксади ах,оли орасида м утаассиблик
; Гояларини ёйиш, мавжуд конституциявий тузумга карши
f Таргибот-ташвикот ишларини олиб бориш, жангариларни
У китиш , у л а р н и м о д д и й р а г б а т л а н т и р и б т у р и ш ,
республикада ислом давлатини барпо этиш шиори остида
Хокимиятни тер р о р йули билан эгаллаш д ан иборат.
А ксарияти Ф аргон а водийсидан булган йигитлардан
тупланган жангариларни, асосан, уша пайтда Тбжикистон
ХУДУДида ж о й л а ш га н м ахсус л а ге р л а р д а теги ш л и
таж р и б а ва м ал акага эга мутахассислар укитганлар.
Х аракат аъзоларининг х;ар бирига камида 11 кишини уз
Каторларига жалб килиш мажбурияти юкланади.
55
Хдракат хориждаги йирик террорчи гурухлар маблаги
билан таъминланиши аникланган. Бундан тацщари, улар
турли талон-тарож ва террор йули билан топилган маблаг
билан хам узларининг моддий эхтиёжларини коплайди.
Ю ртимизда бу харакатнинг юзга якин аъзоси тезкор
курилган чоралар асосида кулга олиниб, харакат фаолияти
т у гат и л ган , ун и н г У зб е к и ст о н д а ги к у зга к у р и н ган
вакили Абдували Йулдошев эса х,арбий амалиёт чогида
улдирилган.

«Туркистон ислом х,аракати»га хос хусусиятлар


нималарда куринади?
1996 йилда «Узбекистон ислом хдракати» номи билан
ташкил этилган ушбу гурух таркибига 1992-93 йилларда
фаолияти тугатилган «Ислом лаш карлари» (Наманган),
«А долат ую ш маси» (Н ам анган), «У збекистон И слом
уйгониш партияси», «О дам ийлик ва инсонпарварлик»
(Кукон) каби к;атор диний-экстрем истик гурухларнинг
фаоллари кирган.
Г у р у х н и н г х а р а к а т д а с т у р и к у р о л к у ч и б и л ан
М арказий О сиёда К авказ ва Россия Ф едерациясининг
Волгабуйи республикаларини хам цамраб оладиган «Буюк
И слом халиф алигини» куриш га асосланади. Х,аракат
У збекистондаги ички сиёсий вазиятни издан чикариш
у ч у н в о си та си ф ати д а ку п о р у в ч и л и к , т ер р о р ч и л и к
х а р а к а т л а р и н и а м а л г а о ш и р и ш ва т у р л и и гв о л а р
тар кати шдан фойдаланишга уриниб келмокда.
М азкур гурух «ал-Коида» ва «Толибон» харакати каби
террорчи таш килотлар билан якин алокага эга. Гурух
жангарилари 1999 йили Тош кент ш ахри ва вилоятида,
2000 йили Тош кент ва Сурхондарё вилоятларида, 2004
йили Т ош кен т ва Б ух о р о да, 2005 йили А ндиж он да,
ш у н и н г д е к , 1999, 2 0 0 0 ва 2 0 0 6 й и л л а р д а к у ш н и
К,иргизистонда, 2006 йили Тожикистонда террорчилик
харакатларини амалга оширишда иштирок этган.
« Т у р к и сто н и слом х ар ак а ти » то м о н и д ан ам ал га
о ш и р и л аётган тер р о р ч и л и к ам алиёти , х ал к ораси д а
56
f.

! фитна кузгатиш, осойишта \а ёт га рах,на солиш, одамлар


орасида ишончсизлик кайфиятларини уйготиш йулидаги
уринишлар исломнинг мохдятига мутлако зиддир.
ТИХ, га хос хусусиятлар каторида к;уйидагиларни
санаш мумкин:
- таш ки лот 5 -7 киш идан и б орат кичик
ячейка(«жамоат»)лардан тузилган;
- «ж амоат» аъзолари фаол ж исм оний тайёргарлик
билан ш угулланиб, «ж иходни килич билан» ам алга
ошириш зарур, деб х,исоблашади;
- купорувчилик ишларини амалга ошириш кузланган
максадга эришишнинг асосий йули, деб эътироф этилади;
- фаолият ута махфий тарзда олиб борилади;
- «м аш хур» террор ч и таш ки л о тл ар б и л ан узвий
ал окал ар урнатилган;
- а^оли уртаси да К онсти туциявий тузум га карш и
кайфиятни кучайтиришга интилади;
- таргибот иш ларига ахолининг ижтимоий ахволига
кар аб ён д аш и ш га, ёш лар к ато р и д ан , ай н и к са,
кишлоклардан тарафдорлар орттиришга алохида эътибор
берилади;
- яш и ри н « х у ж р ал ар » д а м ахф и й у ки ти ш оркали
тараф дорлар сонини купайтириш , аёллар билан фаол
ишлаш ва улардан таргиботчилар сифатида фойдаланишга
устувор вазифа сифатида каралади.

Мазкур гурух; аъзолари асл исломнинг мохдят ига


зид булган гояларни илгари суришади, дейишади. Бу
нималарда куринади?
ТИ Х ,га х о с б у л г а н в а ю к о р и д а к а й д э т и л г а н
х ос х у с у с и я т л а р н и н г м азм у н и га эъ ти б о р б ер и л са,
«Т уркистон» ва «ислом» деган табаррук сузларни уз
ном ида ж ам л аган харакатн и н г гоялари ва ф аолияти
и слом нинг м охиятига бутунлай зид эканини англаш
кийин эмас. Ш ундай булса-да, яна куйидагиларни кайд
этиш лозим.
57
М азк у р гурух, а ъ з о л а р и н и н г и д д а о л а р и г а к ура,
к аб р л ар н и зи ё р ат ки ли ш , д у н ё д а н у т т а н л а р р у ^ и га
багиш лаб Куръон тиловат килиш , кабр устига белги -
кабртош куйиш кечирилмас гунох, деб хисобланади.
М ухаммад алайхис-салом ислом дини ёйила бошлаган
д а в р д а к аб р л ар н и зи ё р а т к и л и ш д ан к ай та р ган л ар .
Б у тп ар аст л и к д ан хал о с б у л и б , и сло м м у су л м о н л ар
кал б и га ту л и к урнаш гач, «М ен си зл ар н и кабрларни
зиёрат килиш дан кайтарган эдим, бас, энди уни зиёрат
килаверинглар, чунки унда сизлар учун ибрат бор», - деб
таъкидлаган эдилар.
М ухаммад алайхис-салом уз эмикдош лари Усмон ибн
Мазъун вафот этганларида кабр устига бир харсангтошни
К^йиб, «Ш у ердан утганимда куринса, эслаб хакк;ига дуо
килиб турам ан», деган сузларида хам ш ундай хикм ат
бор. Д ем ак, диним изда кабртош куйиш ликка ш аръан
рухсат этилган. Ш у нуктаи назардан Караганда, уларнинг
гоялари асл ислом ахкомлари ва ханафийлик таълимотига
бутунлай зиддир.
Уш бу харакат вакиллари караш ларига кура, мусика,
театр, тасвирий санъат хам «бидъат» хисобланади.
Ш у ури н да, ул арн и н г б у н д ай д аъ в о л ар и га ж авоб
тарщ асида бир холатни алохида кайд этиш лозим. Ислом
хеч канон таракки ётга, инсон акли билан эриш илган
ю тукларга карш и чикмаган. М ухам м ад алайхис-салом:
«Кимда ким исломда яхши бир ишни пайдо килса, унга
уш а иш нинг савоби ва ундан кейинги ш у йулда амал
килганларнинг хам савоби камайтирилмасдан берилади»,
деб таъкидлаган. М усулмонлар маъкул деб билган иш
А ллохнинг наздида хам м аькулдир», деган хадис хам
ю коридаги фикрларнинг уринли эканини тасдиклайди.
А гар бундай диний мутаассибларнинг ю коридаги каби
гояларига амал килинадиган булса, замонавий илмлар,
бугунги кундаги техник ихтиролар ва фан ю туклари,
м усика, театр, тасви рий сан ъат билан бирга таф сир,
хадис, араб тили грамматик коидалари (сарф-нахв)дан,
мактаб, Мадраса, институт ва университетларга боришдан

58
воз кечиш га тугри келади. М азкур холатлар хам ушбу
Харакат гояларининг асл ислом асосларига бутунлай
зид эканини курсатиш и баробарида унинг хар кандай
тараккиётнинг душмани эканини исбот килади.

Д иний экстремистик х^аракатлар цандай


куринишда булмасин уларга хос умумий
эшщатларни ажратиб курсатиш мумкинми?
М аълумки, дин асосларини бузиб талкин этган холда
сиёсий максад куювчи харакат диний экстремизмга олиб
келади. Д иний экстрем изм кандай ном ланм асин ёки
’кандай куринишга эга булмасин, унинг асосий максади
жангари гурухларни шакллантириш оркали хокимиятни
Кулга киритишдир.
Умуман, «фанатизм», «экстремизм», «терроризм», каби
сузлар том маънода хокимият учун курашувчи ижтимоий-
сиёсий гурух ва окимларга тегишли булиб, жамиятда
Кабул килинган конун-коидаларга мос келмайдиган,
уларга зид булган харакатларни ифодалайди.
^ з максадларига эришиш учун барча экстремистлар
зуравон ли к, яъни террорчилик харакатларн и ам алга
5ошириш йули билан омма ичида куркув пайдо килиш ва
узларининг кучларини курсатиш оркали хукуматга босим
ва тазйик утказиш га интиладилар.
Бу борада иктисодни турли йуллар билан (диверсия,
кишлок хужалиги ва саноат манбаларини издан чикариш)
таназзулга учратиш оркали хукуматни кучсизлантиришга
хам алохида эътибор берилади. Д иний-экстрем истик
таш килотларнинг реакцион гоялари ва купорувчилик
фаолияти барча мамлакатларнинг ижтимоий-иктисодий
ва маънавий ривожланишига узининг салбий таъсирини
утказмокда.
Т ер р о р и зм м ам л акатл ар и к ти со д и ёти , узаро
и н вести ц и я м ухитига хам ж иддий зиён етказм окда.
Хусусан, АК^Ш Конгресси томонидан тузилган Миллий
ком иссиянин г хисоботига кура, биргина 2001 йил 11
сентябрда амалга ош ирилган террорчилик харакатлари
59
А1\Ш ва жах,он щ ти сод и ёти га бевосита 135 миллиард,
билвосита 2 трилион доллар зарар етказган.
АЙни пайтда, турли таш килот ва ом м авий ахборот
в о с и т а л а р и н и н г и м к о н и я ти ва « б егар а з» ёр д ам и д а
гуё « м ам л акатд а ф у кар о л ар н и н г ви ж д о н эр ки н л и ги
б ораси даги хукуклари бузилм окда ва дин ий эътикод
пойм ол этилм окда» каби иддаолар билан хукум атни
обрусизлантйриш ва ахолининг унга булган ишончини
й у к о ти ш га и н ти л и ш хам д и н и й э к с т р е м и с т и к
Харакатларга хос хусусиятлардандир.
Ш у билан бирга, оз сонлик дин ий таш килотларга
Карш и х у ж у м у ю ш т и р и б , х а т т о , у л а р н и н г ай р и м
рахбарлари ни нам ойиш корона, ж исм онан йук килиш
йули билан содир буладиган динлараро ва миллатлараро
низо окибати да бекарор вазиятни вуж удга келтириш
й у л и д аги х ар акатл ар н и хам у л ар д аги ум у м и й ли кн и
курсатувчи Холат сифатида бахолаш мумкин.
Таргибот ишларини максадли ташкил этиш йули билан
ж ам и ятн и зим дан ислом лаш ти ри ш га х ар ак а т килиш
оркали ижтимоий онгни керакли вактда уз ниятларини
амалга ошириш учун осон йуналтириб юбориш йулидаги
х ар ак атл ар хам ул ар н и би рлаш ти ри ш и н и ва бундай
хусусият очик террорчилик хуруж ларидан хам хавфли
экани билан ажралиб туриш ини таъкидлаш зарур.

60
Т у р т и н ч и cyx fia m

Д И Н И Й Э К С Т Р Е М И З М ВА Т Е Р Р О Р Ч И Л И К -
Ж А М И Я Т БА РК А РО РЛ И ГИ ГА ТАХДИД

М утаассиблик деганда нима тушунилади? Д иний


мутаассиблик деганда-чи?
Диний мутаассиблик уз карашларининг шак-шубхасиз
тугрилигини даъво килиб, бошка йуналиш ва мазхабларни
бутунлай р ад этган холда уларни тан олм аслик, дин
асосларини бузишда айблашда намоён булади.
М у та а с с и б м аф к у р ач и л ар к ат о р и д а А х м ад ибн
Таймия (1263-1328), Солих, бин Фуазан, Х,асан ал-Банно,
Такиюддин Набахоний, Саид Кутб (1996-1966), Абу Али
М адудий (1903-1977), А бдусалом Ф арогни курсатиш
мумкин. Уларнинг иддаоларига кура:
- одам лар гуёки , якках у д о ли кка асло ш ирк
к е л т и р м а й д и г а н « к у т к а р и л г а н ж а м о а » (д и н и й
мутаассиблар бу жамоага факат узларини киритадилар)
ва ислом душманлари - кофирлардан иборат;
- яхудийлар, насронийлар, муртадлар (улар каторига
Хатто кабрни зиёрат килган, тугиЛган кунини нишонлаган,
зам онави й кийим кийган, м илодий календардан
фойдаланган, ноисломий цивилизация ютукларини
мактаган, замонавий конунларга буйсунадиган ва шу каби
амалларга риоя киладиган мусулмонлар киритилади) ва
мунофиклар ислом душманлари саналади. «Куткарилган
ж ам оа» гояларига куш илм аган м усул м он л ар ва
хукуматлар хам гуёки, кофир хисобланади;
- хакикий мусулмонлар яккахудоликни жорий килиш
учун кофирлар (улар каторига мусулмон давлатлари
Хукуматлари хам киритилади) билан килич (курол)
жиходи шаклида уруш олиб бориши фарздир.
61
Экст ремизмпингузига хос хусусият лари пимада?

Ж ам и ятда кабул ки л и н ган к о н у н -к о и д ал ар га мос


келм ай ди ган ва уларга зи д б у л ган , м у р о саси зл и к ва
м у т аасси б л и к к а асо с л а н ган го ял ар « эк стр ем и сти к»
Хисобланади. Диний экстремизм эса диний фиркалар ёки
айрим диндорлар томонидан ж амиятда кабул килинган
конун-коидаларга зид булган гояларни таргиб килиш ва
шундай гояларга мос келмайдиган фаолият олиб боришни
англатади.
М ар кази й О си ёд а д и н и й эк ст р ем и ст л а р м и н така
х ал к л ар и уч ун ан ъ ан ав и й б у л ган х ан аф и й м азх аб и
ва м о т у р и д и я а к и д а с и н и р а д э т и б , а х о л и о н г и га
си ёси й л аш ти р и л ган и слом го я л ар и н и си н гд и р и ш га
уринмокда.
Э к с т р е м и с т и к го я ва х а р а к а т л а р б а р ч а д и н л а р
д о и р аси д а ку зати л ад и . Х у су сан , и сло м н и ко б и д аги
экстрем и зм у зи н и н г икки х у су си яти б и л ан аж ралиб
т у р ад и : б и р и н ч и си , у л а р н и н г а к и д а с и га к у р а, гуё
барча х ози рги зам он м усулм он ж ам о ал ар и ислом ий
тусларини йукотганлар ва жохилия асри жамиятларига
айланганлар. Бундай ёндаш ув м авж уд хукум атни ва у
олиб б ораётган си ёсатн и кескин танки д килиш учун
«асос» булиб хизм ат килади. И ккинчи хусусият, улар
гуё факат «хакикий» мусулмонлар хоким иятга келгач,
барпо булажак «исломий тартиб»ни урнатиш учун кескин
ва агрессив харакат килиш зарур, деб хисоблайдилар.
Бундай харакатнинг конунга мувофиклиги масаласи эса
улар томонидан умуман уртага куйилмайди. Зеро, улар
факат шариатга (бу хам уларнинг тор талкинида) таяниб
иш курадилар ва гуёки ислом дан ч ек и н ган хоким ни
агдаришга хаклидирлар.
Х,ар к а н д а й д и н и й э к с т р е м и з м к а б и « и с л о м »
э к с т р е м и з м и н и н г « н о зи к » т о м о н и у н и н г « д и н » га
асосланганида, аникроги дин билан никобланганидадир.
62
Террорчилик деганда нимани тушуниш керак?
Террор - (лотинча terror - куркинч, дахшат) одамларни
улдириб, жамиятда купорувчилик харакатларини амалга
ошириш билан хавф ва дахшат тугдиришни англатади.
Т еррорчили к хар доим диний ва инсоний м еъёрлар,
у м у м и н сон и й кадриятлар ва ахлокий ф ази л атл ар га
Карши каратилгани учун энг огир ва вахш иёна жиноят
Хисобланиб келган.
Терроризм дин, миллат, элат ва чегара танламайди. Энг
вахший, маданиятсиз ва инсоний хислатларини йукотган
аш аддий ж иноятчилар бу кабих иш га кул урадилар.
Террор узок утмиш га эга булиб, сон-саноксиз бегунох
и н сонларн ин г хаётига зом ин булиб келган. Х,°зирги
кунларда терроризм янги ш акл олиб, эн г зам онавий
куроллардан фойдаланиш оркали амалга оширилмокда.
М аълум отларга кура, бугунги кунда дунёда 500 га
якин террорчи таш килотлар м авж уд булиб, уларнинг
80 фоизи ислом никоби остида фаолият юритади. Улар
к ато ри га «ал-К,оида», «Х ,избут-тахрир», «ал-Ж и ход
ал-И слом ий», «ат-Такфир ва-л-Х,ижра» (М иср), «Абу
Сайяф» (Ф илиппин), «Озод А чех», «Лаш кари жиход»
(Индонезия), «Куролли исломий харакат» (Жазоир) каби
ташкилотларни киритиш мумкин.
Турли мамлакатларда юз бериб келаётган террорчилик
харакатлари, жумладан, 1999 йил 16 февралда Тошкентда
со д и р эт и л ган вокеалар м и н така ах о л и си ва бутун
баш арият учун чалинган жиддий хавф-хатар кунгироги
эди.
Ю ртбош имиз уз вактида БМ Т Бош А ссам блея^ида
ж ахон хам ж ам ияти диккатини бу м уам м ога каратиб,
кеч булм асдан халкаро микёсда илдиз отиб бораётган
бу хавф-хатар олдини олиб, таг-томири билан йукотиш
максадида халкаро микёсда терроризмга карш и кураш
м аркази н и тузи ш га чорлаган эди. У ш бу вокели кдан
келиб чиккан таклиф уз вактида ам алга ош ирилганда
63
эди, албатта бир катор конли фожиаларнинг олди олинган
буларди.
2001 йи лнин г 11 сен тяб р и д а АКД1да уч м ингдан
ортик бегунох, инсонлар хдлок булди. Терроризм бутун
инсониятга карши каратилган, чидаб булмайдиган хатар
манбаига айлангани яна бир марта амалда уз исботини
топди.
Бугунги кунда терроризмнинг:
- давлат бош каруви, ижтимоий-иктисодий тузум ва
ички си ёсатн и узгартири ш га й у н алтирилган сиёсий
терроризм;
- ташкилот ва айрим шахсларнинг стратегик ах,амиятга
эга мулклари, корхоналар ва иншоотларни кулга киритиш
оркали иктисодиётни издан чикариш га йуналтирилган
иктисодий терроризм;
- маълум миллат вакиллари ва миллий гурухларнинг
бир к у д у д д а я ш ай д и ган б о ш ка м и л л ат ва м иллий
гурухдарга карши каратилган этник-миллий терроризм;
- д а в л а т х и зм а т ч и л а р и т а р т и б с и зл и ги н и ю зага
келтиришга каратилган ва жамиятнинг куч ишлатадиган
т у зи л м а л а р и н и и зд ан ч и к а р и ш г а й у н а л т и р и л г а н
функционал терроризм;
- айрим диний экстрем и стик гурух;ларнинг диний
шиорлар остида хокимиятни эгаллаб олиш максадини
кузлаган диний терроризм;
- турли ж иноятчи элем ентлардан иборат боскинчи
гурухл арн и н г у г р и л и к , тал о н ч и л и к ва б оскин чи лик
оркали х,укуматни обрусизлантириш , жамиятда куркув
ва и ш о н ч с и з л и к м у ^ и т и н и в у ж у д га к е л т и р и ш г а
й у н ал ти ри л ган ж ин оий (крим и нал) террори зм каби
куринишларда намоён булувчи турлари мавжудлигини
таъкидлаш зарур.
Б у гу н ги кун д а дин ий эк стр ем и сти к д о и р ал ар уз
м аксадларини ам алга ош ириш учун халклар уртасида
биринчи навбатда миллатчилик ва диний айирмачиликни
келтириб чикариш ва шу йул билан бир давлатда яшаётган
64
турли миллат вакиллари уртасида миллий, диний ихтилоф
ва низоларни вужудга келтиришга уринмокда.

Хрзирги пайтда халцаро терроризм %ацида куп


гапирилмоцда. Унинг узига хос хусусиятлари
нимада?
Б угунги кунда терроризм ум ум баш арий дараж ада
ж ам и я т х ав ф с и зл и ги га та а д и д со л ад и ган ва узаро
хамкорлик алокаларига эга булган йирик террорчилик
гурухдаридан иборат тизим сифатида ш аклланганини,
содда килиб айтганда, халкаро терроризмга айланганини
таъкидлаш зарур.
Х а л к а р о т е р р о р и зм ту р л и д а в л а т л а р х у д у д и д а
мустакил фаолият юритаёган террорчилик гурухларининг
диний, этник ёки мафкуравий асосда йирик уюшмаларга
б и р л а ш у в л а р и асо с и д а ш акл л ан и б б о р ад и . М и со л
т а р и к а с и д а 1998 й и л ф ев р а л о й и д а П о к и с т о н д а
экойлаш ган ш ахарларн и н г бирида У сам а бин Л один
таш аб б у си билан «А л-кои да», «ал-Ж иход» (М иср),
«ал-Ж ам оа ал-ислам ийа» (М иср), «Ж ам ъият улам ои
Покистон», «Харакат ал-ансор» (Покистон) ва «Жиход»
(Б англадеш ) гурухларининг «Яхудий ва салбчиларга
Карши бутун олам ислом ф ронта» («И слом фронти»)
уюш масига бирлашганликларини келтириш мумкин.
Т аъкидлаш ж ои зки , халкаро тер р о р ч и л и к
ташкилотлари муайян давлат худудида фаолият юритувчи
э к стр ем и сти к гурухл ар д ан бир катор х у су си ятл ар и
билан ажралиб туради. Жумладан, халкаро террорчилик
таш килотлари том онидан илгари сурилаётган сиёсий
шиорлар, белгиланган максадлар ва амалга оширилаётган
купорувчилик харакатлари хорижий давлат, икки ва ундан
зиёд мамлакатлар ёки бутун бир минтакада бекарорликни
келтириб чикариш оркали сиёсий хокимиятни эгаллашга
Каратилган булади. Масалан, юкорида номи зикр килинган
«И слом фронти» ую ш маси мусулмон дунёсига мансуб
давлатлар да мавжуд тузумларни агдариб ташлаш ва ягона
65
исломий давлат тузишни уз олдига куйган максадларидан
бири сифатида эътироф этишини кайд этиш лозим.
Уз навбатида, бундай таш килотлар ягона максадга
буйсиндирилган террорчилик харакатларини бир вактнинг
узида бир неча мамлакат худудида амалга оширадилар.
Хусусан, 2004 йилда «террорчилик байналминали» «ал-
Крида» гурух,и етакчилигида халкаро аксилтеррорчилик
х ар ак а ти га куш и л ган С ау д и я А р аб и сто н и , Т у р ки я,
И спан ия ва У збеки сто н д ав л атл ар и х у д у д и д а катор
Купорувчилик фаолиятини амалга оширди. Умуман эса,
баъзи м аълумотларга кура, хозирги кунда «ал-Крида»
т а ш к и л о т и у н л аб м а м л а к а т л а р х у д у д и д а ф а о л и я т
юритади. ,
Айни пайтда, халкаро террорчи таш килотлар турли
давлатлар фукароларидан таш кил топганини хам кайд
этиш л о зи м . М асал ан , Р о сси я Ф ед ер ал к у ш и н л ар и
Чеченистондаги харбий даракатлар чогида Хаттоб, А бу
В ал и д каби араб «д ала к о м ан ди р л ар и » хам дй катор
хориж ий давлатлар фукаролари булган ш ахсларни йук
килишди.
Ш у билан бир каторда, «террорчилик байналминали»
м авж уд укув базал ари ва харбий л агер л ар и д а турли
д авл атл ар д а ф аолият ю ритаётган террорчи ли к
таш килотлари учун жангарилар тайёрлаб беради.
Бундан ташкари, халкаро террорчилик таш килотлари
«ахборот уруш и»нинг замонавий усул ва воситаларини
К уллаган х о л д а уз м а ф к у р а л а р и н и т у р л и х ал к л ар
ва м и н т а к а л а р и ч и д а т а р к а т и ш о р к а л и ё л л а н м а
жангариларни жалб килиш ва ёшлар хисобига сафларини
кен гай ти рад и л ар. М асал ан , х о зи р ги ку н д а ин терен т
тар м оги д а «ал-К^оида» гур у х и ф ао л и яти ва ум ум ан,
диний-экстрем истик гояларни таргиб килувчи 4000га
якин сайт ишламокда.
Ш унингдек, халкаро террорчилик ую ш малари бошка
террорчилик таш килотларидан узларининг яхш и йулга
Куйилган ташкилий тузилмаси, моддий маблаг, замонавий
66
курол-аслаха ва алока воситалари билан таъминловчи
ишончли манбаларга эгалиги билан хам ажралиб туради.
Халкаро терроризм учун турли давлатлар ва уларда
исти ком ат килувчи ах,оли, х алкаро таш к и л о тлар ва
у л ар н и н г ваки л л ар и н и ш он булиб х и зм ат килиш и
баробарида, бир вактнинг узида бир неча давлатлар
худудида фаолият олиб бориш кам хосдир. Х усусан,
1 9 9 0 -й и л л ар д а « т е р р о р ч и л и к б а й н а л м и н а л и » н и н г
ф аолияти Б осни я ва Г ер ц о го ви н а, С ом али, Ж азоир
каби катор д ав л атл ар д а ку зати л ган бу л са, к озирги
кунда халкаро террорчилик тизими Афгонистон, Ирок,
Ш имолий Кавказ, Сурия, Ливия, П окистон (Ж анубий
В ази р и сто н ви лояти ) х,удудида ф аол х ар ак а т олиб
бормокда.

Хозирги замон ислом шщобидаги экстремизмнинг


«назариётчи»лари кимлар?
Ах;мад ибн Таймия (12 6 3 -1 3 2 8 ) ислом никобидаги
экстремизмнинг биринчи назариётчиси, «бобокалони»га
айланиб колди. 1981 йил бакорида М исрнинг «М аю»
н о м л и х а ф т а л и к г а з е т а с и И бн Т а й м и я ва у н и н г
шогирдлари асарларини Миср ёшларига энг куп салбий
таъсир килувчи, мусулмонлар уртасида зиддият уругини
сочувчи, ислом йулида сиёсий ^окимиятни зурлик билан
эгаллаш ни асослаб берувчи манба сифатида курсатган
эди. Исломшунос олим Э.Сиван таъбири билан айтганда,
Ибн Таймиянинг «революцион» гояларини кейинчалик
бир неча диний-сиёсий хдракатлар кенгайтириб, исломда
энг радикал таълимотни яратдилар.
Агар Ибн Таймияни ислом никобидаги экстремизмнинг
г о я в и й « б о б о к а л о н и » д еб к и с о б л а ш ж о и з б у л са,
«М усулмон биродарлар» харакатининг рахбари Х асан
ал-Баннони (1 9 0 6 -1 9 4 9 ) унинг отаси дейиш мумкин.
Х,асан ал-Банно «ислом давлати» гоясини ишлаб чивди.
Унинг фикрича, сиёсат ва дин бир-биридан ажралмасдир,
чунки ислом бу - «имон ва жамият, масжид ва давлат,
бу дунё ва у дунёдаги хаёт» демакдир. Пировард максад
67
эса умумжахон ислом давлати - мусулмон миллатлари
федерациясини тузишдир.
« М у с у л м о н б и р о д а р л а р » х а р а к а т и д а н ет и ш и б
чикдан Саид Кутб (1 9 0 6 -1 9 6 5 ) хозирги зам он ислом
никобидаги экстремизмнинг асосчиси деб тан олинган.
Утган асрнинг 50-60-йилларида Миср камокхоналарида
ж азо м уд д ати н и у таган С ай й и д К утб у зи н и н г ян ги
«назария»сини эълон килди. Унх'а кура, узини мусулмон
деб хи собл овч и л арн и н г аксар и яти асли да м усулм он
эмас ва дунёдаги барча давлатлар исломга каршидирлар.
Бу «ф и крлар» С ай йид К,утбнинг к ам о к х о н ад а ётиб
ёзган «Ьууръон соясида» («Ф ий зилол ал-К уръон») ва
«Йул курсаткичлари» («М аъолим фи-т-тарик») номли
китобларида баён этилган.
Хрзирги замон ислом никобидаги экстремизм юкорида
зйкр этилган таъли м отларга таянсада, бугунги кунда
узи га хос талкин ва ён даш увлар м авж уд ли ги н и хам
инкор этиб булмайди. Буни х о з и р г и вактда сул ислом
о к и м л ар и н и н г ум у м и й го я в и й у ю ш м аси си ф ати д а
П окистон, Х,индистон ва Б англадеш да (1971 йилдан)
фаолият олиб бораётган «Ж амоати исломий» мисолида
х,ам куриш мумкин. «Ж амоати исломий»нинг назарий
дастурини покистонлик Абул Ало Мавдудий (ваф. 1981Й.)
иш лаб чикдан. П арти ян и н г устави га кура р ах б ар и ят
т ар к и б и и слом и й п р и н ц и п - м у ш о вар а (м а с л а ^ а т )
асосида тузилади. Таш килотни барча аъзолар томонидан
с а й л а н а д и га н ам ир б о ш к а р а д и . П а р т и я га а ъ зо л и к
чегараланган: унга «шахсий ва ижтимоий х,аётда шариат
конунларига к;атъий риоя киладиган», синов муддатини
утаган хамда к;асамёд килган ш ахслар кабул килинади.
М авдудий таъбири билан айтганда, гуё П окистоннинг
атиги 4 -5 % ахолиси хакикий м усулмон хисобланиш и
мумкин. Ш у боисдан, партиянинг тула хукукли аъзолари
сони унча катта эмас (2500-3000), аммо унинг асосий
кучини бехисоб «тарафдорлар» ва «хайрихохлар» ташкил
этади. «Жамоати исломий» ижтимоий жихатдан зиёлилар,
талабалар, кичик мулкдорлар ва шахар куйи табакалари
68
х;амда х,арби й л арн и н г к о н с е р в а т и в то и ф ал ар и д ан
таркиб топган. П артиянинг асосий м аксади - ислом
(давлатини тузишдир. Бундай давлат тузумини Мавдудий
«теодемократия» деб атаганди ва у «янги типдаги (яъни
.унинг 5'зига ухшаган) уламолар томонидан бошкарилиши
керак». М авдудий вафот этгач, партияга Миан Тофаил
^Мухдммад, F афур Ах,мад ва Мавдудийнинг угли Мавлоно
IФару кий Мавдудийлар рах,барлик килмокда.
I' Ю кори д а кай д эт и л га н м улох,азалар зам о н ави й
(Экстремизм, экстрем истик гояларнинг «классиклари»
•йсарларида баён этилган карашларга мустах,кам таянаши
|баробарида узгариб бораётган вокеликка мослаш иш га
•харакат килаётганини курсатади.
У Д иний экстремизм асосан араб мамлакатларида
' ш акллалган экан, уш бу давлапшарда уларга царит
цандай чоралар курилган?
Ь' ''

А раб давлатларида ислом байроги остида фаолият


курсатаётган экстремизмга карши кураш буйича жиддий
'Чоралар курилган ва курилмокда. Барча араб давлатларида
^экстремизм ва тер р о р и зм га карш и кураш сох,асида
^Махсус конунлар кабул килинган. Уларда деярли барча
м ам лакатларнинг мазкур йуналиш даги конунчилигига
*хос умумий жихатлар билан бир каторда, муайян узига
гхосликларни х,ам кузатиш м ум кин. Ж ум ладан, М иср
зАраб Р есп убли касин ин г «Т ерроризм га карш и кураш
:ту гр и си д а»ги кон ун и д а тер р о р ч и л и к ж и н о ятл ар и га
и и сб ат ан д аъ во м уд д ати н и н г ч екл ан м асли ги , уш бу
!Жиноятга нисбатан назарда тутилган жазо *еч качон
зим мадан х,оли булмаслиги *ам да ж иноят процессуал
■кодексида назарда тутилган иш устидан шикоят килишга
оид н орм ал ар тер р о р ч и л и к ж и н о ятл ар и га н и сб атан
кулланилмаслиги х,акидаги коидалар мавжуд.
М аъ л у м к и , « И сл о м ф р о н т и » , « И сл о м ж ам и я т и
Х аракати», «У йгониш хдракати» каби дин ий-сиёси й
партия л ар фаолияти натиж асида Ж азоирда фу карол ар
уруш и келиб чикди. Окибатда куплаб бегунох, одамлар
69
халок булди, мам лакатдаги баркарор тараккиёт издан
чикди. Мазкур партиялар узларининг сиёсий максадларига
эриш иш йулида м асж идлар ва уларнинг имомларидан
фаол фойдалангани 2007 йилда Ж азоирда имомларнинг
сиёсий ахам иятга эга иш билан ш угуллан и ш лари н и
такикловчи конун кабул килиниш ига олиб келди.
И о р д а н и я Х ,о ш и м и й л ар К и р о л л и г и н и н г 2 0 0 6
йилда кабул килинган «Т еррори зм нин г олдини олиш
т у гр и с и д а » ги к о н у н и д а эс а т е р р о р ч и л и к к а карш и
к у раш да ф у к ар о л ар н и н г б урчи м асал аси га ал о х и д а
эътибор каратилиб, «Бошка конун хужжатларида кандай
холат кузда тутилганидан катъи назар, Кироллик ичида
ёки унинг чегараларидан таш карида унинг фукаролари
ва м а н ф а а т л а р и г а к ар ш и т е р р о р ч и л и к х у р у ж и н и
режалаштираётган шахе хакида билган ёки террорчилик
фаолиятига оид маълумотга эга булган хар бир киши бу
хакда Бош прокурор ёки хавфсизлик идораларига маълум
к и л и ш га м аж б у р д и р » , - д ег^ н коида м у стах к ам л аб
Куйилганини таъкидлаш зарур.
А й н и п ай тда, дунё б у й и ч а эк стр ем и зм н и н г реал
хавфи ортиб, кулами кенгайиб борган сари унга карши
каратилган чора-тадбирлар деярли барча мамлакатларда
кучайиб бораётганини хам алохида кайд этиш лозим.
Хусусан, араб давлатлари терроризмга карши биргаликда
к у р аш м а с а л а с и га хам ал о х и д а э ъ т и б о р б ер и ш га
маж бур булмокда. М азкур йуналиш даги харакатларни
мувофиклаштириш максадида 1998 йилда «Терроризмга
К арш и к у р аш т у г р и с и д а » г и ар аб д а в л а т л а р и н и н г
шартномаси кабул килингани хам фикримизнинг исботи
була олади.
Ш унингдек, араб давлатлари томонидан экстремизм ва
терроризмга карши курашнинг долзарб масалалари буйича
учраш ув, м улокот ва конф еренциялар доим ий асосда
утказилиб, тегиш ли ам алий чора-тадбирлар белгилаб
борилаётганини хам таъкидлаш зарур. Ж умладан, араб
д а в л а т л а р и н и н г т е р р о р и зм га карш и кураш б у й и ча
масъул идоралари рахбарларининг 2009 йил 22 июнда
70
Тунисда булиб утган 12-конференциясида террористик
ташкилотларни интернет оркали молиялаштиришга чек
куйиш, аъзо давлатлар конунчилигини мазкур йуналишда
таком иллаш тириш , террорчи ли к ам алиётларини
содир этган ва жазони утаётган махбуслар билан олиб
б о р и л ад и ган п р о ф и л ак ти ка и ш л ар и н и кучай ти ри ш
буйича келишиб олинди.
Куръон оятлари, х^адислар ва аллома
аждодларимиз асарларида экстремизм ва
террорчиликка цандай муносабат билдирилади?
Кишиларнинг осойишталиги ва хавфсизлигига рахна
соладиган террорнинг барча куринишлари бузгунчилик-
ф асод и ш л ард ан сан ал ад и . К у р ъ о н д аги (« Б ак ар а» ,
205) «А ллох эса бузгун чи ли к - ф асодни севм айди»
деган фикрлар исломнинг террорга булган ута салбий
муносабатини белгилайди.
М утаассиблик, экстрем изм ва террорчилик одатда
б егун ок одам ларнинг кони тукилиш ига олиб келади.
Куръонда эса бундай холатлар «Бирор жонни улдирмаган
ёки Е рда (б у згу н ч и л и к ва к ар о к ч и л и к каби) ф асод
ишларни килмаган инсон ни улдирган одам худди хамма
одамларни улдирган кабидир» («Моида», 32) дея катъий
кораланган.
Имом Бухорий ривоят килишларича, Пайгамбаримиз
«М усулм он киш и ш уки, у н и н г тили д ан ва кулидан
м у су л м о н л ар озор ч ек м ай д и л а р » , - д ея м а р х ам ат
К илганлар. Бу хадисда тилдан етадиган озор кулдан
етадиган зарардан аввал зикр этилмокда. Чунки кул билан
боищаларнинг факат бу дунёси - саломатлиги, оиласи,
мулкига зарар етказилса, тил билан - инсонларни турли
бузгунчи гояларга таргиб килиш оркали тугри йулдан
чалгитиб, икки дунёсини барбод этиш мумкин. Бундан
ан гл аш и л ад и ки , П ай гам б ар и м и з ки ш и л ар га кандай
ш аклда булм асин озор етказиш катта гунох эканини
таъкидлаганлар.
Тарихий манбаларда ислом байроги остида карокчилик
килган гурухлар хакида куп маълумотлар келтирилган.
71
Бундай гурудлар, уларнинг радбарлари ва намояндалари
уз даври нин г улам олари асарларида лаънатлаб тилга
олинган. Х усусан, X I-X II асрларда яш аб иж од этган
йирик мусулмон мутаф аккири М удаммад ал-Еаззолий
экстремистларни «диндан фойдаланган долда кишиларга
дужум киладиган катта йулдаги карокчилар», деб атаган
эди.
Ю кори д аги м и со л л ар д ан дам и с л о м н и н г асосий
м анбалари ва бую к м утаф аккирлар асарларида инсон
даётига тажовуз киладиган, жамият тараккиётига таддид
соладиган экстрем и зм ва тер р о р и зм н и н г дар кандай
куриниши катъий кораланганини англаб етиш мумкин.
Д иний экстремистик х;аракатлар Узбекистонга
цачондан бошлаб у з «гоя»ларини олиб кира
бошлаган?
М утаассиблик реакцион диний-сиёсий окимларнинг
Куролидир. Афсуски, муайян куринишда у Узбекистонда
дам пайдо булди. Биринчи булиб «ваддобийлар» номи
б и л ан м аъ л у м б у л ган ж ам о а 1989 й и л и Н ам ан ган
шадридаги «Отавалихон» масжидини узларига кароргод
Килиб олди. Сунг 1989-1990 йилларда Кукон ва Андижон
ш адарларидаги жоме м асж идларини зуравонлик йули
б и л ан э г а л л а д и л а р . 1995 й и л и бу и к к а л а м асж и д
ф аолияти адлия и д ор ал ар и том о н и д ан ту х тати л гач ,
улар респ убли ка буйлаб ёйилиб кетдилар. У лар узун
сокол устириш, намозда икки оёкни кенг кериб туриш,
кулларни кукракка боглаб туриш, баланд овозда «омин!»
дейиш билан данафий (Имом Аъзам) маздабидагилардан
фаркланиб турадилар.
У зб е к и с т о н м у с т а к и л л и к к а э р и ш г а ч , т аб и и й к и ,
давлатга кириб-чикиш нинг халкаро коидалари татбик
килина бош лади. Н атиж ада элим изга яхш илар катори
м а д а л л и й а н ъ а н а л а р и м и з г а зи д б у л г а н т у р л и ёт
го ял арн и н г дам кириб келиш и содир булди. Бундай
гоялар даъватчилари тузогига нафакат саводи йуклар,
балки м актаб-м адраса сабогини олган ёш ларнинг дам
тушиб колиш долатлари юз берди.
72
М аълумки, «бидъат» масаласида, яъни динга кириб
келган янгиликка нисбатан олинганда, турт мазхабнинг
эн г «ю м ш оги» х ан аф и й , эн г « каттиги » - хан бали й
мазхаби хисобланади. Сохта салафийлар эса хар кандай
янгиликни тамоман рад этади.
Улар Узбекистон мустакиллигини кура олмайдилар,
Узбекистон халкининг тинч-осуда хаёти, бунёдкорлигини
«хазм» килолм айдилар. У лар ком м унистик м аф кура
барбод булгач, хосил булган «бушлик»ни эгаллаш учун
тиш-тирноклари билан тиришдилар. Уларнинг «гоя»лари
хам худди коммунистларники каби «революцион»дир,
у с л у б л а р и хам б о л ь ш ев и к л ар н и к и к аб и агд ар и ш ,
тунтариш, к;онга белаш. 1997 йил декабрида Наманган
ш ахрида содир булган коти л ли клар улар н и н г
«иш » усл у б л ар и н и яккол нам оён этди. У збеки сто н
Р есп убли каси П рези д ен та И слом К арим ов биринчи
чакирик; Олий М ажлис XI сессиясида сузлаган нуткида
таъкидлаганидек, «...уларнинг биринчи режаси маъмурий,
ХУКУК х и м о я с и д а т у р г а н т а ш к и л о т л а р : м и л и ц и я ,
прокуратура ва шунга ухшаган хокимият ходимларини
^лдириш билан одам ларни куркитиш булган. У ндан
к ей и н б и зн и н г и ш лаб ч и к ар и ш с о х а с и д а ги , х аёт -
мамотимизни хал киладиган иншоотларни портлатиш ,
нон, сут етказиб берадиган, одамларни иш билан банд
Киладиган корхоналарни, иморатларни портлатиш...»
Президентимиз бу «бало»нинг каердан келаётганига
Хам ан ик иш ора килди: «Н ам анганга четдан таъсир
булмаса, уз-узидан шундай тажовузлар юз берармиди?
Бу конхурлар кимнинг мактабида укиган, кимдан маблаг
о л ган , ким у л ар н и курол билан т аъ м и н л ага н , ота-
оналарининг бепарволигидан фойдаланиб, ёш йигитларни
ким Тожикистонга ёки Афгонистонга ва Покистонга олиб
борган?»
Ю корида айтилганлардан маълум буладики, бу каби
дин ий экстрем и сти к таш килотлар у зл ар и н и н г рази л
Харакатларини олдиндан белгиланган режа асосида ва
аник максадларни кузлаб амалга оширадилар.
73
Диний экстремизм ва терроризмнинг
Узбекистонга тах;диди нималардан иборат?
М утаассиблик катор давлатлар каби У збекистонга
х,ам тавдид солм окда. Ш унинг учун хам, П резиден т
Ислом Каримов доимо Узбекистон фукароларини диний
мутаассиблик ва экстрем изм хавфидан огох, булиш га,
х,ушёр бул и ш га д а ъ в а т эти б к ел м о кд а. Ж у м л ад ан ,
Ю ртбошимиз Ислом Каримовнинг «Узбекистон XXI аср
бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари
ва тараккиёт кафолатлари» номли асарида мутаассиблик
келти ри б чикари ш и м ум кин б улган тах д и д л ар
батафсил тахдил килинган. Хусусан, бундай тахдид энг
аввало, м утаасси бларнин г диндор м усулм онларнинг
ислохотчи давлатга булган ишончини йукка чикаришга
уринишларида намоён булиши таъкидланган.
А йни пайтда, м утаасси бли кн и н г тахдиди
м а м л а к а т и м и з д а б о ш л а н г а н и с л о х ,о т л а р
м уваф ф акиятининг гарови - сиёсий баркарорликни,
м иллий, ф укаролараро ва м иллатлараро тотувли кни
бузишга, дунёвий давлатни, куп миллатли ва куп динли
давлатни обрусизлантиришга уринишда намоён булмокда.
Ш у б и л а н б и р га , м у т а а с с и б л а р г а к у р -к у р о н а
э р га ш а ё т га н л а р - у л а р н и н г и р о д ас и з к у л и б у л и б
колаётгани хам тахдид солаётганини кайд этиш лозим.
Чунки, экстремистик ташкилотлар уз аъзоларига умумий
максад йулидан асло чекинмаслик, уз молидан ва хдтто,
ж онидан кечиш м аж буриятини ю клайди х;амда касам
ичиради. Н атижада, улар таш килотнинг ш афкатсиз ва
мутаассиб жангарисига айланади.
М утаассиблик ф укароларни «дакикий» ва «сохта»
дин дорларга аж ратиш и билан х,ам тахдид солм окда.
Бунинг кандай окибатларга олиб келиши Афгонистонда
содир булаётган вокеалардан бизга маълум.
Ю коридагилар билан бир каторда мутаассибликнинг
тахдиди мусулмон ва мусулмон булмаган мамлакатлар,
уларни нг ж ам оатчилиги орасида У збекистон хакида
74
кунгилсиз фикрларни таркатишга, омманинг онгида дин
барча иктисодий, сиёсий ва халкаро муаммоларни хамда
зиддиятларни хал этиш нинг ун и версал воситасидир,
деган акидани карор топтиришга уринишда хам намоён
булишини таъкидлаш зарур.

Диний экстремистик х,аракатларни боища динлар


доирасида д;ам учрат иш мумкинми ?

Д архакикат, ю корида билдирилган м улохазалардан


экстремистик харакатлар факат ислом байроги остида
амалга оширилаётган экан-да, деган хулоса чикмаслиги
керак. З ер о , хр и сти ан д и н и н и н г баъ зи сек тал ар и га
асосланган куплаб диний экстремистик харакатлар хам
мавжуд. Айникса, «иеговочилар», Харизматик секталар,
«таш аббускор баптистлар» ф аоллигини алохида кайд
этиш л о зи м . М асал ан , « таш аб б у ск о р б ап т и ст л а р »
умуман конуний хокимият ва дунёвий конунларни тан
рлмайдилар. Уларнинг фикрича, гуё черков давлатдан
юкори туради. Пятидесятникларнинг баъзи гурухлари эса
уз тобеларини ута ш афкатсизлик билан адо этиладиган
й б о д а т л а р га зу р л а й д и л а р ва д у н ё н е ъ м а т л а р и д а н
батамом воз кечиб, таркидунёчилик билан яшашга даъват
Этадилар.
Диний экстремизм ёки ашаддий мутаассиблик турли
к у р и н и ш л ар д а н ам оён булиш и м у м ки н : ай та й л и к ,
Ольстер (Ирландия)даги «ультра» протестантлар, Якин ва
Урта Ш аркдаги «мусулмон биродарлар», М арказий Осиё
ва Кавказда пайдо булган экстремистик харакатларнинг
жамият хаётини издан чикариш йулидаги уринишлари,
амалдаги конунчиликни тан олмасликка интилишлари,
мавжуд сиёсий тузумга карши кураши деярли бир хил
услубда олиб борилади.
Ю коридаги мулохазалардан экстремистик харакатлар
барча дин лар доирасида мавж уд, деган хулоса келиб
чикади.

75
Бешинчи cyxfiam
«Х ,И ЗБУ Т -Т А Х ,РИ Р» Д А Ъ В О Л А Р И Г А
РА ДДИ ЯЛА Р

«Х,изб» деганда нима тушунилади?

«Х,изб» арабча суз булиб, лугавий маъноси партия ёки


ф иркадир. Куплиги «адзоб», партиялар ёки фиркалар
деган маънони ифодалайди. Бу ном замонавий партияларга
дам, диний окимларга нисбатан дам ишлатилиши мумкин.
М а с а л а н , «ал-Х ,изб а ш -ш у й у ъ и й » (« К о м м у н и ст и к
партия»), «ал-Х^изб ал-В атан ий» («М иллий партия»),
«Х,избуллод» («Аллохнинг партияси»).
Ш у уринда К уръоннинг бирор бир оятида исломий
асосда дизб (партия) ту зи ш га д аъ ват йуклигини кайд
этиш зарур. К иш и А лл о д га ва у н и н г Р асули га имон
к ел ти ри ш билан м у су л м о н б у л ад и ва м у сул м о н л ар
каторидан жой олади. Бунинг учун у кандайдир исломий
деб даъво кили н аётган , асл и д а эса си ёсий таш килот
булган партияга аъзо булиши, унинг йулида касам ичиши
шарт килинмайди.
Х,избларга булиниш, фиркалар ташкил этиш исломга,
мусулмонларга факат зарар келтириши Куръони каримда
куп марта таъкидланган. Ж умладан, «Анъом» сурасининг
153-оятида «М ана ш у (дин) м ени нг тугри йулим дир,
бас сизлар унга юринглар ва (бош ка дар хил) йулларга
юрмангларки, у йуллар сизларни Худонинг йулидан жудо
килур», - деб уктирилади. Ш ундай булса-да, ю корида
т а ъ к и д л а н га н и д е к , к ат о р э к с т р е м и с т и к д ар ак ат л ар
н о м л ар и д а «ди зб» ва « и с л о м » су зл ар и н и у ч р ати ш
76
мумкин. Улардан бири «Х,избут-тахрир» («Ислом озодлик
партияси»)дир.

«Х,избут-тах$ир» цачон ташкил топган?

Т урли м уросасй з, м у таасси б оким лар х ал и онги


ш аклланиб улгурм аган, таж ри б аси з, гур киш иларни
уз тузоги га илинтириб, улардан узларин инг гаразли
мак,садлари йулида фойдаланишга уринадилар. Натижада
динларнинг, хусусан, ислом динининг асл м охияти -
эзгулик, тинчлик ва окибат эканини унутиб, уни бузиб
талки н кила бош лайдилар. А на ш ундай гурухлардан
бири А ллохнинг Каломи - Куръонни, П айгамбаримиз
сун натларин и хам да хаётий хакикатни бузиб талкин
к,илувчи ва халифаликни таргиб этувчи «Х,избут-тахрир
ал-исломий» ташкилотидир.
« Х и зб у т -та х р и р » н и н г ватан и - араб д у н ёси д и р .
У нга 1928 йилда М исрда таш кил топган «М усулм он
б и р о д ар л ар » эк стр ем и сти к таш к и л о ти д ан аж рали б
чикдан Такиюддин Набахоний 1953 йилда асос солган.
«Хизбут-тахрир»нинг максади VII асрда ташкил этилган
х ал и ф ал и кн и , яън и бутун х о к и м и ят х ал и ф а хулида
тупланган теократик давлат тузумини барпо этишдир.
Бунинг маъноси - барча мусулмонлар яшовчи худудлар
ягона давлатга бирлашиши ва ягона хукмдор - халифа
томонидан бопщарилиши лозим.
Х уш , X X I асрда VII асрдаги халиф алик давлатини
тиклаш мумкинми узи? Бугунги вохелик бу саволга хам
диний, хам сиёсий жихатларни хисобга олган холда —йук,
деб жавоб кайтаради. Нима учун?
М анбаларда хайд этилиш ича, Пайгамбар М ухаммад
ал ай х и с-са л о м м ендан кей ин х ал и ф али к у тти з йил
давом этади, сунг турли амирликлар ва подш оликлар
пайдо булади, деган эканлар. Амалда шундай булди хам.
Халифалар Абу Бакр, Умар, Усмон ва Алилардан сунгги
хукм дорлар узларини халифа деб атаган булсалар-да,
77
аслида ё амир, ё подшо булганлар. М ухаммад алайхис-
саломга халифа (уринбосар) - мусулмон ж ам оасининг
хам д и н и й , хам д у н ё в и й р а х б а р и П а й г а м б а р н и н г
вафотидан сунг исломдан кайтиш юз бермаслиги учун
зарур булган. Х,акикатан хам, П айгам бар ваф оти дан
кейинги турт халифанинг 30 йиллик хукмронлиги даврида
ислом дини тула карор топди. Ш ундай экан, «хизбут-
тахрир»чиларнинг кжоридаги каби даъволари хеч кандай
асосга эга эмаслигини алохида кайд этиш лозим.
Ф аолиятининг дастлабки боскичида тараф дорлари
сафларини асосан бошлангич диний маълумотли кишилар
х и с о б и га к ен гай ти р и ш га у рин ган «Х ,избут-тахрир»
таш килоти кейинчалик, дунёкараш и ва мавж уд давлат
тузумига муносабати турлича булган, айни пайтда, ислом
динига кизика бош лаган зиёлилар, илмий ходимлар ва
талаба ёш ларнинг бир кисм ига исломий илм ургатиш
бахонасида, пировардида эса буткул нош аръий булган
касам ичириш лар воситасида узининг зарарли йулига
огдириш га харакат килди ва уларни маълум дараж ада
м у т а а с с и б л и к го я л ар и б и л ан за х а р л а ш г а эр и ш д и .
Бундан таш кари улар жамиятда булаётган вактинчалик
к и й и н ч и л и к л ар , х атто к и , ай рим таб и и й о ф атл ар н и
рукач килиб, «агар исломнинг тугри хукм лари амалда
б у л ган и д а, бундай ходисалар руй берм ас эди» каби
ф икрлар билан гаразли ниятларини ам алга ош ириш га
уриниб келмокдалар.
У муман олганда, «хизбут-тахрир» таш килоти йслом
никоби остида ш ариатим из ахком лари га зи д булган,
мутаассиблик гоялари билан йугрилган ва бузгунчиликка
асосланган ф аолият олиб борм окда. У катъий иш лаб
чикилган дастур ва тизим шаклига келтирилган халкалар
оркали ам алга ош ирилади. А лбатта, бундай гурухлар
молиявий жихатдан куллаб-кувватлаб турувчи хориждаги
ХОмийлари томонидан дастаклаб келинмокда.
78
«Х ,избут-тадрир»чилар гояларининг У збекистонга
ки р и б кел и ш и 1 9 8 0 -й и л л ар н и н г у р тал ар и га тугри
келади. Бу даврда дизбчиларнинг таълимотларига оид чет
давлатларда нашр этилган турли хилдаги китоб, рисола ва
журналлар дар хил ноконуний йуллар билан юртимизга
ки ри б келди . М азкур н о р асм и й яш и рин таш к и л о т
мустакилликнинг дастлабки йилларида шаклланиб, 1992
йилдан бош лаб республикам из х,удудида узининг ута
зарарлн фаолиятини юргизишга даракат килиб келмокда.

«X\избут-тахрир» фаолиятига ислом уламолари


цандай муиосабат билдирадилар?

Х озирги зам он йирик ислом улам олари «Х избут-


тадрир»н и куллаб-кувватлам ай д и лар. Б алки, уларга
нисбатан доимо кескин, илмий асосланган раддиялар,
танкидлар билдирадилар. «Х избут-тадрир» фаолияти
м у су л м о н л ар ичида ф итна чикари ш га карати лган и
учун дам ислом дунёсидаги барча уламолар томонидан
мазкур фирка исломнинг душмани, деб эълон килинган.
Саудия А рабистони ни нг собик бош м уф тийси ш айх
ибн Боз ва катарлик машдур уламо Юсуф Карзовийлар
фикрича, «Х,избут-тахрир» - исломни бузувчи ташкилот»
д и с о б л а н а д и . Ш ай х М у д ам м ад С о д и к М у д ам м ад
Ю суф нинг «Дин насидатдир» китобида келтирилган
«Х избут-тадрир» дар кандай душман кила олмайдиган
зарарли иш ларни килдики, ислом душ манлари узлари
даракат килсалар, дозирги натижага эриша олмас эди», -
деган фикрлари дам фитначи фирканинг асл модиятини
англашга ёрдам беради.
Ш у н и н г у ч у н д ам , «Х ,избут-тах,рир»нинг го яси
ва дастури данузгача дунёнинг бирорта м ам лакатида
тан олинм аган, балки илк таъсис топган м асканидан
тортиб дунё мамлакатларининг деярли даммасида унинг
фаолияти такикланган. «Хизбут-тахрир»нинг фаолияти
79
аввал И ордания, С удан ва М ал ай зи яд а, кей инчалик
эса д еярли барча м усу л м о н м ам л ак атл ар и д а расм ан
такщ лангани, Россия ва Германия каби давлатларда эса
террорчи гурухлар руйхатига киритилгани хам юкоридаги
мулох,азаларнинг уринли эканини тасдиклайди.

«Х,избут-тахрир» тарафдорлари у з фирцаларининг


тузилишига Куръони каримнинг баъзи оятлари ва
П айгам барим ю нинг х;адисларини дал ил цилишлари
цанчалик асосли?

«Х,избут-тах,рир» аъ золари уз ф иркаларини Аллох,


таолонинг «Сизлардан яхшиликка даъват этадиган, амри
м аъруф ва нахий м ун кар иш ларин и олиб борадиган
(бир) ум м ат булсин! А йнан улар, наж от топувчилар»,
(«Оли Имрон», 104) деган оятига биноан ташкил этилган,
дейдилар. Я ъни, ул ар н и н г д аъ во си га кура, уш бу оят
«Х,избут-тах,рир» жамоасини тузишга асос ва далил эмиш.
О ятнинг таф сирларига назар солсак, у хизбчиларнинг
даъ восига х,еч кан дай далил була олм аслиги м аълум
булади.
А х м а д а л -Ж у в а н ф у р и й н и н г « А т -т а ф с и р о т ал -
Ахмадия» китобида ш ундай келтирилади: «Сизларнинг
б аъ зи л ар и н ги з о д ам л ар н и хай р (ш ар и атга м увоф ик
булган чиройли иш лар)га чакирадиган, маъруф (шариат
ва акл чиройли санаган иш лар)га буюрадиган ва мункар
(шариат ва акл кабих санаган нарса)лардан кайтарадиган
жамоа булиши лозимдир. Амри маъруф ва нахий мункар
барча мусулмонларга фарз булса-да, лекин мана шундай
эзгул и кка ч о р л ай д и ган ва каб охатд ан кай тар ад и ган
бир тоифа булиш и таъкидланмокда. Бу иш эса, асосан
халкнинг пешволигига лойик булган, илмга амал килувчи
кишиларнинг вазифасидир. Демак, оят уламолар хакида
нозил булган экан». Оят тафсиридан х,еч качон шундай
ж охил кавм ту п л ан и б , х ал к н и н г ти н чл и ги н и бузиб,
халифа сайлашга харакат килсин, деган маъно чикмайди.
80
Бундан танщари, улар ю коридаги оят талабига кура
сиёсий хизбларни ташкил этиш мусулмонлар зиммасидаги
фарзи кифоядир, дейдилар. Ю коридаги оятдан х,еч кандай
сиёсий хизблар тузиш деган фикр хам чикмайди. Чунки,
Аллох, таолонинг узи фиркаларга булинмаслик хакида
шундай дейди: «Хдммангиз бир булиб Аллохнинг аркони
(К уръони)га ёпиш инглар, турли ф иркаларга булиниб
кетманглар». Оят мазмунига кура, исломда хизблар тузиш
А ллох курсатмасига зиддир.
У ларнинг китобларида «Куръон оятларидан сиёсий
хизблар тузиш мумкинлиги хакида хукм чикарса булади»,
деган фикрларни хдм учратиш мумкин. Бундай фикрлар
хам м утлако асосси зд и р . Ч ун ки, б и ри н ч и д ан , ояту
Хадислардан хукм чикариш муж тахид олим ларгагина
берилади. И ккинчидан, К уръон оятларидан чикариш
м ум кин булган барча хукм лар сахоба ва тобеъинлар
том он и дан чикариб були н ган . У ларнин г ф икри,
ижтиходини узгартиришга хеч кимнинг хакки йук-
Ш у н и н гд е к у л ар , П а й га м б а р и м и з н и н г « К и м ки
им ом сиз, яъни халиф асиз хаётд ан утса, у ж охили ят
зам онида утганлардек улибди», - деган хадисларини
уз ф а о л и я т л а р и н и асо с л а ш у ч у н д ал и л с и ф ат и д а
к ел ти р ад и л ар . У ш бу х ад и сн и н г ки м ларга ни сбатан
айтилганини билмай, куп фитналар килиб, йулларига
кирмаганларнинг барчасини куфрга хукм килмокдалар.
Бизлар аввало, «халифа»нинг маъносини ва кандай одам
халифа булиш га лойик эканини туш унсак, бу хадисда
уларга хеч кандай хужжат йуклиги аён булади.
Кдйд этилган хадис барча замонлардаги инсонларга
тааллукли эмас, балки мусулмонларнинг устиларида
халифа мавжуд булиб, унга итоат килишга байъат
Килмаган кишиларгагина хосдир. Акс холда неча асрлар
давомида яшаб утган ва яшаётган мусулмонлар, йирик-
йирик уламолар, худонинг хос бандалари хам барчаси
жохилиятда яшаб утгани ва яшаётгани хакидаги хулоса
келиб чикади. Бу даъволарга теран фикр билан назар
81
таш ланса, улар бир миллиарддаи зиёд мусулмонларнинг
укиган намозлари, тутган рузалари, берган закотлари,
м аш аккат билан баж арган даж ам алларин и бедудага
ч и к а р а ё т г а и л а р и н и ту ш у н и ш м у м к и н . К ,олаверса,
ш ар и а тга кура, им он к ел ти р га н киш и н и А ллод д ан
бош ^а деч ким мусулмон ёки мусулмон эмас, деб дукм
килиш га х,акки йуклигини инобатга оладиган булсак,
улар кандай макомга даъво кила бошлаганликларини дам
англаш кийин эмас. Дунё мусулмонлари турли мустакил
давлатларнинг фукаролари дисобланади. Х,ар бир халк ва
миллат кандай тузумда даёт кечиришни, аввало, узи дал
килади. Уз давлат радбарларини сайлаб, уз конунларини
иш лаб чикади, уларга итоат килади. ^уръон и каримнинг
«Н исо» сураси 59 -о яти д а: «Эй м у м и н лар , А ллод га,
п ай гам б ари га ва узларин гизд ан булган бош ликларга
и тоат ки ли н глар...», - деб таъкидланади . Ш у нуктаи
назардан Караганда, ислом ш ариатида радбарга хиёнат
килиш каттик жазога лойик дисобланишини алодида кайд
этиш лозим. Зеро, уламолар Куръон оятларига таяниб,
радбарга итоатсизлик килиш, осийлик дукмида булишини
таъкидлаганл ар.

Х ,т бчиларнингузлари олиб бораётган фаолиятни


Расулуллох^нинг даъват цилиш услубларига м ос
келади, деб даъво цилииглари цанчалик тугри?

У й л аб к у р ай л и к , П ай га м б а р а л ай д и с-сал о м н и н г
д а ъ в а т л а р и ш и ркка кум и л и б кетган гу м р о д х ал к ка
А ллодни танитиш , унгагина ибодат килиш га чакириш
булган. У ларнин г даъ вати -чи ? М инг йи ллардан буён
м у с у л м о н б у л и б яш аб к ел ган , д о зи р д а д ам ислом
адкомларини бажариб келаётган халкни уша мушриклар
(А л л о д г а ш и р к к е л т и р г а н л а р ) к а т о р и г а к у ш и б ,
уларнинг «А лдамду лиллад мусулмонман», деб турган
радбарларини кофирга чикариб, халкни унга карши исён
килишга чакиришдан бошка нарса эмас. Ш ариатда бундай
82
тоифалар «богийлар» деб ахалиб, уларга каххик жазолар
трйин килинган.
Б у н д ан тац щ ар и , П а й г а м б а р а л а й х и с -с а л о м уз
даъватларини ёйишда бешта-бешта кишини бир халкага
бирлаштириб, уларга бир-кишини рахбар килиб, унга бир
лакаб куймаганлар. Х,аР бир динга кирган киш ига яна
беш кишини олиб келиш вазифасини хам юкламаганлар,
мавжуд тузум сиёсатини бузиб курсахувчи варакалар
харкахм аганлар. Э нг асосийси, ислом дин ини кабул
Килаёхган бирор киш ини касам ичириб, дин га кабул
к и л м аган л ар . К урин иб х у р ган и д ек , х и зб ч и л ар н и н г
даъвах усули Расулуллохнинг даъвах йулларига умуман
ухшамайди.

; Х,избут-тахрирчиларнинг фаолият услубига хос


цандай хусусиятларпи ажратиш мумкин?

«Д избух-хахрир» махф ий «халкалар» куриниш ида


т аш к и л х о п ган . Т аш к и л о х н и н г о д д и й а ъ зо л а р и -
«дорислар» 4-5 кишилик «халка» булиб, гурух рахбари
- « м уш ри ф »д ан саб ок о л ад и л ар . Д ар сл ар д а дин ий
маълумохлар юзаки берилади, фикхий масалаларга хатто
эъхибор хам карахилмай, ёшларнинг онгига фирканинг
сиёсий гояларини сингдириш га асосий ургу берилади.
Ташкилохга аъзо булаёхган номзод хар кандай шароихда
хам «хизб» фаолияхи хакидаги маълумохни сир саклаш,
фирка манфаахлари йулида оха-онаси ва якинларидан воз
кечиши хакида касам ичади. Гурухнинг оддий аъзолари
таш килот газнасига уз даромади хисобидан 5-20 фоиз
микдорида бадал (хабарруъ) хулашга мажбур килинади.
Х,избут-хахрир» нинг бузгунчи фаолияхи уч боскичдан
иборах:
1. Таскиф, яъни хуш унхириш иш лари. О нги хулик
ш аклланм аган гур ёш ларни уз хузогига илинхириш ,
фикри заиф, хаъсирга берилувчан шахсларни уз харафига
огдириш.
83
2. Тафоул, яъни биргаликда харакат килиш , гуёки
гоявий ва фикрий ишлаш оркали ж амият ичига чукур
кириб боришга эришиш.
3. Исён, тунтариш , яъни онгига таш килот гоялари
сингдирилган шахслар оркали сиёсий хокимиятни кулга
киритиш.
И л г а р и ф а к а т я ш и р и н г у р у х л а р т у з и ш , уз
тарафдорлари сонини купайтириш, диний-экстремистик
м азм ундаги варакалар таркатиш билан ш угулланган
«Х,избут-тадрир»чилар бугунги кунда уз ф аолиятини
таком иллаш тириш га х ар акат килиш м окда. К ейинги
в ак т д а р е с п у б л и к а м и з г а куш ни м а м л а к а т л а р д а ги
масжидлар ва ах,оли гавжум бошка жойларда халифалик
куриш ва конституциявий тузумни агдариб таш лаш га
к ар ати л ган д аъ в ат билан ш у гу л л ан аётган л и к л ар и ,
тараф дорлар сонини ош ириш м аксадида эса хайрия
тадбирлари утказишга уринаётганликлари дам шундай
хулоса чикариш имконини беради.

Х,избут-тахрирчиларнинг китобларида «%избнинг


фикрлаш услуби ва кураш йулига имон келтирган
шахсларни тарбиялаш» деган ибораларни
учратиш мумкин. Имон келтириш Аллох; буюрган
нарсаларгагина булмайдими ?

Чиндан хам уларнинг адабиётларида куйидаги сузлар


учрайди: «Хизб узининг фаолият тарикатини уч боскичда
белгилайди. Биринчи боскич: дизбий ую ш ма таш кил
килишда х,избнинг фикрати ва тарикатига имон келтирган
шахсларни шакллантириш учун тарбиялаш боскичи».
Ушбу фикрларнинг нотугрилигини куйидаги мисол
ёрдамида тушунтириш мумкин:
«Хизбут-тахрир» имон арконига яна бир рукн кушди,
яъни хизбнинг фикрати ва тарикатига имон келтириш.
У л ар н и н г бу иш лари к уйи даги хадис б и л ан инкор
84
этилади: «К и м ки ушбу диним изда булм аган нарсани
пайдо килса, ул нарса рад килингандир».
Куриниб турганидек, бу адашган фирка билиб туриб
ш ариат ахкомларини узгартиришга, Аллох, таоло имон
келтириш га б ую рган нарсаларга куш имча киритиш га
уринмокдаки, бу ислом таълимотига бутунлай зиддир.

Х,из вут-nuixjj up ч ил ар узларини тугри йулда,


бошцаларни адашганлар ёки кофирлар дейиишари
х^ацида нима дейиш мумкин?

М аълумки, хизбчилар уз фаолиятини махфий тарзда


олиб борадилар. Уларнинг рахбарлари, ташкилотларининг
м ан зи л лари ва аъ зо л ар и хакидаги м аъ лум отлар сир
тутилади. Ш унинг учун хам, улар таркатган варакаларда
бир ёклама гаплар ёзилади.
Б у н д а н т а ш к а р и « Х ,и зб у т -т а х р и р » н и к у л л а б -
К увватлайдиганлар ислом дунёсида ж уда озчиликни
таш кил этади. А ксин ча, уни инкор этадиганлар сон-
саноксиз. И сломда эса, озчилик фикрига эмас, купчилик
ф и к р и га к у ш и л и ш б у ю р и л ган . « М ен и н г у м м ати м
ёппасига адашиб залолатга тушиб колмайди. Качонки,
улар ораси д а карам а-карш и ликни курсан гиз, сизлар
купчилик том он д а булингиз!» («С унани ибн М ожа»,
8-боб), - деган сахих хадис фикримизнинг исботи була
олади. Демак, П айгамбаримизнинг уш бу васиятларига
К араганда, зам онам из м усулм онлари озчилик овозга
эга булиб келаётган хизбчиларга эмас, уларнинг фикри
ва гоясига куш илмай келаётган купчиликнинг сафига
кушилишлари керак.

«%избут-тахрир» ощ т ининг дин ва давлат учун


зарари нималарда курилади?

«Х,избут-тахрир» фиркаси таш кил топган ига ярим


аср д ан ош ган б у л са-д а, х ан у згач а д у н ён и н г бирор
давлатида тан олиниб, расм ий руйхатдан утгани йук.
85
Б утун ислом дун ёси д аги етук дин пеш волари уш бу
фирканинг мохияти ва гояларини чукур урганиб чиккач,
асл ислом дини таъ ли м отлари га м утлако зидлигини,
охир окибатда конли фожиаларга олиб келиши мукаррар
э к а н и н и а н гл аб е т га н л а р . Н а т и ж ад а, у х,еч кай си
мамлакатда карор топа олмаган. Бирок оз булса-да, унинг
таш викотига учган ва бу ташкилотга аъзо булиб, унинг
топширикларини фарз урнида курадиган айрим соддадил
кишилар хам борки, улар тугри йулдан чалгиб, узларига
х,ам бошкаларга хам ташвиш орттирмовдалар.
М азкур ф ирканинг динга зарари - м усулм онларни
чалгитиб, муътадил бораётган йулларидан адаштириш
хамда халифаликни тиклаш даъвоси билан ах,ли ислом
бошига турли мусибат ва балоларни келтириш, энг ёмони
- шу тарика ислом дини ривож ига халал етказиш дан
иборат.
Давлат учун зарарли жихдти шундаки, бу фирканинг
очик-ош кора эълон килаётган баёнотларига Караганда,
унинг гоявий максади - мавжуд конституциявий тузумни
йук килиш, давлат тунтаришини амалга ошириш, них,оят,
узи реж алаш тирган тузум ни барпо килиш дан иборат.
Бунга эса, табиийки, х,еч кайси давлат йул куймайди.
А ксинча, бундай кучларга карши каттик кураш ади. Бу
кураш эса, давлатга арзон тушмайди - хатарнинг олдини
олиш учун канчадан-канча куч ва маблаг сарфлаш керак
булади, окибатда давлат ва халк катта зарар куради.

Х^избут-rnaxjpирчиларнинг террорга алоцамиз йуц


деб даъво цилишлари цанчалик асосли?

Бу д а ъ в о у м у м а н а с о с с и з . « Х ,и зб у т-тах р и р » уз
ф аолиятида куч иш латм асликни, ф акат гоявий кураш
усулларидан фойдаланиш ни даъво килса-да, таш килот
м аф курасини иф одаловчи хуж ж атлар уш бу гурух уз
гараз максадлари йулида бегунох одамларнинг конини
тукиш дан тап тортмаслигини курсатади. Ташкилотнинг
86
«Ал-ваъй» («Онг») номли ойлик журналининг 2001 йил
ию нида чоп этилган 170-сонида бегунох одамларнинг
улимига сабаб булаётган террорчиларни нг ш ахидлар
каторига киритилгани, гудаклар, аёллар ва карияларни
улдиришга «фатво» берилгани хам бундай хулосаларнинг
уринли эканини тасдиклайди.
Куръоннинг «Кимда ким бир муминни улдирса, унинг
ж азоси ж аханам да абадий колиш дир..» («Н исо», 93)
каби куплаб оятларида исломнинг террорга ва бегунох,
одам ларни улдириш га булган ута салбий муносабати
кайд этилган.
Д а л и л л а р « Х ,и зб ут-тах р и р » ф и р к а си м у су л м о н
м ам л акатл ар и д а тер р о р ч и л и к х ар ак атл ар и н и содир
этган идан гувохлик беради. Х усусан, м утахассислар
маълумотларига кура, «Х,избут-тахрир»чилар 1968, 1977
ва 1994 йилларда Иорданияда, 1974 йили Мисрда, 1999-
2000 йилларда Ливан ва Сурияда куролли исён к>пгаришга
харакат килган. 1993 йили Иорданияда ушбу фирканинг
30 нафар аъзоси подшога нисбатан суикасд тайёрлаётган
вактда кулга олинган.
Бундан ташкари, 1999-2005 йилларда мазкур фирканинг
Куддус шахридаги булими аъзолари томонидан Туркия,
Миср ва Ватикан каби мамлакатлардан зиёратга келган
расмий делегадиялар рахбарлари, шунингдек, АКД1 собик
Президентининг рафикаси Лора Бушга нисбатан хужум
ую ш тириш га каратилган х атти-харакатлари полиция
томонидан бостирилган. 2009 йилвдшг апрель ойида эса
Бангладеш нинг Куш тия ш ахрида полиция том онидан
31 наф ар «Х ,и збут-тахрир» аъ зо си к у л га ол и н ган .
Расмийларнинг баёнотига кура, кулга олинган шахслар
томонидан террорчилик харакатларини амалга ошириш
р еж алаш ти ри л ган булиб, у л ар д ан куп лаб м икдорда
портловчи модда олинган.
Вокелик «Х,избут тахрир» аъзоларининг фаолияти ута
радикал туе олаётганини 2003 йил апрелда ташкилотнинг
87
Б у ю к Б р и т а н и я д а ги б у л и н м а си а ъ зо л а р и д а н бири
И срои л н и н г Т ель-А вив ш ахрида ж ой лаш ган «М айке
Плейс» кафесида узини портлатиб юбориши натижасида
23 киши нобуд булгани хам тасдиклайди.
2002 й и лда Ф и ли п п и н д а кам о кк а олин ган
таш килотнинг бир гурух фаолларидан катта мивдордаги
портловчи моддалар ва укотар куроллар хулга олиниши
баробарида уларнинг «ал-Крида» террорчи ташкилотининг
м ахал л и й тузи лм алари билан якин ал о кад а булгани
хам аш-щланган. Бу эса «Х,избут тахрир» таш килоти уз
фаолиятини халкаро террористик тизим нинг таркибий
кисми сифатида ташкил этаётганидан далолат беради.
А й н и п ай тд а, «Х ,избут-тахрир» етак ч и л ар и учун
фирканинг оддий аъзоларининг такдири сарик; чакачалик
хадр-к;имматга эга эмаслигини алохида кайд этиш лозим.
Ф ирканинг рахбарлари таш килот фаолиятидан шахеий
м ан ф аат л ар й у л и да у с т а м о н л и к б и л ан ф ой д алан и б
к е л м о в д а . М асал ан , 2 0 0 3 -2 0 0 4 й и л л а р д а «Х,избут-
тах р и р » то м о н и д ан тар к ат и л га н вар а к ал ар д а гурух
аъзоларининг купрок; камовда олиниши фирканинг асосий
максадларидан бири экани курсатилган. Бундай ёндашув
фирка рахбарларининг махбуслар ичида уз таргиботини
утказиш ни кучайтириш дек хом хаёллари ва гурухнинг
жазо утаётган аъзоларини гуёки «эътикод курбонлари»
экани хакида халкаро м айдонда айю ханнос солиш дек
н и ятл ари йулида таш ки лотн и н г оддий аъзоларин инг
узок вактга озодликдан м ахрум килиш га хам, оиласи
ва якинларидан жудо этиш га хам тайёр эканликларини
курсатади.
« Х и зб у т -та х р и р » ч и л ар к и то б л ар и га бир нарсан и
ёзи б , х а ё т д а б ош ка н а р с а га ам ал к и л ад и л а р . У лар
ж иход м асаласига жиддий эътибор бериб, уни катъий
Хукм деб санаш билан бирга ян а уз сузларига хилоф
равиш да «хизбнинг вазифаси ж иход билан эмас, балки
гоявий-ф икрий ва сиёсий йуллар билан ж исмоний куч
88
иш латмаган холда исломни х аётга тула кайтариш дан
иборат», деб иддао киладилар. Уларнинг уз дастурларида
Кайд этган «учинчи боски чд а инкилобий йул билан
жамиятда исломни тула татбик этиш га утилади», деган
сузлари га м утаносиб эм асли ги н и к^рсатиб турибди.
Тошкент шахри ва Бухоро вилоятининг Ромитан туманида
содир эти л ган куп ору вчи ли к х ар ак атл ар и ю заси дан
берилган республика Бош прокурорининг баённомасида
айтилишича, мазкур харакатлар айнан «Хизбут-тахрир»
аъзолари том онидан содир эти лган . Бу террорчилик
Харакатларини улар даъво килганларидек, гоявий-фикрий
кураш, жисмоний куч иш латмаслик дейиш мумкинми?!
Асло мумкин эмас. К упорувчилик натиж асида халок
булган бегунох кишилар учун ким жавоб беради? Фикрий
кураш шундай буладими?
Ю коридаги мулохазалар «Х,избут-тахрир»чиларнинг
террорга алокамиз йук деган фатволари соддадил одамлар
учун мулжалланган найранг экани хакида хулоса чикариш
имконини беради,

Узларини инсон хукукдари хи-иоячиси цилиб


курсатувчи баъзи халцаро ташкилотларнинг
«Х<избут-тахрир» каби харакатлар фаолияти
тацикданишини эътицод эркинлиги ва
демократияни бугиш, деб бах;олаитари хасида
нима дейиш мумкин?

Э нг аввало, дем ократия м авхум нарса эм аслигини


таъкидлаш зарур. Ижтимоий хаёт, жараёнларнинг конкрет
сохаси, йуналишлари билан боглик олиб каралганда, у
хамиша аник мазмун ва шаклу щамойил касб этади.
Давлат виждон эркинлиги, хар бир инсоннинг хохлаган
дин га эъти код килиш ёки хеч кандай дин га эъ ти код
килмаслигини таъминлаш нинг кафолати хисобланади.
Айни пайтда, хар ким фикрлаш, суз, эътикод эркинлигига
эга экан, бу эркинлик ж ам ият асосларини ем ириш га,
89
конституциявий тузумни барбод килишга кдратилиши
м ум кин эм ас. Зеро. хар кандай д ем ократия хукук ва
эркинликлар билан бир каторда, жамият олдидаги муайян
мажбурият ва маъсулиятни хам такозо этади.
Д ем ократик ж ам иятда халк давлат хоким иятининг
бирдан-бир манбаи сифатида чиккани учун хам у халк
манфаатларини кузлаб амалга оширилади. Ш ундай экан.
дар кандай давлат уз м устакиллиги ва хавфсизлигини,
ж ам и ятдаги б ар карорли к, тен гли к, хам корликни
таъминлаши, бунинг учун зарурий хукукий асосларни уз
Конституцияси ва конунларида белгилаб куйиши хамда
уларга катъий риоя этилиш ини назорат килиши табиий
х,ол. Т аъбир ж оиз б улса, бу д ем о к р ати ян и н г м ухим
унсури дам.
М амлакатим из К онституциясининг 57 - моддасида
ан а ш ундай д укуки й асо сл ар уз иф одасини топган .
К ен г кам ровли ва ч укур м азм у н га эга булган уш бу
м оддада ш ундай д ей и л ад и : «К он сти туц и яви й
ту зу м н и зу р л и к б и л ан у згар ти р и ш н и м аксад килиб
Куювчи, респ убли кани нг суверенитети, яхлитлиги ва
хавфсизлигига, ф укароларнинг конституциявий х,укук
ва эркинликларига карши чикувчи, урушни, ижтимоий,
м и лли й , ирки й ва д и н и й ад о ватн и тар ги б килувчи,
халкни нг соглиги ва м аъ н ави яти га таж овуз килувчи,
ш у н и н гд ек, х ар б и й л аш ти р и л ган би р л аш м ал ар н и н г,
миллий ва диний рухдаги сиёсий партияларнинг хамда
ж ам о ат б и р л аш м ал ар и н и н г ту зи л и ш и ва ф ао л и яти
такикланади.
Махфий жамиятлар ва уюшмалар тузиш такикланади».
А соси й кон ун и м и зд а м устахкам лаб куйи лган ана
шу конституциявий коидаларн ин г м охиятидан келиб
чикилса, «Х,избут-тахрир» каби харакатлар фаолиятининг
т ак и к л ан и ш и урн н л и э к а н и га йш онч х о си л килиш
м ум кин. Зеро, бири нчидан, «Х ,избут-тахрир» диний-
си ёси й таш килотдир. И к к и н ч и д ан , у уз тузилиш ига
кура кичик-кичшс яширин гурухлардан ташкил топган.
90
I Учинчидан, давлатни факат исломий коидалар асосида
I бошкариш зарур деган нуктаи назарда каттик туради. Ва,
S нихоят, туртинчидан, бутун дунё микёсида халифаликни
\ тиклашни узининг бош максади деб билади.
| К урин иб ту р и б д и ки , «Х ,избут-тахрир» ф аолияти
Конституциямизнинг 57- моддасида белгилаб куйилган
I тамойилларга мутлако ва бутунлай зиддир.
I > «Х избут-тадрир» ф аолиятига хос ю коридаги турт
I х у су си ятд а якдол к у р и н м ай д и ган , б о ти н и й булган
I бош ка ж ихатлар хам бор. Х усусан, «Х избут-тахрир»
факат исломий коидалар устуворлигини карор топтириш
учун кураш олиб боради. Демак, у динлараро адоватни
т а р г и б к и л а д и , д и н и , э ъ т и к о д и д а н к а т ъ и н а за р ,
• ф укароларнинг конун олдидаги тенгли ги там ойилни
рад этади, миллатлараро тотувликка рахна солади, деб
Хулоса чикариш мумкин. Ш у билан бирга, халифаликни
Тузишни максад килиб куяр экан, у уз мохиятига кура

^ респ уб ли кам и з суверен и тети , х у д у д и й яхли тли ги га


хажовуз килишини хам ёддан чикармаслик зарур.

- Ш ундай эк ан , ж ам и ятд а б ек ар о р л и к , и ж ти м оий


[ й а р о к а н д а л и к н и к ел ти р и б ч и к а р и ш г а у р и н а ё т га н
I Ю кори даги к а б и т а ш к и л о т л а р ф а о л и я т и н и н г
; 1«кикланиш ини эътикод эркинлиги ва дем ократияни
!; б^гиш, деб бахолаш мутлако асоссиздир.
Олтинчи сух^бат
С О Ф И С Л О М И Й Т У Ш У Н Ч А Л А Р : А С Л И Я Т ВА
Т А Л Щ 1Н Л АР

Д иний экстремистлар бугунги кунда цандай диний


тушунчалардан узларининг гаразли мацсадлари
йулида фойдаланмоцдалар? Бунинг сабаблари
нимада?

М аълумки, ислом дини тарихида хусусан, М ухаммад


п ай гам б ар и м и з д ав р и д а м у су л м о н л ар б и л ан М акка
мушриклари уртасида кечган можаролар, жангу жадаллар
К уръон оятлари ва хадисларда акс эттирилган. Булар
э к с т р е м и с т и к р у х д а ги к и ш и л ар д а к у ч л и т а а с с у р о т
колдириб, улар узларининг тинч ахолига, конституциявий
тузумга карши бузгунчилик фаолиятларини гуё кофир ва
муш рикларга карш и мукаддас жанг, деб хисоблайдилар.
В ах о л ан к и , П ай гам б ар а л а й х и с -с а л о м н и н г
муш риклар билан килган жангларининг узига хос сабаб
ва ом иллари бор эди. У ш а д аврн инг си ёсий ва диний
талаблари буйича П айгам бар алай хи с-салом га А ллох
тараф идан вахий оркали курсатмалар бериб турилган.
М асалан, «М ухаммад» сурасининг 4-ояти да «Бас, (эй,
м ум и н лар!) качонки , си злар коф ир б у л ган л ар билан
тукнаш ганингизда, буйинларига урингиз!», - дейилади.
Ш у курсатм аларга биноан ж иход ва газо тл ар ам алга
о ш и р и л га н . « Н и со » с у р а с и н и н г 9 0 -о я т и д а : « А гар
коф ирлар си злардан четланиб, си злар га карш и ж анг
килмай, сулхни таклиф килсалар, А ллох сизларга уларга
карш и чикиб ж ан г кили ш га йул б ер м ай д и » , - д еган
курсатма билан ундан олдинги ж анг ва ж иходга ундовчи
оятлар мансух булди.
Хозирда эса, диний маълумоти хам, дунёвий ва сиёсий
савияси хам паст даражада булган баъзи оким пешволари
92
Узларича шаръий фатво бериш, жих,од эълон килишдек
улкан масъулиятни талаб этадиган гапларни гапиришгача
журъат килаяптилар.
Х у л о с а у р н и д а ш ун и а й ти ш м у м к и н к и , д и н и й
экстремистик окимлар узларининг гаразли максадлари
йулида, биринчидан, Куръон оятлари мазмунини бузиб
талкин киладилар. Иккинчидан, аник бир тарихий шароит,
вокеа билан боглик холда вахий оркали нозил килинган
ва учинчидан, хукми бекор килинган - мансух оятларни
бугунги, узгарган тарихий ш ароитга татбик килиш га
ва шу йул билан уз х ар ак атл ар и н и гуёки , о кл аш га
интиладилар. Бундай харакатлар эса, барча даврларда
ва барча уламолар томонидан кораланиб, бузгунчилик
сифатида бахоланган.

Ш щ идликнинг асл мох^ияти нима? Узларини


портлатиб, террор амалиётини содир
этаётганлар д;ам шах;ид х^исобланадими?
Ш ахидлик ислом ди н и га кура, А ллохн инг ризоси
йулида фидоийлик килган, имони, эътикоди, номусини,
Ватан озодлиги ва мустакиллигини саклаш йулида халок
булган кишиларга Аллох томонидан бериладиган даража
дем акдир. П айгам барим из ички касалликлар хуруж и
билан улган, ж они, моли, ор-ном уси хим ояси йулида
улдирилган ва турли сабаблар билан фожиали халокатга
учраган киш иларга хам ш ахидлик м аком и берилади,
Деб баш орат килганлар. Демак, ислом нуктаи назарида
бош ка савобли иш лар каби ш ахидлик хам м усулм он
кишининг ихлосу эътикоди, амали хамда мусибатларга
с а б р -т о к а т ки л и ш и эв а зи г а б ер и л ад и ган м у к о ф о т
экан. А ммо бизнинг асрим изда узларини портлатиш ,
террор амалиётини амалга ошириш йули билан бегунох
киш илар хаётига зомин булаётганлар - ж иноят содир
этган гунохкор бандалардир. Уларнинг шахидлик даъво
килишларига хеч кандай шаръий асос йук-

93
«Халифа» сузииинг мазмуп-мохщяти нимада?
«Халифа» сузи арабча булиб, маъноси «уринбосар»дир.
К у р ъ о н и к ар и м д а А лло?; т ао л о о д а м зо т н и х ал и ф а
деб атаган. М асалан, «Бак,ара» сурасининг 30-оятида:
«Э сланг, (эй, М ух,аммад!) Р абб и н ги з ф ариш таларга,
М ен Ерда халиф ани (инсонни) яратмоцчим ан, деди»,
- дейилган. Я на «А нъом» ва «Ю нус» сураларида *ам
«Эй, инсонлар!» Сизларни ер юзига халифа (эга) килиб
ку й д и м », - д ей и л ган . Зеро, и н сон Е рда А л л о ад и н г
иродаси ва ризосига мувофик равишда эзгулик ва хайрли
иш ларни амалга ош ириш и ю засидан мажозий маънода
Аллох,нинг уринбосаридир.
Х алиф а деб ш ариатда диний х,укмларни ю ритиш да
Расулуллох,нинг уринларини эгаллаган кишига айтилади.
Лекин Пайгамбар алай^ис-саломдан кейинги халифалар
х у с у с и д а ^ у р ъ о н и к ар и м д а б и рор и ш о р а *ам йук;.
Х,адиси ш арифларда эса, Пайгамбардан кейин у зотнинг
йукликларини билдирмаслик, то одамлар пайгамбарсиз
хдм Аллох,нинг дини давом этиши мумкинлигини англаб
етгунларига кадар 30 йил уринбосарлик, яъни халифалик
давом этиш и тугри си д а кайд этилган. У ттиз йилдан
кейин халифалик эмас, балки подшох,лик ва амирликлар
бош ланиб кетиш и тугрисида хам П айгамбарим изнинг
узлари хабар берганлар. Лекин ш унга карамай мазкур
у т т и з й и л д а н к ей и н ги ам ир ва подш ох,ларни х,ам
халифалар деб аташ одат булган. Демак, Расулуллох,нинг
вафотларидан кейинги уттиз йил ичида ислом жамиятини
бош карган х,укмдорлар (асосан, Абу Бакр, Умар, Усмон,
Али ва имом Х,асанлар) П айгамбар уринбосарларидир.
Кейинги х,укмдорлар эса, гарчи халифалар деб аталган
булсалар-да, аслида амирлар ёки подшох,лардир.
Баъзап халифаликни турларга ажратишади. Бу
х^ацда нима двйиш мумкин?
И слом тари хи га кура, П айгам барим издан кейинги
уттиз йил лик халифалик «комил халифалик» х,исобланади
ва шу даврдаги халифалар «хулафойи рош идин», яъни
тугри йул тутгаи халиф алар деб аталганлар. У лардан
94
к е й и н к е л г а н ам и р ва п о д ш о х л а р н и х а л и ф а л а р
д еб н ом л аш н и «нок;ис х ал и ф ал и к » деб атай д и л ар .
Халифаликни мазкур икки турга ажратиш асосан «Хизбут
тахрир» каби диний-сиёсий ощ ш лар томонидан ихтиро
этилган. Зеро, бу оким аъзолари «комил халифалик»ни
тиклаш амри махол эканини яхши билишади. Уларнинг
м а^ сад и «ноцис хал и ф али к» ном и билан б у л са-д а,
х,окимиятни кулга олишдир.
Халифалик давлати тузиш тарафдорлари
у з царашларини асослаш учун цандай далил
келтирадилар?
Аввало, К^уръонда халифалик бопщарувидаги давлат
тузумини асослашга хизмат киладиган бирор бир оятнинг
узи й укли гини таъкидлаш зарур. Ш ундай б улса-да,
хизбчилар байъат килиш, яъни маълум бир халифани тан
олиб, унга тула итоат килиш мусулмончиликнинг асосий
ш артларидан, деб х,исоблайдилар. Ва^оланки исломда
байъат инкор этилмайди. Аммо уни мусулмончиликнинг
асосий ш артларидан деб билиш *ам ноуриндир. Зеро,
Расулуллох, даврларида исломга кирган мусулмонларнинг
х,аммаси келиб, Ул зотга б айъ ат к;илмаганлар. Балки
диллари имон билан мунаввар булгани, узокдан булса
х,ам Пайгамбаримизни тасдик этгани кйфоя саналган.
Хизбчиларнинг хозирги кунда «байъатсиз яшаш жоиз
эмас, байъатсиз дунёдан утиш - жох,илият улими», - деб
мусулмонларнинг дилига шубх,а ва изтироб солишлари
бутунлай асоссиздир. Уларнинг сузича, х,ар бир мусулмон
халифанинг кул остида яшаши зарур ва у билан байъат
килиши фарз. Бу билан улар х,озирда йук; булган байъат
туфайли хамма мусулмонларни гуёки фарз, яъни Аллох
бую рган иш ни баж арм аётган гунохкорларга чикариб
куймовда. И слом конунчилигига кура, мусулмонларга
фарз булган амаллар факатгина К^уръонда очик-ойдин
баён килинган курсатмага биноан жорий булади. Бундан
Хизбчиларнинг байъатни хеч бир асоссиз фарз даражасига
кутараётганлари англашилади.

95
Х,избчилар уз даъволарини асослаш учуй Мухаммад
ал ай хи с-сал ом н и н г «М ен д ан кейнн бир кун хам
халифасиз яшамангиз... Кимки халифага байъат (кдсамёд)
килмасдан улса, жохилият улими билан улган булур»,
- деган хадисларини хуж ж ат килиб келтиришади.
Вахоланки, Расулуллох вафотларини эшитган айрим
мусулмонлар: «Пайгамбар улган булса, унинг дини хам
тугабди», - деб нсломдан кайтиб кетмасинлар, уттиз
йилга кадар узларининг уринларида халифалар диний
бошкарувни давом эттирсинлар деб, каттик тайинлаган
эдилар. Ш ундай бул ди хам . То А б у Бакр халифа
этиб сайланмагунича Пайгамбар алайхие-саломнинг
жасадлари уч кун дафн этилмай турди. Шунга караМай,
Пайгамбар алайхис-салом вафотидан кейин айрим
кишилар диндан кайтиб кетдилар. А бу Бакр икки йилгача
бундай кишиларни исломга кайтаришдек мушкул вазифа
билан банд булдилар. Бир суз билан айтганда, муътадил
фикрловчи уламолар халифага байъат кдпиш зарурлигини
утгаз йил мобайнида амал килинадиган буйрук, деб билиб
келдилар. Х,избчилар эса, уни асоссиз равишда хозирги
кунга хам татбик; этмоцчи буладилар.
Х озирги асримизда халифаликни тиклаш мумкин
эмаслиги уз-узидан маълум. Чунки халифалик - бу
бутун дунё мусулмонлари устидан хукмронлик килиш
демакдир. Д унё мусулмонлари эса, турли тузумдаги
мустакил давлатларнинг фукароларидир. Улар халифага
эмас, узларининг давлат рахбарлари ва дин пешволарига
итоат киладилар: Халифаликнинг талаблари саналмиш
дунё мусулмонларининг сиёсий, ицтисодий ва ижтимоий
жихатдан якка бошкарувга буйсунишлари асло мумкин
эмас. Халифаликни тиклаш таклифини арабларнинг
узлари хам хозиргача к;абул килган эмас. Фак;атгина
«Х ,избут-тахрир», «Н урчилар» каби окимларнинг
аъзолари бу фикрни олдинга сурмокда, холос.
96
Жгщод нима? Уиинг цандай пгурлари мавж уд?
«Жихдд» сузи арабча булиб, унинг лугавий маъноси
- б и рор м а^ сад й у л и д а бор куч ва гай р атн и сарф
килишдир. И слом истилох,и буйича эса, ж иход асосан
уч хилдир. Б ирин чи си - нафс билан кураш иш , яъни
нафснинг измига юриб, гунох, ва жиноий иш ларга кул
урмаслик. Иккинчиси - ш айтон билан курашиш, яъни,
щайтоннинг васвасаларига учиб, хдром ва так,ик;ланган
иш ларга кул уриш дан сакланиш . Учинчиси - ёв билан
жанг килишдир. Пайгамбаримиз ота-онанинг хизматини
килиб, рози л и клари н и олиш хам ж иход турларидан
э к а н и н и т а ъ к и д л а г а н л а р . У л а м о л а р с а в о д с и зл и к ,
кдшшоклик, айрим юк;умли огир касалликларга карши
жонбозлик билан курашишни хам жиход турларидан деб
Хисоблаганлар. Бир жангдан к;айтаётиб Пайгамбаримиз:
«М ана, энди кичик жиходдан катта жиходга кайтдик»,
- деганларида, сахобалар: «Я на ж анг килам изм и?», -
деб сурайдилар. Ж авобига улар: «Йук, сизлар уйлаган
куролли жанг эмас, нафс ва шайтон билан жанг килишни
назарда тутдим. Бу катта ж иходдир», - деган эканлар.
Агар биз мазкур мисоллардан хулоса киладиган булсак,
ж иход ф акат куролли тукнаш ув эмас, балки динимиз
й у л и д а, и н с о н и я т м ан ф аати й у л и д а, ах л о к и м и зн и
Яхшилаш йулида киладиган саъй-харакатларим из хам
жиходнинг савобларига тенг солих амаллардан эканини
идрок этамиз.

Адаш ганликларини тан олсалар-да, айрим


х>избут-тахрирчилар ичган цасамларини
бузолмасликларини айтадилар. Х,ацицатан д;ам
цасамни бузиб булмайдими?

«Х,избут-тахрир» ташкилотида муайян тайёргарликдан


утган кишиларни «хизб аъзолигига» кабул килишда касам
ичириш амалиёти мавжуд. «Х,избга аъзоликка» номзоднинг
Аллох номи билан:
97
- т а ш к и л о т г а ва и с л о м г а с о д и к б у л и ш , у н и н г
асосларини х,имоя килиш;
- таш килотнинг гоя ва конунларини сузда хам, амалда
х,ам кабул килиш ва куллаш х,амда уларни мутлако тугри
деб хисоблаш;
- т а ш к и л о т р а х б а р и я т и н и н г б а р ч а б у й р у к ва
курсатмаларини сузсиз бажариш;
- «Хизбут-тах,рир» гояларини хаётга татбик килиш учун
барча саъй-х,аракатлари, кучини сарф килиш хакидаги
ваъдалар касамёднинг мазмунини ташкил этади.
К^асамёд м азм уни га эъ ти б ор бер и л са у ни нг ислом
динининг мохиятига бутунлай зидлигини англаш мумкин.
Б ирин чи дан, ислом д и н и га ки р аётган киш и касам
и ч и ш и х,акида м а н б а л а р д а х е ч к а н д а й к у р с а т м а
келтирилм аган. Ш унинг учун бу каби касам ичиш лар
ислом дини коидаларига тугри келмайди.
Иккинчидан, таш килот асослари, гояси ва конунлари
ислом дини коидаларига тугри келмаса хдм уларни химоя
килиш ислом дини нуктаи назаридан асосга эга эмас.
У ч и н ч и д а н , т а ш к и л о т го я с и у м у м м у с у л м о н л а р
жамоаси, таш килот даъво килаётган «уммат» томонидан
эътироф этилмаган.
Туртинчидан, таш килот рахбариятининг томонидан
айтилган буйрук ва курсатмалар Куръони карим ва хдциси
ш ариф лардаги асосга тугри келм аса уларни баж ариш
ахли сунна ва-л-жамоадан чикиш хдсобланади.
Б еш инчидан, ислом д ин и асослари К^уръони карим
ва хздислардаги гоялар у р н и г а кандай килиб «Х,избут-
тахрир» гояларини хаётга татбик килиш мумкин?
Ь^уръон ва х а д и с л а р д а к а с а м и ч и ш н и н г б ар ч а
турларидан кайтарилган. П айгам барим из: «Н ош аръий
касам ичган киши касамини бузсин», - деганлар. Зарурий
холлардагина касам ичиш га рухсат этилади. М асалан,
махкамада бирор хакикатни исботлаш зарурати тугилса-ю,
касамдан бош ка далил-исбот булмаса, гувохлик берувчи
ёки даъвогар касам билан уз сузини исботлайди. Хрзирги
п ай тд а ай рим э к с т р е м и с т и к о к и м л ар га аъ зо булиб
98
кирувчиларга ичирилаётган касам ношаръийдир. Бу каби
Касамлар хдцисга мувофщ бузилади.

Х,ижоб нима?
« Х и ж о б » су зи а р а б ч а б у л и б , « п а р д а » , « сатр » ,
« ёп и н ч и к» каб и м аъ н о л ар н и б и л д и р ад й . И сл о м да
аёлларн инг х,укук;и пойм ол килинм аслиги, уларнинг
номус, шараф ва иффатларини хдмоя килиш максадида
эркаклар кузидан сакланиш ларига бую рилган. Л екин
кайси аъзолари аврат саналиши ва канча мивдорда очик
ю риш лари м умкинлиги хусусида мужтах,ид уламолар
*ам я го н а ф и кр га к ел а о л м аган л а р . М асал ан , А бу
Х,анифа (Имом А ъзам) билан Имом М оликлар аёлнинг
юзи, икки кули ва оёкларининг тупиги ости аврат эмас,
очиб юриши мумкин деган булсалар, Имом Ш офиий ва
Ахмад ибн Х,анбаллар аёлнинг барча аъзоси аврат, хдгго
кузлари хам куринм аслиги керак, деб х,исоблаганлар.
Ш унинг учун х,анбалийликка эътикод киладиган Саудия
А рабистонидаги араб аёллари кора х,ижобга бурканиб
юриш га мажбурдирлар. Бизнинг х,анафий мазх,абимизда
аёллар ю злари очик х,олда ю риш лари жоиз, деб фатво
берилган. Ш ундай экан, айрим аёлларимиз х,аж ёки умра
зиёратига бориб келишгач, араб аёлларига таклид килиб,
х,ижобга уралиб ю риш га харакат килишлари номакбул
ишдир.

Куръон ва ^адисдан гапирган х;ар бир одамга


эргашиш жоизми?

Йук! Куръон ёки х,адисдан гапирувчи киши аввало араб


тилини пухта билиш и билан бирга тафсир китоблари,
фикх,га дойр асарлардан етарли дар аж ада хабардор
булиш и ш арт. Зеро, Куръони каримда ш ундай оятлар
борки, уларнинг х,укми мансух, яъни бекор килинган.
М асалан, «Бакара» сурасининг 144-ояти билан ундан
олдин вах,ий булган шу суранинг 115-ояти мансух булган.
Я ъ н и , М аш рик х,ам, М агриб ^ам Аллох,ники, кайси
99
тарафга юзлансангиз, у ш а томонда Аллохни топасиз
дейилгани учун намоз Куддус тарафга щараб уциларди.
Кейинги оят билан намозни Каъба томонга к;араб укиш
буюрилди.
К,уръон матни таркибида са^ланиб колган мансух
(хукми бекор килинган) оятлар ибодат вактида укилса-
да, амалда татбик; этилмайди, чунки купгина оятлар
Макка даврида нозил килинган булиб, Мадинага хижрат
килингандан кейин боцща оятлар нозил булиб, олдинги
айрим оятлар хукми бекор килинган.
Ш унингдек, хадиси шарифларнинг хам носих ва
мансухлари борки, уларни яхши урганмай туриб, таржима
ёки нашр килиш мумкин эмас. Масалан, Ш аддод ибн
Авсдан ривоят к;илинган бир хадисда: «К^он олдириш
ва кои куйдирйш резани бузади », дейилган. Имом
Муслим «Сахих» китобларида Ибн Аббосдан келтирган
«Пайгамбаримиз алайхис-салом эхром да ва рузадор
холатларида к;он олдирдилар» деган ривоят билан биринчи
Хадис «насх» килинади. Сабаби Ш аддод Авсдан ривоят
цилинган хадис Макка фатхида, Ибн А ббосдан ривоят
килинган хадис эса хажжатул вадоъда айтилгандир. Лекин
афсуски, кейинги пайтларда араб тили ёки турк тилидан
лугавий таржима кдяувчи таржимонлар купайиб кетди.
Натижада диний билими чукур булмаган кишиларнинг
амри маъруф, нахий мункар ишларига кул уриши сабабли
мусулмонларнинг эътикодий ва амалий тушунчаларида
чалкашликлар юзага келди. Бинобарин, халкимизнинг
«Чумчук суйса хам к;ассоб суйсин» деган наклига амал
килинмаслиги окдбатида тугри йулдан ош б, турли бузук,
ак,идаларнинг таркалишига олиб келди. Улар келтирган
зарардан халкимиз ташвиш чекаётгани хаммамизга
маълум. Бундай ишларга чек куйиш лозим.

100
Еттинчи cyxfoam
Ё Ш Л А Р ВА А Ё Л Л А Р Д И Н И Й -Э К С Т РЕ М И С Т И К
Х А РА К А Т Л А РИ Н И Ш А С О С И Й ОБЪЕКТ ЛАРИ :
М УАМ М ОЛАР ВА ВАЗИФАЛАР

Д иний экстремистик х;аракатлар ним а учун


асосий эътиборни ёшларга царатмоцдалар ?

Республикам изда эътикод эркинлигини таъминлаш


м а са л а си д а б ар ч а ш ар о и тл ар яр ати б б ер и л ган бир
шароитда, маккор ва купорувчи кучлар, диний мутаассиб
гурух,лар уз каби?!; режаларини амалга ошириш йулида
халк ичида бузгунчи гояларни таркатишга уринмокдалар.
А м али ёт ш уни курсатм окдаки , экстрем и стлар
уз м а к с а д л а р и уч ун асо с ан ёш й и ги т ва аёл л ар н и
танлайдилар. Нега айнан ёшлар ва аёллар?
Ч у н к и , ай н ан ан а ш у лар В ат ан и м и з к ел аж а ги ,
миллатимиз эртанги куни, тараккиётини белгилаб беради.
П резидентим из И слом К арим ов таъкидлаганларидек:
«XXI асрда кайси давлат кудратли, кайси кучли булади?
Бу сав о л га , ах,олиси и н тел лекту ал н уктаи -н азар д ан
баркамол, ёш лари билимли, ор-номусли, В атанпарвар
б у л и б , у н и б -у с а ё т га н д ав л ат , д еб ж аво б кай тари ш
мумкин».
Ш у ури н д а усм ирлар таш ки таъ си р га купрок
м ойил булиш ини алох,ида кайд этиш лозим. М уайян
лолларда х,аётдаги орзу-максадларга мустакил эришиш
х,аракатларининг х,амма вакт х,ам амалга ошавермаслиги
окибатида ёшларда инфантиллик (узини ночор, ёрдамга
мухгож х,ис килиш) хусусияти шаклланиши кузатилади.
Бундай вазиятда уларда «олий максадларга интилаётган
мен каби кишилар ёки жамоа мавжуд», - деган тасаввур
пайдо булишига замин яратилади. Шунда улар узларининг
101
макрад ва интилишларини тушунадиган кишиларни излай
бошлайдилар.
А йни пайтда, ж и д д и й м асъ у л и ятд ан озод булган
усмирлар учун шахсий тажрибанинг етишмаслиги хосдир.
У соддадиллик ва хаёлпарастлик билан ёнма-ён келади.
Ш у билан бирга, ёш лар наздида атрофда кузатилаётган
адолатсизлик нахиж асида ю зага келадиган зурикиш ни
йукотиш да ф акат б и р ги н а йул - «бую к гоя»ни узида
м ужассамлаш тирган етакчи билан х,аммаслак булиш ни
танлашга мойиллик юзага келади. Бу йул усмирни диний
м утаассиб окимлар дом ига тортилиш ига олиб келиш и
мумкин.

Экст рем ист ларнингаёлларга алох,ида эътибор


билан цараишарини цандай изохраш мумкин?
Экстремистлар табиатан ишонувчан, таш ки таъсирга
мойил булгани учун аёллар билан ишлашга хам алохдца
эъ ти б о р б и л ан к;арайдилар. У л ар н и н г х аёт д а сабр-
бардош ли ва фидоий булиш билан бир каторда х,амиша
м аънавий-рухий кумакка, куллаб-кувватлаш га эх,тиёж
сезишлари хам экстремистларга кул келади.
М и л л ат ва м ам л ак атн и н г келаж аги б у л ган ёш лар
тар б и яси куп ж и хатд ан аёлларга боглик. Ш у нуктаи
назардан Караганда, экстремистларнинг аёлларга булган
эъ ти б о р и у л ар н и н г эъ ти к о д и н и у згар ти р и ш оркали
ф арзан длари д унёкараш ини хам тегиш ли йуналиш да
ш акллантириш , м иллат, ж ам иятнинг эртанги кунини
м у а й я н й у с и н г а с о л и ш г а § у л г а н и н т и л и ш б и л ан
белгиланиш ини хам таъкидлаш зарур.
А ёл га хос м а ъ н ав и й -р у х и й х у с у с и я т л а р д а н
ф о й д алан ган дин ий-экстрекистик гурухлар ул ар н и н г
айрим ларини узларининг гаразли максадларини амалга
ошириш воситасига айлантираётганликларини хам кайд
этиш лозим.
Сунги пайтларда аёллардан «худкуш» террорчиларни
тайёрлаш хам купайиб бораётганини таъкидлаш зарур.
У р га н и ш т е р р о р ч и л а р а ё л л а р г а н и с б а т а н б у н д ай
102
холларда онг ва хулкни моделлаштириш, психотехник
воситалар ёрдамида дастурлаш, наркотик ёки психотроп
моддалар билан «ишлов бериш»дек манфур усуллардан
фойдаланаётганликларини курсатмовда. Натижада бундай
аёл иродаси заиф, онгига сингдирилган буйрук ва вазифани
сузсиз бажарадиган, ундан бошка х,еч нарсани курмайдиган
ва х,еч нарсадан тап тортмайдиган мавжудотга айланади.
С тати сти к м аъ лум отл ар га К араганда, Ш ри Л анкада
узок йиллар давомида фаолият курсатиб келган «Тамил
иламни озод этиш йулбарслари» номли террорчи ташкилот
узининг амалга оширган террорчилик харакатларининг
деярли 70 фоизида аёдлардан фойдалангани хам бундай
хулосаларнинг 5финли эканини курсатади.
А ёл лардан «х у д ку ш » л ар н и тай ёр лаш н и н г бош ка
ж ихатлари хам бор. Хусусан, Ш арк аёлларининг узун
миллий либос кийиши, румол ураши, х,омиладорлиги ва
бош ка саб аб л арга кура текш ирув-назорат вактларида
уларнинг купи нча тухтатилм аслиги боис портловчи
мосламани яшириш имконияти катта булади. Ю коридаги
каби сабабларга кура аёллардан, купгина х,олларда номуси
топ талган , тавд и рл ан ган кизлардан «кам и кад зе»лар
с и ф ат и д а ф о й д а л а н и ш с у н гги п а й т л а р д а к у п ай и б
бораётганини таъкидлаш зарур.

Дипий-экстремистик х^аракатлар фуцароларни


у з сафларига ж алб цилиш учун одатда цандай
усуллардан фойдаланадилар?
Х,ар кан дай диний м утаассиб оким «улж а»си нин г
хаётий мух,им эхтиёжларини инобатга олган холда, уз
таъ ли м оти н и ж озибадор килиб курсати ш га х ар ак ат
килади. Одамларнинг бундай окимлар таъсирига тушиб
колиш и, ш ун и н гд ек, од атд аги ах б о р о т д о и р аси д ан
таш кар и га ч и кади ган турли ш о в-ш у влар га ор ти к ч а
эътибори билан хам белгиланади. Б ундай эътиборни
бугунги кунда кенг таркалаётган гайритабиий ходиса
ва жараёнларнинг хакикатан хам мавжудлиги хакидаги
а х б о р о т л а р о зи к л а н т и р и б т у р ад и . Т у р л и а х б о р о т
103
манбаларининг доимий таъсири остида булган бир пайтда
инсон гайриилмий, сохта диний гояларни кабул килишга
мойил булиб колади.
Экстремистик гурухларнинг асосий максадлари
зуравонлик ва алдаш усуллари билан сиёсий хокимиятга
эришиш булиб, бу й^лда гурух етакчилари оддий
аъзоларни бемалол курбон килиб ю бормоадалар.
М утаассиб гоялар домига тушиб колган шахслар
оиласидан, жамиятдаги урнидан, хатто хаётидан
ажрамокдалар.
Бундай шахсларни хар кандай топширикни хеч
иккиланишсиз бажариш даражасига олиб келиш учун эса
синалган услублардан фойдаланмокдалар. Жумладан, «оз-
оздан» технологиясида факат биргаликда намозга бориш,
дам олиш кунларини бирга утказиш, факат бир хафта
кечкурунлари бирга диний адабиёт укиш, жамоанинг
йигинларида катнашиш, факат бир марта варака таркатиш
каби кичик илтимослар оркали ёлланаётган шахсни
жиддий ёнбосишга мажбур килиш йулидан борилади.
Ш унингдек, доим ий «мия ювиш» воситасида
жамоанинг гояларини амалга ошириш ёлланаётган
кишининг шахсий кийинчиликлари ва жамиятдаги
муаммоларни хал этишнинг энг макбул йули, деган караш
тинмай уктириб борилади.
Сунгра «гурухий таъсир этиш» услуби кулланилади.
Бунда жамоанинг барча аъзолари янги аъзони турли
томондан ягона гояга йуналтирилган фикрлар билан
«кумиб» ташлайди.
Айни пайтда, ёлланаётган шахсга бетиним янгидан-
янги м аълум отлар бериш ва уз ф икрлари билан
ёлгиз колиши ва холис танкидий тахлил килишига
йул куймаслик оркали унда эътироз билдириш ёки
бахслашишга имкон колдирмасликка харакат килинади
ва бир пайтнинг узида унга нисбатан жамоа томоиидан
факат ширин сузлар гапирилиб, у хакда гамхурлик,
аксарият холларда моддий ёрдам хам курсатилади.
104
Шуни хдм таъкидлаш керакки, киши «узимни назорат
кила оламан ва хох,лаган вактимда жамоадан четлаша
оламан», - деган хаёлдан узок; булиш лозим. Чунки,
купчилик мутаассиб окимлар янги тарафдорларни
ёллашда рухдй таъсирнинг юкоридаги каби усулларидан
фаол фойдаланадилар ва ортга кдйтишга деярли имкон
колдирмайдилар.
Диний билимларни урганиш ниятида булганлар
диний экстремистик х^аракатга аралашиб
цолмасликлари учун нималарга эътибор беришлари
керак?
Фарс.3 килайлик, юкоридаги каби х,олатларда номаълум
ёки яхши таниш булмаган шахе мурожаат килди. Ушбу
кимса сухбат бошида ислом асосларини урганишга
Каратилган хдракатларга рагбат бериб, асл мусулмоннинг
бурч ва жавобгарлиги каби мавзуларда суз юритади.
Сунгра, билвосита саволлар билан унга тааллукли
маълумотлар, хусусан, диний ва сиёсий к д р а ш л а р билан
кизикади. Сух,батнинг охирида эса, узининг исломга
кизик;иши бех,ад экани ва як;ин биродарлари билан диний
билимларини пухта эгаллаётганини айтиб, «улжа»га х,ам
шуни таклиф этади. Шуни таъкидлаш жоизки, бундай
сух,батлар бир мулокотда булиб утиши ёки бир неча
учрашувга чузилиши мумкин.
Бирок шахенинг кандай жамоага жалб килинаётгани
хдкида тула маълумотга эга булишга интилиш келажакда
узи ва оиласини жиддий кунгилсизликлардан саклайди.
Масалан, «Исломга дойр билимларни кимдан ва
кайси асарлар оркали чукур ва мукаммал урганиш
мумкин?» деган саволга «сух,батдош» умумий жавоб,
яъни «К,уръони карим ва хддислардан», дейиш билан
чегараланса, ундан кенгрок жавоб олишга хдракат килиш
зарур. Агар сух,батдош анъанавий, расмий усулларни
рад этса ёки уларнинг саёзлигини таъкидласа ёхуд нашр
килинган жойи курсатилмаган, норасмий адабиётлар
масалан, Такиюддин Набх,оний каламига мансуб «Ислом
105
низоми», «Исломий оламга кайнок нидолар», Юсуф
ас-Саботиннинг «Иззат ва шараф сари», Абдул К,адим
Заллумга тегишли «Халифаликнинг тугатилиши» хамда
муаллифи курсатилмаган, «Имонга йул», «Ширин жон
киссаси» каби китобларни тилга олса ёки номлари зикр
килинган шахсларнинг ислом дунёсидаги урни хакида
нжобий сузласа, унинг мутаассиб гоялар тарафдори
эканига ишонч хосил килиш мумкин.
Таъкидлаш жоизки, хамма в акт хам диний мутассиб
оким лар аъ зо л ар и илк су х б а т д а н о к норасм ий
адабиётлар ва шахслар хакида батафсил с^зламайди.
Улар уз жамоаларига жалб килиш максадида расман
тан олинган диний адабиётлар оркали сабок олишни
тавсия этиши хамда бошлангич илмларни урганиш учун
уз жамоасига таклиф килиши мумкин. Буларнинг бари
канчалик жозибадор ва тугри булиб куринмасин, диний
маълумоти ва аник максадларини билмаган одамдан
диний билимларни урганишга харакат килиш салбий
окибатларга олиб келиши мумкин. Диний билимларга
булган эхтиёжни Узбекистон Республикаси конунлари
доирасида таъминлаш тугри булади.
Диний таълим олиш учун цаерга ва кимга
мурожаат цилган маъкул?
Узбекистон Республикасида таълим тизими диндан
ажратилган булиб, укув дастурларига диний фанлар
киритилишига йул куйилмайди. Диний фанлар факатгина
диний ташкилотлар тасарруфидаги укув юртларида
укитилиши мумкин.
Х,озирги кунда республикамизда Тошкент ислом
инситути, 9 та урта махсус ислом билим юрти хамда
православ ва п ротестан т сем инарияси ф аолият
курсатмовда.
Диний таълим хакида ran кетар экан, сунгги йилларда
Узбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги билим
юртларида хам катор ислохотлар амалга оширилгани,
Давлат таълим стандартлари билан мувофиклаштирилган
106
Укув дастурлари тузилгани ва ижроси таъминланганини
таъкидлаш зарур. Жумладан, шартнома асосида талабалар
Кабул килиш хисобига диний таълим муассасаларининг
моддий-техника базасини ривожлантириш, олий ва урта
махсус диний таълим муассасалари укитувчи хамда
талабаларининг ойлик маоши, стипендияларини давлат
меъёрларига якинлаштиришга эришилди. Иктидорли
талабаларн и рагбатлан ти ри ш учун У збекистон
Мусулмонлари идорасининг махсус стипендиялари таъсис
этилди.
Дин асослари ва дунёвий фанлар билан бир каторда,
талабаларнинг бирор касб-хунарни (сартарошлик,
дурадгорлик, ош пазлик, тикувчилик, зардузлик,
каштачилик ва х-к.) урганиши йулга куйилганини алох,ида
Кайд этиш лозим.
Укув режасида курсатилган жисмоний тарбия даре
еоатларини тулик х,ажмда утказиш билан бирга, спорт-
еотомлаштириш тугараклари ишига хам катта ахдмият
Каратилмокда. Укув юртларида «Баркамол авлод» спорт
мусобакалари дастури асосида спортнинг бир неча тури
буйича мусобакалар мунтазам утказиб келинмокда.
Бир суз билан айтганда, бугунги кунда республикамизда
фукароларнинг диний билимларга булган эх,тиёжини
тула кондира оладиган ва давр талабига жавоб берадиган
таълим тизими фаолият курсатмокда.
Амалдаги цонунчилигимюда диний таълим билан
боглиц цандай цоидалар мавжуд?
Узбекистон Республикасининг «Виждон эркинлиги
ва диний ташкилотлар тугрисида»ги ^онунининг
9-моддасига кура, диний ташкилотларнинг марказий
бошкарув органлари рух,онийлар ва узларига зарур булган
диний ходимлар тайёрлаш учун диний укув юртлари
тузишга х,акли. Диний укув юртлари Адлия вазирлигида
руйхатдан утказилиб, диний таълим бериш х , а к и д а
лицензия олганидан кейин фаолият курсатиш хукукига
эга булади.
107
Олий ва урта махсус диний укув юртларида таълим
олиш учун фукаролар умумий мажбурий урта таълим
олгандан кейин кабул килинади.
Айни пайтда, конунчилигимизда хусусий тартибда
диний таълим бериш ман этилганини хам алохида
таъкидлаш зарур. Хусусан, Узбекистон Республикасининг
маъмурий ж авобгарлик тугрисидаги кодексининг
241-моддасига биноан махсус диний маълумоти
булмай туриб ва диний ташкилот бошкаруви марказий
органининг рухсатисиз диний таълимотдан сабок бериш,
худди шунингдек, хусусий тартибда диний таълимотдан
сабок бериш энг кам иш хакининг беш бараваридан ун
бараваригача микдорда жарима солишга ёки ун беш
суткагача муддатга маъмурий камокка олишга сабаб
булади.
Узбекистон Республикаси Ж иноят кодексининг
229-2-моддасида эса махсус диний маълумоти булмай
туриб ва диний таш ки лот бош каруви марказий
органининг рухсатисиз диний таълимотдан сабок бериш,
худди шунингдек хусусий тартибда диний таълимотдан
сабок бериш, шундай харакатлар учун маъмурий жазо
кулланилганидан кейин содир этилган булса энг кам иш
хакининг эллик бараваридан юз бараваригача микдорда
жарима ёки уч йилгача ахлок тузатиш ишлари ёхуд
олти ойгача камок ёки уч йилгача озодликдан махрум
килиш билан жазоланиши хакидаги коида мустахкамлаб
куйилган.
Киши фарзанди ёки бирор яцин одами диний
экстремистик х;аракатга кушилиб цолганини
цандай билса булади?
Бирор диний-экстремистик харакат таъсирига тушиб
колган одамни унинг белгилари, гурухнинг тузилиши
хакидаги маълумотлар оркали аниклаш мумкин.
Бундай кишининг ташки аломатлари хулк-атвори,
ю риш -туриш и, ки йиниш и, сузлаш ув лугати ва
кизикиш ларининг узгариш и, одатдан таш кари ва
108
дакрорланувчан далилларни купрок келтириши, оиласи,
^дусти, касби ёки укишига кизикишининг йуколиши, х,атто
^>вкатланиш тартибининг узгариши кузатилиши мумкин.
Бу кандай оким ёки гурух эканини аниклашда унинг
шахбари узини кандай намоён килиши, гурух тузилишида
ратъий иерархия (табакаланиш) мавжудлиги, ундаги
Гхукмронлик кандай таксимланиши ва ким томонидан
убошкарилишига алохида эътибор каратиш мухим.
йИунингдек, ушбу гурухда янги аъзоларни жалб килиш
|учун кандай услублар (хакконийлик ёки ёлгон оркали)
щ^лланилиши, молиявий маблаглар каердан олиниши,
укандай таксимланиши ва кайси максадларга ишлатилиши
^акида маълумотга эга булиш зарур.
v Инсон якин кишисининг диний-экстремистик харакатга
кушилиб колганини аниклашда унинг овкатланиш, ухлаш
‘тартиблари, якин кишилари билан мулокоти, умуман
щахсий х,аётидаги узгаришларга жиддий эътибор килиши
ва тугри тахлил килиши мухим хисобланади. Х,ар кандай
Долатда мутасадди идоралар ёки масъул шахслар билан
бамаслахдт харакат килиш максадга мувофикдир.
Киши фарзанди ёки бирор яцин одами диний
Шстремистик х;аракатга кушилиб цолганини билса
ними цилиши зарур?
.i
; Фарзанди ёки бирор якин одами диний-экстремистик
^аракатга кушилиб колганини билган киши, аввало,
■узини йукотмаслиги, тахдшкага тушмаслиги, энди бирор
нарсани узгартириб булмайди, деган хаёлга бормаслиги
зарур. Аксинча, бирор оким таъсирига тушиб колган одам
билан яхши муносабатни саклаш, унга нисбатан ижобий
кайфиятда булиш, сухбатлашганда вазмин, самимий
гаплашиш керак булади.
Хеч качон тугридан тугри унинг эътикодига тажовуз
Килмаслик, бахолаш ёки танкид килиш учун эмас, соглом
фикр нуктаи назаридан уни тушуниш учун купрок
саволлар бериш зарур.
109
Уртадаги келишмовчилик ва карама-каршиликларни
ошкор этиш унинг окимга янада каттикрок богланиб
кол иш ига олиб келиши мумкин.
Балогат ёшига етган ва нима килишни узи билади, деб
уни куткдриш фикридан воз кечмаслик, соглом фикр уни
килаётган ишларидан кайтаради, деб ишониб колмаслик
керак. Узи буни таъкидлаган холда хам, унинг хамма
нарсани тугри хал кила олиши исботланмаган.
Муаммолар билан яккаланиб колмасдан, мазкур
масалани махалла оксоколи, масжид имоми, хукукни
мухофаза килувчи идоралар вакиллари билан бамаслахат
хал килиш зарур.
Нихоят, оким таъсирига тушиб колган киши яна
илгаригидек булиб колади, деб уйламаслик, хаётий
тажрибадан тугри хулоса чикариш, хушёрликни бир лахза
хам йукотмаслик, уни ёш нихолдек асраш керак булади.
Диний экстремистик х;аракатлар таркибида
жиноят содир этган фуцароларга нчсбатан цандай
жазолар кулланади?
Диний-экстремистик харакатлар таркибида жиноят
содир этган ш ахслар У збекистон Республикаси
Жиноят кодексининг 155 (терроризм), 156 (миллий,
иркий ёки диний адоват кузгатиш), 159 (Узбекистон
Республикасининг конституциявий тузумига тажовуз
Килиш), 216 (гайриконуний жамоат бирлашмалари ёки
диний ташкилотларни конунга хилоф равишда тузиш),
216-1 (гайриконуний жамоат бирлашмалари ва диний
ташкилотлар фаолиятида катнашишга ундаш), 244-
1 (жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига тахдид
соладиган материалларни тайёрлаш ёки таркатиш), 244-
2 (диний экстремистик, сепаратистик, фундаменталистик
ёки бошка такикланган ташкилотлар тузиш, уларга
рахбарлик килиш, уларда иштирок этиш) моддалари билан
жиноий жавобгарликка тортилиб, судлар томонидан
белгиланган тартибда жазо кулланилади.
110
Шу билан бирга, айбига икрор булиб, адашганйни
тан олиб, уз ихтиёри билан хукукни мухофаза килувчи
идораларга келиб, жиноятнинг очилишига ёрдам
берган шахслар жазодан озод этилиши Жиноят кодекси
(157-модда, 3-к;исм; 159-модда, 5-к;исм; 160-модда, 3-кисм;
244-2-модда, 2-к;исм;'244-3-модда)да кафолатланган. -
Баъзи бир ёшларимиз гайриконуний диний окимларга
расмий равишда аъзо булмасаларда, уларга хайрихохлик
билдириб, билиб-билмай юкорида санаб утилган
жиноятларга бевосита ёки билвосита алокадор булиб
колган холатлар учраб турибди. Бунда улар амалдаги
к;онун талабаларига кура, жиноятга иштирокчи деб
хисобланадилар.
Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг
28-моддасига биноан иштирокчи деганда, бевосита
жиноятни бажарувчи билан бир каторда ташкилотчи,
далолатчи ва ёрдамчилар хам тушунилади. Булар хам
жиноий шерик сифатида, жиноятни содир этган шахе
билан бир каторда, Жиноят кодексининг юцорида кайд
этилган моддалари билан жавобгарликка тортилади.
У збекистон Республикаси Ж иноят процессуал
кодексининг 290-моддасида мол-мулкни хатлаш бобига
хам узгартиришлар киритилиб, турар жойлар ёки яшаш
учун мулжалланган жойлар, мулк шаклидан катьи назар,
давлатга хоинлик к и л и ш , конституциявий тузумга,
Узбекистон Республикаси Президентига тажовуз килиш,
терроризм, купорувчилик жиноятларини содир этиш учун
фойдаланилган такдирда бу жойлар суд хукмига кура
мусодара этилиши курсатилган.
А йтиб утиш лозим ки, хозирги кунда айрим
юртдошларимиз турли шахсларга уйларини ижарага
бериш холлари учрайди. Аксарият холларда турли
диний экстремистик, террористик ташкилот аъзолари уз
фаолиятларини шундай хонадонларда юргазишга харакат
киладилар. Бунда бу хонадон жиноятни содир этиш учун
фойдаланиладиган жойга айланади ва 290-моддада кайд
111
этилаганидек давлат хисобига мусодара этишга асос
булиб к,олиши мумкин.
Экстремистик х;аракатларга кушилиб крлган
ёшларникг авф этилишининг боиси нимада?
Диний экстремистик окимларга кушилиб колган
ёшларнинг давлатимиз рахбарияти томонидан авф
этилиши узбекона багрикенглик, инсонпарварлик ва
адолатпарварликнинг нишонаси булиб, ёшларни нотугри
йулдан кайтариш, улар уртасида диний экстремизм ва
мутаассибликнинг олдини олиш, Ватанига, ота-онаси,
оиласи багрига кайтариш, тинч х,аёт кечиришни ният
к;илган бу токфа ;ц&:ссларга яна бир бор имкон бериш,
бехуда курбон булишига йул куймаслик каби максадларга
каратилган.
Аслида бундай адашган ёшлар факат ижрочи ёки
«кугирчок» булиб, панада турган, террорнинг хдкикий
ижодкорларига карши кураш биринчи навбатдаги масала
эканини ёдда тутиш лозим. Шу билан бирга, адашиб,
алданиб, билиб-бь!лмай бундай разил йулларга кириб
колган ёшларни яна х,аётга кайтариш, уларни тугри йулга
чорлаш, фукароларнинг омон-эсон уз оиласи кучогида
яшаши ж ам иятд# олихиммат фазилатларни юзага
келтирувчи омиллардан хисобланади.
Узбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил
6 сентябрдаги «Террорчи гурухлар таркибига адашиб
кириб колган Узбекистон Республикаси фукароларини
жиноий жавобгарликдан озод этиш тугрисида»ги катор
фармонларига биноан конституциявий тузумга карши
жиноят содир этган куплаб фукароларимиз жиноий
жавобгарликдан озод этилдилар.
Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президенти
курсатмаси билан 2003 йилда диний-экстремистик
ташкилотлар таркибида жиноят содир этиб, жазони
ижро этиш муассасалари (ЖИЭМ)да муддатини утаётган
махкумлар ахволини урганиш м аксадида Махсус
комиссия тузилди.
112
Комиссия таркибига малакали мутахассислар -
ислмошунос олимлар, диний уламолар, хукукни мух,офаза
Килувчи идора ходимлари ва жамоатчилик вакиллари
жалб килинди.
К ом иссия 2003 йил ап р ел ь-авгу ст ойларида
республикадаги ЖИЭМларида жазо муддатини утаётган
махкумларнинг ахволи ва ички дунёсини урганиш, бу
йулга кириб колишининг асл сабабларини аниклаш, уз
хатосини тушуниб етганларини тугри йул ва жамиятга
кайтариш, оиласи, махалласига келгач яна мутаассиблик
таъсирига тушиб колмаслигининг олдини олиш мак,садида
уларнинг хар бири билан якка тартибда бир неча маротаба
сухбатлар утказди. Унда махкумлар танлаган йулнинг
нотугри экани диний манбалар хамда давлат к;онунлари
асосида тушунтирилди.
Сухбат натижасига кура, килмишидан пушаймон
булиб, тузалиш йулига утгани аникланган махкумларнинг
хужжатлари Узбекистон Республикаси Президента
хузуридаги Афв этиш масалалари буйича Комиссияга
тавдим этилдй.
Узбекистон Республикаси Президентининг 2003
йил 1 декабрь ва 2004 йил 1 декабрдаги «Амнистия
тугрисида»ги фармонларига асосан мазкур махкумлар
озодликка чикдилар.
Диний экстремистцк ташкилоптарнинг авф
туфайли озодликка чиццан собик, аъзолари
жамиятда уз уринларини топиб олишлариучун
цандай ёрдам берилмоцда?
Мук,аддам диний-экстремистик окимлар таркибида
жиноят содир этиб, жазо муддатини утаб чиркан ёки
афв этилган фукаролар жамиятда уз уринларини топиб
олишлари учун хукуматимиз томонидан катор ижобий
ишлар амалга оширилмовда. Жумладан, жазони ижро
этиш муассасаларидан озод этилган бу тоифа шахсларга
жойлардаги «Ижтимоий куникма» марказлари томонидан
энг кам иш хакининг 5 баробари микдорида моддий
113
ёрдам курсатилиб, махаллий хокимликлар, хукукни
мухофаза килиш органлари хамда фукароларнинг
узини-узи бошкариш идоралари хамкорлигида уларнинг
паспорт олиш, яшаш жойида руйхатда туриш хамда ишга
жойлашишларида хам ёрдам бериб келинмокда.
Ш унингдек, диний-экстрем истик таш килотлар
таркибида жиноят содир этиб, амнистия туфайли
озодликка чиккан фукароларни жамиятдан ажратиб
куймаслик, уларга ёрдам бериш максадида тегишли
гушунтириш ишларй олиб борилмоада. Бу тоифа
фукаролар яшаш ва иш жойларида куникма хосил
килишлари, атрофдагилар билан яхши муносабат
урнатишлари учун улар хар томонлама маънавий куллаб-
кувватланмовда.
Амнистия туфайли озодликка чиккан фукароларни
жойлардаги им ом-хатибларга бириктириб куйиб,
уларнинг оилаларидаги ижтимоий вазиятни чукур
урганиб чикиш, яшаш шароитлари билан яциндан
танишиш, эхтиёжларини (ишга жойлашиш, нафака
пулларини вактида олиш ва ш.к.) инобатга олган холда
масжид хисобидан уларга ёрдам курсатиш амалиёти хам
йулга куйилганини таъкидлаш зарур.
Уларни тиббий курикдан утказиш, касалманд ва
ногиронларни алохида эътиборга олиш хамда гамхурлик
курсатиш буйича хам муайян тадбирлар амалга ошириб
келинмокда.
Ёшларимизни диний мутаассиб оцимлар
таъсиридан х^имоя цилиш, фарзандларимизда
бузгунчи гояларга царши штунитетни
шакллаттириш учун нималарга эътибор царатиш
зарур?
Президентимиз Ислом Каримов фарзанд тарбиясининг
ахамнятига тухталиб, «М аънавият тарбиянинг энг
таъсирчан куроли экан, ундан окилона фойдаланиш,
б о л а л а р и м и зн и В а т а н п а р в а р л и к , р о с т гу й л и к ,
114
хдк,севарликка ургатиш керак булади», - деб таъкидлаган
эдилар.
Х,озирги кунда фарзандларимиз дунёнинг энг уткир,
фаол, уддабурон, Ватанпарвар ёшларига айланиши,
уларни фидоийлик, Ватанпарварлик, тадбиркорлик,
миллатпарварлик, садокатга ургатиш куп жихдтдан
ота-оналарга боглик;. «Куш уясида курганини кил ад и».
Бу борада, албатта, ота-онага ёрдам беришда бутун
жамоатчилик - мах,алла оксоколи, диний маърифат
ва м аънавий-ахлокий тарбия масалалари буйича
маслахатчи, имом, профилактика нозири, Хотин-кизлар
кумитаси ва «Камолот» ёшлар ижтимоий хдракати каби
ташкилотларнинг жойлардаги масъулЛари биргаликда
фаол ишлашлари керак.
Ё ш ларга ушбу оф атнинг мо^ияти ва зарарли
окибатларини кенгрок тушунтиришда ижобий таъсир
килишнинг барча восита ва услубларини куллаш керак.
Баландпарвоз шиорларни такрорлаш урнига фикрни
х,аётий мисоллар оркали етказиш маъкулрок.
«Бекорчидан Худо безор», дейди доно халкимиз. Шу
нуктаи назардан Караганда, ёшларимиз турли мутаассиб
гурухдар таъсирига тушиб колмаслиги учун уларнинг буш
вактини унумли утказиш, касб-х,унар, фойдали мех,натга
ургатиш, турли тугараклар фаолиятини жонлантириш,
спорт клубларида кулай имкониятлар яратиб бериш ^ам
них,оятда мух,имлигини х,ам алох,ида кайд этиш лозим.
Бегамлик локайдликнинг онасидир. Дар кандай фазилат
хдцдан ошса, иллатга: тавозе - лаганбардорлик, андиша
- куркоклик, ибо - мутелик, уялиш - журъатсизликка
айланади. Ер бузилса - дехдон, бола бузилса - ота-она
уялади. Яхши фазилат экиб, парвариш килинмаса, ёмон
сифатлар унади. Фарзанд куриб, каровсиз колдирилса, у
фидойи, Ватанпарвар булмайди, гиёхванд, жиноятчи ёки
риёкор булади.
Ю ртбош им изнинг самимий, миллат ва унинг
келажагини уйлаб айтган фикрл?пидан яна бирига диккат
килайлик: «Давлатимиз шиддат билан янгиланмовда,
115
фарзандларимиз х,ам куз унгимизда улгайиб камол
топмовда. Виз хохдасак хдм, хох,ламасак х,ам, бу жараён
давом этаверади. Кишини уйлантйрадиган жихати шуки,
фарзандларимиз биз истаган, биз интилган, уз олдимизга
мак;сад килиб к;уйган даражада узгараяптими? Бугун умид
билан караётган них,олларимиз эртага кутилганидек мева
берадими?»
Ута жиддий савол. Агар биз ёшларимиз онги ва
ру^иятини зах,арли мафкуралардан катъият билан
*имоя килсак, *ар цандай гаразгуй кучлар мамлакат
мустакиллиги ва унинг порлок; келажагига ра^на сола
олмайди. Бу жамиятимиз, шу юрт, шу Ватанни мукаддас
деб билган *ар бир фук;аро олдида турган асосий
вазифадир.

116
Саккизинчи сухбат
ЗАМОНАВИЙ ТА Р И1<АТ Ч И ЛИК ХДРАКАТЛАРИ
Тасаввуф амамасининг цандай маънолари бор?
Тасаввуф сузи истеъмолда суфийлик, суфизм, тарщат
ёки тарикатчилик атамалари билан маънодош булиб,
унинг келиб чикиши масаласида бир катор карашлар
мавжуд. Йирик тасаввуфшунос олимларнинг фикрича,
«Баъзилар бу суз «саф» сузидан келиб чиккан дейдилар.
Чунки суфий, Илох, йулига кирганларнинг биринчи
сафида турувчидир.
Баъзи олимлар уни «суффа» сузидан х,осил булган, деб
айтадилар: ас^оби суффа х,азрати Пайгамбар саллаллоху
алайх,и васаллам тириклигидаёк тарки дунё килган
такводор кишилар булиб, суфийлар шуларга таклид
киладилар, деб тушунтирадилар.
Яна бир гурух, олимлар суфий сузи «сафо» сузидан
келиб чиккан, чунки бу тоифанинг калби сидку сафо
офтобидай порлаб туради, деганлар.
Яна баъзилар суфий «суфух,» сузидан ясалган, суфух,
- бирон-бир нарсанинг хулосасидир, бу жамоа халкнинг
хулосаси булгани сабабли уларни суфий деганлар, деб
ёзадилар.
«Суфий» сузи юнонча «суф» сузидан ясалган, деб
биладиган олимлар хам бор. Аммо купчилик «суфий»
сузи арабча «суф» сузидан хосил булган, деган фикрда
якдилдирлар. «Суф» сузининг лугавий маъноси «жун
ва жундан тукилган мато»дир. Суфийлар куп холларда
жун чакмон ёки куй терисидан тикилган пустин кийиб
юришни одат килганлари учун уларни «жун кийимлилар»
(форсчаси «пашминапуш») деб юритилган. Бизнингча,
шу кейинги этимологик маъно х,акикатга якинрокдир.
117
Зеро, «суфий» сузининг «суф» сузидан ясалиши араб тили
конун-коидаларига мос келади.
Тасаввуф таълимоти малшакаттшз ва халцимиз
тарихи билан нечогли боглиц?
Истиклолнинг дастлабки кунлариданок бебахо
маънавий-маданий меросимизни холисона урганиш ва
тиклашга давлат сиёсатининг устувор йуналишларидан
бири сифатида катта эътибор берилмовда. Айникса,
маънавий мероснинг туб мохиятини акс эттирувчи
диний - миллий кадриятларни кулёзма манбалар
асосида урганиш, уларни давр талабидан келиб чиккан
холда бахолаш, янгича илмий тахлил килишга катта
эътибор каратилмокда. Президентимиз Ислом Каримов
таъбирлари билан айтганда, «Бугун бизнинг олдимизда
шундай тарихий имконият пайдо булдики, биз босиб утган
йулимизни танкидий бахолаб, миллий давлатчилигимиз
негизларини аниклаб, буюк маданиятимиз томирларига,
кадимий меросимиз илдизларига кайтиб, утмишимиздаги
бой анъаналарни янги жамият курилишига татбик;
этм о ги м и з к ер ак » . Б у гу н м адан и й м ероси м и з
дурдоналарини излаб топиш, асраб-авайлаш, сак;лаб
колиш ва илмий тадкик; этиш, улуг алломаларимизнинг
хаёти ва ижодини хар томонлама ва холис урганиш
буйича куплаб ишлар амалга оширилаётганини алохида
кайд этиш лозим.
2003 йилнинг ноябрида улуг мутасаввиф олим,
Хожагон тарикатининг асосчиси - Хожа Абдухолик;
Гиждувоний таваллудининг 900 йиллик, 2004 йилда
эса Нак,шбандия тарикатининг йирик вакили - Хожа
Убайдуллох Ахрор таваллудининг 600 йиллик юбилейи
мамлакатимиз микёсида кенг нишоилангани, уларнинг
хаёти ва ижодини урганиш юзасидан ибратли ишл^р
амалга оширилгани хам фикримизнинг исботи була
олади.
118
Узбек халки умуман ислом маданияти, хусусан,
тасаввуф илми ривожига бекиёс хисса кушгани тарихий
хакикат. Зеро, халкимизнинг буюк фарзандлари тасаввуф
илмини назарий ва амалий жихатдан бойитиб, кимматли
асарлари билан нафакат ислом олами, балки бутун дунё
маданиятини мислсиз юксакликка кутарганлар. Хожа
Ахмад Яссавий (ваф. 1166/67 й,), Абдухолик Еиждувоний
(1103-1179), Нажмиддин Кубро (1145-1221), Бахоуддин
Накщбанд (1318-1389), Хожа Мухаммад Порсо (1345—
1420), Пахлавон Махмуд (XIV аср), Хожа Убайдуллох
Ахрор (1404-1490), Мир Алишер Навоий (1441-1501),
М ахдуми Аъзам Косоний-Д ахбидий (ваф. 1542),
Боборахим Машраб (1640-1711), Дукчи Эшон (ваф.
1898 й.) каби буюк мутафаккир аждодларимиз колдирган
бебахо мерос хам шундай хулоса чикариш имконини
беради.
У ларнинг асарлари, бир томондан, инсоннинг
узлигини англашга ва шу оркали унинг камолотига,
иккинчи томондан, ислом динининг асл инсонпарвар
ва тараккийпарвар мохиятини теранрок тушунишга
хизмат килади. Айни пайтда уларда миллий-тарихий
р и вож лан иш и м и зн ин г турли боски члари га хос
хусусиятлар, хусусан, халкимизнинг эрк ва озодлик,
мустакиллик ва тараккиёт йулида олиб борган кураши
асрлар давомида сайкал топган кадриятлари, олам ва
одамга муносабатнинг бетакрор рухий талкинлари,
комилликка интилиш йулидаги изланишлар узининг
бетакрор ифодасини топганини хам алохида таъкидлаш
зарур.
Бугунги кунда фаолият олиб бораётган
тарицатчиларнинг купчилиги тасаввуфнинг асл
мох;иятиданузоцпашган дейишади. Шу тугрими?
Х,алоллик, мехнатсеварлик, адолат ва ростг^йлик
каби умуминсоний ахлок нормаларини узида мужассам
этган тасаввуф таълимоти тарихан халкни ягона максад
119
атрофида бирлаштиришга, жамиятнинг турли табакалари
уртасида дустлик, биродарлик ришталарининг илдиз
отишига хизмат килган.
Айни вактда хам мусулмон дунёсининг деярли барча
мамлакатларида тасаввуфнинг турли тарикатлари
вакиллари фаолият юритаётганини куриш мумкин.
Туркия, Миср, Ж азоир, Тунис, Ливия, Индонезия,
Малайзия, Иордания, Покистон каби мамлакатларда
мавжуд тарикатларнинг саногига етиш хам кийин. Бу
сулукларнинг купчилиги тасаввуф таълимотининг илк
гояларидан анча узоклашиб кетган. Шайхлик макоми
маблаг туплаш манбаи булиб колган холатлар хам йук
эмас. Туркиядаги куплаб тарикат вакиллари томонидан уз
шайхларининг ута муболага билан улугланиши, уларнинг
тавоф килиниши, шайхларнинг уз тарафдорлари ва
муассасалари мавжудлиги хам фикримизнинг исботи
була олади.
Покистон ва Хиндистон худудларида таркалган
тарикатларнинг урф-одатларига назар солинса, уларга
йога, буддавийлик, хиндуийлик ва кадимги хинд
фалсафасининг таъсири катталигини куриш мумкин.
Х усусан, Б арлавия, М ехмандия ва бош ка катор
тарикатларда кадимги хинд фалсафасидаги таносух, яъни
рухнинг кучиб юриши гояси кенг урин олганини кайд
этиш лозим. Улар намоз ёки зикр вактида юкоридан бир
жойни бушатиб куйган холда унга Мухаммад Пайгамбар
алайхис-салом рухи келиб урнашади, деб хисоблайдилар.
Шунингдек, уларда масжидларининг кибла тарафида уз
тарикатларининг асосчиси ёки пирларининг кабрини
жойлаштириш, намоздан аввал ва кейин уни тавоф килиш
амалиёти мавжудлигини хам таъкидлаш зарур.
Узбекистонда фаолият олиб бораётган ва узларини
тарикат етакчиси деб танитаётган шахслар, уларнинг
эътикоди, илгари сураётган гоялари ва амалий расм-
русумлари соф ислом таълимоти ва илк давр тасаввуф
120
таълимотидан анча йироклашгани *ам юкоридаги
мулохдзаларнинг уринли эканини курсатади.

Хрзирги всщтда Узбекистонда мавжуд булган


тарицатчилар фаолияти х,ацида нима дейиш
мумкин?
Х,озирги пайтда Марказий Осиё давлатлари, хусусан,
У збекистоннинг турли ^удудларида тарикатчилар
фаолиятининг сезиларли жонланиши кузатилмокда. Улар
каторида Самарканд вилояти х у д у ди д а ф аолият
юритаётган, халк орасида «I^opa саллалилар» (илмий
тилда - Накшбандия-Мужаддидия) деб аталадиган
тарикат гурухини санаш мумкин. Унинг етакчиси
Исокжон Умаров (Исокжон домла) 1911 йилда Самарканд
вилояти Нарпай тумани Октош кишлогида тугилган.
Унинг тарафдорлари 1953 йилдан буён кора салла
урашади. Бугунги кунда ушбу гурух, тарафдорлари
сони тахминан 5 минг кишини ташкил этади, деб
х,исобланади. У ларн ин г куп чи ли ги С ам арканд
(С ам арканд ш а^ри, Н арпай, Т ой лок, Б улунгур,
Каттакургон ва Ургут туманлари), Навоий (Навоий
шаэфи, Хатирчи, К^изилтепа туманлари), Каищадарё
(Муборак, Косон, К^арши туманлари), Тошкент (Бука
тумани) ва Хоразм вилоятлари худудларида яшайдилар.
И.Умаров 1983 йилдан негизи Накшбандийликка
богланган ушбу тарикатчилар гурух,ига рах,барлик кила
бошлаган.
Сурхондарё вилояти худудида тарикатчилар фаолияти
Дустмухдммад Турсунов бошчилигида кузатилади.
Дустмухдммад Турсунов 1935 йилда Сурхондарё вилояти
Шурчи туманида тугилган. 2003 йилга кадар мазкур
тумандаги «Домулло Косим» масжидида имомлик килган.
121
Д.Турсунов узини Накшбандия тарикатининг пири
муршиди деб билади ва муридларни кабул к,илиб, уларга
тарикат одоблари буйича вазифалар беради. Бу вазифалар
асосан нафл ибодатлари ва зикр хусусида булади.
Д.Турсунов вилоятнинг Шурчи, Узун, Денов, Сариосиё,
Ангор туманлари, К,ашкадарё вилояти хамда Фаргона
водийси ахолиси орасида уз тарафдорларига эга.
Унинг муридлари орасида ?адбиркорлар, фермерлар ва
ахолининг бошка катламлари вакилларини куриш мумкин.
Муридларининг таъкидлашича, Узбекистонда фаолият
курсатаётган бошка тарикатчиларга нисбатан Д.Турсунов
диний билимларни мукаммал билган. Шунинг учун
издошлари уни «Шайхул ислом», «Шайх» тахаллуслари
билан улуглайдилар. *
Д.Турсунов 2013 йил май ойида вафот этган.
Андижон вилояти худудида хам Йакшбандия
тарикатининг айрим вакиллари фаолияти кузатилмокда.
Улардан бири 1927 йил 15 январда Андижон вилояти
Шахрихон туманида тугилган хозирда мархум Зухриддин
Эшонов (шайх эшон Зухриддин кори Накшбандий-
Шахрихоний) булиб, унинг вафотидан сунг кейинги
йилларда, м азкур ш ахрнинг м у р и д л а р л ар и ва
тарикатчилари фаолияти пасайган. З.Эшоновнинг
фаолиятида хам асл Накш бандиййа асосларидан
узоклашиш холатлари мавжуд эди.
Фаол иш юритаётган тарикат вакилларидан яна
бири О дилхон С алом ов (О дилхон кори) 1928
йилда Андижон шахрида тугилган. У Накшбандия
тарикатининг жахрий зикр га аеосланган шахобчасига
рахбарлик килади. Унинг тарафдорлари хар пайшанба
куни пирнинг ховлисида, мавлид ойларида ёки бошка
каттарок тадбирларда Фаргона водийсининг турли
жойларида жамланиб, зикр маросимлари у т к а з и б
турадилар.

122
Вилоятдаги уламолар. мах,аллий ах,оли ва муридлари
билан у т к а з и л г а н сухбатлар О.Саломовнинг диний
билими етарли эмаслигини, шариат коидаларини
мукаммал билмаслигини курсатади. Унга 30 йилдан
буён маслакдош б^либ келаётган айрим муридларнинг
ш ариатнинг баъзи коидаларини билмаслиги эса
шогирдлар киёфаеини тасаввур килиш имконини беради.
О.Саломов муридликка 30 ёшдан ошган кишиларни
кабул кил ад и. 10 дан ортик муридлар доимий равишда
унинг хизматида. Маълумотларга кура, О.Саломовнинг
жойлардаги халфалари Андижон эски шахри Олтинсой
кучаси 117-хонадонда (О.Саломовнинг аввалги х,овлисида)
хар пайшанба «аср» намозидан кейин дойра шаклида раке
усулида баланд овозда зикр тушишади. Халфалардан
бошка барча муридлар 5-10 киши булиб, бир-бирларининг
уйларида зикр тушишади. Улар хднафий мазхдбида ибодат
килишади ва хозирги кунда уларнинг сафи 500 дан ортик
кишини ташкил этади.
О.Саломов жорий йилнинг апрель ойида вафот этди.
Айни кунда унинг урнига наманганлик, асли касби
сартарош булган Абдулбоки исмли киши тарикатга
рах,барлик килмокда.
Тарикатчилар орасида мархум Ибро^им
Маматкулов тарафдорлари куплигининг
сабабларини цандай изохдаш мумкин?
Тарикатчилар ичида энг кузга курингани вафотига кадар
(вафоти 2009 йил) узини Накшбандия-Мужаддидия-
Х,усайния тарикати рах,бари, деб таништирган мархум
Иброх,им Маматкулов (Иброх,им эшон) х,исобланган.
У 1937 йилда Фаргона вилоятининг Бувайда тумани
Оккургон кишлогида таваллуд топган. Мир-Араб
мадрасасига укишга кирган, лекин тугата олмаган.
123
И .М ам аткулов тар аф д о р л ар и н и н г купчилиги
вилоятнинг Бувайда, Ёзёвон, М аргилон, Олтиарик
туманларида, Тошкент шахри, Самарканд, Наманган ва
Кашкадарё вилоятларида истикомат килувчи фукаролар
булган. У худудда бошка тарикатчиларга нисбатан
тарафдорларининг куплиги, муридларини бир жойга туплай
олнши, таъсир доирасининг катталиги билан ажралиб
турарди.
И.Маматкулов издошларининг мунтазам купайиб
бориши сабабларидан бири шуки, унинг муридлари
одатда тарафдорлар йигиш жараёнида уз етакчилари
И.Маматкуловни идеал шахе сифатида курсатишга
эришишган эди. Шунингдек, зикр килишни ургатадиган
Кулланмаларни хали намоз укшн коидаларини хам
эгалламаган ахоли орасида таркатишга уринишлар хам
мавжуд эди. Унда таъкидланишича, кулланмага доимий
амал килган кишининг жаннатга тушиши, уктирилган.
И.Маматкуловнинг уйи унинг тарафдорлари учун
асосий марказ х,исобланган. Эшоннинг хизматида доимий
тарзда куплаб мурид турган. Унинг турли вилоятлардаги
уринбосарлари уз худудларида тарикатчиларга ра^барлик
ва янги аъзоларни кабул килганлар.
И.Маматкулов 2009 йил 23 август куни вафот этди.
Тарицатчилар гурухргари фаолиятининг
ихтилофли жщатлари нимада?
Тарикатчилар томонидан жорий этилган баъзи
янгиликлар улар фаолиятида кузатилаётган айрим узига
хосликлар муайян ихтилофли ^олатларни келтириб
чщармокда. И.Маматкулов тарикат рахбарлигини кулига
олгач, муридлари учун жорий килган катор янгиликлар
бунга мисол була олади. Уларнинг хатти-харакатларида
юртимизда карийб у н турт аердан буён амал килиб
келаётган ханафий маз^аби а^комлари ва а^ли сунна
124
эътикодига зид гояларни таргиб килиш долатлари хам
кузатилмокда.
Хусусан:
- кечаси тахажжуд намозини укиш фарз;
- шукри вузуъ намозини кайси вактда булса хам укиб
олиш зарур;
- пирга кул берганнинг олдинги гунохлари кечирилади,
казо булган (колдирилган) намозни укимаса хам гунох
булмайди;
- расмий имомларнинг амру маъруфларини менсимаслик.
-Й.Маматкуловнинг тахоратидан колган сувни табаррук,
деб истеъмол килиш каби холатлар шулар жумласидандир.

Тарицатчиларнинг тах;ажжуд намозини фарз ёки


вожиб деб билиши, уни кечаси уций олмаганлар
цазосини адо этишлари лозимлиги д;ацидаги
даъволари ислом цоидаЛарига нечоглик тугри
келади?
Тахажжуд намозини фарз даражасига кутараётган
тарикатчилар одатда куйидаги далилларни келтирадилар.
Аввало, мурид пирнинг олдига келиб, унга кул берар
экан, буюрган барча вазифаларни сузсиз бажаришга
ваъда беради. Аллох таоло К,уръони каримда ахдга
вафо килиш борасида куплаб оятларни нозил килган.
Ж умладан: «Э й ,.и м о н к ел ти р ган л ар ! Б и ти м л ар
(ахдлар)га вафо килингиз!» (Моида, 1).
Демак, тарикат вакилларининг фикрлаш мантикига
эътибор килсак, киши пирнинг олдида тахажжуд
нам озларини колдирмасликка ваъда берар экан,
келтирилган оятларга мувофик уз ваъдасига вафо килиш
унга вожиб булади. Бу эса, уз навбатида, унга тахажжуд
намози вожиб ёки фарз булишини англатади.
125
Бирок муфассирлар мазкур оятдаги «аад» ёки «битам»
сузидан Аллох таоло билан бандалар уртасида Ал-
Мисокда тузилган битим назарда тутилади, дейдилар.
Баъзилар Аллох билан бандалар уртасида ахкомларга
риоя килиш, Куръонда бандалар тилидан айтилган
«эшитдик ва итоат килдик» калимасига вафо килиш, деб
тафсир киладилар.
Али ибн Абу Талхд Ибн Аббосдан килган ривоятларида
хам, оятдаги «укуд» сузидан мурод «ухуд» яъни
ахдлашув булиб, Куръони каримдаги Аллох таолонинг
бандалар билан халол-харом, фарзу-вожиб, хад-худудлар
масаласидаги ахдномасидир, деганлар.
Даадок (р.а.): «Авфуу бил укууд» оятидан мурод,
хар бир китоб ва суннатни хамда ижмони тан олган
кишидан Аллох таоло шариатида курсатган буйрук ва
кайтарикларига хамда Ал-Мисокда олган ишончномасига
амал килиш хакидаги ахдномасидир», - дейди.
М аълумки, шариат ахкомларини жорий килиш
Аллох ёки У изн берган пайгамбарларга хос нарса.
Бошка хеч ким, бирон-бир сабабга кура бу ишни амалга
ошириши, бандалар устига шаръий амрни жорий килиши
амри махолдир. Хаттоки, Мухаммад алайхис-салом
умматларига доим енгиллик, осонлик, ихчамликни истаб
келганлар. Бир хадисда айтадиларки: «Агар умматларимга
Кийин булиб колишидан куркмаганимда эди, уларга хар
намоздан аввал мисвок килишни буюрар эдим». Мисвок
дарахтнинг новдасидан киркиб, пустлогини шилиб ташлаб
у билан тиш тозалайдиган, узидан тиш учун фойдалй
моддалар ва хушбуйлик чикарадиган нарсадир. Куплаб
мусулмон улкаларида хозирда хам мисвок истеъмолда.
Одамлар махсус гилофларда чунтакларида олиб юрадилар
ва овкатдан аввал ва кейин, намоздан аввал уни олиб
огзиларида бир неча бор уёк-буёкка айлантирадилар ва
тишларини тозалайдилар. Одатда бу ишни килиш одамга
126
кийинчилик тугдирмайди ва атиги бир неча сония ёки
бир-икки минут кифоя килади. Модомики, Пайгамбар
алайхис-салом шу арзимаган иш умматларига машаккат
булишини уйлаб, буюрмаган булсалар, кечаси, туннинг
ярмида, уйкунинг энг ширин пайти келганда туриб ибодат
килишни бопщаларга вожиб килишга кимнинг хадди
сигади? Агар банданинг хохишига караб шаръий хукмлар
узгартирилаверса, шариатнинг улуглиги каерда колад и?!
Куръони каримда: «Тунда (Ярим кечада) уйгониб
узингиз учун тахажжуд нафл намозини укинг! Шоядки,
Раббингиз Сизни (К,иёмат кунида) мактовли (шафоат
киладиган) макомда тирилтирса» (Исро, 79), - дейилади.
Бу оятни тушунишда хам муайян келишмовчиликлар
мавжуд. Тарикат вакиллари: «Оятда Мухаммад алайхис-
саломга тахажжуд намозини укиш буйрук шаклида
келтирилган, Куръонда келган амр, у ким оркали баён
этилган булишига карамай, барчага тенг фарз булади»,
- дейдилар.
Вахоланки, муфассирлар мазкур оятда тахажжуд
намози зиёда амаллардан булиб, Имом Табарий уз
тафсирида: «Мухаммад алайхис-саломга (бир марталик)
фарз килингани, ум м атларига эса нафл», - деб
таъкидлайди. Ибн Касир эса: «Тахажжуд Расулуллох
алайхис-саломнинг узларига хос фарз амал, умматларига
фарз эмас», - деб кайд этади.
Бундан ташкари оятнинг узида «нафл», «узингиз учун»
деган калималар борки, улар бу амр Пайгамбар алайхис-
саломга эканидан далолат килади. Оятнинг охирида
«Шоядки, Раббингиз Сизни (К^иёмат кунида) мактовли
(шафоат киладиган) макомда тирилтирса», - дейилади.
Шафоатчилик макоми Одам алайхис-саломдан бошлаб
келган пайгамбарлардан факатгина Мухаммад алайхис-
саломга берштиши мукаддас манбалардан барчага маълумдир.
Модомики, тахажжуд намозини укишлик шафоатчилик
127
маком и билан богланаётган экан, бу шубх,асиз Мухаммад
алайхис-саломга тегишли булади.

«К,ора саллалилар» тарицат шщобчасида


тишга пломба цилдирши, цоплама тиш куйиш
тах^оратнинг мукаммал булишига хал ал беради,
деб билар эканлар. Бу масалада уламоларимтнинг
фикрлари цандай?
Дархакикат, ушбу гурух вакиллари коплама аъзоси
булган шахснинг тахорати мукаммал булмайди, деган
фикрдалар. Улар бундай карашларига асос сифатида
«Хулосатул Фатово» китобидаги «Жунуб булган киши
гусл килсаю баданида сув етмаган бир кичгина жой ёки
нукта колса, у холда уша киши жунубликдан чикмайди»,
деган фатвони келтирадилар.
Мазкур фатвога асосан т а р и ц а т ч и л а р пломба ёки
коплама тиш куйдирган кишининг тахорати мукаммал
булмайди, шундай экан унинг оркасида намоз хам ук;иб
булмайди деган фикрни ил гари сурадилар.
Бунга жавобан айтиш мумкинки, «Х улосат ул-
фатово»да келтирилган мазкур фатвонинг тиш ковагига
хеч кандай алокаси йук- Тишга коплама куйишнинг
хукми худди «Ал-Масху алал-жабийра» яъни «жарохат
етган аъзога масх тортиш» хукмидадир. Аксинча, тишга
коплама куймаса ундан чикадиган бадбуй хид билан
жамоат билан намоз укиш макрухдир. Расулуллох
алайхис-салом бадбуй хид билан масжидга киришдан
кайтарганлар. Ж арохат етган аъзога сув текизиш
урнига устига масх килиш кандай жоиз булса, ковак
тишга пломба куйишнинг хукми хам худди шундай.
Чунки тиш ковак булганда унга пломба куйилмаса, ёки
коплама куйилмаса, унга хар хил овкат колдиклари кириб
натижада огиздан бадбуй хид чикишига сабаб булади.
128
Х,адисда айтилган: «Огизларингизни тозалаб юринглар.
Чунки у Куръон учун йулдир».
Шунингдек, яна куплаб сахих хадисларда инсонлар
озор чекадиган бадбуй адцдан фаришталар хам озор
чекиши, уткйр х,идли (хом пиёз ёки саримсок;) истеъмол
килган кишиларнинг жамоатга келиб одамларга озор
берганидан масжидга кирмагани яхширок; экани хасида
гапирилган.
Муътабар фикх китобларида бу хусусдаги равшан хукм
куйидагичадир: «Танада машаккатсиз ювилиши мумкин
булган жойларни ювиш фарздир». Зарар куриш эх,гимоли
бор булгани сабабли гусл килишда кузнинг ичини ювиш
шарт эмаслиги фик* китобларида очик айтилган.
Умуман олганда, муътабар манбалар тилло ёки кумуш
тиш куйдириш мумкинлигини курсатиши баробарида,
баъзи мугаассиб тоифалар томонидан кдпинаётган «ясама
тиши бор имомнинг оркасида намоз укиш мумкин эмас»,
- деган даъволари асоссиз эканини англатади.
Айрим тарикатчилар жума намозини адо
этгандан сунгяна цайта эх,тиёти пеитнущпиар
экан. Бунга шариатимизда цандай царалади?
Бундай холатлар хаки^атан хам бор. Хусусан,
Д.Турсунов рахбарлик килган гурух; вакиллари эх,тиёти
пешин укилиши шарт, деб биладилар ва бир неча марта
Узбекистон мусулмонлари идорасига шу масалада
фатво чи»;арилишини сураб мурожаат килганлар. Буни
куйидагича тушуниш лозим: Алло* таоло бандаларига
жума намозини фарз килган. Аммо жума укилиши учун
бир неча шартлар топилиши лозимдир. Уларсиз намоз
адо этилган хисобланмайди.
Ж ум лад ан х ан аф и й м а з^ а б и н и н г м у ъ таб ар
манбаларидан бири «ал-Мабсут» китобилан куйидагилар
санаб утилган:
129
1. Шахар булиши. Данафий уламоларидан Ибни
Щужоъ шахар деган иборани шархлаб шундай дейди:
«Бир масжид атрофида яшайдиганлар (намозга чикиши
мумкин булганлар)нинг барчаси йигилса ва масжидга
сигмаса, уша худуд шахар хисобланади».
2. Х,оким (Султон) томонидан рухсат этилган булиши.
Яъни масжидда жума намози укилишига хокимият, адлия
муассасалари ёки масжидлар иши билан шугулланадиган
бошка давлат идораларидан рухсат олган булиши шарт.
3. Изнул-ом яъни барча бирдек намоз укийверишига
рухсат этилган булиши шарт. М азкур икки шарт
асосан масжидда одамлар йигилган пайтда уларнинг
хавфсизлигини таъминлаш, турли фитналар чикишининг
олдини олиш учун белгиланган.
4. Ж амоат булиши. Яъни ханафий мазхабининг
фатволарига кура имомдан ташкари 2 ёки 3 киши йигилса
булади.
5. В акт. Албатта намоз вакти кирган булиши лозим.
6. Хутба укилиши лозим.
Агар ушбу шартлардан бирортаси мавжуд булмаса
жума намозининг мукаммал булишида ва ундан олдинрок
кимдир укиб булганига шубха уйгонади. Шунда эхтиётан
пешин намозини укиб куйиш кераклиги тугрисида баъзи
уламолар фатво чщарганлар.
Бирок улар замон такозоси билан уз кучини йукотган
ва куплаб уламолар томонидан бу хаада фатволар
чикарилган. Жумладан, мусулмон дунёсининг етук илм
марказларидан бири Мисрдаги ал-Азхар мажмуасининг
734-сонли «Жума намозидан кейин пешин укилиши
хакида»ги фатвоси айнан ушбу масала хусусидадир. Унда
таъкидланишича, жума намозидан кейин эхтиётан пешин
укилиши хакидаги гапнинг на Китоб ва на суннатдан
далили йукдир. Уламоларнинг фикрича, ибодатнинг
мохияти Расулулох алайхис-саломга мувофик булишдир.
130
Жума намозидан кейин эхтиётан пешин укиш хакида эса
Мух,аммад (алайхис салом) хеч нарса демаганлар».
Айрим худудларда х,ар хил номлар остида суфий
табобат марказлари фаолият олиб бормоцда.
Уларнинг тасаввуф билан нечогли алоцаси бор?
Жиззах вилоятида узини тарикдтнинг янги куринишининг
асосчи деб биладиган Сафар Кушкаров томонидан
(1952 йилда Бахмал туманйда тугилган) «Нурсафардия»
«тарикдти» таркала бошлаганини кузатиш мумкин. Бу
«тарикат» вакилларининг республикамизнинг бир неча
шахарларида «Суфий табобати» тиббий марказлари
мавжуд. Бундан т а ц щ а р и С.Кушкаров «Суфий жанг
санъати» номи билан туркум рисолалар чоп эттирган.
Уларда, юкорида айтилганидек, Шарк жанг санъати
усуллари хасида гапирилган булиб, уларни мусулмонлар
номи билан боглашга харакат килинган. Жумладан,
«Суфий (мусулмон) жанг санъати усуллари» китобида:
«Суфий жанг санъати асоси хозирги Хитой худудида
Уйгур мухтор вилояти, Ниндзя ва Тансу вилоятларида
ахоли уртасида сакланиб колган ва у хозирги Ушу, Сини,
Шаолин мактабларига катта озука ва туганмас бой ахборот
олиб кирган», - дейилади. Вахоланки, ислом дини ун турт
асрдан буён дунёнинг куплаб мамлакатларида таркалган,
бу дин таълимоти, амалиёти ва маросимлари хакида
минглаб китоблар ёзилган булса, уларнинг бирортасида
хам «мусулмонларнинг жанг килиш санъати» деган ran
айтилмаган.
Иккинчидан, ислом тинчлик ва осойишталик дини.
Унда одамларнинг узаро осойишта хаёт кечиришлари,
уз юртларини обод килишлари тараннум этилади.
Шунинг учун исломда алохида урушиш услуби булгани
Хакида гапириш уринсиз. Бундан ташкари суфийлар
мусулмонлар орасидаги энг хоксор, дунё бойликларию
131
бошка манфаатлардан юз у г и р и б , факат охиратни
уйлайдиганлар хисобланадилар. Бир неча боскичдан
иборат жанг усулини айнан суфийларга боглаш х,ам
ута мантиксизликдир. Агар Хитой худудларида яшаган
мусулмонлар уша срлик ах,олига хос тарзда ушу, кунфу,
каратэ каби жанг санъатлариии узлаштирган булсалар
буни дин билан боглаш нотугри булади,
М асаланинг бошка тарафи хам бор. Уламолар
маърифий ислом хакида гапириб турган бир пайтда,
Кандайдир жанг килиш усулини хам бу динга олиб
келиб такаш ёшларимиз тарбиясига салбий таъсир этади.
Юртимизда унлаб шаркона кураш турлари ривожланиб
бормовда. Ёшларимиз жахоннинг турли майдонларида.
м усобакаларда катнаш мркдалар. Бирок уларнинг
хеч бири кайсидир дин билан богланаётгани йук-ку!
Шундай экан, юкоридаги каби фикрлар ва ёндашувлар
Узбекистондаги динлараро багрикенглик тамойилларига
хам мос келмайди.
«Н урсафардия мактаби нима?» номли китобда
нурсафардиййа йуналишининг максадлари, гоявий ва
амалий асослари баёц килинган. Агар мавзудан ташкарига
чикиб, тафаккур килиб курсак, тасаввуф тарикатлари уз-
узидан, кимнингдир ихтиёри билан ташкил этиладиган
(фирма очишга ухшаган) иш эмас. Биринчидан, бутун
ислом оламига донг таратган Накшбандия тарикати
мисолида курадигаи булсак, унинг вужудга келиш ва
шаклланиш даври Абдухолик Гиждувонийдан (1 ЮЗ-
1179) Бахоуддин Накшбандгача (1318-1389) деярли
300 йилга чузилган. Бундан ташкари, Накшбандия
тарикатининг шаклланишига хизмат килганларнинг
барчаси ислом илмларидан бохабар етук уламолар.
булган. Шундай экан, шариат илмларини урганмаган,.
Сафарбой Кушкаровнинг янги тарикат - Нурсафардияни
т} зганини эълон килиши ислом илмларидан озгина булса-
132
да хабардор булган киши томонидан хам умуман кабул
килнб булмайдиган холдир.
Нурсафардия Шарк; якка кураши турларидан ушу,
кунфу, каратэ кабиларнинг унсурларини узлаштириб
«Суфий жанг санъати»ни ёхуд Шарк табобати сирларини
узлаштириб «суфий табобати» деб эълон кил ади. Шуни
тула ишонч билан айтиш мумкинки, бу йуналиш хеч
качон ислом динидан хабардор булган мусулмонлар,
уламолар томонидан кабул килинмайди.
Тарикатнинг шартларидан бири унинг давомийлигидир
ва бу давомийлик силсила (занжир) тарзида етиб
келаётган рухсатнома билан тасдикланади. Кимнингдир
тарикат рахбарлигини олиши учун унинг устозлардан
олган йулланмаси булиши керак ва муайян тан олинган
тарикатлардан бирортасига мансуб булиши керак.
Нурсафардиянинг бундай асослари йук-
Нурсафардия «суфий йуналиши» томонидан такдим
этилган китобларнинг тахлили йуналишнинг диний
жихатдан асосга эга эмаслигини курсатади. Уларнинг
тарката:ётган гоялари ислом дини, суфийликнинг тарихий
манбаларига мос келмайди.
Масаланинг яна бир томони бор. Ёшларнинг ёки
умуман фукароларимизнинг англаб-англамай, кур-
курона тарикат макомига даъво килаётган гурухларга
аъзо булиши, айникса, Нурсафардия каби диний асосга
эга булмаган гурухлар фаолиятига кушилиши Узбекистон
худудидан ташкарида мавжуд булган экстремистик
кучлар, Ватанимиз тинчлигини кура олмаётганлар учун
кул келиши шубхасиз. Шу боис фукароларимизни мавжуд
турли тарикат шахобчалари ёки шундай макомга даъво
килаётган гурухлар ва уларнинг фаолиятидан етарлича
бохабар килиш чора-тадбирларини курмогимиз керак.

133
Тщцизинчи cyxfiam
М ИЛЛИЙ, ДИНИЙ УРФ-ОДАТ ВА
МАРОСИМЛАР
Мавлуд, ацица, пайгамбар ёши, олтин ва кумуш
туйлар, «Мушкул кутод», «Биби семанба» каби
маросимларни утказса буладими?
Асрлар мобайнида ^тказиб келинаётган маросимларни
тугри ташкил килиш, уларни турли бидъат амаллардан
тозалаш ва исрофгарчиликка йул куймаслик ута му^им
масалалардан биридир.
М авлуд (Мавлуд ан-набий) Пайгамбар алайх,ис-
саломнинг тугилган кунлари булиб, уни ^тказиш
уламоларимиз томонидан маъкул деб, топилган. Бу
маросимда ихчам тарзда зиёфат уюштирилиб, унда
йигилганларга Пайгамбаримизнинг тавсифлари битилган
китоблардан, хусусан, Им ом Барзанжийнинг «Мавлуд
ан-набий» китобидан парчалар укиб, таржима к;илиб
берилади. Пайгамбаримизнинг хадисларига биноан
у зотга салавот айтиш савобли иш булиб, мавлуд
утказишдан максад хам Расулуллохга жамоат булиб
ДУРУД салавотлар йуллаш, у кишининг сийратлари хдкдца
маълумот олишдир. Ортик;ча исрофгарчиликларга йул
куйилмаса, ушбу амални утказишдан зарар йук.
Акика чакалок тугилганда фарзанднинг дунёга
келгани ва унинг шукронаси сифатида килинадиган
маросимдир. Акика чакалок тугилгандан кейин 7, 14,
21-кунларнинг бирида утказилади. Унда бир к^йни
суйиб, уни учга таксимлаб, бир кисмини ^омиладан
бушаган она кайта куч-кувватини тиклаши учун олиб
куйилса, бир кисмини ёш гудакнинг х,аккига дуо
килишлари учун камбагал оилаларга таркатилади, бир
Кисмини зиёфатга ишлатилади. Суйилган куй танасини
134
бутунлигича талабалар, кариялар ва болалар уйларига
бериб юборилса, учга таксимлангандан афзалдир.
Зиёфатга кудалар, кариндош ва якин кушнилар таклиф
килинади. Акика маросимида махдлла фаоллари билан
бир каторда масжид имом-хатиби хдм иштирок этади. Бу
шаръий маросим булгани учун Куръон тиловати ва дуои
фотихдлар килинади. Куда-анда, таниш-билишларга тун
кийгазиш акика маросими амалларидан х,исобланмайди.
Чакалок сочига кайчи уриш, кулогига азон айтиш, танглай
кутариш, хатна амалларини х,ам шу куни утказиб олса
булади.
Аммо, акика маросимини катта дабдаба, юзлаб
кишиларга ош бериш шаклида утказиш диний ва миллий
кадриятларимизга мое келмайди.
Одатда олтмиш уч ёшга кирган отахон ва онахонлар
мён Пайгамбарнинг ёшларига етдим, колган умримни
Аллох,нинг ибодатига, Пайгамбарнинг суннатига амал
килиб утказиш га сарфлайман, деган максадда ош
берадилар. Буни чин ихлос билан, Алло^нинг розилигини
топармиканман, деб ихчам шаклда, исрофгарчиликка йул
куймай утказса жоиз.
Узбек оилалари хаётига 1960 - йиллардан бошлаб
олтин, кумуш ва олмос туйлари кириб келди. Улар
эр-хотиннинг биргаликда 25, 50, 75 йил бахтли хаёт
кечирганлари муносабати билан утказилади. Ушбу
тадбирга кариндош -уруглар, дуст-ёрлар, ма^алла
.фаоллари таклиф килинади. Ёш оилаларга 50, 60 йил
тинч-тотув, ах,ил яшаган оилаларни урнак килиб к>фсатиш
маъносида ихчам, исрофгарчиликсиз утказилса зарари
йук-
Мушкул кушод - мушкулларни осон килиш максадида
(масалан, кизга совчи келмаганда, йигитга муносиб киз
топилмаганда, бирор иши юришмаганда) килинадиган
хурофот амаллардандир. Биби сешанба ва шунга ухшаш
Анбар она каби маросимлар мухтарам зотларнинг рухддан
135
мадад сурашдан иборат булгани боне, утказилиши
максадга мувофик эмас.
Исломда аза (мотам) тутиш х,ацида ним а
дейилади?
Шариатда аза (мотам) тутйш уч кун килиб белгиланган.
Ким вафот этишидан катъй назар, унинг як;инлари уч
кундан куп мотамсаро булиб юришлари ножоиздир.
Аммо эр улиб иддада колган хотинга мотам муддати
турт ою ун кундир (идда - эри вафот этган ёки талок,
килинган аёлларнинг холагига караб турт хилдир.
Х,омиладор аёлнинг иддаси - хомиласини тукдунча.
Х,айз курмайдиган ва хайз курищ ёшидан утган аёллар
иддаси - уч ой. Х,айз курадиган аёллар иддаси - турт ою
ун кун. Никохдан сунг кушилмасдан ажраган кизга идда
кутиш йук). Шариатда эри улган хотинга идда муддати
давомида мотам тутиш жорий килиниши эрига хурмат
юзасидандир.
Ш ариат курсатмаси буйича таъзияли хонадонда
маййитни тезрок дафн к;илиш, васиятлари булса адо этиш,
жанозага улгура олмаганларга дафндан кейинги уч кун
ичида хамдардлик билдириш учун келишларини назарда
тутиб, таъзияхона эшиги тагига таъзия белгиси сифатида
курси куйиб к;уйиш биринчи навбатда килиниши лозим
булган амаллардан хисобланади.
Фивд китобларида, жумладан, ханафий мазхабига оид
хуку^шунос олим Ибн Обидиннинг «Раддул Мухтор ала
дуррил мухтор» китобида баён килинишича, таъзияни уч
кун килиб белгиланиши аслида таъзия билдирувчилар
учундир. Жанозада иштирок эта олмаган киши шу уч кун
ичида кунгил сураб, хамдардлик билдирсин, кейин келиб
маййит сохибларининг ярасини янгиламасин. Шундагина
ваъда килинган савобга эга булади, дейилган. Шундан
келиб чикиб, хайит кунлари яна келиб таъзия билдириш
жоиз эмас, чунки таъзия бир маротаба билдирилади.
Агар маййитнинг эгаси дафндан олдин сабрсизлик килиб
136
жазавага тушса, унда дафн маросимидан олдин сабр
тилаб юпатилади. Дафндан кейин кайгу-аламга тушса,
уч кун ичида таъзия билдирилади. Таъзияхонада узок
колиб кетиш хам яхши эмаслиги фикций манбаларда баён
килинган.
Асосан мархумлар хотирасини ёд этишга каратилган
уч, етти, йигирма, кирк, пайшанбалик ва якшанбалик
каби маросимлар хам мавжудлигини кайд этиш зарур.
Хрзирги кунга келиб йигирма ва йил ошларини бошка
номлар билан кафе ва ресторанларда утказиш одат тусига
айланмокда. Аслида эса, бу каби маросимларни утказиш
шариат томонидан белгилаб берилмаган булиб, бидъат,
яъни ислом динида булмаган ва хеч кандай шаръий
коидага асосланмаган амаллардан хисобланади.
Аллома ва авлиёларнинг цабрларини зиёрат
цилишга динимизда цандай муносабат
билдирилади?
П ай гам б ар и м и зн и н г х ад и сл ар и га асосланиб
уламоларимиз томонидан кабрларни зиёрат килиш
тартиб-коидалари курсатиб берилган. Масалан, азиз-
авлиёлар мозорига борганда Каъбани тавоф этгандек
атрофини айланмасдан, одоб саклаб, тиловат ва дуо килиб,
савобини кабристон ахллари рухига багишланади. Хайр-
эхсон килмокчи булса, уша ернинг тартиб-коидасига
караб, расмий йул билан амалга оширилади. Авлиёлар
номига, кабрларига жонлик аташ ва уша ерларга олиб
бориб суйилиши мумкин эмас. Жонлик каерда, кайси
максадда суйилмасин, албатта, Аллох номи билан билан
суйилиши шартлиги уламоларимиз томонидан кайта-
кайта таъкидланган. Шунингдек, уламолар мозорда
ётган авлиё ёки алломадан мадад сураб, бирон бир
хожатини раво килишини талаб этиш мумкин эмаслиги,
бу бевосита Аллохнинг Узидан суралиши кераклигини
Хам уктирганлар.
137
Демак, асл ислом таълимотида кдбрларни, азиз-авлиё,
алломаларнинг макбараларини зиёрат килиш савобли иш
булиб, уни урнатилган тартиб-коидалари буйича амалга
ошириш максадга мувофик хисобланади.
Кабрларга шам ёкиш, кабр тошларини упищ жоиз
эмасдир. К,абр устида утириш, босиб юриш, намоз укиш
хам дуруст эмас. Кдбр йуколмаслиги учун бош ёки оёк
томонига бирон тош ёки тахта куйиш мумкин, декин
хозирги кунимиздагидек чикими куп ва дабдабали килиб,
кабр тошлари урнатиш дуруст эмас.
К,абристон зиёрати учун белгиланган тайин бир вакт
йук, исталган вактда зиёрат килиш мумкин. Шариатда
кабрларга гул, дарахт, турли кучатлар экиш яхши
амаллардан саналади.
Диний экстремистлар Навруз байрамини
нишонлаш гунох;, деб даъво щтадилар. Бу тугрида
нима дейиш мумкин?
Маълумки, Навруз Марказий Осиё ва Якин Шарк
халкларининг кадимий, анъанавий Янги йил байрамидир.
Тарихий манбаларда Навруз катта байрам сифатида жуда
кадимдан нишонлаб келиниши кайд этилган. Марказий
Осиёга ислом дини таркалгач, Наврузни аввалгидек
тантанали булмаса-да, байрам килишда давом этилган.
Навруз байрами Х,амалнинг биринчи куни, милодий
йил хисоби билан хар йили 21 март куни нишонлаб
келинади. Навруз байрами бахор ойига - кишлок хужалиги
иш ларининг бошланишига тугри келган. Х,озирда
Навруз республикамизда умумхалк байрамларидан бири
сифатида нйшонланади ва дам олиш куни деб эълон
килинган.
С обик С овет иттиф ок даврида - 1980-ййллар
урталарида Навруз асоссиз равишда диний байрам деб
Хисобланиб, нишонланишига йул куйилмаган булса,
хозирда баъзи мутаассиблар уни диний байрам булмагани
учун нишонлаш гунох деб таъкидлайдилар. Навруз диний
байрам булмагани учун уни нишонлаш мумкин эмас,
138
дейиш нотугридир. Абу Х,анифанинг «Ал-урфу кан-
насси» («Урф конун кабидир») коидаси машхур булиб,
х,анафийлик мазхаби халкларнинг ислом динигача булган
маданияти, урф-одатларига хурмат билан караб, улардан
баъзиларини хукук манбалари каторига киритган. Шунинг
учун Наврузни диний байрам эмас, деб нишонламаслик
мутаассиблик рухидаги окимларга хос булиб, урф-
одатларимизга бехурматлик хисобланади. Урф-одат
ва маросимлар (байрамлар) шариатга карши булган
фикрлардан холи булса, ундай байрамларни нишонлаш
гунох хисобланмайди.
Колаверса, ислом таълимотида очик харом деб хукм
килинмаган нарсаларни, урф-одатларни харом дейиш
тажовузкорлик, хаддан ошиш хисобланади. Навруз
байрами эса, илохий матнларнинг бирон бир жойида
так;ик;ланмаган. Шунингдек, куйидаги оят билан Аллох
бандаларига яхши нарсаларни халол килганини баён
этади: «... У (пайгамбар) уларни яхшиликка буюради
ва ёмонликдан кайтаради ва пок нарсаларни халол
килиб, нопок нарсаларни уларга харом килади...».
(Аъроф, 157). Бу оятдан куринадики, пок нарсалар ислом
таълимотида халол килинган.
Н авру з хам х а л к и м и зн и н г азал и й м иллий
кадриятларидан бири хисобланади. Бу кунда бева-
бечоралар, гариб ва мусофирларга мурувват курсатилади,
кексалар холидан хабар олинади. Шунингдек, аксарият
улкаларда кун билан тун бахорий тенг булган, ушбу
кундан дехкончилик ишлари бошланади. Демак,
Навруз ислом таълимотига зид эмас, юкоридаги фикр
эса, кишилар онгини чалгитиш, уз гаразли ниятларига
эришишни кузлашнинг бир воситасидир.
Мустациллик шарофати туфайли х;айит
байрамлари эркин нишонланадиган булди. Уларни
цандай нишонлаш тугри булади?
Мустакилликка эришганимиздан сунг миллий ва
диний кадриятларимиз тикланди. Х,айит республикамизда
139
умумхалк байрамлари каторида нишонланадиган булди.
Пайгамбаримиз хайит байрамлари тугрисида шундай деб
мархамат килганлар: «Дар бир миллатнинг уз байрами
бор. Мусулмонлар байрами руза ва курбон байрамидир».
Хайит араб тилида ийд — байрам деган маънони
англатади. Курбон хдйити хаж маросими ва курбонлик
Килиш билан, руза х,айити эса, рамазон ойи нихоясида
огиз очиш билан боглик. Курбон хайити (ийд ал-кабир,
ийд-ал-Адх,о) хижрий зул-хижжа ойининг 10-кунида,
руза хайити (ийд ас-сагийр, ийд ал-Фитр) эса, шаввол
ойининг биринчи кунида байрам килинади. Хайитда
масжидда эрталаб хайит намози укилади, руза хайитида
(хайит намозидан олдин) фитр-садака берилади, курбон
хайитида эса, курбонлик килинади. Хайит байрамлари
дунё мамлакатларида турлича нишонланади. Масалан,
араб мамлакатларида хайит байрамига бир неча ой
илгари тайёргарлик куриш одат тусига айланган. Хайитда
янги кийим кийиш, сайил килишга алохида эътибор
каратилади.
Хозирда бизда хам хайит байрамлари хурсандчилик
ва байрамона кайфиятда утказилмокда. Лекин халигача
хайитни нотугри талкин килаётганлар учраб туради.
Хайитни байрам килиб нишонлаш урнига, марх,ум
чикарилган уйда 3 кун давомида бел боглаб туриш
ва утганларни ёд этиш максадида мозорларни зиёрат
килиш холлари учрамовда. Шунингдек, хайит деганда,
ёш келинчаклар хонадонидаги зиёфатлар тушуниб
колинмокда.
Икки хайит мусулмонлар учун байрам килиб берилган
экан, ана шу байрам кунлари ота-она, якин кариндошларни
байрам бцлан табриклаш, уларни зиёрат килиш, арафа
куни ош улашиш, мухтожларга мурувват курсатиш, бир
суз билан айтганда, хайитда гам-кайгуларни унутиб, яхши
кайфиятда булиш ва уни байрам рухдда нишонлаш керак.
140
Расмий руйхатдан уптасдан туриб, фацат никох;
билан турмуш куриш тугрими?
Маълумки, никох инсон хаётининг давомийлигини
таъминловчи воситадир. Исломда хакикий эр ва хотин
булиш учун уч нарса шарт килинади. Булардан бйринчиси,
эр-хотиннинг никох,га розилиги, иккинчиси, гувохлар ва
учинчиси эса махрдир. Шу уч шарт бажарилганда масжид
имоми икки ёшнинг никохини укийди, шаръий богланиш
хосил булади. Хрзирда халкимиз орасида никох аксарият
холларда келиннинг уйига борилганда укилмовда.
Расмий руйхатдан эса, никох окшоми, яъни, туйхонада
утиш одатга айланмокда. Бу албатта ижобий хол. Лекин
баъзиларда расмий руйхатдан утмай фак;атгина имомнинг
никохи билан кифояланиш мумкин деган тушунча мавжуд
(Расмий руйхатдан утмаганларга имомлар томонидан
никох укилиши хам тугри эмас). Бундай саёз тасаввур
расмий руйхатдан ^тмаган шахслар учун бир катор
муаммоларни келтириб чикаради. Инсон жамият аъзоси
булганидан кейин жамият билан бирга хаёт кечириши,
жамиятда кабул килинган конун-коидаларга риоя килиб
яшаши керак. У узини жамиятдан ажратиб куя олмайди.
Холаверса, фукаролик бурчларини адо этмоги зарур.
Шу билан бирга, жамиятда: кабул килинган конунларга
риоя килиш зарурлиги асосини Куръон ва Сунна ташкил
этадиган ислом хукукида хам белгилаб куйилганини
таъкидлаш зарур. Ж ум ладан, «саддуз зароиъ»
(«кутилмаган зарарларнинг олдини олиш») ва «масолихул
мурсала» («умумманфаатни кузлаш») тамойилларига
кура, шахе ва жамият манфаатларига хизмат киладиган,
турли муаммоларнинг олдини олишга каратилган тартиб-
коидаларга буйсиниш мусулмонлар учун мажбурий
амаллардан хисобланади.
141
Аёллар уртасида «исломий туй» деб
юритилаётган маросимнипг мазмун-м ох,ият и
нимада ва у асл диний урф-одатларга мос
келадими?
Маълумки, азал-азалдан икки ёшни унаштириб туй
Килишдан асосий максад уларни эр-хотин деб эълон
килишдан иборат булган. Ана шуни эълон килиш
максадида утказиладиган туй маросимлари турли халклар
орасида миллий ва диний карашларга суянган х,олда
утказилади.
Охирги йилларда «исломий туй» деган тушунча
пайдо булди ва бу тушунча жойларда хар хил талкин
килинмокда. Баъзилар «исломий туй» деганда ичкиликсиз,
мусикасиз, амри-маъруф билан утказиладиган, айримлар
эса, факат аёллар иштирокида (аёл хонандалар билан)
утказилиши керак булган маросимни тушунадилар.
Туй маросимини «исломий туй» деб аталишининг
узи канчалик тугри?! Шу давргача ота-боболаримиз
томонидан утказиб келинган туйлар «исломий» деб
аталмаган. Тугри собик иттифок даврида туйларимизга
бир катор узгаришлар киритилган. Лекин уша пайтларда
хам узбекона миллий урф-одатларимизга мос келадиган
туйлар утказилган. Юкоридагилардан келиб чиккан
холда, хозирда туй маросимларини утказишда туйларни
алох,ида «исломий» деб ажратиш максадга мувофик эмас.
Чунки мусулмонлар купчиликни ташкил этадиган халк
орасида утказилаётган туйни «исломий туй» деб ажратиш
мантикка т)три келмайди.
Хулоса килиб айтадиган булсак, туйларимизни миллий
урф-одатларимизга мослаб, ихчам, исрофгарчиликдан
холи булган тарзда утказишга х;аракат килиш дар
томонлама максадга мувофик хисобланади!.

142
Унинчи сух;бат
ВАТАННИ СЕВМ ОК ИМ ОНДАНДИР
Исломда Ватанга мух;аббат х^ацида нима
дейилган?
Ислом инсонпарвар дин. У барча инсоний туйгу ва
Кадриятларни улуглайди ва кишиларни шунга ургатади.
Мана шундай туйгулардан бири ме*р-окибат, согинч,
мухдббатдир. Улар аввало ота-она, ака-ука, ёр-биродарлар
билан боглик. Бошкача айтганда, уларнинг барчаси инсон
тугилиб усган уйи, махдлласи, кишлоги - Ватан деган
тушунчада мужассамдир.
Ватан атамаси аслида арабча суз булиб, она-юрт
маъносини англатади. Ватан тушунчаси кенг маънода ва
тор маънода кулланилади. Бир халк вакиллари жамул-жам
яшаб турган, уларнинг аждодлари азал-азалдан истшфмат
килган х,удуд назарда тутилса, бу кенг маънодаги
тушунчадир. Киши тугилиб усган уй, мах,алла, кишлок;
назарда тутилса бу тор маънодаги тушунчадир.
Куръони каримда «дор» (куплиги «диёр») сузи жами 47
марта такрорланган булиб, у араб тилида Ватан, мамлакат,
ер, диёр, яшаш манзили каби маъноларни англатади. Бу
сузнинг шунчалар куп такрорланиши х,ам у ифода этган
маъноларнинг накддар мух,имлигидан далолат беради.
Бир инсонни уз Ватанидан бадарга килиш, мажбурлаб
чикариб юбориш огир гунох,лиги таъкидланади.
Жумладан, Куръони каримда: «Эсланг, сизлардан «Бир-
бирларингизнинг конингизни тукмайсиз, узларингизни
(бир-бирингизни) юртннгиздан бадарга килмайсиз»,
деган ахдингизни олган эдик», дейилади («Бакара», 84).
Бундан куриниб турибдики, Ватандан бадарга килиш катл
килишдан кейинги энг огир гунохлардан экан.
143
Яна: «Сунгра сизлар яна уша, узларингизни (бир-
бирингизни) улдираяпсиз, бир кисмингизни юртларидан
чикариб юбораяпсиз, уларга карши гунох ва зулм
ила хамкорлик килаяпсиз», дейилган («Базара», 85).
Юкоридаги оятда айтиб утилган «гунох,» ибораси ушбу
оятда «зулм» сузи билан бирга келтирилмовда.
П айгам барим издан ривоят килинган хадисда,
Мадинага хижрат килаётганларида: «Агар кавмим мени
Маккадан чикиб кетишга мажбур килмаганида, хеч хам
уз ихтиёрим билан уни ташлаб кетмаган булар эдим», -
деганлар.
Имом Бухорийнинг «ал-Жомиъ ас-Сахих» тупламида
Ватанни кумсаш, уни севиш хакида келтирилган бир
хадисда шундай дейилади: «Оиша онамиз разияллоху
анхо ривоят киладилар: «Расулуллох саллаллоху алайхи
ва саллам Мадинага келганларида Абу Бакр билан Билол
иситмалаб колишди. Мен уларнинг хузурига кириб: «Эй,
надари бузруквор (яъни, Абу Бакр), эй, Билол, узингизни
нечук хис этмакдасизлар?», —деб сурадим. Абу Бакр
иситма зурикканда:
«Уйимда булсайдим жон чицар мсцал,
Пойабзал ипидин яциндир ажал»,
- дер, Билол эса, иситма бироз пасайганда, йиглаб:
«Тацдирим не эрур, билмасман э во%,
Бошимга ажалдан келурму сипоу,?
Бир кеча булса %ам, она водийим,
Куйнида ётсайдим, ме^рибон А л л о у ;!
К,ониб ичсам эрдим, шаффоф сувларин,
Цанийди, ташласам, унга бир ниго%!»,
- дер эдилар. Мен бу хавда жаноб Расулуллох
саллаллоху алайхи ва салламнинг хузурларига бориб
айтиб эрдим, ул киши: «Ё, Аллох! Бизга Мадинани Макка
сингари ёкимли, ундан хам орхикрок махбуб этгил! Ё,
Аллох, унинг хошу тарозисига барака ато эхгил, уни
(ахлини) хамиша бардаму соглом кил, мана буларнинг
безгагини эса Жухфага кучиргил!» - дедилар».
144
Куриниб турибдики, икки улуг сахоба - Абу Бакр ва
Билол хам Пайгамбаримиз билан бирга «саодат асри»да
яшаб, кундалик нозил булаётган вахийдан бахраманд
булишдек бахт,га муяссар булсалар-да, уз Ватанларини
согиниб яшаганлар.
О т а -б о б о л а р и м и з , у л у г а ж д о д л ар и м и з ва
алломаларимиз хам ёшларни Ватанга садокат рухида
тарбиялашга алохида эътибор бериб, уз юртларига
мухаббатни ифода этиш борасида ажойиб намуналар
курсатишган. ИмЬм Бухорий, Имом Термизий, Ахмад
Фаргоний, Мухаммад Хоразмий, Абу Лайс Самаркандий,
Бурхониддин Маргиноний, Абул Муъин Насафий,
Каффол Шоший, Мажзуб Намангоний каби буюк
мутафаккирларимиз узларининг тахаллусларини киндик
кондари тукилган юрт билан боглаганлари, уларнинг
номини дунёга маълуму машхур килганликлари хам бир
йбратдир.
Буюк шоир ва саркарда, давлат арбоби Захириддин
Мухаммад Бобурнинг хаёти хам Ватанни севишга ёркин
мисол б^ла олади. Уз даврининг йирик ва кудратли
давлатларидан бири - Х,индистондек мамлакат хукмдори
була туриб, бир умр Андижонини, сулим Фаргонасини,
бобокалонларидан мерос Самаркандини кумсаб
утди, ижодининг салмокли кисмини Ватан согинчига
багишлади.
Келтирилган оят, хадис ва ибратли мисоллардан
маълум буладики, Ватан инсон учун мукаддас, уни хеч
бир нарса билан алмаштириб булмайди, у уз-узидан
севилишга, ардокланишга ва кадрланишга лойикдир.
Ватан х^имояси цандай амаллардан саналади?
Ватан - мукаддас даргох. Уни химоя килиш,
душманлардан асраш, равнаки ва фаровонлиги йулида
хизмат килиш хар бир мусулмон учун хам фарз, хам
карздир. Пайгамбаримиз: «Молини, жонини, динини ва
ахлини химоя килиш йулида халок булган киши шахид
макомидадир», - дегаплар. Х,адисда санаб утилган
145
мол, жон, дин ва оила киши х,аётининг мазмуни, унинг
Ватанини ифода этади.
Шариат манбаларида Ватанни химоя килиш фарзи
айн, яъни барчага баробар буюрилган амал деб белгилаб
куйилган. Агар душман бостириб келса, аёл киши уз
эридан, кул уз хожасидан изн сураб утирмасдан жангга
чикиб кетавериши мумкин.
Ватан х,имояси мукаддас амаллардан экани, ундан
юз угириш ёкн бирор бахонани рукач килиб, уни химоя
килмаслик огир гунох-
Ислом тарихига назар соладиган б^лсак, мусулмон
мухожирлар Маккадан Мадинага хижрат килиб келишгач,
ансорлар билан бирлашиб ислом умматини ташкил
этдилар ва фаровон, осойишта хаёт кечира бошладилар.
У ларни уз В атанларидан кувиб чикарган М акка
мушриклари бу осойишталикни кура олмай, хижратнинг
иккинчи йили Рамазон ойида (мил. 624 й.) Мадинага
бостириб келдилар ва улар билан мусулмонлар кушини
уртасида «Бадр» жанги булиб утди. Бу ислом тарихидаги
биринчи жанг булиб, Мадинадан 80 мил (тахминан
150 км.) узокликда Сурия карвон йулида жойлашган
Бадр кудуги якинида булганди. Муросасиз кечган жанг
мусулмонлар галабаси билан тугади. Орадан бир йил утиб
(625 йил 23 мартда) - Мадина шахри якинидаги Ухуд
тогида мусулмонларнинг маккаликлар билан иккинчи
жанги булиб утди. Бадр жангида маккалик мушриклар
маглубиятга учрагач, мусулмонлардан уч олмокчи
булишган эди. Учинчи жанг Хандак вокеаси булиб;
х,ижратнинг туртинчи йили (626 й.) булиб утди. Бунда
мусулмонлар уз Ватанлари - Мадинани х,имоя килиш
учун душман бостириб кириши мумкин булган тарафдан
чукур килиб х,андак казиб чикдилар.
Юкоридаги жангларда эркаклар билан бир каторда
аёллар ва х,атто, ёш болалар х,ам катнашганлар. Модомики,
Пайгамбар алайх,ис-салом уларни бу ишдан кайтармаган,
балки рагбатлантиргаи эканлар, демак, ислом таълимоти
146
буйича Ватан химояси мухим ва мукаддас бурч экани
маълум булади.
Ю ртим из д о вр у ги н и д у н ёга тар атган буюк
аждодларимиздан, ислом оламида кенг таркалган
тасаввуф тарикатларидан бири кубравия таълимоти
асосчиси Нажмиддин Кубро Ватан химоячисининг ёркин
мисоли була олади. Замонасининг йирик алломаларидан,
минглаб муридларга эга булган тарикат пир-муршиди
булган бу шайх Ватанига мугуллар боскинидан хабар
топиб биринчилардан булиб унинг химоясига отланди.
Нажмиддин Кубронинг халк орасидаги обру-эътиборини
назарда тутиб, мугуллар хукмдори унга шахарни ташлаб,
узи ихтиёр килган тарафга кетишни таклиф кил ади. Уз
жонини саклаб колиш йулида {5атанини ёвга топширишни
ор билган аллома боскинчиларга карши жангга киради ва
мардларча, туг кутариб, лашкарни олга чорлаб бораётган
х,олатда ша^ид булади. У тугни шунчалар жон-жаади
билан ушлаган эдики, байрокни унинг кулини кесибгина
ола олдилар.
Бунга ухшаш мисолларни яна куплаб келтириш
мумкин.
Уз Ватанига курол кутариб, бостириб кирит
йулидаги х^аракатлар х;ацида нима дейиш мумкин?
Ватанни х,имоя килиш накадар улуг савоб, хар бир
мусулмоннинг зиммасидаги фарзи х,исобланса, унга
хиёнат килиш, курол билан бостириб келиш шу кадар
катта гунох, энг олий жазога лойик жиноят хисобланади.
Х андак ж ангида (627 й.) П айгамбар М адинага
бостириб келган муш рикларга хайрихох булган,
уларга зимдан ёрдам берган кабилаларга нисбатан
нихоятда каттик чоралар курдилар: хиёнаткорларнинг
р а х б а р л а р и катл эти л и б , у л ар га эр гаш ган л ар
Мадинадан бадарга килинди.
Ислом тарихида узларини Дин химоячилари деб
эълон килиб, бошка мусулмонларни кофир санаб, улар
бошига кулфатлар ёгдирган тоифалар жуда куп утган.
147
Улардан азракийлар ва карматийларни зикр этиш мумкин.
Хорижийлардан чиккан азракийлар гурух,и узларининг
сузларига юрмаган мусулмонларнинг кониии тукиш,
уларнинг молларини улжа сифатида олиш, аёл ва
болаларини чури ва кул килишни узларига х,алол килиб
олдилар. Кдрматийлар эса Каъбага отланган хожиларни
тошга сигинувчи бутпарастларга чик;ариб, йулда уларнинг
карвонларига хужум килдилар. Узларини улдйриб,
молларини таладилар. Аббосий халифалари доимий
равишда карши курашишларига карамай, уларнинг
бундай фаолиятлари узок давом этди. Ушбу х,аракатнинг
огир окибатлари Мовароуннах,р тарихида х,ам куринади.
Мовароуннах,рлик буюк мух,аддис олим Абдулмуъмин
ибн Халаф (XI аср) масжидда туриб Мовароуннахрда,
хусусан, Н асафда боскинчилик килган карматий
гурухларини дуоибад килган эди. Ханафий-мотуридий
мазх,аби акидасини узида мужассам килган «Акоид ан-
Насафий» муаллифи Абу Хафс ан-Насафийнинг (1068—
1142) угли ал-Мажд ан-Насафий хаж сафарида экан,
уларнинг карвонига исмоилийлардан булган ахл ал-
килоъ (калъа ах,ллари) гурух,и вакиллари х,ужум килди.
Уларнинг молларини талаб, х,ожиларни улдирдилар.
Бу каби гурух,лар узларининг жиноий ишларини
турли йуллар билан ёкламокчи буладилар. Буни
айрим экстремист гурухларнинг хорижга чикиб кетиб,
террорчилик амалиётини урганиш, Ватанга бостириб
кириш га тай ёрлани ш ж араёнини «хиж рат» деб
айтаётганлари мисолида х,ам куриш мумкин.
«Хижрат» (арабча: кучиш, тарк этиш) сузи Куръони
каримнинг 27 жойида турли шаклларда келади. Бунда
асосан милодий 622 йили Маккадан Мадина шахрига
Пайгамбар бошчиликларидаги мусулмонларнинг х,ижрати
назарда тутилган. Лекин баъзи х,олатларда (масалан,
«Нисо», 34; «Марям», 46; «Муддассир», 5) хижрат сузи
гунохдан кочиш, бирор нарса ёки кишидан узоклашиш
маъноларида келган.
148
Исломнинг илк даврида Макканинг нуфузли кишилари
- зодагонлардан иборат мушриклар Пайгамбар ва
мусулмонларни уз дину эътикодларидан кайтаришга бор
куч ва имкониятларини ишга солиб харакат килдилар.
Исломдан кайтмаганларга каттик кийнок ва азоблар
бердилар, уларни камал килиб, очликка мах,кум этдилар.
Шундан сунг, муминлар уз имон ва эътикодларини саклаб
колишлари учун Аллох, таоло уларга хижрат килишни
буюрди. Х,ижрат килишнинг савоби улуглиги Куръон
оятлари билан бир каторда хадисларда хам таъкидланади.
Аммо кейинги даврда баъзи экстремистик кучлар
оммани уз томонларига огдириб олиш максадида
узларини Пайгамбар изидан кадам-бак;адам борувчилар
килиб курсатишга интилаётгани х,еч кимга сир эмас.
Буни «ат-Такфир ва-л-х,ижра» каби хижрат сузини
уз харакатларига байрок; к;илиб олаётган гурухлар
мисолида хам куриш мумкин. Худди шу каби, мустащы
Узбекистонга нисбатан хиёнат килиб, дин ва эътикодни
химоя килиш эмас, сиёсий максадларга эришиш учун
Ватанни тарк этаётган, зимдан уз юртига карши харакат
олиб бораётган кимсаларни исломнинг илк давридаги
мухожирларга тенглаштириб булмайди. Бу куйидаги
далилларда яккол намоён булади:
- 622 йилда хали ислом дуне буйлаб кенг таркалиб
улгурм аган, куп киШилар унинг асл мохиятини
тушунмаган ва шу сабабли мусулмонларни уз динидан
кайтишга мажбурлаб азобга солган эдилар. Шунинг
учун уша даврда хижрат зарурий амал деб белгиланди.
Х,озирги кунда ислом дунё буйлаб таркалган ,
хусусан, мамлакатимизда исломий кадриятларга кенг
урин берилган булиб, виждон эркинлиги конунан
кафолатланган. Айни пайтда, мамалакатимиздан
мусулмонларнинг хижрат килишлари шарт килинмайди.
- Пайгамбар алайхис-салом хижратдан сунг Маккани
фатх этдилар, яъни унга исломни олиб кирдилар, хозирда
мусулмонлар яшайдиган мамлакатларда, хусусан,
149
Узбекистонда диндорлар бемалол уз ибодатлари билан
машгуллар. Бу ерга куч билан исломни олиб киришнинг
х,еч хам хожати йук.
- П айгамбар алайхис-салом М адинага боргач,
у ердаги кабилалар орасидаги Ьизоларга бардам
бериб, мусулмонларнинг намунавий хаёт тарзини
ш акллаи ти рди лар. Н атиж ада куплаб кабилалар
бу ердаги биринчи мусулмонлэр. давлатини тан
олдилар. Хуш, хозирги кунда узларини мухожир
деб атаётганлар каерда х,аётни ана шундай намунали
тарзга келтирдилар? Х,еч каерда! Ажсинча, улар каерга
борм асинлар, у ерда низо оловици алангалатиб,
террористик хуружларни авж олдирг^оадалар.
У зл а р и н и м у х о ж и р л ар д еб ж ар с о л а ё т г а н
Ватанфурушлар имон, намоз, закот, руза хаж каби асосий
дин арконларидан, исломнинг асл тйнчлик, чиройли
хулкли булишга буюрувчи мохиятидан одамларни
чалгитиб, хиж рат, кон тукиб <^жйход» килишни
мусулмонликнинг асосий шартларидан килиб курсатишга
харакат киладилар. Шундай экан, жиноятлар содир этиб,
Ватанидан кочиб юрганларни Пайгамбар алайхис-салом
давридаги мухожирларга ухшатиш, уларнинг ишларини
хижрат каторида санаш мумкин эмас. г
Тинчликка р<щна солим, одамлар орасида валима
х;амда фитна уйготиш кечирилмас, катта гунох;.
Шундай эмасми?
: I■
« И сл о м » с у з и н и н г м а ъ н о с и « б у й с у н и ш » ,
«итоаткорлик», «тинчлик», «саломатлик», «омонлик»
маъноларини беради. Бу динда «ислом» сузи билан
«имон», тушунчаси бир каторга куйилади. Шундай экан,
халк орасида фитна кузгатиш, осойишта хаётга рахна
солиш, одамлар орасида ишончсизлик кайфиятларини
уйготиш исломнинг мохиятига мутлако зидцир. Куръони
каримда «Фитна цотилликдан хам ашаддийрокдир»,
дейилади («Бакара», 191).
150
Бу уринда Пайгамбар алайхис-саломнинг жуфти
халоллари хазрат Оишага килинган тухмат вокеасини
ибрат сифатида келтириш мумкин. Унда Пайгамбар
алайхис-салом бош чилигида сафардан М адинага
кайтаётган карвон йулда вактинча тухтайди. Зарурат
юзасидан четрокка чиркан хазрат Оиша карвондан
колнб кетадилар. Карвон ортидан келаётган Сафвон ибн
Муаттал исмли сахоба уларни уз туяларига миндириб
манзилга етказадилар. Шунда калбларида ^асад ва
адоват булган кимсалар Сафвон ва Оиша хакида хдр
хил миш-мишларни таркатадилар. Расулуллох *ам бу
гапларни эшитиб, бир канча муддат уз аёлларига совук
муомалада булиб юрадилар. Сунг Аллох таолодан «Нур»
сурасидаги 11-21-оятлар вахий килинади. Унда миш-
миш таркатганлар учун бу дунё ва охиратда тайинланган
жазолар хакида хабар берилиб, унга ишониб колганлар
хам каттик маломат килинади.
Демак, жамиятда фитна-фасод, бухтон-тухматЛар
таркатиб юрадиганлар учун юкоридаги вокеа ибрат
булиши лозим. Уз навбатида, кишилар орасида обруга
эга б;улган, яхши бир инсон хакида ёмон ran эшитган
пайтда мусулмонлар дархол «бу тухмат» дейишлари ва
уни бошка кишига етказмасликлари лозим булади. Агар
бу гапни гапирувчи киши хак булса, уз гувохларини
келтиришлари талаб этилади. Агар у далил келтира олса,
жиноятчи жазоланади, аксинча булса, шу гапни айтган
киши жазо олади.
Шу уринда бир огиз суз учун хам жисмоний жазо
бериш хаклими деган савол пайдо булиши мумкин. Аллох
таоло инсонлар учун енгил куринган бундай сузни жуда
огир гунох дея таърифлайди.
Ислом динида Ватан тарацциёти, юрт равнаци
учун фидойилик цандай бщоланади?
Инсониятнинг факат бу дунёда эмас, икки дунёда
хам бахтли булишига эришиш ислом динининг асосий
151
мак,садларидандир. Бунга икки тарафлама: моддий ва
маънавий гузаллик оркали эришиш мумкин. Тарихда
утган пайгам барларнинг асосий вазиф алари хам
иисониятни мазкур гузалликлар сари етаклашдан иборат
булган.
Пайгамбарларнинг барчасини буюк максад йулида
жонбозлик курсатган уз даврининг «фидойилари»
дейиш мумкин. Чунки улар инсоният учун зарур булган
хддоятни Аллохдан вахий олиб одамларга етказдилар. Бу
огир йулда машаккатли синовларга дуч келдилар. Аммо
инсониятни саодатга бошлашдан иборат масъулиятли
ишдан буйин товламадилар. Качонки бир пайгамбар
кавмнинг исёнкорлигидан кийналиб, тушкунликка тушса,
Аллохнинг узи вахий оркали уларга далда берар, хеч
бир пайгамбар машаккатсиз максадга эришмаганини
таъкидлаб, бу хизматлари эвазига уни катта мукофотлар
кутажагининг хабарини берар эди.
Пайгамбарлар Аллохнинг курсатмасига биноан «Эй,
цавмим! Сизлардан у (пайгамбарлик хизмати) учун
мол-дунё сурам айм ан. М енинг м укоф отим ф акат
А ллохнинг зим м асидади р», дер эдилар (Худ, 29).
Буларнинг барчаси исломда фидойиликнинг юкори
бахоланганини курсатади.
Ёш авлодни Ватанга мух;аббат, унга садоцат
рух,ида тарбиялаш учун нималарга эътибор бериш
керак?
Халкимизда: «Ватанни севмок имондандир», дейилиши
бежиз эмас. Демак, инсон узи тугилиб усган юрти, ёр-
дустлари ва якинлари билан богловчи Ватанини севиш,
уни ардоклаш имон даражасига кутарилмокда. ВатаНни
химоялаш ислом шариатида фарзи айн - эркак ва аёлларга
тенг бажариш зарур булган амал даражасига кутарилгани
хам унинг нечоглик улуг ва мукаддаслигидан далолат
беради. Модомики шундай экан, унга мухаббат куйиш,
унинг равнаки йулида куч-гайрат сарфлаш барЧа килиши
лозим булган вожиб амалдир,
152
Фарзандлар калбида Ватанга мухаббат туйгусини
шакллантириш учун ота-она ва устозлар биргаликда
хдракат килишлари лозим. Афсуски, купинча оха-
оналар томонидан бу устозларнинг иши, дея локдйдлик
билдирилади. Факат бола тарбияси издан чикиб, уз юрти,
халки, Ватанига нисбатан жиноят содир килгандагина
нега шундай булди, кимлар уни йулдан урди, деб яна
айбни бошкалардан кидирилади.
Ватан оиладан бошланади. Ватанга му^аббат -
кишининг уз атрофидагиларга муносабатда хурмат,
эътибор, кадрлаш туйгуларидан келиб чикади. Баъзан
узимиз сезмаган >^олда гийбат аталмиш иллатга
бепарволик килиб, ёшлар олдида бировларнинг
айбларини ноурин гапириб куямиз. Вах,оланки, Куръони
каримда гийбат килиш катта гуно* ^исобланиб, улик
гуштини ейиш билан тенглаштирилади («Хужурот», 12).
Билмай туриб атрофимизда булаётган вокеаларни нотугри
талкин киламиз. Бу эса х,ар бир эшитган нарсасини
дарх,ол узлаштириб оладиган, зийрак гудакда нотугри
дунёкарашнинг шаклланишига сабаб булади.
Диний-экстремистик гурухдар таъсирига берилиб
колган ёшлар билан утказилган су^батлар натижаси
шуни курсатадики, уларда энг аввало Ватан тушунчаси
сундирилади. У лардан «Ватан деганда нимани
тушунасиз?» деб суралганда афсуски, «Ватан тушунчаси
исломга /ёт нарса», «бутун Ер юзи Ватанимиз» ёки энг
яхши хрлатда «яшаб турган еримиз» дея жавоб берадилар.
Аммо ана шу ер устида яшаётган инсонлар, уни вояга
етказган мух,ит, инсонни инсон килган ота-она, устозлар,
ака-опа, дуст, кариндош, куни-кушни, умуман киши
учун энг азиз одамлар ва кадрдон улка хакида лом-мим
демайдилар. Аслида шуларнинг барчаси умумлашган
холда «Ватан» тушунчасини ифодалаши х,акида уйлаб
х,ам курмайдилар.
Ислом таълимотига кура, инсон энг аввало узига,
сунг онасига, отасига яхшилик килишга, вафот этган
такдирларида улар яхши курган кишиларга эътиборни
153
каратишга буюрилади. Кушни олдидаги мажбуриятнинг
улуглиги хдкида Сах,обалар: «Пайгамбар алайх,ис-салом
менга Жаброил доимо кушни хдккини адо этишга чацирар
эдилар, хдгго мен кушнига мерос беришга х,ам буюрсалар
керак деб гумон килиб колдим», - дея эътироф этадилар.
Агар кишининг инсонлар олдидаги юкорида зикр
этилган мажбуриятлари х,исоблаб чикиладиган булса,
Ватан олдидаги бурчнинг накадар салмокли экани яккол
намоён булади.
Ёшларни Ватанпарварлик рух,ида тарбиялаш х,еч качон
Уз ахамиятини йукотмайдиган масала хисобланади.
Бу борадаги энг долзарб вазифа П резидентимиз
таъкидлаганларидек: «Биз хаётга катта орзу-умидлар
билан кириб келаётган ёшларимизга бир х,акикатни,
яъни, «Эй болам, сенинг Ватанинг битта - барчамизга
дзиз, бетакрор мана шу Узбекистон. Ота-боболарингнинг
хоки шу ерда ётибди. Шу мукаддас замин сени дунёга
келтирган, сен уни обод этишинг, х,имоя килишинг шарт.
Нафакат сенинг уз ^аётинг, балки сенга умид кузини
тикиб турган ота-онанг, опа-сингилларинг, ёш гудаклар,
нуроний карияларимизнинг х,аёти хдм ана шу бурчингни
нечоглик адо этишингга боглик» деган тушунчани
уларнинг калбига, онгу шуурига сингдиришимиз даркор».
Ана ш унда тарихда утган улуг аж додларимиз
колдирган буюк маънавий мерос, уларнинг ибратли
адёти улкан тарбия кудратига омил сифатида чикади,
ёш ларимизда Ватан такдирига, юрт истикболига
дахлдорлик туйгуси янада камол топади.

154
МУНДАРИЖА

Кириш.................................................................................. 3
Биринчи сухбат................................................................ 7
Мустакиллик ва маърифий ислом ривожи............ .......7
И ккинчи сухбат........................... .................................25
Хднафийлик - муътадил м азх аб ..................................25
У чинчи сухбат................... ............. ...............................38
Ислом дини шщоби остида фаолият курсатаётган
оким ва фиркалар............................................................ 38
Туртинчи сухбат...................................... ..................... 61
Диний экстремизм ва террорчилик - жамият
баркарорлигига тахдид..... ......... .................................. .61
Беш инчи сухбат............................................................. 76
«Хизбут-тахрир» даъволарига радциялар...................76
Олтинчи сухбат ............................................................ 92
Соф исломий тушунчалар: аслият ва талкинлар....... 92
Еттинчи с у х б а т ........................................................... 101
Ёшлар ва аёллар диний-экстремистик
хдракатларинингасосий объектлари: муаммолар ва
вазифалар................................. ;..................................... 101
Саккизинчи су*бат ....................................................117
Замонавий тарикатчилик хдракатлари.................... ..117
Туккизинчи су*бат.....................................................134
Миллий, диний урф-одат ва маросимлар.................134
Унинчи су^бат....................................... .......................143
Ватанни севмок имондандир......................................143

155
ДИНИЙ БАГРИКЕНГЛИК ВА
МУТДАССИБЛИК
(юз саволга - юз жавоб)
Тулдирилган, цайта ишланган нашри

«Тошкент ислом университета»


нашриёт-матбаа бирлашмаси
Тошкент- 2 0 1 3

Мухаррир: Д.Рахимжонов
Сахлфаловчи: 3.Улугбекова

Нашриёт гувохнома раками AI № 224


Босмахонага 2013 йил 25 июнда берилди.
Бичими 84x108 Vе2 Шартли б.т. 8,19. Нашр т. 8,20.
Адади 4890 нусха. Буюртма № 41.
Бахоси шартнома асосида.
«Тошкент ислом университета» нашриёт-матбаа
бирлашмаси босмахонасида чоп этилди.
100011. Тошкент ш. А.Крдирий, 11.

Вам также может понравиться