Вы находитесь на странице: 1из 610

БАКЫ – 2009

БАКЫ-2009
АЗАД НЯБИЙЕВ

АЗЯРБАЙЪАН ХАЛГ
ЯДЯБИЙЙАТЫ

I китаб

Али мяктяб тялябяляри цчцн дярслик

Тякрар няшр

Азярбайъан Республикасы Тящсил


Назирлийи Елми-Методики Шурасы
«Азярбайъан дили вя ядябиййаты»
бюлмясинин 07.03.2001-ъи ил тарихли 09
сайлы гярары вя Тящсил Назирлийнин
26.11.2001-ъи ил тарихли 1145 сайлы ямри иля
али мяктяб тялябяляри цчцн дярслик кими
тясдиг едилмишдир

Бакы, «Чыраг», 2009

1
Елми редактору - академик Бякир Нябийев

Ряйчиляр:
филолоэийа елмляри доктору, проф. Н.Ъяфяров
филолоэийа елмляри доктору, проф. П.Яфяндийев
Редактору:
филолоэийа елмляри намизяди Цлкяр Нябийева
Профессор А.Нябийевин ики китабда щазырладыьы «Азярбайъан
халг ядябиййаты» дярслийинин биринъи китабы аьыз ядябиййатынын
юйрянилмя тарихинин мцхтясяр хцласяси иля башлайыб гядим дювр
шифащи йарадыъылыьы ящатя едир. Бурада Азярбайъан
фолклоршцнаслыьы вя дцнйа фолклор нязяри фикри мцхтясяр шякилдя
нязярдян кечирилдикдян сонра, гядим тцрк мифолоэийасы, онун
башлыъа хцсусиййятляри – мейдана эялмя вя тюрямя истигамятляри,
гядим тцрк пантеону, яъдад култу вя башга мясяляляр тядгигата
ъялб олунур.
Шифащи йарадыъылыгда нязяря чарпан, ону истигамятляндирян
мейл вя щадисяляр, сюзцн структур тяркибинин йаранмасы, нитгя
гядярки цнсиййят васитяляри, мярасим фолклору вя онунла баьлы
йаранан кичик жанрлар, мейдан тамашалары, халг ойунлары, лирик,
епик вя дараматик цслублар, онларын тюрямя принсипляри дярсликдя
юз эениш шярщини тапмышдыр.
Дярсликдя ейни заманда ушаг фолклору, еркян игтисади
мцнасибятлярля баьлы йаранан нцмуняляр вя йедди щеъалы шерин
йаранмасы, байаты вя онун тцрк халглары ичярисиндя йайылмыш
вариантлары барядя дя мялумат верилир.
Дярслик али вя орта мяктяб тялябя вя шаэирдляри, мцдавимляри,
маэистр, аспирант вя мцтяхяссисляр цчцн нязярдя тутулмушдур.
ДИГГЯТ! ДИГГЯТ!
«Туран» Няшриййатындан
«Туран» няшриййаты А.М.Нябийевин «Азярбайъан халг
ядябиййаты» дярслйинин 2002-ъи ил няшриндя дискет йанлышлыьы иля баьлы
йол верилмиш техники гцсурлара эюря Мцяллифдян вя охуъулардан цзр
истяйир. Орижинал нцсхя ясасында щазырланмыш мятн тякрар няшр цчцн
щазырланыб мцяллифя тягдим едилир.
Нябийев Азад. Азярбайъан халг ядябиййаты. Бакы, «Чыраг»,
2009, 640 сящ.
Н 4702060000 Грифли няшр
067

© Азад Нябийев, 2009.

2
МЦЯЛЛИФДЯН

Халгымызын узун ясрлярдян бяри йаратдыьы, йаддашларда


йашадыб заман-заман мцхтялиф вариантлара салдыьы, йашадыгъа
ъилаланыб эюзялляшян вя йцксяк мяняви-яхлаги дяйярляря малик зянэин
шифащи сярвяти вардыр. Бу сярвят яски чаьлардан йаранмаьа башламыш,
мцхтялиф иътимаи-сийаси формасийалара йолдаш олмуш, айры-айры
дцнйаэюрцш вя тяригятлярля тямасда олуб бу эцнцмцзя эялиб
чатмышдыр.
Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййатынын юзцнямяхсус
йаранма тарихи вя йайылма ареалы вардыр. Бу тарих щеч дя щямишя
дцзэцн шярщ едилмямиш, мцхтялиф иътимаи-сийаси сябяблярля баьлы бир
сыра щалларда тцрк халгларынын цмуми йараныш мяърасында
эютцрцлмямиш, тцрклярин бу эцнкц яразийя эялмяляри, мцхтялиф
дюврлярдяки эедиб-гайытмалары онун щягиги тарихиндя зиддийятляр,
тязадлар йаратмышдыр.
Совет дюврц тарихчиляри Азярбайъан тцркляринин бу эцн
йашадыьы яразидя йаратдыьы мядяниййяти Х-ХЫ ясрлярля баьласалар да
йаранан мядяниййят нцмуняляринин цнц бизим еранын нечя йцз мин
илиндян габаглардан сораг верир. Азярбайъан тцркляринин йашадыьы
бу эцнкц яразидя ачыгланан Гуручай вя Гобустан мядяниййятляри,
дцнйа сивилизасийасынын яски йадиэары олан Азыхантропун-Азых
адамынын галыглары, тцркмяншяли етносларын бу яразидя йаратдыьы
еркян мядяниййятляр, бу мядяниййятлярин Азярбайъан тцркляри иля
тарихи-мядяни башланьыъы, мядяниййятлярдяки охшарлыглар щямин
охшарлыгларда тцрк тяфяккцрцнцн мцяййян изляри, ян нящайят
дцнйанын гядим дювлятляринин мядяни моделиндя яъдадларымызын
юзцнямяхсус еркян бядии дцшцнъя формулалары, Азярбайъан
тцркляринин бу эцнкц яразидя мяскунлашма тарихи иля баьлы йени
мцлащизяляр доьурдуьу кими, бу халгын аьыз ядябиййаты
нцмуняляринин йаранмасы, формалашмасы барядя дя тязя ещтималлар
йарадыр. Бу ещтималлар ися тцркцн бу эцнкц Азярбайъан яразисинин
илк етнослары олмасы, щямин яразидя антроположи инкишаф йцксялиши
кечирмясини тясдигляйян тякзиболунмаз фактлара сюйкянир.
Азярбайъанын мцстягиллик ялдя етмясиндян о гядяр дя бюйцк
заман кечмямишдир. Лакин буна бахмайараг ютян гыса мцддятдя
Азярбайъан тцркляринин бу яразидя мяскунлашма тарихиня, йаратдыьы
мядяниййятин цмумдцнйа мядяниййяти ичярисиндяки йери иля баьлы
мцлащизяляря даир яввялки бахышлар сынмаьа, тякзиб олунмаьа
башламышдыр. Азярбайъан тцркцнцн етноэенезиси, онун бу эцнкц

3
яразидя формалашма тарихи, тцркмяншяли етносларын йаратдыьы
мядяниййятляр барядя арайа ъидди тядгигатлар чыхмышдыр. Азыхантроп
факторуну тясдигляйян аргументляр дя эцълцдцр. Тур Щейердалын
Гобустаны сивилизасийанын башланьыъы щесаб етмяси, Америка
антропологларынын аь иргин –Авропа типли етносун Гафгаз мяншяли
олмасы вя ян нящайят Эцней Азярбайъанында доктор Зещтабинин
«Иран тцркляринин тарихи» ясяри тарих цчцн ачыгланмасы зярури олан бир
чох щягигятлярдян хябяр верир.
Азярбайъан тцркляринин халг ядябиййаты материаллары, онларын
системли арашдырылмасы халгымызын йарадыъылыг яняняляри, бядии дцшцнъя
тярзи, илк дейимляри, бядии сюзцн ифадя цслублары, сюз йарадыъылыьына
башланмасы, онун йцксялиши барядя кифайят гядяр мялумат верир.
Щяр щансы бир дцшцнъя тярзинин бядии детала чеврилмяси, поетик
гялибя дцшмяси, ядяби цслуб тялябиня эюря жанрлашма просеси
кечирмяси цчцн узун йцзилликляр, бялкя дя минилликляр эяряк олмушдур.
Бизя эялиб чатан яски паремик ващидлярдян башламыш гядим тцрк
епосу нцмуняляриня гядяр, демяк олар ки, щамысы еркян бядии
дцшцнъянин илкин йетирмялядир. Бу тамлыьа йетмяк цчцн онлар узун
йцзилликляр ярзиндя аьызда ъилаланмыш, заманын сынаьындан кечяряк
йаддашларда мющкямлянмиш вя бу эцккц гялибдя гялиблянмишляр.
Дейим цслублары формалашдыгдан, епосчулуг яняняси
йарандыгдан сонра бу бядии дцшцнъя гялпяляри мцстягил ващидляря
чеврилмиш, аьызда йашамыш, нясилляря ютцрцлмцш, айин, етигад вя
мярасимлярдя дашлашыб тарихя чеврилмишдир. Тцркцн шифащи сюзцнцн
тякамцлц тарихиндян мящз бу мянада бизи бюйцк, узун йцзилликляр вя
бялкя дя минилликляр айырыр.
Азярбайъан аьыз ядябиййатында ядяби нювлярин вя жанрларын
тюрямя спесификасы, онун иътимаи-тарихи зямини, жанрларын гаршылыглы
ялагя вя зянэинляшмяси цмумиликдя ващид йарадыъылыг просеси кими
хцсуси тябиятя маликдир вя о бир сыра ъящятляри иля йазылы ядябиййатда
олдуьундан хейли фярглянир.
Халг ядябиййаты нцмуняляринин бюйцк бир гисми мцхтялиф
дюврлярдя зярдцштилик вя ислам мядяниййяти гайнаглары иля
чарпазлашмышдыр. Она эюря аьыз ядябиййаты иля мцхтялиф яхлаг вя
дцнйаэюрцшляр, тяригят вя динляр арасына сядд чякмяк, ону йарандыьы
гайнаглардан, йашадыьы тарихдян кянарда юйрянмяк мцмцкцн
дейилдир. Бу эцн аьыз ядябиййатымызын бир чох йарадыъылыг
нцмуняляринин мцяййян мотивляри сяма китабларынын Инъил, Тюврат вя
Гурани-Кяримин мцяййян мцддяалары иля сясляшир, йахуд бу
китаблардан эялмя сцжетляр шифащи репертуарда инкишаф мярщяляси

4
кечмишдир. Она эюря дя аьыз ядябиййатыны няшря щазырлайыб
арашдыраркян ону мящдуд гялибляря салыб, тямасда олдуьу
дцнйаэюрцшлярдян тямизлямяк, онлардан кянарда тядрис етмяк бу
ядябиййатын мащиййятини, ящатя даирясини, мязмунуну вя йаранма
тарихини тящриф етмяйя эятириб чыхара биляр. Халг йашадыьы щяр бир
дюврцн психолоэийасыны, яхлаг вя дцнйаэюрцшцнц щямин дюврдя
йаратдыьы халг ядябиййаты нцмуняляриндя якс етдирмишдир. Бу
ядябиййаты йалныз дцзэцн дюврляшдирмяк, тясниф етмякля мцхтялиф
мярщялялярдя халгымызын еркян мяишят щяйаты, йашайышы, адят-яняняси
барядя дцрцст мялумат ялдя едя билярик. Доьрудур, милли аьыз
ядябиййатымызы юйрянмяк сащясиндя аз иш эюрцлмямишдир. Кечян
ясрин икинъи йарысындан башлайараг бюйцк чох ъидди-ъящдля
зийалыларымыз бу дяйярли мяняви сярвяти топламыш, няшр етмиш, мцхтялиф
нцмуняляря шярщляр, изащлар вермиш, заман кечдикъя онлары даща
ъидди арашдырмалара ъялб етмишляр. Бу эцнцн юзцндя дя топлама,
няшр вя тядгигат ишляри бюйцк шювгля давам етдирилир. Лакин Эцней
Азярбайъаны бюлэясиндя аьыз ядябиййатымыз демяк олар ки, щяля дя
юз бакирялийини йашайыр. Бурада шифащи сюзцмцз ясасян
топланылмамыш, йазыйа алынмамыш галмагдадыр. Тяк-тяк
зийалыларымызын − Фярзанянин, Яли Камалинин вя башгаларынын
башладыьы ишляр эетдикъя даща чох тяряфдар тапыр. Амма Эцней бюл-
эядя аьыз ядябиййатымыз кифайят гядяр тядгигатларда ящатя
едилмядийиня эюря Азярбайъан тцркляринин халг ядябиййатынын
юйрянилиб баша чатдыьына да щюкм вермяк йанлышлыг оларды. Бу
сащядя яслиндя илк тутарлы арашдырмалар да йени йаранмаьа башлайыр.
Гузей Азярбайъанында ися вязиййят бир гядяр башгадыр.
Бурада халг ядябиййаты мцяййян гисмдя топланылдыьы кими, мцяййян
гисмдя дя арашдырмалара ъялб едилмишдир.
Азярбайъан халг ядябиййатынын бир чох танынмыш арашдырыъылары
бу сащядя хейли ишляр эюрмцшляр. Йарадылан ядябиййат тарихляриндя
халг ядябиййаты эениш бюлэялярдя арашдырылмышдыр. Ф.Кючярлинин,
И.Щикмятин ядябиййат тарихляриндя, еляъя дя сонракы дюврлярин
ядябиййат тарихчиляринин тядгигатларында халг ядябиййаты мясяляляриня
эениш бахыш якс олунмушдур. Ф.Кюпрцлзадянин «Тцрк фолклору
арашдырмалары»нда, Д.Атсызын «Тцрк ядябиййаты тарихи»ндя вя башга
културолог вя ядябиййатчыларын ясярляриндя Азярбайъан халг
ядябиййатынын бу вя йа диэяр мясяляляри юз яксини тапмышдыр.
Гузей Азярбайъанын али мяктябляринин филоложи факцлтяляриндя
йетмиш илдян артыгдыр ки, халг ядябиййаты тядрис едилир. Илк мцщазиря
мятнляри, тядрис програмлары мярщум академик Щямид Араслы,

5
профессор М.Щ.Тящмасиб тяряфиндян йарадылмышдыр. Еля щямин
мцяллифлярин–Щ.Араслынын «XVII-XVIII яср Азярбайъан ядябиййаты
тарихи», М.Щ.Тящмасибин «Азярбайъан халг дастанлары (орта ясрляр)»
китаблары юз дюврцндя тялябялярин вя мцтяхяссислярин бящряляндийи
дярс вясаитляри олмушдур.
Йетмишинъи иллярдян башлайараг аьыз ядябиййаты цзря мцстягил
дярс вясаитляри дя йаранмаьа башламышдыр. В.Вялийевин «Азярбайъан
шифащи халг ядябиййаты» (Бакы, 1970) вя П.Яфяндийевин И.Бабайевля
бирликдя йаздыьы «Азярбайъан шифащи халг ядябийаты» (Бакы, 1970)
китаблары бу сащядя илк тяшяббцсляр иди. Бу тяшяббцсляр давам
етдирилирди. Сонрадан щяр ики мцяллифин мцхтялиф иллярдя «Азярбайъан
шифащи халг ядябиййаты» («Маариф», 1981, 1992), «Азярбайъан
фолклору» («Маариф», 1985) дярсликляри, профессорлардан А.
Нябийевин «Азярбайъан фолклорунун жанрлары» (Бакы, 1983),
М.Щякимовун, С.Пашайевин мцхтялиф вясаитляри йаранды.
Бу эцн халг ядябиййатымызын йени истигамятдя, бцтцн эенишлийи
вя зянэин жанр тяркиби иля арашдырылмасына вя тядрисиня ещтийаъ вар. Бир
чох мясяляляри тядгигата ъялб етмяк, арашдырмалардан кянарда
галмыш жанрлардан сющбят ачмаг, халг ядябиййатыны дюврляшдирмяк,
бир сыра жанрларын тяснифини дцрцстляшдирмяк вя цмумиликдя халг
ядябиййатымызын илкин мцхтясяр тарихини йаратмаьа ещтийаъ дуйулур.
Шифащи сюзцмцзцн еркян гайнаглары, йаранма дюврц вя
тякамцлц, нюв вя жанр тюрямяси ганунауйьунлуглары, шифащи сюз
формулалары, онун еркян милли зямини, етноэенетик инкишафын шифащи
сюз йарадыъылыьына тясири вя с. кими мясяляляр филоложи фикри даща чох
мяшьул едир. Яъдадларымызын еркян бядии дцшцнъясинин
чохъящятлилийи, онун илкин бядии сюз моделляри, сцжет, мотив вя
образлары, онларын цмумдцнйа мядяни дцшцнъясиня тясири, гаршылыглы
бящрялянмя вя ялагяси мясяляляри тцрк етносунун мяншяйини, тарихи
тякамцлцнц вя бу эцнкц Азярбайъан яразисиндя мяскунлашма
тарихинин айры-айры мягамларыны ачыгламаьа вя цмумиликдя ися яъдад
дцшцнъясинин мящсулу олан шифащи сюзц арашдырмаьа имкан верир.
«Азярбайъан халг ядябиййаты» мящз бцтцн бу мясяляляря
айдынлыг эятирмяк, еляъя дя аьыз ядябиййатымызын эениш вя зянэин
тарихиня мцхтясяр нязяр йетирмяк истяйиндян иряли эялмишдир.
Дярсликдя халг ядябиййатынын практик вя нязяри мясялялярини гисмян
ящатяли шякилдя якс етдирмяк мягсяди гаршыйа гойулмушдур.
Щяр бир жанрын цмуми спесифик хцсусиййятлярини нязяря алараг
онун йаранма дюврц шярти олараг мцяййянляшдирилмиш вя щямин
принсип ясасында халг ядябиййатынын дюврляшдирилмясиня тяшяббцс

6
едилмишдир. Бу ися цмумиликдя аьыз ядябиййатымызын тякамцлц
тарихини хроноложи ардыъыллыгла излямяйя, щяр бир жанрын юзцндя онун
йаранма дюврцня мяхсус еркян дцшцнъя иля баьлы мцшащидяляр
апармаьа имкан вермишдир. Бу, Азярбайъан халг ядябиййатыны
бцтюв шякилдя юйрянмяк сащясиндя илк тяшяббцсдцр. Шцбщясиз ки,
эяляъякдя о, даща да тякминляшдирилиб йенидян ишляняъякдир.
Мцяллиф о иддиада дейилдир ки, милли халг ядябиййатынын эениш вя
чохъящятлилийинин бцтцн мясяляляри онун халг ядябиййаты тарихиндя юз
яксини тапмышдыр. Шифащи сюзцмцзцн тарихинин йыьъам хцласяси кими,
бу тядгигат мцяллифин узун иллярдян бяри апардыьы топлама, няшр вя
тядгигат ишляринин илкин йекуну, халг ядябиййатынын бцтюв бир
системиня илкин фярди бахышдыр. Щеч шцбщясиз ки, халг ядябиййатынын
эяляъякдя даща эениш хцласяси йазылаъаг, о няшрдян-няшря
тякмилляшяъякдир.
«Азярбайъан халг ядябиййаты»на даир бцтцн гейд, ирад, арзу
вя тяклифлярини билдиряъяк мцтяхяссисляря мцяллиф габагъадан юз
миннятдарлыьыны билдирир.

БИРИНЪИ БЮЛМЯ

ФОЛКЛОР НЯЗЯРИ ИРСИ


ВЯ АЗЯРБАЙЪАНДА ХАЛГ ЯДЯБИЙЙАТЫ

Зянэин жанр системиня вя эениш йарадыъылыг яняняляриня малик


Азярбайъан тцркляринин халг ядябиййаты йцксяк мяняви яхлаги
дяйярляри, етик вя естетик дцшцнъянин ян апарыъы мейл вя

7
истигамятлярини юзцндя якс етдирян йарадыъылыг сащясидир. Тцрк
халгларынын тарихи ъянэавярлик яхлагы, вятянсевярлийи вя торпаг
мящяббяти, ана вя ел севэиси, щязин лирик дуйьулары вя йарадыъылыгда
илкин епик лювщялярдя якс олунмушдур. Инкишафын ян еркян
чаьларындан башлайараг сивил мядяниййятя доьру тарихи йцксялиши бу
халгын ян кичик бядии нцмуняляриндян – алгышдан, инанъдан, аталар
сюзц вя мясялдян тутмуш, ири щяъмли ян бюйцк ясярляриня – епос, наьыл
вя дастанларына гядяр юз йцксяк, бядии яксини тапмышдыр. Узун
йцзилликляри ящатя едян бу сянят тябии ки, бирдян-биря мейдана
эялмямиш, заман-заман йаранараг гядим тцркцн йаддашына
йолдашлыг етмиш вя бу эцнцмцзя эялиб чатмышдыр. Тябии ки, бу зянэин
мяняви сярвятин йаранмасы юзц дя яъдадларымызын нитг
мядяниййятиня йийялянмясиндян сонракы мярщялядя йараныб
пярвазланмыш, дюврцн вя заманын тялябиня уйьун олараг йени-йени
эюрцш, дцшцнъя вя яхлаг гайдалары иля зянэинляшмишдир. Щеч шцбщясиз
ки, тцрк мяншяли етносларын тарихян йашадыьы ярази дя онун тарихи
физиоложи вя антроположи инкишафы ейни заманда бу етносларын сюз
йарадыъылыьынын йени тякамцлц иля яламятдар олмушдур.
Тякмилляшмякдя олан данышыг апараты шцурлу фяалиййятин артым
щцдцдлары сайясиндя йени имканлар газанмыш, нитгин инкишафы
сцрятлянмиш вя айдын цнсиййят формалашмаьа башламышдыр.
Дцнйанын бцтцн етнослары кими, тцрк етнослары да бу мярщяляйя
тябии ки, бирдян-биря эялиб чатмамыш, онлар да сивил мядяниййятя
доьру тарихи инкишаф йолу кечмишдир. Бу инкишафын ися елмдя идеалист
вя материалист мащиййятляри иля баьлы бир-бирини тякзиб едян гцдрятли
нязяри тялимляр мювъуддур. Материйа вя шцурун илкинлийи, онларын
гаршылыглы ялагяси цзяриндя гурулан щяр ики нязяри тялим антрополоэийа
елминин-инсаншцнаслыьын башлыъа мювзусудур. Инсанын, дцнйанын,
еляъя дя материйанын йаранмасы барядя идеалист бахышда
фювгялбяшярилик башлыъа амилдир. Бу дцшцнъяйя эюря инсан фювгялбяшяр
гцввя тяряфиндян йаранмышдыр, онун йарадыъысы ися бюйцк Аллащдыр.
Бу йаранманын дюврц, мяканы дя бязян мялум олур, мцгяддяс
сяма китаблары, хцсусян «Библийа»да щямин «инсан йарадыъылыьы»
эениш шярщ олунур. (1,3-29). Инсан йарадыъылыьынын мифик щцдудлары
мцхтялиф етносларда цмумиликлярля шяртлянся дя рянэарянэдир.
Мясялян, еля тцркцн дцнйайа эялмяси иля баьлы миф мцхтялифлийи
спектриндя йерля эюйцн, гурдла инсан ювладынын издиваъындан, инсанын
аьаъын (Дцнйа аьаъынын) коьушундан тапылмасы, Ай ишыьында щамиля
галан, дяниз пярисиндян дцнйайа эялмя (2,143), илк инсанын Юкцз
(Боз юкцз) тяряфиндян дцзялдилмяси вя она сонрадан няфяс вя ъан

8
верилмяси (3, 3-17) вя нящайят, инсанын торпагдан йаранмасы иля
баьлы яняняви дцшцнъянин мцсялман (сонрадан ися ислам) дцшцнъя-
синдяки модофикасийа вариантларыны буна мисал эюстярмяк олар.
Идеалист дцшцнъядя инсанын йарадыъысы фювгялбяшяр гцввядир. Илк
инсаны йарадан бу мцдрик гцввя Адям вя Щявваны ъяннятмякан
едир. Амма бир тясадцф онлары ъяннятдян кянар едиб, Йер цзцня
чыхарыр вя инсан няслинин йарадыъысы кими ябяди сяадятя говушдурур.
Бцтцн бу инсан типляринин тюрянишиндя бирмяналы шякилдя Адям ювлады
дцнйайа сивил мядяниййятин щазыр йарадыъысы кими эялся дя йеня
тякамцлдян кянарда галмыр, тарихи инкишаф йолу иля ирялиляйир.
Инсанын тюряниши иля баьлы бу эюрцшляри идиузим кими христианлыг вя
ислам да мцяййян тясщищлярля гябул вя тясдиг етмишляр. Теолоэийа
елми бу тюряниш моделинин тарихи тякамцлц ганунауйьунлугларыны
шцурун-рущун илкин йаранмасыны юз предметиня чевирмишдир.
Тюрянишля баьлы щямин эюрцшляря илк тякзиб Л. Моргана мяхсус
олса да онун шяхсиндя, сонрадан ися Ф.Енэелсин диалектик тялиминдя
инсанын ямяк просесиндя тякамцлц нязяриййяси иряли сцрцлдц вя
«инсаны ямяк йаратмышдыр» консепсийасы иля тамамланды. (4,171-
173).
Бунунла беля инсанын йаранмасы тякамцлц щяр ики тялим цчцн
башлыъа материал олса да икинъи тялимдя фювгялбяшяр гцввянин ролунун
инкары инсаншцнаслыг нязяри фикриндя мцяййян бошлуглар йаратды. Ий
билмя, дад билмя, эюрмя, ешитмя кими дуйьуларын фювгялбяшяр кюкц,
арха плана кечирилмякля нитгя йийялянмянин юзц дя инсанда
сонрадан формалашан данышыг апаратынын йаранмасы иля изащ едилди.
Бир сыра нязяри эюрцш вя практики арашдырмалар ися бцтцн бу
мясялялярдя теоложи тялими даща ясаслы щесаб етмякля нитг
тюрямясиндя фювгялбяшярлийи юн плана чыхарды. Бир сыра теолог вя
антропологлар нитги танры верэиси щесаб етмякля онун тябиятдяки
сясляр ясасында йаранма мцлащизясини дя иряли сцрдцляр. Алман
антропологу Йакоб Гримм (1785-1863) ися инсан нитгинин
тябиятдяки гушларын сясинин ъящ-ъящясинин тякрарына алудячиликля баьлы
йаранма ещтималыны тясдигляди (5, 240).
Дцнйа халглары сивил мядяниййятиня доьру инкишафда юз
дцшцнъясиндя сянятин дюрд гцдрятли сащясини йаратмышлар. Бунларын
щяр бири ися етносун еркян дцшцнъяси дюврцнцн мцяййян
кясимляриндя мейдана эялмиш вя эениш йцксялиш йолу кечмишдир.
Онлардан шярти дцзцмдя биринъиси эил сянятидир. Еркян дцшцнъянин
тарихи тякамцлц эил сянятинин йцксялиши фонунда дцнйа мемарлыьыны
йаратмышдыр. Инсан зякасы заьадан чыхан инсаны ади комадан

9
гцдрятли мябядяляр щягигятиня йцксялдя билмишдир. Эил вя Су
щягигятини дярк едян инсан тябиятин сирляриня йийяляндикъя гцдрятли
сарайларын, галаларын, мцхтялиф чохъящятли мемарлыг цслубларынын
йарадыъысына чеврилмишдир. Еркян етносун йаратдыьы икинъи сянят
сащяси сяс сянятидир.
Тябиятдя инсан гулаьынын ешитдийи йедди сясдян инсан зякасы
дцнйа мядяниййятинин гцдрятли мусиги сянятини йаратмышдыр.
Сянятин цчцнъц сащяси ися рянэ сянятидир. Тябиятдяки йедди рянэи
вя щяр бир рянэин сонсуз чаларыны дуйан инсан еъазкар рянэарлыьы
йаратмыш, чякдийи лювщялярдя тябиятдя эюрдцйц рянэляри, лювщяляри,
пейзажлары тяглид етмишдир. Яслиндя рянэ сяняти ян бюйцк ряссам олан
Йараданын тяглидиня ясасланан бир сянятдир.
Сянятин дюрдцнъцсц, ян ъаван вя сонунъу сащяси ися сюз
сянятидир. Сюз йарадыъылыьы инсанын йени иъады, нитгя йийяляндикдян
сонракы дювр бядии йарадыъылыьыдыр. Бу бядии йарадыъылыг аьызда
йаранан, йаддашда йашайан вя аьыз васитясиля нясилдян-нясля ютцрцлян
сюз йарадыъылыьыдыр. Дцнйа халгларынын тарихи тякамцлцндя щяр бир
инсан типи юзляриня мяхсус сюз йарадыъылыьы йаратмышдыр. Инсан
типляринин – европоид (Авропа типи), монголоид (Асийа типи) вя
негроид (зянъи типи) йаратдыьы мющтяшям шифащи сюз сяняти цмум-
дцнйа мядяниййятинин сярвятиня вя тяркиб щиссясиня чеврилмишдир.
Бу хязинядя дцнйанын бир чох халгларынын – шумерлярин,
аккадларын, гядим арилярин, халдейлярин, йунанларын, ромалыларын вя
башга халгларын юзцнямяхсус йарадыъылыг яняняляри олдуьу кими, тцрк
етнослары вя халгларынын да пайы вардыр. Тцрк халгларынын аьыз
ядябиййаты мящдуд мякан дахилиндя йаранмадыьы кими, мцъярряд
заман щцдудунда да мейдана эялмямишдир.
Бу сюз сяняти тцркцн илк дцнйаэюрцшц, щяйат вя щягигят
анламлары иля баьлы олдуьу кими, онун бцтцн тюряниши, йашайышы,
мяишят щяйаты вя инкишафыны юзцндя якс етдирмишдир. Дцнйанын башга
халгларындан фярги олараг, тцркляр юз тарихлярини йаддашында йашатдыьы
бядии дцшцнъяйя – кичик паремик ващидлярдян тутмуш яфсаня, рявайят
вя епослара кючцрмцшдцр.
Талейи гящряманлыг вя ъанэавярлик яняняляри иля баьлы тцркляр
дцнйа епосунун язяли вя ябяди сцжетляринин, мотив, образ вя
гящряманлыг няьмяляринин ян пешякар йашадыъыларындан, йенидян
ишляйиб тарихин йаддашында горуйуб сахлайанлардандыр.
Бу ися тцркцн дцнйайа эюз ачдыьы еркян ъянэавярлик щяйаты,
бядии дцшцнъяси вя гцдрятли сюз йарадыъылыьы имканлары иля баьлыдыр.
Дцнйанын бир чох халглары кими, Азярбайъан тцркляри дя

10
юзляринин тарихи инкишаф мярщяляляриндя зянэин аьыз ядябиййаты
йаратмышлар.
Бу ядябиййат яъдадларымызын еркян дцшцнъясиндя формалашыб
сонракы нясилляря верилмиш, заман-заман ишлянмяляря, ъилаланмалара,
тамамиля унудулуб йенидян тюрямя просесиня мяруз галмышдыр. Бу
ядябиййат яъдадларымызын дцнйа, щяйат щаггында илк бядии
дцшцнъяляридир. О, мяняви яхлагы, етик-естетик дяйярляр мяъмусудур.
Узун йцзилликляр ярзиндя бу дяйярляр тцркцн нясиллярини тярбийя етмиш,
ону ъащаншцмул наилиййятляря вя гялябяляря йцксялтмиш, ирялийя
апармыш, барбар мядяниййяти харабалыглары цзяриндян ъясарятля
адлайыб сивил мядяниййятя доьру инкишафыны тямин етмишдир.
Дцнйа халгларынын мцхтялиф дюврлярдя ел ядябиййаты, халг иъады,
аьыз ядябиййаты, ел сюзц, халг йарадыъылыьы,шифащи ядябиййат, халг
щикмяти вя с. адландырдыьы бу бядии йарадыъылыьын феноменал тябияти
яслиндя щяля ачыгланмамышдыр. Тяхминян сон йцз илдя дцнйа елми
тяряфиндян фолклор ады алтында юйрянилян сюз сяняти тябии ки, бир чох
юзялликляри иля яламятдардыр.
Фолклор шифащи шякилдя йаранан, ону йарадан халгын мяняви-яхлаги
бцтювлцйцнц вя габагъыл дцнйаэюрцшцнц юзцндя якс етдирян сюз
сянятидир. Бу сюз сяняти халг тяфяккцрцнцн еркян чаьларындан
башлайараг инкишафын мцхтялиф дюврлярини вя мярщялялярини, милли
мяишят щяйатыны вя халгын милли психолоэийасыны юзцндя якс етдирир.
Халгын шифащи йарадыъылыьында ибтидаи инсанын еркян ямяк, мяишят
щяйатындан тутмуш онун тябиятя илкин бядии мцнасибяти–символик,
фетишист, маэик вя тотемистик эюрцшляри, анимист вя мифоложи
тясяввцрляри якс олунмушдур. Бу шифащи сюз сянятиндя халгын илкин
инамлары, етигады, айин вя мярасимляри бядии щягигятляря чеврилиб
йашамыш вя бир чоху бу эцнцмцзя гядяр эялиб бизя чатмышдыр.
Аьыз ядябиййаты халгын психоложи дцнйасы, етик-естетик
дцнйаэюрцшц иля сых баьлы олмуш, габагъыл идеаллар, щцманист эюрцшляр
зямининдя йараныб формалашмышдыр.
Бядии тяфяккцр щцдудлары эенишляндикъя халгын дцшцнъясиндя
хейир вя шяр, йахшылыг вя пислик, ъясарят вя гящряманлыг, севэи, гязяб
кими дуйьулар формалашмышдыр. Даим интибащда олан халг
тяфяккцрцндя, ащянэли, ритмли, аллитрасийалы дейимлярдян даща камил,
−гялибли, юлчцлц форма вя шякилляр тюрямишдир. Бядии тяфяккцр инкишаф
етдикъя инсанын интящасыз щиссляр вя дуйьулар дцнйасыны якс етдирян
йени-йени бядии нцмуняляр йаранмышдыр.
Мцхтялиф дювлярдя даща гядимдян башлайараг айры-айры
халгларын йаратдыьы аьыз ядябиййаты бу халгларын тарихини,

11
мядяниййятини, мяишят щяйатыны юзцндя бязян бцтюв щалда
йашатмышдыр. Тарих сящнясиндя еля мягамлар вар ки, халг юзц сырадан
чыхмыш, анъаг онун аьыз ядябиййаты йашамыш вя ону йарадан халгын
адыны тарихя ябяди щякк етмишдир. Гядим шумерлярин тарихи талейи
буна йахшы нцмунядир. Шумер ел ядябиййаты, йахуд онун парлаг
ябидяси олан «Билгамыс» епосу гядим халгын зянэин архаик
мядяниййятини якс етдирян епос кими бу эцн дцнйа елми цчцн чох
юнямлидир. (6,3-121).
Халгларын йаратдыьы аьыз ядябиййаты мцхтялиф адлар алтында
йашамыш вя сонракы нясилляря ютцрцлмцшдцр. «Ел сюзц», «Ел
ядябиййаты», «Аьыз ядябиййаты», «Шифащи поезийа», «Халг поезийасы»,
«Халг йарадыъылыьы» адландырылан бу термин 1846-ъы илдя инэилис
тарихчиси вя библиографы В.Томсон тяряфиндян ишлянмишдир. О,
А.Мертон тяхяллцсц иля 1846-ъы илдя «Атенеум» гязетинин 982-ъи
сайында чап етдирдийи мягаляни «Фолк-лор» адландырмышдыр (7, 179-
180). Бу мягаля мащиййятиня эюря эюря халг йарадыъылыьы
нцмунялярини топламаьа чаьырыш рущунда нязяри аспектдя
йазылмышдыр.
В. Томсон терминин юзцнцн баша дцшдцйц мянада шярщини ися
гисмян сонра – 1879-ъу илдя Фоклоршцнаслыг ъямиййятинин няшри олан
«Фолклор рекорд» (8, №11, 39-45) журналында верир. Щямин мягалядя
В.Томсон яняня мясялясини юн плана чякир. Онун тябиринъя фолклор −
мцасир сивилизасийада, язяли адят вя янянялярин галыгларыны ифадя едян
йазылмамыш тарихдир. Фолклор анлайышына халг щяйатынын бцтцн
эенишлийи иля бцтцн мцщцм яняняви щадисяляри вя о ъцмлядян мяняви
мядяниййят дя дахил едилирди. Фолклорун янянявилийини Гярби
Алманийа там шякилдя гябул етмишдир. В. Томсун тяклиф етдийи
термин Тайлорун, Маннгардтын, Лангын ясярляриндя эениш шякилдя
ишлянирди. Онунла йанашы фолклорун диэяр милли адлары да мейдана
чыхыр. Франсада ону «Poisie populaire»-(кцтляви поезийа),
Алманийада «Volkskunde» (7, 180) вя башга адларла адландырмаьа
башлады.
Бир гядяр сонра ися «фолклор» термини рус елминдя юзцнц
эюстярмяйя башлады. 60-ъы иллярдя елмин нцмайяндяляри яслиндя она о
гядяр дя диггят йетирмирдиляр, илк нювбядя терминя садяъя мцсбят
мцнасибят бясляйирдиляр. Онун баша дцшцлмясиндя айдынлыг вя бирлик
йох иди: бир гисм мцтяхяссис фоклору етнографийаны да ящатя едян
халгшцнаслыьын синоними кими гябул едир, диэярляри ися яксиня, ону
тамамиля бядии йарадыъылыг щесаб едирдиляр. XIX ясрин ахырларында ися
«Фоклор» анлайышы алтында тядгигат обйекти вя онун щаггындакы елм

12
дя бирляшдирилирди.
«Фолклор» термини XX ясрин биринъи ониллийиндя рус
фолклоршцнаслыьында гяти шякилдя ишлянмяйя башлады вя совет дюврцндя
онун елмдя бяргярар олмасы просеси баша чатды (7, 180).
Инэилис сюзц олан «фолклори» анлайышынын етимолоэийасы да мараг
доьурур. Фолк–халг демякдир, лоре ися билик мянасындадыр. Сюзцн
мянасы халг билийи вя щикмятини олуб «халг мцдриклийи, сюз вя йа
щягигят» мянасында баша дцшцлмялидир. Мцхтялиф елмлярин
говшаьында юйрянилмясиня ещтийаъ олан бу «камал дцнйасынын»
арашдырылмайа ъялб едилмясинин тарихи ися о гядяр узун дейилдир.
Юзцнцн яъдад мядяниййятини, улу тарихини юйрянмяйя ъящд едян
халглар арашдырмаларында илк юнъя халгынын шифащи сюз сянятиня
мцраъият етмишляр.
Фолклор щаггында айры-айры дюврлярдя мцхтялиф нязяри фикирляр вя
мцлащизяляр иряли сцрцлмцш, она мцхтялиф бахышлар мювъуд олмушдур.
Бязян халг анламынын дцзэцн дярк едилмямяси, онун зцмряляря вя
груплара бюлцнмяси мцяййян йанлышлыглара ряваъ вермишдир. Бязиляри
бу сянятин ъямиййятин мцхтялиф зцмряляри тяряфиндян йаранмасы, бир
зцмрянин йарадыъы, диэяринин йашдыъы олмасы фикрини иряли сцрмцшляр.
Лакин йаранышы мцхтялиф зцмряляря баьлы щесаб едилмясиндян асылы
олмайараг, халгын бядии йарадыъылыьы даим давам етмиш, милли
мяишятин мцхтялиф сащяляриндя баш верян зиддиййят, йцксялиш, тярягги
вя интибащлар, йахуд сарсылма вя сцгутлар халг йарадыъылыьында бу вя
йа диэяр шякилдя юз бядии яксини тапмышдыр. Она эюря дя фолклор
термини бу эцн даща эениш анламда баша дцшцлмялидир. Фолклор тякъя
халг щикмяти кими йох, халгын габагъыл, апарыъы дцнйаэюрцшцнц якс
етдирян сюз сяняти кими дярк едилмялидир. Онун бязян дар юлчцлярдя
вя анламларда гябул едилмяси бу сюз сянятинин «бяйаз», ашаьы
зцмрянин, чобан–чолуьун дцзцб гошдуьу сюз сяняти кими йанлыш
мювгедян баша дцшцлмясиня сябяб олмушдур. Бу ися халгларын еркян
гайнаглардан узаглашмасына, улу яъдадларын йаратдыьы мяняви
дяйярлярдян айры дцшмясиня, юз кечмишини йадырьамасына эятириб
чыхармышдыр. Бцтцн башга халглар кими, Азярбайъан тцркляринин адят-
яняняси, айин вя етигадлары, еркян етик вя естетик дцшцнъяси онун аьыз
ядябиййатында бцтюв шякилдя юз яксини тапмышдыр. Бу эцн тцркцн
тарихини, естетик дцшцнъясини вя милли психолоэийасыны онун аьыз
ядябиййатындан кянарда юйрянмяк мцмкцн дейилдир. Она эюря дя
заман кечдикъя, халгларын сивил мядяниййятя доьру инкишафы
сцрятляндикъя юзцнц юйрянмяйя, кечмишиня вя милли мянлийиня
гайытмаьа ещтийаъ артыр. Юз тарихини вя мяняви дяйярлярини

13
юйрянмядян дцнйа мяняви дяйярляриня йийялянмяйин гейри-мцмкцн
олдуьуну артыг тарих сцбут етмишдир. Она эюря дя бу эцн
цмумдцнйа мядяниййятинин зянэинликляриня бяляд олмаг цчцн илк
юнъя юз аьыз ядябиййатымызы бцтцн инъялийи, юзцнямяхсуслуьу вя милли
хцсусиййятляри иля юйрянмяк эярякдир.

Шифащи сюз сяняти бир сыра фярди


Фолклорун башлыъа
хцсусиййятляри спесифик хцсусиййятляря маликдир. Сянятин
башга сащяляриндян – эил сяняти, рянэ вя
мусиги сянятиндян фяргли олараг о, щяйаты бядии шякилдя якс етдирир.
Шифащи ядябиййатын ифадя материалы сюздцр. Бу сюз мцяййян мягамда
щисс вя дуйьуларын ъошьун лирикасыны йарадыр, ширин вя яняняви
тящкиййяни формалашдырыр, мцяййян мягамда да щярякят дахилиндя,
драматик вязиййятлярдя ишлянир, лирик вя епик цслуб синкретизм
зямининдя драматик цслублары тюрядир. Халг йарадыъылыьынын бцтцн бу
цслубларында йаранан бядии нцмуняляр цчцн шифащилик башлыъа
хцсусиййятдир. Бу о демякдир ки, нювцндян, жанрындан асылы олмайа-
раг халг йарадыъылыьынын бцтцн нцмуняляри шифащи шякилдя
йаранмышдыр.
Шифащи ядябиййат йаддашларда йашамыш вя сонракы нясилляря шифащи
шякилдя чатмышдыр. О, ейни заманда чохвариантлыдыр. Йаддашларда
йашамаг яняняси яслиндя вариантлыьын тюрямясиня сябяб олмушдур.
Щяр кяс йаддашында сахладыьы фолклор ващидини сюйляйяркян ону
юзцнямяхсус фярди данышыьында, мцяййян ялавя вя яксилтмяляр,
импровизялярля сюйляйир. Бу ися халг ядябиййатынын чохвариантлылыг
хцсусиййятини шяртляндирир.
Шифащи ядябиййата бязян «аноним» ядябиййат да дейилир.
Бурадакы «анонимлик» ядябиййатын мцяллифинин намялум олмасы иля
баьлыдыр. Яслиндя шифащи ядябиййатдакы «анонимлик» юзц дя шярти
мяна дашыйыр, щямин ананонимлийин архасында фолклор ващидлярини
йарадан айры-айры фярдляр, импровизаторчулар, ашыглар, чохсайлы ифачы
сяняткарлар дайаныр.
Шифащи ядябиййатда ел арасында йаранма вя йайылма
хцсусиййятиня эюря «ел ядябиййаты» да дейилир. «Ел ядябиййаты» анламы
да бязян дцзэцн баша дцшцлмядийиндян онун мювзу вя мязмун
ящатясинин кичилдилмясиня, бязян дя мящдуд бир кцтлянин, реэионун,
елин, обанын ядябиййаты кими баша дцшцлмясиня сябяб олмушдур. Бу
ися яслиндя кюкцндян йанлышдыр. «Ел» анламы даща эениш мянада
халг, бюйцк ел мянасында дярк едилмялидир.
Шифащи ядябиййатын «аьыз ядябиййаты» кими танынмасы ися онун

14
шифащилик хцсусиййятиндян доьмушдур. Дилдя, аьызда йаранан бу
ядябиййат йазыйа алынана гядяр халг арасында щягигятян аьызда
йашамышдыр. Она эюря дя шифащи ядябиййата верилян бу ад ян уьурлу
ифадя дейимляриндян щесаб едилмялидир.
Аьыз ядябиййатынын йаранма, инкишаф вя тякамцл просесиндя
йцзлярля фярд, импровизаторчу, ашыг, дастанчы, наьылчы иштирак етмишляр.
Онларын щяр бири фолклор ващидинин юзцнямяхсус вариантыны йарадыб,
ону ъилалайыб йенидян халга гайтармышдыр. Узун сцрян йарадыъылыг
просесиндя бу ядябиййат дюня-дюня йенидян ишлянмиш, камилляшмиш,
дюврцн мяняви-яхлаги дцнйаэюрцшц иля гайнайыб гарышмышдыр. Еля
бурадан шифащи ядябиййатын коллектив йарадыъылыг мящсулу олмасы
идейасы мейдана чыхмышдыр. Бу ядябиййатын йаранмасында йцзлярля
пешякар импровизаторчу, йарадыъы фярд, сюз устасы билаваситя иштиракы
олмушдур. Чохмцяллифлик вя чохвариантлылыг коллектив йарадыъылыг
анламы йаратдыьы кими, коллектив йарадыъылыг да халг йарадыъылыьы
кими сяъиййянлянмишдир. Бу ися о демякдир ки, сайсыз-щесабсыз
йарадыъы фярдялярин иштиракы иля йаранмыш шифащи ядябиййат коллектив
йарадыъылыьын мящсулудур. Халг поезийасынын йаранмасында
коллективлик вахтиля диггяти ъялб етмишдир (5, с-240). Сонрадан
М.Горки коллектив йарадыъылыьы халг йарадыъылыьы щесаб едяряк
эюстярирди ки, халг мяняви сярвятлярин йеэаня вя тцкянмяз
мянбяйидир, йер цзцнцн бцтцн дастанларынын, бцтцн фаъияляринин вя
онларын ян бюйцйц олан цмумдцнйа мядяниййяти тарихини йаратмыш,
заман, мякан, эюзяллик вя йарадыъылыг дцщасы етибариля илк философ вя
шаирдир.
Эюрцндцйц кими, коллектив йарадыъылыгда, фярдлярин гцдрятли
ифачылыг вя импровизаторчулуьу яслиндя инкар едилмишдир. Бу бир
щягигятдир ки, йалныз халг щяйатынын ян дярин гайнагларына, милли
мядяниййятин дярин гатларына бяляд олан, милли мядяниййятляри
йашадан фярдляр цмумдцнйа мядяниййяти хязинясиня тющвяляр
вермяк игтидарына йцксяля билирляр.
Одур ки, шифащи сюз сяняти йарадыъылыьында коллективликля йанашы,
фярди йарадыъылыг мцщцм йер тутур. Чцнки бу сянятин ян гцдрятли
нцмуняляри фярди йарадыъылыг сцзэяъиндян кечмиш, коллектив зякасы иля
зянэинляшиб бцллурлашмышдыр. Фолклор тядгигатчылары бу ъящяти мцхтялиф
шякилдя изащ едирляр. Бязиляри халг йарадыъылыьынын фярдидян коллективя,
диэярляри ися коллективдян фярдийя доьру инкишаф етдийини эюстярирляр.
Шифащи сюз сянятиндяки бу йарадыъылыг просеси яслиндя фярд-коллектив-
фярд-коллектив шяклиндя инкишаф едир. Мясялян, щяр щансы бир халг
мащнысыны эютцряк. Бу мащнынын йаранма просесини нязярдян

15
кечирсяк, илк бахышда адама еля эяляр ки, о, коллектив тяряфиндян
йарадылмышдыр. Халг поезийасынын яски няьмяляриня, антик поезийа
нцмуняляриня диггят версяк эюрярик ки, онларын бюйцк яксяриййяти
хорлар, йахуд тякрарлар-нягяратлар шяклиндядир. Бир сыра няьмялярин
ямяк просесиндя айры-айры фярдляр тяряфиндян йарадылдыьы да
мялумдур. Щямин няьмялярин сонрадан коллектив тяряфиндян
ишлянмяси, ъилаланмасы, бязян бир чох мисраларын тамам дяйишмяси
мцмкцн олан йарадыъылыг просесидир. Фярдин йаратдыьы коллектив
тяряфиндян ъилаланыр. Фярд ону йенидян гябул едяндя йени
импровизялярля зянэинляшдириб халга йени вариантда гайтарыр.
Беляликля, йарадыъылыг просесиндя фярд-коллектив-фярд-коллектив дюврц
системи йараныр.
Коллетивля фярд арасындакы бу ялагя давам етдикъя халг
ядябиййаты зянэинляшир, ъилаланыр вя ейни заманда шифащи репертуарда
дювр едир. Халг ядябиййатынын даим тязя-тяр галмасынын,
йаддашлардан силинмямясинин, заман-заман йениляшмяйя мяруз
галмасынын сябяби мящз бу сещкар йарадыъылыг просеси иля баьлыдыр.
Даим дювриййядя олан бу просес аьыз ядябиййатыны кющнялмяйя
гоймур, архаик сцжет, мотив вя образлара милли йаддашда эениш
заман щцдудунда йени щяйат верир, бир чох щалларда ися онлары
мцасир данышыг дили нормаларына йахынлашдырыр. Щямин просеси беля
ифадя етмяк олар:
Ф
К К
Ф
Сянятин формалашмасында коллектив ясас рол ойнайыр, коллетивин
бир цзвц, йарадыъы фярд ися сюз сянятинин склетини йарадыб ону
пцхтяляшдирмяк цчцн халга гайтарыр, чох кечмядян ону йенидян
халгдан алыб ифа едир.
Бу ъанлы просесин рийази формулуну да щямин дюври системя
уйьун мцяййянляшдирмяк олар. Беля ки, халг ядябиййатыны β , фярди γ
иля ишаря етсяк, халг ядябиййатынын йаранмасыны рийази шякилдя беля
ифадя етмяк олар:
α=β+γ
Яэяр фярдин юзцнц коллективин тяркиб щиссяси кими эютцрсяк,
онда:
γ=β+γ
Щямин принсип ясасында дцстуру даща да дягигляшдирмяк олар:

16
α = β + (β – γ)
Халгларынн аьыз ядябиййатынын фярдля баьлы йарадыъылыг
просесиндя бир фювгялбяшярилик дя вардыр. Бу елми ядябиййатда бязян
фярдин «фитри йарадыъылыьы» кими шярщ едилир. Лакин эениш анламда
фярдин фитри истедады еля фювгялбяшяр гцввянин кюмяйи, йахуд тясири иля
цзя чыхыр. Фювгял гцввянин йардымы иля фярд даща профессионал
сявиййяйя йцксялир, бядащятян сюз модели йарадыр, даща мящарятли вя
сяриштяли ифачыйа чеврилир. Буталанан, щагг ашыьына чеврилян беля
фярдляри Азярбайъан тцркляринин орта яср дастан йарадыъылыьында даща
тез-тез эюрмяк мцмкцн олур. Щятта онлар озана вя ашыьа
чеврилдикдя «эяляъякдя баш веряъяк щадисялярдян хябяр верир»,
юнъяэюрмяклийи иля бир сыра мюъцзяляр эюстярир, фялакятлярин габаьыны
алырлар.
Пешякар ифачылыгда фювгялбяшярилик аьыз ядябиййатында бир чох
мягамларда даща эениш кюкляря вя иризляря эедиб чыхыр. Импровизя
мятниня ябядиййат верир, ону коллективин силинмяз йаддашына щякк
едир, йахуд коллектив иърайа хцсуси бир йарадыъы гцдрят бяхш едир.
Коллектив йарадыъылыг бир тяряфдян шифащи ядябиййатын йаддашлара
щякк олунмасыны мцтлягляшдирирся, диэяр тяряфдян онун цмуми
мязмун, мяна дольунлуьуну шяртляндирир.
Бязян бу йарадыъылыг просесинин беля бир ъящяти дя нязяри ъялб
едир. Халгын щафизясиндя узун замандан бяри камил шякилдя йашайан
поетик ващид, йахуд бцтюв бядии мятн сяриштясиз ашыьын,
импровизаторчунун репертуарында ъылызлашыр, тящриф олунур. О, халг
арасында вариант кими галыр, лакин сцжет йенидян коллектив−фярд
йарадыъылыг просесиня гайыдыр. Мясялян, «Короьлу» епосунун Шопен
варианты буна мисал ола биляр. Бу варианты сюйляйян «Азярбайъан
дилини билмяйян ашыьын сюйлямяси» милли йаддашда тящрифляря уьрамыш
вариант иди. Ашыг репертуарында, сонралар мялум олдуьу кими,
дастанын мцхтялиф вариантлары йаранды. Ейни просеси дастанын А.
Ходзко няшриндя эюрмяк мцмкцндцр. Бу няшрдя дя бязян Короьлу
гящряманлыьыны кичилдян епизод, щадися, ящвалат, еляъя дя дейим вя
ифадяляр аз дейилдир. Лакин Парис нцсхяси ады иля елм аляминя мялум
олан бу няшрин мязиййятляри дя аз дейилдир. О, дцнйа иътимаи вя елми
фикрини Азярбайъан халгынын бядии дцшцнъясиня йюнялтмиш, дцнйаны
мящз азярбайъанлыларын А.Ходзконун дедийи кими «гцдрятли епосу»
иля таныш етмишдир. Диэяр тяряфдян юз дюврц цчцн яняняви ашыг
репертуарындан йазыйа алынан Парис нцсхяси «Короьлу»нун
йаддашдан силинмясиня йол вермямиш, ону йенидян йаддаша, ашыг
репертуарына дцшмясиня кюмяк етмишдир. Бу ялйазманы гейдя алан,

17
йазыйа кючцрян, Парис Крал китабханасына верян, нящайят ону
горуйуб сахлайан вя йенидян няшр едянлярин ямяйи бцтцн
гцсурларына вя хяталарына бахмайараг щяр ъцр тягдиря лайигдир.
Фолклорун мцщцм йарадыъылыг хцсусиййятляриндян бири дя онун
заман кечдикъя трансформасийайа уьрамасы вя мцасирляшмясидир. Бу
щал узун мцддят шифащи нитгдя йашамыш фолклор ващидляриня аиддир.
Бязян айры-айры фолклор нцмуняляри, лап еля наьылларын, дастанларын
шифащи нитгдя трансформасийасы нязяря чарпыр. Йяни сцжет йенидян
ишлянир, дяйишилир, юз илкин кюкцндян айрылыб башга сцжетлярля
чарпазлашыр, йени вариант шяклиня дцшцр. Бу заман щятта халг
йарадыъылыьынын мцщцм хцсусиййятляриндян олан диалект хцсусиййятиня
дя хялял дяйир. Ашыьын, ифачынын репертуары щямин импровизаторчунун
йашадыьы, мятни сюйлядийи дювр цчцн мцасирдир. Тябии ки, мятн дя
щямин диалекти йашатмалыдыр. Репертуар гурулушундакы мцасирлик
фолклор ващидиня сирайят едир. Мятндя диалект хцсусиййяти
сахланылмагла ейни заманда йени дюврцн поетик-дил вя диалект
цслубу юзцнц якс етдирир. Лакин тялябя эюря фолклор ващидляри
диалектдя йазыйа алынмалы вя няшр олунмалыдыр. Бу принсиплярин
позулмасы мятнин елм цчцн йарарлыьына хялял эятирир. Онун бир чох
бахымдан арашдырылмасыны чятинляшдирир, тарихилийини итирир.
Бу щал щям ялйазма, щям дя имформаторчу мятнляринин няшри
заманы юзцнц даща габарыг эюстярир.
Биринъи щалда, щансыса даща яввялки ясрлярдя, юзц дя мцхтялиф
йазы графикаларында кючцрцлмцш ялйазма мятнинин
транскрипсийасында мятн щягигятиня ясасланмаг чох ваъибдир.
Катибин гялятлярини ислащ етмяк йолу иля щазырланан няшрляр даща
гцсурлу охунушлар тюрядя биляр. Мятн щягигятиня ясасланма дюврцн
мювъуд йазы вя дил цслубу барядя даща дольун щягигятляри
ачыгламаьа имкан верир. Тябии ки, гяляти-мяшщурлар ислащ едилмякля
беля ялйазмаларда мятн щягигяти ясас эютцрцлмялидир.
Икинъи щалда, шифащи дилдян йазыйа алынмыш мятни няшря
щазырлайаркян диалект хцсусиййятлярини горумаг да ваъибдир. Лакин
бурада бир сыра мцхтялифликляр мювъуддур. Биринъиси одур ки,
намялум бир сцжет гарышыг диалектдя, йахуд тящриф едилмиш диалектдя
йазыйа алынмышса вя щямин сцжет, йахуд няьмя, дастан, наьыл мятни
милли йарадыъылыг яняняляриня зидд дейился онун няшриндян чякинмяк,
йахуд имтина етмяк доьру олмаз. Дцнйа фолклорунун няшр
тяърцбясиндя цч няшр методу мялумдур: академик няшр, ишлянмиш
няшр вя кцтляви няшрляр. Щяр цч няшр методу милли сярвяти горумаг,
йашатмаг вя милли йаддаша гайтармагла ону мцщафизя етмяк

18
мягсядиня хидмят едир.
Тябиидир ки, академик няшрляр аьыз ядябиййатыны йазыйа алмаьын
бцтцн принсиплярини эюзлямякля чапа щазырланыр. Онун анлашылмайан
сюз, ифадя вя образларына шярщляр верилир. Бу типли няшрляр ялйазмалары
вя кцллийатлар цчцн сяъиййявидир. Икинъи тип няшрляр аьыз ядябиййаты
сцжетни ишлямяк вя садяляшдирмяк йолу иля милли дцшцнъядя мцщафизя
етмякдир. Бу метод вахтиля алман вя рус наьылларына тятбиг едилмиш
вя дцнйа фолклоршцнаслыьы тяряфиндян гябул едилмишдир. Мясялян,
Гримм гардашлары алман наьылларыны ишляйяркян онларын башлыъа
мязмунуну горуйуб сахламыш вя бу наьыллары йенидян ишлямякля
онлары алман естетик дцшцнъясиня ябяди олараг гайтармышдыр. Инди
дцнйа дилляриня тяръцмя олунан Гримм наьыллары дцнйаны Гримм
йарадыъылыьы иля дейил, алман естетик дцшцнъяси иля таныш едир. Ейни няшр
методу рус вя диэяр халгларын шифащи йарадыъылыьы цчцн дя янянявидир.
Мясялян, рус наьылларынын бу типли бир сыра ишлямяляри ясасында дцнйа
шющрятли няшрляр щазырламышлар.
Цчцнъц тип няшрляр аьыз ядябиййатыны эеъ топлайан халгларын
йарадыъылыьы цчцн сяъиййявидир. Беля ки, мцяййян обйектив вя
субйектив сябяблярля баьлы еля халглар вардыр ки, онлар юз аьыз
ядябиййатыны топламаьа вя няшр етмяйя эеъ башламышлар. Мцстямлякя
вя йарыммцстямлякя халглар да бу гялибя мяхсусдурлар.
Бу халгларын бир сыра мцщцм сцжетляри щаким халглар тяряфиндян
тящрифлярля чап едилмишдир. Бюйцк бир гисм аьыз ядябиййаты йа щеч
йазыйа алынмамыш, йа да пяракяндя шякилдя, системсиз щалда няшр
олунмушдур. Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййаты мящз бу група
мяхсусдур.
XIX ясрдя Авропа халглары цмумдцнйа мядяниййяти ичярисиндя
юз йерини мцяййян етмяк цчцн аьыз ядябиййатыны эениш шякилдя
топлайыб чап етдирмяйя башладыьы мягамда, Азярбайъан бюлцнмяляр
вя парчаланмалар мянэянясиндяйди.
XVIII ясрин сонраларындан башлайараг Азярбайъанда ханлыглар
арасында эедян зиддиййятляр мцстягил Азярбайъан дювлятини бярпа
етмяйин тарихи ясасларыны арадан галдырды. Бюйцк Азярбайъанын
Русийа вя Иран арасында бюлцнмяси уьрунда апарылан данышыглар
1813-ъц илдя Эцлцстан мцгавиляси иля рясмиляшдирилди. 1928-ъи ил
Тцркмянчай мцгавиляси Бюйцк Азярбайъаны ики йеря парчалады.
Щям эцней, щям дя гузей бюлэядя мцстямлякя сийасяти бяргярар
олду. Азярбайъан аьыз ядябиййатынын топланма няшр вя тядгиг
имканлары яслиндя щяр ики бюлэядя арадан галхды. Ютян ясрин
орталарындан гузей бюлэядя аьыз ядябиййатынын топланмасына

19
тяшяббцсляр эюстярился дя бу, кцтляви щал ала билмяди. Эцней бюлэядя
ися бу эцня гядяр аьыз ядябиййаты яслиндя щяля топланылмамыш
галмагдадыр.
XX ясрин яввялляриндян башлайараг Азярбайъан тцркляринин аьыз
ядябиййатынын гисмян системли топланмасы, няшри вя тядгиги мярщяляси
башлады. Мцяййян дюврдя бу, эцней бюлэяни ящатя ется дя отузунъу
иллярин орталарындан башлайараг бу иш сянэиди. Азярбайъан аьыз
ядябиййаты ясасян гузей бюлэя реэионларынын материаллары ясасында
юйрянилмяйя башлады. Ейни заманда мцхтялиф реэионларда фяргли
диалектлярдя йайылмыш аьыз ядябиййаты нцмуняляринин йазыйа алынмасы
вя няшри иши давам етдирилди. Тябии ки, аьыз ядябиййатынын бцтцн
няшрляри академик тялябляря ъаваб веря билмязди. Одур ки, кцтляви
няшрляр эяляъяк академик няшрлярин щазырланмасы цчцн зяминя
чеврилди. Кцтляви няшрлярин щазырланмасы юзц дя аьыз ядябиййатыны
горумаьын йолларындан биридир. Чцнки ишлянмиш, йахуд ядяби диля
йахынлашдырылмыш мятнин йенидян шифащи репертуара гайытмасы
Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййаты цчцн яняняви щалдыр. Сон
иллярдя милли ашыг репертуарында, еляъя дя пешякар наьылчылыгда бу
просес нязяря чарпаъаг дяряъядя эцълцдцр. Ещтимал ки, бу щал
империйа щимайясиндя вя сонрадан совет постмяканында йашайан
Азярбайъан тцркляринин юз сой кюкцня эцълц гайыдышы иля баьлыдыр.
Мясялян, башга халглардан фяргли олараг Азярбайъан тцркляриндя юз
еркян адят-яняняляриня, ашыг сянятиня, саз мусигисиня гайыдыш
эцълцдцр. Аьыз ядябиййатынын бир сыра кичик жанрларындан башламыш,
наьыл вя дастанларына гядяр йенидян шифащи репертуара гайыдыр. Онлар
даща там щалда мцхтялиф далектлярдя йени йарадыъылыг щяйатыны
кечирир. Бир сыра щалларда ися мцхтялиф кцтляви няшрляр бу ишя тякан
верир. Бу эцн Ширван вя депортасийа иля баьлы Азябайъанын мцхтялиф
реэионларына сяпялянмиш Эюйчя ашыгларынын репертуарында вахтиля
няшр едилмиш орта яср мящяббят, ютян ясрин гачагчылыг дастанлары вя
башга аьыз ядябиййаты нцмуняляри тамамиля йени, яввялкиндян даща
эцълц импровизялярля охунур.
Бу просес «Короьлу» дастанындан да йан кечмир. Мялумдур
ки, «Короьлу» дастанынын М.Щ.Тящмасиб няшри йазылы ядябиййата
даща чох йахынлашдырылмыш няшр кими тез-тез хатырланыр. Лакин бу няшр
милли дцшцнъядяки идеал Короьлуну гцдрятли образ кими халгын
йаддашына бцтцн язямяти иля щякк елямишдир. Ня Шопен вя
А.Ходзко, ня дя ондан сонракы топлайыъы вя наширляр беля гцдрятли
епос вариантыны чапа щазырлайа билмишдиляр. Щямин няшрляр, бцтцн
вариантлар хцсусиля Парис нцхсяси ня гядяр орижинал олса да Короьлу

20
бу няшрлярин щеч бириндяМ.Щ.Тящмасиб вариантында олдуьу кими
халгын милли йаддашындаы гящряман сявиййясиня йюняля билмир, йалныз
Тящмасиб вариантында о, бу зирвяйя галхыр. М.Щ.Тящмасиб дя
Короьлуйа мяхсус бцтцн мяняви-яхлаги кейфиййятляри ашыг
вариантларындан йыьмышды. Щардаса бу вариант М.Щ.Тящмасибин
ишлямяси ола билярди, лакин бу няшр щеч дя роман дейил, дастанын ян
мцкяммял ишлянмиш няшр варианты иди. Мараглысы одур ки, йетмишинъи
иллярин ахырларына йахын бу вариант бцтювлцкдя ашыг репертуарына
гайытды. Инди йени нясл ашыглар устад сяняткарлардан ешитдикляри
сцжетляри Тящмасиб варианты иля чарпазлашдырыб юз репертуарына дахил
етмишляр. Бу эцн Азярбайъан тцркляринин ашыг импровизясиндя
гцдрятли бир «Короьлу» йашайыр. Сон иллярдя йазыйа алынан голлар да
буну бир даща тясдиг едир. Щямин репертуардан дастанын бцтюв
мятни бу эцн йени диалектдя йазыйа алына биляр. Бу, Азярбайъан
тцркляринин аьыз ядябиййатында сон иллярдя нязяря чарпан эцълц
йарадыъылыг просесидир вя бу халгын шифащи яняняляриня мяхсус спесифик
хцсусиййятдир.

Фолклор вя Халгын йаратдыьы шифащи йарадыъылыг


фолклоршцнаслыг нцмуняляри эениш вя чохъящятлидир. Бу бядии
йарадыъылыгда халг щяйатынын, мянявий-
йатынын мцхтялиф ъящятляри бядии шякилдя якс
олунмушдур. Щяля еркян чаьлардан башлайараг айры-айры айин, етигад
вя мярасимляри дольун тящкийяйя вя поетик тяркибя малик бядии
ващидляр-няьмяляр рювнягляндирмишдир. Аьызда йаранан, коллективин
кюмяйи иля ъилаланан вариантларда йайылан няьмя, наьыл,
дастанларымызла йанашы, бядии тяфяккцрцн еркян мярщяляляри иля баьлы
тюряйян инанъ, фал, алгыш, юйцд, тясялли, мясял вя б. нцмуняляр дя чох
яски чаьлардан мювъуд олмушдур. Йухарыда дейилдийи кими, бядии
тяфяккцрцн бцтцн бу щикмят дцнйасы – аьыз ядябиййаты, халг
йарадыъылыьы вя йахуд фолклор адландырылмышдыр.
Йазыйа гядярки бу ядябиййатын йаранмасындан, онун нюв, жанр
вя форма хцсусиййятляриндян, нязяри гайда вя ганунларындан бящс
едян елм сащясиня ися фолклоршцнаслыг дейилир.
Фолклоршцнаслыг нисбятян ъаван елм сащясидир. Онун мейдана
эялмяси Авропада XIX ясрин орталарына тясадцф едир. Авропада
мцхтялиф фолклоршцнаслыг мяктябляринин йаранмасы фолклоршцнаслыьын
бейнялхалг мигйасда кцтляви елм сявиййясиня йцксялмясиня сябяб
олду. Щяр бир халг милли фолклоруну арашдырмагла юзляриня мяхсус
милли мядяниййят тарихини, сой кюкцнц, йаранмасыны, башга халгларын

21
мядяниййяти ичярисиндя юзцнямяхсуслуьуну мцяййянляшдирмяйи
гаршыйа мягсяд гоймушдур. Бу сащядя Авропа халглары хейли ирялийя
эетмишляр.
Лакин Азярбайъан фолклоршцнаслыьында бу тарихи вязифянин щяля
там вя систем щалында щяйата кечирилдийиня щюкм вермяк олмаз. Йцз
ялли илдян артыг бир дюврдя Авропа халглары бир-биринин ардынъа дцнйа
фолклорунда охшар мядяниййятляр вя сцжетлярин йаранмасы барядя
мцхтялиф нязяри мяктябляр йаратса да Азярбайъан
фолклоршцнаслыьында, яслиндя бу мясяляйя гисмян Й.В.Чямянзяминли
истисна олмагла демяк олар ки, тохунулмамышдыр. Бунун ися бир сыра
обйекетив вя субйектив сябябляри вардыр. Обйектив сябяблярдян
ясасласы одур ки, айры-айры тядгигатларда XIX ясрдя йарандыьы
эюстярилян Азярбайъан фолклоршцнаслыг мяктяби яслиндя XX ясрин
яввялляриндя формалашмыш, еля юз бешийиндя дя боьулмушдур. ХХ ясря
гядярки мярщяля ися милли фолклоршцнаслыьын топланма вя няшринин
башланьыъ мярщяляси олмушдур.
Истяр XIX ясрин орталарындан башлайараг фолклор няшрляриня
йазылмыш юн сюз, мцгяддимя вя шярщляр, истярся дя щямин ясрин
ахырларында дастанлара верилмиш изащларда шярщчиликдян ирялийя тязя-
тязя аддымлар атылырды. Е. Султановун, М.Мащмудбяйовун,
Ф.Кючярлинин, А.Байрамялибяйовун, Щ.Зярдабинин мягаляляриндя
ися артыг фолклоршцнаслыьын ясасы гойулурду. XX ясря гядярки
мярщяля яслиндя милли фолклоршцнаслыьын йаранмасына тарихи зямин
щазырламышды. Еля буна эюря дя ня М.Ф.Ахундовун, ня С.Я.Ширва-
нинин, ня дя башга маарифчи зийалыларын, йазычы вя шаирлярин
фолклоршцнаслыг фяалиййятиндян данышмаьа о гядяр дя щаггымыз
йохдур. Онлар йалныз бюйцк ишин давамчылары- шифащи ядябиййатла
йазылы ядябиййат арасында юз дюврцндя кюрпц салан сяняткарлар иди.
XIX ясрдя Авропа халглары цмумдцнйа мядяниййяти ичярисиндя
юзцнямяхсус йери мцяййянляшдирмяйя чалышаркян, илк нювбядя
юзляриннин яфсаня, миф вя наьылларыны башга халгларын иля мцгайисяли
тящлиля ъялб едирдиляр.
Еркян аьыз ядябиййаты сцжетляриндяки охшарлыглардан чыхыш
едяркян фолклор нязяри фикрини мцхтялиф мцлащизя вя бахышларла
зянэинляшдирир, юзцнямяхсуслуьу мцяййянляшдирмяк цчцн чохсайлы
паралелляр апарырдылар. Сайсыз-щесабсыз аьыз ядябиййаты нцмунялярини
топлайыб чап етдирир, мифоложи эюрцшлярини арашдырдылар. Ясатири
эюрцшляри, халгларын тарихи гощумлуг ялагялярини, тарихи-ъоьрафи
ялагяляри халгларын аьыз ядябиййатындакы охшарлыгларын мянбяйи кими
эютцрцр, охшар психи дяркетмяни ящатя едян, дцнйаны долашан сяййар

22
сцжетляри арашдырыр вя нящайят тарихи щягигятляри фактлар ясасындабярпа
етмяйя чалышрдылар. Бцтцн бу фикирляр дцнйайа сяс саланда, халглар юз
еркян дцшцнъясини арашдырмалара ъялб едяндя Азярбайъан
тцркляринин аьыз ядябиййаты юзцнцн йени топланма мярщялясиня
гядям гойурду. Сонракы дюврлярин арашдырмаларында да бцтцн бу
мясяляляр тядгигат обйекти ола билмяди.
Доьрудур, 20-ъи иллярин икинъи йарысындан башлайараг
Азярбайъан фолклоршцнаслыьында артыг тцрк мядяниййяти гайнаглары
Б.Чобанзадянин, Я.Абидин, С.Мцмтазын вя башгаларынын диггят
мяркязиндя иди. Лакин 30-ъу иллярдя башлайан совет репресийасы бцтцн
бу ишляри йарымчыг гойду. Мцщарибядян сонракы иллярдя Азярбайъан
аьыз ядябиййатынын тяк-тяк арашдырмалары эюзя дяймяйя башлады. Бу
тядгигатларда ясасян фактик нцмунялярин тяснифи вя тясвири, рус
фолклоршцнаслыьы гайнагларына сюйкянян тядгигат методу апарыъы
мювгедя иди.

Фолклорун башга елм Щяр бир халгын фолклору яслиндя о


сащяляри иля ялагяси халгын юзц демякдир. Чцнки бцтцн
башга мядяниййят ващидляриндян фяргли
олараг фолклор халгын тарихини, етник
дцнйасыны, диалект хцсусиййятлярини, етик вя естетик идеалыны, иътимаи-
фялсяфи дцнйаэюрцшцнц юзцндя комплекс шяклиндя якс етдирир. Щятта
инсан щаггында елм олан антрополоэийа щяр щансы бир инсан типинин
сяъиййясини юйряняркян, йахуд инсан тякамцлц тарихини арашдыраркян
о, етносун фолклор материалы илк нювбядя диггят юнцня чякилир.
Узун мцддятдян бяри бу ваъиб факторун мялум олмасына
бахмайараг бир чох тядгигатчылар айры-айры етник мянсубиййятя
малик миллятлярин эяляъякдя ващид совет халгы кими формалашаъаьы,
цмумсовет мядяниййятинин йаранаъаьы барядя иллцзийалар иряли сцр-
мцшляр. Бу сийасят тяряфдарлары халглары зорян юз сой кюкцндян го-
парыб, она юз тарихи кечмишини унутдуруб, халглары тамамиля йени
типли бир «мядяниййят» схеминдя бирляшдирмяйин мцмкцн олдуьуну
эцман едирдиляр.
Башга тцрк халглары кими, Азярбайъан халгы да беля бир
«мядяниляшдирмя» сийасятинин гурбаны олмуш, ики йцз иля йахын мцд-
дятдя юз щягиги тарихиндян, яски мядяниййятиндян, милли сой
кюкцндян ачыг вя йа долайысы йолла узаглашдырылма сийасятиня мяруз
галмышдыр.
Яэяр XIX ясрдя чар сийасятчиляри Азярбайъанда ханлыглар
тарихини сахталашдырыб, азярбаъанлыларын тцрк вя ирандилли халгларла

23
ялагялярини кясиб ону тцрк вя ислам дцнйасындан тяърид едян, яски
ялифбасындан узаглашдыран сийасят програмы щазырламышдыларса, совет
дюврцндя щямин програм модернляшдирилмиш шякилдя щяйата
кечирилмяйя башлады. Азярбайъанда бу халгын сой кюкцндян
данышанлар пантцркист, мин дюрд йцз иллик бир мядяниййятинин яски
гатларындан бящс ачанлар ися панисламист дамьасы иля дамьаланыб
зинданлара атылды. Азярбайъан халгынын демократик дцнйа иля
информасийа ялагясинин кясилмяси, ялифбанын дяйишдирилмяси вя с. яслин-
дя мянщус «мядяниляшдирмя» сийасятинин йцксяк мярщяляси олду.
Кирилл ялифбасына Загафгазийада йалныз азярбайъанлылар,
Советляр бирлийиндя ися яввялъя тцрк халглары кечмяли олду. Беляликля,
Советляр бирлийиндя йашайан Азярбайъан тцркляри юзцнцн йени сой
кюкцнц, йени тарих вя мядяниййятини «йаратмалы» олдулар.
Азярбайъанын бу дюврдя илк тарихини империйа мянафейини милли
уъгарларда эюзляйян рус, ермяни вя эцръц тарихчи-етнограф вя
културологлары йазмалы олдулар. Беля бир тарихи шяраитдя башга тцрк
халглары кими, Азярбайъан халгынын тарихини йазанлар да мцяййян
щяддляри эюзлямяли, чох яввяля эетмяйиб тарихин дярин гатларында
йашайан щягигятляря арха чевирмяли, онлардан имтина етмяли олдулар.
Ясл тарихимиз ися милли йаддашда, аьыз ядябиййатында йашады. Бу
эцн халгын щафизясиндя йашайан тарих Азярбайъан халгынын яски
чаьлардан бу яразидя мяскунлашмасындан, бурада зянэин
мядяниййят йаратмасындан хябяр верир. Она эюря дя Азярбайъан
тцркляринин аьыз ядябиййатыны юйрянмяк цчцн бу халгын тарихини
дяриндян билмяк эярякдир. Азярбайъан халгынын тарихи онун миф,
яфсаня вя рявайятляриндян тутмуш чох узаг кечмишляриндян сораг
верян гящряманлыг епосунда, адят, яняня вя мярасимляриндя, халг
байрамларында, кичик паремик ващидляриндя – аталар сюзляриндян
тутмуш еркян алгыш, гарьыш вя тясяллиляриндя йашайыр. Демяк,
халгымызын аьыз ядябиййатыны юйрянмяк цчцн онун тарихинин ян
гядим гатларына бяляд олмаг, онун мцхтялиф дюврлярдяки ъянэавярлик
тарихини йенидян вяряглямяк эярякдир.
Ейни заманда тарихи йазылмайан, йахуд тарихи дцнйайа тящриф
едилмиш шякилдя чатдырлан бу халгын щягиги тарихини бярпа етмяк цчцн
онун фолклору да дяйярли мянбядир. Фолклорла тарихин гаршылыглы
ялагясиндян бящрялянмякля Азярбайъан халгынын дцрцст тарихини
йаратмаг мцмкцндцр.
Щяр щансы бир халгын фолклоруну билмяк цчцн ейни заманда
онун етник дцнйасы иля йахындан таныш олмаг эярякдир.
Етнографийанын юйрянилмяси халг щяйатынын тякъя етноэенетик

24
инкишафыны излямяйя дейил, ейни заманда бу халгын адят, яняня, яхлаг
нормаларына бяляд олмаьа, онун мятбях мядяниййятини, эейим
формаларыны, той, йас, адгойма, гонаг гаршылама вя с. адятляриня
бяляд олмаг демякдир. Фолкларла сых баьлы олан етнографийаны
билмядян щяр щансы бир халгын цмуми мядяни сявиййясини, мяняви
хилгятини мцяййянляшдирмяк мцмкцн дейилдир. Мясялян, «Китаби
Дядя Горгуд»да «Бамсы Бюйряк» бойу Оьуз тайфалары ичярисиндя
той мярасиминин силсиля адятлярини юзцндя якс етдирмишдир. Бурадакы
гыз бяйянмя, гыз архасынъа эетмя, нишанлы гыза мцнасибят, нишанлы
гызын юз нишанлысыны эюзлямяси вя с. кими адятляр яски чаьлардан улу
бабаларымызын мяишятиндя йараныб формалашмышдыр. Тябии ки, бу вя йа
диэяр етник щяйат деталларыны якс етдирян фолклор абидялярини
арашдырмаг цчцн халгын милли етнографийасына бяляд олмаг эярякдир.
Фолклору юйрянмяк цчцн мцщцм елм сащяляриндян бири
диалектолоэийадыр. Фолклор нцмуняляри диалектдя йараныр, онлары
йазыйа оларкян диалект хцсусиййятинин эюзлянилмяси зяруридир.
Фолклорун диалект хцсусиййяти бядии ващидин йаранма дюврц барядя
мцяййян материалы юзцндя горуйуб сахлайыр. Диалектик
материаллардан чыхыш едиб бядии мятнин йаранма дюврцнц, онунла
баьлы бир сыра тарихи щягигятляри дцрцстляшдирмяк мцмкцндцр.
Мясялян, «Китаби-Дядя Горгуд»ун Дрездян нцсхясиндян бир
ъцмляйя диггят йетиряк: «Чайлар ташса тяниз толмаз». Щямин мятни
няшр едяркян Щ.Араслы ону беля бир транскрипсийада вермишдир:
«Чайлар дашса дяниз долмаз». Мятнин диалектдян тямизлянмяси,
онун йаранма тарихини мцщафизя едян диалект ващидляринин
позулмасына вя беляликля, мятнин йаранма дюврцня мяхсус диалект
цслубунун тящрифиня сябяб олмушдур. Диалект хцсусиййятинин
арашдырылмасы диалектолоэийанын предметидир, фолклор дилинин вя дил
тарихимизин юйрянилмясинин ачарыдыр.
Фолклору юйрянмяк цчцн ейни заманда халг етикасыны, щяр бир
халгын яхлаг нормаларыны, етик гайдаларыны юйрянмяк лазымдыр.
Чцнки яслиндя фолклорда халгын етик алями даща бцтюв шякилдя якс
олунур. Шифащи йарадыъылыьын ири щяъмли жанрларындан тутмуш, аталар
сюзц вя мясялляря, юйцд-нясищятляря, лятифяляря вя с. гядяр етик
нормалар, давраныш гайдалары якс олунур. Яслиндя фолклорда халгын
етик мядяниййяти там щалда йашайыр. Она эюря дя милли етиканы
билмядян фолклор мядяниййятини юйрянмяк мцмкцн дейилдир.
Фолклор цмумиликдя щяйат эюзялликляри, хейир вя шярин тянтяняси,
мясляк вя ягидя сафлыьыны якс етдирир. Инсанлара хейирхащлыг, йахшылыг
дуйьулары ашылайыр. Эюзялликлярин реал вя йа мифик, яфсаняви вя йа илащи

25
мащиййяти адамлара зювг верир, инсан зювгцнц эюзяллийя, цлвилийя
алудячилик истигамятиндя формалашдырыр.
Фолклор дцнйанын олум-юлцм, эялим-эедим щягигятини
тясдигляйир, дцнйаны эюзялляшдирмяк вя бу эюзялликлярдян
файдаланмаг яхлагыны йарадыр, щамыны бу яхлагы гябул етмяйя
сясляйир. Фолклор зцлмц вя залымы рящмя, инсаны мяняви бцтювлцйя,
камиллийя чаьырыр. Она эюря дя предмети эюзяллик олан естетиканы,
онун елми мащиййятини билмядян фолклорун естетик дяйярини
мцяййянляшдирмяк олмаз. Естетиканы юйрянмякля шифащи йарадыъылыьын
эюзяллик, цлвилик кими защирян эюзяэюрцнмяйян тяряфи ачылыр.
Фолклорда садя бир халг фялсяфяси вар. Зиддиййятляри вя тязадлары,
тясадцфляри вя ганунауйьунлуглары юзцндя якс етдирян аьыз
ядябиййатыны юйрянмяк цчцн фялсяфяни билмяк эярякдир. Бцтцн башга
халгларда олдуьу кими, Азярбайъан халгынын иътимаи фикир тарихи дя
фолклордан башлайыр. Тяяссцф ки, апарылан тядгигатларда вя тарихи
ясярлярдя иътимаи фикрин бу бцтюв, камил вя илкин мярщяляси яслиндя
индийя гядяр диггятдян кянарда галмагдадыр.
Дцнйанын, инсанын йаранмасы иътимаи мцнасибятлярин
формалашмасы вя цмумиликдя дцнйанын дярк олунмасы барядяки
мифлярдя, яфсанялярдя, яски тцрк дастанлары вя оьузнамялярдя якс
олунан дцнйаэюрцш Азярбайъан иътимаи фикринин еркян
гайнагларыдыр. Азярбайъан иътимаи-фялсяфи фикринин бу мярщяляси
минилликлярля шяртлянян бир дюврц ящатя едир. Азярбайъан аьыз
ядябиййатыны юйрянмяк цчцн щямин гайнаглардан башлайан милли
фялсяфяни вя Азярбайъан иътимаи фикир тарихини билмяк эярякдир.
Милли халг дипломатийасы вя щцгуг гайдалырыны эениш шякилдя якс
етдирян Азярбайъан шифащи ядябиййатынын юйрянилмясиндя бу елмляря
бялядлийя дя бюйцк ещтийаъ вардыр. Дювлятчилик яняняляринин эениш
спектрини юзцндя якс етдирян халг ядябиййаты ъинайят, гяза, щюкмцн
иърасы, баьышланылма, мцщарибя, барыш, ултиматум, сцлщ сазишляри,
эцзяшт вя тяслимчилик актларынын силсиля чеврясини якс етдирмякдядир.
Бейнялхалг ялагяляр, халг дипломатийасы вя с. кими мцщцм
щцгуги актларын илк мянбяйи олан халг ядябиййаты ейни заманда
диэяр бу кими мцщцм щцгуг гайдалары иля дя зянэиндир. Халгларын
мядяни сявиййясини юйрянмякдя мцщцм амиллярдян олан бцтцн бу
мясяляляри халг ядябиййаты гядяр якс етдирян еркян мянбя демяк
олар ки, йохдур. Одур ки, Азярбайъан халг ядябиййаты щцгуг елмляри
иля сых баьлы олдуьу кими милли щцгуг тарихи дя юз башланьыъыны бу
бюйцк нящрдян эютцрцр.
Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййатынын юнямли тарихиня бяляд

26
олмаг цчцн инсанын цмуми инкишафыны юйрянян антрополоэийа елминя
дя бяляд олмаг эярякдир. Чцнки тцркцн антроположи структуру дцнйа
адамынын ян архаик антроположи структурларындандыр. Онун илк изляри
Загафгазийа яразисиндя тякамцл кечмиш Азыхантропда юз яксини
тапмышса, бу эцн дцнйа елми Авропа инсан типинин илк бешийинин дя
Гафгаз антропоэез зонасы олдуьуну ачыгламагдадыр. Антроположи
тядгигатлара ряваъ верян, бу эцн Азярбайъан тцркляриня мяхсус
археоложи арашдырмалар да аьыз ядябиййатынын юйрянилмясиндя милли
археолоэийаны юн плана чыхармышдыр. Археолоэийа фолклор
йарадыъыларына мяхсус бир сыра щягигятлярин ачыгламасында щямчинин
мцщцм гайнаглардан бири щесаб едилир.
Азярбайъан фолклорунун дярин гатларыны ачыгламаг цчцн
теолэийа вя илащиййят елмляриня дя бяляд олмаг лазымдыр. Узун
мцддят аьыз ядябиййаты дин вя тяригятлярдян тяърид олунмуш шякилдя
арашдырылмышдыр. Истяр зярдцштилик, истярся дя ислам гайнаглары иля халг
ядябиййаты арасында учурумлар йарадылмыш, онун бу истигамятдя
арашдырылмасына бязян гадаьалар гойулмушдур. Лакин аьыз
ядябиййатыны бу нязяри эюрцшлярдян кянарда эютцрмяк ону йаныз
мящдуд гялибя салмаг вя ъылызлашдырмагдан башга бир шей дейилдир.
Теолоэийа вя илащиййятля сых баьлы олан шифащи йарадыъылыг бу эцн йени
бир истигамят кими ъидди арашдырмалара мющтаъдыр.
Аьыз ядябиййатынын бу эцня гядяр аз топланмыш сещр, яфсун,
цряйядамма, эюстярмя, эюзяэюрцнмя, гарабасма, рущ вя б. башга
жанрларыны арашдырмаг цчцн елмлярин синкретизминдян доьан
мцшащидяляря ещтийаъ дуйулур. Психолоэийа, парапсихолоэийа,
етнопсихолоэийа вя тябабятин йени-йени сащяляринин фолклоршцнаслыгла
синтетиклийи ясасындакы мцшащидяляр халг йарадыъылыьында щяля сирр
олараг галмагда олан бир чох мцяммаларын елми мащиййятини
ачмаьа имкан верярди.

Аьыз ядябиййатынын цслуб вя нюв Азярбайъан тцркляринин аьыз


тюрямяляри ядябиййаты мцхтялиф цслубларын
говшаьында йаранмыш, еля щямин
цслублара уйьун олараг нюв тю-
рямяляриня айрылмышдыр. Йазылы ядябиййатдан фяргли олараг аьыз
ядябиййатында нюв тюрямялярини доьуран цслубларын йаранышы
системсиз вя йа хаотикдир. Онларын сыра ардыъыллыьы йохдур. Сыра дц-
зцмцндя йерляри асанлыгла дяйишя билир. Бу нюв тюрямяляр заман
щцдуду бахымындан еля бир фяргляр йаратмыр, асанлыгла сыра дц-
зцмцнц дяйишя билир. Чцнки улу яъдадларымыз айры-айры аиля, гябиля,

27
тайфа мцщитиндя бир-бирля йанашы шякилдя, ейни заман кясиминдя
мцхтялиф цслублар йаратмышдыр. Яэяр бу цслубларын мцяййян щиссяси
щярякятля сюзцн ифадя принсипиня ясасланмышса,башга бир щиссяси
тящгийяйя, нягл етмяйя, диэяри ися дцшцнъянин поетик ифадя принсипиня
ясасланмышдыр. Тцрк етносунун тарихи тякамцлцндя бу цч цслуб
паралел шякилдя, лакин мцхтялиф ифачы фярдляр арасында йараныб инкишаф
етмишдир. Заман кечдикъя бу цч цслубун щяр бири милли йаддашда вя
импровизядя бяргярар олмуш, ъилаланмыш, йарадыъы тяфяккцрцн
гцдрятиля дцшцнъяни ифадя едян формулалара чеврилмишдир.
Аьыз ядябиййаты юзцнцн эениш йцксялишиня гядям гойдуьу тарихи
шяраитдя цслублар мцвази шякилдя мювъуд олан мцстягил ядяби нювляря
чеврилмишдир. Онларын щансынын яввял, щансынын сонра йарандыьына
щюкм вермяк доьру олмаз. Аьыз ядябиййатында нювлярин сыра
дцзцмц нисбидир. Етнослар, гябиля вя тайфаларарасы йериня эюря онлар
асанлыгла сырасыны дяйишир. Чцнки шифащи ядябиййатын нюв сыраланмасы
принсипи йарадыъы вя йахуд ифачы цслубларла баьлыдыр. Бу чох мараглы
йарадыъылыг просеси олуб фювгал гцввянин инсана бяхш етдийи
йарадыъылыг гцдряти иля ялагядардыр. Заман кечдикъя инсан сюз
йарадыъылыьы просесиндя бу цслуб вярдишлярини тякмилляшдирмиш,
импровизянин щярякят, тящкийя вя поетик дцзцм цслубларыны юз
йарадыъылыг янянясиндя ябяди бяргярар етмишдир. Бу цслубларын аьыз
ядябиййатында ядяби нювляря чеврилмяси етносун юлчцлц, гялибли,
йцксяк поетик ифадя тярзиня малик сюз йарадыъылыьына доьру инкишафыны
шяртляндирмишдир. Бу яняняви цслублар зямининдя йаранан нювляр
еркян ифа янянясини горуйуб сахламагла жанрлара, шякилляря айрылмыш
вя бядии тяфяккцрдя йени-йени жанр тюрямяляри мейдана чыхмышдыр.
Беляликля, аьыз ядябиййатынын асанлыгла сыра дцзцмц дяйишян ядяби
цслуллары вя онлар ясасында формалашан нювляри йаранмышдыр.

Фолклор ирси дцнйа Дцнйа халгларынын йаратдыьы мяняви


тядгигатында мядяниййятлярин ян бюйцйц олан шифащи сюз
мядяниййятиня бир нечя дяфя тарихи гайыдыш
олмушдур. Яслиндя бу гайыдышлар, щяр бир халгын сой кюкцнц, тарихи
мянлийини мцяййянляшдирмяк, дцнйа халгларынын йаратдыьы
мядяниййятляр ичярисиндя юз дясти-хяттини айдынлашдырмаг мягсядиля
баьлы олмушдур. Сонунъу гайыдыш XVIII ясрин cону XIX ясрин
яввяллярриндя Авропада башламышды. Йунан инъясянятини дцнйа
мядяниййятинин мцщцм нятиъяси щесаб едян авропалылар беля бир
нятиъяйя эялмишдиляр ки, цмумдцнйа мядяниййятиндя онларын да
юзцнямяхсус пайлары ола биляр. Еля бу юзцнямяхсуслуьу

28
мцяййянляшдирмяк мягсядиля онлар юз кечмиш, яски дцшцнъяляринин
мящсулу олан аьыз ядябиййатынын дцнйа, еляъя дя илк мярщялядя
Гядим Шярг мядяниййяти иля мцгайисяли шякилдя арашдырмалара ъялб
етдиляр. Бу ися дцнйа, еляъя дя тцрк халгларынын аьыз ядябиййаты цчцн
бир сыра дяйярли мцлащизяляр доьурду. Щямин нязяри фикирлярин
йаранмасындан бизи йцз ялли илдян артыг бир заман айырса да тцрк
халгларынын, еляъя дя Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййатыны щямин
нязяри мцлащизяляр контекстиндя нязярдян кечирмяк ящямиййятсиз
олмаз. Сющбят ондан эедир ки, тцрк халгларынын аьыз ядябиййаты
щямин нязяри мцлащизялярдя арашдырылан практики материаллардан щеч
дя аз ящямиййятили дейилдир, бу мцлащизяляр фонунуда тцрк халглары
аьыз ядябиййатынын бир сыра мясяляляриня даща ятряфлы ачыгламалар
эятирмяк олар. Чцнки бир сыра дцнйа халгларын фолклор нязяри ирси
мцхтялиф халгларынын аьыз ядябиййатыны дцнйа фолклору контекстиндя
арашдырмаг имканы йарадыр. Авропада йаранан фолклор
нязяриййяляринин щяр биринин Азярбайъан тцркляринин фолклоруна
тятбиг едилмяси тарихи гощумлуг, охшарлыг, мядяни игтибас
етнопсихоложи дярк етмя вя тарихи факта ясасланмагла бу халгларын
аьыз ядябиййатынын инкишаф хцсусиййятляринин йени-йени ъящятлярини
ачыглама бахымындан ящямиййятли нязяри арашдырма
истигамятляриндян ола биляр.
Мифоложи нязяриййя. XVIII ясрин сонларындан башлайараг,
Авропада антик йунан мядяниййятин идеализя зяифляди, сой кюкцня
гайытма нязяря чарпаъаг дяряъядя дирчялди. Щяля XIX ясрин
яввялляриндян Гримм гардашлары беля бир гяти фикря эялмишдиляр ки,
халг поезийасы милли щяйат факторудур. Онлар ейни заманда беля бир
фикир иряли сцрцрдцляр ки, халг поезийасы аноним вя коллектив олмагла
йанашы, ейни заманда илащи мяншя иля баьлыдыр. В.Гриммин 1811-ъи
илдя «Древние детские героические песни» ясяриня йаздыьы
мцгяддимядя дейилир: «Поезийадакы илащи рущ бцтцн халгларда
демяк олар ки, ейнидир вя ейни бир мянбя иля баьлыдыр, буна эюря дя
щяр йердя охшарлыг, дахили уйьунлуг, эизли гощумлуг, башланьыъы
итирилмиш бир мянбя бирлийи якс олунур; инкишаф охшар шякилдя давам
едир, лакин онларын тюрятдийи хариъи шяртляр мцхтялифдир. Мящз буна
эюря дя ейни вахтда дахили мащиййятдя биз хариъи мцхтялифлик
эюрцрцк».
Гримм гардашлары дцнйа халглары фолклорунун йаранмасында
илащи рущу ясас эютцрмякля охшарлыгларын сябябини танры щикмятиндя
эюрцр вя дилин йаранмасыны да бундан сонракы мярщяля щесаб
едирляр. Алманийада мцгайисяли-тарихи методун ясасыны гойан

29
нязяриййячиляр ичярисиндя Ф. Бопп, Р.Раск вя хцсусиля Й.Гриммин
ады даща ениш йайылмышды. Тарихи-мцгайисяли методу Й.Гримм вя
В.Гримм гардашлары сонрадан юзляринин мяшщур мифоложи
нязяриййялярини дя ясас эютцрдцляр.
Гримм гардашлары «мифолоэийаны шцурсуз йарадан рущун»
мящсулу кими бахмагла, онун халг щяйатынын мащиййятини якс
етдирмяси «Алман мифолоэийасы ясяриндя эениш шякилдя юз яксини тапды
(12,322)». Гримм гардашларынын нязяриййяси юз дюврц цчцн филоложи
елмин инкишафында мцщцм мярщяля олду вя онун тясири Алманийанын
щцдудларындан чох-чох узаглара йайылды (13, 12-13).
Гядим алман епосунун фювгалтябии мяншяйя малик олдуьуну
эюстярян Йакоб Гримм няьмя вя наьыллара истинад едяряк йазырды
ки, анъаг гядим поезийа нцмуняляри олан няьмя вя наьылларда
гейри-ади гцввя тяряфиндян йаранан эцнащсызлыг вя паклыг юзцнц якс
етдирир. Юз мцгайисясиндя тябиятля гаршылашманы ясас эютцрцр, халг
мащныларыны о, гушларын охумасы иля мцгайися едир вя эюстярирди ки,
халг поезийасынын йаранма сирри ахан шялалярин сирри кимидир. 1811-ъи
илдя Арнимя йаздыьы мяктубунда о фикрини гяти шякилдя беля
цмумляшдирирди: «Мян динин аллащ тяряфиндян йаранмасына неъя
инанырамса, еляъя дя дилин инсан тяряфиндян кяшф едилмясиня йох,
мюъцзяли шякилдя аллащ тяряфиндян йарандыьына инанырам. Сян дя
эяряк буна инанасан вя ону щисс еляйясян. Гядим поезийадакы рифм,
аллетерасийа да бцтцн ещтималлара эюря щямин гцввя тяряфиндян
йаранмышдыр» (14, 132).
Беляликля, Гримм нязяриййясиня эюря халг поезийасында
фювгялтябиилик дярк едилмяли, йа да сюзсцз гябул олунмалы иди.
Гриммин бу мцлащизяляри тякъя Авропа халгларынын шифащи
поезийасы цчцн дейил, цмумиййятля мцяййян истисналарла дцнйа шифащи
поетик яняняси цчцн сяъиййяви иди. «Поезийадакы илащи рущ» тцрк
халгларынын аьыз ядябиййатынын башлыъа мянбяйи иди. Чцнки бу шифащи
сюз башга халгларда олдуьу кими, ейни мянбядян сцзцлцб эялир,
няинки поетик мятнин юзцндя, еляъя дя мятни йарадан
импровизаторчунун, - озан вя йахуд ашыьын хилгятиндя щямин илащи
рущ «габагъадан эяляъякдя баш верян щадисялярдян хябяр вермякдя,
ифачынын щагг ашыьына чеврилмясиндя юзцнц эюстярир». Тцрк
халгларынын аьыз ядябиййатындакы илащи рущ поетик парчадан –
мятндян даща чох онун йарадыъысынын хилгятиндя юзцнц эюстярир.
Беля ки, йа хилгятдян илащи рущ бяхш едилир, йа да бу илащи руща о,
юмрцнцн мцяййян дюврцндя, мягамында говушурду. Бундан
сонра щямин импровизаторчунун йаратдыьы поетик дцшцнъяйя илащи

30
рущ чыльынлыьы вя ябядилийи щяким кясилирди. Бу ъящят «Китаби-Дядя
Горгуд»да юзцнц эюстярдийи кими, сонрадан орта яср мящяббят
дастанларынын бюйцк бир гисми цчцн дя сяъиййяви хцсусиййят кими
нязяря чарпмагдадыр. Бутайа говушан бцтцн ашиглярин йарадыъылыг
дцшцнъясиня илащи рущун щаким олмасы шяксиздир.
Гримм гардашларынын бу нязяриййяси тяряфдарлар вя мцдафиячиляр
тапды. Нязяриййянин баниляри мифоложи тясяввцрлярдян чыхыш едир,
эерманшцнаслыьын ясасларыны халг поезийасындакы мифляр цзяриндя
гурурдулар.
Мифоложи мятнляр, гядим алман епосу, наьыл вя халг няьмяляри
Гримм гардашларынын истинад етдийи башлыъа материаллар иди. Онлар бу
материаллары гядим щинд сцжетляри иля мцгайися едяндя мараглы
мянзяря гаршысында галдылар. Мцшащидя эюстярди ки, Авропа сцжетляри
иля щинд сцжетляри охшардыр. Гримм гардашлары бу охшарлыьы
авропалыларла щиндлилярин тарихи гощумлуг ялагяляриндя
эюрдцляр.«Алман мифолоэийасы»нын мцяллифляри беля бир нязяри фикир
иряли сцрдцляр ки, дцнйа халгларында сцжет охшарлыьынын сябяби халгларын
тарих гощумлуг ялагяляриндядир. Онлар Щинд-Авропа дил ващидляри
арасында да охшарлыг ялагялярини тясдигляйян фактлар тапдылар.
Юз дюврц цчцн чох мцщцм олан бу нязяриййя щягигяти тарихян
гощум халгларын о, ъцмлядян тцрк халгларынын аьыз ядябиййатындакы
охшарлыглары мцгайисяли тящлиля ъялб етмяк чох эцълц аргумент иди.
Яслиндя щямин нязяри фикир ортаг тцрк мядяниййятинин бир чох
янянялярини дцрцстляшдирмяйя истигамят верирди. Тцрк халглары
юзляринин тарихи бирлик вя тякамцл просесиндя бир сыра ортаг сцжетляр
йаратмышдыр. Бу сцжетляр ващид етник кюкдян гопуб тцрк халгларынын
аьыз ядябиййатынын мцхтялиф сащяляриня сяпялянмишдир. Айры-айры
тайфалар юз бядии йарадыъылыьында бу ортаг кюкдян бящрялянмякля
сонракы дювр мцхтялиф мяишят, реэион вя с. ялагядар йарадыъылыг ян-
янясиндя ня гядяр йени сцжетляр йаратса да яъдад дцшцнъяси иля баьлы
цмумилик вя ейниликлярдян щеч дя там узаглаша билмямишдир. Бу эцн
юзбяк, тцркмян, газах вя азярбайъанлыларын шифащи йарадыъылыьында бу
цмумилик вя мцштяряклик тез-тез мцшащидя олунур.
Тцрк халгларынын шифащи йарадыъылыьындакы охшарлыгларын ян
башлыъа сябябляри ичярисиндя бу халгларын тарихи гощумлуг ялагяляри
тябии ки, апарыъы фактордур. Истяр мярасим фолклору, истяр гящряманлыг
вя мящяббят дастанлары, бир сыра щалларда пешякар наьылчылыгдакы
охшарлыг, бянзярлик вя бязян дя ейниликляр тябии ки, щямин халгларын
тарихи гощумлуг ялагяляриндян кянарда дейилдир.
Тцрк халгларынын аьыз ядябиййатынын эеъ дя олса бу эцн щямин

31
нязяри истигамятдя тядгигатлара ъялб едилмяси цмумиликдя ортаг тцрк
мядяниййятинин эениш юлчцлярдя юйрянмяйя йени-йени имканлар ачыр.
Тяяссцф ки, бу нязяриййя вахтиля тцрк епосуна вя мярасим фолклоруна
тятбиг едилмямиш, тцрк халгларынын ортаг мядяниййятиндяки
охшарлыгларын ачыгланмасында онун нязяри мцддяаларындан истифадя
олунмамышдыр.
Авропада аьыз ядябиййаты материаллары топланыб чап едилдикъя
онларын Шярг мяншяли сцжетлярля мцгайисяли тядгигиня дя мараг
эцълянирди. Шярг сцжетлярин мянбяйи щесаб едилирди. Авропа
тядгигатларында сцжетлярин Шяргля баьлы еркян гайнаглары хатырланса
да бу гайнаглар Авропада эениш тядгигат обйектиня щеч дя щямишя
чеврилмирди. Гримм гардашларыны мифоложи нязяриййяси тяяссцф ки,
Шяргдя дя диггятдян кянарда галды, нязяриййянин тиположи вя
мцгайисяли-тиположи тядгигатлар цчцн ачдыьы имканлардан истифадя
едилмяди.
Фолклор ирсиня мцраъият ися Авропада эетдикъя йцксялир, сцжет
охшарлыьынын сябябляриня бир-бириндян фяргли бахышлар мейдана чыхыр
вя беляликля дцнйа фолклор ирси зянэинляширди.

Мцгайисяли-орйенталист XIX ясрин орталарында Бопп


бахыш, йахуд аьыз мяктябинин ардыъыл тяряфдарларындан
ядябиййатында игтибас олан Т.Бенфей щямкары Мцллер вя вя
онун ардыъыллары кими мцгайисяли
тядгигатлара даща чох мейл едирдиляр. Мцллер юзцнцн фундаментал
тядгигатларында мифлярин мяншяйини арашдыраркян ону халг
ядябиййатынын мяншяйи иля ейни эютцрцрдцся, Т.Бенфей халг
ядябиййатыны йазылы абидяляр цзяриндя арашдырмаьа цстцнлцк верирди.
Мллер вя Бенфей алман мифолоэийасынын мяншяйини юйряняркян щинд
мянбяляриня ясасланырды. Мцллер щинд шифащи абидяси кими Ведиляря
истинад едяряк алманларын еркян дцшцнъяси барядя тясяввцрлярини якс
етдирди. Т.Бенйеф ися щиндлилярин «Панчатантра»сына инанырды.
1859-ъу илдя о, бу ясяри алман дилиндя чап етдирди. Т.Бенйеф
щямин ясяря эениш мцгяддимя йазды вя бурада Шярг вя Гярб
мядяниййятляриндя охшарлыьын сябябябиндян бящс едяркян, охшарлыьын
сябяблярини щеч дя илащи фювгялтябии гцввялярин охшар сцжет
йаратмасында, тарихи гощумлуг ялагяляриндя дейил, онларын тарихян
юзцнямяхсус шякилдя давам етмиш мядяни-игтисади ялагяляриндя
ахтармаг зярурятини гейд едирди.
Т.Бенфейя эюря, халглар арасында мядяни-игтисади ялагяляр
мярщяляляр вя дюврляр цзря давам етмишдир. Бу ялагялярин йаранмасы

32
ясасян б. е. 350 ил яввял Македонийалы Исэяндярин йцрцшц иля
башламыш, Яряб истиласы нятиъясиндя эениш яразийя йайылмыш, XI яср хач
мцщарибяляри (Сялиб йцрцшляри) сайясиндя Шярг вя Гярбин миграсийа
просеси тякмил мярщяляйя чатмышдыр.
Онун фикриня эюря мифик сцжетляр Шяргдя йаранмыш вя бурадан
да Авропа юлкяляриня йайылараг Гярб дцнйасыны ящятя етмишдир.
Т.Бенефей юз трактатында бу гаршылыглы ялагяляри якс етдирян мцхтялиф
схемляр вя хяритяляр вермишдир. Бу хяритялярин бириндя Шяргдян кечян
сцжет йоллары беля сяъиййяляндирилирди:
Биринъи йол – (сцжетлярин антик, ян гядим йолларындан щесаб едилир,
-А.Н). Аь дярйанын (Аралыг дянизи) Шярг сащилляриндян башлайыр,
Испанийайа гядяр давам едир. Шярг вя Гярб мядяниййяти бурада
чульалашыб антик Мавритан мядяниййятини (Йящудилярля яряблярин
чарпазлашма мяхряъиндя) йаратмышдыр.
Икинъи йол-Йеня Шяргдян баш алыр, Сиъилийа адаларындан Италийайа
вя орадан Мяркязи Авропайа истигамятлянирди.
Цчцнъц йол-орта яср карван йолудур. Сялиб мцщарибяляри
дюврцндян мяркязи ялагя йолуна чеврилмишдир. Бу йол Щиндистан-
Тцркцстан (Орта Асийа) – Гафгаз(Тябриз-Ширван), Кичик Асийа-Ви-
зантийа (Истанбул) – Балкан дювлятляри вя Авропа юлкяляри бойунъа
давам едиб Шяргля Гярби бирляшдирир.
Т.Бенфейин нязяриййяси Шярг вя Гярб ялагялярини, Шярг
сцжетляринин Гярбя кечмя, йайылма вя модернляшмя просесини
юйрянмяк бахымындан ящямиййятли иди. О, ейни заманда йарадан вя
игтибас едян аналайышларыны иряли сцрцрдц, халг поезийасынын мяншяйини
фювгялтябии гцввялярдя дейил, етносларын еркян ялагя вя тякамцлцндя
эюрцрдц. Бу нязяриййя дцнйа халгларынын шифащи йарадыъылыьында Шярг
вя Гярб ялагялярини юйрятмяк бахымындан ирялийя доьру бир аддым
иди. Мядяниййятлярин мянбяйиндян данышан културологлар
цмумдцнйа мядяниййятиндя Шярг дяйярляриня цстцнлцк вермякля,
ейни заманда Шярги мядяниййятлярин бешийи щесаб едирдиляр. Бир чох
дцнйяви сцжетлярин Шяргдя йараныб Авропайа кечмяси авропалыларын
юзц тяряфиндян тез-тез игтибас олунан мцлащизялярдяндир.
Нязяриййядян эюрцндцйц кими, Гярбя сцжет дашыйан йолларын щяр
цчц Шяргдян башлайыр. Македонийалы Исэяндярин истиласына мяруз
галан ян эениш ярази Шяргя мяхсусдур. Яряб истиласы Шяргдян
башламыш, хач мцщарибяляри Шяргля Гярбин миграсийа просесиня
мцщцм тякан олмушдур. Эюрцндцйц кими, бцтцн щалларда Шярг-
Гярб ялагяляри эениш меридианларда тарихи йолдашлыг етмиш, щямин
ялагяляр сайясиндя онларын гаршылыглы ялагяляри бу вя йа диэяр шякилдя

33
узун заман ярзиндя фяалиййятдя олмушдур.
Шяргдян Гярбя фолклор сцжетляринин ахыны да эцълц иди. Бир чох
архаик гящряманлыг, космогоник вя зооморфик сцжетляр, айин, етигад
вя мярасим няьмяляри, еляъя дя рягсляр вя ойунлар Шяргдя инкишаф
тапыб сонрадан Гярбя ахын етмишдир.
Эцняши вя йаьышы чаьыран, су, од, йел вя торпаг култуйла баьлы
няьмяляр, атцстц вя отцстц ойунлар, дюйцш ойунлары вя саир йараныш
етибары иля Шяргя мяхсусдур. Онларын бир чоху Шяргдяг Гярбя
кечмиш, орада кцтлямиш вя авропалылара мяхсус бядии моделляр кими
сонрадан йенидян Шяргя гайытмышдыр.
Яэяр гылынъ ойнатма, ат чапма тцркцн ъянэавярлик щяйатындан
йараныб формалашмышса, бу ойунлар эери гайыдаркян авропалылара
мяхсус деталларла ъиъаланмыш, Гярбин ъыдыр тамашаларына, рапиро
ойунларына чеврилмишдир. Йахуд тцрк халгларында эениш йайылмыш
«Году-Году», эцняши чаьырма мярасиминин архаик деталлары яски
йунанларын «Диониси» мярасимляринин башлыъа мащиййятини тяшкил едир.
Т.Бенфейин иряли сцрдцйц мядяни-игтибас нязяриййясинин ишыьында
тцрк халгларынын шифащи йарадыъылыьындан Гярб мядяниййятиня сызан бу
типли сасыз-щесабсыз щягигятляри цзя чыхармаг мцмкцндцр. Юз дюврц
цчцн Авропа елми фикринин эцълц нязяри бахышы олан бу мцлащизя
яслиндя Шярг мядяниййятинин дярин гатларыны ачыгламаг цчцн
тядгигатлара эениш имканлар ачырды. Тясадцфц дейил ки, бу типли
мцлащизялярин елми нязяри ясасы Авропада Т.Бенфейдян щяля хейли
яввял мювъуд иди. 1815-ъи илдя алман шяргшцнасы Фон Дитс
Тяпяэюзцн дя мяншя етибары иля Шяргя мяхсус олдуьуну сюйляйяндя,
дцнйа епосу цчцн яняняви олан бир чох сцжет, мотив вя образларын
еркян гайнаьы олан Шярги диггят мяркязиня чякмишдир. Т.Бенфей ися
дцнйа сцжетляринин гайнаьы кими Шярги даща эениш ареалда юйрянмяйи
даща ваъиб щесаб едирди. Ейни заманда Теодр Бенфей авропалы кими
Гярби тякъя игтибса едян йох, реконструксийа едян кими тягдим едир
вя щямин йарадыъылыг просесиндя алманлара цстцнлцк верирди.
Т.Бенфейин сцжетлярин йенидян модернляшмясиндя халглара бир мяналы
олмайан мцнасибяти тябии ки, онун алман юзцнцсевярлийи иля баьлыйды.
Фолклоршцнаслыг инкишаф етдикъя бцтцн бу нязяри фикирляр
дцрцстляшдирилир вя йени-йени нязяри мцлащизяляр арайа чыхырды.
Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййаты тябии ки, халгларын тарихи
миграсийасы иля баьлы гаршылыглы тясирдян кянарда дейилдир. Истяр
Исэяндяр истиласы, истяр Яряб ишьалы вя Хач мцщарибяляри тцрк
етносларынын тарихи миграсийасына еля эцълц тякан вермишдир ки,
халгларын йердяйишмяси бу эцн Азярбайъан тцркляринин еркян тарихи

34
мяскунларыны, тцрк мяншяли етносларын тарихи тярягги вя йайылма
ареалына дцрцстляшдирмяйя имкан вермир. Бу миграсийалар ейни
заманда тцркцн бу эцнкц яразидя йашама щягигятиня кюлэя салдыьы
кими, тарихи эедиб-гайытма просесляринин хаотик дцзцлцшцня, бу
дцзцлцшцн щягиги схеминин позулмасына аз тясир етмямишдир.
Бенфейин мцгайисяли оренталист бахышыны ачыгланмасы
Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййатына, хцсусян епосчулуг вя
наьылчылыг йарадыъылыьынын Шяргин ян дцнйяви сцжетляри иля
чарпазлашдыьыны, дцнйа епос моделинин щансыса тящриф едилмиш шякилдя
олса да тцрк епосуна эялмя моделини мцяййянляшдирмяйя имкан
верир. Хцсусиля бу, гящряманлыг епосу вя пешякар наьычылыьын сцжет,
мотив вя образлар системиндя юзцнцн даща габарыг эюстярир. Башга
бир щал ися, Шяргин юзцндя, мясялян лап еля Икичай арасы халгларын
шифащи йарадыъылыьы цчцн яняняви олан сцжетлярин тцрк халгларынын шифащи
йарадаъылыьында якс олунмасы бу тарихи-мядяни ялагялярин билаваситя
тясири кими гябул едиля биляр.

Фин мяктяби вя йа XIXясрдя рус фолклоршцнасы


тарихи-чоьрафи метод В.В.Веселовски беля бир фикир иряли
сцрмцшдц ки, халг йарадыъылыьынын дяйяри
тякъя онун сцжет зянэинлийи иля дейил, щям
дя бядии формасы иля вя дяйяри юлчцлцр. О, илк мянбяляри
гиймятляндирмякля йанашы, халг поезийасыны ядяби инкишафын биринъи
фазасы щесаб едир, халг мащныларынын коллектив йарадыъылыг мящсулу
олмасыны инкар едирди. О, беля бир фикирдя иди ки, халг йарадыъылыьы
бцтцн вахтларда бцтцн юлкялярдя фасилясиз олараг инсанын дцшцнмя вя
ифадя етмя функсийасыны йериня йетирян мцяййян мяркязин фяалиййяти
иля ялагядярдир. Щямин мцлащизядян чыхыш едян Йулиус Кроон фин
епосу «Каливала» цзяриндя мцшащидяляр апарды. Щяля 1884-ъц илдя
чап етдирдийи «Калевала»нын мяншяйи щаггында о йазырды:
«Калавела»нын мяншяйини юйрянмяздян яввял мян ону ъоьрафи вя
хроноложи ъящятдян системя салмалыйам». Епосу бу методла
аршдыран Й.Кроон 1888-ъи илдя чап етдирдийи ясяриндя дастанын бцтцн
вариантлярыны нязярдян кечирди, импровизаторчу вя дастанчыларын
йарадыъылыг просесиндяки ролуну эениш шярщ етди (5, 152). Ата вя оьул
Кроонларын фикринъя, фолклор мятнляринин илкин формасы даща садя вя
тякмил иди. Сцжетляри систем щалында юйрянмяк цчцн ися ону бцтцн
вариантларынын йайылдыьы ъоьрафи яразилярдя ахтармаг вя мцгайисяли
шякилдя арашдырмаг ваъибдир. Карл Кроон эюстярирди ки, яфсаня вя
наьылларын илкин формасындан даща чох онларын мцхтялиф вариантларда

35
дцшдцйц дяйишикликляри юйрянмяк лазымдыр. Кроона эюря бу
дяйишикликлярин бир чох изи ися дцнйаны долашан сяййар сцжетлярдя
юзцнц эюстярир. Кроон беля щесаб едирди ки, мцхтялиф ъоьрафи
реэионлар цчцн ейни олан сяййар сцжетляр вардыр. Онлар бцтцн дцнйа
халглары ичярисиндя мювъуддур; мясялян, юэей ана, ювладсызлыг,
нишанлынын юз тойуна эялиб чыхмасы, бющтанланмыш гыз вя с. К.Кроон
бунлары наьыл сцжети щесаб едиб дцнйаны эязян сяййар сцжетляр кими
цмумиляшдирир вя бу типли наьылларын ващид катологуну йаратмаг
методуну иряли сцрцрдц.
Еля щямин метод ясасында К.Кроонун «Фолклорун тядгиги
методу» ясяриндя гойулан мцлащизяляри ясас эютцрян онун тялябяси
Аанти Аарне 1910-ъу илдя «Наьыл типляри каталогу»ну няшр етдирди
(15,122).
Бу каталог дцнйа халгларынын наьыл сцжетляриндяки охшар мотив,
образ вя сцжет йахынлыьыны юйрянмяйя имкан верди. Авропа вя
Америка алимляри арасында елми ялагялярин йаранмасына сябяб олду.
1907-ъи илдя Коон, Сидов вя Аксел Олрикин тяшяббцсц иля тяшкил
едилмиш Бейнялхалг Фолклор ъямиййяти юз цзвляри арасындакы елми
ялагяляри эенишляндирди. Проблемля В.Тилл, Р.Т. Христиансев,
В.Андерсон, Н.П. Андрейев вя б. фолклорчулар мяшьул олмаьа
башладылар. Сцжетлярин каталоглашдырылмасы вя бейнялхалг наьыл
системиндя юйрянилмясинин ясасы гойулду. Фин мяктябинин мцяййян
мцлащизяляри тянгид едился дя, бу нязяриййя фолклоршцнаслыг тарихиня
юз тющфясини верди. Щямин дювря гядяр халг ядябиййаты аз
ящямиййятли, икинъи дяряъяли ядябиййат сащяси щесаб едилирдися, фин
тядгигатчылары бу фикри тякзиб едиб, онун халгын бцтцн мядяниййят
тарихи иля баьлы олмасы барядяки фикри ясасландырдылар. Халг ядябиййаты
мядяниййят тарихинин ясас факторларындан бири кими тясдигляндирди.
Тябии ки, А.Аарне каталогундакы ады гейд едилян наьыл сцжетляри тцрк
халгларынын ныьылчылыьында да юзцнц бцтцн зянэинлийи иля эюстярмякдя
иди. Ювладсызлыг, ювлад ялдя етмя, юэей ана нишанлынын тойуна эялиб
чыхмасы Азярбайъан тцркляринин наьыл вя дастанчылыьында тез-тез
тякрар олунан сцжетлярдяндир. Бу сцжетлярин кюкцнцн арашдырылмасы ися
халгларын ващид тарихи бирлик гайнаьыны, дцнйаны охшар шяклиндя дярк
етмя мягамыны вя диэяр даща мараглы мцлащизяляри ачыгламаьа
имкан верярди. Цмумиликдя ися бцтцн бу нязяри бахышлар халг
ядябиййатынын сигля барядя даща эениш тясяввцрляр доьурур, она
дюня-дюня гайытмаг зярурятини тясдигляйирди.
Нязяри мцлащизяляр бир-бирини тякзиб едиб елми фикри инкишаф
етдирдийи бир дюврдя Авропада даща йени бир нязяриййя мейдана

36
чыхды.

Антроположи 1871-ъи илдя Инэилтярядя Едуард Тайлорун


мяктяб «Первобытная культура» («Ибтидаи
мядяниййят») адлы ясяри чапдан чыхды. Бу, М.
Мцллерля Т.Бенфейин фолклоршцнаслыгда иряли сцрдцйц нязяриййяляр
арасында мцбаризянин кяскинляшдийи бир дювря тясадцф етмишди.
Щямин ясяриндя Е.Тайлор етнолоэийа иля фолклор арасындакы ялагя иля
баьлы мясяляляри шярщ едирди.
Антрополоэийа инсаны бцтюв щалда юйрянмяйи гаршысына гойан
елми сащя кими, фолклоршцнаслыг вя етнолоэийанын апарыъы
наилиййятляриня ясасланырды вя щяля ютян ясрдя бу зяминдя бир сыра
дяйярли нятиъяляр ялдя етмишди.
Антрополоэийа термини илк дяфя Аристотел тяряфиндян ишлянмиш вя
инсан щаггында елм демякдир.
Е.Тайлор щяля 1865-ъи илдя няшр етдирдийи «Исследования ранней
истории человечества» ясяриндя беля бир нятиъяйя эялмишдир ки,
«аьыллы адама» биоложи бахымдан дейил, психоложи нюгтейи-нязярдян
йанашмаг лазымдыр.
Инэилис антроположи мяктяби Авропа елминдя эениш йайылмыш
мцгайисяли метода ясасланырды. Е.Тайлор ибтидаи мядяниййят
моделляри арасында мядяниййят, йахуд сивилизасийанын йаранмасыны,
инсан-тябият феноменини, вящши вя шцурлу инсан щягигятини, тябиятин
дярк олунмасындакы охшарлыглары, халгларын еркян адят, яняня вя
мярасимляринин спесификасыны ачыр, щяйатдакы охшарлыг, бянзярликлярин
сябябини инсан психолоэийасынын цмумилийиндя, щяйаты дярк етмя
механизминин инкишаф сявиййясиндя эюрцрдц. Е.Тайлора эюря
«мядяниййят, йахуд сивилизасийа эениш етнографик мянада юз
мягсядляриня эюря елми, яхлаги етигадлары, инъясяняти, ганунлары,
адятляри вя бир чох башга вярдишляри юз тарихи тяърцбясиндя
мянимсямишдир».
Е.Тайлорун «Первобытная культура» ясяри мифолоэийалардан
бящс едян беля бир фикри тясдигляйир ки, мифолоэийа инсанларын щяля
вящши щалда йашадыьы дюврдя мейдана эялмишдир вя бяшяриййятин
еркян дювр фазасы иля баьлыдыр.
Е.Тайлора эюря, мифляр эцндялик тяърцбядя эюрцлцб мцшащидя
едилян фактлара ясасланыр, щям дя барбарлыг дюврцнцн фактлары бурада
цстцнлцк тяшкил едир.
Е.Тайлорун ибтидаи мядяниййятляр нязяриййясиндя натурализм вя
тарихилик ясас факторлардан щесаб едилир, фолклор ися щямин факторлара

37
ясасланан ибтидаи дяркетмянин мящсулу кими эютцрцлцр. Е.Тайлорун
антроположи нязяриййяси Ъ.Фрейзер тяряфиндян дя мцдафия едилди.
«Золотая ветв» ясяриндя Ъ.Фрейзер ибтидаи инсанларын инам, етигад,
айин вя мярасимляриндян, сещр, яфсунун йаранма тябиятиндян бящс
едир. Ъ.Фрейзер дя ибтидаи мядяриййят формулларынын охшарлыьыны
Е.Тайлор кими сивилизасийанын йаранма моделиндя эюрцр, халгларын
айин, етигад вя мярасимляринин ейнилик,охшарлыг вя йахынлыгларыны
инсанын писихи йцксялиши вя тяряггиси иля баьлайырды (5, 224).
Е. Тайлорун вя Ъ. Фрейзерин антроположи модел щаггындакы
мцлащизяляри шотланд тарихчиси Ендрйу Лангын тядгигатларында да юз
тясдигини тапды.
Аристотел вя Щомери дяриндян юйрянян Е.Ланг мифолоэийаны
юйрянмяйи гаршысына башлыъа мягсяд гоймушдур. О, мифолоэийадан
чыхыш едяряк сивилизасийанын йцксялишини етнолоэийа вя фолклорун
гаршылыглы ялагясиндя эюрцр вя мифоложи моделлярдяки охшарлыглары
инсанын психоложи ейниликляри вя дяркетмяляри иля баьлайырды (5, 226).
Е.Ланга эюря, халгларын илкин ибтидаи мядяниййятляриндя, мяишят
вя щяйаты дяркетмяляриндя олан бахышлары охшар шякилдя онларын еркян
дювр шифащи йарадыъылыьында бянзяр моделляр, уйьунлуглар доьурмуш,
образларда, мотивлярдя, щятта бцтюв сцжетлярдя охшарлыглар
йаратмышдыр. Антроположи нязяриййянин тяряфдарлары бцтцн бунларын
сябябини инсанын юзцнцн тарихян кечдийи инкишафда, тякамцлдя эюрцр,
инсанын психи тякамцлцнцн дяркетмясинин тяряггиси иля щямин
просеслярин шяртляндийини эюстярирдиляр.
Тцрк халгларынын шифащи йарадыъылыьы антроположи тядгигат методу
истигамятиндя дя юйрянилмишдир. Охшарлыглары тяк гощумлуг, мядяни
ялагяляр йох, дцнйанын охшар шякилдя дяркедилмяси дя тябии ки, йарада
билярди. Тцрк епосунда бу типли мцшащидяляря ещтийаъ чохдур. Тцрк
мифолоэийасында олдуьу кими, мярасим вя епос тяфяккцрцндяки охшар
дяркетмяляр цмумтцрк мядяниййятинин формалашмасында мцщцм рол
ойнамышлар.
Мядяниййятлярдяки охшарлыглар чохшахялидир, щяр бир шахя
мцяййян заман, мякан вя щадися мягамы иля шяртлянир. Аьыз
ядябиййатымызы етнопсихоложи истигамятдя арашдырмаг йолу иля
охшарлыглар щягигятинин мащиййятини ачыгламаг мцмкцндцр. Бцтцн
бу кими нязяри фикирляр аьыз ядябиййатынын тядгигат методуна щяля
чеврилмямиш нязяри фикирдя тарихилик щягигятиня ясасланан метод иряли
сцрцлдц.

Русийада тарихи Русийада тарихи мяктябин йаранмасы


мяктябин йаранмасы
38
Авропадакы фолклор мяктябляринин тясириндян кянарда дейилди. Бир
чох тядгигатчылар бу фикирдяйдиляр ки, Щиндистан тямсил вя наьылларын
вятяни олдуьу кими, ейни заманда былиналарын да вятянидир.
Т.Бенфейин тяръцмясиндян сонра Русийада да Шярг халгларынын
фолклор материалларыны ящатя едян топлулар чап едилди. А.А.Шифнер вя
В.В. Радловун топлуларында зянэин материаллар юз яксини тапды.
1868-ъи илдя В.В. Стасовун «Былиналарын мяншяйиня даир» ясяри
чап олунду. О, бцтцн бахышлар вя нязяри фикирляри тякзиб едяряк
эюстярирди ки, рус былиналары Шярг мяншялидир.
1869-ъу илдя Илйа Мураментс барядяки ясяриндя О.Ф. Миллер
Гримм гардашларынын вя М.Мцллерин вя В.В.Веселовскинин беля
фикрини мцдафия едирди ки, ясярин дяйяри онун мязмунунда дейил,
сяняткарлыьындадыр, бцтцн охшар сцжетляр ишлянмяйя мяруз галмышдыр,
сцжетин илкин мянбяйи щарайла баьлы олса да, о, йенидян ишлянмякля
милли характер дашыйыр. Она эюря дя рус былиналары да Илйа Мураментс
барядяки епос да рус милли епосу щесаб едилмялидир.
В.В.Стасовун ясяри ятрафындакы диссертасийаларда епосларын
йаранмасында тарихи фактор юн плана чякилирди. О.Ф.Миллеря эюря,
епос вя блинлярин ясасында «тарихи базис» рол ойнайырды вя беляликля
фолклор сцжетляринин йаранмасында тарихи фактын дурмасы идейасы иля
баьлы Русийада тарихи нязяриййя мейдана чыхды.
Бу нязяриййянин йаранмасында В.В.Веселовскинин хидмятляри
хцсуси гейд едилмялидир. О, мцяййян дюврдя Т.Бенфейин тарихи-
оренталист нязяриййясинин тяряфдары кими чыхыш ется дя, юз
тядгигатларында тарихи щягигятлярин тяряфдары иди. Мясялян, славйан
дастаны «Соломон вя Китаврасе» щаггында данышяркян эюстярирди ки,
тякъя Шярг Гярбя тясир эюстярмямишдир. Гярб дя юз нювбясиндя Шярг
сцжетляринин формалашмасында рол ойнамышдыр.
В.В.Веселовски Шярг вя Гярб сцжетляринин гаршылыглы ялагяси,
христиан яфсаняляринин тарихи, рус дини поезийасы, Иван Грозны барядяки
былин вя щекайятляр вя б. ясярляриндя о, милли йахуд башга халгларын
щяйатындакы тарихи фактлара ясасланыр, мяняви мядяниййятин халгларын
дини, фялсяфи вя сосиал дцнйаэюрцшц иля баьлы олдуьуну эюстярирди.
Бу идейа сонрадан О.Ф.Миллерин, М.Н.Сперанскинин, Н.П.Даш-
кевичин тядгигатларында даща да инкишаф етдирилди. Онларын хидмятляри
сайясиндя рус фолклору эениш шякилдя топланыб тядгиг олунду, фолклор
мятнляриндяки тарихилик факторуну цзя чыхармаьа бюйцк кюмяк етмиш
олду (7, 223).
Тарихи нязяриййянин тяряфдарлары беля фикирдяйдиляр ки, ян камил
былиналар, халг йарадыъылыьы нцмуняляри сарайда, чарларын шяниня

39
баьланыб, халг ися онлары йашадыб, вариантляшдырыб вя ъилаламышдыр.
Епос йарадыъылыьындан бящс едян нязяриййянин йарадыъыларындан олан
В.Ф.Миллер эюстярирди ки, щятта садя халг епосларынын бир чохуну там
шякилдя йашада билмямишдир. Бу фикир узун мцддят ясасыз тянгид
олунмушдур. Мялумдур ки, рус фолклорунун бюйцк бир гисми
сарайларда чарларын, чаричаларын, сарай адамларынын, бюйцк сяркярдя
вя гящряманларын шяряфиня йаранмыш, мцхтялиф мярасимлярдя сарай
адамлары онлары ифа етмиш вя беляликля, щямин мятнляр халг арасында
кцтлявиляшмишдир. Щятта «Игор полку щаггында дастан» беля кнйаз
Свйатославын йахын адамы тяряфиндян дцзялдилмишдир.
Тарихи нязяриййячилярин шцбщясиз ки, етираз доьуран, тякзиб олуна
билян мцлащизяляри аз дейилди. Мясялян, онларын бцтцн фолклор сцжетляри
вя ващидляри архасында тарихи щягигят ахтармасы тябии ки, мцяййян
йанлышлыглара апарырды. Лакин цмумиликдя бу нязяриййя дя
фолклоршцнцаслыгда нязяри фикри инкишаф етдирмякдя аз рол ойнамады.
Тарихи нязяриййянин тялябляри ясасында тцрк халгларынын аьыз
ядябиййатынын арашдырылмасы бу халгын индийядяк юйрянилмямиш
тарихинин мцяййян излярини ачмаьа имкан верярди. Чцнки тцрк
халгларынын йаддашында тарихи факт бир чох бядии сцжетлярин ясасыны
гоймушдур. Истяр тарихи эерчякликля баьлы яфсаня вя рявайятлярдя,
истярся дя гядим тцрк епосунда тарихи факта сюйкянмя яняняви щал
кими диггяти ъялб едир. Епосшцнаслыг «Оьуз хаган»дан тутмуш
тцркцн бир чох шющрятли дастанында – «Китаби-Дядя Горгуд»,
«Манас», «Алпамыш», «Мадай Гара» вя башга нцмуняляриндя
тарихин солмаз излярини тясдиглямякдядир. Йахуд еля лап эютцрмяк изи
бу эцн халг мащнысында галмагда олан «Апарды селляр Сараны»
фаъиясини...
Хябяр верин Ханчобана,
Эялмясин бу ил Муьана.
Муьан батыб нащаг гана,
Апарды селляр Сараны
Бир эцнащсыз баланы-... дейя фярйад гопаран аьычынын
баш вермиш тарихи факт ясасында йаратдыьы яфсаня узун заманларын
йаддашындан сцзцлцб эялмиш, мащныйа чеврилмиш, «Арпа чайын ашыб-
дашмасындан, Сараны алыб гачмасындан» долан кядяри нясллярин
йаддашындан силиб атмаьа гоймамышдыр.
Азярбайъан тцркляринин йцзлярля беля аьыз ядябиййаты
нцмунясинин тюрямяси архасында тябии ки, тарихи щягигятляр дайаныр.
Онлары ачмаг, йенидян йаддаша гайтармагда тарихи нязяриййянин
тяърцбяси тябии ки, даща чох ящямиййятли оларды. Тцркцн епос йаддашы

40
тарихи щягигятляри горуйуб сахлайан ян мютябяр ядяби мянбя кими
бу эцн бизи гядим Щун тарихинин айры-айры сящифяляри иля таныш етдийи
кими, оьузларын тарихи онун мцхтялиф заман кясиминдя йаратдыглары
тцрк епосунда йашамагдадыр. Бир чох яфсаня, рявайят, лятифянин, халг
мащнысынынщяля тарихлярдя йашайан изляри вардыр.

Структуралист Сон дюврлярдя аьыз ядябиййатыны юйрянян


мяктяб нязяри мяктябляр ичярисиндя структур тящлил
методуна ясасланан тядгигат методу да нязяри
ъялб едир. Бу типли тящлил методу истяр Гярбдя, истярся дя Русийада,
ясасян мцщарибядян сонракы дюврлярдя мейдана эялмишдир.
Нязяриййя Франсада, Инэилтярядя, еляъя дя АБШ-да эениш йайылмышдыр.
Структурализм Бюйцк Британийада XX ясрин 20-ъи илляриндя
А.Р.Родклифф-Браун тяряфиндян иряли сцрцлмцшдцр. Мцхтялиф иътимаи,
сийаси, сосиоложи сащяляри ящатя едян бу нязяриййя ейни заманда
антрополоэийа вя етнолоэийа сащялярини дя ящатя етмишдир. Бу
истигамятдя Франсада 50-ъи иллярдян башлайараг Леви-Строс ъидди
тядгигат мцяллифи кими шющрятлянмишдир (16, 147).
Нязяриййя ядябиййатшцнаслыьы вя хцсусиля фолклоршцнаслыгда
уьурлу нятиъяляря сябяб олмушдур.
Структуралист методла сещрли наьыл мотивляри юйрянился дя о,
фолклор моделинин структур тяркибини щиссяляря айырмаьа имкан верир.
Бу методун тятбиги фолклор моделинин милли, бяшяри, мцштяряк
йарадыъылыг сайясиндя йарандыьы, моделин тяркибиндяки башлыъа мотив,
сцжет, образларын сяъиййясини мцяййянляшдирмяйи мцмкцн едир.
Тиположи уйьунлуглары арашдырмаьа, сцжетин йаранма дюврц,
цмумдцнйа мядяниййяти контекстиндяки йери, Шярг вя Гярб эедиб-
гайытмаларында уьрадыьы дяйишикликляри вя с. мцяййянляшдирмяк цчцн
мцхтялиф деталлары цзя чыхармаьа вя юйрянмяйя имкан верир. Бу
метод ейни заманда наьыл сцжетлярини вя цмумиликдя фолклор
моделлярини тарихи инкишаф мярщялясиндя синхрон вя диахрон тящлил
истигамятиндя арашдырмаг имканы ачыр.
Фолклоршцнаслыгда бу метод А.Дандис, Е.Мелетински, С.Нек-
лйудов, В.Сегал вя башгалары тяряфиндян давам етдирилмякдядир.
Структуралист мяктяб мцхтялиф истигамятлярдя – игтисадиййат,
еколоэийа, сосиолоэийа вя с. елми-тядгигат сащяляриндя арашдырмалар
апарылыр. Мифоложи мяктябин давамчыларындан бир чоху лингвистик
тящлил методуна ясасланырлар. В.Й.Пропп, Э.Бремен вя башгалары
мцхтялиф мцхтялиф методлары тятбиг етмякля яслиндя наьыл сцжетинин
там схемини йарада билмишляр. Мяктябин башга бир истигамяти

41
структур-антроположи тядгигатлара ясасланыр. Бу тядгигатларда
наьылын (миф) ящямиййяти ясас эютцрцлцр.
Фолклоршцнаслыгда структуралист мяктяб XX ясрин 50-70-ъи
илляриндя эениш йайылса да, бир чох тядгигатларда онун айры-айры
хцсусиййятлярини щяля 20-ъи иллярдя эюрмяк мцмкцн иди. В.Й.Пронпун
«Морфология сказки» (1928) ясяри бу ъящятдян диггяти ъялб едир.
В.Й.Пронп да структуралистляр кими, бядии мятни предметля (ъисимля)
ейниляшдирмякдян чыхыш едир, «материал» вя «гябул едилмя» (прием)
мяфщумларыны ясас нязяри термин кими гябул едирдилярся, она гаршы ися
мятнин вя структурун фяргляндирилмясини гойурдулар. Нязяриййядя
олан бу фикирляр В.Й.Проонда вар иди.
Ядябиййатшцнаслыг нязяри фикриня «структур» терминини
чыхаранлардан бири Й.Н.Тынйановун тядгигляриндя бядии ясяри
психоложи деталлар явязиня стуктур ващидляр бахымындан юйрянмяйи
тяклиф едирди. Бядии мятня коммуникатив просес кими бахылыр вя
бурада бядии ишаря проблеми актуаллашырды. Нязяриййядя ейни
заманда функсионал-семантик тядгигатын актуаллыьы ваъиб щесаб
олунур. Нязяриййя бядии мятнин тяркибиндя иштирак едян елементлярин
фяргляндириъи хцсусиййятлярини тапмаг, онлары тутушдурмаг, мцгайися
етмяк бахымындан диггяти ъялб едир. Бу нязяриййя, фолклоршцнаслыгда
юзцнц даща чох эюстярди. О, наьыл мятнини структур щиссяляря
айырмагла щяр бир структурун мащиййятини изащ етмякля йанашы, ейни
заманда онун кюкцнц, йаранма шяраитини, башга гайнаглардан
эялмя сцжетлярин мяншяйини мцяййянляшдирмяк бахымындан да йени
имканлар ачмагдадыр (17,126).
Бцтцн бунларла йанашы ясрин яввялляриндян башлайараг фолклор
нязяри фикрини арашдыран вя ону зянэинляшдирян мяктябляр Авропада
эениш йайылмышдыр. Онларын бир чоху ютян ясрлярдя Авропада
мейдана эялмиш вя фолклор ирсинин юйрянилмясиня мцщцм тясир
эюстярмишдир. Щямин нязяри мцлащизя вя мяктябляр италйан
фолклоршцнасы Ъ.Кокйаранын ири щяъмли тядгигатында (5.690) эениш
шярщ едилмишдир ки, фолклор ирсинин айры-айры дюврляри, мярщяляляри,
мяктябляри вя проблемлярини юйрянмяк цчцн щямин нязяри гайнаг
дяйярли мянбялярдяндир.
Эенеаложи нязяриййя. Нязяриййя ХХЫ ясрин башланьыъында
Азярбайъанын бюйцк елм вя тядрис мяркязляриндян бири олан Бакы
Дювлят Университетиндя йаранмышдыр. Нязяриййяйя эюря охшарлыглар
сонракы тарихи инкишаф просесляри охшар дцнйяви дяйярляр йаратмышдыр.
Нязяриййянин мцяллифи профессор Азад Нябийевдир (Бах: А.Нябийев.
Охшар дяйярлярин эен гайнаьы – Эенеаложи нязяриййя. Бакы, «Елм-

42
тядрис» няшриййаты, 2009, 100 с.).

Азярбайъан Тцрк халгларынын фолклор ирсинин


фолклоршцнаслыг юйрянилмясиндя Азярбайъан фолклоршцнаслыг
мяктяби мяктябинин зянэин яняняляри вардыр.
Милли аьыз ядябиййатынын йаранмасы
жанрлашма тарихи просеси ня гядяр гядимляря эедиб чыхса да, ону
юйрянян елмин мейдана эялмяси ясасян ийирмиъи ясрин яввялляриня
тясадцф едир. Яслиндя Азярбайъан фолклоршцнаслыьы эечикмиш
фолклоршцнаслыг иди. Авропада алманлар, инэилисляр, франсызлар, финляр
вя б. юз шифащи ядябиййатларыны – ясатир вя наьылларыны, мярасим вя
ямяк няьмялярини эениш шякилдя топлайыб юйряндийи бир вахтда бизими
аьыз ядябиййатымыз щяля йазыйа алыныб топланмамышды.
Тябии ки, бунун башлыъа сябяби милли дювлятчилик яняняляри баьлы
иди. Сяфяви дювлятинин сцгутундан сонра Азярбайъанын тарихи
парчаланмасы бу халгын мядяни-тарихи инкишафыны тякъя лянэитмяди,
йаранмыш чохясрлик мядяниййят нцмуня вя абидяляринин
даьылмасына, шифащи вя йазылы ядябиййатынын айры-айры мятнляринин
мящв едилмясиня, талан олунуб Авропа музейляриня апарылмасына
сябяб олду.
Азярбайъанын ханлыглара бюлцнмяси бюйцк мядяниййяти няинки
горуйуб сахламады, она бир реэиончулуг ящвалы верди ки, узун
мцддят милли мядяниййятин инкишафы щямин психоложи тясирдян йаха
гуртара билмяди. Онларын изляри бу эцнкц бирэя йашайыш яняняляриндя
щяля галдыьы кими, шифащи йарадыъылыгда, онун тясниф едилиб
груплашдырылмасында да юзцнц эстярмякдядир. Тясадцфи дейил ки, чох
эениш яразидя йараныб йайылан Азярбайъан тцркляринин аьыз
ядябиййаты бу эцн бязян Гарабаь фолклору, Ъянуби Азярбайъан
фолклору кими групларда тясниф едилир. Бюйцк халгын бюйцк сюз сярвяти
бязян хырдаланыр, парчаланыр, реэион яхлагына вя чярчивясиня табе
едилир.
Тябии ки, бу узун иллярдян бяр милли фолклолршцнаслыгда кюк салан
рус шовинизми методолоэийасы иля баьлыдыр. Мцстягиллик ялдя
етмяйимиздян хейли кечмясиня бахмайараг биз щяля йабанчы
методолоэийалардан йаха гуртарыб юз аьыз ядябиййатымызы милли-
мяняви дяйярляр, онларын типолоэийасы, реэионлашма спесификасы
бахымындан ващид милли методоложи истигамятлярдя юйряня билмирик.
Азярбайъан фолклоруна рус тядгигатлары цчцн яняняви методоложи
цсулларын тятбиги щеч дя щямишя дцзэцн нятиъяляря эятириб чыхармыр.
Азярбайъан фолклоруну ващид бир халгын мцхтялиф диалектлярдя

43
йайылмыш аьыз ядябиййаты кими юйрянмяк лазымдыр.
Яслиндя Азярбайъан тцркляринин узун ясрлярин кешмя-кешляриня
синя эяриб юзцнц бу эцня йетирян ващид аьыз ядябиййаты вардыр вя о,
Азярбайъанын мцхтялиф бюлэяляриндя юзцня мяхсус хцсусиййятляря
малик бир шякилдя йашамагдадыр. Онларын йазыйа алынмасы,
топланмасы вя няшри вязиййяти дя бу эцн гянаятбяхш дейилдир.
Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййаты–милли яфсаняси, мифи, наьыл
дастаны кцтляви шякилдя, мясялян, XIX ясрдя Алманийада олдуьу
кими топланмамышдыр. Ъянуби Азярбайъан Иран табелийиня
кечдикдян сонра ися щямин яразидя тарихян мювъуд ядяби
мяркязлярин фяалиййяти дайандырылмыш, фарс дилинин дювлят дили елан
едилмяси, Азярбайъан аьыз ядябиййатынын топланма вя няшр ишини
яслиндя дайандырмышдыр. Аьыз ядябиййатымызын илкин нцмуняляри
Азярбайъан икийя парчаландыгдан сонра – 1828-ъи ил Тцркмянчай
мцгавиляси ясасында Шимали Азярбайъанын Русийа тяряфиндян
илщагындан сонра щямин яразидя йашайан тцрклярин милли
психолоэийасыны, адят-янянялярини юйрянмяк мягсядиля йазыйа алыныб
няшр едилмишдир. Аьыз ядябиййаты Эцней бюлэядя йалныз тяк-тяк
зийалыларын, мяъмуя вя журналларын няшри сайясиндя мцяййян топлама
вя юйрянилмя мярщялясини кечмишдир. Шимали Азярбайъан яразисиндя
ися аьыз ядябиййатымызын юйрянилмяси мцяййян мярщялялярля баьлы
олмушдур.
Аьыз ядябиййатымыз тябии ки, чох гядим дюврлярдян тарихя йолдаш
олмуш, гядим дювр вя орта яср йазылы ядябиййатымызын йаранмасында,
инкишафында еркян бир зямин олмушдур.
Хаганидян башлайараг йазылы ядябиййатымызын бир чох эюркямли
ядяби сималары – Низами Эянъяви, Фцзули, еляъя дя ондан сонракы
дюврцн классикляри, маарифчиляри халг ядябиййаты гайнагларына дюня-
дюня мцраъият етмишляр. Классикляримиз ондан мювзу, сцжет, образлар
эютцрмцш мцдрик кяламлардан, афористик ифадя, аталар сюзц вя
мясялярдян, яфсаня вя рявайятлярдян истифадя йолу иля юлмяз классик
нцмуняляр йаратмышлар. Низаминин «Сиррляр хязиняси», «Лейли вя
Мяънуну», «Хосров вя Ширин»и, «Йедди эюзял» вя «Искяндярнамя»си,
йахуд Нясинин диваны бюйцк мящяббят няьмякары, Фцзулинин
«Юлмяз мерикасы», «Лейли вя Мяънун»у вя с. буна йахшы мисалдыр.
Сонракы дюврлярдя - еля XIX яср ядябиййатында аьыз ядябиййаты
нцмуняляриндян истифадя фяал олмушдур. Лакин ня Низамини, ня
Фцзулини, ня дя лап еля М.Ф.Ахундову милли фолклоршцнаслыьымызын
йарадыъылары, йахуд елмин илк баниляри щесаб етмяк олмаз. Йахуд
гядимдян хяттатлыг сяняти, Йахын вя Орта Шяргдя эениш йайылмышдыр.

44
Диэяр сяняткарларын айры-айры ялйазмалары йазыйа алыныб диван вя
башга ялйазмалар шяклиндя сахланмышдыр. Еркян орта ясрлярдя
Анадолуда ялйазма яняняси, катиблик сяняти мювъуд олмуш, бир сыра
мящяббятнамяляр, газаматнамяляр орта яср яхлагыны вя мяишятини бу
эцня чатдыран йазылы абидяляр кючцрцлцб сахланмышдыр. Йахуд елм
щямин янянялярин мящсулу кими бизя эялиб чатан «Китаби–Дядя
Горгуд»ун ялйазмалары, йахуд «Ямсали-Мящяммяди», «Ямсали-
Тцркани» вя диэяр оьузнамялярин йазыйа алынмасыны аьыз
ядябиййатынын топланмасынын гядим дюврц щесаб етмяк олмаз.
Яслиндя мцхтялиф катибляр тяряфиндян тяртиб едилиб йазыйа алынан
ядяби-мядяни ябидяляримизин йазыйа алынмасыны
мядяниййятшцнаслыьымызын мцяййян бир мярщяляси кими гябул етмяк
эярякдир.
Азярбайъан аьыз ядябиййатынын йазыйа алынмасынын биринъи
мярщяляси 1830-1900-ъу илляр арасыны ящатя едир. Йяни XIX ясрин
биринъи рцбцндян сонра Тифлис Загафгазийанын мядяни мяркязиня
чеврилди, Русийа Тифлисдя юзцнцн идаря апаратыны – эенерал-губерна-
торлуьуну йаратды. Вя йалныз бундан сонра Тифлисдя русдилли
мятбуатын илк нцмуняляри йаранды. «Ведомости», «Тифлисские
ведомости», «Новое обозрение», гисмян сонралар няшря башлайан
«Кафказский вестник», «Кавказ» гязетляри Гафгаз халгларынын аьыз
ядябиййатынын мцхтялиф нцмунялярини юз сящифяляриндя рус вя
Азярбайъан дилляриндя няшр етмяйя башлады. Рус наширляринин татар
адландырдыьы Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййатынын илк
нцмуняляри сонракы дюврлярдя −йетмишинъи иллярдян сонра няшря
башлайан СМОМПК мяъмуяси даща эениш шякилдя якс олунду. Бу
материаллары илк дюврлярдя А.Захаров, А.Калашйев, Н.Калашйев,
А.Афанасйев, Й.Н.Полонски, И.П.Владимиров кими Азярбайъанда
ишляйян маариф ишчиляри, еляъя дя Й.Н.Йефимов, И.П.Владимиров кими
рус зийалылары няшр етдирди.
XIX ясрин отузунъу илляриндян илляриндян сонра йетмиш ил ярзиндя
Тифлис ядяби мцщити, хцсусиля бурада няшр олунан гязет вя журналларда
милли фолклорумузун топланмасы вя няшринин бюйцк ишин чох уьурлу
башланьыъы кими дярин миннятдарлыгла хатырламаг, бу ишя
башлайанларын вя ону щяйата кечирянлярин ямяйини ися тягдир етмяк
эярякдир.
1875-ъи илдя няшря башлайан «якинчи», сонракы иллярдя «Кяшкцл»
гязетляри башланан иши ляйагятлдя давам етдирдиляр, «Якинчи»
гязетиндя аталар сюзц вя мясялляр верилмиш, «Кяшкцл» ися юз

45
сящифясиндя халг ядябиййатына хцсуси эушя айырмышды. Бу эушя
«Дядялярин сюзц», йахуд «Лятаиф» адланырды. Мясялян, «Кяшкцл»
гязетинин 1887-ъи ил 63-ъц нюрясиндя ондан артыг аталар сюзц, мясял,
афоризм верилмишдир: «Аьыл башдадыр, йашда дейилдир», «Аьылсыз башын
зящмятини айагчякяр», «Аьыл инсанын сярмайясидир», «Аьыллы адамда
йа елм олар, йа мал», «Кцсцмцз кцс олсун, эял йцкцмцзц чатаг»,
«Инсан язизиня юлцм йазмаз» вя с. (19,30).
XIX ясрин мцхтялиф мятбу органларында рус мцялллифляри иля
йанашы, Азярбайъанын эюркямли зийалылары да аьыз ядябиййатымызы
топламаг, няшр, рус дилиня тяръцмя ишляриндя фяал иштирак едирдиляр.
Онлар ичярисиндя Ейняли Султановун, Мащмуд бяй
Мащмудбяйовун, Фирудин бяй Кючярлинин, Теймур бяй
Байрамялибяйовун, Щ.Зярдабинин вя онларла башгаларынын
хидмятляри даща чох иди. Бу иллярдя Азярбайъан аьыз ядябиййаты
Авропада, Русийа, даща йахын вя узаг хариъдя няшр едилир, ян
шющрятли наьыл, яфсаня вя дастанларымыз дцнйа охуъуларына
чатдырылырды.
Милли аьыз ядябиййатымызын кцтляви шякилдя топланмасынын мцщцм
вя башлыъа мярщяляси 1900-1920-ъи илляр арасында олду. Бу дюврлярдя
Азярбайъанда милли мятбуатын йцксялиши фолклор няшрини
эенишляндирди. Ачылан мцхтялиф няшрляр юз сящифяляриндя фолклор
нцмуняляриня эениш йер верирди. Милли дцшцнъядя эцълц бир
юзцнягайыдыш юзцнц эюстярирди. Бу эцълц фактор халгын милли
кечмишиня, адят-яняняляриня гайыдышын ясасыны гойду. «Мяктяб»,
«Рящбяр», «Дябистан», «Ары», «Тути», «Бабейи-Ямир» журналларында
халг ядябиййаты нцмуняляриня эениш йер верилди. Ряшид бяй
Яфяндийев, Ф.Кючярли, Щцсейн Гайыбов, Щаъы Щясян, Сяфяряли
Вялибяйов, Исмайыл Мяммяд вя Щясян Яфяндийев гардашлары,
М.Гямярли вя б. бу ишдя хцсуси фяаллыг эюстярирдиляр.
Щямин мярщялядя аьыз ядябиййатымызын бцтцн Йахын вя Орта
Шяргдя йайылмасында «Молла Нясряддин» журналынын ролуну гейд
етмяк ваъибдир. Журналда аьыз ядябиййатымызын ян мцхтялиф
нцмуняляри няшр едилмишдир.
XX ясрин яввялляриндя Азярбайъанда няшр олунан мяктяб
дярсликляри вя гираят китабларында аьыз ядябиййаты нцмуняляри –
сынама, сайгаъ, аталар сюзц, мясял, ямяк няьмяляри, лятифя вя
рявайятляря эениш йер верилмишдир. Бу бахымындан «Ана дили»,
«Эцлзар» вя башга дярсликляр нцмуняви няшрляр иди. Ф. Кючярлинин
«Балалара щядиййя» (1912) топлусу ушагларын гираят китабы кими
шющрятлянди.

46
1910-1915-ъи иллярдя Азярбайъан мятбуатында фолклорумузун
тядгиги вя тящлилини ачыглайан йазылар эюрцнмяйя башлады. Ясрин
яввялляриндяки тяхминян он-он беш иллик фяал топлама ишин юз
бящрясини верди.
Топлама вя няшр ишляри ардыъыл давам етмякля нязяри фикрин илк
ъцъяртиляри йаранмаьа башлады. Узун мцддятдян бяри
ядябиййатымызын шифащи вя йазылы голлары, «Ядябиййатымыз щарадан
башламышдыр»? суалларына ъаваб мцхтялиф тядгигат вя дискусийа
характерли йазыларда юзцнц эюстярмяйя башлады.
Шифащи ядябиййатын сюз сянятинин башланьыъы кими эютцрцлмяси
онун топланмасы, няшри вя юйрянилмясинин яслиндя илкин елми ясаслары
гойулурду.
Фолклоршцнаслыьын бир елм кими формалашмасы цчцн аьыз
ядябиййаты материалларынын топланмасы, бу ишин елми-нязяри
иститгамятляринин мцяййянляшдирилмяси ваъиб шяртлярдян иди.
Шифащи вя йазылы ядябиййатын гаршылыглы ялагяси аьыз ядябиййатынын
йазылы ядябиййатын башланлыьыъы кими эютцрцлмяси истигамяти, онларын
цмуми вя фярди хцсусиййятляринин айдынлашдырылмасы кими мясяляляря
бу дюврдя ещтийаъ бюйцк иди. Йухарыда дейилдийи кими
фолклоршцнаслыьын тядгиг обйекти олан аьыз ядябиййатынын сюз
сянятиндяки йеринин мцяййянляшдирилмясинин елмин йаранмасы цчцн
ясас шярт иди. Лакин щямин мцлащизялярдя бир мяналы, йекдил фикир щяля
йох иди. Айры-айры зийалыларын бир сыра арашдырмаларында тамамиля
щаглы олараг халгын бядии ядябиййаты ики йеря – шифащи вя йазылы
ядябиййата айрылыр, бир чох тядгигигатлар Азярбайъан ядябиййатынын
халг ядябиййатындан башладыьы барядя мцлащизялярини даща елми
ясаслар цзяриндя гурурдулар (19,117).
Ейни заманда аьыз ядябиййатынын мяншяйи вя ящямиййяти илкин
мярщялядя топланылан нцмунялярин дяйяри вя ящямиййяти иля
мцяййянляшдирилирди.
Бу иллярдя ися топланылан материалларын мювзу вя мязмун
даиряси эетдикъя эенишлянмякдя иди. Няшр едилян гязет вя журналларда
дюврцн габагъыл бахышлы зийалары бир-биринин ардынъа аьыз
ядябиййатынын дяйярли нцмунялярини няшр едиб йайырдылар. Бу дювр
аьыз ядябиййатынын ян сечмя нцмунялярини щяля XIX ясрдян топлайыб
няшр едян Ейняли Султановун (1868-1935) Иряван губернийасы вя
Нахчыван гязасындан топлайыб чап етдирдийи цч миндян артыг аталар
сюзц вя мясялляри милли ядябиййатымызын, халг дцшцнъясинин башлыъа
нцмуняси щесаб едилирди. Сайачы сюзляри, аталар сюзц вя мясялляр, халг
ядябиййатында наьыл вя яфсанялярдяинсан щцгугу мясяллярин аьыз

47
ядябиййатында якс олундуьуну дюня-дюня гейд едир, илк дяфя олараг
аталар сюзлярини груплашдырыр, она мяняви мядяниййят дашыйыъысы кими
бахырды.
Еля щямин иллярдя Мащмудбяй Мащмудбяйовун (1849-1923) ири
щяъмли мящяббят дастанларымызы топламасы, няшри вя тядгиги
сащясиндяки фяалиййяти фолклоршцнаслыьын илк аддымлары щесаб
едилмялидир. М.Мащмудбяйов топлайыъылыг фяалиййяти иля йанашы, ашыг
сяняти, дастан йарадыъылыьы барядя илк дольун, нязяри мцлащизяляр иряли
сцрцлян арашдырыъылардан иди. Бу щяр шейдян яввял онун топлайыъылыг
фяалиййятиндян иряли эялирди. М.Мащмудбяйов чап етдирдийи мятнляря
эениш шярщляр, изащлар верир, бир сыра щалларда ися онлары рус дилиндя
сятралты тяръцмялярля няшр етдирирди. Материалларын йазыйа алындыьы
мцщитин бцтцн етнографик ъизэилярини шярщ едирди. Бу ъящятдян онун
«Короьлу», «Гачаг Кярям» дастанлары, бурада азадлыг идейаларынын
тяряннцмц иля ялагядар мараглы фикирляри вардыр. М.Мащмудбяйова
эюря XIX яср гачагчылыг дастанлары «Короьлу»нун тясири иля мейдана
эялмишдир. М.Мащмудбяйовун халг мащнылары, мящяббят
дастанларынын гурулушу, шер-няср нювбяляшмяси, ашыг вя ашыг сяняти,
ифачы вя импровизаторчу ашыглар барядя дяйярли мцлащизяляри вардыр.
XX ясрин яввялляри фолклоршцнаслыг нязяри фикринин инкишафы цчцн
мцнбит зямин йаратмышды. Дюврцн бир сыра эюркямли хадимляри халг
ядябиййатынын иътимаи-сийаси, яхлаги-естетик мащиййяти барядя дяйярли
мцлащизяляр иряли сцрцр, ону естетик дяйярляр мянбяйи кими йцксяк
гиймятляндиридиляр. Щ.Зярдаби, Н.Няриманов, С.Щцсейн, Ф.Кючярли,
Ц.Щаъыбяйов, А.Шаиг вя башгалары халг ядябиййатыны ядябиййатын
башланьыъы кими эютцрмяйи зярури щесаб едирдиляр. Н.Няриманов аьыз
ядябиййатыны «Елин эцзэцсц» щесаб едирди, Щ.Зярдаби ися няьмяляр вя
ашыг шери нцмуняляри барядя йазырды ки, «...Бизим Гафгаз
мцсялманларына щеч бир йазы вя дил иля дейилян сюз о гядяр ясяр етмяз,
неъя ки, шер иля дейилян сюз». (2о,18).
Еля щямин иллярдя аьыз ядябиййатында дил мясяляси тядгигатчыларын
диггят мяркязиндя дайанырды. Халг дилинин эюзялликляри, ону йад
елементлярдян, зярярли тясирлярдян горумаг барядя Ф.Кючярли,
А.Шаиг, Р.Яфяндийев, А.Сящщят, Ъ.Мяммядгулузадя вя башгалары
юзляринин ардыъыл мювгелярини билдирирдиляр. Аьыз ядябиййатынын дили
аан дили кими горунур, ону османлы, тцрк, фарс дилляринин, еляъя дя
йабанчы диалект вя ишвялярдян горумаьын ваъиблийи бу дюврцн
фолклор арашдырмаларында хцсуси йер тутурду.
«Молла Нясиряддин» журналынын илк нюмрясиндя вердийи «Сизи
дейиб эялмишсиниз...» фелйетонунда дейилирди:

48
«Сизи дейиб эялмишям ей мяним мцсялман гардашларым. О
кясляри дейиб эялмишям ки, аналары бешик башында онлары юз ширин
лайлары иля бюйцтмцшляр...» (21, с-93).
Ана дилини горуйуб сахламаьа аьыз ядябиййатыны йашатмаг,
топламаг, няшр вя тядгиг етмякдя башлыъа васитя иди. Тясадцфи дейил
ки, сонрадан давам едян дил мцбащисяляриндя иштирак едян
Й.В.Чямянзяминли йазырды: «Дил... зор вя эцъц гябул етмяз! Дил юз
кюкц цстя битяр, галхар, гол-ганад ачар вя асудялик, тябилик
сайясиндя дя еля эюзял, зяриф вя эениш бир щала эяляр ки, щамыны щейран
гойар. Дилин кюкц ъамаатымызын ясрлярля йарытдыьы ел
ядябиййатындадыр» (22, с-39).
Бу дюврдя ел ядябиййатынын сахталашдырылмасы, топлама
принсипляринин позулмасы, айры-айры мцяллифлярин фолклор няшри
принсиплярини позмасы да нязяри фикрин диггят мяркязиндя иди. Бу
ъящятдян С.Щцсейнин аталар сюзц вя мясяллярин топлайыъысы И.Мящяр-
рямзадянин няшри барядя гейдляри дяггяти ъялб едир. Мцяллифин башга
бир мягалясиндя ися Рза Зякинин няшр етдирдийи «Короьлу» голларына
мцнасибят билдирилирди. С.Щцсейн бу мцряккяб вя ваъиб ишля мц-
тяхяссисин мяшьул олма зярурятини хцсуси вурьулайырды: ...Ел
ядябиййатыны ъям едян ярбаби-ихтисас олмалыдыр» дейирди (19,49).
Азярбайъан аьыз ядябиййатынын бу дювр топланылма, няшр вя
тядгиг тарихиндя ады хцсусиля гейд едилмяли олан зийалылардлан бири дя
Фирудин бяй Кючярлидир (1863-1920). Ф.Кючярли фолклоршцнаслыьымызын
тарихиня тякъя топлайыъы кими дейил, ейни заманда Азярбайъан
фолклоршцнаслыьынын йарадыъыларындан бири кими дахил олмушдур.
Ядябиййат тарихимизин бу эюркямли тядгигатчысы юз арашдырмаларына
аьыз ядябиййатыны топламагла башламышдыр. Ашыг поезийасы
нцмуняляри, Ашыг Валещин шерляри, байатылары, ушаг няьмяляри, ушаг
наьыллары вя б. нцмуняляр онун гялями иля йазыйа алыныб дюврцн гязет,
журнал вя гираят китабларыны бязямишдир. Ф.Кючярли аьыз ядябиййатыны
топлайан бюйцк фядаи олмагла йанашы, ейни заманда топлама ишинин
нязяри ясасларыны, принсиплярини ишляйиб щазырлайан илк нязяриййячя иди.
О, истяйирди ки, бцтцн халг аьыз ядябиййатыны топласын, ону итиб-
батмагдан, унудулмагдан горусун. О, бюйцк бир вятяндашлыгла
йазырды ки, «биз онларын гядрини билмирик вя итиб-батмасына ясла етина
етмирик» (19,122).
Ф.Кючярлинин «Балалара щядиййя» китабы ийирминъи ясрин
яввялляриндя аьыз ядябиййатымызын йазыйа алыныб, няшр олунан ян йахшы
нцмуняси кими, бу эцн дя юз ящямиййятини итирмямишдир.
Фирудин бяй ейни заманда фолклоршцнаслыг арашдырмаларынын

49
мцяллифи иди. Ядябиййатын илк тяснифатлары, жанр вя нювляри барядя илк
сюз дейян Ф.Кючярли цмумиликдя ядябиййаты ики гисмя айырыр вя
биринъи гисми ядябиййаты сюзцн башланьыъы щесаб едирди: «Бир гисм
аьызда сюйлянян нягл щекайялярдян, ъцрбяъцр милли няьмялярдян, ашыг
сюзляриндян, мясяллярдян, тапмаъалардан, йанылтмаълардан, аьычы
сюзляриндян, байатылардан ибарятдир. Бу гисим ядябиййата ядябиййати-
лесани вя йа яфващи, йахуд ел ядбиййаты дейилир. (19, с-33).
Ф.Кючярлинин ел ядябиййаты адландыьы бу ядябиййатын аталар сюзц
вя мясял, наьыл, лятифя, халг мащнылары, сайачы сюзляри барядя мараглы
мцлащизяляри вардыр. О, юз тядгигат ясярляриндя кцлли мигдарда
фолклор нцмунясини мисал эятирмиш, бу ядябиййата даим бюйцк севэи
вя мящяббят бяслямишдир.
Фирудин бяй Кючярлинин аьыз ядябиййатынын топланмасы вя нязяри
мясяляляри иля мяшьул олмасы ийирминъи ясрин яввялляриндя цмумиликдя
аьыз ядябиййатына олан мараьы артырды. Бу ядябиййаты сюз сянятинин
башланьыъы кими эютцрмяйин ваъиблийини гяти шякилдя арайа эятирди.
Ядябиййатшцнаслыьын диггятини аьыз ядябиййатына йюнялтди, онун
ядябиййатын башланьыъ сащяси кими юйрянилмя ваъиблийини бир нюв
тясдигляди.
Бу иллярдя аьыз ядябиййатымызын топланмасы, няшри вя тядгигиндя
хидмяти олан фолклоршцнаслардан бири дя Щяняфи Зейналлы (1896-1938)
иди. О, халг ядябиййатыны елми принсиплярля юйрянян тядгигатчылардан
бири олмушдур. О, яввялъя «Азярбайъаны юйрянмя ъямиййятиндя»
фолклор комиссийасынын сядри, сонралар ися кечмиш ССРИ ЕА
Азярбайъан филиалында «Халг ядябиййаты иши» шюбясинин мцдири
олмушдур. Онун рящбярлийи иля Азярбайъанын мцхтялиф районларыны
ЕА хятти иля тяшкил едилмиш он ики фолклор експедийасынын рящбяри
олмуш, чохлу фолклор материалларынын йазыйа алынмасында билаваситя
иштирак етмишдир. «Азярбайъан колхозчусу» гязетинин редаксийасына
эюндярилян кцлли мигдарда фолклор материалларыны ЕА филиалынын «Халг
ядябиййаты иши» шюбясиня гябул едян дювлят сявиййяли комиссийанын
цзвляриндян бири олмушдур. О, аьыз ядябиййатынын йазыйа алынма
гайдаларыны−тялиматыны щазырлайан илк мцтяхяссис кими фолклорун
топланмасына узун илляр юмцр щяср едян мцтяхяссисляр щазырламаьын
ваъиблийини хцсусиля гейд едирди. «Биздя Афанасйевляр, Анчиковлар,
Далл вя Снеэирйовлар олмайынъа офамын аьыллы бир тарихи (шифащи
ядябиййат тарихи нязярдя тутулур)-ядябиййатымызда олаъаьына цмид
аздыр» (23,122).
Щ.Зейналлы аьыз ядябиййатымызы илк дяфя тясниф едян
арашдырыъылардан бири иди. О, шифащи ядябиййаты мянзум вя мянсур

50
олмагла ики йеря бюлцрдц. Яслиндя ядябиййатын лирик вя епик яняня
ясасында йаранмасы барядя рус фолклоршцнаслыьында щямин дюврдя
мювъуд нязяри фикри милли фолклора тятбиг едир вя беляликля илк дяфя
онун елми истигамятдя арашдырылма зярурятини ясасландырырды. Мцяллиф
мянзум гисм -нюв барядя тядгигатлары ичярисиндя поезийанын
мяншяйи, онун ритм, ащянэ, такт кими хцсусиййятляри, илк ямяк вя
мярасим няьмяляриндяки айин, етигад елементляри барядя мараглы
мцлащизяляр иряли сцрцрдц. Онун няшр етдирдийи «Азярбайъан аталар
сюзц вя мясялляри» (1926), «Азярбайъан тапмаъалары» (1928)
китаблары бу жанрларын няшри вя тядгигиндя йени мярщялянин ясасыны
гойду.
Щ.Зейналлы дцнйа вя рус фолклоршцнаслыьынын топлама, тяртиб,
няшр вя еляъя дя нязяри принсиплярини Азярбайъан фолклоршцнаслыьына
эятирян илк арашдырыъылардан иди. Бу ъящят Щ.Зейналынын хцсусиля
«Азярбайъан ел ядябиййаты», «Халг аьыз ядябиййаты», «Октйабр
ингилабы» вя «Азярбайъан фолклору» мягаляляриндя диггяти даща чох
ъялб едир.
Фолклор нязяри фикрини юйрянян дюврцнцн ян габагъыл тядгигат
методларыны Азярбайъан фолклоршцнаслыьына эятирянлярдян бири дя
Ямин Абид (1898-1937) иди. Я.Абид Азярбайъан Демократик
Респуликасынын йарандыьы илк илдя Тцркийяйя тящсил алмаьа эюндярилян
йцз няфярдян бири иди. О, Ярзурум университетиндя тящсил алмыш,
йцксяк филоложи билийя йийялянмиш, тящсилини баша вурдугдан сонра
Тцркийядя галмамыш, вятяня гайытмыш вя ардыъыл олараг аьыз
ядябиййатынын зянэин материалларыны цмумтцрк контекстиндя юйрянян
алимлярдян олмушдур.
Я.Абид халг мащнылары, байатылар, ашыг шякилляри, ашыг шеринин
сяняти, щеъа вязни, тцрк халгларынын йедди щеъалы шерин тюрямя типляри,
гафийяси, ритми, охшар сяслярин тякрары, аллетрасийасы, бюлэц вя диэяр
поетик гялибляри барядя ян елми мцлащизялярин илк мцяллифляриндяндир.
Онун фикринъя Азярбайъан ядяби тарихи «Китаби Дядя Горгуд»дан
башлайырды. Щямин мцлащизя ясасында йаздыьы чох ъилдлик
«Азярбайъан тцрк ядябиййаты тарихи»нин биринъи ъилди щямин мцлащизя
цзяриндя гурулмушдур.
Я.Абид ийирминъи иллярдя «Китаби-Дядя Горгуду» юйряняркян,
онун оьузлара мяхсус олдуьуну сюйляйян, бу абидянин 1815-ъи илдян
башламыш, 1920-ъи иля гядярки бцтцн няшрляриня мцнасибят билдирян
ъяфакеш горгудшцнасларымыздандыр. Бир-биринин ардынъа йаздыьы
силсиля мягалялярдя Я.Абид «Китаби-Дядя Горгуд»у тарихи, дилчилик,
диалектоложи, етник бахымдан арашдырмыш, абидянин нясри, щеъа

51
яламятляри, сяъ цслубу, айры-айры образларын оьуз тцркляриня
мяхсуслуьу вя с. барядя ян йцксяк нязяри арашдырмалары иля милли
горгудшцнаслыьын баниляриндян бири кими шющрятлянмишдир.
Азярбайъан фолклоршцнаслыьынын бу айдын тяфяккцрлц арашдырыъысы
аьыз ядябиййатымызы цмумтцрк вя дцнйа фолклору контекстиндя,
яряб, фарс, тцрк, уйьур, газах, тцркмян, татар вя с. мянбялярдя
арашдыран, мцгайисяли-тиположи тядгигатлар апаран бир елм фядаиси иди.
О, пантцркизмдя иттищам едиляряк, 1937-ъи илдя репресийайа мяруз
галмышдыр.
Ийирминъи йцзиллийин илк рцбцндя аьыз ядябиййатымызы елми
мювгядян юйрянян, онун дцняниня вя сабащына бюйцк цмидляр
бясляйянлярдян бири дя Йусиф Вязир Чямянзяминли (1887-1942) иди.
Й.В. Чямянзяминли халг наьылларыны дяриндян севян, юйрянян вя
няшр едянлярдян бири иди. Щяля 1912-ъи илдя о, «Мялик Мяммяди»
эениш мцгядиммя иля бирликдя няшр едиб охуъулара чатдырмышдыр. О,
милли ядябиййатымызын тарихи, нязяри мясяляляри, халг ядябиййатынын
мядяниййят тарихимиздяки йери, аьыз ядябиййатынын айры-айры жанрлары
барядя «Азярбайъан ядябиййатына бир нязяр», «Халг ядябиййатынын
тящлили», «Халг ядябиййатында бяшяри тямайцлляр» вя б. мягаляляриндя
ятрафлы бящс етмишдир. Й.В.Чямянзяминлини фолклоршцнаслыг
эюрцшляриндян чыхан ян башлыъа гянаятляр онлдан ибарятдир ки, аьыз
ядябиййаты милли ядябиййатымызын башланьыъыдыр. Онун юзцнямяхсус
жанрлары, шякилляри вар, бу ядябиййат юзцндя етносун еркян эюрцш вя
етигадларыны, мярасимлярини вя байрамларыны йашадыр. Бу аьыз
ядяибиййаты илк бахышда чох саф, ахыъы кювряк эюрцнся дя онда даща
яски тяригят вя динлярин, мядянийятлярин изляри йашамагдадыр. Бу
мядяниййятдя исламла йанашы, Кцр-Араз чайларынын говшаьында
йаранан антик бир мядяниййятин–зярдцштилийин изляри дя ачыгъа
эюрцнмякдядир.
Й.В.Чямянзяминли дцнйа фолклор нязяри ирсиня, зярдцштилийя
йахындан бяляд олан, Азярбайъан мядяниййятиндя щямин тясири
айдын эюрян вя шярщ едян бир елм фядаиси иди. Онун Авропада
йайылан фолклоршцнаслыг нязяриййяляриня мцнасибяти айдын иди.
Юзцнцн бядии ирсиндя милли дцшцнъяни мящарятля йашадан, халг
щяйатыны, тарихи щягигятляри юз бядии ирсиндя зярэяр дягиглийи иля шярщ
едян ядиб кими милли ядяби фикир тарихиндя юзцня юлмяз шющрят
газандырмышдыр.
XIX ясрин сону, ийирминъи йцзиллийин илк рцбцндя фолклор мясяляри
иля ардыъыл мяшьул олан зийалылардан бири дя Ряшид бяй Яфяндийев
(1863-1942) иди. Щяля XIX ясрдян башлайараг о, аьыз ядябиййатынын

52
ян сечмя нцмунялярини топлайыб, «Ушаг баьчасы», «Бясирят-цл ятфал»
кими мяктяб дясрликляриня дахил едир, мцхтялиф мяъмуялярдя няшр
етдирирди. Паша Яфяндийев йазырды ки, «... Р. Яфяндизадя йалныз
топлайыъы вя тяблиьатчы дейилдир. Заман кечдикъя о, фолкларын
йаранмасы, инкишафы, жанрлары, ящямиййяти щаггында чох мараглы
фикирляр сюйляйян бир нязяриййячи кими танынды» (18, 42).
Р.Яфяндийевин фолклор нязяри ирси ичярисиндя «Нухада той
адятляри», «Арвад мясяляси», «Ел ядябиййаты, йахуд ел сюзляри»,
«Байатылар вя ел няьмяляри» вя с. бу эцн цчцн ящямиййятини итирмяйян
дяйярли арашдырмалары вардыр. «Ел ядябиййаты, йахуд ел сюзляри» адлы ири
щяъмли мягаляси Ряшяд бяй Яфяндизадянин аьыз ядябиййатынын
йаранмасы, нюв вя жанрлара айрылмасы, озан вя ашыг сяняти барядя
даща эениш мцлащизяляридир. Яслиндя бу арашдырма аьыз ядябиййатынын
тарихиня илк нязяри бахышдыр, мясялян, озан щаггында Р.Яфяндийев
йазырды: «...Озанлар ъамаат арасында йуху йозан, айдын истигбалы
тяйин едян, мцшкцлатлары щялл едян, ган-гадалары гайтаран мютябяр
шяхслярдян ибарят имиш. Бунлар да ашыглар кими саз чалыб охуйан, фал
ачан имишляр. Иштя о, гядим заманларда йашайыб, заман кечдикъя
мящв олуб, тарихлярдя беля нишаняляри галмайан бу озанлар сырадан
чыхмыш, йерини бу эцнкц ашыглара вермишляр...» Бу мягалядя мцяллиф ел
ядябиййатынын илкин тяснифини вермякля ейни заманда айры-айры
жанрларын йаранма йоллары барядя мцлащизялярини ифадя едир (24,47-
46).
Эюркямли мцяллим, йазычы вя маариф хадими олан Р.Яфян-
дизадянин архиви топладыьы материалларла зянэин олдуьу кими, чап
едилмямиш елми ясярлярини горуйуб сахлайан мянбя кими диггяти ъялб
едир (25, 112). Бцтцн бу дяйярли материаллары няшр етмяк гаршыда
дуран вязифялярдяндир.
20-30-ъу илляр ярзиндя фолклорумузун топланмасы вя няшри ишляри
иля ардыъыл мяшьул олан зийалыларымыздан бири дя Вяли Хулуфлу (1894-
1938) иди. О, тядгиг вя тятюббя ъямиййятиндя аьыз ядябиййаты
комиссийасынын цзви иди. Бу ъямиййятин хятти иля топланан материаллары
илк арашдыран, онлара ряй верян вя чапа мяслящят эюрянлярдян бири иди.
Ъямиййятя эюндярилян нцмунялярдян ибарят китабларын няшри о вахткы
Йазычылар Бирлийинин сялащиййятиндя иди. 1927-ъи илдя В. Хулуфлу
Газах-Шамхор-Аьстафа вя Товуз районларында йашайан ашыгларын
йарадыъылыьында ящатя едян «Ел ашыглары» китабыны няшр етдирир. Китаба
Ашыг Щцсейн Шямкирлинин шерлярини дя дахил едир вя онун барядя
мялумат верир. Еля щямин ил Азярбайъанда о, «Короьлу»ну илк дяфя
чап етдирди. Щямин няшря В. Хулуфлу дастан топонимляри, щямин

53
яразидяки йер, даь вя гала адлары иля баьлы мцлащизялярини дя верди.
1928-ъи илдя В.Хулуфлунун «Тапмаъалар» китабы чап олунур. Бу
няшря юн сюз йазан В. Хулуфлу тапмаъаларын ачылмасы, тясниф
едилмяси, вариантлары барядя мараглы мцлащизяляр иряли сцрцр. Щямин
китабда «Ялавяляр» ады алтында аьыз ядябиййатымызда бу эцн дя юз
ящямиййятини итирмяйян вя сонралар чох аз юйрянилян «Щакушкалар»ы
чап етдирир.
В.Хулуфлу 1929-ъу илдя «Короьлу» дастаныны йенидян няшр
етдирир (28,11-126). 1927-ъи ил няшри ики голдан ибарят олмушса, 1929-
ъу ил няшриндя дастанын даща камил дюрд голу вя дастанлашма
мярщялясиндя олан алты щекайят верилмишдир. Бу вариантда В.Хулуфлу
А.Ходзко няшринин схематикасына уймур, милли ашыг репертуарында
«Короьлу» сцжетини излямякля яслиндя ашыг репертуарында «Короьлу»
моделини бярпа едир. Няшрин биринъи щиссясиндя В. Хулуфлу «Короьлу»
сцжетинин сяккиз голунун схемини ашыг репертуарында бярпа едилмиш
вариантыны цзя чыхарыр
Няшрин икинъи щиссясиндя «Эцръцстан тцркляриндя Короьлу»
ящвалаты якс олунур. Яслиндя бу, дастанын, ахыска тцркляри ичярисиндя
йайылмыш яски бир вариантынын башланьыъы, йахуд сцжетин гядим
вариантларындан биринин йадда галан вариантыдыр. Бу вариант
фолклоршцнаслыгда мювъуд олан беля бир фикри йенидян елмя
гайтармаьа ясас верир ки, «Короьлу» сцжетляри щяля XI-XII ясрлярдя
халг арасында сонунъу оьузнамялярдян бири кими мювъуд олмуш,
сонралар, кяндли щярякаты, хцсусян Ъялалиляр щярякаты иля баьлы тарихи
фактларла чарпазлашмышдыр.
В.Хулуфлунун аьыз ядябиййатымызын диэяр бир сыра башга жанрлары
иля йанашы, йени щяйаты тяряннцм едян, мядяни ингилабы алгышлайан,
юлкянин сцрятли инкишаф йолуна чыхмасыны тяряннцм едян ашыгларын
репертуары вя халг кяламлары барядя дя нязяри мцлащизяляри мя-
лумдур. Бу ъящятдян онун «Талыш мащнылары» ири щяъмли мягалясиндя
(29, 3) зянэин мялумат верилмишдир.
XX ясрин яввялляриндя фолклорун топланмасы ишиндя мараглы
мягамлар диггяти ъялб едир. Бир сыра зийалылар аьыз ядябиййатынын чох
мцхтялиф дяйярли нцмунялярини топлайыб, мяктябдя тядрис етмя
тяърцбясини йаратдыглары кими, ейни заманда юзлярини бядии
йарадыъылыьында щямин нцмунялярдян эениш шякилдя истифадя етмяйя
башладылар. Беля сяняткарлар ичярисиндя Я.Щагвердийевин ады хцсуси
мящяббятя лайигдир. Я.Щагвердийев аьыз ядябиййатыны тякъя
топлайан дейил, ейни заман ону тядрис едян, ясярляриндя эениш шякилдя
тяблиь едян иди. Бюйцк ядибин аьыз ядябиййаты нцмуняляри барядя

54
нязяри мцлащизяляри, ясярляриндя онлардан истифадя барядя данышан
фолклоршцнас Н.Хялилов йазыр: «Я. Щагвердийевин халг йарадыъылыьы,
хцсусян шифащи халг ядябиййаты иля баьлылыьы ики формада цзя чыхыр.
Биринъиси, бюйцк ядиб фолклорун чохсайлы нюв вя жанрларындан истифадя
етмишдир. Икинъиси, Щагвердийев юзц халг йарадыъылыьынын топланмасы
иля шяхсян мяшьул олмуш, щям дя фолклор барядя бир сыра елми, нязяри
фикирляр дя сюйлямишдир»(31, 11)
Ясрин яввялляриндян башлайараг аьыз ядябиййатыны хцсуси гайьы
вя диггятля топлайыб чап едян, бу барядя юзцнцн илкин нязяри
мцлащязярини билдирян, юз йарадыъылыьында да щямин нцмунялярдян
ардыъыл олараг бящрялянян диэяр эюркямли зийалыларымыздан бири ися
Абдулла Шаиг (1881-1959) иди. Онун топлайыб чап етдирдийи аталар
сюзц, тапмаъа, байаты вя наьыллар аьыз ядябиййатымызын ян сечмя
нцмуняляри иди (31, с-23). А.Шаиг няшр етдирдийи аьыз ядябиййаты
нцмунялярини щямишя бюйцк ещтирамла хатырлайырды. 1926-ъы илдя онун
Шяфигя ханым Яфяндизадя вя Мящяммяд Щатифля бирликдя топлайыб
няшр етдирдийи китабда байатылар ялифба сыра иля дцзцлмцшдцр.
Мцгяддимядя эюстярилирди ки, чап едилян байатылар йазыйа алынанларын
бир щиссясидир. Эяляъякдя онлар да няшр едиляъякдир.
А.Шаигин аьыз ядябиййатынын мцхтялиф жанрлары барядяки
мягаляляри, хцсусян адят вя яняняляримиз, Новруз байрамы вя ашыг
йарадыъылыьы иля ялагядар мцлащизяляри артыг фолклоршцнаслыьын
Азярбайъанда тамам йени бир мярщяляйя гядям гоймасыны
эюстярирди. Истяр Новруз байрамы, истярся дя ашыг сяняти барядя йанлыш
мцлащизяляря А.Шаиг айдынлыг эятирмишдир. Новруз байрамыны «Хал-
гын байрамы» адландыран мцяллиф онун рущаниляря, щаким тябягяляря
мяхсус олмасы иля баьлы йанлыш мцлащизяляри тянгид етдийи кими, ашыг
сянятини дя адамларын зювгцнц охшайан, дуйьуларыны тярбийя едян
бир мяняви дяйяр щесаб едирди.
А.Шаиг юз йарадыъылыьында халг ядябиййатындан истифадя едян бир
сяняткар кими дя ядябиййат тарихимиздя лайигли йер тутмагдадыр.
1920-ъи илдян сонра йаранан Щюкумят Азярбайъан Демократик
Республикасынын милли мядяниййяти инкишаф етдирмяк сащясиндяки
фяалиййятини йени тарихи шяраитдя давам етдирмякдя иди. Бу сащядя
эюрцлян ян мцщцм ишлярдян бири «Азярбайъаны тядгиг вя тятюббя
ъямиййяти»нин тяшкили олду. Ъямиййят Азярбайъанын тарихини,
етнографийасыны вя фолклоруну вя цмумиликдя зянэин мядяниййятини
юйрянмяйи гаршысына мягсяд гоймушдур. 1923-ъц илдя
С.Аьамалыоьлунун сядрлийи иля фяалиййятя башлайан бу ъямиййятдя
эюркямли Азярбайъан зийалыларындан Р.Ахундов, Г.Мусабяйов,

55
М.Гулийев, С.М.Яфяндийев, Ц.Щаъыбяйов, Щ.Зейналлы, В.Хулуфлу,
Т.Шащбази, Ъ.Мяммядгулузадя, Я.Щагвердийевля йанашы рус
зийалыларындан Н.Й.Марр, И.Н.Мешшанинов, В.В. Бартолд,
А.Н.Самолйович вя башгалары вар иди. «Ики илдян сонра ъямиййятин
эюрдцйц ишляря йекун вурулду, иъласда Маариф Комиссары Мустафа
Гулийев юз чыхышында деди ки, мян ъямиййятин шяхсиндя Азярбайъанын
эяляъяк Елмляр Академийасыны эюрцрям» (18, 50).
Ъямиййятин ъями цч–тарих вя етнографийа, тябиййат вя
игтисадиййат шюбяляри вар иди. Биринъи, тарих вя етнографийа шюбясинин
аьыз ядябиййаты бюлмясинин цзвлцйцня А.Багри, Щ.Зейналлы,
В.Хулуфлу, Я.Щагвердийев, Ъ.Мяммядгулузадя, А.Сцбщан-
вердиханов вя башга зийалылар дахил иди (18, 50-51).
Бу ъямиййятин айры-айры бюлмя вя комиссийалары Азярбайъаны
игтисади, мядяни, етнографик бахымдан юйрянмяк сащясиндя бюйцк
ишляр эюрдц. Бу эцн ачыг етираф етмяк лазымдыр ки, щямин дюврдя
йазыйа алыныб топланан метериаллар сонрадан ъилдликляр шяклиндя
эюрдцйцмцз наьыл, дастан, аталар сюзц, мясял, рявайят вя диэяр
жанрларын щазырланмасы цчцн ясас вя башлыъа мянбя иди.
Топланылан фолклор мятинляринин сянядляшдирилмяси иши тяяссцф ки,
щямин дюврдя лазыми сявиййядя апарылмамышдыр. Щямин нцмунялярин
бир чоху, хцсусян яски вя латын ялифбаларында йазыйа алынан аьыз
ядябиййаты материалларынын топландыьы архив, музей вя ялйазма
сахланълары 37-ъи илин репресийасында йерля-йексан олунду. Бу
нцмунялярин мцяййян гисми ися йалныз щямин дюврдя няшр олунан
«Маариф ишчиси», «Дан улдузу», «Азярбайъаны юйрянмя йолу»,
«Маариф вя мядяниййят», «Коммунист» гязяти вя она ялавя шяклиндя
чыхан сящифялярдя, «Азярбайъан колхозчусу», «Йени йол»,
«Азярбайъан гадыны» кими башга гязет вя журналларда горунуб
сахланмышыр.
Фолклор нязяри фикри дюврцнцн танынмыш фолклоршцнасларынын
ясярляриндя дя юз яксини тапырды. Дюврцнцн ядяби тянгидинин апарыъы
нцмайяндяляри олан Яли Назим, Мустафа Гулийев, А.Сцбщан-
вердиханов, Я. Щагвердийев вя башгалары фолклорун топланма, няшр
вя тяртиб принсипляри барядя вахташыры юз ядяби вя тянгиди гейдляри иля
чыхыш едирдиляр. Я.Назимя эюря, аьыз ядябиййаты редактя едилмямяли
иди. Я.Назим мцхтялиф елми принсиплярля, хцсусян рус вя Авропа
фолклоршцнасларынын тяърцбясиндян истифадя етмякля фолклорун няшря
щазырланмасыны ваъиб щесаб едирди. Мустафа Гулийев «йени дюврдя
фолклор йарадыъылыьыны инкишаф етдирмяк, мцасир ашыьы йени щяйатын
тяряннцмчцсцня чевирмяк» зяруряти иля баьлы мцлащизяляри иля

56
танынырды (18, 50). Бцтцн бу мясяляляр ися Азярбайъан ашыгларынын
Биринъи гурултайында мцзакиря обйекти олду.
«1928-ъи ил майын 5-дя Азярбайъан ашыгларынын Биринъи гурултайы
олду» (33, 223). Гурултайы С.Аьамалыоьлу ачды вя эениш эириш сюзц
сюйляди. Щямин эириш сюзцндя С.Аьамалыоьлу ашыг сянятиня
мцнасибятини билдирди, ашыглары сосиалист щяйатынын тяряннцмц, бу
шерлярин халг щяйатынын «эюзялляшмясиня щяср олунмасы»ны эениш тяблиь
етмяйин ваъиблийини гейд етди. О ашыглары «елин айнасы»
адландырмагла тарихян ашыгларын халга хидмят етдийини сюйляди.
С.Аьамалыоьлу ашыглары тяшвигат ишиня, хцсусиля дин хадимляринин
ифшасына ъялб етмяйин ваъиблийиня диггяти ъялб етди.
«Халг ашыглара чох инаныр. Бу эцн ашыьын тарихи вязифясинин бир
ганады Шуранын наилиййятляринин тяблиь вя тяшвиги олмалыдырса, диэяр
ганады дини вя дин хадимлярини ифша етмяк олмалыдыр. Биз ашыьын дили
иля, ашыьын сазы иля аллащсыз вя атеист бир дцшцнъяни щамы ичярисиндя,
халг арасында йаймалыйыг» (34, 72).
Гурултайда мярузя едян Р.Ахундов ашыг сянятинин тарихи
барядя ня гядяр бюйцк щявясля данышса да, С.Аьамалыоьлунун иряли
сцрдцйц тезис цзяриндя – ашыьын тяблиьат вя тяшвигат ишиня ъялб едилмя
зяруряти цзяриндя эениш дайанды.
Гурултайда Ц.Щаъыбяйов ашыг сяняти, онун тарихи кюкляри, ашыг
сюзцнцн етимолоэийасы, ашыг сянятинин дцняни, бу эцнц барядя эениш
бир мярузя еляди. Еля щямин мярузя ясасында сонрадан «Ашыг сяняти»
адлы мяшщур мягалясини няшря щазырлады (34,251).
Гурултайда Азярбайъан ашыгларынын ясярляринин чап едилмяси,
онларын мцсабигяляринин кечирилмяси, цмумиттифаг фестивалларында
иштиракынын тямин едилмяси, ашыгларын тядбирляриня мятбуатда йер
верилмяси, онларын йарадыъылыьы иля баьлы йазыларын мятбуатда даими
няшри мясяляляринин ваъиблийи гейд едилди. Ашыглардан Ашыг Щцсейн
Бозалганлы, Ашыг Ясяд, Ашыг Мирзя Байрамов, Ашыг Исмайыл
(Загатала), Ашыг Билал (Шамахы), Ашыг Мящяммяд, Ашыг Рамазан
(Губа), Ашыг Щилал (Гонаг кянд) вя башгалары мцкафатландырылдылар.
Бу гурултайдан сонра илк дяфя олараг 1929-ъу илдя Азярбайъан
ашыгларыны цмумреспублика мцсабигяси кечирилди вя йцздян чох ашыг
мцсабигянин лауреаты олду. Биринъи гурултай Азярбайъанда ашыг
сянятиня биринъи бахыш иди. Бу, сонрадан ашыг сянятинин йени
истигамятя йюнялмясиндя мцщцм мярщяля олду. Гурултай ейни
заманда аьыз ядябиййатынын йазыйа алынма вя топланма ишиндя
бюйцк рущ йцксяклийи йаратды, айры-айры зийалылар фяал топлама ишиня
гошулдулар.

57
Щямин иллярдя Азярбайъан аьыз ядябиййатынын топланма вя
юйрянилмясиня бюйцк ямяк сярф едян зийалылардан бири дя Салман
Мцмтаз (1884-1938) олду. С.Мцмтаз щяр шейдян яввял бюйцк
фолклор топлайыъысы иди. О, 1927-1928-ъи илляр ярзиндя ики ъилдлик «Ел
шаирляри», 1923-ъц илдя Гурбанинин шерлярини, Сары Ашыьын шерлярини,
байаты, аталар сюзц вя мясял вя цмумиййятля аьыз ядябиййатымызын бир
чох дяйярли нцмунясини йазыйа ала билмишдир. О, ейни заманда милли
фолклоршцнаслыьын юнцндя эедян, бир сыра тарихи фактлары ачыглайан,
онлара илк шярщ верян, «Китаби–Дядя Горгуд», Сары Ашыг, Ашыг
Гурбани, ашыг сяняти, озан йарадыъылыьы, халг шери вя с. барядя илк
дольун нязяри мцлащизялярин мцяллифи иди.
Бу иллярдя аьыз ядябиййатынын топланмасы сащясиндя Щцммят
Ялизадянин (1907-1941) хидмятини дя гейд етмяк эярякдир.
Щ.Ялизадя пешякар топлайыъы иди. О, мцхтялиф инфарматорлардан йцз
миндян артыг фолклор ващидини, мятнини, нцмунясини йазыйа алмышдыр.
О, юз мцасирляри кими милли аьыз ядябиййатынын ян мцщафизякар вя
сяриштяли топлайыъысы олуб, 20-30-ъу иллярдя шифащи сярвятимизин
«гаймаьыны» йыьыб эяляъяк нясилляря щядиййя етмишдир. 1929-ъу илдя
«Ашыглар» адлы топлусуну ики ъилддя чап етдирян Щ.Ялизадя сонралар
«Ашыг Ялясэяр», «Ашыг Ясяд», «Байатылар», «Щцсейн Бозалганлы»
кими ашыг йарадыъылыьыны юйрянмяйин илк материалларыны йазыйа
алмышдыр. Щ.Ялимзадя бцтцн гцсурларына бахмайараг илк дяфя
Азярбайъан ашыгларынын репертуарындан «Короьлу» дастанынын он
дюрд голуну вя яллидян артыг мцстягил гошмасыны чап етдирмишдир.
Отузунъу иллярин яввялляриндян башлайараг милли аьыз
ядябиййатымызын топланма, няшр вя тядгиг ишиндя бир лянэимя юзцнц
эюстярмяйя башлады. Йазылы ядябиййатда олдуьу кими, шифащи
йарадыъылыгда да мцяййян «мейарлар» юзцнц эюстярмяйя, па-
нисламист вя пантцркист дамьаларла дамьаланма дальасы эюрцнмяйя
башлады.
Отузунъу иллярин орталарындан фолклоршцнаслыьын ян апарыъы
сималары − Вяли Хулуфлу, Щяняфи Зейналлы, Ямин Абид, Йусиф Вязир
Чямянзяминли, Салман Мцмтаз вя башгаларынын репресийа едилмяси
фолклоршцнаслыгда бюйцк бир бошлуг йаратды.
Яслиндя милли юзцнцдяркдя, юзцня гайытмада йени гадаьалар
тятбиг едилмяйя башлайырды. Халгын юзцнц, сой кюкцнц, милли
дцшцнъясини вя яхлагыны юйрянмяйя кюмяк едян гайнаглары
арашдыранлара дцшмян мцнасибяти бяслянилирди, халг ядябиййатынын
юйрянилмяси яслиндя арха плана кечди. Бу дюврдя бирдян-биря дювлятин
сийасятиндя совет щяйат тярзинин тяблиьи юн плана кечди. Азярбайъан

58
халгыны мангуртлашдырмаьын йени дальасы эюрцнмяйя башлады. 36-37-
ъи иллярдя милли фолклорун башлыъа тядгигатчылары вя тяблиьатчылары
арадан эютцрцляндян сонра репресийалар еля бил ки, сянэимяйя
башлады.
Идеологлар ъямиййятин мяняви-яхлаги вя елми дайагларына
вурдуглары зярбяни еля бил бир нюв унутдурмаг цчцн, юзцня йени
мцдафиячи вя дайаглар тапмаг мягсяди иля ашыгларын нювбяти икинъи
гурултайыны чаьырмалы олдулар.
1938-ъи ил март айынын 12-дя Азярбайъан ашыгларынын Икинъи
гурултайы чаьырылды. Репресийалар щяля сянэимямишди, фолклорчуларын
бюйцк бир дястяси мящв едилмиш, аьыз ядябиййатынын топланма вя
няшри сянэимишди. Гурултайда Мирзя Ибращимов «Азярбайъан ашыг
сяняти», Цзейир Щаъыбяйов ися «Ашыг мусигиси щаггында» эениш
мярузя етдиляр.
Мцасир ашыг поезийасы щаггында Осман Сарывялли, ашыг шери вя
дастанларынын топланыб няшр олунмасы барядя М.Ариф вя Щ.Ялизадя
чыхыш етди. Эюрцндцйц кими пешякар фолклоршцнаслар сырадан
чыхарылдыгдан сонра ашыг сянятини мцасир дюврцн тярянцмцня
истигамятляндирмяк, ашыг шери цслубунда шерляр йазмаг вя беляликля
аьыз ядябиййатынын ясл тарихини йаддан чыхарыб ону чох да узаг
олмайан кечмишин яняняляри иля баьламаг мейли гурултайын цмуми
мязмунунда юзцнц эюстярмяйя башлады. Лакин икинъи мярузя
гурултайда ъанланма йаратды. Ц.Щаъыбяйов ашыг мусигисинин тарихи,
йаранмасы вя инкишафи иля баьлы дярин мязмунлу нитгиндя еркян
мусиги гайнагларыны хатырлады. Ширван ашыг мусигисинин милли мусиги
сянятиндяки ролундан вя с. бящс етмякля етмякля мярузясини ашыг
мусигисинин проблем вя гайьылары цзяриндя гурду.
Гурултайда Бцлбцлцн ашыг сянятиня вердийи гиймят, онун милли
епосчулуг, онун проблемляри, «Короьлу» вя ашыг сяняти барясиндяки
мцлащизяляри гурултайда эурултулу алгышларла гаршыланды.
Истяр Икинъи ашыглар гурултайынын гябул етдийи гярарлар, истярся дя
ондан сонра ашыглары дюврцн ян габагъыл тяшвигатчысына чевирмяк
тяшяббцсляри о гядяр дя ящямиййяли нятиъяляр вермяди.
Миллятя, онун габагъыл интеллектиня гаршы йюнялмиш репресийалар
давам едир, Икинъи дцнйа мцщарибяси йахынлашырды.
Мцщарибя дюврц Азярбайъан халг ядябиййаты юз инкишафынын йени
мярщялясиня гядям гойду. Еля ъидди, ири щяъмли арашдырмалар олмаса
да, халгын гящряманлыг, вятянпярвярлик дуйьуларынын, вятянин
мцдафиясинин тяшкили иля баьлы йазылар, гязет вя журнал сящифяляриндя,
ъябщя гязетляриндя тез-тез юзцнц эютярирди. Ашыг поезийасында

59
мцщарибя мювзусу юн плана чыхыр, гящряманлыг няьмяляри,
«Короьлу», «Гачаг Няби» дастанларындан парчалар верилир, гязет вя
журналлар кичик гейд вя шярщлярля онлары чап едирдиляр.
Ашыг Мирзя, Ашыг Ясяд, Ашыг Ислам, Ашыг Няъяф, Ашыг Бяйляр,
Ашыг Теймур, Ашыг Шакирин йарадыъылыьында мцщарибя мювзусу юн
плана чыхырды. Бцтцн бу шерляр сонрадан китаблар шяклиндя чпа
едилирди (35,с.9-125). Бу дюврдя Щ.Ялизадя «Короьлу» дастаныны чап
етдирди (36, 185). Мир Ъялал, Мещди Щцсейн, Ъяфяр Хяндан, С.
Вурьун, М.Ариф, Бцлцбцл, Ц.Щаъыбяйов. Я.Аьайев вя башгалары бир
сыра мягалялярля чыхыш едирдиляр. Лакин бцтцн бу мягаляляр йалныз
тяблиьат вя тяшвигат характери дашыйыр, халгын мцбаризя рущунун
йцксялмясиня хидмят едирди. Мцщарибян сонракы иллярдя фолклор
нцмуняляринин йени силсилясми няшря щазырланмаьа башлады.
Фолклоршцнаслыьа эялян йени гцввяляр топлама ишляриля йанашы, аьыз
ядябиййатынын нязяри мясяляри иля дя йахындан мяшьул олмаьа
башладылар. Бу сащядя Мир Ъялалын, М.Арифин, Щ.Гасымовун,
Я.Шярифин, Я.Ахундовун, О.Сарывялли вя башгаларынын фяалиййятини
хцсусиля гейд етмяк лазымдыр.
Азярбайъан Елмляр Академийасынын тяшкили иля баьлы Дил вя
Ядябиййат Институтларынын фяалиййятя башламасы Азярбайъанда
фолклоршцнаслыьынын йени бир мярщяляйя йцксялмясиня сябяб олду.
Фолклор шюбясиня эялян йени гцввяляраьыз ядябиййатынын топланмасы,
няшри вя тядгиги сащясиндя артыг кифайят гядяр тяърцбяйя малик
мцтяхяссисляр иди. М.Щ.Тящмасиб, Я.Ахундов, Н.Сейидов, Сяфуря
Йагубова, Щ.Гасымов Т.Фярзялийев, Р.Рамазанов, И.Ибращимов
вя башгалары фолклор нязяри фикринин йени мярщялясинин давамчылары
олдулар.
Азярбайъан епосунун, ашыг поезийасынын, фолклор дилинин
диалектолоэийасынын ясас истигамятляринин арашдырылмасында щямян
дюврдя М.Ибращимов, Я.Дямирчизадя, М.Ариф, Щ.Араслы, М.Щ.Тящ-
масиб, М.Ширялийев вя башгалары йахындан иштирак едирдиляр.
Бу иллярдя фолклоршцнаслыьын инкишафында бюйцк хидмятляри олан,
арашдырыъылардан бири Щ.Араслы (1907-1983) олду. Фолклоршцнаслыьа
мятншцнас кими эялян Щ.Араслы щяля мцщарибядян яввял «Китаби-
Дядя Горгуд» дастаныны Азярбайъанда няшр етдирмишдир (1939).
Сонрадан милли горгудшцнаслыьын инкишафына ардыъыл хидмят
эюстярмиш, епосун йаранмасы, йайылма ареалы, идейа вя мязмун
хцсусиййятляри, топонамийасы вя с. баьлы ъидди мцлащизялярин мцяллифи
олмушдур. 1962 вя 1978-ъи ил иллярдя «Китаби–Дядя Горгуд»ун даща
камил няшрлярини щазырлады.

60
Гядим вя орта ясрляр ядябиййатынын эюркямли тядгигатчысы олан
Щ.Араслы бир сыра фолклор няшрляринин редактору, няшря щазырлайаны,
тяртибатчысы вя юн сюзцн мцяллифи кими фолклор нязяри фикринин апарыъы
истигамятляринин мцяййянляшдирилмясиндя юндя олмушдур. О, «Китаби
–Дядя Горгуд»ун В.В.Бартолд тяръцмясини няшря щазырлайанлардан
бири, ашыг йарадыъылыьы, наьыллар, аталар сюзц вя мясялляр барядя дяйярли
мцлащизялярин мцяллифи кими танынмышдыр. «Ясли вя Кярям», Ашыг
Гяриб, Шащ Исмайыл, Аббас вя Эцлэяз, дастанлары иля йанашы, XVII-
XVIII яср ашыг йарадыъылыьынын илк тядгигатчыларындан олмушдур.
Щ.Араслы Азярбайъан аьыз ядябиййатыны гырх иля йахын бир мцддятдя
бейнялхалг алямдя таныдан вя ону тямсил едян эюркямли елм хадими
иди.
Мцщарибядян сонракы иллярдя М.Ариф, Я.Дямирчизадя, М.Ши-
рялийев М.Гулузадявя Щ.Араслы иля йанашы милли филоложи фикрин
инкишафында бюйцк хидмятляри олан эюркямли фолклор
арашдырыъыларындан бири дя профессор М.Щ.Тящмасиб (1907-1983) иди.
Отузунъу иллярин сонраларында фолклоршцнаслыьа эялян
М.Щ.Тящмасиб илк ахтарышлара милли фолклорун чохжанрлы
нцмунялярини тяртиб вя няшря щазырламагла башламышдыр. Мювсцм вя
мярасим няьмяляри цзяриндяки илк мцшащидяляр еля о заманларда юз
бящрясини верди. М.Щ. Тящмасиб щямин мювзуда йаздыьы реферата
эюря щяля 1945-ъи илдя елмляр намизяди алимлик дяряъяси адына лайиг
эюрцлдц. Бундан сонра о, фолклорумузун практики вя нязяри
мясяляляри, тяртиб вя няшр гайьылары иля мяшьул олду. Яллинъи иллярин
сонларында Низами адына Ядябиййат Институтунун фолклор шюбясинин
рящбярлийиня эялдикдян сонра Азярбайъан фолклоршцнаслыьынын ян
башлыъа проблемляринин юйрянилмяси вя ишлянмяси билаваситя онун ады
иля баьлы олду.
М.Щ.Тящмасибин милли фолклро нязяри фикринин инкишафында хцсуси
хидмятляри олмуш, онун топланма, тяртиб вя нязяри тядгигатлары
Азярбайъан фолклоршцнаслыьынын инкишафында мцщцм вя ваъиб бир
мярщяляни тяшкил етмишдир. «Азярбайъан наьылларында див суряти»,
«Азярбайъан фолклорунда яфсаняви гушлар», «Китаби-Дядя Горгуд»
бойлары, «Короьлу» епосу, орта яср мящяббят вя гящряманлыг
дастанлары, ашыг сяняти, онун Гурбани, А.Туфарганлы, Сары Ашыг, Ашыг
Ялясэяр вя онларла диэяр ел ашыглары барядя арашдырмалары бу эцн дя
фолклоршцнаслыгда юз ящямиййятини итирмямишдир.
М.Щ.Тящмасиб «Короьлу» дастанынын, наьыл вя дастан
чохъилдликляринин, «Молла Нясиряддин» лятифяляринин вя с. эюркямли
тядгигатчысы, нашири, редактору вя йенидян ишляйиб охуъулара тягдим

61
едян ъяфакеш фолклоршцнаслардан биридир. О, ейни заманда
драматург, киноссенарист вя насирдир.
Яллинъи иллярин сонраларындан башлайараг ядябиййат вя сянятин
башга сащяляриндя олдуьу кими, фолклорун топланмасы, няшри вя
тядгиги ишляриндя дя бир ъанланма башлады.
Репресийа дальарынын сянэимяси, эцнащсыз гурбанларын бяраят
алмасы айры-айры фолклоршцнасларын ясярляринин йенидян няшриня,
истифадяйя бурахылмасына башланды. Бу иллярдя халгын юз кечмишиня,
тарихиня, фолклоруна йени гайыдышынын яламятляри эюрцнмяйя башлады.
Ашыг шериндя иътимаи мязмунун йени эюрцнтцляри, нязяря чарпды.
Вятян, халг, елин кечмиши, милли адят-яняняляр ашыг поезийасында
юзцнц йенидян габарыг шякилдя эюстярмяйя башлады. Бир чох ашыг шери
нцмуняляри, наьыл вя дастанларын няшриня яслиндя мараьы артды. Беля
бир вахтда ашыг сянятиня артан мараг йени бир зяруряти ортайа эятирди.
1961-ъи илин 27 апрелиндя Азярбайъан Ашыгларынын III гурултайы
кечирилди. Гурултайда ики йцздян артыг ашынг иштирак едирди. Бурада
М.Ибращимов вя Щ.Араслы мярузя иля чыхыш етдиляр.
Мирзя Ибращимов ашыг сяняти, онун дцняни вя бу эцнц, халг
щяйата иля баьлылыьы, хцсусиля ашыгларын йаратдыьы дастанчылыг яняняляри,
щямин янянялярин совет эерчяклийини якс етдирмяк истигамятиня
йюнялдилмяси зярурятиндян данышды.
Щ.Араслынын мярузясиндя ися ашыг йарадыъылыьынын мярщяляляри,
щяр бир мярщялянин цмуми йекуну, йаранан дастанларда халг
щяйаты, габагъыл яняняляр, устад ашыгларын йарадыъылыг йолу,
сяняткарлыг мясяляляри цзяриндя дайанылды.
Бцлбцл бу гурултайда ашыг мусигиси иля баьлы эениш чыхыш етди.
Ашыг сянятиндя йаранан гаршыдурмалары писляди, щяр бир реэионда
йайылан ашыг янянясинин юз эюзялликляри олдуьуну гейд етди. Бцлбцл
Ширван ашыг сяняти вя мусигиси иля баьлы йанлыш мцлащизялярин ясассыз
олдуьуну билдирди, ашыг сянятиндяки зярярли мейлляри писляди.
Гурултайда чыхыш едян Осман Сарывялли, Рясул Рза, Мяммяд
Ращим, Гулу Хялилов дискусийалара гошулдулар. Пешякар ифачылыгда
импровизяйя, саз щаваларынын ифасында классик янянялярля йанашы мцасир
мейллярин, ифа мядяниййятинин зярури олдуьу гейд едилди. Ашыг
мусигисинин йайылмасында Ашыг Ямращ, Ашыг Шямкир, Щцсейн Сараълы
иля йанашы Ширванын хары бцлбцлляринин – Ашыг Шакирин, Ашыг Бяйлярин,
Ашыг Мяммядаьанын вя башгаларынын сяняти йцксяк гиймятляндирилди.
* *
*
Алтмышынъы иллярдя аьыз ядябиййатынын мцхтялиф истигамятлярдя

62
юйрянян, арашдыран бир сыра фолклорчулар фолклор нязяри ирсинин
топланмасы, няшри вя тядгиги сащясиндя хцсусиля фяргляндиляр. Онлар
ичярисиндя наьылларымызын, тапмаъаларымызын, лятифяляримизин эюзял тяд-
гигатчысы Нуряддин Сейидовун, «Ашыг Гяриб» дастанларынын арашдырыъысы
Сяфуря Йагубованын, байатыларымызын йорулмаз топлайыъысы вя
тядгигатчысы Щясян Гасымовун, лятифя тядгигатчысы Тящмасиб Фярзялийевин
хидмятлярини хцсусиля гейд етмяк лазымдыр.
Бу дюврдя ашыг поезийасынын практики вя нязяри мясяляляри иля
мяшьул олан фолклоршцнаслардан бири Гара Намазов (1930) иди. Ашыг
сяняти, онун дцняни, бу эцнц вя сабащы иля баьлы мясяляляр онун
тядгигатларында юз яксини тапмышдыр.
Гара Намазов сонрадан мцасир ядябиййат, ушаг ядябиййаты
мясяляляринин тядгиги иля мяшьул олса да, йеня халг ядябиййатынын
мцхтялиф актуал проблемлярини тядгиг едиб арашдырмагдадыр.
XIX ясрдя ашыг шери цслубунда йазыб-йарадан сяняткарларын
йарадыъылыьы бу дюврдя Язизя Ъяфярзадянин (1921) тядгигат обйекти
олду. Ашыг ел шаири вя гардаш ашыглар барядя илк дяфя олараг
арашдырма апаран мцяллиф фолклоршцнаслыьымыз цчцн бу эцн дя
дяйярини итирмяйян бир тядгигат ишини арайа эятирди.
Аьыз ядябиййатынын йазылы ядябиййатла ялагяси фолклоршцнас Яли
Саляддинин тядгигат обйекти кими елми мараглы мцлащизялярля
зянэинляшдирди. Онун «Сабир вя фолклор», «Азярбайъан шери вя
фолклор» монографийалар елмин мцасир тялябляриня ъаваб верян
тядгигатлар иди. Яли Саляддин ейни заманда музейлярин тяшкилиндя,
аьыз ядябиййаты нцмуняляринин топланмасында хцсуси хидмят
эюстярмишдир.
Алтмышынъы иллярдя аьыз ядябиййатынын орта мяктяблярдя
юйрянилмяси, фолклорун тядриси методикасы, фолклор вя милли пе-
дагогика мясяляри иля ардыъыл мяшьул олан алимляр ичярисиндя Ялийар
Гарабаьлы аьыз ядябиййатынын орта мяктяблярдя тядриси принсиплярини
ишлядиб щазырлады (37, с.251). Ялейдяр Щяшимовун милли педагожи фикрин
формалашмасында шифащи ядябиййатын рлуну тядгигат материаллары
ясасында апармышдыр (38, с-263).
Щямин иллярдя халгын епос мядяниййятиня, хцсусиля гящряманлыг
епосунун, «Китаби –Дядя Горгуд», «Короьлу» дастанларынын
юйрянилмясиня диггят хейли артмышдыр. Бу истигамятлярдя
короьлушцнас алим Фярщад Фярщадовун (39,с-243) вя мифоложи
дцшцнъямизи эениш тядгигат мцстявисиня этирн Миряли Сейидовун (40,),
Шамил Чямшидовун хидмятлярини хцсусиля гейд етмяк лазымдыр.
Фярщад Фярщадов (1917) «Короьлу» дастанынын Загафгазийада

63
йайылмыш вариантлары барядя бир сыра ящямиййятли мцлащизялярин
мцяллифидир. Онун «Короьлу» дастанынын «Загафгазийа версийасы»
адлы ири щяъмли тядгигаты короьлушцнаслыьы зянэинляшдирян бир
арашдырма кими бу эцн дя юз ящямиййятини сахламагдадыр.
Фиололожи фикрин мцхтялиф истигамятляри, хцсусян ядяби ялагяляр
сащясиндя хидмяти олан Миряли Сейидовун (1920-1918) фолклор вя
мифолоэийамызла баьлы арашдырмалары нязяри фикрин инкишафына ясаслы
тясир эюстярди.
«Китаби –Дядя Горгуд»ун няшри ая тядгиги сащясиндя ялли илдян
бяри фядакар ямяйи иля сечилян горгудшцнас алим Шамил Чямшидов
(1910) епос мятнинин няшриндя, охунушунда, еляъя дя
горгудшцнаслыьын апарыъы истигамятляринин арашдырылмасында бюйцк
ямяк сярф етмишдир. «Китаби –Дядя Горгуд»у вярягляйяркян (1969),
«Китаби –Дядя Горгуд» (1977), еляъя дя Дрезден нцсхясинин йени
транскрипсийасы вя охунушунун актуал мясялялярини ящатя едян
«Китаби –Дядя Горгуд» (2000) ясяриндя о, ялли иллик гянаятлярини
ъямляшдирмишдир.
Милли фолклоршцнаслыьын мцасир елми-нязяри сявиййядя
юйрянилмясиндя, гящряманлыг епосларымыздан «Китаби –Дядя
Горгуд»у вя «Короьлу»ну цмумтцрк вя дцнйа фолклору
контекстиндя юйрянян эюркямли фолклор тядгигатчыларындан бири дя
Халыг Короьлудур (1919). Х.Короьлу «Китаби-Дядя Горгуд»у оьуз
гящряманлыг епосу кими арашдыран, онун йаранма, йазыйа алынма
тарихини мцяййянляшдирян, ъоьрафийасы барядя ясаслы дялилляр иряли
сцрян, епосун образлар аляминин, поетик системини эениш тящлиля ъялб
едян горгудшцнаслардандыр. О, «Короьлу» дастанынын Азярбайъан
вариантлары барядя ян абйектив вя ясаслы мцлащизяляр иряли сцрян, онун
поетик дяйярлярини гядим тцрк епосу иля форма вя мязмун
цмумиликлярини арашдыран, дастанын Тифлис вариантына илк елми гиймят
верян, В.В.Бартолдун гейдлярини елми шярщ едян (ялйазма биздядир)
эюркямли тцрколог вя фолклоршцнасларымыздан биридир. Халыг Короьлу
Азярбайъан хариъиндя йашаса да ялли илдян артыг фолклоршцнаслыьымызын
юнцндя эедян онун тяяссцбцнц чякян, бир-биринин ардынъа дяйярли
ясярляри иля тцрколоэийа елминя йени фикир эятирян алимлярдяндир. (41,
305).
Мцщарибядян сонракы иллярдя аьыз ядябиййатынын пешякар
топлайыъылары, наширляри вя тядгигатчылары ичярисиндя Ящлиман
Ахундовун (1909-1983) (43, 21) да хцсуси йери вардыр. Топлайыъылыгла
фолклоршцнаслыьа эялян Я.Ахундов Ашыг Ялясэярин илк алмышдыр. Ики
ъилдлик «Азярбайъан фолклору антолоэийасы», «Гачаг Няби» дастаны

64
вя диэяр бир сыра мцщцм фолклор няшрляри Я.Ахундовун тяртибиндя
охуъулара чатдырылмышдыр.
Алтмышынъы илляр Азярбайъан ядяби вя бядии фикир тарихи
юзцнямяхсус хцсусиййятлярля яламятдар олдуьу кими, фолк-
лоршцнаслыгда да нязяри фикрин йцксялишиндя ясаслы дюнцш йаратды.
Даща ъидди вя аклуал проблемляр тядгигата ъялб едилмяйя башлады.
Аьыз ядябиййатынын актуал проблемляри тядгигат обйектиня чеврилди,
йени-йени дярс вясаитляри, дярсликляр, аьыз ядябиййатыны даща кцлл
щалында якс етдирян няшрляр мейдана чыхмаьа башлады. Бу сащядя
Паша Яфяндийев, Вагиф Вялийев, Идрис Ибращимов, Сядник Пашайев,
Исрафил Аббасов, Гара Намазов, Рцстям Рцстямзадя, Мцрсял
Щякимовун вя б. фяалиййяти даща чох диггяти ъялб едир.
Яллинъи иллярдян халг шери, ашыг поезийасы, С.Вурьун шеринин
поетик эязялликлярини арашдырмалара ъялб едян В.Вялийев (1925-1998)
бир гядяр сонра аьыз ядябиййатымызын тядриси топланмасы иля мяшьул
олмаьа башлады. Йетмишинъи иллярин яввялляриндя фолклорумузун
жанрлары барядя ири щяъмли тядгигаты она илк дярс вясаитини
щазырламаьа имкан верди. Бу дярс вясаити сонрадан бир гядяр
тякмилляшмиш шякилдя «Азярбайъан фолклору» (1985) ады иля няшр
едилди.
«Гящряманлыг дастанлары», «Гайнар сюз илмяси», «Айрым
бязялямяри» вя б. китабларын мцяллифи кими В.Вялийев фолк-
лоршцнаслыьымызын инкишафында хцсуси йер тутур (42, с.325)
Бу дюврдя Сядник Пашайевин (1930) топлайыъылыг фяалиййяти,
нязяри арашдырмалары, хцсусиля яфсанялярин вя ашыг поезийасынын
топланылмасы вя юйрянилмяси сащясиндяки фяалиййяти, елмдя бир сыра
актуал мясяляляри эцндялийя эятирмяси вя мящз С.Пашайевин
тядгигатларында юз щяллини тапмасы етибары иля онун шифащи ядябиййат
тарихиндя юзцнямяхсус йери вардыр (43, с.97). Фолклорумузда
гачагчылыг няьмяляри вя дастанларынын танынмыш тядгигатчыларындан
бири дя Р.Рцстямзадядир (1933). Р.Рцстямзадянин (1935) гачагчылыг
няьмяляри вя дастанлары барядя тядгигатлары юз ящямиййяти иля
сечилмякдядир.
Ашыг йарадыъылыьынын пешякар тядгигатчысы Мцрсял Щякимовун
(1928) тядгигатлары тяк Ашыг Щцсейн Ъаванла йарадаъалыьы иля
мящдудлашмады. О, орта яср ашыг йарадаъалаьынын актуал
мясялялярини эцндялийя эятирди. М.Щякимов аьыз ядябиййатынын
йазыйа алынмасында фяал иштирак етмякля бу халг ядябиййатынын бир
чох жанрынын тядгигатчысы кими тяк Азярбайъанда дейил, онун
щцдудларындан чох-чох узагларда бюйцк шющрят газанмышдыр.

65
Ашыг поезийасынын, хцсусян Молла Ъцмя ирсинин топланмасында
бюйцк ямяк сярф едян, шифащи йарадаъылыьын ян актуал мясялялярини
нязяри тядгигатлара ъялб едян пешякар фолклор нязяриййячиси вя
арашдырыъылардан бири дя Паша Яфяндийевдир (1929). Паша Яфяндийевин
фолклоршцнаслыг фяалиййяти нязяри тядгигатлар, − щяля яллинъи иллярин
сонларында «Короьлу» епосундан башламыш, фолклор нязяри ирсимизин
ян мцщцм проблемляри вя дюврляри иля баьлыдыр. Онун «Азярбайъан
фолклоршцнаслыьы тарихи» адлы дяйярли тядгигаты бир нязяриййячи кими
фолклор тарихимизин мцхтялиф дюврлярини вя мярщялялярини излямяйя,
онлар барядя илк арашдырмалар апармаьа имкан вермишдир. XIX
ясрдя аьыз ядябиййатымызын топланмасы, XX ясрин яввялляриндя
Азярбайъан фолклоршцнаслыьынын формалашмасы, репресийайа мяруз
галмыш фолклоршцнасларын унудулмуш вя йаддан чыхарылмыш
фяалиййятинин фолклоршцнаслыгда якс олунмасы вя с. билаваситя П.Яфян-
дийевин ады иля баьлыдыр. «С.Вурьун вя халг ядябиййаты», «Ъяфяр
Ъаббарлы вя халг ядябиййаты», «Короьлу» дастанынын илкин
гайнаглары барядяки дяйярли мцлащизяляр мящз она мяхсусдур.
Ардыъыл олараг аьыз ядябиййатынын тядриси иля мяшьул олан Паша
Яфяндийев республикада фолклоршцнас кадрларын щазырланмасында
иштирак едян илк фолклор програмларыны, дярс вясаитлярини вя
дярсликлярини щазырлайанлардандыр. Щяля 1970-ъи илдя И.Бабайевля
бирликдя няшр етдирдийи «Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты» онун
фолклоршцнаслыьымыза йени бахышы иди.
Бундан сонра П.Яфяндийев «Азярбайъан шифащи халг
ядябиййаты» дярслийини (1981) щазырлады. Онун йенидян ишляниб
тякмилляшдирилмиш няшрини (1992) чап етдирди. Шифащи ядябиййатымызын
юйрянилмясиндя хцсуси ящямиййяти олан бу дярсликляр бу эцн дя юз
ящямиййятини итирмямишдир.
60-ъы иллярдян сонра эюрцлян бцтцн бу бюйцк ишляря йекун
вурмаг мягсядиля ашыгларын дюрдцнъц гурултайы кечирилди.
1984-ъц илдя март айынын 19-да Бакыда Филармонийа бинасында
Ашыгларын IV гурултайы чаьрылды.
Эириш сюзц иля чыхыш едян халг йазычысы Мирзя Ибращимов ашыг
сяняти, онун хцсусиййятляри, ашыг сянятиня эюстярилян дювлят гайьысы
барядя мцхтясяр сюз сюйляди. Сонра цчцнъц гурултайдан кечян дювр
ярзиндя ашыг сянятинин инкишафы мясяляляри барядя республика Ашыглар
Бирлийинин сядри Щцсейн Ариф мярузя еляди.
Щ.Арифин мярузясиндя ашыг сянятиня цмуми бахыш якс олунду.
О, ашыгларын гаршысында дуран вязифялярдян, районларда республика
Ашыглар Бирлийинин шюбялярини йаратмаг зярурятиндян данышды. Гейд

66
етди ки, бцтцн ашыглар Ашыглар Бирлийиндя бирляшмяли, ващид мяркяздян
идаря олунмалыдырлар. О, ейни заманда ашыг сянятинин инкишафына
эюстярилян гайьыдан, ашыг сянятини юйрянян мяктяблярин
йаранмасындан бящс етди.
Гурултайда ашыг сянятинин эюркямли тядгигатчыларындан бири,
мусигишцнас Яминя Елдарова ашыг мусигиси, онун нота кючцрцлмяси,
няшри вя юйрянилмяси мясяляляри барядя ятрафлы данышды.
Гурултайда йазычы Анар, бястякар Нийази, мусигишцнас
профессор Ариф Мяммядов, академик Фярямяз Магсудов,
фолклоршцнас В.Вялийев, ашыглардан Микайыл Азафлы, Щцсейн Ъаван,
Ашыг Камандар Яфяндийев, Ширванлы Ашыг Барат вя башгалары ашыг
сянятинин гаршысында дуран вязифялярдян данышдылар. Гурултай Ашыглар
Бирлийинин идаря щейятини сечди.

***
Аьыз ядябиййатынын няшря щазырланмасы фолклор вя йазылы ядябиййат,
ядяби ялагяляр йетмишинъи иллярдян башлайараг фолклоршцнаслыьын
диггят мяркязиндя олмушдур. Бу сащядя Ъялал Абдуллайев,
Т.Халисбяйли, Шащруд Ялякбярова, Мцрсял Мцрсялов вя башгалары
даща чох фярглянирдиляр. Онлар ичярисиндя Исрафил Аббасовун (46, 3-
125) адыны хцсусидя гейд етмяк лазымдыр.
Исрафил Аббаслы (1939) мцнтязям шякилдя Азярбайъан
фолклорунун архаик вя яняняви жанрларынын, шифащи сюз сянятинин тарихи
вя нязириййяси проблемляринин арашдырылмасы иля мяшьул олур. Бу
мцддят ярзиндя дюврц мятбуатда, хцсусиля Азярбайъан Елмляр
Академийасынын «Хябярляр»индя щямин мювзуда елми мягалялярля
чыхыш етмиш, «Елм» няшриййатында бир сыра топлама, тяртиб, юн сюз,
редактя китаблары чап олунмушдур.
И.Аббаслы Азярбайъан фолклоршцнаслыьына даир бир сыра
чохъилдликлярин няшря щазырланмасында (бешъилдлик «Азярбайъан
дастанлары», ийирмиъилдлик «Азярбайъан классик ядябиййаты
китабханасы»нын I-ъи китабы, ялли ъилдлик «Дцнйа ушаг ядябиййаты»,
серийасынын Дастанлар ъилди вя с.) редактор, тяртибчи кими йахындан
иштирак етмиш, онлара йазылмыш юн сюз, лцьят, изащ вя шярщлярин мцяллифи
олмушдур. Чохъилидли «Азярбайъан фолклору антолоэийасы»нын I
(Нахчыван фолклору) вя II (Борчалы фолклору) китабларынын няшри дя онун
ады иля баьлыдыр.
Йетмишинъи иллярдян башлайараг Азярбайъан фолклоршцнаслыьында
фолклор вя йазылы ядябиййат, фолклор ялагяляри эениш тядгигат обйекти
олду. Якбяр Йереванлы, Няъяф Няъяфов, Йусиф Рамазанов, Диларя
Ялийева, Низами Хялилов, Чяркяз Гулийев вя башгалары бу сащядя

67
мараглы арашдырмалар апардылар. Фолклоршцнас Низами Хялилов
«Щагвердийев вя халг ядябиййаты», Ч.Гулийев «С.Рящимов вя
фолклор» мювзуларыны да тядгиг етдиляр.
Бу дюврцн щямин истигамятли арашдырмаларынын даща эениш вя
ящатялиси Бящлул Абдуллайевин (1938) тядгигатында яксини тапды.
Бящлул Абдуллайев «Й.В.Чямянзяминли вя фолклор» адлы
арашдырмасында Чямянзяминли материалындан чыхыш едиб, милли
фолклоршцнаслыьын бир сыра проблемляриня, аз ишлянмиш мясяляриня
тохунду, репресийа дюврц фолклоршцнаслыьы иля баьлы мараглы фактлары
ачыглады.
Б.Абдуллайев сонракы иллярдя ардыъыл олараг аьыз ядябиййатынын
топланмасы, няшри вя тядгиги мясяляляри иля мяшьул олду.
«Азярбайъан мярасим фолклору вя онун поетикасы»(1989),
«Китаби-Дядя Горгуд вя ислам» (1997), «Китаби–Дядя Горгуд» ун
поетикасы» (1989), «Азярбайъан фолклорунда мифоложи ат» (1999)
кими арашдырмаларла фолклоршцнаслыьы зянэинляшдирди. О, ейни
заманда аьыз ядябиййатымызын топлайыъысы, нашири вя тяртибчиси кими
танынмышдыр. «Аразам Кцря бяндям» (1986), «Ашыг Ясяд» вя
онларла башга ясярлярин топлайыъысы олан Б.Абдуллайев нязяри фикрин
апарыъы нцмайяндяляриндяндир. О, Ямякдар елм хадими кими фяхри
ада лайиг эюрцлмцшдцр.
Щямин дюврдя халг поезийасынын мяншяйи, шер вязнляри вя
шякилляри шифащи поезийанын поетик дяйярляри дя тядгигатын диггят
мяркязиндя иди. Бу сащядя Ф.Кюнрцлзадянин, И.Щикмятин, Я.Абидин,
М.Ъяфярин, А.Ахундовун давамчысы кими шющрятлянян Мящяммяд
Ялийевин (1950) хидмятляри дя хцсусиля диггяти ъялб едир. Онун
«Азярбайъан шифащи халг шеринин форма вя шякилляри» мювзусундакы
намизядлик (1975) вя «Азярбайъан шеринин вязн вя евфонийа
проблемляри» (1985) мювзусунда докторлуг диссертасийалары
проблемин юйрянилмясиндя мцщцм мярщяля олду. Мцяллифин силсиля
мягаляляри, хцсусян тцрк шери барядя дискусийалары шифащи
поезийамызын нязяри мясяляляриня мцщцм айдынлыг эятирди. Бу
истигамят тядгигатчынын «Дядя Горгуд» шери (Бакы, 2000),
«Азярбайъан шеринин вязнляри» (1983), «Азярбайъан шер сяняти»
(2000), «Халг шеринин шякилляри» (2001) вя б. ясярляриндя дя давам
етдирилди.
XX ясрин сону фолклоршцнаслыьын йени мярщяляйя йцксялиши эянъ
тядгигатчыларын даща актуал проблемляри юн плана чякмяси, йени
фолклор мяркязляринин, елми-тядгигат лабораторийаларынын йаранмасы,
милли кюкя эцълц гайыдышла баьлы олмушдур.

68
Бу иллярдя Азярбайъан фолклорунун юйрянилмя щцдудлары
эенишлянди. Азярбайъан – кяркцк фолклор ялагяляринин мцхтялиф
ъящятляри фолклоршцнас алим Гязянфяр Пашайевин силсиля
тядгигатларында эениш яксини тапды.
Гязянфяр Пашайев узун илляр кяркцк фолклоруну аьыздан йазыйа
алан, ону груплашдырыб тясниф едян, дяйярли ясярляри иля тцрк
дцнйасында танынан тядгигатчылардан бири кими шющрятлянди. Ясярляри
мцхтялиф юлкялярдя няшр едилди.
Милли фолклор яняняляринин мцасир поезийада якси мясяляси ися
Маарифя Щаъыйеванын (1937) ири щяъмли тядгигатынын ясасыны тяшкил
етди. «Мцдриклик чешмяси», «Фолклор вя мцасир поетик просес» вя
башга ясярляри иля о, фолклоршцнаслыьы зянэинляшдирди.
Бу иллярдя Азярбайъан-эцръц фолклор ялагяляринин юйрянилмяси
сащясиндя Валещ Щаъыйевин (1954) мараглы мягаляляри чап едилди.
Онун хидмяти сайясиндя бу ялагяляр мараглы тарихи арашдырмалар
обйектиня чеврилди.
Еля щямин иллярдя аьыз ядябиййатымызын бящряляндийи бир чох
мяняви-яхлаги дяйярлярин мцгяддяс мянбяйи олан «Гурани-Кярим»
дилимизя тяръцмя едилди. Бу язямятли ишин ющдясиндян ляйагятля эялян
академик Зийа Бцнйадовун вя профессор Васим Мяммядялийевин
узуз илляр йаддашымызы мцгяддяс ислам яхлагы вя мяняви дяйярляри иля
зянэинляшдирян мцгяддяс зящмят сащибляри кими хидмятляри тягдир
едиляъякдир.
1989-ъу илдя Бакы Дювлят Университетиндя бу сятирлярин
мцяллифинин тяшяббцсц иля республикада илк Фолклор кафедрасы
йарадылды. Фолклоршцнаслыьын инкишафына – эянъ кадрларын йетишмясиня,
йени-йени топлама вя тядгигат ишляринин апарылмасында, аьыз
ядябиййатынын тядрисинин эенишляндирилмясиндя шцбщясиз ки, Фолклор
кафедрасы мцщцм рол ойнады.
Н.Туси адына Педагожи Университетдя Фолклоршцнаслыг
лабораторийасынын ачылмасы, Низами адына ядябиййат институту
няздиндя Фолклор сарайынын фяалиййятя башламасы, республикада
фолклор вя фолклоршцнаслыг мясяляляринин юйрянилмясиня, диггятин
артырылмасына сябяб олду. Ядябиййат институтунда «Шифащи халг
ядябиййатына даир тядгигляр», Бакы Дювлят Университетинин Фолклор
кафедрасында чап олунан «Фолклоршцнаслыг мясяляляри» мяъмуяляри
фолклор ирсинин юйрянилмясиня мцщцм кюмяк олду.
Фолклор ишиня кюмяклик эюстярян даща бюйцк тяшкилати бир ишин
ящямиййятини дя хцсусиля гейд етмяк лазымдыр. Бу Азярбайъан
Радио вя Телевизийасында узун иллярдян бяри фяалиййят эюстярян

69
«Булаг» верилишляринин эенишляндирилмяси, бурада хцсуси шюбянин
ачылмасы республика телевизийасында «Халг йарадыъылыьы» баш
редаксийасынын (1999) йарадылмасы олду.
Мящз бу, Азярбайъан филоложи фикринин танынмыш
нцмайяндяляриндян олан Низами Худийевин милли фолклорумузун
топланма вя тяблиьиня, гызыл фондлара салыныб эяляъяк нясилляр цчцн
горунуб сахланмасында чох бюйцк хидмяти олду. Азярбайъанын
Ямякдар инъясянят хадими, танынмыш фолклоршцнас Аьалар Мирзянин
рящбярлик етдийи щямин баш редаксийа бу эцн милли, мяняви
сярвятимизи, онун онун йцксяк мяняви-яхлаги дяйярлярини эениш
тамашачы аудиторийасына чатдырмаьа бюйцк ямяк сярф едир. Тябии ки,
бунлар мцстягил Азярбайъаны бцтцн дцнйай танытмаг, бу халгын
зянэин шифащи сюз сяняти илдя дцнйаны таныш етмяк ишинин башланьыъыдыр.
Азярбайъан фолклоршцнаслыьы ийирми биринъи йцзиллийя эянъ,
истедадлы, юз шифащи сюзцнц, няьмясини, наьылыны дцнйайа ъар етмякля
онун щцманист дуйьуларындан хябяр веря биляъяк тядгигатчыларла
эедир. Беля истедадлы тядгигатчылардан бири дя Рамазан Гафарлыдыр
(1950).
Азярбайъан фолклоршцнасларынын йени няслиня мянсуб олан
Рамазан Гафарлы сон иллярдя елми-педагожи фяалиййятини нязяри вя
тяърцби аспектдя давам етдирир. О, шифащи йарадыъылыьын ян аз
арашдырылан сащяляри – ушаг фолклору, мифолоэийа, наьыл, яфсаня, лятифя,
аталар сюзц, халг драмы, мярасим вя мусиги фолклору цзяриндя
тядгигат апарыр. Р.Гафарлы мцхтялиф архивлярдян ялдя етдийи
материаллар ясасында Молла Ъцмянин индийядяк ишыг цзц эюрмяйян 8
дастаныны вя йени шерлярини чапа щазырламышдыр.
Р.Гафарлынын «Миф вя наьыл» (епик янянядя жанрларарасы ялагя)
монографийасыны халг шаири Б.Ващабзадя «кюкцмцзя эедян йолу
тиканлардан тямизляйян» тядгигат иши адландырмышдыр. Р.Гафарлынын
фолклор жанрларынын сярщядлярини мцяййянляшмяйя йюнялян
арашдырмалардандыр. Хцсусиля епик янянядя жанрларарасы ялагя, миф-
ритуал синтези, наьыл, яфсаня, лятифя, аталар сюзц, халг драмынын жанр
спесификлийи, поетик структуру барядя фикирляри йенидир.
Р.Гафарлы Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасынын модел вя
системляр, ясас мянбялярини, образлар силсилясини арадырмалара ъялб
едир. Мараглы ъящят одур ки, дцнйа елминдя мифолоэийа иля баьлы йцз-
йцз ялли илдя эедян мцбащисяляри цмумиляшдирир, юз елми мювгейини
иряли сцрцр, ону фактлара тязя йанашма цсулу иля тязя дцшцнъя тярзи иля
ясасландырыр.
Фолклорумузун танынмыш зящмяткеш тядгиагтчыларындан бири дя

70
Мящяррям Ъяфярлидир (1956). О, онларла мараглы тядгигатын
арашдырыъысыдыр.
Фолклорун нота йазылмасы, мцхтялиф експедисийалар васитясииля
айры-айры поетик парчаларын нот йазысы иля бирликдя гейдя алынмасы,
муьам сяняти иля ашыг сянятинин мцгайисяли тядгиги, мусиги
сянятиндяки синкретизмин озан сяняти иля баьлылыьы мясяляляринин
танынмыш арашдырыъыларындан бири Фаиг Чялябийевдир (1956).
Ф.Чялябийев аьыз ядябиййатынын ян кичик жанрларындан башламыш,
ойунлар, йанылтмаълар, наьыл вя дастанлар барядя дяйярли
мцлащизялярин мцяллифидир.
80-ъи иллярин сонларында фолклор нязяри фикриня эялян истедадлы
тядгигатчы алимлярдян бири дя Мящяррям Гасымлыдыр (1958). Фолклор
вя йазылы ядябиййат, классик поезийанын шифащи йарадыъылыгла гаршылыглы
ялагя вя тясири, озан сяняти, ашыг поезийасы, онун айры-айры нязяри
мцддяалары барядя ян сон вя елми ъящятдян ясасландырылмыш нязяри
мцлащизялярин мцяллифи кими танынан М.Гасымлынын тядгигат обйекти
эениш вя ящатялидир. О, мцасир фолклоршцнаслыьын нязяри мцддяаларынын
ишляниб щазырланмасында фяал иштирак едир.
М.Гасымлы ейни заманда аьыз ядябиййатынын узаг вя гяриб
еллярдя – Газахыстан вя Юзбякистан, Дярбянд, Тябриз вя Борчалы
елляриндя йайылмыш дяйярли нцмунялярини топлайан, няшр едиб
арашдыран, аьыз ядябиййатымызы тяблиь еляйян фолклоршцнас
алимлярдяндир.
Сон иллярдя милли юзцнягайыдышла баьлы фолклорун юйрянилмясиня
диггят артмышдар. Бир сыра кющня ещкамлара йени бахышлар мейдана
эялир, аьыз ядябиййатымыз цмумтцрк контекстиндя арашдырылмаьа,
мифолоэийамыз, архаик фолклор ващидляримиз щям дилчилик, щям дя
ядябиййатшцнаслыг бахымындан йени-йени тядгигатлара ъялб едилир. Бу
истигамятдя Аьамуса Ахундовун, Камал Абдулланын, Низами
Ъяфяровун, Низами Худийевин, Камил Вялийевин, Йашар Гарайевин вя
б. фяалиййяти диггяти хцсусиля ъялб едир.
Сонракы няслин уьурлары да црякачандыр. Етибар Талыблынын, Аьа
Лачынлынын, Ъямил Щаъыйевин ящямиййятли тядгигатдлары да аз
ящямиййятли дейилдир. Эянъ фолклоршцнаслар яняняни ляйагятля давам
етдирирляр.
Оруъ Ялийев, Мобил Асланлы, Ъялал Мяммядов, Яфзяляддин
Ясэяров, Елхан Мяммядялийев, Мящяммяд Мяммядов, Кямаля
Исламзадя, Цлкяр Нябийева, С.Оруъова, Л.Ялякбярова, Я.Гасымов,
А.Нябийева вя б. онларын юнцндя эедянлярдяндир. Бу арашдырыъылар
нясли фолклоршцнаслыьын ян сон наилиййятляри иля таныш олмуш, тцрк

71
дцнйасынын мцщцм тцрколожи мярякязи кими танынмыш, Бакыда бир-
биринин ардынъа кечирилян «Дядя Горгуд коллеквиумларынын» (1987,
1997), «Китаби-Дядя Горгудун 1300 иллийи» иля баьлы йубилей
тядбирляринин (1997-2000) билаваситя иштиракчылары, мярузячиляри вя
тяблиьатчыларыдыр.
Азярбайъан фолклор нязяри фикринин инкишафы цчцн йарадылмыш
шяраит, истедадлы эянълярин елмя ъялб едилмясиня, арашдырылан
мясялялярин Азярбайъан фолклор ирсинин системли шякилдя юйрянилмясиня
гайьы иля дя чох баьлыдыр. Узун иллярдян бяри бу ишин тяшкили мцхтялиф
елми-тядгигат вя тящсил мцяссисяляри рящбярляринин гайьысы иля ящатя
олунса да, она конкрет олараг истигамят верян, рящбярлик едян, щяр
бир фолклор арашдырмасыны нязярдян кечириб юз дяйярли мяслящятляри иля
ону зянэинляшдирян вя фолклоршцнас кадрларын йетишмясиня бюйцк
кюмяклик эюстярян, фолклоршцнаслыг цзря Мцдафия Шурасынын сядри
академик Бякир Нябийевдир (1930). Азярбайъан фолклоршцнаслыьынын
сон ийирми иллик наилиййятляриндя щям ЕА иътимаи елмляр шюбясинин
академик катиби, щям дя Мцдафия Шурасынын сядри кими Б.Нябийевин
фяалиййяти эениш вя ящатялидир. Мцасир ядябиййатшцнаслыьын вя ядяби
тянгидин апарыъы сималарындан олан Бякир Нябийев ейни заманда
фолклор нязяри фикринин ян ваъиб проблемляринин ишлянмясиндя,
истигамятляндирилмясиндя мцщцм рол ойнайыр.
Ф.Кючярли иля баьлы онун тядгигатларында бюйцк ядябиййатшцнасын
фолклор мясяляляриня мцнасибяти, бу сащядяки топлайыъылыг хидмятляри юз
эениш яксини тапмыш, о, Ф.Кючярлинин «Балалара щядиййя» китабыны бир
нечя дяфя ихтисар вя редактя иля чап едиб мцасир охуъуларын
мцщакимясиня вермишдир.
Б.Нябийевин Бюйцк Вятян мцщарибяси дюврц ядябиййатымызда
вятянпярвярлик, гящряманлыг мясяляляри иля баьлы арашдырмаларында бу
дюврцн аьыз ядябиййатынын чохсащяли проблемляри тядгигата ъялб
едилмишдир. О, бир чох фолклоршцнас алимин– Ямин Абидин, Салман
Мцмтазын, Щ.Зейналлынын, Щ.Араслынын вя башгаларынын ирси барядя
мцхтялиф елми-нязяри конфрансларда дярин мязмунлу мярузялярля
чыхыш етмишдир.
О, «Китаби-Дядя Горгуд», «Короьлу», ашыг поезийасы вя с.
барядя бир сыра дяйярли ясярлярин мцяллифидир. Б.Нябийев узун мцддят
мцхтялиф бейнялхалг конфрансларда вя симпозиумларда Азярбайъан
фолклоршцнаслыьыны вя филоложи фикрини лайигинъя тямсил етмишдир. Онун
«Китаби-Дядя Горгуд»а щяср етдийи мющтяшям ясяри беш дилдя ишыг
цзц эюрмцш, бир чох мягаляляриндя ашыг сяняти вя дастан
йарадыъылыьынын актуал мясяляляриня тохунулмушдур.

72
***
Азярбайъан ашыгларынын Дюрдцнъц гурултайында сечилян Ашыглар
Бирлийи бу бирлийин сядри Щ.Арифин вяфатындан сонра фяалиййятини
зяифлятди. Бирлийин тяшкил етдийи сазлы-сюзлц мяълисляря, эюрцшляря ара
верилди. Ашыг мяълисляри юзляриня мяхсус ряванлыгла мцхтялиф
районларда фярди репертуарларыны давам етдирдиляр.
1997-ъи илин апрелин 20-дя Азярбайъан Республикасынын президенти
ъянаб Щ.Ялийев «Китаби-Дядя Горгуд»ун 1300 иллик йубилейинин
кечирилмяси барядя сяранъам имзалады. Бу сяранъам «Китаби-Дядя
Горгуд»ун вя еляъя дя милли шифащи сярвятимизин юйрянилмяси сащясиндя
мцщцм тарихи сяняд олду. «Китаби-Дядя Горгуд»ун дцнйа
мигйасында танынмасында, 2000-ъи ил апрелин 1-дя кечирилян йубилейин
тцрк халгларынын бюйцк яняняви байрамына чеврилмясиндя, епосла баьлы
ЙУНЕСКО хятти иля тядбирлярин щяйата кечирилмясиндя президент
сяранъамынын бюйцк ролу олду.
Нечя иллярдян бяри Азярбайъан Йазычылар Иттифагынын сядри Анарын
тяшяббцсц иля няшри тяшкил едилян «Китаби-Дядя Горгуд»
ексиклопедийасы ишыг цзц эюрдц. Енсиклопедийанын ян дяйярли
ъящятляриндян бири дя эюркямли горгудшцнас алим Самят Ялизадянин
(1938) щазырладыьы сон елми-тянгиди мятнин ексиклопедийайа дахил
едилмясидир.
С.Ялизадя мятншцнас алим кими бир сыра оьузнамя мятнлярини
охуйуб чапа щазырладыьы кими, «Китаби-Дядя Горгуд»ун да
Азярбайъанда илк дяфя олараг мцкяммял няшрини щазырлайан, епосла
баьлы дяйярли гейдляр, шярщляр вя мягаляляр йазан
тядгигатчылардандыр.
«Китаби-Дядя Горгуд»ун йубилейи яряфясиндя няшр едилян йени
мятн гисмян тякмилляшдирилмиш вя йенидян ишлянмишдир. Бу мцддят
ярзиндя милли дастанчылыьымыз «Китаби-Дядя Горгуд» вя онунла баьлы
горгудшцнас алим Флора Ялимирзяйеванын, Низами Ъяфяровун,
Камал Абдулланын, Оруъ Ялийевин, Бящлул Абдулланын, Халид
Ялимирзяйевин вя б. дяйярли монографийалары няшр едилди.
Фолклоршцнаслыгда хцсуси бир ирялиляйиш юзцнц эюстярмяйя башлады.
2000-ъи ил сентйабрын 10-да Азярбайъан ашыгларынын Бешинъи
гурултайы кечирилди. Мярузячи шаир Илйас Тапдыг Ашыглар Бирлийинин сон
иллярдяки тяняззцлцнцн сябябляри цзяриндя дайанды, ашыг сянятинин
инкишафы мясяляляринин зярурилийини хатырлатды.
Ашыглар гурултайында Ашыглар Бирлийинин йени Низамнамяси

73
гябул едилди, бирлийин йени сядри сечилди.
Гурултайда ашыг поезийасынын мцасир вязиййяти барядя мярузя
едилди. Чыхыш едян ашыглар, еляъя дя мцтяхяссислярдян Гязянфяр
Пашайев, Мцрсял Щякимов, Бящлул Абдулла вя башгалары ашыг
поезийасынын мцасир мярщялядя гаршысында дуран мясяляляр ятрафында
чыхыш етдиляр.

Эцней Азярбайъанда Аьыз ядябиййатымызын йазыйа алынма


фолклоршцнаслыг вя няшр мясяляляриндян бящс едяркян
эюстярдийимиз кими, ютян ясрин 30-ъу
илляриндян Шимали Азярбайъанда няшря
башлайан бир чох русдилли мятбуат, ийирминъи йцзиллийин яввялляриндя
Бакыда бир-биринин ардынъа ишыг цзц эюрян гязет вя журналлар шифащи
сярвятимизин няшри ишиндя чох бюйцк рол ойнадылар. Лакин бунун
тамамиля яксиня олараг Эцней Азярбайъаны бцтювлцкля Иран
табелийиня кечирилдикдян сонра бурада фарс дили дювлят дили елан едилди.
Аьыз ядябиййатыны топлайан, няшр едян вя юйрянян бцтцн мядяниййят
мяркязляри гапанды. Азярбайъан дилиндя гязет вя журналларын няшри
яслиндя гадаьан едилди. Милли зцлм юзцнцн йцксяк мярщялясиня
гядям гойду. Мцхтялиф дюврлярдя Эцней Азярбайъанында
эенишлянян азадлыг щярякаты −Сяттярхан, Мяшрутя, Хийабани, С.Ъ
Пишявяри щярякатлары иля баьлы няшр едилян гязет вя журналларда аьыз
ядябиййатынын мцхтялиф нцмуняляри чап едилир, милли мядяниййятя
гайьы эюстярян тяк-тяк няшрляр, мятбяяляр аьыз ядябиййатынын мцхтялиф
нцмуняляри – мярасим няьмялярини, «Короьлу», «Ашыг Гяриб»,
«Ясли-Кярям» дастанларыны кичик китабчалар шяклиндя чап едиб халг
арасында йайырдылар.
Отузунъу иллярдя милли аьыз ядябиййаты топлусу нцмуняляри чох
аз-аз няшр едилирди. Илк тяшяббцсляр Яли Нят Ваизи-Дещгарийя вя
Мящяммяд Ращим Макуийя мяхсусдур. Онлар аьыз ядябиййатынын
мцхтялиф нцмунялярини «Тцрк ел ядябиййаты» ады алтында няшр едя
билмишдиляр. Яли Ясэяр Мцъдящиди ися 1944-ъц илдя Тябриздя няшр
етдирдийи китабында 2500-дян артыг аталар сюзц вя мясял чап етмишдир
(47, 151).
Мялумдур ки, Милли щюкумятин илк декретляриндян бири иля
Азярбайъан дили дювлят дили елан олунду. Щямин декретин бир
бяндиндя аьыз ядябиййаты нцмуняляринин топланма, няшр, тядгиг
олунма вя хцсусян онлардан мяктяблярдя гираят нцмуняляри кими
истифадя олунмаг зяруряти гейд едилирди.

74
Милли щюкумятин мювъуд олдуьу чох гыса мцддят ярзиндя
Эцней Азярбайъанында бюйцк мигйасда байаты, аталар сюзц,
мярасим няьмяси, ойун, наьыл вя башга нцмуняляр йазыйа алынды (48,
с-58-59). Онларны мцяййян гисми «Азярбайъан» гязетиндя вя башга
няшрлярдя ишыг цзц эюрдц. Лакин бу чох узун чякмяди. Милли
щюкумятин деврилмясиндян сонра Азярбайъан дилиндя олан мятбуат
баьланды. Узун мцддят ел ядябиййатынын топланма вя няшри ишиндя
бир дурьунлуг йаранды. Лакин буна бахмайараг аьыз ядябиййаты
милли йаддашдан силинмяди. Милли дилдя гязет вя журналларын йохлуьу,
истяр шащ, истярся дя мцхтялиф ондан сонракы Хомейни режими
дюврцндя аьыз ядябиййатынын унудулуб эетмясиня эятириб чыхармады.
Эцней Азярбайъанында аьыз ядябиййатыны шифащи нитгдяки актив
мювгейи она йени тяравят верди. Айры-айры мярасимлярдя,
байрамларда, хцсусян даща дябдябяли кечирилян вя ислам эюрцшляри иля
баьланылан Новруз байрамында айин, етигад вя мярасимляря,
мейдан тамашасы вя ойунлара, айры-айры дейим вя фаллара йени щяйат
верди.
Бир сыра аьыз ядябиййаты нцмуняляри, мясялян «Дядя Горгуд»
бойлары, байатылар М.Я. Фярзаня тяряфиндян щазырланыб няшр олунду.
Доктор С.Ъавидин тяшяббцсц иля икиъилдлик «Азярбайъан
фолклорундан нцмуняляр» (Тещран, 1966, 1981), тапмаъа,
йанылмаг, аталар сюзц вя мясяллярдян ибарят мцхтялиф мяъмуяляр няшр
едилмишдир.
Эцней Азярбайъаны фолклорунун топланмасы, няшри вя
тядгигиндя эюркямли дювлят хадими Ъ.Щейятин Азярбайъан дилиндя
няшр етдийи «Варлыг» журналынын фяалиййятини хцсусиля гейд етмяк
лазымдыр. Вахташыры олараг бу журналда аьыз ядябиййаты
нцмуняляринин сечмя вариантлары чап едилмиш, онларла баьлы мараглы
мцлащизяляр гязетин сящифяляриндя юз яксини тапмышдыр. Сяксянинъи
иллярин яввялляриндян Тябриз радио вя телевизийасына верилян фолклор
нцмуняляри, хцсусиля ашыг йарадыъылыьына даир мусигили верилишляр аьыз
ядябийатынын горулуб сахланмасы вя эениш кцтляляря чатдырылмасы
сащясиндя эюрцлян ишлярдян иди.
Эцней Азярбайъанында мящяббят дастанларынын «Ясли вя
Кярям»ин, «Шащсяням вя Гяриб»ин, «Тащир вя Зющря»нин еляъя дя
диэяр ашыг дастанларынын эениш шярщ, гейд, изащ вя мцгяддимялярля
няшр едилмяси диггяти ъялб едир.
Сон иллярдя Азярбайъан фолклорунун цмуми нязяри мясяляляри
барядя дя мцяййян ишляр нязяря чарпмагдадыр. Бу сащядя хцсусиля
Я.Фярзанянин вя Ъавад Щейятин тягдиря лайиг ишляри вардыр.

75
Ъавад Щейятин «Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты» ясяри бцтцн
гцсурларына бахмайараг Азярбайъан халгынын шифащи йарадыъылыьыны
ващид, бцтюв Азярбайъан фолклору контекстиндя юйрянмяк ишиндя
эярякли бир тяшяббцсдцр.
Дюврцнцн эянъ, истедадлы, щяйатдан вахтсыз эетмиш эюркямли
фолклоршцнасы Яли Кямалинин эцней фолклоруну топламаг, йазыйа
алмаг сащясиндяки явязсиз фяалиййяти бу эцн эениш тягдир едилмякля,
бу зянэин мяняви сярвятин няшринин актуаллыьы диггяти ъялб
етмякдядир.
Эцней Азярбайъаны фолклорунун топланма, йазыйа алынма вя
няшри иши йени йцксялиш яряфясиндядир. XXI яср бу зянэин мяняви
сярвятин чох эениш вя мцхтялиф чешидли нцмуняляринин дцнйа
халгларына тягдим едиляъяйиня бюйцк цмидляр бяслянмякдядир.

Азярбайъан мцщаъирят
Азярбайъан мцщаъирят
фолклоршцнаслыьына
ядябиййатшцнаслыьынын ян мцщцм бир
бир бахыш голуну фолклоршцнаслыг тяшкил
етмякдядир. Ящмяд Ъяфяроьлу,
Ъейщун Щаъыбяйли, Мящяммяд Ямин
Рясулзадя, Щцсейн Байкара, Мирзя Бала Мяммядзадя вя башга
мцяллифляр сюз сянятимизин илкин гайнагларынын истяр елми, истярся дя
сийаси мцстявидя дяйярляндирилмясиндя ъидди сяйляр эюстярмишляр.
Мцщаъирят фолклоршцнаслыьында Азярбайъан, цмумян тцрк
шифащи сюз сянятинин яксяр жанрлары тядгигата ъялб едилмишдир. Лакин
фолклорчулар даща чоз епос сянятиня диггят вермиш, «Китаби Дядя
Горгуд», «Короьлу», «Гачаг Няби», «Гачаг Кярям» кими
гящряманлыг дастанларынын юйрянилмясиня, тяблиьиня чалышмышлар. Бу
да бир тяряфдян епос сянятинин бядии- естетик тутуму вя камиллийи иля
баьлыдырса, диэяр тяряфдян бу жанрын миллятин сюйкюкц, тарихи йаддашы,
гящряманлыг бир баьлы мягамлары даща ъанлы шякилдя йашатмасыйла иля
ялагядардыр. Тясадцфи дейилдир ки, М.Я.Рясулзадя, Щ.Байкара кими
мцяллифлярин ясярляриндя Азярбайъан епос сяняти нцмуняляри бязян
сийаси йюндя тящлиля чякилир, бу ясярлярдян алпярянлик тарихимизин бядии
юрняйи кими бящс олунур.
Мцщаъирят фолклоршцнаслыьынын инкишафында хцсусиля
«Азярбайъан йурд билэиси» дярэисинин хидмятляри данылмаздыр. Бу
дярэинин сящифяляриндя Ящмяд Ъяфяроьлу, Садиг Сснан, Сялим Ряфиг,
Мирзадя Мустафа Фяхряддин вя башга Азярбайъан мцщаъирляринин,
щабеля мяшщур тцрк ядябиййатшцнасы М.Ф.Кюпрцлцзадянин, бюйцк
сийаси мцщаъид Зяки Вялиди Тоьанын ясярляринин няшр олунмасы

76
сонракы дюврлярдя фолклоршцнаслыьын инкишафына ъидди тясир эюстярмиш,
онун башлыъа истигамятлярини мцяййянляшдирмишдир. Совет
фолклоршцнаслыьы дюврцндя милли дастанларымызын феодал-патриархал
адят-янянялярини йашатдыьы цчцн йасаг вя инкар олдуьу бир мярщялядя
онун тядгиги вя тяблиьиня эениш мейдан верян мцщаъирят
фолклоршцнаслыьы шифащи сюз сянятимизин щям тядгиги, щям дя тяблиьи
истигамятиндя бюйцк уьурлара наил олмушдур.
Мцщаъирят фолклоршцнаслыьында Ящмяд Ъяфяроьлунун (1874-
1953) хцсуси йери вардыр. Халг ядябиййатынын тядгигиня хцсуси
щяссаслыгла йанашан алим, Азярбайъан фолклор нцмунялярини щям
халгын бядии тяфяккцрцнцн хцсусиййятлярии, естетк мядяниййяти якс
етдирян йарадыъылыг факты кими, щям дя дилин лексик, грамматик вя
диалектоложи ъящятляриня, тарихи инкишаф йолларына ишыг салан лингвистик
материал кими нязярдян кечирирди. Бу мягамда онун арашдырмалары
ядябиййатшцнаслыг вя дилчилийин тящлил методларыны юзцндя бирляшдирир,
ъидди филоложи тядгигат сяъиййяси дашыйырды. Мцяллифин «Азярбайъан
йурд билэи»синдя чап олунмуш «Азяри халг ядябиййатында сайачы
сюзляр» тядгигаты, «Эянъя диалектиндя 75 Азярбайъан байатысынын дил
бахымындан тящлили» докторлуг диссертасийасы, «Дядя Горгуд
дастанларынын антропонимляр системи» вя б. йазылары беля
арашдырмалардандыр.
Ящмяд Ъяфяроьлунун фолклоршцнаслыг тядгигатлары Азярбайъан
аьыз ядябиййатынын тяблиьи иля йанашы, онун топланмасы вя
арашдырылмасынын мцхтялиф йюнлярини вя проблемлярини ящатя
етмякдядир. О, халг ядябиййатына, елин йаратмыш олдуьу сярвятляря
информасийа мянбяйи кими йанашыр, щямчинин йазылы ядябиййатла
шифащи ядябиййатын ялагя вя чарпазлашмасынын ян эизли гатларыны
ачмаьа сяй едир, бунунла йазылы ядяби юрняклярин ъаваб вермядийи
суаллара айдынлыг эятирмяйя чалышырды.
Шифащи ядябиййатын зянэин голларындан олан дастанлар халгын
гящряманлыг тарихини, мцбаризя язмини , сосиал-сийаси тякамцлцнц якс
етдирдийи, щяабеля яхлаги-естетик бахышларыны йаратдыьы цчцн щяля
йарадыъылыьынын еркян чаьларындан алимин диггят вя мараьыны чякмиш,
о, айры-айры йазыларында «Китаби-Дядя Горгуд», «Ашыг Гяриб»,
«Короьлу», «Гачаг Няби» кими епик йарадыъылыг нцмуняляри
щаггында ятрафлы данышмыш, бу гиймятли абидяляри бцтцн аспектляри иля
тящлил етмяйя чалышмышдыр.
Ящмяд Ъяфяроьлунун Азярбайъан халг ядябиййаты иля баьлы
тядгигатларындан данышаркян, онун фолклорумузун зянэин вя
мцщцм голларындан олан ашыг йарадыъылыьына даир ясярляриня

77
тохунмаьа ещтийаъ вардыр. Мцщаъир алимин ашыг сянятиня щяср
олунмуш ахтарышлары бу сянятин халгымызын бядии тяфяккцр
хцсусиййятляринин, естетик мядяниййятинин, тарихи йаддашынын, арзу вя
идеалларынын ачыгламасы истигамятиндя олмасы диггяти ъялб едир.
Мцяллифин «XVI яср азяри саз шаирляриндян Туфарганлы Аббас»,
«Тярякямя аьзы иля щцдуд бойу саз шаирляриндян Дядя Гасым» кими
арашдырмалары онун ашыг сянятиня щейранлыьыны якс етдирмякдядир.
Я.Ъяфяроьлунун ашыг ядябиййатына даир арашдырмалары бир нечя
аспекти иля тягдир олунмаьа лайигдир. Щяр шейдян юнъя, бу
арашдырмаларын ещтива етдийи материал йени вя орижиналдыр, даща
доьрусу, онун юзцнцн топлайыб цзя чыхардыьы материаллардыр. Диэяр
тяряфдян, алим бир чох фолклоршцнаслардан фяргли олараг топладыьы
мятнляр цзяриндя ядяби диля уйьунлашдырма иши апармамыш, мятнлярин
бакирялийинин, шивя вя лящъя цнсцрляринин горунмасына диггят
йетирмишдир. Еля буна эюря дя Я.Ъяфяроьлунун топлайыб няшр етдийи
ашыг шери нцмуняляри йайылмыш диэяр уйьун вариантлардан юз дил
хцсусиййяти вя колоритиня эюря сечилмякдядир.
Я.Ъяфяроьлунун мифолоэийа иля баьлы арашдырмалары да
диггятялайигдир «Азяри тцрк ядябиййатында батил етигадлар»,
«Анадолу вя Азярбайъан и ушаг фоклорунда шаманизм галыглары»,
«Азярбайъан вя Анадолу фолклорунда сахланан ики шаман танрысы»
кими тядгигатлары онун мифолоэийа иля ардыъыл мяшьул олдуьуну вя бу
сащядя бир сыра уьурлар ялдя етдийини эюстярмякдядир.
1942-1951-ъи иллярдя Тцрк Дил Гуруму Я.Ъяфяроьлунун
топлайыб тяртиб етдийи фолклор материалларындан ибарят йедди ири щяъмли
силсиля китаб няшр етмишдир. Бу силсилянин илк китабы олан «Дору
елляримиз аьызларындан топламалар» Гарс вя Ярзурумда йашайан
азяри тцркляринин аьыз ядябийааты нцмунялярини якс етдирмякдядир.
Бундан ялавя, мцяллифин «Азярбайъан дили вя ядябиййатынын дюнцм
нюгтяляри» тядгигатынын да халг ядябиййаты иля ялагяли мягамлары
вардыр.
Я.Ъяфяроьлуну бир фолклоршцнас кими сяъиййляндиряркян, илк юнъя
онун арашдырмаларында ел сяняти юрнякляринин ъоьрафи сярщядляринин
бцтцн эенишлийи иля ещтива олундуьуну вурьуламаг лазым эялир.
Мцщаъир ядиб истяр вятянимизин гузейиндя, истярся дя эцнейиндя
йайылмыш фолклор абидялярини манеясиз дяйярляндирмяк имканына
малик олмушдур. Диэяр тяряфдян, онун арашдырмалары фолклор
маиериалларынын щяртяряфли, комплекс (ядяби-естетик, дил, тарих,
етнографийа, етигад вя с.) тящлили вя тядгиги методуна сюйкянир.
Енсиклопедик тяфяккцр тярзиня вя эениш йарадыъылыг ерудисийасына

78
малик олдуьу цчцндцр ки, Я.Ъяфяроьлунун арашдырмалары милли
дцшцнъянин бцтцн мярщяля вя шахялярини мящарятля говушдурур.
Мцщаъирятдя йаранан фолклоршцнаслыьын инкишафында Ъейщун
Щаъыбяйлинин (1891-1962) елми ахтарышларынын хцсуси дяйяри вя чякиси
вардыр. Ъейщун Щаъыбяйлинин щяля вятяндя икян академик В.В.
Радловун тяртиб етдийи «Тцрк-татар диалектляри коллексиайсы» цчцн
йазмаьа башладыьыц, сонралар профессор А.Н. Самойловичин
ялйазмасыны охуйуб тягдир етдийи «Гарабаьын диалекти вя фолклору»
адлы ясяри мцщаъирят фолклоршцнаслыьында хцсусий йер тутмагдадыр.
Ядиб мцщаъирятдя йашадыьы иллярдя вахтиля русъа йаздыьы вя фолклор
материалларыны кирил ялифбасы иля щазырладыьы бу ясяр цзяриндя иши давам
етдирмиш, мятнляри ися латын графикасында ишляйяряк, 1934-ъц илдя
Парисдя чыхан «Асийа» журналында дяръ етдирмишдир.
Ъ.Щаъыбяйли ясяря йаздыьы «Сюз юнц»ндя тядгигатын йаранма
тарихини беля цмумиляшдирмишдир: «Гарабаьда кечирдийим
мязуниййятляр заманы мян юзя тядгигатларымы тамамлайырдым.
Лакин мцщарибянин вя сонрадан ингилабын нятиъяляри мяня юз
топлуму битирмяйя мане олдулар. Диэяр тяряфдян кечмиш Русийа
империйасы яразисиндя баш вермиш сиайси дяшикликляр вя Франсайа
эятирян миссийа мяни рус шяргшцнаслары мцщитиндян узаглашдырды. Бу
шяраитдя мян бу иши яввял академик рус ялифбасында олан
транскрипсийаны дяйишмякля вя мятнин яввялъя рус дилиня едилмиш
тяръцмясини франсыз дилиня тяръцмя иля явяз едяряк Асийа ъямиййятиня
тягдим етмяйи гярара алдым» (49, с-29).
«Гарабаьын диалекти вя фолклору» ясяри вятянимизи, дилимизи,
етнографийамызы юйрянмяк цчцн гиймятли бир мянбядир. Отуз цч
кичик бюлмядян ибарят олан ясярдя байаты, алгыш, гарьыш, охшама,
лайла, аьы, щярбя-зорба вя с. кими фолклор материаллары топланыб
системляшдирилмишдир. Вя тядгигатын мцщцм юзяллийи орасындадыр ки,
мцяллиф тягдим етдийи фолклор материалларынын шивя хцсусиййятлярини
горуйуб сахлайа билмишдир.
Мцщаъират илляриндя М.Я.Рясулзадянин (1884-1955)
йарадыъылыьында да фолклорла баьлы тядгигатлар хцсуси йер
тутмагдадыр. Хцсусиля, мцяллиф «Китаби-Дядя Горгуд» епосу иля
баьлы мцщцм тядгигатлар апармыш, ясярин мяншяйи иля баьлы мараглы
фикирляр сюйлямишдир.
М.Я.Рясулзадянин «Дядя Горгуд дастанлары» адлы
мягалясиндя мцяллифин юзцнцн дя гейд етдийи кими, «Тцрк халг
ядябиййатынын шащ ясяри» олан дастан «ядябиййат вя сянят
бахымындан» дейил, садяъя олараг идеоложи йюндян тящлиля

79
чякилмишдир. Бу мянада «Дядя Горгуд» дастанларынын мейдана
эялмяси иля баьлы мцяллифин гянаятляри дя мараг доьурур.
1942-ъи илдя «Ислам-тцрк енсиклопедийасында» дяръ етдирдийи
«Азярбайъан етнографийасы» адлы йазысында епосун йаранмасыны
сялъуглардан вя моьоллардан сонра етник бахымдан оьузлашмыш
Азярбайъанын кцлтцр етибары иля дя оьузлашмасы да факты кими
дяйярляндирян мцяллиф «Дядя Горгуд дастанлары» мягалясиндя
щямин фикирляри беля цмумиляшдирир: «X-XI йцзилликлярдя Орта
Асийадан Азярбайъана кцллиййятли тцркмян тайфалары эялди. Бунлар
кяндлярийля бярабяр оьуз гящряманлыг хатирялярини дя эятирмишдиляр.
Йерли Азярбайъан шяртляриня уйан бу хатиряляр бядии ядябиййат вя
дастанлар шяклини алдылар. «Дядя Горгуд» дастанлары иштя бу
дастанлардыр» (50, 6).
Мцщаъир фолклоршцнаслыьынын аьыз ядябиййатымызын мцхтялиф
нцмуняляри вя проблемляри барядя дяйярли мцлащизяляри вя
тядгигатлары вардыр. Ъ.Щаъыбяйли, М.Я.Рясулзадя иля йанашы
Щ.Байкара, М.Б. Мяммядзадя, Сялим Ряфиг, Садиг Сянан,
Мирзадя Мустафа Фяхряддин вя б. мцщаъир фолклоршцнасларын
ясярляриндя дя халг ядябиййатынын мцхтялиф жанрлары вя проблемляри
эениш тядгигата ъялб едилмишдир.

Бядии сюз мцхтялиф нювляр, жанрлар, шякил


Фолклор вя
вя формалар йаратмышдыр. Бцтцн бу
йазылы ядябиййат
чохъящятлилик узун мцддятдян бяри
ядябиййатшцнаслыьын тядгигат обйекти олмуш, онларын щяр биринин
йаранмасы, формалашмасы барядя фикирляр мейдана чыхмышдыр. Еля
щямин тядгигатларда йаранан мцхтялиф сюз йарадыъылыьы нцмуняляри
тяснифат групларына айрылмыш, ядябиййат нювляри бюлцндцйц кими, айры-
айры жанрлар да тяснифат групларына, нювляря вя шякилляря айрылмышдыр.
Бяс ядябиййатын юзц неъя, тясниф едиля билярми? Ядябиййат
арашдырыъылары бядии ядябиййатын юзцнц дя фярди хцсусиййят вя
кейфиййятиня, щяйаты якс етдирмя форма вя шяклиня, еляъя дя дахили
структуру вя системиня эюря шифащи вя йазылы ядябиййат групларына
айырмышлар. Дцнйа нязяри фикриндя олдуьу кими, Азярбайъан
ядябиййатшцнаслыьында да бу мясяля диггят мяркязиндя олмуш, бу
барядя мцхтялиф фикирляр сюйлянилмишдир.
Щяля ясрин яввялляриндя Ф.Кючярли ядябиййаты ики гисмя айырараг
йазырды: «Бир гисм аьызда сюйлянянляр, нягл щекайятлярдян, ъцрбяъцр
милли няьмялярдян, ашыг сюзляриндян, мясяллярдян, тапмаъалардан,
йанылтмаълардан, аьычы сюзляриндян, байатылардан ибарятдир. Бу гисм

80
ядябиййата ядябиййати-лисани вя йа яфващи, йахуд ел ядябиййаты дейилир
(9, 27). «Гялями ядябиййат ися башга тярз иля вцсала эялир. Бурада щяр
бир наьыл вя щекайянин мяхсуси катиби вя мцншиси вя щяр бир тяснифин
юз мцсяннифи вя щяр бир шер вя гязялин мцяййян шаири вардыр (9, с-29).
Щ.Зейналлы ися бир сыра рус нязяриййячиляриня истинадян ядябиййаты
мянзум вя мянсур гисмляря бюлцрдц. Байаты, той няьмяси, бешик
башы няьмяляри, нянниляри, аьылары, ямяк няьмялярини, мейхана,
тярифлямя вя башга поетик нцмуняляри мянзум гисмя, дастан, наьыл,
гаравялли, яфсаня, тапмаъа, аталар сюзц вя мясялляри, тямсилляри
мянсур гисмя аиди едирди (10,с-129). Доьрудур, Щ.Зейналлы бир сыра
кичик жанрлара, хцсусян тапмаъа, аталар сюзц вя мясялляря тяснифат
групунда йер айырмаса да, ядябиййаты епик вя лирик цслуба уйьун
тясниф едирди. Тябии ки, сюз сянятинин юзцнямяхсус яламят вя
хцсусиййятляри вар, еля онлары ясас эютцрмякля дя ону груплара,
бюлэцляря айырмаг лазымдыр. Бу мянада яввялки арашдырыъылар кими,
биз дя ядябиййатын шифащи вя йазылы гисмя айрылдыьы фикриндя олмагла
онларын щяр биринин −ядябиййатын шифащи вя йазылы голлара айрылмасы,
щяр биринин юзцнямяхсус хцсусиййятляря малик олмасы тябии ки, онлар
арасындакы цмумилийя хялял эятирмир. Шярти олараг йазыйа гядярки
дюврц ящатя едян аьыз ядябиййаты юз ганунауйьунлуглары, йазыдан
сонракы дюврцн нцмуняси олан йазылы ядябиййат ися юзцнямяхсус
хцсусиййятляри якс етдирир.
Аьыз ядябиййаты иля йазылы ядябиййат арасындакы цмумиликляр
интящасыздыр. Лакин онларын башлыъа цмумилийи тябии ки, хырда
чохъящятлиликляри цстяляйир. Одур ки, охшарлыгларын хырда тяфяррцфатына
вармадан башлыъа ъящятляр нязяри даща артыг ъялб едир.
Аьыз ядябиййаты иля йазылы ядябиййатын ортаглыьынын цмуми ъящяти
щяр икисинин сюз сяняти олмасыдыр. Щям шифащи, щям дя йазылы ядябиййат
сюз материалына, сюзцн бядии ифасына ясасланыр. Щяр икиси щяйаты бядии
образларда, лирик поетик гялиблярдя, эениш епик лювщялярдя, эярэин
драматик сящнялярдя якс етдирир. Щяр икиси поетик гялибляря, ядяби
тялябляря вя юлчцляря ясасланыр. Щяр икиси цчцн поетик ифадя тярзи,
тящкиййя вя епик яняня сяъиййявидир. Цмумиликлярин тяфяррцатына
варанда сюз сянятинин щяр ики сащяси щисс вя емолсийаларын бяди
тяряннцмц, сцжет, мотив, образ системи, образын защири вя дахили
алямини, характерини ифадя етмяк бахымындан цмумиликлярля
яламятдар олмасы нязяря чарпыр. Бцтцн бунлар ися щяр ики ядябиййатын
мцяййян шякля, мязмуна, стуктура малик олдуьуну тясдигляйир.
Шякил вя формалар, мязмун вя стуктур тяркибляр арасында да
охшарлыглар мювъуддур. Онларын щяр бирини диэяриндян айыран

81
ъящятляр дя йох дейилдир.
Сюз сянятинин щяр ики сащяси халгын йцксяк мяняви-яхлаги
дяйярлярини, милли елемент вя хцсусиййятлярини аз вя йа чох дяряъядя
яск етдирир. Бцтцн бу зянэин цмумиликлярля йанашы шифащи вя йазылы
ядябиййат йцксяк естетик дяйяр мянбяйи кими дя баша дцшцлцр.
Шифащи вя йазылы ядябиййат ейни заманда щяр бири юзцня мяхсус
йаранма, йайылма вя формалашма хцсусиййятляриня вя кейфиййятляриня
малик ики естетик системдир –фолклор вя ядябийат естетик системи (51, 6).
Мялумдур ки, щягигяти дяркетмя вя бядии тяъяссцмц
бахымындан аьыз ядябиййаты иля йазылы ядябиййатын цслубу ейни
дейилдир. Тясадцфц дейилдир ки, «фолклор» (52, 7) йарадыъылыьын хцсуси
формасыдыр. Спесифик хцсусиййятя малик «ядяби яняня кяскин шякилдя
фолклор яняняси анлайышындан фярглянир (52,12). Фолклору йазылы
ядябиййатдан фяргляндирян башга фактлар да вардыр. Яэяр бу
фярглярин биринъи эюстяриъяси йухарыда дейилдийи кими, шифащи йолла
йараныб йайылмасы, мятнин мцхтялиф шякилли дяйишкянлийи,
вариантлашмасы, поетик анлайышларын сабит янянявилийи вя нормативлийи,
бядии сцжетин образлылыьынын стеротиплийи, поетик сцжет ситуасийалары вя
щадися мяканынын даимилийи, мцяййян фикри ифадя етмяк цсуллары вя йа
имканларынын естетик рянэарянэлийин (мяналарын еквивалентлийинин)
олмасыдыр.
Тябии ки, шифащи ядябиййаты йазылы ядябиййатдан айыран башлыъа
фярг онун коллектив йарадыъылыгла баьлылыьыдыр. Коллектив
йарадыъылыгда мцяййян (53, 49) фярдилийи инкар етмяк тяби ки,
мцмкцн дейилдир. Чцнки коллектив юзц фярдлярдян ибарятдир.
Йарадыъылыг материаллары коллективя фярдлярдян дахил олур, фярдин
йарадыъылыьы коллектив тяряфиндян ъилаланыр. Бир факта да диггят
йетирмяк эярякдир. Фярд мцяллифляшмир, даща доьрусу фярди
йарадыъылыг юзц дя анонимдир. О, шяхсляшмир, ононим коллектив цзвц
щалында галыр. Она эюря дя шифащи йарадыъылыг бцтцн деталларында
коллективлик хцсусиййятляри фярдилийи дя ящатя едир. Бу ися юзцнлцйцндя
йухарыда дейилдийи кими фярд-коллектив-фярд-коллектив дюврц принсипини
йарадыр (54,с-28). Щямин дюврц систем аьыз ядябиййатынын даими
олараг шифащи нитгдя дювриййясин тяминат верир, ону зянэинляшдирир,
щяр бир дюврцн йени иътимаи-сийаси, яхлаги, мяняви дяйярляри фондунда
реконструксийа системини йарадыр.
Йазылы ядябийаты фолклордан фяргляндирян хцсусиййяляр дя вардыр.
Бу тякъя эерчяклийин дярк едиляряк тяъяссцм етдирилмя цсусу иля дейил,
щям дя щяйат щадисяляринин бядии сечими вя типикляшдирилмяси
принсипляри иля тарихи шяртлянмиш естетик яламятляр мяъмууна,

82
«гящряманын йарадылмасы» техникасына (М.Горки), абстракт
тяфяккцр формасына, йарадыъылыг фярдилийиня, йазылы мятнин
«канониклийиня» (гятилийиня вя дяйишмязлийиня) эюря фярглянир.
Тящкиййя материалына мцнасибят, щямчинин ону фолклор вя йазылы
ядябиййаты бир-бириндян фяргляндирян илкин яламятлярдяндир: фолклорда
бу фярди, мцяллифли дейил; йазылы ядябиййатда ися материала мцнасибят
мцяллифин мянтигиндян вя онун мцяллиф тяряфиндян шярщ едилмясиндян
данышмаьа щяр ъцр ясас вардыр (51, с-23).
П.Р.Богатырйов вя Р.О.Йакобсона эюря ися фолкларла йазылы
ядябиййат арасындакы ясас фярг ондадыр ки, «биринъиси langue»-я (йяни
фолклар – дил системиня) икинъиси, йазылы ядябиййат ися фярди нитг дилиня
мейллидир (52,с-121-123).
Шифащи ядябиййатла йазылы ядябиййатын ейни заманда гаршылыглы
ялагяси вя йа тямасы да лабцддцр. Мцгайися едилян анлайышларын вя йа
йарадыъылыг сащяляринин бир-бири иля мцнасибяти, гаршылыглы асылылыьы да
лабцддцр. Бу ися тарихи инкишафын мцхтялиф дюврляриндя ейни олмур вя
бир чох диэяр ашаьыдакы сябяблярля мцяййянляшдирилир: халгын бядии
мядяниййятинин (о ъцмлядян шифащи мядяниййятин) сявиййяси.
Йазылы ядябиййатла фолклорун ялагяляринин мцхтялиф сявиййяси
фярди башланьыъла коллективин мцнасибятинин дяряъясиндян вя естетик
спесификасындан асылыдыр. Д.С.Лихагов йазыр: «орта ясрляр ядябиййаты
фолклора щяр шейдян яввял уйьундур ки, онларда фярди башланьыъла
коллективин мцнасибяти тяхминян ейнидир. Онда мцяллиф мцлкиййяти
щисси кцтляшмишдир» (55,76).
Бу вя йа диэяр ядяби фолклор нцмунясинин мянсуб олдуьу вя
мцнасибятдя олдуьу «цслуби формасийаны мцяййянляшдирмяк дя
принсипиал характер дашыйыр» (56,11).
Эюрцндцйц кими, гядим вя орта ясрляр ядябиййатынын мювзу,
мязмун, щям дя цслуб етибариля фолклора йахынлыьы артан
истигамятдядир, цмумиликляр чох, фяргляр ися аздыр.
XI-XIII ясрляр ядябиййаты, хцсусиля Низами Эянъявинин
йарадыъылыьында бу ъящят юзцнц айдын эюстярир. Сонракы мярщялядя
халг ядябиййатынын щямин функсийасыны мцхтялиф дцнйаэюрцшляр,
хцсусян, щцруфилик вя суфизм юз цзяриня эютцрцр. Ислам дцшцнъяси
милли яхлагда бяргярар олуб сабитляшдикъя мцсялман мядяниййяти,
дащи эцълц шякилдя ися Гуран гиссяляри фолклора тясир зямининдя чыхыш
едир. Низами Эянъявинин «Сирляр хязиняси» вя «Исэяндярнамя»си бу
бахымдан илк гцдрятли юрняк идися, щямин тясир Нясими вя Фцзули
йарадыъылыьында яняня сявиййясиня йцксялир вя классик поезийада
башлыъа мювгейя йийялянир.

83
Фолклор вя йазылы ядябиййат цчцн сон дяряъя мараглы йарадыъылыг
просеси XVIII ясрдя М.П.Вагиф вя онун мцасирляринин йарадыъылыьы
зямининдя юзцнц эюстярир. Классик поетик янянялярин сон дяряъя
мющкям бяргярар олдуьу, Нясими вя Фцзули ядяби мяктябляринин
йцзлярля давамчысынын щямин яняняляри лайигинъя давам етдирмяк
язминдя олдуьу, яряб вя фарс дилинин поезийада щюкмдар мювгейини
горуйуб сахладыьы тарихи бир зяминдя М.П.Вагиф вя онун
давамчылары поезийада, халг дили вя шери яняняляриня гайыдырлар. Бу
гайыдыш щям форма, мязмун, щям дя милли дил юзялликлярини ящатя
едир. Шифащи ядябиййатла йазылы ядябиййатын бу тип гаршылыглы ялагяси
ядябиййатын юзцнцн тябияти иля баьлы олуб ъямиййятин инкишаф
ганунлары иля билаваситя шяртлянир.
Шифащи ядябиййатла йазылы ядябиййатын гаршылыглы ялагяси даими
ябяди йарадыъылыг просесидир,онлар арасында ня гядяр фяргляр олса,
щяйаты якс етдирмяк бахымындан мцхтялифликляр нязяря чарпса да,
онлары бир-бириня гаршы гоймаг, дахили структурларында инкаредиъи
сябяб вя хцсусиййятляр ахтармаг мянасызлыгдан башга бир шей
дейилдир.
Шифащи йарадыъылыг ядябиййатын базисидир, йазылы ядябиййат ися онун
цстгурумудур. Бцтцн дюврлярдя вя мярщялялярдя шифащи йарадыъылыг
йазылы ядябиййатын сцжет, мотив, образ вя сюз ъяббяханасы
функсийаларыны горуйуб сахламышдыр. Шифащи ядябиййат бцтцн
мярщялялярдя бюйцк ядябиййатын – йазылы ядябиййатын йаранмасында
билаваситя мцхтялиф дяряъя вя амплитудаларда иштирак етмишдир.
Мясялян, диггят версяк эюрярик ки, дцнйа ядябиййатында олдуьу
кими, Азярбайъан ядябиййатында да ян гцдрятли гялям сащибляри халг
ядябиййаты нцмуняляриндян, - щекайятлярдян, ящвалатлардан,
рявайятлярдян, яфсанялярдян, дейимлярдян, мясяллярдян, аталар
сюзляриндян вя с. фяал шякилдя истифадя етмишляр. Бюйцк Низами
Эянъявинин «Хямся» - «Сирляр хязиняси», «Лейли вя Мяънун»,
«Хосров вя Ширин»и, «Йедди эюзял» вя нящайят «Искяндярнамя»синдя
халг щикмятли гайнагларыны шериня эятирмякля онлара ябяди щяйат
вермишдир. «Доьру данышан гары иля падшащын дастаны», «Йаралы
ушаьын щекайяти», «Януширяванла байгушларын сющбяти» вя диэяр
щекайяляри, «Лейли вя Мяънун»ун мювзусуну, йедди дцнйа
эюзялинин ибрятамиз щекайятлярини, Хосров вя Ширин ящвалатыны
зинятляшдирян халг щекайялярини, Искяндярин щяйаты иля баьлы мин-бир
яфсаняни халг дцшцнъясинин дярин гатларындан эютцрмямишдирми?
Низами халгын дилиндя эязян щямин щекайятляри гцдрятли гялями иля
поезийайа эятирмиш, онлары даща да эюзялляшдириб йаддаша щякк

84
етдирмишдир.
Нясими, Фцзули, Вагиф, М.Ф.Ахундов, С.Я.Ширвани вя йцзлярля
диэяр сяняткарымыз халг йарадыъылыьы гайнагларына дюня-дюня
мцраъият етмишляр вя бу эцн зянэин поезийамызы, драматурэийамызы
вя нясримизи халг гайнагларындан кянарда дцшцнмяк тябии ки,
мцмкцн дейилдир.
Аьыз ядябиййаты бцтювлцкдя йазылы ядябиййат цчцн мянбя
олмагла йанашы, онун тяк-тяк жанрларындан йазылы ядябиййатда
истифадя формалары да эениш вя интящасыздыр. Тяк бир аталар сюзцнц
эютцрсяк онун йазылы ядябиййатда иштирак функсийалары истяр-истямяз
охуъуну щейрятляндирмяйя билмяз. Беля ки, аталар сюзц вя
мясяллярдян йазылы ядябиййатда ясяр ады кими (Н.Вязиров «Далдан
атылан даш топуьа дяйяр»), епиграф кими («Дюймя гапымы, дюйярляр
гапыны», С.Щцсейн «Ширинназ»), мцяллифин дилиндя («эен газ, дярин
газ, юзцн дцшярсян», С.Рящимов «Кясилмяйян кишнярти»), образын
дилиндя («Йаман эцнцн юмрц аз олар». Я.Мустафайев «Гыровчайын
пайыз няьмяси») вя с. формаларда истифадя едилир.
Халг гящряманлары иля баьлы факт вя щадисяляр ири щяъмли няср вя
драм ясярляринин мювзусу олур. Гачаг Кярям, (Ф.Ейвазлы), Гачаг
Няби (С.Рящимов вя С.Рцстямов) вя башга халг гязряманлары иля
баьлы ядябиййатымызда дяйярли бядии ясярляр аз дейилдир. Халг йазычысы
Елчинин «Мащмуд вя Мярйям» романы яслиндя Ясли-Кярям дцшцнъя
формулуну бу эцнки няслин йаддашына ядалятли шякилдя щякк едян
дяйярли бядии щягигятдир. Бир чох бядии ясярлярдя мцхтялиф яфсаня,
рявайят вя гящряманлыг сялнамяляриндян, байатыларындан, мярасим
няьмяляриндян алгыш, гарьыш, инанъ, юйцд, йалварыш вя онларла аьыз
ядябиййаты нцмунясиндя истифадя едилир. Бу ися йазылы ядябиййаты
эюзялляшдирир, ону рювнягляшдирир, милли дяйярини артырыр. Фолклорла
йазылы ядябиййатын гаршылыглы ялагясиндян бящс едяндя бязи
арашдырыъылар мцасир ядябиййата цстцнлцк верир, онун халг ядябиййаты
иля мцгайисяедилмязлийини иряли сцрцрляр (57, 178). Доьрудан да
мцасир ядябиййатын бязян еля нцмуняляриня тясадцф олунур ки,
онларда аьыз ядябиййаты елеменьляри о гядяр габарыг нязяря чарпмыр.
Бу типли нцмуняляр дцнйа ядябиййаты цчцн яняняви олдуьу кими,
Азярбайъан ядябиййаты цчцн дя характерикдир. Лакин диггят
йетирдикдя онларда эцълц бир фолклоризмин олдуьу айдын нязяря
чарпыр. Щятта милли дилдя йазмайан, рус вя йа яъняби дилдя йазыб
йарадан сяняткарын йарадыъылыьы яксяр щалда фолклоризмдян хали
дейилдир. Фолклоризм (сон вахтларда щятта мифолоэизм) елементляри
сяняткарын фолклор гайнаьындан истифадя едиб-етмямясиндян асылы

85
олмайараг онун йарадыъылыьында бу вя йа диэяр шякилдя якс олунур.
Бунун ян йахшы нцмуняси мцасир ядябиййатда яъняби дилдя йазан Ч.
Айтматов, О. Сцлейманов, Ъ.Щцсейновла йанашы, Азярбайъан
ядябиййатында И. Яфяндийевин, И.Шыхлынын, алтмышынъы иллярдян
башлайарагися эцълц шякилдя Анарын, Елчинин, Я.Яйлислинин вя
Я.Мустафайевин йарадыъылыьында юзцнц эюстярир. Мясялян, Анар
«Дантенин йубилейи» щекайясиндя щеч бир фолклор атрибутуна
мцраъият етмяся дя щекайядяки фолклоризм эцълц шякилдя охуъуну
милли шифащи гайнаглара апарыб чыхарыр. Елчиндя ися фолклоризм
чохшахялидир. Истяр щекайяляриндя, истярся дя драмларындакы эцълц
фолклоризм Елчин нясриндя мятндахили фолклоризм олуб мцхтялиф
мягамларда билаваситя фолклора мцраъиятиня сябяб олур вя эениш епик
лювщялярдя Елчин фолклоризми (бир чох щалларда ися мифолоэизми)
охуъу гялбиня тямас едир, мцстягил ващид щалында ачыгланыр.
«Мащмуд вя Мярйям»дя олдуьу кими Я.Ялисли нясринин фолклоризми
бялкя дя йазычынын щеч хябяри олмадан етник дцшцнъядян сцзцлцб
эялир. «Мяним няьмякар бибим»дян башлайараг бу яняня ядибин бир
чох ясярини ящатя едир.
Ямир Мустафайевин нясриндя фолклоризм тясвир обйектиндя якс
олунур. Йазычы щямин обйекти ясярляриндя тез-тез якс етдирир, бир чох
щалда ися ясярляриндяки шяхс адларында, адят вя янянялярин, мярасим
вя байрамларын тясвириндя ифадя едир. Я.Мустафайевдя нясримиздя,
И.Яфяндийев вя И.Шыхлыйа мяхсус йаздычы мювгейиндян эялмя
фолклоризм эцълцдцр.
Тябии ки, бцтцн бу план илкин мцшащидялярдир. Мцасир
ядябиййатымызын бир чох диэяр проблеми кимионун тябияти цчцн
яняняви олан фолклоризмин, еляъя дя аз ящямиййятли олмайан
мифолоэизмин юйрянилмяси щяля юз арашдырыъысыны эюзляйян
проблемлярдяндир. Индиликдя ня мцасир ядябиййатымызда юзцнц
эюстярян фолклоризмин яламятляри ону тарихян зянэин кюкя вя
яняняйя малик олдуьуну эюстярмякля, ейни заманда штифащим
йарадыъылыгла эюрцнян вя йа чятин эюрцнян мягамларда гаршылыглы
ялагя вя тясир шяраитиндя йараныб инкишаф етдийини эюстярир.
Азярбайъан
Азярбайъан фолклорунун
фолклоршцнаслыьынын актуал
тяснифи вя дюврляшдирилмяси
мяслясиня даир мясяляляриндян бири дя аьыз
ядябиййатын тяснифи вя
дюврляшдирилмясидир. Яслиндя
бу фолклорун системли арашдырылмасы вя юйрянилмяси иля сых баьлыдыр.

86
Щяр щансы чохсащяли вя чохжанрлы йарадыъылыг сащясини дяриндян
юйрянмяк цчцн биринъи биринъи нювбядя ону дцзэцн груплашдырмаг,
тясниф етмяк, даща зярурц щалларда ися дюврляшдирмяк, дюврляр цзря
тядгигатлара ъялб етмякдир. Илк тяснифатлар ядябиййатын юзц иля баьлы
иди. Йяни аьыз ядябиййатынын мязмун вя форма хцсусиййятляри
мцяййян истигамятдя арашдырылдыгдан сонра ядябиййатын шифащи
ядябиййатдан башланмасы тезиси иряли сцрцлдц. Мясял, Я.Абид,
Ф.кючярли ядябиййатын шифащи вя йазылы ики голу эюстярилмякля милли
ядябиййатын «Китаби–Дядя Горгуд»дан, йяни шифащи йарадыъылыгдан
башладыьыны эюстярирдиляр.
Ядябиййатшцнаслыьын сонракы инкишафында шифащи вя йазылы
ядябиййатын сярщядляри мцяййянляшдирилди, онлар арасындакы цмуми вя
фярди хцсусиййятляр мцяййянляшдирилди. Щяр биринин тяснифи нюв вя жанр
принсипи ясасында апарылды.
Шифащи ядябиййатын тяснифат принсипляри аршдырылдыгъа садя
тяснифатлардан мцряккяб тяснифатлара мейл эюстярилмяйя, аьыз
ядябиййаты сащяляря айрылыб нювляря бюлцнмяйя, йахуд жанрлар цзря
тясниф олунмаьа башладылар. Бцтцн бу тяснифатлар цмумиликдя елми
принсипляря ясасланыр вя цмумиликдя аьыз ядябиййатыны бцтюв бир
йарадыъылыг кими даща эениш вя дяриндян юйрянмяйя имкан верирди.
Шифащи ядябиййатын эениш вя ящатяли тяснифатлары иля йанашы, айры-айры
жанрларын тяснифи дя проблеми ятрафлы юйрянмяйя имкан верирди.
Фолклорун тяснифи мясяляляри илк дяфя Авропа фолклоршцнаслыьында
эениш тядгигат обйекти олмушдур. Авропалылар фолклору илк яввял
етнографийа, психолоэийа, бир сыра щалларда сосиолаэийа вя халг
тамаша, айин вя етигадлары мяъмуунда эютцрцрдцляр. Беля щалларда
фолклор йухарыда адлары чякилян сащялярин елементлярини юзцндя якс
етдирян бир йарадыъылыг сащяси щесаб едилирди. Лакин щяр бир йарадыъылыг
сащяси онун юзцня мяхсус хцсуси предмети иля мцяййянляшдириля
билярди вя тябии ки, фолклорун предмети дцрцстляшдирилдикдян сонра о,
психолоэийа, етноррафийа, антрополоэийадан, айрылыб мцстягил
тядгигат обйекти кими юйрянилмяйя башлады. Сон вахтлара гядяр бир
сыра жанрлар мясялян, ойун, мейдан тамашалары вя с. етнографийа
щесаб едилдийиндян онлардакы фолклор елементляри нязяря алынмыр вя
ойунлар кими, драматик нювцн бир сыра жанрларыф фолклоршцнаслыьын
диггят мяркязиндян кянарда галырды.
Фолклорун нювляр вя жанрлар цзря, еляъя дя щяр бир жанрын
юзцнямяхсус тяснифаты цмумиликдя ону бцтюв бир ващид
щалындаюйрянмяйяимкан верир. Бунула беля, фолклорун дюврцн
психолоэийасыны якс етдирмяси щяр бир дюврдя йаранан фолклор

87
ващидиндя щямин епоханын мцяййян хцласясинин якс олунмасы онун
дюврляшдирилмяси, дюврляр цзря тясниф олунма имканыны актуаллашдырыр.
Аьыз ядябиййатынын дюврляшдирилмясияслиндя шярти анлайышдыр. Бир сыра
халгларын шифащи йарадыъылыьына ону тятбиги етмяк еля бир ъидди
мязмун фярги доьурмур. Лакин еля халгларда вардыр ки, онларын
шифащи йарадыъылыьынын дюврляшдирилмямяси бир сыра жанрларда хаотиклик
йарадыр. Мясял, мялумдур ки, Азярбайъпн дастанлары тясниф
едиляркян онун биринъи групу гящряманлыг дастанларына аид едилир.
Гящряманлыг дастаны ися цмуми анлайышдыр. Бу эцн щямин анлайыш
алтында щям «Китабт-Дядя Горгуд», «Короьлу», щямдя ки сонракы
дюврлярдя йаранан «Молла Нури», «Гачаг Кярям», «Гачаг Няби»
вя башга дастанлар нязярдя тутулур. Бюйцк бир халгын гящряманылыг
епохасынын мцхтялиф дюврляриндя йаранан дастанларын щяр биринни
юзцнямяхсус гящряманлыг хцсусиййяти, щямин дюврцн милли етник
мяишят щяйаиы якс етдирян мяняви-яхлаги дяйярляри вар. Одур ки,
онларын щамысынын цмуми гящряманлыг дастаны ады алтында тясниф
етмяк щяр биринин йарандыьы дюврцн хцсусиййятлярини якс етдиря
билмяк имканыны мящдудлашдырыр. Йахуд дастанларын цчцнъц
тяснифакт групуну «аиля-яхлаг дастаны» кими эютцрмяк гящряманлыг
вя мящяббят дастанларында эениш якс олунан аиля-яхлаг мясялялярини
бир нюв диггятдян йайындырмаг тяяссцраты ойадыр. Одур ки, башга
халгларын шийащи ядябиййаты цчцн бязян мягбул щесаб едилмяйян
дюврляшдирмя Азярбайъан аьыз ядябиййатына тятбиг едилдикдя онун
даща эениш арашдырма имканы нязяря чарпыр.
Азярбайъан тцркляринин узун заман щцдудунда йаратдыьы
зянэин мяняви-яхлаги дяйярляри шярти олараг дюврляшдирилмякля онун
тарихи, иътимаи вя естетик мащиййяти барядя даща зянэин тясяввцрляр
ялдя етмяк мцмкцндцр. Тябии ки, аьыз ядябиййаты жанрларынын бюлэцсц
шярти олдуьу кими, онун дюврляшдирилмяси дя шяртидир. Узун
минилликляр ярзиндя йараныб мцхтялиф дини-яхлаги тяригятляря, эюрцшляря
йолдаш олан, орта ясрлярин зянэин иътимаи-яхлаги дяйярляри иля ъилаланыб
йаддашлардан-йаддашлара сцзцлян аьыз ядябиййаты шярти олараг
ашаьыдакы шякилдя дюврляшдирмяк мцмкцндцр: 1) Гядим дювр б.е.я.
онунъу йцзилликдян башлайыб б.е. XIII йцзиллийиня гядяр инкишафы
йарадыъылыг мярщяляси; 2) Орта ясрляр дюврц шифащи йарадыъылыг б.е.
XIII-XVIII ясрляр; 3) Йени дювр йарадыъылыг мярщяляси (XIX-XX
ясрляр).
Щяр бир дюврцн юзцнямяхсус тарихи-иътимаи вя психоложи
эюрцнцшц аьыз ядябиййатынын жанрларында юзцнц якс етдирмишдир. Бу
дюврляшмя аьыз ядбиййатынын еркян мярщяляляри −символизм, фатешизм,

88
маэийа, анимизм, тотемизм вя мифолоэийа кими мярщяляляр барядя
мцяййян тясяввцрляр йаратмагла аьыз ядябиййатымызын нюв вя жанр
тюрямяляри, кичик жанрларын йаранмасы, гядим тцрк епосунун
формалашмасы, милли наьылчылыг вя пешякар дастанчылыг яняняляринин
йаранмасы барядя даща дольун тясяввцр йарадыр.
Аьыз ядябиййатынн дюврляшмяси онун нюв системинин сыра
дцзцмц барядя дя йени мцлащизяляр доьурур. Йазылы ядябиййатдан
фяргли олараг шифащи ядябиййатда ядяби нювлярин сыра дцзцлцмц
шяртидир. Йяни бурада ядяби нювляр шифащи ядяби цслублар ясасында
формалашдыьына эюря асанлыгла йерлярини дяйишя биляр, йяни драматик
вя йа епик нюв яввяля, йахуд лирик нюв сонрайа кечя билир. Ядяби
нювлярин йанашы, мцвази шякилдя фяалийяти дя мцмкцндцр.
Шифащи ядябиййат мцхтялиф етносларын, гябиля, тайфа вя щятта
тайфадахили аиля, аиля бирляшмяси, еляъя дя тяк-тяк фярдлярин йарадыъылыьы
олуб бир-бириндян фяргли вариантлар йаратдыьы кими, ейни заманда
онларын юзляриня мяхсус цслублары фярги нювляр йарада биляр. Даща
дягиг десяк бир гябиля, тайфа дахилиндя ейни заман щцдудунда
мцхтялиф цслубларда данышан фярдляр лирик, йахуд епик вя йа драматик
нювцн цслубун жанрларында сюз йаратмаг имканына маликдир. Шифащи
йарадыъылыгда нювляр цслублар ясасында йарандыьына эюря йухарыда
дейилдийи кими, нювлярин сыра дцзцмц вя йа йаранма хронолоэийасы
шяртидир.
Шифащи ядябиййат тарихиндя илк дяфя олараг бцтцн бу кими
тяснифатлара дцрцстляшдирмя вермяк вя зянэин халг йарадыъылыьынын
дюврляр цзря арашдырмаг гаршыйа гойулмушдур. Щеч шцбщясиз ки, аьыз
ядябиййатыны даща эениш истигамятдя юйрянмяйя кюмяк едяъяк бу
тяснифат бир сыра нюв вя жанрларын юйрянилмясиня, жанр системиндя
онларын йерини дцрцстляшдирилмясиня кюмяклик эюстяряъякдир.
Бу тяснифат групунда тябии ки, щяр дюврцн юзцнямяхсус сяр-
щядди вар, щямин дювр бир силсиля жанрлар системини ящатя едир.
Цслублара эюря тясниф едилян нюв вя жанр юзцнямяхсуслуглары ися тябии
ки, щяр бир йарадыъылыг групунда фяалиййятдядир.
Дюврлярин юзляриня мяхсус хцсусиййятляри ися онларла баьлы
бящслярин яввяллиндя шярщ едилдийиндян бурада онларын цзяриндя
ятрафлы дайанмаьа ещтийаъ дуймадыг.

ЯДЯБИЙЙАТ

БИРИНЪИ БЮЛМЯ

89
1. Фрезер Дж.Дж. Фольклор в Ветхом Завет, М. 1986
2. Юздяк Ряфиг. Тцркцн гызыл китабы, I к., Йазычы, 1999.
3. Сещирли сетбцлляр. Бакы 1990.
4. Енэелс Ф. Тябиятин диалектикасы Бакы, 1974.
5. Дж. Коккьяра. История фольклористики в Европе. М, 1960.
6. Эилгамыш. Йазычы. 1900.
7. Азадовский М.К. История русской фольклористики. II ъилд,
М, 1963.
8. Фольклор рекорд. СПб, 1879, №11.
9. Ф.Кючярли. Азярбайъан ядябиййаты. II ъилддя, I ъ., Бакы, 1978.
10. Зейналлы Щ. Сечилмиш ясярляри. «Йазычы», 1983.
11. В.Гримм. «Древним» датьком георическим песни»
12. Й. вя В. Гримм. Алман мифолоэийасы, Берлин, 1835.
13. Гудзий Н.К. Изучение русской литературу в Московском
университете (Дооктябрьская период) М., 1958.
14. Баландин А.И. Мифологическая школа в русской
фольклористике. М., 1988.
15. Анти Аарне. Указатель сказочных типов. СПб. 1910.
16. Културология XX век. Энциклопедия, I ъилд, Санкт-
Петербург, 1988
17. Свод этнографических памяти и терминов этнография и
смежные дисциплина этнографические субдисциплины
школы и направления метода. М.1988.
18. Яфяндийев П. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты, Бакы 1992
19. Кючярли Ф. Азярбайъан ядябаййаты тарихи. II ъилд, Бакы, 1978
20. Зярдаби Щ. Бизим няьмяляримиз. «Якинчи» 1977, №18
21. Мяммядгулузадя Ъ. Сечилмиш ясярляри, Бакы, 1967
22. Чямянзяминли Й. Сечилмиш ясярляри, I ъ., 1974
23. Зейналлы Щ.Сечилмиш ясярляри. Бакы 1983
24. Яфяндизадя Ряшид. Ел ядябиййаты вя йахуд ел сюзляри,
«Азярбайъаны юйрянмя йолу» мяъмуяси, 1928, №1, с. 26-27
25. Яфяндизадя Р. «...Ел ядябиййаты». РЯИ, архив 8, 2-3, с в. 47-46
26. Мцршцдова У., Р.Яфяндизадя вя фолклор, намизядлик
диссертасийасы, Азярбайъан ЕА Шяки Реэионал Елми Мяркязинин
китабханасы, 1998
27. Короьлу, Азярняшр, Бакы, 1929
28. А.Нябийев. Короьлу дастанын Хулуфлу няшри, «Короьлу» Бакы,
1999, VII
29. Хулуфлу В. Талыш мащнылары, «Азярбайъаны юйрянмя йолу», 1930,

90
№3
30. Хялилов Низами. Халг тяфяккцрц, сяняткар гцдряти, Бакы, 1996
31. Мирящмядов Я., А.Шаиг, Бакы, 1956
32. Вялийев В. Азярбайъан фолклору, Бакы, 1986
33. Аьамалыоьлу С. Йени щяйат йолларында. Азярняшр, 1935
34. Щаъыбяйов Цзейир. Ашыг сяняти ясярляри, II ъилд, ЕА няшри, Бакы,
1965
35. Вятян щаггында халг шерляри, Бакы Азярняшр, 1941; Бюйцк вятян
мцщарибяси щаггында ашыг шерляри, Азярняшр, 1942;
Ашыгляр Бюйцк вятян мцщарибяси щаггында, Бакы, Азярняшр, 1944
36. Короьлу, няшря щазырлайан Щ.Ялизадя, Бакы. 1941
37. Гарабаьлы Ялйар. Мяктябдя шифащи халг ядябиййатынын тядриси.
Бакы, 1961
38. Щяшимов Ялейдяр. Азярбайъан халг педагоэикасы, Бакы, 1974
39. Фярщадов Ф. «Короьлу» дастанын «Загафгазийа версийасы» докт.
дис. авторефераты, Бакы, 1969
40. Сейидов М. Мифик тяфяккцрцн гайнаглары. Бакы, 1978
41. Короглы Х.Г. Азербайджанский героический эпос. Бакы 1996
42. Пашайев Сядик. XIX яср Азярбайъан ашыг йарадыъылыьы. Бакы,
1990
43. Щякимов Мцрсял.
44. Яфяндийев П. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты. Бакы.
45. Аббасов И. Азярбайъан-ермяни ядяби ялагяси. Бакы 1983
46. Ъавад Щейят. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты, (тяр. едян.
М.Аслановдур). Бакы, 1990
47. Вилайи М.Р. Милли щюкумятин илк декретляри, Ъянуби
Азярбайъанда демократик мятбуат, Азярняшр, 1978
48. Щаъыбяйли Ъейщун. Гарабаьын диалекти вя фолклору (Гафгаз
Азярбайъаны) Бакы, 1999
49. Рясулзадя М.Я., Дядя Горгуд дастанлары, «Азярбайъан»
Анкара, 1952 №6
50. Далгат У.Б. Литература и фольклор, М. 1981, с 302
51. Багатырев П.Г. Фольклор как особая форма творчества,
Вопросы теории народного искусства, М., 1971
52. Горки Максим. Ядябиййат щагында, Бакы, 1952
53. Нябийев А. Азярбайъан–юзбяк фолклор ялагяляр. Бакы, 1978
54. Лихачов Д.С. Рецензия на книгу П.Т. Багатырева, Вопросы
теории народного искусства, Известия ОЛЯ, 1972 бурах.
55. Лигачев Д.С. Открывать литературу в литературе,

91
«Литературная газета», 1976, 11 ийул
56.Левинтон Г.А. Заметки о фольклоризме Блока. Миф.
Фолклор. Литература. Л. 1978

ИКИНЪИ БЮЛМЯ

ГЯДИМ ДЮВР ХАЛГ ЯДЯБИЙЙАТЫ

92
ШИФАЩИ ЙАРАДЫЪЫЛЫЬЫМЫЗЫН ЕРКЯН ГАЙНАГЛАРЫ

Азярбайъан халгынын йаратдыьы шифащи сюз сярвяти бизя ясрлярин,


гяринялярин архасындан сцзцля-сцзцля эялиб чатмышдыр. Йаддашдан-
йаддаша кечдикъя эюзялляшян, юз еркянлик бякарятини горуйуб
сахлайан, тарихлярин мин бир щекайятиня йолдаш олан щяр бир улу сюз
гяринялярин дярдини, алямини йаддаша щякк етмиш, минилликляри ашараг
ъанлы тарихя чеврилмишдир. Халг юз яски тарихини бядии йаддашында
йашатмыш вя бу эцнцмцзя эятириб чатдырмышдыр.
Азярбайъан шифащи сюзцнцн бу эцн ерамыздан яввял щансы
минилликдя йарандыьына гяти щюкм вермяк мцмкцн дейилдир. Лакин
бу йарадыъылыьын тцрк мяншяли етносларынын еркян тякамцлц иля баьлы
мейдана эялиб формалашдыьы вя йаддашлара щякк едилдийи тякзиб едиля
билмяйян бир щягигят кими гаршыда дурмагдадыр.
Еля халглар вардыр ки, юз тарихлярини вахтында йазыйа алмышлар.
Тцркляр, еляъя дя Азярбайъан тцркляри ися мцяййян обйектив вя
субйектив сябяблярля баьлы тарихлярини йазыйа ала билмямиш,
йаддашлара щякк етмиш, яфсанялярдя, епосларда йашатмышлар. Бу эцн
халгымызын аьыз ядябиййатыны системли шякилдя арашдырыб юйрянмяк
културоложи мядяниййятимизин бцтюв моделини бярпа етмяк
бахымындан ня гядяр ваъибдирся, шифащи йаддашда йашайан
тарихимизин аьыз ядябиййаты материаллары ясасында йенидян нязярдян
кечирмяк, бурада якс олунан тарихи фактлары юйрянмяк бир о гядяр
зяруридир.
Чцнки Азярбайъан халгынын щягиги тарихи бу яразидя юзцнцн
инкишаф мярщялялярини кечирмиш, тцркмяншяли етносларын тарихиндян
башлайыр (1, 42).
Азярбайъанын зянэин тябии-ъоьрафи шяраити - мцлайим
контентал иглими, щейванатла зянэин силсиля мешя золаглары, бол суйу,
бярякятли вадиляри бу яразидя ибтидаи инсанын йашамасы вя тякамцлц
цчцн ялверишли шяраит йаратмышдыр. Археологлар тяряфиндян тапылмыш бир
сыра ямяк алятляри бурада инсанын щяля полеолит −гядим даш дюврцндя
йашадыьыны сцбут едир (2, 13).
Гядим инсанларын еркян мяскянлярини мцяййянляшдирмяк
мягсяди иля апарылан археоложи газынтылар эюстярмишдир ки,
Азярбайъан вя цмумиййятля, Загафгазийа яразиси антропоэенез

93
зонасына дахилдир (3, 126). Мялумдур ки, щямин зонада гядим
тарихя вя мядяниййятя малик гцдрятли Мидийа вя Албан дювлятляри
мювъуд олмушдур. Щямин яразидя йашайан инсан груплары вя
бирляшмяляринин мцхтялиф етносларын даими щярякяти мювъуд олмуш,
бу торпагларда мцхтялиф етник група малик етнослар мяскян
салмышлар (4, 225-301).
Антроположи схемлярин ямяк вя иглим шяраитиндян асылы олмасыны
ясасландыран, ибтидаи инсанын физиоложи грулушуну бярпа едян физиолог
И.М. Сеченов инсанын скелет грулушу цзяриндя апардыьы чохиллик
мцшащидялярдян сонра бу нятиъяйя эялир ки, «дцнйанын илк
антроположи нцмуняляриндян ян гядими Асийа тцркляриня мяхсус
физиоложи гурулушдур» (5, 254).
Азярбайъан яразисиндя археоложи газынтыларын ян бюйцйц ися
Гуручай мядяниййятини цзя чыхармаьа имкан вермишдир. Эюркямли
етнограф-археолог, профессор М. Щцсейновун ашкар етдийи Азых
мядяниййяти, хцсусян Загафгазийа яразисиндя тякамцл тапан ибтидаи
инсаны −Азыхантропу дцнйа антрополоэийасына бяхш етмяси бу
яразидя еркян етносларын – мювъудлуьуну няинки тясдиг едир, ейни
заманда онун йашыны милйон иллярля щесабламаьа имкан верир (6,
75).
Яэяр Азыхантроп еркян етносларын варисидирся, демяк бу яразидя
тцрк етносларынын тарихи тякамцлц просеси йени бахыш тяляб едир. Юзц
дя елмлярин - археолоэийа, антрополоэийа, диалектолоэийа,
фолклоршцнаслыг вя с. синкретик тядгигиня ясас веря биляъяк йени бир
бахыш. Онда щеч шцбщясиз ки, щяля Манна мядяниййятиня гядярки
тарихимизин бир чох бизя мялум олмайан сящифяси юз сиррини цзцмцзя
ачыгламыш оларды. Онда биз беля бир фярзиййяни тясдиглямяли оларыг ки,
«Мидийа вя Албанийа торпагларында тарихин бизя щаггында мялумат
чадырдыьы етносларын симасында илк инсанларын антропоморф
йадиэарлары вя дцнйадакы илк етносларын ъизэи вя яламятляри
йашамышдыр. Буна эюря дя эцман етмяк олар ки, тцрк етнослары бу
яразинин ян гядим сакинляриндяндир. Гядим етносларын Загафгазийа
иля баьлы йайвари щярякятиндя (йяни эедиб гайытмасында-А.Н.) тцрк
етнослары да иштирак етмишдир. Бунлар эащ тямиз щалда, эащ
асимилйасийа едилмиш вязиййятдя щямишя мейданда олмуш,
Загафгазийанын етноэенетик тякамцлцндя иштирак етмишдир» (7, 23).
Загафгазийа гядим инсанларын илкин мяскянляриндян олмушса,
айры айры етнослар мящз бурада тарихи инкишаф мярщялясини кечмиш,
юзцнцн йени шцурун инкишафы иля баьлы йцксяк бир мярщялясиня гядям
гоймушса, онун сонракы инкишафы да щямин яразиляр, илкин мяскун

94
торпагларла сых баьлы иди.
Илкин инсан мяскянляриндя олдуьу кими, Загафгазийа яразисиндя
мяскунлашан гядим етнослар да полеолит дюврцндя ибтидаи алятлярдян
истифадя едир, юз эцндялик тялабатларыны юдямякдя бюйцк чятинликлярля
гаршылашырдылыр. Эцндялик ещтийаъы юдямяк бу яразидя овчулуьу
инсагларын илк мяшьулиййятляриндян бириня чевирди.
Иглим шяраитинин дяйишмяси дя гядим инсанларын мяишятиндя
дюнцш ямяля эятирмяйя башлады. Заман кечдикъя иглимин дяйишмяси,-
сойугларын башламасы иля ялагядар олараг, башга юлкялярдя олдуьу
кими, Азярбайъанда да тябии маьаралар инсанларын йашайыш йерляриня
чеврилирди (2, 16). Онларын бир «аилядя» - заьаларда, кащаларда
сыьынаъаг тапмалары ибтидаи давраныш гайдаларынын мейдана
чыхмасына зямин щазырлады.
Полеолитин сонларында Загафгазийа яразисиндя мяскян салан
гядим инсанларын бирэя ямяк просесиндя дил мейдана эялмишдир. Дилин
медана эялмяси ися нитгин инкишафына эцълц тясир эюстярди вя онун
ясасыны гойду. Бу бюйцк цнсиййят васитяси сонралар ъямиййятин илк
иътимаи-игтисади формасийасы олан ибтидаи иъма гурулушунун мейдана
чыхмасында мцщцм рол ойнады. Башга юлкялярдя олдуьу кими,
Загафгазийа яразисиндя дя «Ибтидаи иъманын илк дюврцндя нясля
мянсубиййят ана хятти иля мцяййян едилирди» (2, 17). Шифащи
ядябиййатын илкин нцмуняляринин мейдана эялмяси дя тясадцфи дейил
ки, мящз щямин дювря аиддир. «Даш дюврц» инсанларын иътимаи шцуру
онларын дини (ясатири-А.Н.) тясяввцрляриндян юз яксини тапырды. Тябият
щадисялярини изащ етмякд аъиз олан ибтидаи инсан ващимя ичярисиндя бу
щадисяляри щяр ъцр фювгялтябии гцввялярля баьлайыр вя бу гцввялярля
баьлы ситайиш айинляр йарадырды (2, 17).
Халгын бу дюврдяки еркян ибтидаи бядии йарадыъылыьы ня гядяр
примитив олса да, сонракы дюврлярдя йаранаъаг шифащи йарадыъылыг
яняняляринин илкин зямини иди.
Палеолити, йени даш дюрц, - йяни неолит явяз етди. Бу дювр инсанын
инкишафында йени бир мярщяля олду. О, даща камил алятляря йийялянди,
иътимаи истещсал сащясиндя мцяййян тяърцбя ялдя етди, гябилялярин –
нясиллярин бирляшмяси нятиъясиндя тайфалар ямяля эялди.
Айры-айры гябиля вя нясиллярин йаратдыьы илкин фолклор нцмуняляри
тякмилляшмяйя, тайфа дилляринин мейдана эялмяси иля баьлы мцхтялиф
груплара парчаланмаьа башлады.
Азярбайъан яразисиндя енеолит вя йа мис-даш дюврцнцн
башланмасы ися цмумиййятля, инсан ъямиййятинин инкишафында мцщцм
мярящяля йаратды.

95
Якинчилик вя малдарлыг иъмаларын эцндялик мяшьулиййятиня ясаслы
шякилдя дахил олду. Нясли иъмаларын тясяррцфатынын ясасыны тяшкил едян
якинчилик вя малдарлыг щяля неолит дюврцндя мейдана чыхчышдыр (2,
20).
Азярбайъанда тунъ дюврц, малдар тясяррцфатын инкишафында йени
йцксялишин ясасыны гойдуьу кими, инсанын мядяни йцксялишинидя дя
йени мярщяля олду. Бу дюврдя халг сяняткарлыьы – зярэярлик,
нахышлама, дулусчулуг хейли инкишаф етди. «Тунъ дюврцнцн мадди-
мядяниййят абидяляри, хцсусян о дюврцн гябирляри, инсанларын дини
тясяввцрляри, етигадлар вя дяфн адятляри щаггында тясяввцр йаратмаьа
имкан верир... Гябирлярдя цзяриндя эцняш вя ай, инсан вя щейван
шякилляри олан габлара тез-тез раст эялмяк олар»(2, с-31).
Тунъ дюврцнцн башга бир ъящяти ися малдарлыьын сцрялтя инкишафы
цчцн эениш шяраитин йаранмасы иля яламятдар иди. Бу ися иъмада
кишилярин ролуну йцксялтмишди. «Ев щейванларынын ящилляшдирилмяси,
сцрцлярин сахланмасы о вахтадяк кяшф едилмямиш сяровят мянбялярини
йаратмыш вя тамамиля йени иътимаи мцнасибятляр мейдана
эятирмишдир» (2, 31-32). Бу ися мадяршащлыьын сарсылмасы, онун юз
йерини падяршащлыьа вермяси иля нятиъялянмишди.
Анаханлыг дюврц шифащи йарадыъылыьымызда бу вя йа диэяр
елементлярдя, етцдлярдя, епизодларда, тарихян гырылмыш,
трансформасийалара мяруз галмыш фолклор мятнляриндя бизя эялиб
чатмышдыр. Лакин анаханлыьын парчаланмасы, юз йерини атахаганлыьа
вермяси дюврцнцн зиддиййятлярини юзцндя якс етдирян ян бюйцк
епосумуз щяля бцтюв чап едилмямиш «Гара оьлу»дур (8, 78-81).
Мараг доьуран ъящятлярдян бири одур ки, тарихин щяр бир дюврцнцн
изляри шифащи поезийамызда бу вя йа диэяр шякилдя юз яксини тапмышдыр.
Бизим ерадан яввял биринъи миниллийин башланьыъында
Азярбайъанда тунъ дямирля явяз олунмаьа башлады. Бу дюврдя
Азярбайъан яразисиндя мювъуд олан тайфалар вя етнослар арасында
ялагяляр эенишлянмиш, мядяни ялагяляр тясяррцфат ялагяляри сащясиндя
йени вцсят алмышды. Тайфалар дахилиндя хцсуси мцлкиййятя мейл
артмышды. «Тайфаларын аьсаггаллары вя бязи цзвляри индися сырави
иъмачылар кцтлясиндян даща чох айрылараг йахшы торпаглары юз ялляриня
кечирир, иътимаи вязифяляри ирси олараг юз варисляриня верирдиляр» (9, с-
143). Бу ися нятиъя етибариля иъманын парчаланмасына, ъямиййятин
синифляря бюлцнмясиня йени иътимаи мцнасибятляринг мцнасибятлярин
йаранмасына вя дювлятин мейдана эялмясиня сябяб олмушдур (9,
151).
Ъямиййятин тяркибиндя эедян бу просесин, даща доьрусу

96
иъманын даьылмасы, гулдарлыг яламятляринин эцълянмяси шифащи
йарадыъылыгда юз яксини тапмайа билмязди. Бу яняняни башга
яразилярдя олдуьу кими, Азярбайъанда йашайан мцхтялиф тцрк тайфа,
гябиля вя етносларындан кянарда да тясяввцр етмяк гейри-
мцмкцндцр. Бу ися гядим Азярбайъан яразисиндя тцркдилли гябиля вя
тайфаларын тарихи йерляшмя просесиня мараьы артырыр.
Мидийа, Албан, Арран дювлятляринин тяркибиндя тцрк дилли
тайфаларын фяал иштиракы инкаредилмяз тарихи щягигятдир. Гядим
Азярбайъан щаггында тядгигатлар апаран алимлярдя тцрклярин бу
яразинин ян гядим сакинляриндян олмасыны дюня-дюня тясдиг едирляр.
Мясялян, VII яср яряб тарихчиляриндян олан Ъцрщуми мютябяр
мянбялярин материалы ясасында йазырды ки: «Азярбайъан гядим
тцрклярин юлкясидир, тцркляр буранын чохданкы сакинляридир» (10, 49).
Профессор Л.И.Гумулийевя эюря, бу яразидя чох гядим
дюврлярдян тцрк дилляри мювъуд олмуш, Алтайдан гярбя доьру
узанараг гузларын, печенеглярин, гядим щун вя булгарларын
мяскунлашдыьы яразиляри ящатя етмишдир.
«Мидийа-Атропатена яразисиндя гядимдян тцркдилли етносларын
йашамасы бир чох щалларда тцрк етнониминин ады чякилмядян-аноним
шяклиндя тясдиг олунур. Мясялян, И.Дйаконов йазыр ки, йени ерадан
яввял IX-XIII ясрляря гядяр Мидийада гейри-ирандиллиляр йашамышлар.
Бундан яввял Каспи тайфалары олуб, онларын дилинин ясасы да гейри-
иран мяншяли аризонтларын дилидир (мцяллиф каспиляр дедикдя,
цмумиййятля, Хязяр ятрафында йашайан тайфалары нязярдя тутур,
щалбуки гядим мянбяляр каспиляр ады иля тцркдилли етнослары ясас
эютцрцр). Онун фикринъя йени ерадан яввял IV-III ясрлярдян Мидийа
дилляриндя иранлашма эедир, щятта бундан сонра да йеня Атропатендя
гейри-иран мяншяли дилляр фяалиййят эютярир. Хязярин ъянубу, ъянуб-
гярб ятрафларында да ирандиллиляр эялмядир. Мцяллиф тясдиг едир ки,
Мидийанын мяркязи Щямяданда (о заман Екбатан) гейри-ирандилли
мидийалылар йашайырдылар» (7, 26)
Мидийа дювляти тяркибиня дахил олан тайфаларын мцхтялифлийи иля
баьлы мясяля даим щямин дюврцн тядгигатчыларыны мяшьул етмишдир.
Бязян йанлыш олараг бу гядим ярази анъаг фарсдилли тайфаларынын
йашадыьы эюстярилир. Е.А.Грантовски щятта щямин яразидя йашайан
скифляри, сарматлары беля ирандилли тайфалар щесаб едир (11, 18-19).
Эюркямли Азярбайъан тарихчиси И.Ялийевя эюр, Мидийа вя
мидийалылар дедикдя каспидилли тайфалар нязярдя тутулур ки, онлар да
мяншя етибариля тцрклярля ялагядардыр (12, 121).
Эюркямли тарихчи алим З.Йамполски Рома ексиклопедисти

97
Плинийя ясасланараг эюстярир ки, сарматлар он групдан ибарятдир.
Груплардан даща шяргдя йерляшянляри (Шимали Гафгазда Дярбянд
йахынлыьында) тцрклярдир (13, 63).
Тядгигатлар тясдиг едир ки, Гядим Мидийа, Албан вя Арран
яразиси тцркдилли тайфаларын йашадыьы гядим мяскянлярдян олмушдур.
Тцрк-тайфа дювлятляри, онларын мяьлубиййяти, III-IV ясрлярдян
башлайараг хязярлярин Албан дювляти цзяриня басгынлары, VI ясрин
орталарында Албанийада хязярлярин мяскун олмасы вя с. кими фактлар
эюстярир ки, бу ярази гядим тцрк тайфаларынын йашадыьы илкин
яразилярдян олмушдур (1, 25-30).
Истяр Мидийа, истяр Албан, истярся дя Арран дювлятляринин
тяркибиндя тцрк тайфалары фяал иштирак етмишляр. Тцрклярин юзляри ики
гисмя бюлцнцрдц: тез отураг шяраитя кечян тцркляр вя кючяри тцркляр.
Тцрк етносларынын йайвари щярякятиндя, йяни мцхтялиф яразиляря эедиб-
гайытмасы ясасян кючяри тцркляря хасдыр. Кючяри тцрк етносларынын
ирялийя вя эерийя ахыны бизим ерадан яввял X-XI ясрлярдян башламыш вя
тцрк тайфаларынын чох эениш яразидя йайылмасына сябяб олмушдур.
Нисбятян даща тез мяскунлашмыш, якинчилийи вя малдарлыьы ясас пешя
сечян тцрк тайфалары отураг щяйата кечдикдян сонра сабит тцрк тайфа
мяскянлярини йаратмыш вя беля гядим мяскянлярдян бири дя Дярбянд
ятрафында олмушдур. Тцрк тайфаларынын сонракы парчаланмасы вя
мцхтялиф яразилярдя мяскунлашмасы ися ашаьыдакы цч бюйцк тарихи
щадися иля сых балыдыр: Исэяндяр истиласы тцрк етнослары вя тайфаларынын
мцхтялиф яразиляря, хцсусян Сибиря вя Орта Асийа яразисиня ахыныны
сцрятляндирдися, яряб истиласы чох эениш яразидя нцфуз етди, сялиб
йцрцшляри ися формалашма просесини бир нюв баша чатдырды, тцркдилли
халгларын йени мяскунларда йерляшмясини йекунлашдырды.
Юлкямизин яразисиндя ян гядим тайфалар кими, гядим дювлятляр
дя Загафгазийа, даща доьрусу Азярбайъан яразисиня дцшцр.
Гябилялярин сийаси тяшяккцлц дя мящз Загафгазийа вя Орта Асийа
яразисиня тясадцф едир (14, 121). Азярбайъан яразисиндяки илк гядим
дювлят Манна Урмийа эюлцнцн ъянубунда салынмыш, гыса мцддятдя
бюйцк нцфуз сащиби олмуш, ерамыздан яввял VI ясрин яввялляриня
гядяр гцдрятли дювлят кими йашамышдыр (15, с-21). Б. е. я. VIII ясрин
ахырларында ися бу бюйцк дювлят зяифляйир, онун табелийиндяки Мадай
дювляти VII ясрин сонларында даща да гцввятлянир, онун ясасында
Мидийа мейдана чыхыр.
«Манна падшащлыьы индики Иран Азярбайъаны яразисиндя
йерляшмишдир. Манна падшащлыьы илк дяфя е.я IX ясря аид олан Ассури
михи йазылырында йад едилмишдир. Маннада малдарлыг, якинчилик вя

98
сяняткарлыг йахшы инкишаф етмишдир. Маннанын бядии сяняткарлыг
йцксяк сявиййядя олуб, гоншу гябиляляря, мидийалылара, скиф вя
парслара гцввятли тясир эюстярмишдир. Маннанын иътимаи гурулушуну
зяиф инкишаф етмиш гулдарлыг ъямиййяти характеризя едирди» (16, 9).
Тарихдян мялум олдуьу кими, щюкмдар Дейакку (Дейян)
тяряфиндян ясасы гойулмуш Мидийа дювляти икинъи щюкмдар
Фраваршинин (Фраорт) дюврцндя сон дяряъя тярягги етмиш Киаксарын
щакимиййяти заманы юзцнцн бюйцк йцксялиш дюврцнц йашамышдыр.
(Е.я. 625-584). Киаксарын щакимиййяти илляриндя Мидийа дювляти юз
сярщядлярини даща да эенишляндирмиш, Азярбайъанын ъянубуну да юз
тяркибиня гатмаьа мцвяффяг олмушдур (17, 37). Лакин Мидийа
дювляти чох кечмядян тяняззцля уьрамаьа башламыш, щюкмдар
Истувягунун (Астиаьын) дюврцндя Ящямяниляр тяряфиндян йыхылараг
Мидийа дювлятиня сон гойулмушдур (584-550).
Й.е.яввял IV ясрдя Мидийа яразиси Бюйцк вя Кичик Мидийа дейя
ики щиссяйя бюлцнмцшдц. Бунлардан Ъянуби Азярбайъан вя
Кцрдцстанын бир щиссясини ящатя едян сащя Кичик Мидийа ады иля
шющрятлянмишди. Искяндяр истилаларына гядяр Ящамяниляр дювлятинин
сатрапы олан Антропатен Искяндярин юлцмцндян сонра (Й.е.яввял
323) истиглалиййят газанмыш вя й.е.яввял 150-ъи илляря гядяр там
мцстягил дювлят олараг йашамышдыр. (18, 321).
Бу артыг там мянасы иля бу эцнкц азярбайъанлыларын гядим
бабаларынын йашадыглары яразидя Маннадан сонра йаранмыш вя ики йцз
иля йахын бир мцддятдя йашамыш икинъи мцстягил, йерли дювлят иди.
Азярбайъанчылыг янянясинин тяшяккцлц дя еля бу ясрлярдян юзцня
ялверишли шяраит тапмыш чох узаг кечмишлярдян башлайараг эялян
формалашма просеси бу йени сийаси-иътимаи зяминдя даща бюйцк бир
сцрят кясб етмишдир (19, 7). (курсив бизимдир – А.Н).
Е.я. тяхминян 150-ъи иллярдян башлайараг азярбайъанчылыьын
формалашмасы гядим Азярбайъанын гцдрятли дювлят кими игтисади вя
сийаси ъящятдян олдуьу кими, мядяни ъящятдян дя инкишаф етмяси
тарихи мянбялярдян айдын эюрцнцр.
Эцней Азярбайъаны яразисини ящатя едян Атропатын Шимали
Азярбайъандакы Албан-Аьван-Аррандакы мцхтялиф гябиля вя
тайфалар арасында ялагя вя йахынлыг нятиъя етибариля Албан дювлятинин
йаранмасына сябяб олмуш вя щяр ики гядим Азярбайъан дювляти,
кичик дяйишикликляр нязяря алынмазса, Сасаниляр щакимиййяти илляриня
гядяр ясасян юз истиглалиййятлярини мцщафизя едя билмишляр (19, 7).
Гядим Атропатен – Арран яразисиндяки дювлятлярин чичякляндийи
дюврлярдя бу юлкялярин юзляриня мяхсус йцксяк мядянийятя мювъуд

99
олмушдур.
Гядим тарихчиляр ъянубда Тавракеш-Тавреш (Тябриз)-Ганза-
Ъанза, Наьсуана-Нахчыван, шималда Гябяля, Делеба, Гелда,
Геиара, Партава, Албана, Аблана, Алам вя с. бу кими бир сыра шящяр-
лярин-юлкялярин мядяни щяйатында чох бюйцк рол ойнадыгларыны гейд
едирдиляр. Бу шящярляр ичярисиндя Атропатенанын пайтахты Ганза-
Ъанза, Арранын пайтахтлары Гябяля вя Бярдя, еляъя дя Пайтаракан
(Балякян) хцсусиля диггяти ъялб едир (19,8).
Азярбайъанда милли мядяниййятин инкишафы шцбщясиз ки, кортябии
характер дашымырды. Бу мядяниййят улу бабаларымыз тяряфиндян
йарадылмыш зянэин мяняви ирс цзяриндя инкишаф едир, йалныз юзлярня
мяхсус бир йарадыъылыг гцввясиня ясасланырды. Лакин мядяниййяти,
дцнйа мядяниййятиндян, еляъя дя цмумшярг мядяниййятиндян тяърид
едилмиш шякилдя гябул етмякдя доьру олмаз. О, цмумиликдя
эютцрцлдцкдя Шярг ая Гярб мядяниййяти иля гаршылыглы ялагя вя тясирдя
иди. Бу мядяниййяти «карван» йоллары иля арасы кясилмяз гаршылыглы
ялагядя йашайан узаг Чин, Щиндистан, Иран, Орта Асийа халгларынын
мядяниййятиндян тяърид едилмиш шякилдя баша дцшмяк олмаз. Бу дювр
Азярбайъан мядяниййятиндя щятта Шярг вя Гярб ъизэилярини юзцндя
бирляшдирян еллинизм мядяниййятинин тясири дя йох дейилдир.
«Азярбаъан бу юлкялярдян, бу халглардан тясирляндийи кими, ейни
заманда онлара да юз тясирини эюстярирди» (20, 152).
Милли мядяниййятин диэяр сащяляриндян олдуьу кими, халгымызын
гоншу халгларла мядяни ялагяляриндя дя сых гаршылыглы ялагя вя тясир
юзцнц эютярирди. Азярбайъан халгыны тохуъулугда, сяняткарлыгда вя
диэяр сащялярдя газандыьы бир чох наилиййятлярдя гоншу халгларын
тясири юзцнц бцрузя вердийи кими, гоншу халгларын мядяниййятиндя дя
Азярбайъаг тясири юзцнц эюстярди. Бу, Азярбайъан вя Орта Асийа
халгларынын, дювлятляринин нязяриндян йайынмыр, онлар щямин
сяняткарлары юз юлкялярин дявят едир, онларын тикдийи мябядляр,
сарайлар тарихи абидяляря чеврилирди. Беля сяняткарлар Азярбайъандан
Орта Асийайа дявят едилдийи кими, Орта Асийадан да Азярбайъана
чаьрылыр, нисбятян узаг гоншу олан Орта Асийа халглары иля
Азярбайъан халгы Ъянуби Азярбайъан – Орта Асийа-Щиндистан
карван йолу иля юз ялагялярини эцндян-эцня мющкямлядирди.
Азярбайъанда бядии сюзцн еркян гайнаглары тцрк тайфаларынын
формалашмасы, мцхтялиф етник груплара парчаланыб йени яразилярдя
мяскунлашмасы иля дя сых баьлыдыр.
Азярбайъан яразисиндя гцдрятли дювлятлярин йаранмасы, гябиля вя
тайфаларын тарихи йердяйишмя вя бирляшмяляри шифащи йарадыъылыг

100
яняняляринин йцксялишини шяртляндирди.
Бу дюврлярдя аьыз ядябиййаты мцхтялиф тайфа, гябиля, щятта улус
вя аилялярдя юзцня мяхсус рянэарянэликля, щям дя щямин фярд
системляринин цслуб мцхтялифликляриня уйьун йараныб формалашмаьа
башлады. Етносларын вя тайфаларын тарихи йердяйишмяляри, эедиб-
гайытмалары просесиндя тцрк тайфалары цчцн мцштяряк олан бир чох
сцжетляр гяти шякилдя йарадыъылыьыны баша чатдырды, йахуд йени
реконструксийалара уьрады.
Сонракы мярщялядя тцркдилли тайфаларын Орта Асийа яразисиндя
йайылмасы вя бу яразидя гяти мяскунлашмасы башлады. V ясря гядяр
ещтимал ки, бу яразинин еркян етнослары олан тцркляр бу яразийя
сонракы бюйцк тцрк ахынлары эялмяздян яввял Азярбайъан яразисиндя
юз милли мядяниййят вя инъясянятинин ян йахшы нцмунялярини
йаратмышлар. Онлар няггашлыг, мемарлыг вя халг сянятинин башга
сащяляриндя бюйцк наилиййятляр газанмышдылар. Орта Асийа
яразисиндян тцрк тайфаларынын тарихи ахыны заманы Загафгазийадакы
тцрклярин бир гисми онларла гайнайыб-гарышмыш, башга бир гисм ися
Алтай, Мяркязи Асийа тцрклярин гарышараг, юз йарадыъылыг цслуб вя
формаларыны, сцжет вя образларыны да Орта Асийа яразисиня апармышлар
Тцрк халгларынын сонракы груплашмасы, йяни Азярбайъан вя Орта
Асийа яразиляриндя мяскунлашмасы, мцхтялиф иътимаи-сийаси
факторлара, амилляря вя тясирляря мяруз галмасы, айры-айры яняня,
айин, адятляря уйьун мцхтялиф истигамятлярдя инкишафы онларын шифащи
сюз сянятиндя сцжет мцхтялифлийини, фяргли милли йарадыъылыг цслубларын
доьурду.
Яслиндя шифащи поезийанын еркян нцмуняляри гядим Азярбайъан
яразисиндя ибтидаи инсанын цмуми инкишафы иля баьлы нитгин йаранмасы,
гябилялярарасы мцнасибятлярин мейдана эялдийи дюврлярдян
формалашмаьа башламышдыр. Ибтидаи инсанын йаратдыьы няьмяляр юз
мязмун вя формасына эюря бясит, илк вахтларда бир нечя сюздян
ибарят олмушдур. Лакин инсан ъямиййяти инкишаф етдикъя, онун
йаратдыьы няьмяляр дя тякмилляшмиш, инкишаф мярщялялярини кечяряк
коллектив йарадыъылыг мящсулу кими формалашмышдыр.
Бу эцн бизим ялимиздя бу дювр ядябиййатынын о вахтында гялямя
алынмыш йазылы абидяси йохдур. Лакин бу щеч дя о демяк дейилдир ки,
ядябиййатын бу дюврц щаггында щеч бир тясяввцр ялдя етмяк
мцмкцн дейилдир. Узаг кечмишдя йашамыш улу бабаларымызын
тясяррцфат щяйаты иля чох йахындан баьлы олан бир сыра гядим жанрларын,
формаларын, щятта сцжет, мотив вя сурятлярин изляри, бязян дя
доьрудан-доьруйа нцмуняляри шифащи яняня йолу иля зяманямизя

101
гядяр эялмишдир. Бир тяряфдян бу зянэин хязиняйя, диэяр тяряфдян
гядим Азярбайъан щаггында аз- чох мялумат вермиш олан антик
мцяллифлярин ясярляриня, о бири тяряфдян дя шифащи ядябиййат
хязинясиндян чох мящарятля истифадя етмиш Низами кими
классиклярдян истиифадя едяряк ядябиййатымызын бу дюврц щаггында
тяхмини дя олса данышмаг олар (19, 5).
Ялдя олан фолклор нцмуняляри шифащи ядябиййатын йаранмасы вя
инкишафы иля баьлы мцяййян тясяввцр верир. Лакин бу нцмунялярдя,
ялбяття, ян гядим дюврлярин йалныз кичиъик елементляри, цнсцрляри
юзцнц горуйуб сахламыш, форма вя мязмун етибари иля щямин
нцмуняляр бюйцк йарадыъылыг сцзэяъиндян кечмишдир.
Шифащи сюз сянятинин йаранмасы вя инкишафы сон дяряъя эениш вя
чохъящятли бир йарадыъылыг просесидир. Эюркямли рус фолклоршцнасы
Й.М.Соколов йазыр ки, халг ядябиййатынын инкишаф йолларыны арашдыран
алимляр исбат етмишляр ки, поезийанын, цмумиййятля инъясянятин
мяншяйини бир халгын фолклору, ядябиййат вя инъясяняти иля
мцяййянляшдирмяк гейри-мцмкцндцр. Бунун цчцн гядим, ибтидаи
инсанлар щаггында ялдя едилян тарихи вя археоложи мялуматляры, мцасир
дюврдя йашайан, лакин мядяниййяти аз инкишаф етмиш халгларын адят вя
яняняляри, фолклору цзяриндя апарылан мцшащидяляри вя мядяниййяти
инкишаф етмиш мцасир халгларын фолклорунда йашайан ибтидаи
мядяниййят галыгларыны мцгайисяли сурятдя юйрянмяк ваъибдир (21,
175).
Шифащи поезийанын йаранмасы барядя мцхтялиф нязяри мцлащизяляр
мювъуддур. Бир гисим тядгигатчылар халг поезийасыны еркян ойун вя
рягслярля баьлайыр, башга груп тядгигатчылар ону фювгялбяшяр хилгятля
ялагяляндирир, бир башгалары ися ону дини тясяввцрлярля баьлайырлар.
Шифащи поезийанын мяншяйини щярякят, рягс вя ямякля
баьлайанлар да юз нювбясиндя мцяййян принсипляря ясасланыр, айры-
айры ямяк няьмялярини билаваситя бу йарадыъылыг просесинин юзц иля
вящдятдя эютцрцрляр. Бу тип няьмялярин бир чохун да ися мяишят
щяйатынын мцяййян елементляри, ритмляри якс олунур. Ямяк
просесиндя йаранан еркян няьмялярин структуруна диггят йетирился
бурада яски адят яняня вя ритуал яламятляринин эцълц тясири олдуьу
нязяря чарпыр. Онлардакы бюйцк мяна вя язямят, гцдрят вя шцъаятя
валещ олмамаг мцмкцн дейилдир. Ритуаллар тякъя бу няьмялярин
мязмунуну дяйишдирмямиш, цмумиликдя инсан тяфяккцрцнцн
сонракы йцксялишиня тясир эюстярмишдир.
Халг поезийасы ямякля баьлы йараныб инкишаф етмякля мцхтялиф
мяшьулиййят вя пешя сащялярини дя йаратмышдыр. Бязи халглар шифащи

102
йарадыъылыьын илкин мярщялясиндя пешя вя сянят мяшьулиййяти иля баьлы
няьмяляр йаратмаьа даща чох мейл эютярмишляр. Мясялян,
якинчиликля мяшьул гябиля якин, тахыл, онун файдасы, якинчинин арзусу
вя с. щагда, овчулугла мяшьул оланлар ися мцхтялиф ев щейванлары,
гушлар, тябият эюзялликляри, овчулуьун сирляри барядя няьмяляр
йарадырды.
Малдарлыгла мяшьул олан кючяри тайфа фяргляринин йаратдыьы
няьмяляр якинчинин, балыгчынын йаратдыьы няьмялярдян юз мязмуну
иля фяргляндийи кими, ритми ащянэи вя дахили структуру иля дя
сечилмишдир. Щямин дюврлярдя овчуларын вя малдарларын йаратдыьы
няьмяляр бядиилийи, поетик юлчцляря сцрятля йийялянмяляри иля
башгаларындан фярглянмишдир. Бу инсанын сюзцн эцъцндян истифадя
етмяк йолу иля мал-гараны охшамаг, ову яля кечирмяйя ъящд
эюстярмяк, щейванлары, тябият гцввялярини ирадясиня табе етмяк
тяшяббцсцнцн маэийанын башланьыъы иди.
Айры-айры гябиля вя тайфаларын мяшьулиййяти иля ялагядар йаранан
няьмялярдя тяряннцм едилян мотивляр садя вя хаотик иди. Бу
няьмялярдяки ясас гайя ещтийаълары юдямяк, тябият гцввяляриндян
мярщямят эюзлямякдян кянара чыха билмирди. Мясялян, сцнбцл
щаггында няьмя гошан инсан еля зянн едирди ки, ону ня гядяр чох
охшаса, вясф ется сцнбцлц бол олар, гябилядя, тайфада тахыла ещтийаъ
галмаз. Йахуд кючяри вя йа отураг малдара еля эялирди ки, о щейваны
язизлямякля, ондан даща чох мящсул эютцряр, юз ещтийаъыны юдяйяр,
гябиля вя тайфанын эцзяраныны йахшылашдырар. Бу ися яслиндя улу
яъдадларымызын илкин инаъ вя етигад системлярини йаратмыш, мярасим вя
айинляри цчцн еркян зямин олмушдур.
Вящшилик дюврцнцн эюзялликлярини елмин йени сащяси кими эютцрцб
юйрянян Авропа тядгигатчылары беля бир мцлащизя иряли сцрцрляр ки,
ибтидаи инсанлар арасында йашамагда давам едян вящшилик, барбарлыг
яняняляри моделиндя нязяря чарпан ян мцщцм тярягги елементи,
атрибуту онларны охудуглары няьмя мятнляриндя якс олунур. XVI
ясрин гцдрятли антропологу Мишел де Монтен тякъя Авропа
халгларынын дейил, еляъя дя халгларын ибтидаи мядяниййятляриндя щяйата
бюйцк мараг олдуьуну мцшащидя едирди. О, вящшилик дюврцнц
йашамагда олан халгларын шифащи поезийасында кифайят гядяр габагъыл
дцнйаэюрцш вя яхлаг нормалары мцшащидя едирди.
Мишел де Монтен йазырды ки, вящшилик мярщялясиндя йашайан
халгларын шифази поезийасында мцхтялиф щисс вя дуйьулар инсанын
тябиятиндя тяшяккцл тапыб инкишаф етдикъя, формалашмагда олан
естетик дцшцнъя ъилаланыб мотивляря айрылмыш вя эенишляниб

103
шахялянмишдир. Вящшилийин девелвийасийасы бу естетик мягамдан вцсят
алмышдыр (22, 31).
Азярбайъан аьыз ядябиййаты цчцн яняняви олан ейни щал
дцшцнъядя йени естетик мягамлары доьурмуш, поетик йарадыъылыгда
мцхтялиф дуйьу истигамятлярини ачмышдыр.
Еля бу мянада аьыз ядябиййатымызын севэи, щясрят вя изтираб
щиссяляри дя йарадыъы дцшцнъядя актив олмушдур. Инсан юз щяйатыны,
йашайышыны тямин етмяк цчцн щяйатда газандыьы сянят, пешя, йахуд
мяшьулиййяти онларын тяфяккцрляринин инкишафына тякан верирди. Юз
тайфа вя гябилясинин эцзяраныны тямин едян, ясрдян-ясря инкишаф едян
инсанын севэи, щясрят, изтирабы тябии ки, нисбятян сонракы дюврцн
мящсулуйду. Бу дюврдя йарадылан поезийа нцмуняляри она эюря бир
гядяр тякмил, яввялки фолклор моделляриня нисбятян даща биткин иди.
Онлар тайфа вя гябилянин айры-айры цзвляри тяряфиндян йарадылыр,
сонрадан тякмилляшиб мцхтялиф вариантлара дцшцр, коллектив
йарадыъылыг мящсулуна чеврилир, ялавяляря вя гысалтмалара мяруз
галырды. Заман кечдикъя онлар халгын рущуна, ащянэиня, ифадя
тярзиня уйьун шякля дцшцр, милли колоритля ъилаланырды (23, 34).
Гядим инсанын йаратдыьы илк няьмялярдя диггяти ъялб едян
мотивляр мцхтялиф вя чохъящятлидир.
Гябилялярарасы зиддийятлярин мейдана эялдийи, юлцмцн
мцгяддясликдян чыхыб, айрылыг, щясрят кими чаларлара айрылдыьы
вахтдан щямин щиссял йени-йени шякиллярдя, поетик гялиблярдя якс
олунурду.
Инсана, йахына, доьмайа мящяббят, охшама, язизлямя вя с.
кими щиссяри доьурмушдур ки, щямин мювзуларда йарадылан лайла,
охшама вя с. нясиллярин йарадыъылыг сцзэяъиндян кечяряк еркян
формаларыны итиряряк йалныз юз мязмунларыны сонракы нясилляря чатдыр-
мышлар.
Инсан ъямиййяти инкишаф етдикъя иътимаи-сийаси гурулушдакы
дяйишикликляр инсанын изтираб вя гязябини нифрятя чевирмиш, лакин бу
пассив шякилдя галмыш, мцбаризликдян узаг олмуш, бяхт, тале, гисмят
кими мяфщумларын мейдана эялмясиля инсан цмидини итирмямиш,
никбиллийини горуйуб сахламышдыр. Бунларын бир чоху динлярдян хейли
яввял юзцнц эюстярмиш, дини-мистик тясяввцрляр онларын бядии тяфяк-
кцрдя йарымщягигятляр шяклиндя дярк олунмасыны шяртляндирмишдир.
Шифащи поезийанын еркян гайнаглары барядя бящс едяндя
инсанларда йаранан илкин инам вя етигад дцнйасына биэаня галмаг
олмаз. Бязян халглары ирили-хырдалы група айырараг бюйцк халгларын
шифащи поезийасынын гайнагларыны диггятля арашдырыр, онун инкишафында

104
щяр бир мярщялянин хцсусиййятлярини диггятля тядгиг едирляр. Бязян дя
щансыса бир мярщяляни мцшащидя едир, лакин онун инкары мювгейиндя
дайанырлар. Халг бундан щеч ня газанмыр. Мясялян, бязян
тотемизмин тцрк халгларынын шифащи йарадыъылыьында инкары факты кими.
Щягигят белядир ки, бир чох башга халгларда олдуьу кими шифащи
поезийамызын еркян гайнагларыны юйрянмяк цчцн ону фактики ядяби
фолклор материаллары ясасында арашдырмаг даща ядалятлидир.
Гядим йарадыъылыг яняняляриня малик шифащи поезийамыз инкишаф
дюврцндя щяр бир мярщяляни щеч дя Авропа халгларындан аз вя йа
ютяри шякилдя кечирмямишдир. Яксиня, ядяби дцшцнъядя истяр
символизм, маэизм, истярся дя щансыса башга йарадыъылыг мярщяляси
тцрк халгларында даща фяал мцшащидя едилмиш вя узун заман
кясиминдя мювъуд олмушдур.
Шифащи поезийамызын истяр айры-айры мцстягил поетик ващидляри,
истярся дя мцхтялиф мятнляр дахилиндя горунан елементляри бу
мярщялялярин халглар арасында йарындыьыны якс етдирир. Онларын щяр
бири шифащи йарадыъылыьымыза йени мязмун вя мювзу рянэарянэлийи
эятирмишдир.
Еркян дцшцнъядя йаранан символизм юзлцйцндя инсанда инам,
мцгяддяс варлыьа илкин етигад щиссини доьурурду. Бу ися нятиъя
етибариля ибтидаи аллащлыьа – фетишизмя эятириб чыхармышдыр. Айры-айры
яшйа вя ъанлылар фетишляндирилир, инсан ирадяси онлара табе едилдикъя,
дцшцнъядя мцхтялиф фювгялбяшяр дяркетмяляр системи йаранырды.
Фетишизм инсан инамынын артмасына, бядии тяфяккцр щцдцдларынын
эенишлянмясиня сябяб олмушдур. Инсан ону ящатя едян ятраф мцщитин
айры-айры яшйа вя ъанлылара мцгяддяс варлыг кими бахмаьа башлады,
тотелярини йаратды.
Халгларын шифащи йарадыъылыьында тотемизм мцщцм йарадыъылыг
мярщялясини тяшкил етмякля, чохшахяли вя мцряккяб фолклор
сцжетляринин йаранмасыйла яламятдар олду.
Тотемизм дюврцндя йаранан бядии нцмуняляр там щалда бизя
эялиб чатмаса да, айры-айры мятнлярдя, хцсусян мярасим фолклору вя
епик янянядя бу дюврцн характерик ъящятляри айдын нязяря
чарпмагдадыр.
Тотемист эюрцшляр епос вя дастанларда да йахшы мцщафизя
едилмишдир. Бу системдя гурд, Юкцз, ат, ит, ъцйцр, марал вя башга
щейванлар юзцнц фяал эюстярир.
Азярбайъан тцркляринин еркян йарадыъынын ян эениш мяршяляси ися
миф естетик дцшцнъяси иля баьлыдыр. Бцтцн башга халгларда олдуьу
кими, сюзцн илкин инкишаф мярщяляляри бядии тяфяккцрцн щцдудларыны

105
эенишляндирмякля йанашы, ейни заманда ибтидаи инсанын ону ящатя
едян дцнйаны дярк етмяси цчцн илкин зямин олду. Яъдадын кифайят
гядяр нитг вярдишляриня йийяляндийи, вящшиликдян узаглашыб сивил мядя-
ниййятя доьру аддымладыьы сюз сянятинин сонунъу мярщяляси ися миф
йарадыъылыьы иди.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Играр Алиев. История Мидии. Баку, 1969


2. Гейбуллайев Г. К этногенезу азербайджанцев, I т., Баку,
«Элм», 1981
3. Азярбайъан тарихи. I ъ, Бакы, 1961
4. Казиев М, Эфендиев М, Алияров С. История Азербайджана.
Изд... во ПГУ. Бакы, 1966.
5. Бартольд В.В., Двенадцать лекций по истории народов
Средней Азии, Ясярляри, v ъ, IV-VI мцщазиряляр, М. 1968
6. Сеченов И.М. Сечилмиш ясярляри, I ъ, 1959
7. Щцсейнов М. Азыхантроп, Бакы, 1976
8. Щаъыйев Т. Азярбайъан ядяби дили тарихи, Бакы, 1976
9. Гараоьлу топлайыб няшря щазырлайан А.Нябийевдир. Бакы,1977
10. История Казахской ССР в древнейшей времен до нашех дней,
I ъ, Алма-Ата, 1949
11. Асийа музейи, инвентар 10744, А, 24, с.в. 270
12. Грантовский Е.А., Ранная история Иранских племен
Передней Азии М, 1970
13. Алиев И. История Мидии, Баку, 1960
14. Ямпольский З. Древнейшей сведения о тюрсках в Зоне
Азербайджана «Ученый Зиписки» (Серия языка и литературы),
АГУ им. С.М.Кирова 1966, №2
15. Вамбери И. Очерки Средней Азии, перевод с нем., М,1968
16. Ъяфярзадя И.М. Азярбайъан тарихинин ян гядим дюврц, Бакы,
1956
17. Рзайев Нясир. Яъдадларымызын изи иля. Бакы, 1982
18. Азярбайъан тарихи. Бакы 1958
19. История СССР, I т, М., 1939
20. Тящмасиб М.Щ. V-VII ясря гядярки ядябиййатымыз щаггында,
Азярбайъан ядябиййаты тарихи, цч ъилддя, I ъ, Бакы 1960
21. Бичурин И.Я., (Иакинаф) Собрание сведений о народах,
обитавших в Средней Азии в древние времена, I т., М-Л., 1950

106
22. Соколов Й.М. Русский фольклор, М., 1941
23. Коккьяра Дж. Истории фолкьлористики в Европе, М., 1960
24. Стеблева И.В. Поэзия тюрков VI-VII вв. М., 1968

АЗЯРБАЙЪАН МИФОЛОЭИЙАСЫ

Миф – йунанларын mufos сюзцндян эютцрцлмцшдцр. Мянасы


яфсаня, рявайятля баьлы олуб, яъдад мядяниййятинин даща яски
гатларында йаранмыш бядии дяйярляри ящатя едир. Миф щярфи мянада
дцнйанын вя инсанын йаранмасы барядя яфсаняляр, еркян етносларын
таныдыьы дцнйаны идаря едян аллащлар, танрылар, хатунлар щаггында
щекайятляр, дцнйанын бу эцнц вя сабащы, даьылыб йенидян йаранмасы
барядяки бядии йарадыъылыьыдыр. Миф еркян етносун дцнйа, инсан вя
инсанын дцнйа щадисяляри барядяки бядии дцшцнъясидир. Бу дцшцнъянин
заман щцдуду гейри- мцяййяндир. Мяканы ися щяр бир етносун нисби
мянада дцнйа кими гябул етдийи йашайыш мяскуну, чоьрафийасы, йахуд
реэионудур. Гейри-мцяййян заман мцддятиндя тякамцл кечян инсан
юзцнцн мядяни йцксялишини, тяхяййцлцнц, инкишаф гцтблярини, айин,
етигад вя дцнйайа бахышыны илкин олараг юзцнцн йаратдыьы миф
моделиндя ифадя едир. Мядяни гящряман цчцн ъямиййятдя вя
тябиятдя сирляр вя гейри-мцяййянликляр миф щягигятиня сюйкянир. Миф
вя миф системляри мядяниййятин мцяййян инкишаф пиллясиня йцксялян
етносларын, йахуд тайфаларын вя халгларын еркян дцшцнъясини ящатя
едир ки, бу да сивил мядяниййятя доьру эедян инкишафын башланьыъыдыр.
Мифолоэийа ися миф щаггында елмдир. Амма бязи тядгигатчылар
ону мифлярин мяъмуу кими дя тягдим едир. Истяр миф модели, истярся
дя онун мцхтялиф тяснифат груплары миф щягигятини юйрянмяйя

107
йюнялдийиндян «мифолоэийа» анлайышында миф дцшцнъяси иля йанашы,
онун мцхтялиф гцтбляринин, ъящят вя хцсусиййятляринин юйрянилмяси дя
юзцнц якс етдирир. Миф йарадыъылыьы мядяни гящряман проблеминин
тюрядиъиси кими узун тарихи заман кясиминдя етносун тякамцлцнц
шяртляндирмиш, онун дцшцнъясиня щаким олмушдур.
Миф моделиня тарихян мцнасибят бирмяналы олмамышдыр.
Ф.Шеллинг «Мифолоэийа фялсяфясиня эириш» ясяриндя мифолоэийаны тякъя
аллащлар щаггындакы бядии щягигятляр дейил, ейни заманда ону
«аллащларын тарихи» щесаб едирди. О.М.Фрейденберг онлары
«гящряманлыг мцъяссямяси», А.Ф.Лосев ися «Абстракт тяфяккцрцн
щягиги эерчяклийи якс етдирян сисиля дцзцмц» щесаб едирдиляр.
Дцнйа щаггында миф модели мцхтялиф халгларын еркян
дцшцнъясиндя юзцнямяхсуслугларла шяртлянся дя онун бядии тяфяккцр
цчцн цмуми олан ъящятляри вя хцсусиййятляри дя вардыр. Еркян
мядяниййятлярин мцхтялиф етник мядяни системлярини бярпа етмяк, щяр
бир халгын цмумдцнйа мядяниййятиндяки йерини вя онун
йаранмасындакы ролуну мцяййянляшдирмяк, тарих сящифясиндя щяр бир
халгын йарадыъылыг яняняляринин мейл вя истигамятлярини юйрянмяк
цчцн ян мютябяр мянбялярдяндир.
Бир сыра обйектив вя субйектив сябяблярля баьлы Азярбайъан
тцркляринин мифляринин топланмасы, няшри вя тядгиги ишиня тяяссцф ки,
чох эеъ башланмышдыр. Авропа халглары, лап еля алманлар
цмумдцнйа мядяниййяти ичярисиндя йаратдыглары мядяниййят
кясиминин пайыны мцяййянляшдирмяк цчцн XIX ясрин яввялляриндян
башлайараг алман мифлярини топлайыб чап етмяйя башладылар. Онлар
алман тарихини, алман дилинин грамматикасыны, дил тарихини
юйрянмяйя миф мянбяляриндян башладылар (1, 25). Юзляринин миф
дцстурларыны йаратмагда дцнйанын ян гядим халгларынын миф
моделляриня ясасланмаг вя онларла мцгайисядян башладылар. Лакин
Азярбайъан тцркляринин тарихи, дилинин грамматикасы, дил тарихи
мясяляляри ишляняркян миф материаллары нязяря алынмамышдыр, йахуд
диалект материаллары топланаркян милли мифоложи модел диггятдян
кянарда галмышдыр. Сонракы мярщялялярдя, хцсусян сон йетмиш илдя
милли дцшцнъянин бу еркян гатына, онун йазыйа алыныб юйрянилмясиня
дя о гядяр диггят йетирилмямишдир.
Азярбайъан тцркляринин миф дцстурлары ясасян алтмышынъы иллярдян
йазыйа алыныб илкин тядгигата ъялб едилмишдир. Бунунла беля,
Азярбайъан фолклоршцнаслыьы юз инкишафынын мцхтялиф мярщяляляриндя
проблемин бу вя йа диэяр ъящятляри иля баьлы мцлащизялярдян, ещтимал
вя фярзиййялярдян хали олмамышдыр.

108
Милли миф дцстурлары айры-айры даш китабялярдя, гайацстц
рясмлярдя, йазылы мянбялярдя-мцхтялиф йазылы вя шифащи ядябиййатын
ялйазма нцсхяляриндя, аьыз ядябиййатынын мцхтялиф нцмуняляриндя,
еляъя дя классик вя мцасир ядябиййат нцмуняляриндя бизя эялиб
чатмышдыр. Сон иллярдя миф мятнляри вя миф рявайятляринин мцяййян
гисми йазыйа алына билмиш, гядим тцрк гайнагларында йашайан миф
дцстурлары, рявайятляри вя моделляри даща эениш ачыглана билмишдир.
Бцтцн бунлар ися Азярбайъан тцрклярини мифоложи дцнйаэюрцшц, онун
еркян гайнаглары барядя илкин мцлащизяляри системляшдирмяйя, онун
юзцнямяхсус инкишаф йолу, мярщяляляри барядя данышмаьа имкан
верир.
Милли юзцнягайыдышын йени инкишаф мярщяляси олан сон
онилликлярдя мифоложи биликляря мараг артмыш, Азярбайъан тцркляринин
мифоложи дцшцнъясинин мцхтялиф истигамятлярдя арашдырмаг мейлляри
эенишлянмишдир. Илкин тядгигатлар тябии ки, бу мифоложи моделя
бирмяналы мцнасибят формалашдырмамышдыр. Бунунла беля мцасир
эянълик яждад мядяниййятинин эюзялликляриня даща чох алудячилик
эюстярмяйя башламышдыр. Бакы Дювлят Университетинин филоложи
факцлтясиндя мифолоэийа мцстягил фянн кими тядрис едилмяйя
башламышдыр. Бу сащядя сон иллярдя хейли арашдырмалар апарылмыш,
хейли миф мятнляри топланмыш, бир сыра йени ясярляр мцтяхяссислярин
мараг даирясиня йюнялдилмишдир. Мифолоэийайа даир тягдим едилян бу
мцлащизяляр мцяллифин щямин сащядяки фяалиййятинин илкин йекунудур.
Шцбщя йохдур ки, милли мифолоэийамыз эяляъякдя даща эениш
юлчцлярдя арашдырылаъаг, онун юзцнямяхсус хцсусиййятлярини
ачыглайан йени-йени тядгигат ишляри мейдана эяляъякдир.

Дцнйа миф модели вя Милли мядяниййятинин инкишаф


Азярбайъан мифолоэийасы сявиййясиндян асылы олараг дцнйа
тарихиндя йашайан еркян етнослар вя
халглар мцхтялиф заман кясиминдя вя
бир-бириндян фяргли мякан щцдудунда еркян мядяниййятин илкин
гцтблярини, онун мащиййятини, дцнйанын вя инсанын йаранмасы,
инсанын дцнйаны дярк етмяси иля баьлы миф системляри, йахуд миф
моделляри йаратмышлар. Онлар бир-бири иля бир чох ъящятдян ейнилик,
охшарлыг вя цмумиликлярля шяртлянся дя щяр бир етносун вя йа халгын
йаратдыьы миф онун юзцнямяхсус дцшцнъя тярзини, тяфяккцр
сявиййясини, еркян етнографик ъизэилярини ифадя едир. Охшарлыглар бу
еркян мядяниййятляри бир-бириня ня гядяр йахынлашдырса да фярдиликляр
вя юзцнямяхсуслуглар онлары бир о гядяр бир-бириндян айырыр вя

109
узаглашдырыр. Щяр бир халгын миф моделиндяки ъизэи штрихлярля ону
эюзялляшдирир. Она эюря дя тарих сящифясиндя йаранан щяр бир модели
ону йарадан етноса мяхсусдур, бу модел мцстягил вя фярди дцшцнъя
матералы кими эютцрцлмялидир.
Дцнйа халгларынын миф моделинин йаранмасы цчцн цмуми олан
башлыъа ъящятляр щцдудсуз вя интящасыздыр. Лакин башлыъа цмумилик
щяр бир етносун вя халгын миф йарадыъылыьына гядяр сюз сянятиндя
кечдийи инкишаф мярщяляляридир. Мцхтялиф тядгигатчыларын бахышында бу
мярщяляляр мцхтялиф сыра дцзцмцндядир. Бязян онлары еркян етносун
сюз йарадыъылыьындакы тякамцл мярщяляси, бязян нитгя йийялянмя
дюврц, бязян дя сюз йарадыъылыьы тяърцбясиня, сяриштясиня йийялянмя,
сюзцн формалашма мярщяляси щесаб едирляр. Бу бир щягигятдир ки,
еркян етнос вя йа халг миф йарадыъылыьына бирдян-биря эялиб
чыхмамышдыр вя тябии ки, бядии сюзцн символлашдырма фетишляшдирмя,
тотемляшдирмя вя маэийа мярщялялярини кечмишдир. Сюз йарадыъылыьынын
бцтцн бу мярщяляляринин бядии йарадыъылыьын инкишафына тясири дя бир
мяналы дейилдир. Фридрих Енэелс гядим халдей мядяниййятиндян бящс
едяркян бу зянэин мядяниййятин йаранмасында сюзцн маэийа
мярщялясинин цзяриндя хцсусиля дайаныр вя эюстярирди ки, инкишаф етмиш
зянэин халдей мядяниййяти юз инкишафынын маэийа-сещр, яфсун
йарадыъылыьы мярщяляси цзяриндя йарадыб инкишаф етдирмишдир (6, 222).
Сивил мядяниййятя доьру инкишафда символлашдырма-рямзляшдирмя
сонралар миф йарадыъылыьыны тюрядян амиллярин мейдана эялмясинин
илкин гайнагларына чеврилмишдир.
Еркян етносун йаратдыьы рямзляр, символлар системи миф
йарадыъылыьында йени мащиййят кясб едир, щисс вя емосийаларын
символик тяъяссцмцнц доьурур, еркян тяфяккцрцн интеллект
сявиййясини юйрянмяйя хидмят едирди. Алман философу Е.Касирер миф
вя символик дцшцнъя ялагялярини юйряняркян беля бир гяти мювгейини
билдирир ки, символлар «... ятраф мцщитин бирляшдирилмиш фяалиййят
характери, моделляшдирилмя цсулу кими гапалы систем щалында тязащцр
едир» (2, 37). Е.Касирир етносун миф йарадыъылыьыны онун илкин
«символик» фяалиййяти кими баша дцшцр вя мифик дцшцнъянин
«символлар» шяклиндя ифадя олунмасыны мцмкцн щесаб едирди.
Беляликля о, яслиндя символизмля мифик дцшцнъя арасындакы ялагя вя
гаршылыьын мараглы спесификасынын мювъудлуьуну тясдигляйирди.
Мифик дцшцнъянин формалашмасында тябии ки, фетишист тясяввцрцн
ролу да инкар едилмяздир. Сюз йарадыъылыьынын бу мярщяляси милли
мядяниййяти инкишаф етмиш халгларда юзцнц даща айдын эюстярир.
Бцтцн миф естетикасы системляри аллащлар системи вя пантеонлар,

110
Венера вя Афродиталар, Щумай вя Фатылар еркян етносун
дцшцнъясиндя естетик идеалы фетишляшдириб ян цлви пейзажлары йаратдыьы
кими, Адям ювладынын тябии эюзялликлярини фетишляшдирмякля дя эюзяллик
илащяляри йаратмышлар. Фетишляшдирмя – еркян етносларда илкин аллащ
етигадыны йаратмышдыр ки, бцтцн дцнйа халгларынын-истяр Мисир вя
Икичайарасы халгларын, истяр гядим Чин, Щинд, истярся дя даща тякмил
пантеону иля сечилян йунан вя ромалыларын миф йарадыъылыьыны
рювнягляшдирмишмир.
Естетик дцшцнъянин мифя гядярки инкишафында бящс едян дцнйа
тядгигатчылары тотемист тясяввцрлярин бядии тяфяккцрдя
формалашмасыны да мцщцм мярщяля кими гябул едир. Дцнйа
антрополог вя филологлары бу мярщяляни хцсусиля дяйярляндирир вя ону
тяфяккцр щцдудларыны «вечяляндирян» бир мярщяля щесаб едирляр.
Лакин бир сыра тядгигатчылар да бу эцн гядим тцрк мифолоэийасындан
бящс едяркян яски тцрк естетик дцшцнъясиндя тотемист тясяввцрдян
йан кечир, онун тцрк мифоложи дяйярляриндя олмадыьыны, йахуд култ
сяъиййяли олмасы барядя щюкмляр верирляр. Бу ися тябии ки, тцрк
мифолоэийасынын кифайят гядяр дцнйа мифоложи елми-нязяри
контекстиндя юйрянилмяси иля, башга халглардан фяргли олараг шифащи
дцшцнъядя анимизмин тотемизми цстялямяси вя с. сябяблярля баьлы да
ола биляр. Бцтювлцкдя тцрк естетик дцшцнъясинин тотемист мярщялядян
йан кечмяси тябии ки, мцмкцн олмайан просесдир. Бир щалда ки, бир
сыра халгларын тотем щесаб етдикляри образлары – лап еля гурду, аты,
юкцзц вя с. култ, йахуд танры щесаб етмякля тцрк мифолоэийасынын
юзцнямяхсуслуьуну йаратмасы юзц дя йанлыш нязяри мейлдян башга
бир шей дейилдир. Тябии ки, тцрк мифолоэийасы даща дяриндян
арашдырылдыгъа бу кими мцлащизяляр дцрцстляшдириляъяк, дцнйа мифоложи
моделиндя тцрк моделинин бцтцн юзцнямяхсуслуглары
мцяййянляшдириляъякдир. Сон тядгигатларда тцрк мифик дцшцнъясиндя
анимизмин мювгейи даща чох юйрянилир, арашдырылыр. Тцрк
дцшцнъясиндя онун даща эениш мювгейя малик олма аргументляри
цстцнлцк тяшкил едир.
Анимизм – дцнйа халгларынын мифдян яввялки тяфяккцрдя юзцня
эениш йер тутан дяркетмядир. Анимизм латынларын анима сюзцндян
эютцрцлмцш, мянасы рущ вя йахуд «ъан» шяклиндя баша
дцшцлмякдядир. Анимист мцнасибят дедикдя еркян инсанларын
ятрафларындакы предметляр, образлар, символларын да ъанлы олуб
инсанла цнсиййятдя олма фактына ясасланан тяфяккцр формасы нязярдя
тутулур. Е.Тайлор анимизми тябиятин ъанландырылмасы, инсанын
ящатясиндяки бцтцн яшйалары ъанлы варлыг щалында баша дцшмяси кими

111
гябул едирди (7. 121). Анимизмин тцрк мифолоэийасындакы йери ня
гядяр эениш олса да онун тотемизми цстялямяси, йахуд ону естетик
йаддашдан силмяси гейри-мцмкцндцр. Мифоложи тядгигатлар
эенишляндикъя, щяр бир халгын миф естетикасы юйрянилиб дцнйа миф
модели контекстиндя арашдырылдыгъа халгларын мифоложи тясяввцрляри
дцнйанын даща яски чаьларындан сораг веряъяк вя щяр бир халг
юзцнцн яъдад дцшцнъясини, мифик гящряман йарадыъылыьы мярщялясинин
мцхтялиф кясимлярдяки юзялликляриля даща дяриндян таныш ола
биляъякляр. Бу сащядя апарылан ян эюзя чарпан тядгигатларын
цстцнлцйц фактики материала истинаддыр. Еля мифоложи арашдырмалар
мювъуддур ки, орада етносун зянэин миф йарадыъылыьы бцтцн
эюзялликляри иля юзцнц эюстяря билмишдир. Еля тядгигатлара да тясадцф
едилир ки, орада нязяри фикри тясдигляйян материал азлыьы мцяллифи чятин
вязиййятля цз-цзя гойур.
Дцнйа халгларынын миф модели тябии ки, айры-айры халгларын
мифоложи тяфяккцрцнцн мяъму ясасында йараныр. Онун юзцнямяхсус
системи вя гурулушу олдуьу кими, тяркиб щиссясини тяшкил едян
халгларын миф дцшцнъясинин дя юзцнямяхсуслуглары вя фярдиликляри
мювъуддур.
Милли фярдиликляри якс етдирян мятнляри мцяййянляшдирмядян,
йазыйа алыб чап етмядян, йахуд тядгигат материалы кими эютцрмядян
миф моделлярини шярщ етмяк мцмкцн дейилдир.
Миф тязя дцшцнъя мящсулу олмадыьы кими, онун йазыйа алынмасы
вя тядгигинин дя тарихи тязя дейилдир.
Узун мцддят йунанларын миф дцшцнъяси антик дцшцнъя кими
диггят мяркязиндя олмушдур. Б.е. яввял биринъи миниллийин
щадисялярини юзцндя якс етдирян Щомерин «Иллиада» вя «Одиссейа»сы
олмушдур. Бу ясярлярдя йунан мифоложи фикрини арашдыран илк мцяллиф
йунан шаири Щесиод иди. Онун «Аллащларын мяншяйи», «Эцнляр вя
ямякляр», «Теогонийа» ясярляри б.е.я. VII яср иътимаи фикрини ифадя
етмякдя иди. Сонрадан йеня Йунаныстанда мейдана эялян, хцсусян
V ясрин Евсхил, Софокл, Еврипид кими сяняткарлары гядим миф
системлярини фаъияляриндя якс етдирдиляр. Сонралар ися мцхтялиф философ
вя естетикляр мифляря илк елми мцнасибят билдирди, онларын илк тяснифинин
символик вя аллегорик тюрянишдян ибарят олдуьуну эюстярдиляр. Бу
ишдя фярглянян сиъилийалы тарихчи-етнограф Стробон (б.е.я. I-II яср),
естетик Плутарх (б.е.я. I яср) вя башгалары илк миф тядгигатчылары иди. Бу
дюврдя мифологларын мифляри йазыйа алма яняняляри дя формалашмаьа
башлады. Йунаныстанда Апполодорун чохъилдлик «Алащлар
щаггында», «Мифоложи китабхана» ясярляри йазылды (2, 21).

112
Заман кечдикъя гядим йунан мифляринин гайнагландыьы Мисир,
шумер, бабил, аккад мифляри, онларын михи цзяриня йазылмыш мятнляри
ачыгландыгъа мифоложи тядгигатлар даща да эенишлянди.
Мифоложи фикирдя йени-йени мцлащизяляр юзцнц эюстярмяйя
башлады. Гярбдя йерляшян Гядим Йунаныстан вя Рома
мифолоэийаларын вя цмумиликдя антик мядяниййятлярин бешийи щесаб
едилдийи кими кечян ясрин орталарындан зянэин Шярг мядяниййяти
елмин диггятини чякмяйя башлады. Гярб вя Шярг мядяниййятляринин
дцнйа сивилизасийасынын йаранмасындакы ролуну арашдыран
тядгигатчыларын бир чохунун, еля Авропанын юзцндя мядяниййятлярин
Шяргдя йаранмасы барядяки мцлащизяляри чох чякмядян дцнйа
културоложи фикринин апарыъы истигамятляриндян бириня чеврилди. Шярг
мядяниййяти Авропада даща ъидди тядгигат обйектиня чеврилди.
Мцхтялиф тядгигатларда Гярбя вя йа Шяргя цстцнлцк вермякля
сивилизасийанын йаранмасыны бу вя диэярляринин ады иля баьламаьа,
бязян Гярбя цстцнлцк вермяйя, онлары «даща мядяни халглар» щесаб
етмяйя тяшяббцсляр едилди вя щямин просес бу эцнцн юзцндя дя
давам етмякдядир.
Сивилизасийанын инкишафында Шяргя вя йа Гярбя цстцнлцк вермяк,
Гярб халгларыны, мясялян, лап еля алманлары али ирг, йахуд силк щесаб
етмяк, шярглилярин тарихи мядяни йардыъылыг янянялярини кичилтмяк,
тябии ки, сивилизасийанын тарихини тящриф етмякдян башга бир шей
дейилдир. Еля бу мянада тарихчи Н.И. Конрад юз фикриндя тамамиля
щаглы иди:
«Язялдян габагъыл вя язялдян эеридя галмыш халглар йохдур,
Шяргин вя Гярбин йцксяк сивилзасийалы халглары юз тарихляриндя ирялийя
доьру сцрятли вя йа лянэ щярякят етмиш, йахуд да мцяййян тарихи
кясимлярдя мцхтялиф сябяблярля баьлы (мцщарибяляр, игтисади
бющранлар) юз инкишаф сцрятлярини дайандырмышлар. Бу да нятиъя етибары
иля онларын мцвяггяти эерилийиня эятириб чыхармышдыр. Еля буна эюря дя
щеч кимин юзцнц хцсуси, башгасындан цстцн олан халг щесаб етмяйя
щаггы йохдур» (8, 158-159).
Шяргдя вя Гярбдя йаранан мяняви дяйярляр заман щцдуду
етибариля дя бир-бириндян хейли фяргли иди. Гейри-бярабяр инкишаф
мядяниййятлярин бир-бириня гаршылыглы тясирини шяртляндирирди. Еля
инкишафын бу гейри-бярабярлийи эюстярир ки, е.я. IV-III минилликлярдя
Шумер, Мисир, Елам вя б. артыг дювлят кими мювъуд иди. Щалбуки
Шяргдя бир сыра шющрятли дювлятлярин йаранмасы б.е.я. II вя йахуд I
минилликляр арасында баш вермишдир. Бу дюврдя Шяргин щямин юлкя-
ляриндя гулдар мцнасибятляри формалашмыш сявиййядя иди. Авропа,

113
Кичик Асийа, йахуд Гафгаз юлкяляриндя ися гулдарлыьын мейдана
эялмяси хейли сонракы дювря дцшцрдц (9, 121).
Мифоложи системлярин йаранмасында да Шяргля Гярб арасында
гейри-бярабяр формулаларын лабцдлцйц мящз бу мянада тамамиля
ганунауйьундур. Яэяр Гярб мифоложи модели апарыъы гядим йунан
естетик дцшцнъясиня ясасланырдыса, Шярг мифолоэийасы яски Шярг
мяняви яхлаги вя естетик дяйярляринин мяъмуу иди.
Тюряниш етибариля Гярб мифолоэийасындан даща язяли кюкляря
сюйкянян Шярг мифолоэийасы иля Гярб мифолоэийасы арасындакы
охшарлыг вя цмумиликляр дцнйа сивилизасийасынын йарадыъысы олан
инсанын дцнйаны охшар шякилдя дярк етмяси иля баьлыдыр.
Инсанын щансы гитядя, Шяргдя вя йа Гярбдя йашамасындан асылы
олмайараг дцнйаны дярк етмяси, бу дярк етмядяки охшарлыг,
цмумилик вя фярдиликляр тяфяккцрцн эениш потенсиал имканлары иля
баьлыдыр.
Дцнйа миф моделинин йаранмасы щяр щансы бир естетик дцшцнъядя
хаотик идаряетмядян низамлы идаряетмяйя кечиддир. Щяр бир халг юз
дцшцнъясиндя низамлы идаряетмянин юзцнямяхсус моделини
йаратмышдыр. Бу йарадыъылыгда низамлы идаряетмя цчцн зярури юлчцляр,
дярк етмяляр горунуб сахланмышдыр. Миф дцшцнъяси силсиля айин,
етигад, мярасим йарадан, фяргли инанълара сюйкянян етносун
ъямиййятин кортябии идарясинин позулмасы, тящрифи иди, хаотик
идаряетмянин сону, естетик дцшцнъя цчцн мягбул щесаб едилян йени
сивил идаряетмянин башланьыъыйды. Тябии ки, бцтцн халглар – шярглиляр
вя гярблиляр ейни дяряъядя зянэинликли мифик дцшцнъяйя малик
олмамышдыр. Щяр бир халгын юзцнямяхсус дцшцнъяси олмушдур.
Бунунла йанашы ейни заманда щяр бир халг дцнйанын йаранмасы,
инсан ювладынын дцнйайа эялмяси вя ону дярк етмяси, еляъя дя
дцнйанын тяряггиси, фялакяти, даьылыб йенидян тюрямяси барядяки
башлыъа хцсусиййятляри юзляринин миф моделляриндя бу вя йа диэяр
дяряъядя якс етдиря билмишляр. Еля халглар вардыр ки, бу естетик
дцшцнъя онун еркян тясяввцрцндя даща там вя бцтюв щалдадыр,
пантеонлар системи иля ящатя олунмушдур, еля халглар да вардыр ки,
онун естетик дцшцнъясиндя миф йарадыъылыьы эцълц, системли
пантеонларла ящатя едиля билмямиш, йарымчыг пантеонлар системи,
танры, култ етигадларыны йаратмагла даща гцдрятли мифоложи моделляр
йарадан халгларын тясириля юзцнямяхсус миф йарадыъылыьыны зяиф инкишаф
етдирмишляр. Еля халглар да вардыр ки, миф йарадыъылыьы мярщяляси щеч
цмумиликдя мювъуд олмамышдыр. Бу мянада йунан мифляри иля
шумер мифляри арасында мцяййян охшарлыгларын олмасы тябии ки,

114
лабцддцр. Амма о просесдя айдын нязяря чарпыр ки, Гярб мифоложи
фикри Гярб халгларынын йарадыъылыьында эениш охшарлыгларла шяртлянся
дя, Икичайарасы халгларын мифолоэийасы Шярг мифоложи-естетик
дцшцнъясиндя чохъящятли охшарлыглар мянзяряси формалашдырмышдыр.
Щяр ики мцщит, Шярг вя Гярб цчцн яняняви олан, антроположи, тарихи,
етнографик, етнопсихоложи вя с. факторларла ялагядардыр. Щямин
охшарлыглардан чыхыш едиб чох узун заман кясиминдя мювъуд олан
мифоложи дцшцнъяйя сонрадан варислик мювгейиндян йанашмаг йанлыш
нятиъяляря апарыб чыхара биляр. Мясялян, алманларын вя йа
скандинавларын йунан мифоложи дцшцнъясиндя варислик ахтармаг,
йахуд шумер миф формулаларыны тцркцн яъдад дцшцнъяси мцстявисиня
эятирмякля тядгигатлара ъялб етмяк силсиля йанлышлыглара, халгларын
еркян миф йарадыъылыьы янянялярини тящриф етмякля нятиъяляняр.
Дцнйа халгларынын миф йарадыъылыьындакы охшарлыглар тябии ки, бир
сыра мцщцм тарихи, игтисади, мядяни ялагялярин нятиъясидир. Мцхтялиф
сябяблярля баьлы миграсийаларын ролу да бу йарадыъылыг просесиня
юнямли тясир эюстярмишдир. Ян башлыъа сябяб ися, йухарыда дейилдийи
кими, етносларын дцнйаны охшар шякилдя дярк етмяси иля баьлы
олмушдур.
Дцнйа миф йарадыъылыьы цчцн яняняви олан бир чох йарадыъылыг
хцсусиййятляри бу вя йа диэяр шякилдя Азярбайъан тцркляринин мифоложи
тясяввцрляриндя юзцнц якс етдирся дя, цмумиликдя онун юзцнямяхсус
йаранма вя инкишаф тарихи вардыр.
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасыны эениш тядгигатлара ъялб
етмяк цчцн кифайят гядяр елми-нязяри тяърцбянин, топланыб вя чап
едилмиш миф материалынын мювъудлуьу бу эцн бир сыра спесифик
хцсусиййятляря малик йарадыъылыг сащясинин юзцнямяхсуслугларыны
ачыгламаьа имкан верир.
Азярбайъан тцркляринин миф моделини арашдырмаг, онун дцнйа
модели иля цмуми вя фяргли ъящятлярини мцяййянляшдирмяк цчцн ону
цмумтцрк контекстиндя нязярдян кечирмяк зяруридир.

Азярбайъан Дцнйа халгларынын мифоложи


мифолоэийасынын системляринин гурулушу вя фярди
структур схеми спесификасы онун мювъудлуьунун илк
яламятляриндяндир. Она эюря дя щяр
щансы бир мифолоэийасынын мювъудлуьуну мцяййянляшдирмяк цчцн
онун юзцнямяхсус структур гурулушунун мятнляринин тяснифат
групларынын мювъудлуьуну, пантеон системи вя йа пантеон
яламятляринин мялумлуьуну вя с. нязяря олмаг лазымдыр.

115
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасына мящз бу бахымдан
йанашдыгда онун спесифик хцсусиййятляри ачыг шякилдя эюрцнмяйя
башлайыр. Бу эюрцнцш дя чох ваъиб бир мясяляни эцндялийя эятирир ки,
бу эцн Азярбайъан тцркляриня мяхсус мифолоэийа вардырмы?
Бир сыра арашдырыъыларын шцбщя иля йанашдыьы Азярбайъан
тцркляринин мифолоэийасынын мювъудлуьу щягигятиня мцнасибят бир
мяналы дейилдир. Щяля дя мейданда беля бир фикир галмагдадыр ки,
«Тцрклярин ушаглыг дюврцня хас (ифадя –К.Марксындыр) ясатир
эюрцшлярини инди Азярбайъан, газах, гырьыз вя башга тцрк, татар
халглары арасында мцстягил тяфяккцр анламы кими пай-пцш етмяк
олармы, щямин ясатирлярин йарандыьы вахт гядимлийиндя милли фяргляр
ахтармаг, милли тяфяккцр сядди гоймаг эяряклидирми?» (10, 2).
Истяр-истямяз дцшцнцрсян ки, ейни етник група дахил олан, дцнйа
халгларынын мифолоэийасынын юйрянилмя тарихинин етник кюкцн
йаратдыьы моделин мцщафизякарлыгла горунмасы милли мядяниййят
тарихинин юйрянилмясиня бир зяряр вурмур, ону даща эениш ареалда
юйрянмяйя имкан верир. Мясялян, алман мифолоэийасынын скандинав
гайнаглары, йахуд славйан мифолоэийасыны балтик славйанлары, йахуд
шярги славйан гайнагларында юйрянмяк яслиндя бу халгларын миф
йарадыъылыьыны даща эениш арашдырылма обйектиня чевирмяк цчцн бир
фцрсятдир. Еляъя дя бу эцн Азярбайъан, гырьыз, юзбяк, тцркмян,
кумык, алтай вя башга тцрк халгларынын мифолоэийасынын айрылыгда
юйрянилмяси цмумтцрк мифоложи моделинин мцяййянляшдирилмясинин
башлыъа шяртидир. Тцрк мифолоэийасынын башга халглар цчцн о гядяр дя
яняняви олмайан бир хцсусиййяти онун щяр бир тайфа, елат, гябиля,
гябиля бирляшмяси ичярисиндя юзцнямяхсус шякилдя йашамасы вя йайыл-
масыдыр. Яфшарларын мифоложи дцшцнъяси иля байатларын мифик
системиндя ясаслы фяргляр мювъуд олмушдур. Щятта ейни тайфа
ичярисиндя беля мифик дцшцнъянин рянэарянэлийи тцркя хас яняняви
ъящятлярдяндир. Бу фярг гыпчаглар вя йа оьузлар арасында мювъуд
олдуьу кими, мцхтялиф мяшьулиййят сащяляри иля мяшьул олан диэяр
тцрк тайфалары арасында да мцхтялиф олмушдур. Тцрк тайфаларынын
якинчилик, малдарлыг, баьчылыг, ипякчиликля мяшьул оланларынын миф
дцстурлары бир-бириндян ясаслы шякилдя фярглянир. Отураг вя кючяри
щяйат тярзи дя мцхтялифликляри доьуран амиллярдян щесаб едилмялидир.
Гисмян сонракы мярщялядя йаранмасына бахмайараг тцркцн
мифоложи модели эениш, зянэин вя чохъящятлидир. Бу модел антик
мядяниййятляря малик халгларын миф модели сявиййясиня йцксяля
билмяся дя онлардан о гядяр дя эери галмамышдыр. Ону да нязяря
алмаг лазымдыр ки, тцрк мифолоэийасы антик мядяниййятлярин тярягги

116
етдийи Икичайарасы халгларын – гядим шумерлярин, мисирлилярин,
аккадларын вя б. халгларын мядяниййятляринин чичяклянмяси, йахуд
антик йунанларын мцнбит мядяни мцщитиндя мейдана эялмямишдир.
Даим мцщарибялярдя, таланларда, хариъи вя дахили иртиъаларла ат
цстцндя мцбаризядя олан тцрклярин ядяби-мядяни-естетик
дцшцнъясинин формалашма шяраити дя тамам башга иди. Бир гисми
исламы гябул етмяк яряфясиндя, башга бир гисми ися ислам байраьы
алтында бирляшян тайфалар он биринъи ясрин сялиб йцрцшляри, хач
мцщарибяляриндян сонра тцрк тайфа бирлийиндян гопуб мцстягил халг
кими формалашдылар, Азярбайъан, юзбяк, гырьыз, тцркмян вя башга
адлар алтында йени милли бюлэц системляри йаратдылар. Мцхтялиф тцрк
тайфалары гядим тцрк миф моделини йа щеч гябул етмямишдиляр, даща
доьрусу онун мцяййян тяркиб щиссяси бцтцн тцрк етносу цчцн
яняняви идися, айры-айры тцрк гябиля-тайфа бирляшмяляринин миф
дцстцрлары щеч дя щямишя бир-биринин ейни дейилди. Она эюря дя
Азярбайъан, гырьыз, юзбяк, тцркмянлярин гядим тцрк гайнагларына
сюйкяняряк сон мин иля йахын мцддятдя миф йарадыъылыьы, щям дя
мящз юзцнямяхсус миф йарадыъылыьыны давам етдирмяси тамамиля
мцмкцн йарадыъылыг просесидир.
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасына йанлыш бахышлар вахтиля
кечмиш ССРИ мяканында тцрк халгларынын, о ъцмлядян Азярбайъан
тцркляринин тарихи вя мядяниййятиня биртяряфли мцнасибятин давамы
дейил, ейни заманда онун кифайят гядяр топланылыб юйрянилмямяси иля
баьлыдыр.
Беля ки, ютян илляр ярзиндя тяк-тяк щаллар истисна едилярся, милли миф
мятнляри кифайят гядяр топланыб няшр едилмямиш, истяр онун мцстягил
сцжетляри, истярся дя пантеону, аллащлар вя танрылар щаггындакы наьыл
вя рявайятляри гейдя алыныб юйрянилмямишдир. Бу мифолоэийанын
цмумтцрк мифоложи дцшцнъясиндяки йери мцяййянляшдирилмядийи кими,
онун гядим тцрк мифолоэийа гайнаглары иля формалашан структуру,
сонракы дюврляр миф йарадыъылыьы мярщялясинин инкишаф хцсусиййятляри
вя с. арашдырылмамышдыр.
Сон иллярдя ися бу сащядя дюнцш йаранмыш, гядим тцрк
мифолоэийасынын юйрянилмяси сащясиндя хейли иш эюрцлмцшдцр. Ян
башлыъасы ися тцрк мифолоэийасынын горунуб сахландыьы мятнлярин
бюйцк яксяриййяти топланыб чап едилмишдир. Гядим тцрк епосу,
тюряниш вя йараныш дастанлары, айры-айры култлар, онларла баьлы
яфсаняляр, тцркцн дцнйайа эялмя рявайятляри вя с. тящлиля ъялб
едилмишдир. Бцтцн бунлара бахмайараг тцрк миф шяъярясинин бу эцн
тясниф едилиб баша чатдыьына щюкм вермяк, онун сонракы

117
мярщялялярдя юзцнямяхсус инкишафыны инкар етмяк олмаз. Эюркямли
мифолог А.Н.Токарйевя эюря «миф йарадыъылыьы етибариля интящасыздыр,
бу йарадыъылыг яски мярщялядя дашлашыб галмайыб, дцнян дя бу эцн
дя мювъуддур, бу йарадыъылыг сабащ да давам едяъякдир».
Миф йарадыъылыьынын бу динамик хцсусиййяти ону тясдиг едир ки,
гядим тцрк мифолоэийасы гайнаглары зямининдя доггуз йцз илдян
артыг юзцнцн мцстягил мифик, естетик дцшцнъясини йарадан
Азярбайъан тцркляринин, −юзбякляр, гырьызлар, татарлар вя б. халглар
кими юзляринямяхсус зянэин миф структуру вя модели вардыр. О
гядим тцрк мифоложи гайнагларына истинадян мейдана эялмякля,
йахуд ондан айрылмагла ютян йцз илликляр ярзиндя зянэин йарадыъылыг
мярщяляляри кечмишдир. Тарихян мяскунлашдыьы яразилярдя зярдцшт вя
ислам мифолоэийасынын тясирляриня мяруз галса да яски тцрк миф
йаддашыны горуйуб сахламыш вя ону заман-заман йени мцтярягги,
габагъыл естетик дцшцнъя иля зянэинляшдирмишдир.
Гядим тцрк вя Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасынын о гядяр
дя язяли олмайан юйрянилмя тарихи вардыр. Яслиндя тцркцн щягиги
тарихи йазылмамыш, онун тарихян мейдана эялдийи, инкишаф етдийи вя
мяскунлашдыьы яразилярдя йаратдыьы гядим мядяниййятляр
юйрянилмямишдир. Бир сыра щалларда тарихи щягигятляр тящриф едилмиш,
мцяййян сябяблярля баьлы сахталашдырылмышдыр. Лакин беш мин иля
йахын йашы олан тцрк етносу юзцнцн тарихи йцксялишиндя зянэин шифащи
мядяниййят йаратмышдыр ки, онун бизя эялиб чатан бюйцк бир щиссяси
тцркцн еркян сюз сяняти гайнагларындан, мифоложи эюрцш вя
бахышларындан хябяр вермякдядир. Тцркцн тарихини гядим Тцрк
императорлуьундан башлайан тарихчиляр дя бир эцн о щягигяти гябул
етмиш олаъагдыр ки, дювлят йарадан халгын дювлятчилик яняняляриня
йийялянмяси узун заман щцдудунда реаллаша билярди. Одур ки, бу
тарихин дя дцрцстляшдирилмясиня тябии ки, ещтийаъ вардыр. Тцрк
етносунун йайылдыьы тарихи-ъоьрафи ярази даща эениш бир ареалы ящатя
едир. Сакит океандан Аралыг дянизиня, Орта Асийадан Гафгаза,
орадан Алтайа, Сибиря, Чиня, Щиндистана вя с. гядяр чох эениш
яразидя тарихин мцхтялиф кясимляриндя зянэин мядяниййятинин изляри
галан тцрклярин ясл тарихи вя ъоьрафийасы яслиндя щяля дя юйрянилмямиш
галмагдадыр. Тцркцн йашадыьы тарихи ъоьрафийа барядя мцлащизяляр
дя бир мяналы дейилдир. Онун тарихи яразиляри, торпаглары тякъя
мцхтялиф Гафгаз халгларынын адына йох, ейни заманда фарсдилли
етносларын адына чыхылыр. Бизим еранын биринъи миниллийиндя Охот
дянизиндян Мяркязи Авропайа гядяр бюйцк бир яразидя
мяскунлашмыш тцркляр эюрясян бу мяскунлара ня вахт вя ня

118
мягсядля эялмишдиляр (11, 5). Бцтцн бу мясяляляря ня вахтса айдынлыг
эяляъяйиня цмид етмякля йанашы онларын дцрцстляшдирилмясиня кюмяк
ола биляъяк мифоложи материалларын юйрянилмясини дя давам етдирмяк
ваъибдир.
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасы цзяриня ютян йетмиш илдя
мцяййян йасаглыгларын гойулмасына бахмайараг тцрк мифолоэийасы,
онун тцркдилли халгларын дцшцнъясиндя йашамагда олан галыглары
барядя щям Тцркийидя, Азярбайъанда, щям дя кечмиш совет
постмяканында, хцсусиля рус тарихшцнаслыьында мцяййян ишляр
эюрцлмцшдцр. Ян башлыъа хидмят ися яски мянбялярдя, −гядим Чин,
уйьур, яряб, фарс мянбяляриндя, пящляви вя михи йазыларында, даш
китабялярдя вя гайа рясмляриндя, тцркцн гядим «Фал китабы»нда
горунуб сахланан мятнляр ачыгланмыш, онларын илкин елми шярщи
верилмишдир
Тцрк халглары мифолоэийасынын илкин гайнаглары, тцрклярин тарихи
талейи, онларын зянэин мядяниййяти, адят-яняня вя мярасимляри
барядя рус елминин хидмятини хцсусиля гейд етмяк лазымдыр. Бу
сащядя В.В.Бартолдун (12, 25-211), В.В. Радловун (13),
Н.Й.Бичуринин (14, 21), Н.Гумилйовун (15), Г.Клашторныйын (16,
131), бцтцн зиддиййятляриня бахмайараг И.В.Стеблеванын (17, 13-
112), Й.Неклудовун (18,126-132), А.М.Сагалайевин (19,73-151),
Л.Н.Потаповун (20), Х.Щ.Короьлунун (21,123-172), Мурад
Адыьынын (22,56-89), М.Мяммядовун вя башгаларынын хидмятлярини
хцсусиля гейд етмяк лазымдыр.
Тцркийядя гядим тцрк абидяляри, рявайят вя яфсаняляри,
дастанлары эениш шякилдя чап олунуб, шярщ, гейд вя изащларла тядгигат
обйектиня чеврилмишдир (24,46-107). Тцрк мифолоэийасы (25) вя бир
сыра диэяр тядгигатларда онун бир сыра ваъиб вя актуал проблемляри
арашдырмалара ъялб едилмишдир.
Ф.Кюпрцлзадя, И.Щикмят, Я.Абид вя башгалары тцрк мифоложи
гайнаглары иля баьлы илкин мцлащизялярин мцяллифляри идиляр. Сонракы
мярщялядя М.Щ.Тящмасиб, М.Сейидов, К.Абдулла, Р.Бядялов,
Б.Абдулла вя башгаларынын тядгигатларында тцрк мифолоэийасынын бу
вя йа диэяр ъящятляри тядгигат обйекти олмушдур.
Сон иллярдя тцрк тарихинин юйрянилмяси сащясиндя Азярбайъанда
мярщум академики З.Бцнйадовун вя тарихчи-етнограф
Г.Гейбуллайевин тядгигат ясярляринин ящямиййятини хцсусиля гейд
етмяк эярякдир. Тцрк тарихинин бир сыра мягамлары-етноэенезиси, тцрк
мяншяли тайфаларын йайылдыьы ярази, йаратдыьы гцдрятли дювлятляр вя с.
барядя щямин арашдырыъыларын дяйярли мцлащизяляри вардыр.

119
Азярбайъанда сон иллярдя тцрк, еляъя дя дцнйа мифоложи фикринин
юйрянилмясиндя эюркямли философ, профессор А.Шцкцровун хидмятляри
хцсусиля тягдиря лайигдир. Онун «Мифолоэийа» чохъилидликляриндян
мифоложи фикрин тякъя тцрк вя Шярг халгларынын дейил, еляъя дя
юлкямиздя дцнйа миф моделини юйрянмяк бахымындан узун мцддят
дяйярли мянбяляр кими истифадя едиляъяйи шцбщясиздир. Чцнки дцнйа
мифоложи фикриня бяляд олмадан милли мифолоэийамызын практики вя
нязяри мясялялярини юйрянмяк тябии ки, мцмкцн дейилдир.
Гядим тцрк мифолоэийасы, онун тяркиб щиссяляриндян бири олан
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасы щяля индилярдя юзцнцн ясаслы
шякилдя топланылма вя юйрянилмя мярщялясиня гядям гойур.

Азярбайъан Азярбайъан тцркляринин


мифолоэийасынын илкин мифолоэийасы цмумтцрк
гайнаглары вя тюряниш мифолоэийасынын тяркиб щиссясидир.
моделляри Гядим тцрк мифолоэийасы
гайнагларындан бящряляниб, ондан
гопуб айрылан вя юзцнямяхсус инкишаф йолу кечян, Азярбайъан
тцркляриня мяхсус естетик идеалы ифадя едян мифоложи дцшцнъядир.
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасы гисмян сонралар яски тцрк
мифоложи моделини горуйуб сахламагла ону йени инанълар, култлар,
адят-яняня вя мярасимлярля зянэинляшдирян йарадыъылыг сащясидир.
Дцнйа халгларынын миф йарадыъылыьында ана кюкдян айрылыб
мцстягил миф ващидляри йаратмаг янняси йени дейилдир. Тябии ки,
щямин йени йарадылан йарадыъылыг сащяси юз илкин эюзяллийини, мювзу
вя мязмун ялванлыьыны бцтцн рянэляриндя вя чаларларында горуйуб
сахлайыр, садяъя олараг ону даща йени хцсусиййятлярля зянэинляшдирир.
Мифик дцшцнъяйя йени дахил олмуш щадися вя фактлара йени бахышларыны
ифадя едир. Бу бир щягигятдир ки, гядим тцрк мифоложи дцшцнъясиня
мяхсус бир сыра фактлар тцрк халгларына мяхсус тайфалар ичярисиндя йа
тамамиля унудулуб, йа йенидян реконструксийа едилиб, йа да гядим
тцрк мифик йаддашындакы, яняняви мотив тамамиля йениси иля явяз
едилмишдир. Мясялян, гядим тцрк яняняви йараныш сцжетляри юзбяк,
гырьыз, азярбайъанлыларда тамамиля йенидян ишлянмишдир. Алтайларда
мювъуд Цлэен-Ерлик сцжетиндяки дцнйанын йаранмасы барядяки мифик
дцшцнъя хакасларда гейдя алынмамышдыр. Бурада тцркцн суйа баш
вуран щейрятамиз гушлары олан юрдякляр дцнйанын йарадыъысы кими
чыхыш едир. Икинъи юрдякин дярйа дибиндян эятирдийи гуму аьзында
язиб йеря сяпир вя доггуз эцндян сонра дцнйа йараныр (28, 123).
Мифик дцшцнъядя бу кими реконструксийа фактлары эениш

120
йайылмышдыр. Бир халгын мифоложи дцшцнъясинин етник бирлийин мцхтялиф
реэионларда, яразилярдя йашайан дашыйыъылары тяряфиндян давам
етдирилиб зянэинляшдирилмясиня илкин дцшцнъянин позулмасы,
деформасийайа уьрадылмасы, йахуд гядим тцркцн еркян мяняви
сярвятинин пай-пцрцш едилмяси кими йох, йенидян ишлянмяси,
зянэинляшмяси миф шяъярясинин давамы кими гябул етмяк эярякдир.
Гядим тцрк мифолоэийасындан сонра тцркцн айрылдыьы голларын,
тайфаларын, тцркдилли халгларын бу йарадыъылыьы давам етдирмяси бу
эцн тцрк мифолоэийасынын азярбайъан, юзбяк, гырьыз вя башга
голларынын йаранмасы онун дцнйа мифоложи системиндяки язямятли
мювгейиндян хябяр верир. Аноложи вязиййят даща гядим
мифолоэийалардан бири олан Икичайарасы халгларын мифолоэийасында
юзцнц эюстярир. Дяъля вя Фярат чайларынын сащили-гядим
Месапотомийа яразиси олан бу дийарда б.е.я. 4000-ъи илдя
мяскунлашан гядим Шумер вя Аккадларын йаратдыьы дцшцнъя, юзц дя
кюк етибариля шумеря мяхсус дцшцнъя «Икичайарасы халгларын
мифолоэийасы» адлы шющрятли бир миф моделинин йаранмасына сябяб
олмушдур (29, 121-123).
Тцрк мифолоэийасынын мцхтялиф голларында йарадыъылыг
сащяляриндя илкин етигад, пантион вя култчулуг яняняляри ясасян щифз
олунур, лакин онун мцяййян дяйишикликляря мяруз галмасы мифик
образларын вя етигад мягамларынын мцхтялифлийи нязяря чарпыр. Бу
хцсусиййят башга халгларын мифоложи дцшцнъяси цчцн дя янянявидир.
«Икичайарарсы халгларын аллащлар пантионунда шумер вя аккад
аллащлары иля йанашы, Бабилистан падшащлыьы дюврцнцн аллащлары да
йерляшдирилмишдир (30). Ялбяття, Бабил аллащларынын яксяриййяти Шумер
аллащларыдыр. Анъаг Бабилистанда онлары гябул едяркян хейли
щиссясинин адларыны дяйишсяляр дя, онларын функсийа вя вязифяляри
дяйишмядян галмышдыр» (30, 63).
Гядим Шумер вя Аккад мифоложи дцшцнъяси сонрадан Щетт,
Щанаан (Угарит), Урарту, Йащуди, Елам вя еляъя дя Йахын вя Орта
Шяргин бир сыра кичик халгларынын мифолоэийалары цчцн ана хятт, башлыъа
тюряниш гайнаьы олмушдур. Бу мянада гядим тцрк мифолоэийасы
гайнаглары ясасында йени, ейни кюкдян айрылыб пющрялянян тцркдилли
халгларын мифоложи моделляринин мцмкцн олмасы инкар едилмяз
щягигятдир. Онларын щяр биринин формалашмасы архасында ян азы
миниллик тарих дайандыьы кими, тцрк тарихинин чох зянэин, рянэарянэ,
бир-бириндян фяргли мярасим дцнйасы дайаныр. Тцрк мифолоэийасы
бцтцн бу чохъящятли эюзялликляри, −дцнйанын инсанын мцхтялиф типли
тарихи формалары, щямин дцнйада онун тякамцлц, мюъцзяляри вя

121
дцнйа щягигятляриня бахышыны якс етдирян формулалары иля даща
гцдрятли вя язямятли эюрцнцр. Гядим тцрк мифоложи естетикасында
формалашан, бой атан мифоложи системлярдян бири дя мящз Азярбайъан
тцркляринин мифолоэийасыдыр.
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасында да мифоложи моделинин
илкин башланьыъында дцнйанын йаранмасы иля баьлы мифляр −тюряниш
мифляри хцсуси йер тутур. Щямин тип мифляр гядим тцрк мифолоэийасы
гайнагларындакы формасыны ясасян мцщафизя едиб сахламышдыр.
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасында диггяти чякян бир
хцсусиййят цзяриндя хцсусиля дайанмаг истяйирям. Мараглы ъящятдир
ки, еркян дцшцнъянин мцяййян лайы, еляъя дя «Китаби-Дядя Горгуд»
епосунун сцжетляри бу эцн милли йаддашдан силинмишдир. Яэяр «Дядя
Горгуд» сцжетляри ялйазманын йенидян няшри, тяблиьи иля йаддаша
гайтарылырса, тюрянишля баьлы мифляр дя ейни йаддаш талейини йашайыр.
Йяни, о да, -тюряниш мифляри системляри, Тенгри, Ерлик, Ай-Атам вя
диэяр миф типляри Азярбайъан тцркцнцн милли йаддашында мювъуд
олдуьу модел шяклиндя иштирак елямир. Онларын йалныз реконструксийа
олмуш мцъярряд схемляри щярдян шифащи нитгдя юзцнц эюстярир.
Дцнйанын йаранмасы иля баьлы щямин яняняви сцжетляр, щекайятляр
Азярбайъан тцркцнцн тяфяккцрцндя йениляри иля явяз олунмушдур.
Онларын бюйцк гисми гядим тцрк естетик дцшцнъяси цчцн сяъиййяви
олан хцсусиййятляри ящатя ется дя мцасир дцшцнъяйя мяхсуслуг
яламятляри дя нязяря чарпмагдадыр. Ейни просес хакасларда,
кумыкларда, тцркмянлярдя дя юзцнц эюстярир. Лакин гырьыз вя
юзбяклярдя «Манас» вя «Алпамыш»ы сюйляйян чырчы вя бахшыларын
репертуарында яски тцрк гайнагларына сцжетлярин яняняви
хцсусиййятляри фяал мцщафизя едилмякдядир. Онларын ичярисиндя яски
дцшцнъяни йаддашдан силинмя просеси демяк олар ки, щяля
башламамышдыр.
Азярбайъан тцркляринин йаранышла баьлы мифляринин йени дювр
нцмуняляринин йаддашдакы вариантлары бир чох бахымдан мараг
доьурур. Бу тип мифлярдян ики нцмуня даща чох мараг кясб едир:
Биринъи мятн: «Дцнйанын йаранмасы» адлы щямин мятндя
дейилирди: «Йер цзцнцн тамам суйа гярг олдуьу, судан башга щеч
йердя щеч няйин эюрцнмядийи заманда Аллащтаала чох да бюйцк
олмайан, анъаг гывраг, саьлам, аьыллы бир гуш йаратды. Она бакиря
гыз эюзяллийи верди. Адыны Щумай гойду. Аллащтаала Щумайа
тапшырды ки, эеъя-эцндцз ярзи юртян су цзяриндя ганад чалыб дцнйаны
долашсын. Суйун щарда азалдыьыны, щарда артдыьыны, щарда
дурулдуьуну, щарда буландыьыны эялиб айда бир дяфя она хябяр

122
версин. О эцндян ня гядяр кечди билмирям, бир эцн Щумай
Аллащтааланын щцзуруна чох йорьун, ялдян дцшмцш щалда эялиб
чатды. Щарда ня баш вердийини Аллащтаалайа данышды. Анъаг йорулуб
ялдян дцшмясиндян бир кялмя сюз ачмады. Щумайын цзцлмясини
дуйан Аллащтаала ону эютцрцб чийниня гойду. Деди ки, чох йорулуб
ялдян дцшмцсян, отур бир аз динъини ал. Щумай бурада отуруб
йухуйа эетди. Ня гядяр йатдыьыны дейя билмярям, эюзцнц ачанда
Аллащтааланын габаьында цч дяня нохуд бойда лял эюрдц. Аллащтаала
Щумайа буйурду ки, бу лялляри дилинин алтында эизлядиб учуб кетсин.
Щяр эцн бирини дярйайа атсын, сонра гайыдыб онун йанына эялсин.
Щумай буйрулан кими дя еляди. Ляляри дярйайа атыб цчцнъц эцн
учуб Аллащын йанына эялди. Доггуз эцн Аллащын евиндя гонаг галды.
Онунъу эцн йола дцшяндя Аллащтаала она деди ки, ляли салдыьын
йерляря гайыдарсан. Орада эюзял, йашыл бир торпаг, торпаг цстцндя
нящянэ бир аьаъ эюряъяксян. Аьаъын башында юзцня бир йува
гурарсан. Йорулуб ялдян дцшяндя орада отуруб динъялярсян. Цчцнъц
ляли атдыьын дярйада о гядяр балыг олаъаг ки, щансыны истясян баш
вуруб тутарсан вя аълыг ня олдуьуну билмязсян.
Щумай лялляри атдыьы йерляря гайыданда эюзляриня инан-мады.
Суларын дцз ортасында, йашыл отларын битдийи, уъа, мющтяшям бир
аьаъын уъалдыьы бюйцк бир торпаг эюрдц. Торагдан эюйляря баш алыб
эедян нящянэ аьаъа йанашды. Торпаг цстцндяки будаглардан
бириндя юзцня бир йува тикди. Орада динъини аландан сонра аъ сулара
баш вурду. Бурадакы балыглардан тутуб бирини йеди вя юзцня ращатлыг
тапды.
Щумай ярздя илк Торпаьы, илк Аьаъы вя дярйадакы Балыглары беля
йаратды. Щумайын йаратдыьы щямин дцнйа бу эцн эюрдцйцмцз эюзял
вя бюйцк торпагдыр» (сюйляйяни: Яфруз ханым СейфялЪамал гызы
Дурдийева, Дярябянд, 1983-ъц ил (31, 123-125).
Дцнйанын йаранмасы барядя башга бир миф мятни дя вардыр.
Орада ися дейилир:
Икинъи мятн: «Йел вя эцн» адлы бу миф мятниндя дейилир ки,
Яршдя булударын цстцндя ики гардаш йашайырды. Эцндцзляр эедиб
алями эязиб доланыр, ахшамлар булутдарын лап галын йериндяки
дахмаларына эялиб башларыны атыб йатырдылар. Бир эцн кичик гардаш Йел
эюрдц ки, бюйцк гардашы Эцн лап гаш гараландан эялиб эириб
дахмайа, башыны атыб йатыб. Цз эюзцндян йорьунлуг тюкцлцр, щалы
йаман гарышыб. Башлады ону дцмсцклямяйя ки, де эцраъ нолуб. Эцн
деди ки, нечя эцндцр од тутуб йанырам, ня гядяр истим вар тюкцрям
дярйайа ки, суйун алтында галан Анамызы цзя чыхарым, ону суйун

123
ъянэиндян гуртарым. Йел деди: -бяс мян юлмцшям, нийя мяня
демирсян ки, анамыз сулара гярг олуб, эял бирликдя тядбир тюкяк?
−Эцн кичик гардашынын сачыны сыьаллайыб деди:
−Ещ, сян кичик гардашсан, дейиб ганыны ня гаралдым!?
Йел деди:
-Ярши-ялада мяним Су-Сян адлы бир пяри достум вар. Дярйалар
она Аь ана дейирляр. Эеъяляр юз тянща дахмасына эялир. Эцндцзляри
дярйалар гойнундадыр. Эял эедяк онун дахмасына, дярдимизи она
дейяк, эюряк бирликдя ня тядбир эюрцрцк.
Эцн вя Йел ярши - ялайа Су - Сянин дахмасына эялдиляр. Су-Сян
онлары хош цзля гаршылады, цзляриня сцфря ачды, гызыл эцпдян сцздцйц ал
шяраба онлары гонаг еляди. Сцфрядя отуруб гонагларына деди:
-Мяним язиз гардашларым. Билин вя аэащ олун ки, мян сизин
баъынызам, нечя мин илдир ярзи су басандан, анамыз торпаг
дярйаларда гярг оландан мян дя гяриблийя дцшмцшям. Инди ки, сиз
анамызы хилас етмяк истяйирсиниз, онда сцбщ тездян сяфяря чыхаг,
бирляшиб анамызы дярйаларын ялиндян хилас едяк. Анъаг бир шяртим вар.
Анамызы хилас едяндян сонра эяряк биз онун гойнундан узаг
олмайаг. Ону дирилдяк – Мян суйуну верим, Йел няфясини, Эцн
истилийини. Бизлярдян бири бундан сонра ондан айры дцшсяк, анамыз
Торпаг йенидян овулуб, парчаланыб дярйалара гярг олаъагдыр.
Гардашлар чох севиндиляр. Дейиб-эцлцб йыхылыб йатдылар. Сцбщ тездян
эюрдцляр ки, гапыда йящярлянмиш цч ат вардыр. Су-Сян Су ата, Йел -
Йел ата, Эцн ися гор ата миниб чапдылар.
Ахшам дярйалар ичярисиндя узаныб эедян Гара Торпаг
эюрцнцрдц. Йел, Эцн вя Су-Сян хялвят бир йердя юзляриня кома
тикдиляр. Даща аналарыны тярк етмядиляр. Еля онун гойнунда
йашамаьа башладылар. Эцн баъысы Су – Сянин адыны дяйишиб Йер-Су
гойду. Онлар бирликдя чалышыб йашамаьа башладылар. Дцнйа беля
йаранды» (32, 185-187).
Эюрцндцйц кими, щяр ики тюряниш мифи дцнйанын, гуру яразинин
йаранмасындан бящс едир. Онларда йарадыъылыг Цлкен вя Йерликля
баьланмыр. Бу сцжетлярин вя мифлярин юзцндя дя тюрянишля баьлы еркян
дцшцнъянин изляри айдын эюрцнцр. Лакин ейни заманда онларын гядим
тцрк тясяввцрцндян сонракы дюврцн мящсулу олдуьу айдын эюрцнцр.
Алтай тцркляриндя ися дцнйанын вя илк инсанын йарадыъысы
Цлэендир. О, дцнйада цзян торпаг вя онун цзяриндя дцзялдилмиш
инсан фигуру эюрцр. Эедиб щямин фигурдан инсан дцзялдир. Адыны
Ерлик гойур.

124
Торпаьын йаранмасы ися башга бир алтай мифиня эюря белядир:
Цлэен бир эцн дярйайа гярг олма тящлцкяси иля цзляшир. Фикирляшир ки,
неъя елясин ки, гуру торпаг йаратсын. Бу вахт она бир инсан
йахынлашыр вя дейир ки, Йери йаратмаг цчцн эялмишдир. Щямин адам
дяниз алтындакы даьа эедир, орадан бир аьыз торпаг эятирир вя Цлэеня
верир. Цлэен щямин торпаьы чырпыр вя габаьында Йер йараныр. Цлкен
торпаг эятиряня щямин йердя пай - йер вермир. Торпаг эятирян йеря
тцпцрцр, онун аьзында галмыш торпаг дяняъикляри йердя батаглыглар,
дяря-тяпяъикляр йарадыр. Цлэен торпаг эятирянля - Йерликля кцсцшцр.
Мифин Урсул, Ъянуби Алтай, Шимали Алтай вариантларынын юзляриндя дя
дцнйанын йаранмасы иля баьлы естетик дцшцнъядя бир йарымчыглыг
нязяря чарпса да дцнйанын йаранма мянзяряси там ящатя олунур.
Бцтцн Алтай мифляриндя Цлэенля Ерлик арасында ня гядяр дярин
инъиклик, айдынлыг олса да онлар дцнйаны вя инсаны бирликдя
йарадырлар. Цлэен эилдян вя гамышдан инсан мцгяввасы дцзялдир, она
ъан веря билмир. Ерликдя ися ъанвермя функсийасы вардыр. О,
йарадыъылыг, тюрядяъилик сялащиййятиня вя тябиятиня маликдир. О, ейни
заманда юляндян сонра щюкмранлыг мювгейини итирмир, рущлары
йералты дцнйайа апарыр. Алтай миф вя яфсаняляриндя Ерлик шяр
хцсусиййятляри ифадя етмир, инсанлар она «Ерлик ата» дейя мцраъият
едир, рущуна ещтирам бясляйирляр. Ерлик инсан мяншяли, инсан гийафяли,
гцдрятли ъянэавяр либаслыдыр. Цлэен ися хяйали образдыр; башындан
Эцняш кими ятрафа ишыг сачылыр.
Бу мифин Йакут вариантында Йерлик Цлэенин йаратдыьы
мцгяввалара ъан верир, гадын вя киши ъинсини йарадыр.
Цлэенля Йерлик миф дцшцнъясиндя тюрянишин модерн
тякамцлцдцр. Бир-биринин яксликлярини тамамлайан демиурглардыр. Бу
йарадыъы гцввяляр бцтцн зиддиййят вя тязадларына бахмайараг бир-
бирини тамамлайан мифик йеткин ващидлярдир.
Гядим тцрк мифоложи моделиндя цч дцнйа эюзя дяйир –Мави-эюй,
Орта дцнйа, Йералты дцнйа. Онларын щяр биринин щакими, сащиби
вардыр. Мясялян, Эюй Эюйцн сащиби Тенгри (Танры), Орта дцнйанын
сащиби Ерлик (даш китабялярдя Ерликдир). Эюрцндцйц кими тюряниш
мифляриндя дцнйаны тюрядян, йарадан танрыларын ады бу вя йа диэяр
шякилдя хатырланыр ки, бу да эяляъяк тцрк пантеонундан, онун
аллащлар системиндян хябяр верян илк естетик фикирдир. Гядим тцрк
мифолоэийасында бу йарадыъылыг яняняси, -адят-яняня, мярасим вя
ритуаллар да дахил олмагла йцксялян хятт цзря давам едир,
пантончулугда о зяифляйир, кулчулуг да ися йенидян мювгейини
фяаллашдырыр.

125
Гядим тцрк пантеону вя Пантеон – аллащлар системидир.
Азярбайъан мифолоэийасында онун Мцхтялиф халглар юзляринин
тамамланма вариантлары мифоложи тясяввцрцндя зянэин
пантеон йаратмышлар.
Гядим йунанларын, шумерлярин, аккадларын вя башга халгларын
язямятли пантеону вардыр. Зярдцштлярин пантеону да эениш вя
чохъящятлидир. Бурадакы мцбаризя тякъя дцнйанын идаря едилмясинин
мящдуд бир ъящяти, щансыса бир аллащын боллуьу, мящсулу, йахуд
кюрпяляри щимайя етмяси кими йох, цмумиликдя хейирля-шярин
мцбаризяси, хейрин тянтяняси, шярин тюрятдийи рязалятлярин мигйасынын
эенишлийи иля баьлыдыр.
Пантеон идярячилийи мифик дцшцнъядя инсанын инам вя етигад
бяслядийи аллащларын нисби вя шярти мянада, мцяййян заман вя мякан
щцдудунда дярк едилян дцнйаны идаря етмясидир.
Еркян дцшцнъядя инсанын йашадыьы, фяалиййят эюстярдийи мякан
онун цчцн дярк едилян дцнйа иди. Бу дцнйа онун дцшцнъясиня эюря
цч гатдан – Эюй вя йа сямадан, Инсанын цзяриндя йашадыьы, гуруб-
йаратдыьы, якиб-беъярдийи торпагдан вя бир дя реал дцнйасындан
гопуб, айрылыб кючцб эедяъяйи Йералты дцнйадан ибарят иди.
Еркян дцшцнъядя бу дцнйаларын щяр цчц дяркедилмяз иди. Инсан
бу дяркедилмязлийи юз тяфяккцрцнцн эцъц иля йаваш-йаваш анламаьа,
дярк етмяйя хаосу мянимсямяйя башладыгдан сонра щяр цч мякан
барядя юзцнцн илкин мцмкцн тясяввцрлярини йаратмышды. Еркян
дцшцнъядя беля бир инам йаранмышдыр ки, бцтцн хаосу идаря едян
гцввяляр вар. Эцняши чыхаран, йаьышы йаьдыран, мящсул боллуьуну,
гытлыьы щимайя едян, инсанын щяйатыны, йашайышыны тянзимляйян
гцввяляр вар.
Инаълар системлярини, формулаларыны йарадан инсанларын
тясяввцрцндя идаряедиъилик функсийасы онларын ирадясиндян кянарда
олан гцввялярля баьландыьына эюря, еркян етнослар бяхт, тале, мящсул
боллуьу, инсан щимайяси, фираванлыг, шяр гцввялярин щимайячилик
сащялярини йаратдыгъа, онларын мцяййян охшар ъящятляря эюря
щамилярини дя йаратмышдыр. Бу щамилярин ъямиййятдяки йери, мювгейи
вя функсийаларына эюря ону шяхсляндирмиш, нисби дцнйа мянасында
гябул етдийи мцщитдя она гцдрятли идарячилик, тямзимляйиъилик
функсийалары вермишдир. Гядим шумерляр бу баш идарячилик
функсийасыны Эцняшя вериб, ону баш аллащ щесаб едиб Ра кими
шяхсляндирмиш, ятрафда ися сащя идаряедиъи щамиляри –аллащлар
пантеонуну йаратмышдыр.

126
Яски пантеон анлайышларында эюзяэюрцнмяз иъраедиъилик
функсийаларынын сащибляринин мяскяни сямадыр, сяма онун бир
елементидир. Гядим тцрк мифолоэийасында ися бу цмуми синдром
тящриф едилир. Конкретликляр абсрактлыгла явяз олунур. Щамилик
сялащиййяти конкрет обйектя дейил, мясялян, Эцняшя, Айа, щансыса
улдуза йох, абстаркт обйектя эюйляря йюнялдилир. О, Тенгри, йахуд
Эюй Танры кими мифик дцшцнъядя шяхсляндирилир. Баш Танрыйа гаршы,
онун идаряедиъилик фуксийаларынын мцяййянляшдирилмясиндя гейри-
мцяййянлик формалашыр. Бцтцн щамилик сялащиййяти онун ялиндя
бирляшир. Бу баш аллащ сащя щамиляри арасында сялащиййятлярини
бюлцшдцрцб онлары цмумиликдя идаря етмир, бцтцн идарячилийи юз
ялиндя бирляшдирир. Буна эюря дя гядим тцрк пантеону башга
халгларын пантеонунда олдуьундан идаряедиъилик функсийасына малик
аллащларла зянэин дейилдир.
Бязян тцркцн абстаркт пантеон йарадыъылыьы янянясиндян бцтцн
эюйляри ващид танры кими эютцрмяк вя ону Тенгри ятрафында
абстарктлашдырмагдан чыхыш едяряк тцркц тякаллащлыьа илк кечян,
йахуд тякаллащлыьы илк гябул едян етнослардан щесаб едилир. Бу
иллцзийадыр. Тцркцн култчулуг янянясини диггятдян йайындырыб онун
мифоложи дцнйаэюрцшцнц дцрцст мцяййянляшдирмямякдян иряли эялир.
Култчулуг яслиндя юзц тцрк мифик дцшцнъясиндя пантеон
йарадыъылыьынын сонракы инкишаф мярщялясидир. Яэяр гядим йунанлар
Зевси йарадыб онун ятрафында бирляшмишдилярся, яэяр гядим
зярдцштиляр Ащру Мязда идаряедиъилийиня гаршы Ащруманйу шяр-
мцбаризя модели гоймушдуларса, йаратдыьы гцдрятли пантеонда
дцнйанын идаря олунмасы баш аллаща табе олан он-он беш аллащ
тяряфиндян идаря олунурдуса, тцрк пантеонунда мянзяря ейни схем
цзря инкишаф етмир, дцнйа миф модели тящриф едилир. Баш аллащ
Тенгринин (Эюй Танрынын) ятрафында идарячилик функсийаларыны йериня
йетирян аллащлар системи йохдур. Бир сыра тцрк халгларында Тенгрийя
даща йахын, мцяййян миф сцжетляриндя щятта Тенгринин ювряти щесаб
едилян Щумай да даима онун йанында дейилдир. Щумай демяк олар
ки, бцтцн вариантларда юз щамилийини йердя, инсанлар арасында щяйата
кечирир, йер мяншялилик онун башлыъа хцсусиййяти кими нязяря чарпыр.
Тцрк пантеону барядя Алтай мифолоэийасында В.В.Радловун мялу-
маты истисна едилярся, Эюй Танрынын юз идаряедиъилийини йердя йарат-
дыьы щамиляр – култлар васитясиля щяйата кечирдийини эюрцрцк. Бу
щамиляр еля башга халгларын пантеонунда эюрдцйцмцз аллащларын
функсийасыны ифадя едир, тцрк пантеонунда баш аллащ Тенгри илк
бахышда тякаллащлыьын модел дцшцнъясини йаратса да онун табелийиндя

127
силсиля щамиляр – аллащ сявиййясиндя олан култлар системи мювъуддур.
Бу систем Эюй Танры тяряфиндян идаря олунур. Демяк мифоложи
моделдя Тенгрини тяк ващид кими эютцрмяк доьру олмаз. Тенгринин
бцтцн идаряедиъилийини, нцфузеди-ъилик фяалиййятини йердя яслиндя
пантеон системи дахилиндяки щами култлар щяйата кечирир.
Тцрк пантеонунда мякан даща абстаркт мязмундадыр, Эюй
Танрынын абстракт мяканы сона гядяр ачыгланмыр, интящасыз сяма
Тенгринин мяканы олдуьу кими, щами култларын мяканы да эюйлярдир.
Онлар йери, ону айры-айры сащялярини, -даьы, чайы, дяряни, мешяни,
зямини, бостаны, суйу, оду, истилийи, саьламлыьы, хястялийи вя с. йердя
щимайя етсяляр дя сяма мяншяйлидирляр. Эюзяэюрцнмяздирляр, инсана
хейир вя пислик эятирян рущлардыр. Онларын мянафейиня тохунуланда
инсанлара хята эятирир; онлар ейни заманда уьурун, хейирин,
саьламлыьын, бярякятин щамиляридир.
Щами рущларда пантеон сяъиййяли аллащлылыг яламятляри –
хиласедиъилик, нцфузедиъилик, идаряедиъилик вя с. эцълцдцр. Онлар
юзляринин щимайя даирясиндя чох гяти, эцълц вя исрарлыдырлар. Сай
етибариля иля интящасыздырлар. Тцрк мясялляринин бириндя дейилдийи кими:
«Бир гарыш йер дя сащибсиз дейилдир». Щяр йерин, баьын-бостанын
суйун, мешянин юз сащиби, неъя дейярляр, «яйяси» вардыр. Бцтцн
бунлар ися чохаллащлылыьа мяхсус хцсусиййятлярдир вя цмумиликдя
Тенгринин танрычылыг гцдрятинин чохаллащлылыг принсипляри цзря щяйата
кечирилмясиня хидмят едир.
Тцрк пантеонунда нязяря чарпан икинъи образ Щумайдыр. О,
милли дцшцнъядя гадын ъизэили, зяиф бир мяхлугдур. Мцх-тялиф миф
сцжетляриндя аь вя гара палтарда олур, икили характеря маликдир.
Щумай бир сыра тцрк халгларынын мифолоэийасында хейирхащ рущ,
кюрпялярин щамиси, эюзяллийин горуйуъусудур, башга груп халгларда,
мясялян, хакасларда ейни заманда ъан аландыр, юлцм мяляйидир. «Аь
ана», «Гара ана», «Албаст» «Ал арвады» вя с. адлар алтында дяйишян
Щумай ярздя йер цзяриндя щамилик сялащиййятиня малик сяма мяляйи,
йахуд пярисидир.
Онун икили характери – хейир вя шяр щимайячилик функсийасы даща
архаикмифоложи тясяввцрлярля баьлы олуб зярдцштилкдян яввялки
тясяввцрлярля баьлыдыр (33, 401-403).
Щумай мифик танрысынын Умай, Щумай, Щцма-Цма ким
вариантлары да тцрк халгларынын мифолоэийасында эениш йайылмышдыр.
Онун инсан, гуш, рущ вариантларында якси гадынлыьы, няслин артымыны
щами яламятляри иля йанашы гара рущу, бяд рущлары тямсил етмя
функсийалары да вардыр (34, 12-23). М.Кашкаринин «Дивани-лцьяти ит-

128
тцрк»цндя бу хцсусиййятляря диггят йетирилир. Азярбайъан тцркляринин
тюряниш мифляриндя ися Щумай яъдад, култу иля баьлы олуб дцнйанын
йаранмасында иштирак едян сакрал мяншяйя малик илащядир.
Цмумиликдя, тцрк мифолоэийасынын естетик дцшцнъясиндя эениш
чаларлылыг хцсусиййятляри иля сечилян Щумай мифик дцшцнъянин илк
гадын илащяси кими юзцндян сонра йаранаъаг бир чох хатун вя
илащялярин аналыг, дцнйайа ювлад эятирмя вя нясл артырма янянясинин
щимайядарыдыр.
Гядим тцрк пантеонундан данышаркян В.В.Радловун истинад
етдийи Алтай пантеону цзяриндя дя дайанмаг зяруридир (35, 355-
365). Йери эялмишкян демяк лазымдыр ки, тцрк пантеону яксяр
щалларда Алтай мифоложи моделиня ясасян шярщ едилир, бир сыра диэяр
тцрк халгларынын миф материалы диггятдян кянарда галырды. Тябии ки,
бу, диэяр тцрк халгларынын мифоложи сцжетляринин кифайят гядяр
топланылыб няшр олунмамасы иля баьлыдыр. В.В. Радловун Сибирдян
йазыйа алдыьы Алтай тцрк пантеону да бир чох ъящятдян диггяти ъялб
едир.
Алтай пантеонунда Эюй он йедди гатлыдыр. Ян цст гат Гара
ханындыр. О, бурада отуруб дцнйаны идаря едир. Эюрцндцйц кими, о,
Зевс, Ра, Ащрумязда типли баш аллащдыр. Пантеон шяъяряси дя еля
ондан, онун ювладларындан башлайыр. Пантеонда хцсуси йери олан цч
оьлу-Цлэен Гызыл даьда, он алтынъы гатда отурмушдур. О, Гара
ханын бцтцн тапшырыгларыны юзцндян кичик гардашларына-доггузунъу
гатдакы ъянэавяр Кысагапы вя йеддинъи гатдагатда-Эцняшин
йашадыьы гатдакы Марэеня ютцрцр. Алтынъы гатда Ай-ата аллащы
бяргярар олуб. Дюрдцнъц гатда дцнйанын йарадыъысы Цлэен йашайыр.
Онун ики оьлу вар, онларын щяр икиси Цлэенин йаратдыьы дцнйанын вя
инсанларын йашадыьы бу гат яслиндя ъянэавяр мяканы, мялякляр йурду,
яфсаняви Сцд эюлц, Гара ханын йаратдыьы Сцрвя даьы да щямин гатда
йерляшир. Алтай мифолоэийасында пантеон пассивдир. Гядим йунан,
йахуд зярдцшцт вя йа лап еля йящуди пантеонунда эюрдцйцмцз
аллащларарасы чякишмя вя вурушмалар бурада йохдур. Йяни аллащларын
актив щяйатыны вя мцбаризясини тясвир едян наьыл вя мифляря бурада
тясадцф олунмур. Аллащлар арасында хейрин тянтяняси уьрунда
мцбаризя эюзя чарпмыр. Она эюря дя тцрк пантеону «юлц вя массив
пантеондур». Бу пантеонда ирялийя доьру инкишафы эюстярян, еляъя дя
шярин гаршысыны алан мотивляр йохдур. Бцтцн бу кими ъящятляри
мцшащидя едян В.В.Радлов «мякан» мцгяддяслийини иряли сцрцр, щеч
бир зиддиййятин олмадыьы бу мифик мяканда анлашманын юзцнц
щямин мяканда ъямляшян рущларын мяъмусу иля баьлайыр. Йяни

129
рущлар мяъмусунда шяр йохдур, мцгяддяс рущлар вя щамиляр
бурада инсанлары йаманлыглардан щифз едир. Тцрк мифолоэийасында
инсанлары йаманлаглардан горумаг щами култларын функсийаларына
дахил иди. Лакин онлар пассив дейил, даим шярля цзбяцзя эялян, онунла
мцбаризя апаран актив щамиляр иди. «Инсанларын йашадыьы йерин юзц
бяшяриййят цчцн хейирхащлыг эюстярян рущларын персонофикасийа
едилмиш нцмайяндяси кими чыхыш едир» (36, 30).
Йер-су дедикдя он йедди бюйцк ханын (щакимин) мяъмусу кими
баша дцшцлцр. «Бу эцн бу щакимляр нящянэ даьларын гарлы
зирвяляриндя, чай мянбяляриндя йашайырлар» (36, 31). Демяк,
«Дцнйанын йаранмасы щаггында» Азярбайъан тцркляринин мифиндя
дейилдийи кими, Йери щами етмяк, йаранмыш дцнйаны вя инсаны
горумаг цчцн сяма мяншяли антропоморфлар, щами рущлар-Эцн,
Йел вя Су-сян йер цзяриндя мяскунлашмышлар ки, щамилик
функсийаларыны лазымынъа йериня йетиря билсинляр. Йери эялмишкян Йер-
су иля Су-сян арасында да бир тарихи тиположи уйьунлуг нязяря чарпыр.
Суйун танрычылыг функсийалары чохдур. Сонракы тясяввцрлярдя о,
тюрянян инсанын дюрд атрибутундан биридир. Бу эцн мифоложи
йаддашда култ кими йашамагдадыр. Бу эцн тцрк пантеонуна дахил
олан вя лап еля Эюй-танрынын-Тенгринин идаряедиъилик функсийаларыны
щяйата кечирян щами рущларын танры мяншяли олуб тцрк пантеонунда
аллащлар системини тамамламасы тябиидир. Су-Сян вя Йер-су тиположи
уйьунлуьу буну бир даща тясдиглямякдядир. М.Сейидова эюря
«мцхтялиф тцрк халгларында су вя Йерля баьлы танрылар олмушдур (37,
233-236). Мцасир мярщялядя онлар щами руща чеврилсяляр дя танрылыг
хцсусийятлярини чох эцълц шякилдя юзляриндя горуйуб сахлайа
билмишляр. Азярбайъан тцркляринин мифоложи тясяввцрцндя дя бу
эюрцшляри йашадан мифляр щяля дя халг арасында еркян танынмалары
мцщафизя етмякдядир.
Биринъи мятн. «Йер-су» адлы мифдя дейилир ки, Халтан кяндиндя
йедди гызын, бир оьлун анасы Пяри Хатун варды. Кафирляр эялиб он алты ил
габаг оьлуну дустаг ейляйиб юзэя еля апармышдылар.
Бир эцн оьлунун йолуну эюзлямякдян ярийиб шама дюнмцш Пяри
Хатун евиндя оландан-олмайандакындан хуръун дцзялдиб бир
ялянэя ата миниб дцшмян юлкясиня оьлуну эюрмяйя йола дцшцр. Цч
эцн цч эеъя мешя иля йол эедиб бир вадийя эялиб чыхыр. Эюрцр ки,
бурада гырх цзцлмцш, ялдян дцшмцш ъаван отуруб йолдан кечянляря
бир тикя чюряк цчцн ял узадыр. Ъаванларын гаршысында башы чалмалы Аь
Ана йолчуну эюрцб сорушур:
-Бу хястя бичаряляря бир тикя чюряйини гыймазсанмы?

130
Пяри Хатун дейир:
-Нюшцн гыймарам, щяр няйим вар онлара пешкашдыр.
Сонра атын белиндян эютцрцб хуръунлары йеря гойур, сцфря ачыб
щяр няйи вардыса арайа эятирир. Йейиб ичирляр. Ъаванлар яввялки гайда
иля эятириб бош хуръунлары атын далына гойурлар.
Пяри Хатун хейли йол эедир. Сабащ ахшам цстц эцншя гяншяр
йолуну давам етдирмякдяйкян габагда тоз-думана гарышыр. Бир дя
эюрцр ки, палтарсыз чылпаг бир атлы онун габаьында атыны сахлайыб йеря
дцшдц. «Ана мяня бир тикя чюряк вер, юлдцм» дейя она тяряф эялди.
Дустаглыгдан гачан оьлуну таныйан ана пярт олур. Хуръунун
дибиндя чюряк гырынтысы галмасына эцман едяряк ялини хуръуна
апарыр. Эюрцр ки, хуръунлар икиси дя долудур. Тез хуръуну ачыб сцфря
дцзялдир.
Йейиб-ичиб юзцня эялян оьлан ял атыб юзцня хуръундан тязя
либас, пал-палтар чыхарыр. Йейиб-ичиб, эейиниб-эеъиниб эери гайыдырлар.
Йолда Аь Ана онлары гаршылайыр. Эюрцр ки, Пяри Хатун лап ялдян
дцшцб гахаъа дюнцб, бели бцкцлцб, гычлары йыьылыб, цзцнц она тутуб
дейир:
-Халтана чатан кими эюряъяксян ки, хан чинарын ятяйиндян исти
бир булаг ахыр. Одун адыны «Йер-су» гойдум. Эир чим, гол-гычын
ачылаъагдыр. О эцндян Халтан кяндиндя «Йер-су» адамлары
хястяликлярдян хилас едир, шяфа верир (38,193-194).
Икинъи мятн. «Йер-эцъ» адлы бир мифдя дейилир: Бир падышащын
эюзцнцн аьы-гарасы бир оьлу варды. Той эеъяси хястялянмишди. Ня
гядяр дава-дярман ейлядиляр хейри олмады. Бир лоьман деди ки, эютцр
ушаьы мешяйя палыдлыьа апар, гой бир мцддят орада йашасын. Ушаьы
даьын йамаъындакы палыдлыьа апардылар. Падышащ юзц дя оьлу иля бирэя
кючдц палыдлыьа. Эеъянин бир вахты ня эюрся йахшыды, эюрдц ки, бир атлы
эялди, атдан дцшдц. Оьланын йанына эялиб деди:
-Оьул ач эюзцвц, Йерэцъ бабан эялиб ки, сяня эцъ версин, гцввят
версин.
Гоъа ялини оьланын бойнуна, башына, бядяниня чякди. Падышащ
эялиб юзцнц йетиряня гядяр бир эюз гырпымында йох олуб эетди.
Падышащын оьлу ширин йухуйа эетди. Ган-тяр ичиндя ики эцн йатды.
Цчцнъц эцн эюзцнц ачыб айаьа галхды. Иэид, саьлам бир оьлан олду.
Йерэцъ палыдлыьы Губанын эюзял бир кяндиня чеврилди. Инди дя бу
кянддя Йерэцъ пири инсанлара шяфа верир (39,251)
Щяр ики мифдя Йер-су вя Йерэцъля баьлы онларын танрылыг, щамилик
функсийасы эюз габаьындадыр.
Биринъи мятндяки Йер-су Аь Ана либасында чыхыш едир, юз щамилик

131
сялащиййятини тясдиглямяк цчцн Пяри Хатунун бошалмыш хуръунларыны
долдурур. Ейни заман бу эцн дя вердийи «Йер-су» ады иля йашайан
шяфа оъаьыны йарадыр. Икинъи мятн-дяки Йерэцъ щамиси ися аналожи
охшарлыгла юз щамилик функ-сийасыны ачыглайыр.
Тцрк тайфалары етник груплара вя яразиляря сяпялянмишляр. Бу эцн
тцрк мифолоэийасыны алтай, йакут, хакас, тувин, сака естетик дцшцнъяси
иля йанашы ейни заманда гырьыз, Азярбайъан, юзбяк, кумык вя б.
тцрк тайфаларынын мифоложи эюрцшляри иля бир констекдя эютцрмяк
эярякдир.
Тцрк мифоложи моделини бцтювлцкля тутаг ки, Орхан-Йенисей
китабяляриндя, йахуд, йакут, алтай мифляриндя якс олунуб
гуртардыьына щюкм вермяк тябии ки, олмаз. В.В.Веселовскинин
фикриня эюря «Миф юзц дя поетик структурдур. Юзц дя мцряккяб,
йаддашлардан силинмяси мцмкцн олмайан поетик гялибдир. Халг юзц
тарих сящифясиндян силиня биляр, лакин онун архаик дцшцнъяси яэяр
поетик гялибя чеврилмишся, о, юлцмя мящкум дейилдир. Заман-заман
щардаса йаддашда дашлашан беля поетик гялбляр чох чятин
реконструксийа едилир, йаддашларда йашайыр вя изляринин илкинлийини
ясасян горуйуб сахлайырлар» (40, 123).
Еля тцрк халглары вардыр ки, онларын мифоложи дцшцнъяси топланыб
няшр едилмишдир. Лакин ютян йцзилликдя Сибирдя, Алтайда апарылан эцълц
йазыйаалма ишляриня Эцнейли-Гузейля Азярбайъанда, ня Дярбянддя, ня
Сярабда, ня дя Тябриздя апарылмышдыр. Тябии ки, тцрк миф моделинин чох
мцхтялиф вариантлары Азярбайъан тцркляринин йашадыьы бу яразилярдя дя
йайылмышдыр. Мясялян, 1982-1984-ъц илляр ярзиндя бу сятирлярин
мцяллифинин Губа-Дярбянд зонасына фярди експедисийасы эюс-тярди ки, ян
гядим мифик дцшцнъянин бакиря нцмуняляри щямин яразидя, хцсусян
Дярбянд ятрафы Азярбайъан кяндляриндя йашайан щям вятянляримизин
йаддашындан силинмямишдир (41, 9-21).
Експедисийа эюстярмишдир ки, бу яразидя йашайан Азярбайъан
тцркляри ичярисиндя илк инсанын йаранышы иля баьлы мифляр эениш йер тутур.
Бу мифлярдя илк инсанын йаранмасы дцнйа мифолоэийасында яняняви
олан Гызыл Юкцз мифизминин Боз Юкцзя реконструксийасы ясасында
тюрянир. Бу йарадыъылыг янянясиндя зярдцшт мифизминин нцфузедиъи
тясири, даща доьрусу зярдцшцт мифизми иля тцрк мифоложи моделинин
чарпазлашмасы нязяря чарпыр. Бу чарпазлашма гцтблярини бу эцн тцрк
мифоложи дцшцнъяси иля мцяййянляшдирмяк о гядяр дя яняняви олмаса
да просесин гаршылашмасы эюз габаьындадыр. Бу мифоложи дцшцнъядя
баш аллащ Боз Юкцздцр. Боз Юкцзцн мяканы абстрактдыр. О,
йарадыъыдыр, дцнйанын илк адамыны йаратмышдыр. Йарадыъылыг

132
просесиндя о дцзялдилмиш мцгяввайа йалныз ъан вермишдир (41, 11).
Эюрцндцйц кими, о, Ерликин функсийасыны йериня йетирмишдир. Боз
Юкцз дцнйанын бу илк адамыны Оьуз адландырыр (41, 12). Бундан
сонра Боз Юкцз Оьузун арвадыны йарадыр вя она ъан верир. Боз
Юкцз тцрк шяъярясинин ики гцтбцнц йарадыр (41, 13).
Гядим тцрк пантеонунда баш аллащын Тенгринин йаранмасы
мялум олмур. О, садяъя олараг каинатын йарадыъысыдыр. Абстракт
дцшцнъядя Тенгри дяркедилмяздир. Каинаты ящатя едян бцтцн
эюйлярин сащибидир. Истяр тяк аллащ, истяр танры, истярся дя култ
дцшцнъясиндя онун идаряедиъилик сялащиййятляринин щцдудлары гейри-
мцяййяндир. Тенгри-Эюй танры моделиндя дцнйа халгларынын
пантеонундакы Аллащ вя йахуд баш Аллащ гялибляри эюрцнмцр. О,
щцдудсуз, мякансыз вя интящасыз имканлара маликдир. Тенгрийя
гаршы анимист мцнасибят дя гейри-мцяййяндир. О, мцяййян предмет,
мясялян, Эцняш, Ай, улдуз кими дярк едилян дейил. Тенгри
бошлугдур, мякансызлыгдыр. Онда култ яламятляри дя йохдур. Лакин
бцтцн бунлара бахмайараг чох эениш фязаны-сяманы, бцтцн эюйляри
юзцндя бирляшдирян, ващид дцшцнъя, инам вя етигад мянбяйиня
чеврилян гейри-мцяййян Антроморфдур. Бу тяклик, кимсясизлик юзц дя
шяртидир, чцнки баш антроморф кими Тенгринин иърачылары вар. Онлар
башга халгларын пантеонундакы сащя аллащларынын фунсийасыны щяйата
кечирир. Щямин иърачы щамиляр Тенгринин чеврясиндя дейил, ондан
ашаьыда, йяни Йер цзцндя, инсанлар арасында щяйаты тянзимляйирляр.
Онларын мяканы ися дяйишкяндир, сабит мяканы мялум дейил, Йерля-
Эюй арасында орта бир тябягядя, инсанлардан йухары, Тенгридян
ашаьыдадырлар. Лазым эялдикдя онлар щям Тенгринин, щям дя
инсанларын сясини ешидирляр. Тенгри иля щами култлар арасындакы ялагя
гядим тцрк пантеонуна илк бахышда тякаллащлы, йахуд аз аллащлы
пантеон кими нязяря чарпырса да яслиндя щами рущлар системи онун
чохаллащлыг сяъиййясини ачыглайыр. Тцрк пантеонунда баш аллащын
Тенгринин-Эюй танрынын абстрактлыьы онун явязлянмясиня, пантеон
системинин позулмасына, йахуд онун йарадыъылыьына сябяб олмушдур.
Абстракт тяфяккцр абстракт модел формалашдырыр, бир сыра танры
сявиййяли атрибутлар кичилир, онларын мифик дцшцнъядяки зянэин вя
рянэарянэ чаларлары позулур. Еля буна эюря дя тцрк пантеонунда
айры-айры гящряманларын сярэцзяштляри барядя, -мясялян, йунан
мифолоэийасында Щераклын иэидликляри типиндя щекайятляр эюзя дяймир.
Еля ейни сябябля баьлы, яслиндя йарымчыг щесаб едиля билян тцрк
пантеону сонракы мярщялялярдя мцхтялиф тцрк тайфалары тяряфиндян бу
вя йа диэяр шякилдя дяйишиклийя, йахуд тамамиля йени

133
реконструксийалара мяруз галыр.
Яски тцрк пантеонунун оьузларда реконструксийасы буна мисал
ола биляр. Реконструксийа варианты узун мцддят йаддашда
йашамышдыр. Бурада баш антроморф Тенгрини явяз ейляйян Боз
Юкцздцр. О, йухарыда дедийимиз кими, ейни заманда илк инсанларын-
Оьузун вя онун ювряти, -тцркцн илк гадын анасы Фатынын йарадыъысыдыр
(41, 9-10). Оьуз пантеонунда Боз Юкцз ейни заманда илк тцрк
няслинин вя еркян пантеонун тюрядиъисидир. Боз Юкцз Оьузун ювряти
Фатыны йаратдыгдан сонра онлар йыьышыб щямин антроморфун йанында
йашамаьа башлайырлар.
Издиваъдан «доггуз ай, доггуз эцн, доггуз саат кечди, Оьуз
башыловлу Боз Юкцзцн йанына эялди.
-Йа Боз Юкцз, Фаты юлцр, -деди.
Боз Юкцз деди:
-Йох Оьуз, горхма, Фаты юлмцр. Фаты Оьуз няслини дцнйайа
эятирир.
Оьуз севинъяк дахмайа гачды. Эюрдц Фаты юзцня эялиб, анъаг
йан-йюрясиндя йедди оьлан ушаьы щай-йарай салыб гышгырышыр. Оьуз
билмяди нейлясин.
Боз Юкцзцн сяси эялди:
-Оьуз, Фаты ушаглары ямиздирсин.
Еля бил Фатынын дюшляриндян сцд чайы ъуша эялди. Ушаглар
дойунъа йейиб йатдылар» (41, 10).
Тцрк мифолоэийасынын мцхтялиф сцжетляриндя тцркцн дцнйайа
эялмяси мцхтялиф эюрцш, етигад вя сакраллыгларла ялагяляндирилир.
Тцркцн эюй тцрк, сяма, аьаъ, гурд вя с. яъад шяъяряси вадыр. Лакин
бунларын щеч бириндя миф дцшцнъяси беля реал щягигят деталына
сюйкянмир. Бу тюрянишин мяншяйиндя аьаъ култу (Фатынын мцгяввасы
гоз аьаъындан щазырланмыш, Боз Юкцз доггуз ай, доггуз эцн,
доггуз саат мягамындан сонра цфцрцб она ъан вермишдир) дайанса
да яъдад няслинин дцнйайа эялмясини реал зяминини якс етдирир. Мящз
бундан сонра мятндя Боз Юкцзцн оьуз пантеонунун йарадыъысы
функсийасы юзцнц эюстярир:
«... Бир эцн Боз Юкцз иэидляри башына йыьды. Оьуза вя Фатыйа
деди: -Ей мяня сядагятля хидмят ейляйян Оьуз нясли! Истяйирям сиз
дцнйайа сяпялянясиниз, дцнйаны абад еляйясиниз. Одур ки, дцнйаны
сизин аранызда бюлцшдцрцрям» (41, 11).
Баш антроморфун бюлцшдцрмяси, пантеонун илк башланьыъ
яламятидир. Демяк оьуз ювлады артыг дцнйаны идаря етмяк игтидарына
малик иди. Лакин Оьуз пантеонунда бу сялащиййят она юз няслини

134
щяля дцнйайа йаймамышдан габаг верилир. Онларын аллащлаг
сялащиййятляринин бир шярти Оьуз няслини давам етдирмяк вя артырмаг
иди. Щямин тялябин узун мцддят оьузлар ичярисиндя давам
етдирилдийини, «оьлу-гызы олмайанын ъямиййятдя ъидди шякилдя
ъязаландырылма» яняняси мювъуд олмушдур. «Китаби-Дядя
Горгуд»да Байандыр ханын оьлу-гызы олмайан Дирся ханы гара
чадырда отурдуб (42, 26), габаьына гара гойунун ятиндян гара
говурма гоймагла ъязаландырмасы да чох эцман ки, оьузун еркян
дцшцнъясиндяки щямин эюрцшля ейни гайнагдан бящрялянмишдир.
Миф мятниндян эюрцнцр ки, щядди-булуьа чатмыш ъаванлар щяля
адсыздыр. Боз Юкцз онлара ад гойур, идаря едяъяйи сащя вя йа
яразилярин щамилик сялащиййятини тясдигляйир:
«Боз Юкцз ян уъабойлу иэиди иряли чаьырды. Деди:
-Сянин адыны Эюй хан гойурам.
Сонра Оьузун мави эюзлц оьлуну сясляди:
-Сяня дянизляри тапшырырам. Адыны да Дяниз хан гойурам.
Гыпгырмызы оьланын цзцня эцлцмсяди:
-Сяня дя Году хан ады верирям. Оду, Эцняши сяня тапшырырам.
Сачлары даьыныг оьлана Боз Юкцз Йел хан, дейиб-эцлян, су кими
ахыб эедян о бири оьлана Сел хан адын верди. Йели, кцляйи, щаваны
щимайя етмяйи Йел хана, чайы, суйу, сели Сел хана тапшырды.
Оьузун бюйрцня гысыларан даьэювдяли иэидя Даь хан ады гойду.
Сонра Боз Юкцз гарагаш, гараэюз иэиди мейдана чякди. Деди:
-Щя, бу йеддинъи гара гардашын адыны да Йер хан гойурам. Сиз
щамыныз Йер хана кюмяк еляйин ки, о, оьузун няслини Йер цзцндя
артыра билсин» (41, 12).
Эюрцндцйц кими, Боз Юкцз йедди гардаша ад, ханлыг вя
щамилик сялащиййяти верир. Тенгри бурада Эюй хан кими
реконструксийа едилир. Идеализя ъящятлярини итирир, Эюй Танрыйа мяхсус
щцдудсуз сялащиййят, баш аллащлыг онун ялиндян алыныр. Тцркцн вятяни
йедди бярабяр тама парчаланыр. Эюй щямин тамдан кянарда галмыр.
Демеренглуг Эюй танрыдан алыныр, защири яламятлярдя Боз Юкцздя
галса да яслиндя бу хцсусиййят Йер хана верилир (41, 12).
Боз Юкцзцн сечиминдя яламят хцсусиййятляриня эюря тяйин етмяк
дя юзцнц эюстярир. Мясялян, уъа бойлулуьа эюря Эюйляр Эюй хана,
мави эюзлцйя эюря дянизляр Дяниз хана, ал гырмызылыьа эюря ода,
Эцняшя сащиб олма Году хана верилир. Бу яламят сечими бюлэцнцн
сонракы гисминдя дя давам едир. Цмумиликдя тцрк мифолоэийасында
адлары чякилян антроморфлар онлара тяйин едилян рянэлярин яксиня
уйьун дяниз эюй, мави, эцняш ися гыпмызы рянэ чаларлары иля

135
йашайырлар.
Пантеонларда аллащ вя танрылар ъцтлцк тяшкил едирляр. Истяр
йунанларын, истярся дя шумер вя зярдцштилярин пантеонунда ъцтлцк
яламятляринин мювгейи фяалдыр.
Оьуз пантеонунда ъцтлцк Боз Юкцз тяряфиндян йарадылыр. Ана
яъдадынын илк шяъяряси мящз Боз Юкцзцн ъан вердийи Андан башлайыр.
Лакин о, щяля Ана хатун дейил. Оьуз хатуну шяъярясинин башында
Фаты дайанса да о йалныз йедди оьулун йарадыъысыдыр. Боз Юкцзцн
сайясиндя Йедди антроморфун гаршы ъцтлцйц архасында да аьаъ култу
дайаныр. Гоз аьаъындан щазырланмыш ъцтлцйя ъан верян Боз Юкцз
Йедди хатун йарадыр вя онларын аллащларла издиваъыны тяшкил едир.
Йедди хатуна илащялик вя щамилик сялащиййяти верир.
«Боз Юкцз... иэидляря цзцнц тутуб деди:
-Щяр кяс бяйиндийи хатуну голуна салсын.
Яввялъя Эюй ханла эюзял Майанын (бир вариантда Щумайындыр)
улдузу барышды. Боз Юкцз Эюй хана деди:
-Сянин хатунун боллуг щимайячиси олсун.
Дяниз ханын цзцня Нащидя эцлдц. Дяниз хан да Нащидянин
цзцня эцлдц...
Боз Юкцз Дяниз хана деди:
-Сянин хатунун Оьузун ъанынын, эюзяллийин, бяхтинин, талейинин
кешикчиси олсун.
Году хан йанаглары алланан Улдуз хатуну истяди. Боз Юкцз
Году хана деди:
-Сянин хатунуна ямин-аманлыг щимайя етмяйи тапшырырам.
Йел хан сачы даьыныг бир йердя гязябли Теллини маншырлады... Боз
Юкцз деди:
-Йел хан, сянин хатунун Телли, - ъан алан шяр, мцщарибя щамиси
олсун.
Сел хан бойу узун Селлини бяйянди... Боз Юкцз деди:
-Сел хан, Селли хатун хястялик вя саьламлыг щамиси олсун.
Даь хан илк бахышда Эцллцйя вурулду... Боз Юкцз Даь хана
деди:
-Даь хан Эцллц хейир ишлярин щамиси олсун.
...Ана хатун эялиб эирди Йер ханын голтуьуна... Боз Юкцз деди:
-Ана хатун сян дя аналыг щамиси ол. Гой оьуз ушаьы тюряйиб
артсын. Бцтцн аналары Ана хатун щимайя етсин» (41, 11).
Эюрцндцйц кими, Оьуз пантеону йедди хан вя йедди хатунла
тамамланыр. Ханлар вя хатунлар бурада бярабяр сялащиййятлидир.
Башаллащ олан Боз Юкцз инсан, - йяни оьуз нясли дцнйайа эялдикдян

136
сонра онлара кюмяк етмяйи алты хана вя хатуна тапшырыр (41, 12).
Ханларын вя хатунларын алтысына ябяди щяйат верилир. Оьуз няслинин
йарадыъылары олан Йер ханла Ана хатуна юмцр пайы дизи тутдугъа
верилир. Яслиндя Йер хан – Ана хатун тцркцн илк яъдады, тюрянишин
башланьыъыдыр. Бу тюрянишдя сяма щамилийи иля йанашы, йер, аьаъ, бялкя
дя даща эениш мянада дярк едилян инсан нясли башланьыъынын
атрибутлары юзцнц якс етдирир.
Истяр ханларын, истярся хатунларын ады иля баьлы миф моделляри оьуз
мифик тяфяккцрц, йахуд цмумктцрк тяфяккцрц йад, юзэя дцшцнъя
дейил. Яслиндя гядим тцрк мифоложи системинин трансформасийайа
уьрамыш йени, оьуз дцшцнъясиндя формалашан, ъилаланан
модификасийадыр.
Мараглы ъящятлярдян бири оьуз пантеонунун динамикасыдыр.
Яэяр Тенгри-Эюй Эюй вя онун Йерцстц щамиляр системини ящатя едян
гядим тцрк пантеону гисмян пассив щярякят дашыйыъыларына
маликдирся, йяни мювъуд предмети-суйу, эюлц, мешяни вя с. щимайя
етмяк чеврясиндядирся, оьуз пантеону даим щярякятдя, ахтарышда
оьуз няслини тякъя мифик дцшцнъядя дейил, ейни заманда реал
щягигятляр, -тапынтылар, кяшфляр вя ахтарышлар зямининдядир. Беля ки,
гядим етносун дцшцнъясиндя бир чох тапынтылар танрылыг сялащиййятиня
малик ханларын иштиракы илядир. Мясялян, «Оьузун од тапмасы»,
«Оьузун палтары», «Оьузун еви» (41, 12) вя башга мифлярдя бу ъящят
айдын эюрцнцр.
Оьузун мифик дцшцнъясиндя дя дцнйа цч гатдадыр–Эюй дцнйа,
Аь дцнйа вя Гара дцнйа (41, 13). Даща гядим халгларын
пантеонундан эялмя бу дцнйаларын сяъиййяси дя яняняви мифик
моделин цмуми гцтбляри щцдудундадыр (41, 14).
Оьуз мифолоэийасында Боз Юкцзцн баш танры вя йа Аллащ кими
функсийалары эенишдир. О, гойулмуш гайдаларын гойулмасына нязарят
етдийи кими, онларын позулмасына да нязарят едир, йери эялдикдя
ханлары ъязаландырыр вя с.
Оьуз мифляринин топланма тяърцбяси эюстярир ки, бир чох сцжетдя
аллащлар арасында зиддиййятляр, гаршылыглы мцбащисяляр, кцсцшмя вя
анлашмалар баш верир. Бу, Оьуз пантеонунун юзцнямяхсус
пантеончулуг яняняляри иля баьлыдыр. «Эюй хан вя Боз Юкцз», «Боз
Юкцз вя Дяниз хан», «Боз Юкцз вя Году хан», «Селли хатунун Боз
Юкцзцн йанына эялмяси» мифляри яслиндя оьуз пантеону аллащлары –
ханларынын Боз Юкцз тяряфиндян идаряедиъилик вярдишляриня
йийяляндирилдийини эюстярир. Боз Юкцз онун бюлцшдцрдцйц дцнйаны –
даьытмаьа чалышанлара гаршы чох амансыздыр.

137
Бу пантеонун шяриня чалышан гцввяляри ися Кцпяэирян гары вя
дцнйайа йени эялян шейтан тямсил едир. Онларын аллащлар-ханлар
арасында тюрятдикляри бцтцн фитня-фясадлары ися Боз Юкцз юз тямкин вя
аьылы иля зярярсизляшдирир.
Тцрк мифолоэийасынын Тенгри-Боз Юкцз реконструксийасы да
юзлцйцндя тядгигатларын мараг чеврясиндядир. Бу мифолоэийа юзцнцн
инкишафында пантеон йарадыъылыьана бирдян-биря эялиб чатмамышдыр.
Сивил мядяниййятя доьру инкишаф едян бцтцн диэяр халглар, о
ъцмлядян Шярг халглары кими, о да илк яввял сюзцн мцхтялиф
мярщялялярини кечмишляр.
Беля мярщялялярдян бири тотемизмдир. Бу эцнкц тцрк
тядгигатлары тцрк мифолоэийасынын тотемизмдян йан кечдийини
йухарыда дейилдийи кими юз нязяри мцлащизяляриндя яслиндя рядд
едирляр. Еля бунунла йанашы тотемизм фактларынын тцрк
мифолоэийасындакы актив мювгейиня йери эялдикъя тохунур вя она
ясасланырлар. Тотемизм мярщялясиндя бцтцн башга халгларда олдуьу
кими, тцрклярдя дя айры-айры щейванларын кясилмяси, овланмасы вя
юлдцрцлмясинин йасаг едилмяси, онлардан рямз кими истифадя едилмяси
(мясялян «Оьуз Каган»да), йахуд ушагларын айры-айры щейванлар
тяряфиндян апарылыб, тапылыб бяслянмяси, гурдун инсана йол
эюстярмяси, иланын инсаны хошбяхтлийя говушдурмасы, иняйин (юкцзцн)
инсаны фялакятдян вя юлцмдян хилас етмяси вя с. онларла бу кими
фактлар тцрк мифолоэийасында тотемизмин мювъудлуьуну
тясдиглямякдядир. Т.Сябятчиоьлу йазырды ки, «нахырын габаьына
атылмыш балаъа зярдцштц иняк (юкцз) пачасы арасына алыб горуду».
Зярдцштц горуйан бу иняйин (юкцзцн) тотемлийиня тцрк
тядгигатчысынын шцбщяси олмамасы шяксиздир. Тцрк мифолоэийасында
тотем етигадынын йцксялдийи мягамда иряли чыхан абстракт
танрычылыьын эенишлянмяси тотемизми зяифлятся дя ону милли йаддашдан
тамам силя билмямишдир. Лакин дцнйа халгларынын мифоложи
тясяввцрцнцн еркян мярщялясиндя, щятта сонракы бахышларда гошгу
щейванына чеврилмиш юкцзцн тотемлийи инкар едилмяз бир факта
чеврилмишдир. Юкцз тотемизминя мцхтялиф дюврлярин мцнасибяти вар.
Космогоник тясяввцрдя он ики бцръдян бири Юкцз бцръцдцр.
И.Нясими «Йедди улдуз, он ики бцръ яслимиз» дейяркян Юкцзц юзцнцн
яъдаларындан бири щесаб едир. Шумер етносунда дейилир: Мян
щягигятян (43, 34) эюйдяки нящянэ Юкцзцн майасы вя ювладыйам (44,
117). Эюрцндцйц кими, эюйдяки юкцзцн мцхтялиф епохаларын мифоложи
шяъярясиндя демегуран, нясл, яъдад тюряйиъилик функсийасы йени
дейилдир. Оьуз пантеонун Боз Юкцзц Дцнйа Юкцзцнцн йени

138
реконструксийасы кими щансыса тцрк тайфасы ичярисиндя йайылмасы
тамамиля мцмкцн ола билян просес иди ки, нятиъя етибариля онун
сайясиндя Оьуз пантеону мейдана чыхмышдыр.
Юкцзя мцхтялиф епохаларда мцнасибят щеч дя бязи
арашдырыъыларын иддиа етдийи кими, нясл тюрятмякдян мящрум едилмиш
гошгу щейванына бяслянян мцнасибят олмамышдыр. Гядим
йунанларын «Эеолиос юкцзляри» еркян тясяввцрлярдя юкцзцн кясилиб
йейилмясинин гадаьан олундуьуну эюстярир. Щяр бири 50 башдан
ибарят йедди нахырлыг бу сцрц 350 эцнлцк гядим йунан илини –
тягвимини ифадя едирди. Йунан тягвиминин щяр эцнц Юкцзля
ялагяляндирилирди. Эямидя Одиссейин аълыг чякян йолдашлары бу
юкцзлярдян бир нечясини кясиб йедийиня эюря дярйада гярг олдулар.
«Эеолиос юкцзляри мифизми дини тясяввцрлярин мцгяддяс щейванларын
юлдцрцлмясини йасаг едян тотемизм епохасыны якс етдирир» (45, 57-
58).
Эюрцндцйц кими, яски дцнйанын демурунг образы, сонралар ися
мцгяддяслийи горунуб сахланан Юкцз мифизминин юз миф
естетикасында тотемизми инкар етмямясиндян асылы олмайараг Оьуз
пантеонуну йаратмасы тамамиля мцмкцн олан йарадыъылыг просеси
иди. Тцрк мифоложи тясяввцрцнц дцнйа халглары цчцн яняняви олан
йарадыъылыг просесляриндян кянарда гойуб онун цзяриня йасаглыглар
гоймаг, щюкмляр вермяк онун цмуми мязму-нунун тящрифиня
апарыб чыхара биляр.
Тцрк халглары ичярисиндя бир-бирини тамамлайан, йахуд дцнйа
мифолоэийасындан тцрк дцшцнъясиня реконструксийа едилян миф
формула вя дцстурларынын мцхтялиф тайфалар ичярисиндя йайылмыш
вариантларыны йазыйа алыб арашдырмалара ъялб етмяк ваъиб
мясялялярдяндир.

Азярбайъан Азярбайъан тцркляринин мифо-


мифолоэийасында култлар лоэийасы яски инам, етигад,
вя зооморфик образлар антроморфик вя зооморфик эю-
рцшлярля зянэиндир. Гядим йунан,
рома вя йа Икичайарасы халгларын мифолоэийасы цчцн ян-яняви олан
щекайятчилик, аллащларарасы зиддиййят вя тоггушмалары якс етдирян
мифик дцшцнъядян фяргли олараг тцрк мифолоэийасында сыьынма,
тапынма, инанъ етигады юндядир.
Истяр яски тцрк йазылы абидяляриндя (46), истяр мярасим
фолклорунда (47, 120-190), истярся дя яъдад култу дцшцн-ъясини бу
эцнцмцзя йетирян яфсаня вя рявайятляриндя (36, 121) яъдад култуна

139
дярин етигад юзцнц эюстярир. Тякъя Азярбайъан тцркляриндя дейил,
алтай, монгол вя чин мянбяляриндя яъдад шяъярисиня ещтирам юзцнц
эюстярир. Алтайда узун илляр топла-йыъылыг фяалиййяти иля мяшьул олан
Н.П.Дыренконун мялума-тына эюря Алтай тцркляри ичярисиндя яъдад
шяъяряси йаддашдан позулмамышдыр. Щяр бир алтайлы шяъяря тарихини
щансы нясля, сойа мянсуб олдуьуну да эюзял хатырлайыр (48, 215-218).
Мярасим фолклорунун бу эцн бир сыра нцмуняляриндя яъдад култуну
йад етмя эениш йайылмышдыр. Вахтиля М.Щ.Тящмасибин хатырладыьы
«Дядя-баба эцнц» мярасими Новрузун илк эцнц кечирилян ян гядим
яъдад култу мярасимляриндян олмушдур. Зярдцштиликля ялагядар
кечирилян бу мярасимин тцркцн яъдад култуну хатырлама мярасими
кими юзцнцнкцляшдирмяси узун заман онун йаддашында йашамасына
сябяб олмушдур. Фактлар эюстярир ки, бу мярасим зярдцштиликдян
яввял вя сонра бир сыра халглар, о ъцмлядян гядим тцркляр арасында
эениш йайылмышдыр. Шяргин бир сыра тягвимляриня эюря ил 360 эцндян
ибарят олмушдур. Щямин тягвимлярдя 13-ъц ай ъями 5 эцн давам
етмишдир. Гядим инсанлар бу айын яввялиндя юлмцшляринин рущуну йад
етмя мярасими кечирмишляр.
Бир сыра щалларда ися цмумиййятля 5 эцнлцк 13-ъц ай яъдад
рущуну йадетмя эцнляри олур, щямян вахт башга щеч бир иш эюрцлмяз,
юлмцшлярин рущуну йад етмяк мягсядля онларын гябри зийафят едиляр,
яъдад рущларынын адына газан асылар, йахуд байрам цчцн биширилмиш
ширниййат юлянин гябри цстя апарылыб бурада пайланарды. Бу эцнцн
юзцндя дя Азярбайъан тцркляри ичярисиндя йайылмыш бу адят профессор
Муса Адиловун йаздыьы кими, даща гядим кюкляря маликдир.
М.Адилов XI яср яряб тарихчиси Бирунийя ясасланараг эюстярирди ки,
гядим Мисир тягвими Бабил тягвими ясасында дцзялдилмишди. Бабил
тягвиминя эюря ил щяр бири 30 эцндян ибарят 12 айа бюлцнцрдц. Галмыш
беш эцнлцк ай илин сонуна – йяни мартын сонуна дцшцр вя бу беш
эцнлцк ай юлянлярин рущуна щюрмят, ещтирам айы щесаб олунурду (51,
57-59).
Яъдад култуна ещтирам билдирян бу кими адят-яняня вя
мярасимляр сонралар Азярбайъан тцркляринин мифоложи тясяввцрляриндя
эениш йер тутмушдур.
Антрополог И.С.Коннун фикриня эюря бу эцнкц инсан
юзцнямяхсус тарихи вя шяъяряси олан няслин давамчысыдыр. Бу эцнкц
Мятнин, Шяхсин шяъярянин даща яввялки кясимляр дя мювъуд
олмушдур. Биз ися бир нечя нясл дяйишдикдян сонра ону йенидян
тякрар етмяк имканы газанмышыг (52, 125).
Бу ня демякдир? И.С.Коннун мцлащизяляри яъдад яняня-синин

140
позулмазлыьыны тясдигляйян ян эцълц мцлащизядир. Мцяййян
гябилялярдя яъдад култу эен нязяриййяси, онун бу эцнкц инсан нясли
цчцн яняняви олан бир чох хцсусиййятин яъдад формулалары иля баьлы
олдуьуну эюстярир.
Яъдад култу щяр йедди нясилдян бир дяйишиб тязялянся дя щяр бир
тцрк ян азы сон йедди няслин шяъяряси вя мянсуб олдуьу сойу, тайфаны
щансы нясля мяхсус олдуьуну билмялидир.
Щяр йедди няслдян бир етигад вя ситайиш, танынманын обйекти
кичик реконструксийа вя йа тапынмалара уьраса да етник йаддашдакы
култ формулалары позулмаздыр. Яъдад култунун бир чох
хцсусиййятляри йедди арха дюняндян сонра яъдад психолоэийасында
защирян йад формулалар формасында юзцнц эюстярир. Лакин онларын
яъдад култу иля баьлы тарихи ялагялярини юйряндикдя мялум олур ки,
защирян йад эялмя, йахуд башга етносдан эютцрцлмяси ещтимал
олунан психоложи вя йа мифоложи эюрцнмяляр яъдад култу иля баьлыдыр.
Етносларын вя халгларын тарихи йцксялишини юйрянмяк цчцн бу, чох
ваъиб вя мцщцм деталдыр.
Бу эцн бизя яъдад култуну йашадан миф вя йа яфсанялярин силсиля
нцмуняляри эялиб чатмышдыр. Онлар ичярисиндя ишыг-шца, аьаъ – дцнйа
аьаъы, даь вя онларын нясл тюрядиъилик хцсусиййятинин якс олунмасы,
сырф миф формулаларынын чарпазлашмасы – йерля эюйцн говушмасындан
инсан ювладынын тюрямяси, тотемистик-зооморфик эюрцшлярля баьлы илк
инсанын йаранмасы вя нящайят инсанын эилдян, торпагдан йаранмасы
иля баьлы тясяввцрляр эялиб чатмышдыр.
Ишыг – шца яъдад култунун башланьыъы мягамы Оьуз хаган
дастанында юзцнц эюстярир. Бурада Эюй ишыг-шца яъдад култу кими
чыхыш едир. Бу шца Эюй танрынын эюндярдийи гейри-мцяй-йян, абстракт,
гялиби вя гцтбц мялум олмайан гейри-мцяййян юлчцлц тяфяккцр
моделидир. Щямин эюй ишыг – эцняшдян вя Айдан нурлу шяфяг, нур
гатыдыр. Бу нурун ичярисиндя ися эюзял бир гыз отурмушдур: «Йеня
эцнлярин бир эцнц Оьуз бир йердя танрыйа йалвармагда иди. Гаранлыг
чюкдц вя эюйдян бир эюй (мави) ишыг дцшдц. Эцняшдян, Айдан даща
парлаг бир ишыгды. Оьуз хаган бу ишыьа доьру йцйцрдц. Эюрдц ки,
ишыьын архасында чох эюзял бир гыз отурур. Башында эюз гамашдыран
парлаг гызыл кими бир бязяйи варды. Еля эюзял бир гызды ки, эцлся мави
эюй эцляр, аьласа мави эюй аьлайарды. Оьуз хаган ону эюрцнъя аьлы
эетди. Ону севиб алды вя диляйиня чатды. Гыз щамиля галды.
Эцнляр кечди. Гызын эюзляри севинъиндян парлады. Цч еркяк ушаг
доьду. Биринъисиня Эцн, икинъисиня Ай, цчцнъцсцня Улдуз адыны
гойдулар» (53, 126).

141
Эюрцндцйц кими, мави ишыьын ичярисиндяки Инсан–эюзял гыз сяма
мяншяли иди. Эюй ишыг онун цст гаты иди. Мави ишыьын щимайя етдийи гыз
мящз онун кюмяйиля инсан ювладына говушур. Башга бир сцжетдя ися
«Дцнйада тянща йашайан инсан ювлады, бир эцн дярйада чимяндя
эюрцр ки, парлаг мави бир шца дярйайа енди, онун ичярисиндя отурмуш
эюзял гыз суйа дцшцб чиммяйя башлады. Инсан оьлу она йанашды,
бяйяниб евиня эятирди, онунла издиваъ етди. Йедди оьлу олду. Бу
оьланлар дцн-йайа тцркцн няслини эятирдиляр».
Аьаъ – йахуд Дцнйа аьаъынын яъдад култу шяъярясинин
башланьыъы мцхтялиф миф формулаларында йашамагдадыр. Ян архаик
формулалардан бири инсан ювладынын торпаг сащясинин йарадаркян
дярйанын ортасында голу-будаглы бир аьаъы, бир сыра эюрцшляря эюря
Дцнйа аьаъыны йетирмяси, орада юзцня мяскян салмасы иля баьлыдыр
(54, 121).
Икинъи формула щямин Дцнйа аьаъы вя йахуд аьаъын коьушунда
ушаьын бяслянмяси, аьаъын сынмасы вя йахуд тотемистик варлыьын
мцдахилясийля ушагларын апарылыб бяслянмяси мотиви иля билаваситя
баьлыдыр (55, 36).
Цчцнъц формула Юкцз култу иля баьлы олуб Боз Юкцзцн аьаъдан
(гоз, даьдаьан, палыд вя с) дцзялдилмиш мцгяввалара ъан вермя
формулалары иля баьлыдыр (4, 24). Азярбайъан тцркляринин
мифолоэийасында раст эялдийимиз Юкцз мифизми иля баьлы пантеонда
Боз Юкцз яъдад култунун йарадыъысыдыр. О, аьаъы ки, инсан торпаьы
йарадаркян дярйанын мяркязиндя йетирмишди, инсан юзцнцн яъдад
башланьыъыны мифик дцшцнъядя щямин эцндян эютцрмцшдц. Улу яъдад
аьаъдан йаратдыьы мцгяввайа ъан вермякля яслиндя бу йараданы,
йяни Юкцзц йцксяк мягама галдырыр, ону гцдрятли бир мювгейя
йцксялдир. Башга бир мягамда ися формулаларынчарпазлашмасы нязяря
чарпыр.
Миф формулаларынын чарпазлашмасы мясялян, Йерля эюйцн бир-
бириня йахынлашмасы сайясиндя яъдад култунун мейдана эялмяси
яняняси ися тцркцн естетик дцшцнъясиндя даща архаик модел кими
диггяти ъялб едир (56, 3).
Гядим тцрк мифоложи дцшцнъясини юзцндя якс етдирян мцщцм
мянбялярдян бири дя VI-X ясрлярин даш китабяляридир.
Орхон вя Йенисей абидяляриндя тцрк мифолоэийасынын бир сыра
даща архаик сцжетляри якс олунмушдур. Бу сцжетляр ясасында гядим
тцрк пантеонуну там бярпа етмяк мцмкцн олмаса да онларда
пантеон яламятляри иля йанашы, дцнйанын илк инсанын йаранмасы, илк
танрылар, онларын естетик дцшцнъядяки йери барядя зянэин информасийа

142
мювъуддур. «Орхон абидяляриндя Билэя хаган вя Эцлтякинин шяряфиня
«Эюй эюй» вя «Боз торпаг» йараныр. Онларын евлянмяси нятиъясиндя
ися инсан ювлады дцнйайа эялир» (56, 3). «Йенисей абидясиндя «Эюй
эюй» дцнйанын цстцндя юртцкдцр, Эцняш вя Ай ися щяр эцн доьулур.
Чин мянбяляриндя пантеон Йерди планет – йедди илащи кими гейд
олунур» (46, 13).
Орхон-Йенисей абидяляриндя гядим тцрк пантеонун бир чох
образлары, онларын апарыъы функсийалары даща там шякилдя юзцнц
горуйа билмишдир.
Тцркцн тотемистик–зооморфик эюрцшлярля баьлы дцнйайа эялмяси
яъдад дцшцнъяси иля баьлы бир нечя яфсаняни ящатя едир (57, 71-86). Илк
тцрк ювладынын йаранмасы барядя мцхтялиф мянбялярдя верилмиш
яфсанялярин цчц елм аляминя вя тядгигатчылара чохдан мялумдур вя
мцхтялиф тядгигат мягсядляри цчцн истифадя олунмушдур. Дюрдцнъц
яфсаня ися нисбятян сон дюврлярдя няшр олундуьундан щяля дя тарихчи,
етнограф вя диэяр елм сащяляринин эениш тящлил обйектиня чеврилмямишдир
(36, 31).
Биринъи яфсаня тцркцн даща гядим тотемистик-зооморфик
тясяввцрляри иля баьлыдыр. Бу яфсанянин ики варианты вардыр вя VI ясрдя
гядим тцрк дилиндян чин ялифбасы иля йазыйа алынмышдыр. Ясас версийайа
эюря тцркцн яъдадлары бир батаглыг сащилиндя йашайырдылар. Бир эцн
онларын цзяриня гоншу тайфа щцъум еляди. Саь галан он йашлы гурд
сцдц иля бяслянмиш, сон-радан ися онун яри олмуш оьлан олур.
Дцшмянляр ону да тапыб юлдцрцрляр. Гурд дцшмянлярин эюзцндян
гачыб Щачана даьынын Шимал щиссясиндяки маьарайа эялир вя бурада
маьарада онларла ювлад дцнйайа эятирир. Онлардан биринин адыны
Ашина гойур вя о да яъдад шяъярясинин баниси олур. Бу тайфа артыб
бюйцдц. Ашина онун башчысы олду, онун нявяси Асйан-шад
адландырылан щямин тайфаны загадан Алтай дцзцня чыхарды вя
эенишляндирди. Щямин мифин икинъи вариантында гурдун башга яъдад
нясли гырьызлардакы «аь гу гушу» варианты хатырланыр. Уйьур
тайфаларынын сонракы дювр йаддашында щямин миф яъдад тюрянишинин
башланьыъы олан Аьачу кими диференсасийа олунур. Гядим тцрк
тайфаларынын яъдад мифинин башланьыъында Юкцз вя Марала да тясадцф
олунур (58, 537).
Цчцнъц вариант барядя И.Й.Бичурин мялумат вермишдир (38,
537). Бу яфсанядя эюстярилир ки, нясли дя щунлардан тюрямишдир. «Щун
манйуларынны ики гызы олур ки, сарай адамлары онлары илащя щесаб
едирляр. Атасы онлары яря вермямяк гярарына эялир. Эюйя (сямайа −
Эюй танрыйа –А.Н.) бяхш етмяк истяйир. О, уъгар, щеч кясин олмадыьы

143
бирйердя гызлара гяср тикдирир вя Эюй танрыдан хащиш едир ки, онун
гызларыны гябул етсин. Бурада онун гызларыны гоъа бир гурд мцщафизя
едирди. О, гясрин алтында юзц цчцн йува газмышды. Кичик гыз ону
Эюйцн эюндярдийи елчи щесаб едяряк, гурдун йанына эедир, онунла
йахынлыг едир, ондан оьлан доьур. Щямин оьлан сонрадан юз
дювлятини йарадыр» (59, 221).
Дюрдцнъц яфсаня ися тцрк алими П.Н.Боратавын мялу-ма-ты
ясасында дцнйайа эялмиш вя тцрк мифоложи дцшцнъясиндя эениш
йайылмышдыр. О, Ай-Атам щаггында яфсанядир. Чин сярщядди
йахынлыьындакы маьараларын бириндя су эилли торпаьы инсан шяклиня
салыр. Эцнцн шцалары ону гыздырдыгъа эил адам шяклиня дцшцр вя сонра
она ъан верилир. Гырх илдян сонра Ай-Атам йеня щямин маьарада
ямяля эялян гадынла евлянир вя онлардан тцркцн яъдады ямяля эялир
(59, 221).
Эил вя йа торпаьын яъдад култунун ясасында дайанмасы, мялум
олдуьу кими, йени миф сцжети дейилдир. Ерлики дя гардашы эилдян
йаратмышды. Инсанын йаранмасы барядя Библийада, еляъя дя «Гурани-
Кярим»дяки мцддяалар да юз кюкц етибариля эилдян йаранма
дцнйаэюрцшц иля баьлыдыр. Ъ.Фрейзерин инсанын йаранмасы иля баьлы
мцлащизяляри бу ъящятдян мараг доьурур (60, 3-29).
Инсанын йаранмасы, еляъя дя яъдад култу чох язяли чаь-лардан
мифик дцшцнъянин мяркязиндя олмуш, сонрадан йаранан динляр,
христианлыг, идуизм вя ислам да щямин гайнаглардан бящрялянмишдир
(61, 21).
Гядим тцрклярин тыпындыьы култларындан бири дя даь култудур.
Тцрк яъдады бу култа анимист мцнасибят бяслямиш, ону щами,
мцщафизячи, бюйцк гисминдя гябул етмишдир. Яъдад дцшцнъясиндя
даь ъянэавярлик вя ряшадят рямзи олмуш, инсаны юз гойнунда щимайя
етмишдир.
Даьлара чякилян гящряманлар онлардан эцъ алмыш, даьларда
салынан галалар, мяскянляр басылмаз олмушдур. Даь ейни заманда
щами рущларын мяскунудур. Дирся хан оьлуну юлцмцн ялиндян
гуртаран анайа йол эюстярян щами рущ идися, даь чичяйи иля ана сцдц
мялщяминя дирилтмяк гцдряти верян дя йеня щами рущу иди. Хызырла
баьлы мцлащизялярдя даь щами рущларынын бу мифик образ ятрафында
бирляшмяси щалына да тясадцф олунур. Йахуд мцгяддяс Гырхларын,
Шащи-Мярданын даь култу иля баьлылыьы, онларын инсанларла даь йоллары,
дар кечидляри, су щювзяляри ятрафында растлашмасы, она кюмяк яли
узатма факты да буну сцбут едир.
Шащ даь, Баба даь Бешбармаг даьы иля баьлы миф

144
формулаларында онлар сяъдяэащ ювлийа, пир мцгяддяслийиня йцксялир.
Яэяр тюряниш мифляриндя Аьрыдаь яъдад тюряниши гайнагларындан бири
кими гябул едилирся (60, 29, 125) онунла аноложи уйьунлуьа малик
«Абъабар» мифоложи мятниндя Нущ эямисинин суда батмаг тящлцкяси
оларкян Абъабар тяряфиндян эяминин тящлцкядян хилас олмасы, ону
сулардан чох-чох йцксякликдя дайанан Мющцъ гайалыьына
баьланмасы вя ъанлы гисмини хилас етмясиндян бящс едилир.
Мятн: Абъабар вя Нущ эямиси:
«Нущ эямисини туфан ата-тута Гафгаз ятяйиня эятириб чыхарды.
Габагда бюйцк Мющцъ гайасы эюрцнцрдц. Эяминин ичяриси дя су иля
долмагда иди. Бир туфан галхмышды ки, эюзляр эюрмясин.
Нущ пейьямбяря айянд олду ки, Гафгаз даьларында эязиб
доланан су мяляйи Абъабар башынын цстцндядир. Одур ки, Нущ
пейьямбяр щарай чякди:
-Йа Абъабар, йа Абъабар
Нущу хилас еля...
Нущ пейьямбярин сясини ешидян Абъабар яввялъя эяминин
сцканыны дцзялтди, ону суйун цзцня галдырды. Даьдан ясян кцляк ара
верди, туфан сянэиди.
Абъабар эямини йедякляйиб Мющцъ гайасына тяряф ирялилятди.
Хуръунудан бюйцк бир щалга чыхарыб гайайа чалды, Нущун ялиндяки
кяндирляри алыб эямини щямин щалгайа баьлады. Дярйанын суйу
Мющцъ галасындан беш бармаг ашаьыда иди.
Абъабар Нущу Мющцъцн йашыл вадисиня чыхарды. Нущ Абъабара
бахыб разылыг ейляди:
-Мин йаша, ай Абъабар, сян дцнйаны тязядян гурмаьа кюмяк
елядин, ъанлылары юлцмдян хилас елядин.
Нущ пейьямбярин аьзындан чыхан сюз чин олду. Абъабар ъанлы
бир инсана чеврилди. Нущ пейьямбяря кюмяк еляди. Дцз мин илин
тамамында дцшцб юлдц. Ону еля Мющцъ галасынын цстцндя
басдырдылар. Нущ пейьямбяри юлцмдян гуртаран Абъарын гайайа
вурдуьу бир бюйцк щалга галыб, бир дя инсанларын зийарятэаща
чевирдийи Пирабъабар пири» (38, 181-182).
Эюрцндцйц кими, даь култу щамиси ярзи бюйцк фялакятлярдян
гуртармаг сялащиййятиня малик танры кими бюйцк гцдрятя малик
олмуш, йери эялдикдя о, яъдад култунун мцщафизячиси ролунда чыхыш
етмишдир. Бу да бир щягигятдир ки, тцрк мифолоэийасынын танрычылыг
яняняси щяля кифайят гядяр юйрянилмядийи кими, онун пантеону вя
култчулуг эюрцшляри дя ятрафлы арашдырылмамышдыр.
Тцрк мифоложи моеделиндя гушлар да юзцнямяхсус сяъиййяви

145
кейфиййятляря малик образлар групуна аиддир. Онлары шярти олараг
яфсаняви вя мяишят гушлары кими ики група айырмаг олар. Яфсаняви
гушлар групу даща яски мифоложи тясяввцрляр мяъмууну тяшкил едиб
силсиля гуш образлары иля сяъиййялянир. Щцма, Симург, Сямяндар гушу,
Дювлят гушу, Ван, Аь гуш, Гара гуш вя с. бу гябилдяндир. Еля гушлар
да вардыр ки, милли йаддашда онларын йалныз яламятляри галмышдыр. Беля
адсыз гушлардан бири мешя коллугларында йашайан эюзял, рянэбярянэ,
золаглы вя халлы гушдур. Онун башыны йейян бюйцк щюкмдар, ъийярини
йейян ися бюйцк сярвят сащиби олур. Бащяддин Юэял тцрк мифоложи
дцшцнъясиндя бу мифоложи гушларын эениш спектриндян бящс етмишдир.
Яфсаняви гушларын юзцнямяхсус хцсусиййят вя яламятляри вардыр.
М.Щ.Тящмасиб «Яфсаняви гушлар» мягалясиндя онлардан икиси-
Симург вя Щумай щаггында даща эениш бящс едир. Симургун
етимолоэийасынын мцхтялиф шярщ вя изащлары вардыр. Мцяййян
арашдырыъыларын ону бюйцк, ири щяъмли олдуьуну, далына бир нечя
адам, гырх шагга вя гырх тулуг су алдыьыны нязяря алараг ону отуз вя
йа отуз башлы гуш-«Си»-мцрг кими баша дцшцрляр. Башгалары ися ону
Гара гушла ейниляшдирир вя «Сийащ-мцрь» сюз кюкц иля баьлайырлар.
Бязиляри ися ону Аьбаба гушу иля ейниляшдирир «сяэ-мцрь»цн – ит
гушун щямян гушла ейнилик тяшкил етдийини эюстярирляр. М.Щ.Тящмасиб
бу сюзцн етимолоэийасынын даща дярин гатына еняряк сюзц «Сим» вя
«рущ» кими щиссяляря бюлцрдц. Биринъи парчаны щинд
«Ригведа»сындакы «Сим»ин Ай мянасыны гябул едир, «рух»у ися
фарсын чющря, эюзял цз мянасы иля баьлайыр вя Симургун «Ай цзлц»
мянасыны ясасландырмаьа чалышырды. Лакин гейд етмяк лазымдыр ки,
сюзцн йазылышында «мург» вя йа «мцрг» формасы «рух» формасындан
даща эениш йайылмышдыр. Халг арасында щямин сюз «Симрух»
тяляффцздян даща чох «Симург» формасында йайылмышдыр. «Мург»,
«мцрг» ися мялум олдуьу кими фарса дилиндя «гуш» демякдир. Беля
олдугда «Симург»у Ай кими ишыг сачан гуш кими гябул етмяк дя
мцмкцндцр. Мараг доьуран одур ки, «Авеста»да Симург «Сянна»
шякилиндя олуб, дянизин ортасында битян аьаъда йашайан гуш кими
едилир (73, 21).
Щумайын дцнйанын йарадыъысы олмасы барядя йухарыда гейд
етдийимиз мифдя дя цч ляли аьызындан йеря салан бу илащянин йаратдыьы
цчлцкдян бири дя торпаг цстя битян аьаъдыр ки, Щумай дцнйаны эязиб
долашдыгдан, йорулуб ялдян дцшдцкдя щямин аьаъын башында
гурдуьу йувада динъини алыр. Эюрцндцйц кими тцрк мифоложи–
зооморфик дцшцнъясиндя яввялки тясяввцрлярдян истифадя эцълц
олмушдур. Бцтцн халгларда миф моделляри, йахуд гуш образлары

146
юзцнямяхсуслуглары щифз едиб сахлайа билмямиш, мцхтялиф
реконструксийалара мяруз галмышлар. Мясялян, пящляви йазыларына
диггят йетирсяк онун «Синмцрв» шяклиндя олдуьуну эюрярик. Иран
мифолоэийасында олдуьу кими, Фирдовси «Шащнамя»синдя дя
Симургун ики типи диггяти ъялб едир. Биринъи типдя бу гуш атасы
тяряфиндян йаманланмыш Залы щимайя едян, ону горуйан вя
кюмяклик едян хейирхащ гушдур, икинъи типдя ися инсанын дцшмяни,
бядхащыдыр вя о, Исфяндийарын гылынъы иля юлдцрцлцр.
Азярбайъан наьылларында Симург бир сыра щалларда Зцмрцд кими
чыхыш ется дя, йахуд мцяййян сябяблярля баьлы Зцмрцдцн Симург
шяклиня дцшмясиня бахмайараг онларын щяр икиси хейирхащлыьын
рямзидирляр.
Мифоложи гуш образларындан данышаркян Симург-Зцмрцд
гаршылыьы да мараг доьуран мясялялярдян биридир. Азярбайъан
мифоложи дцшцнъясиндя яслиндя Симург йохдур, онун бцтцн гцтблярдя
функсийасыны щяйата кечирян Зцмрцд вар. Зцмрцд Умай Ума
онгонунун сонракы реконструксийасыдыр. О да ири, эюзял, бюйцк
гушдур. Архасында бир нечя адамы, гырхэцнлцк азугяни апара билир.
Зцмрцдцн Симургдан тюрямясиня щюкм вермяк олмаз. Тцрк
мифоложи дцшцнъяси цчцн бцтцн заман вя мякан щцдудунда
Зцмрцд, хейирхащ мифик гушдур, фарс мифолоэийасында эюрдцйцмцз
икили характердя дейилдир. Зцмрцдцн су култу иля тарихи чарпазлашмасы
иля йанашы, тябиятля, битки юртцйц, хцсусиля йашыллыгла баьлы мифоложи гаты
вардыр. Зцмрцд антропоморф вя йа ангон кими даим айдынлыг, бир
мяналылыг рямзидир. Садяъя олараг о, фарс мифолоэийасындакы
Симургла гаршылашдырма вя ейниляшдирмяйя – контоминасийайа
мяруз галмышдыр. Фарс мифоложи тясяввцрляринин цстцн мювгейи, фарс-
тцрк ялагяляри, хцсусиля зярдцштилийин эцълц тясири сайясиндя Зцмрцдцн
Симург явязлянмяси мифоложи йаддашда, еляъя дя пешякар наьылчылыгда
юзцнц цстяляйя билмишдир.
Башга халгларын мифоложи дцшцнъясиндян гуш онгонларынын
фярдиляшмяси вя йаддашда ябядиляшмяси бир нюв яняня щалыны алмышдыр.
Бир сыра тайфалар, гябиляляр, гябиля бирляшмяляри, йахуд даща кичик аиля
бирляшмяляри мцхтялиф гушлары юз онгону щесаб едяряк байрагларына
онларын емблемини щякк едирдиляр. Бу ися цмумиликдя тотемистик
тясяввцрцн сонракы мярщялядяки инкишафы иля баьлыдыр.
Тцрк мифолоэийасында тотемистик-зооморфик тясяв-вцр-лярля
баьлы образлашма просеси эцълцдцр. Бир сыра тядгигатларын тотемизмин
мювъудлуьуну инкар етмясиня, онун тцрк йарадыъылыг яняняляри иля
баьлы олмадыьыны иддиа етмяляриня бахмайараг, тцрк мифоложи

147
моделиндя тотемистик тяфяккцрцн йетирмяси олан гурд, марал, кейик,
ат кими мифоложи образларынын иштиракы фяалдыр. Тцрк мифооэийасында
танрычылыьын тотемизми цстялямяйини иддиа едян арашдырыъыларын гяти
гянаятляриня бахмайараг естетик дцшцнъянин алт гатында, даща
гядим мифик системдя мювъуд тотемя тапынмалары инкар етмяк
гейри-мцмкцндцр. Чцнки истяр гурд, марал, истярся дя кейик вя йа ат
тцрк мифоложи моделиндя щами, йахуд танрычылыг функсийаларыны
дашымыр. Бу образлар тотемист моделин гцтбляри гялибини йарадыр, яски
тцрк естетик дцшцнъясинин еркян лайларындан, гатларындан бирини тяшкил
едир. «Оьуз хаган» дастанында эюрцрцк: «Ертяси эцн Оьуз хаганын
чадырына эцняш кими бир ишыг эирди. О, ишыгдан эюй тцклц, эюй дярили
бюйцк, еркян бир гурд чыхды. О гурд Оьуз хагана деди ки, Ей, ей.
Оьуз, сян Урум цзяриня йцрцмяк истяйирсян. Ей, ей, Оьуз, мян дя
сянин юнцндя йеримяк истяйирям» (53, 21). Эюрцндцйц кими, гурд
тотеми бурада абстракт дцшцнъянин мящсулудур. О, эцняш шцасы иля –
щяйатвериъи гцввя иля бирликдя эюзя эюрцнцр вя вердийи щюкм дя гяти
бяргярар олур: «Ондан сонра Оьуз хаган чадырыны сюкдц вя ирялийя
эетди. Эюрдц ки, гошунунун юнцндя эюй тцклц, эюй дярили, бюйцк
еркяк бир гурд йцрцмякдя вя гурдун ардыйла орду сыра иля
ирялилямякдядир» (53, 122). Бу мягамларын щяр икиси гурд символикасы
–рямзи тюрянишидир. Бу рямз илк яввял Оьуз хаганын чадырына эялир.
Чадыра эялишин мягамы да рямзидир. Диэяр тяряфдян хагынын чадырына
дцшян эцняш ишыьы кими ишыг цфцгдя доьан эцняшин сцбщ шяфягидир.
Щямин сцбщ шяфяги алтында хагана йахынлашан гурдун шяфягин
ичиндян доьмасы, чыхмасы символик дцшцнъяйя мяхсус тюряниш
моделидир. Бурада гурд эцняшин шяфяги алтында эюрцнян, сямадан
енян вя хаганла евлянян сяма эюзяли мяншяли дейилдир. Гурд йер
мяншялидир. О, цфцгдя доьан эцняшин хейря тушланан шяфягляриня
гатылыб хаган ордусуна тяряф йолланыр. Бу, мифоложи тясяввцрдя –
инсан вя гурд растлашмасында гурдун танрычылыг функсийасыны йох,
бярг вуран эцняш шцалары алтында эюрцнян сидлетин символизмидир.
Еркян тясяввцрдя гурд символизми йарымчыг галмыр, ирялийя доьру
инкишаф едир. Щямин инкишафы йеня «Оьуз хаган» дастанында
эюрцрцк. Хагана туш эялян, онун ордусунун габаьында эетмяк
истяйяни билдирмякля илк гурд символизми тясяввцрц абстракт
дцшцнъядян реал щягигятя чеврилир вя хаган эюрцр ки, ордунун
габаьында щямин боз гурд ирялилямякдир. Символик тясяввцрдя
йаранан гурд бурада уьура апаран образ яламятлярини
мянимсямяйя, йахуд юзцндя якс етдирмяйя башлайыр. Урум
цзяриндяки гялябя гурдун сомволик мязмун мягамыны гцдрятли бир

148
фетишизмя йцксялдир.
Гурдун Оьуз хаганла икинъи вя цчцнъц эюрцшц, «габагда эедиб
йол эюстярмяси» артыг естетик дцшцнъядя онун йени камил тотемист
мягамы иди. Оьуз хаган дцшцнъясиндя артыг о, рямзи образ йох,
тотемя чеврилмякдя олан фетишист дцшцнъянин мящсулу иди. Уьур
эятиряъяк дцшцнъяйя сюйкянмиш гурдун эюрцнцшц естетик дцшцнъядя
уьур вя хейир кими бцтювляшмяйя башламышдыр.
Тцркцн уьур вя тянтяняляриндя рямз, инам вя етигад мянбяйи
кими эетдикъя шющрятлянян гурд сонракы тясяввцрдя артыг тотемистик
дцнйаэюрцшц ящатя етмяйя башлады вя тцркцн уьуруна рювняг верян
гцдрятли тотемя чеврилди.
Гурд тотемизминин зирвясиня йцксялян бу, еркян символик −
рямзи образ юзц тарихи тякамцл мярщяляси кечирмишдир. Тцркцн
шющрятли йцрцшляринин мцъдясиндя о, заман-заман инкишаф едиб,
еркян дцшцнъядя тцркцн тотеми, танрыдан яввялки хейирхащы, щамиси,
йол эюстяряни вя уьурчусу зирвясиня йцксялмишдир. «...Йеня бу эюй
тцклц, эюй дярили гурд щинд, Тагут, Шам тяряфляриня ирялиляйиб эетди.
Чох вурушлардан, чох тоггушмалардан сонра оралары алды вя юз
йурдуна гатды» (53, 24).
Тцркцн бцтцн бу гялябяляри гурдун йол эюстярмяси, гурдун
иризиня инам вя етигад эюрцшляри иля баьлы иди. Бцтцн бунлар ися тцркцн
еркян дцшцнъясиндя гурд тотемизми елементляри кими диггяти ъялб
едир. Гурд щеч бир мягамда танрычылыг функсийасыны йериня йетиря
билмир, йахуд еркян естетик дцшцнъядя тотемист мювгейини ялдян
вермир. Щятта даща сонракы епос мядяниййяти йарадыъылыьы дюврцндя
о тотемизмя мяхсус хцсусий-йятлярини горуйуб сахлайыр. Бцтцн
бунларла йанашы, гурд мифизминдя башга бир ъящятя дя диггяти
йетирмяк лазымдыр.
Боз гурд, Боз гурд сакраллыьы тцрк тайфалары ичярисиндя бир
мяналы шякилдя гябул едилмир. Мялум олдуьу кими, Боз гурдун эюй
ишыг ичярисиндя эялмяси вя бунунла баьлы силсиля сакрал функсийалары
щяйата кечирмяси яски тцрк дцшцнъясиндя онун мювгейи иля баьлы
даща эениш архаик дцшцнъянин йайылдыьыны да эюстярир. Хцсусиля даща
эениш семантик мянада Боз гурд, Юкцз вя Оьуз ювладынын
щяддиндян чох – сяма мяншяли щесаб едилмяси Боз юкцз кими Боз
гурдун да даща эениш юлчцлярдя юйрянмяк зярурятини доьурур.
Щямин юлчцлярдя мараглыдыр ки, Боз гурдун тотемистик гялибляри
танрычылыгла гисмян явяз олунур, онун танрычылыг функсийалары
щяддиндян чох габардылыр. Яъдад култу дцшцнъяси ятрафындакы гурд
тотемизминин хиласкарлыг, щамилик, дюйцшкянлик, гялябя, бяд рущлары

149
сындыран функсийалары ачыгланыр. Тцрк епосунун тарихи йцксялишиндя,
дювлятчилик яняняляринин формалашмасында вя бир сыра диэяр
атрибутларынын ачыгланмасында гурд мифизминин мцхтялиф чаларлары
юня чякилир (36, 31). Лакин бир щягигяти хцсусиля хатырламаг йериня
дцшяр ки, гурдун мцхтялиф танры, щами, халискаредиъи, гящряманлыг
рямзи вя с. функсийалы бцтцн тцрк халглары ичярисиндя ейни естетик юлчц
гялибиндя дейилдир. Мяслян, Аязярбайъан тцркляринин йахуд
оьузларын гурд мифизминдя гурдун танрычылыгдан даща чох
тотемистик мювгейи юндядир, йахуд айин вя етигад ритуал системиндя
щамичиликдян даща чох мянфи ассосиасийалары нязяря чарпыр. Мясялян,
юзбяклярин «Гурд вя гоъа» гурд мифизминдя гурдун еркян эюрцнцшц
белядир:
«Бир гурд бир эцн тяляйя дцшцр вя йолдан кечян гоъа бир
кяндлийя раст эялир. О, кяндлийя йалварыр ки, мяни тялядян, ов-чунун
ялиндян хилас елясян сяни дцнйа малындан гяни еляйярям.
Гоъа гурду тялядян чыхарыб, далындакы торбайа атыб йолуна
давам едир. Аз сонра овчуйа раст эялирляр. Овчу сорушур ки, бурада
тяляни гырыб гачан бир гурд эюрмядинми? Гоъа якс бир истигамят
эюстярир, гурдун щямин тяряфя эетдийини сюйляйир. Овчу эюздян
итяндян сонра гоъа торбаны йеря гойур вя гурду бурахыр ки, чыхыб
эетсин. Гурд ися дейир ки, мян аъымышам, инди сяни йейяъяйям. Гоъа
ня гядяр чалышыр ки, она йахшылыг елядийини, ону овчунун ялиндян хилас
етдийини хатырладыб юзцнц хилас етсин, мцмкцн олмур. Йолдан кечян
бир довшан онларын мцбащисясиня гошулур. Гурд гоъанын она
щягигятян йахшылыг етдийини тясдигляйир. Довшан дейир ки, мян гурдун
бу торбайа йерляшмяйиня инанмырам. Ахмаг гурд бунун
мцмкцнлцйцнц эюстярмяк цчцн йенидян торбайа эирир вя гоъа
торбанын аьзыны баьлыйыб ону орада юлцнъя дюйцр вя щяйатыны хилас
едир» (61, 7). Йахуд Азярбайъан тцркляринин бир сыра гурдла баьлы
яфсунларында гурдун танрычылыьы инкар едилир: Мясялян,
Йаьладым, даьладым
Гурдун аьзыны баьладым (47, 123)
кими онларла етигад вя яфсунларда, гурд йаьы, гурд эюрцнцшц
барядяки сакрал дцшцнъядя няинки танрычылыг, щятта тотемистик
мязмунунун тящрифиня, -даща доьрусу инкарына тясадцф едилир (47,
150). Бцтцн бунлар ися гурд мифизминин, онун танрычылыг
сялащиййятинин даща эениш тясяввцр даирясиндя юйрянилмя зярурятини
тясдигляйир. Ейни заманда гурдун танрычылыг гцдряти иля баьлы
ещтималлары тякзиб едир.

150
Тцрк мифоложи системиндя юзцнямяхсус йер тутан култлардан бири
дя ат култудур. Ат култу вя ат образы тцркцн естетик дцшцнъясинин
даща язяли гатларына мяхсус олуб, онун еркян ъянэавярлик щяйаты-
тарихи щягигятляри иля баьлыдыр. Мифоложи системдя ат култунун мяншяйи
иля баьлы тюряниш формулалары бу эцн елмин диггятини щяля дя мяшьул
етмякдядир. Ян еркян формулаларда ат дцшцнъяси тарихи щягигятляря
уйьун системя салынмыш, инсанын кюмякчиси, йардымчысы, силащдашы
мягамлары иля шяртлянмишдир. Онун мцхтялиф типляри – учан, ганадлы
атлар, од атлар (ганадсыз, аьзындан од пцскцрян), дярйа ъинсиндян
тюряйян атлар, сяма мяншяли, эцняшля баьлы атлар вя нящайят яряб
атлар, Шащбаз атлар, ярази ады иля шющрятлянян Гарабаь, Губа атлары,
рянэи иля сечилян вя фярглянян атлара вя с. тясадцф едилир (62, 56).
Ат култунун тюряниш моделиндя маьарада тюряйян вя йашайан,
илхыда бюйцйян вя йцйяня салынан атларла йанашы, мяншяйиндя су, од,
йел вя торпаг тюряниши олан ъянэавяр ат образлары да вардыр. Мясялян,
беля архаик дцшцнъяни якс етдирян яски сцжетлярдян бири олан «Ай-
атам вя Ат»да дейилир:
-Ащ Ванын юлцмцндян сонра Ай-Атам галдыьы маьарада
йашайа билмяди. Гаф даьынын ятяйиня, Аьры даьла цзбяцз дайанан
«Ай Атым» маьарасына эялди. Бу маьарайа ишыг онун анъаг уъа,
ачыг тяпясиндян дцшцрдц. Эцнцн гызмар вахтында маьара од тутуб
йанар, Ай-Атам сяринэаща чякилиб эцнцн батмасыны эюзляйярди.
Ай-Атам маьарада цч эюлмячя дцзялтмишди:
Биринъи эюлмячядя инсана щяйат верян суйу сахлайырды, бу бу
суйун рянэи бомбоз иди.
Икинъи эюлмячядя кюсюйц горуйуб сахлайырды, ону сюнмяйя
гоймурду.
Цчцнъц эюлмячядя кцряк дцзялтмишди, бир эюрдц кяряйи басды,
ятрафа хош бир щава йайылды. Ъяннят ятирли щава Ай-Атамы лап мейхош
едярди. Дюрдцнъц даща бюйцк бир чалада сары торпаг гарышыьы
сахлайырды. Ай-Атам истяйирди ки, щямин сары торпагдан инсан
мцгяввалары дцзялдиб она ъан версин.
Бир эцн маьарайа Ай-Атамын йаратдыьы адамлардан бири эялиб
чыхды.
Ай-Атам деди:
-Эюр ня вахтдыр эетмисян? Щарада итиб-батмысан, тез эяля
билмирдин?
Щямин адам Ай-Атам деди:
-Мяня йемяк дцзялтдин, палтар дцзялтдин, бяс ня цчцн миник
дцзялтмядин ки, эюндярдийин йеря тез эедиб-гайыдым?

151
Ай-Атам цч эцн бир сюз демяди. Дюрдцнъц эцн палчыг
чаласындан палчыг, су чаласындан су эютцрдц. Эилдян сачлы-йаллы бир
мцгявва дцзялтди. Эятириб она од чаласынын цстцндя истилик верди,
сонра Йел чаласындан кцряйи эютцрдц, она няфяс верди вя ъанландырды.
Адам Ай-Атамын йаратдыьы ъанлыйа бахды, кяллясиндяки буйнузлар
хошуна эялмяди, «буйнузлары ат» дейя гышгырды. Ай-Атам йаратдыьы
вя ъан вердийи эюзял щейванын буйнузларыны атды вя деди:
-Ал мин, бунун адыны Ат гойдум.
О эцндян ал ганадлы, аьзындан од пцскцрян ат йаранды. Сон-
радан щяр дяфя пис нязярлярля гаршылашанда эащ гызыл ганады, эащ да
аьзындан пцскцрдцйц атяш йоха чыхды. Анъаг юмцрлцк инсанын йахын
сирдашы, ону мурада йетирян олараг галды (38, 193). Эюрцндцйц кими,
бу, ат култу вя онун тюряниши иля баьлы бизя эялиб чыхан ян гядим
мифлярдяндир. Ат култунун яски эюрцшлярля баьлылыьы, онун гядим
гайа рясмляриндя, даш китабяляриндя якси иля баьлы, гядим инсанларын
мяншяйи, гящряманлыьы иля сых баьлы олан мянбяляр аз дейилдир.
Дцнйанын бир чох халгларында олдуьу кими, сонралар да тцрклярин
естетик дцшцнъясиндя тотемистик, анимистик, эюрцшлярля баьлы мцхтялиф
зооморфик образларын типик вя яняняви формаларынын мювъудлуьу
инкар едилмяздир. Биз эюркямли философ-алим вя дцнйа халглары
мифолоэийасынын тядгигатчыларындан олан профессор А.Шцкцровун беля
фикри иля тамамиля шярик олдуьумузу билдиририк ки, «бцтцн дцнйа халглары
кими, гядим тцркляр арасында да тотемизм, анимизм вя с. эюрцшляр эениш
йайылмышдыр» (36, 81). Ейни заманда тцрк тядгигатчысы Ряфиг Юздяйин
тцркцн яски мядяниййяти барядя ня гядяр дяйярли мцлащизяляр сащиби олса
да, тцрк естетик дцшцнъясиндя тотемизми инкар етмяси, «гурда-гуша,
щейванлара тапынмама» фикри бир о гядяр йанлыш, тцрк мядяниййятинин
тарихи – иътимаи дяйярини кичилтмяйя, бу мядяниййятин яски гатларына
апаран йоллары гапамаг кими зярярли мейлдян башга бир шей дейилдир.
Профессор А.Шцкуровун бу йанлыш елми консенсийайа мцнасибяти, тцрк
мифоложи дцшцнъясиндя тотемизмин инкарынын гейри-елми ясаслы
мцлащизяляр кими гябул етмяси йалныз тягдиря лайигдир (36, 82-83).
Тцрк тайфаларынын юзцнямяхсус мцхтялифлийи иля сечилян мифоложи
дцшцнъясиндя щеч дя щямишя бцтцн култ вя онгонларын сяма
мяншялийи эюрцнмцр. Онлар анимист вя тотемист мцнасибятлярин
щцдудундан о йана эедиб чыха билмир. Она эюря дя бязян
иллцзийалара гатылыб тцркцн бцтцн эюрцшлярини танрычылыгла баьламаг
щеч дя щямишя дцрцст елми нятиъяляря эялмяйя имкан вермир.
Мясялян, лап еля «Оьуз хаган»да боз гурдун эцняшин шяфяги
ичярисиндя эюрцнмяси анлайышыны абстрак дярк етмяйя чевириб гурду

152
сяма мяншяли щесаб етмякля ону танры сявиййясиня йцксялтмякля тцрк
епик янянясини йанлыш гялиблярдя шярщ етмяйя апарыб чыхарыр.
Унутмаг олмаз ки, бцтцн диэяр дцнйа халглары кими, тцркляр дя
юзцнцн мифоложи формулаларыны реал щягигятляр системи цзяриндя
гуруб, яняняви тюряниш формулалары йаратмышлар. Цфцгдя-спектрин
йедди рянэинин чаларынын бярг вурдуьу эцняшин доьма мягамында
Оьуз хаганын чадырына тяряф ирялиляйян Боз гурдда сяма мяншяли щеч
бир хцсусиййят нязяря чарпмыр. Йухарыда дедийимиз кими, о йер
мяншяли рямзи образдан тотемчилик мягамына йцксялян гурд
мифизми йарадыр, тябии ки, бу мифизмин мцхтялиф тцрк тайфалары анлайы-
шында юзцнямяхсус чохчаларлы формулалары фяалиййятдядир.
Естетик дцшцнъядя ат мифизми дя ейни, йахуд охшар формулаларла
инкишаф едир, еркян етносун эцндялик вя ъянэавярлийинин гцдрятли
тотемистик мярщяляйя йцксялир. Ат образынын щеч бир тякамцл
мягамында танрычылыг щцдудуна йцксялдийи эюрцнмцр.
Гурд мифизминдя олдуьу кими, бурада да сосиал, щцгуги вя
иътимаи шяртляр мювъуд дейилдир. Р.Юздяйин беля бир фикри дя етираз
доьурур ки, «тотемчи тотемя инанар, гурда, гуша инанмаз» Мяйяр
мцхтялиф тцрк тайфаларынын яъдад култу эюрцшляриндя гурда, йахуд
Сунгура, Аь гуша тапынма йохдурму? Йахуд ода сящв фикирдир ки,
гядим тцрклярдя юзял мцлкиййят щцгугу вардыр. Бу танры хисляти
дейилдир, сонрадан, юзц дя чох сонрадан ялдя едилмиш нятиъядир.
А.Шцкцровун йаздыьы кими, «щеч бир халг бирдян-биря шцурлу
игтисадиййата кечмямишдир» (36, 85), йахуд щеч бир халг юзял
мцлкиййят дцшцнъясиня бирдин-биря эялиб чатмамышдыр. Бу кими бир
тяряфли фикирляр тцрк естетик дцшцнъясиня еля бир дяйяр эятирмир, садяъя
олараг онун тякамцл йолуну обйектив елми арашдырмалардан
кянарда гойур, тцрк мифоложи дцшцнъясинин йанлыш юйрянилмясинин
ясасыны гойур. Тцркляр дя дцнйа халгларынын сивил мядяниййятиня
доьру инкишаф йолуну охшар ганунауйьунлуглар ясасында кечмишляр,
ону юзцнямяхсус гялиб чярчивясиндя арашдырмаг даща доьру йолдур.
Бу бахымдан еля ат мифизми мараглы мцлащизя обйектидир.
Тцрк мифолоэийасында ат образы мцхтялиф арадырыъыларын –
С.П.Нестеровун, А.К.Акишевин, А.Ф.Кирйушинин, З.П.Соколованын,
М.Щ.Тящмасибин, М.Сейидовун, Е.Язизовун, Б.Абдулланын вя
башгаларынын диггятини ъялб етмиш вя мараглы мцлащизялярин арайа
эялмясиня сябяб олмушдур. Лакин проблемин ишляниб баша чатдыьыны,
цмумиййятля мифоложи моделин зооморфик образларынын вя гушларын
йеринин мцяййянляшдирилиб баша чатдыьы сюйлямяк олмаз.
Ат образы тцркцн тарихи гящряманлыьы иля баьлы образлардан бири

153
кими онун мифолоэийасында эениш йер тутур. Лакин бу, щеч дя ясас
вермир ки, аты анъаг тцркляря мяхсус мифик образ кими эютцрцб ону
анъаг тцркя мяхсус йарадыъылыг фонунда арашдырмаг олар. Дцнйа
халгларынын мифолоэийасында ат тюрянишин чох мцхтялиф ясаслары вя
формулалары вардыр. Тцркляр дя бу мифик формулалара юз ялавялярини
етмиш, атын тюряниши иля баьлы йухарыда эюстярилян йени дцшцнъя
моделлярини йаратмышлар.
Тцрклярин ат мифизминин илк эюрцнцшцндя атларын ъян-эавярлийи
онларын рянэиня эюря мцяййянляшдирилмишдир. Яслиндя рянэя эюря
мцяййян олунан ат образларыны щеч биринин тюряниш моделиндя тцркцн
вя йахуд щяр щансы бир башга халгын естетик дцшцнъяси йарадыъылыг
ролуну ойнамыр. Садяъя олараг мювъуд гейри-адилийиля фярглянян
кящяр ат, кцрян ат, сары ат, гара ат, аь ат типляри щадисянин уйарлыьына
уйьун олараг иштиракчы, ъянэавяр, иърачы, бир сыра щалларда гурбанлыг
функ-сийаларында чыхыш едирляр. Онлар мцяййян мягамларда гейри-ади
эцъя, мящарятя, гцввятя малик олсалар да, мцяййян вахтларда ися
инсан ирадясиндян асылы вя йа она табе вязиййятиндя олурлар. Мясялян,
Кялбяъяр гайа рясмляринин бириндя ики яли балталы кяндлинин кящяр аты
эцняшя гурбан кясмяйя апардыгларыны эюрцрцк. Еля щямин тип кящяр
ат башга мифоложи мягамларда ъянэавяр, йцйян эютцрмяйян,
гящряманы мурадына чатдыран вя с. функсийалара малик олдуьуну
эюрцрцк. Тцрк мифолоэийасында икинъи тип атлар дярйа ъинсинядн
тюряйян, сонрадан хцсуси гайьы вя диггятля бюйцдцлцб бяслянилян
ъянэавяр атлардыр ки, Гырат онларын типик нцмунясидир. Мялум
олдуьу кими Гырат ъянэавяр ат мягамында чох мярщялялидир. Яввял
дярйадан чыхан айгыр илхыдакы мадйанла ъцтляшир вя гайыдыб дярйайа
эирир. Бу еля абстракт, гейри-реал бир дцшцнъядир. О, мифоложи дуйум вя
дяркетмя системиня сюйкянир. Тюрянян ат гейри-ади дейилдир, ъянэавяр
ат мягамына да йцксяля билмир. Щятта ян мащир ат пешякарлары
онларын дурум вя эюркяминдя ъянэавярлик яламятлирини эюря
билмирляр. Абстракт зяминдя тюряйян ат инсанын яли иля йетишир,
бюйцйцр, ганадлы ата гядяр йцксялир. Лакин йеня инсан дцшцнцъяси,
щансыса бир атрибута – мясялян, тювляйя дцшян ишыг атрибутуна
сюйкяниб онун ганадларын йох едир. Гцдрятли мифоложи дцшцнъя реал
тарихи факт елементиня чеврилир, йарадыъылыьын бцтцн елементляри
образын цзяриндя галса да йаранан ат реал зяминя, гящряманын
яфсаняви дейил реал ат образына чеврилир.
Тцрк мифолоэийасында цчцнъц тип атлар да вар. Онлар ъинс
яламятляриня эюря мцяййянляшир. Мясялян, сонрадан «Китаби-Дядя
Горгуд»да эюрдцйцмцз «Кечи башлы кечяр айгыр», «Тоьлу башлы

154
Дцрц айгыр», шащбаз ат, яряб ат вя башга ат типляри щямин дцшцнъя иля
баьлыдыр. Яввяла бурадакы «Кечи башлы кечяр», «Тоьлу башлы Дцрц» ат
образлары цзяриндя дцшцнмяйя дяйяр. Бизъя икинъи ат типиндя Дцрата
мяхсус яламятляр ахтармаг вя мцгайисяляр апармаьа ясас вар.
Дюрдцнъц тип атлар сырф мифоложи сяъиййялидир. Онларда рянэ, ъинс
яламятляри нязяря чарпса да бу атлар ня ганадлы ат дейил, ня од-йел ат
типиня мяхсусдурлар. Ня дя онларын дярйа ъинсиня мяхсуслуьу диггят
мяркязиндядир. Мящяммяд пейьямбяр ялейщсаламын Дцлдцлц,
Хызрын ики рянэдя – Аь вя Боз рянэ чаларларындакы яфсаняви аты буна
мисалдыр. Хызырын Боз аты бозгыр ат, йахуд дярйа аты типиндян
фярглидир. Бир чох мцхтялиф чаларлыьы юзцндя бирляшдирян бу ат гейри-
мцяййян функсийалара, танынма яламятляриня мяхсусдур. «Ашыг
Гяриб»дя онун айаьынын алтындан алынан топаг кор олмуш эюзя шяфа
верир. Йахуд чох узаг мясафяни гят етмяк мящарятинин атрибутлары
гейри-мцяййяндир. Боз ат ганадлы дейил, бцтцн защирин яламятляриндя
о, ади атдыр. Гейри-адилийин атын юзцня, йахуд Хызыра мяхсуслуьу да
намялумдур. Бир сыра мягамларда Хызырла Боз ат йахуд Аь ат
ващид атрибут кими чыхыш едир. Мцяййян щалларда Хызыр щягигятини
тясдиглямяйя хидмят ется дя, ясасян юзцнямяхсуслугларла
сяъиййялянир.
Азярбайъан тцрклярини мифолоэийасында ат култчулугдан иряли
эедя билмир, о, танры сявиййясиня йцксяля билмир, тотемистик-
зооморфик инкишаф мярщялясиндя мифик дцшцнъянин мараглы
формулаларыны йарадыр. Онларын щяр биринин ися цмумиликдя даща
эениш арашдырмалара ещтийаъы вардыр.

Азярбайъан мифолоэийасынын инкишафы Азярбайъан тцркляринин


вя тяснифи мясяляляриня даир мифолоэийасы тцрк етносунун
тарихи, йцксялиши вя тякамцлц иля
сых баьлы шякилдя инкишаф етмишдир.
Онун юзцнямяхсус тюряниш мярщяляси тцркцн дцнйаны дярк етмяси,
илк тцрк ювладынын дцнйайа эялмяси йахуд йаранмасы иля баьлы еркян
миф формулаларынын дцстурлашмасындан башламышдыр.
Тцрк мифолоэийасыны реал тарихи зяминдя, тцркцн йараныб инкишаф
етдийи тарихи кясимдя, онун йайылдыьы тайфа бирликляри мяъмуунда вя
сяпяляндийи мякан, реэион зянэинлийи чярчивясиндя эютцрмяк
эярякдир. Тцрк мифолоэийасыны онун мювъуд олдуьу заман, йахуд
мякан щцдудундан кянарда, мясялян гядим шумерлярин,
йунанларын, йахуд арилярин вя йа халдейлярин мифоложи моделляри иля
баьламаг, гядим Мисир вя йа Шумер мифлярини тцрк миф

155
формулаларынын сяляфи кими эютцрмяк дя тцрк щягигятини тящриф етмяйя,
онун йаратдыьы зянэин юзцнямяхсус мядяниййятин инкишаф ахарынын
ясас истигамятлярини тящриф етмяйя эятириб чыхарарды. Одур ки,
дцнйанын бцтцн башга халглары кими, тцркляр дя тарихин мцяййян
кясиминдя юз мифоложи дцшцнъяляриня мяхсус олмуш, дярк етдийи
дцнйа щаггында юзцнямяхсус формулалар йаратмышдыр. Тцрк етносу
мцхтялиф тайфалара айрылдыьы щяр бир тайфанын юзцнямяхсус етик-
естетик вя дцнйаны дярк етмя амплитудасына уйьун миф дцстурлары
йаратмыш, анимист вя тотемистик тясяввцрляр системинин формалашмыш
вя бцтцн бунлар ися цмумиликдя гядим тцрк мифоложи дцшцнъясини
мцхтялиф култлар, ангонлар, инанълар вя тапынмаларла
зянэинляшдирмишдир.
Гядим шумерлярин, мисирлилярин, йахуд йунанларын мифоложи
бахышларындан фяргли олараг, гядим тцрклярин миф формулалары
тайфаларарасы реконструксийалара, деформасийа вя йенидян ишлямяляря
мяруз галмышдыр. Мясялян, алтайларла тувин, йахуд хакасларын миф
моделиндя мцяййян фяргляр мейдана чыхдыьы кими, шорларын,
хаксларын, йахуд гисмян сонракы мярщялядя гырьызларын, юзбяклярин
вя йа Азярбайъан тцркляринин мифоложи формулаларында фяргли
ъящятляр, мейлляр, култлар вя онгонлар юзцнц эюстярмяйя башламышдыр.
Бцтцн бу чохъящятлилик вя мцхтялифлийя бахмайараг гядим тцрк
мифолоэийасы еркян йараныш хцсусиййятлярини, дцнйанын дярк етмяйя
йюнялян миф моделини бюйцк мцщафизякарлыгла горуйуб сахлайа
билмишдир.
Юзцнцн инкишафы ярзиндя тцрк мифолоэийасы нязяря чарпан,
мифоложи моделдя йени реконструксийаларын йаранмасына мцщцм
тясир эюстярян дюрд башлыъа йарадыъылыг мярщяляси кечмишдир:
Биринъиси, архаик тотемистик эюрцшлярля баьлы мярщяля иди. Бу, тцрк
естетик дцшцнъясинин мифолоэийайа гядярки еркян йцксялиш
мярщялясидир. Яслиндя мифоложи дцшцнъянин формалашмасы цчцн зярури
илкин база иди. Сюз йарадыъылыьында символик −рямзи мцнасибятлярин
башланьыъы, анимист мцнасибятин формалашмасы, камил формула
нятиъясиндя «Оьуз хаган» дастанында эюрдцйцмцз гурд
символикасынын тотемизм мярщялясиня йцксялиши иди. Гурд
тотемизминин йаранмасы иля тотемистик дцшцнъянин формалашмасы
−миф йарадыъылыьы цчцн еркян архаик тясяввцрляр системинин, базасынын
реаллашмасы баша чатды. Тотемизмин бу мярщялясиндя танрычылыг
яняняляри мейданда олмадыьы кими, щятта миф дцшцнъясиндя Тенгри
анлайышы да щяля формалашмамышды.

156
Икинъи мярщяля – тцрк етносунун мцяййян тярягги мейлиня
йетмяси, юзцнямяхсус ярази щцдудуну мцяййянляшдирмяси, кифайят
гядяр етик-естетик дцшцнъяйя йийялянмясинин сонракы дюврцндян
башлайырды. Шярти олараг о дюврцн Оьуз хагандан сонракы мярщяля
кими дя гябул етмяк олар.
Гядим тцркцн инсанын дцнйайа эялмясини Йерля Эюйцн
бирляшмясиндян ямяляэялмя тясяввцрцндян сонракы мярщялядя
Эюйляри мцгяддяс щесаб едян тцрк етносунун тясяввцрцндя Эюй –
Тенгри етигады йаранмаьа башлады. Гурд тотемистик эюрцшц танрылыг
сялащиййятиня йцксяля билмяди, Гурд пантеону формалашмады, йалныз
онун Боз юкцз мифизми иля чарпазлашмасы мифик дцшцнъядя йени
мярщялянин йцксялишини шяртляндирди вя Боз Юкцз пантеонунун
йарадыъысына чеврилди.
Бу мярщяля сон дяряъя эениш йарадыъылыг имканларына
мяхсусдур. Яслиндя о, тцрк мифоложи моделинин вя пантеонун
формалашдыьы мярщяля иди. Тенгри-Щумай-Цлэен мифоложи дцшцнъядя
силсиля тюряниш, танры, щами дцшцнъясини йаратды. Лакин йухарыда
дейилдийи кими, бу мярщялядя тцрк пантеонунун бцтюв шякилдя
формалашмасы йарымчыг галды. Оьуз пантеону гядим тцрк пантеонуну
цстяляди. Боз юкцз мифизми силсиля аллащлар вя хатунлар (илащяляр)
системини йаратды ки, дцнйанын идаря едилмясинин илкин тамамланмыш
тцрк миф моделинин еркян формулалары мифик йаддаша дахил олду. Лакин
онун да фяалиййяти актив мювге тута билмяди.
Гядим тцрк мифолоэийасы тайфаларарасы мифик дцшцнъяйя
парчаланды. Мцхтялиф култ, щами мифляринин хырда танрылыг дцшцнъяси
гцдрятли мифоложи тяфяккцрцн инкишафыны нятиъя етибариля сянэимясиня
эятириб чыхарды. Диэяр тяряфдян, гядим тцрк дцшцнъясиня мяхсус Эюй
хан, Улдуз хан, Дяниз хан, Щумай, Фаты вя башга танры мяншяли
образларда да тамамланма просеси лянэиди. Парчаланма миф
дцшцнъясиндяки бир сыра гцдрятли образларла йанашы, щятта миф
моделинин юзц баш верян эцълц шахялянмя, −дцнйанын тяряггиси,
интибащы, тябии фялакятляр, дашгынлар, космик дяйишикликляр, нящайят
дцнйанын даьылыб йенидян ямяля эялмяси барядя дцнйа халгларында
йайылмыш мифик дцшцнъя гядим тцрк мифолоэийасында ващид модел
схеминдя формалаша билмяди. Щямин сцжетляр яксяр щалларда мцхтялиф
тайфаларын мифик дцшцнъясиня сяпялянди. Мясялян, бу эцн Нущ туфаны,
йахуд Бюйцк дашгынла баьлы мифоложи дцшцнъянин бцтцн тцрк
тайфалары ичярисиндя йайылдыьыны сюйлямяк мцмкцн дейилдир. Бир чох
тайфаларын дцшцнъясиндя щямин сцжет щяля йа гейдя алынмамыш
(мювъуд олмамыш), йахуд башга тайфа, етнос вя халглардан

157
контоминасийа едилмишдир.
Гядим тцрк мифолоэийасынын гцдрятли инкишафыны сянэидян сябябляр
ичярисиндя онун даща бюйцк вя гцдрятли мифолоэийаларын тясириня мяруз
галмасы иля дя мцяййян дяряъядя баьлы олмушдур. Йери эялмишкян ону
гейд етмяк лазымдыр ки, гядим тцркляр Шярг мифоложи
гайнагларындан, хцсусиля Икичайарасы халгларын мифоложи
дцшцнъясиндян пантеон йарадыъылыьы янянясиндян мцяййян мянада
бящрялянмишляр. Лакин бу йарадыъылыг просесиндя тцрк мифоложи
тясяввцрц бир сыра дцнйа моделли гурулушуну гябул ется дя, мифик
тясяввцрдя дцнйаны вя онун идаря олунмасыны юзцнямяхсус шякилдя
дярк етмишляр. Бунунла беля, гядим тцрк мифоложи тясяввцрцнцн
формалашдыьы тарихи мягамда мцхтялиф тайфа групларына бюлцнмя иля
йанашы, ики гцдрятли миф дцшцнъяси иля чарпазлашма да айры-айры
мярщяляляр тяшкил етмишдир. Тцрк мифоложи моделинин
тамамланмамасы, йахуд гядим тцрк пантеонунун бцтюв формалаша
билмямясинин шяртляндирян вя цчцнъц мярщяля кими нязяря чарпан
зярдцшт мифолоэийасы иля чарпазлашма иди.
Бу чарпазлашма тцрк мифолоэийасынын йайылдыьы мцхтялиф
тайфаларла йанашы, онун ян гцдрятли йцксялиш кечирдийи етнослары вя
тайфалары ящатя едирди. Зярдцштцлцйцн тясир эцъц онун адят вя
янянялярля сых баьлылыьында, миф дцстурларынын гцдрятли нцфузедиъилик
эцъцндя иди.
Мцхтялиф тайфалар ичярисиндя сцрятля вя эениш шякилдя
йайылмасына бахмайараг мцщафизякар тцрк мифоложи дцшцнъяси
зярдцшт естетик дцшцнъяси тяряфиндян там ассимилйасийа едиля билмяди.
Зярдцшт адят, яняня вя мярасимляри, айин-етигадлары тотемистик,
зооморфик вя анимист бахышлары тцрк дцшцнъясиндя ня гядяр эениш
йайылса да Ащрумязда вя Ащруманйу мифизминин йаратдыьы силсиля
мифоложи модел тцркцн еркян дцшцнъяси цзяриня кюлэя сала билмяди.
Тцрк мифик дцшцнъясиндя щяр ики миф системляри йанашы йашады.
Зярдцштликдян кянарда галан тцрк тайфалары юз еркян дцшцнъялярини
йцксялян хятт цзяриндя давам етдиря билмясяляр дя яски сцжетлярини
горуйуб сахладылар. Атяшпярястлийи гябул едян тцрк тайфалары йени
мифоложи моделляри гябул едиб йашатдыьы кими, даща яски дцшцнъя йад-
дашыны позмады вя узун мцддят икили миф дцстурларыны йашатды.
Тцрк мифоложи моделинин реконструксийасында сонунъу
дюрдцнъц мярщяля – ислам мифолоэийасы иля баьлы олмушдур. Яряб
мифоложи бахышынын тясириндян юзцнц щифз едян тцрк дцшцнъяси исламы
гябул етмякля ислам мифолоэийасыны яслиндя бцтювлцкдя гябул етмяк
зяруряти иля гаршылашды. Лакин сонракы инкишафда тцрк мифолоэийасында

158
яъдад моделиня гайытма вя шахяляря парчаланыб йени йцксялишя
говушма яламятдар олмушдур. Беля ки, исламы гябул едян тцрк
тайфалары сялиб йцрцшляриндян сонра халг адландырылан тайфа
груплашмаларына мяруз галды. Хач мцщарибяляри тайфалара бюлцнмцш
тцркц халглара –юзбякляря, гырьызлара, тцркмянляря, азярбайъанлылара,
кумыклара вя с. айырды. Тцрк етнослары тайфа бирляшмяляриндян халг
бирликляриня кечидин ясасыны гойду вя тцрк халглары йаранды.
Цмумтцрк еркян дцшцнъясинин бир чох лайларыны юзцндя бирляшдирян
тцрк халгларынын щяр бири юзцнямяхсус реэион, иглим, мяишят, адат-
яняня гайдаларына малик олду, бу онларын щяля инкишафда олан еркян
мифик дцшцнъясиндя мцяййян мцхтялифликляр доьурду. Бу мцхтялифлийи
юзцндя илкин якс етдирян мифоложи модел олду. Яняняви еркян дц-
шцнъясини юзцнцн яъдад шяъяряси кими йашадан тцрк халглары йени
тарихи, иътимаи-сийаси шяраитдя эедиб-гайытмалары, тарихи кючляри баша
вуруб мцяййян сярщядлярдя бяргярар олдулар. Тцрк халглары бу
дюврдя зярдцшт вя ислам мифизмини йашатмагла яъдад миф моделини
горуду, щямин еркян дцшцнъяни йаддашдан силмядян она йени
шяраитдя йени щяйат верди.
Тцрк мифоложи модели йени тарихи шяраитдя – еркян орта ясрлярин
башланьыъында тцрк халгларынын «гызыл будагларына» айрылды ки, онун да
мцщцм вя башлыъа бир голуну Азярбайъан тцрклярини мифолоэийасы
тяшкил етди.
Тцрк мифолоэийасынын тяркиб щиссяси олан Азярбайъан тцркляринин
мифоложи дцшцнъяси цчцнъц вя дюрдцнъц мярщялядя ня гядяр зярдцшт
вя мцсялман гайнагларындан эялмя сцжет, мотив вя дцшцнъя сели иля
цзляшсяляр дя онларда еркян миф формаларыны горумаг, гядим тцрк
миф естетик яхлагы дяйярлярини мцщафизя етмяк щисси юзцнц эюстярмяйя
башлады.
Яъдад дцшцнъясиня, – гядим тцрк мифоложи гайнагларына
сюйкянян Азярбайъан тцркляри щямин яняняляри бюйцк
мцщафизякарлыгла горуйуб сахламагла йанашы култчулуг–щамичилик
янянялярини ардыъыллыгла инкишаф етдирмяйя башладылар. Яслиндя мифоложи
дцшцнъядя йарымчыг галмыш, идрак едилмямиш предмет вя щадисяляря
конкрет заман вя мякан щцдудунда мцнасибятлярини ифадя етмякля
юзляриня мяхсус яски мифоложи модели тамамлайа билдиляр. Гядим
тцрк дцшцнъясиня вя естетик дяйярляриня сюйкянян бу «гызыл будаг»
тцркцн сонракы дюврдя дцнйа вя инсан щаггында инкишаф етмиш ян
бюйцк вя йени естетик дцшцнъяси олду. Одур ки, системли бир мифоложи
модел кими, ону чох эениш истигамятдя арашдырмаг вя тясниф етмяк
мцмкцндцр (66, 71).

159
Бу сащядя илк тяшяббцсляр эюстярмиш М.Щ.Тящмасибин,
М.Сейидовун, А.Аъаловун, А.Шцкцровун, М.Мяммядовун
тядгигатларында Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасынын мцхтялиф
тяснифат груплары верилмишдир.
Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасынын ардыъыл вя бцтцн еркян
гайнаглары иля бирликдя эютцрдцкдя мараглы бир мянзярянин шащиди
олурсан. Мялум олур ки, тцрк мифоложи дцшцнъясиндя дцнйанын
йаранмасы, инсанын тякамцлц, ону дцнйаны идрак етмяси, дцнйада
баш верян бцтцн бу вя йа дяйишикликляр, гязалар, туфанлар,
миграсийалар вя с. онун миф моделиндя юзцнямяхсус шякилдя яксини
тапмышдыр.
Азярбайъан тцркляри цч гцдрятли мифик системи –гядим тцрк,
зярдцшт вя мцсялман мифоложи естетик бахышларынын щяр бирини юз
тарихинин она мяхсус дюврцнцн еъазкар эюзяллийи кими йаддашында
горуйуб сахламыш, онларын щеч бириндян имтина етмямишдир. Еля
буна эюря дя бу халгын мифолоэийасыны мящз щямин цч мярщялядя
эютцрцб арашдырмаг зяруряти мейдана чыхмышдыр. Бу ися Азярбайъан
тцркляринин мифоложи системини даща эениш шякилдя даща диггят вя
ещтийатла тядгиг вя тясниф етмяк зярурятини гаршыйа гойур.
Азярбайъан мифоложи модели садя вя айдын дярк едиляндир. О,
миф мятнляриня, миф естетик дцшцнъясиня ясасланмагла тцркцн еркян
тясяввцрляр чеврясини, щцдудуну, гцтблярини ящатя едир. Шярти олараг
щямин мифоложи модели ашаьыдакы кими тясниф етмяк олар:
1. Космогоник мифляр – сяма вя сяма ъисимляри иля баьлы мифляр.
2. Етногоник мифляр.
3. Яъдад култу вя илкин мядяни гящряманла баьлы мифляр.
4. Аллащлар, танры вя щами рущларла баьлы мифляр.
5. Тягвим мифляри.
6. Култлар вя онгонларла баьлы мифляр.
7. Дцнйа гязалары вя дцнйанын сону иля баьлы мифляр.
Бу тяснифат Азярбайъан тцркляринин ялдя олан мифоложи мятнляри
ясасында апарылмыш вя тябии ки, шярти характер дашыйыр. Бу шяртилийин
юзцндян дя айдын олур ки, бу мифоложи систем там вя бцтюв ващиддир,
цмумутцрк мифоложи дцшцнъясиня сюйкянир. Дцнйанын Язяли, Интибащы
вя Сону щаггында камил, яхлаги вя йеткин естетик дцшцнъядир. О,
тцркцн язяли, мяняви вя яхлаги дяйярляриня сюйкяндийи кими, юзцндян
сонра су сянятинин эениш вя чохъящятли инкишафы цчцн дя еркян вя
зянэин ядяби бир зямин олмушдур.
Азярбайъан Азярбайъан тцрклярини
мифолоэийасы вя зярдцштилик мифолоэийасы мцяййян тарихи

160
кясимлярдя бу вя йа диэяр дяряъядя зярдцшт мифолоэийасы иля гаршылыглы
ялагя вя тясиря, йахуд бир баша чарпазлашмайа мяруз галмышдыр.
Йухарыда дейилдийи кими, гцдрятли зярдцшт мифолоэийасы тцрк
мифолоэийасы моделини там сындырыб ассимиллийасийа едя билмяся дя
онун инкишафынын вя яэяр беля демяк оларса, гяти шякилдя
формалашмасыны дайандырмыш, бу мифоложи моделин цзяриня
зярдцштилийин юзцнямяхсус бир чятирини чякя билмишдир.
Юз кюкц етибариля дцнйанын дюрд мцщцм цнсцрцндян бири олан
ода ситайиш еркян анламы иля ялагядар мейдана эялян зярдцштилик тцрк
етносларынын мяскунлашдыьы тарихи яразилярдя йараныб инкишаф етмиш,
дцнйанын Шярг кясиминдя, Гафгаз-Щиндистан кими эениш бир яразидя
йайылмышдыр.
Гядим мянбяляр зярдцштилийин вятянини Азярбайъан щесаб
етдикляри кими, Зярдцштцндя азярбайъанлы олмасы фактыны
тясдиглямякдядирляр. Ян юнямли дяйярлярдян бири дя зярдцштилик
яхлагынын сюйкяндийи гайнаглардыр. Яски тцркцн бир сыра мцгяддяс
инанъларына зярдцштиляр йени щяйат вермиш, онларын бир чохуна
сюйкянян танынмалары гцдрятли яхлаги-фялсяфи тялимляр сявиййясиня
йцксялдя билмишляр.
Зярдцшт танынмаларынын бир чоху тцрк тайфаларынын яввялки су-од-
йел вя торпаг эюрцшляри, щабеля инаъ вя етигадлары иля сых баьлыдыр.
Зярдцштилик дюрд цнсцрцндян бири, Од, Эцняш вя Оъагла баьлы
тясяввцрлярин интибащы вя танрылыг сялащиййятиня йцксялдилмяси, истинин-
одун-эцняшин инсан щяйатынын юзяли амалына чеврилмя вя она сяъдя
етигады зямининя ясасланыр.
Зярдцштилийин еркян бящрялянмя гайнагларындан бири мящз
Азярбайъандыр. Щяля Сасани дювляти тяркибиня дахил олмамышдан
бурада ода ситайиш етигады чох эцълц иди вя Азярбайъан мцгяддяс
бир торпаг щесаб едилирди. Тарихи мянбялярдя тясдиг едилян бу
щягигятдян мялум олур ки, щямин мцгяддяс торпагда зярдцштилик
артыг бяргярар иди, бурада мювъуд яхлаг вя ганун камиллийи Сасани
дювлятини йарадан Ярдяширин (224-242) диггятиндян йайынмамышды.
Азярбайъаны Сасани монархийасы тяркибиня дахил едян щюкмдар бу
дювлятин рясми динини дя зярдцштилик елан етмишдир. Бу эцн цч мин иллик
тарихи олмасы эцман едилян зярдцштилик барядяки сон тядгигатларда
онун 10 мин илдян артыг тарихя малик олдуьу да ещтимал едилир (64,
161).
Зярдцштилик щагг вя ядалят, хейир вя йахшылыг амалына
ясасаланмыш, юзцнцн ганун китабыны, эениш вя зянэин зярдцшт мифик
дцнйасыны йаратмышдыр. Зярдцшт мифоложи моделини якс етдирян башлыъа

161
мянбялярдян бири «Авеста»дыр.
Авеста щаггында «Авеста»нын илк сораьына Щиндистанда
мялумат сяййащлар дцшмцшляр. 1723-ъц илдя бу гиймятли
ялйазманын айры-айры щиссяляри Лондона,
орадан Парис музейляриня эятирилмиш, гыса мцддятдя бюйцк мараьа
сябяб олмушдур. Щямин сирли йазы иля таныш олан шяргшцнас Анкетил
Дйуперон ялйазманын сораьы иля Щиндистана эедиб чыхыр, бир мцддят
бурада зярдцштлярин ичярисиндя йашайыр. Орада «Авеста» иля ятрафлы
таныш олур. Бир нечя илдян сонра франсайа гайытдыгдан сонра 1771-ъи
илдя «Авеста»ны Франсыз дилиндя няшр етдирир. Бу, абидянин илк няшри
иди. Ондан сонра алман шяргшцнасы Бартоломей «Авеста»ны гисмян
мцкяммял шякилдя алманъа чап етдирир, сонралар ися онун мцхтялиф
няшрляри ишыг цзц эюрцр.
Сон няшр Иранда Ибращим Пцрдавудун бешъилдлик няшридир. Бу
няшр бир ъилддя «Гатлар»дан, ики ъилддя «Йяштляр»дян, ики ъилддя
«Йасна»дан вя бир ъилдя «Хорде-Авеста»дан ибарятдир.
Еркян орта яср мянбяляриндян мялум олур ки, Ящямяниляр
дюврцндя «Авеста» 815 фясилдян вя 21 китабдан олмушдур. Щямин
мянбялярдян эюрцнцр ки, «Авеста» 12 мин иняк дяриси цзяриня гызыл
суйу иля йазылмышдыр. Бу нцсхя бизя эялиб чатмамышдыр.
Авесташцнаслыгдан мялум олур ки, Сасаниляр дюврцндя «Авеста»
йенидян йазыйа кючцрцлмцш вя щямин нцсхя 347 фясилдян вя 7
китабдан ибарят олмушдур (65, 24).
Щяр ики нцсхя йазыйа алынаркян абидя цчцн сяъиййяви олан
бюлмяляр эюзлянилмишдир. Бурада да инсанын йаранмасы, онун айин вя
етигадлары, щцгуг гайдалары, тибб, ъоьрафийа мясяляляри вя с. юз яксини
тапмышдыр. Еля щяр ики нцсхянин бу бюлмяляри эюстярир ки, «Авеста»
тякъя зярдцштилярин дини китабы дейил, бурада ейни заманда онларын
мядяниййят, мяишят, тясяррцфат щяйатынын ян мцхтялиф ъящятляри дя юз
яксини тапмышдыр.
«Авеста»нын ики гядим нцсхяси Азярбайъанда олмушдур.
Ерамыздан яввял 33-ъц илдя онлардан бири Азярбайъанда, о бириси ися
Истяхрдя сахланмышдыр. Исэяндян истиласындан сонра бу нцсхяляр бир
мялумата эюря мцхтясяр шякилдя цзц кючцрцлцб Македонийайа
апарылмыш вя башга мялумата эюря одда йандырылмышдыр.
«Авеста» ятрафында Авропада ики йцз илдян артыгдыр ки,
тядгигатлар апарылыр. Бцтцн бу тядгигатларда «Авеста» Ирана мяхсус
зярдцшт дининин ганун китабы щесаб едилир. Сон вахтларда бу
мцлащизя бирмяналы шякилдя гябул олунмушдур. Зярдцштц бизим
ерадан яввял X-VI -ъы ясрлярдя йашайан тарихи шяхсиййят олмасы

162
эюстярилир. Сон вахтларда ися Зярдцшт тарихи даща яввялки дюврлярля
ялагяляндирилир.
Авропада «Авеста»нын юйрянилмяси ясасян ики мярщялядя гябул
едилир. Биринъи мярщялядя бу бюйцк абидя сой кюкц етибары иля щинд
мябялярийля баьланырды. Авесташцнаслыьын сонракы мярщялясиндя ися
бу тядгигатын истигамяти фарс мядяниййяти гайнаглары иля баьлы
юйрянилмяйя башланды. Бу эцнцн юзцндя «Авеста» иля ялагядар
мцбащисяли мясялялярин щялл едилдийини сюйлямяк олмаз. «Авеста»нын
дили, бу дилин структуру барядя мцхтялиф мцлащизяляр вардыр. «Авеста»
дилинин Иранын гярб щиссясиндя, хцсусиля Азярбайъанда йашайан
халгларын дилиня даща йахын олдуьу чох ещтимал олунур. Абидянин
ялифбасы щаггында да фикир айрылыьы мювъуддур. Мялумдур ки, бу
ялифба диндябиря вя йа Авеста ялифбасы адланыр. Щямин ялифба
графикасынын юйрянилмяси бу эцн сон дяряъя зярурудир (65, 119).
Зярдцштцн шяхсиййяти, онун вятяни барядя арашдырмалар, щабеля
абидянин юзцндя тцрк мядяниййят ващидляринин системли юйрянилмяси
«Авеста»да Азярбайъан халгынын пайыны дягиг мцяййянляшдирмяк
цчцн башлыъа ъящятлярдяндир. «Дини етигадларын тядгиги иля мяшьул
олан мцтяхяссисляр арасында Зярдцшт дининин щарада мейдана
эялмясини мцяййянляшдирилмяси мцбащисяйя сябяб олан мясялялярдян
биридир. Бу тядгигатчыларын яксяриййяти Азярбайъаны зярдцшт дининин
мейдана эялдийи йер щесаб едирляр. Онларын ялдя етдикляри нятиъя даща
инандырыъыдыр. Орта яср мцяллифляриндян Бялазури, Йягуби, Мясуди,
Тябяри, Ибн Бялхи, Ибн Хордадбещ, Ибн Мискявейщ, Йагут Щямяви
вя башгалары Азярбайъаны зярдцштилийин вятяни щесаб етмишляр.
Зярдцштилярин дини китабларында да бу фикир тясдиг едилир» (65, 21).
«Авеста» дюрд щиссядян ибарятдир вя бцтцн няшрлярдя бу
структур эюзлянилмишдир.
Видевдат. Бу ад мянбялярдя сящвян «Вендидад» шяклиндя
эетмишдир, илк мянбялярдя ися «Ви-даева датем» кимидир вя «Дивляр
ялейщиня ганун» шякилиндя баша дцшцлмялидир (67, 219).
Бурада зярдцшт динин башлыъа тялябляри, бу динин мащиййяти, дини
мярасимляри, динин дцшмянляри, онлара гаршы мцбаризянин зярурилийи,
зярдцштилийин ябядилийи цчцн мцбаризя щядяфляри барядя бящс олунур.
Писликляри, инсанлара гаршы эцнащлары йумаг цчцн шяр гцввяляря
(дивлярин рямзиндя) щярб елан олунур.
Йасна. Йасна гатлардан ибарятдир. Ещтимал олунур ки, бу
зярдцштцн ситайиш няьмяляридир. Онларын 17-синин Зярдцштцн юзц
тяряфиндян йазылдыьы ещтимал олунур. Бундан яввялки бюлмядя верилян
дини тяляблярин бир чохунун тякрарына бурада тясадцф олунур.

163
Висперед. Бцрада зярдцштилийи гябул едян адамын аиля-яхлаг
гайдалары, давраныш нормалары, итаят борълары, щцгуглары, хейиря
кюмяйи вя с. мясяляляр яксини тапыр.
Йештляр. Инсанларын мяняви камиллийини, бцтювлцйцнц, сафлыьыны
горуйан дуалардан ибарятдир. Бу дуаларын щяр бири зярдцштилик
танрыларына хитабян сюйлянилир вя онлар цмумиликдя Зярдцшт
пантеонуну юйрянмяк бахымындан мараг доьурур.
«Авеста»нын Азярбайъанла ялагядар олмасы, бурада улу
бабаларымызын бу вя йа диэяр шякилдя иштиракы авесташцнаслыгда йени
факт дейилдир. Бунунла баьлы бир чох дяйярли мцлащизяляр мювъуддур.
Бунлардан бири дя – Зярдцштя пейьямбярлик верилмяси инди даща ъидди
факт кими арашдырылыр. Тарихи мянбяляр Урмийа йахынлыьындакы Чеш
кяндини Зярдцштцн вятяни щесаб едирляр. Азярбайъан чятин бир эцня
дцшдцйц вахтда Фиридун няслиндян олан Пуршясбин бир оьлу олмуш,
мцняъъимин мяслящяти иля адыны Зярдцшт гоймушлар. Ону ушаг икян
ода атмышлар. Лакин од ону йандырмамыш, дар бир кечиддя гцввятли
юкцз ону айаглары алтында горумуш, мадйан да ону щифз елямиш,
сонра гурда атмышлар. Гурдун аьзы гапанмышдыр. Отуз йашында она
пейьямбярлик верилмиш вя Зярдцшт динини йаратмышдыр. 77 йашында юз
ягидяси уьрунда дюйцшлярдя юлдцрцлмцшдцр. (65, 24).
Азярбайъан култроложи ващидляринин «Авеста»да иштиракы шяксиздир.
Лакин бу, ейни заманда абидянин цмумиликдя йалныз бизя мяхсус милли
зяминдя йарандыьыны сюйлямяйя кифайят гядяр ясас вермир. Яски
чаьларда тайфаларын даща сых мядяни-игтисади ялагяляринин щюкм сцрдцйц
бир шяраитдя йаранан «Авеста»да Иран халгларынын милли-етник, мяишят,
адят-яняня вя саирля баьлы материаллар вардыр. Шцбщясиз ки, «Авеста»нын
Азярбайъан дилиндя няшри бцтцн бу кими мясялялярин
айдынлашдырылмасына кюмяклик эюстяръяк, бурада халгымызын даща яски
тясяввцрляри вя эюрцшляри барядя даща бцтюв матариал ялдя едя
биляъякдир.
Зярдцшт дцнйаэюрцшц вя яхлагынын архасында
Зярдцшт
инсаны щейрятя эятирян гцдрятли мифоложи тясяввцрляр
мифляри
системи дайаныр. Онларын бядии щягигятляр шяклиндя яски
инсан, дцнйа, щяйат, яхлаг, йашайыш барядя еля улу ягидяляря сюйкянир
ки, милли йаддаш ня онлары инкар едя, ня дя етинасызлыг эюстяриб
онлардан узаглаша биляр.
Зярдцшт тясяввцрляриндя дцнйа вя инсан, яхлаг вя эюзяллик, щяйат
вя йашайыш барядяки моделляр щягигятлярля хяйал арасында чарпазлашыр.
Хейир вя шярин, эюзяллик вя виранялийин мцбаризясиндя мифляр системи
йараныр, щяр бири дя табе олдуьу идеала хидмят едир.

164
Зярдцшт мифолоэийасында даим бир-бири иля мцбаризя апаран
хейри, о бири ися шяри тямсил едян ики бюйцк вя гцдрятли мифик танры
мювъуддур − Ащурямязда вя Ащрумайу.
Ащурямязда (Щюрмцз) йерин, эюйцн йашайышын йарадыъысыдыр.
Ащура (Щюмдар) Мязда ися (аьыллы, йаддашлы) мянасында баша
дцшцлцр.
Ащурямяздя щаггында «Авеста»да дейилир ки, дцзлцйцн,
щягигятин йарадыъысы кимдир? Ким эцняшя, улдуза йол ачды? Ким
торпаг вя булуду йаратды? Ким битки вя щейванат алямини йаратды?
Эеъянин, эцндцзцн, сящярин, Эцняшин олмасы цчцн кимя миннятдар
олмалыйыг? Ялбяття, бунлдарын щамысынын йарадыъысы зярдцштилик мифик
тясяввцрцндя Ащурямяздадыр.
Зярдцшт мифляринин даиряси эюрцндцйц кими, гядим тцрк
мифляринин даирясиндян эенишдир. Яэяр яски тцрк пантеону бизя ясасян
йаддашларда, мцяййян гисми ися даш китабя вя пяракяндя йазылы
мянбялярдя эялиб чатмышса зярдцшт мифляри улу «Авеста»да якс
олунмуш вя щямин китаб васитясиля бу эцнцмцзя гядяр эялиб
чыхмышдыр. Зярдцшт мифляриня дцнйанын ян гядим китабяляриндя, яски
щинд, Чин мянбяляриндя йцксяк гиймят верилмишдир. Беля бир ъящят
мараг доьурур ки, гядим оьуз мифолоэийасында эюрдцйцмцз
системляр, мотив вя мифик сцжетляр Зярдцшт мифолоэийсында
унудулмур, тящриф едилмир. Яксиня, зярдцштилик щямин ибтидаи вя
примитив моделляря мцраъият едир, онлары йенидян ишляйир. Камил,
системли моделляр йарадыр. Бу ъящятдян тябиятин дюрд мцгяддяс
цнсцрцнцн йаранмасынын Ащурямязданын ады иля баьлы мифик
тясяввцрляри мараг доьурур. Мясялян, гядим «Бундащишин»да
щиссясиндя дейилир: «Эюй йаранандан сонра Ащурямязда суйу
йаратды, сонра торпаьы йаратды».
Ащурямязда мифизминдя о, йарадыъы танрыдыр. Бу танрылыг
сялащиййяти силсиля зярдцшт мифляри иля шяртлянир ки, онларын щяр бири бу
эцн зярдцштилийин цмуми мяна вя гайясини дярк етмякдя
ящямиййятлидир. Яски оьуз мифолоэийасындакы космогоник
тясяввцрляр зярдцштиликдя даща эениш вя ящатялидир. Эюй вя сяманын
йарадыъысы олан Ащурямязда «Бундащишина»да эюстярилдийи кими,
ейни заманда щярякят едян вя щярякят етмяйян улдузлар
йаратмышдыр. О, Айин, Эцняшин дя йарадыъысыдыр. Зярдцшт мифик
тясяввцрцня эюря Ащурямязда эюйц йарадандан сонра орада 12
щярякят етмяйян улдуз йерляшдирди. Сонрадан 12 бцръ мифини йарадан
щямин тясяввцря эюря онларын цзяриндя дюрд нязарятчи гойур.
Зярдцшт мифик тясяввцрляриндя Ай, Эцняш вя онларын идаря едилмяси

165
системлидир. Щямин тясяввцрлярдя йаьышын йаьдырылмасы, булудун
йаранмасы, Эцняшин чыхмасы вя с. барядяки мифляр юз дольунлуьу вя
бцтювлцйц иля сечилир.
Зярдцшт мифолоэийасында «Илк инсан – Гайамартдан яввял о,
Юкцзц йаратды, сонра Гайамарты. Онларын тохумуну ися ишыг вя рц-
тубятдян (щава вя судан) ялдя етди. Йаранан тохум Юкцзцн вя
Гайамартын бядяниня гойулду ки, онлар юляндян сонра
бядянляриндян инсан ювлады эюйярсин» (67, 25).
Зярдцшт мифолоэийсында Гайамарт мифи хцсуси йер тутур.
Ййухарыда дейилдийи кими, Ащурямязда (Щюрмцз) дцнйада алтынъы
Гайамарты йаратмышдыр. Зярдцшт мифик тясяввцрцндя инсанын
йарадыъысы олан Гайамарт («Авеста»да Гайа-Мартан адланыр) илк
дяфя Ащурямязданан сясини ешидиб чала дцзялдир, торпагда якмяк
цчцн тохум йарадыр. Бир сыра башга мянбялярдя о, инсанын протипи
кими верилир.
Зярдцшт мифолоэийасына эюря инсан ъцтц (гадын вя киши)
Гайамартын тохумундан тюрямишдир. Ащроманйу (Ящриман)
тяряфиндян юлдцрцлян Гайамарт юлян заман тохум гойуб юлцр вя
щямин тохумун бир щиссяси спандармат (торпаг) тяряфиндян
унудулур вя гырх ил торпагда галыр. Гырх илдян сонра Марти вя
Мартийапаг торпагдан эюйяриб чыхыр. Ащурямязда онлара дейир ки,
сиз йер цзцндя инсан ювладыны йарадаъаг вя ямин-аманлаг кешийиндя
дайанагъагсыныз. Сонракы мифик тясяввцрлярдя Гайамарт мцхтялиф
шякилдя тясяввцр едилир. Фирдовсинин «Шащнамя»синдяки Кяйумярс дя
мяншя етибариля щямин эюрцшлярля баьлыдыр.
Зярдцшт мифолоэийасында мараг доьуран мифик образлардан бири
дя Ащро Манйудур (Ящримяндир). О, шяр аллащы, бцтцн писликлярин,
хястялик вя нифагларын тюрядиъисидир. Гядим мянбялярдя дейилир ки, о,
шярин тюрядиъиси олдуьуна эюря йерин алтында, гаранлыгда сахланылыр.
Ащурамязданын ишыглы дцнйайа сащиб олмасыны Ащро Манйу
истямирди. Она эюря дя о, гаранлыг дцнйадан чыхыр ки, Ащурамязданы
юлдцрсцн. Лакин Ащро Манйу Ащурамязда нуру гаршысында аъиз
галыр, гачыб гаранлыг дцнйада эизлянир. Чохлу инсана бянзяр дивляр
йарадыб ишыглы дцнйайа эюндярир ки, инсанлары фялакятя, давайа, нифага
салсын. Ащурамязданын сцлщ тяклифини Ащро Манйу рядд едир.
Ащурамязда ахырда, доггуз мин (бязи пящляви йазыларында он ики
мин) иллик дювр тяляб едир. Бунун биринъи цч мин или Ащура Мязданын
там щюкмдарлыьы, цч мин ил гарышыглыглы дюврц олаъаг. Ахырда ися
хейир тянтяняси башлайаъаг. Зярдцшт мифолоэийасында Ащра Манйу
(Ящриман) иля баьлы мифляр дя эениш йайылмышдыр (45,227). Онларын бир

166
чохунда гисмян сонракы мцнасибятляр яксини тапмышдыр.
Зярдцшт мифляри ичярисиндя Анащидля баьлы мифляр дя вардыр.
Анащидин ады «Авеста»да Арди-Сура-Анащидадыр. О, сулар
илащясидир, улдузлар арасында йашайыр. Дюрд ат гошулмуш арабада
инсана зяряр вуран гцввяляри мящв едир.
Анащид барядяки мифлярдя онун танрылыг, дювлят, тябият вя инсан
няслинин артмасына гайьы эюстярмяк сялащиййятини дашыйыр. Онун аь
билякляри билярзикля бязянмиш, айаьында гызыл айаггабы, яйниня гызыл
иплярля тикилмиш хялят эейинмишдир.
Анащид йер цзцндя ювладсызлыьын эцман йери, инсан няслинин
бюйцк щимайячиси щесаб едилир.
Зярдцшт мифляри ичярисиндя йедди ясас мялакядян бири олан
Исфяндярмязля баьлы мифляр дя диггяти ъялб едир. Онун
Ащурамузданын гызы олмасы эцман едилир. О, эюзяллик вя абадлыг
илащяси иди. Йяштлярдя онунла баьлы мифляр цстцнлцк тяшкил едир. Щятта
Исфяндирмазын адына кечирилян байрамын мартын 5-дя зярдцштиляр
тяряфиндян Гадынлар байрамы кимигейд едилдийи дя мялумдур.
Исфяндярмязин севимли эцлц Бидмишик иди. Новрузда ачылан бу
эцл щамынын севимлисидир. Мифик мятнлярдя Бидмишикля Исфяндярмяз
арасындакы охшарлыглардан да бящс олунур (65, 49).
Зярдцшт мифолоэийасында див, ит, хоруз эюрцшляри иля баьлы
мцхтялиф мифляр эениш йер тутур. Цмумиликдя, «Авеста»нын щяр бир
бюлмяси мифлярля зянэин олуб улу яъдадларымызын дцнйа, инсан, щяйат
вя мяишятля баьлы чохъящятли сащяляри ящатя едир.
Зярдцшт мифоложи дцшцнъясинин бир чох деталы сцжет, мотив, айин
вя етигады Азярбайъан тцркляринин мифоложи моделиндя юзцнц
горуйуб сахлайа, йахуд онлара тясир эюстяря билмишдир.
Тяхминин мин дюрд йцз илдян артыг бир дюврдя бцтцн ъидди-ъящди
иля юзцнцн тцркцн дцшцнъясиндя щаким мювгейини бярпа етмяйя
чалышан ислам дцнйаэюрцшц, мифолоэийасы вя фялсяфяси дя нцфузедиъилик
имканындан кянарда галмамышдыр. Гцдрятли бир мифолоэийа кими
онун тцрк мифоложи моделиня тясирини юйрянмяк цчцн щяр шейдян
яввял ислам мифолоэийасынын структуруна, еркян йарадыъылыг
гайнагларына вя Мящяммяд пейьямбяр ялейщисялама назил олун
сонунъу сяма китабы «Гурани-Кярим»ин башлыъа мцддяаларына нязяр
йетирмяк лазымдыр.
Азярбайъан Бцтцн ибтидаи цслублар, сцжетляр,
мифолоэийасы вя ислам мотивляр, жанр системляри вя бядии
мифоложи гайнаглары моделляр даими тякамцлдядир. Шифащи
сюз дя йени-йени эюрцшляр, айин, етигад

167
вя тяригятляр зямининдя беля бир инкишафда олмушдур. Тцрк
тайфаларынын бу типли эюрцш вя дцнйаэюрцшляринин ян бюйцйц Ислам
дцшцнъяси иди.
Мин дюрд йцз илдян артыг бир дюврдя исламы гябул едян
Азярбайъан тцркляри щямин ютян тарихи заман ярзиндя тябии ки,
мцсялман мядяниййятинин ян яхлаги вя ибрятамиз ъящятлярини гябул
етмякля, ейни заманда ислам мифоложи дцшцнъясини дя мянимсямиш,
милли йаддашда гядим тцрк моделляри вя зярдцшт мифизми иля йанашы
ислам мифоложи дцстурларына да йийяляня билмишдир.
Тцрк мифоложи системиндя яслиндя чох кяскин реконструксийалара
сябяб олан бу йарадыъылыг просесиндя яввялки гядим тцрк вя зярдцшт
моделляри мцщафизя едилмякля йени ислам миф формулалары бюйцк
сцрятля тцркйн адят-яняня вя ритуал дцнйасына еляъя дя миф йаддашына
трапфер едилирди.
Ислам мифолоэийасынын бцтцн бу хцсусиййятляри барядя
данышмаздан яввял яряб дцнйасы ъоьрафи районуна, бурада йашайан
етносларын тарихи мяскунлашма, етик-етник, мяишят шяраитиня мцхтясяр
нязяр салмаг ваъибдир.
Яряблярин «Ъязирят-цл-яряб» Яряб йарымадасы, Иранлыларын вя
тцрклярин ися «Ярябистан» адландырдыглары бу юлкя, гярбдян вя
ъянубдан даьларла ящатя олунан Иран кюрфязи вя Фярат чайы вадисиня
маили йайладан ибарятдир.
Ярябистан тябии шяраитиня вя иглиминя эюря ики щиссяйя айрылыр –
Тищаня вя Няъд.
Сяудиййя Ярябистанында, Гырмызы дянизин сащилиндя мцгяддяс
Щиъаз йерляшир. Мяккя вя Мядиня шящярляри ися дцнйада таныныр. VI
ясрин сону, VII яввялляри бир иътимаи-игтисади формасийа диэяри иля явяз
едиляркян, дцнйанын ики гцдрятли империйасы –Бизансла Сасани Иранын
мцнасибятлярини кяскинляшдирир. Тювратда (Библийада) дейилир ки,
ярябляр Ибращим пейьямбярин няслиндян тюрямишляр. Шималда йашайан
яряблярин улу бабасы Исмайыл, ъянубдакыларын яъдады ися Бяни-Гящтан
иди (68, 131).
Ярябляр исламдан яввял няйя ситайиш едирдиляр? Онлар арасында
Айа вя танрылара, щабеля Эцняшя вя илащяляря ситайиш эцълц иди.
Бцтпяряст ярябляр Лат, Яссар, Син, Щобял (Щцбял), Вядд, Узза вя с.
бцтляря ситайиш едирдиляр. Щиъазда вя Щяъддя динин ясас ъящяти
бетилляря (сами дилляриндя «Аллащын еви, мянзили» мянасында ишлядилян
«бейт-ял» сюзцндяндир) ситайишдян ибарят иди. Бетилляря, йяни дик
гойулмуш дашлара пярястиш едянляр вахташыры, йазда вя пайызда
мярасимляр дцзялдиб бетил ятрафында дювря вурур вя она

168
сцртцнцрдцляр ки, дашын ичиндяки гцввянин бир щиссяси онлара кечсин.
Чох вахт бетилляря гоша-гоша ряст эялмяк олур (мяс: Исаф-Наиля, Лат-
Узза) ки, бу да дуализм яламятидир; сонралар ислам дини юзцнцн ян
сярт монотеизмини бу дуализмя гаршы гойаъагдыр (69,25).
Тарихчилярин йаздыьы кими, о дюврдя гябилянин ясас щиссяси оьлан
ушаьы чох олан аилядян ибарят иди: беля бир аиля башга аиляляри юз
башчысынын (шейхин) щюрмят вя етибарыны гябул етмяйя вя онун
ятрафында бирляшмяйя мяъбур едирди. Бядяви гябиляляри, малдарлыг,
овчулуг, алыш-вериш, щямчинин басгынчылыгла да мяшьул олурдулар. Бу
басгынлар гоншу гябиляйя щцъум едиб мал-гараны, бир чох щалларда
ися щятта гадын вя ушаглары гачыртмагдан вя сонра онлары азад
етмяк цчцн пул алмагдан ибарят иди. Мцщарибядя, басгынларда
иштирак етмя габилиййятиня малик олмайанлары, гызлары вя гоъалары
мящв етмяк онларда ади бир щяйат сайылырды. Онлар «аьыз» щесаб
етдикляри гыз ушагларыны дири-дири торпаьа басдырырдылар.
Ислам мифолоэийасы юз дярин кюкляри иля Шярг халгларыны яски адят
вя яняняляри иля баьлы олуб цмуммцсялман мядяниййяти адлы йетэин
бир мядяниййят йаратмышдыр. Бу мядяниййятин исламдан яввялки
гатлары, лайлары да вар. Мящз онлар ислам мядяниййятинин тамлыг,
бцтювлцк мащиййятини доьурмуш, Шяргдя эениш йайылмыш илк инсан
анламы иля баьлы чарпазлашмышдыр. Ислам мифолоэийсынын бир гцтбцндя
гядим Шярг, щинд, яряб мядяниййяти гайнаглары, яски тцрк
мядяниййяти моделляри дайанырса, диэяр гцтбцндя цмумудцнйа
мифолоэийасы цчцн яняняви олан од, су, йел, торпаг вя инсанларын
тюряниши вя йашайышыны шяртляндирян мифляр системи дурур. Она эюря дя
ислам мифолоэийасындан данышаркян онун яски гатларыны щяля
Мящяммяд пейьямбярин дцнйайа эялмясиндян яввялки дюврцн
тясяввцрляри иля баьлы олдуьуну унутмаг олмаз. «Гурни-Кярим»ин
назилиндян хейли габаг мцсялман мифолоэийасынын бир сыра яняняви
силсиля миф сцжетляри эениш йайылмышды ки, онлардан бири дя Кябя
мифизмидир.
Кябя – дцнйанын илк инсаны олан Адямин йарандыьы вахтлардан
Аллащын мцгяддяс еви щесаб едилир. Ону Мяккя яразисиндя Адям
тикмишди, Нущ туфанында Кябя учуб даьылмыш вя чох-чох сонралар
Ибращим пейьямбяр щямин вадийя эялмиш вя Аллащын ямри иля оьлу
Исмайылла бярабяр Кябяни еля Адямин тикдийи йердя йенидян
уъалтмышды. Ибращим яввялки бцнюврянин цстцндя дашдан дюрд диварлы
вя йасты дамлы бир отаг тикиб щямян «щяъяри-ясвяди», йяни «Гара
дашы» да отаьын саь кцнъцня гойуб оьлу Исмайыла Аллащын еви олан
бу мябядя рящбярлик етмяйи тапшырмышдыр. Мяккя ящалиси вя онун

169
ятрфында йашайанлар яввялляр Ибращимин вя Исмайылын йолу иля эедиб
бир олан Аллаща инанырдылар вя Кябяйя нязир эятириб орада ибадят
едирдиляр. Мяккядян чыхыб башга йеря кючянляр мцгяддяс «Гара
даш»ын йадиэары (символу) олараг шящярдян бир балъа даш эютцрцб
юзляри иля апарырдылар (69, 141). Зяман ютдцкъя бу дашларын хариъи
эюрцнцшлярини дяйишмяйя, онлара мцяййян адлар вермяйя башладылар.
Кябя мябядинин нцфузуну артырмаг цчцн онун цзяриня ян бюйцк
бцтлярдян бирисини гоймаьы гярара алдылар. Бцтлярдян ян бюйцйц вя
мяшщуру Щобял адлы бцтц мябядин цзяриня гойдулар, мябядин
ятрафына ися 360 бцт дцзцлдц.
Мцсялман мифолоэийасынын шющрятли сцжетляринин бир чоху юз кюкц
етибари иля яввялки сяма китаблары – «Инъил» вя «Тюврат»ла баьлы олса
да истяр дцнйанын йаранмасы, яъдад култу, истярся дя, яняняви миф
сцжетляри йени реконструксийаларла яламятдар олуб, мцсялман
дцшцнъясиндя йенидян ишлянмиш, даща камил миф системлярийди. Бцтцн
бу моделин юзцнямяхсуслуьунун дярки ися билаваситя Мящяммяд
пейьямбяр ялищисаламын идракындан башлайырды.
Мящяммядин щяйаты. Мящямммяд пейьямбяр ялищисялам
ерамызын 570-ъи илиндя Мяккядя анадан олуб. Тарихчилярин йаздыьы
кими, яряблярин мяншяйи иля пейьямбярдян – Нущдан вя Исмайылдан
башлайыр. Исмайылын ювладларыны гцрейшляр – «Йыьан» адландырырдылар.
Гцрейшиляр мцхтялиф тайфалара бюлцнцрдц. Мящяммяд пейьямбяр
щашимиляр няслин иди. Мящяммядин бабасы Ябдцл Мцтяллиб (Амир)
гцрейшилярин башчысы вя Кябянин мцщафизи иди. Ябдцл Мцтяллибин
ювладларындан бири Абдуллащ Мящяммяд пейьямбярин атасыдыр.
Абдуллащ сон дяряъя сямими, мещрибан, инсанпярвяр олмагла
бярабяр, щям дя защирян эюзял вя ъазибядар иди. Абдуллащ юз
гябилясиндян Яминя адлы гызла евлянди. Той эцнцндян бир гядяр
сонра Ябдцл Мцтяллиб Абдуллащы Сурийайа тиъарят сяфяриня эюндярди.
Сяфярдян гайыдаркян Абдуллащ Мядиня шящяриндя хястялянди. Даре-
Нябигя адланан йердя 25 йашында икян вяфат етди. Ушаг дцнйайа
эяляндя мялякляр ганадларыны онун цстцня эяриб хейир-дуа вердиляр.
Пейьямбяр доьулдугдан цч ил сонра Ябдцл Мцтяллиб ушаьы Кябяйя
апарараг ибадят етди. Орадан гайыдаркян гараьаъдан дцзялдилмиш
бешикля бирликдя Щялимя адлы дул бир гадына тапшырды. Щялимя она 2 иля
йахын сцд анасы олду. Щялимянин цч оьлу варды. Мящяммяд бу
ушагларла бир йердя ойнайырды. Бир дяфя ушаглар гойунлары отармаьа
апаранда аь ганадлы мяхлуг Мящяммядя йахынлашды. Ушаглар
горхуб евя гачдылар вя ящвалаты Щялимяйя данышдылар. «Онлар ким
иди? – наращат олмуш Щялимя Мящяммяддян сорушду. – Сяня щеч бир

170
хятяр тохундурмадылар ки, инъитмядиляр ки, сяни?
Йох-йох, - Мящяммяд ъаваб верди, - онлар мялякляр иди.
Мяним гялбими нурла долдурмаьа эялмишдиляр» (69, 21).
5 йашы оланда Мящяммяди анасынын йанына гайтардылар.
Мящяммяд щечбир заман щеч кясдян бир шей истямязди. Она ня
версяйдиляр саь ялини узадыб аларды. Дейилянляря эюря онун дил
ачаркян биринъи ишлятдийи кялмя «Ла илащяилляллащ» олмушдур, йяни бир
олан Аллащдан башга щеч бир башга Аллащ (Мябуд) йохдур.
Яминя Абдуллащын мязарыны зийарят етмяк цчцн Мядиняйя
эедяркян еля орада да вяфат етди. 7 йашлы Мящяммяд анадан да
йетим галды. Ушаьын тярбиййяси иля бабасы Ябдцл Мцтяллиб мяшьул
олмаьа башлады.
Мящяммяд пейьямбяр анадан оландан сонра Ябдцл Мцтяллиб
йухуда эюрдц ки, ушаьын бел фягярясиндян бюйцк бир аьаъ эюйярмяйя
башлады вя щямин аьаъдан будаглар ямяля эялди вя бцтцн Шяргдян
гярбя тяряф щяр бир йери юртдц. Бцтцн инсанлар бу аьаъа ситайиш
етдиляр: «Йени доьулмуш бу нявян бцтцн дцнйада чох щюрмятли вя
мяшщур бир шяхсиййят олаъагдыр. Онун дедикляри бцтцн дцнйайа
йайылаъагдыр» (69,28).
Ябдцл Мцтяллиб юлцмцн йахынлашдыьыны щисс етдикдя оьлу Ябу
Талиби йанына чаьырды вя 8 йашлы Мящяммядин ялиндян тутуб Ябу
Талибя верди вя деди: «Сян буну юз эюз-бябяйин кими горумалысан.
Сонра бюйцк оьлу Аббасы юз вялиящди тяйин етди вя 120 йашында икян
вяфат етди».
Пейьямбяр 12 йашында ямиси Ябу Талибля Сурийайа, 17 йашында
ися ямиси Аббасла Йямяня тиъарят мягсядиля эетди. Пейьямбяр
Сурийайа сяйащяти заманы кащинлярдян Бощейра, Нестор, Серэей вя с.
иля эюрцшмцшдц. Кащинлярдян Бощейра (Бящиря) адлы бириси диггят
едиб эюрдц ки, эюйдяки булуд парчасы Мящяммядин башы цстцндя
фырланыб, ону эцняшин йандырыъы шцаларындан горуйур. Диэяр бир
рявайятдя эюстярилир ки, Мящяммяди ямялли-башлы мцайинядян кечирян
Бощейра онун ики кцряйи арасында эюйярчин йумуртасы бойда хал
ашкар еляди. «Бу, Ярябистанда эюзлянилян пейьямбярди» - юз-юзцня
деди. Сонра цзцнц Ябу Талибя чевириб сорушду: «Бу ушаг кимдир?»
«Мяним оьлумдур» - Ябу Талиб ъаваб верди. «Ола билмяз», -
Бощейра башыны булады. «Бу мяним гардашым оьлудур.Онун атасы
вяфат ейляйиб». Ябу Талиб ящвалаты Бощейрайа данышды (69,34).
«Юзцдцр ки, вар, кащин сюйляди. – Бу Исанын дедийи
пейьямбярдир. Бир бах, бу хал пейьямбярлик яламятиди. Ушагдан
муьайят олун, ону хята-бяладан горуйун».

171
Пейьямбярин 20 йашы оларкян о, Ябу Талибин разылыьы иля Мяккя
шящяринин Хядиъя адлы дул бир гадынын карванларыны Бясряйя вя
Йямяня мцшайят етмяйя башлады. Бу сяфярдя апарылан алвер
нятиъясиндя ялдя олунан газанъ яввялкилярдян гат-гат артыг олду.
Карванын беля бир мцвяффягиййятиндян сонра Мящяммядя
«Мящяммяд-Ямин», йяни «Тямяннасыз Мящяммяд» адыны вердиляр.
Мящяммяд чох ядалятли, сямими, мярд олдуьуна эюря адамлар ону
«Ял-ямин» - йяни «инанылмыш» адландырырдылар. Юмрцндя
Мящяммядин дилиня йалан эялмязди. Буна эюря ися она щям дя
«Садиг» - йяни «Дцз данышан» дейирдиляр.
Мящяммяд 25 йашында ямиляринин разылыьы иля Хядиъя иля евлянир.
Хядиъя Мящяммядя яря эетдикдян сонра ону бир даща сяфяря
чыхмаьа гоймады. О да вахтынын чохуну Щера даьында вя
Ибращимин олдуьу йердя тянщалыгда кечирирди. Пейьямбярин
Хядиъядян 2 оьлу –Абдулла вя Гасым, 4 гызы –Ругиййя, Зейняб,
Цмиэцлсцм вя Фатимя олмушдур.
610-ъу илдя Мящяммяд пейэямбяр бир эцн Щера даьындакы
маьарада хяйала далдыьы заман эюзцня мяляк эюрцндц вя:
-Оху! деди.
-Щязряти Пейьямбяр:
-Мян охумаг билмирям деди.
Бу сюздян сонра мяляк ону тутуб башдан айаьа тагяти кясиляня
гядяр сыхды вя йеня:
-Оху, - деди.
Щязряти Пейьямбяр ейни ъавабы верди:
--Мян охумаг билмирям,- деди.
Мяляк йеня ону башдан-айаьа тагяти кясиляня гядяр сыхды вя
йеня:
-Оху, - деди.
Бу цчцнъц ямр гаршысында Щязряти Мящяммяд титряк бир сясля,
санки йалварараг:
-Ня охуйум, - дейя сорушду.
О заман мяляк илащиййатдан эюрцнян алямин о йанындан эялян
сяслярин ян ширин ащянэи иля бунлары охуду: (70,59).
Бисмиллащир рящманир рящим!
1. [Йа Пейьямбяр! Гурани-Кярими бцтцн мяхлугаты] йохдан
йарадан Ряббин ады иля [бисмиллащ] дейяряк оху!
2. О инсаны лахталанмыш гандан йаратды.
3. [Йа Пейьямбяр!] Оху! Сянин Ряббин ян бюйцк кярям сащибидир!
4. О Ряббин ки, гялямля [йазмаьы] юйрятди.

172
5. О Ряббин ки, инсанлара билмядиклярини юйрятди (71, 637).
«Ял-яла» («Ян уъа») сурясинин 6-ъы айясиндя дейилир: «Йа
Пейьямбяр! Биз сяня [Ъябраил васитясиля Гураны] охудаъаьыг вя сян
[ону] унутмайаъагсан» (71, 627).
Пейьямбяря илк иман эятирянлярдян биринъи онун арвады Хядиъя,
Вярягя, Ябу Бякр вя ямиси оьлу Яли ибн Ябу Талиб вя Зейд ибн
Щярис олмушдур. Пейьямбяр ислам динини 3 ил эизли йаймаьа чалышды;
сонра ися ачыг-айдын тяблиь етмяси цчцн Аллащдан ямр эялди.
Пейьямбяр Сяфа тяпясиня галхараг мяккялиляря беля бир хитаб етди:
- Ей Гцрейш! Билиниз ки, Аллащ бирдир! Ондан башга илащи йохдур!
Аллащдан башгасына ибадят етмяк, инанмаг сатгынлыгдыр, ян бюйцк
эцнащдыр!
- Мян Аллащын пейьямбярийям. Онун буйругларыны сизя билдирян
елчийям, Аллащын Рясулуйам! (70, 211)
Юлдцкдян сонра бу дцнйадакы ишляриниздян, ямялляриниздян,
Аллащын буйругларыны йериня йетирмядийиниздян сорьу-суала
чякиляъяксиниз! Аллащын ващидлийини вя мяним пейьямбярлийими гябул
един! Бцтляря инанмагдан имтина един! Сюзляримя инанмайыб,
эюстярдийим Аллащ йолу иля эетмясяниз бюйцк фялакятя, дящшятли
язиййятляря уьрайаъаг, ъящянням язабына дцчар олаъагсыныз!
Мяккялиляр Мящяммяд Пейьямбярин дедиклярини гябул
етмядиляр вя Гцрейш гябилясинин бюйцйц дя, кичийи дя она, онун аиля
цзвляриня вя мцсялманчылыьы гябул едянляря гаршы амансыз дцшмян
кясилдиляр. Мяккядя йашамаьын мцмкцн олмадыьыны эюрян
Мящяммяд беля бир мяслящят эюрдц ки, мцсялманлар Щябяшистана
кючсцнляр. 80 няфяр мцсялман юз ямлак вя аиляляри иля бирликдя
Щябяшистана кючдцляр вя “щягигятян орада бир олан Аллаща инам”
дининя ачыгдан-ачыьа етигад етмяйя башладылар.
Щяъъ вахты Мяккянин Кябя зийарятиня эялян зявварларын
ичярисиндя Мядиня вилайятиндян эялмиш Хязряъ гябилясиндян алты
няфяр зяввар пейьямбярин тялимини гябул етдиляр, бу бир нечя
мядинялийя сонралар янсар (“кюмякчиляр”) ады верилди. Бу алты
няфяр Мядиняйя гайытдыгдан сонра ящалийя Исламы гябул етмяйи
тяклиф етди. Халг бу тяклифя разы олду. Бундан бир ил сонра онлар
Мяккяйя зийарятя эяляркян юз араларындан 10 няфяр вякил сечиб
пейьямбярин йанына эюндярдиляр ки, Мящяммядя Мяккядян
Мядиняйя кючмясини тяклиф етсинляр вя десинляр ки, онун тялими вя
ганунлары йолунда няинки малларындан, щятта ъанларындан беля
кечмяйя анд ичирляр. Щямин вякилляр Мяккянин Ягябя адлы

173
йериндя пейьямбярля эюрцшцб юз фикирлярини дейирляр вя нятиъядя
ондан Мяккядян Мядиняйя кючмяк разылыьыны алдыгдан сонра
Мядиняйя гайыдырлар.
Мящяммядин Мядиняйя кючмяси (”Щиърят”) эцнц, даща
доьрусу эеъяси – йяни 622-ъи ил ийул айынын 26-сы мцсялман тарихинин
башланьыъы олду.
Мцсялман мифолоэийасынын бир чох мотив, сцжет вя образы мящз
щяля исламдан яввял мювъуд олса да онлар ислам дюврцндя халг
арасында эениш йайылды. Аллащлар, мябудлар щаггындакы мифлярин бир
чоху щягигят вя йарымщягигятляр шяклиня дцшдц, бу ися гцдрятли ислам
мифолоэийаснын еркян йцксялиши иди.
Мящяммядин гцдряти онда иди ки, о, инсанлары реал щяйат факты
гаршысында гойур, ону щямин щягигятляр уьрунда сяфярбяр едирди.
Мящяммяд диндар мцсялманлары Мяккя кими дини пайтахты
тутуб алмаьа вя ейни заманда гцрейшлярин юз ялляриндя тутмаг
иддиасында олдуглары тиъарят аьалыьыны яля кечирмяйя чаьырырды.
Мяккялилярин зярбя вурула биляъяйи ян зяиф йери онларын карванлары иди.
Мящяммядин адамлары мцгяддяс сайылан айлардан бириндя бир
карваны сойдулар. Мцгяддяс айларда динълийи позан бу щадися бцтцн
Мядиня ящалисини щяйяъана эятирди. Лакин Аллащын бир вящйи карвана
басгын едянляря щагг гадандырды: [Йа Мящяммяд!] Щарам олан айда
вурушмаг щаггында сяндян сорушанлара сюйля: “О айда вурушмаг
бюйцк эцнащдыр, лакин Аллащ йолуну [инсанларын цзцня] гапамаг, ону
инкар етмяк, мясъидцлщярама эирмяйя мане олмаг вя орадакылары
кянара чыхармаг Аллащ йолунда даща бюйцк эцнащдыр. [Дин наминя]
фитня салмаг ися [щямин айда] вурушмагдан даща бетярдир”. [Ей
мюмцнляр!] Онлар [Мяккя мцшрикляри] яэяр баъарсалар, сизи дининиздян
дюндяринъяйя гядяр сизинля вурушмагда давам едяъякдир. Сиздян щяр
кяс юз дининдян дюнцб кафир олараг юлярся, беля шяхслярин бцтцн ямялляри
[вахты иля эюрдцйц йахшы ишляри дцнйа вя ахирятдя щечя эедяр]. Онлар
ъящяннямликдирляр вя орада ябяди галаъаглар (71, 31).
Мцсялманларла мяккялиляр арасында бир нечя ганлы дюйцшляр
олмушдур вя онлардан биз Бядр, Ощод даьынын йанындакы дюйцшц,
Хяндяк вурушмасыны вя с. адыны чякя билярик. 628-ъи илдя Мящяммяд
мцгяддяс айлардан истифадя едяряк Мяккяйя эетмяк гярарына эялди.
Мящяммяд Мяккянин йахынлыьында Щцдейбийя адлы йердя дайанды вя
бурада гцрейшлиляр иля бир сазиш баьлады. Бу сазишя эюря бир ил сонра
гцрейшляр Мяккяни 3 эцнлцйя тярк едиб, шящярдян кянара чыхаъаг,
Мящяммяд ися юз диндарлары иля бирликдя шящяря эиряъякди. Бу сазиш

174
Мящяммяд цчцн бюйцк бир сийаси мцвяффягиййят иди; щярчянд ки,
мцсялманлар Кябяни зийарят едя билмядикляриня эюря мяйус олмушлар.
Нящайят, 630-ъу илдя Мящяммяд вурушмасыз Мяккя шящяриня
эирди. О, мяккялиляри баьышлайыб яфв едяъяйини вяд етди. Кябянин
аьалыьыны юз ялиня кечирян Мящяммяд ики илдян сонра Мядиняйя
гайытды. Щиъри 10-ъу 632-ъи илдя Мящяммяд Мяккяни зийарятя эетди;
бу Щяъъ зийаряти онун биринъи вя йеэаня зийаряти иди. Мящяммядин
бу Щяъъиня “Щяъъи-вида” (”видалашма щяъъи”) ады верилмишдир. 632-ъи
ил ийул айынын 8-дя Мящяммяд пейьямбяр вяфат етмишдир.
Мящяммяд пейьямбяр 62 ил, 11 ай, 11 эцн юмцр сцрмцшдц.
***
Ислам мифолоэийасынын гцдрятли китабы олан “Гурани-Кярим”
исламын мцгяддяс китабы, яряб мядяниййятинин бюйцк абидяси вя
сяма китабларынын сонунъусудур.
“Гурани-Кярим”дя онун Аллащдан назил олдуьу вя Аллащ
тяряфиндян дя горунуб сахланылаъаьы эюстярилмишдир. Гурани-Кярим
114 сурядян, 6204 вя йа 6236 айядян, 77934 сюздян ибарятдир. Гуран
айяляринин назил олма мцддяти 22 ил 2 ай, 22 эцндцр. Бу мцддятин илк
13 или пейьямбяримизин щяйатынын Мяккя, 10 или ися Мядиня дюврцнц
ящатя едир. 90 суря Мяккядя, 24 суряси Мядинядя назил олмушдур.
“Гурани-Кярим” дцнйанын дцняни, бу эцнц вя сабащы барядя
щягигятляр вя мифляр китабыдыр.
Эяляъяйя аид мцщцм хябярляр, Аллащын варлыьы вя бирлийи,
бянзярсизлийи вя уъалыьы, кечмиш пейьямбярлярин сярэцзяшт вя
маъяралары, ъищад, щагг динин ясаслары, етигад вя ибадятляр, эюзял
яхлаг, ахирят дцнйасы вя с. “Гурани-Кярим”дя юз яксини тапмышдыр.
Гуран сюзцнцн мянасы “охумаг”, “тяляффцз етмяк”, даща доьрусу
Аллащдан Мящяммяд ялейщиссялама назил олан сюзлярин охунмасы,
тяляффцз едилмяси демякдир. (71, с.IX)
Гурана эюря бцтцн дяйишиклярин ясасы инсанын дахили аляминдядир.
Щяр бир инсан рущундакы дяйишикликляр каинатда вя ъямиййятдя баш
верян мцщцм дяйишикликлярля баьлыдыр.
“Гуранда” айялярдян ибарят олан мцяййян фясилляря Суря дейилир.
Биринъи суря “Фатищя”, сонунъусу ися 114-ъц суря Ян-нас (“Инсанлар
суряси”). Ян гыса суряляр “Кювсяр” вя “Ихлас” суряляридир. “Кювсяр”
суряси 3 айядян, “Ихлас” суряси ися 4 айядян ибарятдир. Ян узун суря
ися 286 айядян ибарят олан “Бягяря” сурясидир.

175
114 сурядян ибарят олан “Гурани-Кярим” – “Фатищя” суряси иля,
йяни Аллащдан йардым дилямякля башлайыр вя “Ян-нас” (Инсанлар)
суряси иля, йяни Аллаща сыьынмагла битир.
“Айя” кялмясинин лцьяти мянасы нишаня, ишарят вя дялилдир.
Вящйин бяшяр ювладына назил олан щяр бюлцмц вя йа щиссяси айя адыны
дашымагдадыр. Мящяммяд пейьямбярдян сонра Гуранын бир ъилд
щалында топланмасы Юмярин тяшяббцсц иля Ябу Бякрин хялифялийи
заманында башланмыш вя Османын хялифялийи дюврцндя дя давам
етдирилмишди.
Ябу Бякр бу иши Зейд Ибн Сабит башда олмагла Гураны язбяр
билян бир нечя ясщабяйя тапшырмышды. Тарихи гайнаглар Гуран
нцсхялярини ейни заманда Яли ялейщиссялам, Цбейй ибн Кяб,
Абдуллащ ибн Мясуд, Мигдад вя Ябу Муса ял-Яшяри тяряфиндян
йазылдыьыны да хябяр верир. Ващид мятн ислам аляминдя Зейд Ибн
Сабитин башчылыг етдийи ишчи щейят “Аллащ кяламынын ващид мятнини
тяртиб етди” (71, 51).
Мусанын “Тюврат”ындан, Исанын “Инъил”индян фяргли олараг
“Гурани-Кярим” пейьямбяря бирдян-биря бцтюв шяклиндя дейил,
щисся-щисся, йухарыда дейилдийи кими, яввялъя Мяккядя, сонра ися
Мядинядя назил олмушдур.
“Гурани-Кярим” сяъ гафийяли няср шяклиндя назил олмушду вя
онун щямин формасы сахланылмышдыр. “Бягяря” сурясинин 23-ъц
айясиндя дейилир: “Яэяр бяндямизя (Мящяммяд ялейщиссялама) назил
етдийимизя [Гурана] шяккиниз варса, сиз дя (фясащят вя бялаьятдя) она
бянзяр бир суря эятирин вя яэяр сизин (бу бяшяр кяламыдыр) иддианыз
доьрудурса, Аллащдан савайы бцтцн шащидляринизи (бцтляринизи, шаир,
хятиб вя алимляринизи) бу ишдя кюмяйя чаьырын”. (71,5)
Ял-Исра (17-ъи суря, 88-ъи айя): [Йа Пейьямбярим! Де ки, «Яэяр
Инсанлар вя ъинляр бир йеря йыьышыб бу Гурана бянзяр бир шей эятирмяк
цчцн бир-бириня кюмяк етсяляр, йеня дя она бянзярини эятиря
билмязляр». (71, 259)
Аллащын ямри иля Ъябрайыл тяряфиндян йалныз она охунуб изащ
едилдийи цчцн, тябии ки, онун ян доьру, ян дцзэцн мянасыны билян дя
мящз пейьямбяр олмушдур.
Аллащ кяламынын башга дилляря тяръцмяляриня Гуран дейилмяз,
онлар Гуранын тяръцмяси, анламы, мяалы адланыр. (71, с.XXIV)
Ислам мифизминдя Муса ясасыны йеря атанда о, яждащайа дюняр,
ялини гойнуна гойуб чыхартдыгдан сонра о, парлаг нур сачыб
баханлары щейрятя эятирярмиш. Иса пейьямбяр ъцзам хястялийиня
тутланлары саьалдар, няфяси иля юлцляри дирилдярмиш.

176
Мящяммяд ялейщиссялам сонунъу пейьямбяр олдуьуна эюря,
она дцнйанын ахарына, гийамят эцнцня гядяр галаъаг бир мюъцзя
верилмяли иди. Бу мюъцзя «Гурани-Кярим»дир.
Гуранын Азярбайъан дилиндя «Кяшф-ял-щягаигян нцкят ялайати
вяд-дягаиг» ады алтында няшр едилмиш илк тяръцмя вя тяфсири Бакы
газиси Мир Мящяммяд Кярим аьайа мяхсусдур. 3 ъилддян ибарят
олан бу тяръцмя тяфсири «Каспи» гязетинин «Бухариййя» мятбяясиндя
няшр олунмушду (I-II-1904; III 1906). Бундан башга, Загафгазийа
шейхцлисламы Мящяммяд Щясян Мовлазадя Шякявинин 1908-ъи илдя
Тифлисин «Гейрят» мятбяясиндян «Китаб-ял бяйанфи тяфсир ял-Гуран»
ики ъилдлик тяръцмя тяфсири дя вардыр.
«Гурани-Кярим»ин сон тяръцмяси 1991-ъи илдя академик Зийа
Бцнйадов вя профессор Васим Мяммядялийев тяряфиндян щазырланыб
чап едилмишдир (71, 711)
Гуранын ясас мювзусу йарадыъы Гцдрятин тяк вя йеэаня олмасы,
тайы вя бярабяри олмамасы, бянзярсизлийидир. Аллащ – мцтляг йарадыъы,
мцтляг йахшы вя мцтляг эюзялдир.
«Гуруда вя дяниздя ня варса, Йарадан щамысыны билир. Онун
хябяри олмадан аьаъдан бир йарпаг беля дцшя билмяз. Йерин дибиндя
олан истяр йаш, истярся гуру, щяр щансы бир тохумун эяляъякдя щансы
мящсул веряъяйини, ана бятниндя олан ушаьын эяляъякдя ня вя ким
олаъаьыны билир. Бунларын щамысы ачыг-айдын бир китабда
эюстярилмишдир» (71, 59 айя)
Мящяммяд пейьямбяр щаггында мифдя дейилир: эцнлярин
бириндя Аллащ Мящяммядя ютярэи бир нязяр салыр. Бюйцк йараданын
бу бахышларындан Мящямядди тяр басыр. Пейьямбярин башына эялян
тярдян Аллащ мялякляри, цзцндяки тярдян юз игмятэащыны, инсанлара
бяхт йаздыьы тахтыны, ъящянням вя ъянняти, эцнц, айы, улдузлары,
эюйдя ня варса щамысыны, синясинин тяриндян пейьямбярляри, Аллащын
елчилярини, илащиййатчылары, шящидляри, ювлийалары, чийнинин тяриндян
Кябяни, мябядляри, мясъидляри, айаьынын тяриндян шяргдян эцнбатана
гядяр Йер кцрясини йаратды (72, с.87).
Диэяр бир мифдя дейилир ки, Аллащ гырмызы, парлаг дашдан сещирли
бир чыраг дцзялдир вя онун цстцндя дя ибадятля мяшьул олан бир
вязиййятдя Мящяммядин яксини гойур. Аллащы шяртляндирян,
Мящяммяди Аллащын елчиси сайан вя щяля дцнйайа эялмямиш
инсанларын рущлары йцз мин ил мцддятиндя бу сещркар чыраьын
ятрафында доланмыш вя даим она бахмышлар. Бу бахыш ися щямин
инсанларын йер цзцндя эяляъяк щяйатыны тямин етмишдир. Ким йалныз
алнына бахыбса – бяй-хан; Мящяммядин башына баханлар хялифя вя

177
йахуд султан олмушлар; эюзцня бахан илащиййят алими; гашларына
нязяр йетирянляр – ряссам; йанагларына баханлар – сяхавят сащиби;
додагларына баханлар назир доьулмуш; боьазына баханлар – ваиз,
бойнуна баханлар – таъир; сол ялиня баханлар – ъащил; саь ялиня
баханлар – якинчи; щеч эюрмяйянляр – йящуди, христиан, атяшпяряст
олмушлар.
«Гурани-Кярим»дя пейьямбярляр щаггында щекайяляр дя
верилмишдир. Бягяря сурясинин 29-39-ъу айяляри Адямя щяср олунур.
Танры Адямин бядянини эцлдян йарадыб, она ъан цфцрдц. Аллащтаала
она мярифят вя немят бяхш етди, йарадылмышларын адларыны вя сирлярини
юйрятди. Мялякляря буйурду ки, она сяъдя етсинляр. Лакин шейтан
Танры фярманындан бойун гачырды. Аллащтаала шейтаны тющмятляйиб
буйурду: «Сяня ня мане олду ки, мяним юз рящмли ялимля
йаратдыьым мяхлуга сяъдя етмядин?»
Шейтан деди: «Мян мяншя вя мащиййятъя Адямдян цстцням вя
щеч кяс мянимля бярабяр ола билмяз. Мян одун йанар ъювщяриндян
йаранмышам, о ися гара эил тяркибиндян, она эюря дя мяня йарашмаз
ки, она сяъдя едям» (69, 129).
Аллащтяала ону ъязаландырараг деди: «Сяадят бещиштиндян чых.
Сян йанымдан говулурсан вя гийамят эцнцнядяк лянят вя нифрятя
лайиг олурсан». Шейтан Аллащдан Гийамят эцнцнядяк юмцр
вермясини хащиш етди. Аллащтаала онун хащишини гябул етдикдя Шейтан
ядябсизликля деди: «Инди ки, мяни йолдан аздырдын, сянин щагг
йолундан Адями вя няслини изляйиб онлары йолдан чыхармаьа
чалышаъаьам. Юндян вя архадан, саьдан, солдан гясдиня дураъаьам
вя эюряъяксян ки, онларын чоху миннятдарлыг шяртиня ямял
етмяйяъякляр».
Аллащтаала деди: «Юзцн цчцн сечдийин йолла эет вя
бяндяляримдян щансы бириня эцъцн чатса, билдийин ет. Атлы вя пийада
гошунуну онларын цстцня сал, мал вя ювладларына шярик ол. Йалан вяд
вя хам хяйалларла онлар алдат. Анъаг имкан вермяйяъяйям ки,
мющкям ирадяли вя аьыллы бяндяляримя ялин йетишсин, онлар цзяриндя
гялябя чаласан. Онларын црякляри сяндян дюнцб, гулаглары сянин
сюзцня баьланыб. Адамлары йолдан чыхармаг, алдатмаг щаггындакы
гярарын ъавабсыз галмайаъагдыр. Онун аьыр ъязасыны алаъагсан. Сяни
вя сянин йолуна дцшянляри ъящяннямя долдураъаьам.
Адямля арвады Щяввайа бещиштдя йер вериб билдирди: «Шейтанын
сюзляриня гулаг асмаьы сизя гадаьан едирям, йохса бещиштдян
говулар вя ъяннятин немятиндян мящрум оларсыныз». Аллащтаала
йалныз онлара биръя аьаъын мейвясиня йахынлашмаьы гадаьан етди вя

178
билдирди ки, яэяр о аьаъдан чякинсяляр, онлар цчцн щяр ъцр немят
щазыр олаъаг.
Адям иля Щявванын хошбяхт щяйаты шейтанын цряйиня, эюзцня
тикан кими батырды вя о, Адямдян интигам алмаг фикриня дцшдц.
Шейтан онлара мещрибанлыг эюстярди, сонра ися онлары бу немят вя
сяадятин йох олаъаьы иля горхудараг деди: «Аллащын бу аьаъы сизя
гадаьан етмясинин йалныз сирри бундададыр ки, яэяр ондан истифадя
етсяниз, йа мяляк олаъагсыныз, йа да ябядилик бещиштдя галаъагсыныз».
Шейтанын щийлясиня уйуб Адям вя Щявва о аьаъын мейвясиндян
даддылар. Аллащтаала онлары бещиштдян мящрум етди вя Йер цзцндя
мяскян салмаьы ямр етди. Танры Адямля Щяввайа хатырлатды ки,
онларла шейтан арасындакы дцшмянчилик давам едяъякдир. Буна эюря
дя онун фитня-фясадына уймасынлар. Илащи эюстяришиня ямял етсинляр.
(71, 6-7).
Нущ пейьямбяр щаггында рявайятляр «Гурани - Кярим»дя юз
яксини тапмышдыр. Щуд сурясинин 26-49-ъу айяляриндя эюстярилир ки,
Нущун тайфасы узун илляр бцтляря тапыныр, онлары хейир газанмаг
цчцн васитя сайырды. Аллащтаала Нущу юз адамыны тайфасыны Аллаща
инанмаьа чаьырмаг цчцн онларын йанына эюндярди. Анъаг онлар бу
дявяти гябул етмядиляр. Нущ тайфаны илащи ъязасы иля горхутду. Эеъя-
эцндцз, щям ачыгда, щям дя эизлиндя тафасыны Аллащ йолуна дявят
едиб, алямин сирляри, йаранмышларын ян алиляри щаггында данышды.
Тайфасынын цзвляри Нуща эцлцб дейирдиляр: «Мяэяр сян бизим кими
бяшяр дейилсян? Яэяр Аллащ ким ися пейьямбяр эюндярмяк истясяйди,
мяляклярдян сечярди вя биз дя онун дявятини гябул едиб сюзцнц
ешидярдик».
Нущ иля тайфасы арасында мцбащися вя щюъятляшмя узун чякди.
Онлар дедиляр: «Ей Нущ, бизимля чох мцбащися етдин. Яэяр сюзлярин
дцздцрся, бизи горхутдуьун язабы эюстяр». Нущ деди: «Сиз
щяддиндян артыг ъащиллик едир, ахмаглыгла инадкарлыг эюстярирсиниз.
Мян кимям ки, сизя язаб эятирям вя йа ону сиздян узаг едям? Мян
дя бир бяшярям вя мяня вящй эюндярилиб ки, сизин Аллащыныз бирдир.
Она эюря дя мяня эюндярилян тапшырыьы сизя чатдырырам: эащ сизя
саваб ишдян мцждя верирям, эащ да язабла горхудурам. Щяр шей
Аллащын ихтийарындадыр». Нущ 950 ил юз тайфасынын ичиндя галды вя
онларын язабына дюздц. Ахырда Танрыйа цз тутараг, тайфасындан
эилейлянди вя Ондан йардым диляди. Нуща бу вящй эялди: «Дявятини
гябул етмиш бу дястядян башга, тайфандан щеч ким сяня иман
эятирмяйяъяк. Она эюря, онларын ямялляриня эюря, ня гям йе, ня дя
фикир ет». Нущ тайфасынын Аллащ тяряфиндян ъязаландырылмасыны хащиш

179
етди. Аллащтаала онун хащишини гябул етди, она бу вящйи эюндярди:
«Бизим нязяримиз алтында, вящйин буйруьу иля эями дцзялт вя
зцлмкарлар барядя мянимля бир даща данышма, чцнки онлар суда
боьулмалыдырлар» (69, 123).
Нущ гуруда эями дцзялтмяйя башлады. Эямини дцзялтмяйи баша
чатдырдыгдан сонра Танры буйруьуну эюзляди. Аллащтаала Нуща вящй
эюндярди ки, аиляни вя сяня иман эятирмиш адамлары эямийя миндир вя
юзцнля щяр ъанлыдан бир ъцт эютцр ки, илащи ямри йериня йетсин».
Эюйдян йаьыш сел кими ахмаьа башлады, йердяки гайалар,
булаглар ашыб дашды. Сел тяпяляри, йамаълары аьзына алды, дцз-дцнйаны
бцрцдц. Аллащ йолуну гябул етмяйянляр суда боьулдулар. Нущ
дяниздя бядбяхтлийя вя динсизлийя дцчар олмуш оьлу Кянаны эюрдц.
Нущ оьлуну хилас етмяк истядикдя Аллащтаала она бу вящйи
эюндярди: “Ей Нущ, шцбщясиз ки, о, сянин ящлиндян дейил. Онун
пейьямбярлик кюкц йох олмушдур, чцнки о, юз динсизлик вя
инадкарлыьы иля сянинля ялагясини кясмиш, пейьямбярлийини тясдиг
етмякдян, сяня иман эятирмякдян чякинмишдир. Биз йалныз
мюминлярин ниъатыны ющдямизя эютцрмцшцк. Бу ишдя гощумлуг
ялагяси тясирсиздир вя онун юлцм шярбятини ичмяси, язаб одуна
дцшмяси шяксиздир. Беля ишляря ял атмагдан чякин вя мащиййятини
сяндян эизлин шейляр барядя бир сюз демя. Мяслящятим будур ки,
ъащиллярин ъярэясиня кечмяйясян”. Нущ тез Аллаща пянащ эятириб
баьышланмасыны хащиш етди: “Йа Рябб, мян сяня пянащ эятирирям.
Билмядийими сяндян сорушмаг истяйирям. Яэяр мяни баьышламасан,
рящм етмясян, зийанкарлардан олаъаьам” (715, 189).
Танрынын буйруьу иля йаьыш кясди вя эями Ъуд даьында дайанды.
Нуща ямр эялди ки, кюмякчиляри иля бирэя гуруйа айаг басыб Илащинин
нязяри алтында йени хошбяхт щяйата башласынлар.
“Гурани-Кярим”дя Ибращим, Муса, Иса пейьямбярляр щаггында
рявайятляр верилмиш, онларын юз халгларыны (тайфаларыны) Аллащ йолуна
дявят етмяляриндян бящс едилмишдир.
Дцнйада 6 пейьямбяр вар: Адям, Нущ, Ибращим, Муса, Иса вя
ахырынъы пейьямбяр сайылан Мящяммяддир ки, она “пейьямбярин
мющцрц” (ярябъя: хатям-цл-янбийа) ады верилмишдир. Давуд, Йягуб,
Йусиф вя Яййуб икинъи дяряъяли пейьямбяр сайылырлар (69, 119).
Пейьямбярляр Аллащын рясулудурлар (елчисидирляр) вя онлара
тапшырылмышды ки, инсанлара йени дини тяблиь етсинляр вя йа дини
хатырлатсынлар. Щяр бир пейьямбярин юзцнямяхсус мюъцзя эюстярмяк
габилиййяти вардыр. Мящяммяд анъаг “Гуран” вящйлярини юзц цчцн
бир мюъцзя эюстярмяк кими гябул едирди.

180
Эюрцндцйц кими, истяр мцгяддяс китабын Аллащ вя пейьямбяр
барядяки тясвирляриндя, истярся дя рявайятляриндя эцълц мифик тяфяккцр
щюкмран мювгедядир. Бу ъящят мялакяляр барядяки мифизмдя дя
юзцнц якс етдирир.
МЯЛЯКЛЯР – Ишыгдан йарадылмыш мяляклярин ъинси йохдур вя
онлар Аллаща сюзсцз итаят едирляр. Дюрд бюйцк мяляк бунлардыр: 1.
Аллащын вящйлярини пейьямбярляря эятирян Ъябрайыл; 2. Бцтцн каината
эюз йетирян Микайыл; 3. Гийамят эцнцнцн эялиб чатдыьыны хябяр
вермяк цчцн юз суруну (шейпуруну) чалмаьа щазыр дуран Исрафил; 4.
Адамларын рущуну ъанындан чыхаран Язрайыл.
Щяр бир инсаны горуйуб мцдафия едян ики мяляк вардыр ки,
бунлар инсанын йахшы вя пис ямяллярини йазырлар. Бу ики мяляк сящяр
эцн чыханда вя ахшам эцн батанда бир-бирини явяз едир. Буна эюря
дя инсан мящз сящяр чаьы вя ахшам чаьы даща чох йолдан чыхыб, пис
ишя эюря биляр.
Някир вя Мцнкир гябирдя юлцляри сорьу-суал едяъяк ики мялякдир;
Ризван – ъяннятин, Малик ися – ъящяннямин кешийини чякяъяк
мяляклярин адыдыр. Мялякляр Адямдян яввял йарадылмышлар. Адямя
йалныз оддан йарадылмыш Иблис вя йа Шейтан ситайиш етмякдян бойун
гачыртды. Аллащ ону лянятляди вя Иблис гийамят эцнцнядяк давам
едяъяк мющлят истяди. Адям вя Щяввадан башлайыб бцтцн инсанлары
йолдан чыхармаг цчцн Иблис бу мющлятдян истифадя едир. Ахирят
заманы Иблис она гуллуг едян шейтанларла бирликдя ъящяннямя
атылаъагдыр.
Иранлыларын дивлярини хатырладан ъинляр буьдан вя йа одсуз
тцстцдян ибарят бир мяхлуг олдуьуна эюря юз шяклини дяйишдиря билир.
Ъинляр йер иля эюйцн ашаьы тябягяляри иля кифайятлянмяйиб эюйцн
йеддинъи тябягясинин сярщяддиня гядяр галхмаьа ъясарят едирляр,
лакин мялякляр чохлу даш атыб онлары орадан говурлар.
Гуранда шейтанлардан башга Щарут вя Марут адында ики
яхлагсыз мяляйин дя ады чякилир. Товратын “Варлыг” китабындакы (VI
фясил) мяляклярдян билаваситя тюряйиб онлара бянзяйян бу ики мяляк
“инсан гызларыны” юзляриня арвад едярдиляр.
Мяляйин ясас вязифяси Аллащын ямрлярини пейьямбярляря
чатдырмагдан, онлары охутдуруб юйрятмяк вя язбяртлятмякдир.
Мяляк тяряфиндян пейьямбярляря едилян вящй щеч бир заман
унудулмур вя онларын щафизясиндя галыр. Вящйин пейьямбяря назил
олмасыны, бу вя йа диэяр айини она охудуб язбяртлямясини, мянасыны
юйрятмясини пейьямбярдян башга щеч кяс эюрцб ешитмяз. Мяляк
Аллащла пейьямбярляр арасында елчидир. Мяляйин симасы о гядяр

181
яъаиб, гярибядир ки, инсан ону ясл шяклиндя эюрмяйя таб эятирмяз.
Буна эюря дя Аллащын ямри иля истядийи шякля дцшя билян бу варлыг
пейьямбярляря адятян ади инсан гийафясиндя эюрцнцр. Рявайятя эюря,
бир дяфя пейьямбяр Мящяммяд ялейщиссялам дявя белиндя йол
эедяркян она вящй назил олмуш, бу заман дявя вящйин аьырлыьына
давам эятирмяйиб дал айаглары цстя йеря чюкмцшдц.
“Гурани-Кярим”дя инсанын йарадылмасы щяр шейдян цстцндцр:
йер цзцндя щяр шей инсан цчцн йаранмышдыр. Дцнйа 6 эцндя
йарадылмышдыр. Аллащ дцнйаны мцтляг йохлугдан йаратдыьы щалда,
инсаны маддядян йарадыб она юз шяклини вермиш вя ъанына юз рущуну
цфлямишди. Яввялъя инсанлар ващид халг “бир дини цммят (иъма)”
тяшкил етдикляри щалда, сонра пахыллыгдан бир-бири иля далашыб
парчаланмыш, бюлцнмцшляр. Эуйа ки, даиря шяклиндя олан Гаф даьы
йери ящатя едир. Диэяр рявайятляря эюря Йер бир мяляйин чийинляри
цстцндя дайаныр: мяляк бир гайайа сюйкянмишдир, гайаны бир юкцз
эютцрцб апарыр; Юкцз ися цзян балыьын цстцндя дурур. Аллащ йери
йаратдыгдан сонра о заманадяк йалныз тцстц щалында олан эюйдя
йерляшиб галыр, ики эцнцн ярзиндя эюйц 7 тябягяйя бюлцр вя бунларын
щяр биринин юз вязифясини мцяййян едир. (69,117)
ГИЙАМЯТ мифизми. Гуранда гийамят щаггында верилян
яламятляр аздыр. Лакин Гуранда гийамят мясялясиня щяср едилян
йерляр Гураны тяфсир едянляр тяряфиндян диггятля тядгиг вя шярщ
едилмишди.
Ахирятин эялиб чатдыьыны хябяр верян биринъи яламят бундан
ибарят олаъагдыр ки, инсанлар арасында бирдян-биря динсизлик
йайылаъаг, Мяккя вя Кябя йох олаъагдыр. Гуран унудулаъаг. О
заман эюйдян Аллащдан илщам алаъаг Мещди-яз-зяман («Доьру
йолдан апарылан») зцщур едяряк, йердя ядалят вя иманы бир мцддят
бярпа едяъякдир.
Ахирят эялиб чатанда Дяъъал адлы бириси узаг ададан чыхыб эяляъяк,
щям дя еля бир дягигядя ки, Гуранда ады чякилян вящши Асийа халглары
Йяъуъ вя Мяъуъ о заманадяк юзляри цчцн ашылмаз бир манея олан
сядди йыхыб даьыдаъаглар. Бойъа нящянэ бир вцъуд олан Дяъъал чох
бюйцк узунгулаьа миниб эяляъякдир. Дяъъал йер цзцндя 40 эцн
щюкмранлыг едяъяк вя бу мцддят ярзиндя Йери виран едяъякдир. О
заман Иса эюйдян Мцгяддяс торпаьа ениб Дяъъалы юлдцряъяк вя
ибадят цчцн Йерусялимя эедяъяк. О юляня гядяр 40 ил ярзиндя йер
цзцндя сяадят вя мящяббят щюкм сцряъякдир.
Сонра дцшцнцлян диэяр яламятляр дя ахирятдян хябяр веряъякдир.
Баш мяляклярдян Исрафил юз суруну (шейпуруну) 1 дяфя чаланъа тябият

182
тир-тир ясмяйя башлайаъаг. О суруну икинъи дяфя чаланда бцтцн
инсанлар ъан вериб юляъякляр. Бундан сонра 40 иллик бир дювр
башлайаъаг ки, бу дюврцн сонунда шиддятли йаьыш йаьаъыг; бу
йаьышдан сонра цчцнъц дяфя чалынан сур сяси ешидиляъяк вя бу сяс
бцтцн юлцляри щамылыгла дирилтмяйя вя Мящшяр эцнцндя Йерусялимдя
бир йеря йыьышмаьа чаьыраъаг. Мящшяр эцнц мин илляря бярабяр
олаъаг. Дирилян инсанлар гызмар эцняш алтында Аллащын щцзурунда
айаг цстцндя дураъаглар. Аллащ инсанлары бир-бир диндириб сорьу-суал
едяъяк, бцтцн щярякятлярини тярязидя чякян кими юлчцб бичяъякдир.
Сонра инсанлар тцк кими назик вя гылынъ кими ити Гыл кюрпцнцн (Сират
кюрпцсцнцн) цстцндян кечяъякляр. Ъящяннямин цстцндян салынан бу
кюрпц ъяннятя эедир. Щязряти Мящяммяд эцнащкарларын
баьышланмасыны Аллаща йалвараъаг. Мящяммядин бу шяфаяти
нятиъясиндя анъаг о адамлар ъящяннямдя галаъаглар ки, Гурана эюря
онлар щямишялик орада галмалыдырлар. (69, 122-122)
Мцсялман мифолоэийасында ъящянням йедди тябягяйя (даиряйя)
бюлцнмцшдцр. Гуранда ъящяннямдян бящс едиляндя эащ «няр» (од),
эащ да «ъящянням» ишлядилир. Ъящяннямин сон тябягясиндя Зяггум
аьаъы (бу аьаъын щяр бир чичяйи бир шейтанын башыдыр), бир газан
гайнар гатран вя диби олмайан бир гуйу вардыр.
Ъяннят вя ъящянням арасында гейри-мцяййян бир йер вардыр ки,
Гуранын «Яраф» (Сядд) адлы 7-ъи сурясиндя бу йерин ады верилмишдир.
Бязиляри Ярафы мяшщяр айаьы, бязиляри ися ону ъяннят гапысынын
астанасы щесаб едирляр. (69,123)
«Онларын арасында пярдя олаъагдыр. Ярафда ися инсанлар
дураъаглар... Ъяннятя эетмяйянляр цзлярини ъяннят ящлиня чевириб
«Салам олсун сизляря! – дейяъякляр. Онлар нязярлярини ъящянням
ящлиня чевиряндя ися дейяъякляр: «Илащи, сян бизи бу ганунсуз иш
эюрмцш инсанларла бир йеря салма» (Яраф суряси).
Бещишт (ъяннят баьы) да бир нечя щиссяйя бюлцнмцшдцр. Ъяннятя
эедян инсанлара (диндарлара) думдуру су булаглары, сцд, бал ахан
чайлар (Сялсябил, Кювсяр суйу вя с.) вяд едилмишдир. Ъяннятдя юз
бакирялийини щеч вахт итирмяйян гара эюзлц щуриляр (ъяннят пяриляри)
сечилмиш инсанлара (мцсялманлара) зювг вериб онлары назлайаъаглар.
Гуранда щури яхлаг барясиндя щеч бир нюгсаны олмайан еля
мяхлугдур ки, онун ъисмани тямизлийиня бир лякя вурула билмяз.
Ъянянтин тяпясиндя Шанаэцлля чичяйи битир; бу чичяк ъяннятин
сярщядини мцяййян едир вя она кюлэя верир. Гуранын ясли, инсанларын
бцтцн ямялляринин йазылдыьы китаблар ъяннятдя сахланылыр. Ъящяннямин

183
сяккиз мяртябяси, суйу, эюйляря тюкцлмцш дянизляр цстцндя дурур.
Аллащын тахты ъяннятин цстцндядир. (69,129)
Ислам мифолоэийасыны юйрянмяк цчцн «Гурани-Кярим»и охумаг
эярякдир. Дцнйанын бу сонунъу сяма китабы бир чох мятлябляри
щягигятляр вя йарымщягигятляр, мифляр шяклиндя бюйцк вя язямятли бир
дюврц идрак етмяйя имкан верир.
Ядябиййат

1. Коккьяра Дж. История фольклористики в Европе. М., 1960


2. А.Шцкцров. Мифолоэийа. Биринъи китаб, Бакы, 1995
3. Азярбайъан мифоложи мятнляри. Бакы, 1988
4. Сещрли сцнбцлляр, топлайаны А.Нябийев, Бакы, 1990
5. А.Нябийев. Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасы, «Алтай дцнйасы»,
1997, №1-2
6. Енэелс Ф. Илкин христианлыьын тарихи
Маркс К., Енэелс Ф. Ясярляри (рус дилиндя) XIX ъ., М., 1968
7. Тайлор Е.Б. Первобытная культура. М., 1989
8. Конард И. Запад и Восток. М., 1966
9. Йусифов Й. Гядим Шярг тарихи, Бакы, 1992
10. Хялилов П. Тязя журнал–«Алтай дцнйасы», «Ядябиййат гязети», 2
октйабр, 1998.
11. Майнаров К.Т., Мизиев И.М. О происхождении
тюркских народов, Черкасск, 1999
12. Бартолд В.В. Избранные труды, М. 1962
13. Радлов В.В. Из Сибири, М., 1989
14. Бичурин И.Я. Собирание сведений о народах, обитавших
в Средней Азии в древние времена. (Ред. текста, вступит.
статьи с V-LXXXVI и комментарии А.Н.Берштама и
Н.В.Кюнера). Т.1-3, М.-Л., Изд-во Акад. Наук СССР, 1950-53. I
том, 1950, 382 с.
15. Гумилйов Л.Н. Древные тюрки, М., 1969
16. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в
древнетюркских памятниках, Т. с.-1977, М., 1981 (112-139)
17. Стеблева И.В. Поэзия тюрков VI-VIII веков, М., 1965
18. Неклудов С.Й. О монгольской мифологии, М., 1989
19. Сагалаев А.М. Алтай в зеркале мифа, М., 1989
20. Потанов Л.П. Элементы религиозные веровяний в
древнетюркских генелогических легендах. «Советская
этнография», 1991, №5

184
21. Короьлу Х.Т. Оьуз гящрямалыг епосу, Бакы, 2000
22. Мурад Адиси
23. Мяммядов М. Азярбайъан мифляринин тяснифаты, Дил вя
ядябиййат журналы, 1994, №3
24. Юэял Бащяддин. Тцрк митоложиси, II ъ., Анкара 1989
25. Юэял Бащяддин. Тцрк митоложиси, II ъ., Анкара 1995
26. Инам А. Тарихдя вя бу эцн шаманизм, Анкара, 1972
27. Лосев А.Ф. Диалектика мифа. Из ранних произведений,
М., 1990
28. Чай А. Ергенекон байрамы Новруз, Анкара, 1988
29. Кремер С.Н. Мифология Шумера и Аккада, Мифология
древного мира, М., 1977
30. Шцкцров А. Мифолоэийа, Икинъи китаб, Бакы 1997
31. Дцнйанын йаранмасы, миф мятни, сюйляди Ящмядхан
Дцнйамалы оьлу, ясли биздядир
32. Йел вя эцн, миф мятни, сюйляди Ящмядхан Дцнйамалы оьлу,
ясли биздядир
33. Вербитский В.И. Словарь алтайских инородных наречий
тюркского языка, Казань, 1983
34. Умай миф мятни, сюйляйяни М.Рящимов, Губа, Гам-гам
кянди, ясли биздядир
35. Радлов В.В. Образцы народных говорки тюркских племен,
III китаб, СПб, 1985
36. Шцкцров А. Мифолоэийа, Алтынъы китаб, Бакы, 1997
37. Сейидов М. Азярбайъан халгынын сой кюкцнц юйряняркян,
Бакы, 1989
38. «Йер-су», Миф мятни, сюйляди М.Яфяндийев Губа р-ну,
Халтан кянди, ясли мцяллифдядир
39. «Йер-эцъ», Миф сятни, сюйляди Баба Мирзяли оьлу, ясли
мцяллифдядир
40. Веселовски А.Н. Три главы из истории поэтики,
Историческая поэтика, Л. 1990
41. Нябийев А. Азярбайъан мифляри, Сещирли сцнбцлляр, Бакы, 1990
42. «Китаби-Дядя Горгуд», садядялшдирилмиш мятн, мятнин вя юн
сюзцн мцяллифи А.Нябийевдир, Бакы, 2000
43. Абайев В.И. Зярдцшт гатларында миф вя тарих, М.,1974
44. Крамер С.Н. Тарих Шумердян башлайыр (рус дилиндя). М.,1965
45. Мифологический словарь. М., 1966
46. Яски тцрк йазылы абидяляри мцнтяхябаты. Бакы, 1994

185
47. Няьмяляр, алгышлар, инанълар, топлайан, няшря щазырлайан вя
юн сюзцн мцяллифи А. Нябийевдир, Бакы, 1986.
48. Дыренкова Н.П. Род, классификационная система родства
у алтайцев и телеутцев, материалы по свадбе и семейно-
родовому строго народов СССР, Л., 1926
49. Тящмасиб М.Щ. Мювсцм вя мярасим няьмяляри, 1945,
намиз. диссерт.-сы.
50. Нябийев А.М. Азярбайъан фолклорунун жанрлары, Бакы, 1983
51. Адилов М. Нийя беля дейирик? Бакы, 1982
52. Конн И.С. Открытия, М., 1978
53. Оьуз хаган. Тцркцн гызыл китабы, I ъ.
54. Атсыз Д. Тцрк ядябиййаты тарихи, Анкара, 1949
55. Ъяфяров Н. Епосдан китаба, Бакы, 1999
56. Мифы, легенды и сказки Азербайджана, Бакы, 1988
57. Потапов Л.П. Элементы религиозные верования в
древнетюркских генолегических легендах, «Советская
этногрофия» 1991, №5
58. Мифы народов мира, ЭНС, в двух томах, М., 1988
59. Малов С.Е. Памятники древнетюркской писменности М.,-
Л, 1951
60. Фрезер Дж. Фольклор Ветхом, Завета, М., 1989
61. Гурд вя гоъа, юзбяк халг наьыллары, тяръцмя едяни
А.Нябийев, Бакы, 1977
62. Баландин А.И. Мифологическая школа в русской
фольклористике, М., 1989
63. Корш Ф. Древнейшей народных стих турецских племен,
ЗВОРАО, XIX ъ. II б. 1909
64. Шяфизадя Б. Зярдцшт, Авеста вя Азярбайъан, Бакы, 1996
65. Дадашзадя М. Азярбайъан халгынын орта яср мяняви
мядяниййяти, Бакы, 1985
66. Нябийев А. Азярбайъан тцркляринин миф дцстурлары, «Тцрк
дцнйасы», Анкара, 1969, №4
67. Рок В.И. Зорастрийская мифология, Мифы Древного и
раннесредневукового (зорастризм) М., 1998
68. Мяммядов Ъ., Солтанова Щ. Яряб юлкяляринин игтисади, Бакы
1989
69. Массе И. Ислам, Бакы, 1966
70. Хатямцл-Янбийя. Щязряти Мящяммяд вя щяйаты. Анкара,
1999

186
71. Гуран. Яряб дилиндян тяръцмя едянляр-З.Бцнйадов вя
В.Мяммядялийев, Бакы, 1991
72. Евсенов В.В. Мифы о вселенной Новосибирск. 1988
73. Тящмасиб М.Щ. Азярбайъан халг дастанлары (орта ясрляр),
Бакы, 1972

187
АЬЫЗ ЯДЯБИЙЙАТЫНДА ЯДЯБИ ЦСЛУБЛАР
ВЯ ЛИРИК ЦСЛУБУН ЕРКЯН ШЯКИЛЛЯРИ

Данышыг вярдишляриня йийялянян яъдадларымызын нитг вярдиши вя


бядии тяфяккцрц щеч дя щямишя бцтцн етнос, гябиля вя тайфа груплары
ичярисиндя ейни инкишаф сявиййяси иля сяъиййялянмямишдир (1, 25). Еля
тайфа, гябиля, инсан групу, аиля вя йа аиля дахилиндя фярдляр олмушдур
ки, онларда нитг вярдишляриня йийялянмя, сюзцн имканларындан
истифадя даща мцщяррик олмуш, еля тайфа, груп вя фярдляр мяъмуу да
мювъуд олмушдур ки, нитг вярдишляриня гисмян сонралар, йахуд бир
гядяр эеъ йийялянмиш, йахуд щямин вярдишляринин йийялянмя
сяриштяляринин формалашмасы даща узун заман щцдудуну ящатя
етмишдир. Сюз сянятинин бу башланьыъ мярщяляси цчцн яняняви олан бир
чох диэяр хцсусиййятлярля йанашы, мцхтялиф цслублулуг да яламятдар
ъящятлярдян бири кими диггяти ъялб едир. Йухарыда дейилдийи кими,
йазылы ядябиййатдан фяргли олараг шифащи йарадыъылыгда ядяби нювляри
формалашдыран цслубларын сыра дцзцмц нисбидир. Даща доьрусу, еркян
дювр мцвафиг йарадыъылыьымызын тюрямя шякилляри лирик цслуб цчцн
яняняви олдуьу кими, онунла ейни мякан, мцщит вя заман дахилиндя
фяалиййятдя олан драматик вя епик цслуб цчцн дя тамамиля мцмкцн
йарадыъылыг просесидир. Мцшащидяляр эюстярир ки, щяр цч цслубун шифащи
йарадыъылыг просесиндя йанашы шякилдя фяалиййят эюстярмяси мцмкцн
ола билян просесдир.
Азярбайъан аьыз ядябиййатынын кичик жанрларынын йарадыъылыг
просеси эюстярир ки, сюз йарадыъылыьынын еркян мярщялясиндя бир сыра
кичик жанрлар, аталар сюзц вя мясялляр, тапмаъалар, санамалар,
сайьаълар, йанылтмаълар вя б. лирик вя епик цслубда йаранмышдыр.
Цслублар ядяби нювляря чеврилдикъя йарадыъылыг цслубларында
коррексийалар едилмиш, ядяби нцмуняляр сабит нюв йарадыъылыьы
тялябляриня табе олмаьа башламышдыр.
Ядяби цслублар ясасында йаранан нцмунялярдя поетик гялибляр
шяртидир. Даща доьрусу онлар йа там формалашмамыш, йа да
формалашманын башланьыъ мярщялясиндядир. Бу ъящят мярасим
няьмяляриндя даща чох нязяря чарпыр. Мярасим няьмяляриндя юлчц,
гафийя, мисра, ритм, ащянэ, аллетрасийа пяракяндялийи, фярд, йахуд
ифачы сярбястлийи мювъуддур. Сюз вя сяс комплексляринин цстцнлцйц,
бир вя йа ики фикрин ифадяси, онлар цчцн сяъиййяви хцсусиййятдир. Аз
фикир ифадя елямяк, паремик ващидин бир, йахуд тяк-тяк щалларда ики
фикри ящатя етмяси мцшащидя олунур. Ейни фикир гялибинин щям лирик,
щям дя епик цслубда ифадя формалары мювъуддур. Кичик жанр гялиби

188
цчцн яняняви олан щямин йарадыъылыг просеси шифащи йарадыъылыьын
мцхтялиф инкишаф мярщяляляриндя юз сабитлийини горуйуб сахлайа
билмишдир. Тясадцфи дейилдир ки, нювлярарасы йарадыъылыг просесиндя
олан аталар сюзц вя мясял, тапмаъа вя башга жанрларын мящз еля бу
сябябдян нюв вя жанр системиндя йери дцрцстляшдириля билмямишдир.
Кичик жанр гялибиндя олан бу поетик юлчцляр эащ лирик, эащ да
епик нювя аид едилмишдир.
Кичик жанрлары мярасим фолклору тяркибиндя эютцрцб
арашдырдыгда ися щяр ики жанрын, еляъя дя ейни йарадыъылыг яняняляриня
малик нцмунялярин кичик жанрлар тяркибиндя йараныб формалашдыьы
айдын нязяря чарпыр.
Лирик нювцн формалашмасында башланьыъ функсийасыны йериня
йетирян лирик цслуб шифащи йарадыъылыгда илк поетик цслубун
яламятлярини, инкишафынын вя еркян поетик гялиблярин йаранмасынын
ясасыны гоймушдур. Ямяк вя мярасим няьмяляри, даща язяли
дюврлярля баьлы халг мащнылары, маэик поезийа вя с. бу бахымдан
диггятя лайигдир.
Ямяк няьмяляри. Азярбайъан яразисиндя йашайан еркян
етносларын вя тайфаларын ямяк щяйаты ъоьрафи шяраитдян вя реэион
хцсусиййятлярдян асылы олараг айры-айры пешя вя мяшьулиййятлярля
яламятдар олмушдур. Пешя вя мяшьулиййятляр улу яъдадын эцндялик –
щяля вящшиликдян узаглашыб йарымвящшилик дюврцндя юзцнц
эюстярмяйя башламышдыр. Гядим халгларын вящшилик дюврц антроположи
инкишафыны юйрянян Авропа антропологларынын мцшащидяляриня эюря
нитг мядяниййятиня йийялянян бир чох гядим етносларын сивил
мядяниййятя доьру ирялиляйишинин еркян изляри еля онларын мцхтялиф
ритуал, ямяк, пешя вя овчулуг дцшцнъяляри иля баьлы няьмяляриндя
мцшащидя олунур» (4,21). Азярбайъан тцркляринин тарихи
тякамцлцнцн мцхтялиф мярщяляляриндя дя бядии сюзцн йаранмасы
тамамиля охшар вя яняняви йарадыъылыг мярщяляси кими диггяти ъялб
едир. Тюряниш дюврцндя тябии ки, онларын поетик юлчц гялибляри мювъуд
олмамышдыр. Ащянэ, ритм, аллетрасийалылыг да сонрадан щямин
мятнлярдя якс олунмаьа башламышдыр. Щяйатын бу мцряккяб, щям
дя ибтидаи йарадыъылыгла яламятдар мярщялясиндя илкин мцшащидялярин
бядии иникасы юзцнц якс етдиря билмишдир. Поетик цслубун илк
елементляри йаранмаьа башламыш, аз, кичик щеъалы гялибляря доьру
инкишаф башламышдыр. Тябии ки, яъдад тякамцлцнцн бу ибтидаи гялибляри
бизя эялиб чатмамышдыр. Лакин гисмян сонракы дювря мяхсус
йарадыъылыг елементлярини мцщафизя едян моделлярин йаддашларда
галаны да вардыр. Лирик цслуба ясасланан бу йарадыъылыг просеси

189
яслиндя лирик нювцн еркян поетик гялибляринин формалашмасынын
башланьыъы иди. Бу елементляр ися бир чох щалларда юзцнц ритуал
моделляриндя, маэик дцшцнъядя ямяк вя мяшьулиййятля баьлы мяишят
няэмяляринля щифз едя билмишдир. Онлардан бизя чатанларынын
яксяриййяти ися еркян щяйат цчцн сяъиййявидир. Поетик дцшцнъядя бу
елементлярин йашамасы яняняви ритуал яхлагынын мювъудлуьу иля баьлы
олмушдур. Бу ися йалныз поетик гялибин илкин архаик системляриндя
горунуб сахлана билмишдир. Юлчцлц гялиб, мясялян, йеддилик юлчц
формалашдыгъа щямин яламятлярин естетик дцшцнъядя сцрятля сюкцлцб,
унудулуб эетмяси просеси башлайыр. Лакин лирик цслубун еркянлик
елементляри ямяк, мярасим, няьмяляри, маэик поезийанын бир сыра
нцмуняляриндя мцшащидя едилир.
Ямяк няьмяляриня бу эцн сырф бирмяналы шякилдя ямяк просесини
якс етдирян бядии мятнляр кими бахмаг тябии ки, олмаз. Онларын бир
чоху ритуал, етигад, мярасим вя еляъя дя мяишят деталлары иля
ъилаланмышдыр. Ямяк няьмяляринин мяишят дцшцнъясиндя ящатя ареалы
да хейли эениш олуб дцшцнъянин дярк едилян, гябул едилян бир чох
сащялярини ящатя едир: якинчи няьмяляри, сайачы няьмяляри, саьын
няьмяляри, овчу няьмяляри, балыгчы няьмяляри, ипякчи няьмяляри, щаща
няьямяляри вя с.
Сон илляря гядяр якинчи вя сайа няьмяляри истисна едилярся, ямяк
няьмяляринин пешя вя мяшьулиййятля баьлы йухарыда адлары гейд
едилян нцмуняляри топланылыб юйрянилмишдир. Бу ися шифащи
поезийамызда ямяк няьмяляринин йалныз якинчи няьмяляриндян
(щолаварлардан) вя сайачы сюзляриндян ибарят олмасы барядя
тясяввцрляр йаратмышды (2, 115) Сон вахтлар ямяк няьмялярини пешя
вя мяшьулиййятля баьлы йазыйа алынмыш нцмуняляри ямяк няьмялярини
даща эениш шякилдя арашдырмаьа имкан вермишдир (5, 5-29).
Якинчи няьмяляри. Халг поезийасынын ян гядим нцмуняляриндян
олан якинчи няьмяляриндя, бичинчи, ъцтъц щяйаты тяряннцм едилир. Бу
няьмяляр якинчинин билаваситя ямяк просесиндя йаратдыьы, ифа
етдикляри няьмялярдир. Онларда «мягсяд ися ямяйи ритмляшдирмяк вя
йцнэцлляшдирмякдян ибарят олмушдур» (3, 74). Ямяк няьмяляриндя
ейни заманда ъцтъц ямяйинин тяряннцмц, якин просесини
йцнэцлляшдирян васитялярин вясфи юн пландадыр. Якинчи няьмяляри
отураг щяйат шяраитиня кечян, ибтидаи якинчилик мядяниййятини
йарадан улу бабаларымыз тяряфиндян йарадылан илкин няьмялярдир. Бу
няьмяляр йаранма дюврцндя бир вя ики сясдян ибарят олуб даим
тякмилляшмя просеси кечирмишдир. Инсанын илк «а»лары, «ща»лары,
«щя»ляри, «що»лары халг поезийасынын илк рцшеймлярини тяшкил етмишдир.

190
Бу сясляр ясасында ися илкин мисралар – эюрцлян ишин ащянэиня
уйьун ритмляр, сясляр системи йаранмышдыр. Мясялян, илкин мярщялядя
йаранан «що, щоло, що» - ритмли сясляр системи, щоооооо, щолаааа вя
щоооооо (6, 242) сясляр системинин тякмилляшмя вя инкишаф просеси
кечмяси нятиъясиндя йаранмышдыр. Заман кечдикъя халгын шифащи
поезийасына даща мцряккяб сясляр системи дахил олур, ащянэли,
вурьулу, аллетрасийалы поезийа йараныр. Бир щеъалы, бир мисралы якинчи
няьмяляриндян 2-3 щеъалы, 2-3-4- мисралы ямяк няьмяляри йараныр.
Бу эцн бизя эялиб чатан ямякчи няьмяляриндя халгын илкин ямяк
щяйаты, бирэя иш просеси иля баьлы елементлярин мцщафизяси эцълцдцр:
Ещще, ещще эцъ вяр, що,
Эцъ вяр що, эцъ вяр що.
Авалым дцздя галыб
Эцъ вяр що, эцъ вяр що, эцъ вяр що. (5, 6)
Бу якинчи няьмясини халг ичярисиндя йайылмыш бир башга варианты
ися ашаьыдакы формада гейдя алынмышдыр:
Ещще, ещще Авалым
Ещще, еще Дцздя галыб
Эцъ вяр, що Эцъ вяр що,
Эцъ вяр, що Эцъ вяр що,
Эцъ вяр, що Эцъ вяр що ... (5, 6)
Якинчилик щяйаты иля баьлы гейдя алынмыш башга бир няьмядя ися
ъцтъцнцн йахын кюмякчиси олан юкцзцн ишэцзарлыьы тяряннцм олунур,
ъцтъц вяфалы иш йолдашыны галан торпаьы да шумлайыб баша чатдырынъа
зящмятя гатлашмаьа чаьырыр:
Ощщо, щощщо, юкцзцм,
Буду бцтю юкцзцм,
Бир гарыш торпаг галыб,
Щото, щото юкцзцм (5, 7).

Форма бахымындан хцсусиля мараг доьуран башга бир якинчи


няьмясиндя ися торпаьы шумлайыб гуртаран ъцтъцнцн сяпинин
эюйярмясини сябирсизликля эюзлядийинин шащиди олуруг:
Торпаьа атдым туму, брой,
Эюйяр сямяним брой.
Дюйяк сямяни бурой,
Брой, брой, брой... (5, 7)

191
Шифащи поезийамыза щолавар ады иля дахил олан якинчи няьмяляри
йарандыьы дюврдян башлайараг мцхтялиф инкишаф мярщяляляри кечмишдир.
«Щяр бянди 4 мисрадан ибарят олан щолаварлар нисбятян йахын
заманын мящсулудур. Лакин мажкал, щодаг вя дюйцнчцляр яксярян
гядим, йахуд ики мисрадан ибарят щолаварлары охуйурлар. Дюрд
мисрадан ибарят щолаварлары охуйаркян чох заман ики мисрасыны
ихтисара салыр, явязиндя гядим щолавары нягарят йериндя охуйурлар» (6,
242). Йеддилик шер формасынын, сонралар ися байаты шяклинин йаранмасы
иля баьыл щолаварлар байаты шяклини гябул етмишдир:
Гара кялим, эцндя мян, Ала эялим, бизя эял,
Кюлэядя сян, эцндя мян. Йахуд: Даьдан ениб дцзя эял.
Сян йат гайа дибиндя Дырнаьынын эюзцйля
Гой гаралым эцндя мян. Гара дцзц, бязя эял (7, 221)
Шцбщясиз ки, бу нцмуняляр нисбятян сонракы дюврлярин мящсулу
олуб, шифащи поезийамызда йеддилик шерин йаранмасы иля баьлы
олмушдур. Халг ичярисиндя бу формада йаранан нцмунялярдя якинчи
няьмяляринин илкин жанр хцсусиййятляри иля баьлы елементляр –
нягяратлар мцщафизя едилмишдир.
Яким йерим, Говут олду,
Сут олду, щуш, що!
Гангал басды, щуш, що!
Ут олду Гара кялим, щуш, що!
Тохумум. Ала кялим, щуш, що (5, 7)
Нягярат щиссясиндяки «гара кялим», «ала кялим» ифадяляри
дяйишкян олуб бязи нцмунялярдя, «ана кялим», «калча кялим» вя с.
шякиллярдя ишлянмишдир. Експедисийалар заманы бцтцн якинчи няьмяляри
нягяратла бирликдя гейдя алынмышдыр. Шифащи нитгдя нягяратсыз якинчи
няьмясиня тясадцф едилмямишдир.
Бир чох мятндя ися якинчи етнографик щяйатынын ян ибрятамиз
ъящятляри мятня кючцрцлцр, щямин мцщит барядя даща эенш тясяввцр
йараныр.

Бойун йерин йаьларам,


Пис эюзляри даьларам,
Котанымы сындырсан
Сцбщ цстяъян аьларам
Кятан цстц аь эяляр,
Котанчыйа йаь эяляр,

192
Дашдан ашыр котаны,
Габаг йери баь эяляр

Що, що, що, Що, що, що,


Що, що, що… Що, що, що…
Йахуд:
Котан алтда ъан юкцз, Щаданчы цздян инъяр,
Ев ешийим, хан юкцз Бахышдан, сюздян инъяр,
Йастыг бойнун язяндя Котан даша дцшяндя,
Кор олайдым мян юкцз Юкцз-юкцздян инъяр.
Ала эялим наз-наз, Ала эялим наз-наз,
Гара эялим наз-наз. Гара эялим наз-наз.
Що, що, що, Що, що, що,
Що, що, що… Що, що, що… (12, 29)
Якинчи няьмяляринин тядгигиндя мараг доьуран мясялялярдян бири
дя сюзцн етимоложи изащы иля баьлыдыр. Щолавар сюзцнцн мяншяйиндян
бящс едяркян фолклоршцнас Я.Ахундов эюстярир ки, «щолавар» сюзц «що»
иля «вар» сюзцнцн бирляшмясиндян ямяля эялмишдир. Чох ещтимал ки, «ла»
шякилчиси дилимизин ащянэиня уйьун олараг бу ики сюзц бирляшдирмяк цчцн
арайа эирмишдир. «Що»-щейван, «вар» ися эет демякдир (щейван, эет) (6,
24).
Щолаварларда ейни заманда инсанын мцгяддяс варлыглара
етигадынын изляри нязяря чарпмагдадыр. Чин, Щинд, скандинав вя
башга халгларынын шифащи йарадыъылыьында «що» мцгяддяс варлыг
мящвумуну ифадя етмишдир. Тцркдилли халгларын, о ъцмлядян бизим
шифащи поезийамыздакы мювсцм вя мярасим няьмяляриндя «що»лар
инсаны арзусуна говушдуран, сяадят вя хошбяхтлийя йетирян
мцгяддяс варлыглар кими дя тяряннцм едилир:
А «що»лара, «Що»лара
«що»лара. Гурбан кясяк,
Йаьыш эюндяр Йахуд: «щолар»,
«що»лара... Тахыл бол олсун (8, 69)
Бир сыра щалларда ися «що»лара ситайиш едян инсанын мурада
йетмяси дя няьмялярдя тяряннцм едилир:
«Що»лара диляк
Етдим,

193
Сцбщ цстц мурада
Йетдим... (6, 8)
Эюрцндцйц кими, «що» мцгяддяс варлыг мяфщумуну ифадя
етмишдир. «Вар» сюзц ися охшама, няьмя мянасыны верир. Мцгяддяс
варлыглар, тотемляр мянасыны дашыйан «що»лар ифадясиня гошулан
«вар» сюзцндян бизъя «щоларвар» формасы йаранмышдыр. Бу ися щярфи
мянада мцгяддяс варлыглар щаггында няьмя демякдир. Дилимизин
ащянэиня уйьун олараг «щоларвар» сюз кюкцндяки ъям шякилчисинин
«р» самити дцшмцш вя илкин форма халг шифащи поезийасында щолавар
шяклиндя йашамышдыр.
Сайачы няьмяляри. Шифащи поезийамыза кючяри тайфаларын илк ямяк
няьмяляри кими дахил олан сайачы няьмяляриндя гойунчулуг щяйаты
тяряннцм олунур. Бу няьмялярин илк йаранышы гойунларын
ящлиляшдирилмяси дюврцня тясадцф едир. Бир чох мянбялярдя ися сайачы
няьмяляри мярасим няьмяси щесаб едилир. Бу няьмялярин гойун
гырхымы, дюл вахты, йайлаьа кючяркян вя с. яняняви щадисялярля баьлы
мярасимляр заманы ифа едилдийи дя эюстярилир. Бу няьмяляря гядим
азярбайъанлылар ичярисиндя кечирилян «Сайачы» мярасимляриндя тясадцф
олунур.
Башлыъа мяшьулиййяти гойунчулуг олан кючяри тайфаларын ямяк
щяйаты иля баьлы олан сайа няьмяляри сонралар кючяри тайфаларын
мцхтялиф мювсцм мярасимляринин, о ъцмлядян «Сайачы» мярасиминин
йаранмасына мцщцм тясир эюстярмишдир.
Сайа няьмяляриня диггятля нязяр салдыгда гядим кючяри инсанын
бцтцн щяйатынын гойунчулугла баьлы олдуьуну эюрцрцк:
Гойунлу евляр эюрдцм, Гойун вар, кяря эязяр,
Гурулу йайа бянзяр. Гойун вар, кцря эязяр.
Гойунсуз евляр эюрдцм, Эедяр даьлары эязяр,
Гурумуш чайа бянзяр. (6, 15) Эяляр евляри бязяр. (6, 51)
Сайа няьмяляри заман кечдикъя тякмилляшмиш, йени-йени
формалар алараг бу эцн эюрдцйцмцз шякля эялиб дцшмцшдцр. Сайачы
няьмяляри юз илкин мязмун хцсусиййятини нисбятян фяал горуйан
няьмялярдян олмушдур.
Бу сайа кимдян галды? Буьда сцнбцл саланда,
Адям атадан галды. Дцнйа биннят оланда
Адям ата эяляндя Муса чобан оланда (6,15)
Гызыл юкцз дуранда,
Академик Мяммяд Ариф йазыр: «... гойунлар гузуламаьа

194
башладыьы заман чобан палтары эеймиш адамлар кяндбякянд эязиб
«Сайачы» мярасими иъра едирляр». Бу няьмяляр юлчцлц шер гялиби
йарандыгдан сонра щямин гялибдя даща тякмилляшмиш, беш мисралы,
алты мисралы сайа няьмяляри формалашмыш, онларын щеъа системи 5-6-7-
8- арасында дяйишян олмушдур:
Няням, гойунун гарасы,
Гырхлыьы полад парасы,
Йаз эцнц дялямяси,
Пайызда кцрямяси,
Гыш эцнц говурмасы... (6, 16)
Мярасимлярдя охунан няьмялярдя ися щятта доггуз мисралы формайа
да тясадцф олунур:
Гыса-гыса эялянин Сизин дя дамаьыныз
Гыснаъаьы дар олсун! Эюрцм щяр вахт чаь олсун
Баса-баса эялянин Оьлунуз, гызыныз,
Басмаъылыьы вар олсун, Кцлфятиниз саь олсун! (6, 17)
Бярякяти бол олсун!
Бязян айры-айры гарьыш вя алгышлардан ибарят олан бу ъцр сайа
няьмяляриндя шифащи поезийамызын даща гядим дюврляри иля баьлы изляр
мцщафизя едилмишдир. Сайа няьмяляриндя бу гябилдян олан изляря
даща тез-тез тясадцф олунур. Сайа няьмяляри ичярисиндя гойунчулуг
щяйатынын мцхтялиф сащяляри – атын, итин вяфасы, сцрцнц сядагятля
горумасы, чятин анда сащибинин вяфалы итини (бязи вариантларда атыны)
щарайламасы вя с. иля баьлы няьмяляр дя вардыр:
Щарамы эялди Суйун булагда галды,
Гойуну басды Йалын йалагда галды,
Бяняк ща, а бяняк ща! Йахуд: Бяняк ща, бяняк ща,
Бяняк ща, а бяняк ща... Бяняк ща, а бяняк ща! (6,18)
«Чобаны» щавасы цстцндя охунан бу нцмунялярдя инсанын
еркян (6, 18) ямяк щяйаты тяряннцм олунмушдур.
Гойунчулуг няьмяляри ичярисиндя «Сайьаъ няьмяляри» вя йахуд
«Йохлама вя ъцтлямя»ляр ады иля шифащи поезийамыза дахил олан
няьмяляр дя диггяти ъялб едир. Яслиндя бу няьмяляр «Чобаны»нын
давамы щесаб олунур. «Чобан бу мащын иля сцрц-сцрц гойунлары ъцт-
ляйиб йохлайыр. Итиб йоха чыхан олурса дярщал билинир. Ала кяря гойуну
эюрцр, тайыны эюзляйир, ала кярянин тайыны эюряндя гара кцря гойунун
тайыны эюзляйир. Чобан щансы гойуну эюрмяк истяйирся, онун адыны

195
чякмядийи гойунлар дайаныб чобаны эюзляйир. Бу минвалла чобан
гойунларын щамысыны йохлайыб гуртарыр» (6, 277).
Ала кяря, тайын эюрцм, Гара кцря, тайын эюрдцм,
Сары кяря, тайын эюрдцм! Юзцнц эюрмяк эяряк!
Гумрал шишяк тайын эюрмяк Сары кяря тайын эюрдцм,
эяряк! Гумрал кяря, тайын эюрмяк
эяряк! (6, 21)

Чобанларын охудуьу няьмяляр ичярисиндя иэид чобанларын


тярифиня щяср олунан нцмуняляр дя вардыр.
Шифащи поезийамызда йеддилик шерин сабитляшиб байаты шяклинин
цстцн формайа кечмяси иля баьлы байаты шяклиндя дя йайылан сайа
няьмяляри дя йаранмышдыр:
Гойунун цзц эялди, Няням, а халлы кечи,
Дцзялди йцзц эялди. Йахуд: Мямяси баллы кечи,
Чобанын гуъаьында Уъа гайа башында
Биръя ъцт гузу эялди. Тутубду йаллы кечи. (7, 121)
Сайачы сюзляринин байаты шяклиндя йайылмыш бир чох нцмуняси
«Няням» кялмяси иля башлайыр:
Няням, а кцрдц гойун, Няням, а нарыш гойун,
Отдады дурду гойун. Йахуд: Йуну бир гарыш гойун
Айаьын йери дюйцр, Чобан сяндян кцсцбдц,
Эюрцбдц гурду гойун. Сцдц вер барыш гойун (5, 11)
Сайачы сюзляриндя ишлянян «няням» сюзц язизлямя, охшама
мянасында ишлянмишдир. Гядим тцрк тайфалары ичярисиндя охшамаг,
язизлямякля даща чох мящсул ялдя етмяк, арзуйа, истяйя говушмаг
яняняси мювъуд олмушдур. Щятта бир сыра мярасимляримиздя эцняш,
йаьыш, кцляк вя с. язизлямякля кюмяйя чаьырылмышдыр.
Сайа сюзцнцн щягиги вя мяъази мяналары илк дяфя ядябиййатшцнас
Ф.Кючярли тяряфиндян изащ олунмушдур. Мцяллифя эюря, сайа фарс дилиндя
кюлэя мянасыны верир. «Загафгазийа татарлары (азярбайъанлылары – А.Н.)
бу сюзц немят, йахшылыг, хейирхащлыг мянасында ишлядирляр. Бурадан да
сайачы немят эятирян, боллуг эятирян мянасына эялиб чыхыр. Бу, эязян,
сяййар, няьмякар ашыг дейил, дярвиш дейил, ади тярякямя кючяридир.
Пайызын ахырында, гышда евляри эязир, сярбяст шякилдя олан няьмялярля ев
щейванларынын хейрини тяряннцм едир. Явязиндя о, йаь, пендир, ун,
буьда, дцйц вя с. алыр. Бу мащныларда щейванлара мящяббят ифадя

196
олунур, онларын юзляриня мяхсус характер ъящятляри тясвир едилир, йахшы,
бол мящсул арзусу ифадя олунур» (10, 1-10).
Ф.Кючярлинин сайа няьмяляри щаггында мцлащизяляриндя ики
гиймятли ъящят хцсусиля нязяря чарпыр. Биринъиси, мцяллиф тамамиля
щаглы олараг эюстярир ки, бу няьмяляри охуйан пешякар ашыг дейил, ади
тярякямя, кючяридир. Демяк, сайа няьмяляри гойунчулугла мяшьул
олан кючяри тайфаларын шифащи нитгиндя мювъуд олмушдур. Диэяр
тяряфдян Ф.Кючярли даща сонра эюстярир ки, щямин няьмяляр «сярбяст
шякилдя» олмушдур. Йяни тцрк халглары ичяринсиндя щяля йеддилик шер
гялиби формалашмаздан яввял бу няьмяляр кючяри тайфалар арасында
аллитерасийа, вурьу, интонасийа принсипляриня уйьун шякилдя йараныб
йайылмышдыр.
Академик М.Ариф ися сайачы сюзляринин мяншяйи щаггында йазыр:
«Азярбайъанда сай сюзцнцн бир нечя мянасы вардыр. Бурадакы
«сай» сюзц, «Дядя Горгуд» дастанында шер мянасында ишлянян сай
сюзц иля ялагядардыр. Бязян диалектлярдя сюй, сов шяклиндя инди дя
ишлянмякдядир: «сюздян, совдан». Бязи районларымызда ися «сав»
аталар сюзц мянасында ишлянмишдир. Бцтцн бунлары нязяря алараг
ещтимал етмяк олар ки, «сайа» няьмя демякдир (10,1-10).
Профессор М.Щ.Тящмасиб дя сюзцн етимоложи кюкцнцн няьмя иля
баьлы олдуьуну гейд етмишдир.
«Сайа» сюзц барядя фолклоршцнас Я.Ахундовун мцлащизяси дя
мараг доьурур: «Сайа» – бизъя, сай сюзцндяндир. Сайачы сайа
мащныларыны йарадан вя ифа едян пешякар гойунчулар вя чобанлардыр.
Сонралар гойуна да сайа демишляр. Чох ещтимал ки, бу сюз гойунлары
ъцтлямяк вя саймагла ялагядар олдуьу цчцн сайа адланмышдыр» (6,
241).
Сайачы сюзляри Ф.Кючярлинин дедийи няьмя мянасында олуб,
гядим инсанын илкин ещтийаъларыны юдяйян, тямин едян, инсанын илкин
тясяввцрляриндя мцгяддясляшдирилян ев щейванларындан бириня
бяслянилян мящяббятля, цмидля баьлы шякилдя йаранмышдыр. Бу
нцмуняляр нисбятян сонралар тярякямя кючярилярин дюл заманы
боллуг, немят арзусу доьуран сайа няьмяляриня чеврилмишдир.
Сайачы мярасими эюстярир ки, халг арасында ямяк просеси юзц дя
айры-айры, айин вя ритуаллар, зцмзцмя, няьмя вя охшамаларла
мцшащидя олунмушдур. Бу гялибли, юлчцлц поезийанын аьыз
ядябиййатындакы еркян гялиби иди.
Бу типли няьмяляр ямяк щяйатынын диэяр сащялярини дя ящатя
етмиш, бир чох поетик нцмунялярдя хитаб, язизлямя яламятляри вя
кялмяляри йаратмышдыр.

197
Саьын няьмяляри. Халгымызын гядим дювр малдарлыг щяйаты иля
баьлы няьмяляри ичярисиндя саьын няьмяляри дя мцяййян йер тутур.
Саьын няьмяляри, сайа няьмяляриндян фяргли олараг, кючяри тайфалар
ичярисиндя йаранса да, отураг щяйат шяраитиня кечмиш тайфалар
тяряфиндян даща асанлыгла гябул олунмушдур. Щятта бир мцддятдян
сонра бу няьмяляр онлар арасында да пешякар ямяк няьмяси кими
йайылмышдыр. Шифащи поезийамызда эениш йайылмыш бу няьмялярин
индийядяк «Саьын» ады иля йалныз бир нцмуняси мялум иди:
Дутум, дутум,
Няням, дутум,
Сяни саьан,
Дутум, дутум,
Мяням, дутум,
Баъым, дутум. (6, 13)
Халг арасында «Ейдирмяляр» ады иля эениш йайылмыш саьын
няьмяляриндян йалныз бу нумцня эюстярир ки, «Дутум, няням»
саьыъы гадынлар тяряфиндян анъаг ямяк просесиндя иъра олунмушдур
(6, 242).
Гойунчулугла баьлы бу типли няьмяляр, о ъцмлядян сайа
няьмяляриндя дя гойунун тярифи «няням» язизлямя кялмяси иля
башлайыр:
Няням а назлы гойун
Гырговул эюзлц гойун.
Пендири кясмя-кясмя,
Гатыьы цзлц гойун. (7, 21)
Бу няьмядяки «няням»ля «Дутум, няням» няьмясиндяки
«няням» ейни мяншяли олуб щейваны язизлямяк мягсядиля баьлы
ишлянмишдир.
Саьын няьмяляри отураг тайфалар ичярисиндя йайылдыгъа йени-йени
юзцнямяхсус рянэарянэ шякилляр дя формалашмышдыр. Гойун
саьынчыларынын йаратдыглары няьмяляр отураг тайфаларын дилиндя йени
форма алмагла йанашы, мяншя хцсусиййяти иля баьлы «няням» поетик
сюз тяркибини дя мцщафизя етмишдир. Сонракы дювр пешякар саьычыларын
дилиндян йазыйа алынмыш саьын няьмяляриндя - ейдирмялярдя вясф
олунан, язизлянян даща мцфяссял информасийа ифадя едилир.
Няням, няням Айаьыны
Сяни саьан Иращат гой!

198
Мяням, мяням! Буйнузунда цзяррийим,
Эцл мунъуьун Ев – ешийим,
Бойнундадыр. Бязярийим.
Мямялярим Няням, няням
Гойнунладыр. Сяни саьан
Гуйруьуну Мяням, мяням... (5, 15)
Фараьат гой
Няьмя мятниндя саьымын бцтцн ритми, ащянэи якс олунмушдур.
Ейни заманда бурада саьынчынын щейвана мцнасибяти ифадя
едилмишдир. Саьынчы щейванын эюзя эялмясиндян горхуб, онун
буйнузуна цзярик кечирмиш, йашайышынын тямин олунмасыны онун ады
иля баьламыш, щятта «ев-ешийим, бязярийим» дейя ону йашайыш вя
эцзяранынын йардымчысы кими вясф елямишдир.
Башга бир няьмядя ися саьынчы мяишят щяйатынын чятинликлярини
арадан галдырмаг, «балалары йаза чыхармаг» цчцн ону язизляйир:
Дутум, дутум Дутум, дутум
Няням - дутум Баъым-дутум
Ямъяйиндян Кцпялярим
Гаймаг тутум, Балаларымы
Анам, дутум Бу йаз сахла.
Сцбщ сцдцндян Дутум, дутум,
Пендир тутум. Няням-дутум... (5, 15)

Шифащи поезийамызын еркян нцмуняляри цчцн нягяратларын, сяс вя


сюз комплексляринин тякрары, формал характер дашыйан сюз, мисра, щятта
бяндлярин мювъудлуьу характер ъящятлярдяндир. Саьын няьмяляриндя бу
хцсусиййят, гисмян дя олса, мцщафизя едилмишдир. Бу няьмядя ишлянян
«дутум, дутум», «няням-дутум» мисралары, йахуд сюзляри дя охшатма
характери дашыйыр. Охшама вя язизлямяляр саьын просесини ращат
апармаьа, щейванлардан даща чох мящсул алмаьа имкан верирди. Са-
ьынчы зцмзцмяси сонрадан йаддашлара щякк олунур, саьын щяйатынын
тякраредилмяз эюзялликляринин мцхтялиф ъящятляри саьын няьмяляриндя якс
олунурду.
Сясля сюзцн ритми бир-бириня гарышдыгъа саьынчы саьын просесиндя юзцнцн
истяк вя арзуларыны няьмяйя чевирир, бу ритмляр тякрар олундугъа ащянэ
сялисляшир вя эюзялляширди (6, 246-247).
Ашаьыдакы саьын няьмяси бу ъящятдян диггяти ъялб едир:
Дутум, дутум Гонча эялиб,

199
Няням, дутум, Дутум, дутум...
Дутум, дутум, Эцлпярийя
Анам, дутум, Хонча эялиб.
Гоншулара Чыхар мяни,
Йаь борълуйам. Гызым, йаза
Орман, бостан, Дутум, дутум
Баь борълуйам. Той, тойлуйаг
Дутум, дутум, Кор Нийаза ...
Няням, дутум, Анам, дутум,
Дутум, дутум. Дутум, дутум
Анам, дутум, Няням, дутум,
Эцл цстцндя Дутум, дутум (5, 16).

Саьынчы арзу вя истяклярини бир-бир хатырлайыр, бунларын щяйата


кечмясини мящсулун боллуьу, чохлуьу иля баьлайырды. Артыг бурада
щейвана антропоморфик анимист мцнасибятин изляри юзцнц
эюстярмяйя башлайырды. Щейвандан бол мящсул алмаг цчцн ону
язизляйян саьыъы ишин ащянэи, сяслярин ритмик тясири иля баьлы охшадыьы
щейваны инсаниляшдирир, юз арзу вя истяйини онунла бюлцшдцрцрдц.
Тябии ки, форма етибариля мараг доьуран бу няьмяляр лирик нювц
формалашдыран еркян поетик цслубун нцмуняляри иди. Еля щямин
цслублар цзяриндя саьын няьмяляринин сонракы тякамцлц давам
етмиш, йедди щеъалы гялибляр йаранмыш вя саьынчылар арасында бу эцн
байаты шякилли саьын няьмяляри мейдана чыхмышдыр:
Сцзцл аь, кящриз иняк, Ятирли, дарчын иняк,
Эювдяси дящлиз иняк. Йахуд: Йелини гырчын иняк.
Сцд саьым, гаймаг тутум, Янбярли йаьын олур,
Олмайым сянсиз иняк. Дурушу хырчын иняк (5, 16)

Айры-айры пешякар саьынчыларын шифащи нитгиндя йашамагда олан


бу тип няьмялярин йазыйа алынмасы вя няшри шифащи поезийамызын еркян
дювр йарадыъылыг янянялярини юйрянмяк бахымындан файдалыдыр.
Овчу няьмяляри. Даща гядим дюврляря аид олан овчу няьмяляри
щямин пешя иля баьлы йараныб нидалы, чаьырышлы сюзлярля шифащи
поезийамыза дахил олмушдур. Овчу няьмяляри бир сыра щалларда
тулугда, тцтякдя, фитдя чалынан щаваларла мцшайият олунмушдур.
Пешякар овчуларын, чобанларын чалдыглары бу щавалар бязян гушлары,
щейванлары йатырарды. «Давла иля ова чыхан бир няфяр «Ъцтлямя»
щавасыны чалдырыр. Мусигийя алудя олан щейванлар вя гушлар овчуну

200
тамамиля унудурлар. Овчу бу минвалла даща чох щейван вя гуш
овлайа билир» (6, 247).
Илк овчу няьмяляриндя овун уьурлу олмасы «ав авлыйан, гуш
гушлайан» овчунун бцтцн овчулуг алятляриндян – охундан,
каманындан, гямясиндян, торундан, шащининдян, туласындан
тутмуш, овчунун ов эюзлямяси, онун щяйяъаны, сойуьа дюзцмц, гар
цстцндя сцрцшмяси вя с. Шифащи поезийамызда якс олунмушдур.
Тяяссцф ки, бу няьмяляр вахтында йазыйа алынмадыьындан тамамиля
унудулмуш вя итиб батмышдыр. Фолклор експедисийалары заманы йазыйа
алынмыш бязи нцмуняляр овчу няьмяляринин цмуми мязмуну барядя
мцяййян тясяввцр йарадыр:
Ова эедян, Гурд-гушу,
Овун туш, Сящяр-ахшам
Овун олсун Лярзя-лцрзя
Марал, гуш. Салан, эял!
Ову вуран Бядщейбятдян,
Каманын, Бядасилдян,
Батсын эюзцня Бяднязярдян
Йаманын! Долан эял. (5, 17)
Даь-дярядя
Адятян овунун архасынъа аналарын, севэилилярин охудуьу бу
няьмядя овчуйа уьурлу овла йанашы, бядщейбятдян, бядасилдян вя
бяднязярдян горунуб евя саламат гайытмаг арзу олунур. Башга бир
овчу няьмяси дя форма вя мязмун етибариля мараг доьурур:
Эяляр овчум, Эяляр овчум,
Эцляр овчум. Биляр овчум,
Эютцрдцм йедди Эцляр овчум.
Яляйи, Бизим сирри,
Баьладым Биляр овчум...
Йедди боьчаны, Эцляр овчум (5,17)
Йедди бяляйи Эцляр овчум,
Доьдум оьланы Эяляр авчум,
Асдым дивардан Эяляр авчум,
Дивляр йыхан
Каманы...
Овчу щяйаты иля баьлы йаранмыш бу няьмянин сонундакы онун
парча нягяратдыр. Няьмянин даща гядим дюврлярля баьлы йаранмасы
шяксиздир: йедди гызы олан овчу евдян баш эютцрцб эетмишдир. Евинин

201
диварындан яляк асыб евдян чыхмыш вя демишдир ки, оьлум олса,
дивардан каман асын, гайыдыб эялярям, яляк йериндя галса йурда
гайытмарам. Наьылларда овчу щяйаты иля баьлы раст эялдийимиз бу ъцр
мотивляр овчу няьмяляриндя дя юзцнц эюстярир. Оьлан доьан ана
дивардан йедди гызын яляйини эютцрцб йериня каман асыр, гызларыны
овундуруб аталарынын эялиб чыхаъаьы цмиди иля онлары севиндирир.
Овчулуг щяйатынын яняняви лювщяси кими, бу типли бир чох деталлар
ямяк няьмяляриндя юз яксини тапмышдыр. Овчунун овдан бош
гайытмасы, уьурлу ов, овун овчу габаьында омба дайанмасы –
дурухуб дурмасы, гачмамасы вя с. бу няьмяляринин мараглы
деталларындан иди. Бир мятндя ися овчунун охунун гуртармасы, онун
йалныз тора цмид бяслямяси якс олунур:
Ай ащум, Ай ащум,
Эязя ащум, Бала ащум,
Даьлары Дырмашыб
Бязя ащум... Йала ащум...
Ай ащум, Каманда
Ох атым, Охум йохдур,
Щара ащум Дцшясян
Тора ащум...(5,18)

Овчу няьмяляриндя тясвир олунан обйект билаваситя инсанын


щяйаты, мяишяти, овчулуг пешяси иля баьлы олуб, айры-айры лювщяляри
охуъу эюзц гаршысында ъанландырыр. Йараныш етибариля нисбятян
сонракы дюврляря аид олан бу няьмялярин бир гисми сонралар тапмаъа
шяклиня дцшмцшдцр. Мясялян, эеъя вахты пусгуда дайанан овчунун
габанла растлашаркян гейри-ихтийари олараг дедийи ашаьыдакы няьмяйя
фикир веряк:
Щинд-щиндиъя,
Диши яйриъя,
Щара эедирсян,
Бу йары эеъя? (5,18)
Йахуд ъейран овламаг истяйян овчу пусгуда овуну эюрцр вя
севинъяк астадан охуйур:
Щилим-щилим, кящяр ат,
Килим мяръан, кящяр ат,
Аьзында вар гыл сиъим,
Башында тир, кящяр ат (5, 18).

202
Овчу няьмяляриндя даща гядим эюрцш вя тясяввцрлярля баьлы
мотивляря, сцжетляря, образлара да тясадцф олунур. Тцрк тайфалары
ичярисиндя даща гядим яняняляр еркян овчулуг няьмяляриндя якс
олунмушдур. Онлардан бириня эюря, ов овламаьа эедян овчунун
гаршысында ов дайаныр, лакин ов танрысы овчуйа атяш ачмаьа имкан
вермир. Ох, каман, сонракы дюврлярдяки башга силащлар беля ишлямир.
Овчунун лап йанындан эялиб кечян ова ох, эцлля туш эетмир. Йахуд
яксиня, тор гуран овчу йолда йубаныр, вахтында тора йетишмир, тор
гырылыр, ов азад олур. Бир сыра щалларда ися Ов танрысы овчуну йухуйа
верир:
Сяййада бах, сяййада,
Торун гуруб гайада,
Торуна тярлан дцшцб
Кимсяси йох ойада (5, 18).
Овчулугла баьлы мифик сцжетляриндян бири дя Ов танрысынын кюмяйи
иля овчунун юз ову тяряфиндян овланмасыдыр. Адятян овланмаьы йасаг
олан щейванларын овуна чыхан овчулар беля вязиййятя дцшцрляр. Ов
танрысы онлары овлайыб дустаг едир, ъязалар верир, йасаглы щейванлара ох
атмайаъаьыны анд ичирдир. Овчулара дустаг оланлар дустаг олдуглары
йерлярдя «тиканлардан чяпяр чякяр», мешяликлярдян йол ачмалы олар,
канканлыьа мяъбур едиляр вя бир сюзля онлара чох зящмятли ишляр
эюрдцрярдиляр. Вядя вахты тамам оланда, еля ялин узадыб вцсала йетмяк
истяйяндя илащянин ялигамчылы дайяси эялиб овчуну яввялки ов йериня
говуб апарарды. Халгда олан бязи сцжетлярдя ися гуш ъилдиндя олан
щямин дайя овчуну димдийиня алыб яввялки йериня эятириб атарды. Овчу
щуша эяляндя эюрдцкляринин йуху олдуьуну зянн едирди (5, 19).
Шифащи поезийамызда «Якил-Бякил» адлы гядим овчулуг няьмяси
дя бу бахымдан мараглыдыр. Узун мцддят ушаг фолклору нцмуняси
щесаб едилян бу мятн «Дцзэц» ады иля танынмышдыр. Структур тящлил
щямин няьмянин овчулуг мифи иля баьлы олдуьуну эюстярир. Мятнин
йени варианты белядир:

Якил-Бякил гуш иди,


Чардаьа гонмуш иди.
Галхдым ону тутмаьа
О мяни тутмуш иди.
Мейдана салмыш иди,
Дювряйя алмыш иди,
Чардаьын аьаълары,

203
Дянля долу уълары.
Щарайладым гушлары,
Ганады сынмышлары
Чяпяр чякдим, йол ачдым...
Мейдана салды мяни,
Дювряйя алды мяни.
Мяни сойуб эяздиляр
Тяпикляйиб яздиляр.
Гызылгана булашдым,
Ялдян чыхдым, долашдым,
Чяпяр чякдим, йол ачдым
Баъадан евя ашдым.
Гызылэцля долашдым.
Бир дястя эцл дярмямиш
Няняси эялди
Мян гачдым (5, 19).

Якил-Бякили ов танрысы щесаб едилирди. Она сяъдя етмяк инсанлара


хошбяхтлик эятирдийи кими, инкар етмяк дя овчу цчцн сон дяряъя
тящлцкяли иди:
Эетдим ону тутмаьа
О, мяни тутмуш иди.
Бурада ики мифик танры вар. Бири ъяза антропоморфудур. Ону
тутмаг истяйяндя инсаны тутуб ъязаландырыр. Диэяри ися хиласкарлыг
функсийасына маликдир.
Инсаны хилас едян дя икинъи мифик танрыдыр. Ов архасынъа эедян
овчуну тутуб мейдана салмыш, она ишэянъя вермиш ъяза
антропоморфундан фяргли олараг о, инсана «чяпяр чякиб, йол
ачмагда» кюмяк едир. Овчу бурада «гызылэцля долашдым», -
демякля пяри либасында эюрцнян илащяйя вурулдуьуну билдирир.
Мурада йетмяк истяйяндя, йухарыда гейд едилдийи кими, илащянин
дайяси – щами рущ эялир вя овчу ясир олдуьу мейдандан гачыр.
Яслиндя «ялигамчылы» бу дайя дя овчунун гачмасына йол ачыр.
Эюрцндцйц кими, няьмядя тяряннцм олунан мотив гядим тцрк
тайфаларынын Ов танрысы иля баьлы тясяввцрляри иля чарпазлашыр, бязи
щалларда ися щятта онунла говушур.
Няьмядяки бир нечя мотиви нязярдян кечиряк. Мифик моделдя
Якил-Бякил ики гардаш, ики танрыдыр. Мифоложи тясяввцрляримиздя
инсанын гуш, йахуд яксиня, гушун инсан шяклиня дцшмяси тез-тез

204
тясадцф едилян щадисядир. Диэяр тяряфдян, гядим тцрк мифик
тясяввцрляриндя гошалашдырма дярк етмянин мцщцм амилляриндяндир.
Бир образ ясасында икинъисини йаратмаг вя онлары образлашдырмаг
ясасында фолклор сцжетини давам етдирмяк янянясинин кюкц ясэи
эюрцшляря эедиб чыхыр. Якили гошалашдырмагла Бякил танрысыны йарадан
халг сонрадан Гыраты гошалашдырыб Дцраты образлашдырмыш вя
цмумиликля, дастан йарадыъылыьымызда гошалашдырма йолу иля силсиля
образлар системи йаратмышдыр.
Профессор Миряли Сейидов «Якил-Бякил» поетик формаснын
овчулуг танрысы иля ялагяси мясялясиндян бящс едяркян щаглы олараг
беля бир гянаятя эялир: «Мифик инамларын, ангонларын, мифоложи
танрыларын, илащялярин бир-бирини явяз етмясиня, бирляшиб сонрадан бир
мифик танрынын симасында чыхышына раст эялмяк надир бир щал дейилдир»
(5, 19).
Балыгчы няьмяляри. Ямяк няьмяляри ичярисиндя балыгчы
няьмяляринин дя хцсуси йери вардыр. Дцнйа халгларыны шифащи
поезийасында бу няьмялярин дяниз вя чай ятрафында йашайан
халгларын поетик дцшцнъясиндя олдуьу кими, илкин инкишаф
мярщяляляриндя йарандыьы ещтимал олунур. Загафгазийа яразисиндя
йашайан эцръц, аъар вя диэяр халгларын балыгчы няьмяляри, бу
няьмялярдя йашайан овчулуг вя балыгчылыг тясяввцрлярини якс етдирян
вя айры-айры еркян поетик тяркибляр, бяндляр, бязи щалларда ися мисра,
йарыммисра вя гоша мисралар, охшар сюзлярин вя сяслярин
бирляшмясиндян йаранмыш нягяратлар вя с. топланыб няшр едилмишдир.
Бу няьмялярин бюйцк яксяриййятинин Гара дяниз сащили бойунъа
узанмыш йашайыш мянтягяляринин сакинляри ичярисиндя йайылдыьы гейд
олунур (17, 21). Азярбайъан яразисиндян ахыб кечян 40-а йахын чай
бурада да балыгчылыьын инкишафыны якс етдирян фактлары бизя эятириб
чатдырмышдыр. Азярбайъан яразисинин бюйцк щиссясини ящатя едян
Хязярин ися щяля бизим ерадан яввялляр «Шяргин балыг анбары олмасы»
да мялумдур. Тябиидир ки, истяр Кцр, Араз вя башга бюйцклц-кичикли
чай кянарларында, истярся дя Хязярятрафы йашайыш мяскунларынын
ящалиси балыгчылыгла мяшьул олмуш вя бу мяшьулиййят онларын шифащи
поезийасында балыгчылыгла баьлы няьмялярин йаранмасына сябяб
олмушдур.
Балыгчы няьмяляри илк дяфя 1980-ъи илдя Хязярятрафы йашайыш
мянтягяляриндя фолклор експедисийасын заманы гейдя алынмыш, бу
няьмялярин дяниз вя чай ятрафында йашайанларын шифащи поезийасында
гядимдян мцщцм йер тутдуьу мялум олмушдур. Пешякар
балыгчыларла сющбят заманы айдын олмушдур ки, балыгчылар ичярисиндя

205
«Вятяэя няьмяляри» адлы чох гядим няьмяляр мялумдур. Вятяэяйя
ишя эялянляр бу няьмяляри юйрянмямиш балыг овуна чыхмазлармыш.
Балыгчыларын дедийиня эюря, «Вятяэя няьмяляри» Айын доьмасыны
тяряннцм едян няьмя иля башлар, гайыьын мющкямлийини, йелкянлярин
етибарлылыьыны, салларын хиласкар олмасыны, торун, аварларын
давамлылыьыны, овун уьурлулуьуну вя с. ящатя едяр, сащилин-торпаьын
эюрцнмясини, сящярин ачылмасыны алгышлайан хорларла, няьмялярля
гуртарарды. Балыгчы няьмяляри ичярисиндя балыьы тора чаьыран няьмяляр
мцщцм йер тутмушдур. Фитля башлайан бу няьмяляр хцсуси нягяратлы
хорларла гуртармышдыр. Тору йыьаркян, кцляк, фыртына галхаркян
охунан балыгчы няьмяляри дя олмушдур.
Тору атдыгдан сонра ов эюзляйян балыгчыларын севэи, мящяббят
щаггында охудуьу няьмяляр даща эениш йайылмышдыр. Бу няьмяляр
балыгчы няьмяляринин нягаратлары иля башланса да, ортада балыгчыларын
шяхси арзу, истякляри иля баьлы мотивляри – таледян, мящяббятдян
уьурсузлуг, йетимлик, кимсясизлик, гяриблик вя с. мотивляри ящатя
етмишдир. Балыгчы няьмяляриндя мифоложи тясяввцрлярин мцщафизяси –
дяниз адамларынын, су пяриляринин, данышан балыгларын, ангонларын,
танрыларын тясвири мцщцм йер тутмушдур. Бу няьмялярдя аллащы
чаьырыш чох гцввятлидир (6, 21-23).
Балыгчы няьмяляри «Йащу» чаьырыш нидалы нягяратларла мцшащидя
олунур вя бу няьмяляринин демяк олар ки, щамысында «Йащу»
нягараты мцщафизя едилмишдир. Мясялян:
Йащу, Сиррими билди
Щу, щу, Йащу
Щу, щу... Дярйалара
Йащу Тор атдым,
Рюййама эирди, Цзцмя эцлдц
Йащу Йащу (13, 41)
няьмясиндян сонра йенидян яввялдя верилян нягярат хорла тякрар
едилярди. Дейилдийиня эюря, хорла охунан бу нягяратлар аварларын
сясиня ритминя уйьун олараг тякрар олунар вя бязян дя гайыьа
щцъум етмяк истяйян нящянэ балыгларын ващимяйя дцшцб гайыгдан
узаглашмасына сябяб олур.
Няьмядян эюрцнцр ки, «Йащу» бурада инсана кюмяк едян
ангондур, танрыдыр. Бцтцн балыгчы няьмяляриндя бу ангону, танрыны
чаьырыш нидалы нягяратлар ися балыгчынын еркян тясяввцрляри, эюрцшляри
иля баьлыдыр.
Мясялян, ашаьыдакы няьмяйя диггят йетирсяк бурада фялакятя

206
дцшмцш балыгчы щяйатынын тясвирини айдын эюрярик:
Кятан цзцлдц Гайыьым
Йащу... Йащу... Йеля дцшдц...
Суйа дцзцлдц Бурулду
Йащу Селя дцшдц...
Сал эятир, Кятан цзцлдц,
Сала эялсин, Суйа дцзцлдц
Сал цстя Йащу...
Бала эялсин Йащу, щу, щу,
щу, щу, йащу!... (13, 41)
Няьмянин поетик гурулушундан эюрцнцр ки, о йа яввялдян
ахырадяк хорла охунмуш, йа да нягяратлар хорла тякрар едилмишдир.
Балыгчы няьмяляри ичярисиндя 6-7-8 щеъалы вя байаты шяклиня йахын
нягяратлы формайа да тясадцф едирик:
Гара йел ясди, йащу,
Сябрими кясди, йащу!
Йедди нювъаваным уддун,
Ган етдин бясди, йащу!
Йащу, щу, щу,
Щу, щу, йащу!.. (13, 42)

Бурада инсанын «Йащу»йа–дяниз танрысына чох кяскин гязяби,


етиразы якс олунур. инсан узун мцддят ситайиш етдийи танырын инкар
етмяйя щазырлашыр. Бу етираз ися, няьмядян эюрцндцйц кими, дяниздя
баш верян фялакятля ялагядардыр. Йедди иэиди дяниздя гярг олан
ананын дилиндян сюйлянян няьмядя ана ниэаранчылыьы юзцнц эюстярир.
Дянизя чыхмыш иэидиндян ниэаран галан ана «агар йелин» ясмясиндян
горхур, ъошьун дальалары бир даща ган етмямяйя чаьырыр.
Балыгчы щяйаты иля баьлы йазыйа алынмыш башга бир няьмядя ися
ова чыхан балыгчынын йола дцшмясини, онун дахили щяйяъаныны, балыьы
чаьырыш нидаларыны вя цмумиликдя бцтцн ов просесини эюрцрцк. Гейдя
алынмыш башга нцмуняляр кими, бу няьмя дя яняняви нягяратла
башлайыр:
Йащу, щу, щу, Йелпик вер,
Щу, щу, йащу!.. Йелпиклийяк!..
Эеъядян Зибалы,
Йола дцш эял... Пуллу гыз, щей!
Сцбщ цстц Зорбаъа

207
Сала дцш эял! Щуллу гыз, щей!..
Ай чыхсын, Бафталы, пуллу
Тора бахсын. Башмаьын
Аварчым, Илишиб щарда
Дора бахсын! Галыб?
Йел бабам Эцл цзлц,
Няннидядир, Эцллц башмаьын
Кириш вер, Илишиб торда галыб... (13, 42)
Киришлийяк!
Бабамы
Няннин цстя,
Балыгчы мяишятинин еркян етнографик ъязэиляри, инанъ вя
етигадлары няьмя мятниндя юзцнц габарыг якс етдирир. Мятндя
балыг овуна сцбщ тездян, Ай ишыьында чыхмаьын зярурилийи, сяфяря
чыхмаг цчцн торун вя дорун сащмана салынмасынын ваъиблийи
гейд едилир. Бурада ейни заманда, бир «ов уьуру», мифик етигады
вардыр ки, овчулар юзляриня сяфяр заманы яслиндя щямин уьуру
арзулайырлар.
«Йел бабам няннидядир, кириш вер киришляйяк» дейян балыгчы Йел
култу иля баьлы чох яски бир дцшцнъяйя таныныр. Она еля эялир ки,
йел//кцляк, няннидя йатыб, ону киришля киришляся, даща доьрусу, щяля
сакитъя юз няннисиндя уйуйаъаьы етигадына инанса щяр шей уьурла
ютцшяъякдир. Щятта бу мифик танрыны йелпикляйиб няннидя йатыраъаьына
инам бясляйян балыгчы юз овуну тора сясляйир ки, «зибалы, эцллц
башмаьын, бафталы, пуллу башмаьын илишиб торда галыбдыр». Яслиндя бу,
овун-балыьын тора чаьырышы иди.
Мятнин сонракы щиссяси ися даща ритмик олуб билаваситя ов
просесини якс етдирир.
Тор долду, Дору ачан
Тарым олду. Дору чяк!
Гайыьым Салы салан,
Йарым олду. Салы тут!
Тору атан, Тору салан,
Тору чяк! Тору тут... (13, 42)
Эюрцндцйц кими, бурада артыг балыгчыларын иш башындакы ямяйи,
онларын эюряъяйи ишлярин хцсусиййяти, щяр кясин эюрмяли олдуьу ишин
мащиййяти юз яксини тапмышдыр. Мятнин поетик структуру да мараг
доьурур. Мисра вя щеъа юлчцляри бурада дяйишкяндир. 3-4 щеъалы

208
поетик гялиб хцсуси ритм вя аллитирасийа иля мцшащидя едилир. Йедди
щеъайа гядярки юлчцнцн илкин хцсусиййятляри юз эюзяллийи иля мятндя
диггяти ъялб едир.
Няьмя бир нечя щиссяйя бюлцнцр. Биринъи щиссядя ова чыхан
балыгчынын эеъядян йола дцшмяси, ова щазырылг, икинъи щиссядя «Йел
бабаны няннийя киришлямяк истяйян» балыгчынын арзусу ифадя едилир.
Бурадан эюрцнцр ки, дяниз сакитдир. Йел баба няннидя йатыр, балыгчы
ися ону ойатмамаьа чалышыр. Цчцнъц щиссядя овун башланмасы,
гайыьын йарыйа гядяр балыгла долмасы тясвир олунур. Дюрдцнъц щисся
ися сащиля тялясян балыгчынын щяйаъаныны якс етдирир.
Эцман ки, бу няьмя мцхтялиф щиссяляр бюлцнмцш, онларын арасында
нягяратлар ифа едилмиш вя онлар узун мцддят тякрар едилмиш вя
няьмянин айры-айры щиссялярини бир-бириня ъилаламышдыр. Няьмяйя диггят
вердикдя бурада гядим мифик тясяввцрлярин якс олдуьуну эюрцрцк.
Мясялян, «Йел бабам няннидядир» ифадясинин кцляйин няннидя
йатырылмасы барядяки ясатири сцжетля баьлы олдуьу айдындыр. Гядим
азярбайъанлыларын илкин тясяввцрляриня эюря Йел бабаны киришля йатаьа
баьлайан иэид пящляван ону бязян 7, бязян дя 40 эцн няннидя
сахлайырды. Инсанлар кцляйи кюмяйя чаьырдыьы кими, лазым эялдикдя ону
сахламаьа, йатырмаьа да ъящд эюстярмишляр (14, 171). Сонракы
тясяввцрлярдя инсан ирадясиня табе олмаг истямяйян гцввяляри айры-айры
гящряманларын эцъц, кюмяйи иля рам етмишляр. Бу яняня гядим тцрклярин
дастанчылыьында мцщцм йарадыъылыг яняняляриндян бириня чеврилмиш, бир
чох дастан сцжетляринин тюрямясиня сябяб олмушдур. «Йел»ин танры, аллащ
кими вясф едилмя мотивиня бир сыра башга халгларын шифащи поезийасында
да тясадцф едилир. Мясялян, йунан мифолоэийасында Еол кцляк аллащыдыр.
Бурада Еолун дюрд оьлу щаггындакы ясатир гцтбляр вя ъящятлярля
баьланмыш, сонралар ися Библийада дюрд нюв йел илащяси тясвир
олунмушдур. «Йел баба» ифадяси Йел аллащынын адыдыр. Триалет
урумларында кцляк аллащы садяъя олараг «Йелли баба» адландырылыр (15,
87-89).
Мярасим фолклорунда йелин чаьырылмасы иля йанашы, онун
йатырылмасы, йухуйа верилмяси, няннийя, аьаъа баьланмасы иля баьлы
сцжетляр дя вардыр.
Балыгчы няьмяляринин шякли хцсусиййяти, дахили поетик структуру
онларын йараныш етибариля даща гядим, аллетрасийалы поезийанын
йаранма дюврцнцн мящсулу олдуьуну сюйлямяйя имкан верир.
Ипякчи няьмяляри халг ичярисиндя бязян дя кцмчц (эцмзар)
няьмяляри ады иля таныныр вя шифащи поезийамызда мцяййян йер тутур.
Бу няьмялярдя ясасян барама, онун ящямиййяти, барамагурдунун

209
бяслянмяси, онлара гуллуг гайдалары, бараманын бяднязярдян
горунмасы, онун инсан щяйатына эюзяллик эятирмяси, доланаъаг
васитяси олмасы вя с. тясвир олурун. «Барамагурдуну халг арасында
чох язизляйярляр. Ону хцсуси бясляйяр вя вахтлы-вахтында
йемляйярдиляр. Барамагурду олан бинайа щямзадлы, чиляли арвад,
бяднязяр вя силащлы адам бурахмаздылар. Горхардылар ки, гурд чиляйя
дцшсцн вя она эюз дяйсин. Гурда эюз дяймясин дейя щяр тяряъяйя бир
йумурта гойуларды» (6, 275-276).
Мялумдур ки, щяля бизим еранын яввялляриндя Ширван ипяйи бцтцн
Шяргдя мяшщур олмушдур. Ширвана эялян дцнйа сяййащлары онун
шющрятини юз сяйащятнамяляриндя, сялнамяляриндя дюня-дюня гейд
етмишляр. Мянбялярдян эюрцнцр ки, Ширван щяля чох гядимдян
ипякгурдунун йетишдирилдийи, йцксяк кейфиййятли Шярг ипяйинин истещсал
едилдийи мяркязлярядян бири олмушдур.
Гурдун бяслянмясинин хцсуси гайдалары вардыр ки, онлар бу эцн
дя халгымыз ичярисиндя йашамагдадыр.
«Барамагурдуну тяряъяляря гойурлар. Тяряъяляр гамышдан
гайрылыр. Гурдун тохуму гойулмуш йеря печ гойурлар. Истилик 16-26
дяряъя олмалыдыр. 25 дяряъядя гурд дирилир.
Барамагурдунун беш йухусу олур:
1-ъи йухуда гурд аз-аз йейир. Буна «гара йуху» дейирляр.
2-ъи йуху гурдун башы аьаранда олур ки, буна «ъцмсаз» вя йа
«ъямсай» дейирляр.
3-ъц йухуда гурдларын башы бюйцйцр, бядяни шишир ки, буна «кичик
йуху» дейирляр.
4-ъц йухуда гурд йекялир, узаныр, аьарыр ки, буна «улу йуху»
дейирляр.
5-ъи йуху 4-ъц йухудан 7-8 эцн сонра башлайыр. Гурд юзцня ев тикир,
барама щюрцр. Бу йухуда гурд бярк ишляйир, шяклини дяйишир, сары
ярик шякли алыр. Гурдун 5-ъи йухусуна «Шащ йухусу» дейирляр (6,
275-276).
Барамагурдунун мящсулдарлыьы она гуллугдан асылыдыр. Зяриф
тут йарпаьы иля гидаланан барамагурдунун йеми вахтлы-вахтында
вериляндя, йерини исти сахлайанда, щяр гутудан 90-100 кг, бязян даща
чох мящсул эютцрцлцр. Барамагурду суда гайнадылыб юлдцрцлдцкдян
сонра ипяйин истещсалы – ипяк лифлярин сарынмасы, даща сонра ися зяриф
ипяк парчанын тохунма мярщяляляри башланыр. Бцтцн бунлар
ипякчилярин иш вахтында охудуьу мцхтялиф няьмялярдя мцшащидя
едилир.
Ипякчи няьмяляри халг арасында эениш йайылмышды. Щятта

210
дейилдийиня эюря, 30-ъу илляря гядяр «барама топлананда шянлик
кечириляр, плов бишириляр»ди (6, 275-276). Пешякар кцмчцлярин дедийиня
эюря, мящсулун йыьылмасы, барамагурдунун «биширилмяси» -
гайнадылмасы мярщялясиндя мцхтялиф няьмяляр охунарды. Гурду
гайнаданын эцнащындан кечилмяси, танрыдан онун баьышланмасыны
ифадя едян йалварыш хорлары вя няьмяляри иъра олунарды. Тяяссцф ки, бу
няьмяляр вахтында йазыйа алынмадыьына эюря бизя эялиб чатмамышдыр.
Шяки району яразисиндя експедисийа заманы йазыйа алынмыш бир сыра
нягярат, мисра, гоша мисра, щятта айры-айры мараглы парчалар гейдя
алынса да, илкин кцмчц тясяввцрлярини якс етдирян няьмя мятнлярини там
бярпа етмяк мцмкцн олмадыьына эюря вахтиля барамачылыгла мяшьул
оланлар, хцсусиля кцмчц нясилляри арасында йени-йени ахтарышлар
апарылмалыдыр. Ялдя едилян кцмчц няьмяляринин йалныз бир нечя
нцмуняси шифащи нитгдян дцрцст шякилдя йазыйа алынмышдыр. Бу
няьмялярдя гурдун йениъя йухуйа эетмяси, онун бяднязярдян
горунмасы вя с. тясвир едилир:
Чыхды гызым Наздымы
Тяряъяйя, Эюздян гору...
Бцкцб гойдум Дейинти,
Бяляъяйя, Сюздян гору...
Йорьаны Чыхды гызым
Наз-наз олсун. Тяряъяйя,
Йарпаьы Бцкцб гойдум
Аз-аз олсун. Бяляъяйя. (13, 39)
Эюрцндцйц кими няьмядя барама гурдларынын бяслянилмяйя
башланмасы, онун нязярдян горунмасы бурада башлыъа
мотивлярдяндир.
Няьмя гурдун тяряъяйя гойулмасы мярщялясиндя сюйлянир.
Кцмчц гурдун тяряъяйя чыхмасына севинир, ону горумаг, аз-аз
йарпаг вермяйи арзулайыр. Няьмянин бараманын биринъи йуху
дюврцндя сюйляндийи мялум олунур. Башга бир няьмядя ися «гара
йуху»да – икинъи йухуда олан барама вясф олунур:
«Гара йуху» Щяр барамам
Йатаным, Бечяли-
Йухума Ары кими
Шякяр гатаным, Вечяли.
Йорьанын Тут йарпаьым
Исти олсун! Баьдады,

211
Йад эюзя Арандады,
Тцстц олсун! Даьдады,
Тяляс, ай гыз, Ишлярим
Нярэизя, Аваз олур,
Чох вермяйин Гурдларым
Сяс-сяся. «Ъцмсаз» олур. (13, 39-40)
Диэяр бир няьмядя ися бараманын «кичик йухусун»дан данышылыр.
Сойуьа дцшян, нязяря тохунан бараманы «фялакятдян гуртараг
кцмчц щяйяъаны няьмядя беля изащ олунур:
Барамамы Тез басдырдым
«Кичик йуху» Пянъяряни,
Апарды. Буъаьы
Щясир цстя Щарайлайыб
Няням Йандырдым
Щяшир гопарды Бяднязяри
Атлас йыьдым Лянятлядим,
Тут аьаъы Сындырдым
Бойунъа, Оъаьы.
Гурда вердим, Од цстцндя
Ода салдым Цзяррийи
Гурд йемяди
Дойунъа.
Бу няьмялярдя дя ипякчиликля баьлы еркян эюрцшляр якс
олунмушдур. Бязян бир сыра башга жанрларда нязяря чарпан
хцсусиййят кцмчц-ипякчи няьмяляриндя дя юзцнц эюстярир. Эцн-дялик
мцшащидя заманы сюйлянян няьмя сонрадан тапмаъа шяклиня
дцшяряк щафизяляря щякк олунур. Мясялян, гурдун барама
тохумасыны кцмчц беля мяналандырыр:
Бир гушун вар алаъа,
Эедяр, гонар аьаъа.
Юзцня бир ев тикяр
Ня гапы гойар, ня баъа (6, 121)
вя йа:
Пцстяди, ща пцстяди,
Тяхти-ряван цстяди.
Ъамыш кими от отлар,
Су ичмяйя хястяди. (6, 122)
Йахуд:

212
Гырьын эялди, гырылдыг,
Шцкр аллаща дирилдик. (6, 122)
Гурдун тохудуьу барамадан щазырланмыш ипяйя ишаря едян
ипякчи дейир:
О тайдан эялир фил,
Йцкц зянъяфил.
Юлцдян тюрямиш
Билмирсянся, бил (6, 272)
Сонрадан тапмаъалашан бу няьмяляр илкин мярщялядя щягиги
мянасыны сахламыш, кцмчцнцн, ипякчинин дилиндян билаваситя ямяк
просесиндя йаранмышдыр.
Гядим инсанын ямяк щяйаты эениш вя чохъящятли олдуьундан
айры-айры вя пешя мяшьулиййятлярля баьлы йаранан няьмяляр дя
мцхтялиф вя рянэарянэдир. Тябии ки, онларын щамысы бизя йарандыьы
шякилдя эялиб чатмамыш, йа да щяля бир чох нцмуня
топланылмамышдыр.
Халг ичярисиндя мейвячилик, бостанчылыг, дявячилик, арычылыг вя с.
баьлы няьмяляр вахтыиля эениш йайылса да, онларын бюйцк бир гисми
вахтында йазыйа алыныб чап едилмядийиндян бу эцн унудулмушдур.
Щана няьмяляри. Ямяк няьмяляри ичярисиндя пешя вя
мяшьулиййятля, тохуъулуг вя халчачылыгла баьлы няьмяляр дя мцщцм
йер тутур. Азярбайъан халгынын чох гядимлярдян башлыъа
мяшьулиййятляриндян бири дя тохуъулуг вя халчачылыг олмушдур.
Азярбайъан халчалары щяля еркян орта ясрлярдя бцтцн дцнйада мяшщур
иди. Бу мцщцм пешя иля баьлы тохуъуларын дилиндя хцсуси няьмяляр дя
йаранмышдыр. Онлар заман-заман, нясиллярин йаддашында йашайараг,
бу эцня гядяр эялиб чыхмышдыр.
Илк щана няьмяси ашаьыдакы шякилдя бизя эялиб чатмышдыр:

Асма эцл, Язял бармагдан,


Басма эцл, Эюзял бармагдан,
Эцлцм хыналы, Цзцл щанама,
Дюшц миналы! Дцзцл щанама! (13, 38)

Халчачынын арзусуну якс етдирян няьмядя ян сечмя нахышларын,


эцллярин бармагдан сцзцлцб щанайа дцзцлмяси арзу олунур.
Щягигятян халгымызын ян сечмя эюзялляринин бармаьында ип-илмяйя
ъаланмыш, дцнйа музейлярини бязяйян сянят инъиляри йаранмышдыр.
Щана няьмяляриндя тохуъу щанасы евин диряйи кими мяналандырылмыш,

213
тохуъунун бцтцн эцзяранынын халыдан, халчадан асылы олмасы вясф
олунмушдур. Щятта халчачы сябри-гярарыны, гям-мялалыны щана иля
баьламыш, ону евинин «хан гызы» щесаб етмишдир:

Евин диряйи, Гырмызы кялим.


Эялин эяряйи, Гямим-мялалым,
Эцлцн гончасы, Сябрим, гярарым,
Евин хончасы, Ала эюз сонам
Эцллц эюзялим Хан гызым, щанам. (13, 38)

Башга бир щана няьмяси ися билаваситя ямяк просесиндя –илмя


вуруларкян, илмя дюйцляркян сюйлянян няьмялярдяндир. Бурада
халчачы еля бил ки, щанасы иля сющбят едир, онун «гойнундан» чыхан
халылары хатырлайыр, онларын инсанлара хошбяхтлик арзу едир. Яслиндя
халчачы щананы вя тохудуьу халчалары юз нязяриндя инсаниляшдирир,
онлара анимист антропоморфик мцнасибят бясляйир ки, бу да чох
гядим тясяввцрлярля баьлыдыр. Халчачы щананын эюрдцйц тохума ишини
бир няьмяйя бянзядир. Бу бянзятмя илмялярин сясиндян, ритминдян,
ащянэиндян йаранан, ъошьун тохуъу ещтирасы иля зинятлянян няьмя
кими додаглардан сцзцлцб халчачы гызларын охудуьу, зцмзцмя етдийи
хора чеврилир. Чох аьыр ял ямяйини, санки йцнэцлляшдирир, она бир
ширинлик, цлвилик бяхш едир:

Оху щанам, «Сары эцлцм»


Оху щанам Бойагдады,
Хонча эцлляр, «Цч гыз»,
Гонча эцлляр, «Сонам»
Тоху, щанам! Дайагдады...
Тоху, щанам! Гой цнцмя
«Аьэцл»лярин Балам эялсин,
Аьбахт олсун! Сонам эялсин,
«Гызылэцл»цн Анам эялсин!
Хошбяхт олсун! Оху, щанам,
«Пирямсян»ин Оху, щанам!
Аь эцн эюрсцн, Гюнчя эцлляр,
Йцз-йцз илляр Хонча эцлляр,
Юмцр сцрсцн! Тоху, щанам,
Илмялярим Тоху, щанам... (13, 38-
39)
Айагдады,

214
Щана няьмяляри ичярисиндя бойагчылыьы вясф едян няьмяляр дя юз
мязмуну вя шякли хцсусиййяти иля нязяри ъялб едир. Бу няьмялярдя
халчачылыьын башлыъа цнсцрляриндян бири олан бойаьын алынмасы вя
щазырланмасы тясвир едилир. Няьмя халчанын тохундуьу просесдя
охунур:
Эяндялашы дярмишям, Дцзярям,
Дяриб йеря сярмишям, Сийащ телляр
Бойаьым гапгарадыр, Бязярям.
Цзцл, бойаьым, Кяндирим зярхярадыр,
Дцзцл, бойаьым, Бойаьым гапгарадыр.
Кятан ичиндян Язилди,
Сцзцл, бойаьым! Цзцлдц,
Бойаьым зярхярадыр, Гырх тахчадан
Гара шаллар Сцзцлдц. (13, 38)
Эюрцндцйц кими, яслиндя няьмядя бойагалма просеси тясвир
олунур. Мялумдур ки, вахтиля рянэи солмайан ян йцксяк кейфиййятли
бойаг да кяндалашын уъундакы гара тохумлардан алынмышдыр. Бу
няьмянин щана габаьында сюйлянилмяси ещтимал ки, рянэлярин
солмазлыьы, позулмазлыьы арзусу иля баьлы олмушдур.
Ямяк няьмяляринин бу мцхтялиф нцмуняляриндя щям лирик
цслубун илкин тюрямя типляри, щям дя йедди щаъалы гялибин естетик
дцшцнъядя бяргярар олдуьу дюврцн нцмуняляри юзцнц якс
етдирмишдир. Ямяк просеси иля баьлы няьмя йарадыъылыьы шцбщясиз ки,
сонралар да давам етмиш, милли мяишят вя мяшьулиййятин чох мцхтялиф
сащяляриля баьлы няьмя мятнляри мяишят щяйатыны зинятляндирмишдир.
Сюзцн поетик имканларындан истифадя мяишят щяйатынын сонракы
мярщяляляриндя дя юзцнц эюстярмиш, щяйаты дярк етмяйя башлайан
инсан тябият эерчякликлярини еркян шифащи дцшцнъясиндя мцхтялиф
шякиллярдя, формаларда, мювзу вя мязмун гялибляриндя якс етдиря
билмишдир.
Улу яъдадын мяишят дцнйасы бу йарадыъылыг цчцн илк вя мцщцм
мцнбит зямин олмушдур.

215
МЯРАСИМ ФОЛКЛОРУ

Гядим инсанын шифащи йарадыъылыьында ямяк няьмяляриндян сонра


мцщцм йери эцндялик мяишятля тябияти дяркетмя, айин, етигад вя
мярасимлярля баьлы няьмяляр тутмушдур. Тябии ки, щягиги мащиййятини
дярк едя билмядийи щадисялярля инсан юз эцндялик щяйатында тез-тез
растлашмышдыр. Бу щадисяляр цзяриндя щюкмранлыг идеалы иля йашайан
инсанда онлары гаврамаг, баш дцшмяк, юзцня табе етмяк дуйьулары
йаранмышдыр. Бу дуйьулар ися инсанын илк инанъ вя етигадларыны, айин вя
мярасимлярини йаратмыш, щямин чохъящятли дцшцнъя шяъяряляри юзляринин
рянэарянэ моделляри иля шифащи йарадыъылыгда юз яксини тапмышдыр. Улу
яъдад мяишятиндя раст эялдийи щадисяляря мцхтялиф мцнасибятляр
бясляйяряк онларла баьлы силсиля няьмяляр йаратмышдыр. Мярасим
няьмяляри ады алтында йайылын бу поетик нцмуняляр юз мювзу вя
мязмун хцсусиййятляриня эюря ики група айрылыр: Мювсцм мярасими
няьмяляри; Мяишят мярасими няьмяляри.
Мювсцм мярасими няьмяляри. Яслиндя бу кими груплашдырма
шяртидир. Чцнки мювсцмлярля баьлы илкин няьмяляри халгын мяишят
щяйатындан кянарда тясяввцр етмяк олмаз. Бу няьмяляр дя халгын
эцндялик щяйаты иля баьлы олмуш, онун бу вя йа диэяр тялябиндян
доьмушдур. Бу ися, цмумиликдя тябиятин сирляриня бяляд олмаг, ону
дярк етмяк, эюзялликлярин естетик дяйярляриня йийялянмяк, инсанын
аьыр мяишят щяйатыны йцнэцлляшдирмяк арзусу иля баьлы олмушдур. Бу
мювсцм мярасими няьмяляриндя улу яъдадларымызын бир сыра еркян
эюрцшляри, анимисти вя антропоморфик бахышлары, сивил мядяниййятя
доьру инкишафын, мцхтялиф мярщяля вя дюврляриндяки дцнйаэюрцшляри,
зиддиййятляри вя тязадлары юз яксини тапмышдыр. Мярасим няьмяляри
архаик дцшцнъянин, поетик юлчц вя гялиблярин, поетик цслуб вя ифадя
моделляринин ян еркян типлярини ифадя едир, халгларын етик-естетик
дцнйаэюрцшц, яхлагы, ритуал вя етигадларыны систем щалында ифадя едир.
О, юз мцщафизякарлыьы иля дя сечилир. Халгын дили кими, адят-яняняси,
ритуал системи дя юзцнц коррезийа вя реконструксийалардан чох
мящарятля горуйур. Еля халглар вардыр ки, онларын мифоложи моделляри
епос йарадыъылыьы дцшцнъясинин алт гаты кими унудулмаьа,
йаддашлардан силинмяйя мяруз галмыш, лакин ритуал системиня
йаддашда хялял эялмямиш, узун заман ярзиндя о, юзцнцн модерн
формасыны горуйуб сахлайа билмишдир. Азярбайъан мярасим
няьмяляриндя дя бу яняня эцълц шякилдя мцщафизя едилмишдир. Еркян
естетик дцшцнъяни вя мяишят яхлаги деталларыны якс етдирмяк
бахымындан мювсцм мярасими няьмяляри ики шякилдя нязяри ъялб едир:

216
а) Айры-айры тябият щадисяляри вя етигадларла баьлы йаранан няьмяляр;
б) Илин мцяййян фясилляриндя халгын бирэя ямяйини йекунлашдыран
няьмяляр.
а) Айры-айры тябият щадисяляри вя етигадларла баьлы йаранан
няьмяляр ичярисиндя йаьышын йаьмасы, эцняшин чыхмасы, кцляйин
ясмяси, эюйцн эурулдамасы вя ода, суйа, кцляйя, торпаьа етигадла
баьлы няьмяляр хцсуси йер тутур. Бу няьмялярдя улу яъдад эцняши
гызы, оьул кими цмумиляшдирир, чятин анда ону чаьырмагла баш веря
биляъяк фялакяти арадан галдырмаьын мцмкцнлцйц ифадя олунур.
Мясялян, эцняши чаьырышла баьлы няьмяйя нязяр салсаг, яввяла бу
няьмядя чох гядим эюрцшлярдян олан антрпопоморфик тясяввцрцн
излярини айдын эюрярик. Эцняши кюмяйя чаьыран ону инсаниляшдирир:
Эцн чых, эцн чых,
Кящяр аты, мин чых 1
Илкин тясяввцря эюря, эцняш гырмызы рянэли кящяр ата минярся,
щям юзцнц тез йетиряр, щям дя бол истилик эятиряр. Инсан ону
тялясдиряркян юз арзусуну – эцняшин юзц иля истилик эятирмясини ани
олараг арха плана кечирир, истяйини эизлядир:
Оьлум гайадан учду,
Гызын тяндиря дцшдц, -
– дейя эцняши фялакят йериня тялясдирир: Лакин еля бурадаъа инсанын
эцндялик мяишятдя эцняшя ещтийаъын зярурилийи иля баьлы дуйьу
поетикляшир, бу сяма ъисимлярини инсан ъилдиня салыр, онларла цнсиййят
щягигятини ачыглайыр:
Кечял гызы гой евдя,
Сачлы гызы эютцр чых.
Мифик тясяввцрляря эюря кечял гыз булуд, йаьыш, сачлы гыз ися эцняшин ал
шяфягляри иди. Чаьырыша ъаваб эялмяйяндя цнсиййят модели позулмур,
эцняшин лянэимяси инсанын цмидини гырмыр:
Эцн эетди су ичмяйя,
Гырмызы дон бичмяйя.
Чаьырышы эцняшин ъавабсыз гоймайаъаьы инамы мятндя эцълцдцр.
Еля бу инам да инсаны щягигятя говушдурур:

1
Бу бюлмядя верилян мятн нцмуняляри мцяллифин “Няьмяляр, инанълар,
алгышлар» китабындан эютцрцлмцшдцр.

217
Эцн юзц йетиряъяк,
Кечял гызы апараъаг.
Сачлы гызы эятиряъяк.
Инам галиб эялир. Эцняш чаьырыша исти няфяси иля ъаваб верир,
тябияти ойадыр, ону инсанын истифадясиня верир.
Тябият щадисяляри иля инсанын цнсиййятини ящатя едян бу типли бядии
нцмуняляря мярасим поезийасында тез-тез тясадцф олунур. Инсан
мцяййян мягамларда дящшятли тябии гцввяляри рам едир, онлара сюзцн
эцъц иля тясир эюстярир, бир сыра щалларда ися инсаны бу истяйя, онун тябият
цзяриндя щаким олмаг идеалы говушдурур.
Беля тябият гцввяляриндян бири Йел//Кцлякдир. Улу яъдадларымыз
Йели гцдрятли антропоморф щесаб етмиш, онун мифик вя йарыммифик
образларыны йаратмышлар. Инсан естетик дцшцнъядя няинки онун
гаршысыны ала билмиш, ейни заманда ону юзцня табе етмиш, юз ямяк вя
мяишят щяйатыны йцнэцлляшдирмякдя онун эцъцндян бящрялянмишдир.
Инсан Йели мцхтялиф атлы, гоъа, баба либасында эюрмцш, ону севмиш,
язизлямишдир.
Йелля, кцлякля ялагядар бир няьмядя дя кцляйи чаьырыш башлыъа
мотивдир. Тахылы йердя галан инсан кцляйи кюмяйя ча-ьырыр:
А йел баба, йел баба,
Гурбан сяня, эял баба,
Тахылымыз йердя галды,
Йахамыз ялдя галды.
А йел баба, йел баба,
Гурбан сяня, эял баба. (13, 45)
Йел «баба»ны «танры» щесаб едян инсан онун кюмяйя
эяляъяйиня цмидини итирмир, арзусуна говушур.
Мювсцм няьмяляри ичярисиндя йаьышын йаьмасынын гаршысыны
алмаг, думанын чякилмясиня наил олмаг мягсядиля сюйлянян
няьмяляр дя бир сыра яски мифик эюрцшлярля баьлыдыр. Бу бахымдан
«Думан, гач, гач» няьмяси хцсусиля мараг доьурур.
Сащиблик инсанын сонракы бцтцн ъащаншцмцл тякамцлцнцн
башлыъа нцвяси иди. Шякли хцсусиййят етибары иля бу няьмя даща язяли
юлчц вя гялиблярля баьлы олдуьу кими, мязмунъа да еркян
тясяввцрлярля ялагядардыр. Думанын эетдикъя гатылашмасындан
ниэаран олан бядии Мят онун чякилиб эетмясини бир нюв мцраъият,
хитаб формасында ифадя едир. Илк яввял ону инсан ъилдиндя тясяввцр
едир, онунла инсан кими данышыр, чякилиб эетмяся ону

218
ъязаландырмагла горхудур. Бу, тцрк халгларынын еркян поезийасы
цчцн яняняви йарадыъылыг цслубларындандыр. Лакин поезийада, гядим
халдей маэик дцшцнъясиндя о, юзцнцн йцксяк ифадясиня чатыр, гядим
халдей сянятинин йаранмасына ясас олур (18, 13). Бу типли поетик
тяркиблярин лирик нювцн формалашмасында башланьыъ, щям дя еркян
башланьыъ кими ящямиййяти аз олмамышдыр. Бцтцн етик-естетик гялибляр
чярчивясиндя инсанын думаны ъязаландырмаг имканынын сяддляри
ачыгланыр вя ейни заманда ачыг сяддляр инсанын дцшцнъясиндя ъанлы
бир варлыг кими гцдрятин фювгцня йцксялир.
Думан гач, гач Эцн бабам,
Рцбяндиви ач, ач!.. Од алтында,
Кцряйивц даьларам, Од булут
Гайсаьына, Ганатында,
Йаь чякярям. Йел бабам
Йаьларам Йел алтында
Думан гач, гач, Йелпизин ганатында
Рцбяндиви ач, ач! Сяслясям
Йараларву Даьдан эяляр,
Баьларам, Ормандан,
Сяни йолдан Баьдан эяляр
Сахларам Думан гач, гач,
Думан гач, гач, Рцбяндиви ач, ач!
Рцбяндиви ач, ач!
Бурада инсанын эцълц, щюкмрканлыг даиряси эениш юлчцлярдя
ачыгланыр. Бунлар ися мяишят щяйатында яъдадларымызын ону ящатя
едян тябият щадисяляри цзяриндя щюкмранлыг истяйи иля баьлы иди.
Инсанда беля тясяввцр йаранмышдыр ки, о, ящатясиндяки щяр шейи юзцня
табе етмяк игтидарындадыр.
б) Илин мцяййян фясилляриндя халгын бирэя ямяйини йекунлашдыран
няьмяляр айры-айры ямяк мювсцмляринин башланмасы вя йа мящсулун
йыьылмасы иля баьлы йаранан няьмяляр иди. Тцрк тайфалары ичярисиндя щяля
гядимдян ясасян илин ики мювсцмц –йазын эялиши, -йени ямяк
мювсцмцнцн башланмасы вя мящсулун йыьылыб баша чатмасы иля баьлы
мярасимляр вя байрамлар кечирилярди. Бу байрамлар ики ъящятдян
сяъиййяви иди. Биринъиси, мювсцмя йекун вурулар, мящсулун
топланмасынын баша чатмасы байрам едилярди. Бу беля бир етигада
сюйкянярди ки, щяр ил мящсул йыьымынын сону байрам шяклиндя гейд
едилярся эялян илин мящсулу бол оларды. Икинъи ъящят ися, бцтцн байрамлар
цчцн яняняви олан касыблара кюмяк етмяк, мящсулдан пай вермяк,

219
байрам эцнц сцфря ачыб шянлянмякля, бярякятя тапынма эюрцшляри иля
ялагядар иди. (XX ясрин алтмышынъы илляриндян башлайараг кечмиш ССРИ
постмяканында кечирилян мящсул байрамлары юз кюкц етибары иля гядим
халгларын мярасим естетик дцшцнъясиндян эютцрцлмцшдц).
Беля яски мярасимляр ичярисиндя «Хырман няьмяляри» ады иля милли
йаддашда йашайан няьмяляр дя бу эцня гядяр халг арасында
йашамагдадыр.
Тахыл йыьымы баша чатдыгдан сонра хырманларда бюйцк мяълисляр
дцзялдиляр, сцфря ачылар, газанлар асыларды. Орагчы вя дярзчиляр, якинчи
вя бичинчиляр гара зурна сядалары алтында шянляняр, дейиб-эцляр, рягс
едярдиляр. Мяълисдя ашыглар чалыб-чаьырар, зорхана мяълисляри
дцзялдиляр, арпа, буьда, гарьыдалы вя с. баьлы няьмяляр охуйардылар.
Мярасим арпанын тярифи иля башларды:
Атдым арпаны торпаьа,
Гатдым йарманы торпаьа
Гара елдян бойлан эял,
Гар алтындан щойлан эял.
Телли сцнбцлцн эязяр
Йелли хырманын бязяр
Йаман эцнцн йаманы,
Бярякятцн аманы...
Ъцъяр, ай арпам ъцъяр
Ъцъяр, ай арпам ъцъяр (13, 30)
Буьда якянляр ися бязян хорла охуйардылар
Ели, эцнц бязярсян,
Эюзляр цстя эязярсян.
Щяр эюзялдян эюзялсян,
Сары сцнбцлцм, сары,
Сары сцнбцлцм, сары (13, 30)
Сонра ися ашыглар Пейьямбярини (Гарьыдалыны) тярифиня
башлардылар:
Уннуг бошалыб
Нечя заманды.
Арпа гуртарыб
Сцфря йаванды.
Ъадды ъаванды,
Касыба щайанды,
Гонаг гованды,

220
Эялин боьанды... (13, 31)
Инсанларын бирэя ямяйини йекунлашдыран беля мярасим вя
байрамлар ичярисиндя «Чялтик мярасимляри», «Тцтцнчц мярасимляри»,
«Цзцмчц мярасимляри» вя с. эениш йайылмышдыр. Губа-Дярбянд
зонасында эениш йайылмыш беля мярасимлярдян бири «Алма йыьымы» иди.
Щямин мярасимдя мейвялярин шащы олан алма щаггында сисиля
няьмяляр охунарды. Бу няьмялярдя ямяк щяйатынын эюзяллийи, эюзял
гызларын алма йыьымында охудуьу няьмялярин мювзу, мязмун вя
хцсусиййятляри, шякли юлчцлцш вя с. мараг доьурур. Алма дярян
гызларын охудуьу няьмяляр узун мцддят йаддашларда йашайарды:
Яким йерим алмады, Вурдум алманы шцшяйя 2,
Дярим алма галмады, Нишан гойдум кцчяйя
Дярин алманы, дярин, Йаху: Дярин алманы, дярин,
Сярин алманы, сярин. Сярин алманы, сярин (13, 31)
Алмам гызыл баьыды,
Алмам алты гыъыды,
Бир чох няьмялярдя лирик щисс вя дуйьулар якс олунарды.
Ал алма гызыл алма Губанын аь алмасы
Сцфряйя дцзцл алма Йемяйя вар алмасы
Билсяйдим йар эюндяриб, Йахуд Йарым эяляня галды,
Сахлардым йцз ил алма. Йарамын саьалмасы (13, 32)
Бцтцн бу кими мярасим вя байрамларда йыьылан мящсулдан –
щяря юз мящсулундан – бу бирэя ямякдя иштирак едянляря – ювряз
иштиракчыларына пай вермякля йанашы, еляъя дя гоъалара, ялилляря, касыб
адамлара байрам пайы эюндярярдиляр. Бу байрам пайларыны естетик
дцшцнъядя мцхтялиф уьур йозумлары иля ялагяляндирярдиляр. Биринъиси,
йухарыда дейилдийи кими, эялян бу пайлар мящсулун боллуьу етигадыны
йарадар, икинъиси ися, ъямиййятин ямяк габилиййяти олмайан
тябягясини аълыг вя чятинликлярдян гуртарарды. «Байрам пайы»
янянясиндя бу эцнкц «Щцманитар йардым»а бир нюв уйьунлуг
нязяря чарпса да яслиндя «байрам пайы» даща мцгяддяс эюрцшлярля
баьлы иди. О, щеч вахты диля эятирилмяз, «байрам пайы» хяйанят
билмязди, йахуд щансыса мягсядя етмязди. Мящсул байрамларында
бязядилян хончалар ейни мащиййятли иди. Бязядилян вя байрам пайы
гойулан бцтцн хончалар да адамлар арасында дяйярляндирмя,

2
Алманы сахламаг цчцн дцзялдилмиш хцсуси йердир.

221
ещтирам вя щюрмятля йанашы, ейни заманда ял тутмаг, кюмяклик
эюстярмяк мащиййяти дашыйарды. Мясялян милли байрамларда олдуьу
кими, мящсул байрамларында да Губа бюлэясиндя хончайа байрам
ширниййаты иля йанакшы дясмал, йайлыг, арагчын, атлас, парча вя б.
шейляр дя гойуларды. Байрам хончалары иля той-нишан хончалары бир-
бириндян фярглянярди.
Еркян дцшцнъядя йени ямяк мювсцмцнцн башланмасы иля баьлы
мярасим вя няьмяляр эениш йайылмышдыр. Яслиндя онлар илин сон гыш
айларындан башлайыб Новруза гядярки дюврц ящатя едярди. Бу
бахымдан «Шум мярасими», «Сайа мярасими» вя онлары бязяйян
няьмяляр диггяти даща чох ъялб едир (18, 16-16). Халг арасында
«Новрузгабаьы няьмяляр» ады иля танынан щямин няьмяляр дя цч йеря
айрыларды–«Чилля няьмяляри», «Илахыр чяршянбя няьмяляри» вя Байрам
мяишяти няьмяляри.

Чилля Новруза щяля дохсан эцн галмыш, йяни гышын, -


няьмяляри Бюйцк Чиллянин эирмяси иля баьлы халг арасында Чилля
шянликляри кечирилярди вя мцхтялиф няьмяляр охунарды.
Бязи бюлэялярдя щямин нцмуняляря «Чилля кясди»,
«Чилля» вя йа «Чиллядян чыхма» няьмяляри дя дейилярди.
Еркян дцшцнъядя гыш Чилляря вя Боз айа бюлцнцр, тясяввцрдя
гышын бир чох образларына мцхтялиф мцнасибятляр ифадя едилир. Бу
хцсусиййят чилля няьмяляриндя дя юзцнц эюстярир. Мясялян, «Эцлцм
эял» няьмясиндя «Гар» аь юрпяк шяклиндя тяряннцм едилир:
Аь юрпяйим
Тцлцм эял,
Ай аь эцлцм,
Эцлцм, эял...
Якинимин йорьаны,
«Гара кялин» дярманы.
Аь юрпяйим
Тцлцм эял,
Ай аь эцлцм,
Эцлцм, эял... (18, 25)
Бурада антропоморф мятн алтындадыр, эцлцм бир сыра мярасим
няьмяляриндя алт гатда сахланан бядии образдыр ки, о, инсанлара гар
эятирир. Башга чилля няьмясиндя ися эцлцмцн функсийалары ачыгланыр:
Эеъя йары Эялинбаъы
Ъикя-ъиккя ъиккялянди.

222
Ъикя чякиб щиккялянди.
Горху эялди тцстцмя,
Гылынъ чякди цстцмя
Од-оъаьымы сюндцрдц.
Цзцн мяндян дюндцрдц...
Эцлцм эялди,
Кюсюйляри оддады.
Эцлцм эялди,
Оъаьымы ходдады.
Эялинбаъы щиккялянди,
Таггылтдады таьымы...
Эцлцм анан вермяди,
Сойуда отаьымы.
Щиккясиндян
Эялинбаъы тез юзцнц,
Йан отаьа аддатды,
Эялинбаъы сящянэими
Чатдатды (18, 25)
Эюрцндцйц кими, бурада инсана хейир эятирян Эцлцм мябуду
шахта рямзи олан Эялинбаъыйа гаршы гойулмушдур. Щям дя о инсаны
горуйан, она хейир верян мябуддур ки, кюкц яски мифоложи
дцшцнъялярдян хябяр верир.
Чиллярля баьлы няьмялярдя Чилля дюврцндяки щава, шахтанын
артмасы, инсанла онун гаршылыглы ялагяси дя нязяря чарпдырылыр. Щям дя
чиллялярдя анимист бахыш диггяти ъялб едир. Естетик дцшцнъядя чилля
шяхсляндирилир, онун бойу, бухуну, эцъц, щиккяси вя цмумиликдя
дахили алями, хилгяти барядя сюз ачылыр. Мярасим няьмяляриндя Бюйцк
Чилля хош гылыглыдыр, инсана о гядяр дя зийан вурмур:
Бюйцк Чилля,
Бойу бир беля...
Эялди еля
Эцля-эцля,
Эетди эцля-эцля
Аь эцлцнц дя,
Эюстярди.
Аь дилини дя
Эюстярди.
Ня нянями даьлатды,
Ня бир ушаьы аьлатды...

223
Тай гойдум карванына
Тайлы олсун.
Пай гойдум хуръунуна
Пайлы олсун.
Эялди эцля-эцля,
Эетди эцля-эцля...
Ня аьры верди еля
Ня аьыр сюз алды диля
Ютдц беля-беля,
Эетди эцля-эцля (18, 26)
Бюйцк Чилляйя мяхсус Азярбайъан милли щяйаты цчцн яняняви
олан бцтцн етнографик деталлар мятндя якс олунмушдур. Бюйцк
Чиллянин шяхсляндирилмиш образынын яксиня олараг Кичик Чилля даща
сярт тябиятли, амансыздыр. Мараглы ъящятлярдян бири дя одур ки,
мярасим дцшцнъясиндя инсан юзцнцн шяря, пислийя мцнасибятинин
мцяййян ъящятлярини Кичик Чилля иля баьлы поетик дцшцнъясиндя ифадя
едир:
Кичик Чилля...
Бойу бир беля...
Щиккяси ир беля...
Эялиши олду
Щайынан.
Эедиши олду
Вайынан.
Ялиндя гырманъ,
Ели-эцнц йандырды,
Нечя эцнащсыз
Доггаз баьлады,
Нечя ала гапы
Сындырды.
Кясди нечя евин
Йаьмасын.
Пендирин, аьмасын, чюряйин.
Ахырда зара эялди ел,
Отуруб шяр цстцндя
Зарын-зарын аьлады.
Эцлцм эялди,
Юзц бир беля,
Щиккяси ир беля

224
Бу киччик чиллянин,
Бу писъик чиллянин,
Ял-голуну баьлады.
Эцлцм селя верди,
Писъик чилляни.
Эцлцм йеля верди
Кичик чилляни... (18, 27)
Кичик Чиллянин дя юзцнямяхсус тябияти онунла баьлы няьмялярдя
якс олунмушдур. Бу няьмялярдя яслиндя бир арзу –гышын гуртармасы,
инсанларын чятинликляри баша вуруб Йаза чыхмаг истякляри ифадя едилир.
Чилля няьмяляриндя улу яъдадын еркян тясяввцрляри йаратдыьы
мифоложи образлары, дейим вя ифадяляри, бязянся даща дольун мифик
сцжетляри, йахуд онларын мцяййян мотив вя образлары нязяря чарпыр.
«Новрузгабаьы няьмялярин» икинъи групуну чяршянбялярля баьлы
ритуал вя мярасим няьмяляри тяшкил едир.
Илахыр Илахыр чяршянбялярля баьлы эюрцшляр улу яъдадын
чяршянбяляр илкин инсанын йаранмасында иштирак едян Су, Од,
Йел вя Торпаг мифизми иля билаваситя (19, 4).
Тюряниш дцшцнъяси тясяввцрцнц формалашдыран бу цнсцрляр мярасим
фолклорунда мцхтялиф култ вя миф системляри шяклиндя юз яксини тапды.
Онларын щяр бири иля баьлы силсиля няьмя вя мифляр йаранды,
чяршянбялярин щяр бири милли йаддашда инсана уьур вя хошбяхтлик
эятирян рямзляр кими эениш мяна, мязмун мцндяриъясиня йийялянди
(20, 21).
Мярасим фолклорунда чяршянбялярин сайы вя сыра дцзцмц иля
баьлы мцхтялиф мцлащизяляр вардыр. Бир сыра щалларда чяршянбяляр 5-7-
12 арасында эюстярилир. Бу ися цмумиликдя Новруз мярасими, онун
кечирилмяси вахты вя юлчцляриня уйьун эялмир. Мярасим системиндя
Новруза щазырлыг декабрын 21-дян (йени тягвимля) башлайыр вя цч
мярщялядя байрам гейд едилир. Биринъи мярщяля Бюйцк Чилля иля Кичик
Чиллянин арасы (21 декабр-1 феврал), икинъи мярщяля Кичик Чиллянин
давам етдийи мцддят (1-21 феврал), цчцнъц мярщяля ися дюрд щяфтялик
ахыр чяршянбяляри ящатя едян Боз айдыр. Бундан сонра ися Новруз
эялир.
Илахыр чяршянбялярин сыра дцзцмцндя Су, Од вя Йел
чяршянбясиндян сонра–Торпаг чяршянбяси эялир. Бу сыра дцзцмц
мярасим фолклору системиндя позулмаздыр. Торпаг чяршянбясинин
Йел чяршянбясиндян габаь кечирилмяси йанлышдыр.

225
Аб-Атяш-Хак-Бад теоложи дцзцмц дя щяйатвериъилик функ-
сийаларында чыхыш едир. Бурада Бад-Йел (щава, няфяс) сонунъу олараг
щяйатвериъилик функсийасында чыхыш етмякля - бюйцк Йарадан судан,
оддан вя торпагдан ибарят Адям ювладына щава вермякля, -
цфцрмякля ъан верир. Инсан тюрянишинин диэяр формулаларында да ейни
функсийалар фяалиййятдир. Тябии ки, бу дюрд мцгяддяс цнсцрцн теоложи
сыра дцзцмцдцр. Йараданын дцнйайа эятирдийи Адям ювладынын Йер
цзцндя йашамасы цчцн зярури олан шяраитин йаранмасында щямин
дюрд цнсцр йеня апарыъы мювгедядир. Онлар бу мягамда артыг
инсанлара щяйаты давам етдирмяк, йашадыъылыг имканлары верир. Ритуал
тясяввцрдя теоложи дцзцм йенидян сыраланыр – су вя оддан сонра сыра
дцзцмцндя Йел торпагдан яввяля кечир. Чцнки, йазын эялиши
яряфясиндя ойанан вя йениляшян Су, Од, Йел (щава) бирликдя бцтцн
щяйатын дирчялдилмяси, йени ямяк мювсцмцнцн башланмасы вя йени
мящсулун цзя эялмясинин сябябкары олан Торпаьы ойатмаг цчцн
щярякятя эялир. Дюрд цнсцрцн цчц дяйишдикдян сонра Торпаьын
истиляшмяси, ойанмасы башлайыр. Якиня сонунъу щазыр олан Торпаьын
сыра дцзцмцндя сонунъу олмасы, Торпагла баьлы чяршянбянин ахыр
чяршянбя кими гейд едилмяси мящз якинчилик эюрцшляри иля баьлы олуб
тягвим тапынмаларына сюйкянир.
Боз айын дюрд мцгяддяс чяршянбясиндян биринъиси Язял
чяршянбядир. Бу, халг ичярисиндя чох язизлянян чяршянбялярдян щесаб
олунур. Халг арасында о, «Яввял чяршянбя», «Эюзял чяршянбя», «Су
чяршянбяси», «Сулар Новрузу», «Эцл чяршянбя» кими дя таныныр (20,
13).
Яски инанълара эюря, Язял чяршянбядя тязя илин эялмяси
мцнасибяти иля ян яввял су тязялянир, еля буна эюря дя бу чяршянбя су,
суйун тязялянмяси иля ялагяляндирилир. Тцрк халгларынын мифоложи
тясяввцрляриндя ян гядим култлар (Шярг) ичярисиндя су култу мцщцм
йер тутур. Су иля баьлы йайылмыш та-пынмалар ичярисиндя су танрысы
Абанын вя Нащидин ады иля яски сцжет вя няьмяляр эениш йайылмышдыр.
Щямин эюрцш вя етигадларла баьлы тясяввцрлярин бир чоху Язял
чяршянбянин–Су чяршянбясинин айин-етигадлары иля чарпазлашмыш, бу
чяршянбянин ады иля баьлы силсиля инанъ, етигад, яняня, мярасим вя с.
йаратмышдыр.
Язял чяршянбя суйа тапынма инанъы иля башлайыр. Щамы щяля эцн
доьмамыш су цстцня эедир, тязя суда ял-цзцнц йуйур, бир-биринин
цстцня су чиляйир, су цстцндян атланыр, йаралыларын йарасына су
сяпирляр. Инама эюря, «тязя су» − Язял чяршянбянин сцбщ тездян
кюпцклянян аь суйу дярдлярин дярманы иди. Ещтимал ки, Хызырын

226
дирилик чешмясиндян су ичдийи, Короьлунун «Гоша булаьы» тапдыьы еля
Язял чяршянбя эцнц олмушдур.
Язяли инамларда су саьламлыьын рящни иди. Су чяршянбяси эцнц
«тязя су»дан кечянляр, азарыны-безарыны она верянляр ил бойу
хястяликлярдян узаг олардылар. Еля щямин эцн су цстцндя силсиля
айинляр иъра едилярди. Сяси батанлара, даныша билмяйянляря, хястя
адамлара бу судан ичирдярдиляр. Бир чох хястяляр Су чяршянбясиндя
азар-безарыны су цстя гойуб эедярди.
Су гыраьында, булаг башында, арх кянарында суйу чаьыран, онун
гцдрятини, бцтювлцйцнц, мцгяддяслийини тяряннцм едянляр няьмяляр
охуйардылар. Онлар ичярисиндя су танрысы Абанын адына охунан
«Абан няьмяляри» вя су гытлыьы иля баьлы сяслянян чаьырышлар – «Йада
няьмяляри» хцсусиля мараг доьурур.
Адамларда беля бир инам варды ки, Су чяршянбяси эцнц су
цстцндя Абан вя Йада няьмяляри охунанда, бу мярасим шух
кечириляндя Су танрысы юз мярщямятини инсанлардан ясирэямяз, бцтцн
ил бойу онлары бол су иля тямин едярмиш. Няьмяляр охунуб
гуртарандан сонра шянлийя топлашанлар йенидян «тязя су»да ял-цзцнц
йуйар, бир-биринин цзяриня су чилярдиляр. Етигада эюря, Язял
чяршянбядя су «дирилярди». Она эюря дя халг бцтцн эцнц сутутарлары
тямизляр, архлары гайдайа салар, су иля баьлы шянликляр кечирярди.
Бунунла ялагядар халг арасында мцхтялиф няьмяляр, инанълар,
мярасимляр, ойунлар, фаллар, вясфи-щаллар, тцркячаряляр, яфсаняляр,
рявайятляр, мифляр вя с. йайылмышдыр. Су чяршянбяси айин вя етигадлары
эениш, зянэин вя ящатялидир (21, 8-22).
Илахыр чяршянбялярин икинъиси «Од чяршянбяси»дир. Буна халг
арасында «Цскц чяршянбя», «Цскц эеъяси», «Икинъи чяршянбя» йахуд да
язизлямя мягсядиля «Адды чяршянбя» дейилир.
«Од чяршянбя»си Эцняшя, ода, оду горуйуб сахламаг инамына
тапынма иля ялагядар йаранмышдыр. Зярдцшт эюрцшляриндян щяля чох-
чох яввял инсанлар тябияти ъанландыран, торпаьы исидян Эцняши, онун
йердяки рямзи олан оду тясяввцрляриндя рямзляшдирмишляр. Беля бир
етигад йаранмышды ки, инсанлар Эцняши вя оду ня гядяр язизлясяляр,
охшасалар тябият о гядяр тез исиняр, адамлара хошбяхтлик эятиряр.
Улу Зярдцшт Одун вя Эцняшин бу мцгяддяслийини сахламыш, ода
ситайиш анламы вя етигадыны йаратмыш, ону етигад дцшцнъясиня
чевирмиш, зярдцштиляр Эцняш-Од-Атяш истисинин беш нювц иля ялагядар
шянликляр кечирмишляр. Щямин шянликляр дя тяхминян Од чяршянбяси
эцнляриндя башламыш вя йаддашларда Азяр шянликляри кими йашамышдыр.

227
Зярдцштилийя эюря Эцняш-Од-Атяш тапынмасынын илк нцмуняси, -
мянбяйи Аьаъын эювдясиндяки истиликля баьлы иди. Яски етигадларда
инсанын гызындыьы истилийин мянбяйи дя Аьаъ култу щесаб олунурду.
Атяшпяряст етигадларына эюря, «мцгяддяс оду» инсана аьаъ
вермишдир, даща доьрусу, инсан ики аьаъы бир-бириня сцртмякля од
ялдя етмишди. Улу бабаларымыз бунун шяряфиня Новруз яряфясиндя
шющрятли «Шящривяр» шянликляри кечирярдиляр.
Инсан бядяниндя вя тябиятин юзцндя горунуб сахланан истилик дя
мцгяддяс щесаб олунарды. Еля бу истилийи сахламаг шяряфиня кечирилян
«Сяддя» шянликляри чох эениш йайылмышды.
Од вя истинин ясас мянбяйи ися Эцняшин истиси щесаб олунарды.
Ону чаьыран Году (щоду) няьмяляри халг арасында даща гядимдир.
Эцняшин истилийи шяряфиня Азяркан шянликляри дцзялдилярди. Бу
шянликлярин бир чоху зярдцшт-ликля баьлы олса да сонрадан онлар тцрк
халглары ичярисиндя юз дайагларыны мющкямлятмишляр.
Атяшэащларда вя оъагларда сахланан одун шяряфиня ися Чыраьан
шянликляри кечирилярди.
Од чяршянбясиндя Эцняш-Од-Атяш анламы эениш юлчцлярдя гябул
вя дярк олунар, тябиятин дюрд цнсцрцндян бири олан Ода еркян инам вя
етигадлар силсилясини йарадарды. Бу инанъ дцнйасы ися Одун ябядилийи,
мцгяддяслийи тапынмасыны доьурмуш вя онунла да баьлы йаранан
силсиля няьмя, етигад, мярасим, миф вя рявайятляр бу эцнцмцзя гядяр
эялиб чатмышдыр (21, 24-36).
Илахыр чяршянбялярин цчцнъцсц Йел чяршянбясидир. О, халг
арасында «Кцляк ойадан чяршянбя», «Йелли чяршянбя», «Кцлякли
чяршянбя», Муьан зонасынын бир сыра кяндляриндя ися «Щейдяр
чяршянбя» адлары иля таныныр. Яски етигадлара эюря, бу чяршянбядя
ойанан й ел вя кцляк ярзи эязир, ойанмыш суйу, оду щярякятя
эятирир. Йел чяршянбясиндя ясян исти вя йа сойуг кцлякляр йазын
эялишиндян хябяр верир. Эцн ярзиндя кцляк бир нечя дяфя дяйишир. Бу
дяйишмяляр Йелин юзцнцн тямизлянмяси кими гябул едилир.
Яски етигадлара эюря, торпаг алтда, - «гара нящрдя» йатмыш дюрд
ъцр Кцляк Йер цзяриня чыхараг яввялъя тямизлянир, сонра ися мцхтялиф
либасларда юзцнц эюстярир. Либасларын ады иля онларын юзцнцн характери
арасында да бир охшарлыг нязяря чарпыр. Бурада рянэлярин мифик
дейими хцсуси мяна дашыйыр. Беля ки, тцрк мифолоэийасында Аь йел –
аь либасда, Гара йел – гара либасда, Хязри – эюй либасда, Эилавар –
гырмызы либасда тясяввцр едилир.

228
Йел чяршянбяси эцнц Йел бу дюрдлцйцн мяъмуундан ибарят
щесаб олунур вя гыса мцддятдя бцтцн дцнйаны долашыр. Йер цзярини
эязиб долашан Йел мифик тясяввцрдя антропоморфик образа чеврилир.
Даща еркян тясяввцрлярдя ися кцлякля ейни кюкдян олан Йелин
щягигятян култ вя танры сявиййясиня йцксялдийи дя мялумдур. Бир чох
халгларын еркян тясяввцрляриндя, еляъя дя мцгяддяс китабларында Йел
ярзи идаря едян гцдрятли танрылардан бири щесаб олунур.
Яски инамларда Йел йа юзц танрыдыр, йа да дцнйаны идаря
ейляйян тяряфиндян эюндярилян антропоморфдур. О, лазым оланда
инсанлары изляйир, онлара кюмяк едир, гязябляняндя ися адамлары
ъязаландырыр. «Инъил» вя «Зябур»да Йел аллащынын гцдряти вясф олунур.
«Тюврат»да ися дюрд нюв Йел илащясинин щяр биринин юзцнямяхсус
хцсусиййятляриндян бящс олунур.
«Гурани-Кярим»дя ися Йелин Бюйцк Йарадан тяряфиндян
эюндярилдийи, онун аллащын мярщямят вя ъяза антропоморфу олдуьу
гейд едилир.
Зярдцштиляр дя Кцляйи мцгяддяс саймыш, ону танры щесаб
етмишляр. «Авеста»да дейилир: «...Йелин эцъц гцдрятли Щюрмцзцн
эцъцдцр... Йел Щюрмцздян эцъ алыб дцнйайа айаг ачмышдыр...»
Профессор М.Адиловун йаздыьы кими, Йелин «баба», «аллащ» щесаб
едилмясинин тарихи гядим йунанлара эедиб чыхыр. Йунан
мифолоэийасына эюря, бцтцн кцляклярин мяншяйи тянща бир адада
йашайан Еол иля ялагядардыр. Еол дюрд оьлуну маьарада сахлайыр.
Онларын щяр бирини нювбя иля дцнйаны эязмяйя йола салыр. Бу сябябдян
дя Йер цзцндя дюрд ъцр кцляк ясир. Йунанларын бир сыра башга мифик
сцжетляриндя ися Йел кцляк танрысы, кцляк аллащы щесаб олунур. Гядим
Йунанларын Эцръцстан яразисиндяки нясилляри ичярисиндя «Триалет
урумлары»нда кцляк аллащы еля беляъя – «Йелли баба» адландырылыр (21,
38-52).
Йелин танры, аллащ анламы халгымызын шифащи тяфяккцрцндя дя узун
заман башлыъа мювге тутмушдур. Йелин танрылыьы яслиндя шифащи
тяфяккцрдя тясдиглянмишдир. Бир чох адят-яняня, байрам вя
мярасимляримиздя Йел танрысына ситайиш якс олунмушдур.
Шифащи йарадыъылыьымызда Йелин танрылыьы иля баьлы мцхтялиф няьмя,
яфсаня, рявайят, миф, инанъ, мясял вя с. йаранмышдыр. Бу мярасим вя
айинляр тякъя илахыр чяршянбялярдя, йахуд Новруз шянликляриндя дейил,
илин мцхтялиф дюврляриндя, фясилляриндя инсанын Од, Су, Йел вя Торпаг
танрысына ещтиййаъы олан мягамларда иъра олунмушдур. Мясялян,
бязиляри щесаб едир ки, тахыл дюйцлян заман кечирилян Йел баба
мярасиминин Новруз шянликляри иля ялагяси йохдур. Лакин Йелин дюрд

229
мцгяддяс цнсцрдян бири кими илин башланьыъында – Новрузда
ойандыьы, Новруз шянликляриндя дюрд цнсцрдян бири кими фяал
иштиракыны нязяря алсаг, онда айдын олар ки, Йел баба мярасими юз
сой кюкц иля Йел чяршянбясиндяки Йел танрысына етигад анламы иля
баьлыдыр (19, 34-45).
Чяршянбялярин сонунъусу Ахыр чяршянбядир. Бу чяршянбя халг
арасында «Ахыр чяршянбя», «Торпаг чяршянбяси», «Йер чяршянбяси»,
«Чяршянбя-сури» адлары иля дя таныныр. Сонунъу чяршянбядя торпаг
ойаныр. Торпаьын ойанмасыны улу яъдадларымыз ян шян, шух мярасимляр,
няьмяляр, айинляр иля гаршыламышдыр. Халг арасында беля бир инам
олмушдур ки, дюрд цнсцрдян сонунъусунун ойанмасы иля Сел (Су), Атяш,
Йел вя Торпаг даща бюйцк эцъ алыр, ярзин донуну дяйишир, адамлары
гытлыгдан, чятинлик вя мящрумиййятдян гуртармагда юзцндя даща
бюйцк гцввя тапыр. Еля бу инамла баьлы халг арасында йайылмыш яски бир
мифоложи тясяввцря эюря, адамларын мящрумиййят вя гытлыгдан язиййят
чякдикляри бир эцндя Сел (Су), Атяш, Йел, Торпаг хатунун йералты
мябядиня гонаг эялирляр. Бурада йатмыш Торпаг хатуну ойадыб
адамларын аълыг вя гытлыг чякдиклярини она сюйляйирляр. Торпаг хатун,
«Адамлары фялакятя салан юзц фялакятя дцшяр», - дейя йериндян галхыр,
Сел (Су), Атяш, Йел вя Торпаг хатун ял-яля вериб:
Зямзям эялди, Атяш эялди, Йел эялди,
Тязя юмцр, тязя мящсул, ил эялди. – (20, 21)
дейя охуйа-охуйа ишыглы дцнйайа чыхырлар. Дейирляр щямин эцн елин
язиз эцнц олан Ахыр чяршянбя иди.
Ахыр чяршянбядя илахыр чяршянбялярин мярасим, айин, етигад,
ойун вя шянликлярля ян зянэин оланыдыр. Бурада яввялки чяршянбялярдя
иъра олунан бцтцн айин вя мярасимляр даща шян, кцтляви халг
шянликляри кими гейд олунарды. Бу чяршянбянин шянлик вя мярасимляри
юзцнямяхсуслугла даща чох сечилирди. Шянликляр сцбщ тездян суйа
тапынма айини иля башлайарды. Адамлар су цстцня чыхар, су цстцндян
атданар, дярдини арзусуну суйа данышар вя ондан имдад дилярдиляр.
Халга гаршы ядалятсиз иш эюрянляри, ядавят саланлары, нащаг ган
тюкянляри суйа тапшырма халг арасында эениш йайылмышдыр. Бу
чяршянбядя бир сыра башга айинляр дя кечириляр, халг эцнортайа гядяр
айинляри иъра едяр, сонра ися щаварчалар асылар, башга шянликляр башларды.
Ахыр чяршянбя шянликляри даща эур кечирилярди. Цзяррик йандырылар,
тонгаллар аловланар, баъалардан торбалар салланар, гуршаг тутулар,
гулаг фаллары гуруларды вя с. (21, 54-72).

230
Ахыр чяршянбядя йени якиляъяк торпаг сащяляриндя, якин
йерляриндя кцтляви шянликляр кечирилярди. Бир чох щалларда ися
сайачыларын, ъцтчцлярин няьмяляри, мярасимляри йада дцшярди. Торпаг
язизляняр, адамлар торпаьы тямизлямяйя чыхар, бостан вя дирриклярдя
мцхтялиф айинляри иъра едярдиляр.
Одла баьлы шянликляр ясасян ахшам тяряфи, гаш гараланда башлар
вя тонгаллар эеъя йарыйа гядяр давам едярди.
Суйа, Атяшя, Йеля вя Торпаьа тапынманы бцтювлцкдя юзцндя якс
етдирян Ахыр чяршянбя Илахыр чяршянбялярин ян эюзяли, тянтянялиси вя
инсанлары байрама йахынлашдыран бир чяршянбя иди.
Илин ахыр чяршянбяси илин язиз эцнляриндяндир. Халг арасында
онунла баьлы чохлу бядии нцмуняляр йашамагдадыр (21, 3-92).
Йухарыда гейд едилдийи кими Новруз адыны гябул едян бу
мярасим щяля зярдцштликдян яввял мювъуд олмушдур. Зярдцштилик
халгын щафизясиндяки мярасимляр системини силя билмядикдя ону
юзцнцнкцляшдирмиш, ону зярдцшт айинляри иля бязямишдир. Ола да биляр
ки, зярдцштиляр Новрузу ряьбятля гаршыламыш, ону йени чаларларла
зянэинляшдиряркян Новрузун Зярдцштцн ады иля баьлы йарандыьыны
рясмиляшдирмяйя чалышмышлар. Лакин бцтцн ъидд-ъящятляря
бахмайараг Новруз мярасиминин айры-айры айинляриндя зярдцштдян
яввялки тясяввцрляр горунуб сахланмыш вя онларын бир гисми бизя
эялиб чатмышдыр. Мясялян, су цзяриндян тулланмаг, цзярлик
йандырмаг, гырх ачардан су тюкмяк вя с. кими айинляр зярдцштиликдян
яввялки инамларла баьлыдыр. Су цзяриндян тулланмаг, гырх ачардан су
тюкмяк (ахыр чяршянбя эцнц) вя с. айинляр су култу иля баьлы олуб
даща илкин тясяввцрлярин изляри иля ялагядардыр.
Сонрадан тонгал йандырмаг, од цзяриндян атылмаг вя с. кими
яняняляр билаваситя атяшпярястлийин тясири, Новрузу тянтяняли кечирмяк
арзулары иля баьлы олмушдур. Атяшпярястлийя гядярки яняняляр йа
унудулмуш, йа да зярдцштилик айнляри иля чарпазлашмыш, ассимилйасийа
едилмишдир. Бир сыра яняняляр ися билаваситя Зярдцштцн ады иля
баьланмышдыр. Мясялян, Новруз яряфясиндя буьда эюйяртмяк яняняси
зярдцштиликдян даща яввял халгын чюряйя, гцдсиййятя ещтирамы, сяъдяси
кими рямзи мащиййят дашымыш, гядим халгларын шифащи поезийасында
боллуг, сяадят арзусуну ифадя етмишдир. Бу етигад Зярдцшт тяряфиндян
дя гябул едилмиш, щятта яввялки дюврлярдян тяърид олунуб онун ады иля
баьланмышдыр.
Зярдцштцн ады иля баьлы щесаб едялян бир сыра рямзлярин –
чичяклярин, биткилярин, аьаъларын щягиги мяналары халг арасында даща

231
яввял мялум олмушдур. Бунлардан бири дя Сям чичяйи барядяки
тясявцрлярдир.
«Авеста»да ады гейд едилян хаом-сям-сям, бир сыра щалларда
Сямянля ейниляшдирилир. «Авеста»да «щяйат вя ядябиййат» чичяйи
щесаб едилян хаом-сям-сям яслиндя «Китаби-Дядя Горгуд»да
Буьаъын йарасыны саьалдан Сямдир – даь чичяйидир. Бу зяриф даь
чичяйинин ана сцдц иля мялщями йаралары саьалдыр, инсаны йенидян
щяйата гайтарыр.
Халгын вясф етдийи Сям чичяйи бащарын эялиши иля баьлы эюйярдилян
суман, йахуд Сямяни дейилдир. Сямяни – чичяк дейил, бащарын эялишини
тясдигляйян, буна севинян инсанын боллуг вя сяадят диляйини ифадя
едян илк эюйяртидир. Тясадцфи дейил ки, халг арасында ишлянян «буьда
эюйяртмяк» ифадяси дя еля бу эюрцшля баьлыдыр. Бу мясялядян бящс
едян М.Щ.Тящмасиб щаглы олараг суман щалвасынын сямдян дейил,
сямянидян щазырландыьыны гейд едир. Сямянинин Йасямянля
ялагяляндирилмяси дя бизъя щягигятя уйьун дейилдир. Сямянинин
мцхтялиф лцьятлярдя «йасим», «йасям» кими йазылан «сям»ля щеч бир
ялагяси йохдур. Сям чичяйи иля ейни олдуьу эцман едилян Йасямянин
дя бащарын илк эцнляриндя чичяклямясиня тясадцф етмяк чятиндир.
Йасямян адятян апрелин сону, майын яввялляриндя чичякляйир, Сям
ися гар алтындан мартын яввялляриндя баш галдыран даь чичяйидир.
Йасямянля баьлы рявайятлярдян эюрцнцр ки, зярдцштилик дюврцндя
Йасямян мцгяддяс щесаб едилян чичяклярдян олмушдур. Ислам
хадимляри бу чичяйи имамын ъяназясинин цстцня тюкмякля онун
характерини дяйишмиш, Йасямяни матям чичяйи кими рямзляшдирмиш вя
ону мцсялманлара щарам буйурмушлар.

Байрам мяишяти Илахыр чяршянбя эцнляриндя Новруза


няьмяляри щазырлыгла баьлы мцхтялиф мяишят няьмяляриня дя
тез-тез тясадцф едилярди. Бу няьмялярдя ясасян
байрама щазырлыг юзцнц якс етдирярди. Байрам цчцн ун, йаь, ширниййат,
еляъя дя гыз-эялиня тязя башмаг, либас алмаг, ев-ешийи тямизляйиб
гайдайа салмаг, щяйят-баъаларда сялигя-сящман йаратмаг, йун
дарамаг, палтарлыг тохумаг, ун цйцтмяк, палтар тикмяк вя с. кими
мясяляляр юз яксини тапарды. Новрузгабаьы мяишят няьмяляринин иърасы
да мярасим айинляри системиндя юзцнямяхсус дцзцмя малик иди. «Хыдыр
Няби» мярасимляриндян цч эцн сонра Новруз щазырлыьы башлайарды.
Нящряляр чалхаланыб байрама йаь тядарцкц эюрцлярди. Ъящряляр ишя
дцшцб гыз-эялиня донлуг цчцн рянэарянэ ипликляр яйирярди. Халгын

232
адятиня эюря байрам эцнц сцфря долу олмалы, гыз-эялин тязя дизлик,
йайлыг, чякмя эеймялийди. Одур ки, щяр обада, улусда Новруза
тядарцк эюрцлярди. Мал-гарайа гуллуг едиляр, онларын аьартысындан
Новруз сцфрясиня гойулмаг цчцн мящсул тядарцк едилярди. Евлярдя
щаналар гойулар, гыз-эялин байрама халчалар, палазлар, щясирляр
тохуйардылар (19, 38). Новрузгабаьы мяишят няьмяляринин диггяти ъялб
едян деталларындан бири, -бир сыра ямяк няьмяляринин, мясялян, щана
няьмяляринин байрамгабаьы эцнлярдя тез-тез охунмасы иди. Тябии ки, бу
да байрам эцнляриндя щямин мяишят щяйатынын йенидян йашанмасы иля
билаваситя баьлы иди. Мясялян, кяли байрам эцнляриндя гашавлайыб
язизляйян ъцтчц гаршыдан эярэин ямяк щяйатынын башланаъаьыны, йеня
кяля вя щодагчыйа ел юз мящяббятини ясирэямяйяъяйини беля билдирирди:
Котаным дашдан эяляр,
Дюняр о башдан эяляр.
Щодагчынын сцфряси
Эеня о башдан эяляр,
Гара кялим наз-наз,
Ала кялим наз-наз... (13, 22)
Йахуд, бир саьынчы юз няьмясиндя щейваны язизлядикъя она юз чятин
щяйатыны хатырладыб даща чох сцд вермясини, «бу йаз» она кюмяк
етмясини истяйярди:
Кцпялярим
Долсун йаьла,
Балаларымы
Бу йаз сахла (13, 36)
Бу типли ямяк няьмяляринин Новрузгабаьы мяишят щяйатындакы
мювгейи фяал иди.
Бунунла йанашы, Новрузун мяишят няьмяляри ичярисиндя билаваситя
байрама щазырлыьы якс етдирян, етник байрам мяишяти цчцн яняняви
олан няьмяляр дя варды. Онларын бир гисми халг арасында силсиля
байрам няьмяляри кими йайылмышды. Щямин силсиляляр ичярисиндя «Чящряъ
няьмяляри», «Нящря няьмяляри» вя «Дяйирманчы няьмяляри» хцсусиля
эениш йа-йылмышды.

233
Ъящря няьмяляри. Байрама щазырлыьын илк няьмяляри ичярисиндя
«Чящря няьмяляри» даща язял охунан няьмялярдян иди. «Эцлмалынын
йаны ъырыг», «Халхалын даьылды», «Чящрям сынды ай устам» вя башга
няьмялярдя милли щяйат бцтцн зидиййят вя тязадлары иля якс олунурду.
Фирянэ парчасыны тапмайан, йахуд ону кейфиййятиндян кифайятлянян
тохуъу юз парчасына цстцнлцк верирди:
Фирянэ малыны заты гырыг,
Яйир ъящрям, яйир....
Эялин галды йалынъыг,
Яйир ъящрям, яйир... (18, 24)
Новрузгабаьы няьмялярдя щям дя парча тохумаздан габагкы
йунун даранмасы просеси юз яксини тапарды. Бу типли няьмяляр юз
ритми, ащянэи етибары иля еркян поезийамыз цчцн сяъиййяви олан бир
сыра поетик дяйярляри ачмаьа бу эцн дяйярли мянбядир:
Таран йунум, даран йунум
Даран йунум, таран йунум,
Таран, таран,
Даран, даран,
Таран йунум, даран йунум
Даран йунум, даран йунум
Аз-аз эял ъящряйя,
Наз-наз эял ъящряйя,
Бяйаз эял ъящряйя,
Щяр йаз эял ъящряйя...
Аьзымдады нцбары, дады
Новруз эялиб гапыдады,
Таран йунум, таран йунум
Даран йунум, даран йунум (19, 25)
«Ъящрям сынды ай устам» няьмясиндя дя байрама щазырлыг
ящвалы юзцнц эюстярир. Гыз-эялинин яйирдийи иплярдян тохудуьу
парчаларла щамынын цст-башыны бязяйян ана байрамгабаьы ъящрясинин
сынмасыны, бу ъящрянин онун евинин диряйи олмасыны йана-йана
устайа беля сюйляйир:
Ъящрям евдя бир эцл иди,

234
Эцл дейилди, бцлбцл иди,
Эеъя-эцндцз охуйарды...
Иплийиндян гыз-эялин
Парчалар, халылар тохуйарды.
Ъящрям бир бцлбцл иди,
Ъящрям гызылэцл иди,
Ушаглар палтарсыз галды
Новруз гапыны алды,
Нейним инди, ай уста,
Ъящрям сынды, ай уста (19, 26)
Байрама щазырлыгла баьлы мяишят щяйатында
Нящря нящря няьмяляри дя эениш йер тутур. Бир сыра нящря
няьмяляри няьмяляриндя Новруз мцгяддяслийи хатырланыр, она
нязир-нийаз дейилир ки,байрам эцнляриндя арзу щяйата
кечсин:
Йарым щяля овдады,
Нящрям эял.
Эюзцм щяля йолдады,
Нящрям эял.
Бялкя йарым дардадыр,
Нящрям эял.
Габагда ал йазым вар,
Новруза нийазын вар.
Нящрям эял,
Нящрям эял...
Йахуд:
Йар, йайлыьын мяндядир,
Нящрям эял.
Сярмишям чямяндяди,
Нящрям эял.
Мяним эюзцм сяндядир,
Нящрям эял.
Эцманым бу йазадыр,
Мурадым Новруздадыр,
Нящрям эял, нящрям эял
Нящрям эял, нящрям эял... (18, 26)

235
Нящря няьмяляри байрам сцфрясинин бол немятлярля бязямяк
истяйи иля баьлы олса да, онларда мяишят дцнйасынын чох мцхтялиф
ъящятляри, айры-айры тясяввцр вя дцнйаэюрцшляр юз яксини тапмышдыр.
Ейни хцсусиййяти байрам ящвал-рущиййясинин юзцндя даща шух бир
шякилдя якс етдирян «Дяйирманчы няьмяляри»ндя эюрцрцк. Яслиндя,
бу типли няьмяляр бир чох щалларда дяйирманчы иля ун цйцтмяйя эялян
эялинляр арасында дейишмя шяклиндя вя йахуд дяйирманчыны юз
дилиндян сюйлянилир. Наразылыгла, щярб-зорба иля башлайан бу няьмяляр
хош сонлуг, мязяли зарафатларла баша чатыр. Бу дцшцнъянин мцхтялиф
ъящятляри «Дяйирманчы няьмясиндя» якс олунур:
Дяйирманым дашдыды,
Новатым савашдыды.
Дцшмя, дцшмя талвардан,
Тюкмя дяни халвардан.
Даш дцшцбдц доннуьа
Ун тюкцлмцр уннуьа

Фатма, Тцкяз йолланды,


Эцлнися дя сюйлянди.
Пяри чыхыб чархындан,
Су кясилиб архындан.

Дцшмя, дцшмя талвардан


Тюкмя дяни халвардан
Дяйирманым дашдыды,
Новатым савашдыды (18, 25)
Новруз айин, етигад вя мярасимляри Новрузгабаьы мяишят
щяйатыынн ян мцхтялиф няьмялярини йаратмышдыр. Онларын бир гисми
айры-айры тябият щадисяляри иля баьлы йайылдыьы кими, бюйцк бир гисми дя
Илахыр чяршянбяляр, бу чяршянбялярдя кечирилян ойун вя тамашалар,
Новрузун юзцнцн мцхтялиф адят вя ритуаллары иля баьлы олмушдур.
Мцяййян гисм нцмуняляр ися мцхтялиф байрам вя мярасимляр
ичярисиня сяпялянмишдир.

236
Новруз няьмяляри яслиндя илин бцтцн фясиллярини ящатя едир. Бу
няьмялярдя йайын вя йа пайызын неъя кечяъяйи, инсанларын щяйатына
ня эятиряъяйи, гойун-гузунун, мал-гаранын артымы олаъаьы юзцнц якс
етдирир.
Йай няьмяляри. Новруз эцнляриндя охунан йай няьмяляринин
бири бу бахымдан мараг доьурур:
Сяриндя баьым олсун,
Талварым таьым олсун.
Самаварда чайым олсун,
Щямсющбят тайым олсун,
Ъанымда ъаным олсун,
Таьымда шаным олсун,
Эяляр, гачар, гачар йай,
Гачар, кючяр, учар йай (18, 25)
Йахуд башга бир няьмядя ися йайын эюзялликляри вясф олунур,
милли щяйатын етнографик деталлары мятня кючцрцлцр. Йайын
юзцнямяхсус эюзялликляринин инсана фярящ эятирмяси, истинин дя
адамлара еля бир зяряри олмадыьы эюстярилир.
Йайда дамым олсун
Сялйан гямишиндян.
Сцфряндя дцзясян
Зирянин гарпыз, йемишиндян.
Нящряндян сцзясян
Дярбянд эюмушу айранын,
Елин-эцнцн ъан дярманын.
Сюйцняр йай,
Юйцняр йай,
Сяня нейляр йай,
Мяня нейляр йай (18, 25)
Йайын мяишят дцшцнъясинин няьмядя якс олунмасы башлыъа мотив
кими диггяти ъялб едир. Бу няьмялярин бир чоху сонрадан байрам
эцнляриндя кечирилян айры-айры шянликлярдя сясляняр, байрама хош бир
ящвали-рущиййя бяхш едярди.

237
Азярбайъан Щяр бир халгын мярасим фолклорунун бязяйи
байрамлары онун байрамларыдыр. Дцнйада байрамы олмайан
халг олмадыьы кими, яъдадларымыз да юзцнцн
зянэин вя эениш тарихи ярзиндя силсиля байрамлар йаратмышлар.
Байрамлар халгын ритуал вя мярасим фолклорунун ян ясас
эюстяриъисидир. Халгын йцксяк мяняви яхлаги дяйярляри, етик-естетик
дцшцнъяси, бяшяри дуйьулары, щуманизми байрамларда юз яксини
тапмышдыр. Типиндян асылы олмайараг байрамларда халг юзцнцн
бцтцн мяняви-яхлаги дяйярлярини ифадя едир.
Гырха йахын байрамы олан халгымызын бцтцн байрамларынын
щамысы бизя эялиб чатмамышдыр. Онларын бир чох архиотипи минилликляр
ярзиндя итиб–батмыш, йениляри иля явяз олунмуш, бир гисми ися мцхтялиф
халгларын байрамлары иля чарпазлашмышдыр. Тамам унудулуб эедян
байрамларымыз да вар, унудулмагда оланы да. Щялялик милли
байрамларымызын цч типиндян данышмаг мцмкцндцр. Биринъиси,
мювсцм мярасимляри, йени ямяк щяйатынын башланмасы иля баьлы
кечирилян байрамлардыр. Икинъиси, мяишят щяйатыны якс етдирянлярдир.
Цчцнъц ися дини байрамлардыр.
Биринъи група дахил олан байрамлар ясасян Хыдыр Няби иля
башлайыб, Шум байрамы иля баша чатыр. 20-йя гядяр байрамы ящатя
едян бу байрамларын ян бюйцйц «Новруз»дур.
«Хыдыр Няби» байрамы. «Хыдыр Няби» тцрк тайфаларынын бир сыра
башга байрамлары кими боллуг, фираван йашайыш етигадлары иля баьлы
мейдана эялмишдир. Бу байрамда яски инамларымыз, улу
яъдадларымызын тябиятин мцгяддяс цнсцрляри иля баьлы мифик вя
йарыммифик дцнйаэюрцшц якс олунмушдур.
«Хыдыр Няби» февралын биринъи онэцнлцйцнцн сонунда эирир вя цч
эцн давам едир, февралын 9-11-и эцнляриндя кечирилир.
Бабаларымыз беля юлмяз бир щягигятя, мифик дцнйаэюрцшцня
инанмышлар ки, инсан щяйатынын язял йашайышы цчцн улу танрынын
йаратдыьы дюрд мцгяддяс цнсцрцн–Суйун, Одун (истинин), Йелин
(щаванын) вя Торпаьын щяр илин башланьыъында тязялянмясини адамлар
эюрмяли, тянтяня иля гаршыламалы вя байрам етмялидирляр. Йалныз
мцгяддяс дюрдлцйя бяслянян етигад инсанлары хошбяхтлийя, боллуьа вя
фираванлыьа говушдура биляр.
Бу байрамда тябиятин мцгяддяс цнсцрляриня инам вя етигад якс
олунур. Су вя торпаг култу байрамын ясас атрибутлары кими бцтцн
мярасим вя айинляри бязяйир.
Су етигадыны мцгяддяс тутанлар еля онун архасынъа Хыдыр
Нябини ахтармаьа чыхыр ки, о, юзц иля су боллуьуну йаратсын. Аь атлы

238
Хыдыр Нябинин эялишийля даьын, мешянин, торпаьын, дцзцн аь юрпяйя
бцрцнмяси бир олур. Хыдыр Нябинин аь атынын дырнаьы дяйян торпагда
ил бойу судан корлуг чякян олмур. Чешмялярин, чайларын эюзц
гурумур, йазда аь йаьышлар, йайда «гуртдоьанлар» адамлара су
щясрятини унутдурур. Яски етигадлара эюря гар, човьун да юзц иля
боллуг эятирир, торпаьы тямизляйир. Халгда беля бир инам варды ки,
торпаг «юлмяся» йенидян «дирилмяз». Торпаьы ися йалныз Хыдыр
Нябинин Аь атынын дырнаьында эялян сярт шахталар юлдцря билярди.
Онун «дирилмяси» ися суйун дяйишмяси (истиляшмяси), истинин артмасы,
щаванын гызмасы иля башлайарды.
Цч эцн давам едян «Хыдыр Няби»нин биринъи эцнц Хан Хыдыр,
икинъи эцнц Ряиййят Хыдыр адланыр. Бу эцнляр байрамын вя
цмумиййятля гышын ян сярт эцнляри щесаб олунур. Цчцнъц эцн ися
Чиллянин ян сойуг эцнц кими Чилля Хыдыр адланыр.
Адамларда беля бир инам йараныр ки, «Хан Хыдыр» юзцйля ня
гядяр гар, човьун, шахта эятирся, торпаьы ня гядяр бярк дондурса бир
о гядяр хейир – бярякят артар, «юлцб дирилян» торпаг якинчинин цзцня
даща бол немят эятиряр. Байрамын «Ряиййят Хыдыр» эцнц халг
арасында эениш кечирилярди, чцнки юзц иля бярякят, боллуг, фираванлыг
эятирирди. Цчцнъц эцн «Чилля Хыдыр» ися Эцняш вя истилик етигадлары иля
баьлы иди.
«Хыдыр Няби» байрамы ейни заманда щяля гядимлярдян
малдарлыг, гойунчулуг, якинчилик етигадлары иля зянэин олмуш, гышын
чятин эцнляриндя инсанлары бир-бириня ял тутмаг, чюряйи, урвасы
тцкянмишляря кюмяк эюстярмяк мярамына да хидмят етмишдир.
«Цчцнъц эцн» ъцтчц вя якинчилярин шяхсиндя торпаьы беъярян, йер
шумлайыб якин якянляр тяриф олнарды. Аь атынын белиндя эяляъяк Хыдыр
Нябинин ялиндя од мяшял олаъаьы эцман едилярди. Онун торпаьы
исидян одла йанашы, улуса Эцняш вя Су, адамлара саьламлыг
эятиряъяйиня дя инам бяслянярди. Мярасимдя якинчи, ъцтчц вя сайа
няьмяляри охунар, Хыдыр Нябийя халг сюз гошарды. Байрамын щяр цч
эцнцндя ъаванлар якин йерляриндян кечиб Хыдр Нябини ахтармаьа
эедярди. Онлара «Хыдырчы» да дейярдиляр. Хыдырчылар Хыдырын (бязи
районларда Хызырын) сящяр ачылмамыш ялляриндя мяшял эюрярдиляр» (18,
27).
«Хыдыр Няби» няьмяляри ичярисиндя «Хан Хыдыр» эялясидир»,
«Хан Хыдыр атды эялди» вя башгалары да диггяти ъялб едир. «Году-
Году», «Эуду-эуду» вариантларында йайылмыш няьмялярдя дя
Хыдыр Няби иля баьлы мотивляр ифадя олунур (18, 28).

239
Бир сыра башга байрамларымыз кими «Хыдыр Няби»нин дя мярамы
ели, улусу, мащалы гышдан йаза саламат чыхармаг, инсанлары бир-бириля
мярщямятли вя рящмли ряфтара чаьырмаг, ян яски етигад вя инамларын
мцгяддяслийини танытмаг олмушдур.
Азярбайъан халг байрамлары ичярисиндя «шум байрамы»,
«Исэяндярмяз байрамы», «Кцлякян байрамы», «яйясяр байрамы» щяля
ислам эюрцшляриндян хейли яввял мювъуд олмушдур. Мярасимлярля
баьлы байрамларын ян бюйцйц ися Новруз байрамы иди.
Новруз байрамы. Азярбайъан тцркляри чох язяли чаьлардан
яъдадларынын йараныш вя тюряниши, яски малдар вя якинчилик эюрцшляри,
заман вя фясил анлайышлары, боллуг вя фираванлыг истякляри иля баьлы
силсиля байрамлар йаратмышдыр. Бу байрамлары заман кечдикъя даща
язяли айин, етигад, яняня вя мярасимлярля, ойун вя няьмялярля, йаллы
вя рягслярля бязяйиб тарихин йаддашына щякк етмишдир. Йцз илликляр
долабында, тцркцн вятян вя торпаг уьрунда ъянэавярлик
савашларында бу байрамларын ширин няьмясинин бянди унудуланы да,
рянэи соланы да, нягши позуланы да олмушдур.
Лакин халг бу байрамлары унутмамыш, заман кечдикъя даща
ъошгун бир йарадыъылыгла няьмясинин позулмуш ащянэини, сюзцнцн
унудулмуш бяндини ъилаламыш, ону мяняви варлыьынын даща гцдрятли
рягси, йаллысы, ойуну, тамашасы иля бязямишдир.
Тцркцн байрамлары байрамдан байрама тязялянмиш,
зинятлянмиш, даща эениш торпаглара, улуслара, юлкяляря йайылмышдыр.
Тцркцн байрамына эялян гоншу елляр онун мин-бир адят-янянясини,
мярасимини юзц иля апармыш, тцркцн байрамыны юз елиндя юз байрамы
кими горуйуб сахламыш вя ону бюйцк тянтянявя той-бцсатла
кечирмишдир. Тцркцн беля бюйцк, улу байрамларындан бири дя щяр ил
кющня тягвимля фярвярдин айынын 7-8-9 - да, йени тягвимля март
айынын 20-21-22 – кечирилян Новруз байрамыдыр (18, 3).
Яски малдарлыг, якинчилик, боллуг, фираванлыг етигадлары вя
тягвим эюрцшляри иля баьлы кечирилян бу байрам щаггында мялуматлар
тарихин улу йаддашында йашамагдадыр. Ян язяли мялуматлар ися бизя
яски тцрк мифляри васитясиля эялиб чатмышдыр. Байрамын йаранмасы вя
кечирилмяси иля баьлы бизя эялиб чатан мифлярин бирисиндя байрамын
кечирилмяси беля тясвир едилир: «Оьуз оьлу заьада йашайанда гышдан
йаман гохарды. Она эюря дя илин цч фяслиндя гыша тядарцк эюряр,
дцнйанын наз-немятини йыьыб заьайа эятирярди. Бир ил гыш узун чякди.
Оьуз оьлунун азугяси гуртарды. Чарясиз галан Оьуз оьлу Бюйцк
чиллянин отузунъу эцнц заьадан байыра чыхды ки, йемяйя бир шей тапыб
эятирсин. Ня гядяр эязди, доланды щеч ня тапмады. Саггалы буз

240
баьлады, яли-айаьы донду. Кор-пешиман евя гайыданда йолда бир
гурд баласына раст эялди.
-Оьуз оьлу, бу гарда-боранда щарадан эялирсян? Дейя гурд
баласы сорушду.
Оьуз оьлу башына эялян ящвалаты данышды. Илин айларындан
эилейлянди. Деди ки, еля ай вар йахшы доланырыг, еля ай вар аъындан
гырылырыг. Айлары тярифляди, айлары йаманлады.
Гурд баласы деди:
-Ей Оьуз оьлу, габагдакы йолайрыъында сяни бир сцрц гойун, бир
гуъаг сцнбцл, бир ъящря, бир дя ял дяйирманы эюзляйир. Онлары алыб
заьана апарарсан. Гойуну кясиб ятини йейярсян. Йунундан ъящрядя
ип яйиряр, юзцня палтар тикярсян, дярисини тикиб яйниня эейинярсян.
Сцнбцлцн дянини дя ял дяйирманында чякяр, унундан чюряк биширярсян.
Йаза чыхарсан. Анъаг сяня вердийим яманятлярдян эяряк муьайат
оласан. Сцнбцлц вя гойуну эяряк юзцн артырасан. Гузулары ялинин
цстцндя сахлайыб бюйцдясян. Сцнбцлцн дянини йеря сяпиб ону алнынын
тяри иля суварасан. Дедикляримя ямял едя билмясян йашамаг сянин
цчцн чятин олаъаг.
Оьуз оьлу йол айрыъына эялди. Гурд баласынын дедиклярини
эютцрцб заьайа эятирди. Гышы кефикюк доланды. Йазда сцрцнц даьлара
йайды, сцнбцлц торпаьа сяпди, эеъя-эцндцз сцрцлярин, сары сцнбцлцн
гуллуьунда дайанды. Оьуз оьлуна бир боллуг цз верди ки, эял
эюрясян. О эцндян Оьуз оьлу бцтцн или ишляди. Гурд баласына раст
эялдийи Бюйцк чиллянин отузунъу эцнцндян ися байрама
щазырлашмаьа башлады. Илин беш эцнцнц йеди ичди, чалды, чаьырды,
гощум гардаша байрама эетди. Оьуз оьлу илин башланьыъыны о
эцндян щесаблады. О эцня Новруз ады верди. Новрузу байрам
елямяйя адят еляди. Новруз она уьур эятирди» (18, 3-4).
Эюрцндцйц кими, гядим оьуз мифиндя Новрузун щям
малдарлыг, якинчилик, щям дя тягвим байрамы олдуьу юз яксини
тапмышдыр. Тцрк оьлу фираванлыьа чыхдыьы илдян, - тахыл якиб-беъярдийи,
сцрцляр сахлайыб бюйцтдцйц, юзцня палтар бичиб тикдийи, ун цйцдцб
чюряк йапдыьы эцнц Новруз адландырыб щяр ил ону щяйат, йашайыш,
фираванлыг вя боллуг эцнц кими байрам етмишдир.
О эцндян Новрузун кечирилмяси мцхтялиф дюврлярин тарих
китабларына дцшмцш, халгларын адят, яняня вя мярасимляриндя юнъцл
мювгейя кечмишдир.
Заман кечдикъя Новруз даща эениш юлкяляр йайылмыш, мцхтялиф
гябиля вя тайфалар ону юзялринин йаз байрамы кими гейд етмишляр.
Мясялян, мянбялярдя эюстярилир ки, Ящямяниляр дюврцндя (миладдан

241
яввял 558-330) Новруз байрамыны кечирмяк халг арасында мцщцм
адят олмушдур. Щямин байрамын кечирилмяси инсанын йашайышы, юз
щяйатыны горуйуб сахламаьа ъящд етмяси, ямяк вярдишляриня
йийялянмяси, якинчилийин ясасыны гоймасы иля ялагяляндирилир (18, 4).
Тцрк халглары тарихинин дяринликляриня вардыгъа Новруз
байрамынын мцхтялиф адлар, рянэляр, чаларларда мювъуд олдуьуну,
щяля гядим Шумер дюврцндян башлайараг онун йени илин башланьыъы
(22,121) олмасы факты кими гейд едилмяси нязяря чарпыр. Бу байрамын
«Султан Новруз» вя йахуд Гуртулуш эцнц кими гейд едилмяси яски
тцрк мянбяляриндя тез-тез хатырланыр. Онун «Боз гурд», йахуд
«Ярэянякон» адлы байрамла тарихи чарпазлашмасы, йени тарихи
шяраитдя Новрузун мифоложи тясяввцрдяки трансмформасийасыдыр.
Эюйтцрклярин щямин дастаны барядя Ябцлгази Бащадыр ханын
«Шяъярейи-тцрк» адлы ясяриндя бу байрамын тцрк халгынын улу
байрамларындан бири олдуьу гейд едилир (23, 124). Дастанын
мцхтясяр мязмуну белядир: «... Ачыг дюйцшдя Эюйтцрк бойуна
галиб эяля билмяйян дцшмян бойлар щийля йолу иля галиб эялдиляр. Бу
савашда Ел ханын Гыйан адлы ювладындан башга бцтцн оьуллары
юлдцрцлдц. Ел ханын гощуму олан Нцкцз вя Гыйан щямин ил
евлянмишди. Щяр икиси арвадлары иля бирликдя бир дцшмян бюлцйцня ясир
дцшдцляр. Он эцн сонра бир эеъя онлар арвадлары иля бирликдя атланыб
гачдылар...
Дцшмяндян гачыб эялян щейван сцрцлярини сцрцб даьлара доьру
ирялиляйян Гыйан вя Нцкцз аиляляри иля дар бир йол тапыб даьлары
ашдылар. Бу йерляря эялдикляри йолдан башга бир йол йох иди. О йол ися
бир дявянин, бир кечинин беля чятин кечдийи тящлцкяли бир кечид иди. Бу
даьын ъыьыры иля эялиб чатдыглары йер ъяннятя охшайырды. Эурулту иля
ахан сулары, галын мяшяляри, ат бели щцндцрлцкдя отлары, чямянликляри,
мцхтялиф ов щейванлары варды. Бу эюзял йеря Яргянягон (Ярэянякон)
аданы вердиляр...
Дюрд йцз ил сонра Гыйан вя Нцкцзцн сойундан оланлар
Яргянягондан чыхмаг цчцн бир чыхыш йолу арамаьа башладылар.
Амма йол тапылмырды. Бир эцн бир дямирчи эялиб беля деди: «Мян
кечид веряъяк бир йол эюрдцм, амма орада дямир мядяни вардыр, бу
дямирин бир гат олдуьуну санырам. Ону яритсяк, йол ачылаъагдыр»
(23, 122-123).
Дямирчинин фикрини бяйяндиляр. Ямр вериб щяр кясин одун,
кюмцр эятирмясини истядиляр. Сонра дямир даьын лазыми йериня бир гат
одун, бир гат кюмцр дцздцляр. Даьын цстцнц, саьыны, солуну одун,
кюмцрля долдурдулар. Йетмиш дяридян кюрцк дцзялдиб йетмиш йердя

242
гурдулар. Атяш йапыб кюрцклядиляр. Танрыны эцъц иля дямир яриди вя
йцклц бир дявя кечяъяк гядяр йол ачылды. О айы, о эцнц, о сааты
интизарла эюзляйиб, бир эцн орадан чыхдылар.
О эцн байрам сайылды. Эюй тцркляр бу байрамы щяр ил кечирирляр»
(23, 124).
Еля щямин байрамла ялагядар мифоложи тясяввцрляр системиндя
одун, истилийин рямзляшдирилмяси, байрам эцнцндя од галаныб
дямирин истиляндирилмяси зярдцштилик тясяввцрляриндян чох-чох яввял
Новрузун щяйат атрибутларындан бири олан од анламынын тцркцн милли
йаддашындакы еркян тязащцрц иди (21, 64).
Гядим тцрклярин милли йаддашына Новруз щям дя тюряниш,
йараныш эцнц кими дахил олмушдур. Щямин дцнйаэюрцшцнц якс ет-
дирян сцжет, мотив, образлар, щабеля бцтюв яфсаняляр чох узун
заман ярзиндя цмумтцрк кцлтцрцндя юзцня ябяди йер тутмушдур.
Беля яфсанялярин бириндя дейилир: «Яски чаьларда йаьмурдан щасил
олан селляр Гарадаьчы даьындакы инсан шякли ъызылмыш маьарайа
лилли сел эятирди. Лилля маьарайа долмуш топлантылар гайнайыб-
гарышды. Су иля торпаг бир мцддят бу йарыгларда галды. Эцняш
Саратан бцръцндя иди вя истилийи чох гцввятли иди. Эцняш су вя
торпаг гарышыьыны гыздырды, биширди. Маьара гадынын гарны
вязифясини йериня йетирди. Доггуз айдан сонра маьарадан
инсанабянзяр варлыг Ай-Атам чыхды. Бу «Ай-Атам» дейилян киши-
нин гцввят вя няшяси эцнц-эцндян артды вя о орада гырх ил галды.
Сонра селляр бир даща ахды, йеня инсан шякли ъызылмыш йерляри
долдурду... Бу дяфя йайын сон эцнляри олдуьундан Эцняш габагкы
кими исти олмадыьындан маьара вя орадакы гармагарышыг нясня аз
гызды. Доггуз айдан сонра Ай-Ва адлы бир гадын да маьарадан
чыхды. Ай-Атам иля Ай-Ва евляндиляр. Онларын издиваъындан гырх
ушаг дцнйайа эялди. Бунларын йарысы оьлан, йарысы гыз иди. Онлар бир-
бириля евляндиляр. Ана вя аталары юлдцкдян сонра чыхдыглары
маьаранын аьзыны гызыл гапы иля юртцб, гапынын йанына чичякляр
гойдулар» (25, 21). О эцнц Новруз адландырдылар.
Башга тцрк мифиндя ися Новруз илк инсан ювладынын дцнйайа
эялдийи эцн щесаб едилир. Яски тцрк тягвими щесабламалары ися щямин
эцнц Адямин дцнйайа эялдийи эцн кими тягдим едир вя бу да бир сыра
диэяр тцрк вя мцсялман рявайятляри иля цст-цстя дцшцр (22, 30-32).
Новрузун тягвим эюрцшляри иля баьлы байрам едилмяси дя тцрк
дцнйаэюрцшцндя мцщцм йер тутур. 12 щейван ады иля баьлы йаранмыш
щямин тягвимдя тарих Эцняш илиня эюря щесабланмышдыр. Ил Эцняшин
12 бцръц дювр етмяси иля баша чатыр. Дцнйанын ян дягиг

243
тягвимляриндян олан тцрк тягвиминдя 365 эцн 5 саат 50 дягигя 47
санийялик илин тящвил олунан эцнц Новрузун биринъи эцнц щесаб едилир
(22, 31).
Тцрк тягвиминин йаранмасы иля баьлы «Дивани-лцьят-ит-тцрк»дя
ашаьыдакылар дейилмякдядир: «Тцрк хаганларындан бириси нечя ил яввял
баш вермиш савашы юйрянмяк истяйир. Анъаг мцшавирляр о савашын баш
вердийи илин тарихинин мцяййянляшдирилмясиндя йанылырлар. Бунунла
ялагядар хаган гурултай чаьырыр. Хаган юз тарихляриндя баш веряъяк
эяляъяк йанылмаларын гаршысыны алмаг цчцн эюйцн он ики бцръцня вя
дюврцн щяр илиня бир ад гоймаьы тяклиф едир. Тяклиф бяйянилир. Даща
сонра ова чыхан хаган она раст эялян щейванларын адларыны илляря ад
олараг верир». Он ики иллик бир дюврц ямяля эятирян щейван сырасы
белядир: Сичан, Юкцз (Буьа - А.Н.), Шир, Довшан, Яждаща, Илан, Ат,
Гойун (гоч), Меймун, Тойуг (хоруз), Ит вя Донуз (22, 32).
Новруз байрамы ейни заманда бир сыра тарихи фактлар вя
щадисялярля дя ялагяляндирилир. Мясялян, рявайят олунур ки, Иран вя
Туран ювлады Кейкавус оьлу Сяйавуш («Авеста»да Сийаваршарап-
А.Н.) Яфрасийабын юлкясиня эялир. Яфрасийаб ону йахшы гаршылайыр,
щятта гызыны она вериб Сяйавушла дост олур. Сяйавуш Яфрасийаб
юлкясиндя юзцндян йадиэар Бухара щасарыны тикдирир. Лакин
дцшмянляр Сяйавушла Яфрасийабын арасыны вурурлар. Яфрасийаб
Сяйавушу юлдцртцб Бухара щасаранын цстцня атдырыр. Атяшпярясляр ися
ону Шярг дарвазасы аьзында дяфн едирляр. Щямин дюврдян халг
арасында Сявайушун ады иля баьлы чохлу мярсиййяляр йайылмышдыр (26,
28).
Сявайуш ады иля бизя эялиб чатан мярсиййяляр эюстярир ки, онун
дяфн едилдийи эцн Новруз адландырылмыш вя щяр ил тязя илин илк эцнц
кими байрам едилмишдир.
Новрузун Ъямшидин фярманы иля байрам едилдийини сюйляйян
рявайятляр дя бу эцнцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр. Юмяр Хяййам
«Новрузнамя» ясяриндян йазырды: «Ъямшид бу эцнц–фярвярдинин
яввялини (март айынын яввялини-А.Н.) Новруз адландырмаг барядя
фярман верди. Щяр ил фярвярдинин башланьыъыны байрам елямяйи, йени или
щямин эцндян щесабламаьы ямр еляди» (27, 7).
Новрузун гядимдян байрам едилмяси Шяргин мютябяр ядяби
мянбяляриндя дя юз яксини тапмышдыр. Я.Фирдовсинин
«Шащнамя»синдя байрамы Иран тягвиминин илк айы олан фярвярдинин –
март айынын яввялляриндя кечирилдийи эюстярилир. Н.Эянъявинин
«Искяндярнамя»синдя, Я.Няваинин «Сядди-Искяндяр»индя бизим

244
ерадан 350 ил яввял Новрузун тцрк халглары ичярисиндя бюйцк халг
байрамы кими кечирилдийи эюстярилир. Тясадцфи дейилдир ки, Низаминин
«Искяндярнамя» ясяриндя Исэяндярин Бярдя щюкмдары Нцшабяйя
гонаг эялдийи эцн еля Новруз байрамы эцнц иди.
Новруз щаггында тябии ки, даща мцкяммял тясвирляр,
мялуматлар гядим дюврлярин тарих китабларында яксини тапмышдыр. XI
яср яряб тарихчиси Ябу Рейщан Ял-Бирунинин (973-1048) «Гядим
халглардан галмыш йадиэарлар», «Гануни-мясуди», «Ял-тяфщим»,
«Асар ял-Багиййя», йеня щямин ясрин эюркямли яряб тарихчиси
Низамцл-Мцлкцн «Сийасятнамя» ясяриндя Новруз байрамы барядя,
ону йарадан вя кечирян гядим халглар, о ъцмлядян тцркляр барядя
ятрафлы мялумат вардыр (28, 21).
Новруз мифоложи дцшцнъяси тцрк халглары тарихиндя чох дярин
гатлардан хябяр верян яски дцшцнъядир. Бурада Новрузун
зярдцштилик вя ислам дцшцнъяляриндян чох-чох яввял, инсан йаранышын
дюрд цнсцрц – су, од, йел вя торпагла баьлы етигадла-ры, онун тцркцн
яски тябият култлары иля сых баьлы олдуьуну эюстярир (29, 24).
Новруз шянликляринин Илахыр чяршянбялярля гайнайыб-гарышмасы
бир чох тцрк халгларынын мифоложи дцшцнъясиндя мцяййян
чарпазлашмалара мяруз галмышдыр (22, 27).
Новрузун байрам едилмяси онун кечирилмяси инсанын йашайыш вя
фираванлыьы цчцн бюйцк ящямиййят кясб етдийиндян тцркцн яхлаг вя
дцнйаэюрцшцндя, щяйат вя йашайыш гайдаларында узун заман мцхтялиф
рянэляр, чаларлар, адлар вя формулалар шяклиндя йашамыш, сивил инкишафа
доьру эедян бир сыра йахын вя гоншу халглар, динляр, тяригятляр
тяряфиндян идрак олунмушдур. Бу сащядя ян бюйцк тяшяббцскарлыг
зярдцштилийя мяхсус олмушдур. Атяшпяряст дцнйаэюрцшц Новрузу
юзцнцн илк тягвим эюрцшляри, адят-яняняляри, инсанын йарадылыш атрибуту
олан дюрд мцгяддяс варлыьа –суйа, ода, йеля вя торпаьа тапынма
эюрцшляри иля баьламаьа ъящд эюстярди. Бу байрамы юзцнямяхсус
атяшфяшанлыг елемнтляри иля зянэинляшдирди, ону Од-Атяш култу иля даща
тямтяраглы еляди. Зярдцштилик Новрузун Од-Атяш етигады ясасында
байрамлар силсилясини йаратды, атяшин вя щярарятин инсан вя щейван
бятниндя, аьаъ эювдясиндя, оъаг эюзцндя, атмосфер кцтлясиндя вя с.
сахланмасы байрамларыны йаддаша щякк еляди.
Зярдцштилярин ганун китабы олан «Авеста»да Новруз байрамы,
ону бир сыра етигад вя айинляри, байрам сцфрясинин рямзляри якс
олунду вя с. (30, 101-103).

245
Лакин Новруз юзцнцнкцляшдириля билмяди. Байрамын
йаранмасыны Ъямшидин вя Кеймурасын ады иля баьлайан рявайят вя
яфсаняляр беля ону тцрк дцнйаэюрцшцнцн яски чаьлары иля баьлы
гайнаглардан гопара билмяди.
Сонракы дюврлярдя ислам дин хадимляри дя Новруза юз рянэини
вурмаьа, ону ислам яхлагы вя дцнйаэюрцшц иля баьламаьа ъидди
ъящдляр эюстярдиляр. Дцнйанын эеъя-эцндцзцн бярабяр олдуьу эцндя
йаранмасы, илк инсаны щямин эцн палчыг хямириндян йоьрулмасы,
Йунис балыьы тяряфиндян пейьямбярин Новруз байрамында азад
едилмяси, хялифянин Новруз эцнцндя тахта чыхарылмасы вя с. барядя
бир сыра, Новрузла баьлы юзцнямяхсус ислам янянялярини бяргярар ется
дя Новруз щеч бир дин вя тяригят рянэини гябул етмядян, гядим
тцркцн еркян якинчилик вя астрономик тясяввцрлярини якс етдирян
цмумхалг байрамы кими йашамышдыр.
Бу эцн Иранда да Новруз байрамына мяхсус эюзялликляр эениш
гейд олунур. Бу байрам имамын ады иля баьлы кечирилян «Гядир-кон»
байрамы иля бир сыра мягамларда чарпазлашса да Новруз шянликляри
айрыъа байрам мярасими кими кечирилир. Бурада косаны Гара Дядя
явяз еляйир, о йахшылыг вя эюзялликляри вясф ется дя гышын рямзидир.
Амма Гара Дядянин мярамы чох мцгяддясдир. О, инсанлары Йаза
тящвил верир, дейир ки, гышда щамысыны саь-саламат эялиб эери алаъаьам.
Иранда Новрузла баьлы башга бир яняня ися тцрк дцшцнъяси цчцн даща
яняняви деталдыр. Байрамдан сонра евдяки кющня, йарарсыз яшйалар
атылыр, адамлар тябиятин гойнуна чыхырлар, «Газан ханын евинин
йаьмаланмасы» сцжетиндяки бир сыра деталлар бурада тякрарланыр.
Заман кечдикъя Новруз йахын вя узаг тайфаларын мярасим
дцнйасына дахил олмуш, мцхтялиф эюзялликлярля, ялавялярля
зянэинляшмишдир. Лакин бу байрамын башлыъа мащиййяти дяйиш-
мямишдир. Щуманизм, фираванлыг, боллуг, ямяк мювсцмцнцн
башланмасы, инсанларын бир-бириня гайнайыб-гарышмасы вя достлуг
вя гардашлыг эюрцшлярини якс етдирян дцнйяви байрамлардан бири
кими бцтцн Шяргдя, Кичик вя Юн Асийада, тцркцн язяли
торпагларында юзцня ябяди щяйат газанмышдыр. Милли йаддашда
гышын, чятинлийин, дар эцнцн гуртармасы, боллуг вя фираванлыьын
башланьыъы олан Йени эцнцн – Новрузун эялмяси щямишя бюйцк
фярящ вя шадлыгла гаршылашмышдыр. Байрамын эялишиня щяля гырх эцн
галмыш она щазырлыг эюрцлмцшдцр. Халг Новруз байрамына гядяр

246
Шум, Сайа, Хыдыр Няби кими язяли байрамларыны, Илахыр чяршянбяляр
кими мцгяддяс эцнлярини байрам етмишдир.
Новруза гядяр кечирилян байрам вя мярасимлярдя мящсул
боллуьу диляйи башлыъа ъящят иди. Улу яъдадларымызда беля бир ягидя
вар иди ки, ня гядяр боллуьу арзуласан, ону чаьырсан о сяня даща тез
йавуг дцшяр. Яски тцрк байрамларынын башга бир гайяси ися
ъямиййятдя бярабярлийи таразламаг, йохсуллара, ялисиз-айагсызлара,
мящсулуну чяйиртэя вуранлара, сцрцсцнц йел, сел апаранлара, оъаьына
гяза цз верянляря кюмяк етмяк истяйи иля баьлы иди. Сайа мярасиминдя
гойунсуз евляря гойун-гузу верян сайачынын мярамы ня гядяр цлви
иди:
Гойунсуз евляря сайа вердим,
Фатыйа, Мащыйа майа вердим.
Гойунсуз евлярдя сайалар сайланды,
Сайачы сай алыб, сай вериб,
Обаны, улусу айланды. (21, 3-15)
Тцрк халглары Новрузла баьлы силсиля няьмяляр йаратмышлар.
Щямин няьмялярдя улу яъдадларымызын эцндялик мяишят щяйаты, аьыр
эцзяраны, йцксяк мяняви-яхлаги кейфиййятляри вя с. юз яксини
тапмышдыр. Бу няьмялярдя байрам эцнцня гядяр шумун баша
чатмасы, гойун-гузунун йаза саламат чыхарылмасы, дюлцн уьурлу
кечирилмяси, дялямянин, сцдцн, ятин, йаьын, пендирин бол олмасы,
бцтцн инсанларын фираван йашамасы вясф олунмушдур. Байрагабаьы
эцнлярдя гыз-эялиня ип яйирян ъящряйя, евдя эцзяранлыг рямзи олан
нящряйя, «гонча эцллц-хонча эцллц» халылар тохуйан щанайа
няьмяляр гошулмушдур. Дяйирман вя дяйирманчы иля баьлы
няьмялярдя байрам деталлары йцксяк поетик ифадясини тапмышдыр.
Новруз няьмяляриндя тябият варлыгларыны инсан ъилдиндя тясяввцр
етмяк кими анимист бахышлар, антропоморфик эюрцшлярдя юзцнц фяал
эюстярир.
Новрузда охунан «Думан гач, гач...» няьмясиндя инсанла
думан арасындакы мцкалимя яслиндя тябият гцввясини юзцня табе
елямяк истяйянля табе олмайан арсындакы мцкалимядир. Бурада
инсан йеня тябият гцввяси цзяриндя щюкмран олур. Инсан думаны
горхудур ки, чякилиб эетмяся ону ъязаландыра биляр.
Мятнин чаьырыш вя мцкалимя системи Эцняши инсан ъилдиндя
тясяввцр едян, ону чаьыран «Эцн чых, Эцн чых...» няьмясинин
мязмуну иля аналожи уйьунлуг доьурур. Новруз няьмяляриндя
байрамын бцтцн етнографик ъизэиляри якс олунур, «Сямяни», «А Йел

247
баба, Йел баба», «Илдя эюйярдярям сяни», «Году-году», «Йаьыш
эялир» вя с. кими нцмуняляр байрамы шух кечирмяк истяйян халгын
арзусуну ифадя едирся, «Щяъъяляр, щцъъяляр» няьмясиндя ися байрам
деталларынын бцтцн лювщяляри вя Новрузун тягвим байрамы кими эеъя-
эцндцзцн бярабярляшмя мягамыны тясдиглямяси дя якс олунур:
Щяъъяляр, щцъъяляр
Узанар эцндцзляр,
Гысалар эеъяляр.
Салланар торбалар
Баъадан,
Ушаглар пай истяр
Уъадан:
-Ханым баъы, дурсана,
Торбаны долдурсана... (16, 17)
Новруз няьмяляри ичярисиндя гышын гуртармасыны, Йазын
эялмясини арзулайан няьмяляр дя хцсуси йер тутур. «Гары иля Мартын
дейшмяси»ндя бцтювлцкдя ики рямз – Гышла Йаз гаршы-гаршыйа
дайанмышдыр. Гыш ня гядяр сярт, амансыз олса да Йазын ирадяси
гаршысында мяьлуб олур. Йазлы Гышын бир-бириня зидд характери «Коса-
коса» тамашасында даща сяъиййяви шякилдя якс олунур. Еркян
тясяввцрлярля баьлы йаранмыш бу тамашада мифоложи елементляр,
рямзляр фяалдыр.
Коса юмрц баша чатмагда олан касыблыг, йохсуллуг рямзидир.
Тцрк халгларынын мифолоэийасында Коса Гышы тямсил елямир. Йаз ися
доьулмур, дирилир. Йазын эялиши доьулма йох, даща еркян
тясяввцрлярдян олан юлуб-дирилмя анламы иля баь-лыдыр. Йаз
гарымамышды. О, Гышын рямзи олан Гарыны гылынъы иля юлдцрцлмцшдцр.
Торпаг исиняндя, залым Гарынын гылынъы эцъдян дцшяндя Йаз дирилир,
юз дирилмяси иля дя дцнйаны севиндирир.
Гытлыг, йохсуллуг, хясислик рямзи олан Коса ися Гары гышын
зцлмкарлыьындан истифадя едиб инсанлары щяля ещтийаъ ичярисиндя
сахламаг истяйир.
Тцрк халглары ичярисиндя кечирилян мцхтялиф байрам шянликляриндя
бир-бириндян рянэарянэ ойун вя тамашалар эюстярилир. Бунлар
ичярисиндя ат чапма, зорхана, яйлянъя, эюзбаьлыъа, кяндирбаз, сим
пялваны, масгара вя фярди тамашалар хцсуси йер тутур. Щямин
тамашаларда охунан няьмяляр юзцнямяхсус ойнаг вязня, ащянэ вя
ритмя маликдир.

248
Халг юзцнцн щяйат, саьламлыг, тямизлик, ямяк вярдиши вя саирля
баьлы бир чох айин, етигад вя мярасимини Новрузла баь-ламыш,
беляликля онларын кцтлявиляшмясиня вя эениш йайылмасына наил
олмушдур.
Новруз башдан-баша рущ йцксяклийи, ямяк ъошьунлуьу, торпаьа,
инсана мящяббят байрамыдыр. Еля бу мящяббятля баьлы йаранмыш
Новруз инанъ, аталар сюзц вя мясялляриндя улу бабаларымызын мцдрцк
дцнйаэюрцшц, щуманист бахышлары, щялим, гайьыкеш вя мещрибан тябияти
юзцнц эюстярир. Бу нцмунялярдя халг эиэийенасынын ящямиййяти, онун
тяблиьи, инсанын йахшылыг вя хейирхащлыг дуйьулары, вятяни цряйин бир
парчасы кими севмяк вя с. кими йцксяк мяняви–яхлаги кейфиййятляр якс
олунмушдур.
Новруз етнографик щяйаты тцрк халглары, еляъя дя Азярбайъан
тцркляри цчцн сяъиййяви олан сырф милли елат щяйатыдыр. Бу щяйат
бцтювлцкдя торпаьы севмяйя, ону язизлямяйя, торапагдан даща чох
мящсул эютцрмяйя чалышан халгын байрамыдыр.
Бу байрам тцрк дцнйасынын бюйцк бир щиссясиндя, Йахын вя
Орта Шяргдя халгын язиз байрамы кими гейд едилир. О, эетдикъя даща
эениш мигйас алыр, дцнйа тцркляринин язяли вя бяшяри байрамларындан
бири кими севилир вя язизлянир.
Халгын естетик дцшцнъясиндя юзцня чох мцщцм йер тутмуш
Новрузла баьлы чох мцхтялиф няьмяляр йайылмышдыр. Онлардан бир гисми
«Новруздан сонракы байрам няьмяляри» кими таныныр.

Новруздан сонракы Новруздан сонракы няьмяляр


няьмяляр ичярисиндя гышын гуртармасы вя йазын
эялмясини якс етдирян «Гары иля мартын
дейишмяси» хцсуси йер тутур. Яввяла, демяк лазымдыр ки, халг
арасында гышын чыхмасыны арзулайан беля няьмяляр чохдур:
Март чыхды, Щамы йаза,
Дярд чыхды, Мярд чыхды
Йахуд:
Март чыхды, март чыхды
Йаман гартчыхды, гарт чыхды
Беля бир рявайят дя вар ки, гышын чыхмасына севинян гары март
чыхан кими чыртма чалыб ойнайа-ойнайа охуйур:
Март эюзцня бармаьым,
Чыхды йаза оьлаьым.

249
Буну ешидян гыш цч эцн боръ алыб гарыны оьлагларыны гырыр. «Гары
иля Мартын дейишмяси» ады иля гейдя алынмыш щямин мятнин ясас
мотиви дя еля бундан ибарятдир. Дейишмяни олдуьу кими веририк:
Гары Март
Ай оьлаьым, Буйнузлу
Оьлаьым. Бешди-бешди,
Чыхды йаза, Гыллары
Оьлаьым. Шешди-шешди,
Пайыз цстц Дцнян он бешди,
Беш олду, Бу эцн бешди,
Йаз эялди Бешди, бешди.
Он беш олду. Апрелдян
Буйнузу Боръ алмышам,
Беш-беш олду. Нянямя гонаг
Гыллары Галмышам.
Шеш-шещ олду. Быьларымдан
Март эюзцня Буз-бузу,
Бармаьым, Чякдим
Чыхды йаза Йер цстя бузу.
Оьлаьым. Гырдым ондан
Эялди, кечди Чох гузу.
Заманын, Буйнузум
Ютдц юмрц, Бешди-бешди
Саманын. Гылларым
Март эюзцня Шешди,
Бармаьым, Шешди.
Чыхды йаза Нянямя
Оьлаьым. Чорму кечди?!
Йазын эялмясиня севинян гарынын шадлыьы узун чякмир. Боз март
йенидян цзцнц эюстярир, гарыны чятинлийя салыр, саман цчцн боръа
эюндярир:
Гары:
Ялдян алды Пайыз цстц
Йорьаным, Беш олду.
Дярдя дцшдц Йаз эялди
Оьлаьым Он беш олду.
Боръа эетдим Гуйруьу
Самана. Беш-беш олду
Пислик галды Гыллары

250
Йамана, Шеш-шеш олду.
Март эюзцня Март эюзцня
Бармаьым. Бармаьым,
Чыхды йаза, Чыхды йаза
Оьлаьым. Оьлаьым... (13, 122)
Март гарынын инамыны гыра билмир. Онун оьлаьыны юлдцрся дя,
гары оьлагларынын артаъаьына инаныр.
Мювсцм мярасими няьмяляри халгын еркян мяишят щяйатында
мцщцм йер тутмушдур. Инди мцхтялиф фясиллярдя айры-айры щадисялярля
баьлы йаранан бу нцмуняляр чох мцхтялиф айин, етигад вя
тясяввцрляри якс етдирмишдир.
Илин мцяйян фясилляриндя халгын бирэя ямяйини йекунлашдыран,
йени ямяк мювсцмцнцн башланмасыны тяряннцм едян няьмяляр дя
сонрадан мювсцм няьмяляри иля гайнайыб-гарыш-мыш вя тцрк тайфалары
илин ики мювсцмцндя – йазын эялиши, йени ямяк мювсцмцнцн
башланмасы вя мящсул йыьымынын баша чатмасы иля баьлы даща
тянтяняли мярасимляр кечирмишляр.
Даща гядимлярдя тябиятин ойанмасына хошбяхтлик вя сяадят
рямзи кими бахан инсанлар йазын эялиши, щаваларын истиляшмяси, тябиятин
йенидян ъанланмасы вя йашыллашмасы иля баьлы силсиля няьмяляр
йаратмышлар. Бу мярасимляр сонралар айры-айры эюрцш вя етигадлары,
айинляри йашадан васитяляр, амилляря чеврилмиш вя нисбятян сонралар
Новруз мярасими ятрафында ъямляшмишдир.

Мяишят мярасими Шифащи поезийамызда халгын эцндялик


няьмяляри мяишяти иля баьлы няьмяляр хцсуси йер тутур.
Бу няьмяляр инсанын щяйатында баш верян ян
мцщцм щадисялярля ялагяляндирилмиш, халгын
севинъини, фярящини, арзусуну вя кядярини ифадя етмишдир. Халг
йарадыъылыьында эениш йайылмыш мяишят мярасими няьмялярини
тяхминян ашаьыдакы кими гурашдырмаг олар: Доьумла баьлы
няьмяляр; Адгойма мярасими няьмяляри; Той няьмяляри; Аьылар.
Бу няьмялярин яксяр гисми унудулуб эетмиш, бир чоху ися айры-
айры мярасим няьмяляри иля чарпазлашмышдыр. Заман кечдикъя бу
мярасимляр дя халгын щафизясиндя йени-йени фолклор жанрлары ичярисиндя
ярийиб мцяййян изляр, елементляр вя цнсцрляр шяклиндя бизя эялиб
чатмышдыр.
Доьумла баьлы няьмяляр. Халг поезийасында юваладсызлыгла баьлы
яняняви сцжет доьуму мцяййянляшдирмиш, халг доьумла баьлы
мцхтялиф няьмяляр йаратмышлар. Бу няьмялярдя анайа саламатлыг

251
арзусу, ушаьын саьламлыьы, онун варислик тахтына йийялянмяси, нясля
чякмяси, атайа охшамасы вя с. тяряннцм едилмишдир. Доьуш
няьмяляринин ясас ифачылары халг мамачалары олмушдур. Бу няьмяляр
ясасян, доьум заманы ананы сакитляшдирмяк, она цряк-диряк
вермяк, ейни заманда ушаьы ращат эютцрмяк арзулары иля баьлы
олмушдур:
Санъылары эяляр-эедяр, Оьланым даьдан дцшяр,
Аталар эцляр эедяр, Ормандан, баьдан дцшяр.
Няняляр нянни гойар вя йа Ата юз овун овлар
Нявясин бяляр эедяр. Эцл балам ъандан дцшяр.

Йахуд:
Чыхар мыхдан яляйин,
Йахын эятир бяляйин.
Бир дя эцъ вер, наз гызым,
Гылчы галыб кяляйин.
Доьумла баьлы мярасим няьмяляри ичярисиндя аьылар да вардыр.
Бунлар ися доьуш заманы бядбяхт щадися баш вердикдя (йа ана, йа да
доьулан кюрпя вяфат етдикдя) мамача, ана, няня, гайынана, баъы вя
йахын адамлар тяряфиндян охунур:
Гушум гачды тцлякдян, Эюрмяди лала даьы.
Голум дцшдц билякдян, Чох эязди лала даьы.
Эюр башыма ня эялди. вя йа Йаралар кечиб эедяр,
Чярхи дюнмцш фялякдян. Саьалмаз бала даьы (31, 22)
Кюрпяни язизлямя, охшама иля баьлы няьмяляри доьум
няьмяляриня аид етмяк олмаз. Доьум няьмяляри ананын щамилялик
дюврцндя башлайыр, доьуб гядяр гуртарана гядяр ифа едилир. Халг
ичярисиндя беля няьмяляр бу эцн дя йашамагдадыр. Онларын эениш
шякилдя топланмасы бюйцк ещтийаъ вардыр.
Адгойма мярасими няьмяляри. Шифащи поезийамызда адгойма
мярасиминин мцхтялиф мярщяляри вардыр. Бу мярщяляляр айры-айры
айинляр вя етигадларла яламятдардыр. Мялумдур ки, оьуз тайфалары
ичярисиндя доьулан ушаг щядди-булуьа чатана гядяр адсыз йашамыш,
«Китаби-Дядя Горгуд»да изляри чох гцв-вятли шякилдя мцщафизя
едилмиш бу яняняйя эюря ушаьа мцяй-йян йашда эюстярдийи иэидлийя
эюря ад верилярмиш. «Дирся хан оьлу Буьаъын бойу»нда дейилир:

252
«Дирся ханын оьлу он беш йашына эиряндя йолдашлары иля
мейданда ойнайырды. Бирдян Байандур ханын цч кишинин кюмяйи иля
апарылан буьасы мейдана эирир, йолдашлары гачыр. Дирся ханын оьлу ися
буьа иля вурушур вя буьаны йыхыб онун башыны кясир. Оьуз бяйляри
ушаьын дюврясиня топлашырлар. Дейирляр ки, Дядям Горгуд эялиб бу
оьлана ад гойсун. Дядя Горгуд эялиб Дирся хана дейир:
- Щей, Дирся хан! Миняр олсун – щцнярлидир...
Олуна бяйлик веряли ...Чийни гушлу ъцббя дон
Тахт верэил – ярдямлидир. верэил бу оьлана
Бойну узун бядой ат верэил Эедяр олсун – щцнярлидир.
(бу оьлана)
Байандур ханын аь мейданында бу оьлан ъянэ етмишдир. Бир
буьа юлдцрмцш. Сянин оьлун ады Буьаъ (хан) олсун. Адыны мян
вердим, йашыны аллащ версин, – деди» (32, 129).
Халг ичярисиндя адгойма мярасими заманы мцхтялиф няь-
мялярин охундуьу да мялумдур. Сонрадан бу няьмялярин бир гисми
дини бойаларла бязядилмиш, лакин ушаьа хошбяхтлик арзусу няьмялярин
ясас мащиййятини тяшкил етмишдир (5, 123).
Тцрк тайфалары ичярисиндя адгойма цмумиликдя мцхтялиф инаъ вя
етигадларла баьлы олмушдур. Щяр бир адын юзцнямяхсус мяна чалары
олдуьуну кими, ушаглары йад рущлардан, аллардан горумаг цчцн
гойулан ейбяъяр адларын да йаранма тарихи вя сябябляри вардыр. Дини
эюрцшлярля ялагядар гойулан адлар нисбятян сонракы дюврлярля
баьлыдыр.
Той няьмяляри. Мяишят мярасими няьмяляринин бюйцк яксяриййяти
той няьмяляридир. «Бу, чох гядимдян башлайараг ян шян, шух, эур
кечирилян мяишят мярасими олмушдур. Той мярасими башдан айаьа
гядяр мащныларла мцшайят олунур» (3, 83). Тойла баьлы няьмяляр
гыза нишан верян няьмялярдян башлайыр. Беля нцмунялярдя гызын
эюзяллийи, ясли-нясли, сядагяти, евдарлыьы, иэидлийи тяряннцм едилир.
Гызэюрмя вя йа гызсечмя халг ичярисиндя ясасян гышда, бош вахтда
яйлянъя кими кечирилян ойунлар, йазын эялиши иля баьлы кечирилян
мярасимляр, айры-айры той шянликляриндя кечирилян ат чапма, гылынъ
ойнатма, гуршаг тутма тамашалары заманы олмушдур.
Мялумдур ки, ачыг щавада кечирилян кяндирбаз тамашаларына,
шябищ ойунларына, мейдан тамашаларына бахмаг цчцн эялян гыз-
эялинляр щалай вуруб бир тяряфдя дайанардылар. Онлара бахмаьа
чыхан ъаванлар эюзалты етдийи гызлары ат чапмаг, гылынъ ойнатмаг иля
юзляриня ъялб етмяйя чалышырдылар. Бяйянилян гыза алма атыларды. Гызын

253
алманы яйилиб йердян эютцрмяси разылыг яламяти щесаб олунарды.
«Китаби-Дядя Горгуд»ун «Гантуралы», «Бамсы Бейряк» бойларында
даща гядимлярдя халг арасында гыз сечмянин даща гядим яняняляр
олдуьу юзцнц эюстярир.
Наьыл вя дастан йарадыъылыьында той няьмяляринин вя
цмумиликдя той мярасимляринин чох мцхтялиф изляри мцщафизя
едилмишдир.
Той мцхтялиф мярщялялярдя олур. Щяр мярщялянин юзцня мяхсус
няьмяси, тярифи, мащнысы вардыр. Онларда мцхтялиф айин, етигад вя
эюрцшляр якс олунмушдур.
Нишандан сонра гыз вя оьлан евиндя «тойгабаьы мащнылар»
охунарды. Бу мащнылар ичярисиндя «Йар-йар» мащнылары хцсусиля
сечилир:
Гызылэцлцн дястясийям, йар-йар,
Баъыларын бястясийям, йар-йар.
Гоншу мяни хябяр алса, йар-йар,
Дейин йарын хястясийям, йар-йар.
Хор:
Анамын биръясийям, йар-йар,
Инъилярин инъисийям, йар-йар,
Гызылэцлцн гючясийям, йар-йар.

Киприйимдя йаш эиля,


Мещ дцшдц гызылэцля.
Ай йар, аты йящярля
Дур эедяк гайным эиля.
Хор:
Баъыларын бястясийям, йар-йар,
Гызылэцлцн дястясийям, йар-йар. (47, 55)
Оьланла гызын нишанлы олдуьу дюврдя охунан мащныларда
онларын бир-бириня мещрибанлыьы, етибары, сядагяти тяряннцм едилир. Бу
ъящятдян «Ай эцлцм, машаллащ», «Ляли гурбанын олум», «Нар-нар»,
«Бала йар мяням, мян», «Ай эцлцм нанай», «Аста чал сазданы»,
«Юрпяйи ала, йериши сона» вя с. няьмяляр диггяти ъялб едир.
Нишанланмыш эянълярин тойу эеъикяндя байрамларда оьлан
адамлары хонча тутуб гыз евиня эедярдиляр. Адятян Новруз барамы
мцнасибятиля байрам хончалары апарыларды. Б.Шащсойлу йазыр:

254
«Байрам эцнляри оьлан тяряфи гызэиля эетмяк цчцн хцсуси щазырлыг
эюрцр. Чяршянбя ахшамы шяля вя хонча тутуб гыза байрам пайы
эюндярирляр. Хончада бир аиляйя кифайят едян дцйц, бир ъцт гуш
(тураъ, чюл юрдяйи, гашгалдаг вя с.), ширни, алма, фындыг гойурлар.
Хончада балыг щюкмян олмалыдыр. Балыьын аьзына кечмишдя щил
гойардылар. Щазырда цзцк гойурлар. Новруз байрамы хончалары даща
тямтяраглы олур. Бяй оьланын адына щазырланан хончайа дцйц,
хурма, гайсы, кишмиш, мярасим йемякляри вя гырмызы алма гойулур.
Байрам хончасы иля бирликдя гыз цчцн байрам палтары (гыз ата евиндя
ону эейиня биляр), цзцк, ширнийат, ятир, айаггабы апарылыр. Байрам
вахты йахын гощумлар да мярасимя уйьун хонча тутурлар.
Хончаларын цстцнц щюкмян гырмызы кялаьайы вя йа шалла юртцб,
мащны дейя-дейя гызэиля апарырлар» (33, 22).
Байрам хончаларында щяр бир районун юзцнямяхсус милли
ширниййаты гойулур. Мясялян, хончайа дцйц, гуш яти, гашгалдаг,
юрдяк вя с. гоймаг яняняси Лянкаран-Астара зонасы цчцн сяъиййяви
олмушдур. Хончайа гуру вя йа йаш балыг гоймаг дяниз вя чай сащили
яразисиндя йашайанлар цчцн даща янянявидир. Щяр бир районда
мярасим ширниййаты вя цмумиййятля, Шярг цчцн яняняви олан
ширниййат, щабеля пцстя, бадам, набат вя с. байрам хончаларыны
бязяйир. Хонча апараркян оьланын баъылары, гощумлары мараглы
няьмяляр охуйур. Бу няьмялярдя эялиня хошбяхтлик, бяхтявярлик,
мещрибанлыг, оьлан вя гыз анасы олмасы кими хош арзулар ифадя едилир:
Кятан кятана гурбан, Аь алма, гызыл алма
Кятан сатана гурбан. Хончайа дцзцл алма.
Лямдя йерин сярмишям, Билсяйдим йар эюндяриб
Йалгыз йатана гурбан. Сахлардым йцз ил, алма.
Йахуд:
Гардаш овуна эедяр, Гардаш, адына гурбан,
Бахар бойуна эедяр, Алма, дадына гурбан.
Бу байрамын хончасы, Сяни йалгыз йемярям,
Гардаш тойуна эедяр. Эцл адахлына гурбан (47, 57)
Нишантахты. Тойун щялледиъи мярщяляляриндян бири нишантахтыдыр.
Нишантахтыда – гызла оьланын адахлылыьыны рясмиляшдирян мярщялядян
сонра гыз цчцн башга елчи эялмяз, щамы гызын тойуну эюзляр.
Нишантахма щяфтянин уьурлу эцнляриндя – икинъи вя дюрдцнъц
эцнлярдя олур. Оьланын евинин йахын адамлары кичик щядиййялярдян
дцзялдилмиш хонча тутар, хончайа шал, бир палтар, цзцк ширнийат вя

255
хяна гойарлар. Бир чох йерлярдя хончада гырмызы алма вя эцзэц дя
олур (50, 41).
Губада кечирилян той шянликляриндя милли ширниййат ичярисиндя
бцкмя вя пахлава мцщцм йер тутур. Шякидя ися мяшщур йерли
ширниййат олани Шяки щалвасы хончайа гойуларды.
Гыз щяйятиня дахил оланда нишан эятирян гадынлардан талеъя
йарымышы, ян уьурлусу дейярди:

Хончайа дцздцк ноьулу, бадамы,


Мцбаряк олсун эялининин гядями...
Айры-айры районларда нишан ахшамы охунан няьмяляр мцхтялиф
олмушдур. Бир сыра няьмялярдя бяй, эялин тяриф олунмуш, гайыната,
гайын, балдыз щаггында хош сюзляр дейилмишди:
Яъяб шалым эцллцдцр, Дярмишям ширин нары,
Ортасы бцлбцллцдцр. Ширин дейярляр йары.
Гардаш, адахлын эюрдцм, Щамыдан ширин олар
Яряб ширин диллидир. Кичик гардашын йары.

Шалы шала баьлар эедяр, Ай гыз, нишанын эялир,


Эцлц шала баьлар эедяр. Гырмызы шалын эялир.
Оьланын баъылары Дур йцйцр ейванына
Нишана баьлар эедяр. Балдызын, ъанын, эялир (33, 41)
Нишантахтыдан сонра тойун кичик мярщяляляри – гыз вя оьлан
шянликляри башланыр. Гыз эюрмя, эяляъяк бяйи йолдаш-лары иля гыз евиня
гонаг чаьырмаг вя с. шянликляр кечирилир.
Той мярасими няьмяляри гядим тцрк тайфаларынын тарихи бирлик
просесиндя йаратдыьы няьмялярдяндир. Заман кечдикъя онларын бир
чоху унудулмуш, она етник хцсусиййятлярля баьлы мцяййян ялавяляр
едилмишдир.
Той бязян цч эцн – цч эеъя, йедди эцн – йедди эеъя чалынырды.
Наьылларда тез-тез раст эялдийимиз гырх эцн – гырх эеъя яслиндя рямзи
мянада ишлянмишдир. Яэяр бу, бир тяряфдян 40 рягяминин сяадят
рямзи олмасы иля ялагядардырса, диэяр тяряфдян тойдан сонра – эялин
эяляндян 40 эцн бяй евиндя шянлийин давам етмясиня ишарядир.
Тойун мцщцм мярщяляляриндян бири дя палтарапарма вя йа
палтаркясдидир. Адятян тойун икинъи эцнц – эцнортайа йахын оьлан
евинин адамлары гыз цчцн алынмыш пал-палтары, бязяк яшйаларыны гыз
евиня апарыр, гыз евиндя шянликляр башлайыр. Бязян гыз евиня бичилмиш

256
палтары апарыб орада тез тикяр, бязян дя эялиня щазыр палтар
эейдирилярди. Бяйин вя гызын йахын адамлары хейир-дуа верян
няьмяляр охуйардылар (50, 42).
Сонра тойун щялледиъи мярщяляляриндян бири олан хынайахдыйа
щазырлыг эюрцлярди. Бу щазырлыьын ян яняняви ъящятляриндян бири дя
бяйин вя эялинин щамама эетмяси иди. Бяй вя эялинин той щамамы
барядя шифащи поезийамызда чохлу няьмяляр вардыр:

Назбалышы цзцл гой, Ялимдя йар ялидир,


Цстя бир ъцт гызыл гой. вя йа Голлары дцймялидир.
Йарым щамама эедир, Йарым щамамдан чыхыб
Щамам пулун щазыр гой. Гойнуна эирмялидир. (33, 42)
Хынайахды тойун ян чох няьмя охунан эеъясидир. Бурада тякъя
бяй вя эялин йох, онларын йахын адамлары щаггында да няьмяляр
охунур. Гызын ряфигяляри эялинин ятрафында дювря вуруб охуйурлар:
I дястя II дястя
Ай эеъя узун, ай батмаз Ай, нишанлы гызлар йатмаз,
Щюрмят едярик сяня Ай, сян кими бир эюзяли
Щюрмят едярик сяня Ай, танры бир дя йаратмаз
щюрмят едярик сяня.

Бирликдя:
Ай, бу евин гонаг гызы, щюрмят
едярик сяня.
Ай бу евин бюйцк гызы, хидмят
едярик сяня.
Ай, бу евин гонаг гызы, щядийя
верярик сяня.
Уъадыр бойун сянин
Ня хошдур тойун сянин.
Бир оьлана эетмисян
Ъамалда тайын сянин.
Хынайахды эеъяси чох заман ьир сыра реэионларда гадын ханяндя
вя чальычылар эятирилир. Ханяндя охуйаркян гызлар рягс едирляр.
Рягсляр бязян мязяли, яйляндириъи тамаша сяъиййяси дашыйыр.
Хынайахды эеъяси гадынлар хырда тамашалар да эюстярирляр.
Хынайахдыда охунан няьмялярин бир чоху хорла охунур,
бязиляри щалай няьмяляриня бянзяйир. Эялинин ряфигяляри вя оьланын

257
баъылары дястяляря айрылыб хына няьмяляри охуйурлар. Гядим
тясяввцрляря эюря, хына эеъясиндян эялинин сяадяти башлайыр.
Хынайаханлар тямиз гялбли олмалы, пак дуйуьуларла йашамалыдырлар.
Щямзятли гадынлар, ал, ъин вуран адамларын гызларын хына эеъясиня
эялмяси мяслящят эюрцлмцр. Хына йахылан евдя силащ, патрон
олмамалы, ахшамдан йандырылан лампа сюндцрцлмямялидир. Хына
няьмяляринин бир чоху йахшы нцмуняси бизя эялиб чатмышдыр. Онларын
бир чоху хор шяклиндя охунур вя рягслярля мцшащидя олунурду.
Мясялян:
I дястя:
Бу евлярин узуну,
Ялляря хына йахарлар.
II дястя:
Чобан гайтар гузуну,
Телляря хына йахарлар.
I дястя:
Эедин дейин ямимя
Ялляря хына йахарлар
II дястя:
Версин мяня гызыны,
Телляря хына йахарлар.
I дястя:
Чякил бурдан, щарамзада,
Пянъярядян бахарлар.
Хор:
Эялмишям дярим сяни,
Гялбимя щюрцм сяни.
Гапы, пянъяря баьлы,
Бяс неъя эюрцм сяни?
«Хынаны йахын дястиня», «Ханым баъы гонагдыр», «Ай цзцлдц,
цзцлдц», «Йел атын чапыб эяляр» кими няьмяляр хына эеъясиндя
охунан, эялиня, бяйя, хынайахдыдакы ъаван субай гызлара сяадят
арзулары иля баьлыдыр.
Тойун йекун мярщяляляриндян бири дя эялинапармадыр.
Эялинапарма щяля гядимдян тцрк тайфалары ичярисиндя чох дябдябяли
кечирилмишдир. Эялин файтона минмяздян габаг иэидляр ъыдыра чыхмыш,
гуршаг тутмуш, гылынъ ойнатмышлар. Бу мярщялядя няьмяляр эялинин
белинин баьланмасындан башлайыр. Бязи йерлярдя гайыната, бязи
йерлярдя, ями вя йа йахын адамлар эялинин белини гуршагла баьлайыр,

258
башына эялинлик дуваьы атыр. Бязян дя эялин апармаьа эялянляр щяйятя
эялян кими охуйардылар:
Ал алмаьа эялмишям, Бу эцн баьа эялмишям,
Шал алмаьа эялмишям. вя йа: Гюнчя эцлц дярмишям.
Оьланын баъысыйам, Сиздя бир гыз эюрмцшям
Апармаьа эялмишям. Апармаьа эялмишям.
Йахуд:
Бу эцн баьа эялмишям,
Баха-баха эялмишям.
Аьа гардаш тойунда
Ойнамаьа эялмишям (33, 44).
Бу вахт эялин бязяк отаьында олур. Ону ряфигяляри, оьланын
баъылары вя йенэяси бязяйир. Эялинлик палтарынын – гызын юз атасынын
алдыьы гырмызы, йа да аь читдян тикилмиш бяхт кюйняйи дя эейдирирляр.
«Бяхт кюйняйиня йедди ъаван гыз тикиш вурмалыдыр. Кюйняйин
йахасыны кясмирляр. Эялини бязяйяркян йахын адамлардан бир гадын
(хала, биби) эялинин башы цстцндя «бяхт кюйняйинин йахасыны ачыр (Бяй,
оьлан тяряфи замин адама хялят верир» (35, 44).
Мцхтялиф районларда адятляр дя башга-башгадыр. Щяр бир
районун юзцнямяхсус той адятляри вардыр. Бу адятлярин бюйцк
яксяриййяти бир-бириня бянзяся дя онлар арасында фяргли ъящятляр
чохдур (35, 44).
Губа, Шяки, Бакы, Лянкяран районларында йайылмыш той
адятляри, няьмяляри мцяййян спесифик ъящятляри иля бир-бириндян
фярглянир.
Эялини бязяйяркян, белиня гуршаг, шал баьлайаркян охунан
няьмялярля йанашы, эялин бяй евиня эетдикдян сонра онун гайын,
балдыз, гайынана, гайыната иля мцнасибятини якс етдирян няьмяляр
дя вардыр. Цмумиликдя, бу няьмяляр той охшамалары, эялин
няьмяляри ады иля шифащи поезийамызда эениш йайылмышдыр.
Йас няьмяляри. Мяишят мярасими няьмяляринин халг арасында
эениш йайылан нцмуняляриндян бири дя йас няьмяляридир. Онлар халг
арасында йуь, йуьлама вя аьы адлары иля йайылмыш, халгын кядяри, щцзнц
иля баьлы мейдана эялмишдир. Яъдадларымыз баш верян кядяри
няьмялярдя ифадя етмякля бир тяряфдян мярасимин кечирилмясини
рясмиляшдирмиш, диэяр тяряфдян дя няьмялярля юзцня тяскинлик вермиш,
эяляъяйя цмидля бахмышдыр.
Даща язял чаьларда бу нцмуняляр халг арасында йуь няьмяляри

259
кими танынмышдыр. Онларын мцщцм щиссясини аьылар (аьулар) тяшкил
едир. Аьылар халгымызын гядим няьмяляриндян олуб йуьлама сюзц иля
баьлы йаранмышдыр. Юлян гящряманлар цчцн аьламаг Шярг халгларынын
илкин адятляриндян олмушдур. Щятта гядимлярдя инсан ъяназяляри
сярдябалара гойуланда, суйа атыланда, гясрляр цзяриндяки
мейданчалара йыьыланда, ода атыланда яввялъя ъяназянин ятрафында
дювря вуруб аьлайыр, сонра мярасими иъра едирдиляр. Торпаьа дяфн
етмя нисбятян сон мярасимлярдяндир. Вахтиля Я.Щагвердийев йазырды
ки, «Гядим Азярбайъанда юлян бюйцк гящряманлар цчцн аьламаг бир
адят иди. Гящряман юлян эцнц ъамааты бир йеря топлайырдылар. Бу
топлантыйа «Йуь» дейярдиляр. Топлананалр цчцн гонаглыг
дцзялдилярди, хцсуси дявят едилмиш «йуьчулар» ися икисимли гопуз чалыб
ойнайардылар» (36, 21). Гопуз чалыб охумаг гядимлярдя адят
олмушдур. «Гараоьлу» дастанында дейилир: «Инди йери, хан дядями
щайла эялсин, бу оьлумун адын гойсун. Мян юлцрям, гопуз чалсын, аьы
дюйсцн. Дядям эялди, гопуз чалды, аьу дюйдц. Сядряк бяйин адын
гойду Гараоьлу бяй. Гарагойун Гаралыны эюз йашыйнан эютцрдцляр,
гопуз чалыб, аьу дюйцб сон мянзиля ютцрдцляр» (36, 31).
Юлян гящряман вясиййят едир ки, онун ъяназяси цстцндя
«гопуз чалыб аьу дюйсцнляр». Демяк, Я.Щагвердийевин дедийи
кими, «аьучулуг» халг арасында чоху гядимдян йайылмыш йас
мярасимляриндя аьылары гопуз мцшайият етмишдир. Сонралар
мцяййян тясяввцрлярля баьлы ъяназя ятрафында рягс етмяк, гопуз
чалмаг арадан эютцрцлмцшдцр (36, 22). Бу эцн дцнйа халгларынын
бир чохунун йас мярасимляри мусиги иля мцшайият олунур. Биздя
йас мярасимляриндян мусигинин арадан чыхмасы ислам эюрцшляри иля
баьлы олмушдур. Йени дяфн мярасимляринин йаранмасыйла
ялагядар, дяфн мярасимляриня мцсиги тязядян дахил олмаьа
башлайыр. Истяр тарихдя, истярся дя мцяййян мярщялядя халгын
мяишятиндя мусиги иля мцшайият едилян мярасимляр олмушдур (38,
7). Мясялян, мцхтялиф дюврлярдя вахтсыз юлян ъаванларын, ювладсыз
олан танынмыш шяхсиййятлярин мусиги иля дяфн олунмасы хатирялярдя
узун мцддят галмышдыр.
Йас мярасиминдя охунан аьулар бу эцн тякъя байаты шяклиндя
йайылмыш нцмунялярля мящдудлашмыр. Халг ичярисиндя онларын даща
яввяллярдя йаранан нцмуняляриндян дя бизя эялиб чатаны вар:
Оьул, щей! Зцлфц
Сел эялди, Газылы гызым. . .

260
Белдян олду, Эцн батды
Ган гусду, Хана галды!
Йелдян олду! Ай доьду,
Вай дцшдц Дона галды.
Сарайыма! Зцлфц гызылы
Ел эялди, Гызым.
Щарайыма! Гябри газылы
Дирсякли, Гызым!
Диряклийдин, Эцл цзцн
Сян аслан Наз эюрмяди!
Биляклийдин! Кирпийин йаз
Щай верэил, Эюрмяди!
Щарайыма, Эцн батды,
Вай дцшдц Хана галды!
Сарайыма! Ай доьду,
Оьул, щей!.. Дона галды!
Оьул, щей!.. Зцлфц гызылы
Оьлу, щей!.. Гызым!
Оьул щей!.. Гябри газылы
Гызым!..(13, 51).

Щяр ики нцмунядя гядим оьуз епосу иля сяслянян елементляр


нязяря чарпыр. Мятнлярин шякли хцсусиййятляри эюстярир ки, онлар байаты
шякилли аьылардан даща яввялдир, бурада «Оьул, щей», «Щай верэил
щарайыма» хитаблары онларын гядим тцрк епосу цслубу иля баьлылыьы
ещтималыны доьурур. Бу типли аьылар даща гядимлярдя йас
мярасимляриндя дейилмишдир. Сонралар ися даща мцхтялиф юлчцлц аьылар
йаранмыш вя йас няьмяляриндя эениш йайылмышдыр.
Сары эцл ... Ашыг набат истяди,
Сары гонча, сары эцл. Гушдан ганад истяди.
Билирдин соласысан Ялин сынсын, йад оьлу,
Ачмайайдын бары, эцл! Иэид мурад цстяди (20, 21).
Йас няьмяляри ичярисиндя ъяназянин дюврясиндя гадынлар, бир чох
щалларда ися аьычылар тяряфиндян охунан «Шахсей-вахсей» няьмяляри
дя вардыр. Бу няьмяляр фярйад гопараг ананын, баъынын, эялинин
дилиндян дя уъалыр:
Эялин балан олайды, Йаман эцнцм далдадыр,
Йурдун талан олайды! Карван эялир, йолдадыр,

261
Юлцмцн йалан олайды!.. Кящяр атын йалдадыр!
Шахсей-вахсей, Шахсей-вахсей
Вахсей-шахсей. . . Вахсей-шахсей (20,21).
Йас мярасимляриндя мярсийячилярин вяфат едянин шаны, шющряти иля
баьлы мярсийялярля йанашы, имамларын ады иля баьлы рявайятляр дя
данышыларды.
Халг ичярисиндя «Беш эцнлцк дцнйа» тясяввцрц иля баьлы
мярасимляр дя вардыр. «Авеста»да «рущлары йад етмя» яняняси иля
баьлы зярдцштиляр тяряфиндян гейд олунан бу мярасимин ады дилимизя
тяръцмя едиляркян йанлыш олараг «Дядя-баба эцнц мярасими» кими
верилмишдир (39, 65). Мярасим кющня илин сону, йени илин – Новрузун
эялмяси яряфясиндя иъра олунур.
Зярдцштиликля баьлы щямин мярасимин кюкляри яслиндя даща
гядимляря эедиб чыхыр. Мцшащидяляр эюстярир ки, мярасим
зярдцштиликдян щяля хейли яввял гядим халглар ичярисиндя дя мювъуд
олмушдур.
Шяргдя бир сыра мялум тягвимляря эюря, ил 360 эцндян ибарят
олмушдур. 13-ъц ай ъями 5 эцн давам етмишдир. Гядим инсанлар
бу айын яввялиндя юлянлярин рущуну, йадетмя мярасими
кечирмишляр. Бундан сонра бцтцн беш эцнц йейиб, ичмяк,
яйлянмяк вя истиращят етмякля кечирмишляр. Беляликля, 13-ъц ай
адамларын хатириндя дцнйанын бцтцн наз-немятини эюрмяк айы
кими галмыш, дцнйанын беш эцн олмасы анлайышы да бурадан
йаранмышдыр.
Профессор Муса Адилов бу мясялядян бящс едяркян йазыр ки,
гядим заманда илин узунлуьу вя айлары тяшкил едян эцнлярин мигдары
щаггында мцхтялиф халгларын тясяввцрляри мцхтялиф иди. Одур ки, бир-
бириндян фярглянян тягвим системляи йаранмышдыр. Башгаларындан фяргли
олараг гядим Мисир тягвиминдя илин узунлуьу нисбятян дягиг нязяря
алынырды. Мисир тягвиминдя ил 365 эцн щесаб олунур вя щяр бири 30
эцндян ибарят олан он ики щиссяйя бюлцнцрдц. Галан беш эцн ися ялавя
щесаб едилирди. «Артыг» галмыш бу беш эцнц байрамлара, юлцляр цчцн
дуайа, эцнащларын баьышланмасына щяср едярдиляр. Бу тягвим реал
Эцняш илиндя тяхминян 6 сааты нязяря алмырды. Одур ки, щяр дюрд илдян
бир арадан бир эеъя-эцндцз итмиш олурду (15, 88).
Мисир тягвими Бабилистан тягвими ясасында дцзялдилмишди. Бабил
тягвиминя эюря, ил щяр бири 30 эцндян ибарят олан 12 айа бюлцнцрдц
вя гядим сасаниляр дюврцндя Иранда ишлядилирди.

262
Профессор М.Адилов эюстярир ки, XI ясрин мяшщур алими Бируни
диэяр Шярг тягвимляри кими Зярдцшт тягвими щаггында да ятрафлы
мялумат верир. Бу тягвимя эюря, яввялляр бу ялавя беш эцнлцк ай илин
сонуна дцшцрдц вя чох мцщцм дини бир байрамла ялагядар иди. «Беш
эцнлцк ай» юлянлярин рущуну ещтирам, щюрмят айы щесаб олунурду.
Сасаниляр дюврцндя гядим фарслар буна «Сяадят», «Хошбяхтлик айы»
ады вермишдиляр. Тядгигатчылар эюстярирляр ки, Эцняш илинин 12х30+5
тярзиндя щесабланмасы бцтцн гитялярдя бир сыра халглар арасында
тятбиг едилмишдир (15, 57-58).
Зярдцштилик вя ислам бу мярасими юзцнямяхсус чаларларла
зянэинляшдирмишдир. Ислам тясяввцрляри мярасимин щягиги мащиййятини
дяйишмишдир. Рущлары хатырлама мярасиминдя Новруза бир эцн
галмыш адамлар дядя-бабаларынын гябри цстцня эедяр, гябир цстя эцл,
чичяк дцзяр, гябир ятрафыны сялигяйя салардылар. Эцнцн икинъи
йарысында, гябир цзяриндя дини мярасимляр иъра олунар, Гуран вя
Йасин охунарды. Щямин ахшам дядя-бабанын рущу хатырланар,
онларын адына газан асылыр, плов дямлянир. Бу мярасимдя охунан
аьыларын яксяриййяти дини характер дашыйыр.
Йас мярасими няьмяляри халгын мяишят щяйатында мцщцм йер
тутмуш, онларда халгын чохясрлик адяти, яняняси вя дцнйабахышы якс
олунмушдур. Бу мярасимлярин бир чоху мцхтялиф байрамлар
ятрафында ъямлянмишдир.

263
МЯРАСИМ ФОЛКЛОРУ ИЛЯ БАЬЛЫ
ЙАРАНАН КИЧИК ЖАНРЛАР

Мярасим фолклору милли шифащи йарадыъылыг янянялярини йени


мярщяляйя йцксялтмиш, аьыз ядябиййатыны силсиля мювсцм вя мярасим
няьмяляри иля зянэинляшдирмишдир. Шифащи поезийада шякли хцсусиййят
бахымындан рянэарянэлик йаратмыш, гялибли, юлчцлц поезийанын еркян
нцмуняляринин формалашмасынын бир нюв башланьыъыны гоймушдур.
Сюз йарадыъылыьы бир сыра ритуал, етигад вя мярасим дцшцнъясини
горуйуб сахламагла йанашы, она поетик юлчц гялибляри вермиш, епик
янянядя бу етигадларын мющкямлянмясиня сябяб олмушдур. Ейни
заманда мцяййян адят, яняняляр, сынамалар сайясиндя бир чох
паремик ващидин, дейимин, сонракы тясяввцрлярдя кичик жанр кими
йашамаг щцгугу газанан бядии нцмунялярин йаранмасы иля дя
яламятдар олмушдур.
Йарадыъылыьын нюв системляриндя бязян икили сяъиййя дашыйан
тюрянишиндя лирик вя епик цслубларын йаратдыьы елементлярини горуйуб
сахлайан бу типли нцмуняляр, яслиндя шифащи йарадыъылыьымызын ири
щяъмли жанрлары цчцн бир нюв илкин зямин олмушдур. Диэяр тяряфдян
жанрйаратма, мювзу вя мязмун мцхтялифлийи, поетик йарадыъылыг
яняняляринин илкин тяърцбяси мящз щямин жанрлар цзяриндя апарылмыш
вя аьыз ядябиййатында жанрын еркян кичик моделляри йаранмышдыр.
Аьыз ядябиййатымызда беля нцмунялярин даща гядим тарихи
оланлардан бири дя аталар сюзц вя мясяллярдир.

Аталар сюзц Аталар сюзц вя мясялляр халгын тарихян


вя мясялляр сынагдан чыхардыьы щяйат мцшащидяляринин бядии
ифадясидир.
Формаъа кичик, лакин зянкин мязмун
чаларына малик олан бу жанрын юзцнямяхсус тялябляри вардыр. Аталар
сюзцндя щюкм гяти шякилдя тясдиглянир. Мясялян, «Ишлямяйян
дишлямяз», «Дюймя гапымы, дюйярляр гапыны», «Чыхан ъан эери
дюнмяз», «Гары дцшмян дост олмаз», «Кцл тяпяъик олмаз» вя с.
Мясяллярдя ися фикир шахялийи нязяря чарпыр. Щюкм тясдиглянир, лакин о,
гяти дейилдир. «Сян йаздыьыны йаз, эюр фяляк ня йазыр», «Танрынын да
сябри чохдур, эеъ еляйяр, эцъ еляйяр», «Сол эюзцн саь эюзя мющтаъ
олмасын» вя с. Аталар сюзляри мясяля чеврилмиш, мясял ися рявайятляр,
лятифяляр тяркибиндя йашайа-йашайа аталар сюзляриня чевриля билир.
Халг арасында аталар сюзц вя мясялляр ганадлы сюзляр, ибрятамиз
ифадяляр вя башга адлар алтында йайылмышдыр.

264
Онларын ян гядим нцмуняляриня Орхан-Йенисей китабяляриндя,
тцрк епосунда, орта ясрлярдя йазыйа алынан оьузамялярдя, классик
поезийада, еляъя дя дини поезийанын мярсийя, нювщя, аьы вя башга
нцмуняляриндя раст эялинир.
Аталар сюзц вя мясялляр фолклорун чох гядим жанрларындандыр.
Бу жанр юз мяншяйини еркян иъма дюврцндян алыр. О вахтдан бяри
инсанларын щяйат, тябият щаггындакы тяърцбяляри, билик вя сынаглары
гыса вя бядии шякилдя ифадя едиляряк зяманямизя гядяр эялиб
чатмышдыр. Она эюря дя аталар сюзц вя мясяллярдя халг щяйатынын,
халг тарихинин бцтцн дюврляриня аид яламятляр йашамагдадыр (3, 93-
94).
Аталар сюзц вя мясяллярин йайылдыьы мянбяляр йухарыда дейилдийи
кими, мцхтялифдир. Бу эцн онларын бюйцк бир гисми бизя йазылы
гайнагларда эялиб чатмышдыр. «Китаби-Дядя Горгуд», «Оьузнамя»
«Ямсали-тцркани» вя башга мянбяляр буна йахшы нцмунядир. Башга
бир груп ися аьызда йашамыш, халгын ишляк дилиндя мцхтялиф
реконструксийалара мяруз галмышдыр.
Аталар сюзц вя мясяллярин шифащи дилдян йазыйа алынмасынын тарихи
ися о гядяр дя язял дейилдир. Бязи тядгигатчылар бу тарихин
Азярбайъанда милли мятбуатын йаранма дюврцндян сонра
башладыьыны эюстярирляр. Щягигятян дя ютян ясрдя илк милли дилдя няшр
едилян гязетимиз олан «Якинчи» гязетинин 1875, 1876, 1877-ъи
нюмряляриндя 100-дян чох аталар сюзц вя мясял верилмишдир. Онлар
ясасян гязетин фяал ямякдашлары олан Ящсянцл Гяваид, Яскяр Аьа
Эорани вя редактор Щясян бяй Зярдаби тяряфиндян топланылмышдыр.
«Якинчи» гязетиндя дяръ едилян аталар сюзц вя мясялляр ясасян
иътимаи-сийаси мяна кясб едян нцмуняляр олмушдур. Мясялян,
«Балыг башдан ийляняр», «Бяй верян атын дишиня бахмазлар», «Мин
гара эцнцн бир аь эцнц олар», «Щалва-щалва демякля аьыз ширин
олмаз», «Щайнан эялян вайнан эедяр» вя с. (40, 7,3,6).
Аталар сюзц вя мясяллярин бурада няшри мцхтялиф шяиклдя
олмушдур. Беля ки, щям йери эялдикъя, мцхтялиф йазыларда аталар сюзц
вя мясяллярдян истифадя олунмуш, щям дя «Ядябиййат хябярляри»
башлыьы алтында бу нцмуняляри айрыъа дяръ едилмишдир (40, 6).
Аталар сюзц вя мясяллярин няшри сащясиндя СМОПМПК
(Сборник Материалов для Описания Местностей и Племен
Кавказа) мяъмуяси бюйцк иш эюрмцшдцр. Азярбайъан зийалылары
мцхтялиф вахтларда топладыглары аталар сюзц вя мясялляри рус дилиня

265
тяръцмя едиб бурада чап етдирмишляр.
Тифлисдя няшр едилян «Кавказ» гязетиндя дя тез-тез щямин
дюврдя беля нцмуняляр няшр олунмуш, онларын мцхтялиф
нцмуняляриня мцяййян изащ, гейд вя шярщляр верилмишдир.
Аталар сюзц вя мясялляри илк дяфя кцлл щалында М.В.Гямярлински
1899-ъу илдя няшр етмишдир.
XIX ясрин сону XX ясрин яввялляриндя чыхан мятбуат
сящифяляриндя, хцсусян «Зийа», «Зийайи-Гафгазиййя», «Молла
Нясряддин», «Мяктяб», «Дябистан», «Рящбяр» вя саирдя аталар сюзц
вя мясялляря раст эялирик.
Азярбайъан аталар сюзц вя мяслляринин топлайыъыларындан бири
олан Ябдцлгасим Щцсейнзадя бу нцмунялярин топламаьа башладыьы
эцнляри хатырлайараг йазырды ки, «Мян беш-алты йашымда балаъа оьлан
идим. Атам баггал дцканында ишляйирди. Щяр эцн евя эяляндя мяня
рянэбярянэ каьызлара бцкцлмцш конфетляр эятирирди. Яввялъя
щцъъяляйя-щцъъяляйя онларын цстцндяки сюзляри мяня охударды: «Аз
ашым, аьрымаз башым», «Гарын сяндян ашаьыдыр», «Иш адамын
ъювщяридир», «Кор кора кор демяся цряйи партлар», «Ишлямяйян
дишлямяз» вя с. Сонра мян каьызлары ачыб конфетляри йедикъя йазылы
каьызлары цст-цстя йыьыб ъумухданда эизлядярдим. Щярдян атам
мяни юзцйля баггал дцканына апаранда хялвятя салыб йол гыраьына
тюкцлмцш беля каьызлары да йыьыб евя эятиряр вя о бириляринин цстцня
йыьардым. Бу конфет каьызлары сонралар моллаханада охуйаркян
мяним ян чох севдийим каьызлар олду. Даща сонралар ися мяним
аталар сюзц вя мясялляри топламаг сащясиндяки башланьыъ ишимя
чеврилди» (41, 3).
Аталар сюзц вя мясялляр ясрин яввялляриндя йени типли мяктяблярдя
гираят едилян вя юйрядилян мятнлярдян иди. А.О.Чернйайевскинин
«Вятян дили», Ф.Кючярлинин «Балалара щядиййя», Р.Яфяндийевин
«Бясирятцл-ятфал» ясярляриндя гираят китаблары вя дярсликлярдя аталар
сюзц вя мясялляря эениш йер верилмишди.
Аталар сюзц вя мясяллярин Азярбайъанда тядгиг олунмасына илк
тяшяббцсляр щяля кечян ясрин сонралырнда башланмышдыр. 1891-ъи илдя
Ейняли Султанов «Новое обозрение» мяъмуясиндя чап етдирдийи
аталар сюзц вя мясялляря эениш шярщ вермиш, бурада онлары тясниф
етмяйя, илк дяфя олараг мювзу вя мязмун хцсусиййятлярини
мцяййянляшдирмяйя тяшяббцс эюстярмишляр. Сонракы иллярдя
Я.Щцсейнзадянин, Щ.Зейналлынын няшрляриня йазылан мцгяддямялярдя
дя аталар сюзц вя мясялляря нязяри бахыш юзцнц эюстярир. Академик

266
Щ.Араслынын Я.Щцсейнзадянин мцхтялиф няшрляриня йаздыьы
мцгяддямяляр дя жанры юйрянмяк бахымындан мцяййян мярщяля
олмушдур. Азярбайъан аталар сюзц вя мясялляринин фолклоршцнаслыг
бахымындан юйрянилмясинин илк елми-нязяри истигамяти Идрис
Ибращимовун ады иля баьлыдыр (41, 78). Бундан сонракы иллярдя Паша
Яфяндийев, Вагиф Вялийев, Яли Саляддин, Айаз Ъяфяров, Эярай
Йусифов вя башгалары аталар сюзц вя мясялляр барядя мараглы мягаляляр
йазмышлар.
Аталар сюзц вя мясяллярин дилчилик бахымындан юйрянилмяси даща
ящатяли олмушдур. Бу сащядя профессорлардан Сялим Ъяфяров, Афат
Гурбанов, Зийнят Ялизадя, Самят Ялизадя вя башгалары жанрын
йаранмасы, мяншя хцсусиййятляри иля йанашы лексик-семантик вя
фрезоложи ясаслары барядя дяйярли тядгигатлар апармышлар.
Бу тядгигатларда мцхтялиф тяснифатлар вермиш, аталар сюзц вя
мясяллярин цмуми вя фяргли ъящятлярини вя бир чох жанр
хцсусиййятлярини тядгигата ъялб етмишляр. Бцтцн бу арашдырмаларда
аталар сюзц вя мясялляр мяншяйи еркян тясяввцрлярля ялагяляндирилмиш
вя онларын йазыйа алынма тарихи орта ясрляря апарылыб чыхарылмышдыр.
Верилян тяснифатларда аталар сюзц вя мясяллярин ашаьыдакы
ъящятляри диггят мяркязиндя олмушдур:
Биринъи – аталар сюзц вя мясяллярин мязмун вя идейасына, щягиги
вя мяъази мянасына эюря груплашдырылмасы даща доьру тядгигат
методу щесаб едилмишдир.
Икинъи – чохмяналы аталар сюзц вя мясллярин даща габарыг
мяналарына эюря тясниф едилмясинин зярурилийи аталар сюзц вя мясялляри
мювзу вя мязмун хцсусиййятиня эюря ашаьыдакы кими груплашдырмаг
мягсядяуйьун щесаб едилмишдир:
а) ямяк щаггында;
б) вятян, достлуг вя сяадят щаггында;
в) яхлаг-тярбийя, мящяббят вя эюзяллик щаггында;
г) зцлм, ядалят вя гадын щцгугсузлуьу щаггында.
Бу тяснифат юзц дя шяртидир. Чцнки аталар сюзц вя мясялляр эениш
мяна чаларларына малик олдуглары кими, мязмун бахымындан да
щяйатын мцхтялиф сащялярини ящатя едир. Ейни заманда бу
нцмунялярдя еркян дцшцнъянин чох мцхтялиф лайлары, гатлары юзцнц
якс етдирмякдядир. Одур ки, аталар сюзц вя мясяллярин ящатя даиряси
сон дяряъя эениш олуб иътимаи щяйатын ян мцхтялиф сащяляри иля
билаваситя баьлыдыр. Буна бахмайараг бир кичик жанр кими онун
башлыъа хцсусиййятляри ашаьыдакы тяснифатда юзцнц айдын эюстярир.

267
а) Ямяк щаггында йаранмыш аталар сюзц вя мясялляр. Ямяйин
инсан цчцн саьламлыг, шяряф иши олмасы барядя Азярбайъан халгынын
йаратдыьы мцдрик сюзляр дярин мяналы олдуьу кими, мязмунъа да
бир-бириня чох йахындыр. «Иш адамын ъювщяридир», «Зящмят чякмяйян
ращатлыьын гядрини билмяз», «Ишляйян дямир ишылдар», йахуд ямяйи
севмяйян, тянбял адамлар щаггында йаранан аталар сюзц вя
мясяллярдя дя дярин щикмят юзцнц айдын эюстярир. Мясялян, «Якяндя
якмяйян хырманда аьлар», «Аллащдан буйруг, аьзыма гуйруг»,
«Йейин ат юзцня гамчы вурдурмаз», «Якяндя йох, бичяндя йох,
йейяндя ортаг гардаш», «Атлар ишляр, яр юйцняр», «Бир буьда
якмясян, мин буьда тапмазсан», «Йайда йатан гышда дилянчилик
едяр» вя с.
Ямяк щаггындакы аталар сюзц вя мясялляр ичярисиндя ямяйин
вясфи иля баьлы йаранмыш мцдрик кяламлар яксяриййят тяшкил едир. Бу,
халгын никбин тябиятиндян, щяйата бюйцк цмидля бахмасындан иряли
эялир. Щямин нцмунялярдя ямяк иътимаи идеал кими вясф едилмиш вя
ону севмяйя чаьырыш гцввятли олмушдур. «Зящмят щядяр эетмяз»,
«Истяйирсян бал чюряк, ал ялиня бел-кцряк», «Котандан йапышан аъ
галмаз», «Ямяксиз йемяк олмаз», «Ишлямяйян дишлямяз» вя с.
Азярбайъан фолклорунда юзцнц эюстярян башлыъа иътимаи
идеаллардан бири дя ямякдян гачан, зящмяти севмяйян адамын
тяняззцля уьрайаъаьы, онун ня гядяр ъащ-ъялалы олса да заман
кечдикъя йох олаъаьы вя сон нятиъядя аьыр вязиййятя дцшяъяйи
гянаятидир: «Фярли оьул нейляр ата малыны, фярсиз оьул нейляр ата
малыны» мясяли мящз бу ъящятдян характердир. Мязмунундан
эюрцндцйц кими, шяхси ямяк, фярасятли, ямяксевян адам юз щяйатыны
даща мяналы гурур, тянбял адам ня гядяр варлы олса да щяр шейи
даьыдыб сон нятиъядя дилянчи кюкцня дцшцр.
Халг ямяйи севмяйян, тянбял, тцфейли адамлар щаггында мцдрик
сюзляр йаратмышдыр ки, бунларын ясас гайяси ямяйин вясфидир. «Вер
йейим, юрт йатым, эюзля ъаным чыхмасын», «Йаз вар, гыш вар, ня
тялясик иш вар», «Йемяйин гулу, ишлямяйин хястяси», «Шянбя шикар,
базар бекар, щяфтя цчц – аьыр эцн, чяршянбя - тярпянмя» вя с. Халг
тянбяллийин характер хцсусиййятляриндян бящс едяркян дя онлары чох
бюйцк усталыгла мяналандырмыш, тянбяллийин ясл мащиййятини ачмаьа
мцвяффягиййят олмушдур. Мясялян, «Тянбяллик азар артырар»,
«Бекарлыг корлуг эятиряр», «Сяндян щярякят, мяндян бярякят» вя с.
Халгын ряйинъя зящмят щям дя ращатлыг цчцн ваъибдир, инсана
шяряф вя шющрят эятирир. «Якибляр йемишик, якяк йесинляр», «Гялямин
сян ъала, бящрясин нявян йесин» кими нцмуняляр бу ъящятдян чох

268
ибрятамиздир.
Щяйатын мянасыны ямякдя эюрян халг демяк олар ки, мцхтялиф
инкишаф мярщяляляриндя бюйцк шювгля ямяйи тяряннцм етмиш, йарадыъы
ямяйя дярин ряьбят вя мящяббят бяслямишдир.
б) Вятян, достлуг вя сяадят щаггында. Щяля улу яъдадларымыз
доьма торпаьы уьрунда гятиййятля мцбаризя апармыш, «Вятян» онлар
цчцн «ана» гядяр язиз вя мцгяддяс олмушдур.
Халгын иэид оьуллары вятян йолунда дюйцшляря эетмякдян
чякинмямиш, онун уьрунда ъанларыны фяда етмишляр. Щяля чох-чох
язялдян айры-айры тайфа вя гябилляр мяскунлашдыглары яразини Вятянляри
щесаб етмиш, сонралар ися бу мяфщум даща эениш мяна дашымышдыр.
Ана йурдуну севмиш халг юз ели, обасы щаггында юлмяз бядии
нцмуняляр йаратмышдыр. Онлар ичярисиндя аталар сюзц вя мясялляр дя
хцсуси йер тутур.
«Эязмяйя гяриб юлкя, юлмяйя вятян йахшы» дейян халг
мящяббятини цлви дуйьу кими тяряннцм етмишдир.
Щяля гядимлярдян ел эцъц Вятян мцдафиясинин гцдрятли рямзи
щесаб едилмишдир. «Ел эцъц, сел эцъц» дейян халг бу эцъцн гаршысында
щяр шейин аъиз галдыьыны эюстярмишдир. «Ел бир олса даь ойнадар
йериндян», «Еля архаланан иэид баш вурар», «Ел севяни ел севяр», «Ел
дейян ялаъсыз галмаз», «Еля архалананын кцряйи йеря дяймяз», «Ел
гядирбиляндир», «Еля хяйанят елямязляр», «Ел мяним, сел мяним» вя
с. кими ифадялярдя вятянпярвярлик якс олунур.
Вятян щаггындакы аталар сюзц вя мясялляр формаъа да бир-
бириндян фярглянир. Онларда дярин мяна, гялб охшайан бир щязинлик,
торпаьа дярин мящяббят юзцнц эюстярир.
Аталар сюзц вя мясялляр кянъ няслин вятянпярвярлик рущунда
тярбийясиндя мцщцм гайнаг олдуьундан йцксяк мяняви-яхлаги
дяйярляр онларда юз яксини тапмышдыр. Бу нцмуняляр нясиллярин
вятянпярвярлик рущунда тярбийя едилмясиндя мцщцм ящямиййят
дашымышдыр.
Халг вятяни уьрунда ъаныны фяда едян гящряманлары щеч вахт
унутмамыш, онларын ады ел цчцн даим язиз олмушдур. «Иэид юляр ады
галар» дейян халгымыз бу мцдрик кяламла гящряманларын яслиндя
юлмядийини, щямишя йашадыьыны эюстярмишляр.
Халг аъиз, горхаг, хаин, сатгын адамлара да лагейд галмамыш,
онларын йарамаз сифятлярини писляйян кяламлар да йаратмышлар. Бизъя
бунун ики бюйцк ящямиййяти вардыр. Биринъиси, ел ишиня йарамайан,
рийакар, намярд мянфи сифятли адамлары кяскин тянгид етмякля халг
онларын характерини ачмыш, икинъиси, адамлары йцксяк яхлаги

269
кейфиййятляр рущунда тярбийя етмяйин ваъиблийини якс етдирмишдир.
Мясялян, «Хаин горхаг олар», «Вятяня хяйанят едяндя дяйанят
олмаз», «Вятянини сатан анасыны сатар», вя йахуд «Горхаг
тцкцндян танынар», «Горхаг дюйцшдя эизлянмяйя газма эязяр»,
«Хаинин сюзц дя хаин олар», «Намярд ня билир вятян нядир» вя с.
нцмунялярдя бу мцнасибят юзцнцн айдын ифадясини тапмышдыр.
Вятян мяфщумуну достлуг вя сядагятдян айры тясяввцр етмяк
олмаз. Вятяня сядагятли олмаг, достлугда, йолдашлыгда етибарлылыг
мцсбят адамын ясас кейфиййятляриндяндир. Ашаьыдакы аталар сюзц вя
мясялляр бу ъящятдян мараглыдыр: «Дост йаман эцндя танынар»,
«Беш манатын олмасын, беш достун олсун», «Дост бирся аздыр,
дцшмян бирся чохдур», «Дост доста тян эяряк, тян олмаса эян
эяряк», «Достуну мяня эюстяр, сянин ким олдуьуну дейим»,
«Достунун цзцнц евиндя эюр», «Дост баша бахар, дцшмян айаьа»,
«Достун атдыьы даш баш йармаз», «Мярдля йолдаш ол, Рума эет»,
«Сядягяни мярддян истя», «Намярд мярд ола билмяз», «Намярдин
ганы хяйанятля ахыр», «Дост йолунда ъандан кечярляр» вя с.
Аталар сюзляриндя мярдлик, достлуг вя сядагятля йанашы,
намярдлик, хяйаняткарлыг, рийакарлыгдан да бящс олунур, биринъиляр
алгышланыр, икинъиляр ися пислянир.
ъ) Яхлаг-тярбийя вя эюзяллик щаггында. Азярбайъан аталар сюзц
вя мясялляриндя яхлаг, тярбийя вя эюзяллик мясялляри дя юз яксини
тапмышдыр. Халг юзцнцн ян эюзял, ибрятамиз ъящятлярини бу
нцмунялярдя якс етдирмишдир.
Яхлаг вя тярбийяни улуларымыз мяняви сафлыгда, дцзлцкдя, доьру
данышмагда, бюйцйя щюрмятдя, ямякля мяшьул олмагда, намусда,
исмятдя, Вятяни севмякдя эюрмцшдцр. Бу мювзуда йаранан аталар
сюзц вя мясялляр адамлара йцксяк мяняви-яхлаги кейфиййятляр
ашыламышдыр.
«Дуз чюряк, дцз чюряк», «Доьруйа завал йохдур», «Аз ашым,
аьрымаз башым», «Дцзлцкля дцнйаны эязярсян», «Дцзлцк хошбяхтлик
эятиряр», «Йалан сюз цз гызардар», «Йалан айаг тутар, йеримяз»,
«Йаланчынын еви од тутуб йанды, инанан олмады», «Йаланын юмрц
узун олмаз», «Йаланчыны даш-галаг едярляр» вя с. кими нцмуняляр
бу ъящятдян даща сяъиййявидир.
Яхлаги кейфиййятлярин ясасыны тяшкил едян виъдан сафлыьы
щаггындакы ибрятли сюзляр дя халг арасында эениш йайылмышдыр.
«Виъдан лякяси силинмяз», «Виъданлы виъданыны сатмаз», «Виъдан лякя
эютцрмяз» вя с. кими нцмуняляр буну якс етдирмякдядир. Йахуд
тярбийя барядя дейилмиш сюзлярдя дя дярин щикмят вардыр. «Тярбийяли

270
адам бюйцйя щюрмят едяр», «Тярбийя баш таъыдыр», «Тярбийя
базарда сатылмаз», «Бюйцйцн гуллуьунда кичик дайанар».
Узун мцддят щямин нцмуняляр халг арасында эениш йайылмагла
йанашы милли дцшцнъядя естетик тярбийя институту функсийасыны йериня
йетирмишдир: «Бюйцк гуллуьунда аллащ аманында», «Намус
ъяващирдир, исмят лял», «Исмятин сатан елдя рцсвай олар»,
«Исмятсиздян ня мярщямят», «Намус тярбийядир, тярбийя намус»,
«Бош данышан бош эцня галар», «Бюйцйя ял галдыран эцн эюрмяз»,
«Бюйцйцн щюрмятини сахла ки, бюйцйяндя щюрмятини сахласынлар»,
«Аъэюзлцк нейбятликдир», «Аъ олсан да юзцнц тох тут», «Бюйцк
йанында юзцнц кичик кими апар», «Щюрмят сяддин кечян, юзц
щюрмятсиз олар» вя с. кими нцмунялярин эянъ няслин тярбийясиндяки
ролу инкар едилмяздир. Бу нцмуняляр ейни заманда дцзлцк, мяняви
сафлыг кими дяйярлярин формалашмасына тясир эюстярмишдир.
Халг яхлаг вя тярбийя щагда йаратдыьы аталар сюзцндя еля
тярбийяви мясяляляри цмумиляшдирмишдир ки, бунлар инсан
шяхсиййятинин ясас мязмунуну тяшкил едир.
М.Горкинин дедийи кими, «Китаблар долусу щикмят олан аталар
сюзц вя мясяллярдя» халгын цмумиляшдирдийи нятиъяляр ибрятамиздир.
Бу ибрятамизлийи юйрянмяк, ондан истифадя етмяк ися яхлаг вя
тярбийянин ян зянэин мянбяйидир. Халгын йаратдыьы мцдрик сюзляр
ону юйрянян щяр бир адама тябиятиндяки гцсурлары, нюгсанлары
арадан галдырмаьа, инсан шяхсиййятинин щяртяряфли инкишафыны тямин
етмяйя бюйцк кюмяк едир, инсаны даща да эюзялляшдирир, ону мяняви
ъящятдян саьламлашдырыр, камилляшдирир.
Инсан ъямиййятдя дцшдцйц мцщитя уйьун олараг тярбийя олунуб
йеткинляшир. Яхлаг вя тярбийя камил инсанын ясас кейфиййятляриндян
олуб щяля гядим заманлардан халг ичярисиндя бюйцк шющрят
тапмышдыр. Бу мязмунда чохлу аталар сюзляри йаранмышдыр ки, онлары
да шярти олараг беля груплашдырмаг олар:
1. Дцзлцк, сядагят, доьручулуг, йцксяк яхлаги кейфиййятляр ашылайан
аталар сюзц вя мясялляри.
2. Ямяйя, вятяня мящяббят ойадан аталар сюзц вя мясялляри.
3. Бюйцйя щюрмят, Вятяня етибарлылыг, сянятя, пешяйя йийялянмяк, саф
мящяббят вя с. иля ялагядар йаранан аталар сюзц вя мясялляр.
Яхлаг вя тярбийя мювзусунда аталар сюзц вя мясяллярдя
халгымызын ян йцксяк кейфиййятляри цмумиляшдирилмиш, шяряф, намус,
ляйагят кими инсани дяйярляр габарыг якс олунмушдур. Мясялян,

271
«Исмят гадынын баш таъыдыр», «Инамсызлыг башлайанда достлуг
гуртарыр», «Доста етибар адамын юзцня етибардыр», «Пешян олса
Румда шащ оларсан», «Сяняти олан ъящяннямдя эцлаб ичяр», «Сянят
юмрцн бязяйидир», «Сянятин йахшысы-писи йохдур», «Сянят юлмяз,
адам юляр», «Щяйаны базарда сатмырлар», «Данышмаг эцмцшдцр,
данышмамаг гызыл», «Щяр сюзцн гысасы мятляб веряр», «Йерсиз
данышанын щюрмяти олмаз», «Бюйцк сюзцня бахмайан бюйцря-бюйцря
галар», «Мящяббят немятдир, гядрин билсян», «Мящяббятсиз аилядя
иззят олмаз», «Ел башда, аьсаггал йухары башда» вя с. нцмунялярин
бу эцн тярбийя ишиндяки позитив тясири шяксиздир.
Халг щяля гядимдян эюзяллийи ики гисмя – дахили вя хариъи
эюзяллийя айырмыш, бириъийя даща цстцнлцк вермишдир. Халгын ряйинъя
яхлаглы вя тярбийяли адам эюзялдир. «Инсанын гялби эюзял эяряк», «Щяр
цзц эюйчяк эюзял олмаз», «Эюзялляр мяълиси ряван кечяр», «Эюзяля
мящяббят гябащят олмаз», «Халг эюзяллийи горумаьы ваъиб щесаб
едир», «Эюзял гядрин билмяся бир эцн чиркаб олар», «Эюзялин сюзц дя
эяряк эюзял ола», «Эюзяллик ондур, доггузу дондур» вя с.
нцмунялярдя бу ъящят якс олунмушдур. Ейни заманда защири
эюзяллийи аллащ верэиси щесаб едян яъдадларымыз онун паклыьыны
горумаьын ваъиблийини мящз щямишя диггятдя сахламаьын зярурилийини
эюстярмишдир.
Халг юз эяляъяйи олан эянълярдя ян йцксяк мяняви-яхлаги
хцсусиййятляр эюрмяк истяйир. О истяйир ки, бюйцтдцйц оьлу, гызы
шяряфли, ляйагятинин лайигли давамчылары олсунлар. Бу бюйцк ишдя
тарихян халгын щикмят дцнйасы олан аьыз ядябиййаты, еляъя дя аталар
сюзц вя мясялляр мцщцм рол ойнамышдыр.
ч) Зцлм, ядалят вя гадын щцгугу щаггында. Азадлыьа мейл,
зцлмя, истибдада етираз халг кцтляляри ичярисиндя артдыгъа, онун шифащи
сюз сянятиндя шцбщясиз ки, мцяййян изляр бурахмалы, йаранан бядии
нцмунялярдя бу ъящят юзцнц эюстярмялидир. Халг зцлмля йанашы,
ядалят щаггында да мясялляр, аталар сюзляри йаратмышдыр. Зцлм вя
ядалят щаггында йаранмыш аталар сюзц вя мясялляри ися бир нечя група
бюлмяк олар:
Биринъиси, цмумиййятля зцлм вя ядалят щаггында.
Икинъиси, айры-айры бюйцк шяхсиййятляр, тарихи сималарла баьлы
йаранан нцмуняляр.
Цчцнъцсц ися айры-айры падшащларын, шащларын, вязирлярин, халг
гящряманларынын, щабеля гачагларын вя гулдурларын халгла ряфтары
барядя йаранмыш аталар сюзц вя мясялляр.
Дюрдцнъцсц – ана шяряфи, гадын ляйагяти щаггында. Мцхтялиф

272
дюврлярдя йаранан нцмунялярдя ана зящмяти, аналыг ады йцксяк
гиймятляндирилмиш, гадынларын аиля вязиййяти, онун щяйаты бу дюврцн
бядии нцмуняляриндя юз яксини тапмышдыр.
Зцлм вя истисмар, гадын щцгугу щаггындакы аталар сюзляринин
йаранма тархи даща яввялдир. Бунлар синифли ъямиййятин мейдана
эялдийи дюврляря аид олуб, заман кечдикъя вариантлашыб йени-йени
диалект хцсусиййятляри данышмаьа башламышлар. Мясялян, «Гул няди
ки, аьайа аь ола», «Гул едиб Щялябдя сатдылар», «Гул кими эцнцн
гара олар», «Голу баьлы гулунам», «Гул оланын эцнц эюй яски олар»,
«Аьайа аь олан бойнуна кяфян салар», «Аьа дейяня завал йохдур»,
«Аьа ямри, танры ямри», «Аьа деди сцр дяряйя, сцр дяряйя», «Аьа
Нязярям, беля эязярям», «Аьа деди вур, сян йых сцрц», «Арвад няди,
цзя аь олду няди», «Арвадын эюзцн кор ет ки, намящрям эюрмясин»,
«Юляндя арвадыны юлдцр йанында басдыр», «Гулун гадыны ишляк олар»
вя с. кими нцмунялярдя онларын йаранма дюврляринин инсана
мцнасибят вя бахышлары позулмадан бу эцнцмцзя эялиб чатмышдыр.
Бу нцмуняляр ъямиййят щайатынын щяля илк пилляриндя йараныб
формалашмышдыр. Инсан щцгугунун тапдаландыьы, мящкум кцтлялярин
инсан йериня гойулмадыьы, онларын базарларда сатылдыьы, истянилдийи
вахт мин-бир ишэянъя иля юлдцрцлдцйц бир дювр иди.
Ямякчи халг юз инсанлыг симасыны итирмиш зцлмкарлары щагга,
ядалятя дявят едир, цстцюртцлц шякилдя олса да зцлм вя истисмарын
щяддини ашдыьыны, зцлмя етираз едянлярин йериндяъя юлдцрцлдцйцнц
эюстярирляр. Одур ки, халг сябр етмяйи, зцлмкарларын бир эцн ядалятли
олаъаглары, юз бяд ямялляриндян утанаъаьына цмид бясляйирляр. «Аьа
да аьадыр, бир вурар, беш вурар, бир эцн пешман олар», «Щагг иш эюр
ки, адын уъа олсун», «Гырх гулу гября тюкянин гырх гябри олар» вя с.
кими аталар сюзц вя мясяллярдя мящз бу кими кейфиййятляр юзцнц
ифадя едирди.
Зцлм вя истисмар щаггында йаранмыш нцмунялярин бир гисминдя
зцлмя нифрят, ядалятя чаьырыш юзцнц эюстярир. Ямякчи халг ачыг вя
габарыг шякилдя истисмара цсйан едя билмяся дя она юз мцнасибятини
билдирир, щакимляри ядалятли олмаьа, ъамааты инъитмямяйя чаьырыр.
Икинъи гисм, аталар сюзц вя мясялляр тарихдян мялум олдуьу кими, ян
бюйцк истилалар вя онлары тюрядян тарихи шяхсиййятлярин ады иля баьлыдыр.
«Исэяндярин буйнузу вар, буйнузу», «Исэяндяр гылынъы алтында
юлдц», «Апарды татармыш, гул едиб сатармыш», «Татар эялди, тцстц
галхар», «Ярябин гылынъы ики йанлыдыр», «Ярябин эюзц юз ганыны ичмяся
доймаз» вя с. кими нцмунялярдя мцхтялиф дюврлярин истилалары иля
баьлы изляр юз яксини тапмышдыр.

273
Бу эцн тарихдя йашамыш айры-айры реал тарихи шяхсиййятлярин ады иля
баьлы нцмунялярдя онларын фатещлийинин цмуми, сяъиййяви ъящятляри юз
яксини тапыр. Мясялян, Ямир Теймур, Надир шащ, Шащ Аббасла баьлы
аталар сюзц вя мясялляр бу гябилдяндир: «Эялди таланла, юлдц виранла»,
«Надир шащ дейилсян ки, щюкмцн виран галсын», «Надиря анасы сцдцн
щарам едиб», «Шащ Аббас да кялляйя щярислик етди, кялляси айаг алтда
галды» вя саир кими аталар сюзц вя мясялляр бу гябилдяндир. Тарихи
шяхсиййятляр щагда йаранмыш аталар сюзц вя мясяллярин юзцндя зцлм
вя ядалят мотивляри юзцнц айдын эюстярир. Зцлмкарлара лянят охунур,
ядалят алгышланыр.
Аталар сюзц вя мясяллярин цчцнъц гисми нисбятян цмуми
мязмун дашыйыр. Бурада цмуми шякилдя айры-айры ханларын, шащларын,
падшащларын зцлмц пислянир, ядалятли шащлар тярифлянир.
Азярбайъан фолклорунда цмуми мязмун дашыйан, мцхтялиф
дюврлярдя йаранмыш аталар сюзц вя мясялляр рянэарянэ олдуьу кими,
мязмун вя мянаъа да йахындыр. Мясялян, «Зцлм йердя галмаз»,
«Зимистан чякмяйян бцлбцл, бащарын гядрини билмяз», «Зор гапыдан
эяляр, шяр баъадан чыхар», «Зцлм едярсян, бир эцн торпаьыны торба иля
дашыйарлар» вя с.
Яэяр илк вахтларда аталар сюзляриндя залымлыьа цстцюртцлц ишаря
едирся, цчцнъц гисм йарадыъылыг мярщялясиндя артыг ядалятсизлийя ачыг
етиираз юзцнц эюстярир. Шцбщясиз ки, бу эцн аталар сюзц вя мясяллярин
бу дахили тябияти ачыгланарса, бцтцн нцмуняляр топланылыб чап
едилярся онларын йаранма просеси иля баьлы бир чох мясяляни изащ
етмяйя даща эениш имкан йаранарды. Щямчинин бу жанрын щяля
йараныш мярщялясиндян епик нювля лирик нюв арасындакы кечид
функсийаларынын юзцнямяхсуслуьу онун бир жанр кими даща еркян
дюврлярдя йарандыьыны, кичик жанрлар системиндя даща илк йарадыъылыг
просеси кечдийини, бу эцнцн юзцндя дя еркянлик дюврцня мяхсус
хцсусиййятлярини йашатдыьыны даща эцълц аргументлярля тясдиг етмяйя
имкан верярди. Еркян дцшцнъядя мцшащидя вя сынаглар, етигад вя
мярасимлярля баьлы ритуал системляри кичик гялибли вя юлчцлц силсиля
дейимляр йаратмыш, сонрадан ися онлар жанрлашма просеси кечиб кичик
жанр кими формалашмышлар. Беля кичик жанр типляриндян бири дя
инанълардыр.
Инанълар. Шифащи поезийанын йаранмасы узун сцрян щяйаты
дяркетмя иля сых баьлы олан, заман кечдикъя тякмилляшян йарадыъылыг
просесидир. Бу просесдя бир чох поетик жанр инсанын тябиятдя эюрцб
мцшащидя етдийи щадисяляря инамы иля баьлы медйана эялмишдир. Бу инам

274
сынаглардан, тяърцбялярдян кечирилдикдян сонра гятиляшмиш вя халг
йарадыъылыьы жанрына чеврилмишдир. Шифащи поезийанын бир сыра илкин жанрлары
гядим инсанларын М.Горкинин эюстярдийи кими, «юз ямяклярини
йцнэцлляшдирмяйя чалышмаларындан вя щямчинин сюз гцввяси иля сещр вя
яфсун цсуллары иля тябиятин инсана дцшмян олан бялаларына тясир етмяк
арзулары иля баьлы йаранмышдыр» (43, 34).
Инанъ – Азярбайъан шифащи йарадыъылыьынын илкин кичик
жанрларындандыр. Бу жанр халг арасында сынама, йозум, йозма, инам
адлары иля дя йайылмышдыр.
Инанъы йозум вя йозма адландырмаг олармы? Тябии ки, йох.
Чцнки йозма вя йа йозумда халг инамы гятиляшмяйиб. Бурада инам
щяля ещтимал, эцман, фярзиййя шяклиндядир. Инанъы сынама
адландырмаг да доьру олмаз. Инанъда сынамайа ясасланма бир
елемент, хцсусиййятдир. Инанъ даща эениш мяфщумдур, инанъ
сынамаларла тясдиглянир. Мцхтялиф сынамалардан сонра инсанда инанъ
гятиляшир. Инанълар сынамалар нятиъясиндя гятиляшян щюкмлярин бядии
ифадясидир.
Сынама халг йарадыъылыьынын алгыш, гарьыш, яфсун, ъаду, фал,
аталар сюзц кими жанрларынын йаранмасынада да мцщцм рол
ойнамышдыр. Халг юз мцшащидялярини йохламаг, гяти гярара эялмяк
мягсяди иля онлары сынаглардан кечирмиш, сонра ися фикрини щюкм
шяклиндя ифадя етмишдир.
Инанъларын йаранма сябяблярини гядим мифолоэийаларда,
ясатирлярдя ахтармаг дцзэцн олмазды. Шцбщясиз, ясатири эюрцшлярля
баьлы инанълар да йаранмышдыр вя бу эцн халг инанълары ичярисиндя
онлар мцяййян йер тутур.
Инанъын йаранмасы илкин мярщялядя реал щяйат щадисяси вя шяраити
иля баьлы олмушдур. Гядим инсан ова йола дцшяркян габаьына бош
габ чыхдыгда ахшам овдан ялибош гайыдыр вя бир нечя дяфя бош габы
сынайыр. Эюрцр ки, габаьына бош габ чыханда иши уьурсуз олур. Эялян
дяфя долу габы сынайыр, иши уьур эятирир. Беляликля, сынамалар
няриъясиндя гяти инама ясасланан инанъ йараныр: «Габаьына бош
габла чыханда эетдийин йолдан эери гайыт» (13, 158).
Ибтидаи инсан аиля, мяишят щяйатында, тябияти дяркетмя просесиндя
раст эялдийи йцзлярля щадисялярля баьлы инанълар йаратмышдыр. Гядим
инсанын чохсащяли ямяк щяйаты, реал вя мифик тясяввцрляри, астрал
эюрцшляри халг инанъларынын йаранмасына мцщцм тясир эюстярдир.
Цмумиликдя, Азярбайъан халг инанъларыны ашаьыдакы кими тясниф
етмяк олар: мяишятля баьлы инанълар; тябият щадисяляри, битки вя

275
щейванат алями иля баьлы инанълар; астрал тясяввцрляр сайясиндя
йаранан инанълар; ясатири эюрцшлярля баьлы инанълар.
Мяишятля баьлы инанълар. Халгын эцндялик мяишят щяйаты мцхтялиф
инанъ вя етигадларла баьлы олмушдур. Щяля чох гядимлярдян
башлайараг, адамлар эцндялик мяишят щяйатында раст эялдийи бир чох
щадисялярля баьлы инанъ вя етигадлар йаратмыш, онлары сынагдан
кечирмиш вя бу сынаглар ися шифащи йарадыъылыгда мцхтялиф жанрларда юз
бядии ифадясини тапмышдыр. Мясялян, «Чюряйи бир ялля кясмязляр»,
«Нащар вахты данышмазлар», «Сцфряйя дуз даьыланда дава дцшяр»,
«Ялдян чюряк сычрайанда севинярсян» вя с. кими инанълар сынаглардан
чыхарылмыш мцшащидялярин нятиъяси кими йаранмышдыр.
Гядим инсанларын илкин тясяввцрляриндя уьур вя уьурсузлуг
анлайышлары иля баьлы сынаглар да эениш йер тутмушдур. Бир сыра илкин
инамларын йаранмасы да бунунла ялагядар олмушдур. Уьур вя
уьурсузлуг ясасян, бир иш архасынъа эетмя, сяйащятя чыхма вя еляъя дя
эцндялик мяишят щяйаты чярчивясиндяки мцшащидялярля баьлы иди. Бош
габ, гара пишик, кцрян, гозбел гары (гадын), боз довшан, уьурсузлуг
рямзи щесаб едилмишдир. Бу инамларла баьлы йаранан инанълар халг
арасында эениш йайылмышдыр: «Габаьына бош габла чыхсалар, эетдийин
йолдан гайыт», «Гозбел гарынын цзц дцшяриксиз олар», «Габаьындан
гара пишик кечся уьур олмаз», «Габаьындан довшан гачса овун бош
кечяр» вя с. Эюзяллик, яхлагилик, ямяксевярлик, хябярчилик, эюздяймя,
нязяр вя саирля баьлы сынаглар да инанъларда якс олунмушдур.
Той вя йас мярасимляриндя, айры-айры айинлярля баьлы инанъларда
халгын мцхтялиф дюврлярдяки яхлаги эюрцшляри якс олунмушдур.
Доьум, юлцм, адгойма мярасимлярини якс етдирян инанъларын халгын
шифащи йарадыъылыьында даща гядимлярдян йарандыьы эцман едилир.
Тябият щадисяляри, битки вя щейванат алями иля баьлы инанълар.
Инанъларын бюйцк гисми тябият щадисяляри, битки вя щейванат алями иля
баьлы йаранмышдыр. Йаьышын йаьмасы иля ялагядар инанъларда халыг
мцхтялиф сынагларынын нятихяси цмумиляшдирилмишдир: «Балтаны цзц
йухары гойсаг йаьыш кясяр», «Тысбаьаны айаьындан ассан йаьыш
йаьар», «Ай тутуланда эцлля атарлар», «Ай тутуланда мис габлары
дюйяъляйярляр», «Эцн батан вахт еви сцпцрмязляр», «Зийарятя
эедяндя евдян эцн доьмамыш чыхарлар» вя с.
Ъанавар, ат вя итля баьлы инанълар да халг арасында эениш
йайылмышдыр. «Гурд цзц мцбаряк олар» («Китаби-Дядя Горгуд»),
«Ат мураддыр», «Йухуда ат эюрян мурадына йетяр», «Ат налыны

276
гапыдан ассан евин бярякятли олар», «Итин улайаны хейир эятирмяз»,
«Ит эюйя щцрцб далдалы эедярся, хейир олмаз» вя с.
Узун мцддят йаьыш йаьмасы, чайларын дашмасы, гураглыьын
олмасы инанъларда якс олунмуш, халг мцхтялиф айинляри иъра етмякля
инсанлар бюйцк зяряр вуран тябият щадисялярини рам етмяйя чалышмыш
вя юз инанъларыны йаратмышдыр: «Чох йаьыш йаьанда ананын илки
балтаны йеря вурса йаьыш кясяр», «Гураглыг оланда чахмаг дашыны
суйа салсан йаьыш йаьар».
Бир сыра биткиляр, чичякляр, отлар, аьаъларла баьлы йаранан
инанъларда символизм дюврцнцн изляри нязяря чарпмагдадыр: «Аь эцл
айрылыг рямзидир», «Гырмызы эцл мящяббят эятиряр», «Сары эцл бяд
яламят эятиряр», «Эялин арабасыны сюйцд будаьы иля бязямязляр»,
«Эялик кючяня йасямян вермязляр», «Гоз аьаъынын алтында
йатмазлар», «Ушаг бешийини чинар аьаъындан дцзялтмязляр», «Тут
аьаъыны кясмязляр», «Янъир аьаъыны будамазлар» вя с.
Од, су, торпагла баьлы инанъларда да илкин тясяввцрляр мцщафизя
едилмишдир. «Одун цстцня су тюкцб сюндцрмязляр», «Шяр вахты
гоншуйа од вермязляр», «Ахыр чяршянбя од цстцндян тулланан ил
бойу саьлам олар», «Пис йуху эюряндя суйа данышарлар ки, кясяри
сынсын», «Дярди суйа данышарлар», «Горхана су ичирдярляр», «Гырх
дцшянин башына гырх ачардан су тюксян саьалар», «Суйа
тцпцрмязляр», «Су мурдарлыг эютцрмяз», «Торпаьа гайнар су
атмазлар», «Ейиби торпаг юртяр», «Торпаьа гойуландан сонра
тяскинлик эяляр», «Эюзц ачыг галан юлцнцн эюзцня торпаг тюксян
эюзц йумулар» вя с.
Астрал тясяввцрляр сайясиндя йаранан инанълар. Шифащи поезийада
астрал тясяввцрлярин йаранмасы даща яввялляря аид едилир,
Космогоник тясяввцрцн яфсанялярдя, наьыл вя дастанларда якси
барядя мцяййян мцлащизяляр сюйлянился дя халг инанъларынын
йаранмасына астрал тясяввцрлярин тясири арашдырылмамышдыр.
Сяма ъисимляриндян, онларын щярякяти, дцзцлцшц вя с. иля баьлы
халг мцхтялиф шякилдя истифадя етмишдир. Улдузлар васитясиля гядим
тягвимляр щесабланмыш, сящра йоллары мцяййянляшдирилмиш, гцтбляр
дцрцстляшдирилмишдир. Гасырьа вя фыртынанын башланма вя
сакитляшмя мцддяти щесабланмыш, орта яср мцняъъимлийинин ясасы
гойулмуш, йухулар йозулмуш, фаллар ачылмышдыр. Бцтцн бунларла
баьлы халгын инанълары да йаранмышдыр. Антропоморфик
тясяввцрлярин йаранмасы, сяма ъисимляринин инсан шяклиндя
тясяввцр едилмяси, Ай, Эцняш вя улдузлар щаггында инам вя

277
тясяввцрляр дя йаранмышдыр ки, бунларын бир чоху инанъларда
мцщафизя олунуб бу эцня гядяр йашамышдыр: «Бяхт улдузуну
эюрян хошбяхт олар», «Улдузу аханын юмрц сона йетяр» вя с.
Халг инанъларында космогоник, астрал тясяввцрлярин мювъудлуьу
инкаредилмяздир. Сяма ъисимляри, хцсусян Эцняш, Ай, Зющря, бир сыра
улдузлар системи, кящкяшян вя с. щаггында инанъларда йашайан
йарымяфсаня вя щягигятляр бунун инкаредилмязлийини тясдиг едир.
Космогоник вя астрал тясяввцрлярля баьлы халг инанълары даща илкин
тясяввцрляри якс етдирдийиндян онлар йараныш етибариля даща яввялляря
аиддир. Астрал тясяввцрлярля баьлы инанъларда мяишят щяйатынын мцяййян
ъящятляри – доьум, адгойма мярасимляри иля баьлы бир сыра эюрцшлярдя дя
якс олунмушдур. Мясялян, халг арасында доьумла баьлы йаранан
инанъларын бир чохунда доьулаъаг ушаьын мцяййян хцсусиййятляри –
онун гыз, оьлан олмасы, ъянэавярлийи вя иэидлийи, ъямиййятдя тутаъаьы
мювге эюстярилмишдир. Мясялян: «гадын ушаьа галдыьыны биляндян сонра
илк чяршянбя сящяр тездян дуруб сямайа баханда Эцняши эюрся гыз, Айы
эюрся оьлу олар», «Ай ишыьында доьулан ушаг сакит, айын гаранлыьында
доьулан ушаг иэид олар», «Айын он беш эцнцнцн тамамында доьулан
ушаг пящляван олар», «Айын цч эцнцндя доьулан ушаг эюйчяк олар»,
«Эцн батан вахт доьулан ушаг эцнцнц гцрбятдя кечиряр», «Эцн доьан
вахт доьулан ушаг ъянэавяр олар» вя с.
Ясатири эюрцшлярля баьлы инанълар. Халг инанъларынын мцяййян
щиссяси ясатири тясяввцрлярля баьлы йаранмышдыр. Бунларын бир гисми
гядим тцрк тайфаларынын мифик тясяввцрляри иля ялагядар олмушдурса,
диэяри зярдцштилик эюрцшляринин тясири иля йаранмышдыр.
Айры-айры култлар, хцсусян су култу иля баьлы инанъларда даща
гядим тясяввцрлярин изляри нязяря чарпмагдадыр. «Су ичяни
данышдырмазлар», «Су ичяни вурмазлар», «Су ичяни илан вурмаз», «Пис
йуху эюряндя суйа данышарлар», «Гайнар суйу йеря атмазлар», «Шяр
гарышан вахт йеря исти су атмазлар», «Горхана су верярляр»,
«Горхдуьу адамын ялиндян су ичирдярляр» вя с. Суйун
мцгяддясляшдирилмяси бир сыра башга халгларда олдуьу кими, тцрк
халгларында да щяля гядимлярдян мювъуд олмушдур. Су илащяси Нащид
антропоморфик суряти дя тясадцфи дейил ки, суйа олан бюйцк инамын
сайясиндя йаранмышдыр. Су култу иля баьлы йаранан мифик тясяввцрляр
сонралар тцрк халгларынын мифолоэийасында силсиля сцжетлярин
йаранмасына сябяб олмушдур.
Одла баьлы инанъларда одун мцгяддяслийи рямзиляшдирилир. Бу
инанъларын бюйцк яксяриййяти зярдцштиликля ялагядар, ода ситайишля

278
баьлы йаранмышдыр. Халг ичярисиндя торпагла баьлы чохлу инанъ вардыр.
Мясялян, «Вяфат едянин яли ачыг галарса, ялиня торпаг гойсан
йумулар», «Вяфат едянин эюзцня язиз адамы торпаг тюкярся, эюзц
торпагдан дойар», «Юлцмя йахын инсаны торпаг гцрбятдян чякиб
эятирир» вя с.
Инанълар еркян тясяввцрляри систем щалында якс етдирян
жанрлардан бири кими чох ящямиййятлидир.
Андлар. Аьыз ядябиййатынын илкин жанрларындан бири андлардыр.
Анд гядим инсанларын мцгяддяс щесаб етдикляри варлыглара инамы иля
баьлы йаранмышдыр. Анд ичмяк мцгяддяс щесаб едилмиш, бир сыра
халгларда анды позмаг цстцндя аьыр ъязалар тятбиг олунмушдур.
Гядимлярдян анда инам гцввятли олмушдур. Яввялляр инсанын
мцхтялиф тясяввцрляри иля баьлы андлар йаранмышдыр. Инсан йеря, эюйя,
суйа, ода, Эцняшя, Айа мцгяддяс варлыг кими бахмаьа башладыьы
замандан онун тясявцрляриндя илк андлар йаранмышдыр. «Ай щаггы»,
«Эцн щаггы», «Торпаг щаггы», «Йер щаггы», «Эюй щаггы», «Ишыг
щаггы», «Су щаггы» вя с.
Нисбятян сонралар инсанларын ситайиш етдийи варлыглара – бярякят вя
гцдсиййятя анд ичмя яняняси мейдана эялдикъя андын даиряси дя
эенишлянмишдир. «Дуз щаггы», «Бярякят щаггы», «Дуз-чюряк щаггы»,
«Чюряк щаггы», «Ун щаггы», «Немят щаггы» вя с.
Инсанларын тясяввцр щцдудлары эенишляндикъя ата, ана, баъы,
гардаш, язиз адамларла баьлы андлар йаранмышдыр. «Анамын ъаны
цчцн», «Атамын ъаны цчцн», «Баламын ъаны цчцн», «Баъым ъаны»,
«Дядям ъаны», «Дайым ъаны», «Анд олсун баламын башына»,
«Нянямин ъаны цчцн», «Анд ичирям дайымын ъанына» вя с.
Дини тясяввцрлярин инсанларын шифащи йарадыъылыьында щюкмран мювге
тутмасы иля ялагядар йаранан андлар даща эениш йайылмышдыр. «Аллащ
щаггы», «Аллаща анд олсун», «Аллащын дярэащына анд олсун», «Биллащ»,
«Сумаллащ», «Имам щаггы», «Имам Щцсейн щаггы», «Анд ичирям
Имам Щцсейня», «Пейьямбяр щаггы», «Пир щаггы», «Ювлийа щаггы»,
«Яли йолу щаггы», «Он ики имам щаггы», «Дин щаггы», «Мязщяб
щаггы», «Гуран щаггы», «Ятаьа щаггы» вя с.
Андлары мцхтялиф инкишаф мярщялясиндя инсанын
мцгяддясляшдирдийи, етигад етдийи варлыглар, ситайиш етдийи предметляр
вя ъанлылар доьурмушдур. Мясялян, халг арасында беля бир анд вар:
«Даь щаггы». Шцбщясиз ки, бу ъцр андларын йаранмасы мцасир
тясяввцрлярля ялагядар ола билмяз. Даьын аллащ, щами, ангон олмасы

279
инсанын еркян тясяввцрляри иля баьлыдыр. Тцрк мифолоэийасында даь
ангону, аллащы инсанлары тябиятин бцтцн фялакятляриндян щифз едян
щамидир. Газах, юзбяк, уйьур, гарагалпаг вя кабарда-балкар
халгларынын шифащи йарадыъылыьында даь ангонуна тез-тез тясадцф
олунур.
«Короьлу» епосунда Алы киши оьлуну мцбаризяляря
щазырлайаркян илк нювбядя даьа сыьыныр. Даьлар чятин анда
цмумиййятля, иэидлярин сыьынаъаьы олмушдур. Даьларын тяряннцмц
шифащи поезийада, дастан йарадыъылыьымызда башлыъа мювзудур. Миряли
Сейидовун «Алы киши вя Короьлу образларынын прототипляри»
мягалясиндя даь ангону тясяввцрц щаглы олараг мифик тясяввцрлярля
ялагяляндирилир (44.3).
Шифащи нитгдя йашамагда олан щяр бир андын юзцнямяхсус
тарихи, етимоложи кюкц, ясасы вардыр. Онларын щяр биринин архасында
халгымызын мцяййян тарихи инкишаф мярщялясиндяки щяйаты, мяишяти,
яхлаг вя тяфяккцр тярзи дайаныр. Йцзилликляр архасындан сцзцлцб эялян
бу шюлялярин, шяфяглярин щяр бириндя бир ясрин, бир гяринянин сирляри
йашамагдадыр.
Алгыш вя гарьышлар. Шцурлу фяалиййят мярщялясиня гядям гойан
инсанлар даим щяйатда ики гцввятли амилля – хейир вя шярля
гаршылашмалы олмушлар.
Хейир онларын щяйат шяраитинин, мяишятинин йахшылашмасына,
эцндялик ещтийаъларынын арадан галдырылмасына кюмяк етмишдир. Бу
тясяввцрлярля баьлы мцхтялиф сцжетляр вя сцжетляр системи йаранмыш, щяля
еркян мифоложи тясяввцрляриндя инсан юз хейирхащыны рямзляшдирмиш,
ону хейир аллащы сявиййясиня йцксялтмишдир.
Ейни мцнасибят шярля баьлы йаранмышдыр. Шяр гцввяляр халгын
тясяввцрцндя даим пислянмиш, ону инсаны фялакятя салан, башына
мцсибятляр эятирян бир гцввя кими рямзляшдирмишляр. Нящайят, ясатири
тясяввцрлярдя шяр дя аллащ гцдрятиня йцксялдилмиш вя она мифик шяр
танрысы кими бахылмышдыр. Шярг халгларынын ясатири эюрцшляриндя дя бу
тясяввцрляр ясасында йаранан ганун китабларында хейир вя шяр
аллащлары шяхсляшдирилмишдир. Онлары инсан ъилдиндя эюрмяк истяйи
гядим инсанын щяйаты дярк етмясинин ясас мярщяляляриндян бири
олмушдур. Хейир вя шяр анлайышынын йаранмасы иля еркян тясяввцрлярдя
хейри алгышламаг, шяри ися гарьышламаг анлайышы йаранмышдыр. Алгыш вя
гарьышын рущ адлары иля баьлы олдуьуну да эцман едянляр вар. Гядим
тцрк тайфалары ичярисиндя гара, щям дя иэидлик, гящряманлыг рямзи
щесаб едилмишдир. Гящряманларын мцяййян щядди-булуьа чатана
гядяр гаранлыгда сахланмасы («Шащ Исмайыл» дастаны), гырх эцн, гырх

280
эеъя гаранлыгда сахланылан атын ъянэавярлийи («Короьлу» епосу),
гаранлыгда эорда дцнйайа эялян Короьлунун (юзбяк «Эороьлу»
епосу) гящряманлыьы вя с. еляъя дя гара рянэля баьлы гядим оьуз
мифолоэийасына эюря «Ал»лар – рущлар барядяки тясяввцрлярдян даща
габаг гаранын мяна чаларларыны нязяря алсаг, гарьышын «гара» иля
ялагясиня мцхтялиф бахымдан йанашмаг олар.
Еркян тясяввцрляр инсанларын щяйата илкин бахышларыдыр. Онлар
реал вя айдын олмуш, мцшащидяляря ясасланмышдыр. Тясяввцрлярдя
хейир вя шяр гцтбляри йарандыгдан сонра инсан хейри бяйянмиш, ону
алгышламыш, шяри ися пислямишдир. Арзуламаг, бяйянмяк мянасында
баша дцшцлян «алгыш»ын мянасы алгышлама – хош сюз, гырмызы сюз иля
баьлы олмушдур. Инсанлар мцшащидя етдийи щадисяляри гаршылашдырма
йолу иля щягигятляря йийялянмишляр. Щятта зиддиййятляри гаршылашдырма
дяркетмянин ясасыны тяшкил етмишдир. Хейирин якси шярдир. Хейри
алгышлайан инсан онун якси олан шяри пислямякля гарьыш йаратмышдыр.
Сюзцн тяркибиндян эюрцндцйц кими, щяр ики ифадядя «гыш («ьыш»)
сахланмышдыр. «Гар»ын «Ал»ын якс мянасына йахынлыг бянзяри дя
нязяря чарпаъаг фонетик щадисялярдян ола биляр. Щяр ики ифадядяки
«гыш»ын сясля баьлылыьы мцлащизясиндя дя щягигят нязяря чарпаъаг
дяряъядядир. Ола биляр ки, «гыш» илкин мянада сюз, няьмя мянасында
ишлянмишдир. Миряли Сейидовун щяр ики ифадядяки «гыш»ын сяс вя сюз
билдирмя ещтималы (44, 3) бу мцлащизядяки фярзиййянин щягигятя
йахынлыьы гянаятини доьурур.
Лакин бу инкаредилмяздир ки, алгыш вя гарьыш уъадан дейилян,
бязян зцмзцмя иля аьызда йараныб милли йаддаша ъар едилян фолклор
жанрыдыр.
Алгыш вя гарьышлар хейир вя шяр тясяввцрляри иля баьлы мейдана
эялян паремик ващидлярдир. Алгышларда хейир ямялляр тягдир едилмиш,
гарьышларда ися инсанлара пислик едянляря – уьурсузлуг, пислик ифадя
олунмушдур.
Алгыш вя гарьышлар бу эцн бизя «Китаби-Дядя Горгуд» абидяси
наьыл, дастан вя с. кими жанрлар дахилиндя, йазылы ядябиййатда, айры-айры
образларын дилиндя, щабеля ъанлы ишляк дилдя эялиб чатмышдыр. Сон илляря
гядяр мцстягил жанр кими топланыб няшр едилмямишдир. Онларын бязи
нцмуняляри XIX ясрдя чап олунан бир сыра мяъмуялярдя, о ъцмлядян
СМОМПК-дя (Сборник Материалов для описания Местностей и
Племен Кавказа) няшр едилмишдир. Сонралар ися сяксянинъи иллярин
яввялляриндя онларын шифащи дилдян йазыйа алынмыш илк нцмуняляри
топланылмыш вя тядгигатлара ъялб едилмишдир (5, 88; 13, 21; 45, 27).
Халгын данышыг дилиндя алгышлар эениш йайылмышдыр. Онларын бир

281
чохунда гядим тясяввцрлярин изляри айдын нязяря чарпмагдадыр:
«Суъан юмрцн олсун», «Чюряйин бол, суйун сярин олсун», «Аллащ
явязин версин», «Чыраьын эур йансын», «Ишыьын сюнмясин», «Одун
сюнмясин», «Торпаьын ращат олсун», «Намярдя мющтаъ олмайасан»
вя с. кими алгышлар инсанларын эцндялик щяйат тяърцбяси ясасында
йаранмышдыр. Сюзцн гцдрятиня инамын эцълц олдуьу вахтларда инсан
тясяввцрцндя беля бир инам щюкмран иди ки, щяр кясин цнванына
дейилян хош сюз, алгыш-уьура, гарьыш ися – уьурсузлуьа сябяб олур.
Щятта халг арасында беля бир ифадя вар: «Щагг дярэащынын гапысы ачыг
олан вахт алгыш (гарьыш) етмишдим». Эцнцн еля вахтлары, щяфтянин,
айын вя илин еля эцнляри вя саатлары вардыр ки, бу вахтлар сюйлянян алгыш
вя гарьышлар щяйата кечярмиш.
«Халг ичярисиндя аьзы фал олан алгышчы вя гарьышчылар вардыр.
Тясадцфи дейил ки, филанкясин алгышы вя гарьышы фал олур. Адятян сящят
тездян, сцбщ чаьы эцн доьмамышдан вя эцнорта вахты сюйлянян алгыш
щяйата кечярмиш. Гарьышы ися шяр гарышан вахт, щава торанлашан
заман сюйлямишляр. Халг арасында беля бир инам вардыр: сцбщ чаьы
алгышлар инсанлары мцщафизя едян щамиляря даща тез чатармыш. Шяр
гарышан вахт гарьыш едян гадынлар йахасыны ъырыб, синясини ачар вя
беляликля, гарьышы даща кясярли етмяк цчцн ону бязян мцяййян
ритмлярля, авазла сюйлярмишляр» (5, 26).
Алгыш вя гарьышлар инсанын щяйат вя мяишятинин чох мцхтялиф
сащялярини ящатя едир. Бязи нцмунялярдя даща гядимлярдян мювъуд
олан яняняляр, айинляр мцщафизя едилмиш, алгыш-гарьышлар щямин
тясяввцрлярин изи кими халгын щафизясиндя йашайараг бу эцня гядяр
эялиб чатмышдыр.
Халг арасында йашамагда олан алгыш вя гарьышлары ашаьыдакы кими
тяхмини груплашдырмаг олар: 1. Мярасимлярля баьлы йаранан алгыш вя
гарьышлар. 2. Мяишятля баьлы йаранан алгыш вя гарьышлар. 3. Мифоложи вя
дини тясяввцрлярин тясири иля йаранан алгыш вя гарьышлар.
Халг арасында мярасимлярля баьлы йаранан алгыш вя гарьышлар
эениш йайылмышдыр. Онларын бюйцк яксяриййяти мярасим ритуаллары иля
баьлыдыр. Мцяййян гисми щямин ритуал истяйи иля баьлы мейдана
эялмишдир. Мясялян, «Бяйлик щамамына эедясян», «Бяйлик тахтыны
эюрцм», «Той ширнини йейим», «Бяйлик хончаны тутум», «Эялинлик
хынана эялим», «Хынана эялим», «Эялинлик лампаны йандырым»,
«Эцзэцнц бязяйим (тутум)» вя с. алгышлар той мярасими иля ялагядар
йаранмышдыр. Бунун тамам яксиня олараг йас мярасими иля баьлы
йаранан вя йа инсанын юлцмцнц арзулайан гарьышлар да вардыр.
«Адын дашлара йазылсын», «Адыны адлара гойум», «Гулаьына памбыг

282
тыхайым», «Башынын цстцндя шам йандырым», «Бойуна гямиш юлчцм»
вя с.
Халг ичярисиндяки алгыш вя гарьышларын щяр биринин юзцнямяхсус
йаранма йолу, етимоложи кюкц олмушдур. Одур ки, бу жанр, ейни
заманда, халг мяишятиндяки етник хцсусиййятляри мцщафизя едян
жанрлар групуна дахилдир. Мясялян, халг ичярисиндя ясасян «Кцл
башына», «Башына кцл гойум» вя «Кцлц гойум башына»
вариантларында йайылан гарьыш вардыр. Щяр цч вариантда гарьышдан
чыхан нятиъя ейнидир, йяни щяр цч вариантда инсана юлцм арзуланыр.
Гарьышын вариантлары ясасында данышыг дилиндя «кцл башына» ифадяси
дя йайылмышдыр. Халг арасында мяъази мянада ишлянян гарьышын
етимоложи изащы хцсусиля мараглыдыр. Профессор Муса Адилов гарьышы
мцстягил ифадя кими эютцряряк, онун етимоложи кюкцнц шярщ етмишдир.
«Ифадя (гарьыш – А.Н.) гядим амансыз бир халг адятиля ялагядардыр.
Вахтиля гудуран (Рущи хястя олан – А.Н.) адамлары мцалиъя едя
билмядикляриндян беляляри иля гяддаръасына ряфтар едирдиляр. Гудуран
адамы гапысы баьлы заьайа салыб онун цстцня йухарыдан (баъайа)
ялякля кцл яляйяр вя ону боьурлармыш...» (46, 48). Мцяллиф фикрини
ясасландырмаг цчцн халг йарадыъылыьы нцмуняляриня мцраъият едир.
«Гурбани» дастанындан ашаьыдакы епизоду мисал эятирир: «Кюпяк гары
иряли эялиб Гурбанинин эюзляринин ичиня бахды, эери дурду, деди: «Ай
аман, буну тысбаьа далайыб, гудуруб. галхыб бу саат мяни
далайаъаг. Мян дя сизи далайаъаьам. Адамлар щамысы гудураъаг.
Тез башына кцл яляйин юлсцн» (46, 48).
Халг арасында мцяййян адят вя янянялярля баьлы йаранан бу
гябилли нцмуняляр чохдур. Онларын щяр биринин архасында дцнянки
мяишятимизин бир адяти вя йахуд мцяййян бир факты дайаныр.
Мяишятля баьлы йаранан алгыш вя гарьышлар. Инсанын арзу вя
истякляринин бюйцк бир гисми алгышларла якс олунмушдур: «Евин абад
олсун», «Евиня шадлыьа эяляк», «Дуз-чюрякли оласан», «Сцфрян
щямишя ачыг олсун», «Ев сащиби саь олсун», «Сцфрян бярякятли олсун»,
«Чюрякли оласан», «Оьул-ушаглы оласан», «Юмрцн узун олсун»,
«Атынын цстцндя мурада йетясян», «Чапарын кечилмяз олсун»,
«Гылынъын кяскин олсун», «Дуз-чюряйин габаьына эялсин» вя с. кими
алгышларда инсана уьур арзуланмыш, онун эцндялик хошбяхт щяйаты
язизлянмишдир.
Мяишят щяйатынын мцхтялиф ъящятляри гарьышларда да юз ифадясини
тапмышдыр. Халгымызын гядим дювр щяйатыны, мяишятини, етик вя естетик
эюрцшлярини юйрянмякдя бу нцмунялярин ящямиййяти бюйцкдцр.

283
М.Горкинин эюстярдийи кими, биз халгымызын шифащи йарадыъылыьыны
билмядян, онун тарихини юйряня билмярик. Бу бахымдан щяля
юйрянилмямиш жанрлардан олан гарьышларда яски тарихимизин мцхтялиф
фактлары, айры-айры дюврлярдя заман цчцн яняняви олан естетик
дцшцнъя хцсуси мараг доьурур. Мясялян, «Евин йансын», «Евиня од
дцшсцн», «Евин даьылсын», «Оъаьын сюнсцн», «Чюряйя мющтаъ
галасан», «Чюряк тапмайасан», «Иэид юлясян», «Ъаван юлясян»,
«Шяря дцшясян», «Эюзцн кор олсун», «Бала цзцня щясрят галасан»,
«Йурдуна сцпцрэя чякилсин», «Йалан дейянин дили йансын», «Йалан
аьаъындан дцшцб юлясян», «Йалана дцшясян», «Гуруйуб суйа
дюнясян», «Рянэин саралсын», «Инъялиб сапа дюнясян» вя с.
Инсан мяишятинин айры-айры ъящятляри, фираван йашайыш,
ювладларынын хошбяхтлийини эюрмяк сяадяти, ъошьун ямяйи, дцнйа
немятляриндян ляззят алмаг арзусу вя йахуд бунун якси алгыш вя
гарьышларда юзцнц ифадя едя билмишдир.
Бу нцмунялярин мцхтялиф пешя, мяшьулиййятля ялагядар
йарананлары да вардыр ки, онлары да мяишят щяйатындан кянарда
тясяввцр етмяк олмаз. Мясялян, «Чюряйин ятирли олсун», «Буьдан киф
атмасын», «Арпан гуру галсын» алгышларынын тамам яксиня олан
«Буьдан чцрцсцн», «Арпан нямя галсын», «Буьдана гурд дцшсцн»,
«Чялтийиня бит дцшсцн» вя с. гарьышлар да вардыр ки, онлар да мяишят
щяйатынын типикфактларыдыр.
Халг ичярисиндя ямяк щяйаты иля – якинчилик, малдарлыг, овчулуг,
тохуъулуг, барамачылыг вя с. сащялярля ялагядар йаранмыш алгыш вя
гарьышлар да вар. Онларда бязян чох конкрет шякилдя ямякчи инсанын
пешя, мяшьулиййят сащяси айдын нязяря чарпдыьы кими, онун
ишэцзарлыьы, ямяйя мящяббяти дя айдын якс едилир. Мясялян, инсанын
ямяйини гиймятляндирмяк мягсядиля сюйлянян алгышлара нязяр
йетиряк: торпаьы беъярянин, чюлдя ишляйянин иши цстцня эяляндя
дейярляр: «Аллащ гцввят версин», «Голуна гцввят», «Ишин аванд
олсун» вя с. Бу алгышлардакы арзу хош мярамын, истяйин нятиъясидир.
Гарьышларда ися жанрын тялябиня уйьун хцсусиййят нязяря чарпыр: «Ялин
бел тутмасын», «Ялин гурусун», «Голун сынсын» вя с.
Мяишят щяйаты иля ялагядар сюйлянян алгыш вя гарьышларда реал
тясяввцрляр ясас йер тутур. Бу нцмунялярдя арзу реал щяйат
материалына ясасланыр. Инсан эцндялик мяишятдя эюрцб мцшащидя
етдийи йахшы вя пис щадисяляри сечир вя онлар ясасында алгыш вя гарьыш
моделляри йараныр.
Алгыш вя гарьышларын бюйцк гисми мифоложи вя дини тясяввцрлярин
тясири иля баьлы йаранмышдыр. Инсан щяйаты дярк етдикъя айры-айры

284
гцввяляри, образлары фетишляшдирмиш, онлара инам бяслямиш, сонралар
ися бцтцн бу инанъ вя етигадлар дцнйасы шифащи фарадыъылыьын башга
жанрларында олдуьу кими, алгыш вя гарьышларда да юзцнц якс
етдирмишдир. «Улдузун бяхтли олсун», «Бяхт улдузун сайалы олсун»,
«Бяхтиня эцн доьсун», «Хошбяхт оласан», «Аь эцнлц оласан»,
«Хызыр йолда йолдашын олсун», «Шярдян узаг оласан», «Оъаьын
сюнмяз олсун», «Имам Щцсейн кюмяйин олсун», «Ярянляр кюмяйин
олсун», «Щязрят Аббас кюмяйиня йетсин» вя с. Бунларын тамам якси
олан гарьышларда да конкрет мцшащидя обйекти мювъуддур.
Мифик вя дини тясяввцрлярля баьлы йаранан алгыш вя гарьышлар реал
зяминя ясасланмыр. Онлар ибтидаи инсанын эцндялик щяйатда эюрцб
мцшащидя етдийи щадисяляр дейил, яксиня, эюрмядийи, мцшащидя едя
билмядийи, юз хяйалында йаратдыьы, уйдурма щадисялярля баьлыдыр.
Алгыш вя гарьышларын мцяййян гисминдя дини тясяввцрляр дя йер
тутур. Алгыш вя гарьышын щяйата кечмясиня кюмяк едя биляъяйиня
инам бяслядийи образлара, гцввяляря хитаб едилир. Бу нцмунялярдя
аллащын, дин хадимляринин, мцгяддяс оъагларын ады хатырланыр,
арзунун щяйата кечирилмясиндя онларын иштиракы тясдиглянир.
«Аллащ ъаныны саь етсин», «Имам Щцсейн сяни арзуна йетирсин»,
«Щязрят Аббас нязярини цстцндян яскик елямясин», «Танры сяни
бяднязярдян щифз етсин», «Ятаьа кюмяйин олсун», «О эюзя эюрцнмяз
сяни шяр шейтандан, гуру бющтандан, мякри-зяняндян щифз елясин» вя
с. кими алгышларын мифик вя дини тапынмаларла баьлы йарандыьы
айдындыр. Ейни гябилдян олан гарьышларда да якс мяна хцсусиййяти
нязяря чарпыр: «Аллащ евини йыхсын», «Аллащ ъязаны версин», «Гапында
байгуш уласын», «Сяни тапшырырам Щязрят Аббаса», «Улдузун ахыб
эедян олсун», «Эцнащларыны сидр суйунда йуйа билмяйясян» вя с.
Аьыз ядябиййатынын бу кичик жанрларынын щяр биринин архасында
мцяййян тарихи вя йа мифоложи, дини тясяввцр дайаныр. Щяр бир
паремик ващидин ачыгланмасы ися еркян дюврдлярдя йашайан
яъдадларымызын естетик дяйярлярини, мяняви-яхлаги эюрцшлярини,
саьламлыьынын эиэийеник яхлаьыны юйрянмяйя бизи йахынлашдырыр. Милли
йаддашда йашайан гарьышлар башга паремик ващидлярдян вя кичик
жанрлардан фяргли олараг тарихян халгымызын мянишяти цчцн яняняви
олан хястяликляри, мцалиъя васитялярини вя йахуд буна бянзяр диэяр
деталлары юйрянмяк бахымындан да ящямиййятлидир.
Кичик жанрлардакы бюйцк щягигятляр яъдад мядяниййятини дярк
етмякдя бу эцн ян мютябяр мянбялярдян бири олараг галмагдадыр.
Бу бахымдан шифащи поезийамызда мащиййяти, мязмуну, сярщядди вя
щцдуду, еляъя дя сонракы мядяниййятин формалашмасындакы тарихи

285
функсийаларыны щяля мцяййянляшдирилмядийи маэик поезийа да сон
дяряъя дяйярли тядгигат обйектидир. Маэик поезийанын шифащи
йаддашда бизя эялиб чатан кичик бир щиссяси яфсунлардыр.
Яфсунлар. Шифащи поезийамыздакы яфсунлар халг арасында овсунлар
кими дя таныныр. Тцрк тайфаларынын илкин маэик тясяввцрляринин мящсулу
олан яфсун-овсунлар мцяййян мярщялядя еркян инсанын эцндялик
мяишят щяйатында, дяркетмя, щяйаты юз билдийи кими ифадя етмя вя онун
цзяриндя там щюкмранлыьа наил олма просесиндя мцщцм мювге
тутмушдур. Маэик дцшъя сонракы йцксяк поетик йарадыъылыг цчцн
ъошьун вя тцкянмяз гайнаг олмушдур. Заман кечдикъя, тябиятин
сирляри инсан цчцн ачылдыгъа яфсун-овсун тясяввцрляри зяифлямиш, бир жанр
кими архаикляшмишдир. Лакин яфсун йаддашдан силинмямиш, мцстягил
жанр кими йашамыш, шифащи йарадыъылыьын мцхтялиф цслубларында вя
нювляриндя мотив, елемент, цнсцр вя с. шякилдя галмышдыр.
Яфсун сюзцн эцъцня инамы якс етдирян бир жанрдыр. Бу жанрда
охшар сясляр, сюзляр васитясиля инсан психасына, тябият гцввяляриня тясир
эюстярилир, сюзцн эцъц, тясири инамын тянтянясиня чеврилир.
Бязян яфсун мянасында ишлянян сещр мцстягил жанр дейил, айры-
айры илкин жанрлар цчцн яняняви олан йарадыъылыг цслубу щесаб олунур.
Сещр, яфсунун бир атрибутудур. Сещр яфсунда да, фалда да, тилсимдя
дя иштирак едир. Лакин сещирлямяк яфсунун фяал цнсцрцдцр, бцтцн
башга жанрлардан даща чох о, яфсунда иштирак едир. Сещрин беля
фяаллыьы бир дя тилсимдя нязяря чарпыр. Ибтидаи инсан эюрцб мцшащидя
етдийи щадисялярин гаршылыьыны тякрар етмякля илкин сещрляри
йаратмышдыр. Мясялян, гядим инсанлар М.Щ.Тящмасибин дедийи кими,
«чахмаг дашыны бир-бириня сцртмякля, йаьышын мцждячиси олан
илдырымын сцни бянзярини йарадыр, башга сюзля, сещр едир, ейни
заманда щям дя:
«Чах дашы, Аллащ версин
Чахмаг дашы, Йаьышы.
- дейя хцсуси бир овсун йарадыр вя охуйур» (11, 43).
Яфсунларын йаранмасында халг инанъларындан истифадя
едилмишдир. Бир сыра яфсун илк бахышда инанъа бянзяр хцсусиййятиня
эюря ондан сечилмир.
Халг арасында бу эцн мцхтялиф мязмунлу яфсунлар йайылмышдыр.
Онлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар: Тябият гцввялярини рам
етмяк цчцн йаранан яфсунлар; Инсанын щяйат вя йашайышыны тямин едян
битки вя щейванлары горумаг мягсяди иля йаранан яфсунлар; Инсанын
эцндялик мяишяти вя саьламлыьы иля баьлы йаранан яфсунлар.

286
Яфсунларда халгын шифащи йарадыъылыьында конкрет йеря, цнвана
маликдир. Щяр бир яфсунун ня мягсядля йарандыьы мялум олмалыдыр.
Конкрет обйектдян кянарда яфсун йохдур. Одур ки, яфсунлары
топлайаркян вя йа груплашдыраркян мцяййян принсипляр ясас
эютцрмялидир. Бу принсипляр ися яфсунларын юзцндя ъямлянир. Щяр щансы
бир яфсун охунаркян онун ня мцнасибятля сюйляндийи айдынлашарса,
онун мяна вя мязмунуну, хцсусиййятлярини, тясир обйектини бир о
гядяр асан мцяййян етмяк олар.
Тябият гцввялярини рам етмяк цчцн йаранан яфсунлар нисбятян
даща илкин тясяввцрлярля баьлыдыр. Бу яфсунлар инсанын гаршысында аъиз
галдыьы гцввя цзяриндя щюкмран олмаг арзусу иля йаранмышдыр.
Инсанлар эцнцн чыхмасы, йаьышын йаьмасы, кцляйин ясмяси, йаьышын
кясмяси вя с. иля баьлы щадисяляр щаггында яфсунлар йаратмышлыр.
Халг арасында йаранан яфсунлар ики щиссяйя бюлцнцр: биринъиси, яряб-
фарс тяркибли сюзляр йыьынындан ибарят олуб, дини адлар, инамларла
чарпазлашан, йарыфарс, йарыяряб сюзляри иля ифадя едилян, бюйцк тящрифляря
уьрадыьына эюря аз баша дцшцлян, мянасы тящриф едилян, бязян дя мянасы
анлашылмайан яфсунлар. Онлар шярти олараг йаланчы, йахуд алдадыъы
яфсунлардыр. Тябии ки, онлар мцяййян мягсядлярля хцсусян эялир ялдя
етмяк, тамащ мягсядиля иъра олунур. Тез бир заманда да щягиги
мащиййяти ачылыр.
Икинъи гисми ися мцяййян поетик юлчцлярдя йаранан, сюйлянян
конкрет ойбекти вя йери мялум олан яфсунлардыр. Онларын ялдя олан
мцяййян гисми шифащи нитгдян йазыйа алыныб чап едилмишдир (13, 26).
Тябияти юзцня таб етмяк мягсядиля сюйлянмиш яфсунлар ичярисиндя
икинъи гисм яфсунлар, онларын еркян типи кими йадда галан, йаьышла
баьлы яфсунлар юз орижиналлыьы иля сечилир.
Яфсунун ритуал мятни олуб, вя йаддашда ашаьыдакы шякилдя
галмышдыр.
Бир дястя адам ялиндя су долу габ эютцрцр, овъуну су иля
долдуруб суйу эюйя атыр. Су йеря йаьыш шяклиндя тюкцлцр, яфсунчу ися
дейир:
Су сяпдим, Даьдан эялян
Суйу сяпдим, Селди що.
Арана суйу Су сяпдим.
Сяпдим. Суйу сяпдим. (13, 26)
Дярялярдя
Эюлдц що.
Яфсунун нягяраты ися хорла охунур. Сонра ися яфсун давам едярди.

287
Мцяййян мцгяддяс оъаглардан эютцрцлмцш дашлары тян ортадан
дялиб суйа салардылар. Мясялян, Губа-Гонагкянд зонасында Баба
даьындан эятирилмиш йедди дашы ортадан дялиб бир ипя дцзяр вя ананын
илки олан гыз ушаьы ону суйа салыб, ипин башыны сащилдяки аьаълардан
бириня баьлайарды. Ипин баьландыьы, адятян, гараьаъ вя йа фындыг
аьыъы олмалы иди. Дашлар суйа салынаркян бир дястя ада хорла
охуйарды:
Даш башым,
Йаш башым,
Йаш олду
Цст-башым.
Сонра суйа даш салырдылар. Бу вахт ися ясас яфсунчу дейярди:
Суда дашым Эяляр,
Гуда дашым Эетмяз,
Баба дашым Йаьышым.
Сонра ися дашы суйа саланлар хору тякрар едярдиляр:
Даш башым,
Йаш башым,
Йаш олду,
Цст-башым.
Сящяр щамы дуруб эюрярди ки, йаьыш йаьыр. Баба дашыны судан
чыхармайынъа йаьыш кясмязди (13, 26).
Щяля чох гядимлярдян арасы кясилмяз йаьыш заманы эцняш
Чаьырыш няьмяляри дя халг арасында эениш йайылмышдыр. Еркян инсанлар
бу эюрцшля баьлы мцхтялиф яфсунлар да йаратмышлар. Онлардан бири
белядир: Эцняшин чыхмасыны арзулайан шяхс Баба даьындан эятирилмиш
дашы оъаьын кцлцндя басдырыр вя оъагда хямирашы биширилир. Хямири
ананын илки чалмалыдыр. Яфсуну гуран басдырылан кюзляри дашын цстцня
йыьа-йыьа яфсунун сещр щиссясини охуйур:
Году дашы,
Оду дашы.
Году кяссин
Йаьышы.
Сонра ися яфсунчу оъаг башына йыьышанларын мцшайияти иля
охуйур:
Оду дашы, Гонаг эялсин

288
Буду дашы, Щодубашы,
Булутдарын Эятирсин
Эуду дашы. Гызыл эцнц.
Биширмишям Апарсын,
Хямирашы. Йаьышы.
Оъаг башына йыьышанлар хору йенидян тякрар едярдиляр:
Году дашы,
Оду дашы.
Году кяссин
Йаьышы (13, 41).
Халг арасында йелля, кцлякля, оду горумаг, сели сахламаг,
илдырымы хятасыз ютцрмяк вя с. мягсядиля сюйлянян чохлу яфсунлар
вардыр. Бунларда тябиятин кортябии гцввяляринин гаршысында аъиз галан
инсанын сещр, яфсун эцъцня бюйцк инам якс олунмушдур. Бу
нцмуняляр халгымызын илкин мифик эюрцшлярини юйрянмяк бахымындан
да ящямиййятлидир.
Инсанын щяйат вя йашайышыны тямин едян битки вя щейванлары
горумаг мягсяди иля йаранан яфсунлар да халг йарадыъылыьында мцщцм
йер тутур. Бунлар ичярисиндя инсанын эцндялик йашайышында мцяййян
рол ойнайан мейвя, мейвя аьаълары, мцяййян биткиляр–буьда, арпа,
чялтик, еляъя дя гойунчулуг вя малдарлыг щяйаты иля ялагядар йаранан
яфсунлар да вардыр.
Бунлардан бири дя инсанлара зяряр верян вящши щейванларын
зярярсизляшдирилмясиля баьлы йаранан “Гурдаьзы” яфсунудур.
“Гурдаьзы” яфсуну йаддашларда ашаьыдакы шякилдя галмышдыр:
Аслан аьызлы Тушладым
Гурд, Гара эцлляни
Гафлан аьызлы Сяня,
Гурд, Бабам кириш
Аь гурд, Пай эюндяриб мяня,
Гара гурд, Няняни киришлядим,
Боз гурд, Чяняни киришлядим.
Эюзцвя Йараларыву
Пярдя эялсин, Баьладым.
Дилин дярдя Ъянэляривц
Эялсин. Даьладым.
Ъянэлярин Эюзцня дярдя

289
Гурусун. Эялсин.
Аьзын гапансын. Дилин пярдя
Аьзына гара Эялсин.
Гыфыл вурдум. Йаьладым.
Йолунда Даьладым.
Тяля гурдум Гурдун аьзын!
Баьладым.
Халг арасында мал-гараны мцхтялиф хястяликлярдян горумаг,
онларын няслини артырмаг, мал-гарадан даща чох мящсул ялдя етмяк,
онлары гурд-гушдан горумаг мягсяди иля дя яфсунлар йаранмышдыр.
Мясялян, М.И.Ъяфярзадянин йаздыьына эюря, ритмик щярякятлярля
охунан “Табаг овсуну” дабагы саьалдармыш:
Табаг эялди
Дабаг гач. . .
Бу гябилдян олан башга яфсунлар бу эцн дя халг арасында
йашамагдадыр.
Инсанын эцндялик мяишяти вя саьламлыьы иля ялагядар йаранан
яфсунлар щяля гядимлярдян ювладсызлыг, доьум, шярин говулмасы, евдян,
оъагдан узаглашдырылмасы, йедди баъыйа бир гардаш арзуланмасы
истякляри вя с. иля баьлы йаранмышдыр. Инсанда горху, нязяр, узаг
сяфярдян саламат гайытмаг арзусу вя с. иля ялагядар да яфсунлар
вардыр.
Эцндялик мяишят щяйаты – итгапма, атвурма, нязяряэялмя,
горхуйа гаршы яфсунлар даща эениш йайылмышдыр. Мясялян, итляр олан
щяйятя, мящялляйя эедянляр габагъадан беля яфсун охуйардылар:
Ит цстц Тцстц...
Итин цстц. Цфц, цфц,
Итин эюзцня Цфц, цфц...
Нязярля баьлы яфсунларда пис эюз лянятлянир, цзярлик нязяр
сындыран битки кими вясф олунар. Яфсун ващид бир систем тясири
бахышларды:
Голтуьунда цзярлик Торпаьа
Асдырмышам. Ащын торпаьа,
Кцряйиндя гаратикан Уфун торпаьа.
Басдырмышам. Галхан сындыран
Галхан сындыран Эюзцня,

290
Эюзцня Кял чатдадан
Кял чатдадан Сюзцня,
Сюзцня, Тфу, тфу, тфу
Тфу,тфу... Тфу, тфу, тфу... (5, 21)
Эюзцнцн оху
Мятндян эюрцнцр ки, нязяр чох эцълц бир шяр гцввяйя маликдир.
“Галхан сындыран”, “Кял чатдадан” бу эцъ щардадыр, о нядян йараныр,
тушладыьы обйекти неъя мящв едир. Мятндя бцтцн бунлар ачыгланмыр,
садяъя онун зярярверян гцввя пислянир, лянятлянир. Мятндя штрих
шякилиндя нязяря чарпан “Ащун торпаьа”, “Уфун торпаьа”, “Эюзцнцн
оху торпаьа” ифадяляриндян эюрцнцр ки, нязяр дейилян вя хцсуси эцъя
мяхсус олан бу гцввя гейри-маддидир, шцадыр, ох шякилиндя истига-
мятлянян эцълц енержидир, няйя тохунса ону мящв едир. Она эюря дя
яфсундан бу енержинин торпаьа истигамятляндирилмя истяйи иля йанашы, ейни
заманда о, йаманланыр. Бу шцаны парчалайан, эцъцнц сындыран, йахуд
истигамятини дяйишян васитяляр, конкрет мятндя ися цзярлик она гаршы
гойулур. Нязярля баьлы башга бир яфсунда ися нязяря цмуми бахыш, онун
сцрятли, эцълц тясирини зярярсизляшдирян цзярлик абстрактизми мювъуддур.
Чыхдым щиъран даьына, Цзярликсян щавасан,
Чаьырдым кюмяк ет, ай аьа, Щяр бир дярдя давасан
Сорду няди, де, гара Бяднязярдян бяла эялиб,
Дедим ейля дярдя чара... Ону да сян совасан.
Деди эет цзярлик ат оъаьа Цзярликляр чыртдасын,
Цзярлик щяня-щяня, Йаман эюзляр пыртдасын.
Тюкцлдц щярзи сяня, Атын аьды цзярлик,
Дост ола, дцшмян ола, Щяр дярдин дярманысан
Нязяри бу одда йана. Щов эцнцдц цзярлик.

Гара чавыш,
Гада савыш.
Гядим инсанларын эцндялик мяишят щяйатында горху тясяввцрц эениш
йайылмышдыр. Ону даим мцхтялиф эюзяэюрцнмяз гцввялярля – ъин, шейтан,
ал, албас, Ал-арвады вя с. иля ялагяляндирмишляр. Горхунун гаршысыны
алмагда аъиз олан инсанлар сюзцн эцъцня тапынмыш, психи дцшцнъядя
горхуйа гаршы горхусузлуг йаратмагла ону дяф етмяйя чалышмышдыр.
Маэик поезийанын, еляъя дя яфсун вя овсунун инсан тякамцлцндяки ян
башлыъа хидмятляри мящз горху ващимясини арадан галдырмагда,
инсанда горхусузлуг дцшцнъясиня инамы бярпа етмякдя, ъянэавяр,

291
мцбариз вя вятянпярвяр няслин йаранмасындакы ящямиййяти иди:
Щяъъини Айаг алтындан
Налладым, Торпаг алдым,
Щцъъцнц Башын цстя
Налладым. Кюлэя салдым.
Йол эедяндя Йурд йериня,
Йолун айдын, Мыхча чахдым.
Саьын айдын, Щяъъи эюз,
Солун айдын. Щцъъц эяз.
Кцряйивя Сяня хятяр
Гырмызы тахдым. Йетяммяз.
Яфсунларын бир чоху мцяййян хястяликлярля баьлы иди.
Яски дцнйада вящшилик вя хястяликлярля цз-цзя дайанан инсанын
ялиндя саьлам мяишятя говушмаг цчцн цч васитя вар иди – битки вя
отлар, сюз вя нештяр. Айры-айры от вя биткилярдян дцзялдилмиш
дярманларла йанашы, сюзцн эцъц иля инсан психикасына тясир етмяк
мцмкцн иди. Яфсунларын бир чохунда бу ъящят башлыъа
мязиййятлярдяндир. Сюзцн эцъц иля адамы инандырмаг, ондакы
хястялийин арадан галхдыьыны, кечдийини инандырмаг вя беляликля дя
щягигятян хястялийи саьалтмаг яфсун дцнйасынын мюъцзяляриндян
олмушдур. Бу група дахил олан “Диш аьрысы”, “Эюз аьрысы”,
“Гулаг аьрысы”, “Боьазэялмя”, “Гыздырма”, “Дямиров” вя с.
яфсунлары мараг доьурур. Бу яфсунларда еркян тясяввцрлярля
йанашы, илкин йарадыъылыг цслубу да мцщафизя едилмишдир.
“Дямиров” яфсуну бу ъящятдян мараг доьурур:
Кящяр атдан дцш, гызым Дырнагда гайыт.
Евиня сцрцш, гызым. Кюкцнц газдым, бах, бах,
Кюкцнц газдым, бах, бах, Дюшцнц йаздым, бах, бах...
Дюшцнц йаздым, бах, бах... Дямиров бабаны
Нянянин бармаьында эялмисян Налладым
Бармагда гайыт Кящяр атдан салладым
Косанын дырнаьында
Эялмисян
Мятндя дямиров юзц шяхсляндирилир, она анимист мцнасибят
бяслянир. Мифоложи тясяввцрдя “Кящяр ат цстцндя эедян вя гадын
либасында тясяввцр едилян” бядии образ чох сцрятля мятндя “Дямиров

292
баба” шяклиндя реконструксийа едилир. Бу ися мящз маэик поезийайа
мяхсус бир хцсусиййят кими бир сыра диэяр нцмунялярдя дя юзцнц
эюстярир.
Халг арасында дямиров йарасы яфсунларын кюмяйи иля мцалиъя
едилирди. Беля ки, онун цстц йазылыр вя бу заман психикайа тясир
эюстярян сяс вя сюз комплексляриндян истифадя олунурду. “Кюкцнц
газдым, дюшцнц йаздым” ифадяляри дя дямирову дяринин цстцндян
силиб атмаг етигады иля баьлы йаранмышдыр. Бу гябилдян олан
яфсунларда башлыъа мягсяд инсанда сюзцн, яфсунун эцъцня инам
йаратмагла хястялийи саьалтмаг башлыъа янянядир. Ейни хцсусиййят
“Боьазэялмя” яфсунунда да нязяря чарпыр:
Аллы гыз, Эеъя эялмисян,
Шаллы гыз, Эеъя гайыт!..
Йелпиъ йараглар сяни. Эцндцз эялмисян,
Дядян сораглар сяни. Эцндцз гайыт!..
Гайаны неъя дялдин, Гайыт, гайыт, гайыт,
Эеъя эялдин, эцндцз Гайыт, гайыт, гайыт,
эялдин?
Анан дизиня дюйяр, Азарын, безарын йеря,
Нянян додаьын яйяр, Йерин саьламлыьы сяня!
Яфсун охундугъа хястянин боьазы овушдурулур, саьламлыьа
бяслянян инамын эцъц хястялийи арадан галдырыр.
Яфсун йарадыъылыьы юзцнямяхсус позулмаз тяркибя маликдир.
Онун поетик системини позмаг, тящриф етмяк олмаз. Чцнки о дягигя
мятн сюкцлцр, ащянэ вя ритми позулур, ейни заманда мязмуна хялял
эялир.
Йада няьмяляри. Тябият щадисяляриня тясир эюстярмяк, бу
мягсядля мцхтялиф васитялярдян, хцсусян дашлардан, истифадянин тарихи
кюкц даща гядимляря эедиб чыхыр. Бу дашлар юз типиня эюря
мцхтялифдир. Онларын бир гисми оъаглардан, чай дашлары ичярисиндян,
йахуд мцгяддяс щесаб едилян йерлярдян эютцрцлмякля йанашы,
мцяййян гисми дя гейри-мцяййян мяканла баьланыр, бязи щалларда
сяма мяншяли щесаб едилир. Бу барядяки мянбяляр ичярисиндя
Ъ.Фрейзерин мялуматы сонракы мянбялярдя дейилянляря мцяййян ясас
верир. Онун мцгяддяс щесаб етдийи даим сещркарлыг хцсусиййяти иля
йанашы, даща эениш тяфяккцр щцдудуну ящатя едир вя еркян халгларын
мярасим дцшцнъясиндя юзцнямяхсус бир йеря малик олдуьуну
эюстярир.

293
Йада дашы, мцхтялиф етигад вя ритуаллар йаратмышдыр. Ону
мцхтялиф мярасим вя ойунларла баьлылыг яняняси дя вардыр. Йада дашы
вя халг арасында йайылан даща архаик моделли йада няьмяляри барядя
О.Й.Малов, Л.Н.Гумилйов, еляъя дя бир чох диэяр сяййащ вя
сялнамячиляр мялумат вермишляр. Тябии ки, бу даш, онун кейфиййяти,
хцсусиййяти барядя ялдя еля дярин мялумат йохдур. Йада няьмяляри
иля баьлы мятнляр топланыб няшр едилдикъя бу мятнлярдя ейни заманда
йени фактлар ачыгланыр. Мцхтялиф мянбяляр йаданын “инам, етигадла
баьлы ад олмасы” эцман едилир. Щятат ещтимал олунур ки, “Йадачы бу
мцгяддяс адын кюмяйи иля сещр эюстярир, овсун охуйур”. Бу
мцшащидялярдян беля чыхыр ки, Йадачы овсун охуйан, тилсим гуран бир
шяхсдир. Мясялянин башга ъящятиня диггят йетириляндя айдын олур ки,
цмумиликдя йаьыш йаьдырмаг мягсядиля кечирилян мярасимдя
мярасим иъра едян яслиндя еля бир овсцнкар эцъя малик дейилдир.
Онун ики функсийасы вардыр. Биринъи функсийасы, йаьыш йаьдырмаг
гцдрятиня малик олан дашы суйа салмагдыр. Икинъи функсийасы ися дашын
суда галдыьы мцддятдя Йада иля няьмяляри охумаг, Йаьыш йаьдыран
танрыны (илащини) – Йаданы ону кюмяйя чаьырмагдыр. Щадисянин
мащиййятини ачыгламаг цчцн щяр ики функсийанын бир нечя хцсусий-
йятиня диггят йетириб мцяййянляшдирмяк эярякдир.
Суйа салынан даш щансы кейфиййятляря маликдир. Эцман ки, бу
даш сяма мяншялидир. Ону йеря эятирян, йахуд ону йердя щимайя
едян ися Йада адлы танрыдыр.
Даш барядя эцнцмцзя гисмян мцяййян мялуматлар эялиб
чатмышдыр. Онлар ися гисмян даща яски дюврлярля баьлыдыр.
В.В.Бартолду юзцндян яввялки мянбяляря ясасланыб бу дашын
оьузлара мяхсус олдуьуну, “дашын кюмяйи иля” йаьыш йаьдырмаьын
мцмкцн олдуьуну эюстярир. Ейни заманда бурада гейд едилир ки,
йаьыш йаьдырмаг цчцн яъдадларымыз “танрыйа ял ачмаг адят”ини
йаратмышлар.
Йада дашы барядя, онун Ярдябил йахынлыьында дюрдкцнъ даш
барядя Ювлийа Чялябинин мялуматы да мараг доьурур.
Бцтцн бу мцлащизялярля йанашы, Йада дашынын функсийаларыны
юзцндя ъямляйян бу типли дашларын мялум олмасы барядя щяля
Ъ.Фрейзер вахтиля дяйярли мялумат верирди. Ъ.Фрейзер йазырды ки,
Самоа адаларынын бириндя Турна аллащынын мябядиндя мцгяддяс
бир талада чох щамар бир даш вар иди. Бир кащин щямин дашын
йерляшдийи яразини даим тямизляйир, Турнаны сойугдан горумаг
цчцн щямин дашын цстцнц будагларла юртярди. Щяр ил мцщарибя,

294
аълыг, гураглыг вя епидемийаларла баьлы охунан дуалардан яввял
кющня, гурумуш будаглар йениляри иля явяз едилярди. Щеч кяс даша
тохунмаьа ъясарят етмирди, бу гайданы позан адам о дягигя
юлцрдц. Башга бир кянддя ися Йаьыш аллащы Саатонун валидейнляри
сайылан ики гядим даш варды. Она гурбан апарардылар ки, йаьыш
йаьмасын (37, 257)
Азярбайъан тцркляринин яски дюврляр бир сыра мярасимляриндя
йада мярасиминдя олдуьу кими Аллаща мцраъият, йахуд хитаб
елементляри мцшащидя олунур. Мясялян, “Шум” мярасимляриндя
охуйуруг:
Йаз вер, Гара эюй,
Йцз вер, Аь эюй,
Йцз вер Эюй, эюй...
Йаз вер
Йахуд ейни хцсусиййят бурада да эюйляря, аллаща, танрыйа
хитаб, мцраъият, йахуд етигад елементляри эцълцдцр. “Йаллы”ларда
ифачыларын понтомим щярякятляриндян диггяти ъялб едир, Йада
няьмяляринин дя мяншя етибары иля ейни тарихи яняняляр вя
эюрцшлярля баьлы олдуьуну ещтимал етмяйя ясас верир. Бу няьмя-
лярдя ифачы фярд вя йахуд яфсунчу йаьышы дашдан йох, дашын щамиси
вя сащиби олан Танрыдан – Эюйлярдян истяйир вя щятта няьмя она
хитабян сюйлянир:
Ядя, ядя, ядя эял,
Ядя, ядя, ядя эял,
Йядя, Йядя, Йядя эял,
Йядя, Йядя, Йядя эял,
Йада, Йада, Йада эял
Йада, Йада, Йада эял ( )

Йадам баш дашдыйыб,


Йадам даш дашдыйыб
Йадам аш ашдыйыб

Йада, Йада, Йада эял


Йада, Йада, Йада эял
Йядя, Йядя, Йядя эял

295
Ядя, ядя, ядя эял
Ядя, ядя, ядя эял.
Эюрцндцйц кими, мярасим Йада //Йядя// Ядя адлы танрынын
чаьырышы иля башлайыр. Мцраъият едилян, - йаьыш йаьдыран даш дейил,
яслиндя Йада вя йа Йядядир. Бурада щятта еркян анимист
мцнасибятин изляри юзцнц эюстярир. Йада юзц дя инсан ъилдиндя
тясяввцр едилдир. Бурадан эюрцнцр ки, шяхсляшдирилян танры инсанла
бирликдя олуб, чалышыб кими, йахуд няйися дяфн еляйиб – “баш
дашдыйыб” – баш дашы гойуб, “даш дашдыйыб” – йяни кимин, йахуд
няйинся цстцнц дашлайыбдыр. Еля бундан сонра сцфря ачан да-аш
ашлайан” да анимист дцшцнъяйя чеврилян щямин танрыдыр. Бялкя дяфн
едилян еля гураглыг, истиликдир. Инсанын чаьырдыьы Танры гураглыьы
басдырыб йаьышы эятирмялидир. Чцнки йухарыдакы няьмянин давамы
кими охунан щиссядя артыг фикир ачыгланыр, мярасим бир нюв
тамамланыр, Йада хорларындан сонра щягигят ашкарланыр:
Йадам эур щуйа дцшдц,
Йадам эур суйа дцшдц.
Йадам йаман йаш олду,
Йадам гара даш олду
Эюрцндцйц кими, Йада дашы йаьыш йаьдырмагда садяъя фяал бир
елмент сяъиййяси дашыйыр. Бцтцн мярасимин эюрцнян ъящятляри ися
Йаданын ады иля баьланыр. Демяк, мярасим няьмяляри ичярисиндя
йаьыш йаьдырмагла баьлы танынан бу силсиля няьмяляр системиндя
башлыъа функсийа Йадайа, танрыйа аид едилмялидир. Яфсунчу вя даш, −
бу дашын сяма мяншяйи ися йаьыш эятирян Танрынын юзцнцн эялмясини
шяртляндирян васитялярдир. Тябии ки, йада мярасими вя йада няьмяляри
маэик дцшцнъянин еркян нцмуняляриндян олуб щямин дцшцнъя
тярзини йашадан поетик ващидлярдяндир. Онлар эащ мярасим, эащ да
танрылары чаьыран няьмя моделини горйууб сахлайа билмишдир.
Бурада Танрыйа хитаб вя цмумиййятля йада мятнляриндяки Танры
етигады да мараг доьуран мясялялярдяндир. Ещтимал ки, Йаданын
шяхсляндирилмяси Эцняшин шяхсляндирилмяси кими яъдадларын еркян
анимист бахышлары иля баьлы олуб танрычылыг дцнйаэюрцшцндян хейли
яввялки дюврлярля ялагядардыр.
Фаллар. Мярасим фолклору иля баьлы йараныб маэик йарадыъылыг
яняняляриня ясасланан кичик жанрлардан бири дя Фаллардыр.
Фал щяйат факты вя щадисясини мцяййян елементляр, хцсусиййятляр,

296
щаллар вя кейфиййятляр ясасында габагъадан мцяййян етмяк ясасында
йараныр. Фалын юзцня мяхсус тюряниш модели, дахили структуру вя
юйрянилмяси методу вардыр. Бир жанр кими о синкретик сяъиййялидир.
Тядгиги тяк фолклоршцнаслыьын дейил, бир сыра диэяр елмлярин, о
ъцмлядян етнографийа, етнопсихолоэийа, парапсихолоэийа вя башга
елмлярин говшаьында юйрянилмялидир.
Узун мцддят фаллара йанлыш мцнасибят бяслянмишдир. Фалын дини
тясяввцрлярля ейниляшдирилмяси, йаланчы фалчыларын, фалабахмаларын,
хцсусян гарачы фалабахма янянясинин мейдана эялмяси фалын щягиги
мащиййятини арха плана кечирмиш, инанъ, етигад, габагъадан йозма,
яйанолма, щцруфиляр ичярисиндя эениш йайылмыш нюгтя, рягям, хятт вя
шякил системиня ясасланан реал фалабахманын елми шярщи тядгигатдан
кянарда галмышдыр.
Гядим халдейляр вя йящудиляр арасында щярфлярин ики мяналыьы иля
мяшьул олан сещркарлыг эениш йайылмышдыр. Бизим ерадан 300 ил яввял
щярфлярдян рягям кими дя истифадя етмишляр. Щцруфиляр ися щярф, нюгтя
вя рягямляр ясасында шярти мяналар – хцсуси мяна ифадя едян нюгтя,
хятт вя хятляр системи йаратмышлар. Онлар юз эизли фикирлярини щямин сис-
темляр – шифрляр васитясиля ифадя едир, онларын ачылмасыны ися щцруфиляр –
“фаллар”, “фал ачмалар” щесаб едирдиляр.
Мцяййян рямзи мяналар ифадя едян нюгтя, щярф, хятляр вя
шякилляр илкин фалабахманын ясасыны гоймуш, щцруфиляр дя юз шярти
системлярини, ишарялярини бу рямзлярдян эютцрмцшляр. Мясялян, рямзи
ишаряляр ичярисиндя хачшякилли ишаряляр (Х) уьурсузлуг, цзц эцлян гадын
шякли шяр, бяд, цзц эцлян киши рясми хейир рямзи, уьур яламятляри вя с.
олмушдур.
Фолклоршцнаслыгда фал щаггында, онун фолклор жанрлары
ичярисиндяки йери барядя аз йазылмышдыр (47, 23). Бир сыра щалларда
фалы мцстягил жанр кими йох, етнографийа тяркибиндя тящлиля ъялб
етмишляр. Азярбайъан фолклоршцнаслыьында фал щаггында
Й.В.Чямянзяминлинин, М.Щ.Тящмасибин, Б.Абдуллайевин вя б.
мцлащизяляри олмушдур. Азярбайъан фолклоршцнаслыьында бязян
вясфи-щалын фалла ейниляшдирилмяси мейлляри олса да, сон вахтларда
фала мцстягил жанр кими йанашма нязяря чарпыр (45, 21).
Фаллар гядим халгларын шифащи йарадыъылыьында эениш йайылмышдыр.
Йящудиляр, халдейляр, ярябляр, чинлиляр, йунанлар щяля гядимлярдян илкин
фалларыны йаратмышлар. Бу фалларда илкин мцшащидяляр ясас хцсусиййят
олмушдур. Хятлярин уйьун эялмяси, дцзэцн говушмасы сайясиндя
инанълар тясдиглянмиш вя фал йаранмышдыр. Бир чох халгларда охшар

297
вариантларда йайылан фаллардан бир белядир: Эюзлярини йумуб цряйиндя
бир арзу тутан адам ики ялинин шящадят бармаьыны бир-бириня
йахынлашдырыр. Бармаглар бир-бириня туш эялярся, арзу щяйата кечяр, йан
кечярся арзу баш тутмур. Йахуд Новруз габаьы тут, армуд вя башга
аьаълардан йеллянъяк асар, йахын адамлар бу йеллянъякдя йелляняр-
диляр. Ким истясяйди цряйиндя бир арзу тутуб йеллянъийи вар эцъц иля иряли
итялярди. Йеллянъяк сцрятини азалтмадан цч вя йа йедди дяфя щярякят
етсяйди арзу щяйата кечярди, тез дайанардыса, демяк, арзу щяйата
кечмязди (16, 21).
Илкин фаллар групуна дахил олан фаллардан бири дя эюзц йумуб
мцяййян оту вя йа нюмрялянмиш йарпаьы дярмяк олмушду. Цчэцл
отун щяр йарпаьы бир арзу иля ялагяляндирилирди. Эюзцнц йумуб ким
онлардан щансыны чяксяйди, арзусуна говушарды. Йарпагларын бири,
икиси уьурсузлуг рямзи щесаб едиля билярди.
Фалабахманын мцхтялиф халгларда бир-бириндян фяргли формалары
вардыр: одла фалабахма (приномантийа), гушларын учуш истигамятляри
ясасында фалабахма (арниомантийа), яллярин ичиндяки хятляр васитясиля
фалабахма (хиромантийа), рягямлярля фалабахма (арифмомантийа),
су иля фалабахма (щидромантийа) (5, 70).
Башга халгларда олдуьу кими, тцрк тайфалары ичярисиндя дя щяля
гядимлярдян фалабахма мювъуд олмушдур. Мцяййян мярщялядя
щярфляр, нюгтяляр вя рягямляр арасында фалабахма халг ичярисиндя
эениш йайылмышдыр.
Шифащи йарадыъылыгда йайылмыш фаллары ашаьыдакы кими
груплашдырмаг олар: Инанъларла баьлы фалабахма; Су иля фалабахма;
Улдузларла фалабахма; Нохудла фалабахма; Шякилля фалабахма;
Китабла фалабахма.
Халг арасында фалабахмада бир сыра башга васитялярдян, мясялян,
дуздан, отдан, эцзэцдян, кофедян вя с. истифадя едилир. Лакин онлар
мцстягил бюлэцляр йаратмыр, айры-айры инанъ вя етигадларла ялагядар
олдуьунда тяснифатын биринъи бюлэцсцня дахил олур.
Инанъларла баьлы фалабахма. Инанъларла баьлы фалабахма даща
гядимдир. Фалын илк нювляриндян олан бу фалабахмада мцяййян
инанълар ясас эютцрцлцр. “Гапыпусма” вя йа “Гулаьа дайанма”да
йахшы сюз уьур, пис сюз уьурсузлуг яламяти щесаб едилдийи кими, бир чох
башга фалларда да ейни ъящят нязяря чарпыр.
“Биринин кирпийи цзцня дцшяндя сорушурлар ки, цряйиндя бир арзу
тут вя де эюряк кирпийин щансы цзцндядир? Дцз тапсан цряйиндя
тутдуьун арзу чин олар”. Йахуд: “Балыьыг чанаг сцмцйцнц ики

298
бармаьын арасындан атырлар. Архасы цстя дцшярся фалына бахылан
эялинин гызы, цзц ашаьы дцшярся оьлу олаъаьы эюзлянилир”. Эюрцндцйц
кими, фалын мцяййянляшмясинин башлыъа яламяти бурада инанъдыр.
Инанъ ися мцяййян габагъадан дуйма, щисс етмя, даща доьрусу
психи дяркетя иля билаваситя баьлыдыр.
Мцхтялиф яшйалар – эцзэц, дуз, мцхтялиф отлар, биткиляр васитясиля
фалабахма да еркян инанъларла ялагядардыр. Дцшцнъядя
мющкямлянян инанъ бир чох мятндя фалын мцяййян атрибутуна
чеврилир. Мясялян, “Илк дяфя йатылан евдя йастыьын алтына эцзэц
гойулур. Йатан адам йухуда эяляъяк бахтынын неъя кечяъяйини
щямин эцзэцдя эюрцр”. Дузла баьлы башга бир фалда ися психи щал
юндядир. “Бойлу эялинин башына хялвятъя бир чимдик дуз тюкцб
бахарлар. Яэяр о, яли иля цзцнц сыьалласа гызы, ялини чяняйя сцртся оьлу
олар”.
Бу тип фалларын бир чохунда мцяййянляшмя просеси давам
етмякдя олуб мцхтялиф тясяввцрлярин онларда фала чеврилмя просеси
еля бил там баша чатмамышдыр.
Су иля фалабахма да гядим фаллар групуна дахилдир. Фалын
йаранмасы ещтимал ки, су култу иля ялагядардыр. Яксяр фалларда
инсанын арзусу су васитясиля щяйата кечир. Гядим тясяввцрлярдя су иля
баьлы йаранан антропоморфик Абан вя Нащид образлары тцрк
тайфалары ичярисиндя су култунун эцълц олдуьуну тясдиг едир. Халгын
шифащи тяфяккцрцндя су тясяввцрляринин мцхтялиф нювляри вардыр. Су
бязян инсана щяйат верян реад бядии образа, бязян мифик анлайыша
чеврилир.
Дярйа вя йа чайла баьлы су култундан ъянэавяр атлар тюряйир,
кюпцклянян чешмялярдян гола гцввят, сяся гцдрят эялир, щятта кор
эюзляр шяфа тапыр.
Фалла баьлы тясяввцрлярдя бир “лал су” анлайышы да вардыр. Еркян
тясяввцрлярдя бу, сяс ешитмяйян су, “тязя су” кими дя баша дцшцлцр.
Фала бахмаг цчцн су эятирмяйя эедян габа су долдуранда сясини
чыхармамалыдыр. Су фалларынын яксяриййятиня беля су − лал су” иля
бахылыр.
Су иля баьлы тясяввцрляр халг арасында мцхтялиф эюрцшлярля баьлы
олмуш, паклыг, айдынлыг, дцзлцк етигадларындан бящрялянмишдир. Еля
буна эюря дя онларын бир чоху су иля иъра олунур: “Щяр щансы адамын
фалына су иля бахмаг цчцн ишлянмямиш бир габ (адятян ъам)
эютцрцлцр. Орайа йарым стякан су тюкцлцр. Фалабахан цряйиндя
фалына бахдыьы адамын адыны тутур. Су гарышдырылыр, суйун цзяриндя
ямяля эялян лякяляр щямин адамын талейиндян хябяр верир.

299
Даь шяклиндя олан лякяляр адамын узаг йола чыхаъаьыны эюстярир.
Гуш шяклиндя олан лякяляр шад хябяр чатаъаьыны билдирир.
Даиряви шякилдя олан лякяляр бяд хябяр вя йа эюз йашы билдирир.
Суйун цзяри лякясиз олдугда – ачыг йол вя узун юмцр эюзлянилир”
(13, 221).
Суйун иштирак етдийи бцтцн фаллар су фалы щесаб едилир. Ийня, цзцк,
бойунбаьы дяняси вя башга яшйалары суйа салмагла бахылан фалларда
да су ясас цнсцрдцр. Су фаллары вахтиля эениш йайылмышдыр: байрам
эцнляриндя, той мярасимляриндя, щяфтянин уьурлу эцнляририндя беля
фаллар гурулур вя адамлар суйун васитясиля талейин бу вя йа диэяр
гцдрятляриндян хябяр тутмаьа тяшяббцс едирляр.
Улдузлары фалабахма космогоник тясяввцрлярля ялагядардыр.
Сяма ъисимляринин рямзляшдирилмяси иля баьлы мцхтялиф тясяввцрляр
системи йранмышдыр. Улдуз фаллары да юз кюкц етибариля щямин
эюрцшлярля ялагядардыр.
Эцняш, Ай, улдузларла баьлы тясяввцрляр бу груп фалларда ясас
эютцрцлцр. Мясялян, севдийин адамын сянин щаггында ня фикирдя
олдуьуну билмяк цчцн “Йедди улдуз фал”ындан истифадя едирляр:
Щяфтянин уьурлу эцнляриндя (чяршянбя ахшамы, ъцмя ахшамы)
йатмаьа эедяркян эюйдя йедди улдуз сайырсан. Улдузлары сайандан
сонра данышмайыб йатаьа эирирсян. Йухуда севэилини эюрцр, онун
сянин барядя фикирлярини юйрянирсян (18, 122).
Халг арасында космогоник фалларын Айла баьлы нцмуняляри дя
вардыр. Мясялян: «Ай цчэцнлцк оланда цряйиндя бир арзу тут вя щамы
йатандан сонра ейвана чыхыб Айа бах. Сонра узаныб йат. Ики эцн
буну тякрар ет. Цчцнъц эцн арзуйа неъя йетмяйин мцмкцн
олаъаьыны вя йа бу фикирдян дашынмалы олдуьуну йухуда
эюряъяксян».
Улдуз фалларынын яксяриййяти йуху иля ялагяляндирилир. Бир чох
щалларда фалын башлыъа шярти олан габагъадан хябяр тутма, яйан
олмалар йуху васитясиля щяйата кечир. Бурада фалла йуху арасында
мцяййян бянзярлик нязяря чарпыр. Онларын мцгайисяли арашдырма
зярурятини мейдана чыхарыр.
Халг арасында улдузларын щярякяти, йер дяйишмяси, дцзцмц иля
баьлы йаранмыш фалларын бюйцк яксяриййяти космогоник тясявцрлярля
баьлы олмушдур. Эцняш вя башга сяма ъисимляри иля баьлы фаллар бу
гябилдян нисбятян азлыг тяшкил едир.
Улдуз фалларынын бюйцк щиссяси Айла ялагядардыр. Бу тип
фалабахма щяля гядимдян мювъуд олмушдур. Щятта бязян лунатикляр

300
бир чох щадисяляри габагъадан сюйлядикляриндян онларын бюйцк
яксяриййяти фал ачмаьа мейл эюстярмиш, инсанын щяйаты, талейи иля баьлы
мцяййян щадисялярядян фалачмаларла хябяр тута билмишляр.
Космогоник фалларын бюйцк бир гисмини инсанларын он ики бцръля
баьлы щяйатыны якс етлирян фал системляри тяшкил едир. Бу ися цмумиликдя
мцстягил бир сащя кими фолклоршцнаслыгдан айрылыб юйрянилмя
зярурятини доьурур. Еля щямин системляр ичярисиндя рягям, ил, тарих,
йаш, юмцр вя с. кими мясяляляри ящатя едян нюгтя, рягям системляри дя
вардыр ки, щцруфиляр бу системляри шифлямякля мараглы фал дцстурлары
йаратмышлар. Онларын бир чох яламяти бу эцня нохудла
фалабахмаларда бизя эялиб чатмышдыр.
Нохудла фалабахма орта ясрлярдян халг ичярисиндя даща мяшщур
олмушдур. Яслиндя нохудла ачылан фаллар нюгтяляр вя рягямляр
системиня ясасланыр вя юз кюкц етибары иля щцруфилик эюрцшляри иля
баьлыдыр.
Нохудла фалына бахылан цряйиндя бир арзу тутур. Бундан сонра
41 нохуд эютцрцлцр, онлары эюзяйары 3 щиссяйя айырырлар. Сонра бир
щиссясини айырыб эютцрцр вя ону да юз нювбясиндя ики йеря бюлцрляр.
Йенидян бюлцнмцш бу ики щиссянин бириндян дюрд нохуд эютцрмяк
лазымдыр. Щямин щиссядя галан нохудларын сайы ясасында ниййятин вя
йа арзунун щяйата кечиб-кечмяйяъяйини, инсанын йахын вахтларда
башына эяляъяйи щадися мцяййянляшдирилир. Бурада нохудларын сайы иля
баьлы рягямляр вя онларын рямзи мяналары ясас эютцрцлцр. Рягямлярин
рямзи мяналары щцруфилярин рягямляря вердикляри мяналар ясасында
мцяййянляшдирилир.
1 рягями (бир нохуд) – адамы узаг йола чыхаъаьыны билдирир.
2 рягям (ики нохуд) - киминся хябяр эюзлядийини, хябярин
чатмамасына эюря дарыхдыьыны билдирир, хябяр эяляъякдир.
3 рягями (цч нохуд) – шадлыг вя йа шад хябяр олаъаьыны билдирир.
4 рягями (дюрд нохуд) – кядярли щадися иля баьлы бир йыьынъаг,
мяълис олаъаьыны билдирир.
5 рягями (беш нохуд) – арзу вя йа ниййятин, нязярдя тутулан
мягсядин щяйата кечмядийини вя йа кечмяйяъяйини билдирир вя с.
Фалачмаларда хятт, рягям вя нюгтя системи ян дцзэцн фал
шярщяляриня ясас верир. Инсанын ялиндя вя алнындакы хятляр вя кясишмя
нюгтяляри инсан щяйаты вя юмрц барядя ян дцзэцн прогнозлара
апаран фаллар кими гядим фал китабларында мцщцм йер тутур.
Нохудла нюгтяляр дцзялтмяк вя онлар ясасында фалабахма да
вардыр. Бу да нюгтя вя рягям системи иля баьлы олуб даща гядим
фалабахмалардан щесаб едилир.

301
Шякилля (картла) фалабахма. Фалабахмаларын мараглы типляриндян
бири дя шякилля (картла) фалабахмадыр. Бу тип фалларла бцрълярля баьлы
космогоник тясяввцрлярля йанашы инсан эюрцнцшцнцн уьур вя
уьурсуз гцтбляри, алнын дарлыьы вя енлийи, чющрянин гурулушу вя с. ясас
эютцрцлцр.
Фалын бу нювц шякиллярля, хятлярля, мцяййян юлчцлярля фалабахма
олуб халг арасында эениш йайылмышдыр. Бурада уьурлу мимикалар, саь
вя сол профил шякилляр, гадын вя киши шякилляри мцяййян мяналар ифадя
едир. Шякилля фалабахма эюзлярин мцхтялиф юлчцляри, гялибляри, айры-айры
истигамятляря йюнялмяляри, алынын енли вя дар олмасы, ялин бюйцк вя
кичиклийи мяналандырылыр, бу тутумлар мцяййян йозумлары доьурур.
Картла фалабахмаларда сюз вя мятнляр аз иштирак едир. Йалныз
эюрцшлярин изащы вя шярти ясасында фал дцстурлары мцяййянляшдирилир.
Китабла фалабахма. Фал китабларында фалабахмаларын ян гядим
типи китабла фалабахма щесаб едилир. Сяма китаблары - Инъил, Тюврат вя
Гурани-Кярим беля китабларын бариз нцмуняляри щесаб едилир. Бир сыра
щалларда дцрцст фал дцстурларынын формалашмасында шякиллярдян
(рясмлярдян) истифадя даща уьурлу ачмалара ясас верир. Китабла фала
бахманын Азярбайъанда мин илдян артыг тарихи вардыр.
Фаллар мярасим дцнйасынын гядим олдуьу гядяр мараглы, аз
юйрянилмиш жанрларындандыр. Бурада символик тясявцрлярдян тутмуш
шаманист бахышлара гядяр мцхтялиф эюрцшляр якс олунмушдур.
Фал формулаларында фолклор елементляринин ачыгланмасы онларын
йени-йени хцсусиййятляринин цзя чыхмасына, фалын структур тяркибинин
юйрянилмясиндя мцяййян мярщяля олаъагдыр.
Тцркячаряляр. Яэяр яфсун вя фалларда сюз вя сяс комплексляринин
психикайа тясири жанрын ясас функсийаларындан бири кими чыхыш едирся,
кичик жанрларын мараглы типляриндян бири олан тцркячаряляр дя халг
тябиятя, битки аляминя, шяфа верян отлара вя чичякляря цз тутурду. Щяля
гядимлярдян халг мцхтялиф хястяликляря сирли щадися кими бахмыш,
хястялийин, юлцмцн щягиги мянасыны дярк едя билмяся дя, заман
кечдикъя буна гаршы мцбаризя апармаьа тяшяббцс эюстярмишдир.
Мцхтялиф хястяликлярин саьалмасында халг лоьманлары тцркячарялярдян
истифадя етмишдир.
Тцркячаряляр халг тясяввцрляриндяки гурулушуна эюря ики ясас
група айрылыр: садя тцркячаряляр; мцряккяб тцркячаряляр.
Садя тцркячаряляр та гядимдян инанълара ясасланмышдыр. Халг
тябабятиндя онларын бир чохунун изи галмагдадыр.
«Сарылыг тутан адама гяфил шилля вуранда сарылыг хястялийи кечяр»,
«Горхан адама су ичирдярляр», «Горхан адамын горхулуьуну

302
алмаг цчцн оъаьын диварына ун атарлар. Нядян горхубса, шякили
дивара дцшяр, горхулуьу кечиб кедяр» вя с.
Тцркячарялярин бу типиндя эюрцндцйц кими, инанълар, айры-айры
култлара ситайиш башлыъа шярт кими нязяря чарпыр. Халг тябабятинин
сирляриня йийяляндикъя инсан тябиятиндяки айры-айры биткилярин, отларын
мцалиъя ящямиййятини юйряндикъя, инанъларла халг тябабяти
чарпазлашмыш, мцалиъя ящямиййятли отлардан халг истифадя етмяйя
башламышдыр. Инанъларла йанашы, айры-айры биткилярин, отларын мцалиъяви
ящямиййяти ясас эютцрцлмцшдцр: «Дишин аьрыйанда бадбады тцстцсцнц
йандырыб тцстцнц дишиня версян аьры кясяр», «Кюрпя ушаьын гусмасыны
кясмяк цчцн дцйц щялимини гатыгла гатышдырыб верярляр», «Кялями
йейиб (сящярляр) цстцндян сцд ичмяк вярям хястялийинин дярманыдыр»,
«Сойуг дяйян адамы кечи пийи иля овушдуруб, зоьал мцряббяси иля
чай версян, сойугдяймя кечиб эедяр», «Сяси батмыш адама нохуд
суйу версян, сяси ачылар», «Гузугулаьы мядя гыъгырмасынын
дярманыдыр», «Итбурну бюйряк, мядя хястяликляриня, ган тязйигиня
дярмандыр» вя с.
Бцтцн бунлар яъдадларымызын тябияти юйрянмяк мярщялясиндя
айры-айры отларын, биткилярин, чичяклярин шяфавериъилик хцсусиййятини
юйряндийи, ондан бящряляндийи мярщялянин сынагларына сюйкянмяйин
нятиъяси иди.
Садя тцркячаряляр илкин сынаглара ясасланырды, бурада мцряккяб
тяркибляр иштирак етмирди. Дярман гарышыглары аз-аз щалларда тяклиф
едилир, сюзя, инанъа, тябиятин зянэин от вя чичяйиндян илкин истифадя
йолу иля инсанлар шяфа тапырды. Заман кечдикъя тябиятин биткиляри вя
отларынын бу кярамятляри халг арасында эениш йайылыр, илк лоьманлар,
тябибляр йараныр, онлар хястяликлярля гаршы-гаршыйа дуран инсанларын
даща аьыр хястяликлярини мцалиъя етмяйя чалышмышдылар.
Мцряккяб тцркячаряляр мцхтялиф мялщямляр, гарышыглар ясасында
щазырланан мцалиъя васитяляридир. Бу тцркячарялярдя айры-айры битки,
йарпаг, мцхтялиф яшйалардан истифадя едилир. Мясялян, эюз аьрысы
«Гайнанмыш суйу мис габда ачыг щавада гойурлар ки, айаз дяйсин.
Сонра эюзц онунла йуйанда аьры кечир».
Мцряккяб тцркячарялярдя инанъларла йанашы, мцалиъя ящямиййятли
мцхтялиф битки вя отлар да иштирак едир. Мцхтялиф зядядян сонра бязян
адамларын башы, еля бил бузлайыр, йайда сойуг шей йейяндя дя
сойуглуг щисс еляйир, щямишя наращат олур, башдан еля бил ки, сяс эялир.
Бу хястялийин тцркячаряси белядир:
Кякликоту, мяхмяряк, пишикоту (валерйанка). Бир дя эиъиткяни
(эязня) гайнадырлар, суйуна ун тюкцб хямир дцзялдирляр. Баша ъуна

303
гойуб цстцндян щямин хямири чякирляр. Бу, башын аьрысыны кясир вя
хястялийи саьалдыр. Эязня тиканлы олдуьу цчцн ким йанындан кечся
дейир:
Эязня, эязня, вурма мяни,
Баъымы верярям сяня
Эюрцндцйц кими, инанъларын тцркячаря тяркибиндя юзцнямяхсус
йери вардыр. Бу хястядя саьалмаьа йюнялян инанъы мющкямлядир,
тцркячарянин фяал бир елементи кими чыхыш едир.
Гашынмайа гаршы ишлядилян башга тцркячарядя ися: «Эюй гозун
габыьыны язиб ъунайа йыьыб щцндцр бир йердян асырлар. Язилмиш
габыгдан дамъылайан мящлулу гашынан йеря сцртцр вя гашынма
кечир».
Гызылъа, гыздырма, башаьрысы, гарынаьрысы, гол-гыч сыныьы вя бир
чох башга хястяликлярин мцалиъяси иля баьлы халг чохлу беля тцркячаря
йаратмышдыр.
«Су чякмиш, щовланмыш йараны мцалиъя етмяк цчцн щов чюпцнц
йыьыб гайнадыр, сонра онун суйуна хямир гайырыр вя йаранын цстцня
гойурлар. Буну эцндя ики дяфя тякрар етмякля йараны мцалиъя
едирляр».
Тцркячарялярин ящатя щцдуду цмумиликдя эениш иди. Бир сыра
гисмян йцнэцл щесаб едилян хястяликляр, сойугдяймяляр, дюйцш вя иш
заманы алынан йаралар вя с. мцряккяб мярщялялярля мцалиъя едилярди.
«Бяднязярдян дцшян йараны беля саьалдарлармыш: щяйятдя
сахланан тойуьун пютяйини хынавя шит йаьла гарышдырыб щямин йарайа
сцртярлярмиш», «Илйарасы бу ъцр саьалдылар-эюйдашла йумуртанын сарысы
гарышдырылыр. Бир парча безин арасына йыьыб йаранын цстцня гойулур.
Бу, эцндя 3 дяфя, 3 эцн тякрар едилир. Дюрдцнъц эцн гойулмуш
мялщям 9 эцн галыр. Бундан сонра йара кютцкдян дцшцр, онун
йериня азъа гайнадылмыш кялям гойулур. Бунунла да йара саьалыр»
вя с. вя и.а. (13, 221).
Ялбяття, индики шяраитдя халгын яски щяйаты иля баьлы тцркячаряляря
мцасир тябабятин наилиййятляри сявиййясиндян бахмаг вя онлары бир-
бириня гаршы гоймаг олмаз. Тцркячаряляр яъдадларымыз тябабятдян,
тиб хидмятиндян мящрум олдуглары, юлцмля, ъцрбяъцр тящлцкяли
хястяликлярля ялбяйаха олдуьу дюврдя йаратдыьы мцалиъя васитяляридир,
онларда мцхтялиф тясяввцрлярин бирляшмяси дя бу бахымдан тябиидир.
Башга кичик жанрлар кими тцркячарялярдя дя халгымызын яски
щяйат вя мяишят тярзи, йашамаг, юлцмя, хястяликляряэялиб эялмя язми

304
юзцнц якс етдирмякдядир. Бу ися кечмишимиз, улу тарихимиз олдуьуна
эюря бизим цчцн дяйярли вя ящямиййятлидир.
Йаланлар. Халг йарадыъылыьынын кичик жанрларындан бири дя
йаланлардыр. Йаланларда олмамыш кичик вя йа олмасы нягл едилян
шякилдя мцмкцн олмайан щадисяляр сюйлянилир. Наьылларда вя башга
нцмунялярдя бязян кичик елемент кими чыхыш едир. Мясялян, «Эюйдян
цч алма дцшдц» шяклиндя.
Йаланларын бир гисми халг йарадыъылыьы жанрларынын тяркибиндя
иштирак етдийи кими, мцхтялиф тяркиблярдян кянара чыхдыгда
мцстягил жанр функсийасыны итирмир. Йыьъам, диггят чякян, тящкийя
юлчц вя гялибляри тяркибиндя формалашан там, бцтюв тяркиб вя
ващидлярдир. Мясялян: «Гары деди: Чайдан кечяндя гурбаьадан
горхуб, цряк-эюбяйи дцшцб, дяли олуб», «Иланла Овчу Пирим
юпцшдцляр, эюрцшдцляр, айрылдылар», «Мящяммяд гылынъыны чайын
габаьына тутду, чай дайанды вя сонра тярсиня ахмаьа башлады»,
«Кечял йаьышдан тута-тута эюйя чыхды» вя с.
Йаланларын бир чоху узун мцддят наьылларын тяркиб щиссяси щесаб
едилмишдир. Мялумдур ки, наьыл сцжетляриндя мцхтялиф йаланлар, щабеля
гафийяли няср – сяъ формасында йайылан йаланлар, мясялян, «Щамам-
щамам ичиндя, хялбир саман ичиндя, дявя дялляклик ейляр кющня
щамам ичиндя» вя йа «Аз эетди, цз эетди, дяря тяпя дцз эетди...» вя с.
наьыл сцжетини тамамламаг, ону бядии ъящятдян зинятляндирмяк
мягсядиня хидмят едир.
Халг арасында йаланларын чох мцхтялиф шякилляринин йайылмасы,
онларын наьыл вя дастан чярчивясиндян чыхмасы, бязи щалларда ися
йалан ясасында, щятта мцстягил наьыл сцжетлярини йаранмасы эюстярир ки,
онлар халг йарадыъылыьынын мцстягил кичик жанрларындан олмуш вя
заман кечдикъя унудулмайа, парчаланмайа мяруз галмышдыр.
Даща гядим мярасим дцшцнъяси, бир сыра щалларда ися инсанын даща
ирялидя эетмяк истякляри иля баьлы олан йаланлар мцяййян мягамларда
еля наьылчылыгла йанашы йараныб инкишаф етмишдир.
Халг арасында йаланларын мцхтялиф шякилляри йайылмышдыр. Онларын
ичярисиндя нязмля дейилянляри дя вардыр:
Аьаъ якдим Дашкянддя, Эюрдцм цч айлыг ушаг,
Будаглары Дярбянддя; Тутуб девлярля гуршаг;

Бабам бир кямянд атды, Няням йыхылды чайа,


Илмяси Айа чатды» Суйу дашды щяр йана;

305
Гарышга шыллаг атды, Милчяйи миндим,
Дявянин буду батды; Аразы кечдим;
Йабайнан довьа ичдим

Защид намазын гылды, Бир Нясирям, бир Мяммяд


Шащ тахтындан йыхылды. Нясир,
Дам-баъадан йел ясир. (13, 221)

Мцстягил жанр шяклиндя йаранмыш йаланлар аьыз ядябиййатында айры-


айры адлар алтында – бязян наьыл, бязян гаравялли, бязян дя даща
мцхтялиф адларла танынмышдыр. Лакин бу эцн щямин нцмунялярин
структур тяркибиня диггят йетирдикдя онларын онун аьыз ядябиййатында
еркян чаьлардан формалашан кичик бир жанр кими юзцнямяхсус йер
тутдуьуну эюрмяк олур. Мцстягил мятн нцмуняляриня мяхсус бцтцн
ъящятляр, юзцнямяхсус спесифик структур эюстяриъиляри, йыьъамлыг,
конкретлик, наьыл дилиндян фяргли цслуб вя с. бурада юзцнц эюстярир.
Зиддиййятлярин, щадисялярин, фактларын мцкцнлцйц вя тязадларын
гаршылашдырылмасы, мцмкцн олмайан щяйат фактыны йалан донуна салыб
щягигят кими тягдим етмяк бу кичик жанрын башлыъа тяляб вя
хцсусиййятляриндяндир. Мясялян:
«Щадыйды, Быдыйды, Короьлу Косуйду, бир дя мян. Эетмишдим
ова. Гаршымыза бир довшан чыхды. Щадыйа дедим ат, атмады. Быдыйа
дедим ат, атмады. Короьлу Косуйа дедим ат, атмады. Юзцмцн лцляси
йох, кцпц вар тцфянэим вар иди. Чыхартдым довшаны ашырдым. Довшаны
соймаьа ня Щадыда бычаг олду, ня Быдыда, ня дя ки, Короьлу
Косада. Юзцмцн сапы вар, тийяси йох бычаьы чыхарыб довшаны
сойдум, доьрадым. Щадыйа дедим газан вер, олмады. Быдыйа дедим
газан вер, олмады. Короьлу Косуйа дедим газан вер, олмады.
Юзцмцн алты йох, бир газаным вар иди. Яти тюкдцм онун ичиня. Одун
йыьдыг оъаг галайаг. Щадыйа дедим гов чахмаг вер, Будыйа дедим
гов чахмаг вер, Короьлу Косуйа дедим гов чахмаг вер, щеч
бириндя олмады. Юзцмдя чахмагсыз, говсуз вязня вар иди. Чякиб
йандырдым, оъаг галадым, яти биширдим. Дойунъа йейиб эерийя
дюндцк». Бу мятни аьыз ядябиййатынын щеч бир башга жанры иля
ейниляшдирмяк мцмкцн олмадыьы кими, бурадакы жанр тяркибляри вя
елементляринин башга нцмунялярдя мцшащидя етмяк дя мцмкцн
дейилдир (13, 222).

306
Шифащи нитгдя йаланларын формасы, типи мцхтялиф ола биляр. Лакин
йаланын щягигят кими тягдими бцтцн нцмуняляр цчцн ваъиб тялябдир.
«Дявяни хялбирля суладым доймады, хорузу суладым дойду», «Агил
бабам варды, гарышганы гашыгла суварарды», «Атамдан гцввятли щеч кяс
ола билмязди, путлуг дашлары щоппадан ударды», «Дядя Горгудун Йетим
пящляваны щирсляняндя рягибини башынын цстцня галдырар вя гуршаьа гядяр
торпаьа батырармыш», «Анам мяни хоруз йумуртасы иля бюйцдцб» (13,
221) йаланлар бу гябилдяндир.
Дуалар. Мярасим дцшцнъяси иля баьлы йаранан кичик жанрлар
ичярисиндя дуаларын да юзцня эюря йери вар. Йаланчы, о гядяр дя тящсил
эюрмяйян дин хадимляринин йаратдыьы вя йаздыьы дуалардан фяргли
олараг онлар аьыз ядбиййатында яски чаьлардан юзцня йер тутмушдур.
Дуалар хейир вермяк, алгыш елямяк, йахшылыг, уьур арзуламаг
мярамы иля баьлы йаранмышдыр.
Дуа ики вя икидян артыг алгышын бирляшмясиндян ямяля эялир. Алгыш
вя алгыш системи онун ясас структур тяркибини тяшкил едир: «Гиблейи-
алям, гощум ягрябя ичярисиндя ян узун юмцр сцрян, тойлар- бцсатлар
эюрян оласан, оьлунун-гызынын шюляси иля фярящлянясян, дцшмянини
гаршында хар эюрясян, щеч вядя, щеч заман, щеч кяся мющтаъ
олмайасан» вя йа «Худавянди-алям сяни цряйи дярдли, эюзц йашлы,
синяси даьлы гоймасын, сяня бир зцррийят версин, ай эялин» вя с. буна
мисалдыр.
Дуаларда кичик жанрлара мяхсус бир чох ъящятляр юзцнц горуйуб
сахлайа билмишдир. Мярасим елементляри, той, ад гойма, диэяр йасла
баьлы бир сыра деталлар дуаларда иштирак едя биляр. Онлар типиня,
цслубуна вя ифадя тярзиня эюря дя сечилирляр.
Дуалар бязян шифащи нитгдя мярасимлярдя ифа олунан няьмяляр
кими йашайа билир:
Аьырлыьын-уьурлуьун Дцшмянляря, йадлара,
Эюйдян учан гушлара, Чямяндяки отлара,
Гайалара, дашлара, Ярсизляря, дуллара,
Сюйляэян арвадлара, Ахыб эедян сулара. (6, 114)
Мярасим няьмяляриндя, мцхтялиф ритуалларда, идман шян-
ликляриндя, гящряманлыг вя ъянэавярлик няьмяляриндя олдуьу кими,
йазылы ядябиййатда вя ядяби-мядяни абидялярдя дуа жанры моделляриня
тясадцф олунур. Онларын ян архаик нцмуняляри ися «Китаби-Дядя
Горгуд» васитясиля бизя эялиб чатмышдыр. Бурадакы дуаларын гурулушу да
мараг доьурур. Алгышлардан фяргли олараг «Китаби-Дядя Горгуд»дакы

307
дуалар бир-биринин ардынъа дейилир. Бир няфяр бир нечя алгыш сюйляйир ки,
бунлар мярасим ифасы контекстиндя дуа модели йарадыр вя жанрын
гцтбцнц мцяййянляшдирир. «Гарлы даьларын йыхылмасын! Кюлэялиъя габа
аьаъын кясилмясин! Гамян ахан эюрклц суйун гурумасын! Гадир танры
намярдя мющтаъ елямясин! Чапаркян аь боз атын бцдрямясин!
Чарпышанда гара полад цз гылынъын кцтлямясин! Аь саггаллы бабан йери
учмаг олсун! Аь бирчякли анан йери бещишт олсун! Ахыр-сону ары
имандан айырмасын! Амин-амин дейянляр дидар эюрсцн! Аь алнында
бешяр эялмя дуа гылдыг гябул олсун! Аллащ верян умрун цзцлмясин!
Йыьышдырсын, дцрцшдцрсцн эцнащларыны ады кюрклц Мящяммяд Мустафа
цзц суйуна баьышласын!» (32, 55). Садя гурулушлу бу дуаларда олдуьу
кими, гисмян мцряккяб гурулушлу дуаларда шяр пислянир, инсанлара хейир
арзуланыр. Бу типли дуаларын бюйцк гисми Аллащын, Пейьямбярин,
имамларын ады иля ялагяляндирилир. Мясялян: «Ей бюйцк сцбщан, дцнйанын
бцтцн мцшкцл ишлярини сащмана сал, гой щеч заман эцндцзцн йерини эеъя,
ишыьын йерини гаранлыг тутмасын», «Ей бизи йарадан пярвярдиэар, щеч кяси
аълыгла имтищана чякмя», «Ей эюйдя эюрцнмяз улу танрым, дцнйада тяк
олан о аллащ ешгиня мяним бу баламы бу фашистин эцллясиня туш эятирмя,
щаггын кешийини чякян, инсанлара фялакят эятирян, азьынлары ганына гялтан
едян баламын эцнащыны эцнащлара йазмайасан», «Ай аллащ, гурбан
олум бирлийиня, щамыны баласыны саь-саламат йувасына эятир чыхар, мяним
биръя баламы да онларын ичиндя» вя с.
Йаранма дюврц вя шяраитиня, шифащи йарадыъылыьымыздакы йериня
эюря дуалары груплашдырыб тясниф етмяйя ещтийаъ вардыр. Онларда
халгымызын щуманист дуйьулары-достлуьу, гардашлыьы,
бейнялмилялчилийи, астрал вя реал тясяввцрляри якс олунмушдур ки,
бунлар да халгымызын ясрлярдян бяри йараныб формалашмыш йцксяк
мяняви яхлаги дяйярляриндяндир.
Ъадулар. Дцнйа яксликляр, зиддиййятляр, тязад вя
гаршыдурмаларла зянэин олмушдур. Мяняви камиллийя доьру
йцксялишиндя хейирин йаратдыьы цлви мяняви дяйярлярин гаршылыьы кими
шяр дя юзцнямяхсус формулалары иля танынмышдыр. Онларын башлыъа
материалы сюз олмушдур. Сюз инсан психикасында хош дуйьулар
йаратдыьы, сюз васитясиля инсанлар чятин хястяликлярдян шяфа тапдыьы
кими, сюз васитясиля мяняви-физики, физики-психоложи сарсынтылара да
мяруз галмыш, сюз иля вурулан зярбя бязян гылынъын зярбясиндян
кясярли вя тясирли олмушдур. Еля бу эюрцшлярля баьлы халг арасында
формалашмыш «Эедяр хянъяр йарасы, эетмяз сюз йарасы» кими афористик
ифадя мейдана эялмишдир. Шярин йаратдыьы негатив сюз формулаларыын
юлчцсц, формасы вя шякли эенишдир. Онлар ичярисиндя ъадуларын

308
юзцнямяхсус йери вардыр. Лакин дцшцнъянин вя онун поетик
юлчцляринин фяал иштирак етдийи ъадуларын типляри вя нювляри дя
мцхтялифдир. Онлар ичярисиндя щягигятин тянтянясиня истигамятлянян
нцмуняляр дя аз дейилдир.
Ъадулар, инсан психикасына тясир эюстярмяк, ону мцяййян ямря табе
етмяк яняняси иля баьлы йаранмышдыр. Психоложи тясирин мцхтялиф васитяляри,
о ъцмлядян эипноз васитясиля инсаны йатырмаг, ону мцяййян ишляри иъра
етмяйя мяъбур етмяк мцмкцндцр. Щяля гядимлярдян беля гцдрятя
малик оланлар халг арасында ъадуэяр кими шющрятлянмиш вя ъадуэярлик
мяшщур сянят сащяляриндян щесаб едилмишдир. Бу сянят сонралар мцхтялиф
тясяввцрлярля чарпазлашмайа да мяруз галмышдыр. Лакин ъадуларын бир
чохунда инсан психикасына тясир эюстярмяк яняняси юзцнц мцщафизя едя
билмишдир. Инсаны ятраф алямдян тяърид етмяк мягсяди иля йаранмыш
ъадулар халг арасында щяля дя йашамагдадыр. Бу тип нцмуняляр сюзцн
тясири иля инсан бир анлыг щярякятини дайандырыр, ятрафда щеч няйи эюрмцр
вя дярк етмир. Тябии ки, бцтцн бу вязиййят онун психикасына эюстярилян
мцхтялиф сюз вя сяс системляринин тясириндян сонра баш верир.
Гулилефун, гулилефун,
Сян буну йериндя гурут.
Гулилефун, гулилефун,
Сян бунун айагларыны йеря мыхла.
Киминся дил-аьзыны баьламаг мягсяди иля сюйлянян башга бир
ъадуда да ейни хцсусиййят ясасдыр:
Куф-куф, куф-куф
Эялин, эялин бу оьланын
Дилини, аьзыны баьлайын,
Ону гуйуйа саллайын. (5, 80)
Бир сыра ъадуларын космогоник тясяввцрлярин изи айдын нязяря
чарпыр. Инсан бязян мцяййян рямзяляр кими эютцрдцйц мифик
танрылара мцраъият едир, гаршысына чыхан щяр щансы манеяни дяф
етмякдя вя йа мцяййян арзуну щяйата кечирмякдя щямин гцввяляря
мцраъият едир. Гядим ъаду вя фал китабларында бцрълярля баьлы
дцшцнъя вя тясяввцрлярин инсан психикасына мцяййян тезликли сяс
системляри васитясиля тясир эюстярилдийи гянаяти тясдиглянир. Мясялян:
Ей ягряб бцръц,
Бу ъаванын эюзцнцн ишыьыны
Балыг бцръцндян ал, гайтар юзцня...

309
Гой эюзляри анаданэялмя олсун. (5, 80)
Гядим тцрк тайфаларынын ясатири эюрцшляриндя Балыг бцръц
инсанларын досту, щамиси, ишыг танрысыдыр. Ягряб бцръц ися зцлмят вя
гаранлыг рямзидир. Демяк, сюйлянилмиш ъадунун щягиги мянасы дини
эюрцшлярдян чох-чох яввялки космогоник тясяввцрлярля баьлыдыр.
Ъадуларын бюйцк бир гисми йас мярасими, юлцм вя хястялик
тясяввцрлярини ящатя едир. Бир чох ъадуларда инсанлара шяр дуйьулар
ашыландыьы кими, онларын мцяййян гисминдя дя инсаны бялалардан
хилас етмяк мягсядиня йюнялян нцмуняляр дя вардыр.
Халг арасында гурд тапынмасына инамын сарсылмасы, бядии
тясяввцрдя дя гурда мцнасибятин дяйишмясиня сябяб олмушдур. Бу
ися гурдун поетик дцшцнъядя дя мянфиляшмясиня вя онунла баьлы
силсиля ъадуларын йаранмасына сябяб олмушдур. Бу хцсусиййятляри
«Гурд йаьы» вя йа «Гурд яли» ъадуларында айдын эюрмяк
мцмкцндцр.
«Гурдяли» дуасы белядир:
«Бир евдян гиймятли шей оьурлананда, щяйятдян мал апарыланда
гурдун сол яли одда йандырылыр. Гурдун яли йандырылмаздан яввял беля
бир дуа охунур:
Алан яли,
Талан яли,
Ал дили,
Лал дили,
Ики эюзц,
Ики цзц
Мцъ олсун, бцзцшсцн
Ял-голу
Бядяниндян цзцлсцн (5, 81)
Сонра ися айин иъра едилир, гурдун яли йаныб бцзцшдцкъя оьру
йеря йыьылыр, яли-айаьы йыьылыр». Ачмасы гурдун яли йандырылмаздан
яввял эцнащыны бойнуна алыб, оьурландыьы – яшйанын сащибиня
гайтарылмасыдыр (5, 81).
Эюрцндцйц кими, бурадакы ъаду щягигятин бярпасына хидмят
етмяйя йюнялмишдир вя еркян мяишятдя щягигятя говушмаьын бу кими
нцмуняляри эениш йайылмышдыр.
Халг арасында аъылыг, ширинлик, айрылыг, хястялик, ев, аиля, мяишят
щяйаты иля баьлы чохлу ъадулар мювъуддур. Онларын бюйцк яксяриййяти

310
дини тясявцрляндян габагкы эюрцшлярля ялагядар йаранмышдыр. Бир чох
ъадулар инанъ вя етигадлар, «мцгяддяс» сясляр, яшйалар,
мцгяддясляшдирилмиш сулар, биткиляр мцхтялифлийиня сюйкянир, онлар
васитясиля иъра олунур.
Негатив мязмунлу шяря хидмят едян ъадулар системи эениш
олдуьу кими, онларын зярярсизляшдирилмяси гайдалары да мялумдур.
Ъадуларын бюйцк яксяриййятинин зярярсизляшдирилмяси ися су култу
иля баьлыдыр. Су култу тясяввцрляриня эюря су натямизлик эютцрмцр.
Ъадулары зярярляшдиряркян бунун тамам яксиня олараг натямиз судан
истифадя едилир. Су юзцндяки натямизлийи ъадуйа ютцрцр, юзцнц
паклашдырыр, ъадуну ися сындырыр.
Инсанын ъадулар дцнйасы да мцхтялиф инанъ вя тясяввцрляря
ясасланан бядии йарадыъылыг тяхяййцлцнцн нятиъяси олмушдур. Лакин
сонралар щягигятлярин вя мцяммаларын ясл мащийятиндян узаг олан
йаланчы ъадуэярляр халг арасында юз нцфузларыны мющкямлятмяк цчцн
ъадулардан бир васитя кими истифадя етмяйя чалышмыш, ъадулара дини
«рянэ» вурмуш, онларын бир гисмини мянасы анлашылмайан яряб-фарс
тяркибли сюзлярдян ибарят сюз йыьынына чевирмишляр. Бу ися йаланчы
ъадулуьун йаранмасына сябяб олмуш, онун ядябиййатынын кичик
жанры кими, бир сыра функсийаларынын тящрифиня апарыб чыхармышдыр. Бир
сыра щалларда ися ъадунун милли йаддашда унудулмасына, даща арха
плана кечмясиня эятириб чыхармышдыр.
Аьыз ядябиййатынын бир сыра жанрлары кими, ъадулар да инсан
дцшцнъясини ирялийя апармаьа хидмят етмиш, мцяййян заман
щцдудунда негатив ъадулары хейрин тямсил етдийи нцмуняляр
цстялямишдир.
Еркян дцшцнъя бцтцн бу рянэарянэлик вя чохъящятлилик ичярисиндя
зещнин итилянмясиня, инсаны тябиятин мцхтялиф щадисяляриндян баш
чыхармаг вярдишляриня йахынлашдырмыш, гаршысында аъиз галдыьы
гцввяляри юзцня табе етмяк дцшцнъясини формлашдырмаьа кюмяк
етмишдир.
Биликляря йийялянмяк, щягигятлярдян хябяр тутмаг, бир чох щяйат
щадися вя фактларынын эюрцнян вя йа эюрцнмяйян ъящятлярини бядии
шякилдя образлашдырмаг йолу иля йаранан кичик жанрларын башга
мараглы бир типи дя тапмаъалардыр.
Тапмаъалар. Азярбайъан аьыз ядябиййтынын мараглы
нцмуняляриндян бири дя тапмаъалардыр. Тапмаъа сюзц тапмаг фелин-
дян йаранмышдыр. Яламятляри, хцсусиййятляри, эюзя чарпан ъящятляринин
бир вя йа бир нечя ъящяти мяъази шякилдя ифадя едилмякля яшйанын вя

311
йахуд нязярдя тутулан мяфщумун ады мцяййян олунур.
Тапмаъаларын йаранма тарихи чох гядимдир. М.Кашгаринин
«Дивани-лцьяти-ит-тцрк» ясяриндя тапмаъаларын гябиляляр арасында
«табзуз» (48, 429) ады иля йарандыьы эюстярилир. Тцрк тайфалары
ичярисиндя дя «билмяъя», «тапышмак», «матал», «ъуммаг», «ушук
(шук)» вя башга адларла да таныныр. Тапмаъа Азярбайъан шифащи
ядябиййатынын гядим вя мараглы жанрларындан биридир. Бу жанр узун
ясрлярдян бяри нясилдян-нясиля, аьыздан-аьыза кечяряк мцхтялиф
дяйишикликляря уьрамыш, бязян форма вя мязмунуну дяйишдиряряк,
йени мяна вя мязмун кясб едяряк бу эцня гядяр эялиб чыхмышдыр
(35, 3).
Тапмаъанын структур тяркибинин юйрянилмяси онун шифащи сюзцн
яски чаьлары иля баьлы олдуьуну эюстярир.
«Ибтидаи инсанлар юз данышыг дилиндя бу вя йа диэяр ъисим, яшйа вя
йа щадисянин долайы йолла, образлы, метофорик ифадя ады иля
адландырырлар. Инсанлары данышмаьа сювг едян мцщцм иътимаи, мадди
сябябляр вар иди. Гядим инсанларын тябият щадисяляри, вящши щейванлар
вя с. гаршысында аъизлийи мящз онлары беля мцяммалы дилдя данышмаьа
мяъбур едирди. Онлар бир сыра яшйа, щадися вя щейван адларыны олдуьу
кими дейил, охшар, бянзяр, рямзи адларла сюйляйирдиляр» (50, 63).
Тапмаъаларын мювзу вя мязмун мцндяриъяси дя ону чох узаг
дюврлярин йарадыъылыьынын мящсулу олдуьуну эюстярир. Еркян
символик, маэик дцшцнъя, тотемистик вя анимистик бахышлар,
космогоник вя астрал дцшцнъянин якс олундуьу бу нцмунялярин
даща язяли тясяввцрлярля баьлы олдуьу бир сыра айин, етигад вя
мярасимлярин говшаьында йарандыьы айдын нязяря чарпыр.
Тапмаъаларын нювляр цзря груплашдырылмасы, епик вя лирик нюв
арасында фяалиййят эюстярмяси, бязян ушаг фолклору жанры щесаб
едилмяси, бязян дя даща йетэин тясяввцрцн мящсулу олмасы барядя
мцлащизяляр бир фолклор жанры кими тапмаъалары эениш вя ятрафлы тящлил
етмяк зярурятини гаршыйа гойур.
Мялум олдуьу кими, тапмаъалар еркян дцшцнъядя тящкийя
цслубунда нязяря чарпыр: «Юзц бурда, саггалы орда» (оъаг вя тцстц),
«Алчаг дамдан гар йаьар» (яляк), «Алями бязяр, юзц лцт эязяр»
(ийня), «Йер алтында гызыл гамчы» (илан), «Якдим палыд, чыхды
шабалыд» (Гатыр), «Йер алтында эцмцш кямяр» (су), «О нядир ки,
дюрддцр, беш дейил» (фясилляр), «О нядир ки, ишыьы вар, истиси йох» (Ай),
«О нядир ки, юзц вар, кюлэяси йох» (Су), «Бир тяндирим вар, ики чюряк
тутур» (гоз), «Гаранлыг евдя бир гуъаг йарма» (дамаг вя дишляр),
«Аь гул гапылары эязяр» (35, 96) вя с. Бу тапмаъаларын епик яняняйя

312
ясасланан илкин шякли хцсусиййятидир. Ейни заманда лирик яняняйя
ясасланан нцмуняляр дя щям поетик, щям дя мязмун бахымындан
онлардан эери галмыр. Йяни тапмаъа кичик бир жанр кими лирик вя епик,
йахуд епик вя лирик нювцн щяр ики типиндя йарадыъылыг хцсусиййятлярини
давам етдирмиш, епик шякилдя олдуьу кими, лирик нювдя дя щям ящатя
даиряси, мювзу вя мязмун етибары иля, щям дя шякли хцсусиййят
бахымындан рянэарянэ нцмуняляр йаратмышдыр:
Бир табаг алмаз Бир атым вар
Сабаща галмаз (улдуз) Сакит дурмаз
Щей йол эедяр
Щеч йорулмаз (йел)
Йахуд:
Йашылды ябасы, Дяйирми тяпя
Сарыды либасы (бадам) Гызылдан кцпя (Эцняш)
(35, 44-65)
Тапмаъаларын епик вя лирик нювляр цзря формалашмасы онун жанр
системиндя йеринин мцяййянляшдирилмясиндя мцяййян фикир мцхтялифлийи
йаратмышдыр. Бунунла беля, тапмаъанын ящатя етдийи дцшцнъя тярзи
бахымындан даща язяли тясяввцрляри якс етдирмяси, фикрин, яглин, зещнин
инкишафына эюстярдийи тясир, тябият вя щяйат щадисялярини, яшйалары,
щейванат вя битки алямини символларла якс етдирмя имканынын эенишлийи
бахымындан мцстягил фолклор жанры кими кичик жанрлар групуна аид
етмяк даща доьру оларды. Тапмаъаларын шифащи нитгдя, ядяби-мядяни
абидялярдя, наьыл вя рявайятлярдя, дювлятчилик тяърцбясиндя вя с.
йайылмыш нцмунялярини нязярдян кечирдикдя бунларын еркян етносларын
вящшилик дюврцндян сонракы мярщялядя, бир сыра щалларда ися, италйан
фолклоршцнасы Ъ.Кокйаранын йаздыьы кими, инсан инкишафынын вящшилик
дюврц, онун йени иътимаи бахышларынын формалашмасынын башланьыъ
мярщяляси иля баьлы эюрцлцр (52, 29-44). Еркян етносун ямяк щяйаты,
мясялян, овчулуг дцшцнъяси иля баьлы эюрцшляри дя тапмаъаларында бу
вя йа диэяр дяряъядя юзцнц эюстярир.
Заман кечдикъя тапмаъа йарадыъылыьы естетик дцшцнъянин демяк
олар ки, чох эениш сащялярини ящатя етмиш, зещнин вя йаддашы
мющкямлятмиш, яглин сцрятли инкишафына тякан вермишдир. Юзцнцн
гисмян сонракы мярщялясиндя ушагларын ягли вя знещи инкишафына тясир
едян функсийаны да цзяриня эютцрмцшдцр. Аьыз ядябиййатынын кичик
жанры кими естетик дцшцнъядя башга жанрлардан фяргли олараг о, даща
фяал мювге тутмуш, эениш мювзу вя мязмун мащиййяти дашымышдыр.

313
Тапмаъаларда еркян дцшцнъянин бядии дюврц йарадыъылыг
нцмуняляриня, мясялян, инанъ, йалан, фал, ъаду кими кичик жанрлара
мяхсус хцсусиййятляр мцшащидя едилмякдядир.
Яэяр инанъларда щансыса мцяййян бир айин вя йа етигада
сюйкянян дцшцнъянин сынагдан чыхмыш йекуну бядииляширся,
тапмаъада ейниля щансыса бир яшйа вя йа мяфщумун яламятлярини
садаламаг, ону символлашдырмаг, йахуд садяъя ифадя етмякля
щягигят бярпа едилир.
Алгыш, гарьыш вя башга кичик жанрлар кими, тапмаъалар да узун
заман шифащи нитгдя актив мювгедя дайаныб, дилдя ишляк олмушдур.
Лакин заман кечдикъя техники тяряггинин йцксялиши, информасийа
мянбяляринин артымы тапмаъанын ишляк дилдяки мювгейини гисмян
сарсытмышдыр. Буна бахмайараг о, кичик жанрлар системиндя щяля дя юз
фяаллыьыны сахламагдадыр.
Топланмасы вя няшри. Тапмаъаларын топланмасы вя няшринин о
гядяр дя узун тарихи йохдур. Башга кичик жанрлар кими, о да ясасян
халгын шифащи йаддашда йашамыш, мцхтялиф яфсаня, наьыл, рявайят вя с.
ичярисиндя тез-тез хатырланмыш, айры-айры мярасимлярдя, шянликлярдя
тапмаъа усталары йарышмыш, гисмян сонралар ашыг шериндя тапмаъа
принсипиня ясасланан баьлама нцмуняляри йаранмышдыр. Халгын даими
мараг даирясиндя олан тапмаъа габагъыл, апарыъы дцшцнъяйя
ясасланмыш, эянъю няслин тярбийясиндя, ушаг дцшцнъяси щцдудларынын
эенишляндирилмясиндя фяал рол ойнамышдыр. Тапмаъалара гядим вя орта
ясрлярин бир сыра йазылы ядяби-мядяни абидяляриндя тясадцф олунса да,
онларын системли топланма вя няшри XIX ясрин сонларына тясадцф едир.
СМОМПК мяъмуясинин биринъи бурахылышында П.Зелинскинин йазыйа
алдыьы аталар сюзц, мясял вя гадын адларынын ичярисиндя 33 тапмаъа да
верилмишдир (55, 43-62).
Сонракы иллярдя ися тапмаъалара Азярбайъанда чап едилмиш
мцхтялиф гязет вя журнал сящифяляриндя - «Кяшкцл»дя, «Бабайи-Ямир»,
«Мяктяб», «Рящбяр», «Дябистан», «Молла Нясряддин» вя б. тез-тез
раст эялмяк олурду.
Азярбайъанда тапмаъаларын топланма, няшр вя тядгиг ишляри
ийирминъи иллярдян сонра эенишлянмишдир. Бу сащядя «Азярбайъаны
юйрянмя ъямиййяти»ндя апарылан топлайыъылыг ишлярини хцсуси гейд етмяк
лазымдыр. 1925-1927-ъи илляр ярзиндя «Азярбайъаны юйрянмя ъямиййяти»
республиканын шимал вя ъунуб бюлэяляриня ики дяфя эцълц експедисийалар
тяшкил етмишдир. Щямин експедисийаларын щесабатларыны Щяняфи Зейналлы вя

314
Вяли Хулуфлу гябул етмиш вя эюстярмишляр ки, «Эюрцлмцш ишлярин йекунлары
чешидляниб китабларда якс олунмушдур» (56, 21). Доьрудан да
«Азярбайъаны юйрянмя ъямиййяти»нин фолклор вя етнографийа
комиссийаларында чалышан В.Хулуфлу вя Щ.Зейналлы щямин иллярдя аьыз
ядябиййатынын мцхтялиф жанрларыны ящатя едян мцхтялиф китабчалар чап
етмишляр. Щ.Зейналлынын няшр етдирдийи «Азярбайъан тапмаъалары» (57, 10-
109) китабында 760 тапмаъа верилмишдир вя Щ.Зейналлы тапмаъалары
мювзулара вя ящатя обйектляриня эюря, мясялян, инсанлар, тябият, биткиляр,
щейванлар вя с. бюлэцляр алтында вермишдир. Щямин тяснифатда Щ.Зейналлы
тапмаъалары он група айырыр. Мцяллиф бу груплары да мювзулара бюлцр.
Мясялян, щейванлар барядяки тапмаъалары мцхтялиф щейванлар цзря,
биткилярля баьлы тапмаъалары мцхтялиф биткиляр цзря верир. Инсанлар барядяки
тапмаъалары ися адамын айьындан та башына гядярки бядян цзвлярини ящатя
едян тапмаъалар кими тясниф едир.
Щ.Зейналлынын бу китаба йаздыьы мцгяддимя тапмаъалар барядя
йазылан ян елми арашдырма иди. Мцяллиф щямин мцгяддимядя
тапмаъаны бир жанр кими йаранма, инкишаф хцсусиййятлярини изляйир, ону
аталар сюзц вя мясялляр, йедди щеъалы шерля мцгайися едир, жанрын шякли
хцсусиййятляри цзяриндя дайанырды.
Еля щямин илдя В.Хулуфлу «Тапмаъалар» китабыны чап етдирир.
Бурада 726 тапмаъа ялифба сырасы иля верилмишдир. Китабын ян дяйярли
ъящятляриндян бири дя сонда «Ялавяляр» бюлмясиндя аьыз
ядябийатымызда ян аз юйрянилмиш вя аз чап едилмиш «Щкушкалар»ын
верилмясидир (58, 101-103).
В.Хулуфлунун китаба йаздыьы мцгяддимядя тапмаъаларын реал
эерчякликля ялагяси, онларын шякли хцсусиййятляри, мярасим вя
етигадлара баьлылыьы, милли мяишят щайаты баьды тюряйиб жанрлашмасы
цзяриндя эениш дайаныр.
Сонракы иллярдя тапмаъаларын няшри Щ.Ялизадянин,
Я.Ахундовун, Г.Пашайевин няшр етдирдийи топлу вя антолоэийаларда
якс олунмушдур.
Бу жанрын гисмян ящатяли няшри ися мярщум фолклоршцнас
Н.Сейидовун хидмяти сайясиндя ишыг цзц эюрмцшдцр. Щямин няшр-
дя 1467 тапмаъа, 34 баьлама вя ъавабы верилмишдир (35, 39-226).
Нуряддин Сейидов няшря йыьъам мцгяддимя йазмыш,
тапмаъаларын йаранма йоллары, форма вя хцсусиййятляри, онларын
йазылы ядябиййатда ишлянмиш формалары, хцсусян ляьз формасы

315
барядя мцхтясяр мялумат вермишдир. Азярбайъан тапмаъалары
эениш вя там шякилдя топланылыб няшр едилмядийи кими, айрыъа
тядгигат сащяси дя олмамышдыр. Бир сыра мцяллифлярин мцхтялиф вахт-
ларда тапмаъаларла баьлы мягаляляр йазмасына бахмайараг
тапмаъа щяля фолклоршцнаслыьын нязяри фикринин диггят мяркязиндя
галмагдадыр.
Кичик жанрлар системиндя юзцнямяхсус йери, йаранма йолу,
жанрлашма просеси олан тапмаъаларын мараглы тяснифат груплары
вардыр. Шярти олараг онлары ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:
1) Сяма ъисимляри, тябият щадисяляри, су, од, йел вя йер (торпаг)
щаггында тапмаъалар;
2) Битки алями иля баьлы тапмаъалар.
3) Щейванат алями иля баьлы нцмуняляр.
4) Инсан, онун бядян цзвляри, эейим вя бязякляр, йашадыьы еви,
тясяррцфат вя мяишят яшйалары вя силащлар барядя тапмаъалар;
5) Таамлар вя хюрякляр щаггында;
6) Мусиги вя мусиги алятляри иля баьлы тапмаъалар;
7) Техник-тярягги иля баьлы тапмаъалар;
8) Мцхтялиф мювзулу тапмаъалар;
9) Ушаг тапмаъалары.
Сяма ъисимляри, тябият щадисяляри, су, од, йел вя йер (торпаг)
щаггында тапмаъаларда щямин нцмуняляря мяхсус архаик дцшцнъя
юзцнц якс етдирир. Бу тип тапмаъаларда космогоник тясяввцрляр, су,
од, йел вя торпаг култу иля баьлы бахышлар юн планда олуб тясяввцрдя
бу образларын мцяййян яламятляри горунмагла реал факта, щягигятя
ясасланмаг башлыъа шяртдир. Мясялян, сящярин эюзцнцн ачылмасы иля
баьлы тясяввцр вя йа дцшцнъя инсанда хош овгат йарадыр. Онун тясдиги
мцяййян факта ясасланмагла яслиндя овгатдакы ящвал-рущиййяни
тясдигляйир:
Аь сандыьым ачылды,
Ичиндян нур сачылды
(сцбщ чаьы) *
Ай вя Эцняшин гаршылыьы, бир-бирини явяз елямяси, сящярин
ачылмасы, эеъянин дцшмяси яъдад дцшцнъясиндя бир-бирини явяз
ейляйян, щярякятдя олан, бир сыра щалларда ися инсанын ирадясиня табе
етдирилмяйя ъящд олунан абстракт обйектляр иди. Амма бу

*
Бу бюлмядя верилян тапмаъа нцмуняляри Н.Сейидовун китабындан эютцрцлмцшдцр

316
абстрактлыгда онларын рянэ чалары якс олунмагла Ай-Эцняш
явязлянмяси инсан ирадясиня табе етдирилирди.
Аь тас, гызыл тас
Бирини эютцр, бирини ас
(Ай вя Эцняш)
Йахуд мцшащидя едилян илкин хцсусиййятляриня эюря Эцняш вя
Айла баьлы йаранан тапмаъалар да вардыр:
Бир синидя ики тойуг,
Бири исти, бири сойуг.
(Эцняш вя Ай)
Ейни хцсусиййятин мцшащидяси йолу иля Эцняшля баьлы силсиля
тапмаъалар йаранмышдыр. Мясялян:
Йахшыъа эюзялди щамыйа бахар,
Цзцня баханы, йандырыб йахар,
Йахуд:
Булуд, булуд ичиндя,
Ай да булуд ичиндя
Эюйдян йеря од йаьды,
Биз дя йандыг ичиндя.
(Эцняш)
Эцняшин дярк едилян башга яламятляри дя тапмаъада якс
олунур, даща доьрусу тапмаъа материалына чеврилир:
Ата миняр сяслянмяз,
Йеря дцшяр пасланмаз,
Суйа дцшяр исланмаз.
(Эцняш, эцняш шцасы)
Космогоник дцшцнъя тапмаъаларда там вя бцтювдцр. Бурада
булуд, эюй, улдузлар, сяма вя онларын мцхтялиф яламятляри тапмаъа
цчцн материал верир, онларын силсиля нцмуняляри инсан фикрини
дцшцндцрцр. Мясялян:
Айаьы йохдур гачыр,
Ганады йохдур учур
(Булуд)
Бабанын бир дону вар,
Ичи долу аббасы
Эцндцз эиряр кисяйя,
Эеъя чыхар ешийя

317
(Эюй, улдузлар)

Йахуд:
Мави атлас
Ийня батмаз
Гайчы кясмяз,
Тярязи чякмяз.
(Эюй)

Яъдад култу дцшцнъясинин су, од, йел вя торпаг атрибутлары да


тапмаъаларда ясас дцшцнъя обйектидир.
Яъдадларымыз инсанын бцтцн йашайыш вя фираванлыьыны бу дюрд
цнсцрля баьламыш, онларла баьлы силсиля айин, етигад, мярасим вя
байрамлар йаратдыьы кими, тапмаъа йарадыъылыьы да онлардан йан
кечмямишдир. Бу мцгяддяс варлыглара етигад бясляйян, танынан
инсанлар онларын мцхтялиф яламят, дурум вя кейфиййятлярини юз
дцшцнъяляриндя мцхтялиф шякилдя мяналандырмыш, беляликля щямин
мцгяддяс варлыглара етигад бцтювлцйцнц нцмайиш етдирмишдир:
Ай эедяр ща ил эедяр, Йер алтында эцмцш
Эеъя-эцндцз йол эедяр кямяр (Су)
Ня дили вар, ня аьзы, Йахуд: Узун гызын эюлэяси
Нярилдяр аслан эедяр йох,
(су) Мцштяриси щамыдан
чох
(Су)
Од етигады иля баьлы йаранна тапмаъаларда инсанын она йахынлыьы,
одун щяр евдя бяслянилиб сахланылмасы айдын нязяря чарпыр:
Гырмызы пар,
Щяр евдя вар.
(Од)
Йахуд одун олдуьу йердя, оъаг ичиндя отун битмямяси
тапмаъанын яламяти кими нязяря чарпдырылыр:
Бир гызыл юкцзцм вар,
Щарда йатса, от битмяз.
(Од)
Цчцнъц мцгяддяс цнсцр – Йел дя тапмаъалашан фяал цнсцрляр-
дяндир. Тапмаъаларда онун чох мцхтялиф яламятляри якс олунур,

318
бязян она анимист мцнасибят бяслянир, бязян йел танры − аллащ
сявиййясиня йцксялдилир, бязян онун инсана кюмяклик ейляйян
гцтбляри, мифик эюрцш вя тясвирляри тапмаъа структурунда якс олунур:
Айаьындан алдырмаз, Ял иля тутмаг олмаз,
Аьза йцйян салдырмаз. Эюз иля эюрмяк олмаз
(Йел) (Йел)
Йахуд:
Ащаны ща ащаны, Яляй ща вяляй олар
Эязяр ъцмля ъащаны. Дяйирмана дян долар
Дярялярдя юлдцрдцм, Уста яли дяймямиш,
Ня яти вар, ня ганы. Хярмяндя эяряй олар
(Йел) (Кцляк)
Йер, торпагла баьлы дцшцнъялярин мцхтялиф ъящятляри дя
тапмаъалашма просесиня мяруз галдыьыны эюрцрцк. Бу тип
тапмаъаларда Йер даща бюйцк, абстракт кцтля, бцтювлцк символу
тясири баьышлайыр:
Зяр килим, зянъир килим,
Аьырдыр андыр килим,
Ня галдырмаг олур, ня чырпмаг
(Йер)
Тясяввцрдя адиляшян, килимля ейниляшдирилян Йерин чякиси гейри-
мцяййяндир, ону галдырмаг инсан эцъц хариъиндядир, ейни заманда
о анадыр, йарадыъыдыр, щяйат веряндир:
Йер цзцнцн гарасы,
Аьаъларын анасы.
(Торпаг)
Тапмаъа дцшцнъясиндя йерля-эюйцн аьыз-аьыза олмасы, цст-цстя
дцшя билмяси, бир-биринин цстцнц гапайа билмяси иля баьлы яски
космогоник дцшцнъянин изляри айдын эюрцнцр:
Ики ляйян гапа-гап,
Бирин дейим, бирин тап
(Йер, эюй)
Тапмаъаларын икинъи групу битки алями иля баьлыдыр. Битки алями
эениш анлайышдыр. Тапмаъаларда бу алям хырдаланыр, бюлцнцр, айры-айры
битки дцнйасыны ящатя едир. Мядяни биткиляр, бостан вя тярявяз

319
мящсуллары, мейвяляр, йабаны вя дянли биткиляр вя с. тапмаъаларда ясас
диггят обйектиня чеврилир.
Бир сыра фолклор арашдырыъылары тапмаъалардан бящс едяркян
бязян онлары сырф ушаг фолклоруна мяхсус олдуьуну иддиа едирляр.
Тапмаъалара беля мцнасибят тябии ки, онун мювзу вя мязмун
чаларларына дяриндян бяляд олмамагдан иряли эялир. Тапмаъанын
кичик жанр кими функсийаларыны тящриф етмякля онун мащиййятини,
дяйярини азалтмыш оларыг, чцнки тапмаъа системли шякилдя еркян
дцшцнъянин чох эениш даирясини ящатя едир. Еля онун икинъи тяснифат
групу, тапмаъанын яъдад дцшцнъясинин даща эениш йцксялиш
мярщялясиня мяхсус кейфиййятляря малик олдуьуну эюстярир.
Тапмаъаларын ушаг фолклору цчцн яняняви гялиби тябии ки, вар вя бу
гялиб даща эениш тясяввцрляр системинин ушаглара мяхсус дцшцнъя
гялибляри иля шяртлянмишдир (53, 60).
Истяр битки аляминдян бящс едян нцмуняляр, истярся дя
тапмаъаларын сонракы тяснифат груплары бу нцмунялярин йаранма
системи барядя айдын тясяввцр йарадыр. Тапмаъаларда санама вя
йахуд йанылтмаъларда нязяря чарпан етносун еркян инкишафынын,
хцсусян нитг мядяниййятиня говушманын яламятляри дейил, инсанын
нитг вя йа дцшцнъя вярдишинин даща тякмил мярщялясинин хцсусийятляри
юзцнц эюстярир. Мясялян:
Янбяр щавасы вар бунун, Аьаъын тутмаг олмаз,
Тющвя язасы вар бунун. Ятриндян доймаг олмаз.
Ийня иля дялик-дялик, (Гызылэцл)
Эюр ня сяфасы вар бунун
(Лимон)
Бир сцрц атлар
Чямяндя отлар
Вахты эяляндя
Дяриси чатлар
(Памбыг)
Йахуд:
Эедянди, ай эедянди, Табаг-табаг ичиндя
Дярмя, назик бядянди. Сцбщц сабащ ичиндя
Плов цстц мяскяни Дайаныб айаг цстя
Эюрян рянэи нядянди Ятри дя вар ичиндя
(Зяфяран) (Михяк эцлц)

320
Аьаъ, йашыл йарпагла баьлы тапмаъаарда шяхси мцшащидя, тябият
щадисяляринин дярки, гябулу ясас шярт кими эютцрцлцр:
Йаьыш йаьанда Яйининдя йашыл дону
Чимяр йуйулар. Дамарлары эюрсянир
Йазда эейиняр, Йахуд: (йарпаг)
Гышда сойулар Ашмаз-ушмаз,
(Аьаъ) Йеря дцшся,
Бели сынмаз
(Йарпаг)
Бостан вя тярявяз биткиляри иля баьлы йаранан тапмаъаларда да
онларын эюрцнян ъящятляри, хцсусиййятляри тапмаъада хатырланыр.
Йцйряк, айдын фикир щямин яламятляр ясасында тапмаъадакы мяналары
ачыглайыр:
Анаханым атланды Бир гушум алаъа
Гол-ганады гатланды Эетди гонду аьаъа
(Кялям) Юзцня бир ев тикди
Баьда битяр таьы йох Ня гапы гойду, ня баъа
Ща сыхарсан йаьы йох (Габаг)
(Бибяр) Йашыл таьым вар,
Бабам отуруб ал чухада Ал отаьым вар,
Ким сойундурса, эюзц чыхыр Эюй палтарымда
(Соьан) Боз гуршаьым вар
Йолланар, щулланар (Гарпыз)
Йашылланар, салланар Чяпяр цстя гал хоруз
(Хийар, бадымъан) (Бораны)
Йер алтында сары биз
(Кюк)
Мейвялярля баьлы тапмаъаларда да защири яламят эюстяриъисинин
мятндя яски башлыъа яламятлярдяндир:
Аь узатдым, Мяммядбаьыр баьында,
Аь тохудум, Эцл битяр будатында.
Гара сярдим Йел вурар, йелляндиряр,
(Бюйцрткян) Сырьасы гулаьында
(Албалы)
Йахуд:
Аьаъ башында, Алдым бир дяня
сары йемиш Ачдым мин дяня
(Хурма) (Нар)

321
Аьаъ башында, бир торба ун Бир балаъа даьаръыг
(Ийдя) Ичи долу эцл-мынъыг
(Янъир)
Йабаны вя дянли биткилярля баьлы тапмаъаларда защири яламятлярля
йанашы, онларын рянэи, дады, бюйцмя, инкишаф хцсусиййятляри дя яксини
тапыр.
Бу тип тапмаъалар эюстярир ки, онлар цмумиййятля битки алямини
йахшы билян, онун айры-айры нювлярини даим мцшащидя едян, якиб-
беъярян инсанын мцшащидяляридир. Щямин тяърцбя йолу иля эяляъяк
нясля ейни заманда битки аляминин рянэарянэлийини юйрянмяк тялгин
едилир. Мясялян:
Баьрым башы зядянди, Щалалар, ай щалалар,
Зярдяндир, зябярдяндир, Даьда довшан балалар,
Йашыл якдим, ал тюкдц Айаьындан су ичяр
Эюрян ясли нядянди Димдийиндян балалар
(Сумаг) (Чялтик)
Щейванлар алями иля баьлы тапмаъаларда мцхтялиф щейванларын
айры-айры хцсусиййятляри диггят мяркязиндядир. Щям ев вя гошгу
щейванлары, щям дя суда йашайан вящши щейванларла баьлы
тапмаъалар вардыр. Онларын бир чохунда щямин щейван щаггында
мцяййян мялуматлар верилир. Мясялян:
Узун-узун улама,
Уъуна гыл долама,
Бизим ала кяклийин
Йумуртасынын ким ала
(Илан)
Йахуд башга гисм тапмаъаларда олдуьу кими, бу тип
тапмаъаларда да «о няди ки» вя йа «о щансы» суалы тапмаъанын
яввялиндя верилир:
О няди ки, ийняси йохду,
Сап йери йохду.
(Кирпи)
О щансы щейванды
Анадан саггаллы доьулар
(Кечи)

322
Щейванлар щаггында тапмаъаларын мараглы типи олан гушлар
барядяки тапмаъалар юз поетиклийи иля диггяти ъялб едир. Бу
нцмунялярдя гушларын рянэ алямяти, фясиллярля баьлылыьы, юзляриня
мяхсус мяншя хцсусиййятляри ясас эютцрцлцр. Еля щямин група дахил
олан щяшарятлярля баьлы тапмаъалар цмумиликдя тябиятин щейванат
алямини юйрянмяк бахымындан мараг доьурур. Барама, гарышга,
ары, зяли, кяпяняк, аьъаганад, чяйирткя, щюрцмчяк вя с. баьлы
тапмаъалар бу гябилдян мараг доьурур.
Инсан, ону бядян цзвляри, эейим вя бязякляр, тясяррцфат вя мяишят
щяйаты иля баьлы тапмаъалар да эениш йайылмышдыр. Бу тип тапмаъалар яски
мяишят щяйатыны, адамларын бядян цзвляри вя онларын мцхтялиф
функсийаларыны юйрянмяйя хидмят едир. Тапмаъалар щяр щансы бир яшйаны
йаддашда формалашдырдыьы кими, ейни заманда ону милли йаддашда
мцщафизя едир, она юлмязлик, позулмазлыг верир. Инсаны
мялуматландырыр, ачыг эюзлц, щафизяли, дцшцнмяйи баъаран няслин
йетишмясиня кюмяк едир.
Кичик жанрлара мяхсус хцсусиййятляр, хцсусиля яъда дцшцнъясиня
мяхсус мяняви-яхлаги дяйярлярин горунуб сахланмасы вя сонракы
нясилляря ютцрцлмясиндя, бир сыра архаик бахыш вя дцнйаэюрцшцн
мцщафизя едилмясиндя мцстясна рол ойнайыр:
Аь аты алтда эюрдцм, Ай няня бизя йаь эятир,
Гызы сорагда эюрдцм, Инякляри саь эятир
Алты дяня улдузу Чалханмамыш нещрядян
Бир айын алтда эюрдцм Яринмямиш йаь эятир
(Ат налы вя мыхлары) (бал)
Аь дярйанын суйун гыздыр Суйа эиряр лилляняр,
Цзц тамам аьъа бездир Судан чыхар дилляняр
(Сцдцн гаймаьы) (Бухов)

Инсан вя онун бядян цзвляри иля баьлы тапмаъаларда даща яски


эюрцнцш вя тясяввцр моделляри нязяря чарпыр:
Ала гапы, зянъир сапы, Ашыг су дейиб аьлар,
Беш будаьы, бир йарпаьы Сцнбцл су дейиб аьлар,
(Ял) Дярйайа бир эцл битиб
О да су дейиб аьлар.
(Дил)
Алты мярмяр, Бири данышыр,
Цстц мярмяр, Икиси бахыр,

323
Ичиндя бир Икиси ешидир
Бцлбцл ойнар (дил, аьыз, эюз)
(дил)
Тясяррцфат, мяишят яшйалары, щейванлардан алынан мящсуллар,
гошгу васитяляри, йаба, балта вя с. баьлы тапмаъаларда башлыъа мювзу
иди. Инсанлар ишлятдикляри бцтцн тясяррцфат яшйаларыны, онларын символик
вя мяъази ъящятлярини тапмаъалара кючцрмцшляр. Ейни хцсусиййятляр
чадыр, ев, онун щиссяляри, талвар вя с. баьлы тапмаъаларда юзцнц
эюстярир. Мясялян:
Аьзы дону, йохду ъаны, Тат-татаны эютцряр,
Узунъадыр дырнаглары, Тат оьлун эютцряр,
Йеря батыр бармаглары Оьлу йарпаг эютцряр,
(Чадыр) Йарпаг торпаг эютцряр
(Ев, дам)
Йахуд:
Биздя бир киши вар, Бир гушум вар, ики ганады
Щяр эяляня ял верир Ща учар йериндя галар.
(Гапынын дястяйи) (Гапы)
Йахуд:
Ня евдяди, ня чюлдя, Эеъя бошалар,
Ня эюйдяди, ня йердя Эцндцзляр долар
(Пянъяря) (Йцк йери)
Ев вя мяишят яшйалары барядя йайылмыш тапмаъаларда инсанын фяал
истифадя етдийи яшйалар тапаъаларын мювзусу кими диггяти ъялб едир.
Цмумиликдя, тапмаъаларын бюйцк бир гисми инсанны эцндялик
мцшащидя дцшцнъяси ятрафындан кянарда дейилдир. Мцхтялиф яшйа вя
щадисяляр, материаллар, мцшащидя обйектляри тапмаъалар цчцн
мювзуйа чеврилир ки, онлар инсанын щяйатында, эцндялик мяишятиндя,
айин вя етигадларында, инанъ дцнйасында вя с. юзцнямяхсус эцълц
мювгейя маликдир. Бу бахымдан ев вя мяишят яшйалары иля баьлы
сюйлянян тапмаъалада диггяти ъялб едир. Мясялян:
Аь охлойум йаьлыды, Аьаъ башын овдулар
Башына гайтант баьлыды. Кянди кохо гойдулар
(шам) (гонаг, тякня)
Аь гул гапылары эязяр Атылдым миндим

324
(Нярдиван) гара дайа
(Дараг)
Бадйабаны О йаны йасты
Эязяр обаны Бу йаны йасты
Алты гычы вар, Дюрд айаьыны
Ики дабаны Йеря ня басды
(Тярязи) (Стол)

Бир балаъа бойу вар, Гара бяй атдан енди


Дам долусу тойу вар Арвад-ушаг севинди
(Лампа) (Газан)

Тапмаъалар ичярисиндя ъянэавярлик вя гящряманлыг, юзцнц


мцдафия дцшцнъяси иля ялагядар эюрцшляри якс етдирян мцяййян гисми
силащларла баьлыдыр.
Силащын тапмаъалашмасы тябии ки, даща язяли тясяввцрлярин
нятиъясидир. Тяяссцф ки, илкин силащлар − ох, йай, каман, галхан, ямуд
вя с. баьлы халг йаддашында йашайан тапмаъалар щяля йазыйа
алынмамышдыр. Йаддашын йени гаты цчцн яняняви силащлар –тцфянэ,
онун щиссяляри, гылынъ, эцлля, эилиз, бешачылан, хянъяр, бычаг бу тип
тапмаъаларда ясас обйектдир. Халг юзцнцн етник дцнйасынын бир чох
мяняви дяйярини тапмаъайа кючцрмякля она ябяди щяйат вермиш,
заманын узун, мцхтялиф кешмякешляри ону йаддашдан поза
билмямишдир. Гядим силащларла баьлы тапмаъаларда бу ъящят нязяри
ъялб едир. Щямин тип тапмаъапларын мцяййян гисминдя яввялъя
онларын бярпа едилмиш модели йаддаша щякк едилир:
Кярмяшону тапарлар, Узун аьаъы оварлар,
Сапанд тахыб атарлар. Йахуд: Башына папаг гойарлар
(Ох) (Низя)
Гисмян сонракы дцшцнъядя ися бу силащын ишлянмя, йцксялиш
дюврцнцн яламятляри даща эениш чаларда юзцнц якс етдирир:
Яряб ялиндя Атдым атана
Дизи белиндя Дяйди котана
Атын цстцндя Йахуд: Уъу шиш нештяр,
Бир уъу йердя Узунъа тящяр
Бир уъу эюйдя (Низя)
(Низя)

325
Силащларла баьлы тапмаъалар ичярисиндя тцфянэ, эцлля, эилизля баьлы
нцмуняляр яксяриййят тяшкил едир. Мясялян:
Анасы гундагда йатыр, Бир балаъа мисри дашы
Оьлу базара эедир Йандырыр даьы, дашы
(Эцлля вя эилиз) (Эцлля)
Гара гайыш диздя галыр, Бир гушум вар,
Ачылмаьы биздян алыр дцз учар
(Тцфянэ) (Эцлля)
Йахуд:
Бир гушум вар, Ялдя фитил,
баласы юзцндян тез учар Ордан итил,
(Тцфянэ вя эцлля) Щара дяйся,
Галар митил
(Топ эцлляси)

Мцхтялиф тяамлар, йемякляр, хюрякляр, ширниййат вя с. иля баьлы


тапмаъаларда инсан цчцн файдалы йемякляр тапмаъа мювзусуна
чеврилир. Бу тапмаъалар милли мятбяхи, реэионларда йайылмыш ширниййат
нювлярини, онларын хцсусиййятлярини йаддашда сахламаг, даща
доьрусу йашатмаг бахымындан чох ящямийятлидир. Губа пахлавасы,
Губа бцкмяси, Губа щалвасы, шякяр-бурасы, йахуд Сямяни щалвасы,
фисинъан долмасы вя с. баьлы йаранан тапмаъаларда Губа бюлэясинин
милли мятбяхи, ширниййат сцфряси йаддаша эючцрцлмцшдцр. Мясялян:
Тап тапмаъа, Мяъмяйийя дцзцляр
Эцл йапмаъа, вя йа Йаьы дибдян сцзцляр
Дешиклядим (Губа пахлавасы)
Атдым саъа
(Фясяли)
Гатма-гатма Аь синидя
Гатданар Йахуд Аьъа тяпя
Шярбят иля исданар (Плов) *
(Губу пахлавасы)
Тапмаъаларын мараглы бир групу мусиги вя мусиги алятляри иля
баьлыдыр. Халгымызын мусигийя мцнасибяти, мусиги алятляриня мараьы вя бу
мараьын эяляъяк нясилляр тяряфиндян горунуб сахланмасы тапмаъаларда
юзцнц бцрузя верир. Ян гядим мусиги алятляриндян тутмуш мцасир халг
мусиги алятляриня гядяр щамысы тапмаъаларда якс олунур. Тцтяк, ней,
* Бу тапмаъа мятнляри мцяллифин архивиндядир.

326
гопуз, эяранай, зурна, саз, каманча, гавал, наьара вя с. баьлы халг ма-
раглы бядии нцмуняляр йаратмышлар. Бу нцмунялярдя мусиги алятляринин
щазырландыьы метариалдан тутмуш, онларын ясас яламятляри тапмаъада якс
олунур:
Гарьы гамыш, Чюмчя башы мяндири,
Аьза йапыш, Белиндя вар кяндири,
Цстц дешик, Милчяк госа вызылдар,
Эериси бешик Ял дяйяндя сызылдар
(Тцтяк) (Саз)
Йахуд:
Габырьасы вар, ганы йох Цзлцк алдым гашы йох,
Няфяси вар, ъаны йох Тяпя эюрдцм дашы йох,
(Гармон) О нядир ки, аьлайыр
Эюзляринин йашы йох
(Каманча)
Халг щямишя юзцнцн шух, хош ящвалыны горуйуб сахламаг,
шянлянмяк, дейиб-эцлмяк цчцн мцхтялиф мусиги нювляриндян истифадя
етмиш, юзцнцн етик-естетик дцшцнъясиндя мусиги дяйяриня мцнкцм
диггят йетирмишдир. Тапмаъалар мящз бу бахымдан халгын
йаддашында мусиги дяйярлярини щямишя тязя-тяр сахламаьа хидмят
етмиш, яъдадын мусигийя олан йцксяк естетик тялябинин горунуб
сахланмасында юзцня мяхсус рол ойнамышдыр.
Тапмаъалар халгын тяряггийя, инкишафа доьру йцксялишини якс
етдирян жанрлардан бири кими дя диггяти ъялб едир. Яски етигад вя
айинлярля йанашы, тапмаъаларда халгын техники тяряггийя доьру
инкишафы вя йцксялиши дя юзцнц якс етдирмякдядир. Бу сащядя тапмаъа
даща мцщафизякар бир жанр кими чыхыш едир. Ораг, чин, динэ, вял, хыш
дюврцндян башлайараг улу яъдадын истифадя етдийи якин, бичин, шум
алятляриндян тутмуш, онун сонракы инкишафындакы бцтцн тякмил алятляр
тапмаъаларда якс олунур. Милли йаддаш тясяррцфат щяйаты цчцн
яняняви олан алятляри йаддашдан силмир, онларын щяр бирини юзцнямях-
сус яламятийля нясиллярин йаддашына верир:
А киши, киши Анам, атам вар мяним,
Дямирдян диши, Суда хатам вар мяним.
Йейяр буьданы, вя йа: Дюрд анадан олмушам
Галар кцляши Он беш атам вар мяним
(Чин, ораг, вял) (Динэ)
Йахуд:

327
Биздя бир киши вар Балаъа киши кянди эязяр
Гырх дяня диши вар (Буьданы юлчян чанах)
(Чин)
Бизим евдя бир киши вар, Гуъаьа алырсан аьлайыр,
Тяпясиндя цч диши вар Йеря гойурсан кирийир
(Йаба) (Зянъир)
Техники тяряггинин сонракы бцтцн инкишафы тапмаъаларда излянилир.
Бу тяряггини якс етдирян нцмуняляр йазыйа алыныб топланылмаса да,
онларын бир сыра мцмкцн нцмуняляри артыг ялдя едилмишдир:
Дярядя дурмуш, Дюрд гардаш
Быьыны бурмуш, Ща ютцшцрляр
Дцнйа дурдугъа, вя йа: Бир-бириня
Йериндя дурмуш Чата билмирляр
(Дяйирман) (Араба тякяри)
Ня яли вар, ня айаьы Евимиздя бир киши вар
Ешяр тюкяр торпаьы вя йа: Аш ичяр, нохудун сечяр.
(Трактор) (Памбыг тямизляйян машын)
Ялиндя ораг Мцъцрц, ай мцъцрц
Голлары дараг, Илишдирдим уъуну
Цстцндя хырман, Йедди гатар няр эяряк
Алты дяйирман Чякя онун эцъцнц
(Комбайн) (Котан)
Шярти олараг мцхтялиф мювзулу тапмаъалар кими груплашдырдыьымыз
тяснифат групуна щягигятян мцхтялиф мювзулу тапмаъалар дахилдир.
Бурада мювзу рянэарянэ, мязмун интящасыздыр. Бу група щям
мцхтялиф тип яшйаларла, щям дя мяъази мяна дашыйан, гейри-мадди вя
мцъярряд мязмунлу тапмаъалар аиддир.
Гейри-мадди мязмунлу дедикдя мцъярряд мязмунун
тапмаъада якси баша дцшцлмялидир. Йяни фикир, хяйал, сюз, йуху,
няфяс, ирадя, кюлэя, ляпир, ад, йалан, аьыл вя с. кими гейри-мадди
мязмуну ящатя едян тапмаъалар. Тапмаъа йарадыъылыьында беля
нцмуняляр юзцня мцяййян йер тутур. Мясялян:
Атяшдя йанмаз Ня эеъя йатар,
Суда батмаз Ня суйа батар.
(Сюз) (Кюлэя)
Йахуд:

328
О щансы гушду, Ня балтадыр, ня кярки,
Йувасындан чыхды, Бцтцн кясярдян ити
Эиря билмяди (Аьыл)
(Сюз)
Ащаны ща ащаны, Нар да вар, нар да вар
Эязяр ъцмля ъащаны Нардан ширин щарда вар?
Истамбулдан су ичяр вя йа: Ял тутмаз, бычаг кясмяз,
Тябриз онун мяканы Ондан ширин щарда вар?
(Хяйал) (Йуху)
Бу кими нцмуняляр, тапмаъаларын мювзу вя мязмун даирясинин
интящасызлыьындан хябяр верир. Тапмаъа йаратма принсиплярини тятбиг
етмякля инсан дцшцнъяси даща мцъярряд мязмунуну ящатя едир, онун
фикир даирясини эенишляндирир. Жанрын бир чох нцмуняляриндя олдуьу кими,
ъоьрафи мяфщумларын йаддаша щякк едилмяси, мцяййян информасийа
йцкцнц дашымасы бахымындан тапмаъаларын бюйцк юйрядиъи вя
нцфузедиъи ролу инкаредилмяздир. Бу хцсусиййят щеч бир тяснифат групуна
дахил едилмяси мцмкцн олмайан тапмаъаларда да юзцнц эюстярир.
Мясялян:
Гярибям беш ийирми, Язилмяз,
Саймышдым беш ийирми, Цзцлмяз.
Йедди буьда, бир салхым, вя йа: Сцфряляря
Ютяси вар, беш ийирми Дцзцлмяз
(Тясбещ) (Даш)
Йахуд:
О щансы даьдыр ки, гары яримяз,
О щансы баьдыр ки, бары дярилмяз?
(Аьры даьы, Ъяннят баьы)
Тябии ки, бу тип тапмаъалары даща мцряккяб, тапылмасы чятин
олан мязмун ящатя едир. Лакин буна бахмайараг, тапмаъа инсаны
дцшцндцрцр, фикри итиляшдирир, яглин сцрятли инкишафыны шяртляндирир.
Тапмаъаларын бу мцряккяб системляриндян сонралар ашыг шери
шякилляриндя, дейишмялярдя истифадя едилмишдир. Бир сыра
тядгигатларда еля бу яламятиня эюря баьлама вя гыфылбяндляри
тапмаъанын йени шякли щесаб едилир. Щятта баьламалар бир сыра
щалларда тапмаъа топлуларына дахил олунур. Лакин мцшащидяляр
эюстярир ки, ашыг поезийасы юзцндян яввялки йарадыъылыг
гайнагларындан бящряляндийи кими, юзцнцн мцяййян йарадыъылыг
мярщялясиндян тапмаъалардан да истифадя етмишдир. Лакин ашыг
поезийасына тапмаъа илкин поетик системиндя дахил олмамышдыр.
Щямин кичик жанр ашыг репертуарында йенидян реконструксийа
олунмуш, бир сыра щалларда сяккиз вя йа он бир щеъанын гялибиня

329
табе етдирилмиш шякилдя, йени моделдя еля ашыгларын дедийи кими,
баьлама моделиндя формалашмышдыр. Бир жанрын башга жанра
чеврилмяси аьыз ядябиййатымыз цчцн яняняви щалдыр, тез-тез тякрар
олунан вя нязяря чарпан йарадыъылыг просесидир. Йени йаранан бу
жанр тапмаъанын милли дцшцнъядяки щеч бир функсийасына хялял
эятирмядян, ону милли йаддашдакы мювгейиня тясир эюстярмядян
йаранан йени вя орижинал бир шер шякилидир. Садяъя олараг ашыг шери
тядгигатчыларынын тапмаъа иля баьламанын сярщядлярини, цмуми вя
фяргли ъящятлярини вя аьыз ядябиййатындакы функсийаларыны
мцяййянляшдирмяси ваъибдир.
Йалварыш вя йа йалвармалар. Кичик жанрларын халг ичярисиндя
йайылмыш мараглы типляриндян бири дя йалварыш вя йа йалвармалардыр.
Бу кичик жанр язизлямя мязмунуна малик олуб инсан характеринин
зяиф тябиятини, щялим характерини, барышыьа, сцлщя, анлашмайа апаран
яламятлярини ифадя едир. Йыьъам вя конкретдир: «Аьрын алым»,
«Башына дюнцм», «Кяряминя гурбан олум», «Ялляриня гурбан
олум», «Вурма, гадан алым», «Сюйцш сюймя, аьрын алым» вя с.
Йалварыш мятнляринин илк нцмунялярини топлайыб няшр едян профессор
Н.Ъяфярова эюря йалварыш «Азярбайъан халгынын мяняви зянэинлийини,
яхлаги камиллийини эюстярян йарадыъылыг щадисяляриндян биридир. Лакин
чох тяяссцф ки, индийя гядяр щямин щадисянин лингвистик,
етнокултуроложи шярщи верилмямиш, щям бир дил щадисяси, щям дя фолклор
жанры олараг йалварышлар алгышларла гарышдырылмышдыр. Щалбуки, онларын
арасында ящямиййятли семантик-функсионал фяргляр вардыр; беля ки,
алгышларда субйект, йахуд алгыш едян юзцндя гейри-ади бир гцввянин
образыны йаратмагла обйекти (алгыш едяни) илащи-сещирли гцввяляря
сыьындырыр, йалварышларда ися субйект, йахуд йалваран бу ъцр эцълц
дейил!.. Вя алгыш едянин субйекти мящз гейри-адиляшдийиня,
мцъяррядляшдийиня эюря, бир нюв эюрцнмцр, цздя дейил, йалваранын
обйекти ися олдугъа конкретдир, фяалдыр. Алгышларын антоними гарьыш-
лар, йалварышларын антоними ися сюйцшлярдир» (61, 3-4).
Йалварышын шифащи нитгдяки функсийаларыны, онун юзцнямяхсус
хцсусиййятлярини вя ишляк дилдяки йерини мцяййянляшдирян Н.Ъяфяров
бу кичик жанрын арашдырылма зярурятиня дя диггяти ъялб етмишдир.
Йалварышын, бир сыра реэионларда ися йалварма ады иля шифащи
нитгдя йайылан бу жанрын мейдана эялмя вя формалашмасы еркян
мяишят дцшцнъяси иля баьлыдыр. Мювзу вя мязмунуна эюря онлар
мцхтялиф груплара вя типляря айрылыр. Бу типляри ися цмумиликдя
ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар: Космогоник тясяввцрляр иля
баьлы йалварыш вя йа йалвармалар; Тябият щадисяляри иля–туфанлар,

330
дашгынлар, тябият фялакятляри иля баьлы йалварыш вя йа йалвармалар;
Щюкмдарларын, шащларын вя падшащларын, дювлят адамлары, щаким,
гази, гясбкарларын вя б. ады иля баьлы мейдана эялян нцмуняляр;
Мяишят щяйаты, гаршылыглы зиддиййят, щюкм, тюйъц йыьымы, тиъарят
ялагяляри вя башга мцнасибятлярля баьлы йаранан нцмуняляр.
Космогоник тясяввцрлярля баьлы йалварыш вя вя йа йалвармалар бу
жанрын гядим нцмуняляриндян олуб сяма ъисимляриня етигад
тясяввцрлярини ящатя едир. Айа, Эцняшя, Танрыйа, улдуз вя
кящкяшанлара хитабян дейилян йалварышларда инсанлара мярщямят,
мящсул боллуьу, фясиллярин хош кечмяси вя с. арзусу ифадя едилярди.
«Сяня гурбан олум, ай танры елими боллу-бярякятли еля», «Сяня
гурбан олум ай сачаглы гыз, истини бизлярдян ясирэямя», «Кюмяйимя
йет, ай Ай», «Мяни гцрбятдян гуртар, йа Танры» вя с. кими
йалварышлар буна мисал ола биляр. Бу нцмунялярдя сяма ъисимляриня
етигадла йанашы, ейни заманда онлара анимист мцнасибят юз яксини
тапыр.
Тябият щадисяляри иля баьлы йалварыш вя йа йалвармаларда Селя,
Кцляйя, Ода йалварышлар илкин йер тутур. Баш верян фялакятляр
гаршысында аъиз галан инсанлар онлара йалвармагла щямин
гцввялярдян рящм, инсаф диляйир, онларын дящшятли. даьыдыъы эцъцнц
зярярсизляшдирмяйя чалышырдылар. Сел, Йел, Зялзяля, Туфан вя башга
фялакятлярля баьлы йалварышлар, чаьырышлар бязян поетик мятнлярдя юз
яксини тапыр. Мясялян,
«А йел баба, йел баба, гурбан сяня эял, баба» вя с. – шякилиндя
шифащи нитгдя йашайыр. Йахуд халг арасында «Кюрпями апарма сел»,
«Щасарымы учурма сел», «Сел баба йолуну хяндяйдян сал», «Мяни
тутма од», «Йол вер, ай аьамын ишыьы» вя с. кими йалварыш нцмуняляри
аьызда эениш йайылмышдыр.
Щюкмдарларын, шащларын, падшащларын, дювлят адамлары щаким,
гази, гясбкарларын вя башгаларынын ады иля баьлы беля нцмуняляр дя
халг арасында эениш йайылмышдыр. Бу типли йалварыш вя йалвармаларын
бир чоху наьыл вя дастанларымызда, йазылы ядябиййатда да юз яксини
тапмышдыр. Шифащи нитгдя йашайанлар да дилдян-диля кечяряк бу
эцнцмцзя гядяр эялиб чыхмыш вя ишляк дилдян щяля чыхмамышдыр:
«Башына дюнцм, мяни балаларынын башына доландыр», «Аьрын алым,
мяним бу фаьыр баламы аллаща бахышла», «Йа щюкмдарым, бир
хятадыр, эцнащымдан кеч», «Йа газим, аьа кярямсиз, гул хатасыз
олмаз, мяни тяк баламын башына доландыр» вя с. кими нцмуняляр
буна мисалдыр.

331
Йалварыш вя йалвармаларын даща эениш нцмуняляри мяишят щяйаты,
инсанларын гаршылыглы зиддиййят вя мцнасибятляри, тюйъц, верэи йыьмаг,
тиъарят ялагяляри вя диэяр мяишят мясяляляри иля баьлыдыр. Бу нцмунялярдя
яски инсанын щяйаты юзцнц якс етдирир, бу щяйатын мцхтялиф тязадлы,
зиддиййятли мягамлары яксини тапыр. Башга кичик жанрларда олдуьу
кими, йалварыш вя йалвармаларын щяр бири конкрет щяйат факты вя
щадисясиня ясасланыр. «Аманды вурма голум сынды», «Бир хятады
ялимдян чыхыб, мяни бахышла», «Аьа, аллащ мющлят верянди, беш эцн
мющлят вер, беш эцня верэини эятириб юзцм юз айаьымла веряъяйям»,
«Борълу-борълунун саьлыьыны истяр аьа, боръуну беш эцня верярям»,
«Аьа аманды рящм еля, боръун мяндядир, эятирярям, верярям» вя с.
бу кими йалварышларда инсанларын йахшылыг, барышыг дуйьулары ифадя
едилир.
Сюйцшляр. Халг арасында йалварышларын гаршылыьы кими сюйцшляр дя
та гядимдян эениш йайылмышдыр. Сюйцш – сой-сюй, сюз сюйлямяк кюкц
иля баьлы олуб айыблы сюз, пис сюз, йахуд да еля сюйцш мянасында халг
арасында ишлянир. Сюйцш инсан шяхсиййятиня тохунмаг, ону кичилтмяк,
тящгир етмяк, аъыгландырмаг, гязябляндирмяк мягсядиня хидмят
едир. Онлар гурулушуна эюря садя вя мцряккяб сюйцшляря айрылыр.
Садя сюйцшляр аз сюзлц олуб конкрет мяна ифадя едир вя дилдя
фяал мювгейя маликдир. Мясялян, «Дяли», «Ахмаг», «Ахмаг оьлу»,
«Фярсиз оьлу», «Фярсиз», «Ит оьлу» вя с. Бу сюйцшлярдя кин, гязяб о
гядяр дярин дейилдир. Обйект садяъя олараг щансыса фярдин дили иля она
негатив мцнасибяти ифадя едир.
Мцряккяб сюйцшляр чох сюзлц вя мцряккяб схемлидир. Бурада
тякъя сюйцшцн тяркибиндяки сюзлярин чохлулуьу, ейни заманда онларын
чохмяртябялилийи диггяти ъялб едир. Сюйцлянин тяк юзц йох, яъдады,
кечиб ютяни, нясли, улусу сюйцш обйектиня чеврилир. «Сянин атабаатанын
атасына лянят», «Сяня тярбийя верян ата вя ананын яъдадына лянят
олсун» вя с. Сюйцшлярдя инсан яхлагынын нагислийи, йарымчыглыьы,
адамларын кялякбазлыьы, йаланчылыьы вя саир сябяб кими нязяря чарпыр.
Сюйцшляр типиня эюря дя тясниф олунур. Щяр щансы бир сюйцшдя
милли мяишят щяйатынын мцхтялиф ъящятляри юня чякилир, мяишят
гайдасыны, давраныш мцнасибятини вя с. позан сюйцш щядяфиня
гойулур. Сюйцшлярин топланылыб чап едилмядийини нязяря алсаг индики
сявиййясини эюря онлары ашаьыдакы ики типя айырмаг олар:
1. Мяишят сюйцшляри;
2. Порнографик сюйцшляр.
Мяишят щяйаты гайдаларынын позулмасы зямининдя мейдана чыхан
сюйцшляря мяишят сюйцшляри дейилир. Мяишят мцбащисяляри, гаршыдурмалары

332
зямининдя ишлянян бу типли сюйцшлярдя йалныз фярд юзц сюйцш обйекти
олур. Даща бурада онун аиля цзвляри, валидейнляри, гощум-гардашлары
тящгир едилмир.
Парнографик сюйцшляр ади данышыг, ямяк вя бирэя иш просеси цчцн
яняняви олуб даща кяскин, тясирли сюйцшляр щесаб олунур. Беля
сюйцшлярдя щям айры-айры фярд, щям дя онун валидейни – ана вя
атасы, баъы вя гардашы, кечяни вя кечмиши сюйцш обйектиня чеврилир. Бу
типли сюйцшляр чох вахт кяскин гаршыдурмалара сябяб олдуьу кими, бир
сыра щалларда зарафатлар йериндя дя ишлядилир.
Юйцдляр. Юйцдлярин дя кичик жанрлар ичярисиндя юзцнямяхсус йери
вардыр. Юйцдцн ящатя даиряси эенишдир. Халгын ян йцксяк эюрцш вя
етигадлары, адятляри сонракы кясля юйцд васитясиля ютцрцлцр. Мцхтялиф
дюврлярдя юйцдляр милли етик вя естетик дцшцнъя институту функсийасыны
дашымыш, мяктябин, маариф вя мядяниййятин щяля эениш йайылыб инкишаф
етмядийи еркян дюврлярдя бюйцк тярбийяедиъилик ролуну ойнамышдыр.
Юйцд васитясиля йени нясл тярбийя едилмишдир. Халг юзцнямяхсус эюрцш
вя бахышлары, милли мяишят щяйатында ряфтар вя давранышын чох мцхтялиф
ъящятлярини, тярбийя вя ряфтар естетикасыны юйцдляр васитясиля ифадя
етмишдир. Онлары мцхтялиф груплара айырыб тясниф етмяк мцмкцндцр.
1. Давраныш, етика гайдалары, бюйцйя щюрмят, инсан ряфтары вя
мцнасибятлярини формалашдыран юйцдляр.
2. Аиля-мяишят, доьмалыг мцнасибятляри, аиля, ниэащ вя кябин
гайдаларыны ящатя едян юйцдляр.
3. Вятян, торпаг вя гящряманлыг вя вятянпярвярлик дуйьуларыны
ифадя едян юйцдляр.
Кичик бир жанр кими юйцд йыьъам, гыса, конкрет олуб дейилян
фикри эениш чаларларда ящатя едир. Юйцд инсаны камилляшдирир, ряфтар вя
мядяниййятини формалашдырыр, яъдада мяхсус бир сыра милли
хцсусиййятляря йийялянмякдя эянъ нясля кюмяк едир: «Бюйцк олан
йердя, данышмазлар», «Бюйцйя йол верярляр», «Дост-йолдашла хош
ряфтар едярляр», «Хош данышыгла хош мцнасибят йарадарлар»,
«Данышанын сюзцнц кясмязляр», «Баъыйа, гардаша кюмяк едярляр»,
«Атанын сюзцнц йеря салмазлар», «Юмрц бош йеря кечирмязляр»,
«Анайа ещтирам бясляйярляр», «Вятяни щеч няйя дяйишмязляр» вя с.
кими юйцдляр инсанын формалашмасында мцщцм ролу олан, эянъ
няслин юз вятянини, доьмаларыны севмяйя чаьыран юйцдлярдяндир. Аьыз
ядябиййатынын кичик жанры кими юйцдлярин топланылыб юйрянилмяси
зяруридир.
Мярасим вя адятлярля баьлы йаранан кичик жанрлар ичярисиндя
тярифляр дя диггяти ъялб едир.

333
Тяриф адындан эюрцндцйц кими, щяр щансы бир фярдин, шяхсин тярифи
иля баьлы йараныр. Тярифляр адятян шющрятли гящряманларын, ел
аьсаггалларынын, вятяни тящлцкядян хилас едян сяркярдялярин, дювлят
башчыларынын шяниня сюйлянилир. Лирик вя епик цслубда йараныр. Тярифлярдя
гящряманын мяняви кейфиййятляри, иэидлийи, гочаглыьы, щцняри тярифлянир.
Онун яхлаги ъящятляриндян сюз ачылыр. Бязян тярифляр хаганларын адына
сюйлянилиб даш китаблара щякк олунур, бязян йазылы абидялярдя йашайыб
эялир, бязян дя шифащи нитгдя, ашыг репертуарларында юзцня йер тутур.
Тарихдян бизя мцхтялиф беля шяхсиййятлярин ады иля баьлы сюйлянилмиш
тярифляр мялумдур. «Саь йанында Ниэар, сол йанында Ейваз, белиндя
Мисри гылынъ, юзц дя Гыратын белиндя Короьлуну бу эюркямдя эюрян,
дейирди ону бир дя эюрцм» («Короьлу» дастанындан). Йахуд Гачаг
Нябинин тярифи дя беля дольун тяриф нцмуняляриндян биридир:
Нябинин быьлары ешмя-ешмядир,
Папаьы эцллядян дешмя-дешмядир,
Нябинин атыны бир ат кечмяди,
Гой сяня десинляр, ай надан Няби!
Тцфянэи щавада ойнадан Няби!
Тяриф нцмуняляри ичярисиндя Мящяммяд Ъащан Пящляванла,
Ъавад ханла, Щязи Асланов вя башгалары иля баьлы йадда галан
нцмуняляр вардыр. Бу нцмунялярин бир чоху, хцсусян яски формалары
ися гящряманлыг епосумузда, хцсусян «Китаби - Дядя Горгуд»да
да яксини тапмышдыр.
Мярасим фолклору иля баьлы кичик жанрлар ичярисиндя тярифин
антоними кими диггяти ъялб едян Шяр (бющтан) вя йа Шаийя дя халг
арасында эениш йайылмышдыр. Шяр щяр щансы фярдин вя йа шяхсин цнванына
сюйлянян нащаг, ляйагятсиз сюздцр. Шярин ясасы олмур, щяр щансы бир
инсаны мяняви, яхлаги, психи-физики ъящятдян ъязаландырмаг вя йа
сарсытмаг цчцн нащагдан уйдурулур. Шяр сюйляйянляря шярчи
(бющтанчы) дейилир. Шярин дя халг арасында мцхтялиф типляри вардыр,
онлары шярти олараг ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:
1. Хырда мяишят щяйаты иля баьлы шярляр;
2. Аиля –ниэащ мясяляляри иля баьлы шярляр;
3. Инзибати гайдада ъязаландырмаг тяляб едян шярляр
Хырда мяишят щяйаты иля баьлы шярляр мяишят дцнйасынын мцхтялиф
сащялярини ящатя едир. Адамларын бир-биринин архасынъа
данышмасындан тутмуш, мцхтялиф тясяррцфат яшйаларынын сындырылмасы,
оьурланмасы, мцхтялиф гейри-етик мцнасибятляря гядяри ящатя едир.
Мясялян: «Дцнян Эцлъамал кцрякянини о ки, вар гарьышлады»;

334
«Щцсниййя арвад гоншусунун чяпярини сюкцб тяндир галады».
«Ахунбала дашла вуруб Эцлсянямин сящянэини сындырды», «Юз
эюзцмля эюрдцм ки, евин яшйаларыны Щцсейнгулу дяйирманчыйа сатды»
вя с. кими нцмунялярдя дейилянлярин ясасы олмадыьына эюря шяр щесаб
етмяк олар. Мяишятин чох мцхтялиф сащяляри цзря шярляр, шярясаланлар
вя йа шяр дцзялдянляр мцхтялиф типли шярляр сюйляйя билярляр. Гощума,
таныша, гоншуйа, иш йолдашына вя башгаларына йюнялдилян шярляр
сюйляня биляр. Лакин бир мцддят кечдикдян сонра шяр ачылыр, шярчи юз
ямялиндян хяъалят чякмяли олур, мяняви, йахуд физики-инзибати
ъяшятдян ъязаландырылыр.
Аиля-никащ мясяляляри иля баьлы шярляр даща ъидди щесаб едилир,
мцхтялиф уьурлу вя йа уьурсуз нятиъяляря апарыб чыхарыр. Сон
мягамда шяр ачыгланыр, онун сябябляри, сюйляйянляр узун мцддят
пешиманчылыг чякмяли олурлар. Мясялян: «Эцлпяри онун Шащщцсейн
тяряфиндян гачырылдыьыны сюйляди», йахуд «Шащнися гызынын ювладынын
Шащмураддан олдуьуну билдирди». Бу кими сюйлямялярин ясасы
олмайанда онлар шяр щесаб олунур. Бязян шяр атмагла няйяся наил
олманын юмрц дя цзцн олмур, щягигят ачылыр, шярин мейданы даралыр.
Шярля бир сыра бахымдан аналожи йахынлыьы олан Шаийянин ися
юзцнямяхсус тялябляри вя хцсусиййятляри вардыр. Шаийя бющтандан
фяргли олараг, айры-айры шяхслярин цнванына дейилян йумшаг шярдир.
Шаийядя кяскин гязяб, мящведиъи кцдурят йохдур. Шябядячилик,
бязямячилик яламятляри эцълцдцр. Шаийячиляр уйдурдуьу шаийяляри
олмуш щадися, дцрцст ящвалат, баш верян вя йа баш веря биляъяк
щягигят кими тягдим едирляр. Шаийяляр бир сыра щалларда мцяййян
мютябяр гайнаглардан верилян информасийалара ясасланыр. Шаийянин
бу вя йа диэяр ъящятляриндя бязян мцяййян щягигятляр эизлянир.
Онлары мцхтялиф груплара айырырлар. Шярти олараг шаийяляри ашаьыдакы
кими тясниф етмяк олар: Тябият щадисяляри вя фялакятляри иля баьлы
шаийяляр; Танынмыш адамлар, дювлят мямурлары, мцхтялиф вязифя са-
щибляринин ады иля баьлы шаийяляр; Мяишят шаийяляри.
Тябият щадисяляри вя фялакятляри иля баьлы шаийяляр дедикдя ясасян
Айын, Эцняшин тутулмасы, дцнйанын ахырынын эялиб чатмасы, селлярин,
дашгынларын, зялзяля вя башга тябият щадисяляри иля ялагядар дейилян
шаийяляр нязярдя тутулур. Мясялян, «Дейирляр бу дяфя эцн тутуланда
йердя мющкям шахталар олаъаг», йахуд «Илин сонундакы Ай
тутулмасындан сонра адамларын хястяликляри чохалаъаг», «Илин
сонуна гырх эцн галмыш дяниздя баш веряъяк зялзялядян шящяри су
басаъаг» вя с. кими нцмуняляр бу гябилдяндир.
Танынмыш адамлар, дювлят мямурлары вя мцхтялиф вязифя сащибляринин

335
– газилярин, дарьаларын, колхоз сядрляринин вя башга вязифя сащибляринин ады
иля баьлы мцхтялиф вахтларда шаийяляр йаранмыш вя заман-заман мцхтялиф
адлар алтында йашайыб бу эцня эялиб чатмышдыр. «Искяндярин буйнузу
вар», «Мяммяднясирин гуйруьу вар», «Шащ Аббасы эеъя йары тахтында
гятля йетирибляр», «Надир шащ анасына хяйанят етдийиня эюря оьлунун
эюзлярини овдуруб», «Керенски арвад палтары эейиб каретайа минди вя
шящярдян чыхды», «Гази дцнян эеъя саггалыны йандырыб»,
«Пирвердинин евини йаранлар эеъя вахты дамдан йыхылыб юлцбляр» вя с.
нцмунялярдя мцхтялиф вязифя сащибляринин ады иля баьлы йайылан шаийяляр
якс олунур. Шаийя естетик дяйяри олмайан шифащи йарадыъылыгдыр, ара сюзц,
инсанларын шяхсиййят вя нцфузуну кичилтмяйя, онларын фяалиййяти, ряфтары,
яхлагы цзяриня кюлэя салмаьа йюнялян сюз дястидир.
Мяишят шаийяляринин ящатя даиряси даща эениш олуб халг арасында
тез йайылыр. Бу тип шаийяляр айры-айры танынмыш адамларын щяйатыны,
аилясини, давраныш вя эейим мядяниййятиндян тутмуш, косметикасына
гядярки сащяляри ящатя едир. «Мцьянни Щцсниййя дцнян сящняйя лап
палтарсыз чыхмышды», «Гурд Щцсейналы дцнян эеъя дюрд «Чипи» эятирди
салды щяйятя», «Мяшяди Кярбалайы дейирляр базарда саггыз сатыр»,
«Эцлханым айда ики дяфя башына хына гойур» вя с. шаийя ъямиййятя
наращатлыг эятирян, инсанлар арасында хош олмайан ящвали-рущиййя,
деди-году, сюз-сющбят йарадан сюз йыьыныдыр.
Саьлыглар. Мяишят мярасимляриндя, хцсуси той мярасимляриндя
фяал ишлянян жанрлардан бири дя саьлыглардыр. Саьлыг айры-айры танынмыш,
шющрятли гящряманларын, ел аьсаггалларынын вя с. шяряфиня мяълис
заманы, хцсуси интонасийа вя тямтяраглы бянзятмя вя тяшбещлярля
сюйлянян хош сюзлярдир.
Саьлыгларда шяниня сюз дейилянин защири эюркями, эюстярдийи
иэидлик, гящряманлыгларла йанашы онун хейирхащлыьы, мярдлийи, али
инсани кейфиййятляри хатырланыр. Она уьурлар, узун юмцр, хош эцзяран
арзуланыр.
Саьлыгларын илк нцмуняляриня даш китабялярдя, оьузнамялярдя,
наьыл вя дастанларда тясадцф едилир. Заман кечдикъя мцхтялиф тарихи
шяхсиййятлярин ады иля баьлы саьлыглар йаранмыш, онларын шифащи нитгдяки
тутуму бу эцн дя юзцнц мцщафизя етмякдядир. Мясялян, «Ей адил
щюкмдарым, дцнйа дурдугъа сянин тахт-таъын вар олсун, абад
олсун, сянин ядалятинля юлкянин щяр бир гаранлыг буъаьы чырагбан
олсун», йахуд «Ей бюйцк гящряман, сянин юлкяня азадлыг эятирян
гядямлярин даими вар олсун, даим шющрятли-шанлы, адлы-санлы оласан»
вя с.
Саьлыглар да юз типиня эюря мцхтялиф олур. Иътимаи мязмунлу,

336
мяишят щяйаты иля баьлы саьлыглар, айры-айры фярдляр, аиля, реэион
башчылары вя еляъя дя шяхси мцнасибятлярля баьлы саьлыглар да халг
арасында эениш йайылмышдыр. Шцбщясиз ки, кичик жанрларын башга
нцмуняляри кими, онларын да айрыъа юйрянилмясиня, милли дцшцнъядяки
йери вя мювгейинин мейдана эялмя сябябляринин арашдырылмасына
ещтийаъ вардыр.
Мярасим айин вя етигадлары иля баьлы йаранан жанрлар ичярисиндя
башсаьлыгларын да юзцнямяхсус йери вардыр. Бу жанрын мейдана
эялмяси йас мярасими иля ялагядардыр. Башсаьлыьы паремик ващид кими
йахын, язиз, доьма адамын вяфаты иля мярасим сащибляриня тяскинлик
ифадя едян бядии нцмунялярдир. Бурада фярдин вяфатындан доьан
кядяр вя тяяссцф, вяфат едянин, онун йасыны сахлайанын шяхсиййятиня
вя адына ещтирам вя щюрмят, йас сащибиня саламатлыг ифадя едилир.
Дцнйа халглары ичярисиндя олдуьу кими, Азярбайъан тцркляринин
йас мярасими етигадларынын бир чоху исламдан яввялки дюврлярдян
башлайараг йараныб давам етмишдир. Башсаьлыгларынын да йаранмасы
щямин дюврляря тясадцф едир. Юляня йас сахламаг, онун йахын
адамына башсаьлыьы вермяк та гядимдян мювъуд олуб бу эцнцмцзя
гядяр эялиб чатмышдыр. Бунун ян типик нцмуняси «Китаби – Дядя
Горгуд»да Бейряйин юлцмц иля ялагядар Газан ханын йас сахламасы
вя она башсаьлыьынын верилмясидир.
Башсаьлыглары да шифащи нитгдя мцхтялиф вариантлыдыр. Юз
гурулушуна эюря онлар садя вя мцряккяб типляря айрылыр.
Садя гурулушлу башсаьлыглары аз сюзлцдцр, ики-цч сюздян ибарят
олуб юлц сащибиня мцраъиятля сюйлянир: «Башын саь олсун», «Аллащ
рящмят елясин», «Сон гямин олсун», «Ахыр гямин олсун» вя с. бу
нцмунялярдя ясасян аиля башчысына юлцмдян доьан кядяри даьытмаг,
тяскинлик вермяк башлыъа ъящят кими дигягти ъялб едир.
Мцряккяб гурулушлу башсаьлыглар даща чох сюз тяркибиня
малик олмагла йанашы, ейни заманда бурада юлянин рущу
хатырланыр, она ещтирам вя щюрмят ифадя едилир вя саир: «Аллащ
рущуну шад елясин, она вермяйян юмрц балаларына версин» вя с.
Мярасим фолклору тяркибиндя йараныб йайылан башсаьлыглар
инсанлары сября, цмидя, талейля барышмаьа, «чыхаъаьа чарянин
олмамасы» щягигятини тялгин етмяйя, юляня рящмят, галана ися сябр
вя дюзцм ашылайан бир жанр кими халг арасында таныныр. Еля щямин
эюрцшлярля баьлы йараныб йайылан вя даща мцхтялиф дуйьулары ящатя
едян кичик жанрларын башга бир нцмуняси ися Тясяллилярдир. Тясялли
инсанлара баш верян фаъия, фялакят, гяза, хоша эялмяз щадися вя с. баьлы

337
тяскинлик верян, ону цмидсизликдян, сарсынтыдан узаглашдырмаьа
кюмяк едян нцмунялярдяндир. Ишляк дилдя фяал олуб хястялик, гяза, йас
мярасимляри заманы вя с. вахтларда ишлянилир. Тясяллилярдя эяляъяйя
цмид, никбин бахыш юзцнц ифадя едир. Бизя эялиб чатан бир сыра
китабларда, оьузнамялярдя тясяллилярин еркян нцмуняляри юзцнц
эюстярир. «Китаби – Дядя Горгуд»да Дирся хан оьлу Буьаъын
бойу»нда Хызырын «бу йарадан юлцм йохдур» тясяллиси жанрын бизя
эялиб чатан илк йазылы нцмуняляриндяндир. Шифащи нитгдя йашайан
тясяллиляр дя лексик-семантик структуруна, мязмунуна вя ящатя
даирясиня эюря мцхтялифдир: «Бир аз дюз», «Сябр еля», «Кечиб эедяр»,
«Ютцб эедяр», «Ютяридир», «Кечяридир» вя с. кими тясяллиляр садя
гурулуша вя структура малик олуб щадисянин баш вердийи мягамда
билаваситя фярдин юзцня сюйлянилир, щадисяйя мяруз галмыш шяхси
сакитляшдирмяк, психоложи сарсынтылардан горумаг мягсяди дашыйыр.
Бу тип тясяллиляр щадися мягамында верилян тясяллилярдир. Икинъи груп
тясяллиляр даща эениш мяна ящатя едир, инсаны дцшдцйц стрес
вязиййятдян, дахили щяйяъан вя ниэаранчылыгдан гуртармаьа кюмяк
едир. Бу тип тясяллиляр гяза фактына мяруз галанла йанашы, онун йахын
адамларына, атайа, анайа, ювлада, баъыйа, гардаша вя с. йюнялир:
«Гям йемя, бир мцддятдян сонра оьлун галхыб йерийяр», «Аллаща
шцкцр ки, саламатчылыг олуб», «Аллащ юзц кюмяк олар, гапыны
баьлайан фяляк юзц бир эцн ачыр», «Эюзцн айдын олсун ки, юлцмдян
гуртара билмисян, бир эюзля дя йцз ил йашайырлар» вя с. кими тясяллилярдя
цмид, эяляъяйя никбин бахыш юн пландадыр.
Тясялли инсанларын йашамаг цмидини, щяйатсевярлийини, баш вермиш
ян аьыр щадися заманы беля юз ирадясини горуйуб сахламаьа, юзцнц
яля алмаьа кюмяк едян, инсаны рущдан дцшмямяйя чаьыран кичик
жанрлардан бири кими ящямиййятлидир.

Мцхтялиф айин, етигад вя


Етнопсихоложи
дцшцнъя иля баьлы мярасимлярля ялагядар естетик дцшцнъядя
йаранан жанрлар юзцнц эюстярян бир сился жанрлар да вардыр
ки, онларын бир тяряфиндя аьыз
ядябиййатынын яняняви хцсусиййятляри, диэяриндя ися етнопсихолоэи
дцшцнъя иля баьлылыг юзцнц эюстярир. Бязи тядгигатчылар щямин
нцмуняляри етнографийа, парапсихолоэийа, етнопсихолоэийа вя
психи дярк етмянин даща диэяр сащяляри иля баьласалар да бцтцн бу
щягигятлярин говшаьында ян яввял нязяри ъялб едян вя эюзя чарпаны
онларын фолклор елементляри иля баьлылыьыдыр. Йуху, эюзяэюрцнмя,

338
эюстярмя, еймянмя, цряйядамма, рущ, гарабасма вя саир кими
шифащи йаддаш цчцн йени олмайан археик дцшцнъя етносун нитгиндя
сюзля нягл едилян, ифадя олунан, юзцнямяхсус юлчцляри вя
параметрляри олан бядии моделляр йаратмышдыр. Бцтцн бу
етнопсихоложи дцшцнъя обйектинин эюрцнян вя дярк едилян юлчцляри
шифащи нитгдя мювъуддур, сюзля ифадя олунур, онун защири яламят
вя формасы сюзля мцяййян олундуьу кими, башга елмлярин
говшаьында юйрянилмясиндя дя йеня сюз юлчцляри, сюзля ящатя едилян
гцтбляр ясас эютцрцлцр. Цмумиййятля, кечмиш совет
постмяканында, еляъя дя нязяри фикриндя психоложи щал вя вязиййят,
гейри-мцяййян психоложи мягамларла баьлы йараныб илк яввял шифащи
нитгдя юзцнц эюстярян бу силсиля жанрларын йаранма сябябляри,
онларын елми тяснифаты щяля апарылмамышдыр. Лакин бир факт, щадися
кими щямин нцмуняляр щяля бир нечя йцз вя минилликляр ярзиндя
шифащи нитгдя юзцнц эюстярмиш, онларын мцяййян гисми мцхтялиф
дюврлярдя тядгигат обйекти олмуш, йахуд онларын мцяййян щиссяси
топланылыб няшр едилмишдир. Беля нцмунялярдян бири дя йухулардыр.
Йухулар. Йуху узун ясрлярдян бяри естетик дцшцнъя цчцн
яняняви олуб инсан талейи, онун мцяййян мягамлары, щадисяляри вя
фактларыны юйрянмяк, баш веряъяк щадисялярдян габагъадан хябяр
тутмаг яняняси иля баьлы олмушдур. Йухунун сюйлянилян, нягл едилян,
шярщ олунан, йозулан бир нечя атрибутунда эцълц фолклоризм
мювъуддур. Йухунун йаддаша ютцрцлмяси, нягл олунмасы, шифащи
шякилдя йайылмасы вя с. аьыз ядябиййаты цчцн янянявидир. Йухуда
эюрцлян щадисянин шярщи ися мцхтялиф елмлярин говшаьында шярщ едилир.
Гядимлярдя йухуларын йозулмасы астролоэийа елминин наилиййятляриня
ясасланыр, сарай мцняъъимляри улдузларын мцхтялиф дцзцм принсипи
ясасында йухулары йозурдулар. Сонралар ися онун ачыгланмасына
мцхтялиф елмлярин наилиййяти ясасында йанашылмаьа башланды. Гядим
Мисирдя йуху йозанлар па-хери-тепляр, Гядим Йунаныстанда ися
Аскалепийа мябядиндя йашайан кащинляр щесаб едилирди. Кечян
ясрлярдян башлайараг бу вязифяни Фрейдин, Йунгун вя Фромманын
идейаларыны ясас эютцрян психоложи арашдырмалар апаран психологлар
юйрянирдиляр.
Йухуйозмаларын бизя эялиб чатан ян гядим нцмуняси Мисирдя
папирус цзяриндя бизим ерадан яввял 1250-ъи илдя йазыйа алынмыш
«Честер Битти» йазысыдыр. Бурада ики йцзя йахын йуху вя онларын
йозмасы верилмишдир.

339
Илк йухуйозма китабы ися бизим ерадан яввял IV ясрдя йашамыш
йунан алими Антифон тяряфиндян йазылмышдыр. Щямин мянбяйя эюря
йуху фювгялбяшяр гцввяляр тяряфиндян дейил, тябият щадисяляри вя инсан
психикасына реал щяйат щадисяляринин тясири иля формалашыр. Бизим
еранын икинъи ясриндя ися даща мцкяммял йуху китабы Ромада
йашайан йунан щякими Артеаидара тяряфиндян тяртиб едилмишдир. Илк
дяфя о, йухулары йаддашла баьламыш вя шифащи ядябиййат нцмуняси
кими эюзяэюрцнмя, йарыбкечмя, фантазийа вя гарабасма, дюрд
група айырмышдыр. Йухуларын йозулма системиндя о, дюврцн ян
мцасир фолклор яняняляриндян чыхыш едир вя цмумиййятля йухуну
фолклорун наилиййяти, онун йозулмасыны ися габагъадан баш веряъяк
щадисялярин фолклора мяхсус йозумунун мцяййян бир типи щесаб
едир.
Аристотеля (б.е.я. 383-322) эюря дя йуху баш веряъяк
щадисялярдян габагъадан хябяр веря билир вя йухулар бир сыра
етнопсихоложи дцшцнъя, дяркетмя иля баьлы олуб мцхтялиф етигад вя
айинляр системиндя фолклор функсийасыны дашыйыр.
Тябии ки, бир сыра йуху щал, ниэаранчылыг, щяйяъан, дярк
едилмяйян истяклярля баьлы олдуьундан онлар уьур вя уьурсузлуг
эятирян рямзлярля ялагяляндирилир вя бцтцн бунлар ися йухуну фолклор
жанры кими о гядяр дя ясасы олмайан дцшцнъя тярзи кими шярщ
олунмасына апарыб чыхарырды. Лакин йуху иля баьлы бцтцн негатив
мцлащизяляря З.Фрейдин ийирминъи ясрин яввялляриндя няшр олунан
«Толкования сноведение» ясяри сон гойду.
Бундан сонра дцнйанын мцхтялиф халглары юзляриня мяхсус
йухулары йыьыб чап етмяйя, онлары юйрянмяйя даща сяйля тяшяббцс
эюстярдиляр. Мцхтялиф йухуйозма топлулары вя енсиклопедийалары няшр
едилди.
Азярбайъанлыларын юзляриня, еркян айин вя етигадларына, мцхтялиф
символикасына уйьун олан йухулары да щялялик йалныз етнопсихоложи
дцшцнъя иля баьлы фолклор жанры чярчивясиндя юйрянмяйин мцмкцн
олдуьуну нязяря алараг онун йалныз кичик жанр чярчивясиндя
арашдырылмасы мягсядя даща мцвафигдир. Ики миня йахын йухуну
ящатя едян Азярбайъан йухуларынын щяр биринин фярди ясасы, мцяййян
тясяввцр вя айинлярля баьлылыьы мялумдур. Шярти олараг онлары
ашаьыдакы груплара айырмаг олар.
1. Сяма ъисимляри иля баьлы йухулар;
2. Щейванлар алями иля баьлы йухулар;
3. Битки алями, сещирли дцнйа, варидат вя дцнйа немятляри иля
баьлы йухулар;

340
4. Мцгяддяс цнсцрлярин – су, од, йел вя торпагла баьлы йухулар;
5. Мяишят яшйалары вя щяйаты иля баьлы йухулар;
6. Мцгяддяс варлыглар – ювлийа вя пирляр, шяхсляр, бюйцк
адамлар, дювлят башчылары иля баьлы йухулар.
Тябии ки, бу тяснифат юзц дя шяртидир, ян дцрцст тяснифатлар ися
бцтцн йухулар йыьылыб топландыгдан вя няшр едилдикдян, онларын бир
чох мянасынын ачылышындан сонра верилмяси мцмкцндцр.
Йухуларын йозулма принсипи мцхтялифдир – сяма ъисимляриндян
олан Айы йухада мцхтялиф ъцр эюрмяк олар вя щяр биринин дя йозмасы
тамамиля бир-бириндян фярглянир. Мясялян: йухуда бцтюв Ай эюрмяк
– кишиляр цчцн ишдя вя севэидя уьур эюстяриъисидир, гадынлар цчцн
ляйагятли адамла ниэащдан хябяр верир; йухуда ган рянэдя гырмызы
Ай эюрмяк ися – мцщарибя вя даьынты рямзидир. Цч эцнлцк айы
эюрмяк бюйцк хейря чатма рямзидир вя с.
Йухуда дювлят башчысы иля данышмаг мющкям щювсялядян
чыхмагдан хябяр верир, дювлят башчысы олмаг ися бядбяхт щадися баш
веряъяйини билдирир вя с.
Азярбайъан йухуларынын йозулмасыны йалныз бу халгын яски инам
вя эюрцшляри, айры-айры айин вя етигадлары, символлары ясасында йозмаг
олар. Чцнки щяр бир халгын мярасим дцшцнъясиндя мцхтялиф яшйа,
битки, щейван вя с. фярди мцнасибят верир. Мясялян, бир сыра халгларда
щяйат рямзи щесаб едилян байгушун айры-айры халгларда мцхтялиф
символик мянасы вар. Мясялян, скандинавийалыларын йухуда байгуш
эюрмяси онларын тясяввцрцндя уьур, азярбайъанлыларын тясяввцрцндя
ися шяр рямзидир. Йуху йозмаларда бу кими мцхтялифлик дини эюрцшляр
цчцн дя янянявидир. Мясялян христиан дцшцнъясиндя йухуда донуз
эюрмяк варидата йетмяк рямзидир, ислам дцшцнъясиндя ися
натямизликля растлашмагдыр. Бцтцн бунлар ися дцнйа халгларынын
мцхтялиф йухулары иля азярбайъанлыларын йухуларынын йозулмасында
мцяййян ясаслы фяргляр ортайа чыхарыр. Она эюря дя щяр бир халгын
аьыз ядябиййаты кими, онун тяркиб щиссяси олан йуху да о халгын милли
дяйярляри мяъмуунда эютцрцлмялидир.
Етинопсихоложи дцшцнъя иля баьлы олан кичик жанрлардан бири дя
Эюстярмядир. Эюстярмя сюзцн инсан эюзц гаршысында йаратдыьы
мюъцзядир. Эюстярмяляр юз йараныш вя кюкц етибары иля нязяр вя йа
эюздяймя иля ялагядар олуб сюзцн йюнялдийи обйектин гыса заман
мцддятиндя ифлиъ олмасы, сырадан чыхмасы, сынмасы, гырылыб дцшмяси
вя цмумиййятля мящв, йох олмасыдыр. Бцтцн бунлар ися инсанын
эюзц гаршысында баш верир. Баш верян щадися иля баьлы ящвалаты юз

341
эюзц иля эюрянляр йаддаша щякк едир, эюстярмя шифащи шякилдя халг
арасында йайылыр. Щяйат фактына ясаланан эюстярмянин бир
информатордан диэяриня кечмяси вя йайылмасы иля баьлы
эюстярмянин вариантлашмасы да мцмкцндцр. Эюстярмяляр халг
арасында мцхтялиф формаларда якс олунур. Онларын гейдя
алынышларынын бир сыра нцмуняляри вардыр:
«Мярйям арвад нахырын габаьына чыхмышды. Ала иняйин долу
йелниня бахыб деди:
- Ой, оф, оф! Иняйин дя оланда эяряк беляси олсун.
Бир аз кечди, ала иняк дцз йолда долашыб йыхылды. Дедиляр иняйин
баьры чатдады» (62, 33).
Эюстярмялярдя алгышын щяйата кечмяси, гарьышын гябул олунмасы,
бцтцн бунларын ися адамларын эюзц гаршысында баш вермяси бу жанрын
башлыъа хцсусиййяти кими диггяти ъялб едир.
Яэяр йухарыда верилмиш нцмунядя иняйин баьрыны чатдадан эюз,
нязяр, инсан эюзцндян истигамятлянян шцадырса, ашаьыдакы нцмунядя
ися дейимин, гарьышын инсан эюзц гаршысында щяйата кечян
мюъцзясидир:
«Дейирляр Дярбянддя Мящяммядняби адлы бир касыб рянъбяр
вармыш. Онун Новруз, Гайытмаз вя Рясул адлы цч оьлу вармыш. Бир
эцн Мящяммядняби балаъа оьлу Рясулу эюндярир ки, эедиб
Самбурун гулаьындан бостана бир аз су бурахсын. Ушаг эедиб
бостана су бурахыр. Мираб буну Солтаняли хана хябяр верир.
Хан атыны чапыб эялир дцз ушаьын йанына. Ону атын габаьына
гатыб дюйя-дюйя о гядяр говур ки, ушаьын баьры чатлайыр.
Хябяр Мящяммяднябийя чатыр. Ъамаат йыьышыб Рясулу
гуъаьына эютцрцб евя эятирир. Мящяммядняби ушаьын ъяназяси
йанында диз чюкцб аьлайыр. Сонра цзцнц ъамаата тутуб дейир:
-Эцнащ Солтаняли ханда дейил, эцнащ мяндядир. Хан эяряк ушагдан
сорушайды ки, сяни су бурахмаьа ким эюндяриб? Ушаг дейяйди атам.
Онда хан эялиб мяня бир-ики гырманъ чякярди, щирси сойуйарды. Инди
хана лап зцлм олаъаг. Яввялъя биръя оьлу Зцлфалы гара санъыйа тутулуб о
дцнйалыг олаъаг. Сонра ханын гызы тяндиря дцшцб йанаъаг. Сонра да
ханын юзцнцн баьры чатлайаъаг.
Буну ешидян Сотланяли хан истяди ки, щцъум чякиб
Мящяммяднябини дя ганына гялтан елясин. Бир дя ону эюрдц ки,
атлылар эялиб ябасындан чякдиляр:
- Ай хан, тез евя эял – дедиляр.
Ахшам хябяр йайылды ки, ханын оьлу гара санъыйа тутулуб

342
чатдайыб, гызы ися тяндиря дцшцб йаныб. Хан да гара хябяря дюзя
билмяйибдир» (62, 338).
Эюстярмяляр инсанлары гейри-ади щягигятлярля гаршылашдырыр, эюз
габаьында баш верир, юзцндя мцхтялиф яски етигадлары, эюрцш вя
инанълары, тапынмалары якс етдирир.
Эюзяэюрцнмяляр. Етнопсихоложи дцшцнъя иля баьлы мараглы
жанрлардан бири дя эюзяэюрцнмядир. Эюзяэюрцнмя баш вермиш
мягамын, щадисянин нягли иля ачыгланыр. О, щяр щансы бир шяхсин
эюзцня эюрцнян яшйа, ъанлы варлыг барядя эюрдцйц гейри-адилийи нягл
етмя йолу иля формалашыб йайылыр.
Эюзяэюрцнмя иля баьлы ещтималлар мцхтялифдир. Бир мцлащизяйя
эюря инсаны ящатя едян мцщит инсан эюзцнцн эюря билмядийи рянэдя
олан микроалямля зянэиндир. Психи дяркетмядя нязяря чарпаъаг щяр
щансы дяйишиклик мягамында инсан щямин ъанлылары кичик вя бюйцк
юлчцлярдя эюрцр вя ващимялянир. Башга бир мцлащизяйя эюря ися
инсанын ящатясиндя эюзяэюрцнян варлыглар – ъинляр, гулйабанылар,
инсана бянзяр ъанлылар, бир сыра щалларда эюзя дяйян Гар адамлар
вардыр ки, мцяййян заман вя мякан щцдудунда онлар инсанын
эюзцня эюрцнцр. Бу варлыгларын бир чохунун эюзя эюрцнмясини
тясдигляйян яламятляр, онлара мяхсус яшйайи-дялилляр ортада олур.
Эюзяэюрцнмялярин башга бир типи дя вардыр. Мцяййян щяйяъанлы,
стресли вязиййятдя олан, йахуд чятинликля цзляшян – йолда галан, йол
азан, дцшмянля мцбаризядя аъиз галан инсанын эюзцня аь саггаллы,
аь атлы, аь либаслы гоъалар эюрцнцр вя онлар щами, хиласкар, йардымчы
функсийасыны йериня йетирирляр. Инсанлара эцъ верир, ниъат йолу эюстярир,
гаршылашдыглары чятинликляри арадан галдырмагда мцхтялиф васитялярля
онлара кюмяклик эюстярирляр.
Эюзяэюрцнмянин диэяр бир типи дя мцяййян сяфяр, башланан
бюйцк иш яряфясиндя адамын эюзцня уьур вя уьурсузлуг рямзи олан
щейванларын, гушларын эюрсянмясидир. Беля щалларда инсанын уьур
газанмасы онун эюзцня эюрцнянлярин символик мяналары иля
ялагяляндирилир, «эюзяэюрцнмя» юзц ися нягл едилдийиндян онун
фолклор жанры кими юйрянилмя зяруряти мейдана чыхыр.
Цмумиликдя ися эюзяэюрцнмялярин типляри эениш вя интящасыздыр.
Мясялян: «Бир эцн ряфигям дайанаъагда гардашынын дайандыьыны
эюрцр. Йахынлашыб ону гаршыламаг истяйир. Анъаг орада щеч кясин
олмадыьыны эюрцр вя баша дцшцр ки, эяляндя гардашы щаггында
фикирляшдийи цчцн гардашы эюзцня эюрцнцб» (62, 38). Йахуд «Бир ахшам
щяйятя дцшцб оъаг цчцн одун эятирмяк истяйяндя тяндирханада

343
бядщейбят, инсана бянзяйян арыг бир варлыг эюрдцм. О, мяним тязя
алдыьым айаггабыларымы айаьына эейиб доьранмыш одунларын цстцндя
отурмушду. Мяни эюрян кими, яъайиб бир сяс чыхарды. Одунларын
цстцндян щоппаныб йеря дцшдц. Айаггабымын бири йеря дцшдц, о бири
ися айаьында галды. Аз галды ки, горхудан цряйим кечсин. Сабащ
айаггабымын тайыны баьын башындан, гоз аьаъынын алтындан тапдым.
Гар цзяриндя тойуг айаьына охшайан изляр варды. Гоншудакы йашлы
адамлар онун Гулйабаны айаьынын изи олдуьуну сюйлядиляр» (60, 321).
Эюзяэюрцнмялярин мараг доьуран нцмуняляриндян бири дя
рущларла баьлыдыр.
Бир сыра щалларда рущларын да кичик жанр типи йаратма ещтималы
иряли сцрцлся дя лакин онларын щазырки шифащи нитгдя йайылма сявиййяси
эюстярир ки, онлар щяля ки, эюзяэюрцнмяляр дахилиндя тясниф олуна
биляр.
Рущ, онун мювъудлуьу, актив щяйатда эюзя чарпасы иля баьлы
мцхтялиф сюйлямяляр шифащи нитгдя юзцня мцяййян йер тутур. Вяфат
едян инсанын рущунун эюзя эюрцнмяси, ювладыны юлцмдян хилас
етмяси, нишанлысы иля эюрцшмяси вя с. баьлы мятнляр мцхтялиф дюврлярдя
йазыйа алынмышдыр (62, 334-335). Рущун эюзяэюрцнмяси онун
мювъудлуьуну тясдигляйян факт кими чох эениш ачыгламалар тяляб
едир. Тябии ки, елм бу щягигяти тясдиглямякдя кифайят гядяр
аргументляря ясасланмалыдыр. Бунарын илк истинад нюгтяси ися
эюзяэюрцнмялярдяки рущ феноменидир ки, онун мцяййян
информасийасы йалныз аьыз ядябиййатынын бу кичик жанрында ифадясини
тапыр.
Эюзяэюрцнмялярин психоложи мянасыны юйрянмяк цчцн онун бир
сыра мялуматлары юзцндя якс етдирян тящкийя мятни елм цчцн илк
дяйярли гайнагдыр. Яслиндя етнопсихоложи дцшцнъянин мцхтялиф
хцсусиййятлярини вя башлыъа мащиййятини фолклор юрнякляриндян
кянарда юйрянмяк мцмкцн дейилдир. Бу типли кичик жанрларын башга
бир нцмуняси ися еймянмядир.
Еймянмя щансыса яшйаны, ъанлыны горхунъ щейван вя йа ъанлы
шяклиндя эюрцб ващимялянмякля баьлы сюйлянян мятлябдир. Тюряниш
етибариля яски айин вя етигадларла баьлы олуб шифащи нитгдя
юзцнямяхсус йер тутур. Еймянмя мягамы узун чякмир. Мцяммалы
вя йа ващимяли эюрцнян вя гябул едилян, дярк едилян обйектин
мягамлары чох чякмядян айдынлашыр. Щисс вя щяйяъан ютцшцр,
щадисянин няглини динляйянляр ися адамын дцшдцйц вязиййятин психи
чаларыны еймянмя адландырырлар. Еймянмя ютяри щяйаъанланма,

344
горхмадыр. Еймянмялярин мцяййян нцмуняляри йазыйа алыныб чап
едился дя бюйцк бир щиссяси щяля йазылмамыш галмагдадыр. Онларын
мцхтялиф нцмуняляри вардыр. Мясялян, «Гаранлыг иди. Мян ейвана
чыхдым ки, су ичим. Бир дя эюрдцм кимся мяня тяряф эялир. Горхдум
вя гачдым. Эюрдцм о да гачыр.
Сян демя юз кюлэям имиш мяни горухудур» (62, 328).
Йахуд: «Исти йай эцнц иди. Бярк хястя йатырдым. Эюрдцм ки,
кимся мяним гаршымда ойнайыр вя дейир: Сян ня цчцн узанмысан,
дур айаьа, ъамаат баьда ишляйир. Еля айаьа дурмаг истяйирдим ки,
эюзцм гапынын цстцндя йеллянян пярдяйя саташды. Орада кимся
эюзцмя дяйди. Еймяндим. Сян демя, кцляк пярдяни тярпядирмиш.
Хястя олдуьумдан пярдя эюзцмя инсан кими эюрсянмишдир» (62,
333) вя с. Ейни вя йахуд охшар психоложи мягамларын бядии
тясяввцрдя йаратдыьы, горху, ващимя, стрес тезлийинин мцхтялифлийи
жанр йарадыъылыьында якс олунур. Щямин стрес тезлийинин амплитуда
щяъми бир мягамда еймянмя йарадырса, башга мягамларда
гарабасма вя цряйядамма тясяввцрц йарадыр вя бу тясяввцрц
ящатя едян мятн онлары кичик жанр кими формалашдырыр.
Гарабасма мцяййян мягамда кянар мцшащидя тясири иля инсанын
анормал психи вязиййятя дцшмясидир. Бу инсанын горхмасы,
ващимялянмяси, кимся тяряфиндян излянилмяси, ятраф мцщити мцяййян
мягамлыг дярк едя билмямяси, ятрафында гейри-ади щадисялярин баш
вермя тясяввцрц иля гаршылашмасы иля ялагядардыр. Мцхтялиф
реэионларда инсанын беля гейри-нормал психи щала дцшмяси, бязян ися
бу щалын мцяййян заман щцдудунда давам етмяси адамын
гарамат басмасы, уьурсузлуьа дцчар олмасы кими изащ едилир.
Гарабасма заманы инсан эюзцня мцхтялиф горхунъ варлыглар
эюрцнцр, она айры-айры ямрляри йериня йетирмяк тапшырыглары верилир,
мцяййян анларда инсан бу гцввялярин тясири алтында галыр, лакин бу,
узун чякмир. Беля щаллар фасилясиз олараг ня гядяр тез-тез тякрар
едился дя инсан онларын щяр бириня сон нятиъядя айдын мцнасибят
бясляйир, ону гара басдыьыны баша дцшцр. Бу психи щалдан сонра ися
инсанын дцшдцйц вязиййяти ифадя едян мятн формалашыр, аьыздан-аьыза
дцшцр. Мясялян: «Йай вахты иди. Щамымыз аиляликля щяйятдя
отурмушдуг. Ахшам дцшмцшдц. Анам мяня деди ки, онун цчцн
сойудуъудан су эятирим. Мян евя тяряф эетдим, ичяри эирдим. Евин
ортасында аь чаршаба бцрцнмцш бир гадынын дурдуьуну эюрдцм.
Горхуб щяйятя гачдым. Башыма эяляни анамэиля данышдым. Анам

345
мянимля евя эялди, ишыьы йандырды. Отагда щеч кяс йох иди. Мяни гара
басмышды» (62, 334). Гарабасманын даща мцхтялиф типляри вардыр.
Башга бир гарабасмадакы ящвалат ися белядир. «Йай айлары иди.
Мящсумяэилин аиляляри баьда галырды. Щяйятин кянарында бир су
гуйусу вар иди. Мящсумя тез-тез бу гуйудан су чякирмиш. Бир эцн
Мящсумя йухуда ешидир ки, анасы ондан су эятирмяйи хащиш едир. Гыз
бунун ашкарда олдуьуну зянн едир вя гуйудан су чякмяйя эедир.
Эеъя йарысы, ойаныб эюрцр ки, Мящсумя йатагда йохдур. Отаьа
бахыр, гызы эюрмцр. Ъялд щяйятя чыхыр вя эюрцр ки, щяйятдян сяс эялир.
Сяс эялян тяряфя эедир вя Мящсумянин гуйудан су чякдийин эюрцр.
Анасы ещтирамла гыза йахынлашыр вя ведряляри ондан алыб ону евя
эятирир. Гыз анасыны йанында эюрцб ня баш вердийини сорушур. Анасы
ону сакитляшдириб горхулу бир шей олмадыьыны дейир. Сабащы башына
эяляни гыза данышыб дейир ки, ону гара басмышды» (62, 335).
Тябии ки, етнопсихоложи дцшцнъя иля баьлы бу кичик жанрларын
юйрянилмясини тяк фолклоршцнаслыг елминин наилиййятляриня
ясасланмагла юйрянмяк имкан хариъиндядир. Лакин инсанын психи
вязиййятиндя баш верян щалы юйрянмяк цчцн щямин мятнляр илкин
мянбяляр кими ящямиййятлидир. Инсанын психи ящвали-рущиййясиндяки
мцхтялифликлярин арашдырылмасы мящз щямин мятнлярдян башлайыр. Ейни
хцсусиййят цряйядаммалар цчцн дя янянявидир.
Цряйядамма баш веряъяк щадисянин яввялъядян адама айянд
олмасыдыр. Бу ящвалатын, щадисянин, вагеянин нягл едилмиш,
сюйлянилмиш мятни ися цряйядамма жанрынын ясасыны тяшкил едир.
Мясялян: «Истиращят эцнц иди. Сящяр йухудан ойанан кими, цряйимя
дамды ки, кимся бизя гонаг эяляъяк. Евляри сялигяйя салдым, сцфряни
дцзялтдим. Еля тязяъя отуруб мцталия едирдим ки, гапынын зянэи
чалынды. Атам гапыны ачды. Эюрдцм ки, узаг гощумларымыздан цч
няфяр бизя гонаг эялиб» (62, 338).
Цряйядаммалар халг арасында чох гядимдян мялум олмуш,
шифащи нитгдя йайылан мцхтялиф жанрларда - сюйлямялярдя, рявайятлярдя
вя еляъя дя мцстягил данышыг нитгиндя бизя эялиб чатмышдыр. Мясялян,
«Дядя Горгуд» яфсаняляринин бириня эюря «Лап ювлийа чаьында Дядя
Горгуд гопузуну эютцрцб эедиб дянизин ортасында отурмушду.
Эеъя-эцндцз гопуз чалырды. Оьуз оьлу да она ахшам-сабащ баш
чякирди. Дядя-Горгуд гопузуну ялиндян йеря гоймурду.
Дейирди:
- Цряйимя дамыб ки, гопузу ялимдян йеря гойсам, Язрайыл о
саат ъанымы алаъагдыр» (62, 330).

346
Инсанын психиоложи дурумунун мцяййян мягамларында щятта
бюйцк щявясля башладыьы мцяййян ишин, мягсядин она нясиб олуб-
олмайаъаьы цряйиня дамыр. Щятта мягсядин щяйата кечмяйяъяйи
цряйиня дамса да щямян ишин далынъа эедир, ону йарымчыг
гоймур. Бир сыра цряйядаммалар баш веряъяк бюйцк гязалардан,
фялакятлярдян габаг цряйя дамыр.
Цряйядамма хейир вя шяр дуйьулары ящатя едир, онларын щяр икиси дя
бу кичик жанрда юзцнц ифадя едя билир. Бцтцн щалларда цряйядамма
ясасян етигад вя инанълары ящатя етдийиня эюря инсанларда мцяййян
щяйяъан вя емосийалар доьурур. Цряйядамма мятнляринин сюйлянилмя
заманы щямин емосийа нязяря чарпыр. Тябии ки, башга етнопсихоложи
жанрлар кими, цряйядаммаларын да психоложи мащиййятинин ачылмасына илк
яввял онунтяркибиндяки фолклор елементляринин мцяййянляшдирилмясиндян
башламаг лазымдыр.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Веселовский В.И. Поэтика М., 1972


2. Вялийев В. Азярбайъан фолклору, Бакы 1985
3. Яфяндийев П. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты Бакы, 1991
4. Мелетинский Е.М. Первобытные истоки словесного
искусства, Ранние формы искусства, 1972
5. Нябийев А. Азярбайъан фолклорунун жанрлары, Бакы, 1983
6. Азярбайъан фолклору антолоэийасы I китаб тяртиб едян
Я.Ахундов, ЕА няшриййаты, 1968
7. Байатылар, топлайыб няшря щазырлайан Щ.Гасымовдур, Бакы, 1964
8. Нябийев А. Азярбайъан-юзбяк фолклор ялагяляри, Бакы, 1978
9. Ариф М. Ядябиййат мяъмуяси, XI ъилд, Бакы, 1947
10. Кючярли Ф. Сайачы сюзляри СМОМПК 41-ъи бурахылыш, 1910.
11. Тящмасиб М.Щ. Адят, яняня, мярасим. «Ядябиййат вя инъясянят
гязети», 1965, №31
12. Нябийев А. Ел няьмяляри, халг ойунлары, Бакы, 1988
13. Няьмяляр, алгышлар, инанълар, топлайаны вя няшря щазырлайаны
А.Нябийевдир. Бакы, 1986.
14. Мифологический словарь. М., -Л., 1969
15. Адилов М. Нийя беля дейирик? Бакы, 1971
16. Новруз, топлайаны, тяртиб едяни, юн сюзцн вя гейдлярин мцяллифи
А.Нябийевдир, Бакы, Йазычы, 1989

347
17. Чиковани М.Й. Амирани, М., 1978
18. Новруз байрамы, топлайыб няшря щазырлайаны А.Нябийевдир.
Бакы, 1990
19. А.Нябийев. Илахыр чяршянбяляр, Анкара, 1992, с.92.
20. Илахыр чяршянбяляр. Бакы, 1992, с.97.
21. Нябийев А. Илин язиз эцнляри. Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1999,
с.99.
22. Тцрк Ярэянякон байрамы. Новруз, Анкара, 1988
23. Юздяк Р. Тцркцн гызыл китабы, I китаб, Бакы, 1992
24. Юкял Б. Тцрк мифоложиси, I ъ. Анкара, 1989,
25. Инан А. Тарихдя вя бу эцн шаманизм. Анкара, 1972
26. Ябу Бякр Мящямяд ибн Ъяфяр ибн Зякяриййя ибн Хяттаб Ширин
Ян-Няршахи. Бухара тарихи,. «Фанн» няшриййаты, Дашкянд, 1996
27. Мансуров Ш. Сайавуш. Новруз эялир (мягаляляр топлусу),
Дашкянд, 1989
28. Низамцл-Мцлк Сийасятнамя, Бакы, 1995
29. Кюпрцлц Ф. Новруз мярасими, «Икдам» гязети, Анкара, 1992, 24
март.
30. Дадашзадя М. Азярбайъан халгынын орта яср мяняви
мядяниййяти, Бакы,
31. Нябийев А. Сярщядбилмяйян ялагяляр. Бакы, 1990
32. «Китаби – Дядя Горгуд». Садяляшдирилмиш мятн, Бакы, 2000
33. Той вя щалай мащнылары. Бакы, «Эянълик» 1980
34. Мярасимляр, адятляр, алгышлар. Бакы, 1992
35. Тапмаъалар, топлайаны вя тяртиб едяни Н.Сейидов.
36. Хялилов Н. Халг тяфяккцрц сяняткар гцдряти, Бакы, 1996
37. Фрейзер Дж. Фольклор в Ветхом завете, М., 1959
38. Кравцов М.С. Обрядовые песни татаров. Казань, 1952
39. Тящмасиб М.Щ. Мювсцм М. Мярасим няьмяляри, намизядлик
диссертасийасы БДУ-нун китабханасы. Бакы, 1945, с.5.
40. «Якинчи» гязети, 1975, №7, с.3
41. Нябийев А. Хатиря дяфтяриндян, ялйазма мцяллифин архивиндядир
42. Ибращимов И. Аталар сюзц вя мясялляр. «Азярбайъан шифащи халг
ядябиййатына» даир тядгигляр, I китаб, Бакы, 1961.
43. Горки М. Шяхсиййятин ифласы (рус дилиндя), М., 1950
44. Сейидов М. Алы киши вя Короьлу образынын прототипляри щаггында,
«Азярбайъан» журналы, 1978, №3.
45. Абдуллайев Б. Азярбайъан шифащи халг ядябиййатынын гядим
жанрлары, тядгигляр, VI китаб, 1981
46. Адилов М. Нийя беля дейирик? Бакы, 1982

348
47. Белов А., Никоенко С. Наука против суеверий. М., 1963.
48. Кашкарлы М. Дивану луьатит турк (юзбякъя) цч ъилддя, I ъ.,
Дашкянд, 1960
49. Сейидов Н. Мцгяддимя, Тапмаъалар. Бакы, 1971
50. Аникин В.П. Русские народные пословицы, поговорки и
десткий фольклор. М., 1987, с.63.
51. Тапмаъалар, топлайаны вя тяртиб едяни Н.Сейидов. Бакы, 1971,
с.44-216.
52. Дж.Коккьяра «Открытие дикаря» История фольклористики в
Европе. М.,1960. с.25-44.
53. Нябийев А. Азярбайъан ушаг фолклору, Бакы. «Елм», 2000
54. Нябийев А. Азярбайъан фолклорунун жанрлары, Бакы, 1983
55. СМОМПК, I бурахылыш, 2-ъи шюбя. Тифлис, 1981
56. «Азярбайъаны юйрянмя йолу» мяъмуяси, Бакы, 1927, №3.
57. Зейналлы Щ. Азярбйъан тапмаъалары, Бакы, 1928
58. Тапмаъалар (няшря щазырлайаны В.Хулуфлудур), Бакы, 1928.
59. Яфяндийев П. Тапмаъалар. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты,
Бакы, 1992,
60. Мярасимляр, адятляр, алгышлар, топлайыб няшря щазырлайаны А.Няби-
йевдир, Бакы, 1992
61. Ъяфяров Низами Азярбайъан йалварышлары лцьяти. Бакы, 2000
62. Мярасимляр, адятляр, алгышлар. Бакы, «Эянълик», 1993

349
АЗЯРБАЙЪАН ХАЛГ ОЙУНЛАРЫ

Азярбайъан халгынын културоложи дцшцнъясиндя юзцня мяхсус


йери олан ойун – тамаша мядяниййятинин бир чох еркян моделляри
аьыз ядябиййаты яняняляри чеврясиндя йараныб инкишаф етмишдир. Ойун
узун мцддят етнографийа иля баьлы щесаб едилдийиндян онун аьыз
ядябиййатындакы йери вя мювгейи тядгигатлардан кянарда галмыш,
бир сыра щалларда ися о, тамаша мядяниййяти цнсцрлярини йашадан
нцмунялярдян щесаб едилмишдир.
Ойунун мярасим естетик дцшцнъясиндя йери заман кечдикъя
айры-айры эюрцш, айин вя етигадларла мцшащидя олунмуш, етносун
мцхтялиф етник щяйат тярзини рягслярдя, миниатцрлярдя, даш
китабялярдя, гайа рясмляриндя якс етдирян яъдадларымыз нитг
вярдишляриня йийяляндикдян сонра даща архаик ойунларындан тутмуш
еркян овчулуг, якинчилик, малдарлыг вя б. – эюрцшлярини якс етдирян
ойунларыны сюзля ифадя етмяйя, ъилаламаьа ъящд эюстярмишдир. Бцтцн
бунлар ися яъдад мядяниййятини даща йеткин чаларларда ящатя едя
билян силсиля ойун системляри йаратмышдыр ки, бу эцн културоложи
дцшцнъянин яски гатлары щямин ойунларда юзцнц даща чох горуйуб
сахлайа билмишдир.
Ойун етносун щяйатында баш верян илк културоложи щадисядир.
Халгларын сивилизасийа сявиййясинин мцяййянляшдирилмясиндя онларын ролу
вя ящямиййяти сон дяряъя мцщцмдцр. Ойун мядяниййятин
башланьыъында юзцнц эюстярян, етносун естетик дцшцнъясинин
формалашмасына тясир едян амиллярдян биридир. Чцнки етносун сивил
мядяниййятиня доьру инкишафынын истигамятляндирилмясиндя онун ролу
явязсиздир. Ойун эерчяклик факты кими, инсанын мцхтялиф эюрцш, айин вя
етигадларыны ящатя едир, ону юз вящши вя барбар тябиятиндян гопарыб
тякамцля йцксялдир.
«Ойун» сюзцнцн мяншяйи иля баьлы мцхтялиф фикирляр вардыр. Бир
сыра тядгигатчылар ону щярякятля баьлы мязмун ифадя етдийиня эюря
драмла ялагяляндирир. Я.Султанлы йазыр ки, «азярбайъанлылар драм
сюзцнц ойун мяфщуму иля ифадя етмишляр (1, 24), М.Аллащвердийевя
эюря ися ойун тамаша, рягс мянасы ифадя едир. Мцяллиф даща сонра «ой»
сюз кюкц ясасында дилдя йарадылан «ойма» сюзцня ясасланыр, онун
тцрк халглары ичярисиндяки вариантларына истинад едяряк онун дилимиздя
«ойма», «ешмя» мяналарыны ясас эютцрцр (2, 46-47). Эюрцндцйц кими,
«ой»ла ойунун бу типли ейнилийи дя щягигятя о гядяр йахын щесаб едиля
билмяз. Ейни гурулушу ясас эютцрцб М.Сейидов да ойуну гам-шаман
яняняляри иля баьлайыр (3, 60). Бу фикирля дя разылашмаг олмур. Чцнки

350
шаманын айры-айры айинляри иъра етдикляри рцтуал щярякятляри ойун вя
йахуд рягс щесаб едиля билмяз. Бир сыра тядгигатчылар ойуну шаман
рягсляри вя эюрцшляри иля баьламаьа ъидди ъящд эюстярирляр.
Г.П.Снесарев юзбяклярдя шаманын гамлыг едяркян иъра етдийи
щярякятляри ойун адландырыр (4, 48). Е.Севортйана эюря ойунун
етимоложи кюкцндя шаман дувасы (йалварышы) мянасы вя елементи
олдуьу диггяти ъялб (5, 435). Азярбайъанда да сон вахтларда бир сыра
тядгигатларда тякъя ойунларын йох, еляъя дя озан-ашыг сянятинин гам-
шаман яняняси иля баьламаг мейли юзцнц эюстярмякдядир. Лакин
бцтцн бу ъящятляр, мцлащизя вя ещтималлар гам-шаманын ойун вя озан
сянятиндян яввял мювъуд олдуьуну сюйлямяйя ясас вермир. Бцтцн
диэяр халгларын инкишаф сявиййяси цчцн яняняви олан «ойун» естетик
дцшцнъяси гам-шаман янянляриндян чох-чох яввял мювъуд олмуш,
язяли мяняви яхлаги дяйяр кими халгымызын архаик дцшцнъясинин
елементлярини юзцндя якс етдиря билмишдир. Тцрк дилляриндя «ойун»,
«айин», «уйун», «уйын», «уйин», «оин» вя с. шякиллярдя йайылмыш бу
термин мцхтялиф мяналар ифадя ется дя, мяншя етибариля «ойнамаг»
мянасыны ифадя етмишдир. Уйьур тцркъясиндяки «оймак» мянасыны бязи
тядгигатчылар «оймаг» (дялмяк, дярининя газмаг) мяналары иля
баьласалар да бурада о, щямин мяналары дейил, йалныз щярякяти
«оймак»-йяни ойнамаг мянасыны ифадя едир. «Ойман»-ойнамаг
етимоложи кюкц иля баьлы йаранан ойунлар тцрк халглары ичярисиндя щям
дя аьыл, щикмят мяналары ифадя едир. Аьылы, щикмяти щярякят васитясиля,
йахуд яксиня, щярякяти аьыл вя щикмятля ифадя етмякля естетик идеал
цчцн нормал олан вя дярк едилян ойун системляри йаранмышдыр. Еля
гайацстц рягс мяншяли ойунлара диггят йетиряндя онларын цнсиййят
васитясиня, дярк етмяйя чеврилян мцяййян фикри, щикмяти, чатдырылмасы
зярури олан дейими ифадя етмяк функсийасы дашыдыьыны эюрцрцк.
Ойунлар гядим тцрк етносларынын еркян мяскунлашма дюврцндян
башлайыб бцтцн сонракы инкишафы иля баьлы формалашма мярщяляси
кечмишдир. Халг ойунларыны бу эцнцмцзя йетирян гайнаглар
мцхтялифдир. Ян мцщафизякар горуйуъулар ися даш китабялярдир. Гядим
гайа рясмляриндя, о ъцмлядян Гобустан вя Кялбяъяр даш
китабяляриндя еркян халг ойунларынын силсиля нцмуняляри якс
олунмушдур. Ейни заманда онлара орта яср миниатцрляриндя, айры-айры
бядии орнаментлярдя, мцхтялиф ялйазмалара чякилмиш иллцстрасийаларда
тез-тез раст эялмяк олар.
Ойунлар халг мяишятиня онларын щяля дилин мейдана эялмясиндян
хейли яввял дахил олдуьуну эюстярир.

351
Мясялян, Чин гайа рясмляри цзяриндя овчуларын овлайаъаглары
щейванын ъилдиня эирмяси, ону овламаг цчцн щейван сцрцсц кими
дцзялмяси вя с. тясвир олунур. Онларын бязи щалларда мцяййян рягсляри
– ойунлары, отуруб ялляри иля цзлярини овушдурмалары, эярняшмяляри вя
с. тясвир едилир ки, бунлар ойунларын илк рцшеймляри иди. Бу типли
рягсдахили ойунлар илкин етнослар цчцн сяъиййяви хцсусиййятлярдяндир.
Она эюря дя халг ойунлары щяр шейдян яввял, бцтцн эюрцш вя
тясяввцрлярдян габаг олуб инсанын реал щяйат вя мяишятиндя
йаранмыш, заман кечдикъя мцхтялиф тясяввцр вя етигадларла, мифоложи
бахышларла ъилаланланмышдыр (6, 121).
Мцхтялиф тарихи заман кясиминдя, сивил инкишафа гядям гоймаг
мярщялясиндя, яски дцнйанын мцхтялиф эюрцш, бахыш вя яняняляри тябии
ки, ойунлара да тясир эюстярмишдир. Ойунларын тцрк етносларынын
мцхтялиф гябиля, тайфа, груп, гябиля бирляшмяси, аиля тяркиби вя еляъя дя
мцхтялиф реэионларда мяскунлашмыш вя йа мцхтялиф яразиляря
сяпялянмиш нцмайяндяляри арасында бир мяналы йайылмадыьы да
тябиидир. Мювзу, мязмун бахымындан олдуьу кими, гядим тцркцн
ойунлары да ифадя, структур, тяркиб, яламят вя хцсусиййятляр
бахымындан да рянэарянэ иди. Сонракы мярщялялярдя мцхтялиф типли бу
ойунлар айры-айры эюрцш, бахыш вя ритуаллара мяхсус кейфиййятляри тябии
ки, юзляриндя якс етдирмиш вя бу бахымдан онлар арасында фяргляр
мейдана чыхмышдыр.
Ойунлар халг щяйатынын мцхтялиф ъящятлярини, инкишаф
мярщялялярини, еркян щяйат шяраитини, эюрцш вя етигадларыны,
мярасимлярини якс етдирмякдядир. Халг ойунлары гядим дюврлярдян
халгын ящвали-рущиййясини, яйлянъя дцнйасыны ифадя етмяк
бахымындан да мараг доьурур. Еля ойунлар вардыр ки, еркян
чаьлардан халгын арзу вя идеалыны мцяййянляшдирмяк мягсядиля
йаранмыш вя бу эцня гядяр илкин структуруну горуйуб сахлайа
билмишдир. Башга жанрлардан фяргли олараг ойунларда халгын цмуми
психолоэийасы, кючяри вя отураг щяйаты якс олунмушдур.
Ойунларын мцряккяб сцжетли системляри бирдян-биря мейдана
эялмямишдир. Халг ойунлары юзляринин илк мяншяйини тонгаллар
ятрафында кечирилян йаллылардан, йалварыш вя етигад системлярини ещтива
едян садя вя мцряккяб схемли рягслярдян, танрыйа хитабян йайылан
тязим щярякятляриндян алмышдыр. Етносларын йаратдыьы илк ойунлар бясит,
садя сцжетли, ади щярякятляр системи, сонралар ися сясляр, сюзляр, сяс вя сюз
комплексляриндян ибарят олмушдур. Шцурлу фяалиййятин сцрятли инкишафы
иля баьлы бу илкин «бядии йарадыъылыг»дан имтина едилмиш, онлар даш

352
китабялярдя, гайа рясмиляриндя вя бир дя ян мцщафизякар горуйуъу
олан милли йаддаша щякк олунмушдур.
Азярбайъан халг ойунларынын юйрянилмяси сащясиндя мцхтялиф
иллярдя хейли иш эюрцлмцшдцр. Айры-айры ойунлар топланылмыш, няшр
едилмиш, онлар барядя мцяййян мялуматлар верилмишидр.
Тцрк халг ойунлары тядгигатчыларын диггятиндян йайынмамышдыр.
Юз зянэин мядяниййятинин дцнйа мядяниййяти ичярисиндяки йери иля
баьлы мцлащизялярдя халг ойунларына истинадян дяйярли мцлащизяляр
иряли сцрцлмцшдцр.
Шцкрц Елчин тцрк халг ойунларынын ритуал вя ойунлар кими
груплашдырыб юйрянмяси, онлары яски тцрк мярасими дцшцнъяси иля баьлы
теллярини тядгигата ъялб етмяси, (7, 232) Рафиг Ящмяд Севянэцлцн «Яски
тцрклярдя драм сяняти» китабында ойунларын драм сянятинин башланьыъы
кими эютцрцлмяси бу сащядя эюрцлян бюйцк ишлярдян щесаб едилмялидир.
Р.Севянэцлцн саваш ойунларынын тцркцн тарихи ъянэавярлик дцшцнъяси иля
баьлы мцлащизяляри дя юнямли олуб бу эцн Азярбайъан саваш
ойунларынын мяншяйини юйрянмяк бахымындан дяйярли гайнаглардан
щесаб едилмялидир (8, 3-88). Ящмяд Ъяфяроьлунун «Анадолу диалектожили
цзяриня малземя» тядгигатында Кайсери, Чорум, Конйа, Испарта, еляъя
дя Тцркийя яразисиндя халг ойунларынын йайылмасы вя спесифик
хцсусиййятляри барядя эениш данышылмышдыр. Бурада хцсусиля диггяти ъялб
едян ойунларын мяншя хцсусиййятляри иля баьлы Я.Ъяфяроьлунун
мцлащизяляридир (9, 4-168).
Азярбайъан халг ойунларында еркян дювр щяйатымыздан тутмуш,
даща сонракы мяишятимизин изляри якс олунмушдур.
Азярбайъан халг ойунларыны ашаьыдакы кими груплашдырмаг
олар: 1. Рягсдахили ойунлар; 2. Мярасим ойунлары; 3. Мяишят
ойунлары; 4. Иътимаи мязмунлу ойунлар; 5. Ушаг ойунлары.
Тяснифат групуна дахил олан щяр бир ойун нювцнцн юзцня
мяхсус фярди хцсусиййяти олдуьу кими, онларын мцштяряк, цмуми
ъящятляри дя чохдур.
Халг ойунлары ъялдлик, эюзяллик, гывраглыг, ашылайан, йцксяк
щуманист дуйьулар тялгин едян, шяри ъязаландырмаьы, йахшыны
горумаьы, она кюмяк етмяйи тяряннцм едян фолклор жанрларындандыр.
Ойунларда бязян чох гядим дюврцн мяишят щяйатынын бир лювщяси, бир
аны, бир яйлянъяси тясвир едилир ки, онун васитясиля цмуми мядяни
сявиййясини, инкишафыны, бюйцк бир дюврцн иътимаи сяъиййясини
мцяййянляшдирмяк мцмкцн олур.
Халг ойунлары ясасян тяснифат групундакы ардыъыллыьа уйьун
инкишаф мярщяляси кечмишдир. Ойунларын йаранмасында мцяййян

353
тарихи-хроноложи ардыъыллыг эюзлянилмишдир. Лакин бу принсипи ушаг
ойунларына шамил етмяк олмаз. Ушаг ойунлары шярти олараг сонра
верился дя, о, тез-тез йерини дяйишир. Вахтиля бюйцклярин юзц тяряфиндян
йараныб сонрадан ушаглара верилян, сонракы мярщялярлярдя ушаглар
цчцн йаранан нцмуняляр дя вар.
Халг ойунлары Азярбайъанда да диггят мяркязиндя олмушдур. О,
эениш тядгигат обйекти олмаса да мцхтялиф вахтларда халг ойунларынын
топланмасы, няшри вя тядгигиня тяшяббцсляр олмушдур.
Азярбайъан ойунлары барядя мялуматлар бизя, бир сыра яски
мянбялярдя эялиб чатмышдыр. Онларын ян мцкяммялиня ися
М.Кашгаринин «Дивани-лцьятит-тцрк»цндя раст эялирик. Щямин
мянбядя ойунлар барядя мцяййян етнографик мялуматларла йанашы,
халг арасында йайылмыш «Тяпик», «Ютцш», «Буйнуз-буйнуз», «Ютцш»
(ъыдыр) вя б. ойунлар барядя илк мялуматлар ялдя едирик (10, 60-386-
481-363-364 вя с.).
Орта ясрляря мяхсус мцхтялиф мянбяляр, хцсусиля минятцрляр,
дивар рясмляри, йазылы мянбялярдя, мяняви вя епик ясярлярдя човкан,
чяпяк, кяндирбаз ойунлары, гурд ойуну, пясдаш, сонралар мейдан
тамашаларында раст эялдийимиз диэяр бир сыра башга ойунлара тясадцф
олунур. Орта яср мянбяляриндя бир сыра от цстц вя ат цстц ойунлар
тцрк халгларына мяхсус еркян ойун типляри бизя эялиб чатмыш, сонралар
ися мцхтялиф сябяблярля баьлы Авропа юлкяляриня эедиб чыхмышдыр.
Азярбайъана эялян бир чох орта яср сяййащлары – Ъозефайа
Барбара (12, 142), Ювлийа Чяляби (12, 152) вя башгалары мцхтялиф халг
ойунларынын тамашачылары олмушлар. Ъ.Барбара буна Узун Щясянин
тамаша мейданында эюрдцйц «Гурд ойуну»ну, Ю.Чяляби ися
«Човкан», «Щоггабаз» (12, 152) вя башга ойунлары неъя
мяфтунлугла тамаша етдиклярини сюйляйирляр.
XIX ясрин мятбуатында, хцсусиля «Кавказ» гязети вя СМОМПК
мяъмуясиндя, Азярбайъан халг ойунларынын мараглы нцмуняляри чап
едилмишдир. Сонралар ися бу яняня давам етдиримиш Ф.Кючярли,
Й.В.Чямянзяминли, Я.Щагвердийев, С.Рящимов йери эялдикъя халг
ойунларыны топлулара дахил етмиш, юз бядии ясярляриндя онларын дяйярли
нцмуняляриндян истифадя етмишляр.
Халг ойунлары барядя М.Арифин, Я.Султанлынын, Ъ.Ъяфяровун,
М.Аллащвердийевин дяйярли мцлащизяляри вардыр. М.Ариф «Азярбайъанда
халг театры» ясяриндя халг театрынын йаранмасында ойунларын ролуну
йцксяк гиймятляндирир вя онлары тясниф едир (13, 50).
Азярбайъан ойун нцмуняляринин няшриндя Щ.Сарабскинин
хцсуси ямяйи олмушдур. XX ясрин яввялляриндя Бакы вя Бакыятрафы

354
реэионда йайылан бир чох ойунлар мящз Щ.Сарабскинин хидмяти
сайясиндя йазыйа алыныб чап едилмишдир (14, 101-149).
Азярбайъан ойунларынын топланылма вя юйрянилмясиндя Р.А.Та-
щировун (15, 22), Е.Аслановун (16, 275), Т.Фярзялийевин (17, 83-811),
Мяммяд Дадашзадянин (12, 243), С.Ахундованын (18, 54), Щаъыбаба
Аьайевин (19, 63), Т.Сялимов-Шаьанинин (20, 3-40), А.Нябийевин (21, 49-
50) вя башгаларынын хидмяти тягдиря лайигдир.
Азярбайъан халг ойунларынын юйрянилмяси сащясиндя сон иллярдя
башга арашдырмалар да апарылмышдыр.
Яляс Гасымовун халг ойунларыны мцхтялиф истигамятлярдя
арашдырмасы, тясниф етмяси дя ойунларын юйрянилмясиндя диггяти ъялб
едир (22, 62) вя ойунларын бу сяпэили эениш тядгигат обйекти олмасы
онунла баьлы даща эениш вя ятрафлы тядгигатлара ещтийаъ олдуьуну
эюстярир.
Азярбайъан халг ойунларынын милли културоложи фикрин дярин
гатлары иля баьлылыьы, сянятин мцхтялиф сащяляри иля ялагяси тарихинин
мцяййян фактларыны юзцндя якс етдирмяси вя с. ойунларын етник
дцшцнъянин язяли бядии моделляриндян бири кими формалашдыьыны
эюстярир. Тябии ки, ойун щадисяси бирдян-биря йаранмадыьы кими,
бирдян-биря тякамцл мярщялясиня эялиб йетмямишдир. О, мцхтялиф
йаранма вя инкишаф мярщяляляри иля яламятдар олмуш, заман кечдикъя
даща сивил дцшцнъя вя етигадларла ъилаланмышдыр.
Илкин мцшащидяляр эюстярир ки, халг ойунларынын йаранма вя
инкишафынын биринъи мярщяляси рягслярля баьлы олмушдур. Еркян дюврцн
ойунларыны айры-айры мяналар ифадя едян рягслярдян гопарыб мцстягил
шякилдя эютцрмяк мцмкцн дейилдир. Чцнки онлар рягсляр дахилиндя
синтетик характер дашымыш, рягс вя ойун цнсцрляринин айрылмаз
синкретизмини йаратмышдыр. Бу парчаланмаз, айрылмаз структурдур.
Бир сыра щалларда цнсиййят вя йа информасийа характери дашыйыр.
Гайалар вя диэяр даш китабяляр цзяриндяки рягслярдя етносларын еркян
щяйат вя мяишят тярзинин мцхтялиф ъящятляри щеч бир фолклор жанрында
мцщафизя едилмяйян етнографик материалы ифадя едир. Щякк едилян
рягсляр дцшцнъя тярзини бюйцк мцщафизякарлыгла ифадя едир. Лакин
щямин ойунларын «охунмасы» - дешифровкасы щеч дя щямишя уьурлу
олмур. Бу да тябиидир. Улу яъдадлар вящшилик дюврцндян тякамцля
кечид яряфясиндя хаотик рягслярдян мяна ифадя едян садя вя примитив
рягсляря доьру инкишаф етмишляр. Дцнйа даш китабя рясмляринин
дешифровкасында вящшилик дюврцнцн сону, шцурлу дяркетмянин яряфяси
дюврцнцн рягсляри, онларын структур системи щяля ачылмамыш вя йа
гисмян юйрянилмямишдир. Юйрянилян будур ки, щямин рягсляр ибтидаи,

355
аз хятли системляря сюйкянирди, хятти щярякятлярин ися еркян дцшцнъядя
етигад, йахуд онун башланьыъыны ифадя едян параметрляри мювъуд
иди.
Рягслярля мцшащидя олунан ойунлара бядии елементляр ялавя
едилдикъя ойунларын рягслярдян айрылмасы просеси башламышдыр.
Ойунларын сонракы мярщяляси ися мцхтялиф эюрцш вя етигадларын, бахыш
вя янянялярин ойунларда якс олунма мярщяляси кими нязяря
чарпмаьа башлайыр.
Заман кечдикъя мцхтялиф эюрцш вя етигадлар, тяфяккцр вя яхлаг
тярзляри, айры-айры епохаларын рянэарянэ мяишят щяйаты халг
ойунларында бу вя йа диэяр формаларда якс едилди.
Азярбайъан халгынын мцхтялиф дюврлярдя вя мярщялялярдя йаратдыьы
щямин ойунлары шярти олараг ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар: 1.
Рягсдахили ойунлар; 2. Мярасим ойунлары; 3. Мяишят ойунлары; 4. Иътимаи
мязмунлу ойунлар; 5. Ушаг ойунлары.
Тяснифат групуна дахил олан щяр бир ойун нювцнцн
юзцнямяхсус фярди хцссиййяти олдуьу кими, онларын мцштяряк, цмуми
ъящятляри дя вардыр.
Ойунларда ъялдлик, эюзяллик, гывраглыг, бирлик, достлуг, хейри
алгышламаг, шяри пислямяк вя с. кими йцксяк яхлаги кейфиййятляр тяльин
олунур. Халг ойунларында горунуб бизя чатан инам вя етигадларда,
еркян тясяввцрлярдя щямин дюврцн мяишят щяйатынын бир аны, бир
лювщяси, халг етигадынын мцщцм бир хцсусиййяти якс олунур ки, онун
да васитясиля мцяййян епоханын иътимаи сяъиййясини
мцяййянляшдирмяк олур.
Рягсдахили ойунлар. Халгымызын бизя эялиб чатмыш ян гядим
ойунлары рягсдахили ойунлардыр. Бу ойунлар даш китабяляря щякк едилян
рягсляр дахилиндя вя бу эцн халг арасында йашамагда олан мцхтялиф
милли рягслярин коллектив ифа вариантларында юзцнц эюстярир. Рягсляр
дахилиндяки бу ойунлары мцстягил халг ойуну щесаб етмяк олмаз. Тяк
фярдин рягси иля башланан ритмик системдя бирдян-биря мцхтялиф фярдлярин
ифа мяъмусу юзцнц эюстярир, рягсдя ойун елементляри артыр, ади рягс
щярякятляри гейри-мцяййян сайда артыр, ойун елементляри чохалыр.
Мясялян, етигад вя айинлярин иърасы заманы нязяря чарпан аз щярякятли
рягсляр вя мцхтялиф тип йаллылар буна мисалдыр.
Рягсдахили ойунларда ойун елементи кичик, цнсцр, деталдыр.
Рягс щярякятляри тяркибиндядир, онун мцяййян мярщялясиндя бу
елементляр бирляшиб рягсин тяркибиндя ойун модели йарадыр. Бу
ойунлар анъаг мцхтялиф истигамятли щярякятляря вя ъошьун ритмя
ясасланыр. Хош ящвали-рущиййя доьурур, ритмик системин позулмаз

356
ащянэини йарадыр. Ян гядим рягс типляри кими йаллылардан сонра дюйцш
вя саваш рягсляриндя, маршларда, ъянэи вя дюйцш ъянэиляриндя нязяря
чарпыр. Рягсдахили ойунлар сырасы позулмайан узун юмцрлцдцр.
Заман кечдикъя рягсдахили ойунларда рягс вя ойун парчаланмалары
баш вердикдя беля бу типли рягсляр сонрадан мцхтялиф щавалар ады
алтында милли йаддашда вя рягс ифачылыьында йашамагда давам едир.
Онун бу хцсусиййятляри мяишят щяйаты цчцн яняняви олан сонракы
дювря мяхсус Йелетмялярдя, «Эялин атланды» «Ваьзалы»,
«Сцлеймани», «Щейва эцлц» вя башга рягслярдя йашамагда давам
едир.
Рягсдахили ойунларын икинъи мярщяляси дя мцяййян йарадыъылыг
просесляри иля яламятдардыр.
Бу мярщялянин башлыъа яламяти рягслярдяки ойун елементляри вя
комплексляринин пантомим цнсцрляри иля ъилаланмасыдыр. Щим-ъимлярин
рягсляря вя рягсдахили ойунлара дахил олмасы ойунларын рягслярдян
айрылмасынын илкин мярщяляси иди. Бу мярщялядя пантомима сайясиндя
ойун цнсцрляри вя комплексляри рягс щярякятлярини цстялямиш, мцстягил
ойунларын йаранма мярщяляси башланмышдыр. Оду горумаг, ов
овламаг, суйу сахламагла баьлы йаранан ойунлар, рягс вя ойун
синкретизмини давам етдирян йаллылар буна мисал ола биляр. Беля рягслярдя
ойун цнсцрляри рягси цстялямиш, бядян, ял, гол щярякятляри, эюз-гаш
ишаряляри васитясиля мяна ифадяси юн плана чыхмышдыр. Бу ися ойунларын
халг рягсляриндян араланыб мцстягилляшмясиня вя пантомима ясасланан
сюзсцз халг ойунларынын йаранмасына сябяб олмушдур.
Даш китабялярдян бизя эялиб чатан ойунларын бюйцк гисми сюзсцз
ойунлар иди. Иътимаи инкишафын ирялиляйиши, нитгин йаранмасы, дилин фяал
цнсиййят васитясиня чеврилмясийля баьлы халг ойунларынын форма вя
мязмуну да зянэинляшмяйя башлады вя беляликля ойунларын
формалашмасынын цчцнъц мярщяляси мейдана чыхды. Бу тип ойун артыг
щярякятля сюзцн вящдятиндян ибарят тамамиля йени типли ойун
моделляри иди.
Сюзля щярякятин вящдятиндян йаранан бу ойун типи ейни
заманда тяфяккцрдя бюйцк ирялиляйиш, сюзцн ифадя щцдудларынын
эенишлянмясиндя йени мярщяляйди. Юзляринин сонракы инкишаф
мярщялясиндя онлар сещрбазлыг, яфсунчулуг, бязян дя садяъя олараг
тябият гцввялярини дярк етмя эюрцшляри иля баьлы мцхтялиф груплара
айрылырды.
Мцхтялиф инанъ вя етигадларла баьлы ойунлар да щямин мярщялядя
йаранмаьа башлады. «Йаьыш йаьдырмаг», «Кцляйи чаьырмаг»,

357
«Кцляйи кясмяк», «Оду кюзяртмяк» кими ойунлар щямин эюрцшлярля
баьлы олуб яъдадларымызын илк ойунларындан иди.
Илкин мярщялядя бу ойунлар рягслярдян ня гядяр айрылса да
тамамиля узаглаша билмямиш, онларда рягс елементляри горунуб
сахланмышдыр. Бу типли ойунларда рягс вя ойун елементляринин эцълц
синкретизми мювъуддур. Щям дя щяр ики културоложи ващид ейни
мягамда бир-бирини тамамлайан, лакин юзцнямяхсуслуьу горуйуб
сахлайан мцстягил ващидляр функсийасында чыхыш едир. Ашаьыдакы халг
ойуну бу ъящятдян мараг доьурур.
«Мейданда чала газылыр, цстц юртцлцр. Чаланын саьындан вя
солундан йералты голлар атылыр, лаьымлар газылыр. Чалада од сахланылыр.
Саьда вя солда щяр тяряфдя 10 няфяр олмагла «Йаллы» эедир. Йаллы
дястяляринин цзвляри ялляриндя хцсуси тахтадан дцзялдилмиш йелпикля
щяр дяфя лаьымларын йанындан кечяндя оду йелпикляйирляр. Бир дяфя
саьдан, бир дяфя солдан. Саь тяряфдякиляр оду йелпикляйяндя
солдакылар пантомим щярякятлярля рягибляриня ишаря иля охуйурлар:
Оду ат, Оду тут,
Оду тут, Оду ат...
Сол тяряфдякиляр оду йелпикляйяндя саь тяряфдякиляр йаллы эедир вя
охуйурлар:
Оду сал, Оду ал,
Оду ал, Оду сал. (6, 121)
Йаьышлы, сойуглу, човьунлу щаваларда беля дястяляр тез-тез бир-
бирини дяйишир, од кюзярир, ону сюнмяйя гоймур, оду горуйурлар.
Оъаг башында рягсляр узун мцддят фасилясиз давам едир.
Эюрцндцйц кими, бурада рягс комплексляри иля ойун елементляри
ващид тякибиндя чыхыш едир. Ритмик рягс системинин зянэинляшдирян
ойун елементляри сюз вя сяс комплексляринин тякрары иля юзцня йени
форма газаныр. Ейни янянядя «Кцляйи чаьырыш» вя «Кцляйи йатырма»
етигады иля баьлы ойунлар юзцнц эюстярир. Биринъи ойун бялядир:
«Мейданын ортасында бир чярпялянэ дцзялдиб басдырырлар. Онун
саьында вя солунда щяр бири 4-5 няфярдян ики дястя пантомим
щярякятлярля рягс едир. Щяр бир дястя чярпялянэин йанындан кечяндя
йелли ютцр вя чярпялянэ азаъыг да олса щярякятя эялир. Бир вахт икинъи
дястя чярпялянэя ишаря иля хорла охуйур вя рягс едирляр:
Йелли йел, Телли йел,
Йелли йел, Телли йел,

358
Эялди йел, Эялди йел,
Эетди йел, Эетди йел.

Йелли йел,
Йелли йел... (6,122)

Икинъи дястя чярпялянэин йанындан ютяндя биринъи дястя


пантомим щярякятлярля ейни няьмяни охуйурлар» (5, 31).
«Кцляйи йатырма» адлы икинъи ойун да рягсля ойунун синтезиндян
ибарят олуб биринъийя бянзяйир. «Мейданчада ики дястя пантомим
щярякятлярля рягс едир вя нювбя иля кцляк ясян тяряфя ишаря иля
охуйурлар:
Ясди йел, Бясди йел, Ясди йел,
Ясди йел, Кясди йел, Ясди йел
Бясди йел кясди йел, Бясди йел,
Бясди йел... (6, 122)
Нисбятян сонралар еркян етнослар тябият щадисялярини айры-айры
рямзляр шяклиндя тясяввцр етмяйя, кортябии тябият щадисяляриня юз фярди
бахышларыны бядии шякилдя якс етдирмяйя башладыгда ойунларын рягслярдян
там парчаланма просеси башлайыр.
Эюстярдийимиз щяр ики ойунда олдуьу кими, цмумиййятля
рягсдахили ойунларын ритуал мащиййятли бу кими типляриндя йаллы
яламятляринин юзц дя даща археик кюкя малик йаллыларын изляри айдын
эюрцнмякдядир. Б.е.яввял V-VI минилликлярдя яламятляри гейд олунан
щямин йаллыларын «Дюрдайаг», «Дюймя» шякилляри мювъуд олмушдур
ки, онлар да даиря, чевря вуруб ойнамаг, йахуд башына, дюврясиня
доланмаг етигадлары иля баьлы олмушдур. «Йаллы»ларын мцхтялиф
култлар, тюрянишлярля баьлы йозумлары мцхтялифдир. Бязи тядгигатчылар
«Йаллыны танрычылыг эюрцшляри иля баьлы «Ал» тапынмасы, башгалары Йол-
сыра, дцзцм кюкц иля «даь йалы» анлайышлары иля баьласалар да Йаллылар
бцтцн бу тясяввцрлярдян чох-чох яввялки дюврлярин мящсулудур.
Йаллыларын етимоложи кюкцнцн гисмяг доьру шярщи М.Аллащвердийевин
мцлащизяляриндя якс олунур (2, 34). Бу ад «Йаллы»нын ъялд сцрятля
ойнанылмасы иля баьлы мейдана эялмяси щягигятя даща йахындыр. Халг
арасында дейирляр: «Йанымыздан йелли эялиб кечди». Бурадан йелли иля
йухарыда вердийимиз «Йелли йел» ейни мяншяли олуб щяр икисиндя
«сцрятли», «бярк ютцб кечян» мяналарыны ифадя едир. Бу мянада
«Йаллы»ларын сцрятли, йелли ифасынын ясас яламятляри, рягс системинин ады
вя мцстягил рягсин ады кими гябул едилмяси тамамиля мцмкцн ола

359
билян просесдир. Рягсдахили щярякятлярин бир сыра тактларынын ейни
мяншяли ойунларда, еляъя дя «Йаллы»ларда тякрары буну бир даща
тясдиг едир.
Мярасим ойунлары. Халг ойунларынын бир чоху вя демяк олар ки,
нисбятян камил илкин нцмуняляри айры-айры мярасимляри иля баьлы
олмушдур. Вахтиля академик М.Ариф йазырды ки, «Азярбайъан
халгынын ян гядим мащны вя яйлянъяляри дя тябият, тясяррцфат вя ямяк
щяйаты иля баьлыдыр». Щягигятян дя халгымызын шифащи йарадыъылыьынын
еркян дювр нцмуняляриня нязяр салдыгда эюрмяк олур ки, ямяк
няьмяляриндян тутмуш, кичик жанрларын бюйцк яксярийяти, инсанын
тясяррцфат щяйаты, мяишяти, эцндялик ещтийаъларыны юдямяк арзусу иля
сых баьлы олмушдур. Бу няьмялярдя халг даим боллуг арзуламыш,
фясилляри вясф етмиш, онларын эялишини няьмяйля, рягсля, ойунла тама-
шаиля иля гаршыламышдыр. Яъдадын дцшцнъясиня беля бир инанъ щаким
олмушдур ки, инсан няйи арзуласа, онун эялишини юз шянликляри иля
бязяся, бу цзя эялян фясилдя мящсул бол олар, инсан ондан даща чох
файда эютцряр. Инсанын тябияти никбин бахышынын еркян формулу беля
иди.
Она эюря дя гышда илк гар йаьан эцнц халг ону боллуг рямзи
кими гябул едиб шяряфиня силсиля ойун вя шянликляр дцзялтмиш, севинмиш,
рягс етмишдир. Бу ойунларын бязиси бу эцн чобанлар арасында
мцщафизя едилмишдир. Етигада эюря илк гар йаьан эцнц гаш гаралан
вахт тонгал галанар, адамлар онун ятрафында дювря вуруб йаллы
эедярдиляр. Тонгал йананда ъюнэя кясиляр, тонгал цстцндя газанлар
асыларды. Йеря сцфря салынар, сцфряйя дуз-чюряк гойуларды. Эеъя
йарыйа гядяр йейиб ичярдиляр. Мярасимдя иштирак едя билмяйян
гоъалара, хястяляря тонгал цстцндян пай эюндярярдиляр. Мярасим
заманы тонгал ятрафында щамы йаллы эедярди. Рягс едянляр яйилиб-
дурар вя башыны эюйя тутараг охуйа-охуйа тонгал башына дювря
вурардылар:
Йаз вер, Эюй эюй
Йцз вер, Аь эюй
Йцз вер Эюй эюй
Йаз вер, Гара, эюй!
Гара эюй, Эюй эюй!
Аь эюй, Аь эюй!
Гара эюй!.. (6, 121)
Эюйцн ады няьмядя рянэиня эюря нювбяляшяр, цч нювбяли хорун
биринъи башланьыъында Гара эюй чаьрылар, сонра Аь эюй, сонра ися

360
Эюй эюй. Гара эюйцн чаьырышы иля башлайан няьмя «Гара эюй»
анламы иля дя баша чатарды.
Мярасим цмумиликдя шян кечярди. Бурада ушаглар, гадынлар,
эялинляр дя иштирак едярдиляр. Тонгал ятрафында йашлыларын бирэя
йаллылары кечирилдийи кими, гыз вя оьланлардан ибарят айрыъа дястяляр дя
йаллы эедярдиляр.
Мярасим эеъя йарысы чобанларын йаллысы иля баша чатарды.
Чобанлар тонгал башына дювря вуруб хорла охуйардылар:
Що, що, що Гор що,
Що, що, що... Гор що,
Сел, що, Йер що,
Сел що... Йер що...
Йел що, що, що, що,
Йел що... що, що, що... (6, 121)
Гышын башланьыъында кечирилян мярасимдя Селин, Одун
(Эцняшин), Йелин вя Йерин (торпаьын) символлары вясф олунарды. Ойун
елементляринин синтезиндян ибарят бу мярасим ойунларында
пантомим щярякятляр, мцхтялиф истигамятляр, о ъцмлядян йеря, эюйя,
селя, суйа, эцняшя хитабян сяслянян чаьырышлар ойунун даща еркян
дюврляря мяхсус олдуьуну якс етдирир.
Бир сыра халг ойунларында ися Йаз боллуг, бярякят, гыш ися инсанлара
мящрумиййятляр эятирян, ону чятинликляря салан, аъ гойан, сойугда
сахлайан шяр гцввянин рямзи кими тяряннцм едилмишдир.
Рямзлярля баьлы халг мцхтялиф мярасим ойунлары да йаратмышдыр.
Онларда гыш сяртлийин, бащар хошбяхтлийин рямзи щесаб едилмишдир. Беля
гядим халг ойунларындан бир «Кявсяъ» иди. Бу ойунун бизя эялиб чатмыш
бир сыра вариантлары олмуш, М.Арифин эюстярдийи кими, онларда «халг
мащнылары», хор, диалог да вар иди». Лакин «Кявсяъ»ин тамаша
елементляриня йахынлашса да ойун-тамаша мядяниййятиндя халг ойуну
олараг галыр. Бцтцн дахили поетик структуру, ифа тярзи, бурадакы пантомим
щярякятляр, сцжетли вя сцжетсиз рягсляр ойун комплекслярини тамамлайыр,
онун мярасим ойуну кими милли йаддашдакы йерини тамамлайыр.
Улу яъдадларымыз, бир сыра башга халглар кими гышын
гуртармасыны, йазын эялишини, тябиятин ойанмасыны севинъля гаршылар,
бу мцнасибятляр щяля чох гядимлярдян ойун вя тамашалар, тяглидляр
дцзялдярди. Бу ойунлар мярасимдахили ойунлар иди. Чцнки онларын
демяк олар ки, яксяриййяти мювсцми сяъиййя дашыйыб йаз мювсцмц
дахилиндя иъра олунурду. «Коса-коса», «Кявсяъ», «Коса эялин»,
«Сайа» вя йа «Сайачы» ойунлары буна мисалдыр. Онларын ойун типи иля

361
йанашы, милли йаддашда тамашалашма просеси дя эетмишдир. Амма
мярасимдахили еля ойунлар да вардыр ки, халг арасында даща чох
кцтляви олмасына, эениш йайылмасына бахмайараг онлар тамашалашма
просесиня мяруз галмамышдыр. Беля ойунлардан бири «Году-
Году»дур. Бурадакы Году юз кюкц етибары иля «Хыдыр Няби»дяки
Году ханла ейни кюкдян олса да, лакин мярасим ойунларында о
тамам йени функсийада чыхыш едир. Бурадакы Году эцняши ахтаран,
тапан, ону гачыран, онунла цнсиййятя эирян гцдрятли рямздир.
Яслиндя «Году», «Году-году», «Эцдц-эцдц» вя башга
вариантларда йайылан бу мярасим ойуну чох еркян чаьлардан ара
вермяйян йаьышлар йаьанда, ил йаьмурлу кечяндя ойнанылан
ойунлардандыр.
Бир дястя адам году дцзялдиб йаьыш йаьаркян палчыглы, йаьышлы,
рцтубятли йерлярдян кечяр, охуйар вя рягс едирдиляр:
Году-годуну эюрдцнмц?
Годуйа салам вердинми?
Году бурдан ютяндя,
Гырмызы эцн эюрдцнмц? (24, 47)
«Году-году»да ики еркян тясяввцр – Эцняш инанъы иля онун
антропоморфик якси чарпазлашмышдыр. Халгын еркян тясяввцрляри
мярасим ойунларында, инанъларда даща фяал бирляшмишдир. Бу бирляшмя
еля бир синкретизм йаратмышдыр ки, тябият гцввяляри цзяриндя инсанын
там щюкмран олмаг дцшцнъясини доьурмуш, щятта бу ъяза
антропоморфу сявиййясиня йцксялмишдир:
Году эцн чыхармаса,
Эюзлярин оймаг эяряк, - дейя халг юз гцдрятини образлы шякилдя
ифадя етмякля Эцняши горхуда биляъяйиня инанмышдыр. Ойундакы
ритуал яняняси яввялдян-ахыра гядяр ойуну ящатя едир. Бурада рягс,
сюз вя ойунун эцълц синкретизми нцмайиш етдирилир. Ейни иля «Чюмчя
эялин», «Чюмчяля гыз», йахуд «Чюмчя хатун» иля чарпазлашмасы
нязяря чарпыр.
Чатма, чатма, чатмайа
Чатма йеря батмайа
Годуйа пай вермясян
Сиъимин дюнсцн гатмайа.
Йахуд язизлямяк йолу иля Эцняши чаьырмаьа эедян Году эцн
эятирмяся йеня йухарыда олдуьу кими ону ъязаландырмаг яняняси
бурада да юз ифадясини тапыр:

362
Годуйа чатмаг эяряк,
Годуйа даймаг эяряк,
Году эцн чыхармаса,
Эюзлярин оймаг эяряк.
Эоду, Году бурада Эцняши чаьыран мябуд олса да яслиндя
Году яски тцрк пантеонундакы Году хан танрылыьы иля баьлыдыр. Бир сыра
тясяввцрлярдя Эцняши чаьыран мябудла чарпазлашан Чюмчя хатун йаьыш
йаьдыран, боллуг эятирян, бир сыра ойунларда бу функсийаны йериня
йетирян мябуд кими дя диггяти ъялб едир.
Мювсцм мярасими ойунлары ичярисиндя йазын эялиши, гышын
чыхмасыны якс етдирян ойунлардан бири «Кос-коса»дыр. Бу ойун
Азярбайъанын бир сыра районларында «Коса», «Кос-коса», «Коса-
коса» да адланыр. Ойунун там мятнини илк дяфя Щ.Сарабски чап
етмишдир (14, 163).
Ойунда коса ясасян мязяли рягсляр етмяйи баъаран, хцсуси
эейимля мейдана чыхыб ъамааты яйляндирян бир мязщякячидир. Онун
защири эюркями эцлцш доьурур. Бязян онун башына сяля кечирилир, цзц
эцлцнъ шякилдя бязядилир, яйниня тярсиня чеврилмиш нимдаш кцрк
эейдирилир. Цзцня каьыздан гайрылмыш цзлцк (маска) тахыб, башына да
кялля гянд каьызындан шишпапаг гойулур. Белиня зынгыровлу бир кямяр
баьланар, бойнундан да зынгыровлар асылыр. Косаны мящялля ушаглары
арайа алыб щяйятляри эязяряк хцсуси бир щава иля хорла охуйар, коса ися
ойнайарды:
А коса-коса эялсяня,
Эялиб салам версяня!
Чюмчяни долдурсана,
Косаны йола салсана!
Ай уйруьу, айруьу,
Саггалы ит гуйруьу!
Косам бир ойун ейляр,
Гузуну гойун ейляр!
Йыьар Шабран дцйцсцн,
Мащмудун тойун ейляр!..

Бу няьмя иля «Гайтаьы» ойнайан коса «Коса мцрд»


сюйлянилдикдя йеря йыхылыб узанарды. Онунла суал-ъаваб башланарды:
- Коса, щардан эялмисян?
- Губадан.

363
- Ня эятирмишдин?
- Гах, гоз.
- Гах, гозу нейлядин?
- Сатдым.
- Пулуну нейлядин?
- Арвад алдым.
- Арвады бяс нейлядин?
- Дюйдцм юлдц!..
Косанын бу сюзцня ъаваб олараг йеня хор щалында ашаьыдакы
сюзляр охунарды:
Башын саь олсун, коса,
Ъанын саь олсун, коса!
Аршын узун, без гыса,
Кяфянсиз юлдцн коса!
Сонра ики дястя айрыларды. Биринъи дястя ашаьыдакы сюзляри
охудугъа икинъи дястя бу сюзляри тякрар едярди:
Базарда цзцм,
Мяляк салманы.
Нимчяйя дцзцм,
Мяляк салланы
Косанын бу сюзцня ъаваб олараг йеня хор щалында ашаьыдакы
сюзляр охунарды:
Башын саь олсун, коса,
Ъанын саь олсун, коса!
Аршын узун, без гыса,
Кяфянсиз юлдцн коса!
Сонра ики дястя айрыларды. Биринъи дястя ашаьыдакы сюзляри
охудугъа икинъи дястя бу сюзляри тякрар едярди:
Базарда цзцм,
Мяляк салманы.
Нимчяйя дцзцм,
Мяляк салманы...
Бу мащнылар битдикдян сонра коса папаьыны ачыб ев йийясиндян
вя башгаларындан пай йыьар, ашаьыдакы мащны иля щяйятдян чыхардылар:
Бащар эялди, бащар эялди, хош эялди,

364
Хястя кюнцл ону эюръяк динъялди.
Сизин бу таза байрамыныз мцбаряк,
Айыныз, эцнцнцз, щяфтяниз мцбаряк (14, 121)
Халг арасында бу ойунун башга вариантлары да вардыр. Бцтцн
вариантларда гышын рямзи олан Коса пислянир, она юлцм арзуланыр,
йазын рямзи ися алгышланыр. «Коса-коса» мцхтялиф ялавя вя
яксилтмяляри гябул едян, асанлыгла вариантлашан мярасим
ойунларындандыр.
Мярасим ойунларынын мараглы нцмуняляри ичярисиндя мцхтялиф
мярасимлярдя, еляъя дя узун давам едян гыш эеъяляриндя зорхана
мейданчаларында кечирилян шящярятрафы реэионлар цчцн яняняви ойунлар
иди. Онларын бир гисми юз кюкц етибари иля бизим миниллийин яввялляриня
эедиб чыхса да тцркцн мяишят щяйаты иля баьлы бу ойунлар бизя гисмян
йениляшмиш вариантларда эялиб чатмышдыр. Халг арасында эениш йайылан
беля ойунлардан бири «Финъан-финъан» иди. Бу ойун бязян мящялляарасы
евлярдя, бир чох щалларда ися Анадолу, Тябриз, Шамахы, Бакы
чайханаларында ойнаныларды. Щ.Сарабски ойуну беля тясвир едир:
«Чайханайа эирян йердя, гапынын саьында вя йа солунда бир
квадратметр йер айрыларды. Орада бир метр щцндцрлцйцндя тахтадан стол
кими бир шей гайырыб самовары ора гойардылар. Самовар цчцн дямир
бору (баьа – А.Н.) дцзялдиб уъуну пянъярянин бир эюзцндян гыраьа
чыхарардылар ки, кюмцр гызаранда дям вя тцстц дцкана долмасын.
Самоварын бюйрцндя палчыгдан бир оъаг оларды. Орайа кюз тюкцб
цстцня дям алмаг цчцн чайник гойардылар. Самоварын йанында, дивара
гатарла хырда мыхлар вуруб, хырда паднослар асардылар.
Дцканын ортасында, дцканын бойу бярабяри узун стол оларды. О,
столун цстцндя 2-дян 10-стяканадяк су тутан мцхтялиф чайникляр,
гяндгабы, стякан-нялбяки, сулу гялйан, Шираз гялйаны да оларды.
Чайчы шяйирдляри базар-дцканлара чай пайлайардылар. Диварын дибиндя
50 сантиметр щцндцрлцйцндя, 75 сантиметр енлийиндя даиряви
отураъаг оларды. Онун габаьы гырмызы шиля иля юртцлц оларды. Дцканын
йухары башында айрылмыш йер оларды ки, она пясдцкан дейярдиляр.
Пясдцканын йери бир метр щцндцрлцйцндя тахт оларды. Онун алтына
самовар цчцн кюмцр тюкярдиляр, цстцнц ися халча, палаз, щясир иля
дюшярдиляр. Дцкан сащиби вя онун шяйирди эеъяляр бурада йатарды,
башга вахт орада гумар ойнайардылар. Оруълугда ися эеъяляр
бурада Финъан-финъан ойуну ойнайардылар.
75 сантиметр диаметрли бцрцнъ мяъмяйини эютцрцб чярчивясинин
бир йериндя румкайа охшар бир мис, йа бцрцнъ вя йа тахта финъан

365
гойардылар. Буна «Молла» ады верилярди. Бундан саьа вя сола бир
гядяр аралы, алты финъан дцзярдиляр. Бунлардан башга бирини дя
«молла»нын гаршысына, мяъмяйинин о бири тяряфиндя баш-баша
гойардылар. Бу финъана башабаш «Молла»нын саьында вя солундакы
ики финъана ися голтугъана икилик дейярдиляр. Икиликдян ашаьы саь вя
сол финъана цчлцк, ондан ашаьы ики саь вя сол финъана дюрдлцк
дейярдиляр. Дюрдлцкдян ашаьы ики саь вя сол финъана бешлик дейярдиляр
вя бешликдян ашаьы солдакы вя саьдакы ики финъана башабашын голтуьу
дейярдиляр. «Молла»дан башга, финъанларын бирисинин алтында бцрцнъя
вя йа мис цзцйя охшар щалга эизлядярдиляр. Буна Эцл дейярдиляр.
Ойунда иштирак едянляр дястяляря айрыларды. Он вя йа он беш
няфярдян ибарят олан дястяляр дцканын кцнъляриня йыьылардылар. Юз
чухаларыны вя йа бир бюйцк сцфряни кцнъдя пярдя гайырыб асардылар,
финъанлары орада гайда иля дцзцб щалганын бирисинин алтында
эизлядярдиляр. Онларын мяшщур Эцл дцшяни вя бир Эцл тапанлары варды.
Мяъмяйини дястянин бири дцзцб, о бири дястя цчцн эятирярди ки,
тапсынлар. Юзц цчцн мяъмяйи эятирян дястя эяряк о эцлц тапайды.
Мяъмяйини арайа алыб дейярдиляр:
- Адя, Эцл голтугдадыр.
- Йох, Эцл башбабашдадыр.
- Сян билмирсян! Эцл дярдлярдядир.
- Адя, сян тиканлыгдан дявя тапа билмязсян! Сян нийя
данышырсан, Эцл йягин икиликдядир.
Онлардан бири:
- Щеч бириниз билмядиниз! Биръя мяъмяйини бяри вер!
Мяъмяйини алыб йердя фырладыб финъанлара диггятля бахарды. Бир
гядяр дцшцндцкдян сонра шящадят баьрмаьыны дишляйиб, «молла»нын
саь тяряфиндян башбаша гядяр бармаьиля бош, бош, бош... дейиб
финъанлары бир-бир сырадан чыхарарды.
Иттифагян сырадан чыхмыш финъанын биринин алтындан цзцк чыхсайды, о
вахт удузмуш оларды. Щалганы эери гайтарардылар вя финъанлары тязядян
дцзярдиляр. Мяъмяйинин ичиндя бир алтылыг вя бир башабаш галанда цзцк
тапылмыш щесаб олунурду. Чцнки ахтаран дястянин ики дяфя «Эцл
чякмяйя» ихтийары варды вя «Эцл чякмямиш» финъанларын щамысыны бош,
бош дяйяряк сырадан чыхарарды. «Эцл чякмяк» просеси беля оларды:
габаьында мяъмяйи дуран адам, бирдян-биря ялини узадыб финъаны
цсуллуъа мяъмяйинин ортасына чякярди. Сонра ону йаваш-йаваш
тярпядярди. Одур ки, дизи цстя галхыб финъаны зярбля йериндя чевирдикдя

366
цзцк финъанын ичиндян сычрайыб евин таванына доьру галхарды. Она эюря
дя дейярдиляр: филанкяс бир «Эцл вурду» (14, 151).
Бяс Эцл нечя дяфя тапылмалы иди? Бунун мигдары 10 дяфя иди.
Щярэащ дястя бир бикр тапсайды, о удмуш оларды. Яэяр 9 дяфя
тапмайыб онунъу бикр тапсайды, доггуз дяфя удузмаьына
бахмайараг, йеня удмуш щесаб олунурду».
«Финъан-финъан» ойуну барядя Щ.Сарабски даща сонра йазырды:
Дцкана ойуна йыьылан ъаванлар /щяр ики тяряф чай ичярдиляр, шоргоьалы
йейярдиляр, гялйан чякярдиляр. Бунларын пулларыны ися удузан тяряф
вермяли иди, щятта тамашайа йыьылан щявяскарларын да пулуну удузан
дястя вермяли иди... Ойун заманы бязян «Рцстямнамя»дян вя
«Искяндярнамя»дян наьыл дейярдиляр, дярвиш, ашыг охутдурардылар.
Чох заман ойун эеъя йарысына гядяр давам едярди» (14, 127).
Эюрцндцйц кими, «Финъан-финъан» ойуну яслиндя халгын асудя
вахтында, хцсусян Новруз эцнляриндя кечирилян мараглы ойунлардан иди.
Бу ойун заманы пешякар чальычыларын, ашыгларын, дастанчыларын ифа етдийи
ян йахшы наьыл вя дастанлар сюйляниляр, ашыглар чалыб-чаьырардылар.
Дярбянддя, Губада, Шамахыда ися «Короьлу»дан, Фятяли хандан,
«Молла Нур»дан данышардылар.
Азярбайъанда мярасимлярля баьлы беля ойунлар эениш
йайылмышдыр вя демяк олар ки, бцтцн Азярбайъаны ящатя едирди. Бу
ойунларда ритуал вя мярасимлярин ян бяшяри дяйярляри якс олунарды.
Мящсул боллуьу арзусу яъдадларымызын асудя вахтларында йени-
йени ойунлар доьурар, мювзу бахымындан онлар рянэарянэ олдуьу
кими, мязмун етибары иля дя тякмил дяйярляри ящтя едярдиляр. Бу
група дахил олан ойунларын мцяййян гисми ойун-тапмаъа характери
дашыйырды. «Ял цстя кимин яли», «Эюзцнцн тутанын адыны де», «Аьъаны
ким апарды» вя с. ойунларда щазыръаваблыг, щяссаслыг, ъялдлик, айыглыг
башлыъа шярт иди.
«Алма атды», «Аман няня», «Финъан-финъан» ойунлары ися
гызсечмя, оьлансечмя, цмумиликдя ися той мярасимляри иля ялагядар
кечирилярди.
Мярасим ойунларынын мцяййян гисми физики тярбийя, саьламлыг,
ъялдлик, чевиклик тяблиь етмяк ъящятиндян юнямли оларды. Бу мягсядля
мцхтялиф мярасимляр дахилиндя кечирилян идман ойунлары бюйцк ел
шянликляриня чевриляр, кцтляви тамаша сящняляри естетик зювг мянбяйи
кими халгын рущуну охшайарды.
Айры-айры мярасимлярдя, хцсусиля «Новруз»ла баьлы силсиля
ойунлар кечирилярди. Беля ойунларда халгын ян эениш тябягяляри иштирак
едяр, бцтцн щяйятлярдя, мящяллялярдя мцхтялиф ойунлар ойнанар,

367
халгын хош ящвал-рущиййясиня, гайьысыз байрам шянликлярини ряваъ
верирлярди. Беля ойунлардан бири «Нцннц ойуну» иди.
«Нцннц ойуну» халг арасында эениш йайылмышды. Буна бир сыра
йерлярдя «Нцннц эетмя»дя дейярдиляр. «...Нцннц эедян ип уъуна
кичик бир торба баьлар, ону мятбяхин баъасындан (яэяр мятбяхдя
адам оларса) вя йа садяъя, евин дамындан, баъасындан евя салларды.
Онларын торбасына щюкмян бир шей салмаг лазым иди.
Нцннц эедянлярин мащнылары да вар иди. Лакин бу мащнылар
нцннц заманы охунмазды. Нцннц эедянляр эцндцзляр мящяллядя
ойуну эюстяриб охуйар, ахшамлар ися евляря эедярдиляр».
Нцннц эедянляр эцндцздян мящялляни эязиб охуйардылар:
Щяъъяляр Салланыр
Щцъъяляр Торбалар
Узанар Баъадан
Эцндцзляр Нцннцчц
Гысалар Пай истяр
Эеъяляр Уъадан:
- Ханым баъы
Дурсана
Торбаны
Долдурсана... (25, 43)
Нцннц эедянляри мцшащидя едян бир гядяр кичик йашлы ушаглар
гапылара Папаг атардылар. Ритуал янянясиня эюря байрам
ахшамлары папаг атылан гапыйа атылмыш папаьа байрампайы - ширин
гоьал, гоз, фындыг вя с. гоймаг ил ярзиндя щямян гапыны пис
рущлардан, бяд нязярдян, пис няфсдян горумаьа кюмяк едярди.
Она эюря дя гапылара атылан папаглар бош гайтарылмаз, щяр кяс
олуб-галанындан няйи варса торбайа вя йа папаьа гойуб
нцннцчц вя папагатанлары севиндирярдиляр.
Мярасимлярдя ойнанылан мараглы ойунлардан бири дя «Ъызыг
турнасы» иди. Бу ойун ясасян кянд йерляриндя эениш
мейданчаларда ойнаныларды. Щ.Сарабски ону беля тясвир едир:
«Эениш кцчялярин бириндя, йердя 5-6 квадрат сажын дювря
чякярдиляр. «Ъызыг турнасы» ойунунда иштирак едянляр ики дястяйя
бюлцнярди. Чеврянин кянарында олан ушагларын ялиндя турна оларды
(ушаглар гуршагларын белляриндя ачыб ешяр, дцйцнлярдиляр ки, буна
да турна дейярдиляр). Онлар чалышмалы идиляр ки, кянардакылара
тяпик версунлар, кянардакылар ися ялляриндя олан турна иля

368
дахилдякиляри дюйсцнляр. Фягят щяр кяс айаьыны ъызыгдан ичяри вя йа
кянара гойсайды ону вурардылар, ичяри эирся вя йахуд айаьыны
хариъя гойсайды, ону да турна иля дюйяряк ичяри говардылар. Яэяр
хариъдякилярдян бириня тяпик дяйсяйди, о заман дястяляр йерлярини
дяйишмяли идиляр. Бу нюв давам едян ойуна Ъызыг турнасы дейярдиляр.
Ъызыьын ичиня эирмяйя биринъи дяфя щеч кяс разы олмазды. Бу сябябдян
Ъызыг турнасы ойунунун мащнысы варды. Щямин мащнынын ахырынъы
кялмяси щансы дястяйя дцшсяйди, о дястя азад иди. О бири дястя ъызыьын
ичярисиня эирмяли иди.
Мотала мотал, тярся мотал,
Йаь атар, гаймаг тутар.
Щаъы оьлу Мустафанын,
Голтуьунда бир топ атар...
Бязиляри мащныны ашаьыдакы шякилдя охуйарды:
Думбулу чала-чала эетдим баьа,
Бир сцрц гызлар иля ойнамаьа.
Ял атдым кичик гызын мямясиня,
Бюйцйц щарай чякди нянясиня.
Няняси хянъяр-бычаг, о бюйрцмя, бу бюйрцмя,
Бюйрцмц та-та эетдим Щяъя,
Щяъ деди: ъанын чыхсын эялмя эеъя...
Йедди эцн йедди эеъя аьламышам.
Атымы чюллярдя баьламышам.
Атыма кишмиш эяряк кишнямяйя,
Итимя сцмцк эяряк, эямирмяйя.
Якилкя-мякилкя
Штотди камала
Тябил-тябил, ешил-вешил,
Ады вал... падывал,
Атдым, матдым,
Мян сяни алдатдым.
Сян эедярсян мян аьларам далынъа,
Йайлыг еля, мяни апар йанынъа.
Голтуьунда баьлама, мян эедирям аьлама,
Эедярям тез гайыдарам, юзэяйя бел баьлама...
Мащныларын ахыры щяр кясдя гуртарсайды, о дястя азад иди, йяни
ъызыьын кянарында турна вурарды» (14, 128).

369
Марагла тамаша едилян бу ойуна чохлу тамашачы топланарды.
Ойун ясасян бюйцкляр, йенийетмяляр арасында эениш йайылмышды.
Цмумиликдя мярасим ойунлары халг ойунлары ичярисиндя юз
кцтлявилийи, даща эениш тамашачы кцтлясини ящатя етмяси иля сечилир.
Онун мцхтялиф типляри, нцмцняляри Эюйчядя, Зянэязурда, Сярабда,
Тябриздя, Хойда, Ярдябилдя, Дярбянддя вя Азярбайъанын бцтцн
шящяр вя кяндляриндя бюйцк шювг вя щявясля ойнаныларды.
Мяишят ойунлары. Халг ойунларынын эениш голларындан бирини дя
мяишят ойунлары тяшкил едир. Яслиндя бу ойунлар тякъя мяишят
лювщялярини якс етдирян ойунлар кими йох, ейни заманда
яъдадларымызын йахшылыг, достлуг, бирэя йашайыш ялагяляри, мал
мцбадиляси, аиля-яхлаг, ъянэавярлик, саваш, барыш вя с. кими
эюрцшлярини ящатя етмишдир.
Бу ойунларда якс олунан тясяввцрлярин бир чоху ойунун
йаддашдан силинмяси, позулмасы, йахуд реконструксийа едилмяси иля
баьлы мцяййян дяряъядя архаикляшмиш, лакин айры-айры дцшцнъя
елементляри, тясяввцр системи вя бахышлары онларда юзлярини горуйуб
сахлайа билмишдир.
Мяишят ойунлары ичярисиндя еля нцмуняляр бу эцня эялиб
чатмышдыр ки, онлар еркян дювр халг щяйатыны вя мяишятинин бцтцн
лювщялярини якс етдирмяк бахымындан ящямиййятлидир.
Улу яъдадларымызын ойун мядяниййяти чох яски чаьлара эедиб
чыхыр. Мяишят ойунларынын бир чоху бу дюврцн цмуми естетик
дцшцнъясини якс етдирмяк бахымындан дяйярли културоложи
ващидлярдяндир. Бу нцмунялярдя яски мяишятин мцхтялиф мягамлары,
деталлары, епизодлары бюйцк мцщафизякарлыгла горунуб сахланмышдыр.
«Дейбя-мещр», «Дявя ойуну», «Яснаф ойуну», «Диван ойуну»,
«Ямимоьлу» кими нцмунялярдя даща язяли дюврляря мяхсус мяишят
ифадя олунур. Ойун-тамаша мядяниййятини бу эцн топлайыб няшр едян
вя бир чох ойун щадисясини йаддаша гайтаран Е.Асланов мяишят
ойунларыны «Гыз-эялин ойуну», «Атцстц ойун», «Йаллы ойунлары» вя с.
шякилдя тясниф етмякля мяишят щяйатынын ян хырда деталларына диггят
йетирмякдя яслиндя истигамят верир (16, 185). Гыз-эялин мяишяти цчцн
яняняви олан щяйаты ейни заманда яски дцнйадан бизя эялиб чатмыш
башга ойун типляринин айрылан «Йолдаш сяни кими апарды», «Гурд
ойуну», «Кечял ойуну», «Щалва сющбяти» вя йа «Эеъяэц» кими
ойунларда да айдын эюрмяк мцмкцндцр.
Бу ойунларда мяишятин мцхтялиф ъящятляри, сащяляри юз яксини
тапмышдыр. Онлардакы садя халг психолоэийасыны ифадя едян щяйат
материалында улу кечмишимизин мцхтялиф ъящятляри бязян кичик штрих,

370
нотлар шяклиндя, бязян дя бцтюв, там щалда якс олунур. Бир чох
мяишят ойуну бу эцн халгын мцяййян мярщялядяки дцнйаэюрцшцнц
щеч бир мянбядя мцщафизя едиля билмяйян шякилдя ифадя едир.
Халг инъя мятлябляри кичик ойунларда мящарятля ачыб юз
тамашачысына эюстярир.
Халг арасында эениш йайылмыш беля ойунлардан бири дя «Таьы
кцлящ, Наьы сяр»дир. Ойун мараглы кечириляр, ятрафа чохлу тамашачы
топланарды. Ойун кечян ясрлярдян Тябриз, Бакы, Губа, Дярбянд
яразисиндя эениш йайылмышды. Ойунда дцзлцк тяблиь олунур – мцяййян
эцнащ цстцндя ъязаландырылан юз эцнащыны етираф едяня гядяр
мязяммят едилирди.
Вахтиля Щ.Сарабски Бакыда кечирилян бу ойуну беля тясвир
едирди:
«Он беш, ийирми няфяр дювря вуруб отурар, башда бир няфяр дя
«молла» оларды. Щярэащ ойунда иштирак едянлярин сайы он беш няфяря
чатса иди, о заман онларын он дюрдц арагчыныны икигат бцкцб юз
башына гойарды. Тякъя «молла»нын башы ачыг галарды. Сонра щамысы
бир аьыздан охумаьа башлардылар. Биринъи «молла» башларды:
- Таьы кцлащ, Наьы сяр.
Ойунчулар тякрар едярди:
- Таьы кцлащ, наьы сяр,
- Йаьыш йаьар, йел ясяр.
Ойунчулар:
- Йаьыш йаьар, йел ясяр.
Бу мащныны охуйаркян ял чалардылар. Анъаг фикирляри
«молла»нын ялиндя вя юз башларындакы арагчында олмалы иди. Чцнки
молла лапдан ял узадыб йанындакынын арагчыныны эютцрцб юз башына
гойарды, йанындакы ися ъялд йолдашынын арагчыныны алар; о да о
биринкини вя бу гайда иля чала-чала, охуйа-охуйа папагларыны бир-
бирини башындан эютцрцб юз башларына гойардылар. «Молла» гяфлятян: -
Лах-лах, - дедикдя, эяряк щамы юз башындакы арагчыны ики яли иля бярк
тутайды ки, башындан эютцрцлмясин вя башы ачыг галмасын. Кимин башы
ачыг галсайды, ону тянбещ едярдиляр. Тянбещ ися беля оларды: башыачыг
галан адамы ортайа узадыб башыны цзцгойлу «молла»нын дизи цстя
гойардылар, иштирак едянлярин щамысы яллярини бир-биринин цстцня гойуб
тянбещ олунанын кцряйиня гойардылар. Молла сорушарды:
- Ял цстя кими яли?
Тянбещ олунан:
- Якбярин яли.

371
- Билмядин,
- Билмядин. Эютцрцн, эютцрцн вурана. Ийирми алты ял йазыьын
кцряйиня ендирилярди. Тянбещ олунан цстцндяки ялин кимин яли
олдуьуну тапмаса иди, бу гайда иля хейли заман дюйцлярди, яэяр
тапсайды, ойун йенидян башларды». (14,161) Бу ойун Губа-Дярбянд
зонасында еляъя дя Тябриз вя Сярабда «ял цстя кимин яли» ады иля дя
йайылмышды. Гыш вахты шящяр вя кяндлярдя бу ян чох ойнанылан
ойунлардан щесаб едилярди.
Мяишят ойунлары ичярисиндя «Уста-шяйирд», «Гундаг-гундаг»,
«Чумруг-чумруг», «Беш-он беш» вя с. кими ойунлар халгын мяишят
дцнйасыны якс етдирян нцмунялярдян иди.
Халг арасында эениш йайылмыш мяишят ойунларындан бири дя
«Щабуду эетди, Шащбуду эялди» иди. Бу ойун да ясасян халгын асудя
вахтларында, узун гыш эеъяляриндя ойнаныларды. Ойун Шяки, Загатала,
Губа, Дярбяндятрафы вя Бакы кяндляриндя эениш йайылмышды.
Щ.Сарабскинин «Кющня Бакы» ясяриндя ойунун мятни беля
верилмишдир: «Бу ойунда йа ийирми вя йа он беш адам иштирак едярди.
Бунлар дювря вуруб отурар вя гычларыны юзляриня сары еля йыьардылар ки,
дизляринин алтында таь кими бош йер галсын. Ойунчулар чох сых
отурмалы идиляр ки, араларында щеч бир шей эюрцнмясин. Бири арагчыны
«молла»нын дизи алтындан йолдашына вя башгалары да бир-бириня ютцрцб
бу сюзляри дейярдиляр: - Щабуду эетди, Шащбуду эялди. Бу гайда иля
арагчын бириндян диэяриня дизалты ютцрцляряк дювря вурарды.
Ойунчулардан бир няфяри бу арагчыны ушагларын ялиндян алмаг цчцн
айаг цстя бунларын архасынъа дювря иля гачарды.
Бязян «молла» арагчыны юз ялиндя эизлядиб ушагларла бирэя
яллярини тярпядярди. Айаг цстцндяки арагчынын молланын ялиндя
олдуьуну баша дцшсяйди, о дайанарды, щярэащ баша дцшмясяйди
йцйцрцб-йцйцрцб йоруларды. Щярэащ иштирак едянлярдян биринин ялиндя
арагчын тутулсайды, о йерини айаг цстякиня вериб, юзц йериня кечмяли
иди. Бирдян – бири эизлинъя арагчыны йолдашынын дизинин алтына гойарды.
Беля ки, о адам юзц арагчынын онун дизи алтында олдуьуну билмязди.
«Молла» эюзляйиб эюрярди ки, арагчын онун ялиня чатмады, о вахт
ойуну сахларды. Арагчын кимин дизинин алтындан чыхсайды, о йерини
айаг цстдяки иля явяз етмяли иди. Бу ойунун адына «Щабуду эетди,
Шащбуду эялди» - дейярдиляр. Арада интизамсызлыг ямяля эялся вя йа
айаг цстдяки йорулса иди, «Молла» арагчыны щавайа галдырыб
ойунчулары сакит едярди. Бу заман айаг цстцндяки йорьунлуьуну
аларды». (14,136)

372
Халг арасында «Уста-шяйирд» ойуну да мараглы сцжет цзяриндя
гурулмушду. Ойун Азярбайъанын яксяр районларында, Бакыятрафы
кяндлярдя эениш йайылмышдыр. «Бу ойун он беш вя йа ийирми няфяр
ушаьын иштиракы иля башланарды. Бир няфяр «уста» оларды.
Ойнайанлардан бири эялиб «уста»нын габаьында отурарды. «Уста»
онун эюзлярини ялляриля бярк-бярк юртярди. Иштирак едянлярдян бир
башгасы онун кцряйиня балаъа силля вурарды, о заман «уста» ялини
онун эюзцндян чякиб дейярди:
- Ай ъаным шяйирд, ай эюзцм шяйирд, сяни ким вурду, ким эюрдц?
Иштирак едянляр бу сюзляри хорла тякрар едярдиляр:
- Ай ъаным уста, ай эюзцм уста, мяни о вурду, сиз эюрдцнцз.
Яэяр тапмаса иди, уста:
- Ай кор оласан, сяни бу вурду, биз эюрдцк, - дейя вуран адамы
эюстярярди. Хор да онун сюзлярини тякрар едярди. Яэяр о, вураны
тапсайды, о заман уста:
- Ай бярякаллащ, сяд бярякаллащ, сяни о вурду, биз эюрдцк.
Хор да ейни сюзляри мащны иля тякрар едярди. Вуран адам
тапылдыьы цчцн шяйирдин йериня кечяр, шяйирд ися дювряйя дахил оларды.
Бу гайда иля ойун йенидян башланарды» (14, 161).
Халг ойунларынын еля типляри вардыр ки, онлар сырф яйлянъя
характери дашыйыр, бош вахтларда вахты шян вя мяналы кечирмяйя
хидмят едир. Ейни заманда беля ойунлар тамашачылардан ъялдлик,
айыглыг, йцксяк щиссиййатлылыг тяляб едирди. Беля ойунлардан бири дя
«Йолдаш, сяни ким апарды»дыр. Беш няфярдян ибарят бир сыра дцзялярди.
Онлардан беш аддым далда щаман бу гайда иля беш няфяр дя
дцзялярди. Щяр дястянин дя бир мийанчысы (журиси) оларды. Архадакы беш
няфярдян бири бармаг цстц аста-аста эялиб онлардан биринин архасына
цсуллуъа бармагла вурарды. Вурулан адам дала галмамаг шяртиля,
цч аддым габаьа эедиб дайанарды. Вуран адам астаъа гайыдыб йеня
юз йерини тутандан сонра мийанчы сорушарды:
- Йолдаш, сяни ким апарды?
- Щясян.
Яэяр тапмыш олсайды, о щямин адамын далына миниб мцяййян
мясафяни эедиб гайытмалы иди. Сонра юзц онун йериня кечиб, ону ися
юз йериня эюндярмяли иди. Щярэащ тапмазса, о вахт ону вуран адам
онун далына миниб мцяййян мясафяни эетмяли, гайыдандан сонра
йеня щяр кяс юз йериндя галарды. Бу гайда иля ойун давам едярди»
(14, 162).
Халг арасында бу ойунун мцхтялиф вариантлары вардыр. Онлардан
бири дя «Гурд ойуну»дур. Щямин ойунда дейяндя ки;

373
- Йолдаш, сяни ким апарды?
Ъаваб верярдиляр:
- Йолдаш, мяни гурд апарды.
Сонра гурдун далынъа эедярдиляр. Йа гурду юлдцрцб, онун
гарнындан оьурланан адамлары чыхардыб эятиряр, йа да апарыланы
гурдла бирэя вариантларда алыб эятирярдиляр».
Ойунун башга бир варианты да «Газдарым-газдарым» адланыр.
Яввялки вариантлардан фяргли олараг бу вариантда ушаьа,
тайфанын, гябилянин цзвцня баш веря биляъяк тящлцкя щаггында
мялумат вермякдир. Илк бахышда ушаг ойуну тяяссцраты баьышлайан
бу ойунларда яслиндя тайфа вя улус ичярисиндя бирдян-биря йоха чыхан,
кимся тяряфиндян эялиб оьурланан, сонра ися елин иэидляри тяряфиндян
гайтарылыб эятирилмядян сющбят эедир. Цчцнъц вариантда биринъи вя
икинъи олдуьундан даща ачыг шякилдя хябярдарлыг едилир. Ойун ися
мараглы бир структурда гурулур:
«Бир няфяр (Ана) беш гызы 10-20 метр мясафядя дцзцб эери гачыр
вя ойун башлайыр. О, гызлара мцраъият едир вя ойун диалог цзяриндя
гурулур:
- Газдарым, газдарым!
- Бялии!
- Эялиин!
- Нейчин?
- Ахшам дцшцр!..
- Ноларр?
- Гуртдар сизи йейяр,
Бабам мяни дюйяр...
Гызлар гачар, дала галан гызы гурд тутар, Ана гызлары лянятляйиб
гурдун далынъа эедяр. Гурду тапыб гызы онун ялиндян алыб кяндя
гайыдарды» (18, 21). Бязи вариантларда гызы онун гарнындан чыхардарды.
Ещтимал ки, гызын гурдун гарнындан чыхарылмасы ясасында мцхтялиф
вариантлар йаранмыш, щятта «Шянэцлцм, Шцнэцлцм» ейни кюкя малик ойун
мотиви ясасында импровизя едилмишдир.
Тядгигатчы Е.Язизов мянбяляря истинад едяряк «Гурд
ойуну»нун гядим кюклярини шярщ едир вя доьру олараг ону яски
тясяввцрлярля баьлайыр. Ойун дцшцнъяси цчцн яняняви олан бу кими
хцсусиййятляр янянявидир.
Щятта еля ойунлар вардыр ки, онларын юзляриня мяхсус тарихи кюкц
унудулмуш, бу эцн бизя ушаг ойуну кими эялиб чатмышдыр. Лакин

374
диггятли мцшащидя вя мянбяляр онларын даща дярин гатларда
кюкляринин мювъуд олдуьуну эюстярир. Беля ойунлардан бири дя
«Бянювшя-Бянювшя»дир.
Ойунда иштирак едянляр ики дястяйя бюлцнцб он аддым мясафядя
цзбяцз дайаныр. Щяр дястядя олан бир-биринин ялиндян мющкям тутуб
сырайа дцзцлцрляр. Дястялярдян бири ойуна башлайыр. Бир няфяр о бири
дястяйя мцраъият едяряк дейир:
- Бянювшя!
Онлар ъаваб верирляр:
- Бяндя дцшя.
- Биздян сизя ким дцшя?
- Сиздян бизя Рзагулу дцшя.
Бу заман Рзагулу дястядян араланараг бир гядяр архайа
чякиляр вя габагкыларын яллярини «гырмаг» цчцн сцрятля йцйцряряк
юзцнц онларын ялляри цзяриня атарды. Чох заман ялляр давам
эятирмяйиб ачылдыгда, о адам зярбдян цзцгойлу йеря йыхыларды.
Ялляри гыран адам, о бири дястядян бир няфяри юзц иля дястяляриня
«ясир» апарарды. Щярэащ гыра билмяся иди, о заман юзц онларын
дястяляриндя ясир галарды. Беля ки, бязян хырда бир дястя о бири
дястянин адамларыны бцтцнлцкля чякиб апарар вя ики дястя бирляшярди»
(18, 26).
Бу ойун илк мярщялядя йахын яразидя йашайан, ейни мяишят
щяйатына малик, даща доьрусу ейни етник група мянсуб тайфаларын,
гябибялярин, лап бялкя дя инсан групларынын бир-бириня говушмасы
дюврцнцн мящсулу олмушдур. Заман кечдикъя ойунун мцяййян
тящрифляря уьрамасына бахмайараг о, юз илкинлик хцсусиййятини
горуйуб сахламышдыр. Бу эцн кичик бир халг ойунунун архасында
тарихимизин улу сирляринин эизляндийини эюрцрцк.
Халг ойунлары архаик тясяввцрляр, адят вя янянялярля зянэиндир.
Бу ойунларын бир гисминдя еркян дювр яъдад дцшцнъясинин мцхтялиф
тясяввцр вя дцнйаэюрцшляри, ритуал вя етигадлары юзцнц горуйуб
сахлайа билмишдир. Дини дцнйаэюрцш вя тядгигатларын бир-бирини
явязлямясиня бахмайараг халг ойунларында еркян дцшцнъя
мцщафизякарлыгла щифз едилмиш вя бу эцнцмцзя эялиб чыхмышдыр.
Ъямиййятин тякамцлц, тяряггинин бир сыра апарыъы истигамятляри
синифли ъямиййятин йараныб формалашмасына тясири халг ойунларында
юзцнц якс етдирмишдир.
Мяишят щяйатына ойун моделинин дахил олмасы естетик дцшцнъя
мянбяйи иди. Яввяла, мяишятдя йайылан бу ойунлар инсанлар цчцн

375
асудя вахтларда зювг мянбяйи иди. Ойундакы тярбийяви, ящямиййятли
фикирляр ону ойнайанларда йцксяк мяняви дяйярляр формалашдырырды.
Чцнки халг ойунларында инсан тярбийяси цчцн ваъиб мясяляляр
габардылыр, юн плана чякилир, тянбяллик, аъизлик, йалтаглыг, гяддарлыг,
оьурлуг, йаланчылыг, цмумиликдя тцфейли щяйат тянгид олунур.
Ойунлар яски дцнйанын ян эцълц тярбийя институту иди. Онлар
инсанлары йахшы вя пис, хейир вя шяр, уьур вя уьурсузлуг, еляъя дя
диэяр естетик категорийаларла гаршы-гаршыйа гойурду. Инсанлары
дцшцнъяйя, яйлянмяйя, ъямиййятин йарарлы адамына чеврилмяйя
чаьырырды. Ойун тамашалары ейни заманда адамлары шяр ямяллярдян,
писликлярдян, сойьунчулуг, гарятчилик вя диэяр гейри-яхлаги
щярякятлярдян горуйурду. Инсанлары сялигяйя, интизама, дцзлцйя
алышдырырды.
Беля ойунлардан бири дя «Ал буну» иди. Бу гядим халг ойуну
Азярбайъанын районларында, Бакыятрафы кяндлярдя эениш йайылмышдыр.
Ойунда хейли адам иштирак едир. Ойун цстц юртцлц зорханаларда, йай
вахтларында ися ачыг мейданчаларда кечирилярди. Ойуну Щ.Сарабски
беля хатырлайыр: «Дястя бир йеря ъямляшяр, бир «ана» сечярди.
«Ана»нын ямриля дястя йеря яйляшяр вя ойуна башларды. Адамлар сыра
иля дейил, дювря вуруб отурмалы идиляр, ойуну «ана» башларды. Бир
ялини тярпядяряк ъярэядякилярдян бириня дейярди:
- Ал буну!
- Няди о?
- Бир кяляфдир сар эетсин.
Щямин бу сюзц ойунчу бир ялини тярпядяряк тякрар юз йолдашына,
о бири йолдашына сюйлярди, та ки, дювря эялиб «ана»йа чатарды. «Ана»
сонра ики ялини тярпядиб дейярди:
- Ал буну.
- Няди о?
- Ики кяляфдир, сар эетсин.
Ушаглар бу сюзц дя бир-бириня ютцрярди. Щаман гайда иля нювбя
эялиб йеня «ана»йа чатарды. «Ана» бу дяфя ики ялини вя бир гычыны
тярпядяряк тякрар едярди:
- Ал буну!
- Няди о?
- Цч кяляфдир сар эетсин.
Йеня дя бу гайда иля ойунчулар кяляфи бир-бириня ютцрярди. Бу
дяфя ися щамы ики ялини вя бир гычыны тярпядярди.
Йеня «ана» башларды:

376
- Ал буну!
- Няди о?
- Дюрд кяляфдир, сар эетсин.
Иштирак едянляр щамысы бунлары тякрар едиб, ики яли вя ики гычыны
тярпятмяйя башларды. Йеня «ана» сюзя башларды:
- Ал буну!
- Няди о?
- Беш кяляфдир, сар эетсин.
Иштиракчылар бир-бириня бу сюзц ютцряряк эяряк ики ял, ики айаг вя
бядянлярини тярпядяйдиляр.
Ана:
- Ал буну!
- Няди о?
- Алты кяляфдир, сар эетсин.
Бу дяфя ойунчулар бу сюзц ики ялини, ики айаьыны, бядянини, бир дя
башыны тярпядяряк бир-бириня ютцрярдиляр.
Ана:
- Ал буну!
- Няди о?
- Йедди кяляфдир сар эетсин.
Щамы отуруб баш, бядян, гол-гычларыны тярпядяряк, йерляриндя
тулланардылар. Бунунла эцлмяк оларды. Щяр кяс низамсызлыг етсяйди,
ону ъяримя едярдиляр (14, 156-157).
Халг арасында бу типли ойунлар чох иди. Онларын бир гисми
эцндялик мяишят щяйаты чярчивясиндян кянара чыхмырды. Халгын асудя
вахтыны мяналы кечирмяк цчцн йени-йени ойунлар йараныр вя онлар
эениш тамашачы аудиторийасы газанырдылар. Щяр бир ойунда инсанын
мяишяти, яхлаьы, саьламлыьы цчцн зярури олан бир ъящят, идейанын
тялгини цстцндя гурулурду. «Гундаг-гундаг» ойуну да бу ъящятдян
диггят чякяндир. Ийирмийя гядяр адам дювря вуруб отурарды. Онлар
бир-бириндян бир аршын мясафядя оларды. Ики чуханы вя йа бир йорьаны
йумрулайыб гуршагла топ кими сярийярдиляр. О топ «ана»нын ялиндя
оларды. Бир няфяр дя «ана»нын архасында айаг цстя дайанарды. «Ана»
топу эащ саьа, эащ сола тулларды. Йанындакылар тутуб йолдашларына
ютцрярдиляр. Айаг цстя дуран, бу гундаьы ойунчуларын ялиндян
алмаьа чалышарды. Онлар ися топу тез тутуб йолдашларына ютцрмяйя
ъящд едярдиляр. Топ кимин ялиндя тутулса иди, о йерини айагцстякиня
вермяли иди» (14, 143-144).

377
Халг ойунларынын бир гисми ъялдлик, щазыръаваблыг, мющкям
щафизя йаратмаг мягсядиня хидмят едирди. «Чумруг-чумруг»
ойуну буна йахшы нцмунядир. «Он-он беш няфяр адам дюврялямя
отурарды. Бирини «ана» сечярдиляр. «Ана» бунларын щярясиня бир ад
гойарды. Бу адлар беля иди: ъумруг, йедийин йумруг, сянин адын
бцлбцл, йедийин гянд, сянин адын довшан, йедийин гарпыз, сянин адын
гойун, йедийин саман.
«Ана» хам, нашы иштиракчылардан бирисиня беля ад гойарды: сянин
адын ешшяк, йедийин арпа. «Ана» «чумруг-чумруг» дейя ялини йеря
сцртярди. Бу иши иштиракчылар да тякрар етмяли иди. «Ана» гяфлятян
ушаглардан бириндян сорушарды:
- Сянин адын?!
Сорушулан дярщал эяряк дейяйди: - Довшан. «Ана» ойунчулары
чашдырмагдан ютрц бирдян цзцнц бир башгасына тутуб:
- Адын?
О, дярщал эяряк адыны дейяйди. Лакин чашдыьындан йанлыш сюйляр
вя о саат ъяримя олунарды. «Ана» ъящд едярди ки, бунлары тез-тез
чашдырсын, ким ки, уста иди, фикри «ана»да оларды, дцрцст ъаваб
верярди, ким ки, коразещин иди, о чашарды вя ону ъяримя едярдиляр»
(14,132)
«Беш, он беш» ойунунда да ейни ъящят диггяти ъялб едир.
Цмумиликдя эютцрсяк бу ойунлар адамларын тякъя физики инкишафына
дейил, ейни заманда онларын мяняви инкишафында аз рол ойнамырды.
Ойунлар инсан дцшцнъясинин саьлам инкишафына кюмяк едир, нитгин,
дилин, йаддашын, эюрмянин йахшылашмасына, ящвали-рущиййянин, иш
габилиййятинин йцксялмясиня кюмяк едирди.
Ейни заманда адамлара доьручулуг, достлуг, вяфадарлыг кими
дуйьулар ашылар, рийакарлыьын зярярини онлара баша саларды. Инсанлары
бир-бириня йахынлашдыран, мещрибанлашдыран ойунларда халгын
вятянпярвярлийи, йаделлиляря гаршы гязяби дя якс олунарды. Халг
ойунлары бу кими дяйярли, ибрятамиз кейфиййятлярля яламятдар иди.
Синифли ъямиййят формалашдыгъа идаряетмядя гаршыйа чыхан тязад
вя зиддиййятляр халг ойунларынын ящатя даирясиндян кянарда
галмамышдыр. Ойунлар юз дюврц призмасындан бцтцн бунлары юзцндя
якс етдирмиш, онларын кюкцнц, сябябини, арадан галдырма йолларыны
юзцндя ачыглайа билмяся дя гаршы-гаршыйа дайанан анлашылмазлыглары
якс етдиря билмишдир. Бцтцн бунлар халгын гисмян сонралар йаратдыьы
иътимаи мязмунлу ойунларда якс олунмушдур.
Иътимаи мязмунлу ойунлар. Бу тип ойунларын йаранма тарихи йени
дейилдир. Иътимаи бярабярсизлийи, синифляр арасындакы зиддиййятляри,

378
феодал-патриархал мцнасибятлярини якс етдирян бу ойунлар щяля орта
ясрлярдян хейли яввял мювъуд иди. Онларын илк нцмуняляриндя кяскин
иътимаи мязмун эюрмяк тябии ки, чятин иди. Бу ойунларын бюйцк гисми
ясасян айры-айры зиддиййятляри, тязадлары, яксликляри якс етдирирди.
Онларда кяскин тянгид, ифшаедиъилик яслиндя ойун дахилиндя иди. Беля
ки, айры-айры щяйат щадисяляри ойунлара кючцрцлцр, кяндлинин мязлум
щяйаты, аьанын зоракылыьы, дин хадимляринин рийакарлыьы, гадынларын
щцгугсузлуьу вя с. ойунларын мювзусуна чеврилирди.
Иътимаи мязмунлу халг ойунларынын йаранма вя инкишафынын
юзцня мяхсус мярщяляляри олмушдур. Беля ки, ойунлар да кичик,
примитив епизодлардан, мцряккяб схемляря доьру инкишаф йолу
кечмишдир.
Юз инкишафынын биринъи мярщялясиндя бу типли ойунлар анъаг
ядалятсизлийи якс етдирирди. Икинъи мярщялядя ядалятсизликдян ял
чякмяйя чаьырыш нотлары ойунун мяркязиндя дайанырды. Цчцнъц
мярщялядя ися ядалятсиз щюкмдарын ямялиня эюря мяняви, йа да физики
ъящятдян ъязаландырылмасы ойунда юн плана чякилирди. Тябии ки, ъяза
юзц дя мцхтялиф иди. Ойунда о мяъази вя рямзи мяналары ифадя едирди.
Иътимаи мязмунлу ойунларын биринъи типи даща язяли эюрцшлярдян
башламыш сон дюврляря гядярки заман щцдудуну ящатя едир.
Мясялян, «Арвады кяндхуда апарды» бу ъящятдян мараглыдыр.
Ойунун мятни белядир: «Бюйцк бир мейданда щамы тонгал галайыб
шянлянир. Ойундан эюрцнцр ки, Новруз мярасимидир. Щамы йейир,
ичир, яйлянир. Солтансялимля Эцлъамал да тязя бяйля эялиндир. Онлар да
оъаг башында яйляшибляр. Бирдян кяндхуда мейдана дахил олур.
Щамы горхудан даьылыб эедир. Кяндхуда Солтансялими сахлайыр.
Дейир:
- Сянин арвадын цч ил мяним щяйятимдя иняклярими саьмалыдыр.
Онун атасынын мяним атама боръу варды.
Солтансялим ня гядяр ащ-вай едир, кяндхудайа щеч кясинин
боръу олмадыьыны сюйляйирся, кяндхуда ял чякмир. Эялини чякя-чякя
мейдандан чыхардыр вя гапысында цч ил нюкяр сахлайыр» (23,21).
Бурада кяндхуданын залымлыьы якс олунур, она щеч бир етираз
едян тапылмыр, кяндхуда юз зцлмкарлыьында сярбястдир. Ня ямр ется,
о да щяйата кечмялидир.
Бу типли ойунлар халг арасында эениш йайылмышдыр. Ойунларын икинъи
мярщялясиндя онларын структур системиндя йени кейфиййят нязяря чарпыр.
Яслиндя бу, халгын психолоэийасы вя дцнйаэюрцшцндяки дяйишикликлярля
баьлы иди. Артыг халг залым щюкмдарлары вя аьалары зцлмдян ял чякмяйя
чаьырыр, щагсызлыьа ютяри етираз нязяря чарпыр, бу етираз ачыг шякилдя ифадя

379
едиля билмир. Ойунда ядалятя чаьырышла етираз чарпазлашыр. «Канкан
ойуну» буна мисалдыр: «Бир аьа канкана цч кящриз газдырыр. Канкан
кящризляри газыб гуртарыр, эялир ки, ай Новрузгулу аьа, бяс кящризляр
суйа дцшдц, муздуму вер, чыхыб эедим.
Новрузгулу аьа дейир ки, пайызда эялярсян сяня арпадан,
ъаддан верярям, эедярсян. Канкан дейир ки, ай аьа, арпа, ъад
эяряйим дейил, муздуму вер. Канканла сюз чяпляшир. Новрузгулу ити
ачыб канканын цстцня гысгырыр. Анъаг ит канканы гапмыр. Канкан
ишляйяндя итя чюряк атмышды. Мираблар, канканлар йыьылыб
Новрузгулуну мязяммятляйир, ядалятя чаьырырлар. Новрузгулу аьа
чарясиз галыб канканын муздуну верир».
Бу типли ойунларда халг залымкарлыьы, зцлмкарлыьы писляйир, анъаг
сон анда йеня онун мярщямятиня мющтаъ олдугларыны билдирирляр.
Цчцнъц тип ойунларда ися хан вя щюкмдар йа ъидди, йа зарафатла
тянгид едилир, бир анлыг да олса щакимиййятдян узаглашдырылыр,
ядалятсизлийиня эюря яслиндя ъязаландырылыр.
Иътимаи мязмунлу ойунларын цчцнъц мярщяляси «Ябдцррящман
вя вязир», «Хан-Вязир», «Хан-хан» вя с. типли силсиля ойунларла
сяъиййялянир.
«Хан-хан» ойунунун Губа-Дярбянд зонасында йайылмыш беля
варианты вардыр: Он няфяр бир йеря йыьышыр, беш пцшк атырлар: хан, вязир,
ъяллад, оьру, шикайятчи.
Пцшкц чякян Хан тахта отурур. Шикайятчиляри гябул едир.
Шикайятчилярдян бири онун вилайятиндя кяндхуда тяряфиндян
инъидилдийини сюйляйир. Башга бириси малынын оьурландыьыны дейир.
Башга бириси ися хялифядян эилейлянир. Хан вязирля мяслящятляшир.
Шикайятляри ядалятля щялл едир. Кяндлини инъидян кяндхуданы эятириб
аьаъа баьлайыр. Мал оьрусуну эятириб сол ялини кясир. Ряиййяти
инъидян хялифяни, йа оьлуну оьурладыб щцзуруна эятирмяйи ямр едир.
«Бир нечя саатлыг ханын» ямрини йериня йетирмяйя ян иэид оьланлар
эедир. Бцтцн кянд, вилайят ханын тяряфиня кечир. Дялиганлы ъаванлар
бязян ян варлы, щюрмятли газыны, валини тутуб, йатаьындан галдырыб
мейдана эятирирляр. Хан онлары ядалят диванына чякир, ъяллад ямрляри
йериня йетирир» (23, 17). «Хан-хан» ойуну Азярбайъанда о гядяр
мяшщур олмушдур ки, «бир саатлыг хялифянин» щюкмцндян ян щюрмятли
адамлар ещтийат етмишляр.
Бу типли ойунларда халг залымлыьы, зцлмкарлыьы писляйир, онлары
«ядалят диванына» чякирляр.
Бир нечя саатлыьа олса да зцлмкарлара ибрят дярси верир, ряиййятля
хош ряфтар етмясяляр тахт-таъларынын башларына учаъаьы билдирилир.

380
«Хан-хан» ойунунун мцхтялиф вариантларында да иътимаи
мязмун эцълцдцр. Бцтцн вариантларда аьылсыз, ядалятсиз, зцлцмкарлар
мцхтялиф шякилдя ъязаландырылыр. Ъязанын типляри мцхтялифдир.
«Хан вя ъцтъц Вяли» ойунунда Вялийя зцлм едян хан
тамашачынын эюзц гаршысында ъцтъц Вялийя дейир ки, сяня йери
шумламаг вя якмяк цчцн юкцз вермишям, тохум вермишям, сян
онларын явязиндя мяня боръунун йцздя бирини дя вермямисян. Инди о
кичик дахман тювлям олаъаг, арвад-яйалын да гапымда нюкярчилик
елямялидир. Ъцтъц Вяли дейир:
- Ай хан, бяйям аллащдан горхмурсан?
Хан дейир:
- Щеч кимдян горхмурам.
Ъцтъц Вяли дейир:
- Сяни аллаща тапшырырам.
Ъцтъц Вялинин нимдаш щясирини эятириб салырлар ханын гапысынын
эиряъяйиня, итини дя баьлайырлар щяйятдяки диряйиня. Ойунун икинъи
щиссясиндя ойунчу эцля-эцля ъцтъц Вялини чаьырыб дейир:
- Айя эял итини вя щясирини эютцр апар, арвад-ушаьыны да йыьышдыр
евиня. Аллащ хана кярамятини эюстярди» (23, 122-123).
Иътимаи мязмунлу ойунларын цчцнъц типи щадисялярин бир гядяр
ядалятли йюня истигамятлянмяси, щагсызын мцхтялиф шякилдя
ъязаландырылмасы эюрцшляри иля даща чох яламятдардыр. Ейни заманда
бу тип нцмунялярдя ойундан тамашайа кечидин елементляри
мцшащидя едилмяйя башлайыр ки, бу да милли репертуарда йени
йарадыъылыг щадисясиндян хябяр верир.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Султанлы Я. Азярбайъан драматурэийасынын инкишаф тарихиндян.


Бакы, Азярняшр, 1964
2. Аллащвердийев М. Азярбайъан халг театры тарихи. Бакы, Маариф,
1978, с.233.
3. М.Сейидов. Азярбайъан халгынын сой кюкцнц дцшцняркян. Бакы,
Йазычы, 1989, с.496.
4. Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов
у узбеков Хорезма. М., Наука, 1969, с.365.
5. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков
(Общетюркские межтюрские основы на гласные). М., Наука,
1974, с.764.

381
6. Нябийев А. Ел няьмяляри, халг ойунлары. Бакы, 1988, с.187.
7. Елчин Ш. Халг ядябиййаты араштырмалары, II ъ, Анкара, 1964, с.302.
8. Севенчил Р.А. Ески тцрклярдя драм сяняти. Анкара, 1969, с.91.
9. Ъяфяроьлу Я. Анадолу диалектоложиси цзяриня малземя (ойунлар,
тякярлямяляр, йанылтмаълар вя ойун истилащлары). Анкара, ТДК
йайынлары, 1994, с.171.
10. Кашгарлы М. Диванц лцьат-ит-тцрк, Тцрк тяръцмяси, III ъ. 3-ъц
няшри. Анкара, 1992, с.530.
11. Кашгарлы М. Диванц лцьат-ит-тцрк, II ъ. 3-ъц няшри, с.451.
12. Дадашзадя М. Азярбайъан халынын орта яср мяняви мядяниййяти.
Бакы, 1985, с.213.
13. Ариф М. Азярбайъан халг театры. Сечилмиш ясярляри, III ъ. Бакы,
1970, с.426.
14. Сарабски Щ. Кющня Бакы, 1958, с.157.
15. Тащиров Р.А.
16. Асланов Е. Ел-оба халг тамашасы. 1984, с.275.
17. Фярзялийев Т. Азярбайъан фолклорунда халг драм вя ойун
тамашалары, тядгигляр..., Бакы, 1987, с.200.
18. Ахундова С. Азярбайъан ушаг ойунлары. Бакы, 1980, с.56.
19. Аьайев Щ.Щ. Азярбайъан мцтящяррик ойунлары, Бакы, 1958, с.67.
20. Сялимов-Шаьани Т.Г. Ойун вя яйлянъяляр дя бир тарихдир. Бакы,
1993, с.44.
21. Нябийев А. Азярбайъан халг ойунлары. «Азярбайъан
фолклорунун актуал проблемляри» мяъмусу. Бакы, БДУ няшри,
1984, с.49-50.
22. Гасымов Я. Азярбайъан фолклорунда мювсцм мярасими
ойунлары. «Бакы Университетинин хябярляри», 2000, №2, с.62-69.
23. Нябийев А. Шяхси архив топлама материаллары, говлуг 3, с.122-
123.
24. Азярбайъан фолклору антолоэийасы. I китаб, Бакы, 1968, с.47.
25. Новруз байрамы. (топлайан вя няшря щазырлайан А.Нябийевдир),
Бакы, 1992, с.43.

382
АЗЯРБАЙЪАН ШИФАЩИ ЯДЯБИЙЙАТЫНДА
ДРАМАТИК ЦСЛУБ ВЯ ОНУН ЕРКЯН ТЮРЯМЯЛЯРИ

Аьыз ядябиййатында драматик цслубун юзцнямяхсус тюрямя


ганунауйьунлуглары фяалиййятдядир. Мцхтялиф нитг вярдишляриня
йийялянян етнослар ейни заман вя мякан дахилиндя бир-бириндян
фяргли цслублар йаратдыьы кими, сюзля щярякяти дя вящдятдя эютцрмцш,
чох еркян дюврлярдян башлайараг бу вящдятдян доьан бир цслуб
йаратмышлар. Бу, лирик вя епик цслубда мцвази йараныб йанашы
йашайан гябиля, тайфа, аиля вя аиля дахили щяйат цчцн гядим тарихи
кюкляря малик, бязян нитгдян яввялки цнсиййятин мцхтялиф
яламятлярини юзцндя давам етдирян драматик цслубдур. Аьыз
ядябиййатында драматик цслубдан аз бящс олунур. Онун фяалиййят
функсийалары да бязян диггятдян кянарда галыр. Йазылы ядябиййатдакы
диэяр нюв анлайышлары кими, халг драмларындан бящс олунаркян
драматик цслубун да ядяби нюв, конкрет олараг драматик нюв кими
тягдим едилмяси даща чох нязяря чарпыр. Бунунла беля шифащи
йарадыъылыгда «нюв» дягиг тядгигат арашдырмасында гябул едилян
дейилдир. Ядяби нювцн формалашмасы узун чякян йарадыъылыг
просесидир. Онун юз тялябляри, юлчцляри, хцсусиййятляри вардыр. Цслуб
ися ондан яввял олуб ъанлы данышыг дили, шифащи нитг цчцн сяъиййявидир
вя цмумиййятля аьыз ядябиййаты материалыны нюв принсипи цзря тясниф
етмяк мцряккяб вя аьыр ишдир. Аьыз ядябиййатында цслублар цзря
бюлэц апармаг даща доьру арашдырма йолудур. Чцнки бу йол иля
даща доьру вя конкрет нятиъяляр ялдя етмяк мцмкцндцр.
Предметин спесифик хцсусиййятлярини юйрянмяк цчцн драматик
цслубун да имканлары мящдуд дейилдир. Бу цслуб еркян мяишят
щяйаты иля баьлы йаранмышдыр. Инсан тякамцлцнцн мцхтялиф
мярщяляринин, лап еля вящшиликдян башламыш цзц бяри дювря эялян
мярщялялярин мцхтялиф яламятлярини драматик цслубда мцшащидя
етмяк мцмкцндцр. Ян башлыъасы ися драматик цслуб кяскин
синкретизмя маликдир. Бу цслубун сюз мятнлярини бир чох щалларда
хаотик щярякятляр, гисмян сонралар рягс, мусиги вя с. мцшащидя едир.
Мцхтялиф типли бу конпонентляри бир сыра щалларда даща яски дюврлярин
щим-ъимляри, пантомим щярякятляри тамамлайыр. Тамашачы, йахуд
фярдляр мяъмуу гаршысында синкретизмин щармонийасы йараныр. Бир
сыра щалларда ися бу щармонийаны сюз тамамлайыр. Сюз вя йахуд бядии
мятнляр тамашанын башлыъа мянасыны ифадя едир. Драматик цслубун
йаратдыьы еля тамаша деталлары вардыр ки, бурада сюз, мятн, няьмя,

383
цмумиликдя ися сюз комплексляри йохдур. Щадисянин нягли щярякят
васитясиля тамашачыйа чатдырылыр.
Гисмян сонра ися щярякятин ифадя етдийи мяналары сюз бязямяйя
башлайыр вя щярякятля сюзцн там, бцтюв вящдяти йараныр. Яслиндя бу,
драматик цслубун жанрлашма просесинин башланьыъы иди. Милли йаддаша
драматик цслубун бу нцмуняляри мейдан тамашалары кими дахил
олмушдур.
Мейдан тамашасы – ачыг щавада мейданда тамашачы кцтляси
гаршысында эюстярилян тамашадыр. Онларын ян гядим типи сюзсцз
тамашалар иди. Пантомима, щим-ъимляря ясасланан бу тамашаларда ял,
гол, бядян щярякятляри мимикалара ясасланмыш, хаотик рягслярля
мцшащидя едилмишдир. Сонралар ися хаотик рягслярдян сцжетли рягсляря
доьру ирялиляйиш лабцд олмушдур.
«Пантомиманын цнсцрляри бязи сцжетли рягслярдя чох, бязиляриндя
ися аз олур. Ял-голла, бахыш вя бядян щярякятляри иля мяна ифадя етмяк
яняняси мцхтялиф нюв «Йаллы»ларда да вар иди» (1, 11).
Бядии сюзцн имканларындан истифадя щцдудлары эенишляндикъя
мейдан тамашачыларын мязмуну да зянэинляшмиш, драматик цслубун
мцхтялиф жанрлары тюрямяйя бпшламыш вя заман кечдикъя, халг
щяйатынын чох сащялярини ящатя етмишдир. Бу типли тамашалар эетдикъя
тякмилляшмиш вя мцхтялиф няьмя мятнляри иля ъилаланмышдыр.
Мейдан тамашаларыны шярти олараг ашаьыдакы типляря айырмаг
олар: Ъыдыр тамашалары; Зорхана тамашалары; Яйлянъя тамашалары;
Гарачы тамашалары; Фярди тамашалар.
Ъыдыр тамашалары. Гядим тцрк тайфаларынын ачыг щавада кечирдийи
илк мейдан тамашалары ичярисиндя юз кцтлявилийи иля сечилян ъыдыр
тамашаларыдыр.
Ъыдыр тамашалары ямяк мювсцмцнцн гуртармасы вя йа
башланмасы, щабеля йазын эялиши иля ялагядар кечирилярди. Бу
тамашаларын иърачылары ясасян иэид, ъянэавяр ъаванлар оларды. Ъаванлар
арасында йахшы ат чапма иэидлик щесаб едилярди. Ат чапанларын
тамасына елат чыхарды. Ъыдырда галиб эяляня ел ичиндя ещтирам
бяслянярди. Сонралар халгын бир сыра мярасимляри – адгойма, бяйлик
вермя, гыз сечмя вя с. ъыдыр тамашалары иля ялагяляндирилмиш, онлар халг
мяишятини эениш лювщялярдя якс етдирян кцтляви мейдан тамашаларына
чеврилмишдир.
Ъыдыр тамашалары заманы ъыдыр щявяскарлары, хцсусиля атлары ъыдыра
щазырлайан ъаванлар, онларын йахын адамлары, бязян дя севдийи гызлар
мцхтялиф няьмяляр охуйардылар. Бу няьмялярдя ъыдырчыйа уьур

384
диляняр, ата йахшы гачыш арзуланарды. Мясялян, бизя эялиб чатан
ашаьыдакы няьмяйя нязяр салаг:
Чапар атым, Йетишди,
Чап-чап! Тап-тап!...
Ъыдыр атым, Чапар атым,
Чап-чап! Чап-чап,
Ютян эялиб Чап-чап! (6, 84)
Шердяки ащянэ, ритм ряванлыьы эюз габаьындадыр. Еля бил
няьмяни сюйляйян ъыдырда юз атыны биринъилийя, гялябяйя рущландырыр.
Ъыдыр няьмяляринин бизя эялиб чатан еля нцмуняляри дя вардыр ки,
онлар цмумиликдя ъыдыр тамашаларынын етнографик ъизэилярини якс
етдирир:
Няр овгатлы, Чапарлары.
Йел ганадлы, Гой санъсынлар
Бяр-бязякли, Хан аьамын
Яр шювкятли, Хан ъыдырым
Даь кющнялим, Чялянэини
Чап тозуна Гыз, эялинляр,
Йел йетишсин Йары йолда
Сыьаллайыб Гойсун йеря
Эюзлярини, Сящянэини.
Эюрцшцня Няр овгатлы
Ел йетишсин. Йел ганатлы
Гой йарыда Чап кющляниб,
Чапанлары. Чап кющляниб. (6, 84)
Аста туллат
Ъыдыр тамашалары мцяййян щазырлыг тяляб едярди. Ъыдыра щазырлыг
кичик чиллядян башланарды. Дейирдиляр ки, кичик чиллянин илк эцнц сцбщдян
суварылан ат ъыдырда дала галмазмыш. Еля бу эцн дя бцтцн гышы бяслянян
ъыдыр атлары тямиз щавайа чыхардылыр, онлара гуллуг артырыларды. Ъыдыр
атларынын йемлянмяси вя суварылмасынын юзцнямяхсус гайдалары варды.
Онлары йонъа отундан, йашыл йонъадан эюзлярдиляр. Йаз габаьы верилян
арпанын мигдары артырылар, щям дя она кишмиш гатыларды.
Ъыдыр габаьы атлар гашовланар, тямизляняр, налланар вя
бязядилярди. Ъыдыр атлары цчцн хцсуси мис зынгыровлары олан йцйянляр
дцзялиляр, готазлы йящярцстцляр, халчалар тохунарды. Сачаглы вя готазлы
тохумалар ъыдыр атларына хцсуси эюзяллик верярди. Ъыдыр атларыны

385
бязяйян ясас рянэлярдян бири гырмызы рянэ иди. Гырмызы готазлар вя
парчалар цзяриндя цзярлик санъылар, эюзмунъуьу асыларды.
Ъыдыр йа сящяр, йа да эцнортадан сонра башларды. Даща яввялляр
ъыдырлар чай кянарында, дцзян йерлярдя кечирилярди. Ъыдыра чыхан
ъаванлар юзляри дя хцсуси палтарлар эейярдиляр. Онлар башларына яксяр
щалларда боз вя йа хурмайы папаг гойар, чяркязи хялят, йцнэцл,
гывраг палтарда олардылар.
Ъыдыр дцзцлян эцнц елат байрам едярди. Хончалар бязяняр,
шамлар йандырыларды. Новруз эцнляриня дцшян ъыдырлар даща
тямтяраглы кечирилярди. Ъыдыр вахтында зурна, балабан, гавал
чальынар, бязян дя тцфянэ атыларды.
Гызлар, эялинляр ъыдыр тамашасына чыхарды. Ъыдыр тамашаларында
ширни пайланарды. Бир сыра дастан нцмуняляриндян, наьыллардан
мялум олур ки, ъыдыр тамашалары гыз сечмя, гыза алма атмагла
севдийини она билдирмяк цчцн бир фцрсят олмушдур. Алма атылан гыз
яйилиб алманы эютцрсяйди, демяк бу разылыг яламяти иди, алма атылан
гыза елчи эюндяриля билярди.
Ъыдыр тамашалары ат чапма иля башланарды. Бязядилмиш атлар сыра
иля дцзцляр, ишаря верилян кими бирдян йердян эютцрцлярди. Илк
вахтларда мянзил башына тез чатан галиб щесаб едилярди. Сонралар ат
чапанларын ат цстцндя эюстярдийи щярякятляр ат чапманы
зинятляндирярди. Ат чапаркян атын цстцндя айаьа дурмаг, атын
гарнынын алтындан кечиб йящяря галхмаг мцряккяб вя рисгли
щярякятлярдян щесаб едилярди. Бязян ъыдырчылар ат цстцндя акробатик
щярякятляр эюстярярдиляр ки, бу да ъыдыра тамаша едянлярин алгышларына
сябяб оларды.
Ат чапма гуртарандан сонра аты ойнатмаьа башлардылар.
Мяшщур ат чапанлар бу ишдя фярглянярдиляр. Аты шащя галдырыб ону ики
дал айаьы цстя ойнатмаг бюйцк мящарят сайыларды.
Бязян мяшщур мещтярляр мейданда аты ойнадардылар. Адятян
атлар щязин зурна сядасы алтында ойнар, мцхтялиф ойунлар
чыхарардылар. Бязян мещтярляр аты ойнатмаг цчцн онун баш-эюзцнц,
йалыны сыьаллайыб охуйардылар:
Ойна елин иэид аты,
Ойна оьул аманаты.
Ойна, махлуг йыьылсын,
Ойна, гямим даьылсын,
Ойна, елин иэид аты,
Ойна, оьул аманаты. (6, 85)

386
Ат чапманын мараглы тамашаларындан бири дя аты мцхтялиф манеяляр
цстцндян тулландырмаг иди. Манеяляри ашыб мянзил башына йетмяк хцсуси
иэидлик щесаб едилярди.
Ат чапма заманы хцсуси иэидлик эюстярянляря хялятляр
пайланарды. Бу хялятляр ясасян тамашайа эялян варлы адамлар, ъыдыр
щявяскарлары тяряфиндян верилярди. Атлар чапылдыгъа ъамаатын цстцня
галиб эялмяк истяйян тяряфин адамлары ширни сяпяр, ъамааты ял
чалмаьа, чапарлары алгышламаьа ширникдирярдиляр.
Ъыдыр тамашаларыны даща мараглы етмяк цчцн ъыдырчылардан
сонра ох атанлар мейдана чыхардылар. Ох атанлар да ат цстцндя
чапар, щядяфи ат чапа-чапа нишана аларды. Ачыг щавада кцтляви
тамашалар кими формалашан ох атма ъыдыр тамашаларынын ян мараглы
яйлянъяляриндян щесаб едилярди. Ох атанлар да ъыдыра йцнэцл эейимдя
чыхар, атларыны бязяйяр, башларына гырмызы вя йа мави фяс гойардылар.
Ох атанларын атларынын зяр-зибалы зингыровладан вя охларындан
гырмызы парча асыларды. Ат цстцндя ох атанлар да мцхтялиф ойунлар
эюстярирдиляр. Гырх оху бир щялгядян кечирмяк, эюйя алма атыб
алманы щавада вурмаг вя с. пешякар ох атанларын мящарятини
нцмайиш етдирмяйин йахшы нцмуняляриндян олмушдур. Бу вахт ъыдыра
чыхан ъаванлар нишанлыларынын мящарятини тярифляйян няьмяляр
охуйардылар.
Ъыдыр тамашалрында ох атанлар ичярисиндя бязян гызлар да оларды.
Лакин онлар киши палтарында олдуьундан башга ох атанлардан о
гядяр дя сечилмяздиляр.
Ох атмагла баьлы да халг арасында мцхтялиф няьмяляр
йайылмышдыр. Ъыдыр тамашаларында ох атанларын йахын адамлары
тяряфиндян охунан бу няьмялярдя ох атана уьур арзуланарды. Бу
няьмяляр бязян ох атанын севдийи гызлар тяряфиндян дя охунарды:
Наз сатан оьлан, Ох атан оьлан,
Ох атан оьлан. Наз сатан оьлан.
Охун щядяфя дяйсин Эюз алты бахан оьлан,
Бошалмасын каманын Йахуд: Нечя сцрмя эюзлцнц
Севинмясин йаманын Йандырыб-йахан оьлан.
Уьур эялсин бахтына, Ох атан оьлан
Гурбан кясим тахтына Наз сатан оьлан
Бихябяр йатан оьлан,
Ох атан оьлан...(6, 86)
Ъыдыр тамашаларынын мараглы яйлянъяляриндян бири дя
гылынъойнатма иди. Йцнэцл эейимдя мейдана чыхан ъаванлар бир-

387
биринин ялиндян гылынъы сынана гядяр дюйцшярдиляр. Гылынъ ойнатма
бязян ат цстцндя, бязян дя йердя хцсуси дцзялдилмиш мейданчада
оларды. Гылынъойнатма дюйцшляриня дя габагъадан щазырлыг
эюрцлярди, хцсуси дюйцш гылынълары сифариш едилярди, онларын мющкясм
металдан, поладдан олмасына чалышардылар.
Ъыдырда гылынъ ойнатмада хцсуси мящарят эюстярянляря дя
щядиййя вериляр, онлар елин иэидляри щесаб едилярдиляр.
Гылынъ ойнатма сонралар ъыдыр тамашаларындан айрылыб мцстягил
милли идман ойуну кими халгын мяишят щяйатына дахил олмушдур.
Щятта ачыг щавада кичик, цстцюртцлц мейданчаларда гылынъойнатма
дюйцшляри кечирилмиш, бу ойунларын илин мцхтялиф вахтларында, айры-айры
фясиллярдя ойнанылмасына тясадцф едилмишдир.
Сонралар зорхана тамашалары цчцн олимп типли мейдачалар,
цстцюртцлц тамаша заллары йарандыгдан сонра гылынъойнатма кцтляви
тамашалардан бириня чеврилмиш, халгын бош вахтларында, хцсусян гыш
айларында мараглы ойунлардан олмушдур.
Гылынъ ойнаданларын да ойунуну бязян мцшайият едян няьмяляр
мювъуд олмушдур. Бу няьмяляр ясасян дюйцшцн ащянэиня, ритминя
уйьунлашдырылмыш, рягиблярин йахын адамлары тяряфиндян дюйцшц даща
да гызышдырмаг, бялкя дя щансы гылынъ ойнаданыса чашдырмаг
мягсяди дашымышдыр:
Чагга-чаг, Салаъаг
Чагга-чаг! Чагга-чаг,
Ялиндян Чагга-чаг!...
Гылынъы
Йахуд:
Чагга-чаг, Чагга-чаг
Чагга-ча! Чагга-чаг
Намярдин Мейданда
Гылынъы Нярбала
Сынаъаг Нярбала,
Чагга-чаг! Галаъаг,
Мейданда Галаъаг!
Нярбала Чагга-чаг,
Галаъаг! Чагга-чаг!... (6, 87)
Бир сыра щалларда бу няьмяляри тамашачылар хорла охуйарды, йарыш
мейданы мусиги сядаларына гярг оларды
Ъыдыр тамашаларында кямяндатма да хцсуси йер тутмушду.
Ъялдлик, чевиклик тяляб едян кямяндатма заманы рягиби ат цстцндя

388
кямяндя салмаг хцсуси мящарят щесаб едилирди. Ъыдыр тамашаларынын
бу нювц нисбятян сонралар йаранса да узун мцддят мейдан
тамашалары тяркибиндя галмышдыр.
Бу мягсядля хцсуси кямянд тохуйанлар мейдана эялмишдир.
Овчулугла даща чох баьлы олан кямяндатма ъыдыр тамашаларында
бюйцк мараьа сябяб оларды. Бязян кямяндя дцшян иэидляр кямянди
гырыб йенидян ат белиня галхар, бязян дя кямянддян чыха билмяйяряк
мяьлуб олардылар.
Кямяндатманын зярярли нятиъяляринин сцрятля йаранмасы онун
ъыдыр тамашалары сырасындан гисмян даща тез чыхмасына сябяб олду.
Бир сыра щалларда кямянд атма заманы ат цстцндян йыхылан ъаванлар
аьыр хясарят алыр, йахуд бядбяхт щадисяляр баш верирди. Бязян дя
кямяндя дцшян ъаван мяьлуб олмаьы шяниня сыхышдыра билмядийиндян
кямянддя юзцня гясд едирди. Бу сябяблярля баьлы ъыдыр
тамашаларында кямяндя атма тядриъян башга шякил алды. Чапарлар
кямянди мейдана бурахылан буьаларын, атларын яввялъядян тутулуб
эятирилмиш ъцйцрлярин, даь кечиляринин цстцня атмаьа вя беляликля ъыдыр
тамашаларынын цмуми байрам ящвали - рущиййясини горуйуб
сахламаьа башладылар. Бу ися овчулугла баьлы кямяндатманын ъыдыр
тамашалары ичярисиндяки йерини мющкямлятмяйя мцщцм кюмяк олду.
Орта ясрлярин сонраларындан башлайараг ъыдыр тамашаларында
кямяндатма тядриъян сыхышдырылмаьа, даща доьрусу, юз йерини йени-
йени мейдан тамашаларына вермяйя башлады. Пешякар овчулугла баьлы
кямяндатма ися халг арасында йашамагда давам етди.
Халг арасында кямяндя салма, кямяндя дцшмя иля баьлы чохлу
няьмя йаранды. Бу няьмя мятнляринин бириндя дейилир:
Миндим сямяндя, Атдым кямянди,
Дцшдцм кямяндя, Тутдум сямянди,
Йаьы инсаф ет, Йахуд: Торда даьладым
Дярдлийям мян дя. Сатгын щяпянди (6, 88)

Азярбайъан халгынын еркян дювр тамаша мядяниййяти эюстярир


ки, тарихян яъдадларымыза мяхсус олан бир сыра атцстц вя отцстц
ойунлар, гылынъойнатма вя башга нцмуняляр сонрадан башга
халгларын ойун – тамаша мядяниййятиня кечмиш, хцсусиля Авропа
халглары арасында эениш йайылдыгдан сонра мцхтялиф адлар алтында
йенидян юзцмцзя гайытмышдыр. Тарихи ъянэавярлик яняняляри иля баьлы
бир сыра отцстц ойунларла йанашы, башга халгларда рапиро кими

389
танынан гылынъойнатма да бир сыра отцстц вя атцстц ойунлар беля бир
щяйат йашамалы олмушлар.
Зорхана тамашалары. Мейдан тамашалары ичярисиндя эениш
йайыланы вя мяншя етибары иля даща еркян оланларындан бири дя
зорхана тамашаларыдыр. Бунлар Азярбайъанда та гядимдян ачыг
щавада кечирилян кцтляви тамашалардан олмуш, заман кечдикъя
юзцнямяхсус чаларла зянэинляшмишдир.
Илк вахтларда кичик зорхана мейданчалары дцзялдилярди. Онлар
эюй отун цстцндя салынарды. Сонралар архитектура типли зорханаларын
тикилмясиня башланды. Даиря шякилли мейданчанын дюрд тяряфиня
аьаълар басдырылар, аьаълар сиъим, ъийя, кяндирля дювряйя алынды.
Эцляшян яэяр кяндиря тохунсайды мяьлуб щесаб едилярди. Мейданча
ъызыгла ишаря олунарды. Эцляшчиляр ашаьы ъызыгдан чыхсайды, ойун
дайандырылыб йенидян башланмалы иди.
Бу вя буна бянзяр типли зорханалар Азярбайъанын бюйцк
шящярляриндя, кяндлярдя, еляъя дя кичик оба вя елат йерляриндя
характер зорхана типляриндян иди. Беля зорханаларда ясасян
эцляшчиляр, пящляванлар чыхыш едярди. Онларын хцсуси эейими вя йа
палтары олмазды. Зорханалар юз гурулушларына эюря мцхтялиф иди.
Бюйцк шящярлярдя пешякар зорханачыларын иштирак етдийи беля тамаша
мейданлары хцсуси диггятля дцзялдилмиш мейдачалар оларды.
«Ясрин яввялляриндя Бакы зорханаларынын цмуми мянзяряси беля
иди: Ичяришящярдя, Йухарыбазарда, Гоша карвансаранын алтында
бюйцк бир зирзями варды. Гапысы базарын ичиндян иди. Зирзями чох
гаранлыг иди. Орда сементля суванмыш бир щовуз варды. Бцтцн ойун
мяшьяляляри бу щовузун ичиндян кечярди. Бу щовуза «сцфря»
дейярдиляр. Сцфрянин 10 метр ени вя узуну йарым метр дяринлийи
варды. Зорхана ойуну алятляринин биринъиси Мил иди. Бу алят
шумшатдан, азаддан вя йахудда палыд аьъындан гайрыларды. Бунун
бир чяряк йоьунлуьу, беш чяряк узунлуьу оларды. Бу алятин башы
назик иди, эетдикъя галынлашырды, уъу ися йумру иди.
Зорхана алятляринин икинъиси, метр йарым узуну, йарым метр ени,
цч сантимерт галынлыьы, гапыйа охшар ортасы, дястяли тахта, еэбаэирляр
(сянэ) иди. Еэбаэирлярдян башга, цч сантиметр галынлыьында, бир метр
узунлуьунда эирдя, уълары бир метр узунлуьунда зянъирля
бирляшдирилмиш дямир алят дя вар иди. Зянъирлярин уъу гармаг кими
олуб юзц дя ити парчаларла кясб едилмишдир. Беля ки, о аляти бир ялля
дямирин ортасындан, диэяр ялля зянъирин ортасындан йапышыб, дик
башларынын цстцня галдырардылар. Саьа вя сола апарыб сонра башларына
кечирярдиляр. Бу просес чалынан думбулун темпиня уйьун яввялъя

390
аьыр, сонра бир гядяр сцрятля давам едярди. Бу аляти башына
эейиндирян адам зянъирин уъундакы ити гармаглары цзцня
тохундурмамалы иди. Йохса цзц сийрилиб даьыларды. Бядянини вя
цзцнц парчаламайан адам ойун гуртарандан сонра мящарятли
сайыларды. О алятин ады камада иди (14, 174).
Бюйцк шящярлярдя олан зорханалар даими фяалиййят эюстярирдиляр.
Беля зорханалара йазылмаг лазым иди. Зорханайа йазылан мцтляг
мяшьяляйя эялмялийди.
Тамашалар заманы зорхана пящлаванларына мцхтялиф
тамашачылар пул бяхшиш еляйярдиляр. Тамашалардан йыьылан пулдан
ещтийаъы олан пящлаванлара щяр ай йардым едилярди. Зорхана
мейданчалары инсанларын асудя вахтынын сямяряли кечирдийи,
мцхтялифй идман щярякятляри иля мяшьул олдуьу истиращят йерляриндян
иди. Бура адамлар бир-бири иля эюрцшяр, цнсиййят йарадар, мцхтялиф
идман ойунлары, идманчылар барядя сющбятляр едярдиляр. Бурада ейни
заманда иътимаи йер щесаб олунарды. Чцнки ъямиййятин ян адлы-санлы
адамлары, щюрмятли шяхсляр зорхана тамашаларына эялиб-эетмякдян
хцсуси зювг аларды. Бир чох щалларда онлар мцхтялиф зорхана
тамашаларынын даща дябдяли кечмясиня, шющрятли пящляванларын
тамашалара эялишинин тяшкилиня ялляриндян эялян кюмяйи
ясирэямяздиляр. Мясялян, ясрин яввялляриндя Ичяришящярдя ушаглар
цчцн тяшкил едилмяш зорхананын бцтцн хярълярини Щаъы Зейналабдин
Таьыйев юдяйярди. О, ушагларын саьламлыьынын горунмасында вя
цмуми инкишафында зорханаларын щядсиз ящямиййятя малик олдуьуну
гейд едирди.
Зорхана тамашалары халгын естетик дцшцнъясинин
формалашмасында мцщцм амил иди. Мцхтялиф тамашаларда якс
олунан габагъыл дцнйаэюрцш, йцксяк мяняви-яхлаги дяйярлярин халг
ичярисиндя йайылмасында мцщцм рол ойнайырды.
Зорханаларда мцхтялиф тамашалар эюстярилярди. Онлардан бири дя
Мил тамашасы иди. «...щяря ялиня бир мил алыб башынын цстцня галдырарды.
Думбул чалынмаьа башланарды. Думбул яввялъя лап ащястя, сонра
эет-эедя йухары галхыб йеня дя енярди. Мил ойнадан адам да ящмин
темпля башынын цстя милляри щяряляйярди. Ойун гуртардыгдан сонра
ъамаат онлары алгышлайарды. Бязиляри ъамаатын хатири цчцн мили тяк
ялиля йухары атыб йеня дястясиндян тутарды. Йахшы мил ойнаданлар мили
гычынын алтындан атыб щавада тутарды».
Зорхана тамашаларынын тяшкили Азярбайъанын мцхтялиф
яразиляриня йайылмышды вя щяр бир яразидя юзцнямяхсус хцсусиййятя
малик иди.

391
Бязи яразилярдя зорханалар мювсцмц характер дашыйыр, ачыг
мейданчаларда дцзялдилирди. Азярбайъанын бир сыра районларында
хцсуси зорханачылар варды. Онлар щямин зорханаларда эцълц
пящляванлары эцляшдирир, чох вахт беля зорханалара бцтцн ил бойу
тамашачылар эялирди.
Байрам эцнляриндя, хцсусян Новруз байрамы заманы
зорханалар даща тямтяраглы эюрцнярди. Йералты зорханалар сямяни,
байрам хончалары, рянэли йумурталарла бязядиляр, гырмызы
парчалардан пянъяряляря вя тахчалара юртцкляр салынарды.
Беля эцнлярдя зорхана пящляванлары мейданда эязяр, иэид
ъаванлары эцляшя чаьырарды. Зорханаларда мцхтялиф мащнылар
охуйардылар. Щярбя-зорба сяъиййяси дашыйан няьмяляри динляйиъиляр
даща чох севярдиляр:
Ял-голуну гатдадарам
Ай оьлан.
Баьрыны чатдадарам,
Ай оьлан.
Нишанлыны алыб гачарам,
Ай оьлан.
Бялалы башына бялалар,
Ачарам,
Ай оьлан. (6, 90)
Зорхана пящляваны иля дюйцшя эирян ъаванлар мейдан
сащибинин щярзя-щярзя данышмасындан гейзляняр, мейдана эириб
онлара ъаваб верярдиляр:
Щай чякярям
Зорхана титряр щайымдан.
Гара пялван, еля вуррам
Кярпиъ дцшяр
Сарайындан...
Ал гурсагву долайарам
Бойнува
Адам эялмяз бир дя
Сянин ойнува.
Дынгаз, дынгаз, дыньылдама
А пялван,
Щярзя-щярзя мейдан цстя зынгылдама
А пялван. (6, 91)

392
Азярбайъанын мцяййян районларында той мярасимляри иля баьлы
зорханалар да дцзялдилярди. Онлары той зорханасы вя йа мцвяггяти
зорхана адландырардылар. Беля зорханаларда ясасян ъаванлар
эцляшярди. Бязян кимин эцълц олмасы барядя мяръя эялярдиляр. Мяръля
зорханайа эирян пящляванларын эцляшиндян сонра щяр ики эцляшчийя
йахшы сцфря ачылар, мяьлуб олан да удуздуьу мяръи сцфряйя гойарды.
Зорханаларда йыьылан пулдан пящляванлара айлыг, мцкафат,
нямяр вя с. вериляр, онларын мадди ещтийаълары юдянилярди.
Зорхана тамашалары эетдикъя даща чох тамашачыны ящатя едярди.
Бунун сябяби, щяр шейдян яввял зорханаларын репертуарынын
зянэинляшмяси иди. Заман кечдикъя зорхана мейданчаларында
мцхтялиф ойунлар эюстярилмяйя башлады.
Тярбийяви мащиййят дашыйан ойунлар репертуара даща чох дахил
едилди. Зорханаларда мцхтялиф зор тамашалары, пялван ойунлары,
акробатик тамашалар мцщцм йер тутурду. Бир сыра зорхана
тамашалары йугларын эимнастик щярякятлярини нцмайиш етдирмяйя
хцсуси мейл эюстярирди. Яксяр щалларда беля тамашалар мцхтялиф
пящляванларын айры-айры щярякятляриндян сонра тамаша онларын
мцшайияти иля «сцмцксцз» гызларын «йуь щярякят»лярини нцмайиш
етдирмяси иля баша чатарды. Сон вахтлара гядяр галан бу ойунлар
ясасян зорханаларда илин пайыз вя гыш мювсцмляриндя эюстярилярди.
Азярбайъанда зорхана тамашаларындан эениш йайыланы
Гуршагтутма (эцляшмя) иди. Бу тамашалар йаз-йай вахтлары ачыг
щавада, гышда ися цстцюртцлц зорхана мейданчаларында кечирилярди.
Тамашачысы нисбятян аз оларды. Йа зорханада дцзялмиш
отураъагларын сайы гядяр, йа да ачыг щавада гуршаг тутанлары
дювряйя алан 30-40-няфяря гядяр. Башга шящярлярдян, районлардан
эялян пящляванлар олдугда тамашачыларын сайы артарды. Тябриздян,
Сярабдан, Дярбянддян эялян пящляванлара даща чох тамашачы
йыьыларды.
Гуршагтутма эцляшин эениш йайылмыш нювляриндян иди. Бу,
нисбятян чятин вя сакит эцляш формасыйды. Бурада мцхтялиф фяндлярдян
истифадя етмя, рягиби чашдырма, алдатма, физики эцъдян даща чох
тядбирля галиб эялмя иди. Гуршантутма тамашаларынын йарандыьы
яразиляр ичярисиндя Дярбянд, Губа, Шяки, Загатала, Балакян,
нисбятян сонралар ися Бакы хцсусиля сечилирди. Бу типли тамашаларда
рягиби язмяк, она хятяр йетирмяк, голуну-гычыны сындырмаг гадаьан
иди.
Гуршагтутма бир нюв мязяли эцляш иди. Бу эцляшдя сярт
щярякятляря йол вермяк олмазды. Тамашада мцхтялиф няьмяляр

393
охунарды. Яввялан, пящляван мязяли зарафатларла бир-бирини
мейдана дявят едирдиляр:
Яэяр иэидсянся, эял чых мейдана,
Эюстярим елляря ъянэими, оьлан!
Утанырсан, дейим уста Гарайа,
Чалсын зурнасында щянэими, оьлан!
Ъавабында ися о бири пящляван дейярди:
Йава-йава ютян иэид пящляван,
Гызышдырма гырар ъянэини оьлан.
Даьыдар йер-эюйц, ешяр торпаьы,
Кясяр няфясини, зянэини оьлан.
Пящляванларын бир-бирини беля щядялямяляриня бахмайараг тамаша
башлайандан сонра онларын эцляшиндя данышыгдакы сяртлик азаларды. Щяря
юз пящляваныны тяриф еляйярди. Бакы зорханаларында пящляванлары
мейхана иля тяриф етмяк дя дябдя иди:
Отурмусан самовардан йухары,
Дейир сяня самоварын бухары,
Аьзува конфет, ъибивя сухары
Ай ъан алан, ъанды бизим пящляван!
Язрайыл оьланды бизим пящляван! (14, 92).
Юртцлц зорхана мейданчаларында чай ичмяк, пцстя йемяк
дябдя иди. Бу, асудя вахтларда ачыг щавада дцзялдилян тамашалар
заманы да юзцнц эюстярирди. Бир сыра районларда пящляванларын
тамашаларындан сонра еркяк кясиляр, бюйцк шянликляр дцзялдилярди.
Мейдан тамашаларынын бу етнографик ъизэиляри Бакыдакы зорханаларда
пящляван гызышдыран (эцляшдирян) мейханачыларын репертуарында даща
фяал мцщафизя едилмишдир.
Гуршагтутманын мярщяляляриндя дя няьмяляр охунмушдур.
Хцсусян пящляванлар эцляшяркян онлары щявясляндирян няьмяляр эениш
йайылмышдыр. Сонра ися галиб пящляваны тяриф едярдиляр. Зорханаларда
охунан няьмялярдян бизя эялиб чатанлары да вар:
Кцряйин йеря вурулмасын Иэиддийня няьмя дейяк,
Гуршаьын бурудмасын. Чяпик вурун, чяпиклийин
Дизлярин гурулмасын, Йахуд Йелпик верин, йелпиклийяк
Йор пящляваным, Зор пящляваным, зор
йор пящляваным! пящляваным!
Зор пящляваным, зор Зор пящляваным, зор

394
пящляваным! Пящляваным!
(6, 93)
Мятнлярдян эюрцнцр ки, бу тамашалар йараныш етибариля даща
гядимдир. Мятнин поетик гялибляри вя структуру бурадакы тякрарлар, сюз
вя сяс комплексляри вя с. онун йаранышынын яски чаьларындан хябяр верир.
Зорхана тамашаларында йараныб формалашан тамаша типляри, айры-айры
пящляванларын ойунлары халг арасында йайылыр, яъдадларымызын еркян
ойун-тамаша мядяниййятини якс етдирян щямин тамашалар ися Йахын вя
Орта Шяргя йайылыр вя бюйцк шющрят газанырды. Бу тамашаларда ъидди
тялябляр мцшащидя олунур, щяр бир зонада танынан зорханалар йараныр,
онларын шющрятли пящляванлары йетиширди. Бу пящляванлар ися милли ойун
фяндлярини йени-йени елементлярля зянэинляшдирмякля йанашы, яняняви
гайдалары вя нормалары йашадыр вя мейдан тамашалары йцзилликляр
архасындан ашараг йени-йени нясиллярин тамаша мядяниййятини
формалашдырырды. Орта ясрлярин сонларындан башлайараг зорхана
тамашаларында нязарятчи-щаким функсийасы зяифлямяйя башлады. Бу
хцсусиля зорхана тамашаларынын сарай нязарятиндян чыхмасы иля
билаваситя баьлы иди.
Зорханалар айры-айры голу эцълц, зорлу адамларын дюйцш
мейданына чеврилмяйя башлады. Бу кими щаллар зорхана
тамашаларына ъидди зярбя олду. Истиращят етмяк, идман усталыьына
бахмаг истяйян тамашачы зорханаларда бядбяхт щадисялярля
растлашдыгъа онлардан узаглашды вя бу да зорхана тамашаларынын
кцтляви мейдан тамашасы кими азалмасына эятириб чыхарды. Лакин бу,
тамашалары халгын йаддашындан силя билмяди. Бир хейли сонра шящяр
мядяниййятинин дирчялмяси иля йанашы, Шяргин бцтцн башга
шящярляриндя олдуьу кими, Бакы вя онун ятрафында да зорханачылыг
йенидян йаддаша гайытды. Бу ися бцтцнлцкдя зорхана фактынын
бярпасына эятириб чыхарды. Йенидян гцдрятли зорханалар мейдана
эялди.
Ясрин яввялляриндян башлайараг эцълц-гцввятли ъаванлар
мящарятлярини йенидян зорханаларда нцмайиш етдирмяйя башладылар.
Зорхана тамашаларынын бу эцня гядяр эениш шякилдя йайылыб вя
халг арасында йашамагда оланы Ялцстя эязмядир. Ялцстя эязмя щяля
чох гядимлярдян дябдя олмушдур.
Ачыг щавада вя йа хцсуси мейданчаларда, зорханаларда
эюстярилян бу тамашалара да бахмаьа чохлу адам эялярди. Ял цстя
эязян мцхтялиф ойунлар нцмайиш етдирярди.

395
Бу ойунлардан ял цстя эязя-эязя айры-айры яшйалары йердян дишля
эютцрмяк, ону башга йеря апарыб гоймаг, дишдя сцмцк ойнатмаг,
ял цстцндя йцйцрмяк вя с. иди. Беля тамашалара гуршаг тутмаг
тамашаларындан фяргли олараг гыз вя эялинляр дя чох эялярди. Бир сыра
щалларда ися ял цстя эязянлярин йанында «сцмцксцз» гызлар да оларды.
Онлар юзляринин мящарятини эюстярдикдян сонра «сцмцксцз» гызларын
ойунларыны нцмайиш етдирярдиляр. Цмумиликдя, ял цстя эязмя зорхана
тамашалары ичярисиндя юз кцтлявилийи иля сечилярди.
Ял цстя эязяркян бир сыра тамашаларда ритмик мусиги чалынар,
пящляван ял цстя эязянин йахынлыьында дайаныб ону мцшайият едярди.
Ял цстя эязян щейрятамиз акробатик ойунлар эюстярдикъя ритмик
мусиги еняр, пящляван йаваш-йаваш ону тярифлярди:
Ял цстя щил дурду,
Пящляваным!
Ял цстя мил дурду,
Пящляваным!
Мейдан йерин шумлады,
Шяккаклары мумлады!
Мейдан цстц сянинди,
Мил пящляваным!
Ара сярин, щава сяринди,
Щил пящляваным!
Эюстяр мин бир ойунуну,
Щил пящляванын,
Мил пящляваным!... (6, 94)
Ял цстя эязмянин ян йахшы нцмуняляриндян бири дя Синя
тамашасы иди. Тамашада иштирак едянляр «ъярэя» иля «сцфря»нин ичиндя
цзцгойлу узаныб, айагларыны дивара дайайардылар. Сонра ики ялляринин
цстя йердян бир гарыш йухары йерийяр, яввял саьа, сонра сола, ян
ахырда ашаьы еняр, йеря чатар-чатмаз тякрар галхардылар, лакин
онларын синяляри йеря дяймямяли иди. Бунун сайы 130 иди. Щяр кяс бу
рягями йериня йетирсяйди, бядяни саьлам щесаб олунарды. Бу рягям
тядриъян галха да билярди. Йахшы вя мяшщур ойунчулар синя ойунуна
(тамашасына-А.Н.) эедяркян архаларында хырда бир ушаг
отурдардылар. Бу адамын гцввятли олдуьуну эюстярирди» (3, 32).
Зорханаларда дашларла ойнайан пящляванлара – екба
ойнайанлара да мараг чох иди. Гядим халг тамашалары ичярисиндя
«дашгалдырма» ады иля йайылан бу тамашалар ясл иэидлик вя физики
саьламлыг тяляб едирди. Даш галдыран пудлуг, гоша пудлуг дашлардан

396
истифадя едярдиляр. Яввял щяр ики ялиндя пудлуг, сонра ися гоша
пудлуглар галдыран пящляванлар, сонра щямин дашлары атыб-тутмаьы,
синясини, чийнини, кцряйини онларын габаьына вермякля зярбяляри
юзцндян узаглашдырмаьы нцмайиш етдирярдиляр.
Дашгалдыранларын ян мараглы тамашаларындан бири пудлуг
Дашлары дишдя ойнатма иди. Дишля дашойнатма зорхана тамашаларынын
ян чятини иди. Беля тамашаларын тамашачылары даща чох олурду.
Бязян еля олурду ки, бир пящляван щям ял цстя эязир, щям дя даш
ойнатма мящарятини нцмайиш етдирирди. Яксяр щалларда беля
тамашаларын габагъадан «мцяййянляшдирилмиш» програмы оларды.
Онлары ейни заманда мцшайят едянляр дя олур. Мцшайиятчи
яввялъядян пящляванын эюстяряъяйи ойунлары юзцнямяхсус шякилдя
садалайар вя даща чох тамашачы йыьмаьа чалышарды.
Яввялкилярдян фяргли олараг, дашгалдырма пуллу тамашаларын илк
нцмуняляриндян олмушдур. Яввяллярдя эюстярилян нюмрядян сонра
мцшайиятчи ортайа чыхыб «Пящляваны щявясляндирмяк лазымдыр дейя»
−дейя юзц мейдана пул атар, онун архасынъа ися тамашачылар да
пящляваны щявясляндирярдиляр. Бу тамашалар юртцлц мейданлара
кечирилдикдян сонра тамашалара пулла бурахылма башланды. Бу ися сон
вахтлара гядяр дябдя иди. Адятян бу яннянин йаранмасы башга йердян
«эялмя» пящливанларын ады иля даща чох баьлы олмушдур. Йерли
пящляванларын мейдан тамашалары шянликляр, той вя мювсцм
мярасимляри иля баьлы кцтляви халг байрамларынын мцщцм тяркиб
щиссяляриндян иди (6, 95).
Мяшщур зорханаларда екбачыларын тамашалары тез-тез
эюстярилярди. «Екба ойнайанлар щовузун ичиндя архасы цстя узаныб
екбаэирлярин щярясини бир ялиня алар вя бцтцн бядяни иля саьа вя сола
щярякят едярди. Бу щярякят заманы саьдан сола архасы цстя щярякят
едяркян саь голу йухары, сол голу ашаьы енмяли иди. Солдан саьа
щярякят едян заман щямин иш яксиня тякрар едилмяли иди. Бу тамаша
думбул чалынмасы иля давам едярди. Думбул яввял аьыр, сонра
сцрятли темпля чалынарды. Щяр кяс йухарыда гейд едилдийи кими,
щярякяти ийирми дяфя тякрар етсяйди, о бюйцк бир пящляван сайыларды.
Щямин ойунун хцсуси мащнысы да варды. Думбулчу щямин
мащнынын темпи иля думбулу чалар, иштирак едярляр дя ашаьыдакы
мащныны охуйардылар:
«Ялиф»-аллащ, адын ейлядим язбяр,
«Бей»-буйурду лцтф сийан чаьыдыр.
«Тей»- тараллащ, сюз сцнбясяй

397
«Ъим»-ъямалым эюръяк яглим даьылыр.
«Щей»-щесаб чякяр,
«Хей»-хяйалдадыр,
«Дал»-кюнлцм цстя истемалдадыр.
«Во»-вялидир.
Мцшкцлляри щялл еляр.
Ламялифла-
Мюмцнляря йол ейляр
Йейя-йанвар
Мурад сяни гул ейляр,
Гибляэаща ярз етмяйин чаьыдыр
«Айын»-Яли кювсяр цстя саьыдыр» (14, 75).
Мейдан тамашаларынын бцтцн башга типляри кими екбачылыгда
тамаша мядяниййяти елементляри иля йанашы, щазыръаваблыг,
мялуматшцнцшлцг, мяняви, яхлаги дяйярлярля зянэинлик бахымындан чох
ящямиййятли иди. Бу тамашайа баханлар естетик зювг алмагла йанашы,
яъдадлара мяхсус тамаша мядяниййяти эюрцшляри, ряфтар, мцраъият
формулалары иля дя таныш олардылар.
Зорхана мейданчаларында екбачыларын эюстярдикляри бцтцн бу
тамашалар цмумиликдя халгын мейдан тамашаларына мцнтязям
мараг эюстярмясиня, екбачылар арасында эцълц рягабятин
йаранмасына сябяб оларды. Бязян екбачылар бир-бириндян фярглянмяк
цчцн йени-йени ойунлар дцшцняр вя беляликля тамашачылар рянэарянэ
екба тамашаларыны шащиди олардылар ки, бу да онларын кцтлявилийиня
сябяб оларды.
Яйлянъя тамашалары. Мейдан тамашалары ичярисиндя заман
кечдикъя яйлянъя характерли тамашалар цстцнлцк тяшкил етмяйя
башлады. Халгын мцхтялиф шянликляр вя мювсцм мярасимляринин цмуми
ящвали-рущиййясиня уйьун тамашаларын йаранмасына мцщцм ещтийаъ
вар иди. Асудя вахтлары, ишдян сонракы бош саатлары яйлянъяли, хош,
эцмращ кечирмяк халгын цмуми психолоэийасы иля сых баьлы иди. Ъыдыр
тамашаларындакы байрам ящвали-рущиййяси, халгын демяк, эцлмяк,
яйлянмяк, севинмяк истяйи иля сых баьлы олдуьу кими, яйлянъя
тамашаларында асудя вахтлары шян, мяналы вя мараглы кечирмяк
арзусу иля ялагядар йаранмышдыр. Кядяри дя, гями дя эцлцшля
йцнэцлляшдирмяк яняняси бязян чятин, аьыр, бязян дя фярящли щяйат
сцрян халгын ойун-тамаша мядяниййятиндя щямишя апарыъы мювге
дашымыш, ян чятин анда халг эяляъяйя инамыны итирмямишдир. Яйлянъя

398
тамашалары да бу мцдриклик идеалы иля баьлы олуб халгын эцндялик
мяишяти иля ялагядар йаранмышдыр.
Яйлянъя тамашаларында эцлцш юн пландадыр. Эцлцшцн обйекти
конкретдир, тамашалар эцлцш доьуран епизодларла йанашы, эцлцш
йарадан образларла да зянэиндир. Беля образлар мейдан
тамашаларында косалар вя тялхяклярдир. Яйлянъя тамашалары бязян
дярин иътимаи, бязян дя яняняви аиля, мяишят вя эцндялик давраныш
гайдаларыны ящатя едян эцлцшля ъилаланыр. Бу эцлцшдян сонра
йорьунлуг азалыр, тамашачы динъялир, бахдыьы тааша она естетик зювг
верир. Яъдадларымыз арасында щяля чох гядимдян яйлянъя тамашалары
эениш йайылмыш вя бцтцн Азярбайъан яразисиндя кцтляви тамашалардан
олмушдур. Тябриздя, Щямяданда, Сярабда эениш йайылан бу
тамашалар Азярбайъан яразисинин щяр йериндя бюйцк шющрят
тапмышдыр. Бир сыра мязщякячиляр, сим пящляванлары, кяндирбазлар
Ъянуби Азярбайъандан эяляряк мараглы тамашалар эюстярярдиляр.
Ачыг щавада кечирилян бу тамашалара айры-айры кяндлярин демяк
олар ки, бцтцн ящалиси –гоъа, ъаван, ушаг, эялин, гыз ъямляшяр вя
саатларла давам едян тамашалара бахардылар.
Яйлянъя тамашалары ейни заманда Азярбайъанда халг театрыны
йаранмасынын мцщцм мярщяляляриндян олмушдур. Онларын бизя эялиб
чатан бир сыра мараглы нцмуняляри ичярисиндя Эюзбаьлыъа тамашалары
хцсуси йер тутур. Мяншя етибары иля сещкарлыгла баьлы олан бу
тамашалар илкинлик хцсусиййятлярини чох аз горуйуб сахлайа билмишдир.
Гядим халглар ичярисиндя йайылмыш сещркарлыг Азярбайъан яразисиндя
дя эцълц олмушдур. Лакин заман кечдикъя бу яразидя дя о,
зяифлямиш, йерини нисбятян кичик мязмунлу мейдан тамашаларына
вермишдир.
Эюзбаьлыъа тамашалары драматик цслубун вя йа нювцн жанры,
тамаша типи кими топланылма вя тядгигат ишляриндян ясасян кянарда
галмышдыр. Гисмян щаггында бящс олунаны «Мусанын ясасы»дыр (6,
97-98). О, бязян эюзбаьлыъа, бязян дя сырф сещркарлыг тамашасы щесаб
едилир. Йахын вя Орта Шяргдя бир-бириндян фяргли вариантлары вардыр.
Орта Асийа халглары ичярисиндя хцсусян юзбяк, кабарда-балкар вя
газахларда онун бир-бириндян о гядяр дя сечилмяйян вариантлары
гейдя алынмышдыр.
Шярг халгларында мцяййян яфсаня, рявайят вя ясатирляр мяншя
етибары иля сяма китаблары иля баьлы олсалар да онларын илкин гайнаглары
ачыгламамыш, бу ися поетик формулун еркян дайаглары барядя
ачыгланмаларын арайа эялмясини лянэитмишдир.

399
Бу эюзбаьлыъа тамашасы Аллащын тяклийи, гцдряти вя бюйцк-
лцйцнцн идракы иля йарадылан вя Муса пейьямбярин шяхсиндя якс
олунан мюъцзялярдян биридир. Онун тякмил шярщи «Гурани -
Кярим»дя верилмиш, щямин гайнагдан да сцзцляряк мцхтялиф халглар
вя миллятляр ичярисиндя силсиля вариантлар йаратмышдыр. Тамашанын
Аллащын бюйцклцйц етигады онун халг ичярисиндя узун заман ярзиндя
йашамасына яв милли репертуарларда якс олунмасына сябяб олмушдур.
«Мусанын ясасы» вахты иля Я.Б.Щагвердийевин дя диггятини ъялб
етмишдир. Бюйцк ядибимиз мейдан тамашасы барядя йазырды: «Мусаны
сещрбаз щесаб едян Мисир фирону юз мямлякятиндя йашайан
сещрбазлары чаьыртдырыб ямр едир ки, Мусанын мюъцзяляриня инанан вя
онун ардынъа эедян ъамаатын эюзцнц ачмаг цчцн онлар Мусанын
ясасына бянзяр бир шей гайырсанлыр. Сещрбазлар да тахтадан яждаща
гайырыр, онлары йаьлайыр вя тахта яждащалар йеримяйя башлайырлар.
Бу заман Муса юз ясасыны ортайа атыр, яса яждащайа чевриляряк
бцтцн тахта яждащалары удур. Сонра Муса яждащанын гуйруьуну
дартыр, о дярщал ади ясайа чеврилир. Лакин тахта яждащалар артыг йох
олур» (1, 47).
Театр тарихчиси М.Аллащвердийевя эюря: «... Бу мейдан тамашасы
Азярбайъанда эениш йайылмыш вя онун мцяййян йарадыъылыг яняняляри
олмушдур» (6, 98). Бу яняняляр ислам эюрцшляри иля баьлы даща да инкишаф
етмиш, онлар халг арасында дярин психоложи тясиря малик бир тамаша кими
йайылмышдыр. Бу тамаша сцжети бир сыра мцщцм дини ясярлярдя, еляъя дя
классиклярин йарадыъылыьында якс олмушдур. Бунун Фирдовси
«Шащнамя»синдян тутмуш, Низами вя Няваи «Хямся»ляриндя юзцня йер
тапмасы Бюйцк Аллащын адына ещтирам вя мящяббятля йанашы, ейни
заманда чох гядим дюврлярдян халг арасында сещркарлыг тамашаларынын
кцтлявилийи иля баьлы олмушдур. Мясялян, Низаминин
«Искяндярнамя»синдя яфсунчу гыз вя сещркар Белинасла баьлы сцжет юз
кюкц етибариля яски сещркарлыг эюрцшляри иля ялагядардыр.
Сещкарлыьын бу эцн милли йаддашдан силиниб эетдийини, онун бир
йарадыъылыг яняняси кими халг арасында сырадан чыхдыьыны да сюйлямяк
олмаз. Садяъя олараг сещркарлыг вя сещрбазлыг бир гядяр сянэимиш,
мцхтялиф йарадыъылыг яняняляри ону арха плана кечирмишдир.
Ъямиййятин мцхтялиф зцмряляри, груплары арасында щяля дя
сещкарлыг давам едян вя йашайан янянялярдян олараг давам едиб
формалашмагдадыр. Мясялян, Гонагкяндин (Губа бюлэяси) Дивляр
гясринин ятяйиндя Аман евляри адлы обада эюстярилян эюзбаьлыъа
тамашасы буну бир даща тясдиг етмякдядир.

400
«Од баба онун кешийини чякмяйи щяр ахшам бир гыза тапшырыр.
Бир эцн Шащу адлы эюзял бир гыз кешикдя дураркян Од баба эялиб
дейир ки, ей эюзял Шащу, сянин бу эюзяллийин гаршысында аз галырам ки,
мящв олуб эедям.
Шащу ися дейир:
-Яэяр Од баба истяйирся мян юз ъанымы она фяда едярям.
Лакин Од баба разы олмур:
-Йох, эюзял Шащу, мян инсанларын щяйатыны ялиндян алмырам,
онлара щяйат верирям, бир дя о ола ки, юз севдийим ъаныны мяня фяда
елясин. Еля истяйирям башыны гойуб мышылты иля йатасан, мян дя сянин
эюзял ъамалына тамаша едям.
Шащу башыны гойуб йатыр. Од баба она йухуда сещркарлыг бяхш
еляйир. Бир эцн дейирляр азьын бир щюкмдар юлкяйя щуъум едиб бцтцн
атяшэащлары даьыдыр. Гонагкянд атяшэащына да истилащчылар дахил олуб
ону виран гоймаг истяйяндя эюзял Шащу атяшэаща эялиб аьзындан од
пцскцрцр, дцшмяни йандырыб-йахыр. Падшащ аман истяйир, бцтцн
мцдрик гоъалары йыьыр ки, Шащунун ялиндян ону алсынлар. Амма щеч
кяс бир ялаъ ейляйя билмир. Цч эцн Шащу яждаща ъилдиндя дцшмянляр
цзяриня од пцскцрцр. Дюрдцнъц эцн гоъа пейда олур, падшаща дейир
ки, яэяр сян о гызы юлдцрмяйиб мяня вермяйи вяд етсян, мян онун
ялиндян сизи хилас едярям. Падшащ разы олур. Гоъа атяшэаща эялир, сещри
сындырыр, Шащу яъдаща ъилдиндян чыхыр. Падшащ сюзцнцн цстцндя дурур.
Гызы гоъайа вериб атяшэаща да тохунмадан юлкяни тярк едир. Гоъа ися
ъаван ъилдиня дцшцб, гызла евлянир. Щямин атяшэащ инди щяля дя «Дивляр
гясри» ады иля йашамагдадыр» (2, 40).
Сцжет Низами Эянъявинин «Искяндярнамя»синдяки яфсунчу гыз
вя Белинасла да сяслянир. Бу ися щяля гядимлярдя эюзбаьлыъалыьын,
сещрбазлыьын мейдан тамашалары ичярисиндя хцсуси йер тутдуьуну
эюстярир.
Мцасир мярщялядя сещркарлыьын йерини эюзбаьлыъалыг тутмушдур.
Эюзбаьлыъалыьын юзцндя ися сещрбазлыьын бир сыра елементляри,
цнсцрляри йашамагдадыр. Эюзбаьлыъа тамашаларынын ян йахшы ифачылары
сирклярдя галмышдыр. Сирклярдя эюстярилян бир сыра тамашалар юз
мяншяйи иля сещркарлыгла баьлыдыр. Бязи ифачыларын репертуарында
сещрбазлыьа даща чох йахынлашан тамашалара да тясадцф едилир.
XIX ясрин сонларындан бу тамашалара мараг артмышдыр. Айры-
айры сещрбазлар кяндбякянд эязиб тамашалар дцзялдярди. Адамлар
бюйцк бир мейдана топлашыб дювря вуруб отурарды. Мейданын
ортасында ися сещрбаз тамашалары эюстярилярди. Сещрбазын эюзцнц
дясмалла баьлайар, мцяййян бир яшйаны –яксяр щалларда йайлыг

401
оларды, дювря вуруб отуранларын бири эизлядярди. Сещрбаз эюзцбаьлы
эялиб щямин адамын саь вя йа сол ъибиндян йайлыьы чыхардарды. Вя
йахуд сещрбазлар илляриндя, кюшкцлляриндя илан эяздирярдиляр. Онлар
бу иланы голларына сарыйыб йатырдар, сонра ися ону истядикляри вахт
йенидян ойнадардылар.
Беля тамашаларда тамашачы гаршысында гейри-ади, мюъцзяли щадися
эюстямяк башлыъа шярт иди. Сербазлар бир-бирини явяз едян мюъцзяляр
эюстяриб халгы яйляндирярдиляр. Бу тамашалар бир нечя саат давам едир,
чохлу тамашачыны ящатя едярди.
Мюъцзялярин бюйцк бир гисми сюзцн эцъц иля щяйата кечирилярди.
Онларын репертуарында чохлу маэик мятнляр варды. Бу мятнляр охшар
сюз вя сяс комплексляриндян ибарят олуб фцсцнкар бир ритм,
аллетерасийа йарадарды. Сещр гурулан вя сещр ачылан заман сюзцн
баш, орта вя ахыр щярфи-сюздяки ъинэилтили сяс ясас эютцрцляр, щямин
сясин тякрары йолу иля психикайа тясир эюстярян, нцфуз едян бир ритм
йаранарды. Сещрбазын 3 вя йа 7 кюмякчиси оларды. Онлар мейданда
дювря вурар, мейданын ортасында сещр гурардылар. Сещрбазлар аь вя
йа гара дашлардан, ат вя ит кялляляриндян, мцхтялиф щейван
сцмцкляриндян, дямир, мис вя эцмцш пуллардан вя с. истифадя едярди-
ляр.
Сещрбазлар тамаша вахты киминся гиймятли яшйасыны, малыны
оьурлайан оьруну тапар, кор олмуш ушаглары саьалдар, мцхтялиф бяд
яфсунлары ачардылар.
Сещрбазлар кор ушаьын эюзцнц ачмаг цчцн онун психикасына
ашаьыдакы сяс вя сюз комплекси васитясиля тясир едярдиляр:
Из эялди
Из гач...
Гыз эялди,
Гыз гач
Сол эюзцвц
Ач...
Саь эюзцвц
Ач...
Эюзцвцн гарасын,
Цзцвцн парасын...
Ал гач, Эюзцнц ач!
Ал гач, Из эялди, гач,
Гач, гач! Эюз эялди, гач!...
Ач, ач... Саь эюзцнц ач,

402
Изини ач, Сол эюзцнц ач!...(6, 101)
Йахуд сещрбазлар киминся яшйасыны оьурламыш оьруну тапмаг
цчцн мейданы эязяр, охуйа-охуйа адамларын йанындан кечяр,
гулаьы гызаран бир нечя няфяри мейдана чякяр вя охуйардылар:
Ал малы, Мейвалы,
Вур малы, Вер малы,
Сафалы, Ал малы...(6, 101)
Оьру яли титряйя-тиряйя оьурладыьы яшйалары чыхарыб верярди.
XIX ясрин икинъи йарысындан сещрбазлар вя эюзбаьлаъылар
кимйаны мцяййян наилиййятляриндян дя истифадяйя мейл эюстярмяйя
башладылар ки, бу сещрбазлыгда кимйаэярлийин юн плана кечмясиня
сябяб олду.
Кяндирбаз тамашалары. Мейдан тамашалары ичярисиндя кяндирбаз
тамашалары да эениш йайылмышдыр. Бу тамашалар ясасян пайызда
мящсул мювсцмц баша чатдыгдан сонра башлайар, та йени ямяк
мювсцмцня гядям давам едярди. Йай айларында мцхтялиф
мярасимлярдя дя эюстярилярди.
Азярбайъанда кяндирбаз тамашаларынын ян мащир ифачылары
Даьыстандан, Табасарандан вя Тябриздян эялмиш кяндирбазлар
щесаб едилярди. Йерли кяндирбазлар да чох иди. Онлар хцсуси
мейданча дцзялтдикдян сонра тамашалар эюстярярдиляр. Тамашада
ясасян алты няфяр иштирак едярди: кяндирбаз, онун тялхяйи, зурначы,
балабанчы, наьарачы вя эюзятчи. Мейданчаны щамы бирликдя
дцзялдярди. Кяндирбаз тамашалары иля баьлы мялуматлара яски чин вя
яряб мянбяляриндя тясадцф олунур. Онларын мцстягил мейдан
тамашасы кими формалашмасы ися щяля орта ясрлярдян хейли яввяля
тясадцф едирди.
Щ.Сарабски кяндирбаз тамашаларындан бящс едяркян йазырды:
«Онлар (кяндирбаз дястясинин цзвляри-А.Н.) ики мющкям шалбаны бир-
бириня чатыб йеря маили сурятдя басдырдыгдан сонра икисини дя еляъя
10-15 метр мясафядя йеря санъардылар. Сонра шалбанларын йухарыдакы
щачаларына кяндир баьлайыб бириндян о бириня узадардылар. Тарым
чякяндян сонра кяндири мющкямъя баьлайардылар.
Бир эянъ ялиня узун, шцйцл бир аьаъ-мцвазинят аьаъы (лянэяр) алараг
ип цстя галхар, зурнанын чалдыьы щаванын ритми иля кяндирин цстцндя рягс
едярди. Кяндир цстя ойнанан рягсляр гайтаьы, тякчалма вя саирядир.
Бунларын ащянэи алтында ойнайана вя атылыб дцшяня рустамбаз вя йа
кяндирбаз дейярдиляр. Онун тялхяйи дя оларды. О, чуханы тярсиня эейиб

403
бойнундан вя голларындан зынгыров асар, цзцня дяридян бир цзлцк тахыб
ашаьыда ойун чыхардар вя йамсылмагла пул йыьарды. Тялхяк щярдян
йухарыйа хитабян:
Ъан гардаш!
Щцняр кимин цчцндцр?
Щцняр сянин цчцндцр.
Яэяр сян ип цстцндя бир гайтаьы ойнасан, бу йыьылан аьалар бизя
ъиб хярълийи верярляр. Уста, балабаны кюк ейля!» (3, 155).
Кяндирбаз тамашалары дцзялдилян гурьулар дяфялярля
йохланылдыгдан сонра тамаша башларды. Алты няфярин щяр бири кяндири
бир нечя дяфя йохламалы иди. Бошалан, йеллянян йерляр олдугда
бяркидилир, бир нюв кяндирбазын «там тящлцкясизлийи» тямин едилдикдян
сонра о, кяндир цстцня чыхырды.
Кяндирбазын тамашалары ъамаатын тез-тез алгышлары иля
гаршыланарды. О, кяндир цстцндя рягс едяр, ойнайар, мцхтялиф бядян
щярякятляри, мимикалар эюстярярди. Ялиндяки лянэярин эащ бир, эащ да
диэяр уъуну йеря тохундурмагла юзц мцвазинятини сахларды.
Кяндирбазын рягсляри, ойунлары гара зурнанын ритминдян кянара
чыхмазды. Зурначы иля кяндирбаз даим бир-бирини изляр, онларын
ялагясиндя рабитясизлик олмазды. Щ.Сарабски кяндирбаз
тамашаларынын бцтцн гурулушунун тясвирини беля вермишдир:
«Балабанчы зурнайа чох вахт зцй тутарды. Анъаг кяндирбазын
мцяййян ойунлары заманы зурнанын сяси алчалар, балабанчынын
ащястя, щязин сяси йцксялярди. Мусиги, рянэярянэлийи цмумиликдя
кяндирбаз тамашаларынын репертуар зянэинлийини тямин едяр, она
даща чох тамашачы ъялб едярди. Бу мусиги зянэинлийини бязян
наьарачы тамамларды.
Кяндирбазын ъялд, гывраг ойунлары бир сыра щалларда наьара
соласы иля мцшащидя едилярди. Цмумиликдя ися наьара бцтцн тамаша
бойу ансамблын тяркибиндя бу вя йа диэяр ащянэя, ритмя уйьун чыхыш
едярди.
Кяндирбаз тамашаларынын ясас эцлцш доьуран образы тялхяк иди.
Кяндирбазын бцутцн щярякятлярини тялхяк чох диггятля изляйир,
онлара уйьун зарафатлар, ойунлар эюстярирди. Диггят йетирился
кяндирбазла тялхяйин ойуну нювбяли, ялагяли ойундур. Кяндирбазын
ойунларыны яслиндя тялхяк тамамлайыр, адамлары эцлдцрцр, даща
яйлянъяли епизодлар эюстярмяк цчцн пул йыьырды. Тамашанын бцтцн
эялири тялхяйин баъарыьы, мящаряти иля ялагядар иди. Кяндирбазын щяр
ойунундан сона тялхяк бир мащны охуйар, йалан, ифтира дейяр,

404
ъамаат эцляр вя тялхяйя пул верярдиляр. Тялхяйин охудуьу мащнылар
да яйлянъя характери дашыйарды, башы-айаьы олмаз, яйлянъяли рягслярля
тамамланарды.
Тялхяйин тамашалары, рягсляри, охумалары эцлцш доьурар,
тамашанын даща яйлянъяли кечмясиня мцяййян тясир эюстярярди.
Тялхяк щярдян ибаряли сюзляр данышар, пис эюзлц, бядниййятли, бяд
няфсли адамлара саташарды. Тялхякдян сорушанда ки, йорулмадын бу
гядяр атылыб-дцшдцн? Дейярди ки, эюз сындырырам. Аьам кяндир
цстцндядир, пис эюзляря ох олсун, дейирям баш гатым, аьама нязяр
дяймясин. Пулдан-парадан версян, тязя няьмя дейярям ки, щеч
дядян-бабан ешитмямиш олсун» (3, 126).
Тялхяйя пул верярдиляр. О йенидян кяндир цстцндя гызышар,
хясисляри, аравуранлары, щиз адамлары, юврятя-яйаля чюряк
вермяйянляри, няфсигаралары яля саларды. Кяндирбазын беля охумалары
да вар иди:
Алдын дулу,
Йыьдын пулу,
Ай щийлябаз,
Мяхмяряк!
Бойуна
Аршын эяряк!
Йахуд:
Яли, Вяли, Пуллары галагладын
Пирвялини «Гарным аъды»
Даьладын, Дейиб гапыларда
Шаман гапсын, Заран-заран
Шуман гапсын Аьладын!
Баьладын! Олдун еля
Сандыг цстя Бир зяли.
Ъанын йансын,
Мирзяли!... (6, 104)
Тялхяк олдугъа мейдана эцлцшмя дцшяр, тамаша узанар,
тялхяйин тязя мащнылары мейдана йайыларды.
Мейдан тамашаларында эюзятчинин дя ямяйи аз дейилдир. О,
бцтцн тамаша бойу щярякятдя оларды. Эюзятчи мейданчадакылары-
чаьычылара, кяндирбазлара, тялхяйя лазым олан щяр щансы бир шейи
вахтында йетирян, онларын тялябиня ямял едян шяхсдир. О, ейни
заманда тез-тез кяндирин бошалыб-бошалмадыьыны йохлайар, тящлцкяли
анда кяндирбазы тутмаг цчцн мейданчаны дювря вурар, тамашачылары

405
мейданчанын мцяййян щяддиндя сахлайар, тялхяйин мцкафатланды-
рылмасы цчцн ъамаата дил-аьыз еляйярди (6, 104).
Кяндирбаз тамашалары, бу эцн дя Азярбайъанда эениш йайылмыш
мейдан тамашаларындандыр. Ясасян Новруз байрамы эцнляриндя вя
диэяр мярасим шянликляриндя мящсул байрамларында вя с. эюстярилярди.
Яввялляр олдуьу кими, инди дя бу тамашаларын тамашачысы чохдур.
Азярбайъанда эениш йайылмыш мейдан тамашаларындан бири дя
«Сим пялваны»дыр.
«Сим пялваны» мяншя етибары иля кяндирбаз тамашалары
типиндяндир. Онлар да ачыг щавада дцзялдилмиш хцсуси
мейданчаларда кечирилир. Тамашанын эюстярилмяси цчцн
кяндирбазларын дцзялтдийи пайалар кими бурада да пайалар вя
дирякляр басдырылыр, кяндир йериня ися мющкям, гырылмайан мяфтил –
сим баьланыр. Бязян онлар бир-бириня паралел узанар, арасы тяхминян
8-10 см аралы гоша мяфтиллярдян ибарят олур. Бир сыра щалларда ися тяк
бир сим (мяфтил) олур. «Сим пящляваны» тамашаларында да зурначы,
балабанчы, наьарачы вя тялхяк иштирак едир. Бурада эюзятчиляр 2, бязян
дя 3 олур.
Сим пящляванлары сим цстцндя ойнамагдан, рягсдян даща чох
акробатик щярякятляр эюстярирляр. Онлар сим цстцндя бармагларынын
уъунда, ял цстцндя эязир, чевик щярякятляр едир. Даш галдырыр, дишляриндя
даш атыб тутурлар. Сим пящляванлары бир сыра щалларда акробатик гызлары
да сим цстцндя ойнадырлар.
Эялмя Сим пящляванлары юзляри иля беля акробатик гызлар эятиряр,
онларын сим цстцндя щярякят вя рягсини нцмайиш етдирярдиляр. Сим
цстцндя гызларын рягси нисбятян аз эюзя дяйярди. Кяндирбаз
тамашаларында олдуьу кими, зурначы дястяси бурада да сим
пящляванларынын щярякятляриня уйьун мусиги чалардылар. Лакин бу
тамашаларда чыльын рягсляря, мусигиляря аз тясадцф едилярди. Зурна-
балабан даим ащястя сясляняр, сим пящляваны да щямишя мусиги сядалары
алтында шцъаятлярини эюстярярди. Сон вахтларда «Сим пялваны»
тамашаларында бязян ашыгларын да иштиракы эюзя дяйир. Онлар йалныз саз
чалар, тялхяк ися охуйарды.
Бу тамашаларда охунан няьмяляр кяндирбаз тамашалары няь-
мяляриндян сечилирди. Мясялян, пящляван сим цстцндя ойнайанда ашыг
вя йа башга ифачы ащястя саз чалар, тялхяк ися бямдян охуйарды:
Базарда цзцм, Мяляк салманы,
Мяляк салманы Бир ала эюзцм
Нимчяйя дцзцм, Мяляк салманы.

406
Мяляк салманы Гуйруьунда бит вар.
Ал суйун ичяк, Мяляк салманы
Саллама бирчяк Тяндирдя кцт вар
Мяляк салманы. Мяляк салманы. (14, 127)
Базарда ит вар,
Бязян «Кос коса» тамашаларында охунан бу мащнынын щяр дяфя
«Мяляк салманы» мисрасындан сонра тялхяйя пул атардылар. Тялхяк
пул атмайандан кцсярди, эедиб мейданын ортасында отурарды,
йериндян тярпянмязди. Еля ки, пул атдылар, йенидян кефи дурулар вя
мащнынын сонракы щиссясини охуйарды. Тялхяйин охудуьу башга
мащнылар да варды. Бу мащнылар ичярисиндя «Тунгай Мялик» да
мараг доьурарды:
Саламмялейк, Гылынъ вурар
Тунгай Мялик! Тунгай Мялик!
Чюряк йапар Галхан тутар
Т унгай Мялик Тунгай Мялик!
Атын чапар, Йадлар басар
Бярядя йатар Тунгай Мялик!
Тунгай Мялик! Кафирляря
Дцзляр эязяр Сирр веряни
Тунгай Мялик! Тапыб асар
Башлар язяр Тунгай Мялик!
Тунгай Мялик! Тунгай Мялик!..(3, 154)
Хаганлыг дцшцнъяси иля баьлы яски халг мащнысы мятнинин
тамашайа дахил олмасы тамашанын юзцнцн дя узаг йцзилликляр
архасындан сораг вердийини эюстярир.
«Сим пящляваны»нда тяшкилатчы олан ики эюзятчи кяндирбаз
тамашасында олдуьу кими, бурада да мейданчайа, симлярин бошалыб-
бошалмамасына нязарят едир, йердяки дашлары галдырыб верир
пящливана. Эюзятчилярдян ясасян бири ялиндя лянэяр пящляванын сим
цстцндя щярякятини изляйяр, тящлцкя йарандыгда лянэяри она вермяйя
щазыр вязиййятдя сахлайыр (6, 105).
Сим пящляваны тамашалары юзцнямяхсус фярди хцсусиййятляря
маликдир. Онларын Азярбайъанын чох эениш яразисиндя йайылдыьы
шяксиздир. Бир сыра щалларда мцхтялиф реэионлардан эялмя сим
пящляванларындан сонра йерлярдя тяглидчи пящляванлар йаранар,
заман кечдиэъя онларын репертуары да сим пящляваны тамашалары
сявиййясиня йцксялярди. Беля тамаша эюстярян дястяляр дя кяндбякянд

407
эязиб сим цстцндя ойнар, дяф чалар вя мцхтялиф яйлянъяляр, мцяййян
акробатик щярякятляр эюстярярдиляр.
Масхара тамашалары. Азярбайъан яразисиндя яйлянъя
тамашаларынын эениш йайыланларындан бири дя масхара тамашалары вя
йа еля садяъя масхаралардыр. Бязян масхараларла мязщякя
тамашалары ейниляшдирилир.
Масхара тамашалары эцлцш доьуран тамашалардан олуб, халг
драмларына – мязщякяляря гядярки мейдан тамашаларындандыр.
Масхараларын мязщякя тамашаларын сяляфи олмасы, щяр икисинин
«масхара» сюзц кюкц иля баьлылыьы шяксиздир.
Масхара сюзц бир сыра дцнйа халгларынын шифащи йарадыъылыьында
олдуьу кими, Азярбайъанда да эцлцшля баьлы олмушдур.
М.Аллащвердийевин йаздыьына эюря «Масгара» мяфщуму Авропа
халгларында, Йунаныстанда, Иранда олдуьу кими, гядим
Азярбайъанда да комедийа, мясгярячи, эцлдцрян, яйляндирян,
тялхяк, комедиант вя мязщякячи мянасыны дашымышдыр: Иранда
Азярбайъанында инди дя комедийа усталарына щоггабаз, кялякбаз,
мязщякячи вя мясгярячи дейирляр... бизя бу сюз, щям масьарачы, щям
мязщякячи шяклиндя ишлядилиб» (2, 194).
Бцтцн бу йанашы ишлянмяк, мцштяряк хцсусиййятлярля йанашы,
айыран хцсусиййятляр дя вардыр. Онларын щяр икиси ойун-тамаша
мядяниййяти елементлярини юзцндя якс етдирмякдядир. Ейни заманда
онлар мцяййян мярщялядя мцстягил тамаша эюстярян фярдляр, шяхсляр
вя йа ифачылар олмушдур.
Масхарачы мязщякичидян яввял мювъуд олмуш, ейни адлы-
мейдан тамашалары апармыш вя мязщякялярин йараныб формалашмасы
цчцн тарихи зямин щазырламышдыр.
Масгара сюзцня ялавя едилян «баз» шякилчиси васитясиля дцзялдилмиш
«масхарабаз» масгара эюстярян, яйлянъя тяшкил едян мянасыны верир.
«Масгарабаз» «Комедийа ойуну» мянасындан даща чох комедийа
эюстярян, масхара эюстярян, ифачы мянасыны ифадя едир.
Бу тамашаларын да юзцнямяхсус хцсусиййяти, гурулушу вя ифа
тярзи олмушдур. Ифачылар кичик дястядян – масхарабаздан вя онун
кюмякчиляриндян ибарят олмушдур.
Мусиги дястясини зурначы, балабанчы вя дяфчи тяшкил едирди.
Гисмян сонралар бу дястяйя ашыг вя дяфчиляр ялавя едилярди.
Масхаралар кичик тамашалар иди, ямяк мювсцмцндян сонра адятян
пайызда –асудя вахтларда башлайыб йазын яввялляриня гядяр давам
едярди. Кичик мейданчаларда, йахуд мяълислярдя эюстярилярди.
Адамлар мейданчада дювря вуруб отурар, мусиги сядалары

408
сяслянярди. Мусигичиляр яввялъя мящарятлярини эюстярярдиляр. Зурнада
зил бир щава чалынар, сяси вя щявяси оланлар зил сяля охуйардылар.
Йаллылар вя башга рягсляр дя оларды. Зурнаны балабан явяз
едярди. Балабанчы мязяли вя шух щавалар чаларды. Ахырда дяфчи йцнэцл
ритмли нягарятлярля тамашанын ясас апарыъысы олан масьарабазы
мейдана дявят едярди. Кюмякчи мейдана эирмяк цчцн
масьарабаза «йол ачарды». Масьарабаз иряли чыханда йенидян
мусиги сясляняр, масьарабазын габаьында мейданчада мязяли
рягсляр едяр, ушаглар майаллаг ашыб понтомим щярякятляр эюстяряр вя
мейданы тярк едярдиляр.
Сонра масьарабаз масгарайа башлайарды. Мязяли бир ящвалат
данышарды. Мясялян, дейярди ки, «Бир нечя ай бундан габаг дцшмян
падшащын юлкясиня эедиб чыхмышдым. Зийарятя эедяндя йолу аздым.
Гаравуллар мяни тутуб, айагларыма гандал вурдулар, ялими ачыг
гойдулар. Падышащын щцзуруна эятирдиляр. Падышащ ня падышащ. Бойу бир
чяряк, саггалы цч чяряк; эюзц домбалан, данышыьы йалан, эейдийи палан.
Сачы сейряк, диши кюйряк...».
Бу йердя кюмякчи сяслянярди ки: «Масьарайа дцшмяк истямяйян
аьалар пул версин». Бир дя эюрядин ки, кимся бир дямир аьча атды
масхарабаза. О дягигя масхарабаз сющбяти сахлайыб башлайарды пул
атаны масхарайа гоймаьа: «Ай бойу дарзанбал, узундураз
бейняваз, хейря-шяря йарашмаз». Бу гара гяпик ъейран дурушуна,
марал бахышына...щеч йарашармы, ъамаат сянин, а гара бяхт, атасына
хейир вермяйян бядбяхт, бу щярякятинля барашармы...Бу дяфя
масьарабаза каьыз пул верярдиляр. Масьарабаз дямир пул веряни о
ки, вар утандырыб яввялки ящвалатына гайыдыр вя беляликля тамаша
давам едирди. Щекайятини данышыб гуртардыгдан сонра она йеня аз
пул верянин бирини мейдана сясляйир вя сорушурду:
-Адын нядир?
Мцщасиби дейирди ки:
-Щясянаьа.
Бундан сонра масьарабаз бир фикря эедиб башлайырды яввялъя
онун адыны масхарайа гоймаьа. Бу вахт нювбя иля зурна балабан
вя дяф данышыьын мязмунуна, ритминя, ащянэиня уйьун олараг бир-
бирини явяз едирди.
Масьарабаз ада уйьун аъытма дейярди; яввялъя ады бир нечя
дяфя тякрар еляйяр, сонра аъытманы сюйляйярди:
Щясянаьа,
Щясянаьа,

409
Щясянаьа,
Щясянаьа...
Долду
Йараьа!
Минди,
Улаьа!.... (6, 109)
Масхарабаз бундан сонра Щясян аьанын эейимини, бойуну,
йеришини, данышыьыны, эцлцшцнц, щядя-горху эялмясини масьарайа
гойар, бир чох щалларда масхарайа гойулан дава салмаг истяр, тез
онун тутуб аьаъа баьлардылар. Беля тамашаларда бязян аьаъа
сарынанларын сайы бязян 5-6 няфяр оларды. Масхарабазы щядялямяк,
дюймяк гадаьан иди. Тамаша гуртарандан сонра аьаъа сарынанлары
масхарабазла барышдырардылар.
Масхарабазлар чох вахт аьаъа адам сарытмагдан гачардылр.
Эюряндя ки, масхарайа гойдуьу адам ъырнайыр, тез обйекти дяйишяр,
бир башгасыны масхарайа гойар, йа да тамам цнваны мялум
олмайан ящвалатлардан, лятифялярдян данышарды. Мясялян, дейярди:
«Бир падшащын бир кар вязири вар иди. Падшащ хястяляниб йатаьа
дцшмцшдц. Бцтцн сарай онун йанына эялмишди, бир вязирдян башга.
Вязир йахшы билирди ки, падышащдан щяр дяфя бир сюзц тякрар
сорушанда, йа да «бяли» дейяндя падышащ ясябляширди. Одур ки, вязир
падышащын йанына эетмяйя ещтийат еляйирди. Ня ися, вязир ня дейиб, ня
ешидяъяйини габагъадан эютцр-гой едиб падышащын йанына эялир.
Саламялейкдян сонра башлайыр щал-ящвал тутмаьа:
-Падышащым, бу ня йатагды дцшцб галмысан?
Падышащ дейир:
-Юлцм йатаьы.
Вязир дейир:
-Тезбазар олсун.
Вязир сорушур:
-Щякимин кимдир?
Падышащ дейир:
-Язрайыл.
Вязир дейир:
-Яли йцнэцл олсун.
Падышащ лап ясябляшир, еля билир ки, вязир ону яля салыр. Вязир дя
юзлцйцндя щесаблайыр ки, веряъяйи суаллардан бири галыб ону да верир:
-Йейиб ичдийин нядир?

410
Падышащ дейир:
-Зящримар.
Вязир дейир:
-Нуш ъанын олсун.
Падышащ ямр едир ки, вязирин бойнуну вурсунлар. Бир
масхарабаз эялиб падышаща дейир ки, аллащ онун бойнун онда вуруб
ки, гулаьыны кар ейляйиб. Дай сян эял аллащла йарышма, вязири бурах
эетсин.
Падышащ масхарабазын сюзцня бахыб вязири азад едир» (6, 110).
Бундан сонра мейдана хош ящвали-рущиййя йайылар, кцсянляр
барышар, щирслянянлярин щирси сойуйар, масхарабаз йеня
масхараларыны давам етдиряр, чякиб мейданчайа нювбя иля бир-ики
няфяри салар, онлары да масхарайа гойарды. Ахырда ися масхарабаз
кюмякчилярини, мусигичиляри масхарайа гойр вя бунунла да тамаша
битярди.
Масхара тамашалары да бязян дюрд-беш саат чякирди.
Масхарабазлар щазыръаваб, мязяли сюзляр, лятифяляр, рявайятляр
дцзялдя билян, сюз ойнадан адамлардан олмалыйды. Онлар тамашайа
да хцсуси либасда чыхардылар. Палтарлары –хялятляри, ябалары аллы-эцллц
олар, башларына яммамя гойар, белляриня гуршаг баьлайардылар. Бязи
масхарабазлар ися мейдана башыачыг чыхардылар. Башларыны цлэцъля
гырхдырар, кякиллярини алнындан саллайардылар. Айагларына йцнэцл мяст
эейярдиляр. Бу юзц дя мцяййян эцлцш доьурарды.
Масгара тамашалары узун мцддят дябдя олан мейдан
тамашаларындан бири кими мцяййян цнсцрлярини, елементлярини бу эцн
дя сахлайыр. Масхарабаза мяхсус бир сыра комик ъизэиляр сонрлара
мцхтялиф сябяблярля ялагядар тялхякляр, мязщякячиляр тяряфиндян
мянимсянилмишдир. Бу ися масхара тамашаларынын мцхтялиф сатирик халг
тамашалары иля чарпазлашмасына, мцяййян щалларда ися онларын
ассимилйасийасына сябяб олмушдур.
Айры-айры реэионларда ассимилйасийа едилмиш масгара
тамашаларынын бир сыра цнсцрляри мцстягил шякилдя – масгара вя йа
масгарабазлыг адлары иля халг арасында йашамышдыр.
Бу тип тамашаларда мусиги мцшащидяси, еляъя дя масгарачынын
кюмякчиляри эюрцнмцр. Масгарачы мейданда тяк галыр, о юзцнцн
мцхтялиф масгараларыны сюйлямякля тамашачы топлайыр. Бир гядяр
сонра ися мейдандакы адамлара мцхтялиф масгаралар сюйлядикдян
сонра мейданда олан вя йа олмайан адамлары масгарайа гойур.

411
Бязи мянбялярин вердийи мялуматлара эюря мясгярячилик мцхтялиф
тцрк тайфалары ичярисиндя сайылан сянят олмушдур. Щяля чох яввялляр
Тябриздя, Дярбянддя, Адам Олимаринин мялуматына эюря ися,
Ширваншащлар дюврцндя шащ сарайларында мясгярячиляр йашамышдыр ки,
онлар ичярисиндя дярбяндли Абдуллятифин, ширванлы Тяккялиоьлунун
адлары хатырланыр.
Сонралар мяшщур масхарачыларын тяглидчиляри йаранса да онлар
яняняви масхарачылар кими шющрятляня билмямишляр.
Азярбайъанда мейдан тамашаларынын мараглы типляриндян бири
олан яйлянъя тамашаларынын башга жанрлары да олмушдур. Лакин онлар
мязщякя, гаравялли, щогга вя бир сыра башга комик вя сатирик
тамашалар ичярисиндя ярийиб эетмиш, щяля орта ясрлярин башланьыъында
мейдан щяйатыны тярк етмишляр.
Гарачы тамашалары. Азярбайъанда мейдан тамашаларынын
тарихян эениш йайылмыш типляриндян бири дя гарачы тамашаларыдыр. Онлар
чох гядимлярдян халг арасында эениш йайылмыш, даща чох тамашачы
аудиторийасыны ящатя етмишдир. Гарачы тамашалары ясасян гарчыларын
кянбякянд эязиб ачыг щавада эюстярдикляри тамашалардандыр. Орта
яср Шяргинин бир сыра шящярляриндя, хцсусян Мяшщяддя, Ярдябилдя,
Хойда йайылан тамашалар сонралар Азярбайъанда яняняви мейдан
тамашалары кими шющрятлянмишдир.
Онлар гарачы мяишяти иля сых баьлы олмушдур. Кючяри гарачы
щяйаты, гарачыларын мяшьулиййяти, адят вя яняняси бир сыра яняняви
ъизэилярдя бу тамашаларда яксини тапмышдыр.
Дцнйанын щансы гитяси вя реэионунда, Авропанын Гярби вя йа
Шяргиндя йашамасындан, щансы дилдя данышмаларындан асылы
олмайараг юзляриня мяхсус милли йарадыъылыг янянялярини, ритуал вя
етигадларыны, еляъя дя аьыз ядябиййаты нцмунялярини бюйцк
мцщафизякарлыгла горуйуб сахлайа билмишляр. Бцтюв Азярбайъан –
Эцней вя Гузей яразилярдя йашайан гарачылар аьыз ядябиййатында
олдуьу илкин ойун-тамаша мядяниййятиндя юзляриня мяхсус еркянлийи
горуйуб сахлайа билмишляр.
Бунунла йанашы, шярти олараг адландырдыьымыз Азярбайъан
гарачылары Азярбайъан тамаша мядяниййятинин бир чох цмуми
янянялярини гябул едиб, юз пешякар ифасына дахил ется дя щямин
яняняляр дахилиндя гарачы мядяниййяти юзцнямяхсуслуьу онларын
рягсляриндян тутмуш мусиги вя пешякар тамаша ифачылыьында юзцнц
горуйуб сахлайа билмишдир. Азярбайъанда узун заман ярзиндя,
щятта милли мейдан тамашаларынын бир типи кими йашайан гарачы
тамашаларында бу хцсусиййятляри айдын эюрмяк мцмкцндцр.

412
Сон вахтларда кечмиш совет постмяканында йашайан
гарачыларын (сиганларын) тарихи, етнографийасы вя фолклору иля баьлы
йаранан арашдырмаларда беля фикир юзцнц ифадя едир ки, рус сиганлары
кими, Мяркязи Авропа вя кечмиш ССРИ-нин Авропа щиссясиндя
йашайан гарачылар ясасян рус фолклору яняняляри ясасында юз шифащи
йарадыъылыгларыны давам етдирмишдир (5, 4). Е.Друтсун вя А.Гесслерин
иддиасына эюря ися бу ъящят рус гарачылары цчцн яняняви олса да онлары
кечмиш ССРИ-нин Авропа щиссясиндя йашайан сиганлара аид етмяк
олмаз. Рус гарачылары юз милли фолклору иля йанашы рус фолклоруну ифа
етсяляр дя гарачы фолклоруну бюйцк мцщафизякарлыгла горуйуб сахлайа
билмишляр. Лакин совет постмяканында диэяр милли уъгарлардакы
гарачылар барядя буну демяк олмаз. Гарачыларын Авропа яразисиня
сяпялянмясинин тарихи йени дейилдир. Нил чайы сащили гарачыларын Авропа
яразисиня, о ъцмлядян Азярбайъан яразисиня эялиши дя еранын
яввялляриня тясадцф едир (26, 5).
Гарачыларда коллектив шякилдя сяйащят яняняси эцълцдцр.
Мцхтялиф дястяляр шякилиндя гарачылар мцхтялиф районлара, кяндляря
эяляр, чай кянарында, булаг йахынлыьында чадыр гуруб мцвяггяти
мяскян салардылар. Гарачы дястяляри цч-беш, бязян дя даща чох
аилядян ибарят оларды. Адятян мяскян салдыглары кяндлярдя бир-ики
щяфтя, нисбятян бюйцк йашайыш мянтягяляриндя ися ики-цч щяфтя
галардылар. Гарачыларын дцшдцкляри йерлярдян бивахт вя гяфил кючмяси
адятян онларын мяишят чятинликляри, щяйат шяраити вя б. сябяблярля баьлы
оларды. Гарачылар ясасян сящяря йахын, щамы йухуда оланда, дан йери
сюкцляндя йерлярини тярк едяр вя бундан щеч кясин хябяри олмазды.
Гарачылар мцвяггяти мяскунлашдыглары кяндлярдя мцхтялиф
тамашалар эюстярярдиляр. Адятян бу тамашалар адамларын истиращят
саатларында, ахшам тяряфи эюстярилярди. Эцнцн биринъи щиссясиндя
гарачылар мцхтялиф кустар ишляр эюряр – яляк, хялбир, охлов,
кцндяйайан, дюрдайаг вя с. дцзялдиб ъамаата сатарды. Бязи щалларда
гарачыларын галайчылыгла мяшьул олан дястяляриня дя тясадцф едилярди.
Онлар ясасян пайыз, гыш вя йазгабаьы айларда кяндляря
чыхардылар. Бязи щалларда мящсул йыьымы дюврцндя дя онлар хырман
цстцня эедиб орада тамашалар эюстярярдиляр.
Йухарыда дейилдийи кими гарачылар арасында кустар сяняткарлыг,
о ъцмлядян тохуъулуг, бойагчылыг, кечячилик, паланчылыг, дярзилик вя
с. дя эениш йайылмышды. Эюстярдикляри тамашалар да чох шух вя шян
кечярди.
Бу тамашалара чохлу адам эялярди. Тамашалар щавада вя йа
гурулмуш бюйцк чадырларда кечириляр, бир нечя саат давам едярди.

413
Тамаша щейяти ясасян мейдан кешикчисиндян, баш ойунбаздан, онун
кюмякчисиндян, дяфчидян вя ряггася гызлардан ибарят оларды. Бязи
дястялярдя ряггас гызларын сайы цчя гядяр оларды. Нисбятян сонра
йаранмыш гарачы дястяляриня балабанчы вя йа зурначы да дахил
едилмишди. Гисмян сонралар ися бязи гарачы дястяляриндя балабан вя
зурнаны гармон явяз едярди.
Мейданчанын тамашайа щазырланмасы, тамаша заманы сакитлийин
бярпасы, орайа кянар адамларын бурахылмамасы иля мейдан кешикчиси
мяшьул оларды. О, ейни заманда ойунбазы горуйар, тамашада
ойнадылан айыны мейдана эятиряр, орадан чыхардар, лазым олан
яшйалары ойунбаза верярди. Яслиндя бцтцн тамашаны кешикчи вя
кюмякчиси идаря едярди. Ойунбаз ейни заманда ряггася гызлары
мейдана чыхарар вя рягси гуртаран кими онлары чадыра ютцрярди.
Ойунбазын кюмякчиси мейданда даща чох ишлярди. О,
ойунбазын бцтцн тапшырыгларыны йериня йетримякля йанашы,
тамашачылары пул вермяйя ширникляндирмяли, тюкцлян пулу йыьмалы,
щабеля мейданы вя мейданкылары горумалы иди.
Тамашанын ясас апарыъысы Ойунбаз иди. Мейданда о эащ тялим
эюрмцш айыларла ойнайар, эащ гарачы гызлары мцшащидя едяр, эащ да
кюмякчисиня мейданда сащман йаратмаг цчцн тапшырыглар верярди.
Тамаша Ойунбазын тялим эюрмцш щейванларла ойуну иля
башларды. Яксяр щалларда Ойунбаз айыларла ойнайарды.
Бир сыра дястялярдя ися баьлы айы иля йанашы, меймун да оларды. Тяк
меймун ойнадан дястяляр дя варды. Ойунбаз айынын ялиня аьаъ вериб
она мцхтялиф комик щярякятляр етдирярди. Айы мейданда эязяр,
майаллаг ашар, тялимчиинин чийниня чыхар, онун тапшырыьиля мцхтялиф
адамлары йамсылайарды. Айыдан сорушардылар ки, «Щцсейняли неъя
йерийяр?» Айыны неъя юйрятмишдилярся, о ъцр дя Щцсейнялини тяглид едярди.
Йахуд сорушардылар ки, филанкяс неъя эцлцр? Айы ейбяъяр сясляр чыхарар,
яъайиб сясля эцляр, аьлайар, гялйан чякяр, кцсяр, йатар, аьаъа дырмашар
вя с.
Бундан сонра ися Ойунбазла айынын мязяли рягсляри эюстярилярди.
Дяфдя ритмли ащянэ ешидиляр, айы мейданда яйлянъяли рягсляр едярди.
Ойунбаз уъадан охуйар вя айынын мязяли рягсини мцшащидя едярди:
А мишка, мишка, мишка, Мишка йаман гапанды!
Мишка пийан олубду, Мишка гапы пусанды.
Беш стякан вурубду! Мишка йохса усанды?
Мишка голун ачыбды, Мишка оьру тутанды,
Мишка евдян гачыбды! Мишка балам утанды!

414
Мишка хялвир дцзцбдц, А, мишка, мишка,
Мишка чайда цзцбдц! Мишка пийан олубду,
Кянар тутун сапанды, Беш стякан вурубду!..
(6, 113)
Ойунбазын башына пул сяпярдиляр. Кюмякчи пулу йыьар, айы тякрар
ойнадыларды. Дяф юз ащянэиндя давам едяр, Ойунбаз ритмик бир
щярякятля охуйар, айыны сцрятли рягся мяъбур едярди:
Мишка ойнар сярасяр
Мишка балам мависяр,
Ъцтъц бабам ъцт якяр,
Якдийи тим-тик битяр.
Уста зяри ъцтдяди,
Ъцтъц бабам ъцтдяди.
Ъцтдя эедян Шяддяди,
Шяддя дейил, Шцддяди!
Шцддя дейил, Дитдити,
Дитди цстц битдиди.
Битди кечи отдады,
Отда дейил, оддады.
Эялди евими одддады,
Од йерини ходдады...(6, 113)
Ойунбазын сцрятли ритмик охунушу, айынын ъялд, эцлцш доьуран рягси вя
мимикалары тамашачыларын алгышына сябяб оларды. Дяфин ритми бирдян-биря
йавашыйар, Ойунбаз бу дяфя ащястя ритмля айыны тязядян ойнадарды.
Ойунбазын кюмякчиси мейдана пул атмайанлара ишаря едяряк айынын
кцсдцйцнц билдирярди. Мейдана йеня пул атылар, рягс давам едярди.
Ойунбазын нювбяти мащнысы сяслянярди:
- Мишка балам хястяди,
Сяси батыб пястяди,
Пястя дейил, ъан цстяди,
Мишкалар бир дястяди.
Мишкайа пул вермясян,
Ъанын бир ил хястяди.
Хястяди щай хястяди,
Мишка балам хястяди,
Мишкалар бир дястядир... (6, 113-114)

415
Сонра айыйа динълик верилярди. Гарачы гызларын рягси башларды.
Рягс бюйцк мараьа сябяб оларды. Адятян эюзял, йарашыглы гарачы
гызлары назик, эюдяк палтарда ойнайардылар. Рягс заманы чохлу пул
йыьыларды. Ойунбазын кюмякчиси мейданда топладыьы пулларын
щамысыны гарачы гызлара верярди. Гарачы гызлар айагйалын ойнайар, бир
сыра щалларда ися дяф чалардылар. Узун щюрцкляри олар, щюрцкляр бязяня
топуьа гядяр узанарды.
Гарачы тамашаларыны гарачы гызларын мащнылары бязяйярди. Бу
мащныларда дярин кядяр, гарачы гызларын уьурсуз талейиндян, вахтсыз
юлцмцндян шикайят якс олунарды.
Эцлдян чялянэ башында Шявя тели ипякди,
Сцрмя варды гашында, Гара дейил, эюйчякди,
Юлдц ъаван йашында, Йахуд: Гыз дейилди, мялякди,
Гарачы баъым, ъан,ъан! Гарачы баъым, ъан, ъан!
Гарачы баъым, йан, йан! Гарачы баъы, йан, йан!
Бу мащныларда гарачылар цчцн яняняви олан кешмякешли
щяйатын аьырлыьындан шикайят цстцнлцк тяшкил едирди. Айры-айры
мащныларда гарачы мяшьулиййятиндяки цзцъц ишлярдян, онлара гаршы
едилмиш тарихи ядалятсизликдян эилей дя ешидилирди. Онларын бир
гисминдя гарачы етнографик щяйатынын мцхтялиф деталлары, тарихян
гарачы мяишяти иля баьлы яняняляр юзцнц якс етдирирди:
Биз-биз идик,
Гырх гараэюз гыз идик.
Ялимизи яздиляр,
Дилимизи бцздцляр
Батды бармаьымыза
Палан тикян бизляримиз,
Дизи цстя отурмагдан
Парчаланды дизляримиз.
Сиз гараэюз,
Биз гараэюз,
Йцз гараэюз,
Дцз гараэюз.
Дцзя-дцзя гатдылар,
Дцзцб Ниля атдылар. (6, 114)
Шякли бахымдан, поетик тяркиб, форма вя мязмун етибары иля нязяри
ъялб едян бу мащныда мяшяггятли гарачы щяйаты эюз габаьындадыр. Тамаша
заманы щямин кядярли мятни аноложи ритм мцшащидя едир. Бу ритм истяр

416
дяфдя, истярся дя балабан вя йа гармонда ейни дуйьуну ифадя едир. Истяр-
истямяз гарачы талейиня аъыйырсан. Лакин бу узун чякмир. Мейданда
тамамиля йени, ойнаг вя рущлары охшайан бир ритм сяслянир. Бу ритмдя бир
никбинлик, эяляъяйя цмид дуйулур. Бир сыра щалларда ися гарачы гыз гцрбятдя
олан, ондан узагларда галан севэилисини, нишанлысыны тярифляйир, ойнаг
ритмляр, хош дуйьулар йарадыр. Лакин йенидян рягсин вя няьмянин ащянэи
дяйишир. Гарачы гызларын мащнылары башлайыр:
Гарачылар цздцляр,
Щяр ъяфайа дюздцляр.
Гарачыйам,
Комамызы бязярям!
Гарачыйам,
Щяр ъяфайа дюзярям!
Эцляр цзлц,
Ширин сюзлц,
Гарачы бяйи эязярям! (6, 115)
Рягсля мцшащидя едилян бу няьмядя гарачы гызына мяхсус милли
хцсусиййятляр – онун язаб вя ъяфалара дюзцб юз йохсул комасында севдийи
эянъин йолуну эюзлямяси, онун йолунда щяр ъцр чятинляря галиб эялмяйя
щазыр олмасы, “эцляр цзлц” бяйинин щясряти иля дцнйаны доланыб эязмяси
ифадя едилир. Няьмянин сонракы щиссясиндя гарачы гыз йеня юз улу
кечмишиня гайыдыр. Миллятиня гаршы йол верилмиш тарихи ядалятсизлийи тящдид
етмякля йанашы улуларынын зор иля гярг едилиб мящв едилдийи, доьма, бюйцк
язямятли вя гцдрятли хатырлайыр. Бурада гымыз, балаъа ряггас гарачы
гызыныны бюйцк вятянсевярлийи инсаны вяъдя эятирир:
Гарачыйам –
Елимизи яздиляр!
Гарачыйам –
Ялимизи яздиляр!
Гарачыйам –
Дилимизи бцздцляр!
Сиз гараэюз,
Биз гараэюз,
Йцз гараэюз,
Дцз гараэюз.
Дцзц-дцзя гатдылар,
Дцзцб Ниля атдылар. (6, 115)
Бу тамашаларда гарачы гызлары ачыг-сачыг мащнылар охуйардылар.

417
Лакин онлар юз адят вя яняняляриндян кянара чыхмаз, намус вя
исмятляри иля сечилярдиляр.
Беля тамашалардан сонра айры-айры ъаванлар гарачы гызларына
ашиг олар, онлара елчи салардылар. Лакин онлар йалныз юз гарачы
гощумлары иля аиля гурардылар. Гарачы гызларына дцшян кянар елчиляр
щямишя мцхтялиф бящанялярля рядд едилярди. Гарачы гызлары, онларын
рягсляри, талеляриндян шикайят долу няьмяляри узун мцддят
йаддашларда йашайыр.
Тамашаларын сонунда Ойунбаз айы иля сон дяфя мейдана
чыхарды. Айы шян рягслярля ъамааты яйляндиряр, Ойунбаз айыны
мейданда эяздириб мащнылар охуйарды:
А мишка, мишка, мишка,
Мишка эязяр йан-йаны,
Мишка чякяр гялйаны,
Гялйанын оду щаны?..
Сонра айы йан-йаны эязяр, гялйан чякяр, мейданда сцзяр,
майаллаг ашар вя с. ойунлар эюстярярди. Тамашаларын финалы
мараглы оларды.
Гарачылар кечи ятини чох севяр, кичик кечи сцрцляри сахлардылар.
Онлар кечи дярисиндян хялвир, гылындан ися яляк дцзялдярдиляр. Бу
пешялярля баьлы гарачы тамашаларынын сонунда бязян “Ялякчи” вя
“Хялвирчи” няьмяляри охунар, ъамаат яляк, хялвир вя б. яшйалар
дцзялдиб сатан усталары Ойунбаз мейдана чыхарар, “ядалятли
тамашачылар” дцзялтдийи мяишят яшйаларына эюря онлара юз разылыгларыны
вя щюрмятлярини ифадя едярдиляр.
Ящлиляшдирилмиш мцхтялиф щейванлардан мейдан тамашаларында
истифадя Азярбайъанда гядимдян мювъуд олмушдур. Лакин онларын
пешякар мейдан тамашасы кими кцтлявиляшмяси иля баьлы мцлащизяляр бир
мяналы дейилдир. Бязи мцлащизяляря эюря бу тамашалары гарачылар юзляри иля
эятирмишляр (2, 121). Башга бир ещтимала эюря ися онлар тарихян гядим
Азярбайъанда мювъуд олмушдур. Мялумдур ки, шяргин бюйцк
шящярляриндя, ири тиъарят мяркязляриндя, базар вя карвансара гапыларында
мцхтялиф ойунбазлар ящлиляшдирилмиш щейванлар, гушлар васитясиля та
гядимдян тамашалар эюстярмишляр. Лакин бунлар кцтляви мейдан
тамашасы сявиййясиня йцксяля билмямиш, йалныз халг арасында ойунбаз
кими танынмышдыр. Гарачы тамашаларыны ойунбазлыг яняняляринин тясири иля
йарандыьыны вя йа щансыса шякилдя онлары ойунбазлыгла ялагяляндирмяк

418
олмаз. Онлар арасында мцяййян цмуми вя охшар ъящятляр нязяря чарпса
да, гарачы тамашалары гарачыларын мяруз галдыьы тарихи щягигятляри юзцндя
якс етдирян, Азярбайъан милли тамаша-ойун мядяниййяти елементляри
ясасында йараныб формалашан, милли мейдан тамашалары ичярисиндя юз
тарихи йерини тутан тамашалардан олмушдур. Беля ки, айры-айры адамлар
дястяляр дцзялдиб, гарачы тамашаларыны тяглид етмяйя мейл эюстярирдиляр.
Бу ися бир сыра щалларда бядбяхт щадисяляря сябяб олар, йахшы
ящлиляшдирилмиш айылар Ойунбазы парчалайар, айыны чятинликля мейдандан
чыхардар вя йа эцлля иля вурардылар. Бцтцн бунлара бахмайараг тяглидчилик
давам етдирилярди.
Я.Бядялбяйли бу барядя йазыр: “Вахтиля шящяр-шящяр,
кяндбякянд эязяряк, йахшы тялим эюрмцш айы вя меймуна бир
дяйяняк вериб онлары... одун шялясини далына алыб фырланмаьа,
майаллаг ашмаьа, гялйан чякмяйя, ъцт якмяйя, щабеля бир сыра
адамлары сатирик бахымдан тяглид етмяйя вадар едярдиляр. Бу заман
щейваны ойнадан айыдан, мейданда “сорушарды ки,” филанкяс неъя
йерийир, неъя гялйан чякир? Щейван ися юйряндийи щярякятляри тяглид
едир, тамашачылары эцлдцрярди. Сонра ися о, актйорун тяглидини
чыхардараг чащарэащ цстцндя:
Ай йери, чобан, йери,
Даьлары долан йери, - дейя шялякцл-мялякцл
мелодийасынын илк вариантыны охуйурду”. Ойунбазлар ися мейданда
дайаныб дейирди, “Инди дя бизим рящмли, ядалятли тамашачыларымыз цчцн
бир рягс ет, онлар бизя ъиб хярълийи версинляр”. Бу заман онун кюмякчиси
ойнаг ритмдя дяф чалыр, актйор (Ойунбаз – А.Н.) да айы иля ойнайараг
реэетатив ифадя тярзи иля:
Ъцтъц бабам ъцт якяр,
Тохуму йеря сяпяр, - дейярди”. (1,123)
Гарачы тамашалары халг арасында бюйцк тясир бурахмышды. Еля бу
тясирин нятиъясиндя дя тяглидчиляр эюстярдийи тамашалары гарачы тамашасы
типиня йахынлашдырмаьа ъящд эюстярирдиляр. Щятта бу мягсядля
Азярбайъанын айры-айры районларында пешякар щейван ящлиляшдирянляр
йетишмишди. Онлар яшлиляшдирилмиш айы вя меймун сахлайардылар. Щейван
ящлиляшдирмяйя хцсуси сяриштяси олан Ъябрайыл районундакы Мяшяди Ъялил
узун мцддят тяглидчи тамашалар эюстярянлярдян бири иди (2, 124).
Азярбайъанда мейдан тамашаларынын мараглы типляриндян
олан гарачы тамашалары гарачы щяйатынын бир сыра мцщцм ъизэилярини
юзцндя якс етдирян кцтляви тамашаларындан бири кими, халг арасында
эениш шющрят тапмышды. Онлар халг щафизясиндя щям мязмун вя

419
мцндяряъясиня, щям дя репертуар зянэинлийиня эюря йадда галан
тамашалардан олмуш, тамаша мядяниййяти тарихимизя силинмяз
сящифяляр йазмышдыр.
Фярди тамашалар. Щяля чох гядимдян Азярбайъанда мялум олан
фярди тамашалар мейдан тамашаларынын мараглы нцмуняляриндяндир.
Аз тядгиг едилмиш, бир сыра щалларда ися зярярли вярдишляр кими тянгид
едилмишдир.
Фярди тамашалар айры-айры фярдлярин юз зювгляриня уйьун олараг
тяшкил етдийи тамашалардандыр. Онлар ачыг щавада кечириляр, илин
мцяййян вахтларында, хцсусян пайыздан башлайараг йайын
яввялляриня гядяр, бязи реэионларда ися бцтцн ил бойу эюстярярдиляр.
Фярди тамашаларын тамашачылары дяйишкян оларды. Бязян бу
тамашалара чохлу адам эяляр, бязян дя анъаг щямин тамашалардан
зювг аланлар ахыра гядяр она бахардылар.
Онлар айры-айры мярасимлярдя, хцсусян Новруз мярасиминдя
ъыдыр, зорхана, яйлянъя тамашаларындан сонра да эюстярилярди. Чох
щалларда ися мцстягил тамашалар кими щявяскар фярдлярин шяртляшдикляри
вахтда кечилярди. Онларда иштиракчы, йяни тамашаны апаран 3 вя йа 5
няфярдян ибарят оларды. Тамаша заманы фитля чалынан няьмялярдян
башламыш мейдан гызышдыран, дюйцшя чаьыран няьмялярдян дя истифадя
едиляр, онлар щянэи вя ъянэи щаваларында охунарды. Бязи щалларда ися
тябиллярдян, наьара вя шейпурлардан истифадя олунар, ити рягсляр сясля-
нярди. Фярди мейдан тамашаларында галиб тяряф бязян мяьлуб тяряф-
дян пул аларды. Бязян тамаша ики щявяскар фярдин щюъятляшмяси,
мяръляшмяси иля дя баьлы кечирилярди. Бу типли тамашаларын кечирилмяси
ясасян пешякар щявяскарларын ады иля баьлы олуб ейни заманда
мярасим истякликляри иля дя ялагяляндирилярди. Азярбайъанда кечирилян
фярди тамашаларын илк нцмуняляриндян бири буьа дюйцшдцрмя иди.
Или, ики или тамам олмуш буьаны мейдана эятиряр, ону башга бири
иля гаршы-гаршыйа гойардылар. Буьалар башлардылар дюйцшмяйя. Чох
дящшятли бир дюйцш оларды. Ъамаат тамашайа йыьышар, ат цстцндя олан
буьа сащибляри ися щейванлары гызышдырмагда давам едярдиляр.
Гызышмыш буьалар бир-бирини дящшятли шякилдя язишдирярди. Онлардан бири
йа йеря йыхылар, йа мейдандан чыхыб гачарды. Буьа сащиби мяьлуб щесаб
едиляр, бир сыра щалларда ъяримя верярди.
Буьа дюйцшдцрмя мцхтялиф мцбащисяли мясялялярин щяллиндя
мцяййян шяртляр чярчивясиндя дя кечирилярди. Бир сыра щалларда ися
эянъ вя ъаван пящляванлар буьа иля дюйцшцб галиб эяляр, ад
газанар, йахуд гойулмуш шярти ударды. Бунун ян йахшы

420
нцмунясиня “Китаби-Дядя Горгуд”ун “Дирся хан” вя “Ганту-
ралы” бойларында раст эялмяк мцмкцндцр.
Чох гядимлярдян Азярбайъанда эениш йайылан бу тамаша
сонралар Дярбянд, Шяки-Загатала вя Ширван зонасында узун
мцддятдя дябдя олмушдур. Халг арасында йайылмыш “Буьа
дюйцшдцрмя” няьмяляриндя бу тамашада, хцсусян буьанын дюйцшя
щазырланмасыны якс етдирян лювщяляр айдын якс олунмушдур:
Ала буьам алланыб,
Мейда цстя щалланыб.
Ала буьам ъянъялди,
Буйнузлары хянъярди!
Фынхырар аслан кими,
Парчалар гафлан кими!
Ъана сусуйуб буьам,
Гана сусуйуб буьам!
Ала буьам ъянъялди,
Буйнузлары хянъярди!.. (6, 118)
Буьа дюйцшдцрмя ясл халг тамашасына чевриляр, щяр ики тяряф юз
буьасыны тяриф едяр, тамаша буьанын мейдандан гачмасы вя йа
йыхылмасы, буьа сащибинин мяръи юдямяси иля баша чатарды. Мяьлуб
олмуш буьа еля щямин эцн кясиляр, мейдан ятрафында сцфря ачыларды
ки, бу да тамашанын кцтлявилийини даща да эенишляндирярди.
Бу типли тамашаларын башга бир нювц ися Нярдюйцшдцрмя иди.
Дюйцшя щазырланан няр яввялъядян йахшы бяслянярди. Няр
дюйцшдцрянляр юзляри дя дявядя олар, нярляри кялля-кялляйя эятиряр,
онлары дюйцшя гызышдырардылар. Щяр ики тяряфдя 3-5 няфяр ойунбаз
иштирак едяр, онлардан бири дюйцшц тяшкил едяр, галанлары ися
тамашачылары горумагла ойуну гызышдырардылар.
Адятян беля тамашалар карвансарай мейданчаларында, бюйцк
мейданча вя талаларда тяшкил едилярди. Няр дюйцшцнц тяшкил едян
таъирляр, карванбашылар оларды. Онлар асудя вахтларыны шян кечирмяк
цчцн беля тамашалардан ляззят алар, мцхтялиф мяръляр, шяртляр
ясасында тез-тез няр дюйцшдцрмяляр дцзялдярдиляр. Нярляр дюйцшян
мейданын ятрафына чохлу тамашачы топлашарды. Буьа дюйцшляриндя
олдуьу кими, няр дюйцшляриндя дя бязян бядбяхт щадисяляр баш
верярди. Йаралы няр мейдандан чыханда, йахуд рягибиня щцъум
едяндя тамашачылардан бязян зядяляняни дя оларды.
Тамаша адятян бир нечя саат чякярди. Мяьлуб олан няри сащиби
аъыгла мейдандан чыхмаьа сясляйярди. Няр аьлайар, сащибинин цстцня

421
тцпцряр, диз-дизи йерийяр, йатыб-дурар, аьрыларыны азалтмаг цчцн
мцхтялиф щярякятляр едяр,бундан ися сащибляри вя тамашачылар ляззят
алардылар. Мяьлуб олмуш вя галиб эялмиш нярляр мейданы наразы тярк
едярдиляр. Галиб эялмиш нярляр дя дюйцшдян сонра “кцсяр”, ону
дюйцшдцрян сащибини йахынына бурахмазды. Бир чох щалларда ися
сащибиня тцпцрярди. Еля щаллар да оларды ки, дюйцш вахты нярлярдян бири
мейданда ъан верярди. Бу вахт галиб дявя мейданда дювря вуруб
щяйяъанла фынхырар, сонра ъан верян дявянин йанында дайаныб узун-
узады аьларды. Бу да чох аъынаъаглы сящнялярдян бири иди. Ъан верян
няри чятинликля мейдандан чыхарардылар. Чцнки галиб няр щеч кяси
онун йахынына бурахмазды.
Бир сыра щалларда ися дюйцш мейданында юлцмъцл йараланмыш няри
кясярдиляр. Буну эюрян галиб няр бяркдян нярилдяйиб сарванын
ялиндян гопуб эедяр, бир-ики эцн она йахын дцшя билмяздиляр. Бязян
дюйцш мейданларындан баш эютцрцб эедян вя бир даща эери
гайытмайан нярляр дя олурду.
Няр дюйцшдцрмя тамашалары та гядимдян башлайараг XX ясрин
яввялляриня гядяр Азярбайъанда дябдя олмушдур.
Няр дюйцшдцрцляркян мцхтялиф мащнылар охунарды. Бу мащнылар
гывраг наьара ритми иля мцшащидя олунарды. Тамашалар заманы
охунан няьмяляри нярляри бир-биринин цстцня гызышдыран ритмляр
мцшащидя едярди. Мейданда щяр сарван юз нярини дюйцшя
гызышдырарды.
I сарван II сарван
Няр дявям алчаг эедяр, Няр дявям ганатлыды,
Голунда голчаг эедяр. Няр дявям ганатлыды.
Няр дявямин эюзляри Няр дявяляр сярилдяр,
Йеря дяймяз дизляри. Гара нярим нярилдяр.
Няр дявям ащястяди. Мейдан йерин тоз ейляр,
Сяси щяля пясдяди, Няр дявям пярваз ейляр.
Инди нярим йелляняр. Няр дявям ганатлыдыр.
Оба-оъаг дилляняр... Няр дявям ганатлыдыр...(2, 120)
Няр дюйцшдцрмя тамашалары заманы да мейдан цстцндя мяълис
дцзялдиляр, газан асылар, галиб тяряфин адамлары ъамаата йемяк-
ичмяк верярдиляр. Бу тамашалар байрамлара, айры-айры бюйцк
мярасимлярин кечирилдийи эцнляря дцшяндя ися мяълис адамлары, хястя,
гоъа вя касыб адамлара сцфря эюндярярдиляр.
Азярбайъанда йайылан фярди тамашалардан бири дя гоч
дюйцшдцрмядир. Гоч дюйцшдцрмя гядимлярдян эениш йайылан

422
тамашаларындан олмушдур. Онларын тамашачысы да чох олмушдур.
Гочларын дюйцшмясиня мараг эюстярянляр юзляри иля мейдана хейли
щявяскар эятирярди. Гоч дюйцшдцрмя мцхтялиф реэионларда, Бакыятрафы
кяндлярдя тез-тез эюстярилян тамашалардан иди. Дюйцшдя ян сечмя,
хцсуси бяслянмиш гочлар иштирак едярди. «Бу гочлар цч гисим оларды.
Тоьлу, шишяк вя якяъ. Тоьлу бириллик, шишяк икииллик, якяъ цчиллик оларды. Аь
гочларын бойунларындан хырда зынгыров, мунъуг, ала-сары эюзмунъуьу
вя йашыл мешиндян тикилмиш ичи дуплы цчкцнъ питик асардылар.
Буйнузларыны, кяллясини вя бядянини хына иля чал-чарпаз бойайардылар. Бу
щейванлар дюйцшдцкъя еля зярб иля бир-бириня кялля вурардылар ки,
буйнузлары сынар, бязян башлары беля парчаланарды. Кимин гочу
йериндян тярпянсяйди, ону гачмыш щесаб едярдиляр вя о мяьлуб едилмиш
щесаб олунарды. Гочларын дюйцш заманы дцшдцйц щаллары ифадя етмяк
чятиндир. Щейванларын эюзляриня ган долур, буйнузлары сыныр, буйнузун
дибиндян ган ахыр, дилляри аьызларындан байыра чыхыр, дишляри сыныр, сцрятля
лящляйяряк юлцмъцл бир щалда мясум-мясум ора йыьылан ъамаатын
цзцня бахардылар. Аъынаъаглы бир щала салынмыш щейванларын дюшцнц,
башыны овушдура-овушдура бир тящяр тякрар дюйцшя ъялб етмяк
истяйирдиляр» (1,148). Тамаша 2-3 саат чякярди. Гоч сащибляри яввялъя юз
ямяллярини, гочларыны тярифляр вя ъамаат арасында тамашаны тяблиь
едярдиляр. Гоч дюйцшдцрмядя гочу тярифляйян вя ону дюйцшя сювг
еляйян няьмялярля башлайарды. Гоч дюйцшдцрянляр дюйцш башламаздан
гочунун башыны сыьаллайыб дейярди:
Гара гочум нярди, няр,
Мейданда бир ярди, яр!
Гочуму эюрян тез гачар,
Гач майаны, гара гочум
Буйнузунда парчалар.
Гара гочун буйнуздары
Шишди, шиш,
Дюйцшя эирмяк онуна
Чох чятин бир ишди, иш... (2, 121)
Гочу язизляйян, тяриф еляйян мцхтялиф няьмяляр гочдюйцш-
дцрмядя тамашачыларын ики дястяйя бюлцнмясиня сябяб оларды. Ким
юз гочуну даща ширин бир дилля тяриф еляся, гочунун мязиййятляриндян
сюз ачса, онун инсан кими дил билдийини, сащибини таныдыьыны, аиля
цзвляринин севимлиси олдуьуну вя с. бир-биринин ардынъа тярифляся о,
юзцня даща чох щявяскар газанарды. Дюйцш вахты щямин щявяскарлар
бу «гашга» гочун галиб эялмяси цчцн дил–боьаза гоймаз, о ки, вар

423
щейваны тярифляйярдиляр. Бязян еля оларды ки, тамашачылар гочу инсан дили
билян щесаб едиб дюйцш вахты она неъя вурушмаг, «дцшмянин»
щарасындан вя неъя вурмаьы юйрятмяйя сяй едярдиляр:
Буйнузува ал кялим,
Гара гочум, аь нярим!
Кяллян иля кяллясини парчала,
Вур гулаьын, вур пачасын,
Дур дала!
Йахуд:
Буйнузуну, гурсаьыны,
Буйнузунла гурдала!..
Ала гочу буйнуза ал кялим,
Вур тяпясин, вур пачасын, аь нярим!.. (6, 121)
Гоч дюйцшдцрмя индинин юзцндя дя Азярбайъанда нцмайиш
етдирилян фярди тамашалардандыр.
Фярди тамашалары ичярисиндя ит боьушдурма да эениш йайылмышдыр. Бу
тамаша да айры-айры реэионларда эениш йайылдыьы кими, бюйцк шящяр вя
шящярятрафы кяндлярдя олдуьу кими, Бакы вя Бакыятрафы кяндлярдя щяля чох
гядимдян дябдя олмушдур.
Ит боьушдурма тамашаларынын та гядимдян сайачылар, чобанлар
тяряфиндян сцрцнц горуйан етибарлы вя эцълц итляр ичярисиндя сынаг
апармаг мягсядиля кечирилдийи ещтимал олунур. «Бяняк ща, бяняк»
чобан няьмясиндя чобандан кцсцб эедян итя хитабян сюйлянян
мятндя дя бу, нязяря чарпыр. Мяншя етибары иля гойунчулугла баьлы
йараныб йайылан бу няьмяляр сонрадан халг арасында кцтлявиляшмиш
вя итбазлар бу тамашаларын алудячисиня чеврилмишляр.
Боьушдурмаг цчцн хцсуси итляр бяслянилирди. «... мяшщур ъинс гойун
итлярини кцчцкляйяндян... эятириб ил йарым, ики ил бяслямяйя башлар вя
боьушдурмаг цчцн щазырлашдырардылар» (6 , 122).
Боьушдурмаг цчцн щазырланан итляр гаранлыгда бюйцдцляр, цч,
беш вя йа он эцнлцкдя эютцрцлцб сахланарды. Йалныз эцндя бир дяфя
сащиби ону эязмяйя чыхардарды. Сярт бюйцдцлян беля итлярин аьзына
хцсуси галпаг кечириляр, эязинтийя чыхарыланда галпаг ики-цч йердян
мющкям баьланар, бир нечя йердян халта иля зянъиря бяркидилярди.
Ит боьушдурма да бир-ики саат чякярди. Ит сащибляри яввялъя
зянъирдя итляри гейзя эятиряр, бир-биринин цстцня гысгырыб эери
чякярдиляр. Итин зянъири щямишя ялдя оларды. Дюйцш вахты итляр бир-бирини
мющкям язяр, щятта бир-биринин йахасыны ъырыб парчалардылар.
Ит боьушдаранлар: «Тута, тута, тут», «Ядя тут» вя с. дейя итляри

424
бир-биринин цстцня гысгырардылар.
Аъынаъаглы эюркямя дцшмцш итлярдян щансы сащибинин айаьына
гысылсайды о мяьлуб щесаб олурду. Дюйцшдян гачан ит дя мяьлуб
щесаб едилирди.
Ит боьушдуранлар мяръдян, гисмян сонралар ися пулдан
ойнамаьа башладылар. Мяшщур ит боьушдуранлар Тябриз, Щямядан,
Бакы, Шамахы, Губа, Дярбянд, Шяки, Балакян зоналарында даща чох
иди. Бязян Бакыйа районлардан, хцсусян гоншу районлардан бир-
бириля ит боьушдурмаьа эедярдиляр.
Асудя вахтларда кечирилян бу тамашалара да чохлу ъамаат
йыьыларды, бир сыра башга фярди тамашалар кими ит боьушдурма да пулсуз
тамашалардан иди. Галиб тяряф бу тамашадан сонра тамашайа эялмиш
щюрмятли адамлара зийафят верярди. Боьушдурулмаг цчцн бясляниб
сахланан итляри щявяскарлар щарада олсайды тапыб баща гиймятя сатын
алардылар. Дюйцш заманы язилмиш, итляря айларла гуллуг едиб онлары
саьалдар вя йенидян дюйцшя щазырлайардылар.
Щявяскарлар ит боьушдурма заманы чох щяйяъанланар, итляри
гысгырдар, щар-щарай салардылар:
Итя тут, Итя тут,
Итя тут, А бала,
Тут а, тут, Варым-йохум,
Тут, тут! Сяня гурбан,
Ала кюпяк, Адя тут!..
Щулгумуну Итя тут!..
Парчала!.. Адя тут!.. (6, 122)
Щяйяъанланмыш тамашачылар итляри эащ сюйяр, эащ да язизляйяр,
эащ да ширин дилля боьушдурмьа сювг едярдиляр. Итляри гысгырдаркян
щай-щарайлы ещеляр, нидалар уъалар, итляр бир-бирини дидиб
парчалардылар.
Фярди тамашаларындан олан хоруз дюйцшдцрмя дя ютян ясрлярдян
халг арасында йашайан кцтляви фярди тамашалардандыр. Онун
тяшкилатчылары хорузбазлар иди. Хорузбазлар сечмя хорузлар сахлар,
онлары бир нечя ай бяслядикдян сонра дюйцшя чыхардардылар. «Йахшы
узун бойлу, узун гычлы Щераты хорузларыны чолпалыгдан кишмишля
бясляйиб алты айдан сонра онун гычларындакы мямзлярини шишя иля йонуб
ийня кими итлярдиляр ки, дюйцшян заман о бири хорузун чиняданына
батсын» (14, 149).

425
Хорузбазлар лялл хорузлары да дюйцшчцн гайьы иля
бясляйярдиляр. Дюйцшя щазырланан хорузлары чолпалыгдан дюйцшкян
бюйцдярдиляр. Бязян она эцндя кичик бир истиот дяняси йедиздириляр,
бязян 5-10 грам спирт вя йа араг ичирдилярди. Беля хорузлар чох
дюйцшкян оларды. Кишмиш йедирилмиш хорузлар да дюйцшкян оларды.
Онлар ал-гана бойанынъа мейдандан чыхмаздылар. Беля хоурзлар
щям димдикляри, щям айаг ъайнагларында итилянмиш мямизляри иля
дюйцшярдиляр.
Хоруз дюйцшдцрмя бир саатдан чох чякярди. Бу тамашалара да
хейли адам топлашарды.
Хорузбазлар йа мяръдян, йа да бюйцк мябляьли пулдан хоруз
дюйцшдцрярдиляр. Тамашачылар ися пул вермяздиляр. Мцяййян
гушчулар мяшщур ъинс хорузлары чолпалыгдан сахлар, онлары дюйцшкян
хорузлар кими бясляйяр, ики-цч илликдя ися баща гиймятя хорузбазлара
сатардылар.
Хоруз дюйцшдцрмянин бязян зярярли нятиъяляри дя оларды.
Гызышмыш хорузлар тамашачыларын, кюрпя ушагларын, бязян дя
хорузбазларын юзлярини горхудар, йахуд киминся цстцня атылар,
димдийи иля цз-эюзцнц зядяляйярди.
Лакин буна бахмайараг щявяскар хорузбазлар да
щявясляриндян ял чякмяз, хоруз дюйцшдцрмяни юзляриня пешя
щесаб едяр вя ону нясилбянясил ушагларына да юйрядярдиляр.
Шющрятли хорузбазларын йетишмяси та гядимдян щямин янянялярля
баьлы олмушдур. Ийирминъи ясрин яввялляриндя ися бу тамаша,
Бакыда базар ятрафы вя карвансара габаьы мейданчаларда
эюстярилян кцтляви фярди тамашалардан олмушдур.
Ясрлярин йаддашындан сцзцлцб эялян хоруздюйцшдцрмя бу эцн
дя фярди тамаша эюстярянлярин репертуарларында давам етмякдядир.
Азярбайъанда йайылмыш фярди тамашалардан бири дя
билдирчинбазлыг вя йа гушбазлыгдыр.
Бу тамашаларын да йаранма тарихи чох гядимляря эедиб чыхыр.
Гядим Месапотомийада «гуш дили билянляр» мцхтялиф гушлары
ящлиляшдириб онлардан рабитя, информасийа васитяси кими истифадя
едирдиляр. Сонракы маэийа вя сещр тясяввцрляриндя ися гушларын
сещркар, щами, хиласедиъи функсийалары да нязяря чарпамаьа башлады.
Наьылларда эюрдцйцмцз эюйярчин, билдирчин дя щямин функсийалары
дашыйан бядии образа чеврилди. Эюйярчинляр йолу итирянляря йол
эюстярди, чыхарылан эюзлярин ялаъыны сюйляди. Гуш дилини юйрянмякля

426
инсан бир сыра фювгяладя сирляря йийяляняъяйиня цмид бясляди, эюйярчин
вя билдирчини юз мяишятиня дахил етмякля билдирчинбазлыьын ясасыны
гойду. Заман кечдикъя бу, йени-йени ъящятлярля зянэинляшди,
билдирчиня алудялик йаранды вя мящдуд даиряли билдирчин щявяскарлары
юзляринин фярди тамашаларыны йаратдылар. Яслиндя билдирчинбазлыг вя
гушбазлыг етнопсихоложи дцшцнъядя гцтбляри вя юлчцляри щяля мцяййян
едилмямиш фярди тамашалардандыр. Онун ятрафлы арашдырылмасы бир нечя
елмин говшаьында, синкретизминдя ачыглана биляр. Буэцнкц щалында
ися о, юзцнямяхсус яняняви хцсусиййятляри, шящяр щяйаты цчцн
спесификлийи вя с. иля юзцнц давам етдирмяйиндядир.
Билдирчинбазлыг вя йа гушбазлыьын юзцня мяхсус тялябляри вя
хцсусиййятляри вардыр.
Бязян бюйцк бир аилянин бир вя йа беш-алты няфяр цзвц билдирчин
сахлайар, онлара гуллуг едяр, базарда билдирчин вя билдирчин
йумуртасы алвери едярдиляр. Бу йумурта чох бащалы олуб бир сыра
дярдлярин дярманы щесаб едилярди.
Билдирчинбазлар бцтцн эцнц билдирчинляри щавайа учурдар,
онларын дювря вурмасына, ганад чалмасына щясядля тамаша
едярдиляр. Бязян дя юзляри кими беш-атлы няфяр беля щявяскар тапыб
эятиряр, билдирчинлярин охумаларына, гяфяся гайытмаларына тамаша
едярдиляр. «Билдирчинляр юз охумаларына эюря бир-бирляриндян
фярглянирляр. Биринъиляр йорьа, йяни тез, икинъиляр шумора, йяни бир аз
аьыр, цчцнъцляр ися лап аьыр охуйан билдирчинлярдир. Бу ахырынъылар чох
адлы вя бащалы билдирчинлярдир. Бу гушун бир гярибя шакяри вардыр ки,
йери эен олса охумаз. Онун гяфясинин ени вя узунлуьу алты, щцн-
дцрлцйц ийирми сантиметр, цстц ися дямир миллярля щюрцлмцш оларды.
Гяфясин ичиндя гуш тцкцндян йумшаг дюшякляр гайырыб гушун башы
цстцндя бяркидярдиляр ки, юзцнц ора-бура чырпанда башы даьылмасын.
Бу гуш ишыгда йата билмяз. Онун йатмасы цчцн йа гяфясин цстцня бир
дясмал салар, йа да гяфяси гаранлыг евя апарардылар. Билдирчинин йедийи
ади дары оларды. Арабир шадяня дя верярдиляр ки, гуш гызышсын. Щяфтялярля
чюллярдя хясилляр (якин) арасында тор гуран гушчулар билдирчин дцдцйц
(эийид) чалмагла еркяк билдирчини алдадыб тутардылар. Ону тутмаг
цсулу беля иди: хясиллярин цзяриня бюйцк тор дюшярдиляр. Гушчуларын
юзляри ися хясиллярин дибиндя эизляниб дцдцк чалардылар. Еркяк билдирчин
дцдцйцн сясиня алданыб торун алтына эялярди, гушчулар гушун тора
дцшдцйцнц эюрдцкдя гяфилдян айаьа дурардылар. Гуш йанында адам
эюръяк щавайа галхмаг истяркян тора илишяр вя ону тутардылар.
Билдирчини шящяря эятиряряк гяфяся салардылар. Щяйятдя мцяййян бир йеря
вя йа кцчя гапысынын цстцня бир мых вуруб гяфяси орадан асар вя гуша
мушгурдардылар. Мушгурдугда гуш «мямо-мямо», гушун сащиби ися

427
ащястя сясля «щя-щя» дейярди. Гуш ися охумаьа башларды. Гушун
охумаьына алверчи, баггал, таъир, дяллал кимиляри топлашарды...
Гуш охуйандан сонра бу барядя бюйцк мцбащися вя щюъятляр
башларда (14, 150-151). Щяря гушун охудуьуну бир ъцря йозарды.
Билдирчин охумаларына гулаг асмагдан хцсуси ляззят алан
билдирчинбазлар бязян тяк-тянща билдирчинляри щавайа бурахыб онларын
охумасына, няьмяляриня, «дилиня» гулаг асардылар.
Ана, бала, еркяк вя диши билдирчинляр бир-бири иля гуш дили
«данышыр». Бу «данышыглар» ясасян онлар щавайа бурахылдыгдан сонра
башланыр. Мяшщур билдирчинбазлар бу дилин айры-айры ладлар, нотлар,
сясляр вя сяс комплексляриндян ибарят олан сяс ващидляри ясасында
«сюзляр» дцзялтмиш вя бунлары «билдирчин дили» кими юйрянмишляр (14,
125).
Щавайа бурахылдыгдан сонра «данышан» билдирчинлярин сющбятини
изащ етмяк истяйян билдирчинбазлар бир-бири иля чох вахт саатларла
мцбащися едярдиляр.
Чохлу билдирчин сахлайанлар ися кичик йувалардан ибарят билдирчин
дамлары тикяр, бунун цстцнц дямирля юртярдиляр ки, йаьыш, гар
билдирчинляри дюймясин.
Гядим тарихи яняняляря малик билдирсинбазлыг вя йа гушбазлыг
Бакы вя шящярятрафы кяндлярдя бу эцня гядяр йашайан фярди
тамашалардан бири кими диггяти ъялб едир.
Фярди тамашаларын мараглы типляриндян бири дя йумурта
дюйцшдцрмядир. Йумурта дюйцшдцрмя пайызын сонларындан башла-
йараг йазын орталарына гядяр ачыг щавада, базар вя карвансара
мейданчаларында, айры-айры шящяр вя кяндлярдяки мцхтялиф шянлик
мярасимляриндя кечирилярди. Новруз мярасими заманы ися йумурта
дюйцшдцрмя бишмиш, рянэлянмиш йумурталарла даща тянтяняли
кечирилярди.
Йумурта дюйцшдцрмя ики фярд арасында ачыг щавада кечирилир.
Йумуртаны ялдя тутуб дюйцшдцрцлцр. Сынан йумурта рягибиндир.
Мцяййян шярт, мяръ принсипиня ясасланыр. Сынан чий вя йа бишмиш
йумурталар тамашачылара, базар вя карвансарай ятрафында долашан
касыб, кимсясиз адамлары – гоъалара вя ялилляря, ушаглара пулсуз
пайланырды. Тамашанын мащиййятиндя башга мейдан тамашаларында
олдуьу кими, имкансыз адамлара кюмяклик эюстярмяк мягамы да
йох дейилдир.
Бу тамаша заманы да щявяскарлар мцхтялиф няьмяляр охуйар, ялиндяки
йумурталарын дашдан да бярк олдуьуну сюйлямякля рягибиня психоложи тясир
эюстяряр, ону чашдырар, нювбяни ялиндян алмаьа чалышарды. Галиб тяряф юз

428
рягибинин йумурта сябятини ялиндян алыб фяхрля охуйар вя нювбяти
щявяскарлары дюйцшя чаьырарды:
Даш йумуртам, Бир сябятлик
Даш, даш... Йумуртасын
Баш йумуртам, Сындырдым...
Баш, баш... Даш йумуртам,
Щяъи дайыны Даш, даш...
Йандырдым, Баш йумуртам,
Баш, баш... (6, 125)
Бундан сонра ися галиб йа башга рягибля дюйцшя эиряр, йа да мяръи
уддуьундан йумурталарын бир щиссясини адамлара пайлайыб бир щиссясини
дя баггаллара, дцканчылара уъуз гиймятя сатардылар.
Мейдан тамашаларына мцнасибят, мцхтялиф дюврлярдя бирмяналы
олмамышдыр. Мцяййян дюврлярдя бу тамашалар йаманланыб
диггятдян йайындырылмыш, йалныз зярярли ъящятлярини габартмагла
онлары халг арасында эюздян салмаьа ъящдляр эюстярилмишдир. Тябии
ки, бцтцн бу кими мцнасибятляр милли културоложи фикря йанлыш
бахышларын нятиъяси кими баша дцшцлмялидир.
Мейдан тамашалары вя онларын щяр бир йаранма дюврц, естетик
типинин дцшцнъя юзцнямяхсус йери вардыр. Онлар яъдадларымызын
йаратдыьы улу мядяниййятин бизя эялиб чатмыш нцмуняляридир.
Онлары горумаг, йаймаг вя эяляъяк нясиллярин йаддашына
ютцрмяк бизим ян бюйцк вя шяряфли вятяндашлыг боръумузу кими
гябул едилмялидир.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Султанлы Я. Азярбайъан драматурэийасынын инкишаф тарихиндян.


Бакы, «Азярняшр», 1964
2. Аллащвердийев М. Азярбайъан халг театры тарихи. Бакы,
«Маариф», 1978
3.М.Сейидов. Азярбайъан халгынын сойкюкцнц дцшцняркян. Бакы,
«Йазычы», 1989
4.Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов
у узбеков Хорезма. М., «Наука», 1969
5. Севортян Э.В. Этимологичекий словарь тюркских языков
(Общетюркские межтюркские основы на гласные). М., «Наука»,
1974
6. Нябийев А. Ел няьмяляри, халг ойунлары. Бакы, 1988

429
7. Елчин Ш. Халг Ядябиййаты арашдырмалары. ЫЫ ъ., Анкара, 1964
8. Севенэил Р.А. Ясски тцрклярдя драм сяняти. Анкара, 1969
9. Ъяфяроьлу Я. Анадолу диалектоложиси цзяриня малземя (ойунлар,
тякярлямяляр, йанылтмаълар вя ойун истилащлары). Анкара, ТДК
йайынлары, 1994
10. Кашьарлы М. Диванц лцьят-ит-тцрк, тяръцмяси, ЫЫЫ ъ. 3-ъц няшри.
Анкара, 1992
11. Кашьарлы М. Диванц лцьят-ит-тцрк, ЫЫ ъ., 3-ъц няшри. Анкара,
1993
12. Дадашзадя М. Азярбайъан халгынын орта яср мяняви
мядяниййяти. Бакы, 1985
13. Ариф М. Азярбайъан халг театры. Сечилмиш ясярляри. ЫЫЫ ъ., Бакы,
1970, с.426
14. Сарабски Щ. Кющня Бакы, 1958, с.157
15. Тащиров Р.А. Азярбайъан ойунлары. Бакы, 1989
16. Асланов Е. Ел-оба ойуну, халг тамашасы. Бакы, 1984, с.275
17. Фярзялийев Т. Азярбайъан фолклорунда халг драм вя ойун
тамашалары. Тядгигляр…, Бакы, 1987
18. Ахундова С. Азярбайъан ушаг ойунлары. Бакы, 1980
19. Аьайев Щ.Щ. Азярбайъан мцтящяррик ойунлары. Бакы, 1958
20. Сялимов-Шаьани Т.Г. Ойун вя яйлянъяляр дя бир тарихдир. Бакы,
1993
21. Нябийев А. Азярбайъан халг ойунлары. «Азярбайъан
фолклорунун актуал проблемляри» мяъмусу. Бакы, БДУ няшри,
1984
22. Гасымов Я. Азярбайъан фолклорунда мювсцм мярасими
ойунлары. «Бакы Университеинин хябярляри», 2000, №2
23. Нябийев А. Шяхси топлама материаллары, говлуг 3, с.122-24.
Азярбайъан фолклору антолоэийасы. Ы китаб. Бакы, 1968
25. Новруз байрамы. (Топлайаны вя няшря щазырлайаны
А.Нябийевдир). Бакы, 1990
26. Цыганский фольклор. М., 1998

430
ЕПИК ЦСЛУБ ВЯ ТЯЩКИЙЯЧИЛИК
ЯНЯНЯСИНИН МЕЙДАНА ЭЯЛМЯСИ

Лирик вя драматик цслубларын мейдана эялдийи, щяр ики цслуб цзря


жанрлашма йарадыъылыг просесинин давам етдийи тарихи кясимдя ейни
гябиля, тайфа вя инсан груплары ичярисиндя тящкийячилийя ясасланан епик
цслуб йаранмаьа башлады.
Ъанлы данышыг фактына, айдын гаршылыглы цнсиййятя ясасланан
тящкийячилик инсанын юзцнцн тякамцлц иля баьлы узун давам едян
мараглы вя ъанлы йарадыъылыг просеси иди. Бурада сюз системляринин
дцзцмц садя, сырасы ардыъыл, мянасы айдын, тутуму конкрет иди.
Фикрин ифадяси лирик вя епик цслублардан фяргли олараг даща ифадяли, тез
анлашылан вя баша дцшцлян иди. Емосионал ифадяляр вя йа дейим
тярзляри, понтомим щярякятляр, щим-ъимлярля фикрин ифадя васитяляри
епик цслуб системиндя мювъуд дейилдир. Бу елементляр бир сыра
щалларда тящкийячинин данышыьыны тамамлайан, ъилалайан вя йа
зянэинляшдирян елементляр кими чыхыш ется дя хцсуси бир атрибут ролу
ойнамыр, ифадя едилмиш фикрин садяъя олараг психоложи мягамларынын
дцрцстляшмясиня вя тамамланмасына хидмят едир. Тящкийянин юзц дя
мярщяляли олмушдур. Епик яняня садя тящкийячиликдян пешякар
ифачылыьа гядяр инкишаф йолу кечмиш, милли дастан йарадыъылыьынын еркян
зяминини йаратмышдыр (2, 64).
Шифащи дцшцнъядя эениш йарадыъылыг имканларына малик епик цслуб
щяйатын образлы дяркиндя мцщцм щадися иди. В.М.Жирмунскинин
йаздыьы кими, «епик цслуб щяйаты дярк етмянин эениш щцдудларыны
мцяййянляшдирди, аьыз ядябиййатында бюйцк вя яняняви щадися
йаратды. Бу щадися шифащи сюзц бядии щягигятя, щяйатын вя онун эениш,
зянэин мащиййятини бядии образларда якс етдирмяйя эятириб чыхарды.
Епик цслубун мцхтялиф гялиб, юлчц вя тялябляри иля яламятдар ян бюйцк
иъады ися тящкийячилийин тарихи йцксялиши вя онун илкин йекуну вя йа
нятиъяси олан епос йарадыъылыьынын мейдана чыхмасы иля шяртлянди» (1,
213).
Епос йарадыъылыьы яски дцнйанын инкишаф етмиш сивил йцксялишинин
йаддашда якс олунмуш бядии модели иди. Бу моделдя бир чох естетик,
мяняви-яхлаги, етик вя щцгуги дяйярляр ъямляшмишдир. Щяр бир
етносун тарихи бу мяняви дяйярлярля сых баьлы олуб онун сивил
сявиййясинин истигамятляри вя щцдудларыны ифадя едир. Бу дцшцнъя ися
тарихян даща яввялки инкишаф гатлары цчцн яняняви олуб бизим яъдад-
ларымызын юзцнямяхсус инкишаф истигамятлярини якс етдирян гядим тцрк
мифолоэийасындан бящрялянир.

431
Епик цслуб миф йарадыъылыьы системиндя щям юзцнцн тякамцлцнц
йени мярщяляйя йцксялтди, щям дя тящкийячилийин тарихи йцксялишини
шяртляндирди, епос йарадыъылыьы цчцн зярури илкин зямини щазырлады.
Йухарыдакы бящсдя эюрдцйцмцз кими, бцтцн башга халгларда олдуьу
кими, улу яъдадларымыз олан яски тцркляр дя дцнйанын тюряниши, етносун
мейдана эялмяси, онун дцнйаны дярк етмяси иля баьлы зянэин вя
мцхтялиф типли миф системляри йаратды. Бу мифляр йарадыъылыг яняняси
бахымындан епик цслубун мящсулу иди. Юзц дя щям естетик, щям дя
бядии дяйяр етибары иля камил нцмуняси иди. Бядии эюзялликлярин
мяъмуунда гцдрятли танрычылыг – Тенгри-Ерик мяъмуунда Ай-атам,
гурд мифизминин мцхтялиф яъдад тюрянишляри, тябиятдян тюряниш, оьуз
пантеону, мифоложи системин мцхтялиф дяйярляри иля баьлы гцдрятли миф
йарадыъылыьы яняняляри дайанырды.
Тцркцн мифоложи дцшцнъясиндя танрычылыг ялдя едилмиш мцяййян
естетик дцшцнъянин илкин йекуну кими юзцнямяхсус мяняви-яхлаги,
естетик дяйярляря сюйкянирди. Бу дяйярляр чох эениш естетик дцшцнъя
чеврясини ящатя ется дя йеткин дини тялимя чевриля билмяди, миф
йарадыъылыьы щцдудлары иля мящдудлашмалы олду. Лакин тцрк мифоложи
системи епик цслубу ирялийя апарды, тцрклярин йени тарихи-иътимаи шяраитдя
естетик дцшцнъясини юзцндя якс етдирян епик тясяввцр формулуну – гя-
дим тцрк дастанларыны вя бу дастанларын пешякар импровизаторчуларыны –
сонрадан озан ады иля шющрятляняъяк ифачылыг институтуну йаратды.

ГЯДИМ ТЦРК ДАСТАНЛАРЫ

«Гядим тцрк дастаны» шярти формуладыр. Бунун яввял гаты –


гядим тцрк мифолоэийасыдыр ки, онун мейдана эялмя вя йекунлашма
сярщядляринин мцяййянляшмяси юзц дя шяртидир. Тясадцфи дейил ки,
мцхтялиф тцрк гювмляри арасында давам едян, бязян интибаща, бязян
дя тяняззцля эедиб сюйкянян мифолоэийаларда мцяййян миф
формулаларыны тядгигатчылар «гядим тцрк дастаны» ващиди кими гябул
едир вя онлары дастан мятни кими дя арашдырмалара ъялб едирляр. Бу
тябиидир, чцнки биринъиси, дастан йарадыъылыьы яряфясиндя йаранан миф
мятнляри, рявайятляри вя йа сцжетляриндя йени доьулаъаг «гядим тцрк
дастаны»нын ъизэиляри, яламятляри артыг якс олунмагда иди. Икинъиси,
щяр ики формула епик тясяввцрцн модели иди, цчцнъцсц ися йухарыда
гейд едилдийи кими, мцхтялиф тцрк гювмляри арасында узун заман
ярзиндя давам етмякдя олан миф йарадыъылыьынын цмуми бир заман
щцдудунда бцтцн тцрк тайфалары ичярисиндя функсийаларыны итирмяси

432
нязяря чарпан мцмкцн щадися дейилди. Мцхтялиф иътимаи-сийаси,
ъоьрафи фактлар, демографик вя миграсийа просесляри айры-айры тцрк
тайфалары ичярисиндя миф йарадыъылыьынын тярягги вя тяняззцлцнцн
заман щцдудларыны мцяййянляшдирмишдир. Она эюря дя бу кясимин
бцтцн тарихи инкишаф дюврляри шяртиликляря ясасланыр. Миф йарадыъылыьы
просеси бир сыра тцрк тайфалары ичярисиндя бизим е. я. биринъи миниллийин
яввялляриндя ясасян баша чатыб юз йерини епик янянянин тамамиля йени
яксолунма моделиня вермяйя башлайырдыса, башга бир дяст тцрк тай-
фалары ичярисиндя бу йарадыъылыг просеси е. я. биринъи миниллийин орталарына
тясадцф едирди. «Гядим тцрк дастанлары, ясасян е.я. биринъи миниллийин
орталарында мейдана чыхмышдыр. Лакин епос янянясиня уйьун олараг,
даща гядим дюврлярин щадисяляри, иътимаи, етник-естетик ящвал-
рущиййяси дя онларда юз яксини тапмышдыр» (3,15-16)
Бу дастанларын бизя эялиб чатмасынын, даща доьрусу онларын еркян
гайнаглар кими тядгигатлара ъялб едилмясинин дя тарихи о гядяр яввял
дейилдир. Бунун мялум сябябляри дя тябии мцхтялифдир. Бундан ялавя, бу
дастанларын демяк олар ки, щамысы бизя мцхтялиф тясвирлярдя, шярщ, изащ
вя гейдлярдя эялиб чатмышдыр. Онларын илк, там вя бцтюв мятнляри ялдя
едилмямишдир. «...Онларын щяъми, мянзум, йахуд мянсур формада ол-
масы, (ещтимал ки, бунлар мянсур формада олсалар да дастанчылыг
яняняляриня эюря мянзум парчалары олмушдур – А.Н), дил-цслуб
хцсусиййятляри барядя конкрет мялумат йохдур – мянбялярдя щямин
ясярлярин, ясасян гыса мязмуну вя йа сцжети мцщафизя олунмушдур. Беля
мязмун вя сцжетлярин юзц дя бир сыра щалларда йа там дейил, йа да
«мцасирляшдирилмиш», мцяййян мягамлары тящрифя мяруз галмышдыр. Чин
вя Иран мянбяляриндя мцщафизя олунмуш гядим тцрк дастанларында
(яслиндя дастан сцжетляриндя) няинки бир сыра мотивляр, щятта адлар беля
дяйишиклийя мяруз галмыш, тцрк адлары Чин вя йа Иран адлары иля явяз
едилмишдир. Бцтцн бунларла бярабяр, гядим тцрк дастанлары гядим
(цмум) тцрк епосуну реконструксийа етмяк цчцн щялялик йеэаня
мцщцм мянбялярдир...» (3,16)
Бу мянбяляр бир нечя ъящятдян диггяти ъялб едир. Биринъиси, щямин
дастанлар ня гядяр тящрифляря уьрамыш олсалар да, дцнйа епосунун
гцдрятли бир голу олан тцрк епосунун башланьыъы, еркян гайнагларыдыр.
Миф йарадыъылыьындан сонракы дюврдя епик цслубун эениш бядии
имканларыны – етносун йени тарихи щягигятя вя факта ясасланан
янянялярини якс етдирир вя бядии тясяввцрдя епик дцшцнъянин
яввялкилярдян тамамиля фяргли йени формасыдыр. Икинъиси, епик яняня
гядим тцрк дастанларында йени мярщяляйя гядям гойур, абстракт,
хаотик дцшцнъядян системли дцзцмя, бядии дяркетмяйя кечир вя бу

433
янянянин имправизаторчулары, йарадыъылары, гисмян сонракы дюврляр цчцн
сяъиййяви олан пешякар ифачыларынын формалашма просеси башлайыр.
Цчцнъцсц, мифолоэийалары йаддашларда солдурмуш, юзц дя
щансыса заман кясиминдя милли йаддашда реконструксийалара мяруз
галмыш тцрк епосу, гядим тцрк дастанларынын бир чох структур
системляри вя формулаларыны мящарятля давам вя инкишаф етдирмишдир.
Щямян юзцнямяхсуслуглара бяляд олмадан тцрк епосу системини
мянимсямяк бир гядяр абстракт вя гейри-реал эюрцня биляр.
Гядим тцрк дастанлары тцркцн яски тарихинин бир чох юнямли факт
вя щадисялярини якс етдирмякля йанашы, ейни заманда епик янянядя
тцрк дцшцнъясини эюзялликляри вя юзцнямяхсуслугларыны йашатмаг
бахымындан да диггяти ъялб едяндир. Бунлар ичярисиндя яски щун
яхлаг вя дцшцнъяси, естетик дяйярляри иля баьлы гайнаглар щямян
дюврлярин тарихи мянзярясини вя щяйатыны даща айдын якс
етдирмякдядир.
Мялум олдуьу кими, б.е. яввял 220-ъи илдя йаранан Бюйцк Щун
императорлуьу щунларын бизя мялумат эялиб чатан гцдрятли
дювлятляриндян олмушдур. Яски щун мядяниййят вя дювлятляри иля баьлы
тарихи сянядляр ися щяля юз сиррлярини горуйуб сахламагдадыр. «Бюйцк
Щун императорлуьу иля ялагяли ян гядим йазылы сяняд м.ю. 318-ъи
илдян яввяля эетмирди. Бу щунларын бир гоншу дювлятля баьладыьы сазиш
сянядидир. Тцрклярин тарихи ян еркян бу дюврдян, йяни м.ю. 318-ъи
илдян башланылырды. О тарихдя бир сазиш имзалайан дювлятин ондан
яввялки дюврц гаранлыгдыр. Бюйцк Щун императорлуьу м.ю. 58-ъи иля
гядяр давам етмиш, бу тарихдя Ъянуб вя Шимал щунлары (Шярг вя
Гярб щунлары олараг) икийя бюлцнмцшляр» (6, 121). Мцхтялиф
гайнаглар тцрклярин даща юнъяки дювлятчилик яняняляри, Гярби щунлара
мяхсус йазы вя дил мядяниййятинин мювъудлуьу вя цмумиликдя
тцркцн даща язяли тарихляриндян хябяр вермякдядир. Бу тарихи
щягигятляри бядии шякилдя якс етдирян вя эцнцмцзя йетирян ядяби
гайнаглар ися щялялик бизя эялиб чатан вя гядим Щун щяйатыны якс
етдирян «Алп Яр Тунга», «Гызыл эейимли адам» вя «Оьуз хаган»дыр.
«Алп-Яр Тунга» дастаны. Яски щун дастаны иля баьлы илк йазылы
мялумата М.Кашьаринин «Дивани-лцьят-ит-тцрк»индя раст эялинир.
Тяхминян б.е. яввял биринъи миниллийин илк йцзилликляриндя «Алп Яр
Тунга» тцркляр арасында эениш йайылан шющрятли гящряманлыг
дастанларындан олмушдур. О, пешякар имправизаторчу кими
формалашма мярщялясини кечирян озанын илк репертуар мятнляриндян бири
кими ишляк дилдя йайылмыш, дастан мятнини кцтляви репертуар мятниня
чевирмякля йанашы, ейни заманда пешякар ифачылыьын – озан сянятинин

434
цслуб вя гялибляринин формалашмасында иштирак етмишдир.
Алп Яр Тунга б.е.я. йеддинъи йцзилликдя йашамыш гцдрятли тцрк
щюкмдары олмушдур. Дастана эюря, Туран иля Иран гоншулугда
йашайан гоншу дювлятляр иди. Бир-бири иля узун заман мцщарибяляр
апарырдылар. Иранлылар Алп Яр Тунгадан щядсиз дяряъядя
горхурдулар. «Кудатчу-Билик»я эюря, еля буна эюря дя щям дя она
юзляринин шяр вя пислик аллащына вердикляри Яфрасийаб адыны
гоймушдулар (6, 122). Она эюря дя мцхтялиф мянбялярдя Алп Яр
Тунганын ады мцхтялиф ъцр хатырланыр. “Ассурийа гайнагларында
Мадува, Щеродотда Мадйяс, Гцвейни она Буьу хан, Мяръани ися
Бугу хан Бин Пичиниг (Пешенг) дейир" (6, 38).
Алп Яр Тунга барядя Туранда вя Иранда чох мцхтялиф
рявайятляр йайылмыш, бу гцдрятли тцрк щюкмдары барядя аьызда чохлу
няьмяляр долашырды.
Фирдовси щямин наьыллардан вя рявайятлярдян истифадя етмякля
Яфрасийаб щаггында юзцнцн бюйцк дастаныны йаратмыш, лакин бир сыра
епизодларда тарихи щягигяти тящриф едяряк иранлыларын тяряфини тутмаьа
мейл эюстярмиш вя тарихян шифащи йаддашда йашайан Ал Яр Тунга
гящряманлыьынын тящрифиня йол вермишдир.
Бунунла беля, «Алп Яр Тунга» Фирдовси ясяри вя диэяр
гайнагларда якс олунмагла тарихин йаддашына йолдаш олмуш вя бу
эцн мцхтялиф вариантларда йашамагдадыр. Дастаны М.Кашьари, Ряфиг
Юздяк вя «Шащнамя» материалына, (6, 39-44) профессор Н.Ъяфяров
ися «Фирдовсийя, гисмян дя М.Кашьарийя ясасян Д.Атсыздан истифадя
етмякля реконструксийа етмишляр (3, 19).
«Алп Яр Тунга»нын тцрк дастанчылыьындакы юнямли мювгейини
нязяря алараг М.Кашьарийя вя Фирдовсийя, еляъя дя Атсыздан истифадя
етмякля щяр ики тцрколога истинад етмякля дастанын йенидян
реконструксийа едилмиш вариантыны охуъуйа чатдырмаг истярдик:
«Бир-бири иля дцшмянчилик едян Туран вя Иран тахтында ики
гцдрятли щюкмдар – Маничющр вя Алп Яр Тунганын атасы Пешенг
хаган щюкмдарлыг едирди.
Иран щюкмдары Маничющр юлдцкдян сонра Пешенг хаган оьлуну
йанына чаьырыб деди:
−Бу иранлыларын бизя етмядийи пислик галмайыб. Инди дя бизим
гисас алмаг вахтымыз эялиб чатмышдыр.
Алп Яр Тунга атасындан беля бир рцсхятя бянд иди. О дягигя
синясини габаьа вериб гисас алмаьа щазыр олдуьуну билдирди. Пешенг
хаган разылыг верди. Алп Яр Тунга давайа тядарцк эюрмяйя башлады.
Бу ишя Пешенг ханын о бири оьлу гол гоймады. О, яминлик севян иди,

435
мцщарибя тяряфдары дейилди. Амма гярарын ялейщиня чыха билмяйиб
йцрцшя гошулду.
Алп Яр Тунга чох ъясур вя ъянэавяр иди. О, эцълц вя ъясарятли,
дюйцш заманы щцнярли, дцшмяня гаршы рящмсиз вя Туран юлкясини
щядсиз бир мящяббятля севян гящряман иди. Алп Яр Тунганын эюзял
гызлары вя оьланлары варды. Гызларындан бири газ кими узун бойунлу
олдуьуна эюря атасы она Газ адыны вермиш, онун шяряфиня эюзял бир
вадинин сащили бойу ахан чай кянарында эюзял бир галача тикдирмишди.
Гызлар бу галачадан чыхыб чайын сащилиндя ойнар, чайда чимяр,
хошбяхт щяйат сцрярдиляр. Газын йашадыьы бу эюзял вади эетдикъя
эюзялляшди, кичик вя йарашыглы бир шящяря чеврилди. Тцркляр щямин гыза
олан ещтирамларыны Гязвин (Газ-бин – Газ-бинасы) адландырдыглары
шящярин адында щямишялик йашатдылар.
Дцшмяня гаршы дярин кин вя гязяб бясляйян Алп Яр Тунганын
илк йцрцшц уьурлу олду. Ордулар Дещистанда цз-цзя эялдиляр. Барман
адлы ъянэавяр тцрк атыны иряли чякиб дцшмяндян тякбятяк дюйцшя иэид
истяди. Иран гошуну башчысынын гардашы Губад мейдана йериди.
Ахшама гядяр давам едян дюйцшдя Барман Губады сцнэцсц иля
вуруб атдан ашырды вя эерийя гялябя иля гайытды. Бундан сонра
эюрцнмямиш бир дюйцш олду. Чох папаглар башсыз галды, мейданда
ган су йериня ахды. Иран щюкмдары Дещистан галасына сыьынды. Анъаг
Алп Яр Тунга она аман вермяди, галаны тутду вя щюкмдары ясир
еляди.
Бу хябяри ешидян Ирана табе Кабул юлкясинин мяшщур щюкмдары
Зал щцъума кечиб тцрк гошунуну пярян-пярян еляди. Гязяблянян
Алп Яр Тунга Иран шащыны юлдцртдцрдц, ясирляри дя едам елямяк ямри
верди. Ясирляри Сари шящяриня эятирдиляр. Онларын бюйцк бир гисми
гачды, буна эюря Алп Яр Тунга гардашы Алп Арузу хяйанаткарлыгда
эцнащландырды вя юлдцртдцрдц. Алп Яр Тунга Рейя эедяряк Иран
таъына йийялянди. Юлян шащын йериня ися Зев тахта чыхды. Щяр йери аълыг
вя дава ващимяси бцрцмцшдцр. Барышыг елан едилди вя онун шяртиня
эюря Иранын Шимал яйалятляри Турана верилди.
Зев юлдцкдян сонра йенидян барышыг позулду вя Алп Яр Тунга
щцъума кечди. Иранлылар Залдан йардым дилядиляр. Зал ися бу дяфя юзц
дюйцшя чыхмады, оьлу Рцстями Алп Яр Тунганын цстцня эюндярди.
Рцстям тцрк ордусуну мяьлуб етди вя тахта Кейкубады чыхарды.
Тцркляр барышыг баьлайыб эери чякилдиляр. Иран тахтына Кейкавус
кечди. Бу заман ярябляр цсйан галдырдылар. Алп Яр Тунганын Ирана
йени щцъуму олду вя йеня Кабул падшащынын кюмяйиля тцркляр
мяьлуб олду.

436
Йенидян Иран цзяриня щцъума кечмяйя щазырлашан Алп Яр
Тунга бир эеъя пис йуху эюрдц. Бундан сонра Иранла йени барышыг
имзалады. Бухара, Сямяргянд вя Чак шящярлярини Ирана верди. Бу
барышыгла разылашмайан Кейкавус Рцстямя вя оьлу Сийавуша
гязяблянди. Онлар да Кейкавусдан инъидиляр. Рцстям юз юлкясиня
эетди, Сийавуш ися эялиб Алп Яр Тунгайа сыьынды. О, яввялъя тцрк
ъянэавяри Пиранын гызы иля евлянди, ондан олан оьлуну Кейхосров
адландырды. Сонра ися Алп Яр Тунганын гызы Фирянэиз иля евлянди. Алп
Яр Тунга мцхтялиф сийаси вя мяняви сябяблярля баьлы Сийавушдан
инъиди вя ону юлдцртдцрцб ъясядини Бухара щасары цзяриня атдырды.
Бу юлцм хябярини ешидян Рцстям Алп Яр Тунга цзяриня щцъум
едир, онун оьлу Сарка бу дюйцшлярдя юлдцрцлцр. Туранын бир чох
шящярляри йерля-йексан едилир. Бундан сонра Алп Яр Тунга
иранлылардан юз гисасыны алыр, йенидян щцъум едиб аьыр дюйцшляр
апарыр, зямиляри йандырыр. Йедди ил давам едян аълыгдан чохлу иранлы
тяляф олур.
Алп Яр Тунга иля Рцстям арасында саваш ара вермир. Бу
савашларын бириндя тцрк хаганы мяьлуб олуб Чин хаганына пянащ апарыр.
Бу вахт Иран тахтында яйляшян Кейхосров фцрсяти ялдян вермир. Иранын
мяшщур сяркярдяси Бижяни Турана эюндярир. Бижян бурада Алп Яр
Тунганын гызы Мянижяни (Манисяни) эюрцр, она вурулур вя евлянир. Алп
Яр Тунга Бижяни зиндана салыр, гызыны ися сарайдан говур. Иран
щюкмдары Рцстями Бижянин архасынъа эюндярир. О, таъир либасында эялиб
Бижяни хилас едир, ону Мянижя иля бирликдя Ирана гачырыр.
Бу хябяри ешидяндя Алп Яр Тунга сарсылыр. О, бцтцн сяркярдяляри
башына топлайыб гисас алмаг цчцн Иран цзяриня йцрцш етмяк ямри верир.
Ирялийя эюндярдийи гошун мяьлуб олур, тякбятяк дюйцшдя оьлу Шидян
щялак олур. Юзц дюйцшя атылыр. Гоъалмасына бахмайараг бир чох
шющяртли ъянэавярляри мяьлуб едир. Нящайят, Алп Яр Тунга
Кейхосровла тякбятяк дюйцшя гярар верир. Лакин сяркярдяляр атын
ъиловуну чякиб ону дюйцшя бурахмырлар. Иран щюкмдары да гоъа
асланла дюйцшя эирмякдян чякинди. Бу заман Чин хаганы да Алп Яр
Тунгайа хяйанят еляди. Сарсылмыш щюкмдар юлкясиня гайыдыб бир
маьарайа сыьынды. О, маьарада аьыр эцнляр кечирди, щяйатындан,
талейиндян шикайятля долу хатиряляр йашады. Лакин бир эцн Щум адлы бир
хяйаняткар ону таныды вя дустаг еляди. Иши баша дцшян Алп Яр Тунга
юзцнц чайа атды. Ону хилас етмяк ады иля судан чыхардылар вя юлдцрдцляр.
Алп Яр Тунганын юлцмцнц бцтцн Туран юлкяси матямля гаршылады,
озанлар гопуз чалды, аьу дюйдц, онун шяряфиня мцхтялиф сюз гошдулар,
аьы дедиляр. Алп Яр Тунганын дяфниндя озанларын сюйлядикляри аьулар

437
йаддашлара ябядилик щякк едилди:
Алп Яр Тунга юлдцмц,
Йаман дцнйа галдымы?
Фяляк юъцнц алдымы?
Инди цряк йыртылыр.

Заман фцрсят эюзляди,


Оьру силащ узатды.
Бяйляр бякми азатды,
Гачса неъя гуртулур?

Ярян гурдлаш улашар


Йаха йыртыб баьрылар
Йара ичи инилдяр
Сыьылыб эюзц юртцляр

Бяйляр атыны йорду


Йорулду йолда дурду
Црфц, цзц саралды
Сары, сафрасы долду.

Заман эцнц истяйир,


Инсан эцъцнц эюстярир.
Дцнйа яри азалдыр,
Гачса, юлцм йетишир.

Билик аьылы эюзляди,


Дцнйа онлары изляди
Ярдямли яти чцрцдц
Йеря дцшцб сцртцлдц

Заман эюряняйин беляймиш,


Ким гачар, ким оьранар.
Дцнйа эялиб ох атса,
Даьлар башы доьранар.

Кюнлцм та ичдян йанды

438
Онулмуна йараймы санды
Кечмиш эцнляри арадым
Эцн кечяр бу аранар».

«Алп Яр Тунга» гядим тцрк дастанынын еркян хцсусиййятлярини


якс етдирян, тцрк дцнйасында мин иля йахын бир заман ярзиндя
озанларын гопузунда охунан дастанлардан олмушдур. О, озан
йарадыъылыьынын формалашма мярщялясинин бир чох хцсусиййятляринин
йараныб инкишаф етмясиндя мцщцм рол ойнамышдыр.
Щун тцркляринин бизя эялиб чатан икинъи бюйцк дастаны «Оьуз
хаган»дыр. Онун кичик бир парчасы XIII ясрдя уйьур ялифбасы иля йазыйа
кючцрцлмцш вя Парис Милли китабханасынын тцрк ядябиййаты шюбясиндя
1001-ъи нюмря шифри иля шифирлянмишдир (6, 60). Бу ялйазма 1936-ъы илдя
мцасир тцрк дилиня Ряшид Рящмяти Арат тяряфиндян чеврилиб Истанбулда
няшр олунмушдур. Хейли сонра М.Ерэлинин охунушунда уйьур мятни
гейд, шярщ вя изащларла бирликдя йенидян даща мцфяссял шякилдя чап
олунмушдур (6, 61-69) «Оьуз хаган» барядя мялуматлара вя мятн
нцмуняси Ф.Ряшидяддинин XIV ясря аид «Ъаме-ят-тяварих»индя, XVII
ясрдя Ябцлгази хан Хивялинин «Шяъярейи-тяракимя»синдя вя б.
мятбялярдя раст эялмяк мцмкцндцр.
«Оьуз хаган» гядим тцрк дастанлары ичярисиндя йарадыъылыг яняняси
етибары иля озан репертуары цчцн яняняви олан ян типик нцмунядир. Тцрк
епик яняняси, еркян дастанчылыг формулалары бахымдан да о мцкяммял
олуб сонракы дювр пешякар импровизаторчулуьун цмуми сиглятини мцяй-
йянляшдирмяйя имкан верир. "Дастанын е.я. I миниллийин сонларында форма-
лашдыьыны эцман етмяк олар. Ерамызын биринъи миниллийиндя тцркляр
арасында эениш йайылмыш, тяхминян щямин миниллийин сону, I миниллийин
яввялляриндян етибарян даща чох оьуз тцркляринин епик тарихи
функсийасында чыхыш ется дя мяншяйи, типолоэийасы бахымындан
цмумтцрк мигйаслы щадисядир" (3, 21). Бурада артыг яски тцрк
тящкийясинин яняняйя чеврилмяси, епос схеминин яламятляри юзцнц якс
етдирир. Яэяр нязяря алсаг ки, бизя эялиб чатан щисся дастанын йалныз бир
парчасыдыр, онда бурада озан йарадыъылыьынын кифайят гядяр инкишаф
мярщяляси кечдийини, йери эялдикъя лирик вя епик цслубун чарпазлашдыьыны,
драмматик цслубун щярякят-сюз системинин ващид контексдя яксини
тапдыьыны эюрярик. Тцрк епосу цчцн сонрадан яняняви олаъаг бир сыра
образ, мотив вя сцжетлярин дя бурада изляриня тясадцф олунур. Бунлар щяр
ики щалда тцрк епосчулуьуну юйрянмяк цчцн ящямиййятлидир – биринъи
щалда епик янянядя формалашыб камил мярщяляйя йцксялмиш вя тарихин
йаддашындан сонра силиниб, позулуб мцхтялиф вариантлара дцшмцш

439
формулалар кими, икинъи щалда, тарихи тякамцлдя олуб озан сянятини
формалашдыран дцстурлар кими чох дяйярлидир.
«Оьуз хаган» гядим тцрк дастанларынын формалашма
схематикасыны яслиндя баша чатдырды. Озан репертуарынын тарихи,
мяняви-яхлаги вя естетик чеврясини мцяййянляшдирди. Милли
тящкийячилийи пешякар ифачылыг сявиййясиня йцксялтди. Озанын ифачылыг
функсийаларыны гяти шякилдя сабитляшдирди, онун синкретик мащиййятини
тамамлады. Гядим тцрк дастанларынын, хцсусян «Оьуз хаган»ын
тцрк епосчулуьундакы базис функсийасыны ачыгламаьын зярурилийини
нязяря алараг М.Ерэинин охунушунун садяляшдирилмиш мятнини
олдуьу кими вермяйи ваъиб щесаб етдик:
«Эцнлярин бир эцнц Ай хаганын эюзц парлады, доьуш санъылары
башлады вя бир оьлан ушаьы доьду. Бу ушаьын цзц эюй кими парлаг иди.
Аьзы гыпгырмызы, эюзляри ала, сачлары вя гашлары гара иди. О, пярилярдян
дя эюзял иди.
Бу ушаг анасынын дюшцндян бир дяфя сцд ямди, бир даща
яммяди. Сонра диля эялиб чий ят, аш вя шяраб истяди. Гырх эцн кечди
бюйцдц, йцйцрдц, ойнады. Айаьы юкцз айаьы кими (гцввятли), бели
гурд бели кими (инъя), омбузлары самур омбузлары кими, кюксц айы
вцъуду кими (гцввятли) вя бцтцн бядяни тцклц иди. Илхы эцдяр, ата
миняр, ов овларды. Эцнлярдян, эеъялярдян сонра иэид (дялиганлы) олду.
О чаьда, о йердя бир улу орман (мешя) варды. Бу орманда
дяряляр, тяпяляр чохду. Бурайа эялян овлар, учан гушлар да чохду.
Орманын ичиндя бир дя бюйцк бир ъанавар варды: илхылары, инсанлары
йейян, чох бюйцк, йаман бир ъанавар (мятндя кярэядан дейилир). Бу
ъанавар халгы аьыр вязиййятя салыб, язмиш, горхузмушду.
Оьуз хаган чох ъясур иэидди. Бу ъанавары овламаг истяди вя
эцнлярин бир эцнц ова чыхды. Гарьы (низя), йай, ох, гылынъ, галхан
эютцрцб атланды (вя ъанавары тапмаг цчцн ормана эетди).
Юнъя бир марал йахалады. Ону сюйцд чубуглары иля бир аьаъа
баьлайыб эетди. Сабащысы дан аьарыркян йеня эялди. Эюрдц ки,
ъанавар маралы парчаламышдыр.
Оьуз хаган бир дяфя бир айы вурду. Ону гызыл кямяри иля аьаъа
баьлады вя эетди. Ертяси сящяр дан аьаран чаьда йеня эялди. Эюрдц
ки, ъанавар айыны да эютцрцб апармышдыр.
Бу дяфя о, аьаъын дибиндя юзц дурду. Ъанавар эялиб башы иля
Оьузун галханына вурду. Оьуз гарьы иля ъанаварын башына зярбя
ендириб ону юлдцрдц. Гылынъла башыны кясиб, апарыб эетди. Тякрар ейни
йеря эялдийи заман эюрдц ки, бир гузьун ъанаварын ичалатыны (ич
органларыны) йемякдядир. Йай иля, ох иля гузьуну юлдцрдц, башыны

440
кясди. Ондан сонра деди ки: «Ъанавар маралы, айыны йеди, гарьым
ону юлдцрдц. Чцнки гарьым дямирдянди. Ъанавары гузьун йеди. Йай
вя охум ону юлдцрдц. Чцнки охум мисдянди.
Йеня эцнлярин бир эцнц Оьуз хаган бир йердя танрыйа
йалвармагда иди. Гаранлыг чюкдц вя эюйдян бир эюй (мави) ишыг
дцшдц. Эцняшдян, Айдан даща парлаг бир ишыгды. Оьуз хаган бу
ишыьа доьру йцйцрдц. Эюрдц ки, ишыьын ортасында бир гыз отурур. Чох
эюзял бир гыз. Башында эюз гамашдыран парлаг бир бязяйи варды. Гызыл
кимийди. Еля эюзял бир гызды ки, эцлся мави эюй эцляр, аьласа мави эюй
дя аьлайарды.
Оьуз хаган ону эюрцнъя аьлы башындан эетди. Ону севди вя
алды. Онунла йатды вя диляйиня чатды. Гыз щамиля галды.
Эцнляр, эеъяляр кечди, гызын эюзляри севинъдян парлады. Цч еркяк
ъоъуг доьду. Биринъисиня Эцн, икинъисиня Ай, цчцнъцсцня Улдуз
адыны гойдулар.
Йеня бир эцн Оьуз хаган ова эетди. Юнцндя бир эюл, ортасында
бир аьаъ эюрдц. Аьаъын коьушунда бир гыз варды. Йалныз отурурду.
Эюй эюрцмлц (эюзял) гызды. Эюзц эюйдян даща эюй (мави) иди.
Сачлары дяря кими дальалы, дишляри инъи кимийди. О гядяр эюзялди ки, йер
цзц инсанлары ону эюрся «Ай, ай, ащ, ащ юлцрцк!» дейя щайыл-майыл
олардылар.
Оьуз хаган ону эюрдцкдя аьлы чашды, цряйиня од дцшдц. Ону
севди, алды. Онунла йатды, диляйиня чатды. Гыз дюл-боьа (щамиля)
галды.
Эцнляр вя эеъялярдян сонра (бу хатунун да) эюзляри парлады вя
цч еркяк ъоъуг доьду. Биринъисиня Эюй, икинъисиня Даь, цчцнъцсцня
Дяниз адыны гойдулар.
Ондан сонра Оьуз хаган бюйцк бир той етди. Халга дявят
эюндярди. Дявят олунан халг бир йеря топлашды. Оьуз хаган гырх
маса вя гырх сыра дцзялтдирди. Дцрлц йемякляр, дцрцл шяраблар,
кымызлар йейиб-ичдиляр.
Тойдан сонра Оьуз хаган бяйляря вя халга фярман (йарлыг)
верди. Деди:
Мян Сизляря олдум Хаган
Алалым йай вя каман
Нишан олсун бизя буйан (уьур)
Бозгурд баьырсын уран (саваш няряси)
Дямир гырьы олсун орман,
Ов йериндя йцрцсцн гулан,

441
Ъошсун дяниз даща ъошьун
Эцняш байраг олсун, эюй курикан (чадыр).
Йеня ондан сонра Оьуз хаган дюрд тяряфя фярман йоллады.
Елчилярин юлкяйя йайдыьы бу билдиришлярдя беля йазылмышды:
«Мян уйьурларын хаганыйам, йерин дюрд буъаьынын хаганы
олмам эярякдир. Сизлярдян баш яймянизи истяйирям. Ким мяним
сюзцмя бахарса (аьзымдан чыхан ямрляря табе оларса) щядиййялярини
гябул едяр, ону дост билярям. Ким баш яймязся, гязябя эялярям,
ону дцшмян тутар, гошунла цзяриня басгын едяр вя асдырарам, йох
едярям!»
Йеня о чаьда саь йанда Алтун хаган дейилян бир хаган варды.
Бу Алтун хаган Оьуз хаганын йанына елчи эюндярди. Чохлу гызыл,
эцмцш, гиймятли дашлар, чохлу ъяващират йоллайараг бунлары Оьуз
хагана щюрмят яламяти олараг щядиййя етди. Онун ямрлярини динляди
вя йахшы верэилярля достлуьуну горуйуб сахлады.
Сол йанда Урум дейилян бир хаган варды. Бу хаганын
гошунлары, чох-чох мяскянляри, шящярляри вар иди. Бу Урум хаганы
Оьуз хаганын буйруьуну динлямязди. «Мян онун сюзцнц тутам»,
дейярди.
Оьуз хаган гязябя эяляряк онун цзяриня йцрцмяк истяди.
Байраглары галдырыб гошунуйла онун цзяриня эетди.
Гырх эцн сонра Муз Даь (Буз Даь) дейилян даьын ятяйиня
эялди. Бурада чадырыны гурду вя эеъяляди.
Ертяси эцн дан аьарыркян Оьуз хаганын чадырына эцняш кими бир
ишыг эирди. О ишыгдан эюй тцклц, эюй дярили бюйцк еркяк бир гурд чыхды.
О гурд Оьуз хагана деди ки: «Ей, ей Оьуз, сян Урум цзя йцрцмяк
истяйирсян. Ей, ей Оьуз, мян дя сянин юнцндя йцрцмяк истяйирям!»
Ондан сонра Оьуз хаган чадырыны сюкдц вя эетди. Эюрдц ки,
гошунун юнцндя эюй тцклц, эюй дярили бюйцк, еркяк бир гурд
йцрцмякдя вя гурдун ардыйла орду сырайла ирялилямякдядир.
Эюй тцклц, эюй дярили бу бюйцк гурд бир нечя эцн эетдикдян
сонра дурду. Оьузлар да архасында дурдулар. Бурада Итил Мцрян
дейилян бир дяниз варды. Бу Итил Мцрянин йанында бир гара даь
ятяйиндя вурушма олду. Охла, гарьыйла, гылынъла вурушдулар.
Араларында вурулан чох олду. Халгын кюнлцндя гайьы чох олду.
Тутушма вя вурушма еля йаман олду ки, Итил Мцрянин суйу зянъяфил
кими гыпгызыл олду. Оьул хаган галиб эялди. Урум хаган гачды.
Оьуз хаган Урум хаганын хаганлыьыны вя халгыны юзцня табе етди.
Ордусуна ъанлы-ъансыз чох гянимят ялдя етди.

442
Урум хаганын бир гардашы варды. Ата Уруз бяй иди. Бу Уруз
бяй оьлуну даь башында, дярин чай арасында, йахшы тикилмиш бир шящяря
йоллады. Деди ки, «Шящяри горумаг эяряк. Сян шящяри йахшы сахла
(гору), вурушмалардан сонар йаныма эял».
Оьуз хаган бу шящяря йцрцдц. Уруз бяйин оьлу она чох-чох
гызыл, эцмцш йоллады. Деди ки: «Ей Оьуз хаган, сян мяним хага-
нымсан. Атам мяня бу шящяри верди вя шящяри горумаг эяряк, шящяри
мяним цчцн сахла вя вурушмалардан сонра эял деди. Атам сяня
гаршы чыхдыса бу мяним сучум олурму? Мян сянин буйруьуну
йериня йетирмяйя щазырам. Бизим дювлятимиз сянин дювлятин олмуш.
Бизим сойумуз сянин аьаъынын мейвясиндядир. Танры сяня йер вериб
буйурмушдур. Мян сяня башымы, дювлятими верирям. Сяня верэи верир,
достлугдан чыхмам», деди.
Оьуз хаган иэидин сюзлярини эюзял эюрдц, севинди вя: «Мяня чох
гызыл йолламышсан, шящяри йахшы сахламышсан», деди. Онун цчцн она
Сахлан адыны гойду вя достлуг эюстярди.
Ондан сонра Оьуз хаган эери дюнцб Итил дейилян чайа эялди. Итил
бюйцк чайдыр. Оьуз хаган ону эюрдц вя «Итил суйуну неъя кечя
билярик?» деди.
Гошун арасында йахшы бир бяй варды. Ады Улуг Орду бяй иди.
Аьыллы бир ярди. Эюрдц ки, бу йердя чохлу аьаъы вар. О аьаълары кясди,
цзяриня узаныб чайы кечди.
Оьуз хаган севинди, эцлдц вя:
«Сян бурада бяй ол, сянин адын гыпчаг (ойулмуш аьаъ) олсун»,
деди.
Йеня ирялилядиляр. Ондан сонра Оьуз хаган эюй тцклц, эюй
дярили, еркяк гурду тякрар эюрдц. Эюй гурд Оьуз хагана деди:
«Инди сян гошун иля бурада атлан, атланыб халгы вя бяйлярини
эютцр, мян юндя йцйцрцб сяня йол эюстяряъяйям».
Дан аьаранда Оьуз хаган эюрдц ки, еркяк Гурд юнцндя
эетмякдядир. Севинди, ирялиляди.
Оьуз хаган бир алаъа айьыр ата минярди. Бу айьыр аты чох
севярди. Йолда бу айьыр эюздян итиб гачды. Бурада бюйцк бир даь
варды. Бу даьын цстц галын бузла юртцлц иди. Даьын башы да буз тяк
сойугду. Онун цчцн дя ады «Буз Даь»дыр. Оьуз хананын аты бу
Буз даьа гачды. Оьуз хаган чох цзцлдц.
Гошунунда гящряман бир бяй варды. Ня танрылардан, ня
шейтанлардан горхарды. Йцрцшя, сойуьа давамлы бир ярди. О бяй даьа
чыхыб эетди. Доггуз эцн сонра Оьуз хаганын айьыр атыны эятирди. Буз
даь сойуг олдуьундан о бяйин вцъуду аьаппаг гарла юртцлмцшдц.

443
Апаьды. Оьуз хаган севинъля эцлдц. Деди ки: «Сян бурадакы бяйляря
баш ол, сянин адын ябядийян Гарлуг олсун».
Беля деди вя иряли эетди.
Йолда эедяркян бюйцк бир ев эюрдц. Бу евин (сарайын) диварлары
гызылдан, пянъяряляри эцмцшдян, чардаьы дямирдянди. Гапалы иди вя
гапысы йохду.
Гошунда баъарыглы бир ясэяр варды. Ады Тюмцрдц Кагул иди.
Оьуз хаган она ямр етди: «Сян бурада гал вя гапыны ач (Гал, ач).
Ачдыгдан сонра ордуйа эял», деди. Бундан сонра она Галач адыны
гойду вя ирялиляди.
Йеня бир эцн эюй тцклц, эюй дярили, еркяк гурд эетмяйиб дурду.
Оьуз хаган да дурду вя чадырыны гурду. Бура тарласыз, гурах бир
йердя иди. Бура «Ъцръет» дейярдиляр. Бюйцк бир йурд иди. Атлары чох,
юкцзляри вя бузовлары чох, гызыл-эцмцшляри чох, ъяващиратлары чох-
чохду.
Бурада Ъцръет хаганла халгы Оьуз хагана гаршы чыхдалар.
Вурушма, чарпышма башлады. Охларла, гылынъларла вурушдулар. Оьуз
хаган цстцн эялди вя Ъцръет хаганыны юлдцрдц, башыны кясди вя
халгыны юзцня табе етди. Вурушмадан сонра Оьуз хаганын ардынъа
эялянляря, нюкярляриня вя халгына о гядяр чох гянимят дцшдц ки,
йцклямяк вя дашымаг цчцн ат, гатыр вя юкцз чатышмырды.
Оьуз хаганын гошунунда аьыллы, йахшы, баъарыглы бир дюйцшчц
варды. Ады Бармаглыг Чосун Биллик иди. Бу баъарыгла киши бир араба
дцзялтди. Араба цзяриня яшйалары йцкляди, баш тяряфиня щейван гошду.
Чякиб эетдиляр. Оьуз хаганын нюкярляри вя халгы, щамысы буну
эюрдцляр вя чашдылар. Онлар да араба дцзялтдиляр. Бунлар араба
дцзялдя-дцзялдя «Канга! Канга!» дейя баьырырдылар. Онун цчцн
онлара Канга адыны гойдулар.
Оьуз хаган арабалары эюрдц, эцлдц, эцлдц вя (о баъарыглы
яряня): «Канга, канга иля ъансыз, ъанлы йцрцтсцн. Кангалыг сяня ад
олсун, буну да араба эюстярсин», деди эетди.
Ондан сонра йеня бу эюй тцклц, эюй дярили гурд иля Щинж,
Тангут, Шам тяряфляря ирялиляйиб эетди. Чох вурушлардан, чох
тоггушмалардан сонра оралары алды вя юз йурдуна гатды. Щамысыны
мяьлуб етди, басды.
Йеня сющбятдян кянар галмасын вя бялли олсун ки, ъянубда
Баркан дейилян бир йер варды. Мющкям, зянэин вя исти бир юлкя иди.
Бурада чохлу ов щейванлары, гушлары варды. Гызылы, эцмцшц,
ъяващираты чохду. Халгынын цзц (дяриси) гапгара иди.
Бу йерин хаганы Мясяр дейилян бир хаганды. Оьуз хаган онун цстцня

444
йцрцдц, чох йаман бир вурушма олду. Оьуз хаган галиб эялди. Мясяр
хан гачды. Оьуз ону щюкмц алтына алды, йурдуну яля кечирди, эетди.
Оьуз хаганын достлары чох севиндиляр, дцшмянляри чох гайьыландылар.
Оьуз хаган сайсыз-щесабсыз гянимятляр, илхылар алды. Сонра йурдунун,
евинин йолуну тутуб дюндц.
Йеня дейилмямиш галмасын вя бялли олсун ки, Оьуз хаганын
йанында аь саггаллы, аь сачлы, тяърцбяли, йашлы бир киши варды. Анлайышлы,
доьручу бир инсанды. Оьуз хаганын вязири иди. Ады Улуь Тцрк (Улу
Тцрк) иди.
Эцнлярин бир эцнц Улу Тцрк йухусунда бир гызыл йай вя цч
эцмцш ох эюрдц. Бу гызыл йай эцндоьандан та эцнбатана гядяр
узанмышды. Цч эцмцш ох да эцнейя доьру эедирди. Йухудан сонра
эюрдцйцнц Оьуз хагана сюйляди вя деди ки: «Ей хаганым, сянин
юмрцн хош олсун! Ей хаганым, сяня дирилик хош олсун! Эюй-Танры
йухумда ня вердися эерчяк олсун. Танры бцтцн дцнйаны сянин
уруьуна (сойуна) баьышласын!».
Оьуз хаган Улу Тцркцн сюзцнц бяйянди. Онун юйцдцнц
динляди вя юйцдцня ямял етди.
Ондан сонра ертяси эцн бюйцк вя кичик оьулларыны чаьырыб деди:
«Ей оьулларым, мяним кюнлцм ов диляйир, амма гоъалмыш
олдуьумдан ъясарятим йохдур.
Эцн, Ай, Улдуз! Тан йюнцня сизляр варын!
Эюй, Даь, Дяниз! Тцн йюнцня сизляр варын!»
Ондан сонра оьулларынын цчц тан (Шярг) тяряфя, цчцн дя тцн
(Гярб) тяряфя вардылар. Эцн, Ай, Улдуз чохлу щейван, гуш
овладыгдан сонра йолда бир гызыл йай тапдылар. Буну эятириб аталарына
вердиляр. Оьуз хаган севинди, эцлдц, йайы цчя бюлдц вя деди:
«Ей бюйцк оьулларым, йай сизлярин олсун, йай кими охлары эюйя
гядяр атын!».
Эюй, Даь, Дяниз дя чохлу щейван, гуш овладыгдан сонра
йолдан цч эцмцш ох тапдылар. Бунлары эютцрцб аталарына эятирдиляр.
Оьуз хаган севинди, эцлдц вя онлары да бюлдц. Деди:
«Ей кичик оьулларым, онлар сизин олсун. Йай оху атды. Сизляр
охлар кими олун!».
Йеня ондан сонра Оьуз хаган улу гурултай топлады.
Фярманлар эюндяриб нюкярлярини, халгыны чаьырды. Щамысы эялиб бир-
бирлярийля данышыб отурдулар.
Оьуз хаган бюйцк ордуэащын саь йанына гырх гулаъ аьаъ диряк
дикялтди. Онун башына бир гызыл гуш гойду. Айаьына (дибиня) бир Аь
гойун баьлады. Сол йанына да гырх гулаъ аьаъ дикялтди. Онун башына

445
да бир эцмцш гуш баьлады, айаьына бир Гара гойу баьлады. Саь
йанында Бозохлар отурду, сол йанында Цчохлар отурду. Гырх эцн,
гырх эеъя йедиляр, ичдиляр, севиниб шадландылар. Ондан сонра Оьуз
хаган йурудуну бюлцб оьулларына верди. Сонра деди:
«Ей оьулларым, мян чох ашдым (йашадым), чох вурушлар
эюрдцм. Чох гарьы, чох ох атдым. Айгыр иля чох йцрцдцм.
Дцшмянлярими аьлатдым, достларымы эцлдцрдцм. Мян Эюй-Танрыйа
боръуму юдядим. Сизляря йурдуму верирям».
Дастанда мифоложи дцнйаэюрцшцн, - тцркляр цчцн яняняви олан
танрычылыьын, Оьуз хаганын сяма мяншяйи иля баьлы космогоник
сяъиййяли издиваъы, Боз гурдун хилас едиъилик вя йолэюстяриъилик
функсийалары, марал яъдад култу, бир гызыл йай вя цч эцмцш ох вя с.
«Оьуз хаган»ын мифоложи дцшцнъянин тяняззцлц, дастанчылыьын
яряфясиндя мейдана эялдийини вя бунунла ялагядар «Оьуз хаган»
структур тяркибинин мцхтялифлийи бир чох ъящятдян мараг доьурур.
Хцсусиля епик янянядя епос дцшцнъясинин бу шякилдя эениш вя ящатяли
якси сюзцн цмуми инкишафында йени вя бюйцк бир щадися кими чох
юнямли иди.
Естетик дцшцнъянин епик янянядя дастанлашмасынын типолоэийасы
формалашмаьа башлады ки, о юзцнц формалашан дастанларда дя якс
етдирди. Онлар ичярисиндя «Шу» дастаны да мараг доьурур. «Шу»
минилликдян яввял дюрдцнъц йцзилликдя йашамыш Сака тцрк
щюкмдарыдыр. «Алп Яр Тунга» дастаны кими, «Шу» дастаны да 11-ъи
йцзиллийя гядяр тцркляр арасында дилдян-диля сюйлянмиш, гопуз чалан
озанларын башлыъа мювзуларындан бири олмуш вя 11-ъи йцзилликдя
Мащмуд Кашьарлынын кяламыйла ядябиййата кечмишдир» (4, 49).
Б.е. 350 ил яввял Исэяндярин тарихи йцрцшц бир сыра диэяр мянбялярдя
юзцнц якс етдирдийи кими, епик янянядя дя бу вя йа диэяр шякилдя юз
яксини тапмышдыр. Искяндярин Тцркцстана щцъуму, сака тцркляри вя
онларын хаганы Шунун бу бюйцк фатещя гаршы мцбаризяси, онун
гаршысында сынмамасы, юзцнцн шяряф вя ляйагятини горумасы цмумиликдя
дастан йарадыъылыьында тцркцн йенилмязлийи вя тарихи ъянэавярлийинин
тяряннцмцнцн башланьыъы иди. Диэяр гядим тцрк дастанларында олдуьу
кими, тцркцн бу тарихи гящряманлыьы щекайятинин епикляшмяси
гящряманлыг епосунун йараныб вя формалашмасынын башланьыъы иди.
Тясадцфи дейилдир ки, ясасян биринъи миниллийин башланьыъында дастанчылыг
яняняляри гялибляриндя йараныб озан репертуарына дахил олан вя мин иля
йахын бир мцддятдя тцркцн епик янянясиндя йашайан «Шу» дастанынын
тцрк мяняви-яхлаги дяйярляринин ян дярин гайнаглары иля сых баьлы
олдуьуну эюстярмякдядир. «Шу»нун узун йцзилликляр ярзиндя

446
йаддашларда йашайан нясилдян-нясля шифащи шякилдя йашадылыб ютцрцлян
айры-айры рявайят вя епизодларынын йазы дюврцня эялиб чатмасы да онун
халг йаддашынын силинмяз халг щекайятляриндян олдуьуну тясдигляйир.
«Шу» дастанынын М.Кошьарлы «Диван»ы вя Д.Атсызын мятни ясасында
бярпа едилмиш мятни ашаьыдакы кимидир: «Исэяндяр Сямяргянди кечиб
тцрклярин торпагларыны вя еллярини алмаьа эялирди. Шу хаганы ися юз
галасында архайынъа отурмушду. Ордуйа да бир сюз демирди. Башга
кичик хаганлыглар кими, Исэяндярин истиласындан ващимяйя дцшцб
торпагларыны горйуб гачмаьа да щазырлашмырды. Искяндяря гаршы
дюйцшя дя щазырлыг эюрцлмцрдц. Анъаг хялвяти бир дястя эюндярмишди
ки, Исэяндяр ордусунун щярякятляриня эюз гойсунлар вя она бу
барядя вахтлы-вахтында мялумат версинляр.
Шунун галанын щяйятиндя эюмэюй, эцмцш кими парылдайан су иля
долу бир щовузу варды. Ичярисиндя газлар, юрдякляр ойнашырды.
Щюкмдар ися онлары сейр едя-едя дцшцнцрдц.
Дюйцшчцляр хаганын щцзуруна эялиб сорушурдулар ки, «Исэяндяр
йахынлашыр, нейляйяк?» Дюйцшя щазырлашагмы, йохса?... хаган ися
ъавабында дейирди ки, «Бу газлара, юрдякляря бахын, эюрцн неъя
эюзял цзцрляр»
Дюйцшчцлярин эюрдцйцнц хаган да эюрцрдц. Амма хаганын
билдийини онлар билмирди. О, эюндярдийи адамлардан хябяр эюзляйирди.
Она эюря дя дюйцшчцляря юзцнц еля эюстярирди ки, эуйа онлары баша
дцшмцр. Одур ки, хаганын ъавабындан чашыб галдылар. Црякляриня од
дцшдц. Хаганын дюйцшя щазырлашмаг, йахуд эерийя чякилмяк барядя
тядбир эюрмямясиндян чох пешиман олдулар.
Бу яснада Исэяндяр артыг Щцъянд чайыны кечмишди. Шунун
адамлары буну эизлиъя хагана билдирдиляр. Хаган Шу тябилляри
чалдырды. Щярякят ямри верди. Бу, халг арасында чашгынлыг йаратды.
Тялясик щярякят ямри верилдийи цчцн щяр кяс тапа билдийи, яля кечирдийи
ата минди, эцъц чатаны юзц иля эютцрдц вя эеъя йарысы хаганын архасы
иля йола дцзялди.
Шу хаган сящяр ачыланда мцнасиб бир ейрдя «Дур» ямрини верди.
Орада дцшцб чадыр гурдулар, орду да дцшцб мянзил салды.
22 киши миник тапмадыьындан йурдда галды вя эеъя хаганын
архасынъа эедя билмядиляр. Аиляляри иля бирликдя онлар щямян йердя
галдылар. Онларын арасында Кынык, Йива, Еймур... вя башгалары варды
ки, сонрадан онлардан оьуз бойлары тюряйяъякди. Бу 22 киши
«галагмы, эедякми» дейя эютцр-гой едяндя ики киши аиляси иля онларын
йанына эялди вя онлар 24 киши (аиля) олдулар. Эялян кишиляр узагдан
эялирдиляр. Вар-йохларыны далларына йцклядикляриня эюря лап йорулуб

447
ялдян дцшмцшдцляр. «Галаг-галмайаг» сющбятини онлара да даныш-
дылар. Сюз бир йеря гойдулар ки, Исэяндяр эялиб бурадан кечяъяк,
чыхыб эедяъяк, биз ися йурдумузда галсаг йахшыдыр. 22 киши йени
эялянляря «Галас» дедиляр *.
Искяндяр щямян йеря эялиб чыхды, о щямян 22 кишинин узун сачлы,
эюзял гафийяли эюрцб щеч кясдян бир сюз сорушмадан «тцрк манянд»
– тцркя бянзяйирляр - деди. О эцндян щямин кишиляр «тцркмян»
адландырылды. О тцркмянлярин 22 бойу ясл тцркмян, 2 бойу ися
онлардан бир чох яняняляри вя адятляри иля фярглянян галаълардыр.
24 кишинин дедийи кими, Искяндяр эялиб кечян олду, тцркмянляр
ися юз йурдларында галдылар. Шу хаган да щямин дцздян ордусуну
эютцрцб Чиня тяряф ирялиляди вя Исэяндяр дя онун архасынъа эетмяйя
башлады. Уйьур елиня йахынлашанда Шу Искяндяр ордусунун габаьына
эянъ дюйцшчцлярдян ибарят кичик бир гошун эюндярди. Хаганын вязири
буну эюрцб деди ки, хаганым, Исэяндярля вурушмаг цчцн эянъляри
эюндярдин. Онларын йанында дюйцш тяърцбяси олан йашлы бир сяркярдя
олса да йахшы олар. Шу вязиря етимад эюстярди, эянълярин ордусуна
тяърцбяли бир ащыл да эюндярилди.
Тцркляр эеъя вахты басгын едяряк Исэяндярин зярбя дястясини
даьытдылар. Бу дюйцшдя бир тцрк эянъи Исэяндяр дюйцшчцляриндян бири
гылынъла тян ортадан икийя бюлмцшдц. Дюйцшчцнцн белиндя гызыл долу
бир кямяр варды. О кямяр дя гылынъын зярби иля парчаланмыш, гызыл
гана батмыш, гызыллар йеря тюкцлмцшдц. Дюйцш йериндя тцрк
дюйцшчцляри бу ъанлы щадисяни эюрцб «Алтун ган» дейя ващимяйя
эялмишдиляр. Сонрадан щямин йеря йахын даъа бу ады вердиляр. Инди
щямин даьын ады «Алтун хан»дыр.
Бу дюйцшдян сонра Исэяндяр Шу хаганла барышыг баьлады.
Уйьурда бир мцддят галан Исэяндяр бурада эюзял вя бюйцк шящярляр
салды. Исэяндяр чыхыб эедяндян сонра ися Шу хаган юз торпаьына
гайытды. Баласагунда Шу шящярини салды. Орада щеч кясин кечя
билмядийи бир тилисим дцзялдиб гойдурду. Лейлякляр беля шящярин
гыраьына эялиб ону кечя билмирдиляр. Щямян тилисим бу эцня гядяр
шящяри горумагдадыр» (3, 51).
«Шу» дастанынын мин иля йахын шифащи йаддашда йашамасынын ян
башлыъа сябяби тцркцн епик тясяввцрцндяки щяля мащиййяти
юйрянилмямиш юзцнямяхсуслугларла ялагядардыр. Ъянэавярлик щяйаты
тарихян тцркцн милли дцшцнъясиндя бир сыра яхлаги кейфиййятляр –

*
Бу, галын, эюзляйин мянасыны ифадя едян бир сюз иди. «Галасчы» ады иля хатырланан ики
гябиля дя онларын няслиндядир

448
гцрур, шяряф, ляйагят кими дяйярляри формалашдырмышдыр ки, епос
тяфяккцрц щямин зяминдя йараныб инкишаф етмиш, саваш, кюч, барыш,
хаган дцнйаэюрцшцнцн мцхтялиф етик вя естетик дяйярляри иля заман-
заман ъилаланыб формалашмышдыр. «Шу» дастаны бцтцн ишьал вя
таланлара, мцвяггяти сарсынтылара бахмайараг, тцркцн ися йер цзцндя
даими вя ябяди бяргярар олма щягигятини тясдигляйян яски бядии
щягигят нцмуняси кими дяйярли вя юнямлидир.
«Ярэянакон» дастаны. Эюй тцрклярин бу яски дастаны да узун
йцзилликляр ярзиндя тцрк халглары ичярисиндя эениш йайылмыш вя илк дяфя
онун щаггында 1248-1318-ъи иллярдя йашамыш Ф.Ряшидяддинин
«Ъамицт-тяварих» (Тарихляр топлусу) ясяриндя мялумат верилмишдир.
XVII ясрдя ися Хивя щюкмдары Ябдцл Гази ханын «Шяъяряйи-Тцрк»дя
дастан мятни вя онун щаггында мялумат верилмишдир.
Щяр ики тарихи мянбядя верилян бу Эюй тцрк дастаны тцрк щяйаты
вя тарихи цчцн мцщцм олан ики бюйцк мянтиги йекунлашдырыр. Биринъиси
одур ки, тцркляр яски тарихя малик олдуглары кими, юз дцшцнъя, камал
вя ягли, зящмятсевярлийи иля фяргляниб даим чятин эцндя юзцнц
йашатмыш вя сабащына цмидля бахмышдыр. Тцрк юз зящмяти, алын тяри
иля йолуна ишыг салмыш вя сабащыны йаратмышдыр. Икинъиси ися тцркц
гыран, мяьлуб едян, онун бир-бириня гяним кясилмясинин сябябкары,
еля тцркцн юзцдцр. Узун йцзилликлярдян яввял Эюй тцркляр бцтцн
тцркляр цчцн ибрят ола биляъяк бу щягигятляри «Ярэянокан»да якс
етдирмякля, яслиндя тцрк бирлийи зярурятинин тарихи ясасларыны ачыгламыш
олмушлар.
Дастанын айры-айры рявайятляри тцркцн даща язяли эюрцшляри иля
баьлы олса да онун дастанлашмасы биринъи миниллийин яввялляриндян
башлайараг бир нечя йцз ил давам етмишдир. Бу просес Эюй
тцркляринин тяфяккцрцндя мифоложи йарадыъылыг яняняляринин
позулмасы, дастанчылыьын формалашмасы иля ялагядар олмушдур. Йери
эялмишкян хатырлатмаг эярякдир ки, Эюй тцркляр мифоложи йарадыъылыг
янянялярини дастанчылыг дюврцнцн бир хейли щиссясиндя дя давам
етдирмишляр. Тядгигатчыларын бир чоху бу эцн Эюй тцрклярин Боз
гурдла баьлы яфсаня вя рявайятини дастан йарадыъылыьына дахил едирляр
(120-121). Тцрк тайфалары ичярисиндя дастанчылыьа кечид узун чякян вя
чохмярщяляли просес олмушдур. Тайфаларын мцяййян гисми мясялян,
щун тцркляри ичярисиндя мифоложи йарадыъылыг яняняляри епик тясяввцрдя
йекунлашандан сонра эерийя гайыдыша аз тясадцф едилир. Эюй
тцрклярдя ися миф йарадыъылыьы дастанчылыьын формалашдыьы мярщялялярдя
дя юз функсийаларыны сахламагда давамлы олмушдур. Щун
тцркляриндя гядим дастан типляри формалашыб баша чатдыьы тарихи

449
кясимдя щунларын няслиндян олан Эюй тцрклярдя гурдла баьлы яъдад
култу яняняси щяля давам етмякдя иди. (4, 158). «Сийенпи»,
«Тюряйиш», «Боз гурд» Эюй тцркляр ичярисиндя дастанлашманын
давам етдийи заман мцддятиндя епик тясяввцрдя миф формулаларынын
щяля кифайят гядяр эцълц олдуьуну эюстярир. Щятта Эюй тцрклярин ян
бюйцк дастаны олан «Ярэянякон»да да бу миф йарадыъылыьынын сона
йетмяйян сцжет вя мотивляринин ишартылары юзцнц горуйуб
сахламагдадыр.
Ярэянокандан чыхдыглары заман Эюй тцркляря башчылыг едян,
ону чятин щяйат тярзиндян гуртараг Гыйан сойундан олан вя
мяншяъя юзцнц боз гурд сойу иля баьлы олдуьуну щесаб дейян Бюртя
Чюня иди. Дастанын бир нечя башга йериндя дя мятналты шякилдя щямин
еркян сойа баьлылыьа ишаря едилир. Ф.Ряшидяддин мятни цзря Р.Юздяк
тяряфиндян реконструксийа едилмиш вя бизим тяряфимиздян
дцрцстляшдирилмиш мятн ашаьыдакы кимидир:
«Оьуз хаган няслиндян олан Ел хан монгол елинин щюкмдары
иди. Ел хан бцтцн монголлары юз щакимиййяти алтында бирляшдирмишди
вя онларын сайы-щесабы йох иди. Бцтцн тцрк елляриндя онларын яли
йетмяйян бир йер йох иди. Она эюря дя бцтцн тцрк бойлары онларла
дцшмян олмушдулар. Тцркляр бирляшяряк монголлары мящв етмяк
истяйирдиляр. Буна чалышан тцрк бойларынын башчысы Севинъ хан иди.
Эюй тцрклярдян олан Ел хан дцшмянлярин щцъум едяъяйини баша
дцшмцшдц вя буна эюря ещтийатлы тярпянирди, йаваш-йаваш юзцнц
мцдафия тядбирляри эюрцрдц. Бцтцн чадырларыны, щейван сцрцлярини бир
йеря топлады вя ятрафына хяндякляр газыды. Дцшмянляр щцъуми едиб
вурушмаьа башладылар. Он эцн ганлы дюйцшдян сонра дцшмян Ел
ханын ордусуна мяьлуб олду.
Тцрк тайфалары бир йеря йыьышыб мяслящятляшмяйя башладылар.
Севинъ хан деди: «Биз монголлары дюйцшдя мящв едя билмядик. Инди
щийля иля онлары мящв етмяк лазымдыр».
Гярара эялдиляр. Сцбщдян дан йери аьаранда щцъума кечдиляр.
Бир гядяр дюйцшдцкдян сонра мал-гараларынын бир щиссясини гойуб
чадырларыны сюкяряк эери чякилдиляр. Ел ханын дюйцшчцляри «дцшмян
гачыр» дейя монголлары говмаьа башладылар вя мцщасиряйя дцшдцляр.
Тцркляр бу дяфя вурушуб дюйцшдя галиб эялдиляр. Монголларын
бюйцклярини гырдылар, ушаглары вя гадынлары ясир елядиляр.
Бу дюйцшдя Ел ханын бцтцн ъянэавяр ювладлары мящв едилмишди.
Гыйан адлы бир оьлу, Ел ханын няслиндян олан гощуму Нцкцз
галмышдыр. Онларын щяр икиси тязя евлянмишдиляр. Дюйцш вахты щяр икиси
юврятляри иля бирликдя ясир дцшдцляр. Он эцн сонра онлар арвадларыйла

450
ясир едилдикляри дцшмян бюлцэцндян эеъяйнян гачдылар. Юз яввялки
йурдларына эялдиляр. Орада чохлу ат, дявя илхылары, гойун-гузу
сцрцляри эюрдцляр. Дцшмян ящатясиндя олдугларындан баш йола чыха
билмядиляр. Гайаларын зирвясиндян кечян дар бир ъыьыр тапдылар,
сцрцляри щайлайыб щаман дар ъыьырдан эюзял бир вадийя ачылан кечиди
чятинликля ашыб дцшмянлярдян хилас олдулар. Гыйан вя Нцкцз юз
аилялярини дя щямян ъыьырдан кечирдиляр. О, тяк дявянин вя бир кечинин
чох чятинликля кечдийин горхулу бир кечид иди. Адамын дизи бир азъа
титряся, айаьы сцрцшся учурумлара дийирляниб гялпя-гялпя
гялпялянярди. Эялиб чыхдыглары вади ися ъяннятя охшайырды, эур ахан
чулары, галын мешяляри, ат бели щцндцрдя отлаглары, чямянликляри олан,
мцхтялиф ов щейванлары иля зянэин эюзял тябияти варды. Гыйан вя Нцкцз
бу эюзял йеря Ярэянякон – “гайаларын белиня доланмыш даь кямяри”
ады вердиляр.
Бурада Гыйан вя Нцкцзцн чохлу ушаглары олду, Гыйанын (Гайы
ханын) ювладлары даща чох иди. Онун ушагларына Гыйат, Нцкцзцн
ушагларыны ися Гыйан – даь сели адыны вердиляр.
Гыйан вя Нцкцзцн нясли бюйцйцб артды. Щяр бир аиля «уруг»
адланан бир оймаг олду. Бу сойдан оланлар Ярэяняконда дюрд йцз
ил галдылар. Нясил бюйцйцб Ярэянякона сыьмаз олду. Тязя артыб
бюйцйян нясилляр бир эцн отуруб эютцр-гой елядиляр ки, дядя-баба
торпагларына гайытсынлар. «Аталарымыз дейярди ки, Ярэянянонун
ятрафында бюйцк вя эюзял бир юлкя вар. Бизим хаганымыз орада
отурмуш, дцшмян тайфалар эялиб аталарымызы гырмыш, йурдумузу яля
кечирмишляр. Биз дя дцшмяндян гачыб бурада юзцмцзя сыьынаъаг
тапмышыг. Артыг йенидян артыб чохалмышыг, эцълц олмушуг, щеч
кясдян горхумуз йохдур. Бир йол тапыб бурадан чыхмаг вя юз
кющня йурдумуза гайытмаг эярякдир».
Щамы Ярэянякондан чыхмаг цчцн чыхыш йолу ахтармаьа
башладылар. Амма йол тапа билмядиляр. Бир эцн бир дямирчи эялиб
деди: «Мян кечид ола биляъяк бир йол эюрдцм. Амма орада дямир
мядянляри вар. Анъаг эцман едирям ки, дямир чох галын дейил, бир
гатдан ибарятдир. Ону яритсяк цзцмцзя йол ачылаъагдыр».
Щамы дямирчинин фикрини бяйянди. Щяр кяс бура одун, кюмцр
эятирмяйя башлады. Сонра дямир кечидин цстцня гатбагат кюмцр вя
одун дцздцляр. Щяр йаны – кечидин саьыны, солуну, алтыны, цстцнц
долдурдулар. Йетмиш дяридян кюрцк дцзялдиб йетмиш йеря гойдулар,
од галайыб кюрцклямяйя башладылар. Аллащын кюмяйиля дямир кечид
яриди вя йцклц бир дявя кечяъяк гядяр йол ачылды. О йолдан баш вуруб
кянара чыхдылар. О эцнц байрам елядиляр. Эюй тцркляр бу байрамы

451
щяр ил кечирдиляр. О эцн эяляндя дямир парчасыны гыздырар, яввялъя
юлкянин хаганы тутгаъла дямири тутуб зинданын цстцня гойар, чякиъля
дюйяр, сонра бцтцн бяйляр ону тякрар едярдиляр. О эцнц хошбяхтлик
эятирян уьурлу бир эцн сайардылар.
Ярэянякондан чыхдыглары щямин эцн Гыйан сойундан олан
Бюртя Чюня хаган дюрд тяряфя елчи эюндярди. Щамыйа Ярэянякондан
чыхдыгларыны билдирди. Бу хябяря кядярлянян дя олду, севинян дя. Эюй
тцркляр артыг яввялки Эюй тцркляр дейилди. Эцълц вя гцдрятли идиляр.
Онлар юз кющня дцшмянляри иля вурушуб онлары мяьлуб елядиляр.
Щям юз гисасларыны алдылар, щям дя торпагларына гайытдылар».
«Кюч» дастаны. Диэяр тцрк тайфаларында олдуьу кими, уйьур
тцркляринин дя та гядимдян юзцнямяхсус дастан йарадыъылыьы вардыр.
Бу дастанларда да диггяти чякян башлыъа мотивляр «эюй вя йа мави
ишыг, гурд яъдад мотиви» вя «доьма йурд» дцшцнъясидир. Гядим
уйьур дцшцнъясиндя торпаг, онун щяр гарышы уьрунда мцбаризя
башлыъа мотив кими сяслянир.
Эюй тцрклярдя олдуьу кими, уйьур дастан йарадыъылыьы дюврц дя
бизим ерадан яввял биринъи миниллийин орталарында формалашмыш, Эюй
тцрклярин тарихи кюкц иля баьлы щягигятляри юзцндя якс етдирмишдир.
Мянбялярдя уйьур дастанлары барядя данышыларкяг онларын ики дастаны
олмасы фикри иряли сцрцлцр (6, 147). «Тюряйиш» адландырылан биринъи
нцмуня Щун башчыларындан биринин ики гызы, атанын юз гызларыны танрыйа
вермяк истяйи иля башлайыр. Атанын тикдийи галачаны мцщафизя едян
ихтийар гурдун танры ъилдиня эириб онлара Эюй танры тяряфиндян
эюндярилдийини эцман едян гызлар ашаьы ениб гурдла издиваъа эирди вя
онлардан «Доггуз Оьуз – Он уйьур ушаглары доьулду. Бу ушагларын
сяси бозгурд сясиня бянзяйирди» («Тцркцн гызыл китабы», с.148).
Эюрцндцйц кими, яъдад мифизми иля баьлы бу сцжет, башга тцрк
халгларында олдуьу яняня гялибиня уйьун олуб щяля миф йарадыъылыьы
мярщяляси нцмунясидир. Онун дастан адландырылмасы да шяртидир.
Гурдла баьлы еркян тцрк дцшцнъяси ону танры сявиййясиня
йцксялтмяйя, ъящд эюстярся дя бир сыра сцжетлярин ясасыны вя
мащиййятини, мцяййян тцрк гювмляринин тюрямяси, йахуд мящв олуб
йенидян тюрямясинин (Ашина сцжетиндя олдуьу кими) ясасыны тяшкил ется
дя, яъдад култу сявиййясиндян иряли эедя билмямиш, йалныз мифик
тясяввцрдя танрычылыьын мцяййян яламятлярини якс етдирмишдир.
Уйьурларын еркян дастанчылыг яняняляри иля баьлы йаранан икинъи
дастаны ися «Кюч»дцр. Бу дастанын да Чин вя Иран вариантлары вар вя
щяр бир вариант юзцнямяхсуслугларла сечилир. Чин варианты белядир:
«Уйьур юлкясиндя Щулин адындан бир даь варды. Туьла вя Селенга

452
чайлары юз башланьыъыны бу даьдан эютцрцр. Бир эеъя даьдакы оъаьын
цзяриня эюйдян Танры ишыьы дцшцр. Ики чай арасында йашайан халг буну
эюрдц. Аьаъын эювдяси щамиля гадын кими шишмяйя башлады. Ишыг
доггуз ай он эцн щямин оъаьын цзяриндя дайанды. Вахт тамам
оланда аьаъ йарылды, ичярисиндян беш ушаг чыхды. Халг бунлары эютцрцб
бюйцтдц.
Ушагларын ян кичийи Буьу хан чох кечмядян бюйцйцб щамыны юз
щюкмц алтына алды. Бир мцддят кечдикдян сонра Йулун Тиэин
щюкмдар олду. Чинля мцщарибяляр еляди. Нящайят бу ишя сон
вермякдян ютрц оьул Ганлы Тиэини Чин щюкмдары аилясиндян Кицлиен
адлы бир гызла евляндирмяк истяди.
Ханым Кицлиен юз сарайыны Хатун даьында гурдурмаг гярарына
эялди. Щямин ятрафда Танры даьы адында бир гайа варды. Ханым
Кицлиенин елчиляри бахыъыларла бирликдя бурайа эялдиляр. Онлар бахыб,
юз араларында сюйлядиляр ки, бу дювляти зяифлятмяк цчцн гайаны йох
етмяк лазымдыр, чцнки юлкянин сяадяти гайа иля баьлыдыр.
Чин елчиляри Тиэиня дедиляр ки, Кутлу даьы башлыг олараг чинлиляря
верилсин. Тиэин разылашды. Гайа чох бюйцк олдуьундан йериндян
гымылдатмаг мцмкцн дейилди. Она эюря дя ятрафына одун йыьыб
йындырдылар. Гайа гыздыгдан сонра цзяриня тцнд сиркя тюкцб ону
парчаладылар. Сонра гайа парчаларыны арабалара йцкляйиб Чиня
апардылар.
Бу, юлкяйя аьыр отурду. Гушлар, щейванлар гайанын апарылмасына
щяря юз дилиндя аьлашдылар. Йедди эцн сонра Тиэин юлдц. Ондан сонра юлкя
фялакятдян гуртармады. Халг ращатлыг эюрмяди. Йулуг Тиэиндян сонракы
щюкмдарлар да тез юлдцляр. Она эюря дя мяркязи (пайтахты - А.Н.)
Щогуйа кючцрмяйя мяъбур олдулар. Щакимиййяти орадан Бешбалыьа
гядяр эенишляндирдиляр».
Иран варианты ися ондан бир гядяр фяргли иди. «Мянбяйини
Гарагорумдан эютцрян Туьла вя Селинэа чайларынын бирляшдийи
Гумланчуда бир фындыг, бир дя гайын аьаъы варды. Бунларын арасында бир
даь пейда олду. Бир эеъя о даьын цзяриня эюйдян бир ишыг дцшдц. Даь
эцндян-эцня бюйцмяйя башлады. Уйьурлар бу щала мяяттял галдылар.
Ядябля даьа тяряф эетдиляр. Орадан эюзял мусиги сясляри эялир, эеъяляр отуз
аддым чеврясиндя бир ишыг эюрцнцрдц.
Нящайят, доьум вахты чатанда даьдан бир гапы ачылды. Ичяридя
бир-бириндян аралы беш даиря, щярясиндя дя бир ушаг варды. Эюйдян
асылмыш ямзиклярдян сцд ямирдиляр. Хан вя бяйляр бу ушаглары
эютцрцб язизлядиляр. Ушагларын адлары бюйцкдян кичийя доьру Сунгур
Тиэин, Кутур Тиэин, Тцкяк, Тиэин, Цр Тиэин, Буну Тиэин иди.

453
Бунларын танры тяряфиндян эялдийини дуйан уйьурлар ичляриндян бирини
хаган елмяйи гярара алдылар.
Буну Тиэин аьыл, ещтийат вя эюзяллийиня эюря, о бирилярдян цстцн
олдуьуна эюря диггяти онун цзяриня ъямлядиляр. Бюйцк бир шюлян
еляйиб ону ханлыг тахтында отуртдулар. Танры она цч гарьа вермишди
ки, юлкядя олуб кечянляр барядя хябяр эятирирдиляр.
Бир эеъя Буьу хан йатаркян пянъярясиндян бир гыз эирди. Буьу
хан горхду, анъаг сяслянмяди. Гыз икинъи эеъя йеня эялди. Буьу
йеня горхду, анъаг сясини чыхармады. Цчцнъц эеъя, ящвалаты
данышдыьы вязиринин сюзц иля гызла эюрцшдц. Щяр эеъя бирликдя Аь даьа
эедяряк орада сющбят едирдиляр. Бир эеъя аь саггаллы бир гоъа Буьу
ханын йухусуна эиряряк она бир даш вериб «ня гядяр ки, бу дашы
сахларсыз, дцнйанын дюрд тяряфиня щаким олаъагсыз» – деди.
Илляр кечдикдян сонра Буьу ханын ювладларындан бири хилаф чыхды.
Щейванлар, ушаглар «Кюч! Кюч» дейя баьырышмаьа башладылар. Щай-
кцйя дцшцб йурдларыны бурахараг эетдиляр. Щарада дурмаг
истядилярся щямин сясляри ешитдиляр. Сонда Бешбалыьын йерляшдийи йеря
эялиб чыхдыгда сясляр кясилди. Орада беш мящялля йарадыб адыны да
Бешбалыг гойдулар» *.
Дастанын щяр ики варианты уйьурларын «Тюряйиш» дастанында
олдуьу кими, мифоложи йарадыъылыг янянясиня ясасланыр вя миф
йарадыъылыьынын юз йерини дастанчылыьа вердийи дюврцн мящсулу кими
диггяти ъялб едир. Бурада миф дцшцнъяси епос тяфяккцрцня
интерпретасийа едилмишдир, йяни дастан йарадыъылыьы функсийаларынын
артыг мейданла олмасына бахмайараг, импровизя щяля миф
тяфяккцрцня ясасланыр, йахуд щяля ону давам вя йа инкишаф етдирир.
Щяр ики сцжетин башлыъа мащиййяти вя щямин мащиййяти ачыглайан
образлар системи юзц дя буну тясдигляйир. Щяр ики вариантда сцжетин юз
доьма вятянлярини бядбяхтлийя дцшмя цзцндян тярк етмя мащиййяти
– Бешбалыьа кючцб эялмя мцхтялиф миф тяфяккцрц системляриня
ясасланыр. Биринъидя, Тиэини алдадараг щийля иля мцгяддяс рущлу даьын
чинлиляря верилмяси, икинъи вариантда ися йеня дашын итирилмяси, даьдан
дцнйайа эялмиш Тиэинин ювладынын нахяляфлийи уъбатындан кюч
зяруряти мейдана чыхмышдыр. Щяр ики вариантда тиэинляр–хаганлар
сяма мяншялидир. Бу ися уйьурларын яски мифоложи йаддашындакы танры-
чылыгла шцбщясиз ки, ялагядардыр. Бунлар ися яски чаьлардан тцрк
мифоложи анламында даьын, аьаъын, дашын мцгяддяс щесаб едилмяси,

*
Гейд: «Кюч» дастанынын щяр ики варианты Н.Ъяфяровун «Епосдан китаба»
ясяриндян эютцрцлмцшдцр.

454
она тапынма иля баьлы олуб тцркцн яски миф формулаларындандыр.
Дастан йарадыъылыьы яняняляринин вя гялибляринин йарандыьы дюврдя
беля тцркцн юзцнцн епик тяфяккцрцндя язяли дцшцнъяляри гцввятли
шякилдя мцщафизя етмяси – Даьын юз мянбяйини даьдан эютцрмяси,
аьаъын бядяниндя (коьушунда гызын пейда олмасы), аьаъын вя даьын
эюйдян дцшян ишыгла щамиля олмасы вя с. миф тясявцрцдцр ки, бунлар
дастанчылыьын образлар системиндян щяля хейли яввял мювъуд
сцжетляридир. Гядим тцрк дастанларында тясадцф едилян образлар,
идейалар вя мотивляр, яслиндя юз мяншяйиня эюря епоса гядярки дювря
– мифолоэийа дюврцня мяхсус олсалар да (ейниля Боз гурд образы
кими), артыг танрычылыг дюврцнцн принсипляри, идракын мянтиги иля
мювъуддурлар, башга сюзля танрычылыьын мифоложи базасыны тяшкил
едирляр. Цмумиййятля, дцнйа динляринин щамысынын (иудизмдян
тутмуш ислама гядяр) ян инкишаф етмиш, тякмилляшмиш мярщяляляриндя
беля явялки дюврлярин "мцстягил" мифоложи эюрцшляри ещтива олунур ки,
(Токарйев А.С.) танрычылыьын да мцяййян сябяблярдян дцнйа дининя
чевриля билмямясиня бахмайараг, бу бахымдан истисна тяшкил етмир.
Гядим тцрк дастанларында мцшащидя олунан бир сыра космогоник,
йахуд космоложи (мясялян, «Ярэянякон» дастанында) вя с.
мязмунлу мифляр танрычылыьын бир дин кими формалашмасындан даща
яввялки дюврлярин мящсулу олуб сонралар щямин динин семантик
декарасийасына чеврилмишдир. Ейни сюзляри щаггында сющбят эедян
дастанлардакы мякан, заман, щярякят (динамикайа) вя с.
мяфщумлар барядя дя демяк мцмкцндцр. Мифоложи мяканын илащи
мякана, йахуд мифоложи щярякятин (динамиканын) илащи щярякятя
(динамикайа) чеврилмясини, бир нюв «кечид мярщяляси»ндя олан
дастанларын поетик семантикасы ачыг-айдын нцмайиш етдирир» (3, 34-
35).
Одур ки, гядим тцрк дастанларынын бир чох нцмунясиндя «кечид
мярщяляси»нин юзцнямяхсуслуглары якс олунса да епик тясяввцрц
ящатя едян тящкиййянин йени структуру мифоложи йарадыъылыг
яняняляринин артыг баша чатдыьы, епик тясяввцрдя йени бир щадисянин
баш вердийини якс етдирмякдя иди.
Бу йени щадися ися лирик, драматик вя епик цслубларын
чарпазлашма фювгцндя мейдана чыхан йени пешякар
импровизаторчулуг институту олан озан сяняти иди.

Мифоложи дцшцнъянин тядриъян


Озан сяняти. сарсылыб юз йерини пешякар импровиза-
Мяншяйи, тякамцлц торчулуьа вермяси поетик тяфяккцрдя вя
вя формалашмасы
455
щяйатын бядии ифадясиндя тамамиля йени мащиййятли щадися олду. Озан
сянятинин тарихи тякамцлц цслубларын вя сянятлярин синкретизминя
сюйкянирди. Цслубларын синкретизми лирик, драматик вя епик цслубларын
бир фярдин вя йа импровизаторчу сяняткарын ифасында бирляшмяси иди.
Йяни имправизаторчу юз тящкийясиндя вя йа сюйлямясиндя щям лирик,
епик, щям дя, драматик цслубларын бядии имканларындан истифадя едир,
онун репертуарында щямин цслубларын щяр бири бу вя йа диэяр
дяряъядя якс олунур. Бу ифада ейни заманда ял, гол, бядян
щяркятляри понтомим цнсцрлярдя юзцнц эюстярир. Цслубун синкретизми
ифачы озана ширин бир тящкийя, нягл етмя мящаряти, фикри образлы ифадя
имканы верир. Юз импровизясиндя озан асанлыгла бир цслубдан
диэяриня кечир, драматик цслуб манераларына тяшяббцс едир,
тящкийянин лирик риьятлярля бязяйир вя с. Цслуб синкретизминин зянэин
мяъмуу синкретик сянятя кечидя ясас верир вя бу гцдрятли ифа еля
импровизя просесиндя мейдана чыхыр. Озан сюйлядийи щекайя, ящвалат
вя йа щадисяни импровизя едир, ону мцхтялиф тонорлу сяслярдя охуйур
вя йа сюйлядийи ящвалаты гопузунда чалдыьы мусиги иля мцшайят едир,
бу синкретик мязмуну ися рягси иля йени-йени мяна чаларлары иля
зянэинляшдириб тамамлайыр. Бцтцн атрибутларын мяъмуу ися
цмумиликдя пешякар ифа йарадыр. Озан цслуб вя сянятинин синкретизми
фювгцндя етнопсихоложи мязмунла зянэин еъазкар бир ифа йарадыр.
Щяля чох гядимлярдян буна озан сяняти дейилмишдир.
Даща гядимлярдян озан тяк – ващид бир фярддян ибарят олуб
мяълислярдя чалыб-охуйан, мяълис апаран олмушдур. Озанын кюкдян
дцшмяйян гопузу вя йа голчу гопузу мцшащидя етмишдир. Онун
хцсуси эейими – ябасы вя йа чухасы, шабалады, боз-эюй папаьы, голифе
типли диздян ашаьы айаьына кип йапышан палтары, йумшаг хромдан вя
йа назик дяридян тикилмиш гунълу чякмяси олмушдур.
Озан миф дцшцнъясиндян сонракы дюврдя епик тясявцрдя ябяди-
мядяни дцшцнъянин формалашдырыъылыг функсийаларыны юз цзяриня
эютцрмцшдцр. Мифдян сонракы мярщялянин ядяби-мядяни
наилиййятляринин эениш вя ящатяли спектри озаны адыйла баьлыдыр.
Миф тясяввцр формулалары сындырылдыгдан, епик янянядя тамамиля
йени ифа моделляри йарандыгдан сонра озан бу сянятин йарадыъысы-
ифачысы сявиййясиня йцксялмиш, онун реал щяйат факт вя щадисяляри иля
баьлы йаратдыьы, дастан адланан формулалар епик тясяввцрцн йени,
модерн дцшцнъя мящсулу кими узун мцддят мараг обйекти
олмушдур вя бу эцн дя щямин дюврцн етнопсихоложи вя културоложи
дурумуну юзцндя якс етдирмякдядир.
Озанын ъямиййятдяки мювгейи бу иътимаи-психоложи вя сосиал

456
зяминдя йцксялян истигамятдя дейил, енян йюндя олмуш, озан юзцнцн
еркян танрычылыг, –юнъя баш веряъяк щадисялярдян габагъадан хябяр
тутмадан еня-еня гошун башчысына, ел аьсаггалына вя оьузларын шющрятли
гящряманлыгларына сюз дцзцб гошун импровизаторчу сявиййясиня
енмишдир. Озанын тарихи-иътимаи статусунун мяъмуунда бцтцн бу
мярщялялярин мцяййян яламят вя изляри эцнцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр.
Бу тарихи енишдя озан гам-шаман, варсаг, гусан, йаншаг
чарпазлашмалары иля цзляшмиш, щяр бири бу вя диэяр дяряъядя ону сон щяфтя
асмилийасийа етмяйя ъящд эюстярся дя, озан аз гцдрят вя язямяти,
бцтювлцйц вя естетик дяйярляринин алилийи иля сечилмиш вя щеч бир
асимиллийасийайа уьрамадан мцхтялиф тайфаларда вя халгларда озана
мяхсус функсийалары мянимсяйиб ону йаддашдан силмяк кими мейлляря
гаршы дурмагла онлары юзцнцн ясаслы тяглидчилик чеврясиндя сахлайа
билмишдир. Бцтцн бунлара нязяр салмаздан яввял озанын бир сыра фяалиййят
функсийалары вя етимолоэийасы иля баьлы мясяляляря диггят йетирмяк йериня
дцшярди.
Етник тясяввцрцн ян яски гатларында тябият вя онун щадисяляриня
гаршы инсанын бядии тсяввцрцндя ялдя едилян нятиъяляри йаймаг вя
щамыйа чатдырмаг яняняви щал иди. Беля ки, символизм мярщялясиндя
милли йаддаш цчцн яняняви милли поетик мятнляр, йахуд фетишизмин
йаратдыьы бядии дцшцнъя маэийанын вя йа тотемист тясяввцрцн йаратдыьы
ядяби мюъцзяляр –йарадыъылыг яняняляри авропалыларын дедийи кими,
«мюъцзяли фярдлярин щазырлайыб коллективляря бяхш етдийи ядяби сярвятляр
иди ки, мцхтялиф халгларда онлары йараданлар сонралар защирян бир-
бириндян фярглянсяляр дя халгларын шифащи йарадыъылыьы цчцн яняняви
функсийалары йериня йетирмишляр» (20, 170). Рапсод вя пилигримлярин,
аедлярин вя башгаларынын йарадыъылыьы буна йахшы мисал иди. Онлар мящз
еркян епик вя йа поетик тясяввцрцн ян апарыъы дцшцнъясини сюзя чевириб
ифайа верян вя беляликля, антик шифащи мядяниййятин йарадыъылыг функ-
сийаларыны юз цзярляриня эютцрян сяняткарлар иди. Гисмян щямин типли
ифачылара йахынлашан, лакин сяма вя йа йадпланетлилик мяншяйи иля даща
чох баьлы олан музаларын йаратдыьы йунан одаларынын тюрямя яняняляри
дя яввялкилярля тиположи уйьунлугларла сяъиййялянир. Цстялик музаларын
йарадыъылыг яняняляриндя бир илащи гцдряти, -узаг эюрянлик, баш веряъяк
щадисялярдян габагъадан хябяр вермяк, бязи щалларда ися суйун
алтында боьулмуш вя щятта юлцб галмыш гящряманлара ъан вермяк,
онлары йенидян щяйата гайтармаг гцдряти якс олунур ки, бунун
эенетик ясасы барядя мцлащизяляр мцхтялиф олуб айры-айры эюрцш вя
бахышларла ялагяляндирилир (7, 124).
Тцрк халгларында аьыз ядябиййатынын охшар типли йарадыъы фярди ися

457
озандыр. Озан титулуна гядим тцрк дастанларында –ян гядим яввял
«Алп Яр Тунга»да тясадцф олунур. Алп Яр Тунганын дяфни заманы
озанлар эялиб гопуз чалыб аьы дейирляр (6, 43-44).
«Оьуз хаган» дастанында ися озан йарадаъалыьы мцяййян инкишаф
мярщялясиня йетмиш, юзцнямяхсус тякамцл просесини кечмиш вя гисмян
формалашмыш инкишаф дюврцнц йашадыьыны якс етдирир. Нязяря алсаг ки,
дастан бизя бцтюв щалда эялиб чатмамыш, онун йалныз бир щиссяси яввялки
чаьларда йазыйа салыныб бу эцня эялмишдир. Онда эюрярик ки, бурадакы
озан импровизясиндя щям епик, щям дя лирик цслубларын дастанчылыг
дюврц яламятляринин мцщцм деталлары якс олунур. «Оьуз хаган»ын
сонлуьу иля баьлы мцлащизяляр мцхтялифдир. Бязи арашдырыъылара эюря
дастан поетик цслубла епик цслубун говшаьында йаранмышдыр (5, 70),
башга бир мянбяйя эюря ися «епик тясяввцрцн озан иъадында йени поетик
цслубун щям дя яски тцрк шери цчцн яняняви цслубун тящкийячиликля
чарпазлашмасы нязяря чарпыр ки, бу да минилликдян юнъя бир нечя йцз ил
яввяллярдя озан сянятинин йаранмасындан хябяр верир» (6, 121). «Оьуз
хаган»нын структурунун бир чох мягамларында епик яняня иля поетик
цслубун чарпазлашмасына тясадцф едилдийи кими, сонра оьузун
ювладларына вясиййятинин дя щятта мцхтялиф йазылыш формалары гейд едилир.
Р.Юздяйин мятниндя яэяр бу гафийяли няср шяклиндя верилмишдирся,
М.Ерэин ону ашаьыдакы формада верир:
Ай, оьуллар кюп мян юмрцм, Дцшмянлярин иглагурдун
Урушуглар кюк мян эюрдцм Достларумни мен
кцлдцрдцм.
Чида бирля ох кюп атдум, Кюк Тенгрийя мян ютядим,
Айгир бирля кюп йцрцдцм Сяпляргя биря мян йурдум.
Сыра дцзцмцндян асылы олмайараг щяр ики вариантда озан йара-
дыъылыьы цслубу дастанда юзцнц айдын эюстярир, ейни заманда озан
сянятинин мяншяйи иля баьлы мцлащизяляр сюйлямяйя ясас верир.
Озанын ифачы фярд кими формалашмасы бизим е.я. биринъи миниллийин илк
йцзилликляриня тясадцф едир. Бу яслиндя миф формулалы системдя тамамиля
йени дастан формуласына кечидля башламыш, щямин кечид дюврц бир нечя
йцзиллик сярщяддиндя озаны пешякар импровизаторчу сяняткар кими
формалашдырмышдыр.
Озан сяняти вя б. ад-титулун етимолоэийасы барядя бир чох
дяйярли мцлащизяляр вардыр вя онларын щяр бири юз дюврцнцн елми-
нязяри гайнагларына сюйкянир. Бунунла беля, шифащи йарадыъылыгда
озанын функсийаларынын гяти шякилдя мцяййянляшдирилдийиня, озан
сяняти иля баьлы дискусийалара йекун вурулдуьуна щюкм вермяк

458
олмаз.
Озан вя озан сяняти иля ялагядар башлыъа арашдырмаларын цмуми
мянзяряси ашаьыдакы кимидир. Озан сяняти иля баьлы дяйярли мцлащизяляри
олан Ф.Кюпрцлц тцрк халгларында озанын йарадыъылыг функсийаларыны
мцяййянляшдирмякля онун мцхтялиф тцрк тайфалары ичярисиндя йайылмыш
ифачы сяняткарларын щамысындан габаг формалашдыьыны тясдиг едир (7,
131-145). Озан сюзцнцн мцхтялиф етимолоэийаларынын шярщини вердикдян
сонра йазыр: «Озан, еля санырам ки, озмаг мясдяриндян ямяля эял-
мишдир». Ибн Мцщяннанын лцьятиндя «юнъя эетмяк, иряли эетмяк» мяна-
сында бир озмаг сюзц олдуьу кими, ейни ясярдя бунунла ялагядар ики
кялмя вардыр: Озган (174) вя Оьуз (7, 146)...
....Бурадакы Озганын Озмагдан ямяля эялдийи вя Озан кялмя-
синин ейни олдуьу мялумдур: Оз+ган=Оз+ан. Оьузларда ортада вя
сондакы «г»-ларын дцшмяси щямин цмуми гайдадыр. Мяна
бахымындан бу ...кялмялярин ейни кюкдян эялдийи анлашылыр. Няваинин
бящс етдийи озанлара мяхсус тцрки мянасында озмаг кялмяси дя ейни
иля бу ясилдяндир» (7, 56). Ф.Кюпрцлц даща яввяллярдя «озан» сюзцнц
етимоложи бахымдан гам-шаманла ялагяляндирся дя, сонрадан щямин
мювгейиндян чякиляряк, озанын тюряниш кюкцнцн озмагла ялагядар
мяна чалары иля баьлы олдуьу иддиасына эялмишдир (7, 144).
Озан сюзцнцн етимолоэийасы рус шяргшцнас вя тарихчиляринин дя
диггятини ъялб етмишдир. А.Н.Самойлович дя яслиндя Ф.Кюпрцлцнцн
фикриня сюйкяняряк озанын озган кюкц иля баьлы олдуьуну
ясасландырмаьа, ону ъямиййятдя габагда, юндя эедян ифачы,
импровизаторчу сяняткар кими дяйярляндирмишдир (8, 31-43). Бундан
сонра бир сыра арашдырыъылар озанын етимолоэийасына йени бир ялавя
елямямиш, йалныз ясасян дейилмиш мцлащизялярин мязмунуну
тякрарламагла защирян фяргли дейимляр иряли сцрмцшляр (9, 484).
М.Щ.Тящмасиб ися «озан» сюзцнцн илкин мярщялядя «узан»
шяклиндя олдуьуну, сонрадан ися «озан» шяклиня дцшдцйцнц эюстярир:
«Бу ад – титул яслиндя узан олмуш, заман кечдикъя озан шяклиня
дцшмцшдцр. Узан ися «уз»дан ямяля эялмиш фаилдир ки, мцхтялиф шякилдя
дейился, мисраны мисра, гафийяни гафийя, бянди бяндля узлашдыран шаир,
ящвалаты ящвалат, епизоду епизод, сцжети сцжет, шери нясрля узлашдыран;
дастаны, мусиги, шери, няьмя, рягс вя с. бир-бириля узлашдырмаьы баъаран,
йяни узан, дцзян, гошан, йарадан сяняткар демякдир» (10, 28).
Фолклоршцнас М. Гасымлыйа эюря ися «Озан»ын ясасыны тяшкил едян
«Озмаг» фелинин там формасы «йозмаг»дыр. «Йозмаг» гам-шаман
системинин мащиййяти иля бир баша баьлыдыр.
«Озмаг» вя «Йозмаг» мясдярляринин мяна семантикасында

459
ейнилик ахтармагла озаны йозан кими шярщ етмяк гам-шаманын
озандан яввяля кечирмяк, онлар арасында бярабярлик, ейнилик ишаряси
тяшяббцсцнцн башланьыъыдыр. Бу фикри мющкямляндирмякдян, гам-
шаман янянясинин даща язяли кюкляря баьлы олдуьуну, щятта онунла
озан сяняти арасындакы фяргляри арадан эютцрмяйя имкан верян
башга мцщцм бир дялил дя иряли сцрцлцр: «Оьуз елинин башчысы
Байандыр хан гам-шаман илащи алямля, рущлар дцнйасы иля баьлы
олдуьу цчцн тайфа-ел башчысы олан Гамьан-падышащ мцгяддяс,
тохунулмаз сайылырды» (11, 10).
Бурада ики мясляйя айдынлыг эятирмяйя ещтийаъ вардыр. Биринъиси,
«Китиби-Дядя Горгуд»да Байандыр ханын атасынын шаман олмасы иля
баьлы мцлащизядир. Дастанын щеч бир йериндя Байандыр ханын шаман
оьлу олмасы гейдиня тясадцф едилмир. «Гамьан оьлу Байандыр хан»
ифадясинин ися «Шаман оьлундан» башга мяналары да йох дейилдир.
Яввяла, «Гам ьан»ын йер, тайфа анламлары ифадя едян мяналары да
вардыр. «Китаби-Дядя Горгуд»дакы «Гам ьан» оьлунун «Гамьан
тайфасындан олан Байандыр хан», «Гамьанда йашайан Байандыр
хан» кими мяна чаларлары да гябул едиляндир. Бу мцлащизяляря ялавя
етсяк ки, бу эцнцн юзцндя «Гам ьан» «Гамгам» шяклиня дцшяряк
йер ады билдирян топоним кими халг арасында йашамагдадыр, онда
Байандыр ханын шаман оьлу фикриндян хейли дяряъядя узаглашмалы
олуруг.
Губа району яразисиндя–Губа-Гонагкянд йолу цстцндя йерля-
шян «Гамьам» кяндинин «Гам Гам», «Гам Фаьноьлу» вя «Гам
Ьамлы» шякилляриндя халг арасында мювъуд олмасы бу яразийя чох
гядимдян кючцб эялян Гам-ьанларын тарихи эялиши иля ялагядар ола
биляр ки, бу да топониумун Гамьанлыларын тайфа, аиля, инсан групу
мянасында щямин яразийя кючцб эялмяси иля ялагяляндириля биляр.
Щямин яразидя йашамагда олан бу тайфанын адят - яняняляриндя,
мяишят вя дцшцнъясиндя таманчылыьын щеч бир яламят вя хцсусий-
йятляриня тясадцф едилмир. Тябии ки, бцтцн бц мцлащизяляр озан-шаман
мцнасибятлярини мцяййянляшдирмяйя, озанын пешякар
импровизаторчулуг хцсусиййятлярини, озан сянятинин милли културоложи
дцшцнъядяки йерини мцяйянляшдирмя ахтарышлары иля ялагядардыр.
Озан яски тцрк дювлятчилийи структурунда юзцнямяхсус йери,
мащиййяти, йарадыъылыг яняняляри олан нцфузлу фярд кими яслиндя тцрк
халгларынын ъянэавярлик тарихини йараданлардан бири олмуш милли
йаддашда танры сявиййясиня йцксяля билмишдир. Танрычылыг эюрцшляри
сарсылыб зяифлядикъя озан да юз язяли функсийаларыны итирмиш, йухарыда
дейилдийи кими, тайфа башчысы, орду башчысы, елин башбиляни, тайфа

460
башына эяляъяк ишлярдян габагъадаг хябяр веряни, ел аьсаггалы вя ян
нящайят оьуз бяйляринин ъянэавярлик шцъаятлярини шющрятли бядии тарихя
чевирян ифачы сяняткар сявиййясиня ениб озан сянятинин ясасыны
гоймуш вя узун йцзилликляр ярзиндя бу сяняти йашатмышдыр.
Тцрк дцшцнъясиндя озан сяняти етнокултуроложи бир щадися олуб
диэяр тцрк тайфалары ичярисиндя аналожи щадисяляри формалашдыра биляъяк
мягама йцксялмякля гам-шаман, бахши, варсаг, акын, гырьы, гусан
вя башга ифачы институтларыны йаратмагла оьузларын тарихи-мядяни,
иътимаи сосиал сийаси йцксялишиндя орта ясрлярин башланьыъына гядяр юз
функсийаларыны давам етдирмишдир.
Озан сянятинин сюйкяндийи ясаслара диггят йетирдикдя онун ики
мцщцм истигамятини мцшащидя етмяк олур. Биринъиси, тцркцн еркян
мяишят щяйаты гойунчулуг вя малдарлыг эюрцшляри иля баьлылыгдыр ки, щяр
ики формулада-щолавар вя сайачы институтларында озан цчцн яняняви
танрычылыг эюрцшляри якс олунур.
Т.Бцнйадов ифачылыг сянятинин тцрк тайфалары ичярисиндяки
гайнагларындан бящс едяркян бир чох етнографик вя мифоложи фактлара
ясасланараг эюстярир ки, «бу сяняти (озан сянятини-А.Н.) малдар
тайфалар йаратмышлар» (12, 102). Озан сянятинин, йахуд озанын
овчулуг эюрцшляри иля баьланмасыны (13, 31) ися мягбул щесаб етмяк
олмаз, чцнки, овчулуг эюрцшляри даща чох епоса гядярки мифоложи
тясяввцрлярля баьлы олуб озан институтунун формалашмасындан хейли
яввялдир.
Озанын гам-шаманла баьланмасы да яслиндя, Озан сяняти иля
гам-шаманын кортябии шякилдя ейниляшдирилмясиндян йахуд фактик
щадисянин мащиййятиня вармадан гам-шаманын бязян озан
сянятиндян яввяля кечирилмяси вя йа сцни шякилдя онунла ъалаг
едилмясиндян башга бир шей дейилдир.
Озан сяняти пешякар импровизаторчулуьа ясасланыб, тцркцн
йалныз юзцнямяхсус щадисяляри мяъмууна сюйкянир. Озанын баш
веряъяк щадисялярдян габагъадан хябяр вермяси, юнъя эюрцъцлцйц,
ад гоймасы, сюз сюйлямяси вя с. онун билаваситя танрычылыг эюрцшляри
иля баьлы функсийаларындандыр. Онларын бир чоху тцркцн епос
тяфяккцрц цчцн йени щадися олдуьу кими, щямин щадисянин илкин
ишартылары малдарлыг эюрцшлярини якс етдирян щолавар вя сайа
няьмяляриндя яксини тапмышдыр.
Икинъи истигамяти ися гисмян сонралар йаранмагда олан тцркцн
еркян ъянэавярлийи иля баьлы епос тяфяккцрцндя эюрмяк олур. «Алп Яр
Тунга» вя «Оьуз хаган»да бу дцшцнъя айдын истигамят алыб яски
ъянэавярлик яхлагына сюйкяндийини минилликдян ютяри дювря тясадцф

461
едян тякамцлцндя юзцнц эюстярдийи айдын олур.
Щямин мярщялядя Озанын гам-шамандан ясаслы шякилдя фяргли
фунсийаларда чыхыш етдийи нязяря чарпыр.
Беля ки, щямин мярщялядя озан импровизаторчудур, иъадчыдыр.
Сюз вя мусиги йарадан, ону бцтцн синкретик эюзялликдя якс
етдиряндир. Озан тяпядян дырнаьа фолклор щадисясидир. Онун гошуб-
дцздцйц щяр поетик ващид мцстягил тяфяккцрцн бядии иникасыдыр. Озан
бизя эялиб чатан вя чатмайан оьуз дастанларынын, нечя-нечя шющрятли
оьузнамялярин йарадыъысыдыр. Нящайят, озан йашадыьы дюврцн,
заманын, ян юнъя ися тцркцн естетик дцшцнъяси вя милли яхлагынын
ващид тиположи модерн формасыны якс етдирян бир сянятинин
йарадыъысыдыр.
Шаман ися озандан импровизаторчулуг бахымындан тамамиля
фярглянян пешякар тяглидчи, ойун эюстярян, бяд рущлары гован, хейир
рущлары чаьыран «ойунчу»дур. О, ейни заманда «ара щякими,
мяслящятчи, мярасим кечирян имиш (9, 358)». Гамын рягсля мцшайият
олунан айининя дя ойун дейилмяси мящз еля бурадан иряли эялирмиш (9,
358).
Демяк гам-шаман фолклор щадисясиндян даща чох мярасим
иърачысыдыр. О, халгын мцхтялиф эюрцшляриня ясасланан айинляри ясасян
тяглид едяр, йарадыъы импровизаторчулуг имканындан мящрумдур,
йалныз мялум айинляри юзцнямяхсус мящарятля ифа едир. Бу ъящяти
йахшы мцшащидя едян М.Гасымлынын щямин мясляйя илкин мцнасибяти
даща уьурлудур. О йазыр ки, «гам-шаманын садяъя сянят типи, фолклор
щадисяси кими гавранылмасы о гядяр дя дягиг дейилдир» (11, 34)
Гам-шаман фолклор актындан даща чох, айин-ритуал формулуна
ясасланыр. Бир сыра арашдырыъылар ритуалларын фолклор актындан мцяййян
мягамларда габаьа кечдийиня ясасланараг гам-шаманы да озан
сянятиндян яввяля кечирмийя тяшяббцсляр едирляр.
Лакин ритуал тяфяккцрцнцн сюзя чеврилмяси вя йа сюзля ифадясинин
озан щадисясиндян сонракы мярщяля олма щягигяти ортайа чякиляндя
гам-шаманын озандан сонракы сыра дцзцмцндя дайандыьы ачыгланыр.
Озанын тцрк етник културоложи мядяниййятиндя о гядяр эцълц апарыъы
вя нцфузедиъи ролу олмушдур ки, щямин тясирин нятиъясиндя реэионал
тайфа мядяниййятляринин формалашдыьы мярщялядя озан сянятинин
асмиллийасийа едя биляъяк йени импровизаторчу вя йа ифачы
институтларын формалашмасына мейллярин юзцнц эюстярмяси дя
тамамиля тябии йарадаъылыг просесляриндян иди. Беля чохъящятли
йарадыъылыг просесиндя мейдана чыхан сащя тайфа сянятляриндян бири
дя варсаг сяняти иди. О да Азярбайъан халгынын формалашмасында

462
иштирак едян тцрк тайфалары ичярисиндя тябии ки, мейдана эялмиш, озан
сянятини тцрк тайфалары ичярисиндя ассмилйасийа етмяйя мейлли олса да,
еля бир сяняткарлыг сявиййясиня йцксяля билмямиш, йалныз гайнагларда
юз адыны, адыйла баьлы бир нечя шер шяклини вя саз щавасыны йашатмагла,
озан сяняти чеврясиндя тайфа етник дцшцнъясиндян узаьа эедя
билмямишдир. Варсаьы реэионал мядяниййят формулунун озан
сянятинин еркян гайнаьы, озанын сяляфи кими бязян тягдим едилмясиня
бахмайараг о, йалныз озан сянятинин тцрк тайфалары ичярисиндя о
гядяр дя эениш йайылмайан вя о гядяр дя шющрятляня билмяйян хяляфи
олмагдан о йана кечмямишдир. Азярбайъан ашыг сяняти
тядгигатчылары (В.Вялийев, М.Щякимов, Г.Намазов вя б.)
М.Сейидовун фикирляриня ясасланараг онун мцлащизяляриня дястяк
вермякля озан сянятинин мцхтялиф эенетик тякамцл дцзцмлярини,
мясялян «Шаман-гам-бахшы-озан-йаншаг-ашыг» (Г.Намазов),
йахуд «озан-дядя, варсаг-йаншаг» (В.Вялийев) вя с. формулаларыны
вермишляр. Лакин эенетик дцзцмцн гам-шаман мярщяляси истисна
олмагла ян модерн формасы М.Гасымлы тяряфиндян мцяййян олун-
мушдур: «Гам-шаман, Озан-бахшы-ашыг». «Варсаг сяняти яслиндя
эенетик дцзцмя дцшмя сявиййясиня йцксяля билмямишдир. Тядгигат-
ларында варсаьын етимолоэийасы цзяриндя дайанан М.Сейидов илк яввял
онун ашаьыдакы семантик мяналарыны – йер ады, гябиля ады, гябиляйя
мяхсус яшйа ады, саз щавасы вя шер шякли, сяняткар титулу мяналарыны
хатырладыр. Варсаг сюзцнцн сяняткар ад-титулу цзяриндя дайанан
М.Сейидовун щяля IV-V ясрлярдя Варсаг ады дашымыш сяняткарларын
Азярбайъанда йер, ярази, гябиля ады олдуьуну иддиа етмякля бярабяр...
варсаг ейни заманда чалыб-охуйан, рягс едян, тамашалар эюстярян
сяняткар мянасында да ишлянмишдир» (9, 182). Эюрцндцйц кими, варсаьы
озанла ейниляшдирмякдян даща чох бу шярщдя онун щансыса тайфалардан
бири ичярисиндя, тядгигатчыларын даща чох истинад етдикляри варсаглар ичя-
рисиндя йайылмыш вя йухарыда эюстярилян функсийалары щяйата кечирян
тяглидчи сяняткарларын яняняви бир типиндян башга бир шей олмамышдыр.
Озан сяняти йайылдыьы яразилярдя импровизаторчулуг яняняляри
формалашмыш гейри-тцрк тайфалары ичярисиндя дя щяля гядимлярдян
бюйцк нцфузедиъи эцъя малик олмушдур. Мяркязи Асийада, хцсусиля
Гарс ятрафы яразилярдя, гисмян сонралар ися Ъянуби Гафгаза
кючцрцлян ермяниляр тцрк импровизаторчуларынын тяглиди йолу иля
эедяряк тяглидчи гусанчылыьы вя йаншагчылыьы формалашдырмышлар.
Гафгазда йашайан гейри-тцрк халглары ичярисиндя озан сянятинин
тясири эцълц олмушдур. Озанын диалектдя ишлянян вя йа ейни
мяналарыны ифадя едян «узан» формасы ясас эютцрцлмякля яслиндя

463
эцръцлярдя мгусан (мгосан), ермянилярдя госан (гусан) ад-титулу
дашыйан ифачы сяняткарлар мейдана чыхмышдыр. Щям эцръц, щям дя
ермянилярдя мгосан вя гусан мусигичи, охуйан, комедийа ифачысы,
охуйан мусигичи вя с. адлар алтында танынмышлар (14, 60).
Гусан-мгосан юз кюкц етибары иля озанын «узан» шякилиня дцшмцш
вя юзцнцн тюрямясини щямин кюкдян эютцрмцшдцр. В.А.Гордлевски
йанлыш олараг башланьыъ мянбя гусаны щесаб едир. Бу ифачы сяняткара
мяхсус ад-титулун даща язяли гайнаглардакы «цз» вя «узан» тюряниш
формаларыны нязярдян гачырыр. И.Аббаслынын йаздыьы кими «Тцрк системли
диллярин бязи мцгайисяли лцьятляриндя дя йарадыъы, ифачы, халг мцьянниси
вя бу кими мяналары билдирян сяняткар ад-титулу «узан» шяклиндя йазыл-
мышдыр» (14, 61). В.А.Гордлевски ейни заманда «озмаг» вя «озган»
йазылыш формаларына да бяляд олмадыьыны эюстярир. Ф.Кюпрцлцзадя
В.А.Гордлевскийя озанын шярщиндяки йанлышлыьыны «сюз кюкцнцн илкин
моделинин нязярдян гачырмагдакы йанлышлыг» щесаб ется дя онун
мащиййятиня тяфяррцаты иля вармыр. Мясяляйя айдынлыг эятирян
А.Н.Самайлович фактлара вя щягигятляря тарихи мянбяляр ясасында
диггят йюнялдир вя В.А.Гордлевскини ъидди шякилдя тякзиб едир (8, 145).
А.Н.Самайлович «озган», «озан» кюк тюрямясиня ясасланараг
бу ад-титулу ифачы сяняткара тцркляр арасында верилян ян яски титул
щесаб едир, онун мяна чаларларыны шярщ едяряк йеня Ф.Кюпрцлзадя
арашдырмаларына вя хцсусян яски тцрк лцьятляриня ясасланараг озанын
юндя, габагда, башда, ирялидя эедян мяналарына диггят йетирир вя
яслиндя онун тцркцн язяли ифачы сяняткары кими тягдим едир.
А.Н.Самойлович озаны «мащныда ютцшян», «мащныда габаглашан»
мяналарындан даща чох илк дяфя, биринъи дяфя юндя эедиб мащны вя
сюз йаратмаг мящарятиня малик олма имканыны даща чох вурьулайыр
(8, 145).
Академик В.В.Бартолд да озанын мяншя етибары иля тцрк дцшцнъяси
иля баьлы олдуьуну эюстяряряк йазырды ки, «узанлар... няьмя, тцркц
охуйан вя оьузнамя сюйляйян бир дястя тцрк адамлары демякдир» (15,
501-502). Тябии ки, бурада В.В.Бартолд озанларын сонракы дювр
йарадыъылыг ялагяляри, хцсусян еркян гайнагларда бу ифачы сяняткарларын
дястя шяклиндя эязмяси, сарайларда озан дястяляринин милли репертуарын
йарадыъылары кими чыхыш етмя дюврляриня аид мялуматлара истинад едир.
Эюрцндцйц кими, озанын тцрк халгларынын етнокултуроложи
дцшцнъясиндя юзцнямяхсус йери олмуш, щямин дцшцнъя тякъя ад-титул
йаратмагла кифайятлянмямиш, ейни заманда щямин ифачы сяняткарын
эениш вя чохъящятли йарадыъылыг имканларыны ящатя едян зянэин яняняляря
малик озан сянятинин орайа эятирмишдир. Бу сянят дя тябии ки, йахын вя

464
узаг ятрафа юз тясирини эюстярмяли иди. Бир тяряфдян тцркцн йайылдыьы
яразилярдя вя онлара йахын мяскунларда озан сянятинин тясири иля силсиля
тяглидчи сяняткарларда йетишмякдя иди ки, онлар ичярисиндя ермяни тяглидчи
ифачылары озан сяняти ясасында юзляринин гусанчылыьыны вя йа гусан
ифачылыьыны йаратмышдылар.
Гусан юз кюкц етибары иля «озан», «узан» ясасында йаранмышдыр.
Гядим ермяни мянбяляриндя, еляъя дя ермяни дилиндя мцяййян мяна
ифадя етмяйян бу сюзцн фарс мяншяли олуб, гядим пящляви йазылары иля
баьланмасынын (14, 62) вя йа онун «гус», «гос», «кос», «кус» мусиги
алятинин ады иля ялагяляндирилмясинин (16, 7-15) щеч бир елми ясасы йохдур.
Йахуд тядгигатчы М.Гасымлынын доьру мянтигиня эюря «тцрк фолклор
мцщитиндя (йарадыъылыгда –А.Н.) эедян тарихи мядяни просесин ермяни
мцщитиндя ейниля тякрарланмасы да...» бу сянятин тяглидчилик мащиййятини
бир даща тясдиглямякдядир. Беля ки, озан сяняти юз йерини ашыг сянятиня
верян кими, ермянилярдя дя тяглидчи ашыг йарадыъылыьы типи нязяря чарпыр.
«Мцтрцбчцлцк» вя йаншагчылыг яняняси формалашан кими, ермяни гусан-
чылыьында да ейни мейлляр юзцнц эюстярмяйя башлайыр вя с. (11, 67-68).
Тцрк халглары ичярисиндя бюйцк нцфузедиъи културоложи дцшцнъяни
ящатя едян озан сяняти юз йарадыъылыг яняняляриня узун чякян
йцзилликляр ярзиндя давам вя инкишаф етдирмякля тцркцн естетик
дцшцнъяси цчцн яняняви олан гцдрятли тцрк дастанчылыьыны йаратды.
Гядим тцрк дастанларынын формалашдыьы дюврдян йарадыъылыг яняня-
ляри формалашды вя бу эцн цмумдцнйа мядяниййяти хязинясиндя
юзцнямяхсус йери тутан тцрк гящряманлыг епосуну йаратды. Бу
зянэин вя эениш йарадыъылыг мярщялясиндя озан сянятини мцхтялиф тцрк
вя гейри-тцрк дилли тайфалар ичярисиндя мейдана эялян мцхтялиф ифачы
фярдляр вя сяняткарлар ассмилйасийа етмяйя тяшяббцс эюстярсяляр дя,
беля бир йарадыъылыг гцдряти сявиййясиня йцксяля билмядиляр. Озан
сяняти орта ясрлярин яввялляриня гядяр юз гцдрятли импровизаторчулуг вя
ифачылыг янянялярини давам етдириб зянэин мяняви–яхлаги дяйярлярин
формалашмасына наил олду.
Юзцнцн тарихи тякамцл просесиндя озан сяняти бцтцн тяглидчи
сяняткарларын фювгцндя дурмагла, ейни заманда яняняляринин йени
тарихи шяраит цчцн сяъиййяви олан давамчыларыны, -бахшылары вя ашыглары
йаратды. Бахшы вя ашыг сянятини йаратмагла юзцндян сонракы
мярщялядя милли дастанчылыьын йени тарихи йцксялишиня тякан верди.
Ъямиййятдя баш верян мцяййян иътимаи-сийаси, сосиал-мяняви
сябяблярля баьлы озан сянятинин фяалиййят даиряси мящдудлашыб, о
юзцнцн башлыъа функсийаларыны дайандырмалы олса да она мяхсус
яняняляр йени репертуар моделиндя чыхыш едян ашыг вя дастанчылыг

465
яняняляринин яняняви формулунун давамчылары олан бахшыларын
шяхсиндя давам етдирилди.
Озан сяняти гцдрятли йарадыъылыг институту кими тцркцн мяняви-
яхлаги, етик–естетик дяйярлярин юзцндя йцксяк бядииликля якс
етдирмякля оьуз тарихи вя мяшятини эениш епик лювщяляря кючцрцб милли
йаддаша верди.
Гядим тцрк дастанлары иля милли дастанчылыьын ясасыны гойуб
сонрадан ону йени йарадыъылыг яняняляри иля зянэинляшдирди. Озан
сяняти оьузларын тарихи ъянэавярлийи вя бащадырлыьы иля баьлы сцжет,
мотив вя образлар силсиляси йаратмагла дцнйа гящряманлыг
епосундан бир чох яняняви сцжетляри гябул едиб йенидян ишляди.
Гядим тцрк дастанларынын тюряниш вя йаранышында йени мярщяляйя
йцксялян озан сяняти епос дцшцнъясиндя силсиля гящряманлыг
нцмуняляри йаратды. Щямин нцмуняляр юз поетик структуру, ифа тярзи,
йарадыъылыг яняняси етибары иля озан сянятиндя йени щадися иди. Озан
сянятинин бу мярщяляси Оьуз гящряманлары барядя оьузнамялярин
йенийарадыъылыг мярщяляси олду. Бу мярщяля ейни заманда гядим
тцрк дастанчылыьындан тцрк епосчулуьуна кечид кими дя характеризя
едиля биляр.
Озан вя бахшы сяняти щямин дюврцн естетик дцшцнъясини ифадя
едян еля гцдрятли епослар йаратды ки, онларын бир гцтбц яэяр «Манас»
епик тясяввцрц иля формалашдыса, башга гцтбц «Гараоьлу» еркян
импровизяси иля яламятдар олду (17, 26-49).
Гараоьлу дастаны. «Гараоьлу» тцрк тайфаларынын еркян дювр
щяйатынын тарихи формалашма вя мяскунлашма мярщялясини якс
етдирян яски дастанларымыздандыр. Гара хан ятрафында йаранан сцжет,
Гараханлыьын тарихи парчаланмасы вя тякамцлц иля баьлы щадисяляри
ящатя ящатя едир (17, 30-40).
Дастанда эениш бир яразидя Гараханлыг яхлаьы иля баьлы еркян
мядяниййятин йаранмасындан, тайфаларын мцхтялиф яламятляря эюря
айрылмасы вя юз илкин етигадларындан узаглашыб йени-йени дцнйа
эюрцшляря йийялянмяси вя реэионлара йайылыб мяскунлашмасындан
бящс едилир.
Дастандакы щадисяляр чох ещтимал ки, сонралар Гараханлы (Гара
хан) (840-1042), Шярги Гараханлы (1042-1212), щабеля Гарагойунлу
(1380 - 1469) вя Аьгойунлу (1350-1502) дювлятляринин ясасыны гойан
тцрк тайфаларынын б.е. хейли яввялки тарихи бюлцнмя вя йени яразиляря
сяпялянмя мярщялясини ящатя едир.
Дастанда изи нязяря чарпан анахаганлыьын юз йерини атахаганлыьа
вермяси, тайфаларын еркян яъдад дцшцнъясиня тапынма яхлаьындан

466
узаглашыб йени эюрцшляря етигад бяслямяси, мифоложи дцшцнъянин юз йерини
дастан йарадыъылыьы яняняляриня вермяси дюврцня мяхсус сцжет, мотив вя
образлар системи якс олунур.
Тцрк халгларынын бир чох шифащи вя йазылы абидяляриндя
«Гараоьлу»да эюрдцйцмцз гараханлыгла баьлы сцжет, мотив вя
образлара тясадцф едилир. Бунлар тцрк културоложи дцшцнъясиня
мцхтялиф сявиййядя сяпялянмишдир. Биринъиси, онлар айры-айры фолклор
абидяляри тяркибиндя йашайыб бу эцня эялиб чатмышдыр. Мясялян, Дядя
Горгуд, Газан хан вя Гараъа чобан образлары гараханлыьа мяхсус
културоложи дцшцнъя мягамлары иля зянэиндир. Айры-айры образларда
бу мягамлар енян вя йцксялян амплитутлар йарадыр.
Гор///гут анламынын саь вя сол гцтбляриндя гаралыг рямзи
сяъиййя дашыйыб азалан амплитут йарадырса, Газан хан вя Гараъа
чобанда гаралыг йцксялян поетик амплитутла сяъиййялянир. Бир аз
яввяля эетдикдя мянзяря даща да айдынлашыр. Орхан-Йенисей
китабяляриндя дя гаралыьа мяхсус ващидляр эюзя дяйир. «Эцлтеэин»
абидясиндяки Тцркеш хаган – Гара хандыр вя с.
Абидялярдяки йазылар тякъя «Тцркцт ханлыьынын тарихи йох, еляъя
дя «Гараоьлу»дакы гараханлыг тарихи иля дя сяслянир. «Эцлтеэин»дяки
Тцркеш хаганла Кцкрек хан («Гараоьлу) арасында бир сыра аналожи
охшарлыглар мювъуддур.
Гараханлыг яхлагы иля баьлы тцрк епосунда силсиля сцжетляр
йайылмышдыр. Онлара мцгайисяли бахыш бир сыра тиположи ейниликляри
ачыглайыр. Гарагалпагларын «Гараоьланы»нда, юзбяклярин
«Алпамыш»ында, гырьызларын «Манас»ында гараханлыг сцжетляри юзцнц
даща чох эюстярир. Алтайларын «Мадай Гара»сы ися яслиндя Гара
Мадайын гящряманлыьы иля ялагядардыр ки, бу да сюй кюкц етибары иля
гараханлыьын эениш яразидя йайылдыьыны, тцрк халгларын ядяби-мядяни
абидяляриндя, о ъцмлядян гящряманлыг епосунда гараханлыгла баьлы
мотив вя сцжетлярин мювъуд олдуьу, онларын бюйцк бир гисми барядя ися
йери эялдикъя бящс едилдийи мялумдур. Академик В.М.Жирмунски
эюстярирди ки, гящряман-алп «Алып Манаш» - «Гар-алп» сцжети
гящряманлыг наьылы кими Алтайын Ъянубунда VII-VIII ясрлярдя
(Тцрцкцт хаганлыьы епохасында) юз гядим формасында йайылмышды (19,
276). Лакин гара алп щаггындакы бу сцжетин щансы тайфа тяряфиндян
йарандыьы барядя щяля гяти фикир йохдур. В.М.Жирмунскийя эюря, оьузлар
«Алып-Манаш»ы («Гара-алп»ы – А.Н.) Сыр-дярйа ятрафында «Алпамыш»а
чевирмишляр. Сонралар ися гыпчаглар сцжети Газахыстана апармышлар (19,
293).
«Гара хан»ла баьлы сцжетлярин Сыр-Дярйа ятрафында «Алпамыш»а

467
чеврилмяздян яввялки щяйаты юзц дя яняняви йарадыъылыг просесляри иля
баьлы олмушдур. Алтай тцркляри ичярисиндя наьыл мотивляри цзря йайылан
вя сонрадан Алтайын «Алп-Манаш»ыны йарадан бу сцжетин оьузлар
ичярисиндя щяля «Дядя Горгуд»дан яввял дастанлашмасы мцмкцн
олан йарадыъылыг просеси иди. Алтай фолклоршцнасы С.Суразаков йазыр
ки, «Алпамыш»дан сонра оьузлар ичярисиндя оьуз сцжетляринин
дастанлашмасы ола билярди» (20, 7-8). Ейни мянтигдян чыхыш етсяк дейя
билярик ки, Сыр-Дярйа ятрафында «Алпамыш»ын бящряляндийи «Алып-
Манаш»-«Гара алп» гайнаьындан истифадя етмякля бу йарадыъылыг
просесиндян яввял, юзц дя хейли яввял оьузларда «Гара алп»,- «Гара
хан», «Гараоьлу» адлары алтында дастан сцжетляри йарана билярди.

Епосун йаранма, йазыйа Дастан йарадыъылыьында еля сцжетляр


алынма тарихиндян вардыр ки, йарандыьы эцндян яняняви
импровизя ващидиня чеврилмиш, милли
репертуарда ъилаланмышдыр. Мцхтялиф импровизяляр, ялавя вя яксилтмяляр,
фярди вя реэионал ифачы цслублары щятта бязи щалларда сцжети дяйишиб илкинлик
формасындан чыхара да билмишдир. Беля щалларда яски сцжет унудулмуш,
бязи яняняви мотивляр мяъмуундан ибарят йени бир дастан мейдана
чыхмышдыр. Еля сцжетляр дя вардыр ки, шифащи нитгдя даща язяли чаьлардан
мялум олмуш, репертуарда сабит формасыны узун заман горуйуб
сахламыш, импровизя вя трансформасийалардан юзцнц мцщафизя едя бил-
мишдир. «Гараоьлу» шифащи нитгдя беля гящряманлыг сцжетляриндян
олмушдур. Йаранма дюврц барядя конкрет мялумат олмаса да
анахаганлыгдан атахаганлыьа кечид дюврцнцн зиддийятлярини,
гараханлыьын мейдана эялмяси, эениш бир яразидя йайылмасы вя нящайят
Гараханын тарихи йцксялиши вя сцгутуну, тайфалара бюлцнцб
парчаланмасыны вя с. юзцндя якс етдиря билмишдир. Вахтында йазыйа
алынмамасы, дастанын шифащи нитгдя йашамасы вя мцасир ашыг
репертуарына дцшмяси онун дил вя цслубуна мцяййян мцасирлик
вермишдир. Лакин бцтцн бунларла йанашы, «Гараоьлу» тцрцк епосуна
мяхсус еркян цслубу вя яняняви хцсусиййятляри, еляъя дя онун бир чох
яски, сцжет, мотив вя образларынын эениш спектрини юзцндя щифз
етдирмишдир.
«Гараоьлу»нун мейдана эялмясини озан йарадыъылыьындан
кянарда щесаб етмяк олмаз. Тцрк фолклоршцнасы Ф.Тцркмяня эюря
«Гараоьлу» бир ашыьын импрповизясидир (17, 21). Ялбяття, бцтцн башга
дастанлар кими, «Гараоьлу» да озан импровизясидир. Онун йарадыъылыг
просесиндя конкрет олараг щансы дювр озан вя йа ашыгларын иштирак
етдийиня гяти щюкм вермяк мцмкцн олмаса да, лакин тцрк епосунун

468
«Манас», «Дядя Горгуд», «Алпамыш», «Мадай Гара», «Урал батыр»
кими нцмуняляриня мяхсус йарадыъылыг цслубу «Гараоьлу» цчцн
яняяняви йарадыъылыг мейарыдыр.
«Гараоьлу»да епос тяфяккцрц цчцн яняняви форма вя мязмун
мювъуддур. Онун импровизя комплектиндя мифоложи, етнографик вя
тарихи факторлардан–архаик топонимлярдян, шяхс адларындан, мотив
вя сцжетлярдян истифадя дя фяалдыр.
Дастанын Азярбайъанда йайылма хяритяси мараг доьурур. Фолклор
експедисийалары заманы сцжет Дявячи-Дярбянд-Шяки-Шамахы-Балякян-
Лянкаран-Лерик яразиляриндя гейдя алынмышдыр. Сцжетин илк варианты
1962-ъи илдя фолоклор експедисийасы заманы Лерик району яразисиндя
Я.Саляддин тяряфиндян (21, 3-27) гейдя алынмышдыр. Икинъи вариант 1976-
ъы илдя Дявячи районунда Ашыг Оруъдан йазыйа алынмыш вя 1977-ъи илдя
няшр едилмишдир (18, 30-40). Сцжетин башга ики вариантыны мусигишцнас
Фаиг Чялябийев 1983 вя 1985-ъи иллярдя Шяки вя Балякян районларында
гейдя алмышдыр (22, 13-51). «Гараоьлу»нун бир мцгяддимя вя он
няьмядян ибарят сон варианты 1979-ъу илдя Дярбянддян йазыйа
алынмышдыр (23, 71). Дастанын Шамахыдан йазыйы кючцрцлмцш башга бир
варианты да вардыр (24, 1-17).
Дастанын бцтцн вариантларында гараханлыг дюврцнцн щадися-
ляриндян бящс едилир. Тящлил заманы епосун Дярбянд варианты ясас
эютцрцлмцшдцр. Ялдя олан бцтцн бу вариантлар дастаны сюйляйян озан
вя онун йарадыъылыг хцсусийятляри, бурадакы щадисялярин гыса
мязмуну вя мащиййяти барядя мцлащизяляр сюйлямяйя имкан верир.
«Гараоьлу» дастанында архаик мотив вя сцжетляр вардыр ки, онун
сцжет системини йалныз оьуз епосу контекстиндя юйрянмяк мцкцндцр.
Епосу йарадан няфяс «йадлыг, юэейлик» дуйумундан тамам узаг
олуб гядим кечмишин профессионал импровизаторчу озаныдыр. Заман
епоса юз тясирини эюстярмишдир. Эцман ки, «эцндоьандан эцнбатана
кими» йайылмыш бу епосун бир чох епизоду, парчасы бизя эялиб
чатмамышдыр. Мцхтялиф репертуарлара дцшдцкъя озан дили
мцасирляшмиш, сцжетин, цмуми мязмунуна мцасирлик рущу щопмуш,
мятн йениляшмиш, дцнянин, бу эцнцн ашыьы тяряфиндян йаранма
ещтималыны артырмышдыр. Шифащи нитгдя йашайан щяр бир мятнин ифа
едилдийи дюврцн тясирляриндян, импровизя вя диалект
хцсусиййятляриндян кянарда гала билмяси дя яслиндя мцмкцн
олмайан просесдир. Лакин о да бир щягигятдир ки, шифащи нитг
мцщафизякардыр вя еля она эюря дя ащыглар ифада сцжетин бир чох
мцщцм структур елементлярини горуйуб сахламыш, онун гящряманлыг
епосуна мяхсус мязмун, цслуб вя поетик дяйярляриня

469
тохунмамышлар.
«Гараоьлу» заман вя мякан мящдудиййяти билмядян чох эениш
яразидя йайылмышдыр. Т.Щаъыйевин йаздыьы кими, «...Яввялляр гябиля-
тайфа щадисяляри шяраитиндя йаранмыш бу дастан сонралар
цмумиляшяряк бцтцн Азярбайъанда охунмуш, юз илкин цслубу
зямининдя дил вя сцжет тякамцлц кечирмишдир» (25, 76).
Мцасирляшмя елементляринин эцълц нязяря чарпмасына бахмайа-
раг, «Гараоьлу» шифащи нитгдя форма, поетик структур, мязмун вя
сцжет бахымындан бир сыра еркян хцсусиййятлярини горуйуб сахлайа
билмишдир.
Мятндя архаик ифадя сюз вя сюз бирляшмяляринин горунмасы
цмумиликдя фяалдыр. Узун мцддят озан репертуарындан дцшцб шифащи
нитгдя йашайан сцжетин мцасир ашыьын дилиндян йазыйа алындыьыны ися
унутмаг олмаз. Мцасир ашыьын репертуары бу эцн дя орижиналдыр. Лакин
йазыб-охумаг билян, тящсил эюрмцш, эениш мцасир информасийа
мялуматларына малик мцасир ашыгларын йцз ил бундан яввялки
сяняткарлардан фяргли ифа вя йарадыъылыг цслубларына малик олмасы да
тябиидир.

«Гараоьлу»нун гурулушу, «Гараоьлу» дастаны нязмля


мязмуну вя ифадяси нясрин бир-бирини явяз етмяси иля
башлайыб давам едян, епик-лирик
цслубда йаранан дастанларымыздан биридир. Дастанын ялимиздя олан
сон варианты «Дастангабаьы» адлы мцгяддимядян вя щяр бири оьуз
гящряманлыьы вя мяишятинин бир мясялясиня щяср едилян он няьмядян,
бойдан вя йахуд оьузнамядян ибарятдир.
«Дастангабаьы» дастан, онун йарадыъысы олан озан вя онун
гящряманлары Гара ханын оьлу, онун тарихи ъянэавярлийи вя
шцъаятляриндян, гараханларын адына гошулмуш дастанын йаранма вя
йайылма ареалы барядя мялумат верир.
Дастан «озанларын ханханы» (эцман ки, оьузларын хаганы
мянасында баша дцшцля биляр) олан, озан яъдадынын тярифи вя атасынын
сюйлядийи щадисялярин гейри-мцяййян тарихи иля баьлы ашаьыдакы
мялуматла башлайыр:

...Нечя мин ил
Бундан габаг,
Ики йеря

470
Айрыланда
Бизим торпаг,
Торпагларын
Эюзялиндя,
Улусларын
Язялиндя,
Йашайарды
Дядям мяним (23, 5).
Озан дядясинин гошуб дцздцйц дастаны башлайыр, Гара ханын вя
онун оьлу барядя оьуз щекайятинин бцтцн тцрк елляринин дилиндля
эязиб долашдыьыны беля йекунлашдырыр:
Хан дядямин
Гошгулары
Орман кечяр,
Даь ашарды
Ону щяр йаз
Бцтцн елляр
Эцндоьандан
Эцнбатана
Данышарды (23, 5)
Еля бу кичик парчада «Гараоьлу»нун йайылма ареалы барядяки
мялумат сцжетин тцрк тайфалары ичярисиндяки шющрятиндян хябяр
вермякдядир.
Дастан ашаьыдакы няьмялярдян–мяълислярдян ибарятдир: 1. Гара
ханын ханлыьы, Гойунлунун дамлыьы; 2. Гараоьлунун тоьулушу,
Алплыг цстя Йоьурулушу; 3. Гуран хатунун галплыьы, Седряк беэин
алплыьы; 4. Хан Йаьунун йаьмасы, Кузя хатунун доьмасы; 5.
Гойунлунун оймасы, Улус цстдян соймасы; 6. Гара ханын соннуьу,
Седряк беэин ханныьы; 7. Гароьлунун басмасы, Кялляэюзц асмасы; 8.
Гараоьлунун улус цстцн тикмяси, дцшманныьы сюкмяси; 9.
Гароьлунун эялмяси, дцшмян баьрын дялмяси; 10) Гараоьлунун
ъамлыьы, Мяря дцшмян дамлыьы.
«Дастангабаьы» щиссясинин яввяли, биринъи няьмянин сону,
цчцнъц няьмянин, бешинъи няьмянин кичик бир щиссясиндя озанын
нясрля тящкийясиня раст эялинир. Алтынъы няьмядя тящкийя поетик юлчцлц
ифадяни цстяляйир. Йеддинъи няьмянин сону, сяккизинъи няьмянин
яввяли вя сону, онунъу няьмянин сону йурд йери – тящкийя иля
тамамланыр. Икинъи вя доггузунъу няьмяляр башдан-айаьа

471
нязмлядир. Нязмля олан бцтцн няьмяляр, ащянэ, аллетерасийа вя
интонасийайа уйьун ритмя ясасланыр, беш щеъа системини ящатя едир.
Дастанын бцтцн няьмяляриндя йурд йери адланан щиссяляр
ясасян сяъ формасындадыр.
«Гароьлунун» ифа цслубу ашыг цслубундан хейли фяргли олуб
Дярбянд ашыг мцщитинин йарадыъылыг яняняляринин яски цслубуна даща
чох ясасланыр. Бу яняня ися ашыг ифасында яввялки цслублары хатырладыр.
Дастаны сюйляйян Сядри хан Мяммядханоьлунун ифа цслубу бахшы
цслубуна бянзяйир. Дастанын йазыйа алынмасы заманы пешякар ашыг
ифасындан фяргли олараг, ири тавар сазы синяйя басан Сядри ханын сюйля-
мяси ашыг сюйлямясиндян даща чох «Манасы», «Алпамыш»ы, йахуд,
алтайларын «Мадай Гара»сыны сюйляйян чыръы вя бахшыларын ифасына
бянзяйир. Сядри хан дастаны данышаркян дюшцндяки сазы унудур, саз
ара-сыра диллянир, ханын зцмзцмяси ися гцдрятли бир ифайа чеврилирди.
Яслиндя Сядри хан дастаны сюйляйяркян ону садяъя нягл етмир,
йенидян йарадыр, бцтцн гялби иля ону охуйур, бир сюзц, кялмяни тящриф
едяндя гайыдыб ящвалаты яввялдян башлайырды.
Дастанын структур тяркиби мараг доьурдуьу кими, мязмуну да
диггятчякяндир. Щям дя бу мязмунун тяркибиндя тцрк епосу цчцн
бир сыра яняняви деталлар, онларын яски вариантлары вя структур
тяркибляри иля йанашы сцжет, мотив вя образларын да еркян формаларына
тясадцф едилир.
Дастанын яввялиндя Туран хатунун тайфайа башчылыг етдийини
эюрцрцк. Гойунлу тайфасы хан хатунун ойлаьында дярддян-гямдян
азад йашайыр. Бу тайфада щамынын пайы бярабяр бюлцнцр. Гоъалара,
ялсизляря тайфада щюрмят бюйцкдцр. Яслиндя тайфада «иътимаи ядалят»
щюкм сцрцр. Башчы еля бюйцк щюкмранлыг гцдрятиня малик дейилдир.
Тайфада боллуг, бярабярлик, ямин-аманлыг йаранмышдыр.
Гойунлуларын тапындыглары од-оъаг, естетик амаллары дцзлцк вя
яхлагиликдир:
Гойунлулар, Баш яйярди.
Улу сюзц Гойунлулар,
Бай байата, Дуз чюряйя,
Ода-кюзя Дцз чюряйя
Аьу дюйцб Сюйкянярди.
Дастанда Анахаган еркян яъдад култуну -гурд мифизминя
тапынманы инкар едир. Ода-суйа ситайишин ясасы гойулур. Инкар едилян
култ тайфайа Кялляэюзц фялакят ким эюндярир. Кялляэюз тайфадан,
цмумиликдя ися хаганлыгдан гисас алмаг цчцн «щагдан эялян бир

472
бяла»йа чеврилир.
«Гараоьлу» тцрк халгларынын дастан йарадыъылыьынын феноменал
образы олан Тяпяэюзцн мяншяйи, инсанлыьа интигам, гисас алма
мягсядиля эюндярилмя мотивинин эенетик гайнагларынын ачыгланмасына
кюмяк едян йени фактларла зянэинляшдирир.
Тцрк мифоложи системи цчцн култ, онун тапынма вя инкар моделини
там вя айдын анлайышыны йарадыр. Кялляэюзцн бцтцн сонракы Тяпяэюз,
Сиклоп, Полифем вя Кялляэюз вариантларынын эенетик гайнагла ялагясинин
айдын вя ящатяли мянзярясини йарадыр.
«Гараоьлу»да Кялляэюзцн дцнйайа эялиши бцтцн башга
сцжетлярдя олдуьундан фярглидир. Бу эялиш «Дядя Горгуд»дакы пяри
иля чобанын говушмасындан да фярглидир. Бу эялиш даща мягсядли вя
мякрли эялишдир. Инкар едилян култ вя йа танры интигам щисси иля алышыр.
Гойунлудан гисас алмаг щисси ону ращат бурахмыр. Еля бу гисасчылыг
ону Кузя хатунла говушдурур. Кузя хатун йахшы билир ки, дцнйайа
эятиряъяйи ювлады гойунлуйа фялакят эятиряъякдир. Гойунлу мяняви-
яхлаги дяйярляринин позулмасы култла сещрли пяринин говушмасына вя
бу говушма Кялляэюзцн дцнйайа эялмясиня сябяб олур.
Бурада озан функсийасыны йериня йетирян Дядя Чалмаьан
Кялляэюзц эюряндя она ад гоймагдан имтина едир, баш веряъяк
фялакятдян оьузу хябярдар едир. Озан дейир:
Бу ки, щаггдан
Эялян даддыр.
Кялляэюздцр,
Улус цстя
Шяр эятирян
Бир ювладдыр!
Кялляэюз улус цстя шяр эятирир. Ону щимайя едян Туран хатуна
гаршы чыхыр, ону баймакындан оьурлайыб даьа чякилир вя орада Туран
хатуну юлдцрцр, ятини йейир.
Кялляэюз гойунлуйа айрылыг салыр, тайфа юз мяскянини дяйишир.
Анаханлыг сцгут едир. Гараханлыьын сийаси ясасы мейдана чыхыр,
щакимиййят цстцндя ики гардаш – Гаралы хан вя Сары Кцкряк арасында
зиддиййят башлайыр. Бурада оьуз епосу цчцн сяъиййяви бир чох
сцжетляр чарпазлашыр. Ювладсыз гардашлара мцдрик гоъа ювлад бяхш
едир. Хябярдар едир ки, «дейиклиляри бир-бириндян айырмайын».
Дастанда икинъи фялакят Гарханын оьлу Гараоьлу иля Сары Кцрякин
гызы Арчын гызын айрылыьындан доьур. Бу айрылыьын сябябкары да йеня
Кялляэюз олур. Бязи гайнагларда Тяпяэюзцн гыз цстцндя юлдцрцлмя

473
мотиви бурада башлыъа мотив кими нязяря чарпыр. Гараоьлу Кялляэюзц
юлдцрцр. Юзц дя тяк эюзцнц кор етмякля йох, дилини гопарыб йериндян
чыхармагла. Сцжет Сары Кцряэин щакимиййят уьрундакы мцбаризяси иля
кяскинляшир. Сон анда Сары Кцкряк Арчын гызы охлайыр вя яслиндя
Гараханлыьа кяскин мяняви зярбя вурур.
Епосда Гараханлыьын тяряггиси, Гараоьлунун шющрятлянмяси вя
нящайят юлцмц тясвир едилир, никбин сонлугла баша чатыр. Гараоьлуну
юлцмцндян сонра тайфа юзб янянялярини горуйуб сахлайаъаьына анд
ичир. «Гараоьлу»да юз яксини тапан бцтцн бу щадисяляр «Аьгойунлу»
вя «Гарагойунлу» дювлятляринин формалашмасындан чох-чох яввял
гойунлу тайфасынын ики гола айрылмыш тайфаларынын тарихи талейидир.
«Гараоьлу»нун мцгяддимяси – «Дастангабаьы» щиссяси епосун
цмуми мязмун вя мцндяриъясини якс етдирмяк, баш веряъяк
щадисяляря габагъадан мцнасибят билдирмяк вя цмумиййятля
мяняви–яхлаги эюрцшляри дяйярляндирмяк бахымындын мараг
доьурур. Бурада сонрадан аталар сюзц вя мясял кими формалашаъаг
мцдрик кяламлар, фикирляр юзцнц эюстярир: «Зцлм едяни удар торпаг»,
«Намярдляри будар торпаг», «Ев йыхма, евин йыхылар», «Башлар
кясмя, башын кясиляр», «Дуз чюряйя, дцз чюряйя гярарлы ол» вя с.
«Дастангабаьы»ндакы озан – Дядя Чалмаьан барядяки
мялуматлар да мараг доьурур. Онларын бир чоху Дядя Горгудун
шяхсиййяти иля баьлы сюйлянян фактларла мцяййян уйьунлуг тяшкил едир.

Ясас гящряман Епос гящряманлыг епизод вя рявайятляри,


сурятляр ъянэавяр образлары иля зянэиндир. Бурадакы
гящряманлыг оьуз епосу, мясялян «Дядя–
Горгуд» вя «Короьлу»дакы гящряманлыглардан фярглидир. Сцжетляр кими,
образларда да бир еркянлик нязяря чарпыр. «Гараоьлу»да еркян тцрк
дастанчылыьынын бакиря эюзяллийи позулмамышдыр. Щадисялярин бир-биринин
архасынъа дцзцлян зянъирвари ъалаьы йохдур. Бцтцн няьмяляр бир вя йа
ики епизод цзяриндя гурулмушдур. Озан сянятини йени
импровизаторчулуг мярщялясиня мяхсус дясти-хятт айдын нязяря чарпыр.
«Гараоьлу» эюстярир ки, озан сяняти юзцнцн тякамцл мярщялясини
йашамагдадыр.
Дастандакы бядии образлар юз сяъиййясиня эюря мцхтялифдир.
Онларын бир гисми еркян ъянэавярлик эюрцшляри иля баьлы олуб, Туран
хатун ятрафында ъямлянян гадын образларыдыр. Бурада Туран хатун
ана хагандыр. О, епос дцшцнъясиндя илкин камил ъянэавяр щюкмдар
гадын сурятидир. Анахаган ядалятлидир, бярабярлик севяндир, эениш бир
яразидя юзцнцн идаряетмясини бяргярар едя билмишдир. Туран хатун

474
ъямиййятин цмуми инкишаф хяттиня гаршы чыхмыр, заманын, дюврцн
сясиня сяс верир. Юз тахт-таъына хялял эяля биляъяк мягамлар
йарананда тайфанын мянафейиня цстцнлцк верир.
Туран хатунун яъдад култундан (йахуд танрычылыьындан) -гурд
тапынмасындан имтина етмяси, ода, суйа ситайишин ясасыны гоймасы
ъямиййятин щяйатында мцщцм щадися иди. Ирялийя инкишафа доьру
атылан аддым иди. Ирялиляйишляр вя тяряггиляр ися гурбансыз олмур. Ода,
суйа ситайиш ъямиййятин щяйатында йени бир яхлаги бахыш эятирмишдир.
Яъдад култуна – гурда тапынма кими естетик бахыш «гурд цзц
мцбаряк олар» етигадына чеврилмишдир.
Туран хатунун ятрафындакы образлар ичярисиндя Кузя хатун вя
Аь гушугчу да диггяти ъялб едир.
Кузя хатун ъямиййятин йашайыш гайда-ганунларындан кянара
чыхан хагандыр. Еля онун «ящваллыьы» яслиндя Кялляэюзцн дцнйайа
эялмясиня шяраит йарадыр. Кузя хатун йарыммифик сурятдир. Бу
сурятин архасында даща яски дюврлярин тясяввцрляри дайаныр. Чох
эцман ки, «Дядя Горгуд»дакы пяри онун епос дцшцнъясиндяки
сонракы модерн типидир.
Аь гушугчу да юз сяъиййясиня эюря билаваситя Туран хатунла
баьлы образдыр. О, хаганын ел ичярисиндяки елчисидир. Тайфада бцтцн
хябярлярин верилмяси билаваситя онун ады иля баьлыдыр. Бу образын
сяъиййясиндя даща еркян дюврлярин «ъан гушу» анламы да нязяря
чарпыр. «Аь гушугчу» ейни заманда «бяхтйазан», «адгойандыр».
Лакин онун «адгоймасы» епик тясяввцрдя чох архаикляшмиш деталдыр.
Адгоймада Аьгушугчу йалныз озанла бирликдя иштирак едир.
Озанын иърачысы кими чыхыш едир.
Дастанда ясас гящряман образлар Гаралы, Гараоьлу вя Седряк
бяйдир. Яслиндя «Гараоьлу»да гараханлыьын цч нясли тямсил едилир. Яэяр
Гаралы хан гараханлыьын илк нцмайяндяси кими онун бяргярар олмасына,
чичяклянмясиня зямин щазырлайырса, Гараоьлу гараханлыьы шющрятлядирир.
Онун эениш бир яразидя йайылмасына, гцдрятли хаганлыьа чеврилмясиня,
ятрафында хырда вя ири гябиля вя тайфаларын бирляшмясиня наил олур.
Гаралы сцжетин мяркязиндя дайаныр. Мцшащидяляр эюстярир ки, о
да ханлар ханыдыр. Щаггында халг арасында мцхтялиф миф вя
рявайятляр йаранмышдыр. Онларын бир гисми щям «Гароьлу»да, щям
дя сонракы дюврцн епос дцшцнъясиндя мцхтялиф трансформасийалара
уьрамыш вя йенидян ишлянмишдир. Гаралы образы мифик сяъиййялидир.
Истяр онун характериндя, бядии образ кими образлашмасында, истярся
дя сцжетин цмуми мязмунунда мифоложи тясяввцрляр нязяря чарпыр.
Бу бахымдан сцжетин яввялиндяки Гаралы–Язрайыл сцжет хятти еркян

475
мифик сцжетляр гябилиндяндир вя оьуз епосундакы Дяли Домрулла
мцяййян мягамларда чарпазлашыр. Епоса «Гара ханын сонлуьу,
Седряк бяйин ханныьы» ады иля дахил олан няьмяйя – бойда
гарахаган Гаралынын юлцмцндян бящс едилир.
Гаралы хан хаганлыьы бурада кичик бир епизодда якс олунур,
лакин бу информатик мятндян айдын олур ки, Гаралы гойунлунун
бюлцнмясиндян сонра гарагойунлуларын илк ханханыдыр. Туран
хатундан сонра гараларын чятин эцнляриня онун хаганлыьы дюврцндя
сон гойулмушдур. Бурада Гаралы хаган дюврцндя гарагойунлуларын
отураг щяйатына да ишаря едилир. «Якдийиндян беш бичдиляр» ифадяси бу
щягигятя нцмунядир.
«Гараоьлу»да башга бир мясяляйя дя ишаря едилир. Бу кючяри
тайфалар ичярисиндя отураг щяйата кечян – якинчилик мядяниййятиня
йийялянян тайфаларын мювъудлуьу мясялясидир.
Гаралы хан (хаган) дюврцндя хаганлыьын гцввятляндийи, улусу,
ханлыьы мяьлуб етмяк истяйян «Баймакларын йаьмаланыб
дамьаландыьы»ны да бурада эюрмяк мцмкцндцр.
«Гараоьлу»да гядим тцрк епосунун мифоложи дцшцнъядян
дастанчылыг янянясиня кечид дюврцнцн йарадыъылыг хцсусиййятляри дя
юзцнц горуйуб сахламышдыр. Яслиндя лап яввялдя эюрцндцйцмцз
Гаралынын эенетик кюкцндя мифоложи гайнаглардан бящрялянмя даща
юндя нязяря чарпыр.
Гаралы бяй мифик Сум чешмяни, Сун ъыьыры йахшы таныйыр, пяриляр
дцнйасына – Сим баьынын, Ирям баьынын аналоэийасынын мин-бир
сещриня йахындан бяляддир. «Дирилик суйу» щягигяти дя она бяллидир.
Еля она эюря дя оьлуну щямин су архасына эюндяряркян щям юзцнцн
ябяди щяйатына, щям дя оьлунун гящряманлыг шцъаятиня
йийяляняъяйиня яминдир. Бу мотив сонрадан «Короьлу» епосуна
трансиля едиляряк йенидян ишлянмишдир. Бу чарпазлашмадакы деталлар
силсилянин айрыъа тящлилиня ещтийаъ вардыр. Лакин бир мягам да
Язрайылла баьлыдыр. «Гараоьлу»дакы Язраийыл кимдир, Гаралы иля онун
ялагяси нядя иди? Бцтцн бу суаллара епосун юзцндя ъаваб верилир:
Гаралы бяй Гаралы бяй
Эюрдц бир эцн Щарайлады
Яъял эялиб Язрайылы...
Гапыдады. Щалайлады
Деди: -Эцнцм Язрайылы...
Эялди кечди. Эцн батанда,
Гара хябяр Ел йатанда,
Гоъа баьрым, Гара ханын

476
Уъа баьрым Баймакына
Дялди кечди. Из саллады
Гуртармады Ганлы гоъа.
Ондан йаха Гара ханы
Иэид кясляр. Башлыг цстя
...Яъял эялди Оймарлады.
Гара ханын Ялин атыб
Доггазыны Щулгумуна,
Дюймяляди. Гамарлады.
Язрайыл дцшцнъяси епосда юз бяшяри сяъиййясиндян кянара чыхмыр:
«Ганлы гоъа» амансызды, эялиши гяфилди. Лакин бу гяфилликдя Гарахан цчцн
бир ашкарлыг мювъуддур. О, Язрайылын эяляъяйини дуйур, бу эялишдян санки
она хябяр эятирирляр. Бу «дуйум» реаллыгдан даща чох мифик сяъиййя
дашыйыр, тцрк халгларыны еркян тясяввцрляри иля мцяййян мягамларда
чарпазлашыр.Гаралы хан Язрайылы таныйыр. Еля бу танымада йени мятлябляр
цзя чыхыр:
Гара ханын, Дуз-чюряйин Мяря оьлу
Эюрдц гоъа, Ютцрдцйц Эцлдц гяфил.
Гырх яввял Язрайылды. Сюз галдырды
Хан Хызырын Гара ханын, Гара хана:
Баш-эюзцнц Мин зиллятля -Гара оьлу
Ал ганына Мыхчаланмыш Гцввятлидир
Батырдыьы, Мыхчалардан Голун щяля.
Дусаг едиб, Ютцрдцйц Иращатдыгнан
Ял-голуну Язрайылды. Ъаныны вер.
Говаглайыб, Гара ханым, Язрайыла ял
Маьарада Эцъ эцъляди, Галдырын
Йатырдыьы Голларына. Эюрцнцбмц?
Язрайылды. Бир эцъ вериб Таьлайарам,
Гара ханын Язрайылы Таьларыны.
Гырх ил яввял, Чахды баймак Баьлайарам
Сцрмясиня Дырмаьына. Голларыны.
Тулуг суйун,
Гарахан танынмалары щансыдыр? Сцжетдян мялум олур ки, Гара
хан юмрцнцн мцяййян дюврцндя Хызыр вя Язрайылла гаршылашыб,
Язрайылы Хызырын дустаглыьындан азад едиб. Бу юзц ися Гара хан
статусу барядя дяйярли факт кими мифик сяъиййясинин ачыгланмасына
апаран деталдыр.
Яэяр «Дядя Горгуд» Язрайылы Дяли Домрулдан ъан явязиня

477
ъан истяйирся, «Гараоьлу» Язрайылы даща яски дцшцнъя иля баьланыб,
дцз-чюряк етигадына сюйкянир:
-Мяря гара, Тулуг суйу,
Сюзцм динля, Дуз чюрякля
Язрайылы Сахламышам.
Гырх ил яввял, Анд верирям
Маьарада Дуз чюряйя,
Мыхчалардан Анд верирям
Аьламышам. Тулуг суйа.
Гара эцндян, Бир аз тохта,
Пара эцндян, Бир аз дайан...
Ютян кечмиш Язрайылын йадына дцшцр. Гара ханын габаьында
гатланыб дейир:
Гар ханым, Юмрцн битиб
Цзцм гара, -Ялим галхмаз,
Танымадым. Удлаьына...
Сюз галдырдын, Тез Сядряэи
Цнцм, эцнцм Эюндяр эетсин
Дцшдц йада Эцл вадийя
Амандасан Гара дашын
Гара ханым. Адлаьына...
«Дядя Горгуд»да олдуьу кими, бурада да Язрайыл ябяди щяйат
йох, артыг юмцр пайы верир.
Эцл вадидяки чешмянин кюпцйцндян ичмякля юмрц артырмаг
олармыш. Еля бу щалда да йеня дцнйа бурада «Олумлу вя юлцм-
лцдцр». Ябяди щяйат анламына говушма йохдур. Язрайылын ашаьыдакы
сюзляри бу щягигяти тясдигляйир:
Дизин ясиб Эизляняндя
Дизляняндя. Сян дцнйадан
Ъанын эялиб Безляняндя,
Тахчам цстя Эяляъяйям...
Седряк бяйи аддымбааддым изляйян вя Кялляэюз Сим баьында
лянэийяндя онун хуръунундан сещрли суйу оьурлайыр. Бунунла да
Гаралынын сон цмиди боша чыхыр...
«Гараоьлу»да тахт-таъ дцшцнъяси оьуз епосунда аталарын
оьуллара тахт-тахтламаг гялибиндян кянара чыхмыр. Ата юз тахт-таъыны
юз оьлуна ютцрмякля ябядиййятя уйуйур. Бурада тцрк етпосунун бир

478
сыра етнопсихоложи деталлары, ритуал формулалары, мяишят вя етнографик
щяйатын мцхтялиф апарыъы деталлары нязяря чарпыр.
Гаралы иля тцрк етпосунун Газан хан, Бамсы Бейряк, Короьлу
вя с. образлары арасындакы тиположи ейниликляр дя яксяриййят тяшкил едир
вя айрыъа юйрянилмясиня ещтийаъ дуйулур.
Епосда башлыъа гящряман образ кими сцжетин мяркязиндя
дайанан Гараоьлудур. Гара хан, Гаралы, Гараоьлу, Седряк бяй
сцжетдя гараханлыг ады алтында цмумиляшир, щяр бири мцстягил
функсийайа маликдирляр. Лакин бурада Гараоьлу гящряманлыьы даща
эениш чаларларда якс олунур. Сцжетдя Гараоьлунун доьулмасы,
гящряманлыьы вя юлцмц тясвир едилир. Онунла баьла гараханлыг
тарихини якс етдирян мцхтялиф мифоложи сцжетляр дя мараглы мязмун
мцндяриъясиня маликдир.
Сещрли гоъанын бир алмасындан Гараоьлу вя Арчын гыз дцнйайа
эялир. Гоъа онлары дейикляйир. Сонракы щадисялярдя Сары Кцкряк –
Гараоьлу – Арчын гыз зиддиййятляри йараныр, аталар-оьуллар сцжетинин
илкин мотивляри эюзя чарпыр.
Бурадакы Сары Кцкряк мякрли хагандыр. О, мцгяддяс шярти
позур – гызы Арчыны дейиклиси Гараоьлуйа вермякдян имтина едир. Лакин
хаганлыьын чятин мягамында Сары Кцкряйин йенидян Гараоьлу иля
бирляшмя имканы йараныр. Бу ися Кялляэюзцн Арчын гыза елчи
дцшмясиндян, Гараоьлунун тайфайа айрылыг салмыш Кялляэюзц
юлдцрмясиндян сонра гцввятлянир. Лакин Седряк бяй юз эялиши иля
Гараоьлу – Сары Кцкряк мцнасибятлярини даща да кяскинляшдирир, ики
гардаш хаган арасында башлайан ганлы дюйцшляр хаганлыьын ифласына
эятириб чыхарыр.
Эюрцндцйц кими, гядим тцрк дастанларындан сонракы мярщялядя
озан сянятинин ян апарыъы мейллярини вя мяняви-яхлаги дяйярлярини
юзцндя якс етдирян «Гараоьлу» дастанчылыьын «Дядя Горгуд»а
гядярки, йарадыъылыг мярщяляси, даща доьрусу яряфясидир.
«Гараоьлу» иля озан институту юзцнцн бир сыра етик-естетик
функсийаларынын формалашмасыны баша чатдырды, пешякар
импровизаторчулуьу йени мярщяляйя йцксялтди, милли културоложи
дцшцнъядяки апарыъылыг ролуну тясдигляди вя ону йени йцксялиш йолуна
чыхарды.
«Китаби-Дядя Горгуд». Озан сяняти «Дядя Горгуд» бойларынын
йараныб формалашмасында епос дцшцнъяси вя йарадыъылыьынын чох
эениш вя зянэин яняняляриня ясасланды. Оьузларын щяйат вя мяишятинин,
гящряманлыг вя ъянэавярлийинин, цмумиликдя оьуз естетик яхлагынын
ян апарыъы дцнйаэюрцшцнц минилликдян юнъяки илкин йцзилликлярдя

479
йарадыб формалашдыра билди. Бу дювр озан сянятинин тярягги вя
чичяклянмя дюврц иди. Озан сяняти фювгяладя эюзяллийя малик оьуз
щекайяляриня мин илдян артыг мцддятдя шифащи йаддашда йашайа
биляъяк бир гцдрят бяхш етди. Бу щекайялярин шифащи йаддашдан йазыйа
кючцрцлмяси ися бир нечя йцз илдян сонра оьузун еркян дцшцнъясинин
мящсулу олан оьузнамяляри милли йаддаша йенидян гайтарды, ону
йазылы абидяйя чевирди. Ики йцз иля йахын мцддятдир ки, бу мющтяшям
абидя Шярг вя Гярб тядгигатчыларынын арашдырмаларында щяля дя тязя-
тяр бир дцшцнъя кими мцхтялиф истигамятлярдян юйрянилмядядир.
Яъдадларымызын еркян мяишят щяйатыны, етик-естетик дцшцнъясини
бцтюв щалда якс етдирян Азярбайъан гящряманлыг епосу бу эцнцмц-
зя шифащи вя йазылы шякилдя эялиб чатмышдыр. Ясрляр бойу милли дцшцнъя-
дя йашайыб нясилдян-нясля ютцрцлян гящряманлыг епосумуз узун
мцддят озан-ашыг репертуарында йашамыш, мцхтялиф версийа вя вари-
антларда йайылмышдыр. Онларын бир гисми XIX ясрин яввялляриндян
Азярбайъана эялян сяййащлар, сялнамячиляр, антрополог, шяргшцнас
вя дипломатлар тяряфиндян йазыйа алынмыш, Азярбайъанда вя онун
щцдудларындан чох-чох узагларда чап едилмиш, онлар барядя мцхтя-
лиф мянбялярдя дяйярли мялуматлар верилмишдир. Бу нцмунялярин бир
чоху йазыйа алынса да, бюйцк бир щиссяси еля шифащи нитгдя йашамыш,
аьыздан-аьыза кечмиш, мцхтялиф транформасийалара мяруз галмышдыр.
Онларын шифащи репертуара тящрифлярля дахил оланы да, мцхтялиф ялавя вя
яксилтмялярля, йанлышлыгларла чап едиляни дя, бу эцн йенидян йазыйа
алыныб няшриня ещтийаъ оланы да вардыр. "Короьлу", "Молла Нур",
"Гачаг Няби", "Гачаг Кярям", еляъя дя сонракы дюврлярдя йараныб
щяля дя ашыг репертуарында ъилаланма мярщяляси кечирян "Сяттар хан",
"Камалын дастаны" кими онларла гящряманлыг сцжети буна йахшы ми-
салдыр.
Гящряманлыг епосумузун еля нцмуняляри дя вардыр ки, онлар
халгымызын даща язяли дюврляря мяхсус щяйат вя йашайыш тярзини, гяби-
ля вя тайфа яхлагыны, феодал-патриархал мцнасибятлярини якс етдирир.
Онларын бир чоху щям дя бизя йазылы шякилдя эялиб чатмышдыр. Ня вахт-
са, бялкя дя еркян орта ясрлярдян яввял йазыйа алынмыш, сонракы дювр-
лярдя цзц кючцрцлмцш вя бу кючцрцлмялярин мцяййян нцсхяляри бу
эцнцмцзя эялиб чатмышдыр. Азярбайъан гящряманлыг епосунун беля
бюйцк абидяляриндян бири "Китаби-Дядя Горгуд"дур.
Епосун елм аляминя мялум олан бцтцн ялйазмалары − Дрезден,
Ватикан вя Берлин нцсхяляри Дядя Горгуд щадисяляри дюврцнц, Дядя
Горгудун дцнйайа эялмяси барядя ян дцрцст мялуматлары юзцндя
горуйуб сахламагдадыр. Щямин ялйазмаларда оьуз бяйляринин ба-

480
щадырлыг вя ъянэавярлик ряшадятлярини дцзцб гошан вя милли йаддаша
верян Дядя Горгудун Мящяммяд пейьямбяр ялейщисаламын дцн-
йайа эялдийи вахта йахын бир заманда йашадыьы эюстярилир: "Рясул
ялейщисалам заманына йахын Байат бойундан Горгут ата дийярляр
бир яр гопду. Оьузун ол киши тямам билиъисийди, −ня дийярся олурду.
Гаибдян дцрлц хябярляр сюйлярди. Щягг тяаланын кюнлиня илщам
едярди" (26, 31). Эюрцндцйц кими, Мящяммяд пейьямбярин дцнйа-
йа эялдийи вахта йахын бир заманда йашамыш Дядя Горгуд щям дя
баш веряъяк щадисяляри габагъадан хябяр верян танры, баш билян, аь-
саггал иди. Йашадыьы дюврдя, йяни бизим еранын тяхминян VII ясринин
яввялляриндя, бялкя дя Мящяммяд пейьямбяр ялейщисаламын дцнйа-
йа эялдийи вахтдан бир аз яввял − VI ясрин сонларында йашамыш вя
оьуз гящряманлары барядя гящряманнамяляр дцзцб гошмушдур. Юз
дюврцндя халг арасында эениш танынан, щятта бязи тарихи мянбялярин
эюстярдийи кими, III−V ясрлярдя мцстягил оьузнамяляр щалында йайы-
лан щямин оьуз дастанлары йалныз бир нечя ясрдян сонра йазыйа алына
билмишдир.
"Китаби-Дядя Горгуд"ун илк дяфя йазыйа эюрцнцлмяси VII−IX
ясрляр арасында баш вермишдир. Чох эцман ки, щямин ялйазмаларын
цзц сонракы ясрлярдя бир нечя дяфя кючцрцлмцшдцр. Йазыйа алынмыш ил-
кин ялйазма щяля тапылыб цзя чыхарылмамышдыр. Йалныз Х.Щ.Короьлу-
нун эюстярдийи кими, 1482-ъи илдя яввялки ялйазмаларын щансыса бирин-
дян цзц кючцрцлян бир нцсхя сонрадан намялум шяраитдя Алманийа-
йа апарылмыш вя Дрезден китабханасына дцшмцшдцр. "Китаби-Дядя
Горгуд"ун щямин нцсхяси елм аляминя XIX ясрин яввялляриндя ал-
ман шяргшцнасы Ф.Дитсин хидмяти сайясиндя мялум олмушдур. Щяля
1811-ъи илдян "Китаби-Дядя Горгуд"дакы аталар сюзц вя мясяляляри
чап едиб арашдыран Ф.Дитс 1815-ъи илдя "Басатын Тяпяэюзц юлдцрдцйц
бойу" алман дилиня тяръцмя едиб эениш мцгяддимя иля няшр етдирир.
Бундан сонра "Китаби-Дядя Горгуд" дцнйа шяргшцнасларынын диг-
гятини юзцня ъялб едир. Дцнйа елми халгымызын бу бюйцк гящряман-
лыг епосу иля таныш олур. Чох кечмядян "Китаби-Дядя Горгуд" Ав-
ропа вя рус алимляринин тядгигатында эениш арашдырмалара ъялб едилир.
Оьузларын щяйат вя мяишятини, гящряманлыг тарихини юзцндя якс
етдирян бу епос алман, инэилис, франсыз, рус вя башга дцнйа дилляриня
тяръцмя олунур. "Китаби-Дядя Горгуд" щаггында Ф.Дитсдян сонра
эюркямли алман шяргшцнасы Т.Неолдеки тядгигат апарыр. Онун тягди-
маты иля В.В.Бартолд ялйазманы рус дилиня тяръцмя едир. Сонралар
А.Й.Йакубовски, А.Г.Тумански, К.А.Инострансев, В.М.Жирмунс-

481
ки, Х.Щ.Короьлу вя башга шяргшцнаслар "Китаби-Дядя Горгуд" щаг-
гында дяйярли тядгигат ишляри апармышлар. Епосун юйрянилмясиня тцрк
алимляри дя бюйцк ямяк сярф етмишляр. Тцркийядя К.Рифят, М.Ъювдят,
М.Ф.Кюпрцлц, А.Иман, П.Н.Боратав, З.В.Гоьан, Ф.Гырзыоьлу,
Ф.Сцмяр, еляъя дя Орхан Шаиг, Мящяррям Еркин вя башгалары гор-
гудшцнаслыьын инкишафына дяйярли тющфяляр вермишляр.
"Китаби-Дядя Горгуд"ун Азярбайъанда юйрянилмясиня бизим
йцзиллийин ийирминъи илляриндян башланмышдыр. И.Мусаханлы, Б.Чобан-
задя, И.Щикмят бу сащядя илк арашдырыъылар кими бу эцн бюйцк ещти-
рамла хатырланыр. Абидянин ийирминъи иллярин сонундан башлайараг
тяхминян он иллик арашдырылма мярщяляси Ямин Абидин ады иля баьлы-
дыр. Бу дювр "Китаби-Дядя Горгуд"ун йаранма, йайылма, оьуз щя-
йаты иля баьлылыьы, абидянин Азярбайъан естетик дцшцнъясиндяки йери вя
с. ялагядар ян ъидди илкин елми мцлащизялярин, дискусийа вя полемика-
ларын мейдана чыхдыьы дюврдцр. Бундан сонракы мярщялядя епос
мятнинин юйрянилмяси юн плана кечмиш вя абидянин эениш, чохъящятли
тядгиги имканы йаранмышдыр. Щ.Араслы "Китаби-Дядя Горгуд"у
1939-ъу илдя латын, 1962-ъи илдя кирил ялифбасы иля няшр етдирмякля Азяр-
байъанда горгудшцнаслыьын йени мярщяляйя йцксялмясинин ясасыны
гоймушдур. Ютян илляр ярзиндя Щ.Араслы, Я.Дямирчизадя, М.Щ.Тящ-
масиб, Я.Султанлы, Ф.Зейналов, С.Ялизадя, Ш.Ъямшидов, К.Вялийев,
К.Абдулла, Н.Ъяфяров вя башгалары горгудшцнаслыг сащясиндя
дяйярли ишляр эюрмцшляр.
"Китаби-Дядя Горгуд"да тцрк етник групуна дахил олан оьузла-
рын гябиля вя тайфа мцнасибятляри дюврцнцн щадисяляри якс олунур. Дас-
танын айры-айры бойларында оьуз тайфаларынын дювлятчилик вя идарячилик
яняняляри, вятян, торпаг уьрундакы вурушлары, сивил мядяниййятя доьру
тарихи инкишафы тясвир олунур.
Дастандан эюрцнцр ки, Ич оьузла Даш оьуз арасындакы зиддий-
йятляр цмумиликдя оьузларын тарихи парчаланмасынын, юзцнямяхсус
гцдрятли дювлятини йарада билмямясинин башлыъа сябябидир. Онларын
дахили чырпышмаларындан истифадя едян йахын яразилярдяки дцшмян тай-
фалар щяр васитя иля оьузларын иътимаи-сийаси вя игтисади дурумларынын
зяифлямясиня тясир эюстярмяйя наил олмушлар.
Дастанда ханлар ханы Байандыр ханын башчылыг етдийи Оьуз бирлийи
ващид тайфа дювлятидир. О, юз ятрафында ийирми дюрд санъаьы − ели, йа-
худ вилайяти бирляшдирир. Бу вилайятляр Мяркязи щакимиййятя табе олса-
лар да онларын ващид идарячилик яняняляри щяля формалашмамышдыр. Бир-
лик юзц дя зяифдир. Хан Байандыр хариъи басгын вя ишьалларын гаршысыны
алмагда аъиз олдуьу кими, дахили зиддиййят вя парчаланмаларын, ща-

482
кимиййятя гаршы чеврилмиш гийамларын гаршысында дурмагда да ирадя-
сиздир. Бунунла беля, оьуз гябиля дювлятчилийинин юзцнямяхсус идаря-
чилик гайдалары, дювлятчилик модели мювъуддур ки, ону юйрянмяк бу
эцнцмцз цчцн ящямиййятли вя файдалыдыр.
Бир чох зиддиййят вя конфликтлярин башында дайанан Газан бяй тайфа
бирлийиндя хцсуси мювгейя маликдир. О, сон дяряъя зиддиййятли бир
шяхсиййятдир.
Газан хан бяйлярбяйидир. Оьуз гябиля дювлятинин гошунбашчысы-
дыр. Идарячиликдя Байандыр хандан сонра икинъи адамдыр. Яэяр Ба-
йандыр хан Дядя Горгуд щадися, сцжет вя конфликтинин арха планында
дайанырса, Газан хан щадисялярин юнцндядир. Онун юзцнямяхсус
идарячилик цслубу вардыр. Оьуз елинин мцдафиясини башлы-башына бура-
хан Газан бяй – лагейд, тякяббцрлц шяхсиййятдир, дювлятчилик яняня-
ляриня о гядяр дя бяляд дейил. Оьузун мцщафизясиндя о, дювлят сийа-
сятиня йох, кортябии гящряманлыьа, ъянэавярлийя ясасланыр. Она эюря
дя дюйцшлярдя чохлу тяляфат верир. Емосионал тяфяккцря даща чох
мейл едир. Стратежи вя тактики мягсядлярдян узагдыр. Бу ися онун го-
шун башчысы кими тябии ки, зяиф ъящятидир. Газан бяй ейни заманда
гцдрятли сяркярдядир. О, дцшмян елиндя дустаг да олур, еви дя йаь-
маланыр, ясир дя дцшцр, амма мянсуб олдуьу тайфанын адына лякя
салмыр, ъянэавярлик вя мярданялик символу кими бцтцн епос бойу
щадисялярин фювгцндя дайаныр. Йахын вя доьмаларын – Газан – Аруз
гаршыдурмасы мягамында беля о, елинин, торпаьынын, Оьуз бирлийинин
мянафейини уъа тутур. Бамсы Бейряйи щийляэярликля евиня чаьырыб гы-
лынълайан Аруз гоъадан онун интигамыны алыр. Яслиндя бу шяхси инти-
гам дейилдир. Оьузун шяряфи вя ляйагяти, эяляъяк бцтювлцйц вя мюв-
ъудлуьу цчцн Газан бяйин шцъаяти вя мярданялийи иди. Бунунла беля,
Газан бяй конфликтлярин мяркязиндя дайанан ян зиддиййятли образ-
дыр. Ону айрыъа юйрянилмясиня ещтийаъ вар.
Епосда дювлятчилик цчцн зярури олан беля бир мянтиг ясасландыры-
лыр ки, юлкянин эяляъяк варлыьыны горумаг цчцн биринъи нювбядя дахили
чякишмяляря, зиддиййятляря вя хяйанятляря сон гойулмалыдыр. Дахили
бирлик олмадан юлкяни дцшмяндян горумаг вя йашатмаг гейри-
мцмкцндцр.
"Китаби-Дядя Горгуд"да оьузун цмуми мянафейини щяр шейдян
уъа тутан Гараэцня, Гарабудаг, Бамсы Бейряк, Басат, Гантуранлы
вя онларла башгалары оьузун гцдрятли гящряманларындандыр.
Дастанда тядгигатчыларын щаглы олараг язяли эюрцшлярля баьлы ще-
саб етдийи Тяпяэюз, Дяли Домрул кими образлар да вардыр. Тяпяэюзц
дцнйа епосунун бцтцн Кялляэюз, Сиклоп вя Полифемляриндян яввял

483
щесаб едянляр онун меншя етибариля Шяргля баьлы олдуьуну сюйляйир-
ляр. "Китаби-Дядя Горгуд"ун мятниндян айдын эюрцнцр ки, Тяпяэюз
гейри-гануни ниэащын йетирмясидир. Ислам дцшцнъясиня эюря гейри-га-
нуни ниэащлар нятиъясиндя дцнйайа эялянлярин щамысы шяри тямсил ет-
дикляри кими, физики вя мяняви ъящятдян гцсурлу олур, инсанлыьа гяним
кясилирляр. Тяпяэюзля баьлы щадисяляр дастанда ислам гайдалары иля тян-
зимляня билмир. Чцнки щадисяляр ерамызын V-VII ясрляриндян хейли га-
багкы дюврляри ящатя едир. Мараг доьураны одур ки, Тяпяэюзц оьуз-
лардан кянарда гябул етмяк дя мцмкцн олмур. Тяпяэюзц даща ар-
хаик тясяввцрлярля баьладыгъа о, оьузлардан узаглашыр, оьуза мях-
суслугдан чыхыр. Щалбуки Тяпяэюз бизя мялум мянбялярин ян гяди-
миндя – оьуз мцщитиндя тюряйир; она эюря дя ону оьуз моделиндян
кянара чыхармаг тябии ки, доьру дейил. Оьузда бюйцйян Тяпяэюз
она еля илк эцндян гяним кясилир, оьузун мякрли дцшмяниня чеврилир.
Тяпяэюз оьузу дахилдян сарсыдыр, о, дахили дцшмяня чеврилир.
Мящз оьузун ичярисиндян чыхан Басатын шцъаяти иля гювмя цз верян
фялакят арадан галдырылыр. Бюйцк гурбанлардан вя иткилярдян сонра
Басат Тяпяэюзц мяьлуб едир.
Тяпяэюз феномени дцнйа елми фикрини ики йцз иля йахын бир дювр-
дя мяшьул етмишдир. Бцтцн щалларда Шярг мяншяйи иля баьлы олан Тя-
пяэюзцн оьузлар ичярисиндян бой атыб дцнйайа йайылма ещтималы юзц-
нц даща артыг тясдиг етмишдир. Щяля дя юйрянилмякдя олан Тяпяэюз
тябии ки, дастанын даща гядим щесаб едилян Дяли Домрулундан хейли
яввялки тясяввцрлярля баьлыдыр. Тяпяэюздян фяргли олараг Дяли Дом-
рул реал щяйат факты ясасында йаранмышдыр. Дяли Домрул ислам дцнйа-
эюрцшцнцн ъан алан мялакяси − Язрайылы танымайан дялиганлы оьуз
ювладыдыр. Дяли Домрулу Тяпяэюздян фяргли олараг VII-XIII ясрляр-
дян яввяля апармаг мцмкцн дейилдир. Аллащын бирлийи етигадыны йени-
ъя дярк етмяйя башлайан Дяли Домрулун Язрайылы танымамасы тяби-
идир. Еля Дяли Домрул мюъцзяси иля Бюйцк Аллащ юзцнцн бюйцклцк вя
инкаредилмязлийини тясдигляйир. Язрайылы юз функсийасында сялащиййят
щяддинин дцрцстляшдирилмя мягамына йахынлашдырыр. Яслиндя, Дяли
Домрул щадисяси исламын оьузлар тяряфиндян гябулу вя дярки яряфяси-
ни эюстярмякдядир.
"Китаби-Дядя Горгуд"да язяли эюрцшляр систем щалында олуб
оьузларын еркян мяишят щяйаты, дцшцнъя вя мярасимляри иля сых баьлы-
дыр. Онларын бир чоху мяишят вя етигад моделляриндян доьмушдур.
Заман кечдикъя Тяк Аллаща ситайишдян ислама доьру ирялиляйиш онла-
ра бцтювлцк эятирмиш, дастанда Аллащ - Пейьямбяр вя Щюкмдар бир-
лийини формалашдырмышдыр. Дастанда Тяк вя Бюйцк Аллащ етигады

484
оьузларын танрычылыгдан (даща доьрусу Эюй танрычылыьындан) сонракы
дювр эюрцш вя тясяввцрляри иля баьлыдыр. Ислама етигад – Мящяммяд
пейьямбяр ялейщисялама тапынма оьузнамя щадисяляринин цмуми
гящряманлыг контекстиндян кянардадыр.
Ислам формулалары Дядя Горгуд щадисяси цчцн илкин мярщялядя
йад елементляр иди; Дядя Горгуд щадисяси бу дцшцнъянин фювгцндя
иди, амма Эюй танрыйа ситайиш едян оьузларын, цмумиликдя ися тцркля-
рин Тяк Аллащ щягигятиня етигады онлары ислама говушдуран яски кюрпц
иди. Дядя Горгуд щадисяляри гялямя алындыгъа, дастан йазылы абидяйя
чеврилдикъя илкин йазыйа алынмыш нцсхянин йени-йени вариантларда тябии
ки, цзц кючцрцлцрдц. Ялйазма йазыдан-йазыйа кечдикъя дюврцн психо-
лоэийасыны вя аб-щавасыны гябул етди, юзэяликляр гисмян арадан галды-
рылды. Ислам айинляри, эюрцш вя етигадлары оьузнамя мятнляриня ялавя
едилди. Чятин анда гящряманлар Мящяммяд пейьямбяр ялейщисяламын
адына салават чевирди, пейьямбяр ялейщисяламы хатырлады, тямиз суда
дястямаз алды, намаз гылды вя дюйцшдя гцввяляр нисбятини юз хейриня
дяйишди. Бцтцн бу деталлар бюйцк мящарятля ялйазманын цзцнц кючц-
рян катибляр тяряфиндян мятня ялавя едилди. Орта ясрлярин башланьыъында
оьузларын исламлашма просеси дя мятня ислам формулаларынын трансиля-
синя аз тясир эюстярмямишдир. Нящайят, Дрезден нцсхясини кючцрян ка-
тиб ялйазманы орта яср классик поезийа янянялярини табе етмяйя гисмян
даща чох наил олду. Аллащ-Пейьямбяр−Щюкмдар цчлцйцнцн бцтювлцйц
яслиндя орта яср епик янянясиня уйьун шякилдя дастанда якс олунмуш-
дур. Ялйазмалара ислам тясиринин трансиляси ещтимал ки, XII-XIII ясрляр-
дяки кючрцлмя просесиндя фяаллашмаьа башламышдыр.
Лакин намялум сябябляря эюря о, катибляр тяряфиндян тамам-
ланмамышдыр. Цчлцйцн Аллащ вя Пейьямбяр мягамларында Аллащ ети-
гады даща бцтювдцр. Бялкя дя бу еля илкин ялйазма мятнляриндян эял-
мя моделдир. Ялйазмада цчлцк етигад мягамына йцксялмиш Бюйцк
Аллаща етигад юн планда верилмишдир.
Дастанда тяк-тяк раст эялдийимиз Аллащ етигады ня гядяр цстцюр-
тцлц, конкрет, йыьъам, мяъази тяфяккцр моделини ифадя едирся, бир о
гядяр эениш, там вя йеткин мяна чалары доьурур:
Йуъалардан йуъасан
Кимся билмяз неъясян
Эюзял танры!
Нечя ъащилляр сяни
Эюйдя арар,
Йердя истяр

485
Сян хуб мюминляр кюнлцндясян
Даим дуран ъяббар тянри.
Баги галан сяттар тянри. *
Аллащын уъалыьы, мякансызлыьы, ябяди сирр сащиби олмасы, мюмцн
инсанларын гялбиндя йашама щягигяти бурада тясдиглянир. Бу тясдигля-
мядя Бюйцк Аллаща сыьынма, ону дярк вя идрак етмя гялиби гялибля-
нир. Бюйцк Аллащ ешгинин тяряннцмц чаларында эюзял танрыйа ъошгун
бир мящяббятин алтун шюляси бярг вурур. Бу шюлянин шяфягляри бцтцн
бойлара сяпялянир.
Аллащ етигады дастанда эениш мяна вя мязмун чаларында ифадя
олунур. Бурада язизлямя хитабы иля башланан Бюйцк Аллащын мязиййят
мягамлары хатырланыр. Бюйцклцк, тянщалыг, позулмаз тяклик, ябядилик
эюрцшляри ачыгланыр. Тяк Аллащ щягигятинин гябулу вя онун дяйярляри
садаланыр, дцшцнъяйя тялгин едилир. Шяккляр силинир, инам щюкмлянир,
шцбщя, етигадсызлыг эюрцнмяляри вя анламлары йаддашдан позулур:
Уъалардан уъасан
Кимся билмяз неъясян, язиз танры!
Анадан доьулмадын, сян атадан олмадын
Щеч кимин малыны йемядин
Кимсяйя эцъ етмядин.
"Щяр йердя ящядсян, Аллащу сямядсян".
Мятндя цстцюртцлц шякилдя щарам-щалал, зцлм-зор мягамлары
иряли чякилир. Яслиндя бу яхлаги кейфиййятлярин дастана дахил едилмяси
тцркцн яски яхлаг нормалары ися чарпазлашыр.
Бюйцк Аллаща сыьынмыш, онун тяклийини вя ябядилийини гябул етмиш улу
яъдад щямин яхлаг нормаларыны Бюйцк Аллащын дярэащындан яхз ет-
мишдир. Бу ися камиллик зирвяси иди. Онун позулмазлыьы, ябядилийи, дцн-
йанын ян зяриф мяхлуьу олан инсана зор етмянин инкары иди. Тярифдя,
ейни заманда, щяр бир заман вя мякан дахилиндя Аллащын ябядилийи вя
тяклийи тясдиглянир.
Бюйцк Аллащын сонракы тярифиндя онун ямялляри - Инсан ювладыны
дцнйайа эятирмяси, Шейтаны лянятлямяси, юзцнц Аллащ елан едян Ням-
руд падышащын она ял галдырмасы иля баьлы миф щягигят модели ачыгла-
ныр:
Адямя сян таъ гойдун,
Шейтана лянят етдин

*
КДГ-дан верилян ситатлар епосун 1988-ъи ил няшриндяндир.

486
Бир эцнаща эюря гапындан говдун
Нямруд эюйя ох атды,
Гарны йарыг балыьы гаршыйа тутдун.
Дастанда Аллащ мягамы там вя бцтювдцр. Мякансыз Аллащ бюйцк-
лцкдя бярабярсиздир. Ейни заманда ъисмани варлыг йох рущдур, рюйа-
дыр, хяйалдыр, кюлэядир. Яъдады, йараданын сяляфи вя хяляфи йохдур:
Бюйцклцкдя щяддин йох
Сянин бойун, гяддин йох.
Йа бядянин, ъяддин йох! *
Бюйцк Аллащ мягамы тязадлар вя зиддиййятляр мяъмуудур. Аллащ йа-
радан, Аллащ мящв едяндир. Аллащ ъан верян, Аллащ ъан аландыр. Бу
мяъмууда али яхлаг йеня бюйцклцк, цлвиликдир. Бу цлвилик Бюйцк Алла-
щын инсан ювладыны дцнйайа эятирмясиля башлайыр. Мцвяггяти вердийи
Ъан-Рущ яманятини йенидян гайтарыб алмасы, апардыьы бу яманяти
эюйляря – Аллащын дярэащына йетирмяси иля тамамланыр. Инсанын дяйиш-
кян йашайыш мяканы, дцнйанын эялимли-эедимли олмасы мящз щямин ях-
лаги идейайа сюйкянир. Инсанын физики вцъудунун сон мяканы торпаг,
рущи варлыьынын ябяди эцлзары ися Бюйцк Аллащын дярэащы щесаб олунур:
Вурдуьуну улатмайан, улу танры!
Басдыьыны билдирмяйян бялли танры!
Апардыьыны эюйя йетирян язиз танры!
Дядя Горгуд дцнйасы, бу иътимаи-сийаси яхлагын мяъмуу чох
язяли чаьлардан Гадир Аллащын бирлийини тясдиглямиш, онун бирлийиня сы-
ьынмагла ябяди сяадятя говушмушду. Бюйцк Аллаща сыьынма, ону
дярк вя идрак етмя, Бюйцк Аллащ ешгинин еъазкар тяряннцмцнцн бя-
дии тясдиги сонрадан еля щямин цлви щягигятя сюйкянян етигадлар силси-
лясини доьурур:
Гадир танры сяни намярдя мющтаъ
ейлямясин, ханым, щей!
Аллащ верян умудун цзцлмясин!
Аллащ-Аллащ димяйинъя ишляр олмаз!
Гадир танры вермяйинъя яр байымаз!
"Китаби-Дядя Горгуд"дакы ешг цлви, ябяди вя дцнйяви ешгдир.
Бу, бцтцн севэилярин севэисидир. Бюйцк Аллаща олан ешг ня гядяр язяли

*
«Ата-анан йох» мянасында

487
вя ябядидирся, бир о гядяр интящасыз вя сонсуздур. Бюйцк Аллащын Ин-
сана ешги дя ейниля беля щцдудсуздур.
"Китаби-Дядя Горгуд"да Бюйцк Аллащын ады иля баьлы щягигятля-
ри тясдигляйян башга бир етигад ися ъан явязиня ъан вермядир. "Духа
гоъа оьлы Дяли Домрул" бойунда эюрцрцк ки, бир эцн Духа гоъа оь-
лу Дяли Домрулун тикдирдийи кюрпцнцн йанында шивян гопур. Сору-
шур ки, бу ня шивяндир? Дейирляр ки, бир йахшы иэидимиз юлдц. Дяли
Домрул сорушур ки, иэидинизи ким юлдцрдц? Дейирляр, "валлащ бяй иэид,
Аллащ-тааладан буйруг олду, ал ганадлы Язрайыл о иэидин ъаныны ал-
ды".
Бундан чох кюврялян Дяли Домрул Аллащ-таалайа дуа едир ки,
Язраили онун эюзцня эюстярсин: "Савашайим, чякишяйим, дцришяйим, -
йахшы иэидин ъанын гуртарайым. Бир дяхи йахшы иэидин ъанын алмыйа".
Бурада бир нечя мягамын цзяриндя дайанмалы олурсан.
Биринъиси, йахшы иэидин ъаны Бюйцк Аллащын буйруьу иля алынмыш-
дыр. Лакин ъан алан Язрайыл щяля там сялащиййят сащиби дейилдир. Дяли
Домрул онунла вурушуб, савашыб алдыьы ъаны эери гайтармаг истяйир.
Еля щямян мягсядля дя дейир:
"Йахшы иэидин ъанын гуртарайым". Демяк, бурада ъан физики вар-
лыгдыр. Ня гядяр ки, Язраил ону щяля алыб апармамышдыр, ня гядяр ки,
щямин физики варлыг эюйляря - Аллащ дярэащына йетирилмямишдир, демяк
ону эери гайтармаг мцмкцндцр. Лакин йахшы иэидин ъаны Бюйцк Алла-
щын буйруьу иля алындыьындан эери гайтарылмаздыр. Бурада яски етигад-
лардакы щягигят тясдиглянмядядир. Йяни Инсанын ъаны – физики варлыг ки-
ми инсанын бятниндя йашайыр. Бу щягигятляр Ъан гушу – Рущ феномени
иля чарпазлашыр. Рущун мювъудлуьу щягигятини тясдигляйир.
Дяли Домрулла Язраилин сонракы эюрцшляри бу мотивлярин деталла-
ры иля зянэиндир.
Дяли Домрулла Язрайылын биринъи эюрцшцндя ики азман гцввя цз-
цзя дайаныр. Язрайыл гяфил эялир. Ону ня гапычы эюрцр, ня кешикчи.
Чцнки бу эялиш юзц дя Бюйцк Аллащын буйруьуйлайды. Дяли Домру-
лун сюзц щяггталайа хош эялмямишди. Бюйцк Аллащ Язрайылы эюндяр-
мишди ки, юз щейбятини Дяли Домрула эюстярсин. Одур ки, Дяли Дом-
рул Язрайылы эюряндя бянизи саралыр, эюзц эюрмцр, яли тутмур. Юзцня
эяляндя Язрайыла щцъум чякир. Бурада Язрайылын йени хцсусиййяти
цзя чыхыр, о, эюйярчиня дюнцр, пянъярядян учуб эедир. Бурада тязад-
лар цз-цзядир. Язрайыл яслиндя Дяли Домрулдан ещтийат едир. Онунла
дюйцшя, вуруша эирмир. Дяли Домрулун ъаныны алмыр. Чцнки Бюйцк
Аллащын буйруьуну алмамышдыр. Еля буна эюря дя Язрайыл бцтцн
щейбятини, зящмини Дяли Домрула эюстярир. Амма бирдян-биря аз-

488
ман Домрулун − Язрайылы танымайан Домрулун гылынъына долаш-
маг да истямир. Мюъцзя баш верир.
Язрайылын Эюйярчин ъилдиня дцшмяси дя Рущ щягигятини тамам-
лайан вя тясдигляйян йени атрибутдур.
Дяли Домрул тясяввцрцндя Язрайыл дяркедилмяздир. Ъаналан
Мялакя кими Дяли Домрул йаддашы цчцн Язрайыл йенидир, гябул едил-
мяйяндир. Язрайыла бу щягигят мялум олдуьу цчцн ъилдини дяйишир,
учуб эедир. Онун эялиши Дяли Домрулу йени щягигятлярдян яслиндя хя-
бярдар едир.
Дяли Домрулун Язрайылла икинъи эюрцшц Бюйцк Аллащ щягигяти-
нин йени чаларларыны ачыглайыр. Дяли Домрул Язрайыл йалваранда Яз-
раил дейир: "Мяря, дяли гават, мяня ня йалварасан. Аллащ-таалайа йал-
вар. Мяним ялимдя ня вар. Мян дяхи бир йумуш оьланыйам − деди.
Дяли Домрул айдыр: "Йа кяс, ъан верян, ъан алан Аллащ-тааламыдыр?
"Бяли, одур" −деди. Бундан сонра Дяли Домрул цзцнц Щяггин дяр-
эащына тутур:
Мяним ъанымы алур олсан, сян алэил,
Язрайыил алмаьа гомагыл!—дейир.
Сюз Бюйцк Аллащын хошуна эялир. Ъан алманын сонракы тяфяррца-
тында буйруг йеня Мялакяйядир: "Дяли Домрул ъан йериня ъан бул-
сун, Анун ъаны азад олсун". Щюкм гятидир, позулмаздыр. Дяли
Домрулдан юз ъаныны ясирэяйян ата да, ана да "дцнйа ширин, ъан
язиз" щягигятини цстцн тутурлар. Дяли Домрул Язрайылдан йенидян
мющлят диляйиб видалашмаг цчцн ики ювладынын, анасынын – севэилисинин
йанына эедир. Севэилиси язизляйя, охшайа юз ъаныны Дяли Домрулун ъа-
ны явязиня вермяйя разы олур. Тяки онун ики оьланъыьы башсыз галма-
сын. Севэилинин етирафы тямяннасыздыр, сямимидир:
Ня дейирсян, ня ютцрсян,
Эюз ачараг эюрдцйцм!
Кюнцл вериб севдийим...
...Гаршы йатан уъа даьлары,
Сяндян сонра мян нейлярям?
Йайлайарсам, эорум олсун
...Сяндян сонра бир иэиди севиб-сечсям
Яря эетсям....
Бир яждаща илан олуб, мяни чалсын
О мцхяннят, етибарсыз атан-анан
Ъан нядир ки, сяня гыйа билмямишляр

489
Йер шащид олсун, эюй шащид олсун.
Гцдрятли танры шащид олсун
Мяним ъаным сянин ъанына гурбан олсун.
Севэили дя Бюйцк Аллащ бирлийиня сыьынандыр, цлвидир, вяфалыдыр, еш-
ги ъандан язиз тутандыр, Аллащ ешгини уъа санандыр. Севэилинин бу хил-
гяти Бюйцк Аллаща бяйандыр.
Язрайыл юткямдир, рящмсиздир, иърачыдыр. О, гадынын ъаныны алма-
ьа эяляндя Дяли Домрул севэилисиня гыймыр, йенидян Бюйцк Аллаща
хитаб едир. Еля бу цчцнъц хитаб Дяли Домрул шяхсиййятинин гцтбляри-
ни, щцдудларыны ачыглайыр. Дяли Домрулун цнц Язрайыл мягамында
Бюйцк Аллаща чатырса, демяк о, Язрайыл феноменини щяля идрак ет-
мяк игтидарына говушмайан танрыдыр. Танрылыьыны итирмиш, лакин Бю-
йцк Аллащ бирлийиня инамы сарсылмамыш Дяли Домрул щяля танрылыгдан
енмядя, Бюйцк Аллащ бирлийини танымададыр. Якс тягдирдя онун цнц
щагга говуша, Бюйцк Аллаща йетишя билмязди. Еля бурадаъа ъан явя-
зиня ъан вермянин даща бир хцсусиййяти тясдиглянир. Физики варлыг ки-
ми о, даща язяли тясяввцрлярля, тяк Аллащ щягигятиня тапынма эюрцшля-
ри иля баьлы тюрямиш вя мцяййян мягамларда Библийадакы Инсанын
Ъан гушу эюрцшляри иля ейниляшмишдир.
"Китаби-Дядя Горгуд"да Тяк Аллащ етигады тцркцн еркян дц-
шцнъясиндяки танрычылыг эюрцшляри иля бир чох мягамларда чарпазлашды-
ьындан бизим еранын илк ясрляриндя бу дцнйаэюрцшдя Тяк Аллаща сита-
йиш юн плана чякилди. Дастандакы щадисяляр дя мящз щямин дюврцн
тясяввцрляри иля чарпазлашмышдыр. Бир чох тядгигатчыларын "гядим мо-
тив щесаб етдийи Дяли Домрулун Язрайылла гаршылашмасы" ися ислам эю-
рцшлярини дярк етмякдя щяля аъиз олан етносун еркян дцшцнъяси олуб
III‐V ясрлярдян язяля эетмир.
"Китаби-Дядя Горгуд"да Мящяммяд пейьямбяр ялейщисяла-
мын адына да бюйцк мящяббят вя ещтирам ъар олур. Онунла баьлы
тярифлярдя ислам хадимляри—Ябубякр, мярдляр шащы Яли, Кярбяла йо-
лунда шящид олан Щясян вя Щцсейн, сонунъу сяма китабы олан Гура-
нын бюйцклцйцня ещтирам якс олунур. Сюйлямя вя дуаларда бцтцн эц-
нащларын "Ады эюзял Мящяммяд Мустафанын цзц суйуна баьышлан-
ма"сы ифадя едилир.
Дастан мятниня диггят йетирился, Мящяммяд пейьямбяр ялейщи-
сяламын ады щяр бойун сонунда хатырланыр, бцтцн ишлядилян эцнащлар
онун цзцня бахышланыр. Буну яслиндя бойлары исламлашдырмаг мейли
кими дя баша дцшмяк олар. Лакин ону да демяк лазымдыр ки, катибляр
ялйазманын цзцнц кючцряркян мятня чох ещтийатла мцдахиля етмиш-

490
ляр. Щадисялярин кяскин конфликт мягамларында йалныз "Пейьямбярин
адыны хатырлатмагла, ислам айинлярини иъра етмякля" гящрямана эцъ
вермиш вя беляликля, мятнлярин йени йазысында исламын тяблиьиня ъящд
эюстярмяйя чох инъя бир мящарятля тяшяббцс етмишляр.
"Китаби-Дядя Горгуд"да ислам фялсяфи дцшцнъяси щадисялярин да-
хилиндя, мащиййятиндя дейил, защири яламятляриндядир. Ислам эюрцшляри
Дядя Горгуд щадисясинин нцвясиндян ъар олмур, яксиня, онун эцъц
бир сыра бойларда ютяри нцмайиш олунур, ислам "Дядя Горгуд" китабы
васитясиля инъя шякилдя дцшцнъяйя тялгин едилир". Мящз абидянин цзцнц
кючцрян катиблярин нцсхядян-нцсхяйя мятни исламлашдырмаг тяшяббцс-
ляри китабын цзяриня защири бир ислам юртцйцнцн салынмасына эятириб чы-
хармышдыр. Щямин юртцйц ещтийатла галдырыб баханда ися "Китаби-Дядя
Горгуд"ун исламдан яввялки гаты охуъу эюзц гаршысында бярг вурур.
Истяр той вя йас мярасимляриндя, адят-яняня вя етигадларда, ис-
тярся дя мяишят щяйатынын цмуми ъизэиляриндя оьузларын исламдан яв-
вялки щяйаты бурада юзцнц ачыг шякилдя эюстярир. Бир сыра бойлардан
эюрцнцр ки, оьузлар щяля бизим еранын III-V ясрляриндян башлайараг
юзляриндя йцксяк етик-естетик дцшцнъяйя ясасланан аиля-яхлаг норма-
ларыны бяргярар етмишляр.
"Китаби-Дядя Горгуд" мятниндя пейьямбяр ялейщисалам адына
мящяббят вя ещтирам Бюйцк Аллащ мягамындан сонракы сыра дцзц-
мцндядир. Сыра дцзцмцнцн цчцнъцсц - Щюкмдар бюлэцсц бошдур.
Дядя Горгуд поетик системиндя Щюкмдар мягамы йохдур. Ня хан-
лар ханы Байандыр хан, ня Газан бяй, ня дя щансыса башга бир хаган
(хан) щямин бошлуг мяканына йцксяля билмир. Сыра дцзцмцнцн цчцн-
ъц бошлуьуну долдуран йалныз Дядя Горгуддур. Дядя Горгудун
щямин бошлуьа йцксялмяси защирян классик епик шеримиз цчцн яняняви
олан Аллащ - Пейьямбяр - Щюкмдар системи тяяссцраты йарадыр. Щяги-
гятян Дядя Горгудда танрылыг йарадыъылыьы тяяссцраты эцълцдцр. Дядя
Горгудун бойларын габаьында сюйлядийи мцдрик кяламларында Тцр-
кцн уьурлу-уьурсуз талейиндян хябяр верилир. Хаганлара (ханлара)
эялимли-эедимли дцнйанын хейрини, шярини бяйан едир. Дядя Горгуд
гардаш ганына сусамыш тцркц бирлийя, ямниййятя сясляйир. Дядя Гор-
гуд нечя бюйцк гящряманын адына сюй сюйляйир, бой бойлайыр. Лакин
дастанын цчцнъц дцзцмцндя щюкмдар мягамы тамамланмыр. Дядя
Горгуд йалныз Бюйцк Аллащ зийасында шяхслянир. Танрылыьа уъалыр.
Гаибанядян хябярляр верир. Ад гойур, бой бойлайыр, сюй сюйляйир.
Дастанын яввялиндя Дядя Горгудун улу сюзляри Танры тапшырма-
сыдыр. Бу тапшырмалар тцркцн тарихи талейиндя тясдиглянян щягигятляр-
дир:

491
Эцл-чичякли эюйъя чямян пайыза галмаз.
Яъял вахты чатмайынъа кимся юлмяз.
Гараваша дон эейдирсян дя гадын олмаз.
Гары дцшмян дост олмаз.
Кцл тяпяъик олмаз.
Кющня памбыг без олмаз.
Дядя Горгуд бцтцн бу тапшырмалары юз эяляъяк хяляфляри цчцн
гойур. Бу щягигятляри инкар едянляр, йенидян онларын сынаьыны сынаг-
ламалыдырлар.
"Китаби-Дядя Горгуд"да мифик вя йарыммифик образларла йана-
шы, реал гящряман образлары да вардыр. Юзц дя бу типли гящряманлар
яксяриййят тяшкил едир. Епосун цмуми панорамына диггят йетиряндя
айдын олур ки, Дядя Горгуд щадисяси оьузун талейидир, щяйатыдыр, та-
рихи йашайышынын тязадлы, зиддиййятли бир дюврцдцр, юзц дя гисмян язяли
дюврцдцр, иъма дювляти йаратмаг, ващид гурумда бирляшмяк, сивил
мядяниййятя доьру инкишаф дюврцдцр. Бу дюврцн мяишят вя яхлаг
гайдалары, хаган мядяниййяти, гадын вя ана шяхсиййятиня мцнасибят,
гябиля дювляти башчысына табелик дя бойларда юз бядии яксини тапмыш-
дыр.
Архаик тясяввцрлярля зянэин бойлардан бири "Дирся хан оьлу
Буьаъ" бойудур. Бойун гящряманы Дирся хандыр. Епизодик эюрцнцш-
лярдя Буьаъ вя Ана Хатун бу образы яслиндя тамамлайыр, оьуз ха-
ганынын бцтцн эюрцнян вя эюрцнмяйян ъящятляринин ачыгланмасына
кюмяк едир.
Дирся хан гцдрятли вя гейрятли хагандыр. Онун юз юлкяси - сан-
ъаьы вар. Онун вилайяти дя Байандыр ханын тайфа бирлийи тяркибиндя-
дир. Лакин Дирся хан юз санъаьынын тяряггисиня тяшяббцс етмядийи ки-
ми, мяркязи гябиля дювляти тяркибиндя елинин мющкямлянмясиня дя
чалышмыр. Эцнцнц овда, даьда-дярядя кечирир. Щятта гювмцн цмуми
гайдаларына, Байандыр ханын башлыъа сярянъамларына да ямял етмир.
Санъаьыны эенишляндирмир, няслини артырмыр, ювлад гайьысына галмыр.
Еля буна эюря дя Байандыр ханын илдя бир дяфя кечирилян топлантысын-
да, йахуд гурултайында мязяммятлянир. Мязяммятин сябябини би-
ляндя мяълиси тярк едир. Бу эюстярир ки, Байандыр ханын иттифагы юзц яс-
линдя формал характер дашыйыр. Бу хаган идарячилийи системи о гядяр
дя ъидди идарячилик системи дейилдир. Ейни заманда, Дирся ханын бу
бирлийя табечилийи дя бир нюв кюнцллцдцр. Щадисялярин сонракы инкиша-
фында да бу щягигят тясдиглянир.
Зиддиййят вя тязадлар Дирся хан санъаьынын юз ичярисиндя башла-

492
йыр. Нязир-нийаз йолу иля ялдя едилян ушаг иэидлик эюстярдикдян сонра
она бяйлик верилир, тахт верилир. Бу ися Дирся хан санъаьында йени гаршы-
дурмалар доьурур. Буьаъа пахыллыг едянляр ата иля оьул арасында зид-
диййят йарадыр. Беляликля, дцнйа епосу цчцн яняняви олан аталар −
оьуллар сцжетинин ясасы мейдана чыхыр. Тябии ки, бу зиддиййятли сцжет щя-
мин мязмунлу сцжетлярин ян архаикидир. Сонралар дцнйа епосунда
эюрдцйцмцз аталар-оьулларын бялкя дя башланьыъы, йахуд еркян вариан-
тыйды.
Атанын оху иля охланан Буьаъ сонрадан Дирся ханы дцшмян ялин-
дян хилас едир. Бурада Дирся хан хатунунун ата иля ювлад арасындакы
барышдырыъы мювгейи башлыъа рол ойнайыр. Бойда гящряманлыг епизодла-
ры Дирся хандан даща чох Буьаъла баьланыр. Буьаъ дюйцш мейданын-
да даща чох эюрцнцр. Дирся ханы дцшмян ялиндян Буьаъ гылынъ эцъцня
алыр. Дирся хан сабит характерли адам дейил, садялювщдцр, гярарыны тез
дяйишяндир, асанлыгла мювгейини ялдян веряндир. Бунунла беля, Дирся
ханда дцшмяни ващимяйя салан хаган зящми, шющрятли ъянэавяр заби-
тяси вардыр.
Дастанда бир силсиля ъаван гящряманлар нясли вар. Онлар ичярисин-
дя Буьаъ, Уруз, Басат яслиндя оьузун эяляъяк сяркярдяляридир. Ян
ганлы дюйцшлярдя онлар оьузлары чятинликлярдян хилас едир, шющрятли оьуз
хаганларыны дустаглыгдан гуртарыр, фялакятлярин гаршысыны алырлар. Бу
гящряманларын доьулмасы, бюйцмяси, ъянэавярлик сирляриня йийялянмя-
си охуъунун эюзц гаршысында баш верир. Охуъу бу гящряманларын щя-
йат йолуну изляйя билир. Онларын ряшадятлярля долу щяйаты тцркцн
ъянэавярлик тарихиня лайигли нцмунядир. Лакин тяяссцф ки, бунларын ара-
сында бирлик йохдур. Дахили чякишмя, парчаланма вя нифаглар яслиндя
онларын бирляшмясиня мане олур. Ич Оьузда Аруз - Газан гаршыдур-
масы нятиъя етибариля Басат кими йенилмяз бир гящряманы Газан бяй -
Байандыр хан бирлийиндян гопарыр.
Дастанда Бамсы Бейряк йадда галан оьуз гящряманыдыр. О,
цзц нигабда эязян шющрятли дюрд оьуз иэидиндян биридир. Лакин дас-
танда Бейряйин дюйцш ряшадятляриндян даща чох онун эянълик илляри,
севэи дуйьулары, дустаглыг щяйаты эюстярилир. Бязи мягамларда идализя
едилян, щятта Газан бяйин силащдашы щесаб едилян Бамсы Бейряк дцш-
мян галасындан тякур гызынын кюмяйи иля хилас олдуьу кими, Аруз го-
ъа гаршысында да тярксилащ олмуш мязлум оьуз гящряманы тяяссцраты
йарадыр. О, юлцмц чох асанлыгла, щеч бир мцгавимятсиз гябул едир.
Амма бцтцн бунлара бахмайараг, Бамсы Бейряк епосда йцксяк
тяяссцрат йарадан оьуз ъянэавяри кими йадда галыр. Юлцмц иля яслин-
дя Ич Оьуз дахилиндяки зиддиййятляри ачыглайыр. Газан бяйя Аруздан

493
онун ганыны алмасыны вясиййят етмякля Оьузун тайфа дювлятчилийи
мянафейиня хидмят едир, гяфил гийамын гаршысыны алыр. Газана дахилдя
баш верян чякишмяляри тайфанын цмуми мянафейи наминя арадан гал-
дырмаьа имкан верир.
Дастана дахил олан оьузнамялярин бир гисми дцнйа епосу цчцн
яняняви олан гыз архасынъа эетмяк, гыз уьрунда вурушмаг, гыз цс-
тцндя дустаг олмаг кими архаик сцжетляри ящатя едир.
Лакин онларын щеч бири гящряманлыг яняняси гялибиндян кянара
чыхмыр. Мящяббят сцжетляринин айры-айры яламятляри бурада юзцнц эюс-
тярся дя онларын щеч бири севэи-мящяббят хяттиня чеврилмир. Щадисяляр
гящряманын гыз архасынъа эетмя дцнйяви сцжети тялябляри гялбиндя га-
лыр. "Ганлы гоъа оьлу Гантуралы" бойунда эюрдцйцмцз гящряманын
шяртля яря верилян гызы алмаг цчцн эюстярдийи щцняр севэи дуйьулары
ясасында йох, гящряманлыг ряшадяти иля щялл едилир. Тяпяэюз сцжетинин
бир сыра рявайятляриндя дя Басатын Тяпяэюзц юлдцрмяси гыз цстцндя
баш верир. Бейряйин эялин отаьынын даьыдылыб дцшмян елиня ясир апарыл-
масы да Банучичяйин цстцндя баш верир.
Дустаглыг щяйаты ися еркян чаьларда оьузлар арасында дустагна-
мя вя йа газаматнамя яняняси иля баьлы йаранан оьузнамялярин
мювъуд олдуьу, орта ясрлярдя ися онларын эениш йайылдыьыны эюстярир.
Дастандакы "Бякил оьлу Имранын бойуну бяйан едяр", "Ушун
гоъа оьлу Сяэряэин бойуня бяйан едяр" кими бойларда да мящз
оьуз гящряманларынын дустаглыг щяйатындан, онларын дустаглыгдан
йахын адамлары тяряфиндян азад едилмясиндян бящс едилир. Бцтцн
бунлар ися яски оьуз мцщити цчцн сяъиййяви щяйат иди. Бу щадисялярин
тясвири, оьуз ряшадятляринин рянэарянэлийи архасында яъдадларымызын
щяйат тярзи, вятян вя торпаг уьрундакы гящряманлыглары юзцнц якс
етдирир. Бу оьуз дастанларында, ейни заманда, оьузларын йцксяк
етик-естетик дцнйаэюрцшц, бяшяри дуйьулары, инсанпярвярлийи, гятиййят
вя язми, дюйцш вя щярб гайдалары, шяря гаршы мцбаризяси юзцнц эюс-
тярмякдядир.
"Китаби-Дядя Горгуд"да иштиракчылар ичярисиндя мянфи образлар да
вардыр. Яслиндя онларын мянфилийи шяртидир. Чцнки онлар оьуза дцшмян
олдуьуна эюря дастанда мянфи образ кими нязяря чарпыр. Онлар залым,
амансыздырлар. Оьуз елиня гаршы щяр ъцр рийакарлыг едян кафир адланды-
рылан щямин дцшмянляр оьузларын гоншуларыдыр, бялкя дя еля тцрк гар-
дашларыдыр.
Дастанда Эцръцстан ели, Абхаз ели сярщядляриндя йашайан бу
гоншуларын дини айрыдыр. Айры-айры бойлардан эюрцндцйц кими, онлар
бцтпярястдирляр. Бир сыра бойларда оьуз ели иэидляринин албанлыьына иша-

494
ря едился дя, бу, сцжетдя тяфяррцаты иля ачыгланмыр. Лакин оьуз иэидляри-
нин гоншулары иля дин айрылыьына шцбщя йохдур. Беля бир ещтимал да
иряли сцрцлцр ки, оьузларын дцшмянляри исламы гябул етмяйян тцрксой-
лулардыр. Лакин тцркляр ичярисиндя исламын гябулунун гисмян сонралар
баш вердийини нязяря алсаг, демяк щямин фикир дя инандырыъы эюрцн-
мцр. Оьузнамялярдя эюрдцйцмцз гаршыдурмаларын бцтпярястлярля
христианлыьы гябул едян оьузлар арасында баш вердийи ещтималы мейда-
на чыхыр.
Христианлыьы гябул едян оьузларын ися албан мяншяли олмалары ба-
рядя мцшащидяляр кифайят гядярдир. Дастанын юзцндя дя Газанын ал-
бан олмасына ишаряляр олдуьу кими, мцхтялиф бойларда албан мядя-
ниййяти елементляри диггятдян йайынмыр.
Оьуза гаршы йюнялян дцшмян гцввянин башында ясасян Шюклц
Мялик дайаныр. Мцхтялиф бойларда оьуз гящряманлары онунла ганлы
дюйцшляр кечирир. Еви йаьмаланан Газана Шюклц Мялик гаты дцшмян-
дир. Лакин Газанын сяркярдялик мящаряти нятиъясиндя Шюклц Мялик
давам эятиря билмир. Дастанда бир нечя дяфя гаршы-гаршыйа эялян бу
гошун башчылары аьыр дюйцшляр кечирирляр. Газан щямин дюйцшлярдя
Шюклц Мялийя физики вя мяняви гялябя чалыр.
Оьуза гаршы вурушан дцшмян тякурлары да вардыр. Бир сыра щал-
ларда ялляриня фцрсят дцшяндя онлар да оьуз иэидляриня гаршы вурушур,
онлары дустаг едир, иллярля галаларда, зинданларда сахлайырлар. Лакин
сон мягамда оьуз елинин иэидляри юз доьмаларынын далынъа эялиб,
ганлы дюйцшляр васитясиля онлары дустаглыгдан хилас едирляр.
"Китаби-Дядя Горгуд"да дахили чякишмялярин фювгцня йцксялян
дахили дцшмян дя вардыр. Ич оьузун башлыъа дахили дцшмянляри Газа-
нын дайысы Аруз гоъанын ятрафында бирляшмишдир. Аруз гоъа да шющрят-
ли сяркярдядир. Узун мцддят тайфа дювлятинин чичяклянмясиня чалышыб,
ганлы дюйцшлярдя Газанын йахын кюмякчиси олмушдур. Бир эцн Газан
юз евинин варидатыны таладаркян Аруз гоъаны бу шянлийя дявят етмир.
Яслиндя бунунла Газан Аруз гоъайа етимадсызлыг эюстярир. Аруз
гоъа да тайфа дювляти дахилиндяки чякишмяляри кяскинляшдирмяк, Га-
зана тязйиг эюстярмяк цчцн бундан истифадя едир. Аруз гоъанын ща-
кимиййят ещтирасы гызышыр. О, Газаны девирмяк, Байандыр ханын тайфа
дювлятини парчаламаг цчцн яввялъя Бамсы Бейряйи арадан эютцрмяк
истяйир вя бу истяйиня дя наил олур. Амма Газан вя онун дюйцшчцляри
Бамсы Бейряйин гисасыны йердя гоймур, Аруз гоъайа мяркязи дювля-
тя гаршы гийам галдырмаьа маъал вермирляр. Бюйцк гцввя иля онун
цзяриня эялиб Арузу мяьлуб едирляр. Аруз гоъанын мящв олмасы иля
дахили чякишмяляря защирян сон гойулур. Оьуз бяйляри Газанла бары-

495
шырлар.
Бцтцн бу чякишмяляр оьузларын зиддиййятли, кешмякешли тарихинин
бир парчасыдыр. Гардаш гырьынлары, ганлы дюйцшляр, торпаг вя вятян уь-
рунда мцбаризяляр, тцркцн тарихи бирлийя вя йцксялишя доьру инкишафы-
нын унудулмайан сящифяляридир.
"Китаби-Дядя Горгуд" оьузларын мцщцм мяняви-яхлаги дяйяр-
лярля зянэин дцшцнъясинин Ана китабыдыр. Бурада естетик-яхлаги дяр-
кетмянин ян йеткин мягамлары юзцнц якс етдирмишдир: инсан азадлыьы,
бу азадлыьа тяминат верян ъямиййят, щямин ъямиййятин ганунлары,
бу ганунлары йарадан, она ямял едян вя кешийиндя дайанан инсан-
лар. Бу инсанлар мцхтялиф мяншяли, пешяли вя зцмрялидир. Онларын сыра-
сында Хаган да, дюйцшчцдя, кешикчи дя, гараваш да, мцдрик ел аь-
саггалы да, дцшмян тякурунун гызы да вар. Бцтцн бунлар цмумилик-
дя оьуз ъямиййятини тямсил едирляр.
Дцнйа халгларынын бир сыра бюйцк епосларында олдуьу кими, бу-
рада да ъямиййяти тямсил едян образлар ичярисиндя гадынлар мцщцм
йер тутур. Гадынын ъямиййятдяки мювгейи бцтцнлцкля, эениш юлчцлярдя
ачыгланыр. Дастанда гадынын мцхтялиф типляри сяъиййяляндирилир, онлара
гиймят верилир. Щямин гадынлар ичярисиндя евин дайаьы оланлар тягдир
олунур, евя, аиляйя баьланмайанлара да мцнасибят билдирилир: "Га-
дынлар дюрд дцрлцдц: бириси солдыран сойдыр, бириси толдыран тойдыр, би-
риси евин дайаьыдыр, бириси неъя сюйлярсян байаьыдыр". Ейни заманда
оьуз ъямиййяти Гысыръа Йенэялярдян, Боьазъа Фатмалардан да хали
дейилдир. Бунлар ъямиййятин реаллыгларыдыр. Еля бу реаллыглар фонунда
мяняви дяйярлярин мяъмуу олан Ана хатун, Бурла хатун, Банучи-
чяк, Бурла хатуну дцшмян мякриндян горумаг цчцн юз щяйатларыны
тящлцкядя гойан гараваш гызлар да вар...
Дастанын илк бойунда эюрдцйцмцз Дирся хан хатуну гадын
ананын ян йцксяк дяйярлярини юзцндя якс етдирир. Ана хатун хан гызы-
дыр. Илк бахышда о, садялювщ, сакит характерлидир. Дирся хан хатуну
гадынлыьа яря, аиляйя, ювлада сядагят мцъяссямясидир. Юз севэилисин-
дян башга онун цчцн айры бир дцнйа йохдур. Дирся хана хитабында
онун шяхсиййят бцтювлцйц бцтцн чаларларында ачылыр:
Бяри эялэил, башым бяхти, евим тяхти!
Хан бабамын эюйэиси!
Гадын анамын севэиси!
Атам-анам вердиэи.
Эюз ачыбан эюрдиэим,
Кюнцл вериб севдиэим, а Дирся хан!

496
Дирся хан хатуну ханына ювладсызлыьынын сябяблярини, гябащятля-
рини еля сямими бир дилля баша салыр ки, Дирся ханын онун гаршысында
итаят етмякдян башга чаряси галмыр.
Дирся ханын икинъи гябащятинин ислащедиъиси дя йеня онун хату-
нудур. Эцнащсыз оьлуну овда охлайан ата иля оьлу арасындакы гаршы-
дурманын хошбяхт сонлуьунун сябябкары йеня Ана хатундур. Онун
мцдриклийи, яр, торпаг, ювлад мящяббяти Хаганы ювлад гатили олмаг-
дан хилас едир. Мяняви тярбийячи кими о, щям дя ъянэавяр гадын,
оьуз елиня лайиг ана, вятяндашдыр.
Дирся хан хатунунун ъянэавярлийи айры-айры деталларда якс олун-
дуьундан сцжетдя бцтюв шякилдя эюрцня билмир. Йалныз бир мягамда
- оьлунун архасынъа эедяркян онун ъянэавяр характери юзцнц айдын
эюстярир. Дирся хандан оьлуну сорушуб ъаваб алмайанда: "Дирся ха-
нын хатуну гайытды, эери дюндц.
Гатланмады, гырх инъя гызы бойуна алды. Бядяви ата миниб оь-
ланъуьун истяйц эетди. Гышда-йазда гары-бузу яримяйян Газлыг даьы-
на эялди, чыхды. Алачыгдан уъа йерляря гачыб чыхды".
Бундан сонракы бир сыра мягамларда Дирся хан хатуны гылынъ
гящряманлыгларындан фювгяладя иэидликляр эюстярся дя бунлар аиля-
мяишят чярчивясиндян кянара чыхмыр. Гадын ананын ювлад, яр, аиля,
гювм, ханлыг вя хаганлыг яхлагына сюйкянян дцшцнъя щцдудуну
ящатя едир. Ейни щал Банучичяк, Бурла хатун, она садиг гаравашлар,
эялинляр, Бейряйин баъыларынын шяхсиндя дя мцшащидя едилир. Бу гадын
образларынын щяр бири оьуз гювмцнцн етик, естетик дцшцнъясинин дашы-
йыъыларыдыр.
Банучичяк бязян ох атса да, ат чапса да, дейиклиси иля эцляшя чых-
са да бцтцн бунлар милли дцшцнъянин еркян мяишят гайдалары – гыз-
эюрмя, гызсечмя, гызы (оьланы) сынама иля баьлыдыр. Оьуз епосунда
тякраредилмяз эюзяллийя мяхсус Банучичяк оьуз гювмцнцн йцксяк
етик-естетик идеалларыны юзцндя якс етдирир. Ислам эюрцшляри Банучичяйя
йаддыр. О, бу гайдалардан яввялки дюврцн йетирмясидир. Щаггдан
Бейряйя эюндярилян гисмятдир. Ушаглыгдан бешиккяртмядир. Амма
юз бешиккяртмясини эюряндя ону таныйа билмир. Бейряйи сынаьа чякир.
Бешиккяртмяляр дюйцш мейданында севиширляр. Бундан сонракы бцтцн
щадисялярдя Банучичяк юз севэисиня сядагятля сцжетин мяркязиндя да-
йаныр. Банучичяк ня гядяр нишанлы дейилди ат чапан, ох атан ъянэавяр
гыз иди. Нишанландыгдан сонра бу кейфиййятлярини итирир. Сядагят рям-
зиня чеврилир, Оьуз елинин гайда-ганунларына табе олур, яслиндя бир
гядяр мцтиляшир. Щятта дцшмян тякуру Бейряйин эярдяйини даьыдан-
да, йахуд Йалынчыоьлу Бейряйин юлцм хябярини эятиряндя Банучичяк

497
буну сойугганлыгла гаршылайыр, гылынъ чякиб щягигяти юйрянмяйя тя-
шяббцс эюстяря билмир. Ярябзянэи Шащисмайылла евляндикдян сонра
ъянэавярлийи йеря гойдуьу кими, Банучичяк дя Бейряйя нишанланан-
дан сонра ъянэавяр хилгятиндян узаглашыр. Тябии ки, бунун етнопси-
холожи кюкляри варды. Бу кюкляр оьуз ъямиййятинин чох дярин гатлары-
на эедиб чыхыр. Банучичяк исламдан яввялки оьуз ъямиййятиндя гады-
нын щцгугларыны якс етдирмякля йанашы, ейни заманда, онун тязядла-
рыны да юзцндя ъямляшдирмишдир. Дастандакы Гысыръа Йенэя, Боьазъа
Фатма сурятляри дя оьуз ъямиййятинин тязад вя зиддиййятлярини якс ет-
дирмяк бахымындан мараг доьурур. Бу кими тязадлы образлар оьуз-
ларын аиля, ниэащ, йашайыш гайдаларынын модерн гялиблярдян ибарят ол-
дуьуну эюстярир.
Гящряманлар юлцм айаьында севэилиляриня тяк галмамаьы, яря
эетмяйи тювсийя едирляр. Дастандакы бцтцн бу эюрцшляр оьузларын тай-
фадахили гайдаларыдыр. Бунларын бир чоху тарихян йараныб-сюкцлцб, йе-
нидян формалашыб вя оьузун ган йаддашына еркян чаьлардан щаким
кясилмишдир. Газан бяйин дцшмян тякурундан дюйцшдян габаг юз
анасыны истямяси: "Гарыъыг анам эятириб дурурсан, мяря кафяр, саваш-
мадын, урушмадын гайыдайым - эерц дюняйим, эедяйим, бяллц билэил"
истяйи дя ейни етик идеала сюйкянир. Бу силсиля гадын образларынын щеч
бири ъянэавярлик зирвясиня йцксяля билмир. Лакин онлар яхлаг вя мяи-
шят бцтювлцйцндя дастанын цмуми гящряманлыг сиглятиня язямят ве-
рир, оьуз гювмцнцн мяняви-яхлаги камиллийини тамамлайырлар.
Дастанчылыг яняняси бахымындан башга бир ъящят дя бурада диггяти
ъялб едир. Гадын образларынын иштирак етдийи щеч бир щадися мцстягил
мящяббят сцжетиня чевриля билмир. Щятта севэи-мящяббят хяттинин гис-
мян фяал эюрцндцйц Бамсы Бейряк тяфяррцаты сырф гящряманлыг сцжети
олараг галыр. Банучичяйин севэи хятти, онун Бейрякля ох атмасы, ат
чапмасы, бойдакы той мярасими шянликляри Бейряк ъянэавярлийинин
мцхтялиф гцтблярини танытмагдан башга бир шей дейилдир. Бу типли щади-
сялярдя мящяббят маъярасы ахтармаг, йахуд ону ашиганя дастанлары-
мызын илкин нцмуняси щесаб етмяк дя тябии ки, инандырыъы эюрцня бил-
мяз.
Еляъя дя Бурла хатунун Газана етимады, онун адыны ян чятин ан-
да беля уъа тутмасы севэи сцжети ящвалы доьурмур. Бу онларын аиля-ни-
эащ ганунларынын тялябляриндян иряли эялир. Оьуз ъямиййятиндя ананын-
гадынын функсийаларыны ящатя едир.
Ъямиййятдя тярбийячи ролунда чыхыш едян Бурла хатун бцтцн елин
мяняви анасыдыр. Гящряманлыг епосунда онун Ниэар, Щяъяр кими
хяляфляри вар. Бурла хатун юз яриня вяфалы олмагла йанашы, елиня, гюв-

498
мцня вяфалыдыр. Ислам эюрцшляриндян узаг олан бу гадынын образында
оьуз ъямиййятиндя ананын цмуми бядии ъизэиляри юз яксини тапмышдыр.
"Китаби-Дядя Горгуд" дастанында даща бир гадын образы да
вар: дцшмян тякурун гызы сары донлу Селъан хатун. Бу образа йалныз
бир бойда – "Ганлы гоъа оьлу Гантуралы бойыны бяйан едяр, ханым,
щейдя раст эялинир. Дастанын диэяр бцтцн бойларындан фяргли олараг,
бурада гящряманларын сцжет хяттиндяки функсийасы вя цмумиликдя
бойун композисийасы башгаларындан хейли фярглидир. Щадисялярин
мяркязиндя ня дцшмянлярин оьузлар цзяриня щцъуму, ня дя оьузла-
рын щансыса дцшмян цзяриня йцрцшц дайанмыр. Сцжет даща язяли вя
дцнйяви ящвалат цзяриндя гурулур. Гящряманын гыз сорагламасы, гыз
архасынъа эетмяси, даща гядим халгларын сцжетляриндя эюрдцйцмцз—
гызы алмаг цчцн вящши щейванларла вурушу, галиб эялмяси, ону узаг
йердян юз елиня апармасы, йолда араларына нифаг дцшмяси, нящайят
севэилилярин дюйцш мейданында барышмасы вя ата евиня эялмяси бойун
башлыъа сцжет хяттини тяшкил едир. Бязян бу бойу да оьуз епосундакы
той мярасими, йахуд гящряманлыг дастаны ичярисиндя мящяббят сцжети
кими дя тягдим едирляр. Амма щягигят белядир ки, бойда Гантуралы-
нын тойуну, мящяббят маъяраларыны йох, Селъан хатуну алыб эятирмя-
сини эюрцрцк.
Мярщум профессор М.Щ.Тящмасиб мящяббят дастанларынын эе-
незисиндян бящс едяркян йазырды ки, "гыз далынъа эетмяк, эютцрцб
гачмаг, вурушуб алмаг, йахуд гойулмуш шяртляри йериня йетириб эю-
тцрцб эялмяк гящряманлыг дастанларында да вардыр. Лакин бунлар
бир-бириндян чох фярглидир...
Гящряманлыг дастанларында... бизим анладыьымыз мянада дцн-
йяви мящяббят йохдур. Бу дастанларда "гыз эятирмяк", "гыз алмаг",
"евлянмяк" вардыр. Бу ися щяля мящяббят дейилдир".
Гантуралы ня Селъан хатуну эюрмцшдц, ня дя она буталанмышды.
Селъан хатун йенийетмя бир эюзял иди. Трабзон тякурунун гызыйды.
"Атдыьы ох йеря дцшмязди", ъянэавяр иди, эюзял-эюйчяк иди. Амма
Тякур шярт гоймушду ки, щяр кяс онун цч щейваныны басса, гызыны
она веряъякди. Аьыр шярт иди. Тякур елчи эялиб дюйцшдя мяьлуб оланла-
рын башыны кясиб бцръя кечирирди. Артыг бцръя 32 баш кечирилмишди.
Селъан хатун 32 эянъин мяняви-психоложи вя физики изтирабларыны
юз кюшкцндя отуруб мцшащидя етмишди. Эюрцндцйц кими, Селъан ха-
тун гязяб вя нифрят елядийи бу мцщитдян йаха гуртармаг цмиди иля
йашайырды. О, йенилмяз, щейванлара галиб эялян гящряман ахтарышын-
да иди. Лакин Селъан хатун бу ахтарышы гялбинин чох дяринликляриндя
эизлямишди.

499
Атасынын сораьындан сонра Гантуралынын психоложи эярэинлийи арт-
мышды. О, щяля Сялъан хатуну танымаздан габаг атасына "еля гыз ал-
маг истядийини билдирмишди ки; "...мян йеримдян турмадын ол турмыш
ола! Мян гараъуг атымы бинмядин ол бинмиш ола! Мян ганлы кафяр
елиня вармадын ол вармыш, мана баш эятирмцш ола".
Ганлы гоъа ися илк яввял Гантуралыйа лаь едиб: "Оьул, сян гыз ис-
тямязмишсян, бир ъыласун бащадур истяйирмишсян, онун аргасында йе-
йясян-ичясян, хош кечясян!" - демишди. Вя бундан сонра мараглыдыр;
бир чох дцнйа епосларында раст эялдийимиз гыз сечмянин, гыз архасын-
ъа эетмянин щеч бир вариантында тясадцф олунмайан мотивля бойда
растлашырыг. Оьул эедиб юзцня гыз сечя билмир, ата оьул цчцн гыз ахтар-
маьа эедир вя оьлунун ахтардыьы гыза раст эялир. Амма ону алмаг
цчцн щцняр эюстярмяк (курсив бизимдир - А.Н.) эяряк иди. Дастанын
бу бойунда атанын оьлу цчцн гыз сечмяси даща язяли тясяввцрлярля
баьлыдыр. Хцсусян Ганлы Гоъа дейяндя ки:
"Варайым, оьлума тоьру хябяр веряйим, щцняри варса эялсцн ал-
сун, йохса евдяки гыза разы олсун", (курсив бизимдир - А.Н.) демяси
тайфа ичярисиндя щяля аилядахили кябин нормаларынын да там сюкцлмя-
дийини эюстярир. "Евдяки гыз"дан ися Гантуралы имтина етмишди. Йени-
дян она гайытмаг - оьузда рцсвайчылыг демяк иди. Щцняр ися олумла
юлцмцн арасында иди.
Гантуралы ирялийя эедир, щцняря сюйкянир. Щцняря доьру ирялиляйиш
ися оьузун язяли етик-естетик дцшцнъяси, щяйат вя мцбаризя амалы иля
баьлы иди. Гантуралы мящз бу йолу сечир.
Дцшмян Тякурун юлкясиня эялир. Селъан хатуну эюрмязя-билмя-
зя мятлябини Тякура ачыр. Тякур Гантуралынын щейванларла дюйцшцнц
тяшкил едир. Гантуралынын эяляъяк гялябясиня кюмяк едян, она мянян
дайаг олан гырх йолдашы вар. Амма онлар йалныз узагда дайаныб
Гантуралыны гялябяйя рущландыра билирляр. Дцшмян ися чохдур.
Гантуралы дцшмян ящатясиндядир. Ян тящлцкялиси ися Тякурун
гардашы оьлудур. Щадисялярдян айдын эюрцнцр ки, Сары донлу Селъан
хатунун шяртя гойулуб яря верилмяси ойуну юзц дя Тякурун гардашы
оьлунун Селъан хатуна бир говушма йолудур - галиб тапылмайанда
гардашоьлу габаьа чыхаъагды. Селъан хатунун бу эюз аьрыдан фаъия-
ляр ичярисиндя сюнмяз цмиди, инамы да йох дейилдир. Еля Гантуралы
мейдана чыханда Селъан хатун она бир анда вурулду, йанындакы
гызлара деди: "Щяг тяала атамын кюнлцня рящмят еляся, кябин кясцб
мяни ол йиэидя верся. Бунун кими йиэит щейф ола ки, ъанвярляр ялиндя
щялак ола!" Бу, Селъан хатунун Гантуралыйа илк севэили мцнасибяти
олдуьу кими, Аллащ-таалайа да илк хитабы иди. Бу хитабла Селъан хатун

500
Гантуралыйа илк уьуруну дилямишди. Еля мящз бу дилякдян сонра
Гантуралыйа фювгяладя эцъ эялир.
Щейванлара бир-бир галиб эялян Гантуралы гаршысында истяр Тя-
кур, истярся дя онун мянфур гардашы оьлу сусур. Сонрадан юзляриня
эяляндя пешиман олуб Селъан хатуну эери гайтармаг цчцн гошун
эюндяриб дюйцш башласалар да, гялябя мягамында динмяз-сюйлямяз
Селъан хатуну эятириб Гантуралыйа верирляр. Дцнйа епосунда олдуьу
кими, бурада да щейванларла дюйцшдя галиб гящряман гаршысындакы
бцтцн манеяляр арадан галхыр. Б.Н.Путиловун йаздыьы кими, "бу да-
ща язяли тясяввцрлярля баьлы сцжетин ачыгланмасы тякъя бир гящряманын
дейил, бу гящряманы йетирян гювмцн, мцщитин гялябяси иди. Гыз эятир-
мя иля башлайан гящряманлыг сцжети гисмян сонралар тцрк епосунда
башга бащадырлыг елементляри иля ъилаланмаьа башламышдыр (27, 5-7).
Тцрк халглары епосунда илк гялябядян сонра йухуйа эетмяйя, ла-
гейдлик, ещтийатсызлыг, мяълис гурма, аты итирмя, силащы оьурлатма вя
с. кими уьурсузлуглара дцчар олмайа да тясадцф олунур. Гантуралы
да беля зиддиййятлярдян азад дейил. Тякяббцр вя лагейдлик, мяням-
лик Гантуралыны да бялайа салыр. Сары донлу Селъан хатуну юз сярщяд-
ди йахынлыьына йетиряндя Гантуралынын архайынчылыьы артыр, лагейдлийи
баш галдырыр. Йейир, ичир, йухуйа эедир. "Гантуралынын уйьусу эялди,
уйыды"...
Йухуйа эетмя, йухудан айылтма вя дцшмян йетяндя йухудан
айылмама, йухуда икян дустаг едилмя тцрк епосунун архаик детал-
ларындандыр. Ян яскисини ися йеня "Китаби-Дядя Горгуд"да эюрцрцк.
Беля ки, бурада Гантуралынын йухуйа эетмяси Селъан хатунун ъянэа-
вярлик ъящятлярини ачыглайыр, ону тцрк епосунун илк ян дюйцшкян, ъян-
эавяр образына чевирир. Ейни заманда, Гантуралынын тябиятиндяки
зиддиййятлярин - тякяббцр вя мянямлийин ачыгланмасына йеня еля Сел-
ъан хатунун дюнмязлийи вя ъясурлуьу сябяб олур. Бу ъясур гадын об-
разынын сайясиндя дюйцш мейданында Гантуралы тярбийя олунур, сев-
эилисини юлдцрмяк хяйалындан дашыныр.
Селъан хатун йухуйа эетмиш, айылыб дястясиндян узаг дцшмцш
Гантуралыны горуйур, чятин мягамда ондан кюмяйини ясирэямир.
Бурада Селъан хатуну гадын гящрямандан даща чох алп иэид, йенил-
мяз бащадыр кими эюрцрцк. Яслиндя о, дюйцш либасында алп ярянляр-
дян сечилмир. Хариъи эюркяминдя дя, дюйцш мящарятиндя дя Селъан
хатун ясл дюйцшчцдцр. Епизодун яввялиня диггят йетиряк: "...Цзяриня
эялди, эюрдц ким, Гантуралынын атыны охламышлар. Эюзцнцн гапаьыны
охламышлар, йцзини ган бцримиш. Турмаз ганын силяр... Кафярляр цйц-
шяр, гылыъын йалын ейляр. Кафяри юэиня гатыб говар"...

501
Селъан хатун Гантуралынын беля чятин вахтында юзцнц она йетирир: "Сел-
ъан хатун буны бюйля эюрди, ичиня од дцшди. Бир бюлцк газа шащин эир-
миш киби кафяря ат салды. Бир уъундан гырыб кафяри ол бир уъуна чыхды.
Гантуралы бахды эюрди ким, бир кимсяня йаьыйы якиня гатмыш, говур.
Селъан олдуьуну билмяди"...
Гантуралы биляндя ки, ону дцшмян ялиндян алан Селъан хатун-
дур, бу, онун бяйлик гцруруна тохунур. Селъан хатуну юлдцрмяк
гярарына эялир. Оьуз епосунда тяк-тяк щалларда тясадцф олунан беля
гаршыдурмалар юзц дя йалныз тцркя мяхсус дцшцнъя тярзиня даща чох
бянзяйир. Доьрудур, гядим дцнйанын Мисир вя фарс мифляриндя бязян
тясадцф едилян бу типли гаршыдурмаларда гылынълар ишя дцшцр, гящря-
манлар бир-бирини мящв едир. Лакин Гантуралы сцжетиндя щадисялярин
ахары тянзимлянир. Дюйцш мейданында вурушан, бир-бирини нишана го-
йан севэилиляр еля орада да барышырлар, Селъан хатунун атдыьы охдан
ващимяйя дцшян Гантуралы еля бил айылыр, инадындан ял чякир. Башга
дцнйяви епосларда раст эялдийимиз зиддиййят, айрылыг, гязяб, интигам
вя сон нятиъядя гящряманларын мящвиня апаран мцбащисяляр бурада
эюрцнмцр. Оьуз епосу даща садя вя мцлайим сонлугла баша чатыр.
Селъан хатунун инсан кими, севэили кими мяняви-яхлаги кейфиййятляри
йаддан чыхмыр. О, атасыны ня гядяр севся дя эери гайытмаьы юзцня ар
билир. Севэили уьрунда юзцнкцлярля вурушма мотивини епоса эятирир вя
бу, сонрадан мцхтялиф вариантларда тцрк халгларынын дастанчылыьында
юзцнц эюстярир.
Селъан хатун Дядя Горгуд бойларында ъянэавяр гадынын тякмил
сявиййясиня йцксялир, йенилмяз дюйцшчц вя бащадыра чеврилир. О, ейни
заманда епосчулугда шяртля алыныб эятирилян гящряман гадын образы
кими хатырланыр. Селъан хатун тцрк халглары епосунда ъянэавяр гады-
нын тякмил моделидир.
"Китаби-Дядя Горгуд" гящряманларынын ады иля баьлы щадисяляр
халгын йаддашында о гядяр йашамаса да, бу бюйцк шифащи абидя бизя
орта ясрлярин йазылы гайнаглары васитясиля эялиб чатса да Селъан хату-
нун ады халгын шифащи йаддашындан демяк олар ки, силинмямишдир.
Дцшмян тякурунун бу ъянэавяр гызы эялдийи ели юзцня вятян щесаб
етмиш, орада да онун адына мцхтялиф рявайятляр гошулмушдур (29,
16-29).
Дастанда эюрдцйцмцз гадын образлары сонракы дювр милли дас-
танчылыгда йенидян ишлянмиш, гящряманлыг вя мящяббят дастанлары-
мызда онларын бу вя йа диэяр хцсусиййятляриндян истифадя едилмякля
йени-йени бядии образлар йаранмышдыр.
"Китаби-Дядя Горгуд" сонракы дювр дастан йарадыъылыьымыз

502
цчцн бир юрняк олмушдур. Бу бюйцк епосу йарадан милли дастанчылыг
яняняси инкишаф едиб йени мярщяляйя йцксялмиш, орта яср дастан йара-
дыъылыьынын йени-йени нцмуняляринин йаранмасына, цмумиликдя ися
дастанчылыьымызын тарихи йцксялишиня сябяб олмушдур.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос, М., 1974, с.


726.
2. Пропп В.Я. Русский героический эпос, М. 1958
3. Ъяфяров Н. Епосдан китаба. Бакы, 1999, с. 220.
4. Юкял Бащяддин. Тцрк митоложиси, Анкар 1971
5. Атсыз Д. Тцрк ядябиййаты тарихи, Истамбул, 1949.
6. Юздяк Р. Тцркцн гызыл китабы, I китаб, Бакы, 1992
7. Кюпрцлц Ф. Ядябиййат арашдырмалары, Истанбул, III няшр, 1989
8. Самойлович М.С. История туркменской литературы, М –Л.
1940
9. Сейидов М. Азярбайъан халгынын, Сой кюкцмцзц дцшцняркян,
Бакы, 1989
10. Тящмасиб М.Щ. Азярбайъан халг дастанлары (орта ясрляр),
Бакы, 1972.
11. Гасымлы М. Ашыг сяняти, Бакы, 1996
12. Бцнйадов Т. Тикдим ки, изим галсын, Бакы, 1979
13. Щякимов М. Орта яср ашыг йарадыъылыьы, Бакы, 1955
14. Аббасов И. Озан (узан) – гусан истилащына даир, Азярбайъан
шифащи халг ядябиййатына даир, Азярбайъан шифащи халг
ядябиййатына даир тядгигляр. III китаб, Бакы, 1968, с. 393.
15. Бартолд В.В. Сечилмиш ясярляри (рус дилиндя). I ъ., М., 1963
16. Рамазанов Й. Азярбайъан дилиндя йазыб - йарадан ермяни
ашыглары. Бакы, 1976
17. Гараоьлу, «Азярбайъан дастанлары» топлайаны вя няшря
щазырлайаны А.Нябийевдир, Бакы, «Эянълик» няшриййаты, 1997.
18. «Гараоьлу» дастаны Измир Университети. Сосиал Билимляр Тцрк
дили вя Ядябиййаты Арашдырмалары дярэиси, Измир, 1982, 1982, с. 47-
591.
19. Суразаков С. С. Из глубины веков, Горна – Алтайск, 1982
20. Експедисийа материаллары. Филолоэийа елмляри доктору
Я.Саляддинин шяхси архиви, говлуг 13, с. 3 – 27.

503
21. Ф.Чялябийев. Халг мусигиси вя материаллары архиви, говлуг 4,
с. 13-54.
22. Гараоьлу, 1979-ъу илдя Дярбянддян йазыйа алынмыш мятн,
ялйазма, А.Нябийевин шяхси архиви.
23. Гараоьлу, Шамахы варианты, ялйазма, А.Нябийевин шяхси
архиви, с.1-17.
24. Олиари А. Азярбайъана сяйащят СПб, 1889, с. 102
25. Фольклор русских цыган. Тяртиб, шярщ вя юн сюз. Е.Друтс
вя А.Гесслериндир. М.,1987
26. Сказки и песни, рожденные в дороге. Цыганский
фольклор, предис. и комментарии Е.Друтс и А.Гесслериндир.
М., 1986
27. Китаби –Дядя Горгуд, Бакы, 1988
28. Путилов П.Н. Проблемы эпического творчества народов
Сибири и Дальнего Востока в свете современного
эпосоведения, эпическое творчество народов Сибири и
Дальнего Востока, Якутск, 1978
29. Нябийев А. Селъан хатун образы вя Селъан хатун
топониуму щагында. Филоложи арашдырмалар, IX китаб, Бакы, 1999,
с. 16-29.
30. Щаъыйев Т. Гящряманлыг дастанларымызын дил-цслуб вя
тиположи яняняси, Йазычы дили вя идейа бядии тящлил, Бакы, 1979.

504
АЗЯРБАЙЪАН УШАГ ФОЛКЛОРУ

Гядим дювр халг ядябиййатынын мараглы сащяляриндян бири дя


ушаг фолклорудур.
Ушаг фолклору халг поезийасынын мцстягил сащяси кими йазыйа
алыныб щяля там щалда няшр олунмамышдыр. Бу ишя Русийада XIX
ясрин 30-40-ъы илляриндя башланмышдыр. Илк ушаг фолклору нцмуняляриня
Сибир салнамячиси Й.А.Авдейевин «Хатиряляр»индя тясадцф олунур.
Сонралар ися И.П.Сахаровун, П.В.Кирйевскинин няшрляриня дя ушаг
фолклорунун мцяййян нцмуняляри дахил едилмишдир.
XIX ясрин 50-60-ъы илляриндя рус фолклоршцнаслары ичярисиндя ушаг
фолклорунун топланмасы вя няшриня мараг артыр. Бу сащядя рус йазычы
вя фолклоршцнасы В.И.Далын 50-ъи иллярин яввялляриндя няшр етдирдийи
«Рус халг аталар сюзляри» китабы хцсусиля ящямиййятли иди. Щямин
няшря мцяллиф топладыьы бир сыра дяйярли нцмуняляр дахил етмишди.
Бурайа дахил етмядийи бир сыра башга материаллардан ися ушаглар цчцн
йаздыьы бядии ясярлярдя истифадя етмишдир.
1868-ъи илдя фолклоршцнас П.А.Бессонов юзцнцн «Ушаг
няьмяляри» китабыны няшр етдирир. Бу китаб гыса мцддятдя чохлу
пярястишкар тапыр. Лакин П.А.Бессоновун бу няшри дя там вя
мцстягил фолклор мятнляри дейилди. Бурада мцяллифин йарадыъылыьы
гцввятли иди вя няьмя мятнляринин бир чоху билаваситя ифа заманы
дейил, сонрадан хатирячилярин репертуарындан йазыйа алынмышды.
Русийада ушаг фолклорунун елми принсипляр ясасында топланма
вя няшри иши В.Ф.Кудравтсев, Г.А.Покровски, А.Ф.Мажански вя
П.В.Шейнин ады иля баьлыдыр. Онларын хидмяти сайясиндя рус ушаг
фолклору эениш шякилдя топланыб няшр едилмишдир. XIX ясрин сону, XX
ясрин яввялляриндя ися бу иш А.В.Марков, А.И.Соболев, В.Н.Харузин
тяряфиндян давам етдирилмишдир. Онларын йазыйа алдыглары ушаг
фолклору нцмуняляри мцхтялиф иллярдя «Живая старина»,
«Этнографические обозрения» вя башга мяъмуялярдя няшр едилмишдир.
Ушаг фолклорунун Русийада топланмасы вя няшри сонракы иллярдя
дя давам етдирилмишдир. Бу дюврдя топлама, няшр вя тядгигат ишлярини
паралел апаран вя бу барядя самбаллы нязяри мцлащизяляр иряли
сцрянляр ичярисиндя Г.С.Виноградов, О.И.Капитса,
М.В.Красноженева вя Н.М.Мелниковун адларыны хцсусиля гейд
етмяк лазымдыр. Онлар айры-айры реэионларда йайылмыш нцмуняляри
топлайыб няшр етмякля йанашы, ейни заманда онлары илк тядгигатлара
ъялб етмишляр.
Ушаг фолклорунун ясаслы тядгигиня дя кечян ясрин орталарындан

505
башланмышдыр. Лакин илк тядгигатларын бир чоху изащ, шярщ характери
дашыйырды. Материаллар топландыгъа онларын арашдырылма сявиййяси дя
йцксялирди.
XIX ясрдя П.В.Шейнин бу сащядяки фяалиййяти даща эениш иди.
П.В.Шейн бир тяряфдян ушаг фолклорунун ясл орижинал вариантларыны
йазыйа алыб няшр етдирирдися, диэяр тяряфдян ону айрыъа тядгигат сащяси
кими эютцрцр вя арашдырырды.
Ясримизин 20-ъи илляриндян сонра да ушаг фолклорунун
арашдырылмасына хцсуси диггят верилмишдир. Г.С.Виноградов вя
О.И.Капитсанын хидмяти сащясиндя бу йарадыъылыг чох мцхтялиф
ъящятлярдян тящлил олунмуш, онун спесифик хцсусиййятляри барядя ъидди
тядгигатлар йаранмышдыр. Сонралар бу сащя Н.Колпакова,
В.П.Аникин, М.Н.Мелниковун тядгигат обйекти олмушдур. Онлар бу
зянэин сюз йарадыъылыьы барядя дяйярли арашдырмалар апармышдыр.
Азярбайъанда да ушаг фолклорунун топланма вя няшр ишиня
XIX ясрдян башланмышдыр. Кечян ясрин сонунъу рцбцндя Азяр-
байъан ушаг фолклорунун бир сыра нцмуняляри мцхтялиф няшрлярдя, о
ъцмлядян СМОМПК мяъмуясиндя няшр едилмишдир.
Азярбайъанда йени цсуллу мяктяблярин ачылмасы иля баьлы
мцхтялиф иллярдя бир-биринин ардынъа гираят вя «Ана дили» китаблары
няшр олундугъа ушаг фолклорундан сечмя нцмуняляр щямин
китабларда якс олунду.
Танынмыш зийалылардан А.О.Чернйайевски, М.Мащмудбяйов,
Ф.Аьазадя, Р.Яфяндийев, А.Сящщят, А.Шаиг вя башгалары тяртиб етдикляри
гираят вя «Ана дили» китабларына бу нцмуняляри дахил етдиляр.
Бу сащядя Азярбайъанда XX ясрин яввялляриндя хцсусиля бюйцк
иш эюрцлмцшдцр. 1905-ъи илдян сонра няшря башлайан «Мяктяб»,
«Бабейи-Ямир», «Дябистан», «Рящбяр» кими журналларда ушаг
фолклорунун бир сыра нцмуняляри няшр олунду. Хцсусиля тапмаъа,
ушаг ойунлары, аъытма, йанылтмаъ, дцзэц вя с. дюврцн мятбуатында
ардыъыл няшр едилмяйя башлады.
Онлары илк дяфя топлу шяклиндя няшр едян ися Фиридун бяй Кючярли
олду. О, халгдан топладыьы мятнляри 1912-ъи илдя «Балалара щядиййя»
адлы китабчада няшр етдирди.
Сонракы иллярдя бу нцмуняляр мцхтялиф топлуларда, мцнтя-
хабатларда няшр олунмушдур. «Азярбайъан фоклору антолоэийасы»н-
да (биринъи китаб) ушаг фолклору нцмуняляри хцсуси бюлмядя
верилмишдир.
С.Ахундованын «Азярбайъан ушаг ойунлары», Н.Сейидовун
«Йанылтмаълар» вя с. китабчалары няшр едилмишдир. Ушаг ойунларыны

506
даща там шякилдя якс етдирян няшрлярдян бири дя Елчин Аслановун
«Ел-оба ойуну. Халг тамашасы» (1984) топлусундур. Бурада
Азярбайъан ушаг ойунларынын бир чох нцмуняси вя онларын мцхтялиф
вариантлары топланмышдыр.
Щямин нцмунялярин шифащи нитгдян йазыйа алынмыш даща дольун
мятнляри ися «Няьмяляр, инанълар, алгышлар» (1986) китабында
верилмишдир.
Нцмунялярин цмуми нязяри мясяляляри барядя Паша Яфяндийевин
«Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты» (1981) вя В.Вялийевин
«Азярбайъан фолклору» (1985) дярсликляриндя мцхтясяр шякилдя бящс
едилмишдир. Бу барядя истедадлы фолклоршцнас Р.Гафаров самбаллы
тядгигат иши йазмыш, ушаг фолклорунун мцхтялиф практики вя нязяри
мясялялярини тядгигата ъялб етмишдир.

Ушаг фолклорунун «Ушаг фолклору» яслиндя нисби


тядгиги тарихиндян анлайышдыр. Мцхтялиф типляря вя груплара
айрылмасына, бир-бириндян фяргли тяснифатлар
йаратмасына бахмайараг, о, халг йарадыъылыьында еркян йарадыъылыг
дюврцнцн мящсулу кими диггяти ъялб. Халг поезийасынын бир сыра кичик
жанрлары, еляъя дя мювсцм-мярасим, ямяк няьмяляри вя с. иля бир сыра
охшар вя мцштяряк ъящятлярля сяъиййялянир. Юзцнямяхсус нюв вя жанр
фярдилийиня маликдир. Онлар шифащи поезийанын жанр системи иля охшар,
цмуми вя мцштяряк ъящятляря малик олдуглары кими, фярди ъящятляри иля
дя сечилир. Еля ушаг фолклоруну халг поезийасынын башга сащяляриндян
айыран ясас ъящят дя бу фярдиляшмядир.
Бу йарадыъылыг сащясинин жанр системиня дахил олан щяр бир
нцмуняси кюрпя характериня уйьун фярдиляшир, ушаг психолоэийасынын
цмуми ъящятлярини якс етдирир. Бу фярдилик она спесифик хцсусиййят ве-
рир, шифащи йарадыъылыьын башга нцмуняляриндян айырыр. Цмумиликдя
эютцрдцкдя ися ушаг фолклорунун жанр системинин формалашмасы
нисбятян сонралар – орта ясрлярдян сонракы дюврлярля баьлыдыр. «Ушаг
фолклору билаваситя халг педагоэикасы иля, йетишмякдя олан эянъ
няслин ягли, мяняви вя физики тярбийясиня халгын эюстярдийи гайьы иля сых
баьлы шякилдя инкишаф етмишдир» (17).
Анлайышын юзцня эялдикдя ися халг поезийасында ушаглар цчцн
эениш вя чохъящятли нцмуняляри ящатя едян щямин термин совет
дюврцндя йаранмышдыр. Бу, фолклоршцнас Г.С.Виноградовун вя
1927-ъи илдя О.И.Капитсанын тяшяббцсц иля Рус Ъоьрафийа Ъямиййяти
няздиндя ушаг фолклору комиссийасынын фяал топлайыъылыг фяалиййяти
сайясиндя мейдана чыхмышдыр.

507
Башга халгларда олдуьу кими, Азярбайъан халгынын ушаг
фолклору да юзцнямяхсус зянэин жанрлара малик олуб, бир чох
ъящятдян мараг доьурур. Нязяря чарпан башлыъа хцсусиййятлярдян
бири одур ки, ушаг фолклору да цслублар принсипи цзря тясниф олунур.
Бядии йарадыъылыьын щяр цч цслубунда – лирик, епик вя драматик
цслубда ушаг фолклорунун зянэин нцмуняляри йаранмышдыр. Илк
бахышда о гядяр дя бюйцк олмайан йарадыъылыг сащясини ящатя едян
ушаг фолклору, яслиндя чох эениш бир поетик дцшцнъя иля баьлыдыр.
Онун жанрлашма анлайышларындан данышанда тябии ки, бурадакы цслуб
вя жанрлар ушаг фолклорунун юзцндя олдуьу кими бир илкинлик,
примитивликля шяртлянир.
Лакин бцтцн бу илкинлик онун юзцнямяхсус фярди ъящятлярини вя
жанр хцсусиййятлярини кюлэядя гоймур. Шифащи йарадыъылыьын бу
мараглы нцмуняляри щям лирик, щям епик, щям дя драматик цслубун
ян мцщцм хцсусиййятлярини эюзлямяк ясасында жанрлар йарадыр. Ушаг
фолклору жанрларынын да юзцнямяхсус фярди хцсусиййятляри вар. Онлар
халг поезийасынын жанр системиндя тякрар едилмир, бядии йарадыъылыгда
мцстягли жанр тяркиби кими чыхыш едир, щяр бир жанр конкрет
хцсусиййятляря, ифадя обйектиня маликдир.
Ушаг фолклорунун щяр бир цслубу мцстягил жанр системи йаратдыьы
кими, айры-айры жанрлар да цслублар принсипи цзря тясниф олунур. Нязяри
ъялб едян ъящятлярдян бири дя онун мцхтялиф груплара айрылмасыдыр.
Груплар ясасян йаранма нювцня, цслуб вя формасына, мювзусуна,
мязмунуна, бядии структуруна вя с. эюря мцяййянляшдирилир. Бязян
бу ъящятляр формал вя функсионал хцсусиййятлярля гарышдырылыр.
Мялумдур ки, бцтцн башга халгларда олдуьу кими, Азярбайъан
ушаг фолклорунда да цслуб вя йа нюв принсипиндян асылы олмайараг бядии
нцмунялярин бюйцк гисми ойунлар дахилиндя ифа олунур. Бу, ушаг
фолклорунун башлыъа спесифик ъящятляриндяндир.
Тюрянян жанрлар ися ойундахили вя ойунданкянар ифа формалары
иля шяртлянир. Бязи тядгигатчылар бу нцмуняляри функсионал ролуна
эюря груплашдырырлар: 1) Ойунларла баьлы нцмуняляр; 2) Ойунлардан
асылы олмайараг ушаг репертуарында йашайан ифа ващидляри.
Ялбяття, бу тяснифатда формал ъящятляр ясас эютцрцлмякля
ойунлар башлыъа мювгейя кечирилмишдир. Лакин зянэин бядии
яксетдирмя хцсусиййятляриня вя поетик тяркибя малик бу йарадыъылыг
сащясини бир жанр ясасында тясниф етмяк тябии ки, йанлыш оларды. Чцнки
ушаг фолклору юзц эениш тяфяккцр сащясини ящатя етдийи кими, йаранма
формасына, цслубуна вя мязмунуна эюря дя чохъящятлидир. Бцтцн бу
чохъящятлилийи ися тяснифатдан кянарда гоймаг олмаз.

508
Ушаг фолклорунун йаранма йолу вя хцсусиййятлярини мцяййян-
ляшдирян ян сон елми тяснифат рус фолклоршцнасы В.П.Аникиня
мяхсусдур. В.П.Аникин юз тяснифатында йаранма йолу, цслубу,
формасыны ясас эютцрцр вя ушаг фолклоруну ашаьыдакы цч групда
тясниф едир:
1. Бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы нцмуняляр; 2. Бюйцкляр
тяряфиндян йараныб заман кечдикъя ушаг фолклоруна чеврилмиш
нцмуняляр; 3. Ушагларын юзц тяряфиндян йарадылмыш йарадыъылыг
нцмуняляри.
Бу тяснифат юзц дя тябии ки, шяртидир. Ушаг фолклору тядгигатчылары
ону тез-тез дяйишир, йени-йени тяснифатлар верир, жанрларын форма,
мязмун мясяляляриндя, йаранма йолларында, конкрет обйектя
мцнасибятдя мцхтялиф мцлащизяляр иряли сцрцрляр.
Бу барядя фоклоршцнаслыгда цмумиликдя ващид фикир йохдур. Бир
сыра арашдырыъылара эюря йалныз ушаглар тяряфиндян йарадылан вя
ушаглар тяряфиндян ифа олунан бядии йарадыъылыг нцмуняляри ушаг
фолклору щесаб едилмялидир.
Ушаг фоклорунун тяснифи щяля 20-ъи иллярдян фолклоршцнаслыгда
диггяти ъялб едян йер тутмушдур. 1926-ъы илдя танынмыш тядгигатчы
Г.С.Виноградов «Бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы нцмунялярин»
ушаг фолклоруна дахил едилмясиня етираз едяряк йазырды: «Ушаг
фолклору бюйцклярин репертуарына дахил олмайан ясярлярдян ибарятдир:
«...бу ясярлярин кцлл щалында ифачысы вя динляйиъиси ушаглардыр».
Г.С.Виноградов даща сонра лайла вя охшамалардан бящс едяркян
щятта онлары беля ушаг фолклору нцмуняси щесаб елямир. Г.С.Ви-
ноградова эюря бу нцмуняляр «аналарын йаратдыьы поезийадыр».
Фолклоршцнас Н.П.Андрейев дя аналарын репертуарындан йазыйа
алынмыш няьмяляри ушаг фолклоруна дахил етмир. В.И.Чичеров да
щямин мцлащизяни ясас эютцрцр, лайлалары ушаг няьмяляри групупгда
тясниф етмир. Щямин мцлащизяни мцдафия едян Н.И.Кравтсов вя
С.Г.Лазутин эюстярирляр ки, бюйцклярин репертуарында йаранан вя
бюйцкляр тяряфиндян ифа едилян лайла, охшамалары ушаг фолклору щесаб
етмяк доьру олмаз. Ушаг фолклору ушаглар тяряфиндян йаранан вя
ифа олунан фолклор ясярляридир. Лакин мцяййян мярщялядя бюйцклярин
йаратдыьы нцмуняляр тядриъян ушаг щафизяляриня кечир, ушаг
фолклорунун ясас тяркиб щиссясиня чеврилир. Н.И.Кравтсов вя
С.Г.Лазутин даща сонра эюстярирляр ки, ушаг фоклорунун биринъиси,
ушаглар тяряфиндян йарадылан, икинъиси, бюйцклярин ушаглар цчцн
йаратдыьы нцмунялярин ясасында зянэинляшмяси, ушаг йашы вя
психолоэийасы тялябляриня уйьун ишлянмяси чох мцщцм шяртдир.

509
Ушаг фоклорунун тяснифиндя В.П.Аникинин мцлащизясиня
тяряфдар чыханлар да вардыр. Фолклоршцнаслардан Е.В.Померантсева,
В.А.Василенко, М.Н.Мелников вя башгалары юз тядгигатларында
щямин тяснифаты ясас эютцрцрляр.
Бцтцн бу мцхтялиф вя чохмятлябли мцлащизяляр ичярисиндя
В.П.Аникинин тяснифаты Азярбайъан ушаг фолклоруну системли шякилдя
арашдырмаьа, онун жанр тяркибини, бядии хцсусиййятлярини юйрянмяйя
имкан верир. Чцнки бурада бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы
нцмуняляр яксяриййят тяшкил едир. Лайлалар, охшамалар, язизлямя,
арзулама, дцзэцляр, наьыллар вя с. беля нцмунялярдяндир.
Бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы щямин поетик мятнлярин
тяркибиня бахдыгда онларла бюйцклярин йаратдыьы шифащи йарадыъылыг
арасындакы фяргляр айдын нязяря чарпыр.
Яввялян, демяк лазымдыр ки, бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы
бу нцмунялярдя бир язизлямя дуйьусу, мотиви вар. Бу язизлямя
архасында ананынмы, баъынынмы, бабанынмы ушаьа сонсуз гайьысы,
мящяббяти, ону саьлам, хошбяхт, бюйцк вя эюзял, аьыллы вя гцдрятли
эюрмяк истяйи якс олунмушдур. Онлар ейни заманда мцяййян ритмя
вя ащянэя ясасланыр. Кюрпяйя лайла чалан ананын охудуьу мятнин
ритми иля, ушаьы ойнадан заманы охунан охшаманын ритми бир-
бириндян тамам фярглидир. Йахуд ушаьы йатыран заман охунан
ритмля ушаг йатдыгдан сонра ананын юзц цчцн астадан зцмзцмя
етдийи няьмя мятнинин ритми дя бир-бириндян сечилир.
Цмумиликдя, биз дя о фикирдяйик ки, бюйцклярин ушаглар цчцн
йаратдыьы нцмуняляри ушаг фолклорундан кянарда щесаб етмямялийик.
Чцнки онлар билаваситя ушаг мяишяти, ушаг алями, онун психолоэийасы,
щяйаты иля сых баьлыдыр.
Ананын сцдцндя кюрпянин йашамасы, бюйцмяси цчцн ня
дяряъядя бюйцк бир гцдрят варса, онун бешик няьмяляриндя бир о
гядяр мяняви камиллийя чаьырыш нидалары вардыр. Ушаьын тярбийяси
яслиндя онун анадан олдуьу эцндян башлайыр. Бешик няьмяляриндяки
ащянэ вя ритмлярдя милли дцшцнъянин илк нотлары, ладлары якс олунур.
Бу нидалар алтында тярбийялянян кюрпяляр щяля эюзцнц ачмамыш,
гящряманлыг, сафлыг, доьручулуг, дцзэцнлцк кими дяйярляр системинин
сядалары алтында бюйцйцр, бу сясляр системи ушаг характерини
формалашдырыр. Лайлаларда щяля мусигичилярин ача билмядийи,
щаггында данышылмамыш фцсункар вя цлви сяс комплексляри, кюрпя
рущуну охшайан, она доьулдуьу зяминин милли колоритини, яхлаг
нормаларыны ашылайан сяс системляри вардыр. Бу ала-гырыг ритмлярдя
мящяббят дя вар, гящряманлыг да, севинъ дя, кядяр дя. Бу кими чох

510
эениш мяна чаларлыьыны ящатя едян няьмя мятнлярини ушаг
фолклорундан кянарда щесаб етмяк дцзэцн олмаз. Яэяр бцтцн бу
зянэин милли сярвят ушаг характери вя психолоэийасынын
формалашмасына тяcир эюстярмясяйди, щеч шцбщясиз ки, бизлярдян щяр
бири цчцн аналарымызын бешик башында охудуьу няьмяляр бу эцн
унудулмаз вя мцгяддяс олмазды.
Башга халгларын шифащи поезийасында олдуьу кими, Азярбайъан
фолклорунда да вахтиля бюйцкляр тяряфиндян йараныб заман кечдикъя
ушаг фолклору кими сабитляшян йарадыъылыг нцмуняляри дя эениш йер
тутур. Онлар Азярбайъан ушаг фолклорунда яксяриййят тяшкил едир вя
бир чох ъящятдян юйрянилмясиня ещтийаъ вар.
Мцшащидяляр эюстярир ки, бу типли нцмунялярин йери ушаг
фоклорунда дяйишкяндир. Беля ки, чох вахт о, биринъи тяснифат
групундан - йяни бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы нцмунялярдян
яввяля кечир. Чцнки бу нцмунялярдя, хцсусян ойун вя наьыл
типляриндя даща илкин тясяввцрлярин мцщафизя едилмиш изляри нязяря
чарпыр. Вахтиля бюйцкляр тяряфиндян йарананлар бялкя дя ибтидаи
инсанын юзцнцн инкишаф просесиндя йаратдыьы илк няьмяляр, наьыллар вя
ойунлардыр. Чцнки онларда ибтидаи тясяввцрлярля йанашы, илкин поетик
юлчцляр юзцнц эюстярир. Ибтидаи инсанын мцяййян инкишаф мярщялясиндя
тямиз нитгя йийялянмяк мягсядиля сюйлядийи щяр щансы санама,
йанылтмаъ заман кечдикъя, вярдишляр бярпа едилдикъя бу мцряккяб
системляр инсан цчцн адиляшир. Бядии тяфяккцр щцдудларынын эениш-
лянмяси иля баьлы даща мцряккяб сюз системляри йараныр. Яввял
йаранан нцмуняляр эетдикъя бюйцклярин дцшцнъясиндян сцзцлцб ушаг
тяфяккцрцня дахил олур. Одур ки, бунларын бир чох нцмуняси
мцяййян инкишаф мярщялясиндя бюйцкляр тяряфиндян щяйаты дяркетмя
просесиндя йаранса да сонрадан шцурлу фяалиййятин инкишафы иля баьлы
юз илкинлик хцсусиййятинин бцтюв системини йаддашына кючцря, йахуд
ютцря билмишдир. Санамалар, сайгаълар, йанылтмаълар, чашдырмалар вя
с. бу гябилдяндир. Поетик гялибляр, сяс вя сюз комплексляри системи
эюстярир ки, бунлар мцяййян мярщялядя бюйцклярин юзц тяряфиндян
йаранмышдыр. Илкин инсанлар камил нитгя йийяляндикдян сонра онларын
шифащи нитгиндя сюз вярдишиня сащиблийин бу ибтидаи мярщяляси юз
ящямиййятини итирмиш, мцяййян функсийаны йериня йетирян сюз мятнляри
ушагларын щафизясини вя нитг вярдишлярини инкишаф етдирмяйя
йюнялдилмишдир.
Щямин мятнлярдя архаик елементляр фяал мцщафизя едилмишдир.
Няьмя мятнляриндя мяна ифадя етмяйян, ащянэ вя ритм йарадан
сясляр вя сюзляр системи - комплексляри, тякрарлар эениш йайылмышдыр.

511
Бунлар ися ушаг фолклорунун еркян дюврлярдян бюйцклярин шифащи
репертуарында вариантлашараг бизя эялиб чатдыьыны ещтимал етмяйя ясас
верир. Бурадакы импровизасийа цзяриндя дя дайанмаг ваъибдир. Ушаг
фолклорунун бу типли нцмуняляри мягсядли импровизасийа кечмямишдир,
йяни айры-айры фярдляр ибтидаи инсанларын вахтиля эцндялик мяишятдя иш-
лятдикляри фяал, аз мяна чаларлы сюз вя сяс комплекслярини ушаг
щафизясиня уйьунлашдырмаг цчцн онлары йенидян ишлямямишляр. Лакин
еркян нцмуняляр дя тябии ки, бизя илкин формаларда эялиб чатмамышдыр.
Онлар тябии импровизяйя мяруз галмышлар. Тябии импровизя ися фолклор
ясяринин нясилдян-нясля верилиб йашадылмасы цчцн зярури йарадыъылыг
просесидир. Бу група дахил олан нцмуняляр бязян бядии дольунлуьу иля
дя сечилир. Онларда щярдян сцжетчилик дя юзцнц эюстярир вя с.
Бу типли нцмуняляр ушаг фолклорунда эениш йайылдыьы кими,
мцяййян щалларда лирик, епик вя драматик нювцн мцстягил жанрларыны
да йарада билмишляр.
Нящайят, бу група дахил олан еля нцмуняляр дя вардыр ки,
онларын бюйцкляр тяряфиндян йаранмасындан бизи о гядяр дя бюйцк
заман айырмыр. Гыса тарихи мцддят ярзиндя бир сыра бядии нцмуняляр
ушаг психолоэийасына уйьун йенидян ишлянмиш, онларын бюйцк
яксяриййяти халг педагоэикасынын габагъыл бахышлары иля ъилаланмышдыр
вя с.
Азярбайъан ушаг фолклорунун ян аз топланылмыш вя юйрянилмиш
мятнляри ушагларын юзляринин йаратдыьы нцмунялярдир.
Онлар ясасян ямяк вя ойун просесиндя йаранмышдыр. Ясас
йарадыъысы, ифачысы вя йашадыъысы мцхтялиф йаш групларында олан
ушаглардыр.
Бу йарадыъылыг просеси ушагларын нисбятян бюйцк йаш групу
ичярисиндя даща фяалдыр. Ушаглар айры-айры ойунлара, аъыгландырма вя
с. йарадыъы йанашыр. Щадися иля, шяраитля баьлы йени ойун нюв вя
мятнляри йараныр. Мцяййян шяраит дахилиндя мцхтялиф яйлянъя вя
мяшьулиййятля баьлы олараг ушаглар йа мялум мятнляри вариантлашдырыр,
йа да мювъуд цслуб вя мятнин ащянэ вя ритмини реконструксийа едиб
тамам йени вариант йарадырлар. Бу йарадыъылыг яняняви олуб бир сыра
хцсусиййятляря маликдир. Она ушаг характериня вя психолоэийасына
уйьун бир сыра амилляр тясир едир. Ушаглар арасында тянбяллийи, пахыллыьы,
натямизлийи иля щамыда икращ щисси ойаданлар, асудя вахты мяналы
кечирмяйя мане олан айры-айры пешя адамлары, гейри-ади защири
эюркями, эейими, дурушу, данышыьы, ряфтары вя с. эцлцш доьуранлар
барядя ушаглар мцхтялиф няьмяляр йарадырлар. Ушаглар ейни заманда
чох севдикляри, дярин мящяббят бяслядикляри адамлар – аналар, няняляр,

512
бабалар, кюрпя баъылар, гардашлар барядя дя бу типли мятнлярин
йарадыъыларыдыр. Мяишятдя ушагларын чох севдийи щейванлар – пишик,
хоруз, кечи, гузу, гушлар вя с. щагда да ушаг няьмяляри чохвариант-
лыдыр.
Бу мараглы вя чохъящятли йарадыъылыг просеси дя ясасян ики йолла
инкишаф едир. Биринъиси, кортябии йарадыъылыг йолудур. Бу о демякдир
ки, ушаг фолклорунун бир сыра нцмуняляри мцяййян ямяк вя ойун
просесиндя айры-айры ушаглар тяряфиндян ойунун, эюрцлян ишин цмуми
ритминя, ащянэиня уйьун йараныр, еля орадаъа ушаглар арасында
йайылыр, тякрар олунур. Тякрарлама просесиндя йени-йени вариантлар
дцзялир вя беляликля ъошьун йарадыъылыг просеси башлайыр.
Икинъиси ися фярди йарадыъылыгла баьлыдыр. Йяни йухарыда дейилдийи
кими, ушагларын севдикляри, мящяббят бяслядикляри адамлар, мяишятдя
онлары ящатя едян ев щейванлары, гушлар вя тябият предментляри
барядя ушагларын юзляринин йаратдыьы нцмунялярдир. Бу типли мятнляр
дя тябии ки, сонракы инкишафында ъилаланма мярщяляси кечир, ушаглар
арасында йайылыр, йени-йени вариантлар мейдана чыхыр.
Азярбайъан ушаг фолклору беля мятнлярля зянэиндир. Щяр ики
йолла йаранан поетик нцмуняляр жанр системиндя яксяриййят тяшкил
едир. Лакин онлар ясрин яввяляриндян башлайараг мцхтялиф мяъмуя-
лярдя, журналларда чап едился дя щяля бцтюв щалда бир топлуда
ъямлянмямишдир. Йазыйа алынмамыш бир чох мятнляр ися щяля шифащи
нитгдя йашамагдадыр.
Ушаг фолклорунун Ушаг фолклорунун юзцнямяхсус
жанрлары обйекти, мювзусу олдуьу кими садя, кичик вя
мараглы жанр тяркиби вардыр.
Яксяр тядгигатларда ойунларла ялагяляндирилян, ойунлардан
кянар вя ойунлар дахилиндя эютцрцлян ушаг фолклорунун бир чох жанр
хцсусиййяти нязяря алынмадан тящлил едилмишдир. Бу ися цмумиликдя
онун дахили спесификасынын, айры-айры юзцнямяхсус хцсусиййятляринин
тядгигатдан кянарда галмасына, шифащи йарадыъылыьымызын чох жанрлы,
мцстягил бир сащяси олан ушаг фолклорунун там вя бцтюв шякилдя
юйрянилмямясиня сябяб олмушдур. Ушаг фолклорунун зянэин жанр
тяркибиня бязян о гядяр дя фикир верилмир. Айры-айры нцмуняляр ушаг
психолоэийасы, ушаг характерини сяъиййяляндирмяк бахымындан шярщ
едилир. Бир сыра жанрлар ися мцстягил жанр хцсусиййятляри нязяря
алынмадан ойунларла баьлы нцмуня кими эютцрцлцр, бцтцн тящлил бойу
да онун ойун тялябляри иля баьлы хцсусиййятляри арашдырылыр.
Ойунданкянар жанрларын арашдырылмасы заманы да йеня жанр принсипляри
кюлэядя галыр. Нцмунянин мязмунуна, поетик структуруна, ушаг

513
йарадыъылыьында тутдуьу мювгейя башлыъа диггят верилир. Бязян дя жанр
тяркибиндяки жанр ялванлыьы, бир сыра нцмунялярин жанр принсипляринин
тялябляриня ъаваб веря билмямяси онларын мцстягил жанр кими
эютцрцлмясиня ещтийатлы мцнасибятдян доьур.
Илк бахышда кичик поетик нцмуняляр кими йайылан поетик
парчаларын бязян жанр тяляблярини излямяк, онун щцдудларыны
мцяййянляшдирмяк, принсипляри вя хцсусиййятляри барядя данышмаг
ящямиййятсиз эюрцня биляр. Чцнки ващид ушаг фолклору анлайышы ады
алтында мцхтялиф нцмуняляр тясниф едилир, бядии хцсусиййятляри,
йаранма вя тюрямя йоллары арашдырылыр.
Лакин онун щяр бир нцмуняси мцяййян гялибдя йараныр,
мцхтялиф йаранма йолуна вя цслубуна маликдир вя нящайят щяр бир
нцмунянин защири формасы, поетик тяркиби бир-бириндян фярглянир.
Ушаг фолклорунун мцхтялиф нцмуняляриндя нязяря чарпан мцщцм
фяргляр щансылардыр? Йухарыда онун тяснифиндян эюрдцйцмцз кими,
бу нцмуняляр щям лирик нювдя, йяни еркян поетик тялябляр – ащянэ,
ритм, аллетрасийа тялябляри гялибиндя, щям тящкийя цслубунда, щям дя
драматик нювцн ибтидаи формаларында юзцнц эюстярир. Ушаг
фолклорунун мараглы жанр мянзяряси дя еля бурадан доьур. Онун бу
зянэин вя рянэарянэ форма мцхтялифлийи жанрлар системини йарадыр.
Мясялян, лирик нюв принсипляри ясасында шякли хцсусиййятляри
бахымындан бир-бириндян тамамиля фяргли шякилляр йараныр. Бу шякилляр
арасында дахили ялагя, гаршылыглы тяcир вя зянэинляшмя мювъуд олса да,
щяр бир шякил юз мцстягиллийи иля сечилир. Жанр йаратманын мараглы
хцсусиййятляриндян бири бурада юзцнц эюстярир: щяр бир шяклин конкрет
обйекти вя формасы йараныр. Йаранан бцтцн шякилляр спесифик
хцсусиййятляря малик олур, бир шяклин форма вя хцсусиййяти диэяриндя
тякрар олунмур. Онлар арасында жанрдахили ялагя вя зянэинляшмя
фяалиййят эюстярир. Бир жанрын тясири иля йени жанр йараныр. Онун
юзцнямямхсус йени формасы, дахили структуру мейдана чыхыр. Ян
мараглы йарадыъылыг просеси ондадыр ки, йени йаранан жанр кющня
жанры мящв етмир, даща доьрусу, яввялкини архаикляшдирмир, онунла
паралел шякилдя йашайыр.
Драматик нювля лирик вя епик нювцн жанр системи дя мараглы
мцлащизяляр доьурур. Лирик нюв мцхтялиф типли, бир-бириндян тамам
фярглянян жанрлар силсилясини йарадыр. Драматик нюв ися еля бил ки,
бунун тамам яксиня олараг ясасян бир типли нцмуняляр йарадыр. Беля
ки, лирик нювцн жанр тяркибиндя бир нечя жанр якс олунурса, драматик
нюв ясасян силсиля ойунлар йарадыр. Бу ойунлар мязмунуна, обйек-
тиня, ящатя даирясиня эюря бир-бириндян фярглянся дя - ойун жанрынын

514
тялябляри чярчивясиндян кянара чыхмыр. Демяк, лирик нюв чох жанрлыг
хцсусиййятиня маликдирся, епик нюв ясасян тякжанрлы олараг галыр.
Онун мцстягил жанрйаратма функсийасы зяифдир. Ушаг фолклорунда
епик нювцн жанр йаратма модели лирик нювля драматик нюв арасында
ортаг мювгелидир, йяни онларла бир нюв тямасда, гаршылыглы
ялагядядир.
Бу ортаг мювге юзц дя нисбидир. Яслиндя епик нювцн жанр тяркиби
драматик нювя мейл етмякдядир. Лакин драматик нювдян фяргли
олараг епик нюв мцштяряклик, ортаглыг йолу иля бир нечя жанр йарадыр.
Бу жанрлар щярдян лирик нювля чарпазлашса да, епик нювцн жанрлары
сабитдир, дяйишмяздир вя шифащи йарадыъылыгда фяал мювгейя маликдир.
Епик нювцн жанр йаратма хцсусиййятдян данышаркян ону да демяк
лазымдыр ки, бу нювдя йаранан жанрлар яслиндя активдир. Йяни бу нювдя
йаранан жанрларын сайы аз олса да, онлар ясасында мейдана эялян
нцмунялярин сайы чохдур. Бу, хцсусиля наьыл йарадыъылыьына аиддир.
Епик нювдя йаранан ушаг наьыллары, бядии тяфяккцрцн даща эениш
сащялярини ящатя едир вя юзлцйцндя щятта мцхтялиф груплара айрылыр.
Жанрлар арасындакы бу мцхтялифлик яслиндя ушаг фолклорунун жанр
тяркибини йарадыр. Бурада бцтцн цмумиликляр, фярглярля йанашы, бцтцн
жанрлар цчцн мцштяряк олан ъящятляр дя шцбщясиз ки, чохдур.
Цмумилийин башлыъа ъящяти бцтцн жанрларын ушаг характериня уйьун
фярдиляшмяси, ушаг щафизяляриндя йашамасы, ушагларын шифащи нитгиндя,
ойун вя мяшьулиййятиндя юзцня даими йер тутмасыдыр.
Бу жанр тяркиби башга ъящятдян дя нязяри ъялб едир. Мцшащидяляр
эюстярир ки, бядии тяфяккцрцн щцдудлары инкишаф етдикъя шифащи
йарадыъылыгдакы жанрлар да инкишаф едиб тякмилляшмишдир. Яэяр ушаг
фолклорунун бир сыра жанрлары вахтиля бюйцкляр тяряфиндян йараныб
сонрадан ушаг дцшцнъясиня верилмишдирся, онда беля бир ещтимал да
мейдана чыхыр, онун жанр тяркибиндя сабитляшян бир сыра жанрлар даща
архаикдир, даща еркян тясяввцрлярин мящсулудур. Демяк, бир сыра
нцмуняляр даща яввяллярдя йараныб сонрадан ушаг щафизяляриня эялиб
чатмышдырса, йахуд жанрларын бир гисми даща яввял йаранмышдыр.
Ушаг фолклору жанрлары иля халг йарадыъылыьынын башга сащяляринин
жанрлары арасында бир гаршылыглы ялагя мювъуддур. Бу ялагяни щям
жанрлар арасында, щям айры-айры нювлярин жанр тюрятмя функсийа-
ларында, принсипляриндя мцшащидя етмяк мцмкцндцр.
Ушаг фолклорунун жанр системи эюстярир ки, цмумиййятля халг
йарадыъылыьынын жанрлар системиндя бир тюрямя ганунауйьунлуьу
мювъуддур.
Щямин ганунауйьунлуьа эюря, ян яввял кичик жанрлар йаранмаьа

515
башламышдыр; бир жанрдан йени жанр тюрямиш, онлар бир-бирини
ассимилйасийа етмямиш, паралел шякилдя йашамыш вя йени жанрлар силсиляси
тюрятмишляр. Жанрлашма просесинин бу зянъирвари инкишафы цмумиликдя
аьыз ядябиййатынын жанр тяркибини йаратмышдыр.
Бу мцлащизя ейни заманда беля бир ещтималы да доьурур ки, халг
йарадыъылыьында бядии иникас кичик жанрлардан башламышдыр. Илкин
инсанлар щяйатда эюрцб мцшащидя етдикляри, даща доьрусу, дярк
етдикляри щягигятляри илк яввял кичик жанрларда бядии шякилдя якс
етдирмишляр. Заман кечдикъя бядии тяфяккцр щцдудлары бу кичик
жанрларын чярчивясиня сыьышмамыш вя йени-йени жанрлар йаранмышдыр.
Демяк, ушаг фолклорунун жанр тяркиби йаранан илк жанрлар силсиляси иди.
Аьыз ядябиййатынын сонрадан йаранан эениш вя чохъящятли жанрлары щямин
илкин зямин цзяриндя тюряйиб инкишаф етмишдир.
Йухарыда дейилдийи кими, ушаг фолклорунун мцщцм тяркиб
щиссясини бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы нцмуняляр тяшкил едир.
Онларын ушаг фолклоруна аид едилмямяси тенденсийасына тябии ки,
щагг газандыра билмярик. Чцнки онлар бцтцн хцсусиййятляриня эюря
ушаг психолоэийасы вя характериня уйьунлашдырылмышдыр. Онларын ясас
предмети ушагдыр, нцфуз етмя обйекти дя ушаг тярбийясиндян
кянарда дейилдир. Одур ки, ушаг фолклорунун жанр тяркибиндя
ушагларын зювгцнц вя дцшцнъясини охшайан мятнляр дя мцщцм йер
тутур. Онларын илк нцмуняляриндян бири охшамадыр. Охшама ушаьы
охшатма, яйляндирмяк мягсядиля йаранмышдыр. Жанрын ады иля
мязмуну арасындакы йахынлыг нязяри ъялб едяъяк дяряъядядир.
Профессор П.Яфяндийев йазыр: «Охшамаларда яйляндирмя, охшатма
башлыъа ъящят кими нязяри ъялб едир. Беля нцмунялярдя ана юз
кюрпясини бюйцк севинъля, ъанлы, ойнаг бир дилля охшайыр, башгаларына
да беля хошбяхтлик арзулайыр:
... А танры бундан беш дяня вер,
Эюйдя учан гушлара вер.
Гарымыш, гаралмышлара
Евиндя галмышлара вер». *
Охшаманын конкрет обйекти кюрпядир. Мцяййян йаш дяряъясиня
гядяр аналар ушагларына охшама дейирляр. Лакин охшамалары мцтляг
йаш сярщядди иля мящдудлашдырмаг олмаз. Доьрудур ки, охшамалар
ушагларын бир нечя айлыьында сюйлянир:

*
Бу бюлмядя бядии нцмуняляр «Байатылар» (1956) вя «няьмяляр, инанълар, алгышлар»
китабларына истинадян верилир.

516
Атын-тутун бу баланы,
Гяндя гатын бу баланы
Атасы евя эяляндя
Чайына гатын бу баланы.
Бу кюрпянин чаьалыьы дюврцндя сюйлянилян охшамадыр. Лакин бир
щягигят инкаредилмяздир ки, ушаг ня гядяр бюйцся дя, ана цчцн ушаг
олараг галыр, ананын дилиндян сюйлянян охшамалар мящз бу сябябля
баьлы йаш сярщяддини ашыб кечир. Ана мцхтялиф йаш сярщяддиндя олан
ювладларыны мцяййян мягамларда щямишя охшайыр.
Лакин Азярбайъан ушаг фолклорунда охшама анлайышы кюрпянин
лап кичик вахтларында, щяля юзляри щярякят едиб, дейиб-эцля
билмядикляри вахтда сюйлянир. Бу охшамалар ушаьы яйляндирмяли вя
ону сакитляшдирмялидир. Охшамалар юз тясириня эюря лайлалардан
тамамиля фярглидир. Охшамалар кюрпяни ойадыр, ону дирчялмяйя,
мцхтялиф мимик щярякятляр етмяйя сясляйир. Кюрпяни шянляндирир.
Бязян аналар йухуйа далмыш кюрпясини охшама иля йухудан ойадыр.
Охшамаларда тякъя ушаьын диггятини ъялб етмяк, ону
овундурмаг дейил, ейни заманда бюйцкляр бу няьмялярдя ушаглара
щяля чох кюрпя вахтларындан юз яхлаги эюрцшлярини, ямяк вярдишлярини
ашылайыр. Охшамаларын бир чохунда аьыр эцзярандан шикайят, ушаьын
эяляъяйиня цмид юзцнц эюстярир. Охшамаларын бязисиндя кюрпялярин
айаг ачыб йеримяси, дил ачыб данышмасы арзусу ифадя едилир. Ана бязян
кюрпянин ялиндян тутур, она йеримяк юйрядир вя йахуд айры-айры
сюзлярин тяляффцзцнц тякрарладыр, бу вахт охунан охшамалар еля бил
кюрпянин вярдишляря йийялянмясини сцрятляндирир, она гол-ганад верир.
Охшамалар форма вя мязмун етибары иля зянэиндир. Шифащи
поезийамызда онларын илк нцмуняляри кичик щеъалы вя аз мисралыдыр.
Икимисралы охшамалар да эениш йайылмышдыр.
Балама гурбан илмякляр, Балама гурбан килдачар
Вя йа:
Балам щачан имякляр? Балам ня вахт дил ачар?
Яэяр биринъи охшамада ана ямяк просесиндя билаваситя иш вахты
щяля имяклямяйян кюрпясини охшайыб, вурдуьу илмяляри она гурбан
дейирся, икинъидя щяйат зиддиййятляри гаршылашдырылыр. Мялумдур ки,
зиддиййятлярин гаршылашдырылмасы йолу иля улу бабаларымыз щяйат
щягигятляриня йийялянмишдир. Килдачарын баьлылыьы иля ушаьын
данышмазлыьыны гаршылашдыран ана бу зидд мцнасибятлярин
гаршыланмасында юз арзусуну ифадя едир.
Охшамаларын мцщцм щиссяси 4 мисра вя беш щеъадан ибарятдир.

517
Гафийя системи а, а, а, б шяклиндядир. Щяр ики типдян щям ики, щям дя
дюрд мисралы охшамаларда «Балама гурбан» ифадяси хцсуси ритмя
маликдир:
Даьда дарылар, А даьдаьанлар,
Сцнбцлц сарылар Вя йа: Бцлбцл боьанлар...
Гоъа гарылар Оьлан доьанлар
Бу балама гурбан. Бу балама гурбан.
Шифащи поезийамызда охшамалар аналарын щисс вя щяйяъанларыны
ян йцксяк дяряъядя ифадя едян, кюрпяни дцнйанын бцтцн наз-
немятляриндян ширин бир варлыг кими тяряннцм едян поетик
парчалардыр. Бязян охшамаларда ювладсыз аналар кюрпяни бцтцн
дцнйанын мал-дювлятиндян иряли тутур, юзцнцн вар-йохуну она
гурбан верир. Чох кичик бир парчада ифадя олунан ана сямимиййяти
адамы мцтяяссир едир:
Даьын маралы,
Эюзцн гаралы,
Дцнйанын малы
Бу балама гурбан.
Охшамалар щяля чох еркян чаьлардан ушагларда йцксяк яхлаги
кейфиййятляр ашылайан нцмунялярдир. Доьрудур, кюрпя охшама дейян
ананын охудуьу бцтцн мятни олдуьу кими баша дцшя билмир. Лакин
онда йахшы вя пис анлайышларыны дярк етмя вярдиши йараныр. Тякрар-
тякрар ешитдийи мятнляр «йахшы» вя «пис» ашлайышларыны даща дяриндян
гаврамагда ушаглара кюмяк едир. Бязян кюрпя цчцн дейилян чох
кичик бир охшаманын аилядяки башга, нисбятян кичик йаш груплу
ушагларын тярбийясиня дя тясири мцщцм олур. Бир сыра щалларда ися
охшаманын бир тяряфиндя тянбяллик, пинтилик, пахыллыг вя с. тянгид едилир,
башга бир тяряфиндя ися ананын эюрдцйц ямяк просеси, мясялян,
«йумаьын сарылмасы» нязяря чарпдырылыр:
Тцстцсцз дамлар Даьда дарылар
Сары бадамлар йахуд: Йумаг сарылар
Тянбял адамлар Пахыл гарылар
Бу балама Бу балама гурбан.
гурбан.
Охшамаларда ювлад мящяббяти цлви, мцгяддяс бир щисс кими
вясф олунур, кюрпясини сонсуз мящяббятля севян, инсанын
севэисинин сонсузлуьу вя бюйцклцйц охуъуну мцтяяссир едир.

518
Шифащи поезийада ювладына ъаныны фяда едян ананын ювлады гаршы-
сында щядсиз мящяббяти якс олунур:
Даьда мешялик,
Эцл бянювшялик,
Мян щямишялик
Бу балама гурбан.
Охшамалар ады алтында верилян бир сыра поетик парчалар да
вардыр ки, халг арасында онлар арзуламалар, язизлямяляр вя йа
бяслямяляр ады иля йашамагдадыр.
Арзуламаларда кюрпянин бюйцмяси, ананын арзусуна йетмя
истяйи тяряннцм едилир:
Чякдим ъяфасын Тцкянди ащым
Эюрдцм вяфасын Йахуд: Йохдур эцнащым
Бюйцдцб буну Балам бюйцся
Эюрцм сяфасын. Одур пянащым.
Арзуламаларын еля нцмуняляри дя вардыр ки, бунларда ушаьын,
хцсусян гыз ушаьынын бюйцмяси, бойа-баша чатмасы, она елчи
дцшмяси, хонча эялмяси, эялин кючмяси вя с. арзуланыр:
Алтында халча. Эцзэцдя дцймя,
Чалыр каманча. Йахуд Тозуну силмя.
Он дяня хонча. Хончада тирмя
Эяляр гызымчцн. Эяляр гызымчцн.
Язизлямялярдя ися кюрпя язизлянир, ананын кюрпяйя бяслядийи
мящяббят ифадя олунур. Щяряйя юз кюрпясинин доьмалыьы, ювладынын
явязедилмязлийи язизлямялярдя дольун бядии ифадясини тапыр.
Бала дады, бал дады. Чайдыр, дяниздир,
Бала адам алдады. Йахуд: Гулдур, кяниздир,
Ширини ширин олур Балам щям нядир
Аъысы да бал дады. Мяня язиздир.
Язизлямяляр ушаг фолклорунун ян лаконик жанрларындан бири кими халг
арасында эениш йайылмышдыр. Хцсусиля аналарын, нянялярин нитгиндя
язизлямялярин эениш йайылмыш бир сыра мцхтялиф мятнляри мювъуддур.
Онлар мараглы форма хцсусиййятляри, мусигилийи, ъазибядарлыьы иля
диггяти даща ъялб едир.
Лайлалар. Бязян бешик няьмяси ады иля йайылмыш лайларын да
юзцнямяхсус хцсусиййятляри вардыр. Лайлалар бешик башында аналарын

519
хцсуси ритм вя ащянэля зцмзцмя етдийи няьмялярдир. Бу няьмялярдя
ананын кюрпясиня дярин мящяббяти, онун бу эцнцня, сабащына
бяслядийи цмиди якс олунмушдур. Лайлаларын башлыъа
хцсусиййятляриндян бири одур ки, бурада да кюрпя ясас обйектдир,
лайланын охунмасында кюрпянин иштиракы ваъиб дейилдир. Бязян ана
бешик башында охуйуб йатырдыьы кюрпядян айрылыр, лакин юзцнцн ямяк
просесиндя - йун яйиряркян, халча тохуйаркян юз-юзлцйцндя лайласыны
давам етдирир. Лайлаларын башлыъа хцсусиййятляриндян бири бурада
сяслярин охшарлыьындан ащянэдар ритмин йаранмасыдыр. Бязян ана
лайларын сюзлярини тякрар етмир, цмуми ритми зцмзцмя едир, щязин вя
ащянэдар бир мусиги йараныр. Бу фцсункар ритм сяслярин ритми вя
ащянэдарлыьыдыр. Бу, ананын кюрпясиня ъошьун мящяббятля йаратдыьы
мусигинин поезийасыдыр.
Рус ушаг фолклорунда бешик няьмяляринин мяншя
хцсусиййятляриндян бящс едяркян В.А.Василенко йазыр ки, бешик
няьмяляринин икинъи ады - «байки» гядим рус дилиндяки «баят» йяни
«данышмаг», сюйлямяк «шептать» сюзцндян ямяля эялмишдир. «Байат»
фели ъанлы рус дилиндя XVII ясря гядяр йашамыш, сонра ися о «данышыр»,
«нягл етмяк» фелиля явяз олунмушдур.
Шцбщя йохдур ки, XVII ясря гядяр гядим рус дилиндя юзцня йер
тутмуш «байат» сюзц Байат тайфасынын ады иля баьлы йаранмышдыр.
Байат демяк, байатламаг щяля гядимлярдя халг арасында охумаг,
няьмя мянасында ишлядилмишдир. Ещтимал ки, тайфа юзц дя даща еркян
дюврлярдя адыны бурадан эютцрмцшдцр. Яэяр «байат» мцяййян
инкишаф мярщялясиндя ушаглар цчцн охунан няьмяляр мянасында
ишлянмишдирся, демяк лайлалар байаты системиндян щяля хейли яввял
шифащи нитгдя мювъуд олмушдур. Йеддииллик шерин йаранмасына гядяр
ушаг няьмяляри шяклиндя йайылан лайлалар халгын шифащи репертуарында
еля мющкям мювгейя малик олмушдур ки, о щятта йахын яразилярдя
йашайан гоншу тайфалар ичярисиндя узун мцддят сабитляшя билмишдир.
Бешик башында охунан бу ушаг няьмяляриндя ананын кюрпяйя
олан мящяббяти йцксяк поетик бир дил иля тяряннцм едилир. Ана
кюрпясиня «юз ъаныны гурбан» дейир, йатмыш кюрпясинин кешийиндя
дайанмаьы, ону йатырмаьы, ушаьыны шян, хошбяхт эюрмясини
арзулайыр. Лайлаларда ъошьун ана мящяббяти тяряннцм едилир.
Заман кечир, кюрпяляр бюйцйцр, гящряман олур, лакин ана
лайлаларынын ширинлийи, щязинлийи, бу няьмялярдя ашыланан гящряманлыг,
мярдлик, доьручулуг, достлуг, гардашлыг кими мцгяддяс дуйьулар
щямишя гулагларымызда сяслянир:

520
Лайлай дедим, ъан дедим, Лайлай бешийим лайлай,
Йухудан ойан дедим. Евим-ешийим лайлай.
Сян йухудан дурунъа Вя йа Сян эет ширин йухуйа
Ъанымы гурбан дедим. Чяким кешийим лайлай.
Балам лайлай, а лайлай, Балам лайлай, а лайлай,
Эцлцм лайлай, а лайлай. Эцлцм лайлай, а лайлай.
Лайлаларда ананын чятинлийи, ещтийаъы, гцрбят дярди, иътимаи
ядалятсизликдян доьан бюйцк кядяри дя якс олунур. Бир сыра щалларда
ана кюрпясиня лайла дейяркян ювладынын эяляъяйиня бяслядийи цмидини,
арзусуну ифадя едир. Бир сыра щалларда ися кюрпяси бюйцдцкдян сонра
онун сайясиндя хошбяхт олаъаьына, аь эцнляр эюряъяйиня, язаб вя
изтирабларын, йохсуллуг вя сяфалятин дашыны атыб црякдян эцляъяйиня
инаныр:

Лайлай эюзцм, бябяйим, Лайлай эцлцм, лайлай,


Щяр арзум, щяр диляйим, Эцлцм, бцлбцлцм лайлай
Дар эцндя, бяд айагда Бюйц, сянин сайяндя
Сянсян мяним кюмяйим. Вя йа Мян дя бир эцлцм, лайлай.
Балам лайлай, а лайлай Эцлцм лайлай, а лайлай
Эцлцм лайлай, ай лайлай. Балам лайлай, а лайлай.

Лайлалары щямишя щязин бир мусиги мцшайият едир. Бу мусиги


лайлаларын сонунда верилян тякрарларда - нягаратларда даща фцсункар
олур. Кюрпяни мяст едир, она ширин йуху эятирир. Ейни заманда бу
няьмяляр ушаг фолклорунун ян эюзял няьмя мятни кими йадда галыр.
Мцшащидяляр эюстярир ки, лайлалар шифащи нитгдя нягаратларла
йайылмышдыр. Бязян лайлаларын сонунда верилмиш бу нягарятлярин
унудулмасы лайланын мятнини еля бил нагисляшдирир. Бурадакы щязинлик
вя цлвилийи бцтюв шякилдя кюрпяйя чатдырмаьа имкан вермир.
Лайлаларын юзцнямяхсус дахили бюлэцсц вя шякли хцсусиййяти вардыр.
Лайлалар ясасян дюрд мисрадан ибарят олуб йеддилик шерин
тялябиня уйьундур. Бир сыра щалларда беш вя алты щеъалы лайлалара да
тясадцф едилир. Илк бахышда йедди щеъа тялябиня уйьунлуг лайлаларын
байаты тясири иля йаранан поетик тяркибляр групуна дахил едилмясиня
сябяб олур. Лакин лайлалар нягарятлярля бирликдя эютцрцлдцкдя онларын
сонундакы вя тяркибиндяки тякрарлар, сюз вя сяс комплексляринин
мцяййян ащянэ вя ритмя уйьун гаршыланмасы, йер дяйишмяси вя с.
лайлалары йеддилик шердян фяргляндирир. Мялумдур ки, мцстягил мяна
ифадя етмяйян ритм вя аллетрасийа гайдаларынын эюзлянилдийи бядии

521
парчалар шифащи йарадыъылыьын даща илкин мярщялясиня хас олан
хцсусиййятлярдяндир.
Санамалар. Ушаг фолклорунун мараглы жанрларындан бири дя
санамалардыр. Санамалар вахтиля ибтидаи тяфяккцрцн йаратдыьы, илкин
инсанларын тябиятдяки айры-айры предметлярин сайыны, сырасыны, рянэини,
яламятини вя с. мцяййянляшдирмя дюврцнц даща чох хатырладан
поетик парчалардандыр. Бялкя дя бу нцмуняляр еля бир вахт
бюйцклярин юзляринин щяйаты дярк етмяси просесиндя йаранмышдыр.
Лакин заман кечдикъя онларын илкинлик хцсусиййятляри унудулмуш, бу
поетик парчалардан ушаг ойунлары заманы ойуну тяшкил етмяк
мягсядиля истифадя едилмишдир.
Санамалар ясасян сай системини юйрянмяк, йахуд юйрятмяк
мягсядиля йаранмышдыр. Саймаг-санаманын ясас хцсусиййятидир.
Лакин бу башлыъа хцсусиййятин архасында йери эялдикъя башга бир
мяна да изащ едилир. Сай системи иля йанашы, щямин мянанын - йахуд
яламятин гавранылмасы да арзу едилир. Мясялян, «Бармаглар» адлы
санамайа фикир версяк, эюрярик ки, бу санамада бирдян-бешя гядяр
саймаьы юйрятмяк ясас мягсяддир:
Баш бармаг
Башала бармаг.
Узун Щаъы,
Гыл тураьы,
Хырдаъа баъы.
Эюрцндцйц кими, щяр бир бармаьы эюстярмякля щафизяйя
рягямляр щякк едилир. Цстялик щяр бир бармаьын хцсуси адла
адландырылмасы рягямляри йахшы йадда сахламаьа кюмяк едир.
Санаманын икинъи щиссясиндя ися рягямлярин архасында йени-йени
мяна чаларлары - вурмаг, тутмаг, биширмяк, йемяк, галмамаг кими
сюз чаларлары ифадя олунур:
Бу - вурду,
Бу – тутду,
Бу – биширди,
Бу - йеди,
Вай - бябяйя галмады.
Демяк, бирдян-бешя гядяр рягямляр йени мяна ъаларларына
уйьун адларла адланыр, бешинъи чечяля бармаьын балаъалыьындан чыхыш
едиб ону «бябя», щяля иш эюрмяк габилиййяти олмайан адландырырлар.
Цмумиликдя ися санамада бирдян бешя саймаьы юйрятмяк башлыъа

522
мягсяддир.
Башга тип санамаларда ися рягямлярин гоша-гоша юйрянилмяси
ясас эютцрцлцр.
Бу типли санамаларда мяна ифадя етмяйян сюзляр, сяс ком-
плексляри иля йанашы ащянэлилик, ритмлилик, аллетрасийалылыг нязяри ъялб
едир. Гоша рягямин икинъисинин ритминя уйьун йени мяна чаларлы сюз
тяркибя дахил олуб щям щафизяни гцввятляндирир, сайылан рягямляри
щафизядя мющкямлядир, щям дя мцяййян предмет вя мяфщумлары ха-
тырлатмагла ушаг щафизясини йени-йени обйектлярля таныш едир:
Бир -ики - Даш алты.
Билдирки. Йедди-сяккиз -
Цч-дюрд - Фирянэиз.
Гапыны юрт. Доггуз - он -
Беш - алты - Гырмызы дон.
Бязи щалларда ися гоша рягямлярин мцяййян тясяввцрдя ифадя
етдийи мяналар санамада конкрет олараг юз яксини тапыр.
Айры-айры мяфщумлар рягямлярля ифадя едилир. Бу, тарихдян
мялум олдуьу кими, щцруфиляр ичярисиндя эениш йайылмыш нюгтя-щярф-
рягям системи иля баьлыдыр. Вахты иля щцруфиляр юзляриня мяхсус рямзи
цнсиййят васитяси кими рягямлярдян вя нюгтялярдян истифадя етмишляр.
Онларын фялсяфясиндя щяр бир нюгтя вя рягямин юзцнямяхсус ады
олмушдур. Сонрадан бцтцн бу рямзи мяналар унудулмуш, лакин
йаранан поетик парчалар ушаг фолклорунда санамалар кими
йашамышдыр.
Щеч шцбщясиз ки, санамаларда раст эялдийимиз «Бир-ики билдирки»,
«Цч-дюрд, гапыны юрт» анлайышлары да бу тясяввцрлярля баьлы
йаранмышдыр. Вя йахуд ашаьыда эюрдцйцмцз санамадакы «гырмады»,
«вурмады», «дурнады» анлайышлары да ейни мягсядля йаранмышдыр:
Бир-ики,
Гырмады.
Цч-дюрд,
Вурмады.
Беш-алты,
Хурмады.
Йедди-сяккиз.
Гурмады.
Доггуз-он,
Дурнады.

523
Бу принсипля бирдян йцзя гядяр онлуглар цзря санамаларда щяр
бир рягямин рямзи мянасы ачылыр, мцхтялиф тясяввцрлярдя рягямляря
верилян мяналар хатырланмагла рягямляр санамайа дахил едилир.
Йахуд рягямляря икинъи бахымдан йанашсаг, эюрярик ки, щяр бир
рягямин архасында верилян адларла щяр щансы бир мящсулу - гойуну,
тойуьу, йумуртаны сайан эуйа мящсулу саймыр. Беляликля, яслиндя
мящсулун сайы, мигдары мялум олур, лакин сайчы бяд рущлары
алдатмыш олур. Ашаьыдакы парчада да бу ъящят айдын эюрцнцр.
Дохсан бир Дохсан алты,
Торпагдыр. Бялады.
Дохсан ики Дохсан йедди
Йарпагдыр. Дцнйады.
Дохсан цч Дохсан сяккиз
Аддыр. Рюйады.
Дохсан дюрд Дохсан доггуз
Оддур. Сясядир.
Дохсан беш Йцз
Баладыр. Бясдир.
Эюрцндцйц кими, бурада санамаларын икили характери нязяря
чарпыр. Биринъи одур ки, даща гядимлярдян инсанлар сай системини
юйрянмяк мягсядиля санамалары йаратмышлар. Айры-айры сай систем-
лярини, даща доьрусу, рягямляри йадда сахламаг цчцн бу рягямлярин
архасына тябиятдяки мцяййян яшйалар ялавя олунмуш вя беляликля
инсанын тясяввцр щцдудларынын эенишлянмяси йолу иля сай системляри
йадда сахланмышдыр.
Башга бир эюрцшя эюря ися сайы билмяк уьурсузлуг рямзи олмуш
вя бу мягсядля инсанлар санамалары йаратмышлар.
Цчцнъц ещтимал ися щцруфилярин сай системи иля баьлыдыр ки, онлар
щяр бир рягямин рямзи мянасыны йаратмыш вя беляликля санамалар
мейдана эялмишдир.
Эюрцндцйц кими, щяр цч щалда санамалар даща гядим дюврлярдя
йараныб бу эцня гядяр бизя шифащи шякилдя эялиб чатан жанрлардандыр.
Бу ися щяр шейдян яввял, санамаларын халг ичярисиндя эениш
йайылдыьыны, халгын даща эениш даирясини ящатя етдийини эюстярир.
Халг поезийасында бир сыра санамалар вардыр ки, онлардан
мцяййян ойунлар дахилиндя истифадя едилир. Беля санамаларда ъярэяйя
дцзцлмцш ушаглара мцяййян адлар верилир, санама охунур вя
ойундан чыхмалы ойунчу ритмя, ащянэя уйьун олараг охунан
санама гуртаранда ъярэядян чыхыр. Мясялян:

524
Ийня-ийня, Готур кечи.
Уъу дцймя. Щоппан,
Бал баллыъа, Щуппан
Баллы кечи. Йарыл,
Шам аьаъы, Йыртыл,
Шатыр кечи, Су ич,
Гоз аьаъы, Гуртул.

Бурада илк бахышда сай системи нязяря чарпыр. Лакин Ойунбашы вя


йа Ана санаманы охудугъа бир-бир ойунчулары сайыр вя «Гуртул»
сюзц кимдя гуртарса о, ойундан чыхыр. Ейни ъящяти «Мотал, мотал»
санамасында эюрмяк олар.
Бу санама юз мяна чаларына эюря даща ящатялидир. Санамада
бир тяряфдян сай системи диггят мяркязиндядирся, диэяр тяряфдян рянэ
системиня бялядлик нязяря чарпыр.
Мотал, мотал, Гарьа гара,
Тярся мота. Дурна чала,
Гыл атар Чилямя чилик,
Гаймаг тутар. Биръя ямлик,
Аь гушум, Чянбяр чарыг,
Аьарчыным. Ямрягулу,
Эюй гушум, Вур наьара
Эюйярчиним. Чых гыраьа...
Ойун структуруна малик санаманын щяр бир мисрасы мцстягилдир,
щяря бир мисра юлчцсц бир сай рягямини ящатя едир. Мисраюлчцлц
рягямляр дя мяна йцкцня эюря мцряккябдир. Онларын арасында
дахили мяна чалары да гцввятлидир. Бурда ися мягсяд бир тяряфдян сай
системи вярдишини мющкямлятмяк, диэяр тяряфдян ися йери эялдикъя
ушаьы (вя йа инсаны) тябиятдя ону ящатя едян предметлярин рянэ чалар-
лары иля даща йахшы таныш етмякдир. Мараглыдыр ки, илк бахышда йалныз
санама кими тягдим едилян бу нцмунядя «Аьарчын» - аь гуш,
эюйярчин - эюй гуш кими мяналандырылыр.
Цмумиликдя санамалар ушаг тяфяккцрцнц йени информасийаларла
зянэинляшдирян жанрлардан бири кими нязяря чарпыр.
Дцзэцляр. Ушаг фолклорунун жанр системиндя дцзэцляр дя хцсуси
йер тутур. Дцзэцлярин даща яввяллярдя - аллетрасийалы поезийанын
мейдана эялдийи дюврлярдя йарандыьыны ещтимал едянляр дя вар.
Дцзэцлярдя ващид ритм, ащянэ башлыъа ъящятлярдяндир. Бурада

525
бянзятмялярдян, мяъазлардан, истиарялярдян, йаланлардан истифадя
йолу иля щягигятлярля зиддиййятляр гаршылашдырылыр. Бу гаршылашдырма
фонунда ушаг алями цчцн мараглы олан адлар, щярякятляр, образлар
тякрар едилир, мцстягил мяна ифадя етмяйян сюзляр вя сюз
комплексляри мятня дахил олур. Хцсуси ащянэ вя ритмин мцшайияти иля
бязян бир-бири иля щеч бир мяна, мязмун ялагяси олмайан сюз
системляри мцстягил мисралар йарадыр. Мисраларарасы вя мисралардахили
мянтиг вя ялагя позулур, лакин ващид мятн бир сыра хцсусиййятляри -
мязмун примитивлийи, ритм ойнаглыьы, аллетрасийа йарадан охшар
сясляр рянэарянэлийи иля динляйиъийя зювг верир.
«Цшцдцм, ща цшцдцм» дцзэцсц бу ъящятдян мараг доьуруг:

Цшцдцм ща, цшцдцм, Гямбяр эетди одуна,


Даьдан алма дашыдым. Гарьы батды будуна.
Алмаъыьым алдылар, Гарьы дейил гамышды,
Мяни гуйуйа салдылар. Беш бармаьы эцмцшдц,
Ъцрцмчцляр эялдиляр, Гамчы чякдим аь ата,
Мяня ъцрцм вердиляр. Эцмцшц вердим тата.
Мян ъцрцмдян безарам, Тат мяня дары верди,
Дярин гуйу газарам. Дарыны сяпдим гуша,
Дярин гуйу беш кечи, Гуш мяня ганад верди,
Щаны бунун еркяъи. Ганадландым учмаьа.
Еркяк гайа башында Щагг гапысын ачмаьа
Щай елядим эялмяди, Гапычы гапы тохур
Чийит вердим йемяди. Ичиндя бцлбцл охур.
Чийит газанда гайнар.
Эюрцндцйу кими, дцзэцдя еля бир ъидди сцжет йохдур. Лакин
щадисянин башланьыъы вардыр. Мялум олур ки, дцзэц мцяййян ишин
башланьыъында сюйлянир. «Даьдан алма дашыйана» ъцрм-зцлм
елямишляр. Башланьыъы мцяййян щадися иля нязяря чарпан дцзэцдя
бирдян-биря сцжет итир, мязмун позулур, ритм, ащянэ, аллетрасийа юн
плана кечир, рабитясиз сюз комплексляри мятня дахил олур, мцстягил
мисралар йарадыр. Мятндахили мисраларын бязиси айры-айрылыгда мцстя-
гил мяна ифадя ется дя, сцжетин цмуми тяркибиндя ващид мятн
йаратмыр вя йа пяракяндя мяна йцкц дашыйан мисралар щяр щансы бир
фикри тамамлайа билмир. Башга халгларын ушаг фолклорунда демяк

526
олар ки, нязяря чарпмайан дцзэц ейни заманда юзцнямяхсус фярди,
спесифик ъизэиляр йарадыр. Бу ъизэиляр ися ушаг фолклорунун жанр
системиндя дцзэцнцн йерини, мювгейини мцяййянляшдирмяйя имкан
верир.
Мцшащидяляр эюстярир ки, ибтидаи, примитив шякилдя олса да
дцзэцлярин щяр бириндя пяракяндя дя олса мцяййян мязмун нязяря
чарпыр. Бу мязмун тез-тез дяйишир, бязян сюз йыьыны кюлэясиндя итир,
бязян дя габарыг шякилдя юн плана чыхыр.
Ял-ял япяняк Ичиндя меймун эязяр
Ялдян чыхды кяпяняк. Меймунлара щцркцтдц.
Кяпяняйин йарысы, Баласыны горхутду.
Йумуртасын сарысы, Йол кянары барылар
Дярбяндин шащ галасы. Эюрсян баьрын йарылар.
Ямим оьлу Баласы, Йолдан кечян гарылар.
Эетди фяляк йолуна. Вурду голум гырылды.
Фяляк йолу дярбядяр. Голу газанда гайнар
Овлаг йанында ойнар. От йерини отдатдым
Чапарыны чапдырдым. Ял-голуну гатдатдым.
Кцндясини йапдырым Дцшмян баьрын
Ятини ата атдым, Чатдатдым.
Отуну итя атдым. Ял-ял, япяняк
Ялдян чыхды кяпяняк.
Эюрцндцйц кими, дцзэцдя яняняви дцзэцчцлцк цслубу иля
йанашы, мцяййян мянада гящряманлыг мотиви дя вар. Лакин бурада
да йухарыдакы нцмунядя олдуьу кими, щяр щансы бир мянаны ачмаг,
щяр щансы гящряманлыгдан бящс етмяк гаршыйа мягсяд кими
гойулмамышдыр. Мягсяд сюз дцзэцсцнцн ритм вя ащянэ ряванлыьыны
эюзлямякдир. Цмумиликдя бу ъящят дцзэцнцн башлыъа жанр
хцсусиййятляриндян бири кими нязяри ъялб едир.
Дцзэцлярдя бир сыра диэяр поетик елементлярля йанашы, йалан
цнсцрц чох эцълцдцр. Щятта еля дцзэцляр вардыр ки, онлар мцхтялиф
поетик цслубда дейилмиш йаланлар ясасында йаранмышдыр. Мясялян:
Щамам-щаман ичиндя,
Хялбир саман ичиндя
Дявя дялляклик ейляр
Кющня щама ичиндя.
Эюрцндцйц кими, бурада дцзэцнцн ясас компонентляри йалан

527
елементляри цзяриндя гурулмушдур. Дцзэцнцн мяна структуру ма-
раг доьурур. Мяна структуру рабитяли вя рабитясиз компонентляря
айрылыр. Бурада ейни заманда ара компонентляри дя нязяря чарпыр.
Бцтцн компонентляр бирликдя йалан цнсцрцня ясасланан дцзэц гялиби
йарадыр. Дцзэцнц компонентляря айырдыгда ися ашаьыдакы мянзяря
алыныр.
Рабитяли компонентляр: щамам-щамам ичиндя йяни, кющня
щамам ичиндя. Кющня щамамла, «щамам-щамам ичиндя» арасында
дахили рабитя нязяря чарпыр. Даща доьрусу, «щамам-щамам ичи» еля
«кющня щамам ичидир».
Рабитясиз компонентляр: «Хялбир саман ичиндя» - мятндяки бу
компонент аллетрасийа йаратмаг мягсяди дашыйан, мязмунла щеч
бир ялагяси олмайан рабитясиз компонентдир.
Ара компонент: - «Дявя дялляклик ейляр» ара компонент олуб
ики яввялки иля щеч бир мяна ялагяси йаратмыр. Лакин бу цч
компонент цмумиликдя мцяййян ритмя ясасланан дцзэц гялиби
йарадыр ки, о, шифащи нитгя дахил олур, ващид жанр тюрядир вя мцяййян
мязмун ящатя едир. Щямин мязмунун архасында ися бир сыра
щалларда мятндахили мяна нязяря чарпыр.
Бир сыра щалларда ися дцзэцлярдя рабитяли вя ара компонентляр
иштирак етмир. Йалныз рабитясиз компонентляр ясасында йалан
цнсцрцня ясасланан дцзэц мятни йараныр:
Гарышга шыллаг атды,
Дявянин буду батды.
Эюрцндцйц кими, бурада щяр ики мисрадакы мяна чалары ващид
мятндя рабитясиз компонентляр ясасында бирляшмишдир. Мязмун
пяракяндялийиня бахмайараг дцзэцдя цмумиликдя пяракяндя
мянтиг, ъазибядарлыг нязяря чарпыр. Ушаг компонентлярин чаларлары
цзяриндя дцшцнцр, онлары мцгайися едир, реал щягигятляри
гаршыландырмаг, кичилтмя вя шиширтмялярин щягиги мязмунуну
юйрянмяк йолу иля йалан вя щягигятляри тясдигляйир. Дцзэцляр
ичярисиндя еля елементляр вардыр ки, онлар анъаг йалан, шиширтмя,
щягигятляри тящриф етмя йолу иля йараныр. Мясялян:
Милчяк миндик, чай кечдик,
Йабайнан довьа ичдик.
Рабитясиз компонентляр ясасында йаранмыш мятнин структуру
щягигятляри тящриф етмяйя ясасланыр. Мятн аз компонентлидир, лакин
дцзэц поетик тяркибиня ясасланыр. Дцзэцляр ичярисиндя аз рабитяли вя

528
там рабитясиз компонентляр ясасында йаранмыш нцмуняляря дя
тясадцф едилир. Бу хцсусиййятин щяр икиси бязян ващид бир мятн
дахилиндя, бязян дя тяк-тяк мятнлярдя нязяря чарпыр. Мясялян:
Щамамчынын тасы йох, Эцнлярин бир эцнцндя
Балтачынын балтасы йох, Мяммяднясир тининдя
Орда бир тазы эюрдцм Йахуд Эюйтяпянин белиндя
:
Онун да халтасы йох. Шащ Аббас ъяннятмякан
Тярязийя верди тякан

Яэяр биринъи мятндя аз рабитяли вя там рабитясиз мятнляр


яксяриййят тяшкил едирся, икинъидя рабитясиз компонентлярин иштиракы
фяалдыр.
Щяр ики мятня фикир версяк эюрярик ки, мятн бцтювлцкдя образлы
шякилдя ифадя едилмиш йалан цнсцрляри ясасында йаранмышдыр. Бу ъящят
дцзэцлярин мцяййян мяншя яламятляриндян бири кими гябул
едилмялидир.
Шифащи нитгдя дцзэцлярин нисбятян сонракы дюврлярдя йаранмыш
башга нцмуняляри дя вардыр. Бу типли нцмунялярдя фикир айдын ифадя
едилир, онлар юйцд-нясищят характери дашыйыр, ушаглара ян йахшы
кейфиййятляр – тямизлик, ямяксевярлик, доьручулуг вя с. ашыланыр.
Вахтиля Ф.Кючярли тяряфиндян няшр едилмиш «Оьлум» дцзэцсц буна
йахшы мисалдыр:
Ай афярин эцл оьлум,
Эцл оьлум, сцнбцл оьлум.
Оьлум, оьлум, наз оьлум,
Дярсиндян галмаз оьлум.
Гялямини ал яля
Йахшы-йахшы, йаз оьлум.
Оьлум эедяр мяктябя
Охур, чатар мятлябя...
Бу типли дцзэцляр эюрцндцйц кими, щям гурулушуна, щям дя
мязмунуна эюря илкин дцзэц нцмуняляриндян фярглянир. Лакин
башлыъа фярг мязмунда, сясляр комплексинин дольунлуьунда,
мисраларын мяна чаларларынын тамлыьындадыр. Ритм вя ащянэ
ряванлыьы, рабитяли компонентляр зянэинлийи сонрадан йайылмыш бу
типли нцмунялярин дя сяъиййяви хцсусиййятляриндян олараг галыр.
Аъытмалар. Ушаг фолклорунун жанр системиндя аъытмалар да

529
хцсуси йер тутур. Мцсащибини аъыгландырмаг мягсядиля сюйлянян беля
нцмуняляр халг арасында айры-айры реэионларда эениш йайылмышдыр ки,
бязян онларын еркян дюврлярдя йарадылан нцмуняляр олдуьу
унудулур. Бу эцн бюйцкляр дя айры-айры мярасимлярдя – тойларда,
шянликлярдя, мейдан тамашаларында беля аъытмалардан истифадя едир,
вахтларыны шян кечирмяк цчцн рянэарянэ формалы вя мязмунлу
аъытмалар йарадырлар. Бязян халг арасында «Юъяшмя», «Щюъъят-
ляшмя» ады иля йайылан бу нцмунялярдя защири поетик яламятляр ясас
эютцрцлцр. Бязян ойунлар дцзялдилир вя йа щяр щансы мярасим
тамашасы заманы, мясялян, Сим пялваны тамашасы башланмаздан
яввял тялхяк бир няфяри (ушаьы) мейдана чякир вя башлайыр она бир
няфяся мцхтялиф рягямляри сайдырмаьа. Мейдана чыхан рягямляри
сайдыгъа тялхяк шит зарафатла она аъыглы сюзляр дейир. Сябри тцкянмиш
ушаг щансыса рягями дедикдян сонра тялхяйин шит зарафаты вя йа
мясгярясини гябул едя билмяйиб ону вурур, бязян дя аъыгланыб
мейдандан чыхыр. Мясялян, ойун вахты тяхминян беля аъытмалардан
истифадя олунур:
- Дейнян: бир. Йахуд - Дейинян: беш
- Бир. - Беш!
- Эет, Бурнунла йер еш!
- Биря габына эир!
Айры-айры сюзлярин тякрары ясасында да аъытмалар дцзялдилир:
- Дейнян: хала. Йахуд: - Дейнян: бибяр.
- Хала. - Бибяр.
- Хейряни йала. - Эет, йе
- Доймасан яэяр Йыхыл!
- Чюмчяни йала. Эябяр!
Илк бахышда садя вя примитив сюз йыьымы кими эюрцнян аъытмаларда
ушаглары лаьа гойуб аъыгландырмаг, мцхтялиф мясхяря вя шит
зарафатларла, эцлцшля мцшащидя олунан аъытмалар щягигятян ушаьы
гыъыгландырыр. Сюйлянян аъытма ушаьы аъыгландырыр, онун мейдандан
вя йа ойундан чыхыб эетмясиня сябяб олур.
Аъытмаларын бир сыра нцмуняляри мцяййян шяхсин кейфиййятлярини
лаьа гоймаг ясасында йараныр. Мясялян:
Фатма, Тцкязбан, Эцлнися,
Зибейдя бир ъан. Вя йа: Шярчи.
Тцкязбан сюйяр Фатма

530
Фатма юйцняр. Хябярчи.
Эюрцндцйц кими, биринъи нцмунядя Тцкязбанын сюйцшчц
олмасы, Фатманын тякяббцрлцлцйц тянгид едилир. Икинъи нцмунядя ися
Эцлнисянин шярчилийи, Фатманын ися хябярчилийи пислянир. Цмумиликдя
ися, аъытмаларын бир чоху тярбийяви характер дашыйыр. Онларын
яксяриййятиндяки мянфи хцсусиййятляр юн плана чякилир, ушаглары
аъыгландырыб тянгид етмяк йолу иля онларын характериндяки бир сыра
хошаэялмяз хцсусиййятляр ислащ олунур.
Лакин еля аъытмалар да вардыр ки, мцяййян ада шябядя гошма
йолу иля йараныр. Аъытмада адын яля салынмасы формал хцсусиййятдир.
Ад ясас эютцрцлмякля аъытма йараныр вя яслиндя ушаг характериндя
нязяря чарпан мцяййян пис хасиййятляр - хясислик, аъэюзлцк вя с.
аъытмада тянгид олунур. Мясялян:
Щясянаьа Гонаг йемяди
Долду йараьа. Салды йаьа
Минди улаьа Башлады.
Сцрдц баьа. Говурмаьа...
Бир гуш вурду Гойду габаьа
О да гурбаьа. Вурду дамаьа.
Гойду чанаьа Дцшдц йатаьа.
Верди гонаьа.
Дцзэцлярдя олдуьу кими, аъытмаларда да рабитяли вя рабитясиз
компонентлярин, ара компонентляринин иштиракы да нязяря чарпыр.
Лакин онлар дцзэцлярдя олдуьу кими, фяал дейилдир. Аъытмаларда бу
компонентляря аз-аз тясадцф олундуьу кими, цмуми мятндя дя
онларын йери пассивдир.
Аъытмаларын мцяййян гисми кечяллик вя косалыгла баьлы
йаранмышдыр. Мялумдур ки, халг щяля чох гядимдян мцхтялиф
хястяликляря гаршы мцбаризядя эиэийеник тялябляри ясас эютцрмцшдцр.
Натямизлик вя сялигясизлик няьмялярдя щямишя тянгид щядяфи
олмушдур. Она эюря дя натямизлик рямзи олан кечялин мцяййян
яламятляри аъытмаларда лаьа гойулур. Мясялян:
Кечял, кечял Йахуд Кечял-кечял,
Банийя! Нохду кечял,
Эетди щамамханайа. Тахылы йуйуб
Щамамхана баьлыды, Оту бичяр
Кечялин башы йаьлыды. Кечял минди
Йел атына

531
Сцрдц даьын алтына.
Даь эядийи баьлыды,
Кечялин башы йаьлыды.
Эюрцндцйц кими, щяр ики аъытмада кечяллийин мцяййян яламяти -
даща доьрусу сялигясизлик, пинтилик, натямизлик тянгид олунур. Биринъи
аъытмада йуйунмаьа эедян кечялин цзцня щамамхана баьлыдырса,
икинъидя даь чайынын йолу кечялин цзцня баьлыдыр. Даща доьрусу,
биринъи аъытмадакы иронийа цстцюртцлцдцся, икинъи дя даща ачыгдыр.
Яслиндя «щамамын баьлылыьы», «даь эядийинин баьлылыьы» кечялин тян-
бяллийиня кяскин ироник ишарядир. Щяр ики аъытмада кечялин щамама
эетмямяси, натямизлийи ясас тянгид щядяфидир.
Еля аъытмалар да вардыр ки, орада айры-айры адамларын адындан
тутмуш бир сыра хцсусиййятляри лаьа гойулур. Аъытмада бязян бойун
узунлуьу, эюдяклийи, кюклцк, эомбуллуг, арагарышдырмаг, давасалмаг,
йаланчылыг вя с. тянгид щядяфи кими эютцрцлцр. «Ай Таьы дим, дим дураз»
аъытмасы бу бахымдан мараг доьурур:
Ай Таьы дим-дим дураз, А эюзляри
Эял бизи эцлдцр бир аз. Мависяр,
Бойнуну яй, Ай Таьы дцзцм, Таьы.
Саз кими. Тойунда сцзцм, Таьы.
Бир ъиккя чяк Бир ифтира,
Газ кими. Йалан де.
Гардашы эомбул Таьы Еля дава
Кялляси домбул Таьы. Салан де.
Узундраз, Ай Таьы, наггал Таьы
Бейняваз, Дайысы Баггал Таьы.
Хейря-шяря Эюзляри эюйчяк,
Йарашмаз. Дишляри сейряк
Ай Таьы сим-сим Таьы Сарыбаш оьлан,
Гярдяши кор Мясим Таьы. Динсяня эюряк?..
Эюрцндцйц кими, аъытмада Таьынын бир сыра фярди елементляри иля
йанашы, дайысынын баггаллыьы, гардашынын корлуьу вя с. хатырланыр.
Бурада ейни заманда Таьынын йаланчылыьы, бющтанчылыьы, еля дава
салмасы пислянир. Цмумиликдя бцтцн бу ъящятляр ясас эютцрцлмякля
аъытма йараныр, ойун вахтымы, яйлянъя заманымы сюйлянян нцмуня
дилдян-диля, аьыздан-аьыза кечир. Мейданда аъытма сюйляйян Таьыны
аъыгландырыр.
Ушаг няьмяляринин бу типли нцмуняляри эениш йайылмышдыр. «А

532
щады, щады, щад, Буду», «Бир гарыъыг вар иди», «Кечял», «Нейнирям
ону» вя б. аъытмаларын ян йахшы нцмуняляриндян щесаб едилир. Бир
сыра щалларда шифащи поезийамызда аъытмаларын йери дяйишик дцшцр,
онлар йанлыш олараг долама, юъяшмя вя с. адлар алтында да няшр
олунур.
Ушаг няьмяляри. Ушаг фолклорунда ушаг няьмяляри дя хцсуси йер
тутур. Бу няьмяляр юз ойнаглыьы, ащянэдарлыьы иля сечилир. Ушаг
няьмяляриндя айры-айры ушагларын арзу вя истяйинин тяряннцмц -
гардашын нишанланмасы, тойу, нишанлынын тярифи, баъыларын узаг елляря
эялин кючмяси, атанын, яминин гцрбятдян гайытмасы мцщцм йер
тутур. Бу няьмялярин бюйцк бир гисми ушаглар тяряфиндян йараныр.
Хцсусиля гыз ушаглары тяряфиндян ифа олунан бу няьмялярин бир чоху
айры-айры мярасимляр заманы да иъра олунур. Беля няьмялярин бир
щиссясиндя бязян дцзэцйя мяхсус тяркибляр юзцнц эюстярся дя, онлар
дцзэц чярчивясиндян чыхыб ушаг няьмяси кими щафизяляря дахил олур.
Мясялян:
Ялими бычаг кясибди, Ширван йолу лил баьлар,
Дястя бычаг кясибди. Дястя-дястя эцл баьлар.
Йаь эятирин йаьламаьа, О эцлцн бирсин цзяйдим,
Бал эятирин балламаьа, Телляримя дцзяйдим.
Дясмал эятирин баьламаьа. Гардашымын тойунда
Дясмал дявя бойнунда, Отуруб-дуруб сцзяйдим.
Дявя Ширван йолунда.
Няьмянин яввялиндя дцзэцйя мяхсус тяркиб, цслуб юзцнц
эюстярир. Лакин эетдикъя мятн садяляшир, бурадакы истяк айдынлашыр,
дцзэц цслубу садя мащны мятниня чеврилир.
Бу кими ушаг няьмяляри ясасян мцяййян эцнлярдя, хцсусян той
мярасимляриндя, шянликлярдя иъра олунарды. Бир сыра щалларда ися
хорлар шяклиндя ифа едилярди. Бир сыра няьмяляр ися мцяййян рявайят вя
ящвалатлар тяркибиндя охунарды. Ушаг няьмяляри ичярисиндя мцяййян
йаш дюврц иля ялагядар няьмяляр дя диггяти ъялб едир. Хцсусян эялин
кючмяйя щазырлашан гызларын башына эялян тясадцфляр ясасында
йаранан няьмяляр бу бахымдан хцсусиля сечилир. Кичик баъылар бу
тясадцфляри тяряннцм едян няьмяляри узун мцддят дилиндя язбяр
едяр, бир сыра щалларда ися онлары хорлар шяклиндя охуйардылар. Беля
нцмуняляря ашаьыдакы няьмя йахшы мисалдыр.
Айза-айза Нярэизя, Сцбщ шяфягин сачанда
Ъещизин эютцр, эял бизя. Иэидляр йел атында,

533
Биздян эедяк Тябризя Севданын ганатында
Тябриз хараб олуб, эял, Дямирчинин баьындан,
Дямир дараг олуб, эял. Гызлары отаьындан
Дямирчинин гызлары, Айза-айза Нярэизя,
Йолда галыб эюзляри. Апардылар Тябризя.
Эцняш эюзцн ачанда,
Няьмядя яслиндя дямирчинин гызларынын эеъяйкян Тябризя
гачырылмасындан бящс олунур. Лакин бурада ушаг характериня уйьун
хцсусиййятляр юн пландадыр. Данышылан щадися тяяссцрат
характериндядир. Йяни няьмяни охуйан кичик баъыдыр. Онлар дямирчи
гызларынын башына эятирилян щадисяни юзцнямяхсус бир сяпэидя поетик
шякилдя няьмя мятниня дахил едир, ону шифащи нитгдя ушаг няьмяси
кими формалашдырырлар.
Бу типли ушаг няьмяляри иля бир сыра мярасим няьмяляри, хцсусиля
той няьмяляри арасында мцяййян йахынлыг вардыр. Лакин той
няьмяляри юз поетик структуруна, вязн вя юлчцсцня эюря
юзцнямяхсус хцсусиййятляря малик олдуьундан тябии ки, ушаг
няьмяляриндян сечилир. Лакин ушаг няьмяляри иля той няьмяляри
арасындакы тиположи уйьунлуг вя эенетик йахынлыг инкаредилмяздир.
Ейни заманда о, чох мараглы мцстягил тядгигат сащясидир.
Ушаг няьмяляринин бюйцк бир групуна ушагларын щейванлар вя
гушлар щаггында охудуьу няьмяляр тяшкил едир. Бу няьмялярдя
тябиятя, щейванлара вя гушлара ушагларын дярин мящяббяти башлыъа
ъящят кими нязяря чарпыр. «Тцлкц» няьмяси бу ъящятдян мараг
доьурур:
Тцлкц, тцлкц, тцнбяки, Саьсаьан хябярчимиз,
Гуйруг цстя нялбяки. Тойуг бизим чярчимиз,
Аслан аьа аьамыз, Илан бизим гамчымыз.
Гаплан гаьа чаьамыз «Сары баба»да эязярсян,
Хоруз бизим молламыз, Бир чомаг вуррам юлярсян,
Чаггал да чавушумуз. Тцлкц, тцлкц, тцлкц сяни
Ала гарьа ъарчымыз, Юлдцрярляр бил ки, сяни.
Няьмядя айры-айры щейванлар хатырланыр, онларын мцяййян
яламятляриндян бящс олунур. Мараглы ъящятдир ки, бу типли
няьмялярдя щяр бир щейванын фярди хцсусиййяти юн плана чякилир.
Тцлкцнцн щийляэярлийи, саьсаьанын хябярчилийи, алагарьанын ъаръылыьы
вя с. шякилдя ифадя олунур. Яслиндя щейванлара мяхсус бу кими
хцсусиййятляр ушаг щафизяляриня щякк олунур.

534
Еля ушаг няьмяляри дя вардыр ки, онлар мцяййян поетик
юлчцляр ясасында йаранмышдыр. Беля няьмялярдя айры-айры
щейванлары, хцсусян ит, пишик, хоруз, тойуг, ъцъя, ев довшаны вя с.
охшаныр, язизлянир. Мясялян, хорузла баьлы йаранан бир няьмяни
ушаглар севя-севя охуйурлар:
Ай пипийи ган хоруз,
Эюзляри мяръан хоруз,
Сян ня тездян дурурсан,
Гышгырыб банлайырсан.
Гоймуйурсан йатмаьа,
Ай пипийи ган хоруз,
Эюзляри мяръан хоруз.
Бу няьмядя хорузун сящяр тездян дуруб банламасы, ушаглары
йухудан ойатмасы поетик бир дилля ифадя олунмушдур. Бурада
«эюзляри мяръан хоруз»а ушагларын сямими дуйьулары якс
олунмушдур.
Кюрпялярин шифащи нитгиндя бу севимли «эюзляри мяръан хоруз»
мцхтялиф аспектлярдя няьмяйя верилир. Щятта илк заманлар мцстягил
няьмя мятни кими йаранан нцмуняляр сонрадан мцхтялиф жанрларын
тялябиня уйьунлашыр. Цмумиййятля, Азярбайъан халг йарадыъылыьынын
бцтцн башга сащяляриндя олдуьу кими, ушаг фолклорунун жанр тяркибиндя
дя бир жанрын башлыъа мотиви ясасында йени жанрын йаранмасы нязяря
чарпан йарадыъылыг просесляриндяндир. Мясялян, ушагларын щяля чох-чох
яввяллярдя йаратдыьы ашаьыдакы няьмя буну айдын шякилдя сцбут едир:
Эялирдим кянтдян,
Сяс верди бянтдян.
Аьзы сцмцкдян,
Саггалы ятдян.
Мялумдур ки, бу няьмя мятни илк яввял ушагларын севя-севя
охшадыьы «Эюзляри мяръан хоруз» щаггында йаратдыьы чохсайлы
няьмялярдян бири олмушдур. Сонрадан ися щямин мятн тапмаъа
шяклиня дцшмцш, ясас яламятляри якс олунмагла ушаг щафизясиндя
«мяръан эюзлц хоруз»ун образыны хатырламаг васитясиня чеврилмишдир.
Ушаг няьмяси мятнинин тяряннцм обйектинин айры-айры нязяря чарпан
хцсусиййятляри иля чарпазлашмасы ися мятни тапмаъа шяклиня
салмышдыр.Ушаг няьмяляри ичярисиндя айры-айры ев щейванлары щаггында
силсиля мятнляр йаратмаг яняняси дя мовъуддур. Беля няьмяляр
ичярисиндя ушагларын чох севдийи пишик щаггындакы няьмяляр дя

535
орижиналдыр.
Пишийим ала бойундур,
Иши тамам ойундур, - дейян кюрпяляр башга бир няьмядя чох
севдикляри пишийи онун дили иля беля тяряннцм едирляр:
Шир ял чякиб белимя, Соба алты гышлаьым
Ким йапышар ялимя, Эялин верир гаймаьы,
Архам йеря гойулмаз, Гары верир гуймаьы,
Дярим бяркдир, сойулмаз. Чюлдя эязмяк билирям,
Йцкляр цстц йайлаьым, Суда цзмяк билирям...
Няьмядя пишийин мцхтялиф мязиййятляри хатырланыр, она мящяббят
ашыланыр. Ейни ъящяти ушаглар арасында эениш йайылмыш «Ъцъялярим»
няьмясиндя дя айдын эюрмяк олур. Бу няьмядя дя кюрпялярин
файдалы ев щейванларындан олан ъцъяляря ряьбят вя мящяббяти ифадя
олунмушдур.
Йухарыдакылардан фяргли олараг бу няьмядя тяряннцм эцълцдцр.
Ушаглар еля бил эюрдцкляри щяйат лювщясини эютцрцб мараглы пейзаж
якс етдирир, суйу эюрцб йахынлашан, аналары иля бирэя эялиб йейиб-ичиб
гачан ъцъяляр эюзцмцз гаршысында ъанлы бир лювщя йарадыр:
Ъцъялярим биряр-биряр,
Суйу эюрцб йахын эяляр.
Ичяр, эедяр ъцъялярим,
Дойуб гачар ъцъялярим.
Еля бил бурада кюрпяляр ъцъялярин суйа йахынлашмасыны, йейиб-
ичмясини, дойуб-гачмасыны бцтцн штрихляри иля мцшащидя едир. Мятндя
ритмик бир чаларлыг нязяря чарпыр. Щяйат лювщясинин эюзяллийи сонракы
щиссялярдя бцтцн рянэляри, чаларлары вя мязмуну иля якс олунур:
Ъцъялярим бязяклиди
Бязяклиди, дцзяклиди,
Сары, чил-чил, щяр рянэлидир,
Йейяр, ичяр, ъцъялярим,
Дойуб гачар ъцъялярим.
Кюрпя цчцн ъцъялярин щяр бир щярякяти- ъивилдяшмяси, ганад чалыб
учмаьа мейл етмяси, анасынын гыьылты иля кюрпялярини ятрафына
сяслямяси вя с. вя и.а. щамысы тябиидир, мараглыдыр. Еля буна эюря дя
бу типли няьмяляр шифащи нитгдя йашайыр, тякмилляшир вя эетдикъя даща
эениш даирядя йайылыр, бир сыра щалларда ися щятта мцяллифлярини
унутдуруб шифащи ядябиййата чеврилирляр:

536
Ъцъялярим гыьылдашар,
Ганад чалар, пырылдашар.
Аналары гырылдашар,
Йейяр, ичяр ъцъялярим,
Дойуб гачар, ъцъялярим.
Шаир Тофиг Мцятллибовун мятни ясасында ушаглар юзляринин эюзял
бир няьмясини тапмышлар.
Ушаг няьмяляри ичярисиндя айры-айры наьыл сцжетляри иля баьлы
няьмяляр дя вардыр. «Пыс-пыса ханым», «Сичан Солуббяй» вя с. кими
няьмяляр бу гябилдяндир. Беля няьмяляр ясасян наьыл сцжетляри
данышыларкян сюйлянилир. Онлары наьыл мятниндян айырмаг о гядяр дя
мягсядяуйьун дейилдир. Лакин бир сыра щалларда бу няьмяляр
мцстягил няьмя мятнляри - ушаг няьмяляри кими дя охунур. Лакин бу
щямин наьыл сцжетляринин унудулмасына эятириб чыхармыр. Яксиня, беля
няьмяляр щятта айрылыгда охундугда наьыл сцжетинин йа бцтювлцкдя
сюйлянилмясиня, йа да гыса мязмунунун хатырланмасына сябяб олур.
Наьыл сцжетляри иля баьлы ушаг няьмяляри бязян сцжетя олан мараьы
артырыр, сцжетин тяркибиндя ойнаг, ялван вя рянэарянэ няьмя мятнляри
йарадыр. Мясялян:
Атлылар, ай атлылар,
Атлылар, йел ганадлылар.
Хан евиня эедярсиз,
Сичан бяйя дейярсиз,
Сачы узун Сурай ханым,
Бойну буруг Бурай ханым.
Дцшцбдц су чухуруна,
Кюмяйя йетсин она...
Йахуд:
Гарадан, харадан дон эейиб яйниня,
Уъун гайтарыб салыб чийниня,
Тюкцбдц цзцня шявя теллярин,
Йуйуб тяртямиз ап-ары яллярин.
«Сичан Солуббяй» вя «Пыспыса ханым» наьылларындан эютцрцлмцш
бу няьмя мятнляри истяр-истямяз сцжетляри хатырлатмагла йанашы, ейни
заманда мцстягил мятнляр кими ушаг няьмяляри ичярисиндя хцсуси йер
тутур.
Цмумиликдя, няьмяляр щямишя инкишафда, ифада олан
жанрларындан биридир. Онун юзцня мяхсус жанр спесификасы олдуьу

537
кими, орижинал поетик структуру да вардыр.
Йанылтмаълар. Йанылтмаъ - йанылтмаг вя йа йанылмаг сюз
кюкцндян ямяля эялмишдир. Йанылтмаълар ушаг нитгинин инкишафында
мцяййян рол ойнайыр. Бир сыра вахтларда йанылтмаълар гцсурлу нитги
оланларын дилинин ряванлашмасында васитя щесаб едилирди. Лакин
сонралар йанылтмаълар сцрятли нитг вярдиши ашыламаг мягсядиля дя
истифадя едилмяйя башлады.
Йанылтмаълары охшар сяс вя сюз комплексляри тяшкил едир. Ващид
ащянэ вя ритмя табе олан бу комплексляр бир сыра щалларда гафийяли
няср-сяъ формасы йарадыр. Бязи щалларда ися аллетрасийалы йа ейни, йа
да охшар сясляр вя сюзляр системиндян тюрянян асан вя чятин тяляффцзлц
сюзлярин ритмли йердяйишмя принсипи йанылтмаъы тюрядир. Мясялян,
«Эетдим, эюрдцм, бир дярядя ики кар, кор, кцркц йыртыг кирпи вар.
Диши кар, кор, кцркц йыртыг кирпи, еркяк кар, кор, кцркц йыртыг
кирпинин кцркцнц йамамагданса еркяк кар, кор, кцркц йыртыг кирпи
диши кар, кор, кцркц йыртыг кирпинин кцркцнц йамайырды».
Йанылтмаъы кцтлявиляшдирян ондакы охшар сяс вя сюз
комплексляридир. Мцяййян ритмя уйьун сюйлянян систем башланьыъ
мярщялядя садя ряванлыьа ясасланыр, лакин бирдян-биря кянар сяс
комплексинин мятня дахил олмасы йанылтмаъын ритмини мцряккябляш-
дирир, бу мцряккябликдян ися йенидян садяйя доьру инкишаф башлайыр.
Йанылтмаъларда садядян мцряккябя вя яксиня, мцряккябдян
садяйя доьру ачылма ясас йарадыъылыг цслубларындандыр. Шифащи
поезийанын кичик жанрларында, хцсусян яфсунларда нязяря чарпан бу
цслуб ушаг няьмяляринин айры-айры нцмуняляриндя юзцнц тез-тез
эюстярир.
Йанытмаълар сюзлярин иштиракына эюря ики група айрылыр: азсюзлц вя
йа садя йанылтмаълар, чохсюзлц, йахуд мцряккяб йанылтмаълар.
Садя йанылтмаълар ясасян бир нечя сюздян ибарят олур. Мясялян,
«Аь балгабаг, боз балгабаг, боз балгабаг, аь балгабаг» вя йа
«Бу мис ня пис мис имиш, бу мис Кашан миси имиш». Адынын шярти
олараг садя щесаб едилмясиня бахмайараг бир сыра щалларда бу типли
йанылтмаъларда мцряккяб сюз тяркибляри, чятин тяляффцз олунан сяс вя
сюз комплексляри нювбяляшир, бязян дя тякрар едилир. Бу ися
цмумиликдя йанылтмаъын тяляффцзцнц чятинляшдирир.
Бязи йанылтмаълар шякилчи йцкцнц артырмагла дцзялдилир. Мясялян:
«Молланы яммамялядинми, яммамялямядинми?» вя йа «Сиз
интернасионаллашдырылмышлардансынызмы?» вя с.
Чох сюзлц йанылтмаълар ися нисбятян мцряккяб олур, бурада
даща артыг сюз тяркиби иштирак едир. Лакин садя йанылтмаъларда

538
олдуьу кими, жанрын бцтцн хцсусиййяти бурада да мцщафизя едилир:
«Шап бяйин Шуппулу хатуну эюндярди мяни Шаппулу ханымын
шарап-шурупуну эятирмяйя. Эетдим эюрдцм Шуппулу ханымын шарап-
шурупуну Шапла Шуп шаппылдадыр. Шапа дедим, шарапшурупу вер,
деди Шупдан истя, Шупа дедим шарапшурупу вер, деди Шапдан истяди.
Шупу ахтардым шарапшурупу тапмадым, Шапы ахтардым шарапшурупу
тапмадым, эюрдцм ки, Шаппулу ханымын шарапшурупу ня Шапдадыр,
ня Шупда, галдым шарапшурупда».
Эюрцндцйц кими, мцряккяб сюз тяркибляри садя-гафийяли нясря
ясасланмагла йанылтмаъ йаратмышдыр. Йанылтмаъларын тяркибиндя бир
сыра ейни заманда йалан елементи нязяря чарпыр. Бу ися щяр шейдян
яввял йанылтмаъларын поетик структур бахымындан тядгигинин зярури
олдуьуну эюстярир.
Йанылтмаълар халг арасында цч типдя юзцнц эюстярир. Биринъи тип
сюзлярин йерини йанлыш демяк йолу иля йараныр. Бу йолла йаранан
йанылтмаълар мящдуд мящялли яразилярдя йайылмышдыр. Сюзлярин йерини
дяйишмякля сюйлянян мятнлярдя тящриф едилмиш сюз сырасыны бярпа
етмякля йанылтмаъын щягиги мятни бярпа едилир. Даща доьрусу,
гясдян йанлыш дейилмиш сюз сырасы йенидян дцзцлцр, йанлышлыглар
арадан галдырылыр. Йанылтмаъын бу типи ушагларда айдын тяфяккцр
йарадыр, нитгдя сюз сырасынын бцтювлцйцнц тямин етмяйя вя с. имкан
верир. Мясялян: «Эцнлярин эцнц бир тяк пийадя иля эедирдим йол
(Эцнлярин бир эцнц тяк пийада йол иля эедирдим)».
Евя мяни апардылар бир гонаг (Бир евя мяни гонаг апардылар).
Аш оъаьа асыб газан биширдиляр (Оъаьа газан асыб аш биширдиляр).
Аш газанда ляззятли чох олду (Газанда аш чох ляззятли олду).
Щазыр бишиб аш олду (Аш бишиб щазыр олду).
Ашла габаьыма габ бир долу эятирдиляр, йейинъя дойдум
(Габаьыма ашла долу бир габ эятирдиляр, дойунъа йедим).
Дедим саь чох сонра олун (сонра дедим чох саь олун).
Йанылтмаъда нязяря чарпан ясас хцсусиййят йанлыш дейимлярдир.
Йанлышлыглар ясасында ушаг щафизяси дцрцстляшдирмяляр апарыр, мяналы
мятни бярпа едир.
Йанылтмаъларын икинъи типи халг арасында чашдырма ады иля йашайыр.
Чашдырмада мцяййян поетик юлчцляр эюзлянилир. Адятян чашдырма
диалог вя йа мцкалимя формасында олур. Мцяййян сюз системиндян
сонра биринъи шяхс икинъини чашдырыр. Мясялян:
- Эял эедяк баьа.
- Мян дя, мян дя.

539
- Чыхаг будаьа.
- Мян дя, мян дя.
- Шафталы йыьаг.
- Мян дя, мян дя.
- Баьбан эялсин.
- Мян дя, мян дя.
- Ити чаьырсын,
- Мян дя, мян дя.
- Ит мяня щцрсцн,
- Мян дя, мян дя.
Вя йа бу типли чашдырмаларын даща башга вариантына да тясадцф
едилир. Беля чашдырмада да ики няфяр иштирак едир. Чашдырма шяклиндя
йарадылмыш мятни биринъи шяхс сцрятли темпля бирняфяся суал шяклиндя
дейир:
Эетдин эюрдцн,
Бир тахчада бал,
Бир тахчада гыл,
Бир тахчада зил
Нейлярсян?
Икинъи шяхс ися ейни темпля мятнин биринъи щиссясини тякрар
етмякля нейляъяйини беля ифадя едир:
Эетдим эюрдцм
Бир тахчада бал,
Бир тахчада гыл,
Бир тахчада зил,
Балы уддум,
Гылы диддим,
Зылы атдым.
Щяр ики йанылтмаъда чашдырма башлыъа шярт кими нязяря чарпыр.
Цчцнъц тип йанылтмаълар ися ушаглар арасында даща эениш
йайылмышдыр. Онларда ня сюзлярин сырасы позулур, ня дя ики шяхс бир-
бирини чашдырмаг истяйир. Яксиня, бу типли нцмуняляр бир няфяр тя-
ряфиндян сюйлянилир. Чятин тяляффцз олунан сюзлярдян ибарят йа
мцяййян фикри ифадя едян ъцмляляр, йа да мятнляр дцзялир. Бу
хцсусиййятиня эюря цчцнъц тип йанылтмаълар тяркибиндяки сюз
системляринин иштиракына эюря ики йеря айрылыр: Садя ифадяли йанылт-
маълар, мцряккяб ифадяли йанылтмаълар.

540
Садя ифадяли йанылтмаъларда йухарыда гейд едилдийи кими аз сюз
тяркиби иштирак едир, охшарсяслилик юзцнц эюстярир. Мясялян: «Ашбаз
Аббас бозбаш асыр о башда бу башда», «Ай гылгуйруг гырговул, эял
бу кола эир гылгуйруг гырговул» вя с.
Садя ифадяли йанылтмаъларын мцяййян щиссясиндя бцтцн сюзляр
ейни щярфля башлайыр. Мясялян, «Дадаш дайы дяйирманын далында дашы
даша, дямири даша дюйцрдц». Вя йа: «Сящяр-сящяр саат сяккиздя совет
сядри Сялимхан Сялимханов сучу Сялимин сящянэини суйа салыб
сындырды».
Мцряккяб ифадяли йанылтмаъларда ися йухарыда дейилдийи кими,
сюз тяркибляри чох иштирак едир, мятнин щяъми садя йанылтмаъларын
щяъминдян фярглянир, диалог цзяриндя гурулур. Мясялян:
«Эетдим эюрдцм бир дярядя йедди гара, гашга, тяпял, сяки кечи
вар. Дедим:
- Ай йедди гара гашга, тяпял, сякил кечи, мяним йедди гара,
гашга, тяпял, сякил кечими эюрдцнмц?
Деди:
- Сянин о йедди гара, гашга, тяпял, сякил кечин мяним йедди гара,
гашга, тяпял, сякил кечимин баласыды».
Йанылтмаълар зещни инкишаф етдирмякля йанашы, ушагларда тямиз
данышыг вярдиши йаранмасына кюмяк едир, нитги айдынлашдырыр,
бядащятян шер демяк, мцхтялиф гафийяли сюзляр йаратмаьа, ушагларын
юзляринин бир сыра ушаг няьмяляри йаратмасында да мцяййян рол
ойнайыр.
Тапмаъалар. Ушаг фолклору йарадыъылыьында ушагларын ягли
инкишафына мцщцм тясир эюстярян жанрлардан бири дя тапмаъалардыр.
Тапмаъалар айры-айры предметляр, тябиятдяки ъанлылар вя щадисялярля
баьлы йараныр. Фолклор жанрлары системиндя тапмаъаларын дягиг йери
щяля мцяййянляшдирилмямишдир. Бир сыра щалларда тапмаъалар лирик, бир
сыра щалларда ися епик нювя аид едилир. Лакин бир щягигят вардыр ки,
тапмаъаларын щяр ики нювдя йаранмыш нцмуняляри шифащи нитгдя эениш
йер тутур, анъаг щеч биринин ня вахт, щансы дюврдя йарандыьына
щюкм вермяк олмур. Тапмаъалар шифащи йарадыъылыьын ян динамик
жанрларындандыр. Тапмаъалар чох гядимлярдя, ушаг фолклорунун бир
сыра башга жанрларынын йарандыьы вахтларда мейдана эялдийи кими, бу
йарадыъылыг фасилясиз олараг ъилаланмыш, бу эцнцн юзцндя дя тапмаъа
йарадыъылыьы давам етмякдядир. Щятта мцасир техники тяряггинин ян
мцасир наилиййятляри йени йаранмагда олан тапмаъаларда якс олунмуш-
дур:

541
Данышырам щцндцрдян, Сулу йердя кишняр,
Сясим эялир кяндирдян. Сусуз йердя гышлар
(Телефон) (Эями)

Вя йа:

О нядир няфяссизди, Доланар бцтцн ярзи


Бцлбцлдц гяфяссизди. Ашар даьы, дянизи.
Учанда гуш тяк учар Эязиб эюйдя эеъяляр
Ъаны йох, няфяссизди, Эялиб йердя динъяляр.
(Тяййаря) (Космонавт)
Бу эцнцн юзцндя тапмаъаларын фяал фолклор жанры кими
йашамасына бахмайараг онларын мяншя хцсусиййятляри барядя
мцяййян мцлащизяляр йцрцтмяк олар. Яввяла демяк лазымдыр ки,
тапмаъалар реал щяйат фактына ясасланыр, щяйат фактынын бир вя йа бир
нечя хцсусиййяти, яламяти тапмаъада якс олунур. Щямин
хцсусиййятляр ясас эютцрцлмякля тапмаъа ачылыр. Мясялян:
Эюйдя дуруб гызыл даш,
Ъцмля ъащан яйир баш.
(Эцняш)
Бу тапмаъада эцняшин эюйдя дайанмасы, даиря вя йа даш
шяклиндя олмасы, гызыл рянэлилик яламятляри вя ъцмля-ъащан цчцн
онун ваъиблийи кими яламятляри якс олунмушдур. Бу яламятляри ач-
маг юзлцйцндя ушаьын тяфяккцрцнц инкишаф етдирмяйя, тябиятин
мцяййян щадисяляри иля таныш олмаьа имкан верир.
«Ибтидаи инсанлар юз данышыг дилиндя бу вя йа диэяр ъисм, яшйа
вя щадисяни долайы йолла, образлы метафорик ифадя иля адландырырлар.
Инсанлары беля данышмаьа зювг едян мцщцм иътимаи, мадди ся-
бябляр вар иди. Гядим инсанларын, тябият щадисяляри, вящши
щейванлар вя с. гаршысында аъизлийи мящз онлары беля мцяммалы
дилля данышмаьа мяъбур едирди. Онлар горхудан бир сыра яшйа,
щадися вя щейван адларыны олдуьу кими дейил, охшар, бянзяр рямзи
адларла сюйляйирдиляр».
Тапмаъаларын йаранмасына тясир эюстярян амиллярдян бири мящз
бу рямзи йарадыъылыгла баьлы яняня иди. Айры-айры предмет вя
щадисялярин хцсусиййятлярини, рямзи ъизэилярини мцяййян ямяк про-
сесиндя рямзи мянада ифадя етмяк тапмаъа йарадыъылыьынын ясас шярти
иди. Гядим овчулуг щяйаты иля баьлы беля тапмаъалар даща чох

542
йаранмышдыр. Мясялян, овчу пусгуда дайанаркян ъейран щцркцр,
щямин анда онун рямзи яламятляри поетикляшдирилир:

Щилим-щилим кящяр ат,


Килим мяръан, кящяр ат.
Аьзында вар гыл сиъим,
Башында тир кящяр ат.
Билаваситя овчулуг щяйаты иля баьлы йаранмыш бу нцмуня
сонрадан тапмаъа шяклиня дцшмцшдцр. Беля нцмуняляря ипякчи
няьмяляриндя вя цмумиййятля шифащи поезийамызын башга жанрларында
да тез-тез тясадцф едилир.
Тапмаъаларын йаранма тарихи чох гядимдир. Щяля биздян чох
ясрляр бундан яввял йашамыш Мащмуд Гашгаринин «Дивани-лцьяти ит-
тцрк» ясяриндя тапмаъаларын гябиляляр арасында «табзуг» ады иля
йашадыьы эюстярилир. Щазырда ися тапмаъа тцрк тайфалары ичярисиндя
тапмаъа, тапышмачок, чупчак, мангал, ушук (шук) вя с. кими чох
мцхтялиф адлар алтында йашамагдадыр.
Тапмаъаларда ушаг характери цчцн мараглы бир алям юзцнц
эюстярир. Айры-айры предметлярин ушаглар цчцн сирли олан бир сыра
хцсусиййятляри тапмаъаларда ифадя едилмишдир.
Тапмаъа йаратмаг о гядяр гцввятли йарадыъылыг яняняси
олмушдур ки, о, ифачы репертуарында донуб галмамыш, инкишаф етмиш,
тякмилляшмиш, мцхтялиф реал, мифик вя йарыммифик тясяввцрляри ящатя
етмишдир. Бялкя дя илкин мярщялядя ушаглар цчцн йаранан, йа
бюйцклярин ушаглар цчцн, йа да ушагларын юзц тяряфиндян йаранан
тапмаъалар заман кечдикъя мцхтялиф ифачы репертуарларына дцшмцш,
йени йарадыъылыг мярщяляси кечирмишдир. Тапмаъаларда бязян ушаг
тяфяккцрц цчцн даща мцряккяб, чятин олан ачмалар якс олунмуш вя
йаваш-йаваш бу, яняняви щала чеврилмишдир.
Цмумиликдя, тапмаъалар ушагларын чох севдийи жанрлардан бири кими
мцхтялиф мювзу групларына айрылыр. Щяр бир групун юзцндя ушаг характери
цчцн яняняви олан тапмаъа нцмуняляри вардыр.
Щейванлар аляминдян бящс едян тапмаъаларда щейванларын
мцхтялиф хцсусиййятляри ачылыр. Бязян ев щейванлары, бязян дя инсана
кюмяк едян вя зяряр вуран йыртыъы щейванлар щаггында тапмаъалар
вар. Беля нцмунялярдя ушаг психолоэийасы цчцн яняняви ъящятляр вя
хцсусиййятляр нязяря чарпыр. Бу типли тапмаъаларда мцяййян язизлямя
елементляри эюрцнцр:

543
Биздя бир киши вар Йахуд Тахчадан дцшдц, тап еляди

Хор-хор йатышы вар Эцлсяням ону «щап» еляди.

Щяр ики тапмаъада ушаг алями цчцн сяъиййяви ъящят нязяря


чарпыр. Бу, тякъя тапмаъанын защири структурунда, ифадя формасында
дейил, ейни заманда поетик ващидляриндя дя нязяря чарпыр. Ейни ъящят
ашаьыдакы тапмаъалар цчцн характерикдир:

Эялирдим кянддян, Тап тапмаъа,


Сяс эялди бянддян Эцл йапмаъа
Аьзы сцмцкдян Йахуд Мямяли хатын
Саггалы ятдян. Дишляри йох
(Хоруз) (Тойуг)

Щяр ики тапмаъада ев щейванларынын мцяййян яламятляри


тапмаъайа кючцрцлцр, бунлар ися ачманы асанлашдырыр.
Битки аляминдян бящс едян тапмаъалар. Тапмаъалар ичярисиндя
ушаг аляминин даим бюйцк мараьына сябяб олан битки алями барядя
йаранан нцмуняляр дя хцсуси йер тутур. Беля нцмунялярдя тябиятдяки
айры-айры биткилярдян тутмуш, бцтцн чичякляр, мейвяляр вя йашыллыглар
тапмаъаларда юз образлы ифадясини тапыр. Мясялян, ашаьыдакы
тапмаъаларда айры-айры биткилярин мцяййян хцсусиййятляри якс олу-
нур:

Эцн чыхар эцляр, Мин бир оьул, бир ата,


Ахшам мцрэцляр Щамысы миниб бир ата.
(Эцнябахан) (Гарьыдалы)

Айры-айры чичякляр барядя дейилмиш тапмаъаларда да сюйлянян


яламятлярин мязмуна уйьунлуьу гцввятлидир:

Аьаъын тутмаг олмаз Юзц ала


Ятриндян доймаг олмаз. Йери тала
(Гызылэцл) Пара-пара,
Гялби гара
(Лаля)
Мейвяляр щаггында дейилмиш тапмаъалар да юз орижиналлыьы иля
сечилир:

544
Алдым бир дяня, Гызыл аьаъ йырьанды,
Ачдым мин дяня. Сырьалары салланды.
(Нар) (Зоьал)
Мараглы ъящятдир ки, башга груп тапмаъаларда олдуьу кими,
мейвяляр щаггындакы тапмаъаларын бюйцк гисми поетик юлчцлцдцр:
Салхым-салхым салланар, Щясдяди, ай щясдяди,
Чох галдыгда балланар Тахты ряван цстяди.
Эюйдя нярдиван олса Йахуд Бу йемиш ня йемишди,
Чыхар ордан салланар. Бир будаьын цстядяди.
(Цзцм) (Чийяляк)
Даща кичик юлчцлц тапмаъалар да вар. Беля нцмунялярдя защири
яламятляр ясас эютцрцлмцшдцр. Мясялян:
Чюлц сары, Ай эедян киши,
Ичи сары А эялян киши,
(Янъир) Папаьы йекя
Айаьы тякя.
(Эюбяляк)

Конкрет мцшащидя ясасында йаранан тапмаъалар да вар:


Аь гыз чимяндя узанар.
(Дцйц)

Йахуд:
Аьаъ башында дары гуйусу.
(Хашхаш)

Сяма ъисмляри барядяки тапмаъаларда да ушаг алями цчцн


мараглы ъящятляр вардыр. Бу типли тапмаъаларда тез-тез мцшащидя
олунан тябият щадисяляри ясас эютцрцлцр. Халг арасында Ай, улдуз,
Эцняш, йаьыш, сел, кцляк щаггында чохлу тапмаъа йашамагдадыр.
Мясялян:
Эцндцз позулар, Эюйдя учар бир майа
Эеъя дцзцляр. Ишыг сачар дцнйайа.
(Улдузлар) (Эцняш)
Бязи тапмаъаларда айры-айры тябият щадисяляринин, демяк олар ки,
ясас ъящятляри тапмаъайа кючцрцлцр:

545
Учан бир гуш эярякдир,
Иши тама кялякдир.

Дяйирмана ъан веряр


Хырмана да эярякдир.
(Кцляк)

Тапмаъалар ичярисиндя йер, тябият щадисяляри, ев яшйалары, гушлар,


щяшяратлар, инсан бядянини айры-айры цзвляри, тясяррцфат алятляри, дини вя
ясатири щадисяляр, техники тярягги иля баьлы тапмаъалар да
йашамагдадыр.
Бу тапмаъаларын бир чохуна ушаг характери цчцн сяъиййяви ъящятляр,
щазыръаваблыг вярдиши ойатмаг, щяр бир щадисяни бцтцн чаларлары иля
юйрянмяк вя с. якс олунмушдур. Бцтцн бу хцсусиййятляриня кюря
тябии ки, тапмаъалар мярасим фолклору тяркибиндя йаранан кичик
жанрлардан биридир, ону кичик жанрларын тяркибиндя юйрянмяк, даща
эениш вя ятрафлы арашдырмаг олар.
Наьыллар. Ушагларын севя-севя динлядийи вя охудуьу аьыз
ядябиййаты нцмуняляриндян бири дя наьыллардыр. Бязян йанлыш олараг
онлары «ушаглар» вя «бюйцкляр» цчцн йаранмыш наьыллар кими тясниф
едирляр. Беля щалларда ися ушаглар цчцн бюйцклярин йаратдыьы наьыллар
бу тяснифатдан кянарда галыр. Бязян дя аллегорик наьыллар сырф ушаг
наьылы щесаб едилир. Мялумдур ки, сещирли наьылларын бюйцк бир гисми
дя ушаглар цчцн сяъиййявидир. Бир чох сещирли наьылларда ися ушаг
алями цчцн характер ъизэиляр наьыл сцжетинин ясасыны тяшкил едир. Ушаг
наьыллары ичярисиндя щям щейванлар аляминдян бящс едян аллегорик
наьыллар, щям мцхтялиф гядим тясяввцрляри якс етдирян наьыллар, щям
дя сещирли гцввялярин иштирак етдийи горхулу наьыллар вардыр.
Ушаг наьыллары ичярисиндя аллегорик наьыллар даща эениш
йайылмышдыр. Аллегорик наьылларда ясасян щейванлар иштирак едир.
Инсанлар арасында баш верян щадисяляр щейванлар цзяриня кючцрцлцр.
Антропоморфик тясяввцрляр - щейванларын инсан шяклиндя
ъанландырылмасы, инсан кими данышдырылмасы, шяхсляндирилмяси бу
наьылларын ясас хцсусиййятляриндяндир. Аллегорик наьыллар йыьъам,
мяналы олур, конкрет щяйат фактына ясасланыр. Инсанлара хас
хцсусиййятляр мцхтялиф щейванлар цзяриня кючцрцлцр вя онлар ушаглар
цчцн чох мараглы олан бир дилля данышдырылыр.
Аллегорик сяпэидя йаранмыш наьылларда щяйат щягигятляринин ясас
эютцрцлмяси, айры-айры щягигятляри аллегорик сяпэидя наьыл сцжетиня
дахил олмасы она олан мараьын ясас сябябляриндяндир. Аллегорик

546
наьылларын бир чохуна мящз бу бахымдан йанашдыгда онларын ушаг
тяфяккцрц цчцн сяъиййяви наьыл сцжетляри олдуьу айдынлашыр.
Бу наьылларда мцяййян ибрятамиз ъящятляр ашыланыр, пис
хцсусиййятляр - тярслик, аъэюзлцк, хошаэялмяз вярдишляр пислянир, ушаг
характеринин формалашмасына мцсбят тясир эюстярян ямяксевярлик,
достлуг, мещрибанлыг вя с. тяблиь едилир.
Мясялян, «Тярс кечиляр» наьылына диггят йетиряк: «Ики тярс кечи
варды. Онлар бир эцн дярин бир чайын цстцндян кюрпц явязиня салынмыш
тирин цзяриндя растлашдылар. Щеч бири о бириня йол вермяк истямяди.
Тирин цстцндя кялляляшдиляр. Щяр икиси чайа дцшцб боьулду».
Тярслийин кечиляря эятирдийи фялакяти дярк едян ушаг психолоэийасы
цмумиликдя бу кейфиййяти писляйир, ону гябул етмир. «Аъэюз ит»
наьылында да белядир: «Аьзында бир сцмцк апаран ит чай цзяриндян
салынмыш тирин цстцндян кечяндя суда юз яксини эюрдц. Еля билди ки,
чайда да бир итин аьзында сцмцк вар. О сцмцйц дя алмаг цчцн суйа
атылды. Суда боьулуб юлдц».
Бу наьылда ися аъэюзлцк пислянир. Эюрцндцйц кими, щяр ики
наьылда инсана хас хцсусиййят щейванлар цзяриня кючцрцлцр, бу
хцсусиййятин нятиъя етибары иля зярури мянтиги наьылын сонунда
йыьъам, конкрет шякилдя ифадя едилир.
Еля аллегорик наьыллар да вардыр ки, онларда щейванларын дили иля
пис вярдишляр пислянир. Халг педагоэикасы иля баьлы йаранмыш беля
наьылларын ящямиййяти даща бюйцкдцр. Онлардан чыхан нятиъя ондан
ибарятдир ки, щятта мцяййян тясадцфлярля баьлы пис бир вярдишя
йийялянмисянся, ону тярэит, яэяр тярэитмясян юзцн истямясян дя сянин
бу йарарсыз вярдишин ъямиййятя зяряр вураъагдыр. «Тойуг» наьылы бу
бахымдан ибрятамиздир:
«Бир эцн бир тойуьу тахыл анбарына салдылар. Тойуг башлады
буьданы айаглары иля ешяляйиб йемяйя.
Дедиляр:
- Бу гядяр буьданы нийя ешяляйирсян?
Тойуг ъаваб верди:
- Ня еляйим, кясилмишлярим юйрянибдир, мяндя ня эцнащ вар?».
Ушаг наьыллары ичярисиндя ямяксевярлик тяблиь едян наьыллар да аз
дейил. Беля наьылларда конкрет олараг тянбяллик пислянир, ямяйя
мящяббят ашыланыр. «Яринъяк ит» наьылында дейилир:
«Гыш оланда ит дейир:
- Йаз олайды, юзцмя бир чул тохуйайдым.
Еля ки, йаз эялир, ит тянбялляшиб дейир:
- Йаз вар, гыш вар, ня тялясик иш вар».

547
Наьылда тянбяллийин эятирдийи чятинлик образлы шякилдя ифадя олунур.
Чох йыьъам, конкрет бир нятиъя чыхарылыр. Бцтцн бу кими нятиъяляр ися
халг педагоэикасында тез-тез истифадя едилян, ушагларын тярбийясиндя
мцщцм рол ойнайан ибрятамиз нясищятляр иди.
Щятта бу наьылларын типик образлары да йаранмышдыр. Ушаг
наьылларында щийляэярлик рямзи щесаб едилян тцлкц, шяр рямзи кими
танынан ъанавар силсиля наьыл сцжетляриндя иштирак едир. Онларын иштиракы
иля йаранмыш бир чох наьыл ушагларын севдийи сцжетлярдяндир.
Щейванлар аляминдян бящс едян наьылларын бир чоху ушаглар
цчцн сяъиййявидир. Щейванлар щаггында еля наьыллар вардыр ки, орада
аллегорийадан даща чох наьылчылыг юзцнц эюстярир. Хцсусян айры-айры
рямзи образларла баьлы сцжетлярдя бу ъящят даща гцввятлидир. «Гурд»
наьылыны нязярдян кечиряк:
«Гурда дедиляр:
- Эял сяни гойуна йоллайаг. Башлады аьламаьа.
Дедиляр:
- Даща нийя аьлайырсан?
Деди:
- Горхурам йалан ола».
Вя йа:
«Гурддан сорушдулар:
- Аранда галаъагсан, йохса йайлаьа эедяъяксян?
Гурд ъавабында деди:
- Мянимки ел илядир. Ел щарайа эется, мян дя орайа эедяъяйям».
Щяр ики наьылда аллегорийадан гурдун йыртыъылыг хасиййятини якс
етдирмяк истифадя едилмишдир.
Ушагларын чох севдийи «Шянэцлцм, Шцнэцлцм, Мянэцлцм»
наьылынын ясас образлары да Гурдла Кечидир. Бу наьылда наьылчылыг
аллегорийадан цстцндцр. Доьрудур ки, сцжетдя аллегорик наьылларда
олдуьу кими, рямзи образлар иштирак едир. Лакин бурадакы аллегорийа
арха пландадыр. Наьыла нязяр йетиряк: «Бири вар имиш, бири йох имиш,
аллащдан башга щеч кяс йох имиш. Биръя кечи вар имиш, бу кечинин дя
цчъя баласы. Биринин ады Шянэцлцм, биринин ады Шцнэцлцм, биринин дя
ады Мянэцлцм».
Бу кечи щяр эцн эедиб мешядя вя чюлдя отлармыш. Балалары да
гапылары баьлайыб евдя отурарлармыш. Кечи отламагдан гайыданда
гапынын далындан чаьырармыш:
Шянэцлцм, Шцнэцлцм, Мянэцлцм!
Ачын гапыны, мян эялим!

548
Аьзымда су эятирмишям,
Дюшцмдя сцд эятирмишям,
Буйнузумда от эятирмишям.
Бунлары ешидян кими балалары тез гапыны ачарлармыш вя аналары
онлары дойуздуруб йеня эедярмиш чюля-байыра отламаьа.
Бир эцн кечи эетъяк, гурд эялиб дурур гапынын далында вя
башлайыр чаьырмаьа:
Шянэцлцм, Шцнэцлцм, Мянэцлцм!
Ачын гапыны, мян эялим!
Аьзымда су эятирмишям,
Дюшцмдя сцд эятирмишям,
Буйнузумда от эятирмишям.
Балалары еля билир ки, бунлары чаьыран аналарыдыр. Ъялд гапыны
ачырлар.
Гурд ичяри эириб Шянэцлцм вя Шцнэцлцмц тутуб йейир, амма
Мянэцлцм гачыб евин кцнъцндя эизлянир. Гурд ону эюрмяйир.
Кечи дцзц, чямяни отлайыб гайытды евиня вя щямин сюзляри иля
башлады ушагларыны чаьырмаьа. Амма ичяридян бир кяс она ъаваб
вермяди. Нечя дяфя Шянэцлцм, Шцнэцлцм дейиб чаьырдыса да, она
ъаваб верян олмады вя гапы ачылмады. Ахырда юзц гапыны сындырыб
эирди евя. О йан - бу йана бахды, балаларынын щеч бирини эюрмяди.
Ахырда гаранлыг кцнъцн бириндя Мянэцлцмц эюрдц.
Башларына эяляни Мянэцлцм анасына наьыл еляди. Онда кечи эетди
чыхды довшан дамынын цстцня вя айаглары иля дамы дюйдц.
Довшан ичяридян чыьырды:
- О кимдир?
Кечи ъаваб верди ки, мяням, балаларымы сянми йемисян? Довшан ъаваб
верди ки, йох, мян йемямишям, эет тцлкцдян хябяр ал.
Кечи чыхды тцлкцнцн дамынын цстцня вя башлады айаглары иля
дюймяйя. Тцлкц ичяридян чыьырды:
- О кимдир, мяним дамымын цстя чыхыб?!
Кечи деди:
- Мяним балаларымы сянми йемисян?
Тцлкц ъаваб верди:
- Йох, мян йемямишям, эет гурддан соруш.
Кечи эетди чыхды гурдун дамынын цстцня. Бу вахт гурд да бир
газан аш асмышды, оъаьын цстя биширирди. Кечи дамы дюйяндя бунун
ашынын ичиня торпаг тюкцлдц. Онда гурд баьырды:

549
О кимдир дамым цстя,
Тоз тюкяр шамым цстя?
Ашымы шор ейляди,
Эюзцмц кор ейляди?!

Кечи ъаваб верди:

Мяням, мяням, мян паша,


Буйнузум гоша-гоша,
Чых ешийя, саваша!

Гурд чюля чыхды ки, эюрсцн ня вар. Кечи деди:


- Сян мяним балаларымы йемисян, эялмишям сянинля савашам.
Гурд истяди ки, бойнундан атсын, амма ата билмяди вя кечи иля
шярт гойдулар ки, щяр икиси бир йердя эедиб газыйа шикайят елясинляр.
Кечи эетди евя, бир каса гатыг чалды вя бир дястярхан йаьлы чюряк
биширди ки, газыйа совгат апарсын.
Гурд да бир даьаръыьын ичиня цч-дюрд нохуд дяняси салды, цфцрцб
ичини йел иля долдурду вя сонра аьзыны бярк баьлайыб юзц иля эятирди.
Эялдиляр газынын щцзуруна.
Газы кечинин совгатыны ачыб бахды вя чох хошщал олду. Сонра
гурдун даьаръыьынын аьзыны ачды. Нохудун бири сычрайыб аз галды
газынын бир эюзцнц чыхарда. Газы иши беля кясди ки, кечи иля гурд эяряк
савашсынлар вя гурда да бир буйнуз гайрылсын. Газы кечинин
буйнузуну даща да ити еляди. Амма гурда да чцрцк аьаъдан бир
буйнуз гайырды. Кечи иля гурд башладылар далашмаьа. Бир-ики дяфя
вурушандан сонра гурдун буйнузу сынды вя кечи вуруб онун
гарныны йыртды.
Гурд баьырды:
- Вай, баьырсаьым, вай...
Кечи ъавабында деди:
Шянэцлцмц, Шцнэцлцмц йемяйяйдин!
Вай баьырсаьым демяйядин! »
Наьылын бир-бириндян фяргли цч варианты вардыр. Илк дяфя Ф.Кючярли
тяряфиндян няшр едилмиш бу наьылын аз фяргли варианты фолклоршцнас
Я.Ахундов тяряфиндян няшр едилмишдир. «Азярбайъан наьыллары»нын
бешинъи ъилдиндя верилмиш бу вариантда яняняви сцжетя уйушмайан
мцяййян епизодлар вардыр. Бурада «...Гурд балаъа Мянэцлцмц
йейир, Шянэцлцмля Шцнэцлцм гачыб эизлянирляр. «Балалара

550
щядиййя»дяки вариантда ися гурд Шянэцлцмля, Шцнэцлцмц йейир,
Мянэцлцм эизляндийиндян гурд ону тапа билмир... Бу халг
наьылларынын рущуна вя янянясиня даща уйьундур. «Мяликмяммяд»,
«Цч гардаш», «Цч баъы», «Илан вя гыз» вя с. наьылларымызда кичик
гардаш вя йа кичик баъы чох аьыллы, баъарыглы, ъялд, инсанпярвяр,
ядалятли вя с. кейфиййятляря малик гящряманлар кими
сяъиййяляндирилирляр.
Ф.Кючярлинин сцжетиндя дямирчи йохдур. Бурада тамащкар газы
вардыр. Лакин бу тамащкар газы да «щаггы-нащагдан сечир». Она
йахшы щядиййя эятирян кечинин буйнузуну итиляйир. Онларын савашмалы
олдуьуну билдирир. Яслиндя сцжетя газы образынын дахил олмасы иля
аллегорийа арха плана кечир. Кичик бир нохуд тапыб эятириб аз гала
газынын эюзцнцн чыхармаг истяйян гурд яслиндя ъязасыз галыр. Бурда
чцрцк аьаъдан буйнуз дцзялдян газы юз аъыьыны да гурддан кечи
васитясиля алмаг истяйир.
Икинъи вариантда ися газы иля йанашы сцжетя икинъи бир образ -
Дямирчи дахил олду. Дямирчи кечийя тямяннасыз кюмяк едир. Халгын
нцмайяндяси олан Дямирчи щаггы-нащагдан сечян адамдыр. Гурдун
ядалятсизлийи Дямирчинин цряйини йандырыр. Буна эюря дя о, яввялъя
гурдун дишлярини чыхарыр, сонра кечинин поладдан дцзялмиш
буйнузларыны гылынъ кими итиляйир.
Ф.Кючярли вариантында кечи гурддан балаларынын интигамыны
алыр, наьылларын чохъилдлийиндя верилмиш вариантда ися щятта гурдун
гарнындан Мянэцлцмц чыхарыр: «Гурд бяркдян улайыб йеря
йыхылды. Кечи о саат онун гарныны йыртыб Мянэцлцмц чыхартды.
Баьрына басды, эюзляриндян юпдц, Гурд гышгырыб деди:
- Вай гарным.
Кечи деди:
- Мянэцлцмц йемяйяйдин,
Вай гарыным демяйяйдин».
Бурада истяр газы вя дямирчи образлары иля баьлы, истярся дя
щадисялярин наьыллашмасында аллегорийадан даща чох яняняви
наьылчылыг нязяря чарпыр. Бу типли наьыллар ушаг фолклорунда цстцнлцк
тяшкил едир, онлары щеч шцбщясиз ки, сырф аллегорик вя йа еляъя дя
щейванлар аляминдян бящс едян наьыллардан фяргляндирмяк зяруридир.
Бу наьыллар аллегорик наьылларла горхулу наьыллар арасында бир кечид
тяшкил едир.
Ушаг фолклорунда аллегорик наьыллара йахын, лакин яски
тясяввцрляри якс етдирян наьыллар да вар. Онларда даща гядимлярдя

551
инсанын ситайиш етдийи айры-айры онгонлара, танрылара, тотомляря
мцнасибят юзцнц эюстярир. Илк бахышда адама еля эялир ки, бу
наьылларда мцряккяб етигадлар, инамлар якс олунмушдур. Лакин
наьылларда гойулан инам вя етигадлара халгымызын гядим дюврлярдяки
анламлары бахымындан йанашдыгда айдын эюрцнцр ки, бунлар да
бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы наьыллардыр.
Гядим инсанларын ангон - тотем щесаб етдийи щейванлардан бири
дя илан иди. Цмумиййятля, шифащи йарадыъылыьымызда илан тотеми иля
баьлы чохлу наьыллар йаранмышдыр. Бу наьылларда иланлар икили
характеридядир. Даща гядим наьылларда илан инсанын хейирхащыдыр. Ня
гядяр ки, илкин инсанлар иланы мцгяддяс щесаб етмиш, она тотем кими
бахмышдыр, бу дюврцн наьылларында илан инсаны хошбяхтлийя йетирир. Еля
ки, илан тотемлийи сарсылмаьа, илана олан инам дяйишмяйя башлайыр,
онда бу дюврцн наьылларында илан инсанын бядхащына чеврилир. Бу икили
характери якс етдирян наьыллардан бири дя «Овчу Пирим»дир. Шцбщясиз
ки, бу сцжет дя бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы, яски тясяввцрляри
якс етдирян наьыл сцжетляриндяндир. Бурадан айдын эюрцнцр ки, Овчу
Пирим ня гядяр ки, иланын сиррини сахлайыр, ишляри уьурлу олур, еля ки,
илан тотеминя олан инамы сарсылыр – иланын сиррини арвадына ачмагла
шярти позур, илан ангону вя йа тотеми, танрысы Овчу Пирими фялакятя
салыр. Ъанаварлар ону гырх аршын гуйунун дибиндя тапыб
парчалайырлар.
Охшар типли наьыллардан олан «Эюйчяк Фатма»да да балаъа
Фатмайа кюмяк едян онун инандыьы, ситайиш етдийи тотемдир. Даща
гядимлярдян халг арасында мювъуд инам вя етигадлар сцжетин
мяркязиндя дайаныр.
Эюйчяк Фатманы хошбяхтлийя йетирян онун ситайиш етдийи
танрыдыр, ня гядяр ки, бу танрыйа - тотемя инам вар, о инсана щами
олур. Еля ки, юэей ана иняк тотемини инкар едир, мцхтялиф бящанялярля
гызыл иняйи кясмяйя ярини разы салыр, бунунла да яслиндя иняйин
тотемлийи инкар олунур. Инкар олунмуш танры ону инкар едянляри -
аналыьы, онун гызыны фялакятя салыр, эцнащсыз Фатманы ися сяадятя
говушдурур.
Наьыллардакы образлара фикир версяк эюрярик ки, онлар да мцхтялиф
сяъиййялидир. Сцжетдя яввялъя халгын ади мяишят щяйаты нязяря чарпыр.
Диггят верился, айдын эюрцняр ки, сцжетин бу щиссяси о гядяр дя гядим
дейил. Бир аилядя баш верян, мяишятдя тез-тез мцшащидя олунан щадися
бурада да тякрар олунур.
Аиляйя бядбяхтлик цз верир, ана вяфат едир, Фатма йетим галыр.
Чох кечмядян ата евлянир. Евя юэей ана вя хябис баъылыг эялир.

552
Бу, дцнйа халгларынын наьыл сцжетляриндяки сяййар сцжетлярдяндир
вя Андрейев каталогунда хцсуси нюмря алтында гейдя алынмышдыр.
Орта ясрлярдян башлайараг Азярбайъан наьылларында мяишят щяйатыны
якс етдирян бу типли епизодлар наьылларда тез-тез нязяря чарпыр. Бир
сыра щалларда ися щямин сцжетляр пешякар наьылчы репертуарында ушаг
наьыллары кими сабитляшир. Наьылын сонракы инкишафы даща мараглыдыр.
Бурада наьылчылар Фатманы сяадятя говушдурур, юэей ананы вя хябис
баъылыьы ися ъязаландырырлар.
Наьылчылар мящз бурада даща гядим инамлара мцраъият едир, ит,
хоруз, иняк ангонлары барядя халг арасындакы инанълардан истифадя
едир. Кясилмиш иняйин сцмцкляри, дяриси Фатмайа кюмяк едир, аналыг
Фатманын ял-айаьыны баьлайыб ону тяндирдя эизлядяндя, Фатманын
йериня юз гызыны падшащын оьлуна вермяк истяйяндя хоруз Фатмайа
кюмяк едир:
Фатма ханым тяндирдя,
Айаглары кяндирдя - дейя онун йерини хябяр верир.
Эюрцндцйц кими, наьылын икинъи щиссяси орта яср яняняви мяишят
щяйаты лювщяляриндян даща чох ушаг характери цчцн сяъиййяви
мотивляри якс етдирмя истигамяти алыр.
Истяр «Шянэцлцм, Шцнэцлцм вя Мянэцлцм», истярся дя «Эюйчяк
Фатма» типли бир сыра силсиля наьыллары ня щейванлар аляминдян бящс
едян, ня дя аллегорик наьыллар групуна дахил етмяк олмаз.
Бу наьыллар синкретик йолла йаранан ушаг наьылларыдыр. Сцжетлярин
йаранмасында щям щейванлар аляминдян бящс едян наьыллара мяхсус
елементляр, щям дя аллегорик цнсцрляр фяал иштирак едир. Бу типли наьыл
сцжетляриндя ушаг алями цчцн горхулу щаллар да характер
хцсусиййятлярдяндир. Мясялян, «Шянэцлцм, Шцнэцлцм вя
Мянэцлцм»дя гурдун ушаглары горхутмасы, гапыны дюймяси, ики
баъыны йемяси, кечинин гурдла дюйцш епизодлары ушаглар «горхулу
щадисяляр» кими гиймятляндирир, бу епизодлары охудугда вя йа
динлядикдя кичик йашлылар аз щяйяъан кечирмирляр. Беля хцсусиййятляр
«Эюйчяк Фатма» наьылында да нязяря чарпыр. Аналыьын Фатмайа
мцнасибятиндя, ону инъитмясиндя, ял-айаьыны баьлайыб тяндирдя
эизлятмяси вя с. кими епизодларда горхулу анлар аз дейилдир.
Ушаг наьылларында горхулу щадисялярин сцжет хяттиндя ясас йер
тутмасы бу наьылларла бюйцкляр цчцн йаранмыш наьылларын сярщяддини
мцяййянляшдирмяйин ясас шяртляриндяндир. Лакин мялум олдуьу
кими, наьыл йарадыъылыьындакы мцщцм йер тутан сещирли наьылларда да
горхулу щадисяляря тез-тез тясадцф олунур. Сещирли наьыллар ичярисиндя

553
дя ушаг алями вя характери цчцн сяъиййяви мотивлярдян эениш истифадя
олунур.
Ялбяття, бцтцн сещирли наьыллары ушаг наьыллары щесаб етмяк
йанлышлыг оларды. Амма сещирли наьыллар ичярисиндя ушаг наьылы тялябиня
уйьунлашанлары да вардыр ки, онлар синкретик ушаг наьылларыдыр.
Сещирли наьыллар бюйцкляр цчцн йаранан наьыллардыр. Бу
наьылларда сещирли гцввяляр вя образлар, эюзбаьлайыъылар, яфсунлар вя
с. фяал иштирак едир.
«Сещирли халат», «Бир галанын сирри» типли наьыллар ушаг алями цчцн
сяъиййяви щадисялярля зянэиндир. Бу наьылларда бцтцн сещирли гцввяляр
ушагларла бирликдя сцжетин мяркязиндядир.
Еля сещирли наьыллар да вардыр ки, бурада ушаглар иштирак етмир,
лакин онлар айры-айры гящряманларын сещирли гцввяляря ⎯ кялляэюзляря,
дивляря, сещирли эцп гарыларына вя с. гаршы мцбаризясини марагла
изляйир, гящряманлыгла бирликдя санки юзляри дя бу гара гцввялярля
вурушурлар. «Вяфалы ат», «Кялляэюз» вя с. наьыллар бу ъящятдян даща
сяъиййявидир. Щямин наьылларда да «горхулу щадисяляр» фяал
мювгедядир. Ушаглар бир сыра сещирли сцжет вя епизодларда горхулу
щадисялярля растлашыр, сещирли гцввялярин бу щадисялярдяки иштиракыны
интизарла, горхуйла изляйирляр.
Азярбайъан наьыл йарадыъылыьында бу типли горхулу щадисялярля
зянэин сцжетляр яслиндя ушаглар цчцн бюйцклярин мцхтялиф вахтларда
йаратдыьы наьыллардыр. Айры-айры фярдлярин йарадыъылыьы сайясиндя
мейдана эялмиш наьыллар заман кечдикъя пешякар наьылчыларын
репертуарына дцшмцш, ъилаланмыш, йени йарадыъылыг мярщялясиндян
кечиб ушаг наьыллары кими танынмышдыр.
Халг ойунларынын эениш бир голуну ушаг
Ушаг ойунлары тяшкил едир. Яслиндя ушаг ойунлары
ойунлары рягсдахили вя мярасим ойунлары ясасында
йаранмышдыр. Бу ойунларда еркян етигад вя инамлар
эцълцдцр. Лакин тябии ки, онларын бир чоху илкин формаларыны горуйуб
сахлайа билмямиш, эцълц тящрифляря вя трансформасийалара уьрамыш,
бу эцн ушаглар цчцн сяъиййяви хцсусиййятляри гябулетмя принсипи иля
йенидян ишлянмишдир. Лакин ушаг ойунларында бизя эялиб чатан бир
сыра архаик елементляр бу ойунларын чарпазлашма мягамлары, еркян
дюврлярин мярасим вя адятляри цзяриня кюлэя сала билмямишдир. Е.Тай-
лор ушаг ойунларыны «мядяниййят галынтылары» щесаб едирди.
Ойунларын да мцяййян мярщялядя бюйцклярин юзц тяряфиндян
йараныб иъра едилдийи, заман кечдикъя инсанын физиоложи, иътимаи-сийаси
тякамцлц нятиъясиндя тядриъян ушаг мяишятиня дахил ещтималы

554
эцълцдцр. Ушагларын юзляринин йаратдыьы ойунлар да аз дейилдир.
Онлар ушагларын эцндялик мцшащидяляри, эюрцб-ешитдикляри,
мцтяяссирляндийи щадисяляр, бир сыра щалларда ися айры-айры ибрятамиз
факт вя щадисялярин тяглиди иля баьлы йаранмышдыр. Ойунлар щаггында
илк мялуматлар бизя яски мянбялярдя эялиб чатмышдыр. Онларын ян
камили М.Кашгаринин «Диваны»дыр. Бурада бир чох ушаг ойунлары, -
«Чярпялянэ», «Мунгуз-мунгуз», «Гарагуны», «Ябя-ябя», «Кюч»
вя с. барядя мялумат верилир (2, 243, 363). Бу эцн бизя эялиб чатан
ушаг ойунларыны шярти олараг ъялдлик, чевиклик вя щярякятля баьлы
ойунлар, айин, етигад вя мярасимлярля баьлы ойунлар, эюзбаьлыъа
ойунлары кими цч група бюлмяк олар:
1. Ъялдлик, чевиклик вя щярякятля баьлы ойунларда даща гядим
ойун елементляри горунуб сахланмышдыр. Онларда ял,гол, бядян
щярякятляри иля йанашы, щим-ъим, гаш-эюз, дил-додаг вя с. щярякятляри
ясас йер тутур. Ушаг ойунларынын бу групуна ейни заманда сай
системи иля баьлы йаранмыш ойунлар да дахилдир. Сай вя саймаг
ойунун ясас мязмунуну тяшкил ется дя щярякят бу ойунларда да юн
пландадыр.
«Аддымбасды», «Атларда кимин аты», «Бели кимя вердин»,
«Гачды-тутду», «Ялмяндя», «Чилик аьаъ», «Эизир-эизир»,
«Топалдыгач», «Цзянэи» кими ойунлары щяля чох гядимлярдян
ушаглар арасында мяшщур олмушдур. Диггят верился айдын олур ки, щяр
бир ойун ушагларда мцяййян вярдишляр ашыламаьа хидмят етмишдир.
Мясялян, «Аддымбасды» ойуну из иля эетмяк, «Бели кимя вердин» йер
белляйян ушагларда ямяк вярдишини тярбийя етмяк, «Гачды-тутду» да
гыса йоллар вя ъялд щярякятлярля гачаны тутмаг, «Ял мяндя» дя
цзмяк вя йа суда боьуланы хилас етмяк, «Чилинэ аьаъ»да гцввятли
зярбя иля щяр щансы бир яшйаны даща узаьа тулламаг, «Цзянэи»дя ат
йящярлямяк, ат чапмаг вярдишляри ашыланыр. Яслиндя щяр бир ойунда
башлыъа цнсцр щярякятдир.
Еля ойунлар да вардыр ки, онларда яйлянъялилик юн пландадыр. Чевик
вя сярт щярякятляр явязиня мцлайим щярякятлярля ойуну давам етдирмя
ясас шяртдир. «Дясмал алды гач», «Сичан пишик», «Евъик-евъик», «Тякям-
тякям», «Йалан-палан», «Ит гусду» вя с. ойунлар бу ъящятдян
сяъиййявидир. Онлардан бир гисминин гызлар арасында даща чох йайылмасы
мцлайим щярякятлярин ясас сябябляриндяндир. Ейни хцсусиййят саймаг,
щесабламаг вярдиши ашылайан «Мярякючдц», «Тякмя ъцтмя», «Беш-он
беш», «Ебя-ебя», «Ал буну», «Эил-эил» вя башга ойунлар цчцн дя
сяъиййявидир.
Щярякятля баьлы ойунлар ушаг мяишятинин демяк олар ки, бцтцн

555
сащялярини ящатя етмишдир. Еля нцмуняляр дя вардыр ки, онларда
йаланчылыг, горхаглыг, тялхяклик, хябислик вя с. тянгид едилир.
Ушагларын белялярини яля салан аъытма ойунларында да щярякят ясас
эютцрцлцр. «Ай Таьы дим-дим дураз», «Нохуду Кечял», «Новзу
кечял» вя с. ойунларда мящз ислащ олунмалы ъящятлярин тянгиди, бир аз
да шиширдилмиш шякилдя сюйлянир.
Йолдашлары алдадан, щамыйа кяляк эялян, йаланчы кечялляри
аъыгландыран, ислащ етмяк мягсядиля дювря вуруб дайанан ушаглар
кечяли арайа алырлар. Бири кечялин пис ямялини – йолдашынын папаьыны,
чякмясини оьурладыьыны сюйляйир. Кечял эцнащыны етираф етмядикдя
ушаглар хорла охуйурлар:
Кечял, кечял банийя
Эетди щамамханийя
Щямамхана баьлыды,
Кечялин башы йаьлыды
Ушаг ойунлары ичярисиндя ислащ олунмайанлары ъязаландыран
ойунлар да вар. «Буруна дяймя», «Бойунэяздирмя»,
«Торпаггазды» вя с. ойунларда «эцнащкарлар» ъязаландырылыр. Физики
иш, ямяк мяшьулиййяти, йолдашлыг мязяммяти, пис хасиййятляри тярэидир.
2. Айин, етигад вя мярасимлярля баьлы ушаг ойунларынын
яксяриййятиндя еркянлийин изляри бу вя йа диэяр шякилдя йашамагдадыр.
Бир сыра щалларда мяна вя мязмун тящрифляриня уьрасалар да айин,
етигад вя мярасимлярля баьлылыг бу ойунларын цмуми мязмунунда,
ойунлары мцшащидя едян няьмялярин мятниндя нязяря чарпыр.
Бязи ойунларда ритуаллар даща эцълц шякилдя мцщафизя едилир.
Мясялян, «Году» ойунунда ушаглар гядим бир мярасими Эцняши
ъаьырмаьы тяглид едирляр. Он-он ики няфяр ушаг цч-дюрд дястяйя
бюлцнцр. Биринъи дястя охуйур: «Эцн чых, эцн чых чых, кящяр аты мин
чых», икинъи дястя охуйур: «Кечял гызы евдя гой, сачлы гызы эютцр чых».
Хор сяслянир: «Эцн чых, эцн чых, кящяр аты мин чых...»
Эцняшин эялмядийини эюрян цчцнъц дястя охуйур: «Оьлун
гайандан учду, гызын тяндиря дцшдц...» Биринъи дястя няйи ися эюрмцш
кими севинъля тякрар едир: «Эцн эетди су ичмяйя, гырмызы дон
бичмяйя...» Дястяляр бундан сонра хорла охуйурлар:
Эцн юзцнц йетиряъяк,
Кечял гызы апараъаг
Сачлы гызы эятиряъяк.
«Эцн чых, эцн чых» хорунун сядасы алтында мейданчайа гырмызы

556
дон эеймиш, гызыл сачлы эцняшин рямзи олан гызлар дахил олур. Хор
йенидян башлайыр...
Ушаглар ичярисиндя эениш йайылмыш «Йел баба» силсиля ойунларында
ися кцляк, гыш арзуланыр. Беля ойунлар оъаг, тонгал ятрафында
рягслярля няьмялярин синкретизми ясасында йараныр, бир сыра щалларда
йаллыларын тяглиди тясири баьышлайыр.
Ушаглар арасында еркян инам вя етигадларла баьлы чохлу ойунлар
вар. «Су цстцндян атданма», «Баъыйа бир гуртум су вер», «Од
цстцндян атданма», «Од галама», «Довшан ойуну», «Айы мяни
йемяди», «Дынгыл сазым», «Атымы гары апарды», «Ъин тутду», «Ал
эялди», «Алдан-Гачды», «Дамдабаъа апарды» вя с. кими
нцмунялярдя еркян инам вя тясяввцрляр яса йер тутур. Еля ойунлар
вар ки, тябиятин мцхтялиф щейванлары бу ойунларда икили характердядир.
Мясялян, «Шир эялди» ойунунда даьда итян Аслана шир йол эюстярир,
ону горхулу ъинлярин ялиндян алыр. Ойунда ушаглар Шири сыьаллайыр,
она щалва-чюряк, ширни верирляр. «Шир гызымы апарды» ойунунда ися Шир
лянятлянир. «Шир сцдц» ойунунда ися Шир ушагларын достуна чеврилир.
Залым падышащын гайадан атдырдыьы ушаг Ширин йувасына дцшцр. Шир
ону юз сцдц иля бюйцдцр. Бир эцн ися Шир оьланы эятириб залым
падышащын йериндя падышащ гойур.
Икили характерли ойунлар ичярисиндя гурдла баьлы ушаг ойунлары да
мараг доьурур. Азярбайъан ушаг ойунлары ичярисиндя «Ана, мяни
гурда вермя», «Чобан мяни гурда верди», «Гурд ойуну», «Даь
дибиндя боз гурд вар», «Чобан мяни гурда вермя», «Шянэцлцмц
гурд йеди» кими нцмунялярдя гурд пислянир, ушаглар ону горхулу
йыртыъы кими рямзляндирирляр. «Гурд йолу», «Гурд достлуьу»
ойунларында ися гурд хейирхащ рямздир, ушагларын досту вя
хиласкарыдыр. Шцбщясиз ки, бу, яъдадларымызын инанъларынын халг
йарадыъылыьындакы яксинин нятиъясидир.
Айин, етигад, мярасим ойунларынын бюйцк бир гисми няьмя
мятнляри иля мцшащидя олунур. Онлар яслиндя щярякятдян тяърид
олунмур. Лакин няьмяляр бу ойунларда юн планда олур. Мясялян,
«Чырты-чырты», «Шянэяля», «Чярхи-гянбяр», «Чумур-чумур», «Дальа-
дальа» вя с. ойунларда охумаг, няьмя вя хорлар щярякятдян даща
чох диггят мяркязиндядир. Щярякят бу ойунларода няьмя
мятнляринин ритминя уйьунлашдырылыр. Нисбятян сонракы мярщялярлярдя
ойунлара дахил олан няьмя вя ифачылыг елементляри щярякяти, рягси
ритмляшдирдийиндян ойун мятнляриндя бу елементляр юн плана кечир.
3. Эюзбаьлыъы ойунлары да ушаглар ичярисиндя эениш йайылмышдыр. Бу
ойунлар ушагларда дуйма, щиссетмя вя цмумиликдя щяссаслыг

557
ашылайыр. Бу нцмуняляр йашлыларын – бир чох ойунбазларын,
жанглйорларын эюзбаьлыъа ойунлары, фокслары вя с. ясасында
йаранмышдыр. «Гызылэцлцм кимдяди», «Хан бабамын адыны де»,
«Йайлыьы ким апарды», «Кцл санъаьым ким ачды» кими ойунларда
ялиндя гызылэцл, санъаг, дясмал тутмуш эюзцбаьлы ушаьын ялиндян ону
алырлар. Сонра эюзцнц ачырлар. Дювря вуруб йердя отурмуш ушаглар
сакитъя отурарды. Эюзцбаьланан ушаг ися доланыб иткисини ахтарыр.
Ушаглар ичярисиндя «Долана-долана», «Щайлана-щайлана», «Айлана-
айлана» вариантларында йайылмыш ойунларда ися ушаг эюзцбаьлы щалда
«оьру»ну тапарды.
«Эюзцвц тутдум, адымы де» ойунда ися йолдашларындан бири
сяссиз архадан эялиб киминся эюзлярини яли иля тутур, сясини чыхармыр.
Йолдашлары гышгырырлар: «Эюз тутанын адыны де». Эюзц тутулан ушаг
бир-бир йолдашларынын адыны чякир. Эюзц тутан ону танымайынъа
яллярини бурахмыр. Тапа билмяйяндя йердян кимся бири ады дейир,
ойуну удузан иштиракчыларынын арзусуну йериня йетирир. Гуйудан су
чякир, атлары суварыр, щейванлара от гойур вя с.
Ушаглар арасында эюзбаьлыъа ойунлары эениш йайылмышды.
Мясялян, «Чах-чах» ойунда нюмрялянмиш иштиракчылардын «биринин
эюзлярини баьлайыб онун ятрафына топланырлар. Башчы ялиндяки ики дашы
мцхтялитф сайда бир-бириня вуруб эюзцбаьлыдан «бу кимин
нюмрясидир» сорушур. Нюмря сащибинин ады тапылмадыгда, эюзцбаьлы
иштиракчыларын истядийи рягси, мащныны охумалы иди».
Эюзцбаьлыъа ойунларында эюзцбаьлы ойунлар ойнамаг, рягсляр
етмяк, иткини ахтармаг, мцхтялиф фокслар эюстярмяк, ял цстя эязмяк
вя с. хцсусиля мараг доьурур. Бу ойунларын бир гисминдя ушаг
щафизясинин итиляшдирилмяси башлыъа ъящят иди. Мясялян, «Чешмибянд»,
«Йелли щарда отурду», «Ъан эцлцм щара эетди» вя с. ойунларда
сясдян, щянирдян адамы танымаг ясас шярт иди. Бу ойунлар ушагларда
щяссас вярдишляр йарадыр, онларын мцхтялиф психоложи щаллардан,
щяйаъан вя емосийалардан горунмасына кюмяк едирди.

ЯДЯБИЙЙАТ

1. Нябийев А. Азярбайъан ушаг фолклору, Бакы, 2000


2. Кашьари М. Дивани-лцьяти-ит тцрк, I ъ., Дашкянд, 1961
3. Нябийев А. Ел няьмяляри, халг ойунлары, Бакы, 1988
4. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике, III т., М,
1968
5. Ялийев М. Азярбайъан шер сяняти, Бакы, 2001-05-21

558
6. Аталар сюзц, Бакы,1956
7. Азярбайъан фолклору антолоэийасы, I китаб, Бакы, 1968
8. Байатылар, топлайан вя тяртиб едян Щ.Гасымовдур, Бакы, 1964
9. Кашьарлы М. Дивани-лцьяти-ит тцрк, II ъ., Анкара, 1972
10. Мцмтаз С. Сечилмиш ясярляри, Бакы, 1978
11. Абид Я. Тцрк халглары ядябиййатында «мани» нювц вя
Азярбайъан байатыларынын хцсусиййятляри, «Азярбайъаны
юйрянмя йолу», 1930, № 4-5
12. Ок олма, кизил олма, Дашкянд, 1967
13. Нябийев А. Азярбайъан-юзбяк фолклор ялагяляри, Бакы, 1978
14. Шцкцрбяйли Ф. Ляля – байатылар, Бакы, 1988

559
ИГТИСАДИ МЦНАСИБЯТЛЯРИН БЯДИИ ИФАДЯСИ,
ЙАХУД БАЗАР ФОЛКЛОРУ

Гядим дювр фолклор йарадыъылыьында базар фолклорунун


юзцнямяхсус йери вардыр.
Азярбайъанда тайфаларарасы игтисади мцнасибятлярин чох гядим
тарихи вардыр. Бу мцнасибятляр щяля пул мейдана эялмяздян хейли
яввял мювъуд олмуш, тайфаларын игтисади щяйатынын натура мцбадиляси
вя онларын мцхтялиф формаларыны йаратмышдыр. Игтисади мцнасибятляр
формалашдыгъа, Шярг вя Гярб тиъарят ялагяляри йараныб эениш вцсят
алмыш, базар тиъаряти мейдана чыхмышдыр.
Базар мцнасибятляринин эенишлянмяси, тиъарят ялагяляринин
йцксялмяси, тиъарят дилинин мейдана эялмяси, мал мцбадиляси вя алгы-
сатгы просесиня мяхсус аьыз ядябиййаты мятнлярини доьурмуш вя чох
гыса мцддятдя онларын игтисади мцнасибятляр чеврясини ящатя
етмясиня сябяб олмушдур. Базар мцнасибятлярини мцхтялиф сявиййяси,
мал мцбадиляси вя алгы-сатгы дцшцнъясинин рянэарянэ мятнлярини
доьурмуш мцбадилялярин файдалылыьы щямян мятнлярин башлыъа
мащиййятини тяшкил едир. Бу типли няьмяляр мцбадилядян сонра,
эюрцлян ишини ящямиййяти, чятинлийи, ещтийаъын арадан галхдыьыны даща
эениш йаймаг мягсяди дашыйарды. Яслиндя бу няьмялярдя натрура
мцбадиляси тяблиь едилярди. Мящсулу тярифляйян бядии мятнляр ися
нисбятян сонракы дюврцн мящсулу олуб, базар тиъаряти иля баьлы
мейдана эялмишдир.
Игтисади инкишаф, натура мцбадиляси вя базар тиъаряти иля баьлы
фолклор нцмуняляри милли мядяниййяти инкишаф етмиш халгларын шифащи
йарадыъылыьында эениш йайылмышдыр (3, 162).
Бир сыра халгларын гящряманлыг епослары вя дастан
йарадыъылыьында натура мцбадилясинин еркян изляри якс олунмушдур.
Натура мцбадилясини якс етдирян бядии мятнлярин халг арасында
шифащи дилдя йайылмыш нцмуняляриндян дя бизя эялиб чатаны вардыр.
Доьрудур, щямин мятнляр мцхтялиф трансформасийалара уьрамышдыр.
Лакин мцбадилянин башлыъа гайяси, бу няьмялярдя мцщафизя олуна
билмишляр. Мясялян, бу дюврцн бядии мятни щесаб етдийимиз бир
няьмядя даща еркян тясяввцрляр якс олунмушдур. Кючяри щяйат
шяраитиндя йашайан тайфа (онун бир цзвц, йахуд аиляси) отураг щяйат
шяраитли тайфа иля мал мцбадиляси едир – йун верир, ун алыр. Йун верян
тайфа мятндян эюрцнцр ки, аълыг чякир. Онун юз мящсулуну эютцрцб
дяйишмяк цчцн оба-оба эязмяси кючяри тайфалара мяхсус елементдир.
Лакин бу тайфа мцбадиля цчцн мцгабил тяряф тапмагда чятинлик

560
чякир. Еля бу мятнин юзцндя Хызыр Илйас тясяввцрц иля растлашырыг.
Хызыр Илйас йолу итирмиш тайфайа, мящсулуну мцбадиля етмяйя
чятинлик чякянляря гоншу тайфанын йолуну эюстярир. Ики тайфа гаршы-
гаршыйа дайаныр. Йуна ещтийаъы олан йун ялдя едир, уна ещтийаъы олан
ун.
Ун тапыб аълыгдан, фялакятдян гуртаран тайфа Хызыра борълу
галдыьыны билдирир.
Тцрк халгларынын тясяввцрцндя Хызыр йолда галыб чятинлийя
дцшянляря кюмяк эюстярян танрыдыр. О инсанлара юз кюмяк ялини
узадыр, сонра ися гейбя чякилир.
Чятинлийя дцшян тайфа ися юз танрысына разылыьыны аьыр гышдан
йаза саламат чыхмасы иля билдирир:
Тярякямяйя Хызыр Илйаса.
Дцшдц гаждыг. Цзцмцзя
Гылынъ чякди Ачды гапы,
Еля аъдыг, Эцн эцнняди
Тапды бизи Эцнцмцзя,
Аьыр бала. Вердик йуну,
Ялдя яса, Алдыг уну.
Дцшдцк йола. Чыхдыг йаза.
Тярякямя Боръду галдыг
Батды йаса, Хызыр Илйаса (3, 163)
Эцман галды
Няьмядяки тясяввцря эюря мцбадиля цчцн шяраит йарадан,
тайфалары бир-бириня говушдуран Хызыр Илйасдыр. Игтисади щяйатын,
гаршылыглы игтисади ялагялярин еркян бир дюврц бу бядии мятндя якс
олунмушдур. Бу типли мятнляр тякъя фолклор нцмуняляри кими йох,
ейни заманда гядим Азярбайъан яразисиндя тцрк тайфаларын
мяшьулиййятини, онларын тарихи йерляшмясини вя еркян игтисади
ялагялярини юйрянмяк бахымындан да ящямиййятлидир.
Мятндя щадисянин тяяссцраты якс олунур. Арайа ядавятин
дцшмяси щяръ-мярълик йаратмыш, тайфа юз ещтийаъыны вахтында юдяйя
билмямиш вя тайфайа аълыг дцшмцшдцр. Мцнасибятлярин позулмасы
тайфаны чятин вязиййятя гоймуш, неъя дейярляр, «щюрмят олмайан
йердя бярякят олмаз» ящвалыны йаратмышдыр. Аълыьа дцшмцш тайфанын
бир гисм цзвц, йахуд бир нечяси мящсулуну – йуну эютцрцб ону
щарада мцбадиля етмяли олдуьуну билмясляр дя йола дцшмцшляр. Еля
бу мягамда йолда галанлара, чятинлийя дцшянляря кюмяк яли узадан
Хызырын щамилик функментляри нязяря чарпыр. Хызыр чятин эцня

561
дцшянляря кюмяк ялини узадыр, тайфайа ниъат йолу эюстярир. Бу кими
деталлар епик тясяввцрцн чох еркян чаьларындан, тайфа вя гябиля
мцнасибятляри дюврц, онларын артан сцрятля йцксялян тякамцлцндян
сораг верир. Бу типли башга нцмунялярдя натура мцбадилясинин охшар
етник шяраити нязяря чарпыр. Лакин фярг артыг мцнасибятлярин сивил
мярщяляйя гядям гоймасы, натура мцбадилясинин апарыъы
сявиййясинин чатдыьыны якс етдирмясиндядир. Ашаьыдакы мятндя мал
мцбадиляси етмяйя щазырлашан тайфайа артыг щарада мцбадиля едяъяйи
мялумдур. Игтисади мцнасибятляр ейни заманда гоншулуг
мцнасибятлярини гайдайа салмыш, яслиндя сийаси мцнасибятляри
сащманламыш, мцбадиля цчцн зярури шяраит мейдана эятирмишдир.
Артыг тайфа няйи ня иля дяйишмяйин, щарада вя неъя дяйишмяйи йахшы
билир. Она эюря дя бизя эялиб чатан мятндя реал мцнасибятляр юня
чякилир:
Пендирими, дялямями,
Шоруму,
Аь дярини, йаь дярини
Кцрклцкляри, эюнняри,
Тайлаглара тайладым.
Тайлаьымы
Гоншу еля щайладым.
Сары буьда
Эялди долду дуннуьа,
Балта вурдуг,
Гящятдуьа, суннуьа (3, 164)
Няьмя чобанлар арасында йаранмышдыр. Юзц дя бу няьмяни
чобанлар пайызын сону, гышын яввялляриндя – Бюйцк Чиллянин эирмяси
мцнасибятиля кечирилян мярасим заманы охуйардылар.
Игтисади мцнасибятляр инкишаф етдикъя мцбадилянин йени
формалары мейдана эялмишдир. Бу формалар бядии сюздя, аьыз
ядябиййаты нцмуняляриндя якс олунараг дцнйайа йайылмышдыр.
Узаг йцзилликлярдя халчачылыг, ипякчилик, дяричилик вя кустар
сяняткарлыьын чох мцхтялиф сащяляри иля баьлы таъирлярин вя сарванларын
дилиндя долашан, милли сярвятляри вясф еляйян бу няьмяляр Щинди,
Щяляби, Руму, Баьдады юлкя-юлкя, дийар-дийар эязмиш, эедиб чох-
чох узаг елляря чыхмышдыр. Ганы бир, дили бир халгларын ясрлярдян бяри
ешидиб севдийи, тякрар едиб тясялли тапдыьы вя синясиндя йашатдыьы бу
бядии нцмуняляр базар фолклору ады иля йцзилликляри йашамыш, даим
тязялянмиш, йени дцшцнъя, адят-янянялярля ъилаланмышдыр.

562
Шярг базарларында, канвансара дарвазаларында, кичик мящялля
доггазларында, яски тцрк шящярляринин адам итирян дарысгал
кцчяляриндя, Бакынын мин бир немят дцзцлмцш Базар мейданында,
Губа мейданын вя с. ялиндя бардаг эяздирян бюйцклц-кичикли
ушагларын, ъыр сясли, цз-эюзцндян йорьунлуг вя язэинлик йаьан
аьбирчяк аналарын, агил гоъаларын охудуглары, зцмзцмялярдя щеч
вахт йаддашлардан унудулмайан базар няьмяляри нцмунялярини
йаратмышлар, лап ушаг икян базарларда ешитдийим щязин бир няьмянин
ритмик сядалары щяля дя гулагларымдадыр:
Сярин су вар, сярвяри,
Цряйи йанан, эял бяри...
Исти йай эцнляриндя Бакынын сярин кящризляриндян эютцрцлцб
бардагларда, сящянэлярдя мейдан-мейдан эяздирилян, эяздирилдикъя
дя сяринляшян кящриз сулары барядя дилдя ня гядяр эюзял вя унудулмаз
няьмяляр йашамагдадыр.
Су сатанларын тин-тин, мящялля-мящялля эязиб охудуглары бу
мащныларды суйа бюйцк ещтирам, мящяббят дуйулар, о, инсаны
тякъя сяринляшдирян йох, щям дя ишя, ямяйя щявясини артыран,
йорьунлуьуну алан, адамлара саьламлыг эятирян бир немят кими
тярифлянярди:
Кящриздярим дяринди,
Кящриз суйум сяринди.
Мцштяримин йох саны,
Кящризим ъан дярманы.
Суйум ахшама галмаз...
Ичсян ъанын аьрымаз.
Сярин су вар, сярвяри,
Цряйи йанан, эял бяри... (3, 165-166)
Суйу тяриф еляйян бу типли няьмялярин сядасы адамларын эур
йерляриндя сясляндикъя, кящриз суйунун сяринлийи еля бил рущлара ахар,
црякляри сяринляшдирярди.
Сярин су щаггындакы няьмяляр аьыздан-аьыза, дилдян-диля эязяр,
бир сыра щалларда ися малы тяриф елямяк, мцштяри чаьырмаг мягсяди
дашыйарды. «Базар няьмяляри» ады иля шющрятлянмиш мятнлярля
чарпазлашарды.
Заман кечдикъя бу няьмялярин мейданы даралмаьа, анъаг
алгы-сатгы мягсядиля базарларда ешидилмяйя башлады. Халг арасында
мцхтялиф мящсуллары тяриф еляйян бядии мятнляр йаранды. Бунлар ися

563
халгымызын чох гядимдян йаранмыш игтисади щяйатыны, еркян тиъарят
мядяниййятини, онун эениш вя формаларынын бядии дцшцнъядя
олунмасына эятириб чыхарды. Алгы-сатгы иля баьлы няьмяляр, мцхтялиф
мящсулларын тярифи, файдасы, хейри иля, мцштяри чаьырмаг, алыъы
топламаг нидалары, хитаблары иля зянэинляшди, яъдадларымызын еркян
дцшцнъясинин чох ваъиб бир гатыны формалашдырды.
Кющня Шярг базарларында базар няьмяляринин чох эениш бир
силсиляси йаранды. Базара чыхарылан щяр бир мящсулун-ярзаьын,
гумашын, шалын юз тярифи йаранды. Базарда чюрякчилярин няьмяляри
даща шющрятли няьмяляр кими танынды. Базарларда мцхтялиф чюрякляр
бишириляр, йахуд сатыларды. Сары буьда чюряйинин ятри адамы
узагдан вурарды. Чюрякчилярин мцштяри чаьыран няьмяляри мцхтялиф
вя рянэарянэ иди:
Ятри хош,
Дады мейхош,
Эюрян йердя гоймаз,
Йейян йедикъя доймаз!
Сары буьда чюряйи,
Эял, эял, ай мцштяри,
Эял, ал, ай мцштяри!...
Йахуд:
Эюзляр цстя эязярсян,
Сцфряляри бязярсян,
Щяр чюрякдян эюзялсян,
Сары буьда чюряйим,
Сары буьда чюряйим!
Эял, эял, ай мцштяри,
Эял ал, ай мцштяри... (3, 166-167)
Чюрякчилярин охудуьу мцштяри чаьыран няьмяляр яксяр щалларда
«Эял, эял, ай мцштяри», «Эял ал, ай мцштяри» мцраъияти иля гуртарарды.
Базарларда арпа, дары, ъад чюрякляри дя олар, онлары тяриф едян
няьмяляр дя чюрякчиляр ичярисиндя эениш йайыларды. Мясялян, дары
чюряйи сатанлар мцштярини беля чаьырардылар:
Мяня дарыъан дейярляр,
Охлов иля эютцрцб
Эцъля саъа сярярляр
Эял, эял, ай мцштяри,
Эял, ал ай мцштяри!.. (3, 167)

564
Ъад чюряйи сатанлар ися ъады беля тярифляйярдиляр:
Ъадды ъаванды,
Касыба щайанды,
Гонаг гованды,
Эялин боьанды!..
Эял, эял ай мцштяри,
Эял, ал ай мцштяри! (3, 167)
Кющня базарларда бязян саъ гойулар, лаваш биширилиб сатыларды.
Саъ ятрафында щяря юз чюряйини тяриф еляйярди. Бири дары, башгасы ися
ъад, арпа чюряйиня мцштяри чаьырарды. Саъ цстцндян эютцрцб исти лаваш
сатанлар ися охуйардылар:
Ейван цстц дарыды,
Сары буьдам сарыды.
Дейишмяйя вахт щаны,
Саъы гойан гарыды.
Гурбан олуб гарысына,
Буьдасына, дарысына,
Хямир эялсин ярсиня,
Йуханы йайаг тярсиня.
Эял, эял, ай мцштяри,
Эял, ал ай мцштяри.
Базарларда охунан няьмяляр ичярисиндя говрулмуш мящсуллары
тяриф еляйян мятнляр дя мараг доьурурду. Шабалыд говуранларын,
говурьачыларын, ляпя сатанларын няьмяляри вя чаьырышлары да юз
эюзяллийи иля сечилярди.
Мцштяри, ай мцштяри.
Битди базар ишдяри,
Эюй-эюйярти саралды,
Шагга ятдяр гаралды... (3, 168)
Щяля гядимдян аршын малы сатанларын да няьмяляри халг
арасында тиъарят няьмяляри кими эениш йайылмышдыр:
Аршын малы зай олмаз,
Аршын мал йердя галмаз.
Аршын малчыларын кцчя-кцчя, мящялля-мящялля, ев-ев эязиб
охудуглары мащнылар да узун мцддят щафизялярдя йашамышдыр:
Ал алан,

565
Мал алан
Аршын мал алан...
Тясадцфи дейил ки, бюйцк бястякарымыз Ц. Щаъыбяйовун ейни адлы
ясяриндя шифащи поезийамызын халг арасында эениш йайылмыш
мятнляриндян бюйцк мящарят вя йарадыъылыгла истифадя едилмишдир.
Натура мцбадиляси, алгы-сатгы ялагяляри, тиъарят мцнасибятляри вя
базар мядяниййяти иля баьлы йаранмыш аьыз ядябиййаты нцмуняляри
шифащи сюзцн еля яски чаьлары иля баьлы мейдана эялмишдир ки, онларда
яъдадларымызын мцяййян дювр эюрцш вя бахышлары, дцнйа юлкяляри иля
эетдикъя эенишлянян ялагяляри юзцнц якс етдирир. Бязян яъдадларымызын
щямин дюврдяки ялагяляринин, игтисади тарихимизин мцхтялиф дюврляри вя
мярщяляляри цчцн гаранлыг олан сящифялярин ачыгланмасына имкан
верир. Бир дя бу няьмяляр улу яъдадларымыздан бизя мирас галдыьына
эюря бу эцн онлары гайьы иля йазыйа алыб аьыз ядябиййатымызын яски
эюрцш вя бахышларыны горуйуб сахлайан гайнаглардан бири кими
юйрянмялийик.

566
ПОЕТИК ИФАДЯНИН ЙЕНИ ГЯЛИБЛЯРИ ВЯ ЙЕДДИ ЩЕЪАЛЫ
ШЕИРИН ЙАРАНМАСЫ

Озан сянятинин тарихи йцксялиши епик вя лирик ифанын йени структур


тяркибляр шяклиндя формалашмасында мцщцм рол ойнады. Йени милли
репертуар йаранды, пешякар ифачылыг форма етибары иля олдуьу кими,
мязмунъа да зянэинляшди. Оьуз гящряманларынын ъянэавярлик
щяйатыны тяряннцм едян йени дастанлар, оьузнамяляр йаранды.
Онларын озан репертуарындакы ифасында епик цслубла поетик цслуб
чарпазлашды, озан ифасында сяъ дейими мейдана чыхды.
Нитгин тякамцлц, онун цслубларарасы йцксялиши, гаршылыглы вя
мцштяряк ялагяси озан дилиндя ащянэ, ритми вя аллетрасийанын поетик
гялибляря сюйкянян формаларыны йаратмаьа башлады. Бу сон дяряъя
чятин вя мцряккяб йарадыъылыг просесинин арайа эялмясиндя озан
сянятинин тарихи ролу олду. Ф.Кюнпрцлзадянин йаздыьы кими, «Бядии
сюзцн тякамцлц нитг фактыны доьурду», йени цслубун вя йа цслубу
ифадя едян вязнин йаранмасы ися дил йаратмаг кими чятин бир просеси
баша чатдырды.
Озан сяняти шифащи дилимизин, еляъя дя бу дилин имканлары
дахилиндяки илк вязнли юлчцлярин йаранмасы сащясиндяки тарихи
йарадыъылыг функсийаларыны юз цзяриня эютцрдц вя ону лайигинъя йериня
йетирди. А.А.Потебнйайа эюря, поетик гялиб «дилин айрылмаз эенетик
вя структур компоненти» (4, 56) иди. Импровизаторчу озан бу дювр
йарадыъылыг мярщялясиндя поетик системин бу кими силсиля компонент
спектрини йарадыб поетик ифайа верди. Бу ися анадилли шеримизин шифащи
нитгдяки илкин гуруъулуг мярщяляси иди. «...Поетик нитги йарадан вя
тянзимляйян ритм васитяляри тябии ки, щямин милли шер сянятинин поетик
дили иля йараныр ки, онун ганунауйьунлуглары да милли дил гуруъулуьу
иля баьлыдыр» (5, 71).
Озан сяняти ейни заманда дил йарадыъылыьы просесинин чохъящятли
функсийаларынын фяалиййяти цчцн илкин база йаратды вя гядим тцрк
шифащи шеринин ясасыны гойду.
Озан репертуарына гядяр тцрк халглары ичярисиндян йедди
щеъайа гядярки шеримизин мцхтялиф юлчц гялибляри йаранмышды вя бир
сыра щалларда ися ащянэ, ритм, аллетрасийа ясасында аз щеъалы
шеримизин стабил шякилляри шифащи нитгдя мювъуд иди. Мясялян:
Ики щеъалы: Цч щеъалы:
Йцз юлч Гыз йцкц
Бир бич (6, 121) Дуз йцкц (4, 46)

567
(аталар сюзц) (мясял)

Дюрд щеъалы: Беш щеъалы:


Няням, няням, Тцстцсцз дамлар
Сяни саьан, вя йа Сары бадамлар,
Мяням, мяням (7, 46) Тянбял адамлар
(ямяк няьмяси) Бу балама гурбан (8, 72)
(охшама)

Алты щеъалы: Ачарам сандыьы,


Ичярям чахыры, вя йа Тюкярям памбыьы
Ачарам пахыры
Бу кичик щеъа гялибляринин бизя шифащи йаддашла йанашы, яски
йазылы гайнаглар васитясиля дя эялиб чатанлары да вар. Мясялян, беш
щеъалы шерин камил форма гялиби М.Кашьаринин лцьятиндя юзцнц
эюстярир:
Келди mяnя tat
Айдым uмдi йаt
Кушкя бюлцб яt
Сяni тilяр яs боri (9, 72)
Тцрк шеринин тядгигатчылары Т.Ковалскинин, Ф.Коршун, бир сыра
ъидди тящрифляриня бахмайараг И.В.Стеблеванын тядгигатларында йедди
щеъайа гядярки шеримизин щям шифащи йаддашда, щям дя йазылы
гайнаглардакы, о ъцмлядян Орхан-Йенисей китабяляриндяки
нцмуняляри тядгигатлара ъялб едилир, бу шерин мцхтялиф юлчц вя
гялибляринин йаранмасы вя формалашмасы барядя кифайят гядяр
мцлащизяляр мялумдур (5, 6). Онларын юзцнямяхсус бюлэц, гафийя,
ритм вя ащянэ системи вардыр, щяр бири диэяриндян мцхтялиф
юзцнямяхсуслугларла сечилир. Мясялян, аз щеъалы диэяр шякилляр кими, беш
щеъалы шерин дурьу системинин рянэарянэлийи дя дигяти ъялб едир. Бу шер
шякилиндя 2+3 дурьу системи иля йанашы, 1+4 вя 4+2 мцштяряклийи хцсуси
поетик ахар йарадыр, мятня фцсцнкар эюзяллик верир:
А даьданлар – 1+4
Бцлбцл боьанлар – 2+3
Оьлан доьанлар – 2+3
Бу балама гурбан – 4+2
Мятндяки мусигилик эюз юнцндядир. Бу мусигиликдя ейни

568
заманда бир синкретизм нязяр чарпыр. В.М.Жирмунски эюстярир ки, шер
«мусиги инъясянятинин» ибтидаи сянят синкретизминдян айрылмыш вя
сонракы дюврлярдя формалашмыш бир щиссясидир» (8, 25). Гядим тцрк,
еляъя дя Азярбайъан шифащи шеринин мусиги сяняти иля синкретизми,
сонрадан айрылыб мцстягил бядии ващидя чеврилмяси озан ифасы цчцн
яняняви йарадыъылыг просеси олуб шифащи поезийамызын бцтюв бир
мярщяляси, юзц дя башланьыъ мярщяляси цчцн сяъиййявидир. Бу
йарадыъылыг чохъящятлийи эюстярир ки, йедди щеъайа кечид вя щямин юлчц
гялибинин йаранмасы сюз йарадыъылыг просесинин цмуми инкишаф
ганунауйьунлуглары иля шяртляниб онун юз тябиятиндян доьмуш, онун
юзцня мяхсус инкишафы иля шяртлянмишдир.
Йедди щеъалы шерин еркян нцмуняляри щесаб едилян вясфи-щаллар вя
аьыларда илкин йарадыъылыг мярщялясиндя формалашмыш йедди щеъа
гялиби чярчивясиндя олмамышдыр. Илкин мярщялядя бу гялиб йалныз дюрд
мисра вя йедди щеъа зямининя ясасланмыш гафийя, рядиф, бюлэц, ъина вя
с. кими поетик хцсусиййятляри заман-заман мянимсяйяряк бу эцнкц
формасына эялиб чыхмышдыр. Шякли хцсусиййят кими, йедди щеъалы шерин
мязмун чевряси дя ейни иля бядии тясяввцрцн имканлары щцдудунун
ящатя даирясиня мяхсус олмуш вя поетик формалашма иля йанашы,
мязмун даиряси дя инкишаф едиб эенишлянмишдир.
Йедди щеъалы шерин илк формалашма гялиби аьыларла даща чох баьлы
олуб поетик йарадыъылыг просесинин онлар цзяриндя илкин формалашдыьы
эцман олунур.
Мярасим фолклору нцмуняляриндян бящс едяркян гядим йас
мярасими няьмяляринин, йць няьмяляри, еляъя дя диэяр мятнлярин
даща еркян мярщялядя формалашдыьыны гейд етмишдик. Йедди щеъалы
бу типли аьынын илк нцмуняляри «Алп яр Тунга» дастанында нязяр
чарпыр вя М.Кашьари онлардан мцяййян сечмяляри лцьятиня дахил
етмишдир. Алп яр Тунганын юлцмцня дейилмиш бу аьылар заъыларн
йедди щеъалы формасынын бизим еранын II-III йцзилликляриндя мювъуд
олдуьуну эюстярир:
Алп яр Тонга юлдцмц, Юзляк эюзетти,
Исиз аъун галдыму, Оьру тузаг узатты,
Юзляк оъин алдыму вя йа Бякляр бянин азытды,
Имди йцряк йыртылыр. Гагса гаму гартулур (9, 371)
М.Кашьаринин диванында «Алп яр Тунга» мятниндя
гящряманын шяряфиня дейилмиш аьыларын дастан мятниндя олдуьу кими
гафийя системини эюзлямишдир: а, а, а, б. Эюрцндцйц кими аьылар бу
дюврдя поетик структурунун формалашмасы юзцнцн щяля башланьыъ

569
мярщялясиндядир. Вясфи-щалларын бир сыра илкин вариантларында олдуьу
кими, аьылар да байаты, гафийя системини щяля там мянимсямямишдир.
Бу ися аьыларын йедди щеъанын даща илкин типляриндян бири олдуьуну вя
цмумиййятля йедди щеъалы шерин формалашмасында иштирак етдийини
эюстярир.
Поетик тяфяккцрцн бу мярщялядяки тякамцлц юзцнц ики
истигамятдя эюстярирди. Биринъиси, поетик форма вя гялиблярин бцтцн
дил имканларына уйьун ачыгланмасында, икинъиси ися мцяййян стабил
форма юлчц вя гялиби дахилиндя щалын, фактын, щадисянин вясфиндя.
Яэяр биринъи хцсусиййят аьы юлчц гялибинин формалашмасына тясир
эюстярмякля ону модерн формайа йцксялтдися, икинъи хцсусиййят
вясфи-щалларын мялум даирясини мцяййянляшдириб йедди щеъанын стабил
шякля дцшмясини сцрятляндирди.
Бядии тяфяккцрцн поетик ващидя чеврилмясинин байатыйа гядярки
бу йарадыъылыг яняняси аьы вя вясфи – щаллары мцстягил поетик гялибя
салды, щяр икисинин юзцнямяхсус моделини формалашдырды. Гядим
тяфякцрдя бу йарадыъылыг просеси чох мцхтялиф иътимаи-сосиал фактларла
баьлы олдуьу кими минилликдян юнъя тцрк етнослары ичярисиндяки
йуьчулуг, еляъя дя III-V ясрлярдя кифайят гядяр йеткинлик мярщяляси
кечмиш озан сянятинин, пешякар ифачылыьын мцяййян тясирляриндян дя
хали дейилдир.
Йуь вя йа йуьчулуг яняняляри зямининдя йаранан аьылар
минилликдян юнъя III-V ясрлярдя артыг модерн форма кими мейданда
иди. Онлар шякли хцсусиййят етибари иля йць няьмяляри шякли принсиплярини
ясас эютцрсяляр дя, структур тяркиб етибари иля тякмилляшмя, йедди
щеъанын юлчц вя гялибляринин бу дювря мяхсус бцтюв формалары бу
эцня эялиб чатмаса да, - «Алп Яр Тунга»нын адына сюйлянян аьы
нцмуняляринин даща стабил шякилляри еля йедди щеъа яняняси иля
билаваситя баьлы иди. Эцман ки, бизя эялиб чатан щямян нцмуняляр
гисмян сонракы дюврляря мяхсусдур. Лакин мязмун етибары иля ифадя
етдийи щисс, емосийа вя дуйьу бахымындан онлар арасында демяк
олар ки, еля бир ъидди фярг нязяр чарпмыр.
Вясфи-щал поетик дцшцнъядя алын вясфини якс етдирир. Лирик мятн
щисс, щяйяъан вя емосийа иля йанашы онун дцшдцйц, арзу етдийи щалы,
щадисяни, ящвалаты ифадя едир. Байатылардан фяргли олараг вясфи-
щалларда ашигин арзу вя истяйи, дцшдцйц вязиййятдян чыхмаг мейли
даща чох габардылыр:
Язизим, ары шанда, Каьыз йаздым гарасыз,
Бечяляр ары шанда вя йа Дярдя дцшдцм чарясиз

570
Мялякляр шадлыг ейляр Эяряк мяним дилимъя
Ики йар барышанда Сиз она йалварасыз
(9, 30)
Йахуд:
Башымда сары санъаг, Щейранам боз бюркцня
Йары эцл, йары санъаг. Гонубду тоз борэцня
Мяни сяня вермязляр, Йайын, бяднязяр чохду.
Эяряк мян гачым анъаг. Дяймясин эюз боркцня
(8, 26)
Вясфи – щалларда севэилисинин щясрятиндян йатаьа дцшмяси,
вяфасыза сиррвермядян чякилян пешиманчылыг, вяфасызлыгла йанашы бир
чох зяриф щисс вя йа дуйьуларын тяряннцмц диггяти даща чох ъялб
едир:
Бянювшяйям мян тярям, Йери эет аста, кюнцл
Кол дибииндя битярям Йахуд: Долан эял доста кюнцл
Эюзляйярям эялмязся Эюзцм йары ахтарыр
Бойну яйри битярям Ъан олуб хястя кюнцл
(8, 31) (8, 33)
Вясфи-щалларда бюйцк никбинлик, цмид, истяйя говушмаг щявяси дя
юзцнц эюстярир. Бу поетик дцшцнъядя ашигин щиъранынын мцхтялиф
мягамларынын вясфи иля йанашы, севэилийя говушмаг, йахуд зорла
башгасына верилмя щясряти дя юз яксини тапыр.
Даь башы гар мяканы, Язизим бах чухайа,
Баьчалар баь мяканы. Йахуд: Тюкцлцб йаь чухайа,
Яйилсин уъа даьлар Мяни зорла вердиляр
Эюрцнсцн йар мяканы Аьсаггал, аьчухайа.
(8, 39)
Щалын мцхтялиф мягамларыны вясф ейляйян поетик парчалардан
гызлар мцхтялиф байрам эцнляриндя фалачмаларда, гапыпусмаларда
едярдиляр.
Йедди щеъа гялибинин бцтцн бу чохъящятликляри поетик дцшцнъядя
даща стабил, кцтляви вя модерн форма олан байатынын мейдана
чыхмасына зямин олду.
Бу шяклин структурунда йени юлчц, вурьу, ащянэ вя ритмя
ясасланан бюлэц юзцнц эюстярди. 3+4 вя 4+3 бюлэц системиля йанашы,
1+1+1+2+2, йахуд 2+2+1+1+1 мисрадахили бюлэцсц байатыны даща
мусигили шер шяклиня чевирмякля, ейни заманда онун тцрк халгларынын

571
шифащи поезийасында лирик щисс вя дуйьулары даща образлы ифадя едян
шякил кими шющрятляндирди.
Байаты сюзцнцн етимолоэийасы барядя мцхтялиф мцлащизяляр вардыр.
Бязиляри ону байаты тайфасынын ады иля баьлайырлар. С.Мцмтаз бязи тарихи
вя яфсаняви фикирляря ясасланараг бу гянаятя эялмишдир ки, Байат Оьуз
ханын нявяси Эцн ханын икинъи оьлу имиш, аьыллы фярасятли одуьуна эюря
она адлы-санлы, мяшщур мяналарыны верян Байат адыны гоймушлар (10,
121). Ещтимал ки, байат тайфасынын ады да еля бурадан эютцрцлмцшдцр.
Ф.Кюпрцлзадяйя эюря, бу сюз гядим оьузларда мащны мянасында
ишлядилмиш, шякли хцсусиййятиня эюря бу эцнкц байаты формасындан хейли
фяргли бойат, бяйад, байат сюзцндян эютцрцлмцшдцр.
Я.Абид ися тцрк халгларында бу йеддилик юлчцнцн эениш
йайылдыьыны нязяря алараг ону даща эениш вя ятрафлы юлчцлярдя
тядгигата ъялб едир, мцхтялиф тцрк халглары ичярисиндя бу шерин
йайылмыш вариантларыны мцгайисяли тящлиля ъялб едир.
Щеъа вязнинин йеддилиси иля йарадылан дюрд мисралы мцстягил
мянзумяляр йалныз Азярбайъан сащясиндя «байаты» адыны
дашымагдадыр. Бу нязм шяклиня чох гядим заманлардан индийя
гядяр бцтцн тцрк лящъяляриндя тясадцф едилмякдядир вя мцхтялиф
адларла танынмагдадыр. Мясялян, Гярб (османлы) лящъясиндя «мани»,
чюл Крым тцркъясиндя «ъынг», Казан иля Ъянуб Крымъада «ъыр»,
юзбякъя «яшуля», йахуд «ашуля», Ираг тцркляриндя «тцркц», гырьыз вя
газахларда «кайым юлянэя», йахуд «айтыспа» кими хцсуси адлары
олмагдадыр. Гярб тцркляри, бу эцн Шимали Румынийада,
Бессарабийада, йашайан гагауз тцркляриндя беля нювя «маны»,
«мяни», «мащны», «мащну», «мащна» дейилдийиня дя тясадцф
етмякдяйиз (11, 5).
Я.Абид йедди щеъалы бу шерин бир сыра сяъиййяви хцсусиййятляри
цзяриндя эениш дайаныр. Онлары юзбяклярин ашулалары, Крым ъырлары,
гагауз маниляри иля мцгайися едяряк бир сыра защири яламятляря диггят
йетирмядян, хцсусиля бяндлярин гафийя системиня нязяр салмадан
диггят йетирмядян щямин нцмуняляри йалныз мисра дахили юлчц
бюлцмцня ясасланараг ейни щесаб едир (11, 5, 27).
Я.Абид юзбяк шифащи поезийасындакы «ашула» иля кушики
ейниляшдирир, онлар арасында юлчц, бюлэц вя гафийя щармонийасына
нязяр йетирмядян бязян 11 щеъалы, дюрд мисралы, щеч бир гафийя
уйьунлуьу олмайан поетик парчалары Азярбайъан тцркляринин йедди
щеъалысы иля мцгайися едир. Тябии ки, бурада Я.Абидин юлчц мейары
бяндин тяркибиндяки дюрд мисралылыг хцсусиййятинин ясас
эютцрцлмясидир. Чцнки юзбяк ашулаларындан чох кушиклярдя

572
Азярбайъан тцркляринин йедди щеъалы шеринин принсипляри горунуб
сахланылмышдыр. Мясялян:
Дарду алам эелибдир
Менинг бечора бошимга
Чойда урдак сузадир
Коздан ахкан ешимга (12, 6)
Байаты иля юзбяк кушики (гошгусу, няьмяси) арасындакы фярг
ясасян мисраларын сайындадыр. Кушикляр бязян 4, 7, 9, 11, 16 мисрадан
ибарят олур. Гафийя системи дяйишкян олса да 7 щеъалылыг дяйишмир (13,
71-72). Байатылара шякил вя мязмун бахымындан даща йахын оланы ися
уйьур кушикляридир (13, 131-132). Онлар йедди щеъалы шерин даща архаик
елементлярини, шякли яламят вя дил хцсусиййятлярини горуйуб
сахламышлар.
Байатыларын йаранмасы вя инкишафы, тцрк халг шери ичярисиндяки йери
иля баьлы дяйярли тядгигатлар вардыр.
Бунлар ичярисиндя бу шер шяклинин Йахын вя Орта Шяргдя, хцсусиля
Ирагда йашайан кяркцкляр ичярисиндя йайылмыш хорийат (хойрат)
вариантларынын шякли хцсусиййяти иля баьлы мцлащизяляр дя мараг
доьурур. Я.Абид эюстярир ки, Азярбайъан байатыларынын биринъи
мисрасынын яввялиндя дейилян «Мян ашиг», «язизи», «язизим ей»,
«елями» кими кялмяляр ойандырма, язизлямя характери дашыйыр. Ирагда
йашайан кяркцклярин хорийатларында ися онлар йохдур, мисранын
яввяли йарымчыгдыр. Мясялян:
Су сяни Далдасына
Су эюйяртмиш сцсяни Эцн вурмуш далдасыны,
Кечмя намярд кюрпцсцндян Йахуд: Намярд аслан олурса,
Гой апарсын су сяни Сыьынма далдасына
Я.Абидя эюря щямин кялмялярин байатыда ишлядилмяси «тцрклярин
халг ядябиййатына мяхсус бир шяклидир». Язизи, «Мян ашиг», «Елями»
кялмяляри байатыда поетик тялябя уйьун олараг биринъи мисрадакы
щеъалары сонракы щеъаларла бярабярляшдирмяк, озанла халг арасында
гаршылыглы анлашма йаратмаг мягсядиля дейилмишдир. Бу яняня халг
арасында заман-заман йашадыгъа байатынын биринъи мисрасындакы
бошлуг долдурулмуш, сонралар байаты демякля мяшщурлашан ел
сяняткарлары щямин бошлуьу юз адлары иля долдурмаьа тяшяббцс
етмишляр. «Ляля», «Ашыг» кими тяхяллцслярин байаты структуруна дахил
олмасы мящз бу йарадыъылыг просеси иля ялагядар олмушдур.
Байатыдан бящс едяркян бу жанрын даща спесифик бир хцсусиййяти

573
цзяриндя дайанмаьы да ваъиб щесаб едирик.
Бязи тядгигатларда эюстярилир ки, Азярбайъан байатыларында 1-2-
ъи мисралар формал характер дашыйыр вя сонракы ики мисрадакы фикир
цчцн бир нюв зямин щазырлайыр. Мясялян:
Эцл цшцдц Бяхтийарам,
Шещ дцшдц, эцл цшцдц Бяхтимин тяхти йарым.
Эцлдцн яглим апардын Йахуд: Цзцндя эюз изи вар,
Бу неъя эцлцш иди. Сяня ким бахды йарым.
Диггят йетирился щяр ики байатыда щягигятян защирян биринъи вя
икинъи мисраларын сонракы мисраларда дейиляъяк фикир цчцн зямин
щазырладыьыны эюрмяк олар. Ейни заманда щяр ики байатынын илк ики
мисрасы иля сонра эялян вя башлыъа фикри ифадя едян мисралар арасында
да бир мязмун вя мяна ялагясини дя эюрмяк цмцкцндцр. Мясялян,
биринъи байатыдакы «Эцл цшцдц» иля, онун икинъи мисрасындакы «Шещин
дцшмяси иля эцлцн цшцмяси» арасында дахили мянтя сюйкянян ялагя
вардыр. Лакин дюрдцнъц мисра 1 вя 2 иля йалныз ъис йаратмагла,
цчцнъц мисрадакы мязмунун дярк едилмясиня хидмят етмякля,
байатыйа мяна вя мязмун зянэинлийи эятирир, щяр бир мисранын бянд
тяркибиндя юзцнямяхсус функсийаларыны тясдигляйир.
Икинъи байатынын щяр бир мисрасына ися мяъази мяна йцкц
щакимдир, бир гядяр язизлямя хитабы иля башлайан байатынын
мисрадахили мянасынын ачыгланмасына ещтийаъ нязяря чарпыр.
Лирик Мян юз севэилисиня «бяхтийарам» язизлямя хитабы иля
мцраъият едир. Онун ися юзцнямяхсус мяна чалары овардыр, йяни
мяним севэилимдя бяхтийарлыг тапан, мяним севэилимля бяхтийар олан
кюзял!.. Икинъи мисрада лирик мян бу эюзялин гялбинин севэи тяхтиндя
отура биляъяк бир мягама йцксялдийиня ишаря вурмагла, онун
гялбиндя дя бюйцктахта лайиг бир мяшугянин щяля дя щямин тахтын
сащибяси олмасына ишаря едир.
Эюрцндцйц кими, биринъи ики мисрасы ян чошьун лирик дуйьулары
ифадя ется дя цчцнъц вя дюрдцнъц мисраларла байатыйа йени бир
мязмун дахил олур.
Сон ики мисрадан ися мялум олур ки, дцшмян еля щцъум елямиш,
ашиг бир мцддят елдян айры дцшмцш, йалныз ганлы йаьыдан интигам
алдыгдан сонра вятяня, севэилисинин йанына гайытмыш, севэилисинин
чякдийи изтираблары, - айрылыг дярдини, вятян дярдини, йаьы, зцлмцнцн
излярини онун чющрясиндя охуйараг ону язизляйир. Эюрцндцйц кими,
бурада щяр бир мисранын юзцня мяхсус мяна йцкц вардыр вя мисралар
бир-бири иля айрылмаз мяна вя мязмун ялагясини вящдятини

574
йашамагдадыр.
Щям дя яввялки ики мисрада сырф мящяббят байатысы кими диггяти
ъялб едян поетик парчайа ики иътимаи мязмун йцкц иля йцклянмиш
мисра ялавя едилмякля о, иътимаи мязмунрлоу байаты кими
реконструксийа олунур. Байаты йарадыъылыьында бунун яксини эюстярян
просесляр дя мювъуддур. Мясялян, ашаьыдакы байатыны нязярдян
кечиряк:
Даьлар даьлады мяни,
Эюрян аьлады мяни.
Зянъир кар етмяз иди,
Зцлфцн баьлады мяни.
Диггят йетиряндя эюрмяк олур ки, байатынын илк ики мисрасында
дольун иътимаи мяна йцкц вардыр. Тябиятдян наразылыг, инкивизасийа
ъязаларындан эилей байатынын яввялки мисраларынын башлыъа
мащиййятини тяшкил едир. Лакин байатыны структур тяркибя эюря
айыранда, мисралары мятндян кянара чыхарыб мцстягил ващид кими
тящлил едяндя вязиййят дяйишир.
Биринъи мисрада лирик мятн мяруз галдыьы ъязанын бюйцклцйц эюз
габаьындадыр. Лирик мян ону ъязаландыраны бюйцтдцкъя, юзц дя
бюйцйцр, «даьлар даьлады мяни» гялибинин щяр ики тяряфиндя бюйцк
гцдрят вя язямят вардыр. Дцшцнъядя даьлар ня гядяр эениш ъяза
антромофу сявиййясиня йцксялирся, щямян ъязайа мяруз галан лирик
мян дя бир о гядяр бюйцйцр, дюзцмлц, нящянэ ъяфакешя дюнцр,
йахуд онун тяясцратыны йарадыр. Икинъи мисра биринъидяки фикри
тамамламагла йанашы щадисяни бир гядяр дя ачыглайыр, даща мцстягил
дярк едилян мяна ифадя едир. Бу тяк бир мисрадан айдын олур ки,
верилян ишэянъялярдян, язаблардан, инкивизасийа ъязаларындан лирик
мян танынмаз вязиййятя дцшмцшдцр. Бу лирик гящрямана о гядяр
ишэянъя верилмишдир ки, ону эюрян эюзцндян ганлы йаш ахыдыр, щалына
аъыйыр вя аьрыйыр. Бу бюйцк вя бцтюв бир щадися «Эярян аьлады мяни»
мисрасына сяняткарлыгла йерляшдирилмишдир.
Цчцнъц мисра да ики явялки мисралардакы фикирляри яслиндя давам
етдирир. Бцтцн бу кими ишэянъяляря мяруз галмасына бахмайараг
лирик гящряманын физики эцъц, мяняви гцдряти о гядяр интящасыздыр ки,
о, ял-голуна вурулан зянъири дартыб гырар, зиндан галасыны учурар,
ону беля ишэянъяляря мяруз гойан ъямиййятя гаршы цсйан едяр,
щцгугуну тапдалайан, мянлийини айаглайан бцтцн бу ишэянъяляря
гаршы чыхыб, заманын ганунларыны лянятляйиб йашадыьы мцщитдян баш
эютцрцб чыхыб эедярди. Лакин лирик мяни бцтцн бу язаб-язиййятляря

575
дюзмяйя мяъбур едян онун вцсала говушмаг цмидидир. Ашыг она
эюря бцтцн бу ишэянъя вя тящгирляря дюзцр ки, бир эцн бцтцн бу
мящрумиййятлярдян сонра севдийи эюзяля говушаъагдыр. Ашигин бу
язаблы мцщити «Зцлфцн баьлады мяни» дейяряк гябул етмяси эяляъяйя
никбин бахышын нятиъясидир.
Яслиндя иътимаи мязмун йцкц иля йцклянмиш цч мисрадан сонра
эялян сонунъу мисра байатынын мязмунуну да дяйишир, ону чох
эцълц мящяббят байатысы кими йаддаша щякк едир.
Эюрцндцйц кими, байатыларын мисрадахили мязмун ялагяляри
эенишдир, онларын йалныз сонунъу ики мисрасынын мязмун йцкцня
малик олмасы гянаятиня эялмякля яслиндя йедди щеъалы юлчц гялибинин
поетик имкаларыны даралтмыш, онун форма вя зянэинлийи арасындакы
вящдятини позмуш олардыг.
Инкишафын бцтцн сонракы мярщялясиндя йедди щеъалы шерин поетик
тяфяккцрдяки эениш имкалары бу щеъа гялиби дахилиндя бир сыра йени
шякиллярин формалашмасына эцълц тясир эюстярмякля, ейни заманда
поетик дцшцнъядя юз йерини мющкямлядя билди. Бу эцнцн юзцндя дя
шифащи поезийада йер тутан байатылары ашаьыдакы кими мцхтялиф мювзу
вя мязмун групларына айырмаг олар: аьылар, вясфи–щаллар, севэи вя
мящяббят дуйьуларыны ифад едян поетик нцмуняляр, мяишят байатылары
вя иътимаи мязмунлу байатылар.
Йедди щеъалы поетик системин тякамцлц шифащи поезийада щеч
шцбщясиз ки, няьмяляри вя сайачы сюзялярини, лайла вя охшамалары, еляъя
дя диэяр йедди щеъа гялибини гябул едян вя йашадан гялибляринин
йаранмасына тясир эюстярмишдир ки, онлар да йери эялдикъя
йаратдыглары жанр тяркибиндя юйрянилмялидир. Байатыларда иътимаи
мязмун анлайышы юзц дя эениш вя ящатяли иди. Щямин мязмун
ятрафында бирляшян байатылары да ашаьыдакы мцхтялиф груплара айырмаг
мцмкцн: а) вятян, севэи вя гящряманлыг; б) зцлм, ядалят вя
щцгугсузлугла баьлы; в) аиля-мяишят вя дидактик-фялсяфи байатылар; г)
йени дювр байатылары.
Вятян, севэи вя гящряманлыг байаты йарадыъылыьынын ана
мювзуларыдыр. Халгымызын яски дцшцнъясиндя эюзяллийин тяряннцмц
мцщцм йер тумуш, улу яъдадларымыз тябиятин йаратдыьы эюзялликлярин
вясфиня юз еркян бядии йарадыъылыьында эениш йер вермишляр. Инсанын щисс
вя дуйьуларынын ещтизаза эятирян эюзялликлярин тяряннцмц щямишя бядии
тяфяккцрдя хцсуси йер тутмуш, тябият эюзялликлярини эюрян, дуйан вя
севян инсан ону – йцксяк поетик чаларларда дяйярляндирмиш, она ян
цлви щисс вя дуйьуларын мянбяйи кими бахмышдыр. Естетик эюзялликляр

576
мянбяйи олан тябияти, инсан эениш чаларларда эюрмцш, гцдрятин гялями
иля йаранмыш фцсункарлыглары бцтюв естетик дяйяр мяъмуу кими дярк
етмишдир. Бу тясвирляр ичярисиндя еля нцмуняляр дя вардыр ки, тямиз
мящяббят дуйьуларыны, цлвц щисяляри, инсана севэини вя бакиря
мящяббяти поетик бир дилля ифадя етмиш, заман-заман йашамыш,
нясилдян-нясля кечдикъя бядии дяйярини итирмяйяряк бу эцнцмцзя эялиб
чатмышдыр:
Даьлара чян дцшяндя, Эцлабы эцлдян аллам,
Сцнбцля дян дцшяндя, Ятрин бцлбцлдян аллам
Рущум йериндян ойнар, Йахуд: Баьда бцлбцл ъан верся
Йадыма сян дцшяндя Гисасын эцлдян аллам
(8, 66)
Азярбайъан байатылары ичярисиндя вятян вя гящряманлыьы тяряннцм
едян еля бядии нцмуняляр вардыр ки, онларда йцксяк вятянпярвярлик,
торпагсевярлик, вятяня мящяббят юзцнц эюстярир:
Дилян эяз,
Дилян бцлбцл, дилян эяз.
Йад йердя хан олунъа,
Вятяниндя дилян эяз (8, 51)
Бу кичик парчада вятяня бясляня мящяббят вятянсевярлик рямзи
олан «Дилян бцлбцл»ля лирик мян арасындакы охшарлыгдан сюз ачыр.
Вятяндян айры дцшян, эцля щясрят галан Дилян бцлбцля гцрбятдян эцл
эятирирляр ки, ону эюрцб севинсин, юз яввялки няьмялярини охусун.
Дилян бцлбцл ися юз щясрят вя гяриблик няьмялярини охумагда давам
едир. Ону гяфясдян бурахдыгдан сонра вятян дярди иля ащ-фяьан едир.
Лирик мян дя юзцнц Дилян бцлбцля бянзядяряк тязад йарадыр, вятяндя
диляниб, ащ-фярйад едиб доланмаьы, йад йердя хан олмагдан цстцн
тутур. Ейни дуйьуну башга бир байатыда да эюрцрцк:
Язизим вятян йахшы,
Эеймяйя кятан йахшы.
Эязмяйя гяриб юлкя,
Юлмяйя вятян йахшы (8, 69)
Бурада вятян даща естетик дцшцнъя кими тярянцм едилир. Щара
эетсян, щаралары эязсян дя йеня сон мягамда, ахирят эцнцдя ян
йумшаг вя ращат торпаг ана вятян торпаьыдыр.
Байатыларын бюйцк бир гисминдя нязяря чарпан башга мотив ися
гящряманлыгдыр. Гящряманлыг улусдан, ана йурду мцдафия

577
елямякдян башлайыб даща эениш дцшцнъяни ящатя едир. Вятянля сых
баьлы олан гящряманлыгда торпаг севэиси дя, торпаг уьрунда
шящидлик дя вар. Щятта илк бахышда мящяббят дуйьусуну ифадя едян
байатыларын бир чохунда чошьун вятянпярвярлик вя гящряманлыг дц-
шцнъяси юзцнц якс етдирир. Байатыларда бу бахымдан сяфярбяредиъилик
рущу сон дяряъя йцксякдир:
Апарды татар мяни, Даь башында гара бах,
Гул едиб сатар мяни, Цстцн алан сара бах,
Йарым вяфалы олса Йахуд: Алям ъяннямя дюнся,
Ахтарыб тапар мяни Йаддан чыхмаз Гарабаь
(8, 153)
Защири мяна чаларларына диггят йетирдикдя бу байатыларын щеч
бириндя вятян уьрунда мцбаризяйя ачыг чаьырыш йохдур. Лакин
биринъи нцмунядяки «Йарым вяфалы олса, ахтарыб тапар мяни» иля,
икинъи байатыдакы «Йаддан чыхмаз Гарабаь» мисраларында зор
эцъц иля ялдян алынмыш торпагларын, эюзц йолда, гялби интизарда
галмыш севэилилярин рущлар охшайан бир щарайы, фярйады
ешидилмякдядир. Бу фярйад ися вятян оьулларыны гящряманлыьа,
вяфалы севэилиляри бир-бириндян айыран ядалятсизлийигаршы дюэйцшляря
сясляйир. Торпаг, вятян, ана вя севэили уьрунда шящидликдян уъа
олан башга естетик бир дяйяр дя йохдур.
Яэяр гящряман бу мцгяддяс амаллар уьрунда шящид оларса
беля халг онун адыны ябяди йашадаъаг, гящряманлыьыны эяляъяк
нясилляря нцмуня кими дилиндя язбяр едяъякляр:

Бурдан бир атлы эетди,


Айын ойнатды эетди,
Эцн кими шяфяг салды,
Ай кими батды, эетди. (8, 142)
Вятянинин горунмасы, ону шанынын, шющрятинин артмасы цчцн
эюстярилян гящряманлыг унудулмаздыр. Халг бу гящряманлыьы
заман-заман йашадыр, ону йени-йени бядии чаларларда вясф еляйиб
эяляъяк нясиллярин йаддашына верир. Дцнйа ня гядяр язиз олса да, ейни
заманда ону тутуб дуран, вары-дювляти гапыб сахлайан йохдур,
инсан цчцн яввяли-ахыры щяр шейдян язиз вя ширин немятляр вардыр ки,
щяр бир кяс онлары мцгяддяс тутмаьа, язизлямяйя борълудур:
Бурда йолум олду тян,

578
Вармы бу йолдан ютян,
Бу дцнйада ширин шей,
Бир анадыр, бир вятян. (8, 155)
Байатылардла щагг вя ядалят, залым вя зцлцмкарлыгла баьлы
мотивляр дя эениш йер тутур. Поетик дцшцнъядя хейрин, щаггын,
ядалятин щямишя шер цзяриндя тянтянясини эюрцрцк:

Даьларда эюрдцм лала, Язизим айрансыза


Ялдя тутдум пийала, Айран вер, айрансыза
Ким эюрцбдц дцнйада Йахуд: Зцлм еви абад олмаз,
Зцлм еви абад гала? Галмаз бу дювран сизя
Юз щцгугсулуьундан эилей едян лирик мянин щяйаъанлары байа-
тыларда йцксяк образлы шякилдя якс олунур:
Эеъя узун ай батмаз, Язизийям эцля наз,
Дярдиляр эеъя йатмаз, Бцлбцл ейляр, эцля наз.
Мяним тяки дярдлини Йахуд: Дювран еля дюврандыр,
Фяляк бир дя йаратмаз. Аьлайан чох, эцлян аз (8, 25)
Байатыларда ейни заманда эяляъяйя бюйцк никбин бир бахыш
юзцнц эюстярир:
Ашыг, начар аьлама,
Эцндцр, кечяр аьлама.
Фяляк баьлы гапыны
Бир эцн ачар, аьлама (8, 122)
Байатыларда аиля-мяишят щяйатыны, дидактик-фялсяфи бахышлары –
гисмян, бяхт-тале йазысы, уьур вя уьурсузлуг кими эюрцшляри якс
етдирян нцмуняляр дя хцсуси йер тутур. Цмумиликдя инсан
дцшцнъясинин, щяйатынын еля бир ъящяти йохдур ки, байатыда она
мцнасибят билдирилмясин. Байаты инсан вя щисс дцшцнъяляринин
йцксяк ъанлы, бядии вя поетик лювщялярдя ъанландырмаьа, ян
емосионал дцшцнъяни, щяйатын бюйцк, мцщцм иътимаи щадисялярини
вя инсан гялбинин зяриф дуйьуларыны якс етдирмяйя имкан верян
жанрлардандыр:
Мян ашиг гар гамыша,
Гар йаьыб, гарьамыша,
Йцз дил аьыз нейлясин,
Бир фяляк гарьамыша (8, 123)

579
Аиля-мяишят деталлары, инсанларын шяхси арзу вя истякляри, кядярляри
байатыларда юз образлы ифадясини тапмышдыр:
Ай даьлар батмаз эеъя, Дярд ялиндян йанды йаь,
Йар-йарын атмаз эеъя. Йахуд: Йанды бахча, йанды баь.
Ана-баладан айры Ана эязян аьаъы
Динъялиб йатмаз эеъя Гыз эязяр будаг-будаг
(8, 111) (8, 110)
Эялин, оьул, гайнана мцнасибятляри, хош ряфтар гайдалары,
гардаш истяйи вя с. бу тип байатыларда юзцня эюстярир. Ян йцксяк
мяняви – яхлаги дяйярляр, инсанлара йахшылыг, ялдян тутмаг,
пислийин сон мягамдаъа инсанын юзцнц пис эцня гоймасы байаты
йарадыъылыьында диггяти ъялб едян мясялялярдяндир:
Бу йурдун таъы баьлар, Араз, Араз, ъан Араз,
Мейвяси аъы баьлар. Мян сяня гурбан Араз,
Аьрысы гардаш башы, Заман мянии йандырды,
Йеня дя баъы баьлар. Сян дя алыш, йан Араз. (8, 165))
Шифащи поезийанын бцтцн башга жанрларындан фяргли олараг
байатыларда фялсяфи-дидактик мязмун эцълцдцр. Халг юзцнцн заман-
заман эюрцб мцшащидя етдикляри щяйат щягигятлярини, инъик вя никбин
эюрцшлярини, дцнйанын щягарят вя рязалятлярини дярк етдикъя, онун
инсан юлцмцндя бир йалан олдуьуну баша дцшмцш, аъылы-ширинли щяр бир
эцнцн, щяр фярящин, щяр кядярин инсанын юлцмцндян няйися апардыьы
гянаятиня эялмишдир:
Щарайындан,
Ел йатмаз щарайындан
Эцндя бир кярпиъ дцшцр,
Юмрцмцн сарайындан – дейяряк
дцнйанын фанилик щягигятини дярк етмиш вя ону сонракы нясилляря дя
ъар етмяйя чалышмышдыр. Байаты дцнйасында халг бир сонра
щягигятляри ачыг-ашкар, олдуьу вя эюрцндцйц кими ифадя етмишдир:
Су эяляр ахар эедяр,
Даь-дашы йыхар эедяр.
Дцнйа бир пянъярядир,
Щяр эялян бахар эедяр. (8, 165)
Байаты заман вя мювзу мящдудиййяти билмяйян, чох эениш бядии

580
имканлара малик бир жанрдыр. О, дцняндя йаранмыш вя дцнянин
дярдлярини ня гядяр бюйцк образлылыгла якс етдирмишдирся, бу
эцнцмцзц дя юзцндя йашадыб ону эяляъяйя ядалятля, щеч бир бяр-
бязяксиз апара биляъяк поетик сюз йарадыъылыьыдыр, бу байатылар
эцнцмцз цчцн ня гядяр сяъиййявидир:
Бцлбцл гонар эцлляря, Дурналар дцзцляндя,
Гурбан ширин дилляря вя йа Гый вуруб сцзцляндя.
Щамы ял-яля верся Дцшмян мураза йетяр
Йаьы нейляр елляря Ял елдя цзцляндя
Йахуд:

Кечмя Араз дяриндир Тябриз цстц дашлыды,


Ичмя суйу сяриндир вя йа Торпаьы зяр гашлыды,
Щясрят бахан бу елляр Диндирмяйин Тябризи
Сянин дя елляриндир Эюзляри ган–йашлыды
(8, 245)
Буэцнкц щяйатын эюзялликляри, зиддиййят вя тязадлары да йаранан
байатыларда юз яксини тапыр, чох гядим чаьлардан, дурна эюзлц
булагларын эюзцндян сцзцлцб эялян поетик дяйярляря бир ябядилик вя
сонсузлуг верир.
Байтыларын бюйцк бир гисми мцхтялиф заман щцдудунда айры-айры
шяхсляр, – байаты йарадыъылары, щагг ашыглары, ел шаирляри вя б.
тяряфиндян йарадылса да бу нцмуняляр мцяййян заман ичярисиндя юз
мцяллифлярини итирмиш вя халгын мцхтялиф дюврдлярдя гошуб-дцздцйц
байатыларла гайнайыб гарышмышдыр. Щятта бу эцнцн юзцндя дя
мцяллифли байатылар юз йарадыъыларынын адыны горуйуб сахламагда о
гядяр дя фяал дейилдир. Лакин байаты йарадыъылыьы тарихиндя мцхтялиф
сяняткарларын ишлятдикляри тяхяллцс вя йа адларын байаты цзяриндя бу
эцня эялиб чатаны да вардыр. Йухарыда гейд етдийимиз кими, Я.Абид
Язизи, Елями Мян ашиг кими щямин кялмялярин шяхсликдян узаг олуб
йалныз язизлямя, ойандырма, мяълисдя ъанландырма мягсядиля ишляндийини
сюйляся дя бизя беля эялир ки, фикри ики байаты устасына о гядяр дя шамил
етмяк мцмкцн дейилдир. Онлардан биринъиси Сары Ашыгдыр. Мялумдур ки,
«Мян ашиг» ля байатыларын бюйцк бир гисми Сары Ашыьа едилир. Тарихи
шяхсиййят олан бу сяняткарын байаты устасы олмасы да мялумдур. Лакин
бу эцн Сары Ашыьын байатыларынын бцтювлцкдя горунуб сахландыьыны,
мцхтялиф дюврлярдя йаранмыш байатыларла гайнайыб гарышмадыьыны
сюйлямяк олмаз. Йалныз йазыйа кючцрцлмцш нцмуняляр, вахтиля Салман
Мцмтаз тяряфиндян йазылыб гейд олунан, бир дя мцхтялиф ъцнэлярдя

581
йашайан байатыларын Сары Ашыьын цслубуну горуйуб сахладыьыны сюйлямяк
мцмкцндцр. Цчцнъц гайнаг ися дастан йарадыъылыьыдыр. Дастанчылыг
тарихиндян мялумдур ки, байаты ясасында йаранан мящяббят
дастанларымызын яски нцмуняляри олмушдур. «Арзу-Гянбяр» бу тип
дастанларын бизя эялиб чатан йахшы нцмуняляриндян биридир. Бурадакы
йарадыъылыг янянясинин, йяни байаты ясасында дастан йаратмаьын бундан
сонра да шцбщясиз ки, давам етмяси мцмкцндцр. «Йахшы-Йаман» буна
мисал олса да, онун «Арзу-Гянбяр»дян сяняткарлыг бахымындан зяифлийи,
бу дастанын ифачы ашыгларын репертуарында йараныб йашадыьы тяяссцратыны
доьурур.
Байаты устасы кими шющрятлянян вя тарихи шяхсиййят щесаб олунан
икинъи бюйцк байаты устасы ися Лялядир. Бу барядя илк мялуматы
фолклоршцнас И.Аббаслы вя А.Мяммядова вермишляр (14, 6).
Лялянин XIX ясрдя чап етдирдийи бир байатысы да онун щаггында
дашдан йаранмасы иля баьлы биографик мялуматы якс етдирян щялялик
илкин гайнаг олараг галмагдадыр:
Ляляйям мян бу дашдан,
Бу гайдан бу дашдан.
Ня атам вар, ня анам,
Зцщур олдум бу дашдан.
Сон иллярдя И.Аббасов, С.Пашайев, М.Щякимов вя Ф.Шцкцрбяйли
тяряфиндян Лялянин байатыларыны топланыб чап едилмишдир.
Ф.Шцкцрбяйли «Ляля» дастаныны да йазыйа алыб чап етдирмишдир.
«Йахшы-Йаман»ын эцълц тясири эюрцнся дя, бу дастан Лялянин щяйат
вя йарадыъылыьы барядя мцяййян илкин мялумат ялдя етмяйя имкан
верир (14, 6).
Мцхтялиф иллярдя айры-айры ел шаирляри, сюз гошуб няьмя дейян
сяняткарларын йаратдыьы бядии нцмуняляр ися байаты йарадыъылыьынын
эур селляриня говушуб юз мцяллифлярини итирмиш, инъя щисс вя дуйьулары
ифадя едян бядии парчалар кими милли йаддаша щякк олунмушдур.

***
Эюрцндцйц кими, халгымызын еркян дювр эюрцш вя тясяввцрлярини,
мифоложи бахышларыны, шифащи бядии сюзцн мейдана эялдийи еркян
гайнаглары, - мювсцм вя мярасим дцшцнъясини, сюзцн мейдана
эялдийи еркян чеврилмя просесини, кичик жанрларын, ушаг фолклорунун
мейдана эялмясини, поетик юлчц вя гялиблярин тюрямясини, озан
сянятинин йаранмасы вя милли дастанчылыг яняняляринин формалашмасы
кими мясяляляри юзцндя якс етдирян гядим дювр шифащи ядябиййатымыз
юзцнямяхсус йарадыъылыг яняняляриня маликдир. Бу дювр сон дяряъя

582
эениш, ящатяли олдуьу кими, шифащи сюзцн йаранма вя тякамцлц иля
баьлы мцхтялиф йарадыъылыг просесляри иля дя яламятдардыр. Ян башлыъасы
ися йаранан бу зянэин мядяниййят тарихи тякамцлдя вя интибащда
олан тцркцн тарихи, талейи, етик-естетик эюрцшляри, мяняви-яхлаги
дяйярляри, тарихи ъянэавярлик дцшцнъяси, гябиля, тайфа щяйаты вя мяишяти
иля сых баьлы олмушдур. Ейни заманда бу културоложи дцшцнъядя
тцркцн щялим тябияти, щуманизми, ямяксевярлийи, бюйцк достлуг вя
гардашлыг дуйьулары да яксини тапмышдыр.
Гядим дювр шифащи ядябиййатымызда ейни заманда Шярг вя Гярб
мядяниййятляринин, хцсусиля гядим Шярг естетик дцшцнъясинин тясири дя
йох дейилдир. Азярбайъан тцркляри та гядимдян йарадыб
формалашдырдыьы аьыз ядябиййатыны заман-заман ъилаламыш, сырф милли
вя дцнйяви дяйярлярля зянэинляшдиряряк ону бу эцнцмцзя эятириб
чыхармышдыр.
Аьыз ядябиййатымызын йени истигамятдя юйрянилмясиня башланан
бу дюврц барядя бцтцн мясялялярин бир китабда ящатя едилдийиня
щюкм вермяк олмадыьы кими, бир чох проблемлярин дя айрыъа
тядгигат обйекти кими арашдырылма зярурятинин ваъиблийи шяксиздир.
Лакин бунунла бирликдя тягдим едилмиш ясярдя гядим дювр шифащи
ядябиййатымызын щцдудлары, мярщяляляри дцрцстляшдирилмиш, онун ящатя
даиряси, жанр системи, еркян яъдадларымызын йарадыъылыьы цчцн яняняви
олан бир чох хцсусиййятляри вя йарадыъылыг яняняляринин башлыъа
истигамятляри мцяййянляшдирилмишдир.
Йедди щеъалы поетик гялибин йаранмасы вя формалашмасы иля
юмрцнц баша вуран, ящатя дюврцнц вя даирясини тамамлайан гядим
дювр ядябиййаты артыг он биринъи ясрин сону он икинъи ясрин
яввялляриндян юзцнцн йени – орта ясрляр дюврц йарадыъылыг
мярщялясиня гядям гойду.

583
ХЦЛАСЯ

«Азярбайъан халг ядябиййаты» ясяри фолклоршцнас алим,


филолоэийа елмляри доктору, профессор Азад Нябийевин узун иллик
топлайыъылыг вя тядгигатчылыг фяалиййятинин бир нюв йекунудур.
А.Нябийев 1972 –ъи илдя намизядлик, 1981-ъи илдя докторлуг
диссертасийасы мцдафия етмишдир. 1982-ъи илдян профессордур. Рус,
тцрк, юзбяк, фарс вя инэилис дилляриндя чохсайлы мягаля вя китаблары
чап едилмишдир. Китабын юн сюзцндя профессор А.М.Нябийевин
автобиографийасы, онун фолклоршцнаслыг фяалиййятинин башлыъа
истигамятляри, юлкя дахилиндя вя онун хариъиндя няшр етдирдийи
ясярлярдян бящс олунур, «Азярбайъан халг ядяббиййаты» ясяринин
башлыъа дяйярляриндян данышылыр.
Профессор А.Нябийевин «Азярбайъан халг ядябиййаты» ясяри
«Эириш» вя ики бюлмядян, щяр бир бюлмя ися мцвафиг
йарымбюлмялярдян ибарятдир.
«Эириш»дя «Азярбайъан халг ядябиййаты»нын системли шякилдя
арашдырылмасы тарихи мцхтясяр шякилдя хцлася олунур, бу сащядя
Ф.Кючярлинин, И.Щикмятин, Я.Абидин Щ.Араслынын, М.Щ.Тящмасибин,
П.Яфяндийевин вя башгаларынын хидмятляри хатырланыр.
Биринъи бюлмядя фолклор нязяри ирси вя Азярбайъан халг
ядябиййаты мясяляляри тядгиг олунур. Бурада фолклор вя онун башлыъа
хцсусиййятляри, йазылы ядябиййат, онун мцхтялиф елм сащяляри иля
ялагяси, аьыз ядябиййатынын цслуб вя нюв тюрямяляри мясяляляри
арашдырылыр.
«Фолклор ирси дцнйа тядгигатында» йарымбюлмясиндя Авропада
фолклоршцнаслыг елминин мейдана эялмяси, мцхтялиф фолклор
мяктябляри, бу мяктяблярин иряли сцрдцйц нязяри мцлащизялярин милли
фолклорун юйрянилмяси вя тядгигиндяки ящямиййятли ролу барядя бящс
олунур.
Биринъи бюлмядя Азярбайъан фолклор мяктябинин мейдана
эялмяси вя инкишафы, онун айры-айры нцмайяндяляринин щямин
сащядяки хидмятляри мцхтясяр хцлася едилир, бу мяктябин йаранма вя
инкишафы иля баьлы бир сыра мцлащизяляря мцнасибят билдирилир.
Бюлмядя щямчинин Эцней Азярбайъанда фолклоршцнаслыг
мясяляляри, Азярбайъан мцщаъирят фолклоршцнаслыьы, фолклор вя йазылы
ядябиййат проблемляри арашдырылмайа ъялб олунур. «Азярбайъан
фолклорунун тяснифи вя дюврляшдирилмяси мясялясиня даир» адлы
йарымбюлмядя бир сыра тяснифатлар нязярдян кечирилмякля милли аьыз
ядябиййаты, онун мцхтялиф жанрларынын йенидян тясниф олунма зяруряти

584
гейд едилир. Мцяллиф Азярбайъан халг ядябиййатыны дюврляшдирилмяси
вя мцхтялиф жанрларын тяснифинин елми шякилдя ясасландырылмыш йени
принсиплярини верир.
Дярслийин ян бюйцк бюлмяси «Гядим дювр халг ядябиййаты»
адланыр. Азярбайъан халг ядябиййатыны гядим, орта ясрляр, йени дювр
йарадыъылыг хцсусиййятляриня эюря тясниф едян мцяллиф дярслийин сонракы
щиссясиндя гядим дювр халг ядябиййатыны бцтюв бир дювр кими эютцрцр.
Ону мцхтялиф иътимаи-сийаси вя сосиал бахышлар, дини-фялсяфи эюрцшляр, етик-
естетик дяйярлярля гаршылыглы ялагя вя тясирля йанашы, жанр системиндян
естетик вя поетик дяйярляриндян сюз ачыр. Илк яввял Азярбайъан халг
ядябиййатынын еркян гайнаглары барядя данышан мцяллиф Азярбайъан
тцркляринин бу эцнкц яразийя эялмя, цмумтцрк вя цмумдцнйа
мядяниййяти ичярисиндя юзцнямяхсус мяняви сярвятляря малик бу
халгын даща яски йарадыъылыг яняняляриня малик олдуьуну эюстярир.
Бурада А.Нябийев илк яввял Азярбайъан тцркляринин
мифолоэийасыны мцхтялиф аспектлярдян тящлиля ъялб едир. Дцнйа миф
модели вя Азярбайъан мифолоэийасы милли мифолоэийанын гайнаглары
вя тюряниш моделляри, онун структур тяркиби, гядим тцрк пантеону вя
онун Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасындакы йени вариантлары,
бурадакы култ вя зооморфик образлар, милли мифолоэийанын тякамцлц
вя тяснифи, онун зярдцшт вя ислам гайнаглары барядя зянэин мялумат
верир.
«Аьыз ядябиййатында ядяби цслублар вя лирик нювцн еркян шякилляри»
йарымбюлмясиндя мцяллифин беля бир мцлащизяси диггяти ъялб едир ки,
халг ядябиййатында жанр системляри ядяби нювляр йох, ядяби цслублар
ясасында формалашмышдыр. Мцхтялиф цслублулуг етнослар ичярисиндя
йанашы шякилдя йашадыьы кими, тяхминян ейни заман щцдудунда
мцхтялиф, йахын вя йа гоншу гябиля, тайфа, щятта аиля цзвляри ичярисиндя
дя йаранмышдыр. Бу бюлмядя мцяллиф лирик цслубун еркян шякилляри, −
ямяк няьмяляри, сайачы, овчу, балыгчы, ипякчи, щана няьмяляри
цзяриндя дайаныр, онларын еркян форма, юлчц гялибляри, ритм, ащянэ вя
аллитерасийа хцсусиййятлярини цслубдан эялян хцсусиййятлярля баьлы
олма гянаятини тясдигляйир.
А.М.Нябийев «Мярасим фолклору» йарымбюлмясиндя ону
мювсцм мярасими вя мяишят мярасими няьмяляри кими
груплашдырмагла щяр биринин дахили бюлэцляри цзяриндя дайаныр.
Мювсцм мярасими няьмяляри ичярисиндя чилля, илахырчяршянбя вя
байрам мяишяти няьмяляри цзяриндя дайаныр, милли байрамлар,
хцсусиля Новруз байрамы вя ондан сонракы байрам няьмялярини

585
тядгигата ъялб едир. Мяишят мярасими няьмяляри ичярисиндя адгойма,
доьум, той вя йас няьмяляринин шярщиня эениш йер верир.
«Мярасим фолклору иля баьлы йаранан кичик жанрлар»
йарымбюлмясиндя аьыз ядябиййатынын кичик жанрлары илк дяфя олараг
тясниф олунур, онларын аьыз ядябиййатындакы йери дцрцстляшдирилир,
мярасим дцшцнъяси иля баьлылыьы ачылыр. Аталар сюзц вя мясялляр,
инанълар, андлар, алгыш вя гарьышлар, яфсунлар, йада няьмяляри, фаллар,
тцркячаряляр, йаланлар, дуалар, ъадулар, тапмаъалар, йалварыш вя йа
йалвармалар, сюйцшляр, юйцдляр, шярляр, саьлыглар башсаьлыглары,
тясяллилярин мярасимля баьлы поетик вя етнопоетик сяъиййяси ачыгланыр.
А.Нябийев илк дяфя олараг етнопсихоложи дцшцнъя иля баьлы олан йуху,
эюстярмя, эюзяэюрцнмя, гарабасма, цряйядамма кими жанрларын
фолклор гайнагларыны ачыглайыр, онларын мцхтялиф елмлярин, хцсусян
психолоэийа, етнопсихолоэийа, парапсихолоэийа елмляринин
говшаьында юйрянилмя зярурятиндян бящс едир.
Дярсликдя халг ойунлары да хцсуси башлыг алтында верилир. Онларын
фолклор вя етнографийа иля гаршылыглы ялагяси, фолклор формуласы
функсийалары вя културоложи дцшцнъядяки йери тядгиг едилир. Мцяллиф
ойунлары рягсдахили, мярасим, мяишят, иътимаи мязмун вя ушаг
ойунлары кими тяснифат групларына айырыб милли вя дцнйяви контексдя
тящлил едир.
«Азярбайъан халг ядябиййатында драматик цслуб вя онун еркян
тюрямяляри» йарымбюлмясиндя мейдан тамашалары, онларын яски
моделляри нязярдян кечирилир. Топланмыш материал чеврясиндя бурада
ъыдыр тамашалары, зорхана, яйлянъя, эюзбаьлыъа, кяндирбаз, «Сим
пялваны» вя гарачы тамашалары арашдырмайа ъялб едилир.
Дярсликдя милли етик дцшцнъяни ян архаик фярди тамаша
формулалары – буьа дюйцшдцрмя, няр дюйцшдцрмя, ит боьушдурма,
хоруз дюйцшдцрмя, билдирчинбазлыг вя йумурта дюйцшдцрмя дя
диггятдян йайынмыр. Бу формулаларын бядии мятнляри, структуру вя
тамаша елементляри барядя мялуматлар ачыгланыр.
«Епик цслуб вя тящкийячилик янянясинин мейдана эялмяси»
йарымбюлмясиндя епик цслуб, онун тюрямя вя инкишаф хцсусиййятляри,
дахили тящкийя ганунауйьунлуглары, илкин тящкийя формулаларынын
модернляшмяси вя милли тящкийянин йаранмасындан бящс олунур.
Бурада ейни заманда гядим тцрк дастанчылыьынын йаранмасы, «Али
Яр Тунга», «Оьуз хаган», «Шу», «Ярэянякон», «Кюч» дастанлары
барядя мялумат верилир. Дярслийин бундан сонракы йарымбюлмясиндя
озан сяняти, онун мяншяйи, тякамцлц вя формалашмасы, еляъя дя озан

586
йарадыъылыьы нцмуняси олан «Гараоьлу» вя «Китаби-Дядя Горгуд»
дастанлары барядя данышылыр,
Дярсликдя Азярбайан ушаг фолклору вя онун жанр системи дя
арашдырмайа ъялб едилир. Бурада охшама, арзулама, лайла, санама,
дцзэц, аъытма, ушаг няьмяляри, йанылтмаъ, ушаг тапмаъалары, ушаг
наьыллары, ушаг ойунлары, онларын поетик дяйярляри, мювзу, мязмун
чаларлары, етнопсихоложи дцшцнъядяки йери вя с. барядя эениш данышылыр.
«Аьыз ядябиййатында еркян игтисади мцнасибятлярин бядии ифадяси»
йарымбюлмясиндя естетик дцшцнъядя чох гядимлярдян йараныб
йаддаша ютцрцлян натура мцбадиляси, тиъарят вя базар фолклору
нцмуняляри, онларын мювзу, мязмун хцсусиййятляри, поетик юлчц
гялибляри вя с. барядя мялумат верилир.
Профессор А.Нябийев гядим дювр халг ядябиййаты бюлмясини
поетик ифадянин йени юлчц гялибляри вя йедди щеъалы шеирин йаранмасы
иля йекунлашдырыр. Йедди щеъа юлчц гялибинин мейдана эялмясини
поетик тяфяккцрдя мцщцм щадися кими гиймятляндирмякля, гядим
дювр шифащи ядябиййатын йени орта ясрляр мярщялясиня гядям
гойдуьуну эюстярир.
Орта ясрляр дюврц халг ядябиййаты мясяляляри ися профессорун
икинъи китабында юз яксини тапмышдыр.

587
РЕЗЮМЕ

Труд «Азербайджанская народная литература» является


своего рода итогом многолетней собирательской и
исследовательской деятельности ученого фольклориста, доктора
филологических наук, члена-корреспондента Азербайджанской
Национальной Академии Наук, профессора Азада Мовлуд оглу
Набиева.
В 1972 году А.Набиев защитил кандидатскую, а в 1981 году –
докторскую диссертации. С 1982 является профессором. Его
многочисленные статьи и книги изданы на русском, турецком,
узбекском, персидском и английском языках. Предисловие
настоящего труда содержит сведения о биографии, основных
направлениях фольклористской деятельности автора, его работах,
изданных как в нашей стране, так и за ее пределами, говорится об
основных достоинствах «Азербайджанской народной
литературы».
Учебник «Азербайджанская народная литература» профессора
А.Набиева состоит из введения и двух глав, а каждая глава в свою
очередь имеет два раздела.
Во введении кратко резюмируется история системного
изучения азербайджанской народной литературы, говорится о
заслугах в этой области Ф.Кочарли, И.Хикмета, А.Абида,
Г.Араслы, М.Г.Тахмасиба, П.Эфендиева и др.
В I главе исследуются теоретическое наследие фольклора и
некоторые вопросы азербайджанской народной литературы. Здесь
рассмотрены основные особенности фольклора, его связь с
литературой и различными областями науки, вопросы стилевых и
жанровых образований устной литературы.
В разделе «Фольклорное наследие в мировом исследовании»
подробно говорится о зарождении фольклористики в Европе, о
различных фольклорных школах, о роли и значении выдвинутых
этими школами теорий в изучении и исследовании национального
фольклора.
В то же время здесь вкратце резюмируются этапы зарождения и
развития азербайджанской фольклорной школы, заслуги в этой
области ее различных представителей, выражается отношение к

588
отдельным высказываниям об образовании и развитии этой
школы.
В этом разделе также привлечены к исследованию вопросы
фольклористики Южного Азербайджана, проблемы
азербайджанской эмигрантской фольклористики, связь фольклора
и письменной литературы. В разделе, именующемся
«Классификация и периодизация азербайджанского фольклора»
рассматриваются имеющиеся на сегодняшний день различные
классификации жанров национальной устной литературы. Автор
предлагает новые, научно обоснованные принципы периодизации
и классификации различных жанров азербайджанской устной
литературы.
Основная часть учебника именуется «Устная литература
древнего периода». Автор учебника, классифицирующий
азербайджанскую устную литературу по творческим особенностям
древнего периода, средних веков и нового времени, в
последующем разделе книги рассматривает устную литературу
древнего времени как единый период. Здесь рассмотрены его
взаимосвязи и взаимодействия с различными общественно-
политическими и социальными взглядами, религиозно-
философскими воззрениями, этическими и эстетическими
ценностями, говорится о жанровой системе азербайджанской
устной литературы, ее эстетических и поэтических достоинствах.
Еще в начале учебника, повествуя о ранних источниках
азербайджанской народной литературы, автор отметил древние
творческие традиции азербайджанских тюрков, связанные с
духовными ценностями в общетюркской и мировой культурой.
А.Набиев привлекает к исследованию мифологию
азербайджанских тюрков с различных аспектов, дает обширные
сведения о мировой модели мифа и азербайджанской мифологии,
источниках и моделях образования национальной мифологии, ее
структурном составе, древнетюркском пантеоне и его новых
вариантах в мифологии азербайджанских тюрков, об имеющихся
культовых и зооморфических образах, эволюции и классификации
национальной мифологии, ее зороастрийских и исламских
источниках.
В разделе «Литературные стили в устном творчестве и
ранние образцы лирического стиля» внимание привлекает та

589
мысль автора, что жанровая система в народной литературе
сформировалась не на основе литературных родов, а на основе
литературных стилей. Наличие литературных стилей среди
этносов в равной степени подтверждается тем, что оно
приблизительно в то же время появилось среди близких или
соседних родов, племен и даже среди членов семей. В этом
разделе автор останавливается на анализе ранних образцов
лирического стиля – трудовых песен, песен саячи, рыбацких,
охотничьих, ткацких песен, песен шелководов, придя к выводу о
том, что ранняя форма, стихотворные размеры, ритм, гармония и
особенности аллитерации связаны с событиями, исходящими из
лирического стиля.
В разделе «Обрядовый фольклор» А.М.Набиев, группируя
этот вид фольклора как сезонно-обрядовые и семейно-обрядовые
песни, останавливается на внутреннем разделении каждой группы.
Говоря о сезонно-обрядовых песнях, автор привлекает к
исследованию чилля, предноврузные песни, обряды, верования, а
также песни, связанные с остальными национальными
праздниками. Среди семейно-обрядовой поэзии автор уделяет
широкое место комментарию песен, исполняемых при родильном,
свадебном, поминальном обрядах, а также при обряде инициации.
В разделе «Малые жанры, появившиеся в связи с обрядовой
поэзией» вперыве классифицируются малые жанры устной
литературы, уточняется их место в ней, раскрывается связь этих
жанров с обрядовым мышлением. Здесь дается поэтическая и
этнопоэтическая характеристика пословиц и поговорок, поверий,
клятв, благопожеланий и проклятий, заговоров, песен яда,
гаданий, знахарства, обманов, молитв, джаду (порч), загадок,
увещеваний, ругательств, назиданий, клевет, тостов,
соболезнований, связанных с обрядами. Впервые А.Набиев повел
речь о жанрах, связанных с этнопсихологическим мышлением, т.е.
сновидениях, привидениях, предчувствиях и т.д., раскрыл их
фольклорные источники, заявил о необходимости изучения этих
жанров на стыке различных наук, в частности, психологии,
этнопсихологии, парапсихологии.
Народные игры представлены в учебнике под отдельным
заголовком. Здесь исследуются их взаимосвязь с фольклором и
этнографией, а также фольклорные формулы и место в

590
культурологическом мышлении. Автор группирует народные игры
следующим образом: внутританцевые, обрядовые, бытовые, с
общественным содержанием и детские, а затем анализирует их в
национальном и мировом контекстах.
В следующем разделе, именуемом «Драматический стиль и
его ранние порождения», рассматриваются народные
представления, их древние модели. В рамках собранного
материала здесь привлечены к исследованию представления
скачек, зорхана, развлекательные, иллюзионистские
представления, канатоходство, «Сим-пехлеван» и представления
цыган.
В учебнике также не обойдены вниманием и самые архаичные
формулы индивидуальных представлений национального
этического мышления – состязания быков, верблюдов, собак,
петушиные, перепелиные бои и состязания по биению яиц. Даются
сведения о художественных текстах, структуре и зрелищных
элементах этих формул.
В разделе «Эпический стиль и зарождение
повествовательской традиции» автор рассматривает историю
эпического стиля, его происхождение и особенности развития,
закономерности внутреннего повествования, модернизацию
первейших повествовательских формул и происхождение
национального повествования. Здесь также даются сведения о
происхождении древнетюркского дастанного творчества,
говорится о таких дастанах, как «Алп Эр Тонга», «Огуз хаган»,
«Шу», «Эргенекон», «Кёч» и т.д. Далее в разделе рассказывается
об озанном творчестве, его происхождении, эволюции и развитии,
а также об образцах озанного творчества – дастанах «Гараоглу» и
«Китаби-Деде Коркут».
В учебнике привлечена к исследованию жанровая система
детского фольклора. Здесь обширно говорится о колыбельных,
ласкательных, детских песнях, скороговорках, детских загадках,
сказках, играх. Рассматриваются их поэтические ценности,
тематические оттенки, нюансы содержания, их место в
этнопсихологическом мышлении и т.д.
Раздел «Художественное выражение ранних экономических
отношений в устной литературе» включает в себя сведения
автора о зародившемся в древности в эстетическом мышлении и

591
сохранившемся в памяти натуральном обмене, образцах торгового
и базарного фольклора, их тематике, особенностях содержания,
стихотворных размерах и т.д.
Глава, посвященная народной литературе древнего периода,
завершается зарождением новых стихотворных размеров
поэтического выражения и семисложного стиха. Оценивая
появление семисложного стиха как важное событие в поэтическом
мышлении, автор показывает вступление устной поэзии древнего
периода на новую ступень – устную литературу средних веков и
нового периода.
Вопросы устной литературы средних веков и нового периода
нашли свое отражение во второй книге профессора.

592
SUMMARY

The textbook of “Azerbaijanian people literature” is a kind of


result of many years collection and the research activity of the scientist,
folklore expert, doctor of philology, member of the Azerbaijanian
National Academy of Sciences, professor Azad Movlud oghlu Nabiyev.
In 1972 A.Nabiyev defended candidate thesis, but in 1981 doctoral
thesis of the philological sciences, and in 1982 he was appointed as a
professor of philology. Countless articles and books written by prof.
A.Nabiyev were published in Russian, turkish, uzbek, persian and
English languages. The introduction of this very volume contains
necessary information the biography, main directions of folklore
activity of the author, and in his books published in our country, and as
well as in foreign countries. This work includes the information about
the main dignities of “Azerbaijan national literature”. The textbook by
prof. A.Nabiyev consists of an introduction, two chapters, and each
chapter in its turn has two parts. In the introductory part of this book the
author gives the short summary about the history of the systematic
study of the azerbaijanian national literature. He speaks about the
contribution of the famous figures like F.Kocharly, I.Hikmat, A.Abid,
H.Araslih, M.G.Tahmasib, P.Efendiyev and many many others.
In the 1st chapter of the book the theoretical heritage of folklore and
some other questions of the Azerbaijanian national literature have been
investigated. And here is also considered some chief features of
folklore, its ties wich the literature and which some other fields of
sciences, the problems of stylistic and genre formations of the folk
literature.
In the part “Folklore heritage in world research” the author
thoroughly speaks about the origin of the folkloristics in Europe, the
various folklore schools, on the role and the significance of the
theories put forward by all these schools and in the research of the
national folklore.
At the same in brief the author summarizes the stages of the origin
and the progress of the azerbaijanian folklore schools, services in this
field, its various representatives, expresses the attitude to some separate
statements on the formation and the development of this school.
In this section the questions of the folkloristics of the southern
Azerbaijanian and the problems of the azerbaijanian immigrational

593
folkloristics, the ties of the folklore and the written literature have also
been attracted to the research. In the section “Classification and the
periodization of the azerbaijanian folklore” here is considered
various classifications and the same time here is mentioned the
necessity of the new classifications of genres of the national folk
literature. The author offers some new, scientifically based principles of
the periodization and the classifications of various genres of the
azerbaijanian folk literature.
The main part of the textbook is called “Folk literature of the
ancient period”. The author classifying the azerbaijanian folk literature
on a creative specifity of the ancient period, middle ages and the new
times, in the next section of the book examines folk literature of the
ancient times as a common period. Here the author examines its
intercommunications and the interactions with various socio-political
and the social opinions, religious philosophical views, ethical and the
aesthetical values. He speaks about the genre system of the
azerbaijanian folk literature, its aesthetical and poetical dignities. And
the beginning of the text-book, narrating about the earliest soucers of
the azerbaijanian national literature, the author pointed out ancient
creative traditions of the azerbaijanian turks, connected with spiritual
values in all-turkic and the world culture.
A.Nabiyev attracs to the research the mythology of the azerbaijanian
turks from various aspects, gives spacious information on world model
of the myth and the azerbaijanian mythology. He explains the sources
and the models of the formation of national mythology, its structural
content, ancient turkic pantheon and its new variants in mythology of
the azerbaijanian turks. He speaks about the available cult and the
zoomorphic images, the evolution and the classification of the national
mythology, its Zoroastrian and the Islamic sources.
In the section “Literary styles in folk activity and the earliest
examples of the lyric style” main attention is attracted by the thought
that the genre system in folk literature could be formed not on the basis
of the literary types, but on the basis of the literary styles. The presence
of the various styles among the ethnoths in equal level is cofirmed with
the fact that it appeared approximately at the same time among the
similar or the neighboring types, tribes and even among the members of
the families. In this section the author concentrates on the analyses of
the earliest types of the lyric styles – labour songs, the songs of

594
sayachih, fishing, huntung, weaving songs, the songs of the silkwarm
breeder coming to the conclusion that the earliest form, the verse sizes,
rithm, harmony and the percularity of alliteration connected with the
accidents, coming out of the lyric style.
In section “ritual folklore” A.Nabiyev having grouped these types
of folklore as a seasonal-ritual and the family-ritual songs, decides in
favour of the inner division of each group.
Speaking on the seasonal-ritual songs, the author attracts to the
research “chilla”, “before Novruz” songs, rituals, beliefs and also the
songs connected with other national holidays. Among the family-ritual
prose the author pays special attention to the commentary of songs,
performed within birth, processes, wedding, parties, funeral rituals, as
well as during the rituals of the initiations.
In the section “Minor genres, appearing in connection with the
ritual proses” he classifies for the first time minor genres of the folk
literature, defines their places in it, reveals out the connection of these
genres with the ritual thinking in general. Here the author gives some
poetical and the ethnopoetical characteristics of the proverbs and
sayings, popular beliefs, oaths, kind wishes and damnations,
conspiracies, songs, fortune-tellings, sorceries, deceptions, decuts,
prayings, jadues, wasting diseases, riddles, exhortations, curses,
edifications, slanders, toasts, condolences connected with the rites and
so on. For the 1st time A.Nabiyev spoke on the genres connected with
the ethnopsychological thinking, i.e. dreams, ghosts, presentiments and
the others, revealed out all their folklore sources, stated the necessity of
learning these genres, mainly the psychological, ethnopsychology and
the parapsychology.
Folk plays were represented in the textbook under a separate
headline. And here the intercommunication of these plays have been
investigated with folklore and ethnography and also folklore formulas
and their place in culturological thinking. The author grouped all folk
plays as following: intradance ritual, domestic plays with social content
and for children. Later on he analyses their in national and the world
context as well.
In the text section named “Dramatic style and its earliest
outcome” one can see the folk performances and their ancient models
too. In the frames of the collected materials the author investigates the
performances of horse-races, “Zorkhanah”, some entertaining and

595
illusionistic performances, rope-walking, “sim-pekhlvan” and the gipsy
plays too.
In this textbook the author also pays attention to the most archaic
formulas of the individual performances of the national ethic thinking,
i.e. camel, dog, cock, quail battles and competitions on beating eggs
among the people. The reader will see the artistic texts, structural and
some entertaining elements of these formulas here.
In the section “Epic style and appearing of the narrative
traditions” the author considers the history of the epic style, its origin
and the peculiarities of development, conformities of the inner
narration, the modernization of the 1st narrating formulas and the
formation of the national narration in public places. Here as well the
reader may have information on the origin of the ancient Turkic dastan
activity, and also on such dastans as “Alp Ar Tonga”, “Oghus Khagan”,
“Shuh”, “Ergenekon”, “Kech” and the others. Afterwards in the same
section the reader can read about ozan activity, its origin, evolution and
development, as well as ozan activity of the dastans “Garaoghluh” and
“Kitabi-Dede Gorgud”.
In the same textbook the author deals with the genre system of the
folk literature. Here too the author speaks on lullaby, endearment and
the children songs, patters, children riddles, stories, plays and others.
He deals with their poetical values, some thematical nuances, some data
of contents, their places in ethnopsychological thought.
The section going under the name “Belles-lettres expressing of the
earliest economic relations in folk literature” contains the
information about the aesthetical thoughts formed earlier and kept in
memories. It also includes the information about the trading and market
folklore samples, their content, the peculiarities 2 verse seizes.
The chapter, dedicated to the folk literature of the ancient period is
concluded with the birth of new written in verse sizes of the poetical
expressions and the seven-syllabic verse of course. Estimating the
appearance of the seven-syllabic verse as an important event in poetical
thought the author points out the coming of the oral poetry of ancient
period to a new stage – a stage of middle ages and new period
literature.
The problem of the oral literature of the Middle Ages has find its
attraction in the second book of the professor.

596
КИТАБЫН ИЧИНДЯКИЛЯР

Мцяллифдян ................................................. .............. 16-


20
БИРИНЪИ БЮЛМЯ. Фолклор нязяри ирси вя Азярбайъан халг
ядябиййаты
Фолклорун башлыъа хцсусиййятляри .................................... 27
Фолклор вя фолклоршцнаслыг ............................................. 35
Фолклорун башга елм сащяляри иля ялагяси......................... 37
Аьыз ядябиййатынын цслуб вя нюв тюрямяляри .................... 41
Фолклор ирси дцнйа тядгигатында ......................................
Мифоложи нязяриййя………………………………………… 42
Мцгайисяли орийенталист бахыш, йахуд аьыз ядябиййатында
игтибас ....................................... ...................................... 46
Фин мяктяби вя йа тарихи-ъоьрафи метод ............................
Антроположи мяктяб………………………………………… 49
Русийада тарихи мяктябин йаранмасы ................................. 53
Структуралист мяктяб ..........................................................
Эенеаложи нязяриййя………………………………………… 55
Азярбайъан фолклоршцнаслыг мяктяби ................................ 57
Эцней Азярбайъанда фолклоршцнаслыг ................................ 90
Азярбайъан мцщаъирят фолклоршцнаслыьына бир бахыш .......... 92
Фолклор вя йазылы ядябиййат ....................................... ......... 96
Азярбайъан фолклорунун тяснифи вя дюврляшдирилмяси
мясялясиня даир ....................................... .......................... 103
ИКИНЪИ БЮЛМЯ. Гядим дювр халг ядябиййаты .................
Шифащи йарадыъылыьымызын еркян гайнаглары ........................... 110
Азярбайъан мифолоэийасы ................................................... 123
Дцнйа миф модели вя Азярбайъан мифолоэийасы ................. 125
Азярбайъан мифолоэийасынын структур схеми ...................... 131
Азярбайъан мифолоэийасынын илкин гайнаглары вя тюряниш
моделляри ………………………………………………….... 136
Гядим тцрк пантеону вя Азярбайъан мифолоэийасында
онун тамамланма вариантлары .......................................... 142
Азярбайъан мифолоэийасында култлар вя зооморфик
образлар……………………………………………………… 156
Азярбайъан мифолоэийасынын инкишафы вя тяснифи мясяляляриня
даир …………………………………………………..……… 172
Азярбайъан мифолоэийасы вя зярдцштилик.............................. 178
«Авеста» щаггында мялумат ....................................... ..... 179

597
Зярдцшт мифляри ....................................... ........................... 182
Азярбайъан мифолоэийасы вя ислам мифоложи гайнаглары ..... 185
Мялякляр ....................................... ................................... 198
Гийамят мифизми ....................................... ………………. 200

Аьыз ядябиййатында ядяби цслублар вя лирик цслубун


еркян шякилляри ....................................... ............................. 206
Ямяк няьмяляри ....................................... ........................
Якинчи няьмяляри……………………………………………. 207
Сайачы няьмяляри ....................................... .......................
Саьын няьмяляри……………………………………………… 212
Овчу няьмяляри ....................................... .......................... 218
Балыгчы няьмяляри ....................................... ....................... 222
Ипякчи няьмяляри ....................................... ....................... 227
Щана няьмяляри ....................................... ........................ 230
Мярасим фолклору ....................................... ....................... 233
Мювсцм мярасими няьмяляри....................................... ..... 233
Чилля няьмяляри ....................................... .......................... 239
Илахыр чяршянбяляр……………... ....................................... .. 242
Байрам мяишяти няьмяляри ....................................... .........
Ъящря няьмяляри……………………………………………...
Нящря няьмяляри……………………………………………..
Йай няьмяляри……………………………………………….. 249
Азярбайъан байрамлары ....................................... ............
«Хыдыр Няби» байрамы………………………………………. 255
Новруз байрамы ....................................... ....................... 257
Новруздан сонракы няьмяляр ....................................... ... 266
Мяишят мярасими няьмяляри ....................................... .......
Доьумла баьлы няьмяляр…………………………………… 268
Адгойма мярасими няьмяляри ....................................... .. 269
Той няьмяляри ....................................... ...........................
Нишантахты……………………………………………………. 270
Йас няьмяляри ....................................... ............................ 276
Мярасим фолклору иля баьлы йаранан кичик жанрлар ................. 280
Аталар сюзц вя мясялляр ....................................... ............. 280
Инанълар ....................................... .................................... 291
Андлар ....................................... ....................................... 295
Алгыш вя гарьышлар ....................................... ...................... 296
Яфсунлар ............................................................................ 302
Йада няьмяляри ....................................... ......................... 310

598
Фаллар ....................................... ....................................... . 312
Тцркячаряляр ....................................... ............................. 318
Йаланлар ....................................... ................................... 321
Дуалар ....................................... ....................................... 323
Ъадулар ....................................... ..................................... 324
Тапмаъалар ....................................... .............................. 328
Йалварыш вя йалвармалар ....................................... ............ 346
Сюйцшляр ....................................... ................................... 348
Юйцдляр ....................................... ...................................... 349
Тярифляр.................................. ...................................... ..... 349
Шярляр ....................................... ....................................... . 350
Саьлыглар ....................................... .................................... 352
Башсаьлыглары ....................................... .............................. 353
Тясяллиляр ....................................... ................................... 354
Етноспсихоложи дцшцнъя иля баьлы йаранан жанрлар................. 354
Йухулар ....................................... ................................... 355
Эюстярмяляр ....................................... .............................. 357
Эюзяэюрцнмяляр ....................................... .......................
Еймянмя……………………………………………………. 359
Гарабасма…. ....................................... .......................... 361
Цряйядамма…......................................... ........................ 362
Азярбайъан халг ойунлары ....................................... ........... 365
Рягсдахили ойунлар....................................... ..................... 370
Мярасим ойунлары ....................................... ...................... 374
Мяишят ойунлары ....................................... ........................ 384
Иътимаи мязмунлу ойунлар 393
Азярбайъан халг ядябиййатында драматик цслуб вя онун
еркян тюрямяляри ....................................... ........................
Мейдан тамашасы…………………………………………. 398
Ъыдыр тамашалары ....................................... ........................ 399
Зорхана тамашалары ....................................... ................... 405
Яйлянъя тамашалары ....................................... .................... 413
Эюзбаьлыъа тамашалары ....................................... ............... 414
Кяндирбаз тамашалары ....................................... ................ 418
«Сим пялваны» тамашалары ....................................... ........... 420
Масхара тамашалары ....................................... .................. 422
Гарачы тамашалары ....................................... ...................... 426
Фярди тамашалар ....................................... ......................... 434
Буьа дюйцшдцрмя ....................................... ......................
Нярдюйцшдцрмя……………………………………………… 435

599
Гоч дюйцшдцрмя ....................................... ....................... 437
Ит боьушдурма ....................................... ........................... 438
Хоруз дюйцшдцрмя....................................... ..................... 440
Билдирчинбазлыг ....................................... .......................... 441
Йумурта дюйцшдцрмя ....................................... ................ 442
Епик цслуб вя тящкийячилик янянясинин мейдана эялмяси…… 444
Гядим тцрк дастанлары ....................................... ............... 445
«Алп Яр Тунга» дастаны ....................................... ............ 448
«Оьуз Хаган» дастаны ....................................... .............. 452
«Шу» дастаны ....................................... ............................. 459
«Ярэянякон» ....................................... ............................. 462
«Кюч» дастаны ....................................... ........................... 465
Озан сяняти. Мяншяйи, тякамцлц вя формалашмасы ............. 469
«Гараоьлу» дастаны ............................... .......................... 480
«Китаби-Дядя Горгуд» ....................................... ............. 493
Азярбайъан ушаг фолклору ....................................... ...........
Ушаг фолклорунун тядгиги тарихиндян……………………… 519
Ушаг фолклорунун жанрлары ....................................... ......... 528
Охшамалар ....................................... ............................ 531
Арзуламалар ....................................... ...........................
Язизлямяляр………………………………………………… 533
Лайлалар . . . . . . . . ............................. ............................. 534
Санамалар ....................................... .................. . .. . . ..... 536
Дцзэцляр . .. .................................... ............................ 540
Аъытмалар ....................................... ............ ..... ........ ... ... 544
Ушаг няьмяляри ....................................... ......................... 547
Йанылтмаълар ....................................... ............................. 552
Тапмаъалар ....................................... ............................... 556
Наьыллар ....................................... ................................... 561
Ушаг ойунлары....................................... ............................ 569
Игтисади мцнасибятлярин бядии ифадяси, йахуд базар фолклору .. 575
Поетик ифадянин йени гялибляри вя йедди щеъалы шеирин
йаранмасы ....................................... ................................. 581
Хцлася ……………… ....................................... ............... 597
Хцлася (рус дилиндя) ....................................... .................... 602
Хцлася (инэилис дилиндя) ....................................... .............. 605

600
ОГЛАВЛЕНИЕ

От автора…………………………………………………………….14
I глава
Фольклорно-теоретическое наследие и азербайджанская
народная литература………………………………………………19
Основные особенности фольклора…………………………………25
Фольклор и фольклористика………………………………………..33
Стиль и стилевые производные устной литературы……………..36
Фольклорное исследование в мировом исследовании……….......41
Мифологическая теория…………………………………………….43
Сравнительно-ориенталистский взгляд или теория
заимствования………………………………………………………..46
Финская школа или историко-географический метод……………49
Антропологическая школа………………………………………….51
Зарождение исторической школы в России……………………….53
Теория структурализма…………………………………………......56
Генеалогическая теория……………………………………………
Азербайджанская фольклористская школа………………………..57
Фольклористика Южного Азербайджана………………………….92
Взгляд на азербайджанскую эмигрантскую фольклористику……94
Фольклор и письменная литература……………………………….99
К вопросу периодизации и классификации азербайджанского
фольклора………………………………………………………….106
II глава
Народная литература древнего периода……………………….112
Первоисточники нашего устного творчества…………………113
Азербайджанская мифология…………………………………......129
Всемирная модель мифа и азербайджанская мифология….........131
Структурная схема азербайджанской мифологии……………….138
Первоисточники и производные модели азербайджанской
мифологии…………………………………………………………..143
Древнетюркский пантеон и варианты его завершения в
азербайджанской мифологии……………………………………...149
Культы и зооморфические образы в азербайджанской
мифологии…………………………………………………………..164
Развитие и классификация азербайджанской мифологии………182

601
Азербайджанская мифология и зороастрийские мифологические
источники…………………………………………………………..188
Сведения об «Авесте»……………………………………………..189
Зороастрийские мифы……………………………………………..192
Азербайджанская мифология и исламские мифологические
источники…………………………………………………………...195
Ангелы……………………………………………………………....210
Мифизм светопреставления……………………………………….211
Литературные стили в устном творчестве и ранние образцы
лирического стиля………………………………………………..217
Трудовые песни……………………………………………………218
Песни пахарей……………………………………………………..219
Песни саячи………………………………………………………..223
Доильные песни…………………………………………………...228
Охотничьи песни………………………………………………….231
Рыбацкие песни…………………………………………………...236
Песни шелководов………………………………………………...241
Ткацкие песни……………………………………………………..245
Обрядовый фольклор
Сезонно-обрядовые песни………………………………………..248
Песни чилля……………………………………………………….255
Предноврузные песни…………………………………………….258
Празднично-обрядовые песни…………………………………..266
Прядильные песни……………………..…………………………
Пахтальные песни………………………….…………………….
Летние песни……………………………………………………..
Азербайджанские праздники……………………………………272
Праздник Новруз………………………………………………….274
Песни, исполняемые после Новруза……………………………284
Песни, исполняемые при бытовых обрядах…………………...287
Песни родильного обряда……………………………………….
Песни обряда инициации………………………………………...288
Свадебные песни………………………………………………….289
Помолвка………………………………………………………….
Поминальные песни……………………………………………...296
Малые жанры, появившиеся в связи с обрядовой поэзией
Пословицы и поговорки………………………………………….300
Поверья…………………………………………………………….312

602
Клятвы……………………………………………………………..316
Благопожелания и проклятья…………………………………….317
Заговоры……………………………………………………………323
Песни яда…………………………………………………………..332
Гадания……………………………………………………………..336
Знахарства………………………………………………………….342
Обманы……………………………………………………………..344
Молитвы…………………………………………………………....347
Джаду (порчи)……………………………………………………...348
Загадки………………………………………………………………352
Увещевания (божбы)……………………………………………….373
Ругательства………………………………………………………...375
Назидания…………………………………………………………...376
Похвалы……………………………………………………………..377
Клеветы……………………………………………………………..378
Слухи………………………………………………………………..379
Тосты………………………………………………………………..380
Соболезнования………………………………………………….....381
Утешения……………………………………………………………382
Жанры, зародившиеся в связи с этнопсихологическим
мышлением………………………………………………………...382
Сновидения………………………………………………………...383
Видения…………………………………………………………….386
Мираж………………………………………………………………387
Испуги………………………………………………………………389
Привидения…………………………………………………………390
Предчувствия…………………………………………………….....391
Азербайджанские народные игры………………………………395
Внутританцевые игры……………………………………………...401
Обрядовые игры……………………………………………………405
Бытовые игры………………………………………………………416
Игры с общественным содержанием………………………….....426
Драматический стиль в азербайджанской народной литературе
и его ранние порождения…………………………………….......430
Площадные представления……………………………………..
Представления скачек…………………………………………….431
Представления борцов (зорхана)…………………………………437
Развлекательные представления………………………………….446

603
Представления канатоходцев…………………………………....452
Представления Сим-пехлеванов…………………………………455
Представления масхара…………………………………………..457
Цыганские представления………………………………………..461
Индивидуальные представления…………………………………470
Состязания быков……………………………………………….....471
Верблюжьи бои…………………………………………………….472
Бараньи бои…………………………………………………………473
Собачьи бои………………………………………………………...475
Петушиные бои……………………………………………………476
Перепелиные представления……………………………………..477
Состязания по биению яиц………………………………………..479
Эпический стиль и зарождение повествовательской
традиции……………………………………………………………482
Древнетюркские дастаны………………………………………..483
«Алп Эр Тонга»……………………………………………………486
«Огуз Хаган»……………………………………………………….491
«Шу»………………………………………………………………...499
«Эргенекон»………………………………………………………..502
«Кеч»………………………………………………………………..505
Озанское искусство. Происхождение, эволюция и
формирование……………………………………………………..509
Эпос «Гараоглу»……………………………………………………521
«Книга моего деда Коркута»………………………………………536
Азербайджанский детский фольклор…………………………..565
Из истории изучения детского фольклора……………………….567
Жанровый состав детского фольклора……………………………574
Ласкательные песни…………………………………………….....577
Песни-пожелания…………………………………………………..580
Колыбельные песни………………………………………………..581
Считалки………………………………………………………….....583
Повторы……………………………………………………………..588
Задевания……………………………………………………………592
Детские песни………………………………………………………596
Скороговорки…………………………………………………….....601
Детские загадки………………………………………………….....605
Детские сказки……………………………………………………...610
Детские игры………………………………………………………..619

604
Рыночный фольклор……………………………………………624
Новые выражения поэтического слова и формирование 7-
сложной стихотворной формы………………………………….632
Резюме (на азербайджанском языке)…………………………….652
Резюме (на русском языке)……………………………………….656
Резюме (на английском языке)……………………………………661

605
T H E CONTENTS

From the author……………………………………………………….14


Chapter I.
A folklore-theoretical inheritance and Azerbaijan national
literature……………………………………………………………...19
Main features of folklore……………………………………………...25
Folklore and folkloristics……………………………………………..33
Style and style derivatives of the oral literature……………………....40
Folklore inheritance in a world research……………………………...41
Mythological theory…………………………………………………..43
Comparative-oriental approach or the theory of borrowings…………46
The Finnish school or historical-geographical method……………….49
Antropological school………………………………………………..51
The origin of historical school in Russia……………………………...53
The structural theory………………………………………………….56
The genealogical theory……………………………………………….
Azerbaijan folkloristics school………………………………………..57
Folkloristics of Southern Azerbaijan………………………………….92
Azerbaijan emigrant folkloristics……………………………………..94
Folklore and written literature………………………………………...99
About the problem of a classification and periodization of the
Azerbaijan folklore…………………………………………………..106
Chapter II
The national literature of ancient period…………………………112
The primary sources of the Azerbaijan oral creativity………………113
Azerbaijan mythology……………………………………………….129
The world model of the myth and Azerbaijan mythology…………..131
The structural diagram of the Azerbaijan mythology……………….138
The primary sources and derivative models of the Azerbaijan
mythology……………………………………………………………143
Ancient Turkish pantheon and its variants in Azerbaijan
mythology……………………………………………………………149
The cults and zoomorphic images in Azerbaijan
mythology……………………………………………………………164
The development and classification of the Azerbaijan
mythology……………………………………………………………182
Azerbaijan mythology and zoroastrian mythological sources………188

606
Informations about “Avesta”………………………………………...189
Zoroastrian myths……………………………………………………192
Azerbaijan mythology and Islamic mythological sources…………..195
The angels……………………………………………………………210
Mythology of world creation………………………………………...211
Literary styles in oral creativity and early samples of
lyrics…………………………………………………………………217
Labour songs………………………………………………………...218
Ploughmen songs…………………………………………………….219
Sayachih songs………………………………………………………223
Milkman songs………………………………………………………228
The hunting songs…………………………………………………...231
Fisherman songs……………………………………………………..236
Silkwarm breeders song……………………………………………..241
Weavers songs………………………………………………………245
Ritual folklore
Ritual-seasonal songs………………………………………………..248
“Chilla” songs……………………………………………………….255
The Songs about the coming of Novruz…………………………….258
Ritual-festival songs…………………………………………………266
The Azerbaijan holidays…………………………………………….272
Holiday Novruz……………………………………………………...274
After Novruz songs………………………………………………….284
Ritual-household songs……………………………………………...287
Ritual name-day songs………………………………………………288
Wedding songs………………………………………………………289
Funeral songs………………………………………………………...296
Small genres, engendered in ritual of poetry
Proverbs and sayings………………………………………………...300
Popular-believes……………………………………………………..312
Oathes………………………………………………………………..316
Kindwishes and damnations…………………………………………317
Conspiracies…………………………………………………………323
Songs about a stone “yada”………………………………………….332
Fortune-telling……………………………………………………….336
Popular medicine…………………………………………………….342
Deceits……………………………………………………………….344
Prayers……………………………………………………………….347

607
Damage………………………………………………………………348
Riddles……………………………………………………………….352
Admonitions…………………………………………………………373
Curses………………………………………………………………..375
Edifications…………………………………………………………..376
Praises………………………………………………………………..377
Slander……………………………………………………………….378
Hearings……………………………………………………………...379
Toasts………………………………………………………………...380
The condolences……………………………………………………..381
Consolations…………………………………………………………382
Genres engendered in connection with ethopsychological
thinking………………………………………………………………382
Dreams……………………………………………………………….383
Visions……………………………………………………………….386
Mirage……………………………………………………………….387
Fears…………………………………………………………………389
Apparitions…………………………………………………………..390
Presentiments………………………………………………………...391
The Azerbaijan national games……………………………………395
Game with dancing…………………………………………………..401
Ritual games…………………………………………………………405
Household games……………………………………………………416
Games with the public contents……………………………………...426
Dramatic style in the Azerbaijan national literature and its
origin………………………………………………………………...430
Horse-riding shows…………………………………………………..431
Fighting shows………………………………………………………437
Entertaining shows…………………………………………………..446
Rope-walking shows………………………………………………...447
Shows of Sim-pekhlevan…………………………………………….452
Shows of maskhara………………………………………………….455
Gipsy shows…………………………………………………………457
Individual shows……………………………………………………..461
Bull fight……………………………………………………………..470
Camel fights…………………………………………………………471
Mutton fights………………………………………………………...472
Dog fights……………………………………………………………473

608
Cock fights…………………………………………………………..475
Quail fights………………………………………………………….476
Competitions on beating eggs……………………………………….479
Epic style and origin of narrative tradition………………………482
Ancient Turkic dastans…………………………………………….483
“Alp Ar Tonga”……………………………………………………...486
“Oghus Khagan”……………………………………………………..491
“Shuh”……………………………………………………………….499
“Ergenekon”…………………………………………………………502
“Kech”……………………………………………………………….505
Ozan creativity. An origin, evolution and formation…………….509
The epos “Garaogluh”……………………………………………….521
The epos “Kitabi-Dede Korkut”……………………………………..536
The Azerbaijan children folklore………………………………….565
From a history of study of children folklore………………………...567
Genre structure of childrens folklore……………………………….574
Endurment songs…………………………………………………….577
Wishes songs………………………………………………………...580
Lullabies……………………………………………………………..581
Game cauting………………………………………………………...583
Repetitions…………………………………………………………...588
Bitter sayings………………………………………………………...592
Childrens songs……………………………………………………..596
Tongue twisters……………………………………………………...601
Childrens riddles……………………………………………………..605
Childrens fairy tales………………………………………………....610
Childrens games……………………………………………………..619
Art reflection of the early economic relations in the oral
literature……………………………………………………………..624
New expressions of a poetic word and formation of a seven syllabic
poetic form………………………………………………………….632
Abstract (in the Azerbaijan language)……………………………….652
Abstract (in Russian)………………………………………………...656
Abstract (in English)………………………………………………...661

609

Вам также может понравиться