Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Ш ухрат Сирожиддинов
АК,ИДАЛАРИ
(Биринчи cyxfiam)
Навоийни англаш
Шухрат Сирожиддинов
АЛИШЕР НАВОИЙ
АК.ИДАЛАРИ
Биринчи суубат
“Navoiy universiteti”
nashriyot-matbaa uyi
2018
УУК 821.512.133.09
КБК 83.3(5У)
С 60
Сирожиддинов, Шухрат
Алишер Навоий ак,идалари [М атн] / Ш .С ирож иддинов. -
“ N avoiy universiteti" nashriyot-matbaa uyi, 2 0 1 8 .-4 0 б.
ISBN 978-9943-5636-0-5
ISBN 978-9943-5636-0-5
КИРИШ
Ортодокс диний таълимотларнинг Комил инсон
талк,инидаги тор тасаввури уларнинг батрида ай-
рим диний-фалсафий ок,имларнинг шаклланишига
олиб келган. Ушбу окимлар инсон ва унинг илохиёт
тизимидаги урни хдк,ида янгича кдрашларни уртага
ташладилар. Х,индуийликдаги кришнавийлик, будда-
вийликдаги баъзи окимлар, худди шундай, исломдаги
тасаввуф ок,ими хам уз таълимотида инсонни рухан ва
маънан камол топтириш йулларига кенгтухталган. Шу
маънода, улар уртасида ухшашликлар жуда куп. Гар-
чи улар бир-бирларининг тажрибаларидан ижодий
фойдаланган булсалар-да, диний акидалари юзаси-
дан бир-бирлари билан хеч канон бирлаша олмаган-
лар. Факдт бир соха борки, унингтаълимотида динлар
уйтунлашган, таълимотлар ягоналашган, фалсафалар
бирлашган. Инсоннинг асл мохияти хакидаги барча
диний-фалсафий кдрашлар умумлаштирилган ва уни
камол топтирувчи мезонлар белгиланган. Бу шеърият-
дир.
Улут шоир ва мутафаккир Алишер Навоий уз асар-
ларида маънавий поклик, халкдарварлик ва маъри-
фатпарварликни куйлаб, уз авлодларига катта ада-
бий-фалсафий ва илмий мерос колдирди. Навоийнинг
жамияттараккиёти, шахе камолоти билан ботлик, фикр
ва мулохазалари кадим файласуфлари тоялари билан
хамохангдир. Навоий ижодининг бош хусусиятлари-
дан бири, сузсиз, кишилар уртасидаги мехр-мухаббат,
узаро хурмат, батрикенглик ва эзгуликнинг марказий
уринга куйилишидир.
4 Шухрат Сирожиддинов
ИНСОН БУРЧИ
Инсон ким? Инсоннинг бу дунёдаги асосий вазифа
ва бурчлари нимадан иборат? Бу саволлар баъзида
оламни идрок этиш, сиру синоатга бой бу дунёнинг
ибтидосини англаш учун бир дам хаёлга берилган ки-
шини кийнаб к,уйиши табиий.
Материалистлар инсоннинг пайдо булиши ва
ривожланиши сабабларини табиатдан к,идирса-
лар, илох,иётчилар уни илох,ий борлик, билан
ботлаганлар. Аммо инсоннинг кдндай маънавий
к,онунлар асосида яшаши масаласида уларнинг ху-
лосаси бир-бирига зид эмас: “инсон х,амиша маънан
ва акдан баркамол булишга, Эзгуликка интилиши
даркор”. Ушбу мезон барча диний таълимотларда
марказий уринни эгаллайди.
Тасаввуфий адабиётларда таъкидланишича, мод-
дий оламни яккаю ёлтиз булган Парвардигор уз мо-
х,иятини, бетакрор гузаллиги ва кудрати жилвасини
моддиятда куриш ва унинг жамолидан завкданиш
истагида яратган. Кудсий хддисда келтирилишича,
Довуд пайгамбар Аллохдан бу оламни нега яратгани-
ни сураганида, Аллох,:“мен бир хазина эдим ва кашф
к,илинишимни хохдадим. Шунинг учун оламни ярат-
дим”, деб жавоб к,илган экан.
Навоий тасаввуфдаги ушбу бош ак,идани шундай
назмга туширади:
1 Алишер Навоий. Кайрат ул-аброр. МАТ, 7-жилд. —Т.: Фан, 1991, 13-бет.
8 Ш ухрат Сирожиддинов
ИПЩ ФАЛСАФАСИ
Ишк,ни туйиш фак,ат инсон зотига такдир
к,илинган. Ибн ал-Арабий шундай келтиради: “Би-
лгинки, табиий иш кдан м урод х,айвоний рухдаги
куш илиш дир, рухдний ишк, эса Аллох,нинг уз кулига
(инсонга) ва кулнинг уз П арвардигорига ишк,идир.
У бандаларини севади ва бандалар х,ам уни. Бу
иш кдинг макдади иккала том ондан х,ам севиш ва
севилиш дир. Рух, Х,ак,нинг бир заррасидир. Ш унинг
учун х,ам у \ак, учун севимли. Инсон рух,и Х,ак, ва ин
сон орасидаги робита булиб хи зм ат к,илади ва Ишк,
оркдли М абда (Аллох,) танилади. Инсонга ана шу
неъмат берилгани учун х,ам барча хилкдтлар ичида
энг ш араф лиси х,исобланади”.
Тасаввуфда танга “рух, зи н д о н и ” сиф атида к,араш
мавжуд. Инсонга унинг тан-ж асади Аллохда там о-
ман куш илиб кетишига йул куймайди. Шу жихдтдан
у “улмасдан туриб ули ш и ”, яъни таф аккур билан
Аллох, х,ак,ик,атини англаб етиши зарур. Аллох, тао-
ло инсонга х,ак,ик,атни излаш кдбилиятини ато этди.
Шу сабабдан о д а м зо д и хтиёрсиз равиш да тинмай
изланади, м оддий олам си р -си н оатин и билишга
ош икдди. Аллохда булган интилиш, уни англаш йу-
лидаги изланиш лар тасаввуф да “ишк,” туш унчасини
иф одалайди.
ДИНИЙ БАЕРИКЕНГЛИК
Навоий - буюк мутафаккир шоир. У узигача булган
барча диний-фалсафий ва мистик таълимотларни
чукур урганган олимдир. Унинг ижоди узигача ярати-
лган барча диний тоялар, буюк фалсафалар, уларнинг
форсий ва туркий шеъриятда акс этган талк,инларини
узида мужассам этган булиб.уларни янгича хдссослик
билан к,айтатак,дим этади.Унингдостон ватазалларида
акс этган илмий-бадиий, диний-фалсафий тафак-
кур кулами шу к,адар кенгки, баъзи байтлар шарх,и
укувчидан них,оятда чук,ур билимларга эга булишни
так,озо этади.
Навоийнинг диний таълимотларга муносабати
узига хос. “Хдйрат ул-аброр” достонида “Кунгулнинг
уч х,айрати” тавсифига батишланган булимда бунинг
ифодасини куриш мумкин. Уч хдйратда, мох,иятан,
Навоийнинг дин х,ак,идаги фалсафий-тасаввуфий
кдрашларининг уйтун тарздаги муъжаз хулосаси кел-
тирилган. Хусусан, кунгил-рух,нинг иккинчи хдйратида
динлар х,ак,ик,ати очиб берилади. Кунгил самони сайр
к,илиб, энг юк,ори оламга етиб боради:
90-91-бетлар.
13 Алишер Навоий. Дисон ут-тайр. МАТ, 12-жилд. - Т : Фан, 1996,
239-240-бетлар.
Алишер Навоий акидалари 25
53-бетлар.
Алишер Навоий акидалари 29
ХУЛОСА
Алишер Навоийнинг ижтимоий-ахлок,ий к,арашла-
рида эзгулик ва багрикенглик, одамийлик биринчи
уринда туради.
Буюк мутафаккир уз асарларида жамиятни тако-
миллаштириш, инсонларни кдйта тарбиялаш масала-
ларини фалсафий-дидактик ва тасаввуфий-ирфоний
ёндашув оркдли ечишга хдракат к,илади.
Тасаввуф узининг поэтик, бадиий шаклига кура
фалсафий-бадиий дунёкдраш ва мафкура жих,атидан
ижтимоий х,аёт ва инсоннинг ижтимоий идеаллари-
нингтасвиридир.Тасаввуф - Х,ак, ва инсон уртасидаги
мухдббат назарияси Алишер Навоий учун жамиятни
поклаш, инсонларни тутри йулга йуллаш, адлу инсоф,
мех,р-мурувват,рах,м-шафк,ат,тинчлик ва батрикенглик
тамойилларини жамиятнинг етакчи кучига айланти-
риш йулида олиб борган фаол кураш ида к,ул келган.
Тасаввуф даги х,аётни севиш, табиатни илох,ий
мазх,ар сифатида тан олиб, унинг барча неъматларини
кддрлаш, шу билан бирга, курраи заминнинг ободон-
чилиги, халкдарнинг осуда ва тинч х,аёт кечириш и.ту-
бан ахлок,нингтарк,алишига йул куймаслик учун масъ-
улият х,исси Алишер Навоийга “комил инсон” концеп-
циясини куйлашда айни муддао булди.
38 Шухрат Сирожиддинов
МУНДАРИЖА
Кириш....................................................................................... 3
Инсон бурчи.............................................................................7
КАЙ ДЛ Л Р УЧУН
(
Адабий-илмий нашр
Шухрат Сирожиддинов
АЛИШЕР НАВОИЙ
АК.ИДАЛАРИ
Мух;аррир:
Тулкин Тотаев
Техник мух;аррир:
Гулноза Ортикова
Муса^хих,:
Дилноза Рустамова
563605