Вы находитесь на странице: 1из 336

А.

Н абиев

ТАРИХИЙ УЛКАШУНОСЛИК

(У Л К А Н И У Р Г А Н И Ш Н И Н Г А С О С И Й
М АНБАЛАРИ)

Узбекист он Р е с п уб ли к а с и халк, таълими в а зи р ли ги О л и й


ва урта п ед а го ги к а ук,ув ю рт лари талабалари ва урта
мактаб тарих щ ит увч и ла р и у ч у н ук,ув цуллаим а сифатида
тавсия этган

К ,А И Т А И Ш Л А Н Г А Н В А Т У Л Д И Р И Л Г А Н
ИККИНЧИ НАШРИ

TOLIIК Е Н Т *ук;итувчи»> 1996

www.ziyouz.com kutubxonasi
М а съ ул Mif ^appup. У збекист ан Р е с п у б л и к а с и ф а н ла р а к а д е м и я с и н и н г
ака д ем и ги тарих ф а н ла р и д окт ори, п р о ф е с с о р Б. А. А хм едов

1805080000 - 174 (Б) «Укитувчи» наш ри ёти,


1979.
Н ---------------------------- 8 4 - 9 1
(С) «Укитувчи» на ш ри ёт и,
(04) 3 5 3 -9 6
1996. Т у л д и р и ш ва ту-
ISB N 5-645-00972-Х за ти ш л а р билан.

www.ziyouz.com kutubxonasi
Кириш
Бугунги уз-узи н и англаб, м уста^и лли ги м и з кун сайин
м уста^кам лан иб б о раётган ш ароитда она ю ртн ин г ^ар
бир ф а р за н д и учун Ватан тар и хи н и севиш, урганиш, ди-
лига жо этиш дан ^ам м у^адд асро ^ бурч булм аса керак.
Уш бу китоб айнан шу м уло^азадан келиб чи^^ан
х,олда яратилган. О та-б оболари м и з, аж дод л ари м и зни н г
а1$л-заковати, олтин ь;ули ила IX — XII а с р л а р д а ё^ киши
а ^ и бовар ^ила олмайдиган дараж ад а н аф и с ва нозик
1$или6 ишланган на^ш лар ^адимий ва н ав ^и ро н С амар­
канд, Б у х о р о ва Хива деворл ари да узи ни куз-куз ^илиб
турибди. Уша давр услуби билан ю ксак майорат курсатиб
^урилган му^ташам б и н ол ар ва бу бин олард аги Шар*;
услубига хос у й м ак о рли к на^ш лари уз та р а ^ ^ и ё т и н и н г
ч у ^ и с и г а кутарилган ли гидан гуво^лик беради. Бундай
уймакорлик н а^ш лари билан бир ^ ат орд а ислимий
услубда ишланган на^шлар, яъни гул ва новдаларнинг
мураккаб услубдаги на^ш лари ва >;озирги кунгача яхши
са*$ланиб келаётган ти л лада ^ ор и л и б уйилган бош ^а
безаклар аж дод л ари м и з ю ксак санъати ни н г тимсоли
сифатида бугун ^ам ^ам мани лол ^о л д и р и б турибди.
1^адимги ва у рта асрлар меъморчилик обидаларини
са^лаш, урганиш ва м у ^ о ф а з а ^илиш ?;озирги замон ёш
авлодни, мех.наткашларни ватанпарварлик р у ^и д а тарбия-
лашда, хал ^л ар н и н г бай налм илал д устлигини муста^-
камлашда катта роль уйнайди. Ш унинг учун х,ам утмиш
тарихий ва моддий-маданий ёд гор л и к л ари н и урганиш,
м у ^ о ф а за ^и л иш ни н г р олини ошириш муаммоларини
^ал ^илиш га катта а^ам и ят берилм оеда.
1^улланмада у з^ ек х ал ^и н и н г тарихий тар а ь^ и ё ти ,
маънавий, моддий, тари хи й м анбаларини «Улкашунос-
ликда ар хеоло ги ян и н г роли», «У лкаш уносликда этногра-
фиянинг а^амияти», « Т о п о н и м и к а — улка тарихини
у р ган и ш н ин г асосий манбаи», «У лкаш уносликни урга-
нишда ар хи вш у н осл и кн ин г урн и» ва «У лкаш уносликни
урганишда музей эксп он атл ари » деб номланган асосий
беш ^исм о р^ал и у рган и ш н ин г усуллари берилган.
3

www.ziyouz.com kutubxonasi
«Т ари хи й ул каш у н о с л и к » у ^ у в ^ у л л а н м а с и ^ о зи р ги
кунда уз м уста^и л ли ги н и ^улга киритган У збеки сто н
х ал ^л ари н и н г к;адимий тарихини, у н и н г ж а ^о н тари хи й
т а р а ^ и ё т и г а ^уш ган катта ^и ссаси н и, уз багридан
М ухаммад М у со Х ор азм и й ва Али К,ушчи сингари
маш ^ур математиклар, А^м ад Ф ар го н и й ва У лугбекдек
ф ал а к и ё т б или м д онлари, И б н С и н о каби табиблар,
Н ар ш ахи й ва А б у л гози хон си н гари тари хчилар, ал-
Ф о р о б и й д е к ф ай л ас у ф л ар , За м ах ш а р и й каби лингвист-
ларн и етиш тириб, ж а^о н т а р а ^ и ё т и г а ^ушган ^исса-
сини далилий аш ёлар воситаси билан и сботлаб беради.
М азкур Ьуулланма яна шуниси б илан а^ам иятлики,
ун да тарихий, маънавий ёдгорликлар, археологи к, а н т р о ­
пологик, этн о гр а ф и к , этник, т о п о н и м и к м атери ал л ар
уз и ф о д а си н и топган.
У збек хал ^и н и н г тарихий, маданий ва меъм орчилик
ёдгор л ик л ар и ж а ^ о н маданий м е р о си н и н г тар к и б и й
^исми булиб, ж а ^ о н т а р а ^ и ё т и г а ^уш илган гоят катта
улушдир. Мана шундай му^им, нодир, ^имматли а^ами-
ятга молик. булган моддий ва маънавий ёд горл и к л ар н и
х,ар томонлама илмий ва амалий ж ихдтдан ур ган ади ган ва
тахлил ^иладиган фан ^ам «Тарихий улкашунослик»дир.
М азкур у^Ув ^улланмаси асосан ^уйидаги м асала­
л арни уз ичига олади:
Т ар и хи й ёд горликлар. Бун га и н с о н и я т .^аётидаги энг
му^им тари хи й во^еалар, ж а м и ятн и н г ри вож лани ш
бос!>ичлари, и н ^ и л о б и й ^ар а кат булиб утган ж ойлар,
ато ^ли саркардалар, й ири к давлат, ф ан ва маданият
ар б о б л а р и н и н г ном лари билан б о г л и ^ в о^еа ж ой лари ,
утмиш дан долган ^у л ёзм а асарлари ва шу кабилар
киради.
А р хе оло ги я ёд го рл ик л ари . Бун га ку^н а ш а^арлар,
^ургонлар, ^алъалар, ^адимий м анзи лго^лар, исте^ком -
лар, корхоналар, каналлар, ш ун и нгдек й у лл арни н г
^олд и^лари, ^адимий д аф н ж ой лари , тош ^ай кал лар,
^оялардаги тасви р л ар ва б ош ^ал ар киради.
Ш а^ар ^у р и л и ш и ва м еъм орчили к ёдгорл икл ари .
Бул арга м еъм орчилик ан сам бллари ва ком плекслари,
т а р и х и й марказлар, кварталлар, майдонлар, кучалар,
ш а^арлар ва б о ш ^ а а.%оли яш айдиган ж о й л а р н и н г
^ол д и ^л ар и : ф у ^а р о , саноат, ^арбий, диний, х ал ^
меъморчилиги и н ш оотл ари киради.
Санъат ёдго рл икл ар и . Бунга монументал, тасвирий,
4

www.ziyouz.com kutubxonasi
ам алий-декоратив ва б ош ^а турдаги санъат асарлари
киради.
Ёдгорлик ^ужжатлари. Бунга марказий ва махдллий
давлат ^оки м и яти органлари ва давлат бош ^арув орган-
л ари дан долган турли ^уж ж атлар, б о ш ^а ёзма ва чизма
^уж ж атлар, ки н о -ф о т о ^у ж ж атл ар и ва товуш ёзувлари,
шунингдек, ^адимий ^улёзм алар ^ам да архив материалла-
ри, ф ольклор ва муси^а ёзувлари, нодир босма нашрлар
киради.
Этнографии ва топонимик материаллар. Бун га хал^
ур ф -одатлари, моддий ва маънавий маданият, халк;лар-
нинг эртак, ф ольклор, м и ф ол о ги я си >^амда жой номлари-
нинг илмий жи^атдан келиб чи^ишини урганиш киради.
Булар билан бир ^ат орда тарихий, илмий, бадиий
^имматга ёки б о ш ^а хил маданий ^имматга эга булган
об ъектлар ^ам да музейда са^лан адиган э к сп о н атл ар ва
улардан у^Ув> таълим-тарбия иш ларида ф ой д а л ан и ш
услублари, намунавий даре реж алари уз аксини топган.
Ю ^ор и д аги манбаларни урганиш ва умумлаш тириш
илмий улкаш унослик тад ^и ^о тч и л ар и , ж амоат улкашу-
н ослиги ва ^ ав аско рл ари учун х,ам, у ёки бу во^еаларга
тав си ф бериш, турли тари хи й туш унчаларга ан и ^л и к
киритиш учун }$ам куп зарур маълумот булиб хизмат
^илади.
О л и й ув;ув ю ртлари ва мактабда у ^и ти лаётган
тари хи й ул каш у носл ик ф ан и маълум икки ма^садни:
биринчидан, уз ул каси н и н г утмиши ва ^о зи р ги ^аёти
тар и х и н и ?^ар том он лам а илмий асосда у р ганиш йули
билан тупланган археологик, э тн о гр а ф и к , топоним ик,
нодир ^улёзм алар, архив ^ у ж ж атл ар и н и саралаш, тартиб-
га солиш ва та^ ли л ^илиш ни; иккинчидан, тупланган
улка м атери аллари дан у^у в-тарби яви й ишларда уринли
ва самарали ф ой дал ан иб , ёш авлодни ватан п арварли к
р у ^ и д а тар б и ял аш ни кузда тутади.
У^ув ^улланмасини ёзиш да мумкин ь;адар ма^аллий
м атериаллардан, У збеки стон Р есп у б ли каси га дойр у л к а­
ш ун осли к ^уж ж атл ар и д ан , етук тарихчи олим ларнинг
асарларидан, архив м атери аллари дан ф о й д а л ан и ш маса-
л ал ари н и ёри ти ш д а У збекистон М арказий Давлат Архи-
ви ходим лари том он и дан тай ёр л анган картотека ва
курсаткичлардан, музей э к сп о н ан тл а р и н и ёри ти ш д а эса
У збеки стон тарихи музейи м а тери аллари дан ф ойдала-
нилди.
5

www.ziyouz.com kutubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. Улкашунослик ^а^ида цпсцача.
маълум от

1. У л к аш уносл ик ту р ла р и
2. Т а р и х и й у л к а ш у н о с л и к н и н г р и в о ж л ан и ш и
3. Урта О с и ё т а р и х и н и у Р ганиш Да РУС Ш а р^ш ун ос -
л ар и н и н г роли
4. Рус ш а р ^ ш у н о с л и ги н и н г м а^ ал л и й тар и х ч и л и к к а
т аъ си ри
5. Т а р и х и й у л к а ш у н о с л и к н и н г 1917 йилдан кей инги
а ^во л и
6. У л к а ш у н ос л и к н и н г асо сий ман балари

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ватан хд^идаги теран ф и к р л а р ту рки й тасанвуф
ш еър и яти н и н г ато ^ли вакили хо ж а Ах,мад Яссавий
^ и км атл ари дан б и р и д а ^уй и даги ча Таллин этилади:
Бошим ту п ро ^, узим туп ро^, жисмим ту пр ок.,
>^а^ васлига етарман деб ру^им мушто^.
Би но б ари н , ту п рок, — инсон тугилиб усган улка,
макон, т у п р о ^ — Ватан. Т у п р о ^ неча юз йиллардан буён
не-не улуг ф а р за н д л а р и н и ард о^л аб келаётган Замин.
Ш унинг учун биз уни эъ зо зл аб она т у п р о ^ деймиз.
Демак, барча ишлар уз она туп рогин и , уз она
улкасин и ^адрлаш дан бош ланади. О н а туп рогин и , она
улкасин и севган киш ини эл ^адрлайди, д унё танийди... Уз
тар и хи ни она ю ртдан — она т у п р о а д а н ^и дирган инсон-
гина ^ а ^ и ^ и й инсон була олади.
Т ари хга назар ташласак, уз у л к асини севмаган ва
у н ин г т уп р огин и ардо ^л ам аган б ирон ^ам зотни учрата
олмаймиз. Ш уни н г учун ,%ам Ватанни севмок, иймондан-
дир, деймиз. Зо т а н , она ю рт ф ар за н д л а р и учун Ватанни
севиш, унинг тар и х и н и урганиш, дилга ж о этиш му^аддас
бурчдир.

1. Улкаш уносликнинг турлари


У лкаш унослик уч турга булинади: 1) илмий, яъни
давлат улкаш уно сл иги ; 2) ж амоат улкаш унослиги ;
3) мактаб улкаш унослиги. У лкаш ун осли кн ин г ?^ар учала
тури у за р о б и р -б и ри га алок.адор булиб, б ир и иккинчиси-
ни тулдиради.
Д авлат у л каш у н ос л и ги билан р е с п у б л и к а тари хи й ва
м аданий ё д го р л и к л ар н и м у ^ о ф а з а ^илиш ^ам да улардан
ф ой д а л ан и ш ^умитаси, музейлар, рес п у б л и к а Ф анлар
академияси ^ош идаги тарих, археологи я и лм и й -тад^ и ^от
и нститу тл ари шугулланади.
<Камоат улкаш ун осл и ги ^иш ло^, овул, фургон, туман,
ш а^ар ва вилоят ^удуди даги тар и х и й обидаларн и саьулаш
ва асраш иш лари га б ош ч и л и к ^илиш билан бирга
ж о й л ар д а и сти ^ом ат ^и л и б турган х ал ^ л ар н и н г келиб
ч и^и ш лари ( э т н о г е н е з и ) , у р ф -о д атл а р и н и урганади,
^ам да илгор м е^наткаш лар, М е ^ н а т В^а^рамонлари
хоти раси н и аб ад и йл аш ти риш учун ^айкаллар, мангу
оловлар. хурмат тахталари таш кил ^илади. Бундан
таш ^ари, ж амоат улкаш унослиги га мустакил равиш да т а н ­
га п улларни урганувчи м утахассислар — нумизматлар,
м у ^р л а р н и урган увчи л ар — сф рагистл ар, тамга (г е р б )-

www.ziyouz.com kutubxonasi
ларни урганувчилар — гералдистлар, тош, металл,
соп ол ва ёгочдаги ёзувларн и урганадиган олимлар
эпи гр аф и стл ар, эски асбоб-ускун алар ва к^урол-аслахд
.^амда шу каби н арсаларни туиловчилар х,ам уюшади.
.Мактаб улкаш унослиги эса м актабларда тарих, инсон
ва ж амият ф ан и у ^и ту в ч и л ар и н и н г бевоси та ра^барлиги-
да ташкил ^илинади*^Мактаб ул каш уносл иги н ин г аъзола-
ри V — Х(Х1) с и н ф л а р н и н г энг интизомли ва аълочи
г у^увчи лари дан тузилиб, улар улка м атери ал л ари ни турт
гуру^га булинган ^олд а туплайдилар. Т упланган а р х е о ­
логик, этн о гр аф и к , т о п о н и м и к ва архив ^ у ж ж атл ар и
мактаб улкаш унослик ва тари х музейларида намойиш
^илинади.
М актаб улкаш унослиги таълим -тарбияни турмуш,
ишлаб чи^ариш, янги ж амият ^уриш таж ри б аси билан
узвий б огли ^ ^о л д а урганади. У^итиш ж а р аён и д а улка
материалларидан у р инли ф о й дал ан и ш у ^ув чи л ар н и н г
уз улкаси тари хи ни билиб олишга, чу^ур билим олишга,
муста^ил ижод ^илиш га булган р з и ^ и ш и н и ортти ради
ва келгуси ^аёт йулини тан л аб олишга ёрдам беради.
М актаб у лкаш унослиги ф ан л ар уртасидаги ало^ани
муста^камлайди х^амда у ^итувчи зиммасига катта масъ-
улият юклайди. У дастур асосида, уз аъ зо лари н и н г билим
дараж аси х,амда иж одий ^о б и л и ятл а р и н и ^и соб га олган
.^олда (и лож и б орича м утахассисларни н г м асла^атлари
ва курсатмалари асосида) гадкий к,от утказиш иш ининг
р еж аси ва иш х,ажми х,амда услубини ишлаб чи^ади.
У лкаш уносликнинг бутун м у в а ф ф а ^ и я т и шу ишга рах,-
барл ик ^илаётган у^и ту в чи ни н г били м и га ва ташкил
к^ила олиш ига богли^. Агар у^итувчи уз ул касин и яхши
билса, бу ^аадаги огзаки ва ёзма манбаларни мунтазам
урганиш билан бирга у^ув чи л арн и н г ота-оналари, кекса-
лар, у л каш уно сл ик таш ки лоти н и н г ходим лари билан
су ^батлар олиб бориб, п едагоги к м а^орати ни ишга солса,
у ^у вчи л ар н и нг ф ао л л и ги ор ти б боради, утилган матери-
алларни тулик, узлаш тириш билан бирга уни хдётга ^ам
т а т б и ^ ^ила бошлайди. Н а ти ж ад а у^у вчи л арн и нг пухта
билим олиш билан бирга у 3 улкасига булган ме^р-
му^аббати ортади ва тари хи й тасаввури >^амда тарихий
тушунчаси ш аклланиб боради.
М актаб улкаш унослиги иккига булиниб, у^ув ж а р а ё 1
нида (>Чув дастури асосида) ва дастурдан таш ^ари
(м актабн и нг тарб и явий ишлар реж аси га асосланган
^олд а) амалга оширилади. У^ув ж а р аён и д а (с и н ф д а)
9

www.ziyouz.com kutubxonasi
олиб борилад и ган ул каш у н о с л и к ишлари ^ам икки
ма^садн и кузлайди. Би ри — уз ул к ас и н и н г утм иш ини
археологик, э тн о г р а ф и к , топ они м и к, ^улёзм а асарлар ва
архив ^у ж ж атл ар и асосида урган и ш ва ул каш у носл ик
матер и ал л ари ни бир ти зим га солиш ; икки н чи си —
туп лан ган у л к аш ун о с л и к м атери ал л ар и дан тари х ^ам да
инсон ва ж ам ият д арсл ар и д а ф ой далан иш . С и н ф д а олиб
бориладиган у л каш у н о с л и к иш ларига барча у^увчи-
л а р н и н 1' и ш ти рок этиш и маж бурийдир. М актабдан
таш ^ари олиб бо рил ад и ган у л каш ун о сл и к ишлари, яъни
саё>;атлар, ар х е о л о ги к илмий са ф а р л а р д а У збекистон
Ф ан л ар академияси тари х ^ам да археологи я институти-
нинг тавсияси би л ан ги н а шу ишга л аё^ ат л и у^увчилар
и х ти ё р и й равишда и ш ти р ок этадилар. М актаб улкашу-
н ослиги тарих .^амда инсон ва ж ам и ят ф а н л ар и д ан олган
б или м ларн и ой ди н лаш ти ради , кен гай ти р ад и ^ам да >^ар
хил ф ан л ар н и н г у з а р о ал о ^а си н и таъминлайди.
М актаб ул каш у носл иги тари хи й об ид аларн и са^лаш
ва ^и м оя ь;илиш, ^адимий м ан зи л го^л арн и тогш ш да ^ам
катта роль уйнайди. У ж а м о а булиб яшаш, ишлаш ва ижод
^и лиш га ургатади. У ^увчиларда синчковлик, ти р и ш ^о ^-
лик, тев ар а к -а т р о ф га ^авас билан бо^иш , тад ^ и ^ о тг а
^и зи ^иш , Ватанни севиш ва уни ардо^лаш ^и сл ар и
ш акллан иб боради.
Д а р ^ а ^ и ^ а т, мактаб ул каш уносл иги у^Увчиларда уз
В атанига ме^р уйготиш билан бирга, у ларн и э стети к
р у з д а т арб и ял аш га ?;ам муносиб >;исса ^ушади.
Ватанга булган ме>ф туйгуси уз ул касин и урганиш дан
бошланади. М актаб ул каш ун о сл и ги д а ана шундай туйгу
шаклланади.

2. Т арихий улкаш уносликнинг ривожланиш и.


1917 йилга 1$адар улкани урганиш масаласи.

Рус олими М. В. Л о м о н о со в уз ул касин и мукаммал


урган и ш м а^садида 1761 йили 30 саволдан ибор ат ж авоб
вара^аси тузиб, а^оли у р таси д а тар ^ атган эди. А йни
ва^тда бу билан ул каш у н о с л и к ф а н и г а асос солинганди.
Улкани урганиш масаласи Урта О сиё, шу жум ладан
У збеки стон ^уд у ди д а Р осси яд ан анчагина к е й и н р о ^,
яъни X IX асрнинг иккинчи ярмидан бошланади.
Рус олим лари Урта О с и ё н и н г чоризм тар а ф и д а н
б о си б олиниш идан анча илгари бу улкан и урганиш
10

www.ziyouz.com kutubxonasi
буйича бир ^анча ишлар ^илган эдилар. Би ро^, XIX
аерни н г биринчи ярм идаги улкани урганиш, яъни
м а^аллий тари х ч ил и к иж ти м ои й-си ёси й , и^ти со д ий ва
маданий ^аётдаги б и ^ и ^ л и к к а мос булиб, ф ео д ал тузум
м анф аатлари учун хизмат ^илар эди. Т ари х ф ан и дан
ф е о д а л си н ф и н и н г м анф аатлари , хонлар ва улар сулола-
си н и н г тахтга эгалиги ва «одиллиги»ни м аф ку рави й
жих,атдан асослаш учун ф о й д а л а н и б келинди. С арой
тарихчилари узл ар и н и н г асосий э ъ ти б о рл ари н и си ёсий
в о ^ел и кл ар н и хо н ла р н и н г ф а о л и я т и ва уз ра^и б л ар и
устидан ^озонган галабаларин и кукларга кутариб ма^-
таш, саройдаги анъаналарни тасвирлаш га ^аратдилар.
Чунки замон узи ш уна^а эди. Н атиж ад а бу давр
тари хч и л и ги н и н г мавзуи ж а^он тар^ хчи л и ги мавзусидан
бир ^адар аж ралиб ^олди.^Х — XV аерлардаги ма^аллий
тарихчилар М ухаммад Н арш ахий, Табарий, Раш идиддин,
Н и зо м и д ди н Ж ом и й , Абулг озихон ва бопн^аларнинг
асарлари у зи ни н г мазмундорлиги, ф ак ти к материалга
бойлиги билан бу даврда ёзилган тари хи й асарлардан
сезиларли дараж ад а аж р ал и б туради. Ш ар^шу-
нос А. А. Ромаскевич Р аш и д ид д ин н ин г « Ж о м е ут-
гаворих» номли асари у сти да суз ю ритар экан, хд^ли
равишда бу асар у зи ни н г мазмуни ва хджми ж ихдтидан
мух,имлигини курсатиб, биз бу асардан кейин Э рон
тари хчили гида во^еаларни бу хилда баён ^илиш
учун булган интилиш ни курмаймиз, деб ёзган эди.
Бу Урта О сиё тар и х ч ил и гига ^ам хос нарса эди. Ш ундай
к^илиб, XIX аерни н г б иринчи ярм ида тарих ф а н и ^ам,
б ош ^а ф ан л ар сингари, хукм рон си н ф н и н г манф аати
учун хизмат ^илди.
XIX аернинг 30-йилларида Б у х о р о сарой тарихчиси
М ухаммад Ё^уб ёзган «Гулшан ул-мулук» номли асар уша
давр тарихий манбаларидан б ири ^и соблан ади. Бу асар
ф о р с-то ж и к тилида ёзилган булиб, унда ^адимги за-
монлардан т о XIX аернинг 30- йилларигача булган
Б у х о р о амирлигидаги си ёсий во^еалар баёни берйлади.;
А сарда сарой в о^ели клари , хукм рон с и н ф л ар тарихи,
у з а р о урушлар, унда эриш илган галабалар, хон ли кн и н г
кейинги сул ол аси н и н г ген еалоги яси (насаб но м аси )
иф одалан иб, ж ам и ятн ин г р и во ж лан и ш и д а асосий куч
булган хал^ оммасининг а^воли, ун ин г тилак-орзулари,
хал^ ^ ар акатл ари ва бу ^ар а к атн и н г туб мо^и яти н и
ёр и ти ш га булган и нтилиш ни д еярл и курм ай м из/
Я на уша даврда ф о р с -т о ж и к т и л и д а ёзилган иккинчи
11

www.ziyouz.com kutubxonasi
манба Б у х о р о сарой тари хч иси М ухаммад М ир Олим-
нинг «Т ари х и ам ир Н аср у л л о » номли асаридир. Бу асар
Б у х о р о амири Н а с р у л л о н и н г (1 8 2 6 —1860) т о п ш и р и ги
билан ёзилган. Асар X V III асрни н г иккинчи ярм ида
Б у х о р о ам ирли гида юз берган си ёсий в о^еаларни , ички
ва таш ^и в о ^ел и к л ар н и тасвирлаш билан бош ланиб, амир
Н а ср у л л о н и н г ^ о к и м и я тг а келиши, у н ин г д астлабки
йиллардаги д авлатни б ош ^ар и ш д а тутган си ёсати билан
тугалланади. А сард а Б у х о р о ам ирлигидаги 1821 —
1825 й иллард а б ули б утган х и то й -^ и п ч о ^ л ар ^узголон и
ва ун и н г б о сти ри л и ш и ^ а ^ и д а сузланади. А мм о асарда
^у зго л о н н и н г асосий сабабл ар и ва м о ^и яти очиб
берилмаган, бу таб и и й ^ о л булиб, сарой тари хчисидан
буни кутиш мумкин эмас эди.
Я на шу й уналиш да ёзилган тар и х и й манбалардан
б ири мулла И б о д у л л а ва мулла М ухам мад Ш а р и ф л ар
том он и дан ф о р с -т о ж и к ти л и д а яратилган «Т ари хи амир
Г а й д а р » номли асардир. А сарда аш тархо н и й л ар билан
мангитлар сулоласи тарихи, амир ^ а й д а р н и н г отаси амир
UI oj^ м уродн ин г туги ли ш и дан бошлаб, т о амир ^ а й д а р -
н инг улим и (1826) гача Б у х о р о ам ирли гида були б утган
сиёсий, и ж т и м о и й -и ^т и со д и й во ^еалар га ту хтал и б
утилган. Ш у билан бирга, асарда 1820 йилда А. Ф. Н е гр и
б о ш л и ^ Р осси яд ан Б у х о р о га ю б орилган элчи ли к таш ри-
ф и ту гр и си да ^ам маълумотлар б е р и л г а н 1.
М ухаммад Ш а р и ф н и н г худди уш а даврни акс этти-
рувчи « Т о ж ут-тавори х» — («Т ар и хл ар то ж и » ) номли
асари да мангитлар н асабномаси, тур ки й ва мугул
^абилалари, Ч и н гизхон, у н и н г авлод-аждодлари, шайбо-
нийлар, аш тарх он ий л ар сул о л ас и н и н г тари хи берилади.
Умуман, асар аш тархон ий лар, а й н и ^ са мангитлар су л о ­
ласи ва^тида Б у х о р о ам ирлигидаги сиёсий, ижти-
м ои й -и ^ти со ди й в о ^ел и к л ар н и урган и ш д а му^им роль
уйнайди.
X IX асрнинг 40- й и л л ари д а ёзилган й ир и к тари хи й
м анбалардан б ири М ухаммад )^акимхон т уран и н г «Мун-
тахаб ут-таворих» номли асаридир. А сар д а X V III ас р ­
н инг 70- й илларидан т о 1^у^он хони У м архоннинг в аф оти
(1822), ундан сунг тахтга утирган М адали хонгача булган
даврдаги К,у^он хонлиги тар и х и га дойр сиёсий во^еалар
тасвирланган.

1 А. С а ъ д и е в. XIX асрда Т у р к и с т о н д а тар и х ф ани. Уздавнашр,


1960 й. 72- бет.

12

www.ziyouz.com kutubxonasi
>^акимхон тура хон билан бирга юриб, XIX асрнинг
бири н чи чорагидаги во^еаларга аралашади. У саройдаги
ф и с^-ф у ж у р , вилоятлардаги си ёсий тортиш увлар, хон-
л икни н г таш^и ва ички сиёсатини, Б у х о р о амирлигидаги
си ёсий ^оди саларн и уз кузи билан куриб, уларни
уз асарида акс эттирган. А ш тарх он ий л ард ан сунг тахтга
ути рган у зб екл арн и н г минг сулоласи ^а^ида, Умархон-
нинг ^укм ронли к ^илган (1 8 1 0 — 1822) ва^тдаги си ёсий
во^еалар ан и ^ ва изчиллик билан ифодаланган. А сарн ин г
^иммати шундаки, Р осси ян и нг Урта О си ёга нисбатан
тутган сиёсати ва уша ва^тдан урта оси ёл и кл ар н и н г
Росси яга берган б а^о си н и ан и ^лаш да у му^им у Р ин
тутади, чунки м уаллиф Росси яд а булиб, у ердаги ^аё т
билан бевоси та танишган, Россия билан богланиш
масаласида илгор ф и к р л а р н и баён ^илган. М уалли ф
уз асарида 1821 — 1825 йилларда Б у хор од а були б утган
хи той -^и п ч о^л ар ^узго л о н и д а ^атнаш ган ларн и «хоин
кишилар» д еб ^оралайди. Бу эса м уаллиф тутган йулни
я^цол курсатиб турибди.
-.I^y*SOH хонлиги тари хи га оид м анбалардан бири мулла
Аваз М у.\аммаднинг ф о р с -т о ж и к ти лида ёзилган «Тарих
ж а^онн у м аи» асари булиб, уз кузи билан курганлари-
нинг баёни хдмда тари хи й манбалар асосида ёзилган
икки китоб ва географ ик цушимчадан иборат. А сарн ин г
биринчи ^исмида инсонн и нг п айдо булиш идан бошлаб,
то XVI асргача булган ^укм дорл ар тарихи берилган*
А сарнинг иккинчи ^и см и да 1^у^он хони О ли м хон
(17 98— 1810) ва Умархон (1 8 1 0 —1822) >;укмронлиги
даври сиёсати тулик, берилган.
Асарда Б у х о р о ам ири н ин г х и то й -^и п ч о ^л ар ва ь^ора-
^алпок, хал ^л ари га нисбатан тутган сиёсати, 1^у^он
хонлиги билан Б у х о р о амирлиги уртасидаги муноса-
батлар, рус аскарлари том он и дан С амарканд ва Кат-
та^у рго н ер л ар и н и н г б оси б олиниши, йул ва иморатлар
^урилиш и, айрим во^еаларн и н г саналари ва к. лар
берилган. Шу билан бирга, асарда 1842 йили Ьууь;онда
кутарилган хуж а К^аландар бош чилигидаги ^узголон,
1847 йилда Т о ш к ен т ^оки м и га карши кутарилган ^ар а кат
каби му^им во!>еалар >;а1>ида ^ам суз боради. А сарда
келтирилган бу далиллар тари хн и урганиш учун му-
^имдир. Б и р о ^ бу хилдаги асарлар уша давр ^укмрон
ф е о д а л с и н ф м аф кураси ру^и д а ёзилган булиб, унга
тан ^и д ий куз билан ^араш талаб ^илинади.
К,у^он хонлиги тари хч или гид а М улла Н и ё з Му-
13

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ам м аднинг «Т ари хи Ш о ^ р у ^ и й » деган асари >;ам
д и ь ^ а т га сазоворди р. М у ал л и ф н и н г бу асари К^у^он
хо н ли ги н и н г X V III ва XIX аер ни н г 7 0 - йилларигача
булган тари хи га оид му^им маълумот беради. Бу
маълумотлар шу давр т а д ^ и ^ о т ч и л а р и учун жуда ^иммат-
лидир.
Тош кен тдаги К,орёгди м а^аллалик М ухаммад Солих.
К,орахужа угл и н и н г 1880— 1885 йиллар орасида ёзган
«Т ар и х и жадида-и Т о ш к ан д» (« Т о ш к ен тн и н г янги
тари х и » ) номли 1200 бетдан и борат асари ^ам жуда
му^им а^ам иятга эга булиб, у Урта О с и ё д а утган уч
хо н л и к д а ёзилган тари хи й асарлардан б ирм унча ф а р ^
^илади. Асар ф о р с -т о ж и к т и л и д а ёзилган. У ^укм дор л ар
уртасидаги уруш лар тар и х и д а н и бор ат булиб, иккинчи
^исми 1^у^он хонлиги ва Т о ш к ен т т ари хи га багишланган.
Б у н д а м у а лл и ф н и н г ян ги ча тари х ёзиш ниятида иш
бош лаган и ва А. К ундан м асла^атлар олганлиги сезила-
ди. Ш унингдек, асарда К,у^оннинг си ёсий ^ аё ти д а
у сту н л и к ролини у й н а г а н гуру^лар ва шахслар, Т о ш ­
кентда булиб утган си ёси й ^аракатлар, х ал ^ ^узголонла-
ри, шу ^ у зго л о н л а р н и н г йуналиш и ва сабабл ар и ^ а ^ и д а
(бу масала б о ш ^а ^еч б ир асарда бунчали к ёр и ти л м аган )
м уф ассал маълумотлар берилган. Бу асар янги давр
т ари хч и л и ги д а янги и нти ли ш эди. Асар У збеки сто н
Ф ан л ар ак ад ем и яси н и н г Ш ар ^ ш у н о сл и к институти д а
нодир асарлар ^а т о р и д а са^лан м оад а.
X IX аернинг б ири н чи ярм ида Хива хо н ли ги д а ёзилган
тар и х и й м анбалардан энг му^ими М унис ва О га^ий -
л ар н и н г асарлари х,исобланади.
М унис (1 7 7 8 —1829) нинг отаси А вазбий м ироб Хива
хони Э лту зарга ^адар ^ам, у н и н г ^ у к м р о н л и ги ва^ти
(1 8 0 4 — 1806) да ?^ам сарой хи зм ати д а булади. Элту-
зар х о н н и н г ^ у к м р о н л и ги ва^тида М унис сарой хизмати-
га киради ва х о н н и н г то н ш и р и ги билан у зи н и н г
«Ф и р давс у л -и ^б о л» номли маш^ур тари хи й асарини
ёзади. Э л тузар хон Ш ерм у^ам м ад М униега бу асарни
Ф и р д а в си й н и н г « Ш о ^ н о м а» асаридан устун ^и либ
яратиш ин и ^ам у^ти рад и . М унис асари у зб е к ти л ид а
ёзилган. У Хива х о н ли ги н и н г XVI — X V II аерлардаги
тар и х и н и ёр и ти ш д а А б у л г о зи н и н г ас арлари дан ф ой дал а-
нади. Хива х о н ли ги н и н г X V III аердаги тар и х и га оид
в о ^еа л а р н и эса шу в о ^еа л а р н и уз кузи билан курган
киш илар ва, айни^са, отаеи н и н г берган маълумотлари
асосида ёзади. X V III аерни н г иккинчи ярм идаги энг
14

www.ziyouz.com kutubxonasi
му>>им во^еаларни, 1812 йилгача булган тарихий во^еа-
ларни тасвирлаш пайтида унга хон том он и дан боип^а
вазифа, яъни М и р хонд н ин г маш ^ур асари «Р авзат ус-
са ф о » н и ф о р с тилидан у зб ек тилига тарж им а ^илиш
тонш ирилади. М унис бу асарн ин г биринчи ки тобин и
тамомлаб, иккинчисини ёзаётган ва^тида тусатдан в аф о т
этади. Ш ундай ^илиб, у ^ул ёзм ан ин г тарж им аси н и ?^ам,
уз асарини ^ам тамомлай олмайди. Мухаммад Р и зо
О га^ и й (1 8 0 9 — 1864) Хива хони О л л о^ул и (1825 —
1842) нинг топ ш и риги билан асарни давом эттириб,
1827 йилларгача булган в о^еалар н и ёзади. Сунгра
у 1826—1842 йиллардаги во*;еалар ёритилган «Р и ё з уд-
давла», 1842 — 1845 йиллардаги тари хи й во^еалар ё р и ­
тилган « Зубдат ут-таворих», 1846—1855 йиллардаги
во^еалар ёритилган « Ж о м и ъ у л -в о ^ е от и султоний»,
1856— 1865 йиллардаги во^еалар ёритилган «Гулшан
давлат» номли асарларни ёзади. О га^ и й « Ш о ^и д и и ^бол»
номли беш инчи асарини Хива хони М ухаммад Р а^и м хон
даври (1865 — 1910) га багишлайди. Аммо бу асар та-
момланмай, 1872 йили во ^еалари билан тугайди.
М унис ва О га^ и й л ар сарой тари хчилари булсалар-да,
ул арн и нг асарлари узи н и н г д алилларга бойлиги, х р о н о ­
логик изчиллиги, у зиДа акс эттир и л ган си ёсий во^еа-
ларн и нг ту л и ^ баёни жихдтдан уша даврдаги Б у х о р о ва
Р^у^он сарой тари хчилари дан бирм унча ю ^о р и туради.
Хива сарой тарихчилиги ва хусусан М унис, О га^ий
асарларидаги бу хусусиятни уз ва^тида В. В. Бартольд
^ам « И с то р и я культурной ж и зн и Т ур ке ст ан а» деган
асарида таъкидлаб: «М унис ва О г а ^ и й н и н г китоблари
адабий ва тари хи й асар с и ф ати д а камчиликларига
^арамай, баён ^и л иш ни н г ту л и ^ли ги ва далилий Маълу-
м отларнинг сони ж и ^ати д ан бизгача етиб келган Б у х о р о
ва 1^уь;он х он ли кл ари тари хи буйича битилган асарларни
ореада ^олдиради», деб ёзган эди.
Хул оса ^и л и б айтганда, XIX асрнинг б ири н чи ярмида
ма^аллий тари хчилар том он и дан яратилган тарихий
асарлар мамлакатнинг хужалиги, и ^ти со д ий муноса-
батлар, си н ф и й кураш, хал^ х аракатлари ва сиёсий
во ^еа л а р н и н г и ж ти м ои й -и ^ти со д и й илд и зл ари ни очиб
б ер а олмаган булса ^ам, тари хч и л ар и м и з улкани урга-
нишда, солн ом алар тузишда, э т н о г р а ф и к ва топ он и м и к
м атериаллар туп лаш да бу нодир асарлардан, тан ^и д ий
н у^таи назардан ^араб ф о й д а л ан и ш л а р и мумкин. Бу
асарлар шунинг учун ^ам 1917 йилга ^адар улка тари хи ни
15

www.ziyouz.com kutubxonasi
урган и ш д а ж уд а ^ул келади. Чунки ул ар н и н г м уаллифла-
ри б ев о си та уш а даврда яшаган, руй б ераётган во^еа ва
^од и сал арн и узкузлари билан курган, ш ун и нгдек уларни
олдинги давр во ^еалари билан ^иёслаган. Шу ну^таи
назардан бу асарлар му^им а^ам ият касб этади.

3. Урта О си ё тарихини урганиш да рус


ш ар^ш уносларининг роли

^ XIX асрнинг иккинчи ярм ида Урта О с и ё чор


аскарлари тар а ф и д а н бо си б олингач, бу ерга рус
олимлари келиб куплаб т а д ^ и ^ о т иш ларини олиб
б ордилар. Ш ундай мураккаб ва огир ш ароитда >^ам
улкаш унослар уз ф и к р ва м ул о ^а зал ар и н и эркин баён
этиш га ар а кат ^илганлар. Урта О си ёга келган олимлар
улкадаги илгор ма^аллий зи ё л и л а р н и н г нам ояндалари
билан я^ и н алок^ада булардилар.
М устамлака маъмурияти Урта О с и ё хал*; оммасининг
миллий онгини у сти р и ш га ёрдам лаш иш ни асло маъ^ул
иш деб билмасди, аксинча, ма^аллий хал*; оммаси урта-
си д а тари хи й б и л и м л арн и б и ро з дараж ад а кенг таргиб
этиш, улар д и ^ а т и н и ^адимги замон ёд г о рл и к л ари н и
урган и ш га тортиш ва ^ о к а зо л а р ч о ри зм н и н г мустамлака­
чилик си ёсати га ф а ^ а т зарар еткази ш и мумкин, деб
^УР^арди.
^ о л б у к и , Урта О с и ё н и н г янги-янги худудл ар и д а
Р осси я х укм рон л и ги н и н г урн ати лиш и, у л арн и н г Умум-
россия и ^ти сод ий т а р а ^ и ё т и йулига ь^ушиб юбо-
ри лганл и ги муносабати б илан ту рм уш ни н г узи илмий
тад ^ и ^ о тл ар утказиш зар урл и ги н и т а ^ о з о ^иларди. Урта
О с и ё н и н г д ур устр оц у р ган и лм аган л иги мустамлака маъ-
мури яти н и н г и ш ларини ки й ин лаш тирди . И лмий тад^и-
^о тл ар д ан баъзи б и рл ари у зл ар и н и н г куп йиллик
тарихига, уз у р ф -о д атл ари , хусусиятлари, турмуш тарзи-
га эга булган ми ллион -м и ллион Урта О си ё хал^лари
оммасини эксп луатац и я ^илиш ти зим ин и тугридан-турри
ую ш ти р и ш га ёрдам бери ш и лозим эди.
Т аб и и й бойликлари, маданий мероси р о я т бой булган
ва кам текш и рилган бу ул ка рус з и ё л и л а р и н и н г та-
р а ^ и й п а р в а р кисмини ж уд а ^и зи ^тирарди .^М аш ^ур рус
зоологи, зо о г ео г р а ф и ва сайё>;и, д ар в и н и зм н и н г эъти-
^одли тар а ф д о р л а р и д а н булган Н. А. С еверцов (1827 —
1886) Т у р к и с т о н н и н г куп ж о й л ар и н и ф и зи к -г е о г р а ф и к
16

www.ziyouz.com kutubxonasi
ж и ^атдан урганишда, жумладан, П ом и р ти зм а тоглари-
нинг ор ограф и яси н и урган и ш д а куп мех,нат ва куч сарф
^илди. Н. А. С еверцов саё^ат и вактида зоология, б о т а ­
ника, минералогия ва п ал еон тол о ги я га оид жуда р м -
матли к о л леки, и я л а р туплади.
Машх,ур рус географ и II. Г1. С емёнов-Тяньш анский
( 1 8 2 7 —1914) Урта Осиё, ай н и ^ са Тянш ань тизма
тоглари ни н г гео гр а ф и к у р ган и ли ш и га асос солди.
Унинг туплаган маълумотлари асосида Т ян ш анда Альп
м узликлари мавжудлиги масаласи и ж обий х,ал ^илинди,
.немис географ и Гумбольдтнинг Тянш андаги вул^он
^оди салари ^а^идаги ф и к р л а р и рад ^илинди. Т ян ш анн и
текш ириш рус гео граф ия ф а н и н и н г энг му^им хизматла-
ридан биридир.
Рус табиатш уноси ва сайёх,и А. П. Ф ед ч ен ко
(18 44—1873) Т у рки сто н таб и ати ни урганиш да катта
роль уйнади. У Ф ар го н а водийси билан О л о й н и б и р и н ­
чи марта тек ш и риб чиади; О лой ор^асидаги тизма
тоглар ва унинг энг баланд ч у ^ и с и н и очиш ш арафи
х,ам унга насиб булган, у З а р а ф ш о н водийси билан
Р^изил^умни ^.ам тек ш и ри б чиркан.
Геолог ва географ И. В. „М уш кетовнинг (1850 —
1902) илмий хизматлари ^ам катта. Ш им олий Тянш ан
тизма тоги ор о г р аф и яс и н и н г геологик асосларини
д астлаб у курсатиб берди. У Т ур ки стон д аги купгина
ф ой дал и ^азилма конларини таъриф лаб, „Туркистон
м и н ерал л ари н и н г дастлабки руй хати ни тузи б чивди.^
1877— 1879 й илларда М ушкетов геологик текш ириш
иш ларини баж ариш ма^садида Олой, П омир, Бухоро,
^ и с о р г а , А мударё буйлаб ва К и з и / ^ у м г а саё^ат
^илди. 1880 йилда эса З а р а ф ш о н музлигига илмий
саф ар уюштирди. М ушкетов 1881 йилда (Г. Д. Р ом а­
новский билан биргаликда) Т у р к и сто н н и н г биринчи
геология хари тасин и тузди. Урта О с и ё геология
ту зи л иш ин и нг б иринчи илмий ко н ц еп ц и яс и н и так л и ф
^илди, уни урганиш б о с^и чл а ри н и курсати б берди.
И. В. М ушкетов уз тад ^ и ^ о т л а р и н и ва Т ур к и сто н н и
урганган б о ш ^ а олим ларнинг илмий иш ларини узи-
н и н 1' машхур « Т у р ки сто н н и н г геология ва о рограф и я
таъ р и ф и » м о н о гр аф и яс и д а умумлаштирган. Бу моно-
граф и яга ёзилган катта му^аддима тари хш ун осли к
н у^таи назаридан ёндош илган «Урта О си ён и урганиш
тарихи»га илова ^илинган.
Урта О сиё ту п рогин и урган и ш да ^ам рус тад^и ^отчи-
2 А. М абиев т 17

910235 Би ш с т е к я
тгпм
www.ziyouz.comИМ.НИЬйМИ
kutubxonasi
лари куп м е ^н а т с а р ф к и ли ш ган - М аш ^ур рус олими,
^ о зи р г и замон илмий ту п р о к ш у н о сл и г и г а асос сол-
ган В. В. Д окучаев (1 8 4 6 — 1903) у зи н и н г купгина
асар л ар и да бу со^ада д астлабки (1898 йилда) маълу-
мотларни берган.
^ а р б и й то п о г р а ф л а р ^ам кунт билан унумли ишлар
Килганлар, Т у р к и с то н ^ар б и й то п о г р а ф и я булими ту-
зилганга кадар (1867 йил) улка то п о г р а ф и я жи.%атидан
Карийб бутунлай у рган и лм аган эди. Ф а ^ а т К аспий ва
О р о л ден гизи со^и л л ари да, С ир д арё ва А м уд арёни н г
этак томонлари, Балхаш кули со ^и л л ар и ва б о ш ^а баъзи
ж о й л ар д а бир кадар ан и к ярим и нстр ум ен тал ва куз
билан улчанган т асви рга олиш лар утказил ган эди, холос.
^ а р б и й то п о г р а ф и я булими олдида таб и и й контрастл ар и
б ир-би ри дан кески н ф а р к к иладиган ж уда катта ^удудни
кенг куламда суратга туш и ри ш д ек маш аккатли в ази ф а
турарди. Булим «хизмат ю засидан л ози м булган» баъзи
бир зарур хуж али к ва ^ар б и й э ^ т и ё ж л а р н и таъминлаш
билан чекланиб колмасдан, Урта О с и ё н и н г бош харита-
сини тузиш ишига ки ри ш и б кетди.
Т у р ки стон б оси б олингандан кейин улкан и х ари тага
туш ириш ва и ^л и м и н и урганиш учун илмий база яратиш
масаласи тугилди. 1867 йилда Т о ш к е н т м е тео р о л о ги к
маркази тузилди, бир оз ва^тдан кейи н шундай марказ-
л ардан бир канчаси б о ш ка ер л ард а ^ам вужудга келди.
Т о ш к ен тд а ф а л а к и ё т ш у н о с л и к р асад хонаси яратиш
ю засидан тай ёр га р л и к иш лари олиб борил д и ва 1874 й ил ­
да Руссиядаги энг кадимги П у л к о в о расадхонаси
хо д и м лар и н и н г ёрдами билан шундай р асад хона очилди.
Ш ар т-ш аро и тни н г к и й и н л и ги га карамай, бу со ^а д а катта
ю ту кл ар кулга киритилди. Р асадх он а ходим лари ^ о з и р г и
Урта О сиё рес п у б л и к ал ар и ^уд уди д а к ари й б 870 ф алаки -
ёт м анзи л л ари ни аникладилар. Р асадхон а ходим лари
уз таш аббуслари билан и лм ий-текш ириш иш лари олиб
б орди лар. И. И. П о м е р а н ц е в н и н г Ф ар г о н а в одийсида
геоид шакли усти да олиб б орган тек ш и ри ш лари
(1896 йилда), Д. Д. Г ед ео н овни н г Т о ш к ен т кенгл и гин и нг
у згари ш и ^ак и д аги т а д к и к о тл а р и (1895 — 1896 й и л л а р ­
да) д и к катга сазовордир. Б и р о к кадрлар етиш м аслиги ва
аж рати лган маблагнинг озлиги сабабли расад хо на тадки-
Кот иш ларини реж ал и равишда мунтазам олиб б о р а
олмади.
Улкани у рган и ш д а статистика к у м италари >^ам му^им
роль уйнади. 1868 йил ян варда Т у р к и с то н ст ати сти к а
18

www.ziyouz.com kutubxonasi
^умитаси тузилди. Унинг таш аббуси билан 1872 йилдан
«Турки сто н улкаси статистикаси учун материаллар»
номли туплам ч и^арил а бошланди: (1872—1876 йиллар
ичида ^аммаси булиб 5 туплам чи^арилди.) 1887 йил
б иринчи январдан бош лаб С ир д арё (Т о ш кен тд а), С амар­
канд (С ам ар^ан дда), Ф аргон а (Янги М аргилонда)
вилоятлари статистика ^умиталари тузилди. К^умиталар
вилоятларга хос обзорлар нашр ^илиб, уларда «табиий ва
ишлаб чи^ариш ишлари», хал*; хужалиги, сугориш
тизим лари, йуллар, ах,оли ва унинг машгулоти, улпон ва
солиадар, маъмурий тузилиш, согли^ни са^лаш ва
маориф, ж амоат ободончилиги, об-^аво кузатиш лари ва
^оказол ар ^а^ид аги м уф ассал маълумотлар берилди.
1886— 1913 йилларга оид «С ирдарё вилояти обзорлари»
(Тош кент, 1887—1916 й иллар), 1884— 1913 й илларга оид
« Ф аргон а вилояти об зор л ар и » (Янги М аргилон-С кобе-
лев, 1889—1916 йиллар) нашр ^илинган эди. Кумиталар
б улардан таш ^ари яна уз ишлари ^ а ^ и д а х^исоботлар ва
б о ш ^а ки тобларн и ^ам нашр ^илдирди.
Урта О с и ё х ал ад ар и н и н г турмуш ига багишланган,
илмий ва ул каш уносл ик ка Дои Р турли хабарлар ва
ма^олалар «Т у р ке ст ан ск и е ведомости» ^ам да « Т у р к и с ­
тон вил оятин и нг газети» (Тош кент, 1870—1917 йиллар)
ва б ош ^а ма^аллий матбуотда мунтазам босилиб турди.
1870 йилда Тош кентда очилган Туркистон хал*;
кутубхонаси (^о зи рги А лиш ер Н авои й номидаги У збе­
кистон миллий кутубхон аси ) улкани урганиш билан
шугулланувчи барча тад ^и ^отчилар, ай н и ^ са ма^аллий
ходимлар учун катта а^ам иятга эга булди. К утубхон а
таш аббускор б и б л и о ф и л л ар (китоб м ухби рлари) ва
б и б л и о гр а ф л ар н и н г курсатган ф ао л и яти асосида улкани
урганиш га дойр ^имматли асар ва материаллар билан
б ойи б борди. К уту бх он а очилиши вак;тида ф а^ ат
1700 жилд китоб бор эди, 1917 йилга келиб ундаги
китоблар сони 80 минг ж илдга етди. К утубхон а ф о н д и д а
са^ланаётган адабиёт ва манба мажмуаларидан «Урта
Осиёга, айниь;са Т у р ки стон улкасига таал луади Т у р к и с ­
тон асарлар ва ма^олалар туплами» жуда ^ам ^имматли
асар булиб, шу кунларда ^ам уз а^ам и яти н и йу^отмаган.
Бу тупламни тузиш иш ларини кузга куринган рус
б и б л и о гр а ф и В. И. М еж ов П е тер б у р гд а 1868 йилдан
бош лаб 20 йил давомида олиб борган эди. 1888 йилда
«Т урки стон туплами»га кирган катта-катта ж и лдларни н г
сони 416 га етганда (булар 1867— 1887 йилларда
19

www.ziyouz.com kutubxonasi
тупланган м атери аллар эди) улкадаги чор маъмурияти-
нинг буйруги б илан «маблаг й у^л иги сабабли » бу ишлар
тухтатилган эди. В. И. М еж ов «Т у р к и сто н туп лам и »га уч
китобдан и бор ат си стем ати к ва ал ф а в и т курсаткич
тузган. 1872 й илда А. Л. Кун ва боип^а ш ар^ш у н осл ар
машхур « Т ур ки стон альбоми» (Т у р к и с т о н у л к асин и нг
э тн ограф и я , археологи я, касб-^унар ва тар и х и га дойр
суратли ал ь б ом )н и ту зи б там омладилар. Бу ноди р асар
^о зи р г а ч а >^ам уз илмий ^и м м атини й у^отган и йу^. А ль­
бом 1262 дона рангли ва рангсиз ф о т о с у р а т л а р ёпиш ти-
рилган 447 картондан и б о р а т булиб, Р о сси яд а ф а ^ а т уч
к у туб х он а — им п ерато р кутубхонаси, Ф ан лар академия-
си кутубхонаси ва Т у р к и с то н кутуб х он аси ги на ф а х р л а н а
оладиган, б адиий ж и ^ат д ан гоят н о ёб асар эди.
1917 йилга ^адар улкадаги илмий ж ам и ятл ар томони-
дан ^аммаси б у ли б Рус гео г р а ф и я ж а м и я ти н и н г Т у р к и с ­
тон булими «А х б о р о т и » н и н г 13 ж и лди (1 8 9 8 — 1917 йил-
л а р ), Т ур к и сто н арх еоло ги я ва ^ава ско р л ар тугараги-
нинг мажлиси ^ ар о р л а р и ва ахб о р о тл ар и д ан 21 туплам
(1 8 9 6 — 1917 й ил л ар ), Т у р к и с то н ь^ишло^ хуж алиги
ж ам и яти том он и дан « Т у р к и сто н ^ и ш л о ^ хужалиги»,
ж урн ал и дан 142 сон (1 9 0 6 — 1917 й и л л ар ), «Т у р к и сто н
д е ^ о н и » ж у рн ал и дан 60 сон (1915 — 1917 й и л л ар ),
Ш ар ^ш у н о сл и к ж ам и яти Т о ш к е н т булими « А х б о р о ти »
нинг 6 сони (1 9 0 8 — 1909 й и л л ар ), бундан таш ^ари ян а
и лм ий -ти б би ёт ж а м и ят л ар и н и н г купгина п р о т о к о л ^ам да
асарлари ва бопп^алар б о си б чи*;арилган эди.
У зб е ки сто н н и н г ва умуман бутун Т у р к и с т о н н и н г
ёд го рл и к л ари купдан буён о л им л ар н ин г д и ^ а т и н и узи га
ж алб ^и либ келарди. X IX аср давом и да осори ати ^а л а р
у сти д а ар хео логи к кузатиш лар, ь;идирув иш лари олиб
борилди. Бу сохддаги ишлар П. И. Л ерх, Н. И. В еселов­
ский, В. А. Ж у к о в с к и й , В. В. Барто л ьд ва м а^аллий
ту рк и сто н ш у н о сл а р д а н М. С. А ндреев, В. Л. Вяткин,
А. Л. Кун, А. А. С емёнов ва б о ш ^ ал а р н и н г н омлари билан
б огли ади р.
Собиь; Т у р к и с т о н н и н г ^адимий ёд г о р л и к л ар и н и
^ и с о б г а олиш ва тек ш и ри ш га марказдаги илмий муасса-
салар: и м ператор ар хеологи я ком иссияси, а й н и ^ с а Рус
арх ео логи я ж а м и ят и н и н г Ш а р ^ булими, шунингдек,
1903 йил ап релда таш кил ^и лин ган Урта ва Ш а р ^ и й
О с и ё н и тарихий, археологи к, л и н гвисти к ва э т н о г р а ф и к
ж и ^ ат д ан урганиш ^умитаси ^ам эъ ти б о р берди.
Рус ^аваскор кол л ек ци яч и лари: Барш чевский, Вят-
20

www.ziyouz.com kutubxonasi
кин, Добром ыслов, Кастальский, Комаров, П етров-
Борзна, П ославский, С толяров, Терентьев, Т р о ф и м о в ва
бо ш калар н и н г туплаган купдан-куп маълумотлари ^ам-
мага маш^ур эди.
А р хеологи я йигмалари 1871, 1874, 1889 й илларда
Тош кент, С ам арканд ва Ф ар го н ад а очилган м узейларда
са^ланади.
Урта Осиё тари хи га оид энг му^им манбалардан бири
М ухаммад Н а р ш ах и й н и н г « Б у х о р о тарихи» (X аср)
асари Н. С. Л и кош и н то м о н и дан рус тилига тарж им а
Килиниб, 1897 йилда нашр этилиш и (В. В. Бартольд
таэф и ри остида) катта а^ам и ятга эга булди.
^а д и м г и меъморчилик ёдгорликларидан асосан Самар­
канд ёд горликлари урганилди. 1895 йилда Н. И. Весе­
ловский ра^барли ги остида ва меъмор А. В. Ш чусев ва
б о ш ка мутахассислар и ш ти ро ки да И м п ер ато р а р х е о л о ­
гия ком иссияси Гури А м ирни меъморчилик, д еко рац и я
нуктаи н азаридан урганиш учун илмий саф ар ую штирди.
Бу илмий с а ф ар и ш ларининг н ати ж алари 1905 йилда
аж ой и б альбом ^ о л и д а нашр э т и л д и 1.
Урта О с и ё чор Р осси яси тар а ф и д ан б о си б олингани-
дан кейи н У збеки стон н и н г тарихи ва арх ео логи ясин и
урганиш билан бирга, бутун у лкани э т н о г р а ф и к жи-
^атдан урганиш ишлари ^ам бирм унча кенгайтирилди. Бу
иш ларда ш а р кшунос мутахассислар билан бир к а т о Р Д а >
^аваскор улкаш унослар ва мансабдорлар, к у п рок ^арби й -
лар орасидан ч и к к а н л а Р ^ а м К а т н а ш Д и л а Р - Улар Т у р к и с ­
тон ул ка и дора органларидаги хи зм атл ар и н и н г берган
и м кон и яти дан ф ой дал ан иб , халк турмуш ини у рган дилар,
турли ж ой л ар га б ори б ма^аллий а^оли билан алока
богладилар.
В. В. Бартольд, Н. И. Веселовский, В. В. Радлов,
А. Н. Самойлович сингари маш^ур ш а ркш ун осларн и нг
айрим асарлари э т н о г р а ф и я нуктаи н азаридан катта
а^ам и ятга эгадир. Т у р к и сто н д а ма^аллий ах,оли орасида
ишлаб келган рус ш и ф о к о р л а р и н и н г эълон к илган
м акола ва маълум отлар ида ^ам э тн о г р а ф и я г а оид
купгина к и м м а т л и маълумотлар бор.
Э т н о г р а ф и к кузатиш лар билан бир к а т о РДа узб ек
хал ки н и н г турмуш и ва маиший бую млари (кийим-бош,

1 Я. F. Р улом ов. У зб ек и с т о н да а рхеология. «К,изил Узбекистон»,


« П р а в д а Востока», «У зб ек и с т он и сурх» би рлаш ган наш риёти, Т ош кент,
1956, 7 — 8- бетлар.

21

www.ziyouz.com kutubxonasi
зеб-зийнат, ^урол-ярог, уй -рузгор бую млари, ишлаб
чи^ариш ^ у р о л л а р и )д а н кол л екци ял ар туплаш ишлари
^ам олиб борилди.
Х а л ^ хуж али ги ни урганиш со ^а си д а ^ам баъзи ишлар
амалга оширилди. А. Ф. М и д д е н д о р ф н и н г «Ф ар го н а
водийси» деган асари ва ш унга ухшаш бошк;а ж уд а куилаб
асарлар ^о зи ргач а ^ам у зи н и н г илмий а^ам и яти н и
йуь;отгани йу!>-
У збекистон а^ол и си тар к и б и н и урганиш га >^ам маъ­
лум дараж ада эъти бор берилди. А. И. П аш ино, П. С. Н а ­
заров, И. И. К раузе каби олим ларн ин г касб-^унар
иш ларини урган и ш га багиш ланган асарлари б оси ли б
чиади.
XIX аср охири ва XX аср бош л ари да Урта О си ё
гиламларига Россия ва Е вропа мамлакатлари жуда
^ и з и ^ и б ^олишди. 1908—1909 й илларда А. А. Бо гол ю бов
том он и дан тузилган альбом б о си ли б чивди. Бу альбомда
ж уд а куп хил гилам нусхалари (купрок, туркм ан
гиламлари, ^исман у з ^ ек гиламлари ва б о ш ^ал ар)
курсатилган эди. Богол ю бов бу альбомда бири н чи марта
уларн и илмий асосда т ас н и ф л аш га у р и н и б курганди.
Богол ю бо в альбомидан сунг А. Фалькерзам, С. М. Д удин
ва б о ш ^ал арн и н г Урта О с и ё гиламларини м уф ассал
т аъ риф л аган ки тоб л ари чоп этилди.
Улкани урганиш да зарур талаблар олимлар олдига
янгидан-янги в ази ф ал ар н и кундаланг ь^илиб ^уйди. Бу
в ази ф ал арн и ^ал р л и ш учун катта-катта маблаг керак
эди. Бирок, улкада давлат и лм ий-текш ириш муассасалари
д еярл и бутунлай йук, эди. Бу >;ам улкадаги олимларни,
умуман рус зи ёл и ла р и н ам ояндалари н и М осква ва
П е тер б у р гд а ги й ирик олим л арн ин г ^уллаб-^увватлаш и
билан улкада илмий ж ам и ятл ар туза бош лаш га ундади.
И лм и й ж ам и ятл арн и н г пай до булиши бу ерда ма^аллий
тур ки ст о н ш у н о с ходимлар п айдо булганлигидан ва
ул ар н и н г иш ларини у з а р о м увоф и ^лаш зарурли гид ан
д ал о л ат берарди.
К.исад муддат ичида Т ур к и сто н илмий ж ам и ятлари
улкан и урганиш тар и х и д а муста^кам ури н олдилар.
Булардан баъзи б и р л ар и ф а ^ а т м а^аллий а^ам и ятга эга
булган жамиятлар (масалан, Урта О с и ё олимлар жамия-
ти, илм ий -ти б би ёт ж ам и яти ) булса, б ош ^ал а р и Умумрос-
сия илм ий ж а м и ятл ар и н и н г булим лари (Рус гео гр а ф и я
ж амияти, Рус т ех н и к а ж ам и яти н и н г ^ам да таби иёт,

22

www.ziyouz.com kutubxonasi
археология, ан троп ол о ги я ва э тн о гр а ф и я ^ав аскор л ар и
ж ам и яти ни н г Т у р к и ст о н були м лари) эди.
1870 йилда Урта О с и ё олимлари ж амияти пай до
булди. Бу ж ам и ят уз олдига Урта О си ё тарихи,
географ ияси, э тн о гр а ф и я си , статистикаси, и ^ти сод иёти-
га оид маълумотларни туплаш, ишлаш ва т ар^ ати ш н и
ма^сад ь;или6 ^уйган эди. Унинг биринчи очи^ мажлиси
1871 йил 28 январда булди.
Ш у билан бир ва^тда А. П. Ф ед ч ен кон и н г ф а о л
иш тироки билан табииёт, археология, ан тро п ол о ги я ва
этн о г р а ф и я ^ав аско рл ари ж ам и яти н и н г Т ур к и сто н б у л и ­
ми очилди. Булим аъзолари орасида Н. А. С е в е р ц о в ,
И. В. М у ш к е т о в, В. Ф. О ш а н и н каби рус олимлари
бор эди. Булим 1879 йилда «Табииёт, археология,
ан троп ол оги я ва э тн о г р а ф и я ^аваскорл ари жамияти
Т у р ки сто н булим ининг х о ти рал ари » деган у зи ни н г
биринчи ва сунгги асари ни бо си б чи^арди. Бу тупламга
кирган ма^олалар орасида Н. А. С ев ер ц о вн и н г « П о м и р
ум урт^али ф аун асид ан маълумотлар» мак;оласи,
Н. Б. Т ей х н и н г улка и ^лим и таъ р и ф и га багишланган
ишлари ва бош ^алар д и ^ ^ а т г а сазовордир. Булим бу
ж ам и ятн ин г М осквада 1872 йилда таш кил ^илинган
иккинчи п оли тех н и ка кургазмасида Т у р ки сто н булими-
° "ргарлик куриш ю засидан
О си ё олимлар ж ам и яти да
^ t у j ж ли слари да ?^ам ^имматли
илмий ахборотлар ва м аърузалар тингланди. Ж а м и ­
ятнинг 1878 йилда В. Ф. О ш ан ин р а^б арл и ги остида
таш кил ^и линган илмий с а ф ар и нати ж асид а Б у ю к П ётр
тизма тоглари очилди, Мугсув д ар ёс и н и н г манбаларида-
ги музлик топилиб, унга А. П. Ф е д ч е н к о номи берилди.
М аблаг йу^лиги ту ф ай л и булим жуда катта ^ийинчи-
л икларн и бош идан кечирди ва тахм ин ау 1893 йилда
уз ф ао л и я ти н и тухтатиш га мажбур б улд и \ ^ /
Улкада ишлаб турган ^аваскор археологлар 1895 й и л ­
да Т у р ки сто н археологи я ^ав аскорл ари тугарагига
бирлашди. Ф ан н и н г б о ш ^а со^а л ар и д а булгани сингари
бунда >^ам т а д ^ и ^ о т ишлари реж ал и таш кил ^илинмасди,
м утахассислар йу^лиги т у ф ай л и т а д ^ и ^ о т иш ларини
олиб бориш га и м ко ^ ^ам йуь; эди. А рхеоло ги я ишлари
асосан ёзув м анбаларига ^араб ^адимги замон ёдгорлик-
лари н и урганишдан, айрим ар хеологи яга оид манзиллар-
ни текш ириб, ан и^лаш дан и бо рат буларди, а^ё н -а^ё н д а
ар хеологи яга оид ^азиш лар у т к а з и л а РДи - Т у р ки сто н

www.ziyouz.com kutubxonasi
ар хеоло ги я хд васкорлари тугараги аъзолари том он и дан
Ф ар г о н а тог ти зм ал ар и д аги С ойм ай ли тош деган ж ойда
т о ч н а уйиб со л и н ган жуда кун су р а т л ар н и н г топилиш и,
машхур Вия-найман оссу ари й л ари ва ^ о к а зо л а р н и н г
очилиши ф ан со л н о м ал а р и га жуда х,ам мух,им илмий
каш ф и ётл ар були б кирди.
Т угарак а ъ зо л а р и н и н г туплаган ^ а ^ и ^ и й маълумотла-
ри, илк марта топган м атери аллари ундан кейинги
тад к и к о тч и л а р учун ёрдамчи маълумот булди ва утмиш
ё д г о р л и к л ар и н и н г зам онлар утиш и билан й укол иб
кетган куплаб т аф с и л о тл ар и н и , шу ёдгорл икл ар билан
б о г л и к булган ф о л ь к л о р ва ёзма м анбаларн и Ка йд
Килишга имкон берди.
Т угарак аъ зо л а р и н и н г уртага куйган масалалари ва
муло^азалари, гарчи м ун озарали ва замон син ови га бар-
дош б ера олмаган булса-да, х,ар х,олда бутун давр учун
ш уб^асиз, катта а^ам и ятга эга эди. У ларнинг бу ишлари
т а д к и к о тч и л и к фикрининг ри во ж лан и ш и га туртки
булди, унга илмий ж ам оат д и к к атини тортди. М аш хур
рус ш аркш уноси В. В. Бартольд тугарак иш ларига катта
ёрдам курсатди.
М а^алли й илмий ходим лардан бир гурух,и (В. Ф.
О ш анин, С. И. Ж и л и н с к и й ва б ош калар) нинг таш аббуси
б илан 1897 йил б ош и да рус географ и я ж ам и яти н и н г
Т у р к и сто н булими таш кил к и л и н г а н эди. Бу ж ам и ят
булими оркали О р о л д ен гизи ва Балхаш кули, Т у р ки сто н
м узликлари ва ^ а й в о н о т д у н ё си н и урганиш сингари жуда
му^им ишлар олиб борилди. Ф о й дал и ^азилм алар
Кидириб т о п и л и б текш ирилди, Урта О с и ё да зи л зи л а
сабабл ар и ва о ки б ат л ар и н и аниклаш ишлари олиб
б ор и л д и ва ^оказо .
Т у р к и ст о н к и ш л о к х уж али к жамияти махдллий
ки ш л о к хуж алик ишлаб ч и к ари ш и ни р и во ж лан ти ри ш га
каттаги на ^ и сса КУШДИ- Ж а м и я т ^ о зи р ги замон а г р о н о ­
мия билими ва усу л л ар и н и таш ви кот килди, пахтачилик,
ипакчилик, асал ари чи л и к ва шунга ухшаш со ^ а л ар г а оид
янги ад аби ётлар таркатди. Ж а м и я т н и н г улкада янги,
яхш иланган гуза н авлари ни урганиш, каш ф к и л и ш ва
ёй и ш д а ва умуман, п ахтач и ли к х у ж али ги ни самарали
усулд а олиб бориш со ^ а си д а к и л и н г а н иш ларни Ка йд
этиб у тм о к керак. Ж а м и я т купдан-куп ки ш лок хужалик-
са н о а т кургазм алари таш кил килди, ки ш л о к хуж али к
хо д и м ла ри н и н г съ езд лари н и ую ш тирди. 1900 йилда
Т о ш к ен тд а ки ш л ок ху ж али к музейи очилди, контрол-
24

www.ziyouz.com kutubxonasi
уругчилик станц и яси ва б ош ^а ёрдамчи муассасалар
таш кил этди.
Улкада ^аммаси булиб 15 га яь;ин илмий ж ам и ят иш
олиб борди (ф а о л иш олиб бориб, ф ан д а из ^олдирган
илмий жамиятлар н азарда тути л ад и ). Улар геология,
география, зоология, ботаника, иь;тисодиёт (^ и ш л о ^
хужалиги, са н о ат), тарих, шар^ш унослик, археология,
этнограф ия, ан троп ологи я, илмий ти бб и ёт ва шу каби
билим тарм о^л ари на ёрдамчи илмий ф ан л ар со^аси да
та д ^ и ^ о т иш ларини олиб б о р г а н л а р 1.
М устамлака Т у р ки сто н ш ароитида илмий жами-
ятл арн и н г ф аол и яти ма^аллий ах,оли уртасига ёйилмади.
И лм и й ти бб и ёт ж ам и ятл ари бундан бир ^адар мустасно-
Дир;
Улкада Ф аргон а т и б б и ёт ж амияти (1 892 — 1910 й и л ­
л ар), Т у р ки сто н ш и ф о к о р л а р жамияти (18 99— 1909 й и л ­
л ар ), Т ур ки сто н т и б б и ёт ж ам и яти (1 9 0 0 —1908 й иллар),
Т у р ки сто н улка тиббиёт, таби атш ун ослар ва ш и ф о ­
корлар жамияти (1913 — 1922 йиллар) иш олиб борди. Бу
ж ам иятлар махсус ти б б и ёт кутубхоналари б а р п о этди,
ш и ф о к о р л и к иш ларини таш кил этиш ва яхшилаш
масаласини, киш иларнинг соглиги ва хдётига зарарли
булган урта асрчилик к, олд ишлари га ь;арши кураш олиб
бориш масалаларини уртага ^уйиб, уларни мух,окама
^илди.
Тош кентда, А н д иж онд а ва ул кан и нг боип^а шах^арла-
рида (гарчи маблаг йуь^лигидан жуда оз м и ад орд а булса-
да) янги т и б б и ёт марказлари, эркак ва аёллар учун
ам булаториялар, касалхоналар очилганлиги, улард а те-
кинга ёки жуда арзон нарх билан мах.аллий ах,олига
т и б б и ёт хизмати курсатилганлиги ти б б и ёт жамиятлари-
нинг хизматидир. Шу ти бб и й муассасалар ун мингларча
б етоб л арга хизмат курсатди, буларни н г купчилиги
ум рида биринчи марта ж уръат этиб малакали тиббий
ёрдам сураб мурож аат ь^илган эди.
Илмий ж ам иятлар ^ у зу р и д а ф а о л улкаш унослар, ма-
^алли й мухбирлар пайдо булди. Масалан, утган асрнинг
80 —9 0 - й ил л ар и д аё^ Т у р к и сто н д а купроь; рус тад^и-
^отчилари, кол л ек ци яч и лар и ва илмий ж ам и ятл арн ин г

1 Бу ж а м и я т л ар н и н г ф а о л и я т и ^ а ^ и д а б а т а ф с и л к а ранг: Л у ­
нин Б. В. « Н а у ч н ы е общ ес т ва Т у р к е с т а н а и их п ро грессив ная
д еятельность», Т аш к ент, И зд-во «Н ау к а» , 1962.

25

www.ziyouz.com kutubxonasi
таъсири остида осори ати ^а ^аваскор л ар и , ^адимги
ёд го рл ик л арн и туп лай ди ган ^ав а ск о р л ар ети ш и б чивди.
Б ул ар ор асида са м ар ^а н д л и к М и р зо Б ухори й, М и р зо
А б д улл он и н г номи ал о ^и д а аж р ал и б туради. М и р з о
Б у х о р и й жуда куп ар хе оло ги к-н у м и зм ати к к о л л ек ц и ял ар
туплаган булиб, б у л а р н и н г бир ^исми Э р м и та ж кол-
л ек ц и ял ар и га кирган. А ж о й и б са н ъ атко р-хаттот М и р ­
зо Б ар о т М ул л о Р^осимов С ам аркан д ва у н ин г атроф ла-
ридаги купдан-куп ^адимги замон ёд го р л и к л ар и сурати-
ни чизган. Улугбек м адрасасин и нг гояг ан и ^ э ски зи ни
тай ёр л аган эди.
А. Л. К унн и нг И ск ан д ар к у л илмий с а ф а р и д а ^атнаш-
ган М и р зо А б д у л л о А б д у р а^м о н ф ан г а ^адимги тошлар-
га ва ^абр то ш л ар и га ёзилган хатлар ^айд ^и лин ган
аж о й и б кундалик д а ф т а р ^о л д и р и б кетган.
р у х о р о д а ^адимги гиламлар, ^улёзм алар, нодир соп ол
идиш лар туплаган М ухам мад В аф о тез орада маш^ур
були б кетди. ^ а в а с к о р гео гр а ф л а р д а н О л и м х у ж а Ю н у ­
сов, М и рза )^аким ва б ош ^ал ар Рус гео гр а ф и я ж амияти
Т у р к и с то н б у ли м и н и н г ходим лари були б иш лаш арди
(Б у л а р ^ а^ и д а б а т а ф с и л р о ^ маълумот кейинги бандлар-
да б ери лади ).
Т у р к и ст о н у л каси д а туги ли б усган киш илардан анча-
мунчалари ф о й д а л и цазилмалар топиш ва у ларни
тавсифлаш , ^адимги замон ёд г орл и к л ар и н и ^и д ир и б
топ иш ва шу каби и ш ларда ^атнаш дилар.
^ХХ аср бош л ари да р м Т у р ки сто н д аги илмий жамият-
лар уз ф а о л и я т и н и давом эттирди. Рус географ и я
ж ам и яти н и н г Т у р к и с то н булими ул кан и таб и и й -тар и хи й
ж и ^атд ан урганиш, у н и н г у си м л и к ва .%айвонот дунёсини,
и ^л им ин и таджик этиш б о раси д а каттагина ишлар ^илди.
Ж а м и я т булими том он и дан олиб б ори л ган ишлар
орасида Л. С. Б ер гн и н г (1 8 7 6 —1950) т а д ^ и ^ о т л а р и катта
ури н тутади. У 1899— 1903 йиллар ичида Урта О с и ё н и н г
энг катта сув ^ав залари — О р о л д ен ги зи билан Балхаш
кулини т а д ^ и ^ ^и л и б чиади. 1908 йилда Л. С. Б ер гн и н г
« О р о л ден гизи » деган м о н о г р аф и я с и босилди. Унда бу
катта кулни ^ар т а р а ф л а м а урганиш н ати ж ал ари баён
^и л и н ган ва улардан хулосалар чи^арилган. Л. С. Б ер г
асари да сув реж им и у згари ш и ва д ен гиз сат^и узгари б
тури ш и муносабати билан А м ударё ва О р о л б у й и
со ^ и л л ар и г а а^оли ж о й л аш ти р и л и ш и г а оид бой т ари х и й
маълумотлар берилган.
Ж а м и я т булими Т у р к и с то н м узл и кл ар и н и урганиш

26

www.ziyouz.com kutubxonasi
с о ^а си д а катта ишлар олиб борди. Г. Б. Л ео н о в Талас
О латови музликларини, Н. Л. К о р ж ен ев ск и й С ел д ара ва
1^орасел м узли клари н и тад^ир; ^илди (булардан би-
ри нчи си га Ф е д ч е н к о номи, и кки н чи си га М уш кетов номи
б ер и л га н ), В. Г. Г о родец ки й З а и л и й Олатов м узл и кл ар и ­
ни та д ^ и ^ ^илди.
В. Ф. О ш анин улка х^айвонот д у нёси ни т а д ^ и ^
р л и ш н и давом эттир д и ; Н. А. З а р у д н и й Т у р ки сто н
п арран далари н и урганди; Б. А. Ф е д ч е н к о ва ун ин г
онаси О. А. Ф е д ч е н к о улкан и н г усимлик д унёси ни
т а д ^ и ^ ^илди. Бу ишлар н ати ж асид а ж амият б ули м и н ин г
асарларида усимлик ва ^ а й в о н о т д у н ё си н и н г 80 хил янги
уруг, тур ва кичик турл ари н и таъ ри ф л ов чи маълумотлар
эълон ^илинди.
Б. А. Ф ед ч ен ко н и н г 1915 йилда эълон ^и линган
«Т урки сто н уси м ли клари » деган асарида Урта О си ёда
маълум булган 5030 дан к у н р о ^ усимлик хиллари
курсатиб утилган.
Т у р к и сто н д а булган зи л зи л ал а р н и Б. Я. К ороленко,
Г. Б. Л еон ов ва б ош ^алар урганган.
Ш ар ^ш у н осл и к ж амияти Т о ш к ен т б ули м и н ин г ф а о ­
лияти (1901 — 1913) ^ам д и ^ а т г а сазовордир. Бу булим
таш аббуси билан улкада туб жой ах,олининг рус ти лин и
урганиш и учун бепул кечки курслар таш кил ^илинган. Бу
курсларда ^ ун арм ан д -к о си бл ар ва шах,ар а^о л и си н и н г
^уйи таб а^аси д ан булган б о ш ^а кишилар у^иган.
/ 1906 йилда ж амият булими С. М. С оловьёвнинг
'«Бош лангич у^иш учун рус солн ом аси»н и нашр ь;илди,
буни у зб ек тилига Н. С. Л и к о ш и н тарж им а ^илганди.
Бу асар 2700 нусхада булиб, рус-тузем м актаблари га
бенул таркдтилди. Бунда, албатта, умумий таълим
м а^садигина эмас, шу билан бирга, сиесий м а^садлар ?^ам
кузда тутилган эди. Т о ш к ен тд а ш ар ^ш у н осл и к у^ув юрти
очиш йулида ^илинган ^аракатл ардан натиж а чи^мади.
1907 йилда б и б л и о гр а ф И. В. Д м и тровски й ра^барли-
ги остида «Т у р ки сто н туплами»ни тузиш ишлари
янгидан бошланди. 1917 йилга ^адар туплам ж илдлари-
нинг сони 394 га еткази лган эди ()^озир туплам А лиш ер
Н а вои й номли У збеки стон Д авлат халк; кутуб хо н аси д а
с а ^ л а н а д и 1). Ю ^ о р и д а курсатиб утилганидек, бу туплам
ж уда ^ам ^имматли ва нодир ёд гор л ик ^исо б л ан ад и. Унда

1 1952 йи лда М о ск вад аги Д а в л ат х а л ^ к утуб хон а си д а « Т у р к и ст о н


т у пл ам и » н и н г яна 29 ж ил ди топилди.

27

www.ziyouz.com kutubxonasi
Урта О с и ё ва унга ^ушни
булган Ш а р ^ мамлакатла-
ри ни н г тарихи, археоло-
гияси, э тн огра ф и я си , ада-
биёти, и^ти сод иёти, мада­
ният тарихи ва б о ш ^а
масалаларига оид кенг
маълумотлар бор.
/ Урта О си ё тарихи ва
ар'хеологияси XX аср бо-
шидан ч у ^ у р р о ^ текши-
рила бошланди. Бунда
биринчи ва ра^б ар л и к
урнида, шуб^асиз, гоят
билимдон олим, маш-
^ур ш ар^ш унос академик
В. В. Бартольд (1869—1930)
турган эди. У ш ар^ тилла-
рини яхши билганидан
В. В. Бартольд р м и ш а ун ин г илмий ф а о ­
лияти марказида турган
Урта О си ё тар и х и н и г и н а эмас, шу билан бирга, бутун
«мусулм онлар Ш ар ^и » тари хи га ^ам оид ж уда куп
б ири н чи манбаларни пухта урганиш и м кон и яти га эга
булди.
Унинг «Т урки стон мугуллар хуруж и д а в р и д а » '(1898 —
1900 йиллар) сингари асарлари пухта тупланган, т а д ^ и ^
^илинган, асл нусхали маълумотларга бойлиги ж и ^ати -
дан Урта О с и ё н и н г утм иш ини урганиш да ф ан га ^ушил-
ган гоят катта ^иссадир. В. В. Б артольдни н г «Улугбек ва
ун ин г зам они», « Т у р к и сто н н и н г сугориш тари хи га дойр»
номли асарлари ва б о ш ^ а куп китоб, ма^ола, тад^и-
^от ва м ул о^а зал ар и гоят ^имматли ва у 3 а^ам ияти-
ни йу^отмаган асарлардир. В. В. Бартольдда катта
таш ки лотчи л ик ^ об и ли яти ^ам бор эди. Д ар ^а^ и ^а т,
Урта О с и ё н и н г тари хи ва ар хеологи ясин и урганиш
со^аси даги б ирон каттар о^ тадбир В. В. Бартольд
иш ти роки си з булмаган.
П о л к о в н и к А. Г. С ер еб р ен н и к о в туплаган Урта
О с и ё н и забт этиш тари хи га оид 70 та катта-катта
ж и лддан иборат маълумотлар Урта О си ён и н г 1839 йил-
дан 1876 йилгача утган давр т ари х и ни урганиш да маълум
д ар аж ад а ^и зи ^ ар л и манбадир. Булар П етербург, М о ск ­
ва, О ренбург, Т и ф л и с ва Омск архив маълумотлари
28

www.ziyouz.com kutubxonasi
асосида танлаб олинган. Булардан ф а ^ а т 14 ж илди нашр
1$илинган, холос.
М а^аллий археологлардан В. Л. В яткиннинг (1869 —
1932) ишлари ди^к;атга сазовордир. Бу олим 1908 йилда
Самар^анддаги маш.^ур Улугбек р асад х онаси ни н г ^ол-
ди ^ лар и н и очди, С амарканд ёд горл и к л ар и н и урганиш ва
са^лаш билан шугулланди, ^адимги А ф р о с и ё б ^ургони
ва ун ин г атро ф л ар и н и таджик, 1>илди.
В. В. Бартольд узи н и н г 1894 йилда боси ли б ч и ^ а н
« Т у рки сто н д а археологи к тад ^ и ^ о тл ар масаласига дойр»
ки то б ид а улкани жиддий равишда урганиш ^ал и олди-
мизда турибди, бу ишда бош ролни м а^аллий илмий
кучлар уйнамоги лозим, деган эди. Унинг та к л и ф и билан
1895 йили октябрь ойида Т у р к и сто н археологи я ^авас-
корлари тугараги ва унинг низоми тасди^ланди. Н и зо м д а
жумладан шундай дейилган эди:
1. Т ур ки стон улкасидаги ^адимги ёд гор л ик л ар н и у рга­
ниш; а) уларни таърифлаб, улкан и нг ар х е о л о ги к харита-
сида акс эттириш; б) археологи к ёд гор л ик л ар н и са^лаш;
в) ^удуд эгалари ни н г рухсати билан ундаги арх ео логи к
ёд горликларн и ^азиш; г) ар х ео логи к м атериалларни
нашрга тайёрлаш. 2. Т угарак ф ах р и й ва ^ а ^ и ^ и й
аъзолардан ^амда ^ам кор ( х од и м )л ар д ан тузилади.
3. Т угаракн ин г ^ а ^ и ^ и й ва ^ ам корл и к аъзолигига ма-
^алли й археология масалалари билан ^изи^увчи, унга
аъзолик бадалларини тулаб турувчи х,ар бир киши
сайлана олади. С ай лан увчи ларни н г унвонига, келиб
чи^ишига, миллатига ва ж и н си га ^аралмайди. 4. )^а^и^ий
аъзолар уз ичидан бир йил муддатга бошк;арма сайлайди.
Бопн^арма раис, котиб ва хазиначидан ибо рат булади.
5. Б о ш ^арм а тугаракдаги иш ларни олиб боради, ь^айси
ёдгорликни ^азиш, т а д ^ и ^ ^илиш керакли гин и ани^лай-
ди, ма^аллий идоралар ва Россия археологи я ком иссияси
билан алоь>а ишларини олиб боради ва ^оказо. 6. Т у г а­
ракни н г умумий м аж лисларига хдр бир ^и зи ^увч и киши
к,атнаша олади. 7. Т угар акн ин г б ули м ларин и б ош ^а
ш а^арларда ^а*м очиш мумкин. 8. Т угарак маблаги
^ а ^ и ^ и й аъзолар, ^ам корлар тулайдиган бадаллардан
хдмда археология ^аваскор л ар и том он и дан бери лади ган
^адялардан таш кил т о п а д и 1.
Тугаракка Т у рки сто н ген ер ал-гу берн атори ба­

1 А . Саъдиев. XIX асрда Т у р к и с т о н д а т а р и х ф а н и . Уздавнашр,


1960 йил, 7 2 - бет.

29

www.ziyouz.com kutubxonasi
рон Б. А. В ревский ф а х р и й раис ^и либ сайланганди.
Т у гар а кн и н г 108 аъзоси булиб, булар ичида В. В. Б а р ­
тольд, Д. М. Л евш ин, Н. С. Л и кош и н , К. В. Аристов,
В. Ф. О ш анин ва боннца машхур киш илар ?^ам бор эди.
Т у гар акд а илгор к а й ф и я т д а ги рус з и ё л и л а р и н и н г таъси-
ри кучли эди. Улар Урта О с и ё тари хи ва ^адимги
ёд гор л и к л арга ^у рм ат билан ^араб, ж иддий илмий-
тек ш и риш иш ларини ж о н л а н т и р и б ю б орган эдилар.

4. Р ус ш ар^ш унослигининг ма^аллий


тарихчиликка таъсири

Рус ш ар ^ш ун осл и ги у зи н и н г гоят катта илмий


ф а о л и я т и билан м а^аллий тар и х ч и л и к к а ш уб^асиз катта
таъсир курсатди. Рус ш ар^ш у н осл ар и Урта О с и ё тари хи
ю засидан ж и д ди й т а д ^ и ^ о т ишлари олиб б о р и ш билан
бирга, бу ишга ерли тарихчи ^ ав а ск о р л ар н и ?^ам ж алб
р л и ш , улар б илан ^ ам к о р л и к д а иш олиб б ори ш га
^ а р а к а т ^илди. Т у р к и с т о н г а келган ш ар^ш ун ослар
м а^аллий тарихчи ва ^ав а ск о р л ар у р тас и д а ю р и б ва яшаб,
Урта О сиё тари хи ^ а ^ и д а му^им маълумотлар ва
асарларн и т у н л ад и л ар ва шу ^ а а д а туш ун ти риш ишлари
олиб бордилар. Т о ш к е н т л и к тари хчи М ухаммад С о л и ^
1^орахужа угли у зи н и н г « Т ар и х и жадида-и Т ош к ан д»
деган асарида И скан д ар тур а исмли бир рус ол им ин и нг
у й и га келгани, у билан су ^б атлаш ган и ва Урта О с и ё
тар и х и га оид куп саволлар бериб, ба^слаш ган и ^ а ^ и д а
ёзади. И скан дар ту ра асли да А л ексан др Кун булиб,
махдллий х ал^ ^адимдан А л ек сан д р исмини И скан д ар
деб аташади. Ф а^ ат А. К унн и нг эмас, балки Урта О с и ё га
келган барча шарк;шуносларнинг >^ам х ал ^ орасида ю риб
тар и хга оид саволлар бериш и, айрим масалалар ю засидан
бах,слашишлари ^амда у л ар га й ул-йури ^л ар курсатиш ла-
ри, шубхдсиз, ерли х ал ад ар у р таси д а тар и хга ^ и зи ^ и ш
х,иссини оширди. Бундай ба^слаш увлар, савол-ж авоблар
махдллий халк, у р таси д а «д иний туе б ери лган» а р х е о л о ­
гик ёдгорл икл ар ва тари хи й ^ о д и сал ар н и аниадаш га,
у л ар н и н г с и р и н и очишга ёрдам берди.
<У ш а в а ^ т д а нашр ^и л ин ган «Т у р к и сто н вил о я ти н и н г
газети», « Т у р к е ст ан ск и е ведомости» ва б о ш ^а газета
с а ^ и ф ал ар и д а г и махдллий тарихчи ва ^ ав аско рл ар
том он и дан ёзилган ёдномалар, ёд го рл и к л ар хд^идаги
кичик-кичик хабарлар ва ма^олалар, ар хеоло ги к коллек-
30

www.ziyouz.com kutubxonasi
ц иялар рус ш ар^ш уносла-
рининг махдллий тарих-
ч иликка самарали таъсир
курсатганлигини ва ерли
хал ^ орасида х,ам тарихга
^и зи^иш авж олганлиги-
ни курсатади. Рус шар^-
шунослиги бу туйгу ва
и н ти л и ш л ар н и ^и зги н
^арш и олиб, ^уллаб-
^увватлаганлиги Т у р к и с ­
тон тари хчили гин и нг ри-
вожланиш и учун янги са-
.%ифа очиб берди.
С атторхон Абдугаф-
ф о р о в ^ам рус шар^шу-
н о с л и ги н и н г б ев о си та
таъсири остида тарихчи-
лар ^атор и д ан урин ол ­
ган. У 1876 Йили Пе- Сатторхон А б д у га ф ф о р о в
терб ур гд а ча^ирилган III
х а л ^ а р о ш ар^ш унослар съездига А. Кун, Ж у ра б е к,
тош кен тл ик М у^аммадцулов, А бдулла Н и ёзо в ва бухоро-
лик М усажон С аидж оновлар билан бирга Т у рки стон
вакили булиб ^атнашади. У Т у р к и с т о н г а р у сл ар н и н г
келиш и билан улкага рус ф а н и ^ам ки ри б келганли гин и
таъкидлаб, бу ор^али Т у р к и с то н д унё ф ан и д а н янада
купро*; б а^рам ан д б ули ш и га ишонч билдирди. У узи н и н г
бу нуть;и билан съезд ^атн аш чи л ар и н и н г д и ^ а т и г а сазо-
вор булди. Рус ти л ин и к;унт билан урганган С атторхон
рус ти л ид а « Р о сси я н и н г и сти л о си га к^адар Ьуу^он хонли-
гининг ички ах^воли ^ а ^ и д а ^ и с^ача очерк» номли асари-
ни ёзиб, « Т у р к е стан ск и е ведомости» газетаси н и н г 1892
йил 26, 36- сонида ва 1893 йил 61- сонида бостирди. Асарда
1^у^он х он ли ги ни н г маъмурий булиниши, бош ^арув
идоралари, ша^ар ва ^и ш л оад аги амалдорлар, ул арн и нг
^у^у^лари, ^оки м ва б екл ар н и н г ме^наткаш х а л ^ а
нисбатан тутган сиёсати, гун о^ко рл арга бериладиган
ж азолар, ^уш иннинг тузилиш и, шунингдек, си н ф и й
курашлар, яъни Хужанд ва У ратепада хо н ли кк а ^арши
кутарилган ^узголонлар, Т о ш к ен т ^оки м и М ирзаа^м адга
^арши халк, ^узго л он и ва ун ин г ^узголон чи лар талабига
рози булиши, I^yi^oH хон ли ги ни н г чор Россияси тараф и-

31

www.ziyouz.com kutubxonasi
дан б оси б олиниш и каби масалалар ёритилган. М ахдллий
узб ек тар и х ч и си н и н г рус ти л ид а шундай бир тари хи й
асар билан майдонга чи^ иши рус ш ар ^ш ун о сл и ги н и н г
бево си та катта таъ си р ин и курсатади. Бу асар рус
шар^ш унослиги учун ^ам катта а^ам и ятга эга эди.
Рус ш ар^ш унослари, жумладан, Н. И. Веселовский
ра^б ар л и ги да А кром полвон А скаров каби ^аваскор
тарихчи ва архео ло гл ар етиш иб чицди. Акром Аскаров
Т о ш к ен т н и н г Россия том он и дан боси б олинганига ^адар
К у ^о н ^уш и н ида ногорачи эди. Т о ш к ен т боси б олингач,
у 1870 й илларда Т о ш к ен тд а таш кил ^илинган кургазма-
ларда ф ао л ^атнашди. Шарь^шунослар таъ си рид а Туркис-
тон даги ёд го рл и к л арга ^ и зи ^ и б ^олади. Узининг ^авас-
корлиги ва ^изиь;увчанлиги билан б ор а-б о р а Туркис-
тондаги ф ан а^л и га тан и ла бошлайди. Акром А скаров
1884 йилда ар хеологи яга оид ^азиш ишлари утказиш
м а^садида Т у р к и ст о н г а келган п р о ф е с с о р Н. И. Весе-
ловски й га ёциб ^олади, ёрдамчи си ф а т и д а у билан бирга
Бухорода, Ф ар го н а водийсида ва б о ш ^ а ж ой л ар д а
утказилган ар хеологи яга оид т а д ^ и ^ о г л а р д а ^атнашади,
тез ф у р са г д а археологи я билимини у зл аш ти р и б олади.
Ш у н и н г у ч у н ^ам у Н. И. В есел овски йн и нг «тез ф у р са т д а
арх ео логи яга оид иш ларни у зл аш ти ри б олди» деган
ю ксак б а^оси га сазовор булиб археологи я со^а си д а
ма^аллий хал ^ орасидан ети ш и б ч и ^^ ан бирдан-бир ф ан
арб об и — амалиётчи били м дон си ф а т и д а танилди. А к ­
ром А скаров Н. И. В еселовскийдан Т ур ки стон д аги
ар хеоло ги яга оид ёд го р л и к л ар н и н г ^айси бири му^им ва
^айси бири усти д а иш олиб бориш зарур л и гин и
сураганда, у унга маълум курсатмалар б ери б турди.
Н. И. В еселовский Т урк и сто н д ан кетгандан кейин
А кром А скаров бир неча йил муста^ил равишда
археологи яга оид т а д ^ и ^ о т ишлари олиб борди. Унинг
ф ао л и яти ^а^ и д а ма^аллий ва марказий матбуотда .%еч
нарса ёзилмаган булса-да, аммо у н ин г туплаган бой ва
^имматли арх еоло ги яга оид ашёлар туплами уша йиллар
давомида н и ^ о ятд а самарали ва кенг куламда иш олиб
б орилган и дан д алолат беради. Акром А скаров 1891 й и л ­
да ваф от этгач, ун ин г бой ар хеологи яга оид аш ёлар
туплами жуда э ^ т и ё т л и к билан П е тер б у р гга олиб
кетилиб, .^озир .%ам Д авлат Э рм и та ж и д а са^ланм оада.
«Т у р к е стан ск и е ведомости» газетаси н ин г 1892 йил
31- сон и да босилган п р о ф е с с о р Э в ар н и ц к и й н и н г «А кром
А с^аров н и н г археоло ги яга оид ашёлар туплами» номли

32

www.ziyouz.com kutubxonasi
м а^ол аси д а б ери лган маълум от га кура, ашёлар туплами-
да 17 д она олтин пул, 1370 д о н а кумуш пул, 13 274 д она
мис пул, н еоли т даврига оид тош болга, ж ездан ясалган
су луг, ж ез ойна, жез искана, жез кетмонлар (м отига),
турли ж о й л ард а тупланган соп олдан ясалган одам
^айкаллари, бир булак н еф р и т, исирга, крест (бут),
балдок;, тумор, мис, соп ол идиш на шунга ухшаш
тари хи й бую млар булган. А кром А с^аро в н и н г ф ан учун
1^имматли булган бу ашёлар туп лам и га п р о ф е с ­
сор Н. И. Веселовский >^ам катта б а ^ о берган эди. Р оссия
археологи я ж ам ияти 1887 йилда ун ин г археологи я
со^аси даги хизм атл ар и н и тавдирлаб, уни кумуш медаль
билан м укофотлади. Узи туплаган тари хи й бу ю м л ар н ин г
т ар и х н и н г адйси даврига оид экан л и ги н и идрок ^ила
олмаган булса-да, оддий бир у зб ек н и н г уш а ва^тда
тар и х и й нодир бую м л арн ин г ф ан учун катта ахдмиятга
эга экан и н и туш унгани ,%олда, ф ан учун то ум ри н ин г
охиригача тинмай хизмат р л и ш и рус ш ар^ш унослиги
ф а о л и я ти н и н г самараси булиб, бу рус ш ар^ш ун осли ги
учун ^ам, ма^аллий тар и х ч ил и к учун .^ам ян ги ли к ва
ф ой дал и иш эди.
Урта Осиё, шу жумладан К,у^он хонлиги, Н ам ан ган ва
Т о ш к ен тд а яшаган, узб ек хал ^и н и н г тарихи, ти лин и ва
у р ф -о д атл а р и н и урганиш да Владимир П етро ви ч Налив-
кин ни н г (1852—1918) хам ^ушган ^иссаси каттадир.
Унинг илмий ф ао л и яти Урта О с и ё х ал ^л ар и тарихи,
тилини ва э т н о г р а ф и я с и н и урганиш дан бошланди.
У р а ф и ^ а с и М. В. Н а л и в к и н а билан ^ а м к о р л и к д а
« Ф ар го н а м а^аллий а^оли си аёлл ар и н и н г турмуши
^аь>ида очерк» деган китоб ёзди. В. Г1. Н а л и в к и н рус
олимлари ичида биринчи булиб, ма^аллий ти лларни
урганиб, м а^аллий тари хчилар к^улёзма асарл ари ни
урганган ва шулар асосида « К у ^ о н хо н ли ги н и н г ^и с^ача
тарихи» ва «Русча-сартча ва сартча-русча лугат» х^амда
« И н т и ^ о б ут-таворих мамлакати Русия» («Р осси ян и н г
^исадча тари хи ») к и то б л ар и н и ва 40 дан о р ти ^ илмий
асарлар, ма^олалар ёзган. М а^ал ли й хал ^ ти лин и жуда
мукаммал билганлиги сабабли уни ерли х ал ад ар Ж а-
^он гир тура деб атаганлар, у хдм бир неча асарини
Ж а ^ о н г и р тура номи билан чоп этган.
Унинг 1885 йилда Жах,онгир тур а номи билан ёзилган
« И н т и ^ о б ут-таворих мамлакати Русия» номли асари
бунинг ёр^и н далилидир. М у ал л и ф н и н г « Б у фа^ир...
забони ночор ва сухони ожиз б ирлан тавори х китоблари-
3 А. Набиев 33

www.ziyouz.com kutubxonasi
нинг та^ р и р и д аги в о ^еаларн и и н ти ^ о б айлаб куп
т а ф с и л и келтирмай иж моли б и рл а мухтасар б аён и н и
^илардики, Русия м ам лакатин и нг п ай до ва б и н о булгани-
дан т о охир зам онигача мазкур вилоят ичра утган ^ о д и с а
ва во^ел и кл ар н и т а с н и ф ^ и л га й » 1, — дей иш ид ан маъ-
лумки, у уз асари ни куп адаб и ётл ар д ан ф о й д а л ан ган
^ о л д а ёзган. Б у асар н ин г ерли а^о л и н и Р о сси ян и н г
утмиш тарихи билан тан и ш ти р иш м а^сад и да у зб ек
ти л и д а ёзилиш и уз даври учун ж уда катта а^ам и ятга эга
булган бир ^ о д и с а эди.
Ш ундай ^илиб, XX аерни н г 20- й ил л ари га ^адар
олим лар ва ту ркш ун ос ^ а в а ск о р л ар н и н г кучлари билан
У збекистон у л кас и н и урганиш га дойр анчагина м а тер и ­
аллар тупланган. Б и р о ^ б уларн и н г ор асид а узу^-юлу*; ва
т а с о д и ф и й м атери ал л ар анчагина булиб, кенг, илмий
асосда умум лаш тирилм аган эди.
Урта О сиё, шу жумладан, У збеки сто н тар и х и н и
илм ий асосда урган и ш ф а ^ а т асрим из б о ш л ари д а ва
ундан кейинги й ил л ар д а самарали ва ф и д о к о р о н а иш
олиб бориш н ати ж ас и д а яратил д и ва у ян ада чу^ур-
лаш тирилди.

5. Т арихий улкаш уносликнинг 1917 йилдан


кейинги а^воли
1^адриятимиз у3 улкам из тар и х и н и урганиш дан
бош ланиш и ^еч кимга сир эмас. Етмиш йилдан о р т и ^
давр м об ай н ид а биз ёш авлодга утм иш им из тар и х и н и
ур гати ш д а ж уда катта чалкаш лик ва х ато л и кл ар га йул
к^уйиб келдик.
1917 йилгача яш аган шарк;шунос олим лар ва м а^аллий
тар и х ч и л ар н и н г у лкан и урганиш га багиш ланган асар л а­
ри унутилди. Улка б илан б ев о си та ш угулланганлар мил-
латчилик там гасига дучор булдилар.
Соби*; С С Ж И Хал*; таълими вазирлиги то м о н и дан
д о р и л ф у н у н л а р ва пед агоги ка олий унув ю ртл ари тарих
ф аку л ьт е тл а р и учун тавсия этилган « С С С Р тари хи »
(1- том, энг ^адимги зам онлард ан 1861 йилгача, ^аж м и 70,
71 босм а табок;) д арсл и ги д а «Урта О с и ё ва ^ о з о г и с т о н »

1 Ж щ о н г и р тура. « И н т и ^ о б ут-та вор и х мам лакати Русия». Ф а р г о ­


на, 1885, 1-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi
деган мавзуга атиги ярим вара*; ж ой б ери лганли ги ни
^андай ба^олаш керак?
О н а д и ё р и м и з — у лкам из тари х и ни урганиш га ёки шу
ва^тларга ь;адар тари хи м и з ри вож ига муносабат шуми?
X — XII а с р л а р д а ё^ Урта Осиё, жумладан, У зб е ки ­
стон ж а ^ о н н и н г энг маданиятли улкаларидан бири
булган. Бу ерд а маш^ур математик, ф алаки ётш ун ос,
тарихш унос, ф а й л а с у ф ва таб о б ат и лм ининг маш^ур
н амояндалари етишган, ул ар н и н г нодир ^улёзм а асарла-
р и ни н г баъзилари р еспу б л и кам и зд аги Ш ар ^ш у н о сл и к ва
1^улёзмалар и н с ти ту т л а р и н и н г ^у ж ж а т х о н а л а р и д а
^ о зи р г а ь^адар урганиш учун навбат кутиб ётибди.
Ю ^о р и д а тилга олинган 32 бобдан иборат дарслик-
нинг 186- п ар аг р а ф и д а д еяр л и тамоман Р осси ян и нг
Е вропа ^исми тарихи ёр и ти л ган булса, Урта Осиё,
Кавказорти, К,ора д енгиз буйларидаги давлатларда
ф ео д ал и зм н и н г таш кил топ иш и мавзулари ю засид ан ^ар
бири 2,5 —3 в араедан и борат 8 та си й ^аси чив^ан
маълумот берилган, холос.
Д ар сл и кн и н г б ири н чи булим ида « И б т и д о и й ж амоа
тузуми» деган мавзу бор. Унда Р осси ян и нг Европа
^исм ида палеолит, мезолит, неолит, э н е о л и т даврларига
дойр манзил ва м ако н ларни н г камлиги с о б и ^ С С Ж И
тари хи учун мисол була олмаганлиги ^ам да уш а ^удудда
1>улдорлик тузуми ва ун ин г р и вож ига оид маълу-
м отларн и нг камлиги сабабл и гин а К авказорти ва Урта
О си ё танлаб олинган.
Бир мисол. У збеки стон ^удуди да м езоли т (у рта тош)
даври милоддан аввалги 12 минг йилликдан 5 минг
й илликкача давом этган булиб, уша ва^тда и бтидоий
тасвирий санъат б о ш ^а ж ой л ар д аги га Караганда анча
ривож ланган. Е орларда яшаган одамлар ^оя тош ларга
^изил буёк, билан на^ш чизиб ёки уй иб ёзиб, аж о йи б ов
манзаралари ни ^о л д и р и б кетганлар. Бундай нодир
санъат обидалари С у р х он д арёда Зараутсой , Ж и з з а х д а
Такатош, Б у х о р о д а Сармиш, 1^ораунгурсой, Т о ш к ен т
во^асид а К,оразов, Хужакент, П а р к е н т ^удудларидан
то п и б урган и лганли ги ^а^иь^ат. Бу У збекистон хал^лари-
нинг ибтидоий ж ам и ят тар и х и н и урган и ш да гоят
^имматли тари хи й хуж ж атдир.
Терм из я^ и н и даги А й р и том д а тош га у йилган буртма
расмлар, Х оразм н ин г ^адимги пойтахти —■Ту п ро к^алъ а-
дан ч и ь ^ан ^ ай к а л у д ев ор га ишланган расмлар ^ам да
С урхондарёдаги Холчаён, Д алварзи н тепадан топилган
35

www.ziyouz.com kutubxonasi
гил ва ганчдан ясалган ^ ай ка л ла р у лкам из х ал ^л ари
^адимдан у зи га хос б етак р о р усуллар билан ю кс ак л и к к а
кутарилган тасви р и й санъат м адани яти н и ал ла^ачон
яратган лиги ни курсатади. Аммо бундай нодир тогшлма-
лар улкам из ф а р за н д л а р и г а таниш тирилм ади.
1917 йилга ^адар ул кам изд а >>ар хил ф а н л а р н и н г
ри во ж ига уз ^и сса л ар и н и к^ушиб келган анчагина
ма^аллий киш илар ф о й д а л и ^азил м алар тониш ва ул ар н и
таъриф лаш , ь^адимги замон ёд го рл и к л ари н и , осори-
ати ^а ла р н и урган и ш каби иш ларни амалга оширганлар.
Бундай аж ойи б к и ш и л арн ин г н омлари кейи н чали к эсдан
ч и ^а р и б ю борилган. Масалан, ул кам изд а м и н ер ал бой-
л и к л ар ^идирган, к;ургошин ва ф е р у з а к о н л ари н и топган
х уж анд л ик М улла Сангин, Ч и м к ен тда улкадаги б и р и н чи
рус-тузем м актаб и ни очишда ф а о л л и к курсатган, Руу*$он
ш а^ар м актабида ишлаган ^ам да «Т у р к и сто н в и л о я т и ­
нинг газети»да масъул м у ^ а р р и р л и к ^илган, Т у р к и с т о н
муаллимлар с е м и н а р и я си д а у зб е к ва ф о р с ти л л а р и д а
даре берган, 1876 йилда П е т е р б у р г д а ор и ен тал и ст л ар
III халь^аро ко н гр ес си д а маъруза ь^илган, улкадаги туб
ж ой а^оли о расида дунёви й б и л и м л ар н и н г т а р ^ а л и ш и га
катта ^и сса к^ушган С аттор хон А б д у га ф ф о р о в , у зб е к
ар хеоло ги яси р и во ж и га ^ам катта ^и сса ^ушган, ну-
мизматик к о л л ек ц и ял ар туплаган, ^о зи р г а ч а бой коллек-
цияси Д авлат Э р м и та ж и д а тилга олинмаган сам ар^анд -
лик М и р зо Б ухори й, М и р з о А б д у л л о л ар н и н г н омлари
унутилди. В а^оланки, шу истеъ до д л ар д ан б и р и — а ж о ­
йиб санъ аткор -х аттот М и р з о Б а р о т М ул л о 1^осимов
С ам аркан д ва ун ин г а т р о ф л а р и д аг и купдан-куп ^адимги
зам он ёд го р л и к л ар и н и н г расмини-чизган, Улугбек м адра­
с а си н и н г гоят ан и ^ чизм асини тай ёр л аган эди.
А. Л. К унн и нг И с к ан д ар к у л илмий с а ф а р и д а ^атна-
шиб, ф ан га ^адимги тош л арга ва дахма то ш л ар и га
ёзи л ган хатлар ^айд ^и лин ган жуда а ж о й и б кундалик
^олдирган М и р зо А бдулло А бдура^м он н и ^ам унутдик.
Т ар и х и й ул каш у н о с л и к ф а н и н и н г с о д и ^ таш килотчи-
л ари дан бир А к р о м п о л в о н А скаров ж уда аж о й и б
ёдгор л икл ар — Урта О с и ё д а энг ^адимда зарб этилган
танга-ча^алардан 15 мингдан куп ко л л ек ц и я туплаган.
А к ром п ол в он арх ео логи я ф ан и г а курсатган хи зм атл ар и
учун Рус ар хе ологи я ж а м и ят и н и н г ниш они билан
м ук о ф отл ан ган. У Т о ш к ен тд а 1890 йилда очилган
Т у р к и с т о н ^ и ш л о ^ хуж али ги ва саноати кургазм асига
олий навли гуза, пилла ва хом ипак, пилла ^урти б о ^и ш д а
энг яхш и нав деб т оп ил ган тут н авларини ^уйган.
36

www.ziyouz.com kutubxonasi
Б у х о р о д а ^адимги гиламлар, 1>улёзмалар, нодир соп ол
идиш лар туплаган М ухаммад В аф о жуда маш^ур булган.
)^аваскор-географ лардан О л и м х у ж а Юнусов, М и рза
^ а к и м ва б ош ^ал ар Рус географ и я жамияти Т у р ки сто н
б ули м и н ин г ж о н к у я р ходим лари эди. Ж а м о ат ч и л и к н и н г
ол ^и ш и га сазовор булган мана шундай юзлаб аж о йи б
олим лар ф аол и яти н и , у л арн и н г асарлари ни ^ ози ргач а
урганилм ай кели н и ш и н и и зо ^ л аб буладими? Бас, шундай
экан, ^о зи р ги ёш авлод ^адимги танга п улларни н г зарб
этили ш тарихи, ун ин г а^ам ияти ва савдо р ивож идаги
ур н и н и билиб олмас экан, ^ о зи р ги пулларнинг ^ам
м о ^и яти н и туш ун ти р и б б ера олмайди. Н ум и зм ати к а
ф а н и г а булган ^ и зи ^и ш жуда паст. Ж у м ^ у р и я т и м и з
^удуди дан топ и л ган ^адимги ва у р та асрга оид танга
пуллар купгина номаълум ^адимги ш а^арлар «ёш и»ни
ан и ад аб олиш да катта ёрдам беради. Масалан, Бухоро,
Т ерм из, Кат, 1^ува ва бошк;а ж о й л ар д а зарб этилган
олтин, кумуш ва мис тан га пуллар шу ^удудда таш кил
топган Хоразм, Канха, Ф аргона, Д а^ия, Кушан, Сугд,
С ом онийлар, 1^орахонийлар, Т ем у р и й л ар ва б ош ^а
п о дш оли кл ар н и н г и ^ти сод и й ^ам да си ёсий тарихини,
ай н и ^ с а бу давлатлардаги пул ^ам да таш ^и ва ички савдо
м у н осабатларин и урган и ш д а ж уда ^имматли ашёвий
далил булиб хизмат ^илади. Ш униси ачинарлики,
1917 йилдан сунг то ^ о зи р г и куним изгача ул каш уносл ик
ф ан и улкам из тари хи н и даврма-давр урганиш дан и б о р а т
уз в ази ф ас и н и бажармай, ку п р о ^ Р о сси ян и н г Европа
^исмидаги ул кал арни урганиш билан машгул булиб
келаверади. Биз эса индамадик. Урта О с и ё хал ад ар и д ан
б о ш ^ а деярли барча халк^лар уз тар и х и н и озми-купми
биладилар. Биз эса рус князларини, рус давлатини,
М осквани н г таш кил то п иш и ва у н ин г бири н чи князи
Ю рий Д о л го р у к и й 1147 йилда М осквага асос солган и ни
биламиз-у, аммо уз она д и ё р и м и зд а милоддан олдинги
III асрда Г р ек -Б а^ тр и я давлатига асос солиб, биринчи
танга зарб этган Д и о д о т ^ а ^ и д а уйлаб ^ам курганимиз
йу*у
О н а д и ё р и м и зн и араб б о с^и н ч и л ар и д а н р м о я ^ил-
ган >^аким ибн ^ о ш и м (М у ^ а н н а) бош чилигидаги ^уз-
голон хусусида чала-чулпа маълумотга эга булган хал-
^имиз Х оразм да арабларга ^а^ш ат^и ч зар б а берган
аж ой и б ^ а^ рам о н Хоразм ш о^и ёки С ам арканд ^оки-
ми Г ур акл арни н г 1^усам ибн А б б осга ^арш и олиб б о р ­
ган ш иддатли жанглари, Ш о ^и З и н д а ансамбли билан
37

www.ziyouz.com kutubxonasi
б о г л и ^ тари хи й а ф с о н а л ар ^ а ^ и д а тасаввурга эгами?
Йу^, албатта.
У збек м актаб лари да у^у в ч и л ар и м и зга Д м и т р и й Дон-
ский ва ун ин г ^а^рам он л иги , рус давлати, и ^ти со д и ёти ,
ички ва таш ^и си ёсати ни м а р о 1> билан туш ун ти р и б
берсак-да, IX — X асрларда д у н ёга маш^ур булган
С ом он ий л ар давлатида етиш иб ч и ^ а н илм-фан даргала-
ри-ю, уз ш еърияти билан ж а ^ о н аф го р оммасини
^ай р ат га солган Рудакий, Ф ирдавсий, Саъдий, Х^офиз
каби забардаст д а^о л ар >>а^ида деярли ^еч нарса
демаганмиз. Улар Шарь^ н о эзи я с и н и н г асосий хусуси-
ятл арин и б елгилаб берган булсалар-у, у л ар н и н г и ж одий
ф ао л и яти б илан у^УвчилаРни таниш тирмасак, нима
деган одам, ^андай ул каш унос олим буламиз?
Уша давр и лм -ф ан и ни ж а ^ о н г а таратган М ухаммад
ибн М усо Хоразмий, А.\мад Ф арго н и й, Абу Али ибн
С и н о ва Абу Р ай ^о н Б ер у н и й каби м утаф акк и р олимлар
^аёти ^ам да ижоди т а р а ^ ^ и й п а р в а р и н с о н и ят том он и дан
урганилса-ю, биз нега урган и ш и м и з мумкин эмас? М ана
эн д и ги н а м у ста^и л ли кн и м уста^кам лаб бориб, мактаб
дастур л арига алломалар ва ^а^ р а м о н л а р и м и зн и н г ^аёти
ва ижодий ф ао л и я т л а р и н и ки р и таёти р м и з.
Улкамизда у зб ек ти л и га давлат м а^оми бер и лганд а
у зб е к ти лин и нг ^адимги тил э к ан л и ги н и и сботлаб
б ер и ш д а асосий м анба Махмуд К ош гари й н и н г «Д евону
л у готит турк» асар и н и н г нечогли улкан а^ам и яти бор
экан л и ги озми-купми маълум булса ^ам бу д а ^ о
м у таф акк ир ерн и н г дум ал о ^л и ги н и исботлаб, д унё
хритасини чизиб ^олд ирганли ги >;а1>идаги маълумотни
ур ган и ш н ин г ва^ти келмадимикин?
^ о з и р г и кунда ул каш у н о с л и к ф ан и олдида ^уйидаги
энг масъулиятли в ази ф ал ар тури бд и : ку^н а Самарканд,
Бухоро, Хива, 1^у^он, А ндиж он, Н аманган, Ш а^ р и саб з
каби ш а^арлардаги са ё^ат мазмунини туш унтирувчилар-
га тугри илмий йуналиш бериш ; вилоят, во>^а ва водий-
лардаги ул каш унослик м у зейл ар и га маълумотнома ва йул
курсаткичлар тайёрлаш ; вилоят, во>;а ва водийлардаги
^ам да ж ум ^ур и ят марказий архивид^ги ^у ж ж атл ар н и
урганиш ; Ш ар ^ш у н о сл и к илмго^и ва К улёзм алар илмго-
х,ида са^л ан иб турган 5000 дан о р т и ^ нодир ^улёзм а асар-
ларни урганиб, уларни а^оли кенг оммасига етказиш.
Ушбу вази ф ал ар амалга оширилса, м уста^ил давлати-
миз У збеки стон н и н г ^ак;и^ий ватан н арв арл ари н и тар-
б иялаб ети ш ти ри ш га муносиб ^ и сса ^уш илган булади.
38

www.ziyouz.com kutubxonasi
6. Улкашуносликнинг асосий манбалари
У лкаш унослик беш асосий манбага: археология,
этн о гр а ф и я , то п о н и м и к а ва архив ^у ж ж ат л ар и ^ам да
музей м атери аллари га таяни б иш тутади.
^и ш л о ^ , район, ша^ар ёки вилоят ^уд уд и н и н г
тар и х и н и урганиш да шу манбалардан б и ро н таси ^ам
д и ^ а т - э ъ т и б о р д а н четда ^олмаслиги лозим, бусиз ул ка
тар и х и н и мукаммал у р ган и б булмайди.
Уша беш манбадан б ири булган археологи я ту гри си да
ran борганда, аввало мактаб тари х и курсининг *;айси
^исмйда, ^айси с и н ф д а ва ^андай *;илиб, ^ачон а р х е о л о ­
гияга оид м атери аллардан ф о й д а л ан и ш мумкин деган
саволга ж авоб бериш керак булади. Чунончи, V с и н ф
тарихи курсида У збекистон х ал ^л ар и н и н г энг ^адимги
и бти доий жамоа даври: одамлар туда ^ол д а яш аган давр,
она уруги (м атриархат) даври, она уруги н и н г ривож ла-
ниши, калтам и норли клар чайласи, ота уруги (п а т р и ­
архат) даври, тем и рн и н г тар^алиш и, сугори ш н и нг келиб
чи^иш и давридан бошлаб, р>улдорлик жамияти, ф е о д а ­
лизм даври, н и ^ оят XVI I I аер ни н г иккинчи яр м ид а
ф ео д ал и зм н и н г ем ирилиш и ва капи тали сти к муноса-
б атл арн и н г ри вож лани ш и гача булган жуда катта тар и х и й
давр уз и ф одаси н и топган. Демак, бу курсда айрим
мавх7ум тари хи й туш унчалар хд^ида у^увчилар маълум
тасаввур >^осил ^илишида, тари хи й ф ак тл ар н и и ш онарли
^и либ туш ун ти риш да археологи яга оид м атери аллардан
ури н л и ф о й д а л ан и ш жуда му^имдир.
Уь^ув ^улланмада « И б ти д о и й ж ам о а даври» ь;ис^а
б ери лганли ги туф ай л и сунгги й илларда яратилган баъзи
асарлар ^амда турли илмий адабиётлардаги хулосалар
асосида У збеки стон да ибтидоий жамоа д аврини ^уйида-
ги майда даврларга булиб урганиш мумкин:
1. И б ти д о и й туда даври.
2. О н а уруги (м атри ар хат) даври.
3. О н а ур уги ни н г ривож ланиш и.
4. К ал там и н орл ик лар чайласи.
5. О та уруги (п атр и архат) даври, тем и р н и н г топили-
ши ва хуж аликда ипглатила бош ланиш и даври.
6. Сунъий сугори ш н и нг келиб чи^иш и хдмда к,улдор­
лик ж амияти ва н и^оят, ф еод ал и зм даври У збекистон
мисолида беш манба — аввал археология, этн ограф и я ,
топонимика, архив ^уж ж атлари , сунг музей экегюнатла-
ри ор^али тар ти б л и равишда баён ^илинади.
39

www.ziyouz.com kutubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
II. Улкашуносликда археология-
нинг роли

1. Рус ш ар ^ш у н о с л и ги ва а р хео л огия

2. У зб ек и с т о н д а а р х ео л о г и я

I. И б т и д о и й ж ам оа даври
II. 1^улдорлик ж ам ияти
III. Ф е о д а л и зм даври

1. У ^увчиларни а р х е о л о г и я га оид м ат е ри ал л а р туплаш га


ургатиш

2. « И б т и д о и й ж ам оа т узу м и» мавзусин и ургани ш да


а р х ео л о г и яга оид м ат е р и ал л а р д а н ф о й д ал а н и ш

www.ziyouz.com kutubxonasi
«А рх ео логи я» сузи л о ти н т и л и д ан олинган булиб,
«архайос» — ^адимги, «логос» — ф ан , яъни ^адимги
даврни урганувчи ф а н деган м аънони билдиради.
А р х е о л о ги я — ул к аш у н о с л и к ва тар и х ф а н л а р и н и н г
асосий манб алари д ан биридир.
Д у н ё х ал ^л ар и н и н г бир неча юз минг йиллардан бери
давом этиб келаётган тар и хи бор. Л е к и н шу у з о ^ тари х и й
т а р а ^ и ё т н и н г энг кейи н ги 5 —6 м ингинчи й иллари д ан
б о ш л аб гин а ёзм а асарлар булиб, ундан аввал х ал ^л ар д а
ёзув ва ёзма т ари х булмаган.
Ёзув п ай до булгандан кейи н ^ам к уп ги на во^еалар
ёзи лм ай долган, гтодшоларнинг б уй р у^ лари , ру ^о н и й -
л ар н и н г диний таъли м отлари, х ази н ал ар н и н г ^и соб -
ки то б л ар и ^ам да турли у руш лар ^а^ и д аги ёзма асарлар
эса уз зам о н аси н и н г ишлаб ч и^ариш усуллари ва
воситаларини, х ал ^ и и н г маиш атини етарлич а акс эттир-
маган.
Демак, ^адимги шахдр ва ^и ш л о ^л ар ^азиб курилган-
да, у ерлардан ^адимги х а л ^ л ар н и н г уй -ж ой ^олди^-
лари, уй -рузгор асбоблари, зеб -зи й н а т бую млари, эъ-
ти ^ о д ёд гор л и к л ари то п ил ади ; бу нарсалар эса ёзма
тарихдаги маълум отларга Караганда уша давр турму-
шини J^ap тар а ф л а м а ва ани^роь; ё р и ти б бери ш га ярай-
ди. Ёзма тарих п ай до булгунгача утган бир неча юз
минг йиллик давр тар и х и н и х,амда ёзма тар и х ч и ^ а н -
дан кейинги давр хдётини тула урган и ш зар у р и яти уша
давр х ал ^л ар и д ан долган бую м л арн и тек ш и р и б куриш-
ни т а ^ о з о этади. Бун дай ёд горлик бу ю м л ари ни тек-
ширувчи ф ан археологи яди р. А р хе оло ги я и бтидоий
одамлар яшаган маконларни, си н ф и й даврдан долган
шахдр. ва м о зо р л ар н и ^ази б кур и б, тари х н и
ани^лайди.
А р хео логл ар ^азиш ма усули билан иш курадилар.
А й н и ^ с а ёзувлар пай до булм асдан бурунги давр т а р и х и ­
ни археологи я ^ази ш м ал ари д а то п и л ган бую млар тулди-
ради, археологи я кд зиш масининг н ати ж ал ари матбуотда
кенг ёр и ти б борилади.
К атта ^ури л иш ларда утказил ади ган ер ^аяши ишлари-
да ар хео логи я бую м лари га эх.тиёт булиш ю засидан
илмий гушунтирии! \ар утказилади . А р хео логи я ф ан и
^али б о ш ^а ф а н л а р г а Караганда ёш були ш и га кара-
масдан, д унёда катта зъ т и б о р к/ззопган ва ^ам мани
^ и зи ^ ти р га н ф андир.
42

www.ziyouz.com kutubxonasi
1. Рус шар^шунослиги ва археология
Т ари хи й маълумотларга Караганда, тари хч ил и к Урта
О с и ё д а жуда х;ам ^адимдан бошланган. Х оразм лик
маш^ур олим Б е р у н и й н и н г ёзи ш и га кура, араб истилочи-
лари Урта О сиёдаги м а^аллий олим ларни й у^о т и б ги н а
^олмай, ма^аллий тил ва м а^аллий ёзувдаги асарларни
^ам йу*> ^илиб, ён д и ри б ю борганлар. Шу сабабли энг
^адимги зам онларда ёзилган асарлар са^ланмаган. М инг
йил давомида ёзи л и б келган тари хи й асарлар ж уда
куп. Мухаммад Н а р ш ах и й н и н г « Б у х о р о тарихи», Балъ-
ам ийнинг «Т ари х табари тар ж им аси » каби асарлари
ёзи лган ига минг йилдан ошди.
Л е к и н Урта О с и ё д а археология, ю ^ о р и д а айтилгани-
дек жуда ёш фан. Р осси яда бу ф ан XVI I I асрнинг
у ртал ари д а п ай до булиб, XIX асрда анча ривож ланган.
Уша ва^тда олимлар Россия ер л ари д а куп то п ил ган Урта
О сиё ^адимги танга п улларин и туплаб, уларни т е к ш и ­
риб, Россия билан Урта О с и ё х ал ^л ар и н и н г ^адимдан
и^ти сод ий ал о^ада булиб келганлигини исбот этдилар.
XIX асрнинг иккинчи ярмида, Урта О с и ё Россия
томонидан боси б олингандан кейин, бу ерга келган J^ap
бир мутахассис ва саводли киши ^алъалар харобасини,
сунъий тепаларни, ш а^арлар х аробаларини, ^адимдан
долган б и н о харо б ал ар и н и
куриб, ул ар н и нг тари хи ни
сури ш ти ра бошладилар. На-
ти ж ад а 1870 й илларда Тош-
кентда чи^а бош лаган газета
ва ж урн ал л ард а бу тари хи й
ёдгорликлар ^ а ^ и д а турли
маълумотлар эълон филина
бошланди. Бундай хароба-
ларни текш ириш ж араёнида,
хдтто «хазина» излаб баъзи
теп аларни бузиб ю бориш га-
ча хдм бордилар.
Бир гуру^ т а р а ^ и й п а р -
вар рус зи ёли лари — а р х е о ­
логия ^аваскорлари ^ози рги
тари х музейини таш кил
этиб, ^ар ж о й д а топилган
археологияга оид ё д го р л и к ­
ларни бу ерга туплаш га в . л. Вят кин
43

www.ziyouz.com kutubxonasi
киришдилар. Рус шар^шу-
нослари Н. И. Веселовский,
В. В. Григорьев, И. Каллаур,
В. В. Бартольд, В. Л. Вяткин,
шунингдек, у зб ек археолог-
ларидан А к ро м по л вон А с ­
каров ва б ош ^алар бу ёд-
горл икл арн и тарихш унос-
лик нуктаи н азари дан у р г а ­
ниш ишида таш аббусчи
булдилар. Урта О с и ё н и н г
чуллари, тоглари ва ^и ш л о ^
ерлари д аги баъзи ё д г о р л и к ­
лар ^а^ и д аги турли а ф с о н а
В. А . Ш и ш ки н х аб арл арн и матбуотда
эълон ^илиш одат була бор-
ди. Бу ишга *>озо^, узбек, тожик, туркм ан ^ ав аскорл ари
>^ам тортилди.
^ о з и р Т о ш к ен тдаги тарих, санъат ва табиат м у зе й л а­
ри да тупланган бой ар х е о л о ги яга оид аш ёлар туплами-
нинг катта ^исми уш а ^ав а ско р л ар том он и дан X IX асрда
йигилган.
Бундан таш ^ари, улар бир ^анча му^им ёдгорликлар-
да ^азиш ма ишлари ^ам олиб б ордилар. Бу борада,
айни^са, археоло г-ш ар ^ш у нос В. Л. В ятки н н ин г хизмат-
л ари ал о ^и д а та>;синга л о йи вд ир . Рус шар*;шунослари
б у зиб таш ланган Улугбек р асад х онаси ни н г и злари ни
топ иш учун куп у ри нди лар, ни^оят, С ам ар^ан дда
и сти ^о м ат к;илувчи В. Л. Вяткин ^адимги в аси ^аларни
урганиш асоси да р асад х он ан и н г у Р нини ани^лади.
1908— 1909 й иллард а бу ж ой ар хео логи к йул билан
^азилд и ва р ас ад х он а н и н г гилдирак шаклдаги биноси-
нинг курсиси, б и н о н и н г бузилган гишт ва на^шла-
ри )$амда р ас ад хон а н и н г сакки здан бир ^исми топилди-
Бу иш тарих ф а н и учун катта к а ш ф и ёт булди. Ш у
билан бирга, ар хео логи я ^ ав аско рл ари к^адимги Самар-
^анддаги « А ф р о с и ё б » теп ал и ги д а б ирм унча ^азиш ма-
лар утказдилар.
XX аернинг 20- й иллари гача Урта О с и ё да археологи я
м устаки л ф ан д ар аж аси га кутарилмади. А рхеоло гл ар
а рхеоло ги я ёд го р л и к л ар и н и маълум т ари х и й бос^и чдаги
ишлаб чи^арувчи кучларн ин г т а р а к ^ и ё т натиж аси деб
б а^ о л ай олмадилар, ишлаб чи^ариш м ун осабатлари
^андай булгани н и пай*%ай олмадилар, маданиятни ишлаб
ч и^ариш т а р а ^ и ё т и ва иж ти м ои й м уносабатлар ма^сули
44

www.ziyouz.com kutubxonasi
деб тушу на олмадилар, балки уни б и р о н та дин билан ёки
б и р о р та «ал о^и д а и ^ти дор л и шахслар» билан боглади-
лар. Сунгра археологи я йули билан топилган бую мларга
ф а ^ а т ёзма тари хн и тасди^ловчи м атериал си ф ати д аги н а
^араб, ар хеоло ги ян и н г и м ко н и ятл ари н и чегаралаб
1>уйдилар. Ш унинг учун х,ам улар тари хн ин г у з о ^ утмиш
даврларини урганиш га кириш а олмадилар.
Натижада, археологи я х,ам, тар и хш у н о сл и к сингари,
идеалистик назария билан сугорилган ^.олда тарихчи-
ларга ж иддий ёрдам бера олмади.

2. У збеки стонда археологиянинг ривожланиш и

Тари хч и л и кн и н г катта ю ту^лари дан б ири а р х е о л о ­


гияга катта эъти бор берган лиги билан белгиланади.
Ж а м и я т тарихи ишлаб чи^арувчи кучларнинг ривож и ва
шу асосда ишлаб чи^ариш м ун осабатлар и н и н г турли
даврда у згаР иб бориш идан ибо рат экан лиги ф ан д а
э ъ т и р о ф этилгач, тари хн и и ж ти м ои й -и ^ти сод и й тузум-
ларга ажратиб даврлаш масаласи кун тартибига ^уйилди.
Т ар и хч ил и кд а бутун и нсо ни ят тарихи ^уйидаги
даврларга булиб урганилади:
1. И б ти д о и й ж амоа тузуми даври. 2. 1^улдорлик
даври. 3. Ф еодализм даври. 4. К апитализм даври.
^ о з и р г и ф а н н и н г ан и ^л аш и га кура, киш илик ж а м и я­
ти тарихи бир миллион йилга я^ и н л аш а боради. Ш у у з о ^
даврнинг охирги минг й ил л ар и д ан гин а си н ф и й жамият,
яъни ^улдорли к ж амияти вужудга келган булиб, унга
^адар утган даврлар ибтидоий ж амоа даврини, яъни си н ф
п айдо булгунга ^адар утган даврни уз ичига олади.
У збеки стон да тарих ф ан и ривож топ гу нга ^адар,
биринчидан, т ари х н и ишлаб чи^ариш у суллари га ^араб
даврлаш тириш йу^ эди. У збекистонда, умуман Урта
О сиёда ибтидоий ж ам оа даври булганлигига ш уб^а
билан ь;аралган эди. И ккинчидан, Урта О с и ё га а^оли
Эрон ва Ш имолий >^индистон том он дан кучиб келган,
деб тахмин ^илинар эди. 1^улдорлик даври ^ам гуё
булмаган, энг ^адимги зам онлардан тортиб, сунгги
Б у х о р о амирлари зам онигача Урта О с и ё х ал ^л ари н и н г
^аё ти д а узгариш булмаган, деб ук>тирилар эди.
Тарихни даврлаш тириш масаласининг ^уйилиш и
тарихчилар ва ар хеологл арни ишга солиб юборди.
Биринчи беш йиллик охиридаёк, собик, С С Ж И тарихини,
45

www.ziyouz.com kutubxonasi
шу жумладан, У зб е ки сто н т ар и х и н и даврлаш ти ри ш
масаласи ю засидан ёзм а м анб ал арн и урган и ш га кириш иш
билан бирга, ар х е о л о ги я ё д г о р л и к л ар и н и ^ аз и б то п иш га
^ам ж иддий э ъ ти б о р б е р и л а бош ланди. Бу и ш нинг боши-
да Москва, С а н к т -П е т е р б у р г ва У збеки стон археологла-
ри: А. Ю. Я куб овски й, Г. В. Григорьев, С. П. Толстов,
М. Е. Массон, В. А. Ш иш кин, Я. F. Гуломов ва б о ш ^ал ар
турдилар. Б и ри н ч и иш У зб е ки стон н и н г ал о ^ и д а р а ­
й он л ар и д а а р х е о л о ги яга оид ^и д ири ш утказиш дан
бошланди.
Масалан, 1925 — 1930 й ил л ард а С ам а р^ан дд а В. Л. Вят­
кин, 1926—1928 й ил л ар д а Т е р м и зд а Б. П. Д ен ике,
1929— 1930 й илларда А. А. П о та п о в л ар Ф ар г о н а водийси-
да ^ам да 1932— 1933 й ил л ар д а Н ам ан ган вил оя ти н и н г
У ч^ургон р айони Н о р и н д арёси б у й и д а эл е к т р о с т а н ц и я
^уриш тай ёргарли ги м ун осабати б илан С а н к т -П е т е р б у р г
ар хеоло гл ари д ан Б. А. Л а т и н и н Ф а р г о н а води й си ни н г
ш им оли-ш ар^ий р ай он л ари д а ; 1934 йили С а н к т -П е ­
тер б у р г ар хеолог Г. В. Григорьев Я нги й у л р ай он ид а; уша
йили п р о ф е с с о р А. Ю. Я куб о вски й б о ш л и ^ Санкт-
П е т е р б у р г ва У збеки стон ар х е о л о гл а р и Б у х о р о в и л о я ти ­
нинг ш ар^ий ^исмида, ян а уш а йили а р х е о л о г М. Е. М ас­
сон б о ш л и ^ арх еологл ар О ^ а н г а р о н води й си да ж и д ди й
ар хео логи к ^и д ирув и ш л ари н и утказдилар.
1936 —37 й ил л ар д а бу иш кенгайиб, ^адимги Т ер м и з
ш аэфини ^азиш ю засид ан илмий ишлар кучай ти рили ш и
б ил ан бирга п роф . С. П. Т ол стов бош ч ил и гид а Хоразмда,
В. А. Ш иш кин б ош ч и л и ги д а Б у х о р о вил о я ти н и н г гарбий
^и см и д а янгидан тек ш и р и ш л а р бош ланди. Бу илмий
са ф а р л а р катта м и ^ёс д а у ю ш ти ри ли б , б у лар н и н г ^амма-
сида Москва, С а н к т -П е т е р б у р г ва У збеки стон а р х е о ­
логлари ^ам к о р л и к ^илдилар. Бу илмий с а ф ар л ар 1939 —
1940 йилларда У зб е к и сто н д а сугориш со ^ а си д а хал^
^у ри л иш лар и б ош л ан иш и м ун о сабати билан ар хеологи я
кузатиш лари у т к а зди, бу б о р ад а Ф а р г о н а в оди й си да
катта н ати ж ал ар га эриш илди.

I. Ибтидоий жамоа даври


И б ти д о и й ж ам оа даври маймунга я^ и н турган одам
зо т и н и н г п ай до були ш и дан то ж а м и ятн и н г си н ф л а р г а
аж ралиш игача булган узок, даврни уз ичига олади.
1. О д а м л а р у р у F , а й м о ^ в а о и л а д е г а н
46

www.ziyouz.com kutubxonasi
нарсани билмасдан ибтидоий (туда) ^ ол-
д а я ш а г а н д а в р. Бу давр одамлари тошдан ^ уро л ясаб,
уни ишлатиб ва ^у рол л ар н и так ом и лл аш ти р а борган
сари, узлари ^ам р и во ж лан и б борганлар. Бу к^уроллар
^улда i^yn° л ^илиб, кертиб ишланган, бир-икки хилдан
ошмаган тош ^уроллар булган. И ш лаб чи^ариш техника-
си ж и ^ати д ан бу давр п ал еол и т (^адимги тош ) даври деб
аталиб, ^уроллар т а р а ^ и ё т б о с^и чи ж и ^ати д ан шелль,
ашель ва мустье деб аталади; бу уч давр п алеоли т
д аврин и нг ^уйи ва урта б ос^и ч и н и таш кил ^илади. Бу
д аврларда яшаган п и т е к ан т р о п (маймун одам), с и ­
н ан тр о п (хитой одами), гей д ел берг (германия одами),
н еан дерталь типидаги одамлар тузи лиш и ж и ^ати д ан
одам билан маймун у ртасидаги х,олатда булганлар. Улар
туда-туда булиб яшаб, майда ^аивон, ^аш арот, турли мева
ва у симлик и лд и злари ни ер?/ кун кечирганлар. Улар
сузлаш иш ни билмаганлар. С и н ан тр оп ашель техникаси-
дан ф ой дал ан ган булса, н еан дерталь одами мустье
даврига тугри келади- ^
Э н г к,адимги одамлардан п и те кан тр о п Ява оролидан,
си н ан троп Хитойдан, неан д ерталь одами Германиядан
топил^ан.
Уз-узидан у з о ^ тош дав рл ари н и н г излари б изн и нг
У збеки стон да ^ам борм и деган савол тугилади.
1955 йилн и нг кеч кузида Тошк^йтдагйытамаси 15 км
гарбда Ш ои м куп р и к деган ж о й д а К^орак;амиш сувининг
буйидаги ^адимги ^атламлардан ашель давридан т орти б
мустье ва ундан кейинги даврл ард а яшаган х ал ^л ар н и н г
жуда куп ^у р о л л ар и топ или б, ^о зи р р е с п у б л и к а тарих
м узейи да са^ланм оада.
Ж а н у б и й Туркм ан истонд а, Т о ш к ен т в илоятин и нг
Б у с т о н л и ^ р ай о н и д а ва Ф аргонада, 1^айрок^ум чулида
?^ам ашель д аврин и нг баъзи ^у ро л л ар и топилган. Демак,
бундан тахм инан 400 —500 минг йиллар илгари Урта
О с и ё ва У збеки сто н да ашель ^у ро л л ар и н и ишлатган
ибтидоий, туда ^олати даги одамлар яшаган.
}' Бундан кейин ер ю зи да у з о ^ давом ^илган муз даври
бошланади. )^аво совиб, таб и ат узгариб, куп ^ай в он лар
у зи ни тоглар орасига олади. Одамлар сову^ и^лим да
чидашга урганади, у ёгочни ёгочга и ш ^алаб олов х,осил
^илиш йулини топади. Олов каш ф этилгач, одам унинг
ёрдам ида й и рт^ и ч ^ай в о н л а р н и тоглардаги горлардан
^увиб чи*;ариб, у ерл ар д а макон тутади. Очи*; ерларда
эса ертулаларга, ж арлар остига ки ри б яшайдилар. Олов-
да исиниб, пода-пода булиб ов ^и либ кун курадилар
47

www.ziyouz.com kutubxonasi
У зб ек истон ^у дудида топ и л га н тош к уроллар

Бу даврда тош к?у р о л л ар н и н г тури ва ишланиш


тех н и каси анча яхш иланганлиги сабабли, одамлар ёгоч-
н инг учини сихча ^и л иб ишлаш .^амда суякдан асбоб
ясашни урганадилар. Бу хил ю ^ори тех н и ка даври урта
п ал еол и тда «мустье м аданияти» даври деб аталади. Бу
ашель давридан кейи н келади. Бу даврда неандерталь
одам яшаган. Булар и бти д оий туда ^ол и дан уруг-айм о^
м ун осабатларига утиш га яь^инлашиб, бир оз сузлаш иш ни
?^ам урган а бошлаганлар. Бу давр киш илари ж амоа булиб,
катта-катта >>айвонларни овлаш, б и р ж ой д а куплаб яшаш
о р^аси д а туда ^ ол д а уруг тарти б и га куча бошлаганлар.
^ 1938 йили С у рхо нд арёдаги Бойсун тоги да жойлаш ган
Т еш и к то ш гори тек ш и ри л ган д а бу жой мустье даврида
яшаган одамларнинг макони були б чиеди. Р о р н и н г
^атлам ларида тошдан ^и линган у ч о ^н и н г УРНИ> КУЛ
^атламлари, кумир, турли .\айвон ва ^уш л арни н г суякла-
ри, мустье даврига хос ^у ро л л ар кун топилди. Булардан
у давр одамлари кугшнча ов билан кун кургани маълум
булди. Р о рн и н г бир ерида 8 —9 ёшли бир б олани н г тош га
ай л ан и б долган калла суяги >>ам топилди. Бу ^ о зи р ги
зам онам издан тахм инан 100— 120 минг й иллар илгари
яшаган неандерталь о дам ининг калла суягидир.
1946 йилда С амарканд вилояти Ургут рай он ид аги
О м о н ^ у т о н горида уша давр одамининг макони ва тош
^уро л л ари топилди. 1954 йилда Ф ар го н а в о ди й си ни н г
К^айрокдум чулида ^ам бир неча ердан мустье даври
48

www.ziyouz.com kutubxonasi
^уроллари топ илган эди. Бундан таип^ари, ашель даври
тош ^урол л ар и рес п уб л и кам и зн и н г яна бир неча еридан
топилди. Н авои й в илоятин и нг Н авои й рай он идаги Учтут
^ишлоги я ^ и н и д а Воуш то ги ни н г ж ануб и й ён багрида,
Ф ар го н а води й си ни н г Ь^айрагоч ^иш логи я^ ин и даги
Б о ^и р го н дарасида, И с ф ай р ам сойида, Пальман ^иш логи
я^ и н и д а ^ам да Х уж ахайр со й и н и н г унг со^илида, шу
номдаги р ш л о ^ я^инида, шубхдсиз, ^адимда Урта Осиё,
ж умладан ^о зи р г и У збеки сто н н и н г г еогра ф и к ш ароити
ибтидоий одам ларнинг яшаши учун жуда ^улай булган ва
илк палеолит даврида ун ин г кенг .%удудида одамлар
яш аганлигини курсатади.
К ейинги йилларда бир ^анча янги-янги ёдго рл икл ар
то п и л и б текш и рили ш и т у ф ай л и У збеки стон п алеолити-
да мустье даври жуда яхш и урганилди. Мустье м акон лари
С ур хонд ар ё вилояти Бой сун рай он ид аги Теш иктош да,
С амарканд вилоятидаги О м о н ^ у то н горида, Т о ш к ен т
вилоятин и нг Ч и р ч и ^ водийсидаги Х у ж акен т ва Оби-
ра^м ат горларида, О ^ а н г а р о н водийсидаги К улбулоада,
Б у х о р о вилоятидаги Учтутда, Ф ар г о н а водийси, 1^алъача
ва Сух атр о ф л а р и д а то п и б т е к ш и р и л д и 1. Булар Урта
О с и ё д а топилган мустье одамининг ^о л д и ^л а р и ва
^у рол л ар и булиб, ул арн и н г илмий а^ам и яти н и ^ оятд а
каттадир. Т еш ик то ш д а уша давр одамининг топ или ш и
а рхеологи я ф ан и н и н г н и ^ о ятд а катта ютуги булиб, уни
текш ирган п р о ф е с с о р А. П. О к ладн и ко в га Д авлат
м у к о ф о ти лауреати деган унвон берилди. Т еш и к тош
горида 1,5 м ^ал и н ли кд а 5 та маданий ^атлам топилди.
Р^атламлар тек ш и р и б курилганда, у л арн и н г ^ар б ири дан
д иам етри 40 см, сат^и 2 метрдан о р т и ^ р о 1> келадиган
гулхан ^олди^лари, 3 мингдан к у п р о ^ тош ь;уроллар ва
тош си н и ^ ла р и ^ам да ^уш ва ^ай вон лар: каклик, каптар,
урдак, ^ирговул, сугур, тог эчкиси, кийик, г^улон, ^оплон,
айи^, сиртлон суяклари топилди. Т еш и к тош маконида
учратилган топ илм алар ичида энг му^ими майда булак-
ларга б ули н и б кетган 8 —9 яшар б о лан и н г бош ва тана
суяклари топилди. М аш ^ур ан тр о п о л о г олим М. М. Г ера­
симов уни ^ай та тиклади. 2 Бу н оёб то п и л м а мустье
одамининг ф и з и к ти п и н и белгилаш да жуда ^имматли
м атериал б ули б гин а ^олмасдан, бу билан бирга инсон-

1 Я . F . F у л о м о в . «У зб ек и с т о н д а а рхеология». 14- бет.


А . В . А р ц и х о в с к и й . А рх е о л о ги я асослари. Т ош кент,
1970 йил, «Укитувчи» наш риёти, 270 —2 7 1 - бетлар.

4 А. Набисв 49

www.ziyouz.com kutubxonasi
нинг ягона аж доддан келиб ч и ^ а н и н и ва Урта О с и ё д а
х>ам одамзод неан д ер тал ь б о с^и ч и н и б о си б утган и ни
исб отл аб берди.
Демак, У зб е ки сто н д а и бти д оий (туда) ^ ол д ан уругчи-
лик тузум и га кучиш б ос^и чи булган мустье даврида
а^ол и гор л ард а ва очи*; ер л ард а макон тути б ^ а ё т
кечирганлар.
1988 йили У збеки стон Р есп уб ли каси Ф А мухбир
аъзоси Уткир И слом ов р а^ б ар л и г и д а Ф а р г о н а водийси-
нинг Сух ва Ш о ^ и м ар д о н сой лари с о ^ и л л а р и д а археоло-
гик та д ^ и ^ о т л а р олиб б орилиб, катта нати ж ал ар га
эриш илди. Улар С елунгур горидан у ша замон тош
^уро л л ари б илан кумилган одам суягини топдилар. Бу
суяк мустье даври од ам лари н ин г су якл ари булиб, на
н еан д ерталь ва на п и ти к а н тр о п га ухшамайди. Буни
ан и ^лаш м а^садида Ю Н Э С К О дан мутахассислар ча^и-
рилди. Улар бу суякни си н чи клаб у р ган и ш и (5, уни
« ф е р г а н тр о п » одами деб топдилар. Б у эса ф ан оламида
катта ян ги ли к ^исоб л ан ад и.

1. О на уруги даври (м атриархат)

М устье д ав р и н и н г о хи рлари га келиб ов ^и л ин ад и ган


^у р о л л ар н и н г бирм унч а яхш иланиш и, оловдан ф о й дал а-
ниш и м к о н и яти н и н г кенгайиши, узок; атр о ф д аги а^о л и
б илан ал о^а б огланиш и н ати ж аси д а маълум бир ж ой д а
у т р о ^ ^ ол д а яш аган бир гуру^ киш илар ур тас и д а i^ o h -
^ ар д ош л и к м ун осабатлар и бошланади. Б о л ал ар фак;ат
онани таниб, уруг теп аси д а она туради. Ш у н и н г учун
б о ла у зи н и она ур у ги н и н г боласи д еб ^и со б л ай ди .
И ш лаб ч и^ариш и м к о н и я тл ар и н и н г ри вож и ж и ^ати -
дан бу давр мустье дав р и н и н г охи ридан бош ланади.
П и т е к а н т р о п д а н то р ти б т о неан д ертал ь (б и зд а Те-
ш иктош ) одамигача яри м м иллион йилдан ортиьфо*;
замон ичида узгар и б келган одам ти пи бу даврда ^ о зи р г и
одам ^ о л ати га айланади. О л и м л ар н и н г ^и с о б л а б чи^и-
шига Караганда, бу дав р н и н г бош л ан ган и га 40 минг йилча
булган, энди ^уйи ва у рта п ал еол и т тамом булиб, ю ^ о р и
п ал ео л и т бошланади.
Ю ^ о р и п ал ео л и т д аврида а ^ о л и н и н г ти рикчи л иги
коллектив овчилик ва б ал и ^ ч и л и к д а н и б о р а т булиб, тош
ва су як ^у р о л л ар н и ясаш ва ишлатиш тех н и к ас и ж уда
ри во ж л а н и б кетади.
50

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ю ^ор и п алеоли тда уругчи ли к ш ароитида ов ва
б ал и ^ чи л и к м а^сул отл ари купайиб борган, дев, пари,
ж ин ва худолар ^ а ^ и д а турли аф со нал ар тужила
бошланган. У збеки сто н да ю ^ о р и п алеолит даврин и нг
д еяр л и барча б ос^и ч л а р и маданиятидан дарак берувчи
маконлар Т о ш к ен т я^ и н и даги Ш оим куприкда, Б ой сун
тоглари да Мачай горида, А м и р Т ем ур горида топилган.
Б ундан таш ^ари С ам аркан д ша^ри ичида эски И ванов
чорбогида, С урхондарё, вилоятида 15 га я^ и н ю ^о ри
п алеолит маконлари, Т о ш к ен т а т р о ф и д а 3 —4 та макон,
С амарканд в илоятида 5 —6 та макон топилган.
Булар ичида Ш о и м куп р и к ва М ачай гори ёдгорликла-
ри уш а давр ^аёти ^ а ^ и д а яхши маълумот беради. Ю ^о ри
п ал еол и тда яшаган одам ларн и нг асбоб ва м акон лари куп
топилган булса-да, ях ш и р о ^ урганилгани С ам арканд
ш а^ридаги К омсом ол кули ^уд уди д а жойлаш ган С ам ар­
канд маконидир. 1939 йилда очилган бу ёдго рл икда
У збекистон ф ан л ар академияси ва С амарканд Д авлат
у н и в ер с и те ти н и н г Д. Н. Л ев б о ш л и ^ археоло ги к илмий
са ф ар л ар и 1958 йилда ^азиш малар олиб борди. С ам ар­
канд макони учта маданий ^атламдан и борат булиб,
ундан бир неча уч о^ ^ о л д и ^ л а р и ва тош ^уроллар:
пичо^сим он пластинкалар, кескичлар, ёй, тигли ^иргич-
лар, б о т и ^ тигли тош ^ у р ол л ар ^ам да ^ай вон лар: ёввойи
от, кийик, туя, ^уй, ^ о р ам о л суяклари топилди. Булардан
таип^ари, С ам арканд м акон ида ю ^ор и п алеоли т одами­
нинг иккита пастки жаги топилди. Бу Теш икто ш д ан
топилган н еан дерталь б ола ^олдигидан к ей и н ги 'и к ки н ч и
нодир топ илм а булиб, гарчи у сунгги п алеоли тга мансуб
булса-да, ген ети к ж и ^атд ан Т еш иктош одами билан
б оглиадир. Ю ^ о р и п ал еол и т даврига оид тош ^уроллар
Б у х о р о вилоятида Учтут ^иш логи атроф и да, Т о ш к ен т
я ^ и н и д а Бузсув I, Бузсув II маконларида, О ^а н га р о н
водийсида К у л б у л о ^ м акон ида ва б о ш ^ а ж о й л ар д а
топилди.

2. Она уругининг ривожланиш и

^ П а л е о л и т тамом булиб, м езоли т даври бошланади.


М езоли т у р та тош даври булиб, ^адимги тош даври
(п алеоли т) билан янги тош даври ( н е о л и т )н и н г орасида
утган давр булгани учун шундай аталади. Бу даврда
кишилар у^-ё й н и кашф ^илади, овчилик бирм унча
51

www.ziyouz.com kutubxonasi
осонлашади, б ир и н чи марта ит уй >;айвонй с и ф а т и д а
хонакиланггирилади. ^
Урта тош асри, яъни м езоли т даври яхши у р ган и лган
булиб, у даврда яшаган аж до д л ар и м и з и б ти д о и й тасви-
рий санъат м уъж и зал ар и н и ярата бош лаганлар. Булар
асосан горларга ва ^оя то ш ларга ^и зи л б у ё ^ ёрд ам ид а
ёки у й м ак ор ли к усули да тасви рлан ган ов манзаралари-
дир. Бундай ёд горл и к л ар С у рх о н д ар ё вилоятидаги
З а р ав у тсой дарасида, Ж и з з а х в и л о я ти н и н г Т ак атош
мавзесида, Б у х о р о вилоятидаги Сармиш ва Ь^ораунгур-
сойда, Т о ш к ен т вил о яти н и н г П а ркен т, Ч о т ^ о л тог
тизмаларида, Х уж акен т я ^ и н и д а ^ам да А н д и ж он в и л о я ­
ти н и н г Х уж ао бо д тумани ^удудидаги И м о м о та тог
ти зм ал ари д а то н и б у р ган и лган - Улар о расида З а р а ­
вутсой, Такатош ва И м ом отадаги суратлар а й н и ^ са
д и ^ а т г а сазовордир. З а р ав у тсо й д арасидаги су ратл ард а
ёввойи б у ^ал ар д а ов ^илиш м анзараси ^ и зи л б уё^л ар
ёрдам ида гавдалантирилган. Б о ш ^ а бир м анзарад а овчи-
лар гуру^и ёввойи б у ^ал ар н и ва тог эч к и л ар и н и у раб
олаётгани, ё п и н ч и ^ ё п и н и б у^-ёй ^ам да с о п ^ о н л а р
отаётгани тасвирланган. Т акатош даги суратлар эса ^о я га
у й и б ишланган. Бу ердаги м анзар ал ар д ан б и р и д а ундан
о р ти ^ овчи ёввойи б у ^ а ва архарлар подаси га ка-
м онлардан у ^ узаётган и и ф одалан ган . Уртага — кури-
нарли ж ойга бир аёлн и н г расми катта тар зд а солинган.
Р асм да итлар ^ам бор. Бу, ш уб^асиз, одам кулига
урган ган дастлабки ^ а й в о н н и н г тасвиридир.
\ j М езо л и т д аврида яратилган тасви ри й санъат ас арлари
о расида Х уж аобод тумани ^удуди даги И м о м о т а гори
ичида топ иб у рган и лган асарлар ал о ^ и д а аж рал и б
туради. Ш улардан б ири ^оя тош га уй иб иш ланган
ж и гар р а н г куриниш даги тасвир булиб, у н да ш охлари
бир неча бор ^ай р и л и б кетган, б и р и -б и р и д ан улкан
ар харлар ва ул ар н и н г ур тас и д а ян ада кузга таш ланарли
ь^илиб ишланган дулдул от тасвиридир. Бу м езо ли т
д аврига оид топилган б ири н чи нодир су рат саналади.
vi F o p ra кириш ж о й и д а тош га у й иб со л и н ган араб
ёзувидаги б ити клар ^ам мавжуд, аммо бу ёзувлар бугунги
кунда уз ^и ё ф а с и н и йу^отган, ^ а т т о у ^ и б б улм айдиган
д араж ага келиб долган. Р о р н и н г к и рав ери ш и д а бир

1 А . В . А р I) и х о в с к и й . А р х е о л о ги я а сослари. «У китувчи»
на ш ри ёт и , 1970 й., 272- бет.

52

www.ziyouz.com kutubxonasi
м асжид бунёд этилган, ун ин г гиштлари худди Бухорода-
ги И см оил С ом он ий м а^бараси гиш тларига ухшайди, бу
м асжид )$ам IX асрларда ^урилганлигидан далолат
беради. Ушбу масжид ор^али торга кирилади. Fop
ичкариси тог д арасига у х111а(5 у з о ^ а чузилган. F o p ra
И м о м о та ^иш логида и сти ^ом ат *;илувчи зиёли А н варж он
>^осилов ёрдамида кирдик. 250 метр узунликдаги шнурга
чироь; урнатиб, чамаси 200 метрлар ичкарига киргач, от
суратига дуч келдик.
И м о м ота ^ишлоги а^оли си у р таси Да бу от хд^ида
турли хил аф со н а л ар мавжуд. Ш у ^ и ш л о р и к 76 ёшли
Ф о зи л ота тилидан ёзи б олинган бу ^аедаги аф с о н а
ай н и ^ с а д и ^ а т г а сазовор: «Болаларим, мен 14 ёшли-
гимда шу масжид д а^л и зи о р^ал и торга кириб, уша от
расми солинган ж о й н и уз кузим билан курганман.
Бун дай чиройли отни ^али хдётимда курган эмасман.
Ам м о бу расмдаги чирой ли отни ж он ли курганлар ^ам
булган экан. Буни к;аранг-ки, уш андай киши билан отам
ра^м атли су^батлаш ган экан. И м ом ота — тогли ^ишло^.
О там н и н г айтишича, ^и ш л о ^ н и н г ю ^о р и си — т о Уттиз
адиргача булган ж ой л арга лалмикор бугдой экилган.
1^ишлогимиздаги д е ^ о н л а р н и н г деярли ^ам маси кеч
кузда ва эрта б а^о р д а уша ж ой л арга бугдой экканлар.
К унлардан бир кун ^ар и ялар орасида мана шу гордан
бир дулдул от чи^иб, утлаб, кеч^урун гойиб булиб
^ол ган л иги ^аь;ида ran кетади. Бир д е ^ о н : «М ен и нг
бугдой и м н ин г анча ж о й и н и от еб кетибди, о ёгининг изи
^олибди, ^ар куни от бугдойимни еб ^уяётир, бу уш а от
булмасин тагин», деб ^олади. Ш унда улар: «Булм аса
п о йл а — у уш а отми ёки бопп^асими, б илиб оласан», деб
масла^ат бериш ади. Д е ^ о н отни пойлай бошлабди. Бир
куни э рта тон г уш а ч иройли ёлдор дулдул гордан чи^и б
б угдой зор га кириб, у т л а(5 ^орн и н и туй газа бошлабди.
Д е з д о н эса отнинг ч ир ой л ил и ги га ма^лиё булиб,
бугдо й и н и еганига ^ам ачинмабди. Н и ^оят, от ортига
^айтиб, горга кираётганида, д е ^ ^ о н ^ам ун ин г изидан
кетма-кет горга томон ю ра берибди. О т горга киргач,
гойиб булибди. Д е ^ о н гор ичига кириб, чархга йиг ясаб
утирган, ю злари дан нур ёгилиб турган бир ^ар и яга дуч
келибди. Д е ^ о н салом берибди, чол алик олгач,
ути риш га ж ой курсатиб, нима сабабдан ун ин г бу горга
ки рган и ни сурабди. Ш унда д ех ^ о н от во^еасини, яъни
шу гордан ч и к ^ан от эккан бугдойини еб ^уяётган и ни
айтибди. Чол: «Х аф а булманг, углим, отим келтирган
53

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ч ует м ан зи л г о^л ари

зара р и н и тулайман, манг олинг», деб к^ириб утирган тиг


ь;ириндисидан бир ?^овуч берибди. А лам зада д е ^ о н чол
олдидан шаад билан чи^и б кетаётиб, ь^ириндини тукиб
ю борибди. Р ордан таш ^ар и га чи^и б ^араса, б елбоги га
ёп и ш и б долган озгина ^и ри н д и ялтираб турган эмиш.
Н е куз билан курсинки, у олтин экан. Д е э ^ о н афсусла-
ниб, д ар^о л торга ^ай ти б кирмоь;чи булган экан, горнинг
огзи ёп и либ ^олибди. Шу во^еа булиб утгандан буён
куркам дулдул от гордан чи^май долган экан».
Ш ундай ^а^ и ^а т, ривоят ва а ф с о н а л ар га бой булган
^уд уди м и зд а м езоли т даврида чизилган ^оя тош лардаги
суратлар — ^адимги тасви ри й санъ атн ин г бу каби ёдгор-
ликлари м уста^и л ли кка эриш ган У збеки стон ни н г и б ти ­
доий жамоа тар и хи ни чинакамига урганиш да гоят
^имматли тарихий жужжат булиб хи зм ат ^илади.

3. Калтаминорликлар чайласи
н ео л и т (янги тош) даврига утиш, асосан тош ни
си лли^лаш ва тешиш усул л ари н и раем ^илиш дан
бош ланади. Бу даврда одам ларн и нг катта ю ту^л ар и д ан
бири сопол идишлар ясаш булди. К упчилик халк, бу
даврда дарё, кул ва д ен ги зл ар буйида, аксарияти ^ум
устида чайла ^ури б яшаган. Булар асосан у т р о ^ булиб,
ф а ^ а т овчилик ва б ал и^чи л ик билан кун кечирганлар.
Ш унинг учун со п ол иди ш ларн и н г таги тек ис эмас,
54

www.ziyouz.com kutubxonasi
ю м а л о ^ ёки тухум учига ухшаш булган. У зб е ки сто н д а
Б о й с у н тогларидаги Мачай, Амир Т ем ур горларида,
У збой а т р о ф и д а ва 1^ора^алпогистондаги Ёнбош ^алъа
ат р о ф л а р и д а н ео л и т даври м адани яти н ин г ^ о л д и ^ а р и
топилган. Б у маконлар ичида энг д и ^ а т г а сазовор и
1^ора^алпогистондаги калтам и норл и кл ар чайласидир.
П р о ф е с с о р С. П. Т о л стов б о ш л и ^ Х оразм арх еоло ги я
илм ий са ф ар и 1937 йилда ^и д и р и ш иш лари олиб бориб,
Ж а н у б и й 1^ора^алпогистондаги 1^изил^ум ичида ^ол и б
кетган ^адимги обод ер л ар д а гоятда куп ва а^ам и ятл и
ёд го рл ик л арн и то п и б текш ирди. Бу ёдгорликлар орасид а
энг в;адимгиси к а лтам и н орл и кл ар чайласи булиб, ун да
сунгги даврларнинг ёд горликлари ?^ам яхши са^ланган.
1^ и з и л 1$ум са^роси даги ^ум теп ал и кл ар ор асид а
Ё нбош (Ж о н б о с ) ^алъа номли 1$ир усти д а эрам и зд ан
300 —400 йиллар илгари солинган ь^алъа бор. Уша
^ и р н и н г ж ануб томон этаги да ш амолда б у зи л и б нура-
ётган т а^ и р л ар тагида кул, со п о л си н и^лари, майда тош
^ у рол л ар ва б о ш ^а нарсалар кур и н иб долган.
1940 йили уша ж ой ^азилганда, у ерда ь>ум т еп ас и н и
текислаб, ходачалар ва ^амиш дан жуда катта чайла
^ури лган ли ги ани^ланди.
П р о ф е с с о р С. П. Т о л сто в н и н г тахм инига кура, деб
ёзади мар^ум академик Я. F. Гулом ов, бу чайлада
100— 120 одам она уруги оиласи т арги б и д а яшаган.
Чайлада ^умни уйиб ишланган 20 дан о рти ^ учов; булган.
^ а р бир учов; а т р о ф и д а балиь; суяклари, кийик, ёввойи
чуч^а, ^ирговул, сув куш лар и н и н г суяклари, урдак, гоз
тухум лари н ин г пучо^лари, ёввойи ж и й да данаклари,
ча^м о^тош дан ясалган майда п и ч о^си м о н асбоблар,
тош ни си л л и ^л аб ишланган б олгасимон асбоб, со п ол
идиш си н и ^ лар и ва шунга ухшаш нарсалар куп булган. Бу
ж о й д а ^али металл, уй ^айвонлари, ^улда эки лади ган
эки н ^о л д и ^л а р и йук-.
Чайлада топ ил ган н ар саларни н г ^ам маси бу ж ой д а
^адим зам онда сув булганлигидан д алолат беради. Бу
ат р о ф бир зам онлар кул ва б о т к о ^ булган, унда ёввойи
ж и й д а д ан аклари булган, ча^мок,тошдан ясалган майда
пичо^си м он куроллар топ илган ж ой а т р о ф и д а пахта
д арахтлари усган ч акалакзорлар ва камиш усадиган
ту ^а й л ар булган, Ч айл ани шу м атери аллардан ясаганлар.
Бали*; суягин и нг куплиги бундаги одам ларн и нг асосий
касби кулда балик, овлаш ва ту^а й д а овчилик к,илишдан
и бо рат булганлигидан гуво^лик беради.
55

www.ziyouz.com kutubxonasi
М еталл н и нг йу^лиги, уй ^ай в о н л а р и ва д е ^ о н ч и л и к
ал ом атл ари ни н г й у ^л иги — булар ^али она уруги б ос^и-
чида яш аганлигидан дар ак беради. Бу чайла а^ли бундан
5000 й илларча му^аддам янги тош (н ео л и т) д авр ин и нг
ох и р и д а яшаган. Бу У зб е ки сто н д а она уруги тартиби-
нинг охири ^исо б л ан ад и.

4. Ота уруги даври. М еталлнинг тар^алиши


Бу давргача одамлар табиатдаги бор н арсаларни
тутиб ва т е р и б еб, ти р и к ч и л и к ^и л иб келганлар. Улар
чорва б о^и ш н и ?$ам, эки н экиш ни ^ам билмаганлар.
О вчилик ва б ал и ^ ч и л и к н и н г р и во ж л а н и б б ориш и
н ати ж асид а киш илар аввал мисни ва к е й и н р о ^ мисга
^алайни ^уш иш дан ч и ^ а н жез (б р о н з а ) ни ишлата
бошлаганлар.
Т у р к м ан и с т о н д а К опетдо г этаклари даги сой лар ^уйи
о^и м и да Анав, I ^ a ^ a , Чача, Н а м о з г о ^ каби теп ал ар
металл янги т ар ^ ал ган зам онда п ай до булган энг ^адимги
у т р о ^ д е ^ о н а^о л и яшаган ^и ш л о ^л ар хароб алари д ан
иборатдир. Б у ва^тд а Х ор азм д а К алтам и н ор чайласидаги
каби катта-катта туда були б яшаш даври утиб, а^оли
майда гур у^л ар га булиниб, сув то ш ^ и н л ар и чегарасида
ж уд а ибтидоий д е ^ о н ч и л и к ва бир оз чорвачилик билан

Б р о н з а даври к и ш и л а р и н и н г маш гулоти

56

www.ziyouz.com kutubxonasi
кун курган. Улар Туркманистондаги сингари сойнинг
^уйи о^имида булмасдан, балки дарё тош^инлари
кетидан тентираб юргани учун уларнинг турмуши анча
цоло^, уйлар ^ам омонат чайлалардан иборат булган. Бу
хил ^али муста^кам урнашмаган д е ^ о н ва чорвадорлар
маданияти биринчи марта Хоразмда уша Калтаминор
чайласи як;инларида ани^лангани учун « Т о з а богёп
маданияти» деб аталган. Кдрийб шу хил маданият
М охондарё ^авзасида ^ам топилди. М охондарё Зараф­
шон дарёсининг ^уриб долган бир ирмоги булиб,
^оракул районининг шимолидаги чулда унинг (М о -
хондарёнинг) излари ^али йу^о ли б кетмаган ва унинг
буйларида уша ибтидоий давр ^ишло^лари ва мозорлари
мавжуд. Бу жой профессор Я. F. Руломов томонидан
1950 йилдан бошлаб гекширилган. Бу жойдаги ^ишло^-
ларнинг сув топп^инлари утган жойларидаги та^ир
устида жуда куп чайлалар урни булиб, унда бино
излари куринмайди. Л еки н идиш, ^урол ва бош^а
нарсалар уларнинг утро^ а^оли булганлигидан дарак
беради. Бунда ибтидоий о ч и р ; ^ишло^лар ва уларда
тошдан, жездан ишланган ь;уроллар, зеб-зийнат буюмла-
ри шунчалик купки, у жойларни текшириш келгусида
катта натижалар бериши мумкин.
К,оракул ша^арчасидан ^арийб 15 км шимоли-гарбда
З а м о н б о б о кули буйида уша давр а^олисининг катта
^абристони тогшлиб текширилди. Мозорларда у^гклар-
нинг оёь;-^улини букиб, гужанак ь;илиб, чап томонга
ёнбош латиб кумганлар. Lily тари^адаги 41 та мозор
очилди, улардан баъзиларида эр ва хотин бирга дафн
этилган. У замонда она уруги даври битиб, ота уруги
хукмрон булган ва эркакнинг хужаликдаги ва оиладаги
роли ортган, хотин унга хусусий мулк ^атори тобе бу л и б
долган давр эди. Ш унинг учун эр улса, хотинини ?;ам
улдириб бирга кумиш одат булган.
Мозорларда идишлар, yiyvap, зеб-зийнат буюмлари,
баъзи ^уроллар, ^атто жез ойналар уликнинг ёнига
^уйилган. Ла^ад ^илиб кумиш уша ва^тда амалда булган.
Ш унга я^ин бир жойдан топилган иккинчи бир
^абристонда >;ам уликларни ю^оридагидай гужанак
^илиб кумганлар. Топи лган суяклар ёнида жез
исиргалар, ^имматба^о тошлардан маржонлар, жез
билакузуклар топилган.
Бу жойдаги ^ишло^лар атрофида экин ерлари
булгани, тош^инларни бирлаштирувчи кичик ари^лар

57

www.ziyouz.com kutubxonasi
И б т и д о и й ^ун арманд чи ли к ва ту^и м ач или к

^азилганлиги ани^ланди. Бу ерларда жанубий Туркмани-


стон тепаларидаги сингари буё^ ли со п о л идишлар ишлаб
чи^аришни билганлар, к у лолли к чархи ишлатилган,
сугори б д е ^ о н ч и л и к ^илиш вужудга келган.
Наманган вилояти Ч ует ша^арчаси ёнидаги «Бувана
м о з о р » деган жойда >;ам шундай р ш л о ^ топилган.
У ердаги ах,оли атрофдаги б у л о к сувларидан фойдала-
ниб, д е ^ о н ч и л и к ^илиб, утро^ холда р ш л о ^ - ^ и ш л о ^
б у л и б яшаганлар. Ч устликларнинг сопол идишлари
Туркманистон утрок, дех^онлариники сингари буё^ли,
хилма-хилдир. Жездан ^уйма буюмлар куп ишлатганлар.
Хом гиштлардан ертула уйлар к;уриб яшаганлар. Бу
ь^ишло^ а^олиси бундан ^арийб 300 минг йил му^аддам,
темир давр и га кучишда хам уша жойда кун кечирганлар.
Худди шундай ^ишлок, А ндиж он вилояти К,ургонтепа
районидаги Д ал вар з и нте п ад а х,ам топилган. Буларнинг
х,ар иккиси х,ам бир хил булиб, бу а^вол жез даврида
Фаргона сойлари сувидан фойдаланиб де^кончилик
^илувчи утрок, дехк,онлар кишлоги куп булган, деган
хулосани чи^аришга имкон беради.
Ж е з даврида бундай обод булган Хоразм, М охондарё
районлари, Чует, Далварзин ва Кучуктепада олиб
58

www.ziyouz.com kutubxonasi
Бронза дан ^арб ий к,у р ол ясаш.

борилган археологияга оид ^азишмалардан шу маълум


булдики, Чует маданиятини яратган кддимги д е ^ о н л а р
атрофи деворлар билан уралган муста^кам ^ишло^ларда
нахеа ёки хом гиштлардан ^ури;\ган уйларда яшаганлар.
Масалан, в;адимги Чует цишлоги харобасида узунлиги
286 метр, эни 2 — 3 метр ва баландлиги 1,5 метрча
келадиган ташкой девор ^олдик,лари очилди. Шундай
девор к,олдик,лари Далварзинда >^ам 200 метр масофада
топилиб, унинг эни 4,6 метр, баландлиги 2,5 метр келади.
Далварзинтепада атрофи девор билан уралган арк
харобаси топилиб, деворининг узунлиги 130 метрга ва
баландлиги 2,5 метрга тенг. Далварзинтепанинг шар^ий
^исмида х.ат'го 80 м масофада эни 4 м ли тош йул очилди.
Булардан ташк,ари, бу ерда бир неча турт бурчакли нахеа
деворли уйлар ?$ам топилди.
Далварзинда топилган 900 га я^ин тош уро^, Чустдан
топилган тош ва жез уро^, 415 тош ёргучо^, дон учун
ковланган 17 та ура >^амда куйиб кумирга айланган арпа,
бугдой, тариь;, сули донлари ва боннца ашёлар ^адимги
далварзинликлар ва чустликлар асосан дех,^ончилик
билан шугулланганлигини курсатади. А р хе ол оги яга оид
топилмалар: суякдан ясалган моки, ^адоь> тошлар,
урчу^лар, жез игна ва бигизларга к^араб х,укм ^илганда,
а^олининг турмушида ту^увчилик ва тикувчилик ^ам

59

www.ziyouz.com kutubxonasi
маълум роль уйнаганлигини курамиз. Чустликларда >^ам,
далварзинликларда ,%ам ма^аллий дегрезлик ва мискар-
лик анча т а р а н и й ^илган. Чунки бу ёдгорликлардан
жуда куп металл буюмлар: жез, ypof>, пона, пичо^, камон
у^ларининг пайконлари, найза учлари, зеб-зийнатлар,
жез ойналар, билагузуклар, исиргалар, чулпилар, мун-
чо^лар ^амда турли хил жез буюмлар ^уйиладиган тош
^олиплар, шунингдек, дегрезлик ^урасининг ^олди^лари
топилганлиги бунинг я ^ о л далилидир. Чует маданияти-
га мансуб ёдгорликлардан топилган гулдор сопол
буюмлар кулолчиликнинг ^ам анча ривож топганлигидан
гуво^лик беради. С о п о л идишлар шакли хилма-хил, улар
асосан тово^, куза ва хумча, тувак, ^озон ва купгина
бош^а хил идишлардан иборат. С о п о л идишларнинг
сиртига ^изил буёв; бе р и ли б сай^алланган. Уларнинг бир
^исми i^opa буёадан турли хилдаги геометрик чизи^лар
билан на^шланган. Агарда Ч ует маданиятига мансуб
ёдгорликларда ч и ^ а н топилмалар ю^орида 1$айд этилган
чорвадор ^абилаларга мансуб моддий маданият ^олди^-
лари билан солиштирилса, бронза даврида утро^
д е ^ о н ч и л и к билан шугулланган а^олининг маданий
жи^атдан чорвадор ^абилаларга нисбатан анча устунли-
ги маълум булади.
V Демак, жез даврида хал^ узи экин экиб, уз ^улида
^айвонларни урчитиб тирикчилик утказиш йулига утган.
Бу нарса жамият тарихида жуда катта и^тисодий ва

60

www.ziyouz.com kutubxonasi
ижтимоий бурилиш эди. Ерга экин экиш, ^уш ^ушиш
каби асосий хужалик ишлари фа^ат эркакларнинг
^улидан келадиган иш булиб, бу нарса эрнинг, яъни
отанинг оилада х,укмронлик ^олатини муста^камлайди.
Она уз уругидан ажралиб, эрнинг уругига утади. Бола
отаники ^исобланиб, меросни ^ам отадан олади.
^ о з и р ги замон д е ^ о н ч и л и г и ва чорвачилигининг
асоси уша жез даврида, тахминан ^озирги замонамиздан
4000 йиллар аввал вужудга келган. Миср, Иро^, Ж анубий
Туркманистон каби мамлакатларда ундан х,ам илгарирок.
вужудга келган.
Бундан кейин жамият во^аларда утрок, д е ^ о н л а р г а ,
дашт ва тогларда эса кучманчи чорвадорларга ажралади.
Чорваси купайганлар у т л о ^ излаб, молини ^айдаб,
жойдан-жойга кучиб юр ишга мажбур б у л и б ^ олади.
Хуллас, Фаргона, Сурхондарё водийларида сунгги бр о н ­
за даврига мансуб атрофи мудофаа деворлари билан
уралиб, муста^камланган ^ишло^лар харобаларини то-
пиб текшириш бронза даврида утро^ д ездонлар яратган
маданиятни урганишда жуда бой ва ^имматли матери­
аллар беради.

5. Сугориш нинг келиб чи^иши


Хоразмда Калтаминор, То за богё п маданиятлари изла-
ри, Амударёнинг т о ш р н сувларидан фойдаланиб яшаган
хал^нинг маданиятли эканлиги, бу ерда ва М охондарё
^авзасида тош^ин сувларни чу^ур ерларга тортиб
тушириб, унда тариь;, арпа, кунжут, ^ово^, бугдой
етиштирилганлиги куринади. Сугориш каналларининг
йуналиши уша ибтидоий жамоа тузуми даврида одам
яшаган ерлар билан богли^. Тошкин сувлар тартибга
солиниб, улар канал ^олатига келтирилганлиги маълум
булди.
Фаргона каби тог сойлари билан бо гли ^ ерларда
сойларнинг оё^ларида тошиб ётган сувларни бош^ариш
йули билан д е ^ о н ч и л и к к^илинган.
Энг эски д е ^ о н ч и л и к жойлари ?^ам аввало шу
тош^инлар атрофида вужудга келган. Демак, ибтидоий
жамоа одамлари канал ^уриш усулини билмаганлар.
Фа^ат дарё тошкинларидан ^осил булган табиий
сувлардан фойдаланганлар. Хуллас, асримизнинг бошла-
ригача бутунлай ^оронги булган ибтидоий жамоа даври
фа^ат археология фанининг юту^лари натижасида
61

www.ziyouz.com kutubxonasi
бирмунча ёритилди. А ш е л ь маданияти давридан тортиб
то синф ва давлатлар вужудга келгунча, тугрироги, Урта
О сиёда илк ёзма тарихий маълумотлар пайдо булгунгача
утган бир неча юз минг йилни у 3 ичига олган даврда
улкамиз хал^лари дунёдаги ?^еч бир хал^нинг ибтидоий
давр тарихидан ^олишмайдиган бой тарихга эга эканлиги
маълум булди.

II. Цулдорлик жамияти даври


Бундан 3000 йилча илгари одамлар темирни оловда
эритиш йулини тогшб, уни ишлата бошлаганлар. Бу
даврда ишлаб чи^ариш имконияти шу даражага етадики,
бир кишининг ме^натидан унадиган даромад унинг бир
узини бо^ишгагина эмас, балки бир неча кишини
боь;ишга кифоя ^ила бошлайди. Д е ^ о н ч и л и к д а ва
чорвачиликда урушда ^улга туширилган асирлар зур лаб
ишлатилади. Улар ^улларга айлантирилади. Натижада
^ у л д о р л и к ж а м и я т и келиб чи^ади, жамият купро^
^у л ме^натига таяна бошлайди
Узбекистонда ва умуман Урта О сиёда бу бос^ичнинг
б у л и б утган-утмаганлиги ^алигача м утла^о текширилма-
ган эди. 1^адимги Хоразм ерларида, Рарбий Б у х о р о
чулларида У л у г Ватан уруш и арафасида утказилган
археологияга оид текширишлар б у масалага равшанлик
киритди. Ш у тарифа Ам удар ё ва Зарафшон этакларида
чулга айланиб ётган катта майдонларда археологияга оид
тад^и^отлар у тказилган ва^тда бу ерлар ^адимги
^алъалар, кушклар ва ша^арларнинг вайроналари билан,
улар орасидан утган ^адимги сугориш каналлари излари
билан тула эканлиги бирмунча ани^ланди.
А р х е о л о ги я га оид текширишларнинг ани^лашича,
Хоразмнинг гарбида, К,ора^ум ичларида бундан 2500 —
2600 йиллар илгари жуда катта ^алъалар б и н о ^илинган.
Улар ичида иморатлар солинган, а^оли бу ^алъалар
атрофида А мударёнинг ^адим Сари^амиш кулига кириб
кетган тармоги булмиш Довдон суви тоип^инларини
бош^ариб, унда дех^ончи ли к ва чорвачилик билан
шугулланган. ^ о з и р г и К,ора^алпогистон тупрогида ^ам
а^вол шундай булган.
Бундай улкан ^алъаларнинг хом гиштдан бино
^илиниши, тоин^ин сувларини тартибга солиб, сугориш
каналлари ^урилиши бу даврда Урта Осиёда ь^адимги
Шарк, давлатлари типидаги давлат булганидан дарак
62

www.ziyouz.com kutubxonasi
беради. Айни замонда Греция ва Эронда майдонга келган
ёзма маълумотларда милоддан бурунги V I I асрда Урта
Осиёдаги Саклар давлати билан Рарбий Эрондаги Мидия
давлати уртасидаги Ж а н у би й Туркманистон ерларида
^укмронлик 1^илиш учун кураш боргани, Эронда Ахуамо-
нийлар давлати вужудга келгунча бу жойлар Хоразм
давлатига ^арам булгани ^а^ида суз боради.
Буни Рарбдаги буржуа шар^шунослари писанд ^ил-
маган эдилар. А м м о археологияга оид текширишлар бу
^олнинг ^а^и^ат эканлигини тасди^лади ва жуда кугт
янги муаммоларни уртага ташлади.
Бундан 2100 йилча бурун Урта Осиёга келиб кетган
Х итой сайё^и Чжан Цяннинг маълумотларига кура,
«Д а в а н » деб аталган Фаргонада 70 га я р н катта ва кичик
^алъалар, 300000 га я^ин а^оли булиб, бу ерда беда, узум
етиштирилган ва йил*;ичилик кенг ривожланган.
Катта Фаргона канали ^урилишида утказилган архео­
логияга оид кузатишлар ва кейинги йилларда утказилган
махсус илмий сафарлар натижасида эса Фаргона водий-
сида ашель ва мустье даврларида одам яшаганлиги,
кейинги т а р а ^ и ё т натижасида жез даврида Ч ует ва
Далварзин каби ибтидоий ^ишло^лар булгани ани^-
ланди.
Бундан кейинги утро*; маданият сойларнинг этагида-
ги тош^инлар ва куллар орасида кенг тар^алиб, ^озир
Сирдарёга я^ин чулларда бу даврнинг харобалари куп
учрайди.
Фаргонанинг Чжан Цян сафаридан кейинги даврда
^андай булганлиги ^а^ида ёзма маълумотлар йу^> лекин
археология б у хусусда куп маълумотларни ани^лаб
бераётир.
Купгина буржуа шар^шунослари Урта Осиёдаги
^адимги маданиятни й у ^ а чи^ариб, б у ерларда маданият
фа^ат Эрон давлати таъсири остида вужудга келиб,
кейинро^ Искандар Зул^арнайн (А ле к с ан д р М акедонс­
кий) истилоси ва умуман греклар ^укмронлиги таъсири-
да т а р а н и й ^илган, сунгра яна харобаликка юз тутиб,
фа^ат араблар истилосидан сунг ислом дини таъсирида
яна кутарилган деган фикрни илгари сурар эдилар.
Хоразмда, Рарбий Б у хор о чулларида ва умуман бутун
Узбекистонда археология ёрдамида топилган нарсалар ва
далиллар эса Рарбнинг бу уйдирмаларини фош ^илиб
ташлади.
Эронийлар ва греклар истилосигача ^амда ундан

63

www.ziyouz.com kutubxonasi
Н а у с н и н г ум ум ий куриниши

кейин булган моддий маданият четдан келган таъсирнинг


я^^ол излари эмас, албатта. Эрон пуллари Македониядан
келган, бу ерда раем булган баъзи идиш шакллари
архитектура ёдгорликлари топилган, аммо буни четдан
келган моддий маданият таъсири туфайли Урта Осиё
маданиятида кескин силжиш вужудга келган деб булмай-
ди.
Урта Осиёда ^улдорлик даврининг ю^ори т а р а ^ и ё т и
Парфия, Греция, Ба^трия >^амда Кушон каби ма^аллий
>>укмронлар замонида пайдо булди. Бу замонда ^алъалар
б и н о ^илишда, сугориш каналлари ^уришда, >$унар-
мандчилик, ша^ар ^аёти, йул ишлари, ички-таш^и савдо
^амда санъатда жиддий кутарилиш юз берганлигида
синфий муносабатларнинг кескинлашганлиги куринади.
Бу ^олат ёлгиз Хоразмда топилган археологияга оид
ашёлардангина эмас, балки бутун Урта Осиёда утка-
зилган ва утказилаётган текширишлардан ^ам я^^ол
куриниб туради.
Илгари Урта О сиёнинг маданий-сиёсий ва и^тисодий
ало^алари ^а^идаги таргибот фа^ат Эрон )^амда О лд
О сиё билан муносабат, « Э р о н таъсири» деган гаплардан
нарига у ™ а с эди. Хоразм ва Б у хор о вилоятида утка-
зилган археологияга оид ^азишлар Урта Осиё хал^лари
64

www.ziyouz.com kutubxonasi
Н а у с н и н г ички куриниши.

Руссиянинг марказий районлари, айни^са Волга дарёси-


нинг ^авзасида булган давлатлар билан жуда ^адимдан
мунтазам ало^ада б у л и б келганини курсатади. Далилий
маълумотлар ^адимдан бошланган бу алоцанинг илгари
етарлича урганилмай келинганини курсатади. Бу ало^а-
нинг купгина ^ирралари келажакда яна х,ам равшанро^
гекширилиши шубх.асиздир.
Оташпарастлик зардушт (зароастризм) динининг
ривожи Эронда эмас, Урта Осиёда булганлиги архео-
логлар томонидан исботланди. Буни ^азишмадан т о ­
пилган далилий маълумотлар тасди^лади. Милодимиздан
бир неча аср бурунги ёдгорликларни текшириш мух,им
нарсаларни очмоада. Чунончи, академик Я. F. Р у л омов
1936 йили Хоразмнинг Мангит районидаги К,убба тог
устида зардуштийларнинг ^абристонини топди. Унда
катта хом гиштлардан ^урилган 60 метрли тор бино
харобаси ичида бени^оя куп одам суяклари топилди.
Суякларнинг кумиклари гажилган, баъзи майда суяклар
мутла^о йуi<,. Суякларни алла^аердан туплаб, бинонинг
ичига ташлай берганлар. Кейинчалик ало^ида киши-
ларнинг суякларини сополдан ясалган махсус ^утилар
(оссуарийлар) ёки остадонларга солиб, уша бинода
са^лайдиган булганлар.

5 А. Набиев 65

www.ziyouz.com kutubxonasi
1^абр то ши ( V - V I асрлар) ? Э р а м и з н и н г II асрига оид
Кап ки р тепадан т о п и лг а н с о ­
п о л ^аикалча.

А р х е о л о гл а р зардуштийларнинг му^аддас китоби


саналган « А в е с т о » д а ^ам ^адимги юнон ёзувларида
айтилган маросимга дуч келганлар. «А в е с т о » д а айтили-
шича, ^адимги зардуштийлар уликни ерга кумишни, сувга
ташлашни, утда куйдиришни ^атти^ гуно^ деб ^исобла-
ганлар. Ш уни нг учун уликни узовдаги ялангоч ^оялар
устига элтиб ташлаганлар. Уни йирт^ич ^айвон ва
^ушлар еб кетганидан кейин унинг суяклари узоь; ва^т
*>уёш таъсирида к^олиб тозалангач, йигиб олинган ва
бояги б и н о — « н о в у с »д а са^ланган. Суякларни оссуарий-
ларда са^лаш одати кейинги замонларгача, яъни S7pTa
Осиёда м усулмончилик кенг тар^алгунча давом этган. Бу ■
хилдаг-и суяклар солинган со п о л ^утилар х,озир Урта
О сиёнинг куилаб жойларидан тоиилмовда.
К^ора^алпогистонда Ж о н б о с (Ё н б о ш ) ^алъасини
Казишда зардуштийларнинг оташкадаси, яъни утга
топинадиган ибодатхонаси топилган. К,алъанинг дарво-
засидан кирилгач, гугри кучанинг икки томони зич
иморат булиб, куча бо р и б ^алъанинг турида шу
оташкадага та^алади. Унинг ёнида ^алъанинг ^окими
турадиган катта б и н о ^олдиги топилган. Оташкаданинг
таш^ари хонаси атрофига супалар ^илинган. Уртада ерда
ов^ат ^олдиклари, суяклар, данаклар, сини^ идишлар

66

www.ziyouz.com kutubxonasi
Эр ам и з н и н г I - II асрла рига оид ^ у р г о н т е п а д а н то п и лг ан шахмат то-
ж и си мо н с о п о л идишлар.

жуда куп топилган. Ичкари хонанинг деворлари у зо ^


ёнган оловдан ялтираб ^орайиб кетган булиб, уйнинг
нариги томонидаги майдончада бени^оя куп кул са^ла-
ниб долган. Бу кулдан ^исман оловхона уйнинг ичидан
^ам топилган. Демак, ичкарида му^аддас олов тухтовсиз
ёниб турган, зиёратга келганлар таш^ари хонада супа-
ларда утирувчи махсус дин арбоблари — «а тра бон »лар га
уз ^адяларини бериб, улар ор^али «о л о в н и н г дуосини
о л и б » {^айтганлар. А р х е о л о ги я маълумотлари ва турли
эъти^одлар тугрисида са^ланган хотираларнинг ^аммаси
зардушт динининг ватани ^амда « А в е с т о » китоби
майдонга келган жой Урта Осиё, яъни Хоразм ва Балхда
булиб, 200 кийик терисига заржал ^арфлар билан ёзилган
бу китоб, 1992 йили Душанбеда оддий ^огозда нашр
этилди ва ^а^и^атдан ?^ам унинг Ватани у лкамизДа
эканини тасди^лайди. 5
Милодимиздан аввалги I II асрдан бошлаб Урта Осиё
ва Ш им олий ^ и н д и с тон Грек-Ба^трия давлати, сунгра

67

www.ziyouz.com kutubxonasi
М и л о д и м и зд а н аввалги II — I асрлар га оид С ур х о н д а р ё д а н т о п и л г а н
с о п о л ^айкалча лар

Кушон >^амда Эф талит давлатлари к,ул остида булган;


уша замондан бу икки мамлакат орасида маълум
муносабат бошланган. Мавжуд ёдгорликлар б у тугрида
жуда куп маълумот беради.
1933 йили Термиз районида, А йритом деган жойда,
будда дини ибодатхонасининг харобаси топилган. И б о -
датхонада будданинг ^айкали ва боип^а ибодатхона
^исмлари ^аторида тошдан ясалган одам ^айкаллари
топилган; улар муси^а чалувчи, ^адялар ташувчи эркак
ва аёл ^айкаллари булиб, ибодатхонанинг таип^и томон
карнизи шу ^айкаллар билан безатилган. >^айкалларнинг
^иёфасида, кийимларида ^и нд истонга хос белгилар
ёр^ин булиб, бу санъат икки мамлакат орасидаги
муносабатларнинг самарасидир.
II асрда Кушон давлати будда динини ^индистондан
Урта О си ё ва Шар^ий Туркистонга тар^атиб, уни давлат
дини даражасига кутарган. Узбекистонда, айни^са унинг
жанубий районларида ва Шар^ий Туркистонда топилган
куплаб буддизм ёдгорликлари уша даврга ^арашлидир.
I I I асрда Эронда и о н и й дини вужудга келди, лекин
у у з о ^ са^ланмади, унинг тарафдорлари Урта О си ё ва
Ш ар^ий Туркистонга ^очиб утиб, купро^ савдо йули
устидаги ша^арларда б у динни тар^атдилар.
Баъзи а рхеолог олимлар Урта Осиёда топилган

68

www.ziyouz.com kutubxonasi
куплаб сураткашлик ва .\айкалтарошлик ёдгорликларида-
ги тасвирларнинг мураккаблигига ^араб, уларни моний
дини билан боглашга ^аракат ^иладилар. А слид а бу ?$ол
Куш онлар ^укмронлиги даври (I — I I I асрлар) — ^ул-
дорли к тузумининг Урта Осиё шароитида энг ри-
вожланган даври булганлиги билан боглиадир. Бу
даврда, бир томондан, ^абилаларнинг утро^ликка кучиб,
сугориладиган ерларда жойлашиш жараёни кучайган
булса, иккинчидан, ^улдор аристократия жамоалар
ерини тортиб олиб, у злаштиРа бошлайди, шу тарифа
жамоалар уз ичидан бузилиб, бутун-бутун ^ишло^лар
^улдор аристократ «де:>^он»ларга тобе б у л и б ^олади. Бу
ф еодализмнинг куртаклари эди.

///. Феодализм даври


Экин майдонларининг купайиб бориши, хусусан
сугориладиган ерларнинг кенгайиши, ^ишло^ларнинг
купайиши, ер ^осилдорлигини орттирувчи сунъий угит-
ларнинг яратилиши, сувни баланд ерларга кутарадиган
чархналакларнинг ва сув тегирмонининг кашф ^илини-
ши, пахта экинининг тар^алиши, мева навларининг
яхшиланиши йулидаги муваффа^иятларнинг хдммаси
замонанинг ишлаб чи^арувчи кучларини устириб юбор-
ган ва уни янги ф еодал муносабатларга олиб келган янги
ижтимоий во^еа булди.
Бундай му^им шароитда кушонларнинг салтана-
тига путур етиб, ин^ирозга юз тута бориши билан
бирга ички зиддиятларга мувофи^ диний о^имлар
уртасидаги муносабатларнинг ^ам мураккаблашмаслиги
мумкин эмас эди.
III асрдан бошлаб ^улдорлик даврининг ша^арлари
харобаликка юз тутиб, и^тисодий .%аёт асосан ало^ида
во^аларга, ^ишло^ларга кучади. Ер аристократияси —
«де:х^он»лар ^ишло^ларга, ари^лар бошига келиб,
кушклар бино ^илади. V I асрга келиб улар ^уллардан
^ у р о л л и йигитлар — чокарлар са^лаб, атрофдаги ^иш-
ло*> а^олисини уз фойдасига ишлатиб кун кечиради. Ш у
тахлитда М и лод н и н г I асрининг 25 йилидан то I V аср-
нинг 50-йилларига ^адар ^укм сурган марказлашган
кучли Кушон давлати тугаб, >^ар ^айси ша^ар атрофи-
даги во^ада ало^ида-ало^ида муста^ил ^укмдорлар
пайдо булади, уларнинг бошида « д е ^ о н » л а р н и н г ва-
кили туради.

69

www.ziyouz.com kutubxonasi
>^озир Тошкент, Самарканд, Бухоро, Ж иззах,
Фаргона водийсидаги ва бош^а куплаб ша^арлар
атрофидаги сугориладиган ерларда баланд-баланд «о^ те -
налар» бор. А р хе ол оги я га оид ^азилмалар, буларнинг
^аммаси феодалларнинг хом гиштдан солинган ф еодал
кушкларининг харобасидан иборат булиб, « д е ^ о н л а р »
яшГаб утган жойларнинг ^олди^лари эканлигини курсата-
ди. Академик Я. F. Р улом овни нг кузатишлари бундай
кушкларнинг ^озиргача са^ланиб келганлигини курса-
тади.
Феодаллашиш жараёнида ички урушлар, хал^
^узголонларини бостириш учун кескин чоралар куриш
натижасида анча вайронагарчилик, ^ирилишлар булиб,
бутун-бутун районлар ва^тинча бушаб долган. Ш унга
^арамай, ишлаб чи^арувчи кучлар ривожида маълум
силжишлар булган. Ш у силжишларни маданият со^асида
^ам куриш мумкин. Масалан, Хоразмда Т у п р о ^ а л ъ а
( I V аср) кушкини ^азишда у ердан «п од ш о ла р з а л и » деб
аталган зал топилган. Залнинг атроф деворларига тахмон
сингари раво^лар ишланиб, улар ни нг j^ap бирига турли
^иёфадаги кишиларнинг ^айкаллари урнатилган.
Хдйкаллар ни^оятда ю^ори дид билан ишланган.
П р оф ессор С. П. Т о л с т о в « Б у залда Хоразмда О ф риг
хонадонига мансуб подшоларнинг ^айкали ота-боболар
ру^ига сигиниш тари^асида акс эттирилган», д еб айтади.
Бу жойда ^айкаллардан гаш^ари, турли б у ё ^ л и девор
суратлари ^ам булиб, ундаги манзараларда денгиз
тул^ини, бали^лар, йирт^ич ^айвонлар, созанда ^излар
сурати ва бош^а нарсалар тасвирланган. Бу саройдан
Хоразм шо^ларининг ёзма ^и соб-к итоб архиви ^ам
топилган. Булар ^адимги Хоразм ёзуви билан тахтага ва
чармга битилган.
1938 йили V I — V I I I асрларга оид Хоразм пулларида-
ги ёзувлар ёрдамида уларнинг купгина асослари ани^-
ланган. Умуман, Т у п р о ^ а л ъ а д а н топилган архив ёзуви
фанга жуда куп янгилик берган.
1934 йили Самарканд я^инидаги Мугтепадан Панжа-
кент ^окими Деваштичнинг V I I I асрдаги архиви т о ­
пилди. Архивдаги сугдийча ва арабча хатлар асосида сугд
ёзувининг хусусиятлари ани^ланди, б у эса тарих фанига
анча равшанлик киритди. Бунга Хоразм архивининг
^ушилиши эса Урта Осиёдаги у ша замон ^аёти ва
маданиятига дойр куп масалаларни аницлаш имконияти-
ни яратди.

70

www.ziyouz.com kutubxonasi
Кейинги йилларда Сурхондарё вилоятида «Б ол а -
лик теп а» деган жойни ^азиш жараёнида унинг бир зали
деворлари одам суратлари билан безатилган ибодатхона
эканлиги маълум булди. Унда зеб-зийнатли кийимлар
кийиб, ^улларида ^имматли ^ада^лар тутган ва тавозе
билан алла^андай бир ишорат курсатиб турган эркак ва
аёл суратлари шуб^асиз, моний маз.%аби ибодатхонасида
утказилаётган маросимдан дарак беради. Бу б и н о V аср
охирларига тегишли деб топилди.
1937 йилдан бош лаб то 1956 йилга ^аДаР Бухородан
40 км гарбдаги чулда Варахша ша^рининг харобалари
текширилган. Бу ерда V I I — V I I I асрларда Б у х о р о
^укмдорлари солган Рачфандун саройининг харобалари
топилган. Унда 3 зал ва бир айвон очилган. Айвоннинг
олди томони уймакор ганчдан ^илинган дабдабали то^и
ва раво^лар билан безатилган, ичкари томони алла^андай
мева богларини, ов манзараларини тасвирловчи буртма
ганч суратлар, булбулла р, д у л д у л отлар ^айкали билан
безатилган.
Залларнинг бирида о^ ф ил минган кишилар филга
>^ужум ^илаётган алла^андай афсонавий йирт^ич ^айвон-
лар, ^оплонлар билан олишиб тургани, иккинчи залда
рум ^ушинлари, яна бир деворда устига олтин тахт
^уйилган цанотли туя ва бош^а куп ажойиб нарсалар
ранг-баранг буёк>лар билан тасвирланган.
Кддимги Панжакент харобаси мархуч профес-
сор А. Ю. Якубовский бошчилигида ^азилганда, у ерда
^ам V I I — V I I I асрларга дойр шундай би но топилган.
Деворларга бу ёк ли суратлар солиниб, уларда дафн
маросими, базм ва алла^андай диний бир маросим
тасвирланган.
Т у п р о ^ а л ъ а , Болаликтепа, Варахша, Фаёзтепа, Пан-
жакентларда топилган расмларнинг санъати ва тасвирла-
рининг бойлиги илк феодализм маданиятининг уз замо-
насида анча ривож топганлигини ва мулкдорлик даврида
анъанавий равишда т а р а н и й .^илиб келган тасвицзий
санъатнинг бу даврга келиб авж олганини тасди^лайди.
V I I I асрда араблар истилосидан кейин бундай санъатга
^ам а^амият берилган.
Бу даврда савдо-соти^ ва х,унармандчилик, хусусан,
идишларни сирлаш ва нозик шиша буюмлар ишлаш
ривожланди.
Ша^арларнинг ь^улдорлик, илк феодализм даврлари
даги ва сунгги асрлардаги тарихий топографияси,
71

www.ziyouz.com kutubxonasi
архитектура ёдгорликлари ва бош^а урта аср иншоотла-
ри ^озирги кунда анча яхши урганилган. Эски Урганч,
Эски Марв, Бухоро, Хива, Самарканд ва бош^а бир ^атор
ша^арларнинг тарихига багишланган махсус асарлар
майдонга келди. Булардан таш^ари, Самар^андда Гур
А м и р ма 1>барасидаги мозорларнинг очилиши, У л у гб е к
расадхонасининг ^айта тикланиши (1941, 1948, 1967),
Ша^рисабзда А м и р Т е м у р томонидан солдирилган бир
да^манинг 1933 йилда очилиши ва ^оказолар купчи-
ликнинг эътиборини узига жалб этди.
Гарчи У л у гб е к расадхона (обсерватория) си 1908
йили топилиб, унинг ер остидаги секстант ^исми ^азиб
очилган булса-да, бу ёдгорликнинг ер устидаги шакли
^андай булгани номаълум эди. Расадхона 1948 йи л­
да В. А. Шишкин бошчилигида ^азилиб, унинг ь^андай
булганлиги ани^ланди. Уни Бобур М и р з о уч ^аватли
азамат би н о деб таърифлаган эди. А р х е о л о г л а р ^азиш
ишлари о л и б боришлари натижасида би но тугарак
шаклда эканлиги, ичкариси жуда куп ^исмларга булин-
ганлиги, ^озирги Самарканд Мадраса ва ма^баралари
сингари ранг-баранг кошинлар билан безатилганлиги
аник;ланди. Ш у маълумотларга асосланиб, архитек­
тор В. А. Н ильсен расадхонанинг таш^и куринишини
тахминий равишда чизиб берди.
Ш ундай ^илиб, республикамизда кенг куламда олиб
борилган археологияга оид тад^и^отлар туфайли хал^и-
мизнинг узок, утмиши, сугориш со^асида асрлар давоми-
да орттирган тажрибалари очиб берилди.
Кенг куламда республикамизда оли б борилаётган
археологияга оид тад^и^отлар туфайли Узбекистон
археологиясининг деярли ^амма даврларига: палеолит,
мезолит, неолит, энеолит, бронза ва темир даврлари
^амда антик дунё ва урта асрларга оид жуда куп хилма-
хи л ажойиб моддий маданият ёдгорликлари топиб
текширилди. А р х е о л о ги я га оид текширишлар натижаси­
да тупланган бой ва ^имматли моддий манба Узбекистон
хал^ларининг ^адимги тарихини ёритиш имконини 6е-
рибгина ^олмай, балки урта асрлар тарихи, шунингдек,
ша^арлар « ё ш и н и » ани^лашга ^ам катта ёрдам берди.
Узбекистонда археология фанининг ривожланишида
йирик рус олимлари: А. Ю. Якубовский, С. П. Толстов,
М. Е. Массон, А. П. Окладников, В. А. Шишкин, биринчи
у зб ек археологи, академик Я ^ё Рулом овни нг хизматлари
бени^оя каттадир. А т о ^ л и олим узининг ^ис^а ва

72

www.ziyouz.com kutubxonasi
мазмундор ^аётида
тарих фанлари док-
тори, профессор,
Узбекистон Фанлар
академиясининг ака-
демиги даражасига
кутарилди. Истеъ-
додли олимнинг фан
со^асидаги фаолият-
лари учун унга У з б е ­
ки сто н д а хизм ат
курсатган фан арбо-
би деган юксак ун-
вон берилди.
Олимнинг ижо-
дий фаолияти ?^ам
узига хосдир. У 1926
йилда Тошкентдаги
Узбекистон эрлар
билим юртини, 1930
йили Самар^анддаги
Педагогика акаде-
миясини тамомлади.
1931 — 1932 йилларда
Тошкент педагоги­
ка техникумида у ^ и_
тувчи бу л и б ишла- Ф а ё з т е п а д а то п и лг ан будда .^айкали
ди. Ёшлик чогидаё^
кенг илмий жамоатчиликнинг эътиборини ^озонди.
Илмга, тарихга чан^о^лигини сезган маш^ур улкашунос
археолог В. Л. Вяткин уни узи ра^барлик ^илаётган
ку^на А ф р оси ёбд а олиб борилаётган ^азишмаларда
иштирок этишга таклиф этди. Я. Р у л омов мустакил'
археологик тад^и^отларни илк бор 1936 йили ^адимги
Хоразм ерларидан бошлади. 1933— 1940 йилларда У з б е ­
кистон ^адимги давр ва санъат ёдгорликларини мух,офаза
^илиш ^умитаси (Узком ста ри с)д а илмий ходим, сунгра
илмий котиб б у л и б ишлади. Я. Г у л о м ов 1940— 1943 йил­
ларда соби^ С С С Р Фанлар Академияси Узбекистон
булими Тарих, тил ва адабиёт институти археология
булимининг мудири ва 1943 йилдан Узбекистон Ф А Т а ­
рих ва археология институтининг ^адимги ваурта асрлар
тарихи сектори мудири, институт директори вазифасини

73

www.ziyouz.com kutubxonasi
бажарувчи (1956— 1959
й и ллар) б у л и б ишлади.
«Х ор а зм н и н г сугорилиш
тарихи. 1^адимги замон-
лардан ^озиргача» мавзу-
ида докторлик диссерта-
циясини ё^лади. Я. Руло-
мов 1936 йилдан то умри-
нинг охиригача бир ^анча
археологияга оид ( Т о ш ­
кент, Бухоро, Фаргона,
Хоразм ва бош ^а) отряд-
ларга ра.%барлик ^илди.
Я. Р у л омов 4 жилдли
«У з б е к и с т о н С С Р тари­
хи », 2 жилдлик «С а м а р ­
канд та ри хи » асарлари-
нинг муаллифларидан. Я.
Рулом овни нг Узбекис-
„ „ г, тоннинг сугорилиш тари-
А кадемик И . г . г у л о м о в
* хига дойр илмии ишлари
к^адимги д е ^ о н ч и л и к массивлари (Амударё, Зарафшон,
{^аш^адарё ва бош^а дарёларнинг ^адимги уза н ла ри )н и
ани^лаш ва ундан хал к; хужалиги мак,садлари йулида
фойдаланишда катта илмий а^амият касб этади. Я. Руло-
мовнинг Узбекистон водий ва во^аларида олиб борган
археологияга оид тад^и^отлари Узбекистонда ^адимги
тош даврлари: палеолит, мезолит, неолит, энеолит, жез
ва темир даврларини урганишда му^им роль уйнади.
Я. Рулом ов бир ^анча хал^аро конференция ва симпози-
умларда мух,им илмий докладлар билан ^атнашди.
У ажойиб ташкилотчи ва педагог ^ам эди. Хал^лар
Дустлиги орденли Низомий номли Тошкент Давлат
педагогика институтида Узбекистон тарихи ва археоло-
гиясидан маърузалар у^иб, купгина ^озирги замон
талабига жавоб берадиган педагог кадрлар етиштирган.
4 томлик «У з б е к и с т о н ирригацияси» тарихига оид
масалаларни ёритишда ф аол иштирок этган. Узбек Совет
Энциклопедияси Бош та^рир .\айъати аъзоси булган.
Я ^ё Руломов багри кенг ва ме^рибон, гамхур одам
эди. Уз шогирдларига фан су^мо^лари ^ийинчиликлари-
ни енгиш йулларини, илмий изланиш услубларини, давр
талабларини изчиллик билан ь^абул р л и ш ва уни амалга
оширишда ф аол ^атнашишларини ургатиш билан ^ам
74

www.ziyouz.com kutubxonasi
республика олимлари орасида катта обру-эътибор ^озон-
ган.
Улкани урганишда, айни^са Узбекистон водий ва
во^аларининг тарихини, этнографиясини, археологияси-
ни, топонимикаси ва нодир ^улёзма асарларини урга­
нишда тарих факультети студентлари учун Я. Руломов
асарлари дастурамал б у л и б хизмат ^илиб келмовда.
Уларнинг ^унт ва матонат билан олиб борган а р х е о л о ­
гияга оид тад^и^отлари туфайли жа^он а^амиятига эга
булган ^атор моддий-маданият ёдгорликлари кашф
этилди.

1. У^увчиларни археологияга оид маълумотлар


туплаш га ургатиш
Улкашуносликни урганиш учун у^итувчи у лка ва
улкашунослик нима, уни ^айси илмий ва оммавий
адабиётлардан у^иб урганиш мумкин, улка музей
экспозицияларида, архив ^ужжатларида уз улкасига оид
^андай маълумотлар бор ва них,оят, улкашуносликнинг
биринчи манбаи булган археология ^а^ида батафсил
маълумотга эга булиши лозим.
У^увчиларнинг археологияга оид илмий сафарлар
таркибида иштирок этиши жуда катта таълим-тарбиявий
а^амиятга эгадир. Студент ва у^увчиларни археологияга
оид ишларга жалб ^илишдан аввал уларни бу ишга пухта
тайёрлаш зарур. К^андай ёдгорликлар археологияга оид
ёдгорлик саналади, археологияга оид ёдгорликларни
^идириш турлари ва у слу блар и нималардан иборат каби
саволларга жавоб берилади, мутахассис-археологлар
билан учрашувлар утказилади, археология >$а*>ида уь^ил-
ган адабиётлар та^лил ^илинади. М узей экспозицияла-
рида намойиш ^илинган материаллар билан адабиётда
акс эттирилган археологияга оид материаллар т а ^ о с л а -
нади. У^увчилар томонидан урганиладиган объект
картадан курсатилади ва йуналишлари чизилади. Нати-
жада студент ва у^увчилар археологияга оид ёдгорлик­
ларни урганишдан асосий ма^садлари ва вазифалари
нималардан иборат эканлигини би ли б оладилар. Тад^и-
^от ишларини ^аердан бошлаш ва ^андай урганишни эса
улкашунослик тугаракларидаги машгулотларда му^окама
^иладилар.
Тугарак машгулотларида: 1) тарихий, моддий ёдгор-
ликнинг жойи ва географик шароити; 2) ёдгорликнинг
75

www.ziyouz.com kutubxonasi
номи ва турлари (фургон, ша^арча, макон ва бош ^ алар );
3) ёдгорликнинг умумий таърифи (уни нг р ж м и ,
са^ланиш ^олати ва бопп^алар); 4) ёдгорликларни
квадратларга булиб, уша жойлардан, яъни ер устидан
топилган топилмаларни дафтарга батафсил ^айд ^илиш
ва тош ^уроллар, со п о л сини^лари расмларини дафтарга
тушириш ишлари му^окама ^илинади.
Булардан таш^ари яна: а) ма^аллий а^оли шу
ёдгорлик ^а^ида нималарни билиши, бу ^аада афсоналар
борлигини ани^ланг. Булса, сузлаб беришлари илтимос
^илинади ва улар ёзиб олинади; б ) агар ёдгорлик уша
ма^аллий хал^ларнинг авлод-аждодларига тегишли
6yAta, у ^олда бирор маданий ^атлами ^олганми, унинг
чу^урлиги, эни ва буйи, ^идириш жараёнида топилган
топилмалар ён дафтарга ёзиб борилади; в) топилган
маълумотларнинг даври ани^ланади; г) топилмалар
янгими ёки олдинги топилмаларни тулдириш учун
хизмат ^илишини ани^лаш ( б у ёдгорлик археологияга
оид картанинг ^айси ну^тасида жойлашган). Агар янги
булса, вилоят музейи ёки тарихий обидаларни са^лаш ва
му^офаза ^илиш ^умитасига хабар р л и ш вазифалари
х,ам юклатилади.
У^увчиларга янги археологияга оид ёдгорликларни
|$идириб топиш ишларида иштирок этиш жуда ^изи-
^арлидир. Бу у^увчиларни мустакил ишлаш ва ижод
^илишга ургатади. Демак, р ш буйи оли б борилган
тайёргарлик ишлари биринчи марта мустакил равишда
уз улкасидаги кул ва дарё буйларида археологияга оид
тад^и^от утказишга имкон беради. Укитувчи бу ишни
мунтазам олиб бориши керак. Вилоят музейларида
археологияга оид каталоглар мавжуд. Ш унга ^араб
укитувчи ^айси ёдгорликни куриш ва кузатиш мумкинли-
гини ани^лайди ва кузатиш режасини ишлаб чи^ади.
А р х е о л о ги я га оид ёдгорликлар ^а^идаги адабиётлар-
дан, музей экспозицияларидан урганилган маълумотлар-
ни бош^а манбалар билан, яъни топонимик, ёзма
манбалар, архив ^ужжатлари билан солиштириш янги
археологияга оид ёдгорликларни ^идириб топишга
имкон беради. Урганиш манбаи ^илиб олинган рай-
оннинг, овул, ^ишло^, ша^арчаларнинг топонимикаси
урганилиб, уларнинг маъноларини англатувчи лугат
тузилса, кейин у номлар археологияга оид карталарга
туширилса, уша жой тарихини урганиш жуда к^улай
булади. Бу лугат «У з б е к и с т о н хал^лари тарихи»даги

76

www.ziyouz.com kutubxonasi
маданиятга тегишли мавз}'лардаги ^ишло^, ша^арларга
^ушимча ^илиб, уз улкасидаги жой номлари келтирилса,
ма^садга мувофиь; булади.
А рхеологи яга оид янги ёдгорликларни ^идириб
топишда ^адимги ах,оли яшаган ша^ар ва ^ишло^лар
^аь>идаги йирик асарлар .\ам ^имматли манба була олади.
Урта Осиёнинг деярли барча жойларида мавжуд
булган «о ^ т е п а л а р » >%а^ида маълумотлар туплаш >^ам
археологияга оид ёдгорликларни ь^идириб топишга
киради. Бу баланд-паст «о^ т е п а л а р »н и н г ^аммаси хом
гиштдан солинган ф еодал кушкларининг харобаларидан
иборат бу л и б (сунъий сугориш ип1лари ривожланиб, ер
эгалиги пайдо була бошлагач, « д е э ^ о н » « д е ^ » — ер,
« ^ о н » ёки « ^ о ^ о н » — эгаси, яъни катта ер эгаси
маъносида ишлатила бошлаган ваь^тлар — даврлар утиши
билан бу суз оддий, ер билан ишловчи кишиларга
нисбатан айтиладиган сузга айланган), « д е ^ о н л а р »
яшаб утган жойларнинг ^олди^лари эканлигини курсата-
ди. К,идиришда ибтидоий одамлар ^аерларда ва ^андай
шароитларда ^аёт кечирганликлари .%ам ^исобга олина-
ди. Улар ов ^илиш ^улай, сувга я^ин булган ерларда,
хусусан, булоь;, кул ва дарё буйларида >;амда горларда
яшаганликлари учун уша жойлар текширилиб курилади.
Агар шундай жойлардан палеолит, мезолит, неолит ва
бронза даврларига оид маълумотлар топилса, демак, бу
ерларда ибтидоий одамлар >;аёт кечирган деган хулосага
келинади ва шу жойда археологияга оид ^азишмалар
утказилади. Бу жойларнинг тупро^лари ^ам табиий
тупровдан ажралиб туради. У ерда куйгансимон тупро^,
куйган утинларнинг кумирга айланган к,олди^лари, кул
ва куйган суяк ^олди^лари ва ^ар хи л ме^нат ^уроллари
топилди. Масалан, 1938 йили Сурхондарё вилояти
Бойсун тогидаги Тешиктош гори текширилганда б у жой
мустье даврида яшаган одамларнинг макони эканлиги
ани^ланди. Рорнинг ^атламларида тошдан ^илинган
учо^нинг урни, кул ^атламлари, кумир, турли ^айвон ва
^ушларнинг суяклари, мустье даврига хос ^уроллар куп
топилди. Топилмалардан у давр одамлари купинча ов
билан кун курганлиги маълум булди. Ш унга ухшаш тош
^уроллар Ургут районидаги О м он^утон горидан ^ам
топилди.
М е зо ли т даври одамлари купроь; дарё ва кул б у й ла ­
рида исти^омат ^илганлар. Масалан, Чирчи^ дарёси
буйларида, С ух во^аси атрофида, Бузсув буйларида

77

www.ziyouz.com kutubxonasi
^амда Ох,ангарон во^асидаги Кулбулок, атрофида шу
давр одамлари яшаганлар.
Айник,са, жамоа хужаликлари х.удудларида катта-
катта бинолар ^уриш ма^садида котлован (пойдевор
ёт^изиш учун чук/у р л и к )л а р к^азилаётганда, янги ГЭСлар,
куллар ^урилаётганда ибтидоий одамларнинг ёки ь^адим-
ги ва урта аср ша^арларининг ^олди^лари топилди.
Аф росиёбдаги айрим ёдгорликларнинг топилишига
Тош кент — Самарканд шо^ йулининг ^урилиши сабаб
булган эди. Ш уни нг учун ^ам бундай ^урилишлардан
олдин ^урувчилар уртасида тушунтириш ишлари олиб
борилади. Эндиликда мактаб у^У вчилари ва олий у^ув
юрти талабалари бу ишларда фаол ^атнашмовдалар. Ер-
нинг устидами ёки остидами биргина археологияга оид
топилмаларнинг топилиши уша ер ёки унга я^ин булган
бирор жойда ёдгорлик борлигини билдиради. Й у ^ б у л и б
кетган ^айвонлар турларининг сак;ланиб долган суякла-
рининг топилиши шу ^айвонлар гавдасининг тузилиши-
ни урганиш учун на^адар а^амиятли булса, ме^нат
воситаларининг ^олди^лари ^ам йу^ б у л и б кетган
ижтимоий-и^тисодий формацияларни урганиш учун шу
1$адар а^амиятлидир. И^тисодий даврлар бир-биридан
нималар ишлаб чи^арилгани билан эмас, балки ^андай
ишлаб чи^арилгани билан, ^андай ме^нат воситалари
ила ишлаб чи^арилгани билан фар^ ^илади. М е^нат
воситалари кишининг иш кучинйнг на^адар ривож
топганини улчайдиган бир меъёр булибгин а ^олмай,
балки ме^натнинг ^андай ижтимоий муносабатда амалга
ошганини ^ам курсатади. М е^нат воситалари дейилганда
асосан ишлаб чи^ариш ^уроллари назарда тутилади.
У^итувчи ра^барлигида утказилган турли хилдаги
илмий сафарлар ва экскурсия ^амда саё^атлар натижаси-
да топилган археологияга оид топилмалар мактабга
^уйилгач умумлаштирилади, у лкашунослик тугарагида
урганилади, унинг материалларидан мактабда кургазма-
лар ташкил ^илинади ва мактаб улкаш унослик музейи
фондига экспозиция сифатида утказилади. У^ув жараё-
нида эса унумли далилий маълумотлар сифатида фойда-
ланилади.
Кейинги йилларда Низом ий номли Тош к ен т Давлат
педагогика институтининг тарих факультети талабалари
У збекистон Фанлар академияси тарих ва археология
илмий-тад^и^от институтлари ходимлари билан ^амкор-
ликда бир неча марта археологияга оид илмий са-
78

www.ziyouz.com kutubxonasi
фарларда булиб, казишмаларда ф аол иштирок этдилар.
Бу т^азиш ишлари талабаларда археология фанига
булган жуда катта ^изи^иш уйготди. Уларнинг бевосита
ёрдами билан тарих инсон ва жамият фанларини укитиш
услубияти кафедраси ^ошида улкашунослик музейи
ташкил ^илинди. ^озир факультетдаги (кундузги,
кечки ва сирт^и булимлар буйича) 2000 дан орти^
талаба уз улкаларининг тарихи буйича реферат ёз-
моадалар. Тупланган бу реферат маТериаллари умум-
лаштирилиб, жонажон улкамиз тарихини урганиш, тарих
ва инсон ва жамият фанларини у^итишда самарали
фойдаланиб келинмоада.

2. «И бтидоий ж амоа тузум и» мавзуини


урганишда археологияга оид маълум отлардан
ф ойдаланиш
Бу мавзуни урганиш жараёнида у^увчилар $7збеки-
стон тарихидаги ибтидоий жамоа тузуми билан, шу-
нингдек ^адим замонлардаги шар^ий славянлар >;аёти
билан тан и шад ил ар.
И бтидоий жамоа тузуми дунёдаги барча хал^лар
тара^^иётида мавжуд булган асосий, бошлангич даврдир.
Бу ^амма ижтимоий-и^тисодий тузумлардан кура энг
у з о ^ а чузилган тузум булиб, у юз минг йиллар давом
этган. Ибтидоий жамоа тузумининг бошланиши одам-
нинг пайдо булиш накати га (тахминан милоддан 700 минг
йил илгариги даврга оид), унинг охири (синф лар ва
давлатнинг пайдо булиш и ) эса турли хал^ларда турлича
кечган булиб, уларнинг х,ар ^айсисининг ривожланиши
шароитларга ^араб белгиланади. Бу мавзуни фа^ат
археологияга оид манбалар асосидагина у^увчиларга
муваффа^иятли тушунтириш мумкин. Чунки ибтидоий
жамоа тузуми ^амдустликнинг турли вилоятларида
турлича кечган. Масалан, Закавказье, Урта Осиё, Шимо-
лий , К.ора денгиз буйлари >;удудида милоддан аввалги
1- минг йилликдаёк. 1>улдорлик давлатлари вужудга
келган. Россиянинг бир канча хал^ларида (Ш и м ол , Узок;
Шарь; халкларида) эса ибтидоий жамоа муносабатлари-
нинг колдиь;лари то асримизнинг бошларигача сэцланиб
долган.
У^увчилар жамоа муносабатларидаги узгаришларга
в;араб, ибтидоий жамоа тузумининг даврлаштирилиши

79

www.ziyouz.com kutubxonasi
билан танишадилар. Узбек истон тарихида дунёдаги
барча хал уларнинг тарихий утмишида биринчи ва энг
узок, давом этган бос^ич — ибтидоий жамоа тузумининг
асосий хусусиятлари ^а^ида, ибтидоий жамоа тузум и­
нинг р^улд орлик тузуми билан алмашиниши (Урта
Осиёда Хоразм ва мамлакатимиз жануби — водий ва
во^аларида ёки ф еодал тузуми билан алмашуви сугд,
сак, массагет ва бош^а бир к;анча ха.\к;ларда) ^онуни-.
ятлари ва унинг прогрессивлиги тугрисида тушунча
^ о с и л к,илиш иши тугалланади.
«И б т и д о и й жамоа т у з у м и » мавзусини урганиш нати-
жасида унУвчилаРДа Ватанимиз ^адимги тарихга эга экан,
деган тушунча ани^ археологияга оид далиллар билан
муста^камланади. Б)' уринда улка материалидан фойда­
ланиш — ^адрдои ^ишло^, ша^ар, район, колхоз, совхоз
^удудларида булган археологияга оид ^азишмалар
^а^ида, жуда ^адимги замонда унинг урнида нималар
булганлиги тугрисида гапириб бериш ёки жонли да­
л и л л ар келтириш жуда му^им роль уйнайди. Ш у тарифа
у^увчилар онгида ^адрдон улка — овул, ^ишло^, район,
шах,ар (жамоа ва давлат хуж аликлари) нинг янги
^иёфаси яратилади,. улканинг у з о ^ утмиши ^а^идаги
билим уларнинг бугунги тасаввурларига ^ушилади.
« И б т и д о и й жамоа т у з у м и » мавзусини у р ганиш учун
мактаб тарих дастурида 6 соат ажратилган. Б из буни
^уйидагича тартибда урганишни ма^садга мувофи^ деб
биламиз:
1-дарс. Мамлакатимизнинг энг ^адимги а^олиси.
2-дарс. Уруг жамоаларининг маконлари.
3-дарс. Урта Осиёдаги ^улдорлик давлатлари.
4-дарс. 1^адимги Хоразм хал^лари.
,5-дарс. К,адимги замонда Урта О си ё хал^лари.
6-дарс. К^адимги замонда улкамиз.
Биз ю^оридаги б соат дарсдан намуна учун биринчи
ва олтинчи дарслар билан таништириб утамиз.

1-дарс. Мамлакатимизнинг энг ^адимги ахолиси


Дарсда у^увчиларнинг энг ^адимги одамларнинг
^айвонлардан асосий фар^лари ^а^идаги, ме^натнинг
ибтидоий одамларни камол топтиришдаги роли, уларнинг
аста-секин такомиллаша бориш жараёнлари тугрисида
олган билимлари такрорланади ва муста>;камланади;
у^увчилар Узбекистон х,удудидаги энг ^адимги одамлар
^аётининг излари билан танишадилар.

www.ziyouz.com kutubxonasi
Даре бошланишида унинг у^ув вазифаси у^увчиларга
тушунарли г^илиб ифодалаб берилади. Тажриба шуни
курсатадики, у^ув вазифасининг аник, ифодалаб берили-
ши ур;увчилар ди^к?атини туплайди ва янги материални
яхширок, узлаштириб олишни таъминлайди.
Мана шу дарсда у^ув вазифасини бир неча савол
воситаси билан ифодалаш мумкин, у^увчилар бу са-
волларга даре давомида ёки машгулот охирида жавоб
беришлари керак.
Сураладиган саволлар куйидагича булиши мумкин:
археолог-олимлар мамлакатимиз х.удудининг кдйси жой-
ларида энг ^адимги одамларнинг изларини тонганлар?
Узбекистоннинг к;айси жойларида бундай излар кун
топилган? И бтидоий одамлар ^айвонлардан нима билан
фар^ ^илади? Нима учун энг ^адимги одамлар туда-туда
булиб, кейинрок, уруг б у л и б яшаганлар? Нима учун
ибтидоий одамлар ^аётида табиий шароит айни^са катта
а^амиятга эга булган? У^увчининг жавобларидан сунг
у^итувчи бу саволларга кимлар ^андай жавоб берганли-
гини изо.^лайди, узи утган шу мавзу юзасидан ^ис^ача
хулоса ^илади ва уни янги мавзуга боглайди.
Янги материални урганиш режаси
1. Улкамиз ^удудидаги ибтидоий одамлар-
2. Улкан музлик ва одамлар ^аётининг янги шароитла-
ри.
3. Ибтидоий одамларнинг манзиллари.
4. Уругчилик тузумининг пайдо булиши.
Биринчи мавзунинг асосий мазмуни ^адимги дунё
тарихи курсидан у ^ У в ч и л а Р г а маълум булганлиги са­
бабли уни сух,бат у сл у б и билан ^ал ^илиш мумкин.
Су^бат ^уйидаги режага мувофиь; утказилади: энг
^адимги одамларнинг хдйвонлардан асосий фар^и
нимадан иборат? Энг ^адимги одамларнинг мех,нат
^уроллари ^анаь>а булган? Тош 1<;уроллар деганда нимани
тушунасиз? Нима учун энг ^адимги одамлар якка-якка
х,олда яшамай, балки туда-туда б у л и б яшаганлар?
Одамларнинг ус и б, камол топа боришида ме^нат ?$ал
^илувчи роль уйнаганлигини нима билан исбот ^илиш
мумкин? Ю^оридаги саволларга у^увчилар тугри жавоб
берсалар, утган мавзуларни яхши узлаштирган булади-
лар.
Иккинчи мавзу, яъни улкан музлик хд^ида, табиий
шароитлар, унинг таъсирида хдйвонлар дунёсининг
узгаришлари тугрисида, бу узгаришларнинг одамга

6 А. Навиев 81

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ча*уЧо^ тошдам ясалган уц ё й учлари, б и г и зла р ва
мармардан ясалган тасвир б ула г и

^андай таъсир курсатганлиги хусусида у^итувчи >;икоя


^илиб бериши зарур.
М узлик давридан илгариги замонда купгина ,%айвон-
лар узгариб кетган >^аёт шароитларига мослаша олмай,
ь^ирилиб кетган. Ме^нат сабаб булган-у, одам омон
долган, мех,нат эса ^у р о л л ар ясашдан бошланган. Мех^нат
натижасида одам усиб, камолга етган. К,ийинчиликлар
билан курашиш уни чини^тирган ва устирган. Одамлар-
нинг музлик давридаги сову^, табиий шароит билан
курашувида ^озонган галабасининг аСосий сабаби -
одамларнинг мех,нат ^илиш ва ме^нат к^уроллари ясаш
^обилиятига эга булишидир.
Оловдан фойдаланиш ни би ли б олиш гоят катта
а^амиятга эга булган. Хуш, оловдан фойдаланишни
би ли б олишнинг энг ^адимги одамларга ^андай нафи
82

www.ziyouz.com kutubxonasi
К уш о н даврига оид т о п и лм а ла р

теккан? Бу саволга у^увчиларнинг узлари жавоб бе-


ришлари мумкин.
Учинчи мавзучани куриб чи^ишда у^итувчи табиий
картадан фойдаланиб, мамлакатимиз ^удудидаги .энг
^адимги одамлар яшаган манзилларни (тахминан 500 —
100 минг йиллар илгариги) курсатади.
^амдустликка аъзо давлатлар ^удудида наридан-бери
йунилган тош ^уролларга эга булган (ю ^ори палеолит
даври) энг ^адимги одамларнинг манзиллари мавжуд
булган ^удуд жуда кенг (Арманистон, Абхазия, У з б ек и ­
стон, Туркманистон, 1^иргизистон ^амда жанубий ва
марказий минта^адаги бопн^а районлар — Дон, Ж ануби й
Днепр, Волга, Обь, Енисей, Л е н а дарёларининг о^имла-
ри, Байкал кули атроф лари). У^ув ^улланмасида ran
борадиган ибтидоий одамларнинг манзиллари ^а^ида
у^увчиларга сузлаб бериш билан бирга, уларни ма^аллий
улка ^удудидаги энг ^адимги одамларга оид, уларнинг
манзилларини ани^лашга дойр утказилаётган а р х е о л о ­
гияга оид ^азишмаларнинг материаллари билан (агар
шундай ^азилмалар утказилган ёки утказилаётган булса )
таништириш ма^садга мувофи^ б улур эди. Бу уринда
у^итувчи ^уйидаги археологияга оид материалларга
мурожаат р л и ш и лозим.
1938 йили археологлар Урта Осиёда ^адимги тош,
яъни мустье давридаги одамлар манзилини биринчи
марта кашф этдилар. Бу манзил тогларда, чу^ур дарада,
Тешиктош горида, Сурхондарё вилоятининг Бойсун
тоглари атр'офидан 400 м баландликда эди. Кенг горда
(20X21 м) ернинг турли ^атламларида жуда куп ме^нат

83

www.ziyouz.com kutubxonasi
Мнлодимизнинг I—

^уроллари ва ^айвонларнинг суяклари, 300 дан орти^


тошдан ишланган буюмлар, 2,5 мингдан купро^ ча^мо^-
тош нарчалари, ун мингдан орти*; суяк сини^лари,
купинча илик суяклари топилган. Ш у тонилмаларга
^араб одамларнинг юзларча йиллар горда яшаганликла-
рини, уларнинг айи^, бугу, ^уён, тог эчкиси ва бош^а
^айвонларни овлаганликларини ани^лашга муваффак;
булинди.
Бир ва^тлар Тешиктошда яшаган одамлар ^аммадан
кура купро^ тог эчкиларини овлашган. Бу ов катта
^ийинчиликлар билан б о г ли ^ булган: тог эчкилари
баланд тог районларида, кириб булмайдиган дараларда
яшаган, улар аранг куринадиган ^оятош ч у ^ и л а р и г а
б е м а ло л сакраб утадиган ^амда бош^а ^айвонлар ва одам
чи^а олмайдиган тог четларига утиб кета оладиган
булган. )^атто такомиллаштирилган 54 отадиган ^у рол

84

www.ziyouz.com kutubxonasi
мавжуд булган ^озирги ва^тда ^ам тог эчкиларини овлаш
жуда ^ийин. Хуш, ^атто ^али у^-ёйи ^ам булмаган
ибтидоий овчилар тог эчкиларини ^андай овлашган?
Чамаси, тог эчкиларини изма-из бориб топишган, сунгра
овчиларнинг катта гуру^и уларни ^уршаб олишган ва к;оя
дарасига ёки бирорта чу^урга ^айдаб туширишган,
сунгра уларни тош ва йугон таё^лар билан улдиришган
бу лса керак.
Дарснинг туртинчи мавзучаси ^ис^ача ёритилади.
У^итувчи у^ув ^улланмасининг мазмунига мувофи^
равишда ме^нат ^уролларининг такомиллашуви ва янги
у р у г жамоаларининг пайдо булиши тугрисида гапириб
беради.
У^итувчи у^ув ^улланмаси матнига ь^араб у*$Увчи~
ларга уй вазифаси берар экан, худди шу жойда уларга
у^ув ^улланмасида баён этилган савол ва топшири^-
ларни у^иб ч и р ш н и буюради. Керак булганда эса
(масалан, харитадан фойдаланиб ишлаш, ма^аллий
материаллардан, яъни археологияга, этнографияга, топо-
нимикага оид ва архив ^ужжатларидан фойдаланиш ва
шу кабилардан) ^ушимча равишда баъзи масла^атлар ^ам
беради.
Уьуувчиларга О^ангарондаги К у л б у л о ^ , Шайтонтепа-
даги одамлар манзили тахминан ^айси даврга ва
Тешиктош горидаги манзил ^айси замонга оид эканлиги­
ни ани^лашни таклиф этадиган ^ушимча топширив;
уларда маълум ^ийинчиликлар тугдириши мумкин.
Хуш, топшири^ни бажаришга ^андай ёндашиш мум­
кин? Даставвал бу манзиллардан ^андай ме^нат ^уролла-
ри топилганлигини ани^лаш зарур (у^ув ^улланмасига
^аралсин). )^ар учала манзил ибтидоий одамларнинг
туда-туда б у л и б яшаган даврини ани^лашга имкон
беради. Ш у билан бирга, Шайтонтепадаги манзил анча
илгариги замонга, К у л б у л о ^ ва Тешиктош горидаги
манзил эса бир ^адар сунгги замонга, яъни мустье
даврига оиддир, чунки у*;Ув ^улланмасида курсатиб
утилганидек, шу жойда анча такомиллашган ва хилма-хил
тошдан ясалган ^уроллар топилган. Кейинги дарсда бу
масалани та^лил этиш ва^тида у^итувчи археологияга
оид ^азиш ишлари утказилганда Шайтонтепада топилган
муз давридан бурун (500— 1000 йиллар аввал), Тешиктош
горида эса энг катта музлик замонида (100 — 40 минг
йиллар илгари) яшаган ^айвон суякларидаги фар^ларга
^ам д и ^ а т н и жалб этади.

85

www.ziyouz.com kutubxonasi
6 - даре. 1^адимги замонда улкамиз
У^увчи дарсда жонажон у лканинг 1$адимги тарихи
билан танишади. Мавзунинг илгари урганилган асосий
далил ва тушунчалари мана шу даре материаллари асо­
сида аник;лаштирилади ва муста^камланади.
У^ув к;улланмасидаги биринчи бобга дойр хулосада
келтирилган энг му>;им умумлаштирувчи хулосаларга
ало^ида эътибор бериш зарур. Бундаги энг асосий
хулосалар: а) ме^нат ^уролларининг такомиллашуви ва
хужаликнинг ривожлана бориши ижтимоий тузумда >$ам
муайян узгаришларга сабаб булган ( б у хулоса ибтидоий
жамоа тузумининг ривожланиши маълумотлари асосида
у^увчиларга ани^ ва ишонарли ^илиб очиб б е р и ла д и );
б ) синфлар пайдо булиши билан давлат — ме^наткаш
хал^ устидан зулм утказадиган ало^ида ташкилот
вужудга келади; в) ^улд орлик тузуми шундай бир
ижтимоий тузумки, унда икки асосий душман синф —
мутлацо ^у^у^сиз ва хусусий мулкдан ма^рум ^уллар
синфи билан бой-бадавлат ^улдорлар синфи мавжуд
булиб, асосий бойликгина эмас, балки ^улларнинг
узлари х;ам ^улдорларга царашли булган.
Бу дарсни турли хил у сл у б и й вариантларда утиш
мумкин. Бирор вариантни танлаш куп жи^атдан улка
материалининг хусусиятлари ва материалнинг у^итувчи
^улида мавжуд булиш и билан белгиланади.

А варианти
М а^аллий материал мавзунинг сунгги дарсида яхлит
)^олда мавзунинг асосий мазмунини такрорлаш ва
умумлаштириш билан бирга урганилади.
Дарснинг ^уйидаги тахминий режасини тавсия р л и ш
мумкин:
1. Ватан харитасида энг ^адим замондаги бизнинг
улка.
2. Улка ^удудида энг ^адимги одамларнинг манзил-
го^лари ва у руг жамоаларининг маконлари.
3. Улка ^удудида ибтидоий жамоа тузумининг
емирилиши.
4. ^.адим замонда ^ушни мамлакатлар ва улкамиз
ривожланишидаги умумий хусусиятлар.
У^увчиларни ма^аллий улка тарихи билан таништи-
ришга киришилар экан, янги археологияга оид ^азишлар
утказилиши, ^озирча ер багрида яшириниб ётган янги
86

www.ziyouz.com kutubxonasi
сирларнинг очилиши мумкинлиги тугрисидапи гояни
амалга ошириш му^имдир.
— Сизлар мана шу ерда турибсизлар, — дейди
у^итувчи уз шогирдларига,-- оё^ларингиз остидаги ерда
эса, эх/гимол, .^али кашф к,илинмаган нарсалар бордир.
)^али ^илинмаган купгина ишлар сизларнинг зиммангиз-
га тушади. А р х е о л о ги я га оид ^азишлар утказиш учун
ало^ида билим ва майорат талаб этилади. Биз тарих
дарсларида археологларнинг ишлари билан танишган
эдик. Бу ^аеда улкашунослик тугараги машгулотларида
^ам айрим му.^им масалаларни му^окама этганмиз,
тугрими? Мана энди сизлар улкамиз ^удудида архео-
логлар утказган ^азишларни ^ам би ли б оласизлар.
Лекин археология билан шугулланиш бирдан эсга
келиб долган ерни ковлай бериш, деган ran эмас. Бунда
)^ам махсус рухсат, хдм билим ва тажриба булиши зарур.
Кимки археологияга к;изикадиган булса, бундан буён
улкашунослик тугарагимизга иштирок этсин, шунда узи
^ам археологияга оид к^азишларда ^атнаша олади.
Хуш, улкамизнинг энг ^адимги тарихи >^а^ида бизга
нималар маълум?» — деб савол беради у^итувчи. Кейин
эса энг ^адимги замокдаги Ватанимиз харитасида булган
махаллий улка ^акидаги тегишли маълумотларни келти-
ради.
А йрим саволларни куриб чи^иш давомида илгари
утилган материал >^ам такрорланади: айни бир ва^тда
у^увчиларнинг билими текширилади ва унга ба^о ^уйила-
ди. Масалан, иккинчи мавзучани урганишда у^увчилар
ибтидоий жамоа тузумининг умумий тавсифини ва унинг
асосий даврларини эсга оладилар.
Сунгра у^итувчи у^увчиларни улка ^удудидаги
археологияга оид ^азишмаларнинг натижалари билан
(агар шундай ^аз^шлар утказилган бу л са ) таништиради,
тегишли археологияга оид объектларнинг ^айси даврга
тааллу^ли эканлигини муста^ил ани^лашни уларга
таклиф ^илади.
У^итувчи учинчи мавзучани та^лил этишда ибтидоий
жамоа тузумининг емирилиш шарт-шароитлари ^а^ида,
- синфларнинг вужудга келиши ва мамлакатимиз тарихида
дастлабки давлатларнинг ташкил топиши тугрисида
гапириб беради.
Дарснинг охирида инсоният ижтимоий та р а ^ и ё т и д а -
ги дастлабки икки бос^ичга умумий тавсиф берилади,
ибтидоий жамоа тузумидан синфий жамиятга ва давлатга

87

www.ziyouz.com kutubxonasi
утишнинг прогрессивлиги курсатиб берилади (агар
тегишли маълумотлар мавжуд булса, буни жонажон улка
тарихи асосида курсатиб бериш ма^садга мувофи^ б улур
эди ).

Б варианти
Даре жонажон улканинг археологияга оид ёд гор лик­
лари мавжуд булган мактаб ёки ша^ар улкаш унослик
музейида утказилади.
А ндиж он вилояти, Х у ж а обод туманидаги 6-урта
мактаб тарих фани у^итувчиси 1^ораш Ахмедов ра^-
барлигида 1967 йилда тарих ва улкашунослик музейи
бунёдга келди. Бир ^анча дарслар, шу жумладан,
«М амлакатимиз ^удудидаги ибтидоий жамоа ту з у м и »
мавзусидаги даре ^ам шу музейда утказилади. У^увчилар
бир неча йил аввал Ойим посёлкаси я^инидаги Далвар-
зиндан топилган жез даврига оид маълумотларни мактаб
музейида тах,лил ^илишади.

В варианти
Бутун мавзуни урганиш жараёнида айрим дарсларда
эса ^ар бир дарснинг урганилаётган масалалари муноса-
бати билан ма^аллий маълумотдан фойдаланилади.
Масалан, у^итувчи «М амлакатимизнинг энг ^адимги
а ^ о л и с и » мавзусини утадиган дарсида у^увчиларни улка
^удудидаги ибтидоий одамларнинг манзилго^лари, архе­
ологияга оид ^азишмаларнинг маълумотлари билан
таништиради. «У р у гч и л и к жамоаларининг манзилго^ла-
р и » дарсида ^адимги д е ^ о н л а р ва чорвадорлар ^аёт
кечирган чайлалари ^амда манзилго^ларининг архео-
логлар томонидан топилиб, ани^ланган ва ^азишмалар
натижасида топилган археологияга оид маълумотлар
билан танишиб чи^адилар.
Бу ^олда сунгги даре бутун мавзу мазмуни юзаси-
дан — у^ув ^улланмаси материаллари буйича (1-бобга
дойр хулосага х,амда 1- бобни такрорлаш учун саволлар
ва топшири^ларга ^аралсин) такрорлаш-умумлаштириш
машгулоти тари^асида утказилади. Ш у билан бирга
у^увчилар у*>Ув *$улланмасиДа 1-бобни такрорлаш учун
^ис^ача ифодалаб берилган саволларга мувофи^ дарсга
тайёрланадилар, /аммо ху л оса матнини у^имайдилар.
Чунки у^увчиларнинг узлари мавзуга оид булган
хулосаларни пухта уйла б куришлари, такрорлаш-умум­
лаштириш машгулотида муста^ил равишда хулосалар

www.ziyouz.com kutubxonasi
чи^аришлари ва шундан кейингина буларни хулосалар
матни юзасидан муста^камлашлари керак.
Х у л о с а матнидан фойдаланиб ишлашда турли вари-
антлар: а) такрорлаш-умумлаштириш машгулотида х у л о ­
салар матнини анализ ^илиш; б ) такрорлаш-умумлашти­
риш дарсининг мазмунини уйда бажариладиган иш
жараёнида хулосалар матни буйича муста^камлаш;
в) такрорлаш-умумлаштириш дарсига тайёрланиш жараё­
нида у^увчиларнинг улка материалларидан муста^ил
фойдаланиши каби ишларнинг самарадорлигини тажри-
ба жи^атдан текширишни давом эттириш.

Дарении г тахминий режаси


1. Энг ^адимги одамлар ^аётида ме^нат ^андай роль
уйнаган?
2. Нима сабабдан ибтидоий жамоа тузуми дунёдаги
барча xaAiyvap т а р а ^ и ё т и д а мавжуд булган асосий
бос^ич ^исобланади? И бтидоий жамоа тузуми уз та-
р а ^ и ё т и д а ^андай асосий бос^ичларни боси б утган?
3. И бтидоий жамоа тузумининг асосий хусусиятлари
^андай? Бу асосий хусусиятларни улкамиз (район,
вилоят, ша^ар) ^удудидаги археологияга оид ^азишма-
лар >;а^идаги маълумотлар билан исботлаб беринг.
4. Диний эъти^одлар ^ачон ва нима учун вужудга
келган? Бу эътик^одларнинг мо^ияти нимада? Ь^адимги
эъти^одларнинг ^андай сар^итлари ^анузгача учраб
туради?
5. Нима сабабдан ибтидоий жамоа тузуми емирилган,
нима учун синфлар ва давлат вужудга келган? Мамлака-
тимиз ^удудида булган энг ^адимги ^улдорлик давлатла-
рини харитада курсатинг. Бизнинг улкада ^андай
^адимий давлатлар булган?
6. Р^улдорлик тузуми ибтидоий жамоа тузумидан нима
билан фар^ ^илади? Нима сабабдан бу тузум инсоният
жамияти тарихида олга ^араб ^уйилган ^адам ^исоблана-
ди? Буни мамлакатимиз тарихидан олинган маълумотлар
билан исботлаб беринг.
У й в а з и ф а с и : У^ув ^улланмаси. 1-бобга дойр
хулоса: «1^адимги замонда Урта О си ё ха л ^ ла р и » ^амда
уз у лкангиз ^УДУДиДан ^аДимги хал^лар ^а^идаги
маълумотларни у р т н и б келинг.
Демак, ю^оридаги дарслардан куриниб турибдики,
долган барча мавзуни утишда улка материалларидан
унум ли ва уринли фойдаланиш мумкин экан.

www.ziyouz.com kutubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
III. Улкашуносликда этнография-
нинг а^амияти

1. У з б е к х а л ^ и тугри сидаги э тн о гра ф и яга оид да ст лаб ки


м аъ л ум о тла р
2. У з б е к э тн о г ра ф и яс и
3. « X I V — X V I асрларда мадани ятн ин г р и в о ж л а н и ш и »
мавзусини у т иш Да этн о гра ф и яга оид маълум отлардан
ф ой да ла ниш у с л у б л а р и

www.ziyouz.com kutubxonasi
Э т н о г р а ф и я (эт н о с — хал^, грапхио — ёзиш) —
хал^ ^а^идаги фан булиб, у хал^ни урганувчи, таъ-
рифловчи фан ёки хал^ш унослик фани деб ^ам
юритилади. Бу фанни айрим ва1>тларда « э т н о л о г и я »
(л о ти н тилида « э т н о с » — хал^, « л о г о с » -- суз, тушунча,
фикрлаш) деб ^ам аташган. Баъзи олимлар этнография
билан этнология уртасида маълум даражада чегара
борлигини таъкидлайдилар. Баъзи олимлар эса буни
инкор этадилар. Аксинча, бу икки фан уртасида ^еч
^андай чегара йу^, балки уларнинг бири иккинчисини
тулдиради, изо^лайди.
Этнография дун ё хал^ларининг маданиятини, маи-
ший ^аётини, келиб ч и р ш и (эт н о ге н е зи ) ни жойлашиши
(этник географ ияси)н и ва маданият тарихини, узаро
ало^а ва муносабатларини урганувчи фандир.
Этнография тарихий фанлар, айни^са, археология,
антропология, география ва тилш унослик билан бевоси-
та боглиадир. Бундан таш^ари, у ёзма манбалар,
географик ^ужжатлар, моддий ва маиший матери­
аллардан ^ам фойдаланади. Мана шу хусусиятлари билан
этнография боннца тарихий фанлардан фар^ ^илади.
Инсон а^л-заковати ва ^ули билан яратилган ^амма
нарса маданият этнографиясидир. Маданият ^ам у 3
навбатида иккига булинади. Транспорт, архитектура
иншоотлари, кийим-кечак, зеб-зийнат, ^урол-ярог,
ме^нат ^уроллари ва шу кабилар моддий маданиятни
ташкил этади. И нсон ни нг илмий фаолияти билан
яратилган санъат, адабиёт, ёзма манбалар, фан, фалсафа,
оилавий ^аёт, диний маросимлар, диний эъти^одлар ва
шу кабила маънавий маданиятга киради.
Этнография фа^ат моддий маданият билан маънавий
маданият уртасидаги асосий фар^ларнигина урганиб
^олмай, балки улар орасидаги у хшашлик ва умумий
^онуниятларни ^ам урганади.
Бу ^онуниятларни тад^и^ этиш эса инсониятнинг
умумий тарихий т а р а ^ и ё т и ^онунларини билиш имко-
нини беради. Этнографлар олдида турган кенг ва хилма-
хи л масалалар этнография фанини бош^а я^ин фан
со^алари билан узвий боглабгина ^олмай, унинг узини
^ам бир ^атор ихтисосларга б у л и б юборди. Булар
хужалик ва техника тарихи, хал^ меъморчилиги ва
тасвирий санъат, урф-одат ва маросимлар, оилавий тузум,
кийим-кечак ва уй-рузгор, ижтимоий ва маиший турмуш
ихтисослари ва ^оказолар. Лекин, одатда, этнография

« 92/
у

www.ziyouz.com kutubxonasi
айрим ^итъалар, мамлакатлар ёки хал^ларга ^араб,
масалан, Африка, Австралия, Америка, Европа, Урта
Осиё хал^ларини урганиш, шунингдек, янада торро^
доирада рус, украин, озарбайжон, тожик, узбек хал^лари
ва этнографияга оид гурухдарни урганиш буйича
ихтисосларга булинади. Вундай тор ихтисосчилик асоси-
да этнография фани турмуш йусинидаги ^одисаларни
бевосита кузатиш усулларига таяниб, инсоният тарихи-
нинг ^амма бос^ичлари — энг ибтидоий шаклларидан то
^озирги замондаги куп ^иррали, ю^ори маданиятли
турмуш йусинларигача урганади.
Этнографларимиз этнография фанининг ^амма со^а-
сида пеш^адам бу л и б бормоадалар. Баъзи этнографлар-
нинг асарлари фа^ат фан нуь;таи назаридангина эмас,
балки амалий масалаларни ^ал ^илиш жи^атидан ?^ам
му^им а^амиятга эга. Этнографик билимлар хал^ларнинг
гоят бой маданият меросидан фойдаланиш имкониятини
беради. Этнографларнинг марказий вазифаларидан
бири барча хал^ларга хос янги турмуш тарзининг умумий
хусусиятларини урганишдан иборат. Ижтимоий ва
оилавий турмушдаги янги прогрессив формаларни
тад^и^ ^илиш ёш авлодни ватанпарварлик ру^ида
тарбиялашга катта ёрдам беради.
Узбекистон у 3 муста^иллигини эълон цилиб, уни
муста^камлаётган ^озирги шароитда унинг утмиш анъ-
аналарини, навруз сингари ^адимий байрамларни нишон-
лаш жонажон улкамиз янги фу^аросини камол топтириш
имконини беради.
Бундай мураккаб жараённи илмий жи^атдан ани^лаш
ва урганиш этнографларнинг асосий вазифаларидан
биридир.

1. Узбек хал^и тугрисидаги этн ограф ияга


оид дастлабки маълумотлар
Этнограф олимлар олдида турган му^им вазифа-
лардан бири — хал^ларнинг келиб чи^ишини, улар
^а^идаги этнографияга оид маълумотларни туплаш,
йигиш, умумлаштириш ва тад^и^ ^илиш ^амда шулар
асосида илмий хулоса чи^аришдан иборатдир. Масалан,
узбек хал^ининг келиб чи^иши ва хал^ б у л и б шакллани-
ши жуда ^ам мураккаб жараённи бошидан кечирган. Куп
ва^тлардан бери тад^и^отчилар орасида узбек хал^и-
нинг келиб чи^иши тугрисида хдр хил, айрим ^олларда

www.ziyouz.com kutubxonasi
чалкаш фикрлар х,укм суриб келмовда. К уп ла б тад^и-
^отчилар бу мураккаб ва чалкаш масалани ечиб бериш
устида иш олиб бормоедалар.
Маълумки, « у з б е к » этник номининг келиб ч и р ш и
Дашти ^ипчоада ташкил топган Ок, Урда ва Ш айбон
улусида, яъни С ирдарё,О рол денгизи ва Волга буйлари
оралигидаги кенг ^удудда кучиб юрган, X I V асрдан
бош лаб узбеклар деб юритилган турк-мугул кдбилалари
билан боглиадир. 1
Бу ^абилалар X V аср давомида них,оятда зур ^арбий-
сиёсий кучга эга булган давлат ташкил ^илиб, X V I аср­
нинг бошларидан Мухаммад Ш ай бон ий хон бошчилигида
Урта Осиёга, шу жумладан, з^озирги Узбекистон ,%удуди-
га бостириб киради ва урнаша бошлайди.
Айрим тад^и^отчилар узбек хал^ининг келиб чи^и-
ши тарихини мазкур истило даври билан боглаб, узбек
хал^ининг шаклланиши X V — X V I асрлардан бош лана­
ди, деган м утла^о нотугри фикр юритиб келган эдилар.
Йирик олимлар, чунончи, С. П. Толстов, А. Ю. Я к у б о в ­
ский, Я. F. Руломов, А. Аскаров, Б. Ахмедов, И. Ж а б б о -
ров ва бош^алар узбек хал^ининг бошлангич ядроси Урта
Осиёда к;улдорлик даврида яшаган ^адимги сугдийлар,
хоразмийлар, сак ^абилалари ва уруг-аймо^чиликни
унутган, кейинро^ кучманчиликдан утро*; д е ^ о н ч и -
ликка утиб сарт номини олган, туркий тилда сузлашувчи
чигил, ^орлу^, ягмо, тухси, аргу каб,и ^авмлардан иборат
эканлигини, узбек элатининг шаклланиши асосан X I —
X I I асрларда тугаганлигини ва X V I аср бошларида пайдо
булган кучманчи Ш айбоний узбекларнинг узбек хал^и-
нинг ^адимги ядросига аралашиб кетиб, унга фа^ат
уз номинигина берганлигини асосли далиллар билан
исботлаб берганлар.
Кейинчалик кенг ми^ёсда утказилган археологияга
оид ва антропологияга оид тад^и^отлар, бизгача етиб
келган юнон, араб, форс ва хитой муаллифларининг ва
бош^а сайё^ларнинг жуда х,ам ноёб ахборотлари
узбекларнинг Фаргона, Зарафшон, Сурхондарё, 1^аш^а-
дарё водийларида, Хоразм ва Тош кент во^аларида
яшаган ^адимий авлод-аждодларининг этнографияга оид

1 1^аранг: С. А. Токарев. «О сновы этнографии», М.,


1968 й. ва И . Ж а б б о р о в «У збек х ал ^и э т н о г р а ф и я с и » , « Ф а н »
нашриёти, Т., 1964 йил.

www.ziyouz.com kutubxonasi
^иёфасини ту ли ^ булмаса хдм куз олдимизга келтиришга
имкон беради.
Урта Осиё, шу жумладан, Узбекистон ^удудида
Россия Фанлар академиясининг на Узбекистон Фанлар
акдемиясининг тарих ва археология институтлари том о­
нидан уюштирклган куп йиллик самарали ишлар натижа-
сида узбекларнинг авлод-аждодлари ^адимдан утро^,
йирик су гор иш иншоотларига асосланган дех,^ончи-
ликка, муста^ил, узига хос юксак маданиятга эга
булганлиги исбот ^илинди. Бу х_олат баъзи тадки^отчи-
ларнинг Урта Осиё хал^лари гуё тарихий хал^ эмас,
уларнинг маданияти Эрон ва боип^а мамлакатларнинг
маданиятига тобе, бу гузал улкада у зо ^ утмишда фа^ат
кучманчи, ёввойи ^абилалар яшаган, деган ^ар хи л
даъволарни фош ^илди ва пучга чи^арди. Х^олбуки, ир^ий
«н азар ия ни » таргиб килувчи баъзи олимларнинг узок,
аждодлари ибтидоий маданиятга энди эришган бир
найтда кадимги Хоразмда Чири^работ, Бобишмулла,
^ уй^и ри лган к;алъа, Т у п р о ^ а л ъ а каби ёдгорликлардан
к^азиб топилган ажойиб архитектура, санъат х,амда ёзув
дурдоналари, Болалитепа ва Панжакентда кашф этилган
.%ар хил маросимларни тасвирловчи ранг-баранг расмлар,
Варахшанинг гузал ганч Байкал ва безаклари, бутун
антик давр ичида ^урилган ^ашаматли ша^ар ва ^алъалар,
дабдабали сугориш иншоотлари, бепоён экинзорлар
узбек ва бош^а Урта Осиё халкларининг у зо ^ утМишда
ни^оятда зур и^тисодий ва маданий т а р а ^ и ё т г а эга
эканлигини яц^ол курсатиб ту ри бд и.1
Узок, асрлар давомида шаклланиб келган ю^ори
даражадаги маданий замин булмаганда , илк феодализм
даврида, яъни IX — X I I асрларда бутун Урта Осиё, шу
жумладан, Узбекистонда фан ва маданият гуркираб усиб,
жах,онга А б у А л и ибн Сино, А б у Райх.он Беруний,
Мухаммад ибн М у с о Хоразмий, А бунаср Ф о р о б и й каби
фаннинг куп сохдларини мукаммал эг'аллаган у л у г
сиймоларни етказиб бериши мумкин эмас эди.
Урта аернинг энг йирик олимларидан истеъдодли
тилш унос Махмуд Кошгарий узининг «Д е в о н у лугатит
т у р к » номли ноёб асарида узбек хал^ининг энг ^адимги
туркий тилда гаиирувчи аждодларидан бири булган
чигил ^абилалари Искандар Зул^арнайн юриш ь^илган

1 К,аранг: И. Ж а б б о р о в * Узбек х а л ^ и э т н о г р а ф и я с и » Т., 1964,


18-бет.

95

Г '
www.ziyouz.com kutubxonasi
даврдаё^ куп нуф узли этнографияга оид гуру^лардан
х,исоблапгани ^а^ида маълумот беради.1
X I асрнинг етук шоири ва олими Ю суф Х о с Х ож иб
томонидан яратилган, уз даврининг зур бадиий асари
х,исобланган « К у г а д г у б и л и г » нинг ана шу чигил
адбилалари тили асосида ёзилганини ва бундай ажойиб
асар агар узок; асрлар давомида и^тисодий, маданий
бирлик негизида дунёга келган умумий бир тил булмаган
х,олда пайдо була олмаслигини ?^ам эътиборга олсак,
у ва^тда узбек халк;ининг тили них,оятда у зо ^ тарихга эга
эканлигига ишончимиз комил булади.
Махмуд Кошгарий уз асарида илк урта асрларда ^ам
туркча, .\ам сугдийча сузлайдиган, яъни икки тилли
булган ва фа^ат туркча гапирадиган кишиларнинг жуда
куплигини, лекин фаадт сугдийча сузлайдиган киши­
ларнинг м утла^о йуадигини ^амда туркий тиллар эски
тилларни си^иб чиадрганлигини айтади. Демак, узбек
хал^и милодимиздан аввало!> муайян бир ^удудда узига
хос моддий ва маънавий бирлик ярата бошлаб, аста-секин
тил жи^атидан ^ам умумийликка эриша бошлайди.
Натижада, ю^орида айтилганидек, X I — X I I асрларга
келиб узбек хал^и асосан шаклланади.
А р хе ол оги я га оид ва антропологияга оид кашфи-
ётлар натижасида тупланган маълум отлардан ташадри,
узбек хал^ининг авлод-аждодлари тугрисидаги баъзи
налеоэтнографик маълумотларни ёзма манбаларда ?^ам
учратиш мумкин. Кддимги хоразмийлар, сугдий ва саклар
ёки массагетлар ^а^идаги айрим маълумотлар антик давр
муаллифлари — м илетлик Гекатей, Страбон, Геродот,
Арриан ва П т о л о м е й асарларида, аддимий форсий
ёзувлар ва бутун Урта Ш арада тарадлган му^аддас
китоб — « А в е с т о » да мавжуд.
Милодимиздан олдинги II асрдаги Х итой элчиси ва
сайё^и Чжан Цяннинг Даван (^адимги Ф а р гон а ) ва
Кангюй (Х о р а з м ) давлатлари хд^ида к;олд и р га н баъзи
маълумотлари х,ам этнография жи^атидан ди^адтга
сазовордир. А фсуски, ислом дини тарк>алгунча, яъни
V I I — V I I I асрларгача булган даврни ёритиш учун
ма^аллий ёзма манбалар йук.~

1М ахм уд К о in г а р и й . « Д е в о н у лу га т и т т у р к » («Т у р к
с у з л а р и т у п л а м и » ) . I жилд, Т о ш к е н т , 1960,10-бет.
' Р^аранг: Л . В . О ш а н и н . А н т р о п о л о г и ч е с к и й состав н а с е л е ­
ния С р ед н е й А з и и и э т н о г е н е з ее народов. Ч. I. Ереван, 1957.

96

www.ziyouz.com kutubxonasi
А ра б истилоси даврида тарихий асарлар ва уларнинг
муаллифлари вах,шийларча йук, к^илиб ташланганлиги
хд^ида Беруний хабар ^илади. А раб истилоси арафасига
оид булган ёдгорликлар " ( Т у п р о ^ а л ъ а , Болалитепа, Ва-
рахша, Панжакент) дан топилган бой, деворга ишланган
расмлар, х,ар хил х-айкал ва уймакор безаклар ажойиб
санъат дурдоналари булибгина ^олмай, уша даврда
яшаган хал^нинг хужалик фаолияти, этник тузилиши,
моддий ва маиший турмуши, урф-одатларини урганишда
му^им ва биринчи даражали тарихий этнографик манба
б у л и б хизмат к,илади.
А р а б истилосидан кейинги асрга оид этнографик
маълумотлар ма^аллий ва араб ёзувчи-сайё^ларининг
асарларида мавжуд. IX — X I I аср муаллифларидан Ибн
Хурдадбех, ал-Балхий, ал-Истахрий, И бн Х>авк;ал, Масъ-
уддий Ё^ут сингари йирик географ ва саё^атчилар,
ма^аллий муаллифлардан файласуф, муси^ашунос А б у
Наср Ф оробий, мапкхд'р ^омусчи олим А б у Рай^он
Беруний ва бую к табиб А.бу А ли ибн Сино, этнограф,
географ, тарихчи олим А б у Саъд Абдулкарим ибн
Мухаммад Самъоний .%амда номаълум муаллиф яратган
« Х у д у д ал-олам» сингари асарларда Узбекистон .\удуди-
даги уша даврда яшаган ах,оли тугрисида баъзи этногра­
фияга оид лав^алар келтирилган. Маълумки, Чингизхон
^укмронлиги даврида мугуллар салтанати мисли курил-
маган даражада кенгайиб кетди. Улар босиб олган
улкаларини ва^шийларча талади, ша^ар ва ^ишло^-
ларнинг кулини кукка совурди. 1^ул остидаги улкаларда
ни^оятда огир зулм }'' 1’казди. Европа монархлари ва Рим
напаси дахднатли, жах,онни ларзага солган Чингизхон
билан савдо, сиёсий ва дипломатик муносабатлар
урнатишга ^изи^ишди. Биринчи булиб, «Т атарлар улка-
сига» га папа Иннокентий I V 1245 йилда францискалик
Иоанна П л а н о Каргшни бошчилигида монархлардан
иборат элчиларни юборади. Худди шу мак,сад ва шу йул
билан 1249— 1251 йилларда сафар килгаи П л а н о Карпи-
ни ватандоши Вильгельм Рубрук асарида ва венециялик
М арко П о л о (Рим папасининг топшириги билан келган)
асарларида >^ам ( у л а ^ Хитойга Урта О си ё ор^али
утишган) улка лар х,аки да этнографияга оид маълумотлар
келтирганлар.
Кудрагли ва кенг салтаыат ташкил ^илган буюк
саркарда Амир Тем ур ва унинг тахт ворислари .%укмрон-
лик ^илган даврда Урта Осиё, шу жумладан, Узбекистон
/ А. Набиев 97

www.ziyouz.com kutubxonasi
йирик маданият марказига айланди ва унинг богш^а
мамлакатлар билан ^ар томонлама ало^алари кучайди. Бу
даврга оид ^изикарли баъзи этнографияга оид маълу­
мотлар ни испан элчиси рицарь Руи Гонзалес де
Клавихонинг асарида, рус солномаларида, ма^аллий
муаллифлар Н изомиддин Шомий, Абдураззор; Самар-
^андий ва бош^аларнинг асарларида учратиш мумкин.
Тем ур давлати ^укм ронлик ^илган давр ^а^ида ^амда кун
юртларни б ос и б олиб ва уз бошидан кечирганларини
ёзиб ^олдирган (б у ю к у зб ек шоири А ли ш ер Навоийнинг
замондоши) йирик давлат арбоби, андижонлик За^и-
риддин Мухаммад Б обурнинг «В о^ е аи й Б о б у р и й » ёки
« Б о б у р н о м а » деб номланган асарида этнографияга оид
маълумотлар хдм келтирилган.
X V I аср бошларида Урта Осиёни босиб олган
кучманчи у з(5екларнинг этник таркиби, жойлашган
^удуди, турмуши ва урф-одатлари ^а^ида Масъуд ибн
Усмон Ку^истонийнинг «Т а р и х и А б у л х а й р х о н и й », Ка-
молиддин Биноийнинг «Ш а й б о н и й н о м а » ва А бд ул ха й р
Фазлуллох, Р у збе^о н н и н г «М е^ м о н н ом а й и Бухоро»
номли асарларида этнографияга оид ^имматли маълу­
мотлар келтирилган.1
Урта Осиёда у зб ек хонликлари пайдо булганидан
кейин марказлашган рус давлати билан улар орасида
мунтазам равишда савдо ва дипломатик муносабатлар
урнатила бошланади. X V I асрнинг фаь;атгина иккинчи
ярмидаё^ Урта Осиёдан Русияга 8 марта элчилар
ю борилган булса, X V I I асрда Хива хонлигидан 12 марта,
Бухородан эса 13 марта элчилар жунатилган. Бунга
жавобан рус давлати ^ам уз элчиларини узбек хонликла-
рига юборади ва уларга дипломатик вазифалардан
таип^ари, мазкур улкалар тугрисида ^ар хил маълумотлар
туплаш ^ам топширилади. Рус элчиларининг, туплаган
маълумотлари ^озир ^ам илмий жи^атдан уз ^имматини
йу^отмади.
Бу со^адаги ташаббусни дастлаб 1558 йилда Хитойга
Урта Осиё ор^али савдо йулини ани^лаш ма^садида
Москвага келган А н гли я савдо компаниясининг вакили
А н тон и й Ж ен ки н сон бош лаб берди. У Москва ^укумати
ёрдамида Астрахань ва Каспий^денгизи ор^али Хива ва

1 Бу ва бошь;а манба лар ^а^ида б а т а ф с и л к,аранг:Б А. А х м е д о в


Государство кочевых у з б е к о в , - - М . ,1965; И с то р и к о -г е о г р а ф и ч е с к а я
л и т е р а т у р а Ср ед н е й Аз и и . — Т о ш к е н т , 1985.

98

www.ziyouz.com kutubxonasi
Бухорога боради. 1^ишни уша ерда утказиб, 1558 йилда
Москвага кетаётган Б у х о р о ва Хива элчиларига А нгли я
савдо компанияси уз вакили А. Ж енкинсонни ^ушиб
юборади. У уз ма^садига эриша олмаган булса-да, Урта
Осиё ^а^ида анчагина маълумотлар туплади.
Россия билан Урта О си ё уртасидаги муносабатлар
айни^са X V I I I асрда Буюк П ётр даврида кучаяди. Россия
и^тисодий жи^атдан ривожланиб, хом ашё манбаи ва
саноат ма^сулотлари сотадиган янги бозорларга му^тож
б у л и б ^олади. Ш у муносабат билан Урта Осиёга ^ар
хил дипломатик ва савдо вакилларини ю бора бошлайди.
П ётр I Урта Осиёни уз таъсирига олиш ма^садида иккита
илмий сафар уюштирди. И лмий сафарнинг биттасига
князь Александр Бекович-Черкасскийни, иккинчисига
Иван Бухгольцни бошлиь; ^илиб тайинлайди. Бу илмий
сафарлар маглубиятга учраган булса-да, П ётр I то
умрининг охиригача уз ма^садидан воз кечмади. Унинг
буйруги билан 1718 йилда Каспий денгизини текшириш
учун янги илмий сафар тузилади ва 1720 йили Кас­
пий денгизининг биринчи харитаси яратилади. Келаси
йили Б ухорога рус элчиси б у л и б келган Ф л о р и о
Беневени Хивага ^ам бориб, фа^аг 1725 йилда П ётр
I улимидан сунг Россияга ^айтган ва бу мамлакатлар
тугрисида географияга оид тарихий ^амда этнографияга
оид маълумотлар олиб келган.1
Ку^на Хоразм а^олисининг X V I I I аср урталаридаги
турмуши тугрисидаги этнографияга оид му^им маълу-
мотларни 1740— 1743 йилларда Дмитрий Гладишев ва
Иван Муравин бошчилигидаги О р о л денгизи ва Хива
илмий сафари ^амда 1753 йилда Самара савдогари
Даниил Рукавкиннинг Хивага ^илган саё^ати даврида
туплаган маълумотлар идан олиш мумкин. 1774 йилда
О р е н бу р г чулларида к;озо^лар томонидан асир олинган
рус унтер-оф ицери Ф и ли пп Ефремов асирликдан ^очиб,
1^у^он, Маргилон, Кдш^ар, Ёркент, Тибет, )^индистон ва
А нгли я ор^али 1782 йилда Россияга ^айтиб келади ва
курган-билганларини ёзиб ^олдиради. 1781 йилда Б у х о ­
рога элчи б у л и б келган Мендиёр Бекчурин ва 1794 —
1796 йилларда Бухорога саё^ат килган Т. Бурнашевнинг
^икоялари ?^ам бор. Ш у даврдаги Хива хонлигига оид
тарихий ва этнографияга оид маълумотлар хоннинг

1 Гара нт : С. В. Ж у к о в с к и й . Снош,ения Р о с с и и с Бу х а ро й и Х и в о й
за п о с л е д н е е т р е х с о т л е т и е . II т., 1915, 78 — 86-бетлар.

99

www.ziyouz.com kutubxonasi
таклифи билан Хоразмга келган куз шифокори, майор
Бланкеннагелнинг ёзиб ^олдирган хотиралари ^ам
мавжуд.
Узбек хал^ этнографиясига оид маълумотлар туплаш
X I X асрнинг биринчи ярмида Н.Н.Муравьев, А .Ф .Н е гр и ,
Н.В.Хаников Г.И.Данилевскийлар олиб борган куза-
тишлар Урта О си ё хал^лари, шу жумладан, узбекларнинг
этнографиясини урганишдаги дастлабки илмий ^адамлар
булди.
1819— 1820 йилларда Хива хонлигига саё^ат ^илган
капитан Н.Н.Муравьев уз таассуротларини асар тарзига
келтириб катта иш ^илди. Н.Н .Муравьев асарининг
баъзи бобларида бевосита узбекларнинг табиати, диний
эъти^одлари, урф-одатлари, маърифати, кийим-кечаги,
уй-рузгори, уруг-аймоги каби этнографияга оид соф
маълумотлар келтирилган. Унинг айтишича, Б у х о р о
томондан келган узбеклар асосан турт тоифадан —
^иёт-^унгирот, уйгур-найман, ^англи-^ипчо^, пукис-
мангитдан иборат; ^ар битта тоифа муста^ил ^оким —
ино^га эга, аммо уларнинг энг каттаси ^иёт-^унгирот
ино^идир. Унинг курсатишича, Хива хонлигидаги ^аби-
лавий узбеклар кучманчи булган. Уларнинг купчилиги
к;ора уйларда яшаганлар, аммо бой уругдошлари утрся^
сарт сингари катта пахса девор билан уралган уйларга эга
булган.
1820 йили Бухорога жунатилган А .Ф .Н е г р и бошчили-
гидаги дипломатик миссия ^атнашчиларидан Э.А.Эверс-
ман, Х.Пандер, П.Яковлев, Будрин ва полковник Г.М ей-
ендорфларнинг китоб ва хотиралари ни^оятда бой
тарихий этнографик маълумотга эга, Г .М ейендорф нинг
турли тилларда нашр ^илинган «О р е н б у р гд а н Б ухорога
саё^ат» номли китобида Б у х о р о хонлигининг географик
урни, ижтимоий-и^тисодий а^воли, давлат тузилиши,
а^олиси ва унинг машгулоти, ^ишло^ хужалиги, сугориш
тизими, ^унармандчилиги, ички ва таш^и савдо, оила ва
хотин-^изларнинг турмуши ^а^ида ^имматба^о маълу­
мотлар келтирилган. Бу борада айни^са 1833— 1841 й и л ­
ларда О ренбур г губернаторининг махсус топширигига
биноан ишлаган истеъдодли ёзувчи, фольклорчи, э т н о ­
граф, врач ва адабиётшунос, маш^ур лек си к о г­
раф В.И.Д аллнинг олиб борган илмий ишлари д и ^ а т г а
сазовордир.
Ч ет эл муаллифларидан бири — форс тилини яхши
билган инглиз саё^атчиси А лександр Борис 1831 —
100

www.ziyouz.com kutubxonasi
1832 йилларда Бухорода туриб, му^им сиёсий, и^тисо-
дий, ^арбий ва этнографияга оид материаллар туплайди.
Борис ёзиб ^олдирган саё^атномада узбеклар ^а^ида
ни^оятда ^изи^арли маълумотлар мавжуд.
1840— 1850 йиллар ичида К,озогистон ва Урта Осиё
хал^ларининг этнографиясини илмий жих,атдан урга-
нишда талантли ака-ука Николай ва Яков Ханиковлар-
нинг хизмати катта. Яков Ханиковнинг 1851 йилда нашр
^илинган « О р о л денгизи ва Хива хонлиги харитасига
и з о^ н ом а » асарида этнографияга ало^ида эътибор
берилган. Унинг ишларига П .П .С ем ён ов ва И.В.Мушке-
товлар юксак ба^о бердилар.
Этнографияга оид му^им маълумотлар 1843 йилда
Хива хонлигига дипломатик миссия аъзолари билан
келган полковник Г.И.Данилевский, Ф .Н.Базинер асар­
ларида ^ам келтирилган.
Уша даврларда атоади шар^шунос олим В.В.Григорь­
ев О ренбургда исти^омат ^илган ва у Россияда биринчи
б у л и б Ш ар^ халадари тарихи курсини у^ита бошлади.
Унинг 200 дан орти^ илмий ишлари орасида Урта Осиё
халадарига, жумладан, узбекларга тегишлилари ?^ам
мавжуд.
1851 йилда Оренбургга келиб саё^ат ^илган В.В.Вель­
яминов-Зернов ^ам узб ек хал^ига оид бир ^анча
^изи^арли тарихий асарлар яратган.
1858 йилда полковник Н.П .Игнатьев бошчилигидаги
Хива ва Бухорога юборилган йирик дипломатик миссия
^ам анча самарали иш оли б борган.
Т у р к тилларини яхши билган маш^ур венгр шар^шу-
нос олим Арминий Вамбери 1863 йили дарвеш либосини
кийиб, савдо карвони билан Хива, Бухоро, Самарканд ва
бош^а Урта О си ё ша^арларига саё^ат ^илади. Сайё^
олимнинг Урта Осиё ^а^ида ёзган асарларида ма^аллий
а^оли, шу жумладан, узбек хал^и этнографиясига оид
^изи^арли маълумотлар бор. У узбек уруглари ^а^ида
гапириб, биринчи б у л и б « у з б е к » сузининг келиб чи^иши
тугрисида муло^аза юритади. А.Вамбери 32 узбек
адбилаларининг руйхатини беради ва уларнинг кийим-
кечаклари, таомлари, уйин ва муси^а асбоблари, урф-
одатлари ва диний маросимлари тугрисида >^икоя ^илади.
Асар муаллифи айрим бурттириш, хатоларга йул
^уйганлиги учун уни шар^шунос олимлар, жумладан,
В.В.Бартольд анча тан^ид ^илган.
Ш ундай ^илиб, бу айрим жасур ва билимли сайёх,

101

www.ziyouz.com kutubxonasi
^амда элчиларнинг самарали ме^нати туфайли X I X
аернинг биринчи ярмига келиб узбеклар тугрисида
этнографияга оид дастлабки му^им илмий ишлар пайдо
б ула бошлайди.
Рус шар^шунос олимлари форс-тожик ва араб
тилларида битилган ^улёзма асарларни ургандилар ва
унинг маълумотлар ини у з(5ек хал^ этнографиясини
урганишга татби^ ^илдилар.
^а^и^атан хдм X V I — X I X аср урталаригача булган
давр ичида ма^аллий муаллифлар томонидан яратилган
тарихий асарларда баъзи мух,им этнографик лав^алар
бор. И стеъдодли тарихчи, шоир ва муси^ашунос ^ о ф и з и
Таниш Бухорийнинг « А бд у л л а н о м а », тарих, ти ббиёт ва
адабиёт со^асида танилган давлат арбоби А б у л г о з и -
хоннинг бир неча бор чет тилларга таржима ^илинган
«Ш аж араи турк ва м у г у л » ^амда «Ш аж ар аи тарокима»
каби асарлари мавжуд. Маш^ур у зб ек тарихчилари
Шерму^аммад Мунис, Мухаммад Р и з о Ога^ий ва
Мухаммад Ю суф Баёнийларнинг «Ф и р д а в у л -и ^ б о л »,
« Р и ё з уд-давлат», «З у б д а ут-таворих», « Ж о м и ъ ул-
во^еоти С у лто н и й », «Г у лш а н и давлат», « Ш о ^ и д и и ^ б о л »,
«Ш ажараи Хоразмшо^ий», «Х о р а зм т а р и х и » каби асарла-
рида X V I I аернинг II ярмидан то X X аср бошларигача
Хоразм ва ^ушни юртларда руй берган тарихий во^еалар
юксак майорат билан тасвирланади. Узининг бой
мазмуни, ижтимоий-и^тисодий ва сиёсий маълумотлар-
нинг куплиги ва ранг-баранглиги билан ажралиб турувчи
бу тарихий асарлар уша даврдаги узб ек хал^и этнограф и­
ясини урганиш учун му^им манба б у л а олади.

* * *

Урта Осиёни, шу жумладан, Узбек истон ни Россия


боси б олиши туфайли узбек ва бош^а Урта О сиё
хал^лари билан рус хал^и ^амда унинг « и н ^ и л о б »
туфонлари бусагасида турган ишчилар синфи уртасида
бевосита ало^алар урнатилганлиги б у тарихий во^еанинг
асосий прогрессив о^ибати ^исобланади. И л го р рус
олимлари ва улкани урганувчилар мустамлакачилик
режимининг огир шароитида, ма^аллий маъмурларнинг
жа^олатига бардош бериб, узбек, тожик, туркман ^иргиз
ва бош^а Урта О си ё хал^ларининг и^тисодиёти, тарихи,
турмуши ва маданиятини урганиш борасида х,ормай-
толмай иш олиб бордилар. У л у г рус демократ тан^идчи-

102

www.ziyouz.com kutubxonasi
си В .В. Стасов булар ?^а^ида:«Россия тад^и^отчилари-
нинг вазифаси Урта О си ё мамлакатларидаги ^озиргача
маълум булмаган бадиий ва этнографияга оид дурдона-
лар ^а^ида Россия ва Европа учун умумий маълумотлар
беришдан иборат эди. Чунки Россия б у мамлакатлар
билан ^адим замонлардан буён ало^ада ва я^ин
муносабатда булиб, уларнинг уза ро таъсири узок;
утмишдан буён давом этиб к е л м о е д а »1 -- деб ёзган эди.
У збек хал^ининг этнографиясини урганиш билан
шугулланган Н. П. Остроумов, Н. С. Ликош ин сингари
тад^и^отчилар улкадаги мустамлакачилик маъмурлари-
нинг вакиллари булиб, уз асарларида чоризмнинг
мустамлакачилик сиёсатини таргиб ^илдилар. Биро^
буларнинг асарларида ^ам ма^аллий а^олининг турмуши,
маданий ^аётига дойр далилларга асосланган бир ^анча
д и ^ а т г а сазовор маълумотлар бор. Урта Осиё юришлари
даврида В. В. Радлов, А. П. Федченко, А. Л. Кун,
М. А. Миддендорф каби тад^и^отчилар катта ва
самарали ме^нат ^илдилар. В.В.Радлов Урта Осиё
хал^ларининг тили, этнографияси ^а^ида маълумотлар
туплаган; Урта Зарафшон водийси буй лаб саё^аг ^илиб,
^изи^-^изи^ очерклар ёзган.
А. П. Ф едченко уз рафи^аси билан узбек хал^
этнографиясига оид жуда куп маълумотлар туплаган ва
«1уу^он хон ли ги да » деган асарини ёзган.
1917 йилдан илгариги тад^и^отчиларнинг ишларини
мужассамлаштирган умумий монографияларда :^ам
узбеклар ^а^ида ^имматли маълумотлар тупланган.
Этнографияга оид маълумотларни са^лаш ва кенг
оммага етказишда илмий журналлар, статистик бош-
^армаларнинг справочник ва тупламлари ^амда « Т у р -
кистанские ведом ости» газетасининг хизматлари х>ам
катта булди.
Илм и й жамиятлар ва тугараклар ичида узбек этногра­
фиясини урганишда Рус география жамияти ва унинг
Тур ки стон булими, Тур ки стон археология >;аваскорлари
тугараги, табииёт, антропология ва этнография х,авас-
корлари жамияти Турки стон булимининг фаолияти
ало^ида эътиборга сазовор.
Ш ундай ^илиб, X I X асрнинг иккинчи ярми ва X X
асрнинг бошларида узб ек этнографиясини урганишда
илмий жи^атдан ди^к>атга сазовор бир ь>анча ишлар

1 1%аранг: В . В . С т а с о в , соч. т.н. С П б ., 1894, 696-бет.

103

www.ziyouz.com kutubxonasi
пайдо булиб, жиддий тад^иь^отчи олим ва улкашунослар
сафи анча кенгайди. Улар уз асарларида у зб ек ва бош^а
Урта Оси ё хал^лари маданий ва маиший турмушининг
хусусиятлари, ижтимоий ва оилавий тузумнинг утмиш ва
уз замонасидаги шакллари, урф-одатлари, уруг-аймо^ ва
^абилавий тузуми, диний эъти^одлари ва этнографияга
оид бош^а хусусиятларини таърифлаш билан бирга
уларнинг маъносини илмий жи^атдан хдм шар^лашга
интилганлар. Л еки н уз даврининг ^укмрон гоялари
таъсири остида булган бу тад^и^отлар маълум масала-
ларни ёритишда бир ^адар чекланган эди. Буржуа
этнография фанига хос мужмаллик б у со^ага деярли
тааллу^ли булмаган юзаки ишларнинг келиб чи^ишига
й ул очиб берганлигини ^ам унутмаслик керак.
Ижтимоий масалаларни шар^лашда утмиш тад^и-
^отчиларининг ожизлиги, субъективизми, баъзан ир^ий
концепцияларнинг ^укм сурганлиги уларнинг куп асар­
ларида ^ам уз аксини топган. А м м о уша даврнинг олим ва
улкашунослари орасида озодлик, гуманизм ва демокра-
тик гоялар билан сугорилган шахсларнинг борлиги
д и ^ а т г а сазовордир. Улар туплаган далилий маълу-
мотнинг ^иммати эса бени^оядир.

2. У збек этн ограф ияси


Уз илмий фаолиятини жуда ёшлигидан бошлаган ва
1920 йилда ташкил этилган Урта О си ё Давлат универси-
тетига келиб ишлаган этнограф проф ессор Н. Г. М аллиц-
кий, маш^ур олимлар М. С. Андреев, А. А. Семёнов,
А. А. Динаевлар кейинги йилларда ^ам илмий ишларини
давом эттирдилар ва Урта О си ё хал^лари ^аь^ида купгина
тарихий-этнографик асарлар яратдилар. Улар уз би-
лимларини хал^ хизматига багишлаган булсалар-да,
дастлабки йилларда уларнинг дунё^араши ва м етодоло-
гиясида буржуа фанига хос баъзи хатолар маълум
даражада са^ланиб ^олди. Бу ^ о л уша даврда ёш
мутахассисларни тайёрлашда уз аксини топди. Эски
олимларнинг олий у^ув юртларида таълим бериши
туфайли 20-йилларда, ^атто 30-йиллар бошида этногра­
фия фанининг вазифалари ^а^ида мужмал, ноани^
тушунчалар маълум даражада тар^алган булиб, тад^и-
^отчиларнинг диктат марказида деярли утмишга оид
масалаларни урганиш турган эди. Аввалгидек, турар жой
ва уй-рузгор, кийим-кечак ва таомлар, оилавий ва

104

www.ziyouz.com kutubxonasi
ижтимоий турмуш диний
эъти^одлар ва этнографи­
яга оид боннца масала-
ларни бир-биридан ажра-
тилган ^олда урганиш ва
уларни ижтимоий турмуш
>^амда ишлаб чи^арувчи
кучлар билан бевосита
богли^ эканлигини
курсатмаслик уша даврда
пайдо булган илмий иш-
ларнинг асосий камчили-
гидир. Ижтимоий во^е-
лик ^ар бир тад^и^отчи
этнограф олдига мутла^о
янги, ривожланиш даври-
га хос вазифаларни, чу-
нончи, ^ар бир хал^нинг
хужалиги, ижтимоий ту- с п Т о л с т о в Н инг «К>адимги Х о -
зуми ва маданиятидаги разм маданиятини и з л а б » но м ли
хусусиятларни уша давр- к и т о б и н и н г му^оваси
нинг ну^таи назаридан
^араб урганиш вазифасини ^уйган эди.
Асримизнинг дастлабки йилларидаё^ фан ва маъри-
фат органлари Туркистон республикаси ^удудида этно­
графияга оид тад^и^отларни утказишга катта эътибор
берди. 1918 йилда очилган Туркистон хал^ дорилфуну-
нида узбек этнографиясидан махсус курс ухитила
бошлаши ва бу курс буйича дастурнинг бос и л и б чи^иши
мазкур фикримизга далил була олади.
Урта Осиёда 1920— 1924 йилларда утказилган а^оли
руйхатининг ташкилотчиси ва фаол ^атнашчиси И.П .М а-
гидович д и ^ а т г а сазовор иш ^илди. У узининг а^оли
уртасида туплаган тарихий этнографияга оид маълу-
мотларига асосланиб, узбек хал*;и ^абилаларининг
руйхати ^амда уларнинг ^ис^ача этнографияга оид
тавсифини берди. Мамлакатимиз а^олисининг ^абила-
вий таркибини урганиш комиссиясининг аъзоси И .И .За ­
рубин ^ам узб ек этнографияси ^а^ида материаллар
туплаб, баъзи ма^олалар чоп этган эди. Ш у йиллари
ажойиб географ ва этнограф профессор Н .Г.М аллицкий
узининг маърузалари ва илмий географик асарларида
узбекларнинг уруг-аймоги ва уларнинг этнографияга оид
тавсифини берди. Бутун умрини Урта Осиёда утказган,

105

www.ziyouz.com kutubxonasi
I X — X асрларда ясалган ус т у н л а р

www.ziyouz.com kutubxonasi
ма^аллий тилларни тули^ эгаллаган ва ни^оятда куп
асарлар яратган истеъдодли тад^и^отчилар М.С.Андреев
ва А.А.Сем ёновлар ^ам узбек этнографиясини урга­
нишда му^им ^исса ^ушдилар. 1920 ва 1921 йиллар­
да М.С.Андреев бошчилигида шимолий Фаргона ва
Самарканд вилоятида утказилган этнографияга оид
илмий сафар ни^оятда бой маълумотлар туплаган эди.
30-йилларга келиб ато^ли рус олимларидан С . П . Т о л ­
стое ва Л .П .П ота п о в узбек хал^и ва Урта Осиёдаги
бошв;а хал^ларнинг этнографиясини урганиш ишларини
жонлантириб юборди. Бу олимлар утмишнинг ижтимоий
тузум шакллари ва сар^итлари масаласини илмий ну^таи
назардан ёритиб, капитализмгача булган ишлаб чи^ариш
муносабатларига дойр ёритилмай келган купгина масала­
ларни ойдинлаштирдилар. Мазкур тад^и^отчилар Урта
Осиё халк^лари этнографиясини урганишга ма>;аллий
шароитни .^исобга олган ^олда ёндашдилар.
)^укуматимизнинг фанни )^ар томонлама ривожланти-
риш ^а^ида курсатаётган доимий гамхурлиги туфайли
эски этнография марказлари ташкилий жих,атдан муста^-
камланибгина ^олмай балки янги этнография марказла­
ри ^ам барпо этилди. Бу марказлар олий у^ув юртларида
^озирги замон талабларига жавоб берадиган даражада
таълим олган янги этнограф кадрлар билан таъминланди.
Узбекистон ^удудида урушдан аввалги йилларда
катта этнография ишларини утказиш дастлаб Урта Осиё
давлат дорилфунунида ^амда К,адимги ёдгорликлар ва
санъатни му^офаза ^илиш к^умитасида, шунингдек,

www.ziyouz.com kutubxonasi
Тошкент, Самарканд ва Б у х о р о музейларида марказлаш-
ган эди. Кейинчалик, 1943 йилда ташкил топган
Узбекистон фанлар академияси, чунончи, тарих ва
археология институтининг этнография булими кела-
жакда этнографияга оид тад^и^отларнинг маркази б у л и б
^олди.
^амдустликда исти^омат ^илувчи барча хал^ларнинг,
шу жумладан, узбекларнинг моддий ва маънавий мадани-
яти, хал^ санъати ва ф ольклорининг хусусиятларини
ани^лаш учун уларнинг этнографиясини у Р ганиш
1917 йилдан кейинги дастлабки йилларда, айни^са
урушдан кейинги даврларда жуда кенг авж олди.
Узбек истон Республикаси Фанлар академияси тарих
ва археология институтининг 1950 йилдан бошланган
Фаргона этнография илмий сафари кейинро^ Тош кент
во^аси ва бош^а вилоятларда утказган илмий сафарлари
бунга мисол була олади.
У збек хал^ининг этнографиясини урганиш со^асида
марказий этнографияга оид муассасалар ^ам кенг
ми^ёсда иш оли б бормоедалар. Бу муассасалар ^ар йили
йирик илмий сафарлар ташкил этиб, ма^аллий этно-
графлар билан ^амкорликда иш оли б бормоадалар.
Москва ва С ан кт-П етер бург этнографлари томонидан
ташкил ^илинган илмий сафарлар бир неча йиллардан
буён Ж а н у би й Узбекистон ва Зарафшон водийсида
утмишда ярим кучманчи булган узбеклар ^абиласини
уларнинг илгариги ва ^озирги турмуш тарзини урганиш
устида иш оли б бормоеда. Бу илмий сафарларнинг
ишларида узбек этнографлари ^ам иштирок этмоедалар.
Хоразмда чорак асрдан куп ва^тдан бери иш олиб
борган. С .П .Т о л с т о в ра^барлигидаги археолог — этно-
графларнинг илмий сафари Узбекистон хал^ларининг
турмуш ва маданиятини урганишда янги са^ифа очди. Бу
илмий сафар асосан, ^адимги Хоразм маданияти ёд гор­
ликларини урганиш билан бирга Хоразм во^асидаги
узбекларнинг этнографиясини ^ам текширди. Урушдан
кейинги даврда илмий сафар таркибида икки узбек
этнография гуру^и шимолий ва жанубий Узбекистон
этнография гуру^лари тузилди. Бу гуру^лар олдига
во^адаги ^озирги узб ек а^олисининг моддий ва маънавий
маданиятини муфассал урганиш ^уйилди. И лмий сафар
куп йиллар давомида оли б борган ишларининг ажойиб
самараларини бир неча жилддан иборат китобларда
ёритиб берди.

www.ziyouz.com kutubxonasi
С о п о л л и тепадан то-
пилга н >vaP х и л бу-
юмлар

Сурхондарё вилояти­
даги Бузрач тепадан
т о п и лг а н X — X I аср-
ла рга оид с о п о л идиш­
лар

www.ziyouz.com kutubxonasi
Хоразм илмий сафари Узбек истон ^удудида яшовчи,
лекин уша ва^тга ^адар бутунлай у н у ти б ^уйилган
^ора^алпо^ хал^и этнографиясини урганиш со^асида
:^ам катта ишлар ^илди. Илмий сафарнинг Р^ора-
^алпогистон гуру^ига ато^ли этнограф Т. А. Ж д ан ко
ра^барлик ^илди. Олима ^ора^алпо^ларнинг тарихий
этнографиясига оид ажойиб асар яратди. Гур у^ ишида
ма^аллий этнографлардан С. Камолов, ^ у сб е р ге н о в
ва У. А. Ш елек ен овлар иштирок этдилар. Улар т ом он и ­
дан ёзилган кичик ма^олалар Хоразм илмий сафари
асарлари тупламининг учинчи жилдида нашр этилди.
Мазкур йирик илмий сафарларда бевосита иштирок
р л и ш ма^аллий узб ек этнограф мутахассислари учун
ажойиб бир мактаб булди. Бундан таш^ари, ма^аллий
миллат вакилларидан бир гуру^и Москва ва Санкт-
П е т ер б у р г ша^арларидаги пеш^адам этнографлар ра^-
барлиги остида махсус таълим олиб ^айтдилар.
Этнография фанига хос комплекс масалаларни бир-
бирига боглаб таджик; ^илиш хусусияти узбек халь;и
этнографиясини ^ар томонлама урганишга имкон
тугдирди. Бу имконият тад^и^отчилар олдига янги
му^им вазифалар ^уйди.
1917— 1990 йилларда пайдо булган хилма-хил ва
мазмунли илмий тад 1^и*;отлар узб ек хал^ининг келиб
чи^иши, хужалик фаолияти, моддий ва маънавий мадани-
яти, ижтимоий ва оилавий турмушини мукаммал равишда
умумийлаштиришга имкон беради.
Тунтаришдан илгари ва ундан кейин ^ам анча
ва^тгача ечилмай келган, мужмал ва чу^ур урганилмаган
му^им масалалардан бири узбек хал^ининг келиб
чи^иши, унинг этник таркиби ва у зб ек миллатининг
шаклланиш масалалари эди. А р х е о л о г ва тарихчилардан
таш^ари бу муаммоларни >^ал ^илишда этнографларнинг
^ам хизматлари каттадир. Узбекларнинг этногенезига
оид дастлабки илмий ишлар ичида далилий маълумот-
ларга бой булган проф ессор Е. Д. Поливановнинг асар­
лари катта а^амиятга эгадир.
А т о ^ л и тарихчи — шар^шунослар А.Ю.Якубовский,
А.А .С ем ён ов ва П .П .И вановлар узб ек хал^ининг келиб
чи^иши ва этник таркиби масалаларига узларининг
мазмунли асарларида анча урин берганлар. Бу му^им
масалаларни ёритишда Р. Г. Му^минова ва Б. А. А^ме-
довлар ^ам маълум >^исса ^ушганлар.
Замонамизнинг энг мураккаб ва мух,им муаммолари-

110
V
www.ziyouz.com kutubxonasi
дан бири миллий масаладир. Хуар бир хал^нинг миллий
шаклланиши, этник таркиби ва хусусиятлари, узаро
я^инлашуви каби масалаларни чу^ур тушуниш учун
айрим этнографик гурух,ларни хар томонлама урганиш
зарур. Узбекларнинг айрим ^абила ва уругларини тад^и^
^илиш ва уларнинг узбек миллатига сингиб кетиш
жараёнини урганишда этнографлардан В. Г.Мешкова,
К.Л.Задихина, Б.Х.Кармишева,- К.Шониёзов, Т.Файзи-
евларнинг илмий ишлари х,ам д и ^ а т г а сазовордир.
Миллатларнинг я^инлашуви масаласини фалсафий жи-
^атдан ёритишда К,Доназаров х,ам баъзи тад^и^отлар
утказган эди. Узбек этнография гуру^ларидан ло^ай,
^орли^, Гурама, Ш имолий Хоразм ва Зарафшон водийси-
да яшовчи айрим ^абилалар анча мукаммал урганилган.
Этнография гуру^ларини, асосан, тарихий-^иёсий услуб,
этнографияга оид хариталар ёрдамида урганиш му^им
а^амиятга эга.
Жамиятда руй бераётгам -%ар бир во^еа негизида
моддий неъматлар ишлаб чи^ариш ётганлигини эъти-
борга олиб, хал^ларнинг хужалик фаолиятини урганиш
хдм му^имдир.
/ >уунармандчилик узбекларнинг энг ^адимги ва асосий
хужалик касбларидан бири б у л и б .%исобланади. >^унар-
мандчиликни урганишда хал^ ижодкорлигига зур эъти-
бор ^илиниши табиий мискарлик, заргарлик, ку-
лолчилик, ёгоч, ганч ва мармар уймакорлиги, гиламчилик,
каштачилик сингари анъанавий нозик санъат фа^ат
этнографларнигина эмас, балки шу билан бирга жуда куп
санъатшунос тад^и^отчиларнинг >;ам д и ^ а т и н и купдан
бери жалб ^илиб келмоада. >^амдустлик давлатларида,
шу жумладан, Урта Осиёда олиб борилган археологияга
оид ^азишлар нафис заргарлик ишлари билан милоди­
миздан аввалги I II — II минг йилликларда шугулланган-
ликлари маълум булди. Заргарлик, айни^са, Грек —
Ба^трия подшолигида, Хоразм, Бухоро, Самарканд,
Хива, К^у^он, Ша?фисабз ва бош^а ^удудларда ри-
вожланган. Заргарликда ^уйиш, болгалаб (зарб б е р и б)
ишлаш, хдллаш (олтин ва кумуш суви бериш ), уйиб,
бурттириб на^ш ясаш, босиб (с и ^ и б ) пак/н солиш каби
усуллардан фойдаланганлар. ^
Фаргона шеваларининг касб-^унар лексикасига
багишланган илмий тад^и^отлар ^ам узбек хунармандчи-
лигини этнографик жи^атдан урганишда му^им манба
була олади. Бу тад^и^отларда хусусан Собиржон

111

V
www.ziyouz.com kutubxonasi
У л к а тар их ини ур ган иш га д о й р к и т о б л а р н и н г му^о вал ари

Ибро^им овнинг асарларида кулолчилик, тандирчилик,


шуво^чилик, дегрезчилик, ижтимоий со^аларидаги иш
жараёни жуда куп махсус атамалар анча батафсил та^лил
^илинган.
Узбек хал^ининг энг ^адимий ва анъанавий касб-
корларидан бири дех^ончиликдир. Д ех^он ла рн и н г хужа-
лик фаолияти, ижтимоий и^тисодий муносабатлари,
дех,^ончилик билан боглик; урф-одатларини у Р ганиш
уларнинг ривожланиш бос^ичларини тасаввур ^илишга
ёрдам беради.
Хал^ларнинг миллий хусусиятлари уларнинг уйи,
уй-рузгори ва жи^озлари, кийим-кечак ва таомларида
айни^са ёр^ин ифодаланади. Ш уни нг учун >^ам моддий
маданият этнографларнинг дик,к,ат марказида туради.
Айни^са, узбек халк,ининг к^йим-кечакларини ,урга-
н и 1и этнография жи^атидан анча му^им а^амиятга эга.
Улар асосида узбек хал^ининг маданий савиясини,
у яшаган географик мух,итни бир ^адар белгилаш
мумкин. Узбек анъанавий моддий маданияти тобора
чу^ур урганилмовда. Айни^са, республика вилоятлари
ах,олисининг узига хос миллий кийим-кечакларининг
этнография атлас харитаси тузилган. Бу атласлар узбек
этнографиясини урганишда му^им ^улланма б у л и б
хизмат ^илади.
Бу уринда Россия Фанлар Академиясининг ташаббу-
си билан «У р т а Осиё ва К^озогистоннинг тарихий-
этнографик атласи»нинг яратилиши жуда катта а>;ами-
ят касб этди.
Узбек ‘ хал^ининг маънавий турмушини таджик,
^илишда этнографлардан таш^ари ф ольклорчилар ва
санъатшуносларнинг ^ам хизматлари бор. У збек халв;
театри, айни^са драма театри хдмда оригинал жанрлар-
дан бири булган ^угирчок, театри ^а^ида асарлар

www.ziyouz.com kutubxonasi
Наманган шах,ридаги беш ик ясаш ус т ах о на си

яратилди. Узбек хал к, мусиь^аси халк, уйинлари куп


тадкикотчилар д и ^ а т и н и узига жалб килд и.
Узбек хал^ининг жуда бой ва рапг-баранг огзаки
ижодини урганиш унинг этнографияси билан бевосита
боглив; булгани туфайли ф ольклор материалларида ^ам
мух,им этнографияга оид лав^алар тупланди. Узбекистон
Фанлар Академияси Т и л ва адабиёт институти ф ольклор
булими ^ужжагхонасида куп йиллик илмий сафарлар
натижасида тупланган халь; ижодининг бой мероси
этнографияга оид мух,им манба бу ла олади.
Узбек этнографлари сунгги йилларда республика-
мизда яшовчи колхозчи д е ^ о н л а р ва ишчиларнинг

8 Л. На(5ие

www.ziyouz.com kutubxonasi
^озирги турмуши ва мадани-
ятини жамоа равишда урга-
нишга катта эътибор берди-
лар. 1950 — 1953 йиллар даво-
мида Узбекистон Фанлар
академияси Тарих ва архео­
логия институти томонидан
Наманган вилояти Ян-
гифургон (Ч о р т о ^ ) райони
колхозларида утказилган э т ­
нографияга оид илмий са-
фарларда му^им маълумот­
лар тупланди. Бу маълу­
мотлар асосида ёзилган
1\у^он ул к а ш у н о с л и к м уз ейи да
О.А.Сухарева ва М.А.Бек-
с а^ ланаётган б у с о п о л идиш
кузни ^унонтиради. жонованинг « О й ^ и р о н р ш -
логининг утмиши ва ^озирги
турм уш и » деган асарида Ой^ирон р ш л о г и н и н г ь^ис^ача
тарихи, а^олисининг утмишидаги этник тавсифи, касб-
х,унари, ер эгалиги ва тавсифи муносабатлари, 1917 йил-
дан кейинги тарихий узгаришлар, колхозчиларнинг
маданий-маиший турмуши акс эттирилган. Китобда
жамоа хужалигидаги оилаларнинг шаклланиши, оилавий
муносабатлар ва турмуши га ало^ида эътибор берилган.
Бундай илмий сафарлар республиканинг купгина вило-
ятларида утказилди. Узбекистон этнографлари ^ишло^
хужалиги маши насозлиги саноатида банд булган узбек
ишчилари турмушини бир неча йил давомида кузатиб
^имматли маълумотлар тупладилар. Бу маълумотлар
асосида ёзилган этнографияга оид ма^ола ва саноат
ишчиларининг шаклланиши тарихига багишланган му-
^им илмий ишлар д и ^ а т г а сазовордир.
Сунгги йилларда узб ек ишчилар синфининг маиший
ва маданий хдётини акс эттирувчи бир ь^атор илмий
ишлар майдонга келди. Узбекистонда яшаётган бош^а
^ардош хал^лар этнографиясини урганишга х,ам катта
ахдмият берилмс^да.
Узбекистон тарихига оид куп жилдлик йирик илмий
асарнинг этнографияга багишланган булимлари фаннинг
сунгги ютук,лари асосида мутахассис тад^ик.отчилар
томонидан ёзилган « Ж а ^ о н ха л ^ ла р и » туркумида боси-
либ чик,^ан икки ж илдлик «У р т а Осиё ва К, оз o f истон
х а л^ ла р и » номли мукаммал илмий асар деярли бутун
этнографияга оид т а д и к,о'гларнинг юту^ларини узида

114

www.ziyouz.com kutubxonasi
мужассамлаштирган. Этнография со^асида бундай
йирик тарихий асарларни яратишда ма^аллий тад^и-
^отчилар фаол иштирок ^илган эдилар. Асарнинг
« У з б е к л а р » номли бобини ёзиш ва та^рир ^илишда
ма^аллий этнографлардан О.А.Сухарева, М.А.Бекжоно-
ва, И. Ж аббор ов ва бош^алар ^атнашганлар.
Узбек хал^и этнографиясини урганиш со^асида
эришилган ютуадар — ма^аллий тад^и^отчиларни янги,
умумийлаштирилган йирик илмий асар ёзишга ундади.
Ма^аллий муаллифлар томонидан тайёрланган маълу­
мотлар 1972 йилдан бошлаб Узбекистон этнографлари-
нинг илмий тупламида ёритила бошланди. 1917 йилдан
илгари ва ундан кейин утказилган куп сонли маълу­
мотлар илмий сафарлар этнографияларга оид ^ар хил
буюмларнинг тупланишига имкон тугдирди. >^озирги
кунгача тупланган бу бой ашёлар республиканинг
музейларида, айни^са, Тошкент, Самарканд, Хива,
шунингдек, Москва ва Санкт-П етербург музейларида
сааданиб келинмовда.
Шундай ^илиб узбек хал^ининг этнографиясини
урганиш ю^ори бос^ичга кутарилди ва ажойиб юту^-
ларни ^улга киритди.

3. « X V I асрда Узбекистонда маданиятнинг


ривож ланиш и» мавзусини урганишда этногра­
фияга оид маълум отлардан фойдаланиш услуб-
лари.
У^итувчи б у мавзу услубларини баён ^илишдан аввал
узбек этнографияси тарихи узбек миллатининг таркиб
топиши, шаклланиши ва т а р а ^ и ё т и 1917 йилга ^адар
узбек этнографиясини урганишда рус шар^шунос олим-
ларининг хизматлари, 20 — 30-йилларда узбек этнографи-
ясининг равна^и ва келгуси исти^боллари ^а^идаги
маълумотлар билан яхши танишиб чи^иши, шундан
сунггина у тилаДиган мавзунинг таълим ва тарбиявий
вазифаси устида тухталиб утиши керак.
Дарснинг таълим-тарбиявий вазифаси X V I асрдаги
узбек маданиятининг ажойиб ёдгорликлари билан
у^увчиларни танипггиришдан, бу ёдгорликларнинг яра-
тилиши хал^нинг буюк жасорати эканлигини курса-
тишдан иборатдир. Икки маданият: >^оким синф мадания-
ти билан ме^наткаш халк, оммаси маданияти мавжуд
эканлиги ва бу икки маданиятнинг курашини (худди уша

115

www.ziyouz.com kutubxonasi
даврга оид булган, шаклланиб келаётган узб ек мадания­
тини) мисоллар билан курсатиш мумкин.
Даре бошида синф у^увчиларининг ф аол иштироки-
да X V I аердаги у з ( 5 е к маданияти т а р а ^ и ё т и н и н г
тарихий шарт-шароитларини ^ис^ача таърифлаб бериш
зарур. Бунинг учун синф билан су^бат уюштириш керак.
Су^бат савол-жавоб у с л у б и билан олиб борилади. В^ани,
у^увчилар, ким айтади:ХУ1 асрда ^удудимизнинг тари­
хий т а р а ^ и ё т и д а ^андай янгиликлар булган? Мамлакат
хужалиги ^андай ривожланган? Унинг сиёсий тузумида
^ана^а узгаришлар руй берган? Р^айси ерлар ^ушиб
олинган? Марказлашган Темурийлар давлати ^айси
тоифаларни эзиш ^исобига ривожланган ва муста^-
камланган. Санаб утилган саволларга олинган жавоблар
ва су^бат тарзида утилган даре X V I асрда мамлакат
маданияти ^андай тарихий шароитда ривожланганлиги-
ни тушуниб, англаб олишда у^увчиларга ёрдам беради.1
У^итувчи у^увчиларнинг берган жавобларини умумлаш-
тириб, X V I асрда мамлакат тарихий т а р а ^ и ё т и н и н г
^уйидаги характерли хусусиятларини айтиб утади:
1. Темурийлар давлатида р ш л о ^ хужалиги, ^унар-
мандчиликнинг янада ривожланиши ва унинг айрим
^исмлари уртасида и^тисодий ва сиёсий ало^аларнинг
усиши (и^тисодий ва сиёсий ало^аларнинг ривожланй-
ши маданий алоь^аларни ^ам кучайтирди: аста-секин
ум ум узбек маданияти таркиб топа бо р д и ).
2. Марказлашган Тем ур ий лар давлатининг ташкил
топиши ва муста^камланиши; мустабид ^окимиятнинг
(А м и р Темур замонида) урнатилиши.
3. Мугул-татар хонларининг 240 йиллик истибдоди-
дан Урта Осиёнинг у зи л-кесил халос булиши ( б у эса
мамлакатнинг ва унинг маданиятининг бундан кейинги
т а р а ^ и ё т и йулидаги кучли говни тугатди).
4. Д е ^ о н ч и л и к н и н г ривожланиши тархонликнинг
кучайиши, хужаликнинг ривожланиши, ажойиб сарой
маежидлар, архитектура ёдгорликларининг яратилиши,
дегрезлик — ^уювчилик ^унарининг равная топиши —
буларнинг ^аммаси д е ^ о н л а р билан ^унармандларни
эзиш ^исобига булган.

1 Бу дарсда берилган то п ш и р и ^ н и н г (15 — ) уз лаш ти р и лг а н -


уз ла ш т и р и л м а г а н л и г и н и махсу с текши риш тавсия эти лм ай ди. Акс
>^олда маданият м асал ала рини ур ган иш га ва^т ^олм айди.

116

www.ziyouz.com kutubxonasi
5. Ф еодаллар билан де^^онлар уртасидаги синфий
курашнинг уша замон огзаки хал^ ижодиёти ва адабий
ёдгорликларда акс этиши.
6. >^индистон, Кавказолди, Эрон, Туркия каби бир
^анча ерларнинг уз давлатига ^ушиб олиниши, турли
халадар уртасидаги ало^аларнинг кучайиши.
Сунг X V I асрдаги Амир Тем ур давлати маданияти-
нинг равна^ини ани^ мисолларда урганишга утилади.
Янги материал ^уйидагича баён ^илинади:

Янги материални у р ганиш режаси


1. Самарканд — узбек маданияти маркази.
2. Урта Осиё рассомчилиги (Камолиддин Бе^зод
миниатюраси).
3. Меъморчилик.
4. Дегрезлик ^унарининг ривож топиши.
5. Китоб чоп ^илишнинг бошланиши (У л у г б е к
расадхон аси).
6. Х а л ^ огзаки ижодиёти, унда хал^ ^аёти во^еа-
ларининг ф еодал зулмга ^арши норозиликнинг акс
этиши.
7. Ме^наткашларнинг ва ^оким синфнинг турмуши.
Даре материалининг куплигини ^амда ^улланмада
тушунарли баён ^илинганлигини эътиборга олиб, баъзи
бир мавзучаларни у^увчиларнинг уй топширигига утказ-
са булади. Бу эса у^итувчининг ^ушимча тушунтириб
бериши зарур булган мураккабро^ мавзуларни дарсда
атрофлича та^лил ^илиш имконини беради.
Дарснинг турлича у сл у б и й вариантлари булиши
мумкин.
А варианти
Кинофильм булмаганлигидан у^итувчи дарсни су^-
бат элементларини аралаштириб, асосан огзаки сузлаб
бериш (^икоя формасида) у сули билан олиб боради.
Бунда у^ув ^улланмасидаги расмлардан ва мактабда-
ги кургазмали ^уроллардан, мактаб улкашунослиги му-
зейининг (бурчагининг) материалларидан фойдалани-
лади. Баъзи мавзучаларни (масалан, китоб босишнинг
бошланишини) у^увчилар муста^ил у р ганишлаР и
мумкин.
Ривожланиб бораётган узбек маданиятининг маркази
булган Самарканд пойтахти шахдр эканлигини айтиб,
у^итувчи бизнинг кунларимизгача сааданиб келаётган

117

www.ziyouz.com kutubxonasi
Регистондаги Ш ердор мадрасасининг рангдор гишт
деворлар билан ^ачон айлантириб тусилганлигини эсга
олишни у^увчиларга таклиф этади.
Регистоннинг янги деворларини ^уриш у з о ^ йиллар
давом этган. Самарканд ичкарисида ажойиб саройлар ва
масжидлар ^урилган.
Биринчи марта китоб босишнинг бошланиши ва
Самарканд ^огози ^а^ида гапирилганда тахминан
^уйидагича режага амал ^илинади: а) ^улёзма ки-
тобларнинг чиройли булганлиги: б) Амир Тем ур
замонида Самар^андда китобни чиройли рангли ^илиб
яратилиши в) А ми р Тем ур ни нг С и об буйида р^огоз
жувозларини ташкил этиши ва унинг Ша^рисабздаги
О^сарой, Самар^анддаги Бибихоним, Туркистондаги
Хужа А^мад Яссавий каби бетакрор иншоотлар, масжид
ва мадрасаларни ^урдириши.
Синфда ёки уйда у^ув ^улланмасидан рангли китоб
яратилишининг бошланиши ^а^идаги жойни муста^ил
суратда у^иб чи^иб, ^уйидаги саволларга жавоб тай-
ёрлашни у^увчиларга тоншириш мумкин.
1. Дастлабки босма китоблар чоп этилишининг
^андай а^амияти булган?
2. Самарк^андда биринчи матбаачилар кимлар?
3. Улардан бирига ^уйилган ^айкал i^aepra урна­
тилган?
Агар ва^т ^олса, Амир Тем ур уз фаолиятини ^андай
давом ^илдирганлиги ^а^ида ^ушимча суратда ^икоя
^илиб бериш мумкин. У уз умрининг сунгги йилларини
Самарканд атрофида барпо этган Боги Чинор, Боги
Дилкушо, Боги Бе^ишт, Боги Баланд, Боги Шамол,
Чинни хона каби боглари ^а^ида сузлаб бериш керак.
Темурийлар даврига оид Улу гбекн и н г «З и ж и жадиди
Курагоний», А .Н авоий ни нг «Х а м са », Б обурнинг «Б о -
бурнома», А .Ж о м и й каби унлаб алломаларнинг асарлари
ва уларга мусаввир Камолиддин Бе^зоднинг чизган
бени^оят гузал суратлари тугрисида сузланади, улар
^алол узбек хал^ига багишланган. Китобларда узбек
хал^ининг юксак маданияти ^а^ида ^омусий фикрлар
баён этилади.1
За^ириддин Мухаммад Б обур грамматикасининг
биринчи са>;ифаси тугридан-тугри алифбодан бошлана-

1 К^аранг: У з б е к шеърия ти ан т о ло г ия си , Т., 1961

118

www.ziyouz.com kutubxonasi
ди. Иккинчи са^ифада а ли ф б о тескари тартибда,
ю^оридан пастга ^араб босилган (афтидан, ^арфларни
урганувчи болалар бу ^арфларнинг ^андай жойлашуви-
дан катъи назар уларнинг ёзилишини осон би ли б олеин
учун шундай ^илинган булса керак). Сунгра имло,
турлаш ва турланишдаги хилма-хил мапн^лар берилган.
А л и ф б о адабий нарчалар билан тамом булади. Бу ерда
мех,наткаш хал^ни иззат-^урмат ^илиш, уни севишга
дойр нарчалар берилган.
Бу китоб бизнинг замонамизгача атиги бир нусхада
етиб келганки, у ^ам Парижда са^ланмоада.
X V I аердаги сиёсий публицистика билан танишиш
у^увчиларга феодал идеологиясининг му^им хусусиятла-
рини тушуниб олишга ёрдам беради. Уз тайёргарлиги
жихдтидан кучли булган синфда у^ув кулланмасига
^ушимча равишда Тем ур ни нг « Т е м у р ту зу к ла р и » тугри-
сида, Темурни нг Боязид билан оли б борган «Ё зи ш м а си »
тугрисида «З а ф ар н ом а» тугрисида гарчи ^искача булса-
да, ^икоя ^илиб бериш тавсия этилади.
Шарофиддин А л и Яздий кимларнинг сиёсий ^араш-
ларини ифода этганлигини у^увчиларнинг узлари ани^-
лаганлар, унинг маслахуатлари феодаллар кенг доирала-
рининг манфаатини кузда тутганлиги ^а^ида узлари
умумий хулоса чи^арганлари маъкул.
X V I аерга тааллу^ли «З а ф а р н о м а » китоби тугрисида-
ги у^итувчининг ганларини у^увчилар марок, билан
тинглайди. Бу асар мулламмада курсатилишича, X V I аер­
даги шахар ах,олиси бой таба^аларининг ахло^ий ва
^аётий к7оид ал ап и мажмуасидан иборат булган.
«З а ф а р н о м а » нинг асосий гоялари нималардан
иборат булган? Худой таолога ишонилгани каби —
дейилган бу китобда, подшога х,ам итоат эгмо^ зарур.
Кимда-ким подшога ^аршилик курсатса, у ша одам
худонинг амрига х,ам итоат ^илмаган булади.
Б у китобда Тем ур Мовароунна^рнинг ягона ^укмдо-
ри б у л и б олгач, уз давлатини сиёсий ва и^тисодий
жи^атдан мустахкамлаш ма^садида ^атор курултойлар
утказгани, шунингдек Т ем у р томонидан ^арши, Корабог,
Самарканд ва бошка жойларда утказилган курултой-
ларда ша^зодалар, бош амалдорлар, маъмурий ра^барлар,
^арбий бошли^лар ва зодагонларнинг бош^а вакиллари
иштирок этган, бу курултойларда мамлакат ва давлат-
нинг хужалик сох,асидаги ^амда х,арбий а^вол ^а^идаги
энг му^им масалалари му^окама этилганлиги, мамлакат

119

www.ziyouz.com kutubxonasi
ва давлат учун зарурий ^исобланган ишларни бажариш
тугрисида ^арорлар ^абул ^илингани ва му^им тадбир-
лар белгиланганлигини ^ам батафсил ёзган. Бу китобда
Тем ур тузуклари >>а^ида ^ам фикр юритилган.
Китобда рузгор тутиш .%а^ида, уй тутиш бозордан
у-бу нарсалар сотиб олиш ва бош^алар .%а^ида )$ам
маслахдтлар берилган.
Сунгра у*уитувчи энг йирик тарихий во^еалар уша
йилларницг. хдлк, ижодида ь^андай акс этганини ва феодал
зулмга ^арши норозилик билдирилганини (у^ув ^уллан-
?4аси, 8-мавзу гапириб беради).
Дарсда урганилган материални муста^камлаш учун
даре жараёнида ёки унинг охирида режа тузиш ма^садга
мувофи^дир. Охирида у^увчилар режага кирадиган
саволларни тузадилар, керак булса у^итувчи у^увчилар-
га таклиф ^илинган саволларни ма^аллий маълумот-
ларга суянган ^олда ани^лаштириб беради. Натижада
ук;увчилар ^уйидаги тахминий ёзма режага эга була-
дилар:

XVI асрда маданиятнинг тараний этиши


1. Самарканд — узбек маданиятининг маркази:
а) Расадхонанинг ^урилиши;
2. Узбек тасвирий санъати (Кам олиддин Б е^зод).
3. Узбек меъморчилиги:
а) Туркистондаги А^мад Яссавий ма^бараси, Самар-
аднддаги Бибихоним маежидининг ^урилиши;
б ) Самар^анддаги Ш о^изинда ансамблининг ажойиб
безаклари;
в) Ш у даврда уз улкангизда ^урилган ^андай
^ашаматли биноларни биласиз?;
г) Шундай гузал миноралар Б у хор о ва Хивада ^ам
борми? (Б у куркам ва ^ашаматли биноларнинг ^айси
даврда ^урилганлигини аниаданг);
д) 1365 йилги Чиноз билан Тош кент уртасида булган
Хусайн билан Тем ур ту^нашган жангни нима учун
« Ж а н г ч и л о й » деб аташган?
4. Дегрезлик (^уювчилик) касбининг ривож топиши.
а) девор тешар туплар:
5. Ки тоб чоп цилишнинг бошланиши.
6. Халк, огзаки ижодида х ал к, ^аёти во^еаларининг ва
ф еодал зулмга ^арши норозиликнинг акс этиши.

120

www.ziyouz.com kutubxonasi
У й га топширит^:у^уь ^улланмаси, 8-мавзусини гбайта-
риш учун ю^оридаги саволларнинг х;ар бирига намунада
берилганидек жавоб тогшб уз ^а^идаги маълумотлар
^улланмада таърифланган бу ажойиб нозик санъат
асарлари ёдгорликлари тасвирий санъат, меъморчилик,
дегрезлик, китоб чоп этиш каби ^унарларнинг ^аммаси
ме^наткаш халв; ^ули билан яратилганлигини, уларнинг
зур ма^оратини у^увчиларга ёр^ин мисоллар ёрдамида
у^тириш зарур.
Долган мавзуларни >^ам шу тарзда этнографияга оид
маълумотлардан фойдаланган ^олда баён этиш тавсия
этилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
IV. Топонимика — улка тарихини
урганишнинг асосий манбаларидан
бири.

1. Т о п о н и м и к а туш унчаси ва ун ин г мо^и ят и з^а^ида

2. У лк а тарих ини у р ганишДа т о по ни м и к ага оид


м аъл ум о т ла р туп ла ш ва ула рда н фой да ла ниш

3. Бух о р о, ^ачн^адарё ва Сурхондарё ви ло ятлар и


т о по ни м и к ас ин и урганиш

4. Самарканд вилояти топонимик аси ва уни урганиш

5. С и рд ар ё вило ят и гопо ни ми ка си да н Узбекистон


х а л ^ ла р и тар их и дарсида ф ойда ла ниш

6. Х ор аз м ви ло ят и гопони ми ка си да н дарсда ф о й д а л а ­
ниш

7. Ф а р г о н а во дийсидаги ^и шло ^, ша^ар н о м ла ри ни нг


к е л и б ч и р ш тар их и ни даре жараёнида урганиш.

123

www.ziyouz.com kutubxonasi
1. Топоним ика тушунчаси ва унинг мо^ияти
^а^ида
1917 йилга ^аДаР топонимика муста^ил фан сифатида
урганилмай, унинг вазифасини тарихий география фани
бажариб келарди.
Топонимика географик номлар, киши исмларини
урганадиган фан сифатида майдонга келди. Топонимика-
ни «замин ти ли », яъни ер тили деб ^ам аташади.
Топоним ика атамаси лоти н тилидан олинган булиб,
« т о п о с » — жой, « о н о м » ёки « о н и м а » — ном, умуман жой
номини урганадиган фан деган маънони билдиради.
Географик номлар ва замин ^аъРиДа урганилмаётган
номлар, инсонларга куйилган исмлар топонимиканинг
урганиш манбаи ^исобланади. Топоним ика икки объ-
ектдан: микро ва макро топонимлардан иборат булиб,
микротопонимика — грамматик жи^атдан майда объ-
ектларни, яъни «турд ош отларни», микрообъектларнинг
номларини, макротопонимика эса ато^ли отлар, яъни
йирик объектларнинг номларини таджик ^илади.
)^озирги ва^тда топонимика фа^ат катта ва йирик
объектларнинг: тоглар, урмонлар, водийлар, во^алар,
ша^арларнинг номларинигина эмас, балки кичик объ ­
ектларнинг — ма^аллалар, даралар; жарликлар, ан^ор-
лар, дарё ирмо^лари, ари^лар ва кулларнинг номларини
^ам урганмоада.
Географияга оид атамалар турдош отлар топонимика
таркибига тулигича кирмайди, аммо улар топонимикани
урганишда катта а^амиятга эгадир. Номсиз « о б ъ е к т » —
топоним эмас. Топон им ика географияга оид жойларни
эмас, балки уларнинг номларини урганади.
Топонимиканинг тилшунослик, тарих, география,
археология ва бош^а фанларга ало^адорлиги унинг
му^им хусусиятларидандир. Топонимикага оид маълу­
мотлар таджик ^илинаётганда тарихий маълум отлар га,
айни^са археологияга оид текшириш натижаларига
суянган ^олда иш куриш зарур. Чунки топонимика
купинча тарихий далилларга ва исботларга му^тож.
Масалан, бирор ёдгорликнинг номини урганиш учун,
албатта, унинг ^айси даврда яратилганлигини ва нима
сабабдан шу ном берилганлигини тарихий давр шароити,
му^ити ну^таи назаридан тад^и^ килиш талаб этилади.
Тад^и^отнинг ёзма манбаларга купинча археологияга
оид маълумотларга суянган >$олда иш куриш усули

124

www.ziyouz.com kutubxonasi
номларнинг ^уйилган даврини ани^лашга ва номларнинг
пайдо булишини урганишга ^ул келади.1 Бир номнинг
узгаришини кузатмо^ учун бирмунча ва1>т кетади.
Ш уни унутмаслик керакки, географик номлар ижти-
моий ^одиса булиб, жамият т а р а ^ и ё т и билан муста^кам
богливдир. Маълум булишича, ^ар бир район топоними-
каси мураккаб тарихий жараён билан богли ^ булиб, ер
остида куплаб маданий ^атламлар мавжудлиги уни
синчиклаб таджик, ^илишни талаб этади.-’ Топонимика
методологиясига мувофик, уни фан сифатида урганиш
учун топонимларнинг пайдо булишига дойр маълу-
мотлардан фойдаланиш, номларнинг мавжуд булган
барча формаларини ани^лаш, ном ва атамаларни уша жой
билан бог ли ^олда танлаш ва энг му^имларини урганиш
зарур.
Топонимик асосларга ва^т, манбалар ва йуналишлар
буйича жойларга а^олининг кучиши, урнашиши киради.
Топонимлар аник; тарихий жараён булиб, у а^олининг
кучиши, маданий, и^тисодий в а т и л муносабатлари билан
вужудга келди, сунг тар^ала бошлайди. Топоним ика
жамиятнинг муомала воситаси булган тилни, унинг
и^тисодиётини, маданиятини ва тарихий тара^^иётини
урганиш жараёнида усиб, ривожланиб боради.
Топоним ик номлар манбаи ва уларни у Р ганишДа
^улланилган у с л у б ва усуллар ни нг тугрилигини ани^лаш
ма^садида ёзма ва бош^а манбалар ^улёзмалар, акт
материаллари, а^оли жойлашган чегараларни акс этти-
рувчи бош (асосий ) ва махсус хариталар >^амда илмий
сафар хариталари билан солиш тириб чиь;илади. Топон и-
микада ^ам, моддий ва маданий ёдгорликлар урганилга-
нидек, оддийдан мураккабга, яъни бугунги кундан асрлар
ичкарисига кириб бориш зарур. Билиш мураккаб
диалектик жараёндир, чунки б у у с у л билан маданий
^атламларнинг энг ^адимийсидан бошлаб, то нав^ирони-
гача номларнинг манбаи аста-секинлик билан очилади
ва номларнинг « ё ш и » ани^ланади. Уз навбатида то п о н и ­
мик номлар тарих учун ^ам б е б а ^ о манбадир. Географик
номлар узо^ муддатли булиб, маълум ^удуддаги у ёки бу

1 1^аралсин: В. Л . Н и к о н о в . П у т и т о п о н и м и ч е с к о г о исследования.
П ри н ц и п ы топони ми ки. М 1962,1 5-17-бетлар.
2 ^ ар ал си н : В. А . Н и к о н о в . В веде ни е в т о по ни м и к у. М., 1965, 15 —
17-6етлар.

•125

www.ziyouz.com kutubxonasi
хал^нинг тили ^ав;ида гуво^лик беради. Н ом ла р маълум
бир а^олининг ^амжи^атлиги ёки тар ц оад и гига ^ам
боглиедир.
Ибтидоий жамоа тузуми даврида номлар жуда кам
булган, кейинчалик а^оли пайдо булиб, ^уйилган номлар
^ам куп ва^тлар утиши билан бош^а номларга узгартири-
ли б ю борилган ёки бутунлай йу^ б у л и б кетган. Ёзма
манбалардаги топонимикага оид маълумотлар та^ли л
^илинганда буни я ^ о л куриш мумкин. Бу во^еани
^озирги ва^тда ^ам ани^ куришимиз мумкин. А йрим
ша^ар ва ^иш ло^ларнинг эски номлари у р нига янги
номлар ь;уйилади, б у эски ном нима учун йу^отилди-ю,
нима учун янги ном ^уйилди, бунинг сабабларини ^ам
ани!у\аш мумкин.
Утмишда эса янги заминдор (ер эгаси) пайдо булиш и
билан купинча а^оли эски географик номлар урнига шу
заминдорнинг номини ^уйишган. Диалектологиядан
фаради у л ар о^ топонимикага оид маълумот туплашда,
жойларнинг номларини урганишда а^олидан ёппасига
сураш у с л у б и ^улланилади. Фа^ат шундай у с л у б би-
лангина турли даралар, кичик сой ва анх,орлар, жарлик-
лар, куллар ва бош^а шунга ало^адор булган номларнинг
мивдорини ани^лаш мумкин, холос. Шундай ж ойларнинг
^аммаси а^оли яшайдиган жойларнинг картасига ёки
а^оли жойлари руйхатига киритилмаган, э^ ти м ол кири-
тилмаса ^ам керак. Топоним иканинг энг катта хизмати
шундаки, у ^ужжатхона х,ужжатларини синчиклаб урга­
ниш, хал^ огзаки ижоди асосидаги айрим томонлар ва
ни^оят ^еч ь^андай манбаларда акс эттирилган номаълум
жойларни бизга маълум ^илади. Топонимикага оид
маълумотлар йигишда ва жой номларининг келиб
чи^ишини у р ганишДа этнография ^ам катта роль
уйнайди.
Топонимиканинг айрим тоифалари ва тизимлари
уртасидаги узаро ало^аларни урганиш йули билан
топонимларни тавсифлаш топонимик тад^и^отларнинг
асосини ташкил этади. Купгина мутахассис топоними-
стлар ма^аллий топонимларни х,ар томонлама регионал
тад^и^ ^илишга катта эътибор берадилар. Бунда,
албатта, микро ва макро топонимикани узаро та^ь^ослаш
зарур. Топоним ика вазифаларини аниадар эканмиз,
маълум жойнинг географик номи тарихи туларо^, шу
улкада яшаган халклар тарихи билан боглик, >;олда
ани^ланишини унинг асосий мак,сади ^илиб олишимиз

126

www.ziyouz.com kutubxonasi
зарур. Бундан ташкари, топонимикага оид тадкикот
маълумотларидан фойдаланилаётганда уша улка хал^ла-
рининг тилини урганиш, археология ва этнографияга оид
маълумотларни ^исобга олиш ма^садга мувофикдир.
Топонимикага оид тадкикот олиб борилаётган
районнинг табиий географиясини, утмиш тарихини, тил
тарихини яхши билиш шарт. Топонимикани урганишда
юкоридагиларга амал ^илинган такдирдагина тадки-
Котчи уз максадига эришиши мумкин. Тадкикотни
топонимикага оид маълумотнинг яратилган даври ва
тарихини ани^лашдан бошлаш керак.
>^озирги вактда топонимистлар жой номларини
фав;ат этимологик ва семантик жихдтдангина эмас, балки
суз ясалиши жи^атидан ^ам та^лил килмо^далар.
А нтр отоп они м кишининг исми, фамилияси, лакабини
(масалан, Махмуд Кошгарий, М ун и с Хоразм ий), антро-
топонимика киши исми, ша^ар, ^ишлок, овул ва шу каби
жойларнинг номидан олинган топонимларни (масалан,
Тошкентбой, Руу^онбой, Х у ж а к у л ), этнотопоним эса
Кабила, уруг-аймок номига куйилган номларни (масалан,
1^озокбой, 1^иргизбой, У з б е к ) урганади.
Далварзин, Ь^унгирот, Нукус, Митан ва ^оказоларни
истисно килганда, барча топонимлар икки ва ундан
ортик таркибий кисмДан (компонентдан) иборат. Бун-
дай Караганда ^еч кандай кушимчасиз факат бир суздан
иборатдай туюладиган Жиззах, К^укон, Ёзёвон, Ралча
каби топонимлар аслида икки компонентдан тузилган.
Бирок, 1\арши (сарой, каср), >^исор (к у р т о н ), Б у хор о
(бихара — ибодатхона), чим ( к у р г о н ^ ё н (б е к а т), ёп
(канал) каби номлар мустакил топонимлар шаклида
учрайди. Баъзан эса КУМ> зах, супа каби географик
атамалар хдм ^еч кандай кушимчасиз топонимлар ^осил
Килган. Бирок ана шундай биргина географик атамадан
гузилган номлар купинча шу топонимларнинг халк
огзида киС1^артирилган шакли б у л и б чикади. Масалан,
Ь^умкишлок дейиш урнига 1^ум; Захарик дейиш урнига
Зах, Супатепа дейиш урнига Супа деб КУЯ колишади.
Бирок ^еч кандай кУшимчасиз Т о л, Пидана (я л п и з ),
Янток, Т у л к и каби номлар маънавий жи^атдан аслида бу
усимлик ва хдйвонларга ^еч кандай алокаси булмаслиги,
купинча тамомила бошка сузларнинг фонетик жи^атдан
узгариши натижасида шу шаклни олган булиши мумкин.
Юкорида айт>1 лганлардан шундай хулосага келиш
мумкин: топонимика уч принципга асосланади: 1)топо-

127

www.ziyouz.com kutubxonasi
нимларнинг пайдо булиш тарихини урганиш; 2 )то п о-
нимларнинг географияга оид маълумотларини ани^лаш;
3)асосий ^идирилаётган топонимларнинг барча номдаги-
ларини илмий асосда ало^ида-ало^ида урганиб, улардан
ху лоса чи^аришдир. Бу принциплар ^улланманинг
му к ад д и м ас ид а н то хотимасигача ёритиб борилган.

Узбекистон топонимикаси
Географик номларни уларнинг келиб ч и р ш и ва
тарихи билан б о г л и ^ ^олда урганиш, уларни классифика­
ция ^илиш нисбатан я^ин ва^тларда бошланган. Бу
со^ада ато^ли топонимикачи А.Х.В остоковнинг хизмати
каттадир. У Россиядаги дарё номларини уларнинг охирги
^ушимчаларига ^араб rypyjyvapra булади ва бу ^ушимча-
лар ^озир бирон маънони англатмаса ^ам ^адимги
хал^лар тилида маълум маънони билдирган булса керак,
деб тугри хулосага келади. А .Х.В остоковнинг фикри X I X
аср охири — X X аср бошларидаги баъзи бир топоними-
качиларнинг асарларида уз ривожини топди.
X X аср бошларида топонимик тад^и^отлар анча кенг
^улоч ёйди. 2-жа^он урушидан олдинги даврда олимлар-
дан А .И .С оболевск ий , Н.Я.М арр, С.В.Веселовский,
В.В.Бартольд, В.П.Семёнов-Тяншанский, В .Г.Ш остако­
вич топонимика со^асида айниь;са самарали ишлар
^илдилар. Урта Осиё, жумладан, Узбекистон топоними-
касини урганиш со^асида В.В.Бартольднинг хизматлари-
ни ало^ида ^айд ^илиб утиш керак. Урушдан кейинги
йилларда топонимика ривожида катта бир усиш даври
булди. Эндиликда топонимика со^асида айрим олимлар-
гина эмас, балки бутун-бутун олимлар жамоаси иш оли б
бормоедалар.
Эндиликда улкамизда топонимик тад^и^отлар авж
олдирилмовда. Топонимикага, унинг назариясига дойр
купгина асарлар яратилди.
Бир неча у н л а б ёш олимлар ^ам топонимика со^асида
самарали иш олиб бормоедалар. Чунончи, Т.Наф асов
«Ь^аш^адарё топонимикаси», Ш.1^одирова «Т о ш к е н т
микротопонимикаси», Э. Бегматов эса антротопоними-
ка — киши номларини урганиш со.^асида илмий иш олиб
бормовдалар.
Урта. Осиё, жумладан, Узбекистон топонимларини
урганиш ^ам у з о ^ тарихга эга. Узбекистон топонимика-
сини урганишда маш^ур рус шар^шунос олимлари ^амда

128

www.ziyouz.com kutubxonasi
тарихчилари: В.Л.Вяткин, Н.Ф.Ситяковский, Л . Н . С о б о ­
лев, В.В.Бартольд, С .П.Толстов, II. П. И ванов. М .Е.М ас­
сон, О.А.Сухарева ва бошк;алар бу сох,ада жуда катта
ишларни амалга оширдилар.
Республика жой номларининг келиб ч и р ш и тарихи­
ни ва миллат, ^абила, элат, уруг-аймо^ номларининг
келиб ч и р ш тарихини (этн оген ези ян и ) хдмда географи-
яга оид атамаларни урганишда Я.Р.Еуломов, Р.Н. Набиев,
А.Р.Мух,аммаджонов, Ф .А бд улла ев, С.Ибро^имов, У з б е ­
кистонда биринчи топонимик картотека тузишда ишти-
рок этган Х.Т.Зарифов; этнонимлар — Э .Ф о з и л о в
М.Шоабдурах,монов, Х.Дониёров, Р.Кунгиров; географ-
лардан >у Х^асанов, С .^ораев кабиларнинг ишлари
диктат га сазов орд ир.

2. Улк а тарихини урганишда топонимик мате­


риал туплаш ва улардан фойдаланиш

Топонимик маълум от туплаш услублари


Топонимикани урганиш маълумот туплашдан бошла-
нади. Бу иш одатда улкашунослик буйича тадь^и^от олиб
борилаётган микрорайон р ш л о ^ , овул, колхоз-совхоз
^удудида, кейинчалик маъмурий район ^амда вилоят ва
ни^оят жонажон улка ми^ёсида амалга оширилади.
Т опоним ик маълумот йигиш ишини бошлашдан аввал
маълумотларни ^андай ва к;аерлардан туплаш ^амда
кимлар билан ь^андай мавзуда су^батлар утказишнинг х>еч
булмаганда тахминий иш режаси ва дастури ишлаб
чи^илиши шарт. Мана шу режа ва дастур асосида пухта
тайёргарлик ишлари олиб борилади, сунг дала тад^и^от
ишларига утувчи ва студентлар жалб ь^илинади. Далада
тадь^и^ ишларини амалга ошириш жараёнида а^олидан
эшитган ^икоя, афсона ва утмиш ^а^идаги су^батларни
^амда бош^а материалларни мунтазам ёзиб борадиган
махсус дафтар булиши шарт. Ш ундан сунг суриштириш
ва сух,бат натижасида олинган маълумотларни таджик,
^илишда топонимик тоифалар буйича махсус картотека-
лар тузилади. Кейин шу асосда лугатлар тузилади.
Кейинчалик тад^и^отчиларнинг фикрини хисобга олган
х,олда бир типдаги оммавий топонимларни синчиклаб
урганиш катта а^амиятга эга. Таджик, ^илинган ва
тупланган топонимик маълумотлар улкаш унослик музей­
ларида ани^ланади. Шунингдек, бу маълумотлар махсус

9 А. Н абили 129

www.ziyouz.com kutubxonasi
кутубхоналарда ало^ида булим к^ли б сакланади. Топо-
нимик маълумотлар туплаш купинча шу улка тарихини
урганиш иши билан параллел ^олда оли б борилади.
Туристик саёхдтларда ва походларда, илмий сафарларда
Катнашган, шунингдек музейлар, -археологик ёд гор лик­
лар, тарихий обидалар ва архитектура ёдгорликларига
борган улкашунослар археологик, этнографик маълу­
мотлар билан бир кат орда топонимик маълумот х,ам
туплайдилар.
В. А. Никоновнинг «В веден ие в то п о н и м и к у » (М.
1965) асарида топонимика буйича тадкикотни кандай
олиб бориш, уни нимадан ва качон, каердан бошлашнинг
у с л у б и ва усуллар и аник курсатиб берилган.
Демак, топонимика улкашуносликнинг ажралмас бир
Кисми ^исобланади. Тарихий улкашунослик фани эса
тарих фанининг бир булими сифатида ривожланиб
бормокда. Бу фан >^ар бир улкашунос ва зиёлидан
уз улкасининг тарихини .\ар томонлама ва чукур урга-
нишни талаб килади.
>^озирги вактга келиб, улкаш унослик буйича олиб
борилаётган тадкикот ишлари билан бир каторда унинг
ажралмас к исми булган топонимика ^ам аста-секин
ижтимоий фанлар каторида ривожланиб бормокда.
Топон им ик маълумотлар туплаш ва урганишда тарих,
география инсон ва жамият фанлари у ^ итУвчилаРи
билан тилш уносларнинг ^амкорликда ишлаши му^им
а^амиятга эга.
Улка тарихини яхши урганмай туриб топонимик
маълумотлардан улкаш уносликнинг му^им манбаи сифа­
тида фойдаланиш ни^оятда кийин.
Улкаш унослик билан шугулланадиган у*$итУвчилаР
топонимикага дойр адабиётлар билан яхши танишиб
чикишлари зарур. Узбекистон тарихини урганишда
топонимик маълум отлардан фойдаланиш, топонимик ва
географик лугатлар тузиш, мавжудларидан фойдаланиш
даре мазмунини янада бойитади. Б из шу максад-
да В. А. Н иконовнинг «В веден ие в т о п он и м и к у » ва
«К ратки й топонимический словарь» асарлари, }^аса-
новнинг «У р т а О си ё жой номлари тарихидан», Х,оди
Зарифнинг « Л у г а т ва термин тупловчиларга ёрдам»,
Э. М. Мирзаев ва В. Г. Мирзаеваларнинг «С л ов а р ь
местных географических терминов» ва С. К,ораевнинг
«Г е о г р а ф и к номлар маъносини биласизми?» каби асарла-
ридан фойдаланишни тавсия киламиз. Бу асарларда

130

www.ziyouz.com kutubxonasi
топонимлар ^а^ида ^ар хил ба^слар ва мунозаралар
юритилган булиб, улка тарихини урганишда у^итувчига
жуда ^ул келади.
Топонимлардан ном олган буюмлар, усимлик, ^айвон-
лар шу ^адар кунки, баъзан ^атто уларнинг этимологияси
тугрисида уйлаб ^ам утирмаймиз. Ьуу^он арава, бухори
^овун, чует пичоги каби сузларда уша жой номлари
^амон эсга келиши мумкин. Биро^ академия (А ф и н а
я^инидаги чангалзор), вулкан (Т и р р ен денгизидаги
Вулкано ороли номидан), жерси (Нормандиядаги ша-
>^ар), кофе (Африкадаги Каффа улкаси номидан),
олимпиада (Грециядаги энг баланд Олимп тоги номи­
дан), роман (Рим ша^ри номидан олинган) каби
сузларнинг ^ам аслида топонимлар эканини купинча
хаёлимизга ^ам келтирмаймиз. 1\уйида топоним ном-
ларга бир ^анча ма^оллар келтирамиз.
Кимёвий элементлар. Купгина кимёвий элементлар
жой номлари билан аталган: америций (А м е р и к а ), гал­
лий (Франциянинг лотинча номи — Галлия), германий
(Герм ания), гольмий (Ш вециянинг пойтахти Стокгольм-
нинг лотинча номи — Гольм и я), европий (Европа),
индий (^ и н д и с т о н ), лютеций (П ари ж ни нг лотинча
номи — Л ю т е ц и я ), полоний (П о л ь ш а ), рутений ( Р о с ­
сия), иттрий (Ш вециядаги И т т е р б о ^иш логи) ва
^оказолар.
1^итъалар (материклар) ва денгизлар номларидан
^осил булган топонимлар. А встралия — грекча «Ж а н у -
бия ^ у р у ^ л и к » деган суз. А нтик дунё олимларининг
фараз ^илишича, жанубий ярим шарда номаълум i^ypy^-
лик Терр а аустралис инкогнито булиши керак эди.
X V II аср урталарида бу ^уру^лик кашф этилгач,
инкогнито (номаълум ) сузи тушиб ^олади ва жанубий
ерни Терра А устра ли с дея бошлайдилар. Бир ва^тлар
уни « Я н г и Г о л ла н д и я » деб ^ам атаганлар. X I X аердан
эътиборан ^ис^ача Австралия (Ж а н у б и я ) шакли i^apop
топди.
Европа — осури тилида эреб — «к у н ботиш»,
«^ о р о н гу л и к », « г а р б » демакдир.
О си ё — русча Азия, хитойча Ясия, японча Адзия. Бу
ном дастлаб Гомер достонларида тилга олинган. Ми-
лоддан олдинги V аерда Геродот асарларида О си ё деб
^озирги Туркиянинг гарбий ^исми англашилган. Хуллас,
Осиё номи Урта денгиз со^илларига хос аток^ли отдир.
Бора-бора бу ном шар^ий ерларга ^ам ёйилиб, умумла-

131

www.ziyouz.com kutubxonasi
шиб кетади ва аввали 1^уйи Осиё, сунгра Буюк О си ё
номлари, X V I I I — X I X асрларда Кичик Осиё, Урта Осиё,
Марказий О си ё сингари айрим ^исмларни англатувчи
номлар пайдо булади. О си ё номининг маъноси турлича
манба ва адабиётларда турлича изо^ланган: Азия ша^ри
номидан, ф и лосо ф Азия исмидан, А зия водийси номидан
келиб ч и ^ а н деб фараз ь;илинади, осури тилида асу «к у н
ч и р ш том он». « LLJapi^,» маъносида ^улланилган.
I^opa денгиз — жанубий халадар том он идан берилган
ном. I^opa сузининг «гаим ол», « с а л ^ и н » деган маъноси
^ам бор. Унинг суви ^орамтир булгани учунгина I^opa
денгиз дейилади деб изо^лаш нотугри. Милодимиздан
аввалги IX — V I I асрларда юнонлар К^ора денгизни ёки
мамлакатимизнинг жаиубига жойлашган бу денгизни
«узоь; ш им ол» деб ,%ам атаганлар.
1^изил денгиз — арабча «Б а ^ри ахмар, грекча Э р и т­
рея. Афсонага кура, Э рон шо^и Эритр (1^изил ^алп о^)
босиб олган ва Н и л том он канал ^азитган экан. Б отд а ч а
изох,и ^ам бор: ^иргоадарида ^изгиш сув утлари ва
чигано^лар куп булганидан шундай ном олган.
Урта денгиз — Европа, Аф рика ва О си ё урталарида
жойлашган денгиз. Грекча М еди тер рано — «У р т а е р »
сузларидан русчага айнан таржима ^илинган, узбекча
шакли шундан ^ис^артириб олинган. Тарихий шар^
манбаларида купинча Рум денгизи, Ш ом денгизи
номлари билан ?;ам маш^ур булган.
Улик денгиз — Гарбий Осиёдаги кул. Суви жуда шур
ва унда ^аёт йуадигидан «э^аётсиз», «ж он и в о р си з», « у л и к
д е н ги з » деб аталган.
Л отин А м ер и к аси — Марказий ва Ж а н у би й Америка-
да испан ва португал тиллари тар^алган. Бу тиллар лотин
ёки роман тиллар гуру^ига киради. Бу ерда яшовчи
хал^ларнинг асосий ^исми лотин тилида сузлашганлиги
учун шундай номни олган.
Б ол то н — Еврогтадаги ярим орол. Турки й тилларда
балкон, балхан « т о г » , « т о г л и е р » деган маънони
англатади. Туркманистондаги Балхан номини турклар
Европага кучирган булиш и .%ам мумкин (В. Ф. Минорс-
к и й ).
Б о сф о р — I^opa денгиздан Урта денгизга утадиган
ерда жойлашган бугоз. Туркияда купинча Бугоз, Истан-
б у л бугози, I^opa денгиз бугози деб аталади. Босф ор
хонанча « б у ^ а » деган суз. Аф сонага кура, гуё б у бугоздан
бу^алар сакраб утган эмиш. А м м о яна бош^а ^а^и^атга

132

www.ziyouz.com kutubxonasi
я^инро^ изох, х,ам бор. Кддимда бу бугоздан сузиб
утадиган кема эгалари бож ^а^ини ^орамол билан
тулаганлар, шу-шу «буь;а туланадиган б у г о з » номини
олган.
А р аби сто н — Гарбий Осиёдаги ярим орол. « А р а б »
аслида « ч у л » деган суз, шундан «ч у л л и к л а р », «кучманчи-
л а р » — араблар сузи ^ ос и л булган, сунгра «араблар е р и »
А ра би стон пайдо булган.
А встр и я — аслида немисча Остеррейх: ост —
«ш а р ^ », рейх «у л к а », яъни «шар^ий у л к а » деган маънони
билдиради.
А н гли я — Гарбий Европадаги Буюк Британия дав-
латининг номи; V — V I асрларда Континентал Европадан
шу ерга сузиб утган англ ^абилалари номидан олинган.
У сим ли к ва ^айвонлардан олинган номлар.
А пельси н — голландча «х и т о й олм аси » демакдир.
Й оркш ир — чуч^а зоти (А нгли яда ги Йоркшир граф-
лиги номидан).
Каш тан — буклар оиласидан булган дарахт, Кичик
Осиёдаги Кастан ша^ри номидан олинган.
М ахорка — Голландиядаги А м е со ф р о н т ша^ри номи­
дан олинган булиб, дастлаб амерфор, кейинчалик
амерфорка, кейин мафорка ва ни^оят, махорка д еб атала
бошланган. Европада махорка чекиш айрим кишиларга
зарарли деб тушунтирилгач, кашандалар чекишини
ташлай олмай бурунларига ^идлай бошлаганлар ва уни
носовой табак (бурн а ки) деб атаганлар. Урта Осиё
хал^лари эса б у тамакини ишлаш технологиясини анча
мураккаблаштириб, уни эндиликда бурунга ^идлаб эмас,
балки тил остига ташлайдиган булганлар. Унинг номи
тобо ра узгариб, ^озирги нос формасини олган.
Симм ентал — ^орамол зоти (Германи^даги водий
н о м и ).
Сардина, «с ардинка» — бали^ (Сардиния ороли номи­
дан олинган).
Геология ва география атамаларидан олинган то п о ­
нимлар. Т опоним лар минераллар орасида айни^са куп
учрайди. Буни ^уйидаги мисоллардан куриш мумкин:
австолитминерал (А в стр а л и я ), агат (у зб ек тилида а^ик;
дейилади) — ^имматба^о тош (Сицилиядаги Акаита
дарёси номидан), адуляр — минерал (А л ь п тогларининг
А д у л тизмаси номидан), алебастр — о^ гипс (Мисрдаги
алебастр шаэфи ва тоги номидан), альмандин —
^имматба^о тош (Кичик Осиёдаги А лб ан да шаэфи),

133

www.ziyouz.com kutubxonasi
аляскит — гранитга ухшаш каттиК тош (А л я с к а ), араго­
нит (Испаниядаги Арагония пасттекислиги номидан),
байкалит (Б айкал кулидан), бирмит — ка^рабонинг бир
тури (Б иржа номидан), индерит — минерал (Р^озогис-
тондаги Индер тоглари номидан), мусковит минерал
(М осква давлатининг каДимги номидан, М о ско вия),
сурик б у ё к (С урия номидан), туямую нит — минерал
(Ф а ргон а водийсидаги Туямуйин кони номидан), ферга-
нит (Ф а р го н а ) ва ^оказолар. Хазорасп — минг от,
Сариосиё — бош тегирмон, Гурлан — кур ва ланг сузла-
рининг бирикувидан ташкил топган. ^индикуш — ^инд,
куш — улим, деган маънони билдиради.
Газламалар. Бостон — А1^Шдаги ша^арнинг номидан,
Ж ер си — Нормандия-Франция киРг оги я^инидаги орол
номидан, Сарпинка — Саратов областидаги Саропта
деган номдан келиб чиккан-
Антротопонимика — Туркий «А хм ет», арабча
«А ^ м а д — ма^товли, ма^товга са зовор » деган маънони
англатади, ундан Ахм етов деган фамилия вужудга
келган; Бахмет — туркий « б о й » ёки А х м е т арабча А^мад
сузларининг кУшилишиДан Бахметов фамилияси ву­
жудга келган. Сабур (С а б у р о в ) — туркий «с а б р », арабча
«со б и р » (чидамли) сузларидан олинган. Мамон —
туркий мумин (ко бил, беозор, юввош маъноларида)
сузидан олинган Мамонов фамилияси шундан келиб
чиккан- П о лв он ов — туркий тилларда «п о л в о н » , форс-
ча — «п а ^ л а в о н » (ботир, ка>фамон маъносида) сузлар и­
дан олинган, кейинчалик русча « о в » кушимчаси кушилиб
П олв он ов фамилияси келиб чиккан- С а й м о н — туркий
« с а й м о н » (абжир, чаккон, дадил маъноларида) — Саймо­
нов фамилияси шундан олинган. Дашиктуркий «да-
ш ук» — «т а ш у к » (димогдор, кеккайган маъноларида)
сузларидан «Д а ш к о в » фамилияси, курдюк — туркий
« к у д у р у к » — « к у з у р у к » — « к у й р у к » сузларидан русча
« К у р д ю к о в » фамилияси келиб чиккан ва ^оказо.
Озик-овкат номлари. Лагмон (хитЬйча) — « л а г » —
узун, « м а н » — хамир, « у з у н хами р» деган маъноларни
билдиради. Бутерброд (немисча) — гушт ва нон ёки нон
ва ёг деган маъноларни билдиради. П и р о г — кора
калпокларда « б у р е к » , татарларда эса «ч и й б у р е к », ^ар
иккисида ^ам гуштли пирог деган маъно бор. Бу сузнинг
узаги « б у р » урамок, чулгамок маъноларини билдирувчи
феълдан ясалган, русча « п и р о г » сузи шундан келиб
ч и к к ан-

134

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ичимликлар номлари. Топоним ларда ичимликлар
номлари х,ам маълум даражадауз аксини топтан, масалан:
боржоми — минерал сук (Грузиядаги курорт ша^арнинг
номи), есентуки — минерал сув (Ш и м о л и й Кавказдаги
курорт ша^арнинг номи), Тош кент минерал суви
(Т о ш к ен т ша^арининг номидан олинган) ва ^оказо.
Булардан таш^ари, республикамизнинг барча овул,
р ш л о ^ , посёлка, водийлари ва в ох,ал ар и ^амда вилоятла-
ри номлари >;ам топонимлар 6)Ь\и6, уларнинг купчилиги
^али тула урганилмаган. Урганилганларидан V I I —
X синфларда Узбекистон хал^лари тарихи дарсида
фойдаланиш катта хдм таълимий, >^ам тарбиявий а^ами-
ятга эгадир. Бу усулда топонимикага оид маълу-
мотлардан фойдаланиш ёшларни тарбиянинг ажралмас
р^исми булган эстетик, ватанпарварлик ру^ида тарбия-
лашнинг негизи б у л и б хизмат ^илади. Биз ^уйида
Узбекистон хал^лари тарихи курсини у^итишда Т о ш ­
кент во^аси топонимикаси ва улардан дарсда фойдала­
ниш намунасини келтирамиз.

Т ош кен т во^аси топонимикаси ва улардан дарсда


фойдаланиш

Топонимикага оид маълумотлардан фойдаланиб ути-


ладиган бир соатлик аралаш даре режа — конспекти.
Дарсни ташкил ^илиш: а) укувчилар билан саломла-
шиш ва синфнинг дарега ^озирлигини кузатиш;
б ) у^увчилар дик^атини дарега жалб этиш.
Утган мавзу: «Реакция йилларида У з б е к и с т о н » мавзу-
си юзасидан у^увчиларга бериладиган саволлар:
1) К,айси йиллар реакция йиллари дейилади?
2) Янгича юксалишга нима сабаб булади?
3) Узбекистоннинг кдйси жойларида халк, >;аракатла-
ри б у л и б утди?
Бу саволларга у^итувчи у^увчилардан жавоб олгач,
узи ^ис^ача мавзуга якун ясайди ва уни янги мавзуга
боглайди.
Я н г и м а в з у : «Б иринчи жах,оп уруши йилларида
У збекистон».
Дарснинг м а ^ с а д и : у^увчиларни Узбекистон
ме^наткашларининг 1916 йилдаги миллий озодлик
^аракати билан таништириш, бу ^аракат Россияда
етилган тангликнинг натижаси эканлигини тушунти-
ришдан иборат.

135

www.ziyouz.com kutubxonasi
Д а р е у т и ш у с л у б и : ур;итувчи су^бат усулидан
фойдаланган ^олда материални баён р^илади: у^увчилар
муста^ил иш бажарадилар.
К у р г а з м а л и ^ у р о л л а р . «Б иринчи жа^он уру-
ши», «У з б е к и сто н д а 1916 йил ^ у з г о л о н и » ва Узбекис-
тоннинг сиёсий хариталаридан фойдаланилади.
Россия давлати тарихи курсини бу мавзу билан
богла б оли б бориш учун дарсни ^уйидаги саволлар
асосида су^бат утказишдан бошлаш ма^садга мувофи^-
дир: 1. Чор Россиясининг урушга тайёр эмаслиги нимада
куринди? 2. Уруш Россиянинг и^тисодиётига ^андай
таъсир р^илди? 3. Биринчи жа^он уруши Р^андай о^ибат-
ларга олиб келди? 4. Россия давлат тунтариши учун
вазият вужудга келганлигини далиллар билан исботлаб
беринг.
У^итувчи су^батнинг охирида дарега хулоса р;илиб,
1917 йилнинг бошларига келганда Россиянинг и^тисодий
а^воли кескин огирлашганлиги, узор^а чузилиб кетган
уруш чор Россиясининг и^тисодиётини анча издан
чи^арганлиги, бу ^ о л хал^ оммасининг а^волини
мушкуллаштириб юборганлиги, Россияда тангликнинг
етилишини тезлаштирганлиги, биринчи жа^он уруши
даврида Узбекистонда кенг ^улоч ёйган миллий озод­
лик ^аракати ана шу тангликнинг куринишларидан
бири булганлигини дарсни умумлаштириш жараёнида
у^увчиларга тушунтиради.
Б и р и н ч и ж а ^ о н у р у ш и ва т а н г л и к н и н г
е т и л и ш и. Бу мавзуни урганиш ва^тида дарсликдаги
матн устида у^увчиларнинг муста^ил ишлашини уюшти-
риш зарур. У^увчиларга ^уйидаги саволлар берилади:
1. Биринчи жа^он уруши Узбекистон ме^наткашлар
оммасининг а^волига р^андай таъсир р^ и л д и ? 2. Биринчи
жа^он уруши даврида Узбекистондаги тангликнинг
етилиши нималарда куринди? 3. Узбекистонда 1916 йил-
даги халре, р^узголонининг бошланишига нима сабаб
булди?
Ур^итувчи ур;увчиларнинг жавобларини эшитиб
булгач, биринчи жа^он уруши йилларида Узбекистонда
ижтимоий ва миллий зулм анча кучайганлигини туш унти­
ради. Уша даврда Узбек и стон н ш -ir энг му^им саноат хом
ашёси — пахта етказиб берувчи у лка сифатидаги урни
яна ^ам усди. Рус капиталистларининг манфаатларини
кузлаб, пахтага бозор нархидан 20 фоиз кам мажбурий
нарх белгиланди, ва^оланки, саноат молларининг, галла

136

www.ziyouz.com kutubxonasi
ва бош^а ози^-ов^ат ма^сулотларининг нархи ^аддан
таш^ари ортиб бор м оеда эди. Бу ^ ол ме^наткашларнинг
а^волини янада мушкуллаштириб юборди. 1916 йилда
^а^атчилик булди.
Биринчи жа^он уруши йилларида авж олиб кетган
феодал, кагшталистик ва мустамлакачилик зулми синфий
зиддиятларни гоят кескинлаштириб юборди. Ишчи ва
д е ^ к ° нлаР орасида чоризмнинг сиёсатидан норозилик
бени^оя кучайди. 1915 йилнинг охири — 1916 йилнинг
бошларида мамлакатда вазият жуда кескинлашди.
У з б е к и с т о н д а 1916 й и л г и х а л ^ к У 3 F° л ° ~
н и в а у н и н г а ^ а м и я т и. Бу масала дарсликдаги
доимий маълумот асосида ту ли ^ очиб берилади.
К,узголоннинг канДай давом этганлиги «У збе к и стон д а
1916 йил к у з го л о н и » харитасидан кузатиб борилади.
Материални тушунтириш жараёнида укувчиларнинг
эътиборини куйидаги му^им ^олатларга жалб этиш
керак.
Урта Осиё тарихида хал^ хдракати ^али .^еч качон
1916 йил кузголони давридагидек кенг кул ^ч ёймаган
эди.
К,узголон чоризмнинг миллий-мустамлакачилик
зулмига карши ^аратилган булиб, фу^аролик xy^yiyvapn
ва сиёсий ^ укукл а Рни КУлга киритиш учун бошланган
.%аракат эди. Бу кузголон Узбекистон хал^лари тарихида-
ги мух,им во^еалардан бири ^исобланади.
Мустамлакачиликка ь^арши, имнериализмга каРши
^аракат б у л и б бошланган 1916 йил кузголони айни
ва^тда антифеодал характерга ^ам эга эди; бу ?^ол
Кузголончиларнинг бойларнинг ер-мулкига, судхурлар ва
савдогарларнинг уйларига ^илган ^ужумларида уз ифо-
дасини тонди.
1916 йилги кузголон халк, КУЗГ0Л0НИ ЭДИ- ^У ^ а_
ракатда кенг халк, оммаси, аввало, д е ^ о н л а р ва ша^ар
камбагаллари катнашди. Ша^ар ва ша^ар атрофларида
ма^аллий ^унармандлар ва ишчилар, кишл01^ жойларда
эса камбагаллар ва батраклар кузголонга бошчилик
^илдилар. А срла р буйи асоратда яшаган аёлларнинг
Кузголонда иштирок этиши — б у ^аракатнинг му^им
хусусиятларидан бири эди.
К,узголон, умуман олганда, прогрессив миллий озод­
лик ^аракати тусини олди. А йрим районларда (масалан,
Ж и ззах уездида фирибгар унсурлар бу кУзголонн ин г
характерини узгартиришга ва ундан узларининг синфий

137

www.ziyouz.com kutubxonasi
манфаатлари йулида фойдаланишга уриндилар, аммо
улар бунга муваффа^ б у л а олмадилар. Уларнинг миллий
адоватни авж олдириш ва умуман русларга ^арши
^узголон кутариш йулидаги уринишлари ^ам тамомила
бар б од булди.
К у згол он га ^арши чи^к;ан ма^аллий феодаллар ва
буржуазиянинг х а л ^ а ^арши к;аратилган фирибгарона
йули кузголон ва^тида батамом аён булди. К,узголон
кунларида махдллий а^оли ме^наткашларининг миллий
буржуазиядан юз угириши х,аки^атда ни^оясига етди. Бу
жараён 1905— 1907 йиллардаги тунтариш давридаё^
бошланган эди.
К у з го л о н Россияда ети либ келаётган тангликнинг
натижаси булди ва, уз навбатида, ана шу тангликнинг
янада чу^урлашиб кетишига ёрдам берди. Бу кузголон
чоризмнинг Урта О си ё ва ^озоги стон д аги мустамлакачи-
лик сиёсатига ^аттик; зарба берди. к у з г о л о н Еттисув ва
Закаспий вилоятларига ^амда Ь^озогистоннинг дашт
вилоятлари — А кмолинск, Семипалатинск, Уральск ва
Тургай вилоятларига ^ам ёйилди. Бу вилоятларда
^узголончилар сони неча ун минглаб кишига етди.
Халк; оммасининг тазйи^и натижасида чор хукумати
1916 йил 30 июлда фармон чи^ариб, мардикорликка
сафарбарлик муддатини 15 сентябргача кечиктиришга
мажбур булди. Бу — чоризмнинг ^исман ён берганлиги-
дан далолат берар эди. )^укмрон доиралар Кавказдаги
сафарбарликни бекор ^илганидек, Туркистонда ^ам
бундай сафарбарликни бекор ^ илмо1^чи эдилар. А м м о
чор маъмурлари ма^аллий а^оли чи^ишидан, хусусан
^ у р ол л и ^узголондан кейин бу ён беришни Россия
^укуматининг заифлигидан бош^а бир парса эмас, деб
тал^ин этишдан ь^ур^ар эдилар. Чор хукумати марди­
корликка одам олиш ишларини тула миадорда амалга
ошира олмади. 1917 йил 1 мартгача Туркистондан
жами 123 минг киши, яъни мулжалланган миадордаги
кишиларнинг ярмидан камроги мардикорликка олин д и1.
Ш у муносабат билан бошланган к узголон миллий
озодлик ^аракатининг ривожланишида, Турки стон хал^-
ларининг синфий онгини уйготишда му^им бир бос^ич
булди. У^итувчи бунинг о^ибатида Туркистонда ижти­
моий ва миллий зулмнинг тобо ра зурайиб бораётганлиги,

'/7. А . Ковал ёв. Тыловые р аб о ч и е У зб е к и с т а н а в годы пер вой


мир ов ой войны. Т., 1957, 82- бет.

138

www.ziyouz.com kutubxonasi
империалистик уруш йилларида кучайиб кетган феодал,
капиталистик ва мустамлакачилик зулми хал*; оммаси-
нинг а^волини то^ат ^илиб булмас даражада огирлаш-
тирганини, хал^ оммасининг эзувчиларга ^арши курашга
отлантирганлигини у^тириши билан бирга жойларда
кутарилган миллий озодлик ^аракатлари ва галаёнлар
булган жойлар ^а^ида тушунча бера бошлайди. Бу
^узголон ва галаёнлар миллий озодлик ^аракатларидан
бири эканлиги курсатилади. ^ у з г о л о н кутарилган ж ой­
лар ва бу мавзуда учрайдиган номларнинг топонимикаси
урганиб борилади.
Демак, б у со^ада учрайдиган номларнинг келиб
чи^иши, маъноси шу со^ада илмий таджик;от олиб борган
олимларнинг асарларидан фойдаланилган ^олда ургани-
лади.
У^итувчи «Б иринчи жа^он уруши йилларида У збек и с­
т о н » мавзусини баён р л и ш жараёнида ижтимоий ва
миллий зулмга, капиталистик ва мустамлакачилик зулми-
га ^арши миллий озодлик учун кураш олиб борган ша^ар
ва во^алар номларининг келиб чи^иш тарихи ^а^ида
^ис^ача тухтаб утади. А со с и й эътиборни ^ар бир
жойнинг номи ва унинг маъноси, уз тарихи борлигига,
биринчи эшитганда маъносиздай туюлган номлар чу-
i^yppoi^ в^аралса купинча кутилмаган мазмун беришига
^аратади. Ш уни айтиш керакки, мазкур жойга номи
берилган усимлик ёки ^айвон йу^ б у л и б кетган, бу
жойларда яшайдиган хал^лар эса бош^а бир ерларга
кучиб кетган булиши ^ам мумкин, биро^ жой номи
деярли уз ^олича ^олаверади. Б отд а ч а ^илиб айтганда,
географик номларнинг маъносига ^араб бу ерларда
^адимда к;андай ^айвонлар яшагани ёки ^андай усимлик-
лар у сганини айтиб бериш мумкин. Мана сизга бир
мисол. Бир ва^тлар Урта Осиёда ^улон деб аталган
ёввойи отлар ую р-ую р б у л и б юришган. Ьуулонни овлай
бериб, ь^ириб юборишган. ^ о з и р г и ва^тда ^улон Туркма-
нистондаги Бодхиз ^ури^хонасида долган, холос. Лекин
Р^улонсой, Руулонбоши, 1^улонтепа каби жой номлари ана
шу ^имматли жониворнинг бир замонлар куп булганли-
гидан далолат беради. Булон деган ^ам ^айвон булган.
1^улон ва бу л о н тугрисида халь; огзида мана шундай шеър
бор:
1^улон ю рмас ерлардан.
1^уви6 у т и б боради,
Б у л о н ю рм ас е рл ар да н
1^ал^иб у т и б боради.

139

www.ziyouz.com kutubxonasi
Б улонни бундан 9 аср олдин Махмуд Кошгарий
«1^ипчиклар мамлакатда буладиган катта гавдали
^айвон» д еб таърифлаган. А сл и д а б у л о н русча « л о с ь » деб
аталадиган катта бугудир. Булон, Б улонти каби жой
номлари ана шу ^айвонлардан к ° л га н эсдаликдир.
Бош^а бир мисол. Суксук — саксовул. М у н и с Хо-
размий Хоразмда тухтовсиз урушлар натижасида эл-ю рт
хароб булганини тасвирлаб, бундай деб ёзган эди: « Б у
жи^атдан Хоразм диёрида кахат ва ги ло шоинг булди...
Хивакнинг (яъни Хиванинг) олий иморатлари мун^адим
(вайрон) булиб, урнига суксук ва ю лгун кукарди».
Демак, бу усимлик номи Б у хор о вилоятнинг 1^оракул
районидаги Суксук деган кишлок номига кучган.
Республикамизда узбекча номлардан ташкари арабча,
тожикча, мугулча номлар ^ам куп учрайди. Р^аш^адарё
вилоятида Майманак деган кишлок бор. Майманак
арабча суз булиб, « у н г » томон, « у н г к у л » деган маънони
билдиради. Фаргона водийсидаги Поччаота сойидан
чи^арилган бир арик Барангар дейилади, бу ном эса
м угул тилида (барангдор) « у н г КУЛ> унг т о м о н » деган
маънони билдиради. Самарканд вилоятидаги Б улунгур
райони ва каналининг номи мугулча «л о й к а с у в » деган
маънони англатади. Per, Регинав, Регистон, Регзор
деган жойлар номи форс-тожик тилидаги per, яъни « к у м »
сузидан олинган. Регистон ша^арнинг кум тушаб
Килинган марказий майдони булган. Ш уни нг учун ^ам
номларни ер тили дейишади. Ж о й номлари юзлаб, .%атто
минглаб йиллар яшайди. Бу номларнинг жуда купи ^али
урганилмаган. Укитувчи у к у вчиларга сиз бу жойларни
нима учун шундай аталар экан деб уйла б курганмисиз?
Узингиз яшаб турган кишлок, ша^ар, колхоз-совхоз,
ё булмаса ёнгинангизда окиб утадиган арик, ан^ор
номининг маъносини биласизми? деган саволларни
уртага ташлайди. Мана шундай саволларга жавоб топ-
тириш йуллари билан улар топонимик материалларни
туплаш йулида мустакил тадкикот оли б бориш ишларига
жалб килинади.
Укитувчи янги мавзуни баён килиш жараёнида
учраган барча жойларнинг номлари кандай келиб
чикканлиги ва уларнинг маънолари устида тухтаб утиши
мумкин эмас, шунинг учун у ^ар бир янги мавзуни
утаётганда катта-катта масалалар устида батафсил
тухталиб, микротопонимлар билан мустакил ишлашни
уКУвчиларнинг узларига топширса максадга мувофик

140

www.ziyouz.com kutubxonasi
булади. Масалан, Тош кент ша^рининг номи ^ а^иДа
у^итувчи даре жараёнида батафеил тушунтириб беради,
лекин Тошкент ша^рини, унинг тарихий жойлари, район,
куча ва ма^аллалари, да^алари, ундан о!>иб утадиган
ан^ор ва ари^лари, хиёбонлари кабиларнинг номлари
^а!>ида у^увчиларга муета^ил урганиб келишларини
тогпиириши ^ам мумкин. Бундан таш^ари, топонимлар-
нинг талай ь^исми турли хал^лар, ^абилалар, узбек
уруглари ва уларнинг майда шохобчаларининг номлари
билан аталган. Нукус, Кунгирот, Кенагас, Метан каби
у руг номлари билан бирга Асака, Бойтупи, Кал, К,УЛ каби
майда шохобчаларнинг номлари ^ам топонимларда
уз аксини топган. Бундай топонимларни илмий асосда
у^итувчининг узи айтиб бергани маъ^ул.
Узингиз бир уй лаб куринг, реснубликамизда
17000 дан орти^ ^ишло^ ва а^оли яшайдиган пунктлар,
500 тага я^ин 1>уду^ борлиги маълум. Одатда, Урта
Осиёда сув хдвзалари, жумладан куллар кам деб
келинарди, ^олбуки биргина Тяншань тогларида
12000 сой ва жилгалар о^иб тушиши, Сирдарё ё^асида
2118 кул борлиги ^исобга олинган.
>s>ap бир ^ишло^ атрофида юзлаб жарлар, теналиклар,
^ирлар, було!>лар, ^уду^лар борки, уларни ^ар ^андай
мукаммал харитадан ^ам топиб булмайди. Масалан,
Зомин районидаги биргина Томтум ^ и ш л о р и атрофидан
300 дан орт и к, майда жой номлари ёзиб олинган булса,
Тошкентдек азим шахдр ва унинг во^асидан ^анча
жойларнинг номини ёзиб олиш мумкин.
А на шу айтилганларни назарга олиб, бу параграфда
Тош кент ша^ри тарихИ ва Тош кент во^асидаги жойлар
номларининг келиб чи^иш тарихи ^а^ида (албатта
урганилганларинигина) манбаларга асосланган ^олда
и з о х л аб утамиз.
♦Тошкент — ^адимий ва' нав^ирон Тошкент ша^ри
Ч и р ч и д а р ё с и н и н г со^илида бундан 2000 йил му^аддам
вужудга келган. Академик Я. F. Руломов ра^барлигида
А р хе ол оги я институтининг бир гуру^ йирик илмий
ходимлари Тош кент во^асида олиб борган археологик
текширишлар натижасида Тош кент ша^рининг « ё ш и » ни
ани^лаш мумкин б у л а д и 1.
Тошкент — Узбекистон жум^уриятининг пойтахти ва

]Я. F. Рулом ов . « Т о ш к е н т неча ёшда». С о в е т У зб е к и с т о н и , 1969,


12 июнь

141

www.ziyouz.com kutubxonasi
Тош кен т вилоятининг маркази булиб, улкамизнинг энг
йирик шахдрларидан бири. У а^оли сони жи^атидан
Москва, С ан кт-П етер бург ва Киевдан кейин туртинчи
уринда туради. Тош кен т — саноати юксак ривожланган,
фан ва маданияти илгор, жуда куп хал^аро учрашувлар,
конференциялар, фестиваллар утказиладиган жой, Урта
О сиёнинг узига хос жанубий дарвозаси. У республика-
нинг шимоли-шар^ий ^исмида, Тяншань тоглари этакла-
рида, денгиз сат^идан 440 — 480 метр баландликда,
Чирчи^ дарёси водийсида жойлашган. Чирчи^ дарёсидан
бош олган ва бутун ша^ардан утадиган Бузсув, Солор,
А н^ор , Кюрасув, Кайковус, Буржар, О^тепа, ^ора^амиш
ва бош^а каналлар унинг микроиадимига иж обий таъсир
курсатади. Иадими континентал, йиллик уртача темпера-
тураси 13,3°; январнинг уртача температураси — 1,1°;
ию лнинг уртача температураси +27,5°. Й и л и га 360 —
390 мм ёгин ёгади. М айдони 250 км2. Ша^арда 11 та
район: Улугбек, Ш айхонто^ур, М и робод , Ю нусобод,
Яккасарой, Бектемир, С оби р Рахимов, Сиргали, )^амза,
Чилонзор, А км ал Икромов районлари бор.
Ь^адимги манбаларда ^озирги То ш к ен т у Р ниДа
2000 йил илгари йирик обод ша^ар булга н ли ги ь;айд
^илинган. А р х е о л о г и к ^азиш натижасида Тош кен т
^удудидан 2000 йил илгари ясалган с о п о л идишлар,
бронза, ойна ва турли мамлакатларнинг тангалари
топилган. Биро^ ^озиргача Тош кен тни нг уша даврдаги
номи аниаданмаган. Т ош к ен т V — V I I I асрларда Чоч,
Шош, Шошкент, Бинкент деб аталиб келган ва айни
ва^тда шу ном д аги'ф еодал давлатнинг пойтахти булган.
Буюк ипак йулида жойлашган Т ош к ен т Европа мамла-
катларининг ^ и н д и с то н ва Х и той билан о л и б борган
турли ало^аларида му^им роль у йн аган1.
V I асрда турк хо^ о н л и ги таркибига ^ушиб олинган.
Т урклар ша^арни забт этгач, унинг атрофини кучли
мудофаа деворлари билан ураб олганлар. А р х е о л о г и к
^азиш ва^тида топилган ишлаб чи^ариш ^уроллари ва
рузгор буюмлари б у ерда юксак маданият булганлигидан
далолат беради.
Бундан таш^ари Т ош к ен т ^удудида V I — V I I I асрлар-
га оид бир аднча ^асрлар харобаси (масалан, Т о ш ­
кентнинг шимоли-шар^идаги О^тепа тепалигида) caiyva-
ниб долган.

'У з б е к С ов ет Э н ц и к лоп еди яси . То ш к ен т, 1978, 11-ж., 2 1 0 - б е т .

142

www.ziyouz.com kutubxonasi
V I I I аср бошларида Тошкент араблар босиб олади-
лар: ша^ар а^олиси арабларга ^атти^ ^аршилик курсат-
ганлар.
Тошкент узаро урушлар, кузголонлар, кучманчи
^абилалар .\ужумлари натижасида бир неча марта вайрон
^илинган. IX асрда ша^ар олдинги урнидан шимоли-
шарк томонда — Бузсув канали этагида барпо булган.
А б у Рай>;он Беруний ва Мах,муд Кошгарий маълу-
мотларига кура, шахдр X I асрдан Тошкент деб атала
бошлаган.
IX — X асрларда Тошкент Сомонийлар давлати, X аср
охирларидан X I I I аср бошигача Р^орахонийлар ва
1^орахитойлар давлатлари таркибида булган. К^адимий
манбалардан баён ^илинишича, Тошкент бу даврда
Калъа, ички ва таш^и ша^ардан иборат булиб, атрофи бир
неча катор мудофаа девори билан уралган. Ша^арда
кулолчилик, у^-ёй, газлама, гилам, чодир ^амда чарм
ма^сулотлари ишлаб чи^ариш ривожланган.
X III аср бошида Тошкентни Мухаммад Хоразмшох,
босиб олади ва 1214 йили мугул ку шин лари йулини
тусиш ма^садида ах,олини кучириб, ша^арга ут цуйдира-
ди. Ша^ар бир неча ва^тгача тикланмайди. Фа^ат
Темурийлар давлати таркибига кушиб олингандан
кейингина ^айта к уРилаДи, 1404 йилда У лугбек ихтиё-
рига мулк тарзида берилади. Кейинчалик Темурийлар
уртасида бошланган тахт учун курашдан фойдаланган
мугул хони Ю нусхон Тошкентни уз ^арорго^ига айлан-
тиради.
1501 йилда Ш айбонийхон мугулларни тор-мор этиб
Тошкентни идора р л и ш н и уз амакилари — Суюнчхужа-
хон ва Кучкинжихонга топширади. Уларнинг даврида
Тош кент Урта Осиёнинг ^унармандчилик, савдо-соти^ ва
маданий ^аёт марказларидан бирига айланади1.
X V I аернинг биринчи ярмида Тошкентда катта
Курилиш ишлари олиб борилади. Бир ^анча сарой ва
мадрасалар курилади. Масалан, Баро^хон ва Кукалдош
мадрасалари Ш айбонийхонлар даврида курилган куркам
ва ^ашаматли бинолардандир. )^унармандчиликнинг
ривожланиши савдо-соти^ ало^аларининг кенгайишига
олиб келади.
X V I аернинг иккинчи ярмида К,озон ва Астрахань
хонликларининг босиб олиниши ва Рус давлатига кушиб

' « Г у л и с т о н » жу рна ли , 1981 йил, 1 2-сон, 18-бег.

143

www.ziyouz.com kutubxonasi
? f

Т о ш к е н т ша.'фидаги К у к а лд о ш мадрасаси ва б о з о р майдони

олиниши натижасида Т ош к ен т билан Москва уртасида


савдо ало^алари ривожланади, .%ар икки томон бир-
бирига элчилар юборадилар. 1576 йилда Тош кент
Ш айбонийхонлардан А б д у л л а х о н ^ул остита утади.
Унинг улимидан кейин эса Тошкентни К,озон хони
Таваккал босиб олади (1599). 1613 йили Аштархоний-
лардан И м ом ^улихон ь^озо^ларни тор-мор келтириб,
Тошкентни ^айтариб олади ва Тошкентга уз угли
Искандарни ноиб ^илиб тайинлайди.
Бирок, Искандарни тез орада к^узголон кутарган
тошкентликлар улдирадилар. Бундан газабланган Имом-
^улихон Тошкент а^олисини ^иргин ^илади. X V I I I аср
бошида Тош кент учун Ж у нгори я хонлиги билан К,озок.
хонлиги уртасида кун урушлар б у л а д и 1. 1723 йилда
ь^озо^лар енгилиб, Тош кен т Ж у н г о р хони Галдан-Цирен
кулига утади. Бу даврда Тош кент ах,олиси узумчилик
хдмда полиз экинлари, бугдой, тарик^, арпа, сули, зигир,
кунжут етиштириш билан шугулланган.
Шах,ар расталарида ипак мато ип-газлама, зарбоф
кийимлар куп булган. Рус савдогарлари Тошкентга
мовут, кундуз териси ва турли буёадар келтиришган.

' У з б е к С о в е т Э н ц и к л о п е д и я м и . Т., 1978, 1 Г ж и л д , 2 1 1 - б е т .

144

www.ziyouz.com kutubxonasi
Т ош к е н тд а г и Ш а й х о н т а ^ у р да.\асининг ум ум и й куриниши.

Тошкент билан Балх, Хива, Бухоро, Самарканд, 1^улоб,


Ша^рисабз ва бош^а ша^арлар уртасида савдо-соти^
ривожланган. П у л муомаласи у даврда ^али яхши
ривожланмаган эди. Тошкент а^олисига хонлик галла ва
^орамол билан туланадиган махсус со ли ^ (^оси лн и н г
ундан бир ^исми миадорида) солган. Ж унгори я хонлиги
бардам тонгандан кейин (1758 йил) Катта урда ^ужумла-
ри натижасида Тош кент кун зарар куради.
X V I I I аср урталарида Тошкент турт дах,а (С ебзор ,
Кукча, Бешёгоч, Ш айхонта^ур) га булинган булиб,
уларнинг .%ар бирини муста^ил х,оким бош^арган. Бу
давр тарихда « Ч о р ^ ок им » (турт ^оким) номи билан
машх,ур. Ша^арнинг девори (узун ли ги 14 км) ва Лабзак,
Тахтапул, К,орасарой, Сагбон, Чигатой, Кукча, Самар­
канд, Камолон, Бешёгоч, К,уь;он, Кдшцар, 1^уймас деган
12 та дарвозаси булган.
X V III аернинг охирларида Шайхонта.\ур да^асининг
^окими Юнусхужа к,олган уч да.^а ^окимлигини ^ам
уз тасарруфига олиб, Тошкентда ф еодал тар^о^ликка
чек ^уяди. Бир неча ^арбий юришдан сунг у Катта
урдадан Тошкент атрофидаги ^ишло^ларни ^айтариб
олишга, Тошкент а>;олисига тинчлик бермаётган кучман-
чи ^озо^ларни буйсундиришга муваффа^ булади.
1799 йили 1<^уь;он ^ушинлари Тошкентни ^амал ^илди,
аммо тошкентликларнинг кучли зарбасига учраб, орк^ага
кдйтади. 1800 йили Юнусхужа К,у^он хонлигига ^арашли
К,урамани боси б олади. Бирок, 1807 йили К,у^он

10 А. Набисв 145

www.ziyouz.com kutubxonasi
Т о ш к е н т шаэфидаги эски тем ир йу л вокзал и

^ушинлари билан булган жангда Ю нусхужа енгилиб,


^урамани ^айтариб беради. Ю нусхужа вафот этгач
(1810 й и л и ), Тошкентга унинг угли С ултонхуж а ^оким
булади. Ю нусхужанинг улимидан фойдаланган К^ук^он
хони О лим хон уз укаси Умархон ^умондонлигида ^ушин
юбориб, Тош кентни эгаллайди ва унга С ултонхуж анинг
укаси ^амидхужани ^оким ^илиб тайинлайди. >^амид-
хужа Р^у^онга буйсунмай куяди. Натижада О л им хон
шахсан узи ^ушин тортиб, Тошкентни Руу^он хонлигига
узил-кесил ^ушиб олади. Шундан бош лаб Тошкент
^окими фа^ат Р^у^он хони томонидан тайинланадиган
булди.
X IX аср урталарида Тош кент Урта О си ён ин г Россия
билан савдо-сотик, ^илувчи энг йирик марказига айла-
нади.
Россия билан Урта Оси ё ша^арлари оли б бораётган
савдо-соти^нинг 40% и биргина Тошкентга тугри
келар эди. )^ар йили О р е н бу р г ва Семипалатинск
ша^арларига Тошкентдан пахта, пахта ма^сулотлари,
ипак, гуруч, ь^урук, мевалар, жун ва бош^а ма^сулотлар
ортилган туя карвонлари жунатилар эди. У ердан эса
Тошкентга ип-газламалар, темир металл буюмлар, муйна
ва бош^алар келтириларди.

146

www.ziyouz.com kutubxonasi
1865 йили Тошкент чор
^ушинлари тарафидан босиб
олинди. 1867 йилдан Ту р к и с­
тон генерал-губернаторлиги
Сирдарё вилоятининг маркази­
та айланди. Тош кент а^олиси
икки ё^лама — подшо мустам-
лакачилар ^амда ма^аллий экс-
плуататорлар зулми остида
р;олди. Ижтимоий ва миллий
мустамлака зулмининг авжга
чи^иши натижасида Тошкент
ме^наткаш оммаси 1892 йилда *;узголон кутарди.
1899 йили Закаспий темир йули б у ергача етиб келди.
1905 йили эса Тошкентни марказий Россия билан
богловчи энг я р н йул — О рен бур г — Тошкент темир
йули ^урилди. Тош кент асосий темир йул узели, савдо
ва транзит пунктига, куп миллатли Туркистон улкаси-
нинг маъмурий-сиёсий марказига айланди. Ша^арда янги
саноат корхоналари ^амда савдо муассасалари вужудга
келди.
1813 йили Тошкентда I I I саноат корхонаси, жумладан
15 та пахта тозалаш заводи, 3,5 мингдан орти^
^унармандчилик устахонаси, 22 рус ва чет эл савдо
фирмаларининг булимлари, 186 та катта-кичик магазин
бор эди. Тошкент а^олиси, асосан, ^унармандчилик,
де^^ончилик, богдорчилик ва савдо-соти^ билан шугул-
ланар эди. Эски ша^арнинг шар^ тарафида янги ша^ар
барпо ^илиниб, ижтимоий-и^тисодий ва маданий узга-
ришлар асосан Тошкентнинг шу ^исмида руй берган.
Тошкентда саноат корхоналари ривожланиши туфайли
ма^аллий капиталистлар синфи билан бир ^аторда
ма^аллий ишчилар синфи х,ам етишиб чи^а бошлади.
Ма^аллий ишчилар синфи, асосан, пахта тозалаш, ёг-мой,
вино-аро^, гишт, пиллакашлик корхоналари ва бош^а
корхоналар ишчиларидан, темир йул, трамвай ишчилари-
дан шунингдек, ^унармандчилик устахоналаридан ёлла-
ниб ишлаётган ишчилардан иборат эди. Тошкентдаги
Бош темир йул устахонаси (^озирги Тошкент тепловоз
вагон ремонти заводи)нинг 800 ишчисидан 120 таси
ма^аллий миллат вакили бу л га н .1Туркистон пролетариа-
тининг купчилик ва илгор ^исмини ташкил этган

' У з б е к С о в е т Э н ц и к л о п е д и я с и . Т о ш к е н т , 1978, 1 1- ж и л д , 212- бе т.

147

www.ziyouz.com kutubxonasi
Т ош к е н т . Урдадаги К,имил чо й х о н а

Тош кент ишчилари Россияда синфий кураш мактабини


утган рус ишчилари таъсирида аста-секин сиёсий
курашга жалб этила бошлайдилар. 1903 йили Тошкентда
социал-демократик тугарак тузилади. 1904 йили эса
дастлабки маёвкалар утказилади, яширин босмахоналар
ташкил ^илинади ва « И с к р а » газетаси тар^атила бош-
лайди.
Тошкент ме^наткашлари ^ам 1905— 1907 йиллардаги
Туркистон ме^наткашларининг галаёнларида иштирок
этдилар. Бутун Россия Октябрь иш ташлаши подшо
^укуматининг энг «м уста^кам » ва сунгги таянчи булган
армияни ^ам ^узгатди. Туркистон армиясида галаён усиб
борди. Натижада Тош кент Т у п р о ^ ^ургони солдатлари-
нинг ^уролли ^ узголони булди. 1912 йили Л е н а олтин
конлари ишчиларининг отилишига жавобан Тош кент
я^инида жойлашган Троицкий ^арбий лагерь сапёрлари
^узголон кутардилар.
1916 йил 25 июнда подшо Н иколай II «империядаги
бегона ахоли эркакларини» мардикорликка сафарбар
^илиш тугрисида фармон берди. Тур ки стон ни нг туб
а^олиси сафарбарликка ^арши норозилик намойишлари
утказди. Ж ой лар да бу ^аракат ^узголонга айланди.

148

www.ziyouz.com kutubxonasi
Тош кент. Университетнинг олдинги биноси

Жумладан, Тош кент мех,наткаш оммаси 4 июлда


^ узголон кутарди.
1917 йил 25 октябрга утар кечаси Петроградда
^у р ол л и ^узголон бошланиб, м у в а ^ а т ^укумат агдариб
ташланди, ^окимият ишчи ва солдат депутатлари
Петроград Совети кулига утди.
Ралаёнда ^атнашган ишчиларнинг галабалари тугрисида­
ги хабар 27 октябрда Тошкентга ^ам етиб келди. Бу
хабардан ру^ланган ишчилар буржуа ^окимиятига ^арши
^у р ол л и ^ узголон кутардилар. 28 октябрда ^узголонЧи-
лар ^умитаси тузилди. 1^умита Тошкент ишчилар ва
солдатларининГ' ^узголондан норози булган кучларга
^арши курашига бошчилик ^илди. Уша куни соат 6 да
темир йул устахонаси гудок чалиб, ^уролли ^узголон
бошлашга сигнал берди. 1^узголон 31 октябргача давом
этди. 1^узголон натижасида 1 ноябрда Тошкентда янги
^окимият урнатилди. Л еки н бу ^окимият Туркистон
хал^ларига озодлик келтирмади.
2- жа^он урушигача беш йилликлар даврида Т о ш ­
кентда бир к^анча саноат корхоналари — «1^изил т о н г»
тикувчилик фабрикаси, « У р т о ^ » тамаки фабрикаси,
пойабзал фабрикаси, машинасозлик заводи, Тошкент
ту^имачилик комбинати, металлсозлик заводи ва бош^а-
лар ^урилди. Узбекистон буйича Тошкентда биринчи

149

www.ziyouz.com kutubxonasi
б у л и б Г О Э Л Р О режасини амалга оширишга киришилди.
Бузсув, К,одирия ва Буржар Г Э С лари бунёд ^илинди.
2- жа^он уруши йилларида купгина гарбий районлардан
саноат корхоналари, олий у^ув юртлари, маданий-
маиший муассасалар Тошкентга кучирилди. Тош кент
мамлакатнинг энг йирик саноат марказларидан бирига
айланиб ^олди. Иккинчи жа^он уруши даврида У з б ек и с­
тон К^изил Армиянинг ^удратли арсеналига айланиб
^олди.
Совет ^укумати немис бос^инчиларига ^арши умумий
^арбий сафарбарлик утказди. Узбекистоннинг ^арбий
хизмат ёшидаги мингларча а^олиси, шу жумладан узбек
ёшлари ?^ам Ватанни ёвуз бос^инчилардан ^имоя ^илиш
учун уруш майдонларига жунаб кетдилар. У збек жангчи­
лари Ватан уруш фронтларининг ^аммасида кураш олиб
бордилар. М и нглаб жангчиларимиз Санкт-Петербург,
Москва мудофааларида иштирок этдилар. У збек жангчи­
лари Украина, Белоруссия, 1^рим, Болтин буйи ресгтубли-
каларини озод ^илишда ^атнашдилар. Уруш даврида
118 минг узбек жангчилари j^ap хил давлат орден ва
медаллари билан мукофотланди ва 65 киши «К ,а)фамон»
унвонига сазовор булди.
Иккинчи жа^он уруши майдонларида мингларча у з ­
бек ёшлари ^ур^мас разведкачи, мо^ир снайпер, довюрак
танкчи, тупчи, зийрак партизанлар сифатида донг чив;ар-
дилар.
Уруш йилларида узбек хал^и фронтни ^урол, озиь;-
ов^ат ва кийим-кечак билан таъминлашда катта хизмат
курсатдилар.
Узбек хал^и Узбекистонга кучириб келтирилган
корхоналарни жойлаштириш, фронт талабини ^ондириш
учун бир ^анча янги корхоналар, завод-фабрикаларни
ишга туширди. Бу корхона, завод-фабрикаларни ишга
солиш учун энергетика базасини кенгайтириш учун
Тош кент во^асида 6 Г ЭС , Фаргона водийсида исси^лик
электростанциясини ^уриш, Чирчи^ ва Бузсувда 5 ГЭС,
Сирдарёни бу ги б Ф ар^од Г Э С лари ^урилди. Ш ундай
^илиб, уруш йилларида Узбекистон саноатининг барча
тармо^лари кенгайди.
1 ^ишло 1$ хужалигида ^ам хал^имиз фидокорлик
намуналарини курсатди. Жамоа хужалиги ме^наткашла-
ри ташаббуси билан 40 —42-йилларда Ш им олий Тошкент
канали «ха ш а р » йули билан ь^урилиб, Москва, Санкт-

150

www.ziyouz.com kutubxonasi
П е т ер б у р г ва Тош кент а^олисини ози^-ов^ат ма^су-
лотлари билан таъминладилар.
Уруш узбек хал^ини огир синовдан утказиб, ю^ори
даражада чини^тирди. Тошкент саноати 1943 йилда
1940 йилдагига нисбатан 3 баравар куп ма^сулот берди.
Украина, Беларуссиянинг гарбий районларидан Т о ш ­
кентга ва^тинча кучирилган а^оли бошпана ва иш билан
таъминланди.
Кучириб келтирилган болаларга ало^ида гамхурлик
^илинди. Бир ь^анча болалар уйлари очилди. М и нглаб
Тошкентликлар болаларни уз ^арамогига олдилар.
Тошкентлик Шоа^мад ва Ба^ри Ш ома^мудовлар ойласи
15 та турли миллат болаларини, Ба^рихон Ашурходиева
8 болани олиб парвариш ^илдилар.
Урушдан кейинги йилларда Тошкендаги огир саноат
тармо^лари тез суръатлар билан ривожланди. Йирик
саноат корхоналари — «Узбексельм аш », «Экскаватор
заводи», «Таштекстильмаш», «Т аш хлоп ком аш », «Таш -
кенткабель», Тош кент ёг-мой комбинати, Тош кент
карборунд заводи, машинасозлик, электролампа ва
электромеханика заводлари, йирик панелли уйсозлик
комбинати ва бош^алар ^урилди. Эски саноат корхона­
лари таъмирланиб янги асбоб-ускуналар билан жи-
^озланди. Ялии саноат ма^сулоти 1917 йилга ^адар
ишлаб чи^арилган мах,сулотга нисбатан 150 марта у сд и 1.
1966 йилги зилзиладан кейин Тош кент ^ардош
республикалар ёрдамида, янги бош режа асосида
^урилди. Тош кент биродарлашган ша^арлар жа^он
федерациясининг аъзоси, биродарлашган ша^арлар б и ­
ринчи конференциясининг ^атнашчисидир. 8 та чет эл
шах^ри — Кдрочи ( П о к и с т о н ), Патиала (^ и н д и с т о н ),
Тунис, Тр и п оли (Л и в и я ), Марокаш, Бамако (М а л и ),
С коп ле (Ю гославия) ва С иэтл (АК^Ш) билан биро-
дарлашди.
)^озирги кунда Тош кент таниб булмас даражада
узгариб бормоада. Ша^ар лойи^аси меъморлар том они­
дан ^айта ишланиб, миллий услубдаги турар жой
да^алари ^ад кутармоада. Унинг кенг асфальтланган
кучалари, осмонупар уйлари, унлаб маданият ва истиро-
^ат боглари, юзлаб кинотеатрлари ша^ар ме^наткаш
оммасига хизмат р л м о а д а .
Тошкент ша^ри ва унинг во^аси и^лими муътадил,

' У з б е к С о в е т Э н ц и к л о п е д и я с и , Т. , 1978, 1 1 - ж и л д , 2 1 3 - б е т .

151

www.ziyouz.com kutubxonasi
дарёлари серсув, тупроги кимёвий элементларга бой
булиши, бу во^ада сугорма д е ^ о н ч и л и к н и н г ^адимдан
ривожланишига ^улай шароит яратган.
Тош кент во^аси, шу жумладан ша^арни Чирчи^
дарёси об-^аёт билан таъминлайди. Чирчи^ дарёси-
нинг унг со^илини 120 та, чаи со^илини эса катта-
кичик 41 та канал ва ари^лар уз сувлари билан
таъминлайди. Демак, бу ари^ ва каналларнинг гидротопо-
нимикасини батафсил баён ^илиш, бу топоним, гидро­
ним ва этнонимларни илмий жи^атдан та ^ли л ^илиш
китоб ^ажмини янада кенгайтириб юборади. Ш уни нг
учун биз Тош кен т ша^рининг асосий сув артерияси
булган, Чирчи^ дарёсидан бош оладиган: Искандар,
За^ари^, Бузсув, Анх,ор, Кайковус, Солар, К,орасув каби
каналлар, ша^ардаги айрим номларнинг топонимикаси
^а^ида фикр юритамиз, холос.
Бузсув — Тош к ен т ша^рини оралаб утадиган канал
номи. Н. Г. Маллицкий Бузсувни « б у з о ^ с у в и » деб
и з о ^ а й д и . О р е н б у р г областидаги Б узулук дарёсининг
номини >^ам баъзилар Бузок, сув деб аташади. А сли д а
эса Бузсув сув рангига кура шундай ном олган. Ш униси
^изи^ки, Чирчи^нинг бош ирмо^ларидан бири Куксув
деб аталади, ^а^и^атан >^ам бу сув шишадай KyM-KyxJ
С о ло р сузининг келиб чи^ишини ^ам ?^ар ким ^ар хил
та^лил ^илади. Айрим лар сипо^ солор, яъни «б о ш
^у м о н д о н » номи билан аталган булса керак, деб тахмин
^илишса, яна бирлари со ло р ари^-бош ари^, даврлар
утиши билан айрим сузлари ^ис^ариб со ло р б у л и б
кетган, дейдилар. Ш уни айтиш керакки, С о л о р ариги
ва^ф ^ужжатларида Рудак шаклида ^ам 1>айд ^илинган
форс-тожик тилида ари^, « а к » кичрайтириш аффикси
булиб, « ч а » ^ушимчасига тугри келади. Академик Я. F.
Рулом ов бу арик, милодимизнинг бошларида ^азилган.
аммо Солор, Кайковус номлари ^алига ^адар маълум
эмаслиги, А ф р оси ёб, Зола ри ^ номлари ?^ам кейинги
асрларда « Ш о ^ н о м а » китоби таъсири остида майдонга
келган булса керак, деган фикрни айтади.
1^орасув — Тош кен т во^асини сув билан таъминлай-
диган ва Чирчи^ дарёсидан бош олувчи иккита канал —
унг ^ирго^ 1^орасув ва чап ^ирго^ 1^орасув каналлари. Бу
суз форс-тожик тилида си об ёки си ё^о б хдм дейилади.
Бу ном билан юритилувчи отлар республикамизда жуда
куп учрайди. Самарканд вилоятида бундай ари^ларни
С и о б деб юритишади. С и об сузини ^ам баъзи олимлар
152

www.ziyouz.com kutubxonasi
То ш ке нт . Эски ша^ар. Аброр Х,идоятов номидаги т еатрн ин г
^ о зи рги би н оси

узларича >^ар хи л та^лил ^иладилар. А ф р о с и ё б жарлик-


ларидан о^иб утадиган К,орасув — Сиобнинг номини
си - об, яъни «у тти з су в » <%ам дейишади. В. Л. Вяткин
сузи билан айтганда, Оь^сув атамаси t o f дарёларига
тааллу^ли булиб, К,орасув эса форс-тожикча С иоб ёки
сиё^об^ора сув деган маъноларни англатади.
^а^и^атан ,\ам чашма сувлари туркий тилларда
Ь^орасув деб юритилади. В. В. Бартольднинг таърифича,
С иоб туркча ^ора сув демакдир. Бобур эса бу ари^ни
Обира.%мат деб атаган. ^ о з и р ги даврда >>ам Сиобнинг
бошланиши К,орасув деб юритилади. Айрим ва^тларда
1\орадарёни хдм тожикчасига Сиоби калон деб, яъни
катта К,орасув деб аташади.
Х адр а — Тошкентдаги ^озирги Хадра майдони. Я. F.
Гуломов, )^. Т. Зарипов, >у ^асановларнинг фикрича,
хадра — хадди рох «чегара, чекка» деган маънода булиб,
хон урдасининг чегараси ^исобланган. Ф. А бд уллае в эса
хадра паст-баланд, ташланди^, яро^сиз, ер маъносидаги
адранг сузини аста-секин бузиб талаффуз р л и н и ш и
натижасида хадра б у л и б долган, дейди. Фикримизча,
олдинги олимларнинг сузи ^а^и^атга анча я^ин. Хадра
чегара маъносини англатади.

153

www.ziyouz.com kutubxonasi
Беш ёгоч сузи масофани улчаш учун ишлатилган тош,
фарсанг маъносини билдиради. Бу улчов (би р ёгоч
7 — 8 километрга тенг б у л га н ) ёгоч улчов сузидан келиб
ч и ^ а н булиши мумкин.
Бурж ар. Илгарилари бу ерда бури ёки чиябури куп
булганлиги учун шу ном берилган дейилади. Айримлар
эса б у ер жарликлардан иборат булиб, унда фа^ат
бурилар яшаган десалар, баъзи бировлар бу ном « б у з —
о р ш ва жар» сузларининг узгаришидан келиб чи^^ан,
дейдилар.
Ж ангоб — Тош кент ша?фидаги ^озирги А. Р^одирий
номли маданият ва истиро^ат богининг урни. Тугриси,
жангго^ — «го?^» топоним ясовчи аффикс булиб, асл
маъноси жой, урин, майдон демакдир; пойтахтимиздаги
номозго^ гузари — жума кунлари ва ^айитларда жамоат
б у л и б намоз у^иладиган жой булган. Тош кент да^алари
ана шу ерда жанг ^илишган, деган фикрлар мавжуд, аммо
бу жой фа^ат жанг эмас, хуроз, ^уч^ор уриштириб,
^ордиь; чи^арадиган жой деган таърифлар ^ам мавжуд.
Д архон ари ^ — мугулча «дарх,он» сузидан таркиб
топган булиб, маъноси «мажбуриятлардан тула озод
^илинган» демакдир. Бундай номлар куп учрайди.
Масалан, Самарканд вилоятининг Иштихон районида
Бошдархон, Ж урабойдархон, Озоддархон, Наймандар-
хон, Пулатдархон, К^ирадархон деган ^ишло^лар бор. Бу
суз узбек тилида « т а р х о н » шаклида ишлатилади. Тар-
хон — хох;лаган нарсасини ь;ила оладиган; хдрбий хиз-
матдан бутунлай озод кишидир. Тархонлар ^ар ^андай
жиноят ^илсалар -%ам, т у ^ и з нафаргача афв этилган.
Тархонли к X V асрда айни^са авж олган ва феодалларга
кенг имтиёз беришнинг бир воситаси ^исобланган.
Темурийлар давлатида тархонлар ^улида йирик ерлар ва
катта ^окимият булган. Тархонли к Урта Осиёда ^ам
са^ланиб долган. Баъзан айрим кишиларгина эмас, балки
бутун бир шах^ар а^олисига тархонлик ^у^у^и берилган.
А рпапоя сузи аслида арпанинг пояси ёки арпа экила-
диган жой булмаса керак. ^асанов маълумотига
кура, А роп а деганда Урда четидаги ханда^ тушунилган.
А р о п а аста-секин Арпапоя б у л и б узгариб кетган б у л и ­
ши мумкин. А р о п а (А р о ф а ) « б а л а н д л и к » маъносидаги
« а р ф а » сузининг куплиги булиши ^ам мумкин.
А н ^ о р атамаси арабча на^р (дарё, канал) сузининг
куплиги. Академик Я. F. Рулом овнинг фикрича, Бузсув
канали ша^ар ичкарисига кирган ^озирги Семашко ном-

154

www.ziyouz.com kutubxonasi
ли шифохона ёнида гарбга — Кайковус номи билан, жа-
нубга — А н ^ о р номи билан иккига бу ли н и б кетган. )^ар
иккала канал милоднинг V — V I асрлари мобайнида
^азилган.
Э ски жува — Тошкентдаги хон аркининг чеккасида,
эски ^арбий асла^алар са^ланадиган омборхона — жева-
хона булган. ^а^и^атан ^ам жеба (ж и б а) деганда совут
ёки умуман ^арбий ^урол-асла^а тушунилган. Бу уринда
яна шуни ^ам айтиш керакки, тарихий манбаларда,
хусусан ва^ф ^ужжатларида жуба « б о з о р » маъносида
учрайди. Чунончи, X аср ёдгорлиги Наршахийнинг
« Б у х о р о тари хи» асарида Б у х о р о бозорларидан бири
Ж у б а и б а ^ о л о н , яъни Бак^оллар бозори деб аталганли-
ги ^айд ^илинган.
Ча^ар деб ша^ар деворининг таш^арисидаги ь^алъа
исте^комга айтилган. Яна шуни айтиш керакки, ча^ар
деган мугул уруги булган, М угулистон да ча^ар деган жой
?^ам бор. Ф и ло л о г и я фанлари доктори С. Д. Н ом инхонов
Узбекистонда Ча^ар деб номланган ^ишло^лардан
еттитасини санаб утади ва бу ^ишло^лар Ча^ар деган
уруг номи билан аталган, дейди.
С агбон атамасининг маъноси « и т б о ^ а р » демакдир.
Баъзи бировлар Тош кентнинг шимолий чеккасида Хасти
Имом (^азрат имом) атрофида нон бозори булган, ана
шу ерларда чорва ма^сулотларини ь;айта ишлайдиган
кунчилик каби бар ^анча ^унармандчилик корхоналари
вужудга келган. Ш у билан бир ^аторда, мол олиб
сотадиган жаллобларга хизмат ^иладиган итбо^арлар
(са к б он ) ^ам булган. Куча ва ари^ номи ана шундан
келиб ч и ^ а н , дейишади. Согбон, Со^ибон, яъни « С о -
^ и б »л а р сузидан келиб ч и ^ а н деган фикр ^ам бор.
Боинга бир тарихчиларнинг фикрича, С огбо н ^адимги
оташпарастлик эъти^оди билан богливдир. Оташпа-
растлар мар^умни ерга кумишмаган, чунки мурда ерни
иф лос ^илади, деб ^исоблаганлар. Ш уни нг учун улар
уликни ^уш-^узгунлар еб кетсин, деб у зо ^ р о ^ жойга
оли б бориб ташлаганлар, ша^ар ичида махсус жойларда
ит бо^илиб, уликларни ана шу итларга едирганлар,
мурда суякларини эса махсус идишларда — оссуари ёки
остадонларга солиб, кумишган. С огбо н ма^алласида ана
шу ма^садда ит бо^илган. X V I асрнинг бошида 1^умло^
атрофида шайбонийлардан С уюнчхож ахоннинг чорбоги
булиб, уни боги Кайковус (О р и г номи б и ла н ) деб
аташган. С огбон кучасида унинг итхонаси (ов итлари)

155

www.ziyouz.com kutubxonasi
булган. И тбо^а р ла р
^ам уша ерда турган-
лар, Сагбон сузи шун­
дан келиб ч и ^ а н деган
ривоят ^ам б о р , — д ей­
ди Б. А. Ахмедов.
1^о р а са р о й — Т о ш ­
кент ша^ар дарвозала-
ри ичида Ь^орасарой
дарвозаси ^ам булган.
Бу дарвоза дастлаб
р;оп^а деб аталган
(дарвоза сузи форсча
^оп^а демакдир). А н а
Р^орабура тай ёр ла ш шу йулда закотхона,
закот саройи ^урилга-
нидан кейин дарвоза 1^орасарой деб аталган.
Т ах тап ул — б у сузнинг этимологияси тахта — ёгоч,
пул — форс тилида куприк, яъни тахта куприк деган
маънони билдиради. Бу ари^ ^азилгач ундан утиш учун
ёгоч ва тахтадан куприк ^урилган. Ш ундан сунг
ари^нинг ва уша жойнинг номи ?^ам Тахтапул б у л и б
долган.
Дамаччи — Тош кент ша^ридаги Т ахтапул аригидан ва
Бузсувдан сув олувчи ари^нинг номи Аччи ^ам дейилади.
М а^аллий хал^ ари^нинг суви шур булганидан шу номни
беришган. ^а^и^атан ^ам « ж » ловчи узбек шеваларида
«а ччи 1$»ни «а ч ч и й » дейишади. Бу ари^ сувни пастликдан
олганлиги сабабли дамбалар ёрдамида димланиб чи^ади.
Кекса отахонларнинг сузларига Караганда, бу ари^ни
Дамари^ деб >^ам юритишар эканлар. Бу ари^ сувини
Дамаччи каналига ва Аччисойга ^уяди. А ччисойнинг суви
^ам шур булганлигидан шу номни олганлиги шуб^а-
сиздир.
Чиноз — Чиноз тарихий асарларда илк бор Чингизхон
даврида, яъни Урта Осиёга мугул-татарлар бостириб
кирган йили тилга олинган. Баъзи бир тарихий маълу-
мотларга Караганда, Сирдарё этакларидаги чин хал^и
боёнининг бир гузал ^изи булган ва бу гузал ^изга жуда
куп кишилар одам ^уйган, лекин ^из уларни ё^тирмаган.
Бир бойнинг угли бу ^изнинг ^уснини куриб ^ушини
йу^отган ва бу ^из >>а^и^атан ^ам Чин нозлик ^из экан
дейди. Балки шу туфайли Чиноз деб аталган булса керак.
Бундан таш^ари, яна бир афсонада айтилишича, Чингиз

156

www.ziyouz.com kutubxonasi
Сирдарё этакларидаги халь;лар билан бос^инчилик
уруши олиб бораётганда бу ердаги чин ^абиласидаги
кишилар оз булса .%ам ботир ва ^ур^мас эканлигини
айтган. Ш у туфайли Чиноз деб аталгандир. Раши-
диддиннинг « Ж о м и ъ ут-таворих» асарида чинос деган
мугул ^абиласи булганлиги эслатилади, э^тимол мугул-
татарлар бостириб кириб, шу ерда чинос ^абиласидан
тарбаган ^абила бу жойда яшаб ^олгандир. Л еки н бу
^озирча ани^ланган эмас, баъзи бир маълумотда чими оз,
д е ^ о н ч и л и к ь^илса булади, яъни чим оз сузидан олинган
дейишади.
Чирчи!^ — Сирдарёнинг унг ирмоги, Тошкент во^аси-
ни деярли шу дарё сугоради. Парк ёки Парак деб ^ам
аталган. Оби турк варианти ^ам бор. В. В. Бартольд
маълумотларига кура, Чир номи биринчи марта Темур
тарихида тилга олинди. «Б о б у р н о м а » да « Ч и р си й и »
дейилган. « А б д ул л а н о м а д а » эса « Ч и р дарёси Чирчи^
номи билан купро^ маш^ур» дейилади. Э. Мирзаев
(С М Г Т , 257- б е т ) ; ^асанов (У О Ж Н Т , 5 6 -бе т)
«те зо ^ а р », «ш о в у л ла га н » деб изо^лайдилар. Чирчи^
водийсида Чирчи^нинг Долган узани бор. « Д о л г а н » сузи
гидронимлар таркибида (Масалан, Сирдарё Сирдарё
вилоятида, К,олгандарё Фаргона вилоятида, Чирчи^
ша^ри эса Тошкент вилоятида) кун учрайди.
П искент — Тош кент во^асининг ^адимий ша^арла-
ридан бири. X аср географларининг маълумотларига
Караганда, Илок. давлати таркибига кирган. Пушти
Махмуд теналиги Пискентнинг дастлабки ^исми булиб,
у V I — V I I асрларда ша^ар ^иёфасини ола бошлаган.
Шош (Т о ш к ен т ) дан Фаргонага утган савдо йулининг
^улай жойлашганлиги туфайли IX — X асрларда бу
ерда к;адимий тарихчилар томонидан « Б и с к е н т » деб
аталган ша^арча пайдо булган, у «Й и ги р м а хонадонли
ша^ар» маъносини билдиради. П искент уз номини урта
асрларда олган булиб, у ша ва^тда ша^арда йигирмата
карвонсарой булган ва улар ор^али Тошкентдан 1^у^он,
Хужанд каби бир ^анча ша^арларга савдо йули утган.
Паркент — б у ^ишло^ Тошкентдан 50 — 60 километр
узо^ликда жойлашган. К^ишло^нинг Паркент деб номла-
ниши ^а^ида халк, орасида турли фикрлар ва афсоналар
мавжуд. Айрим кишилар бу ^ишло^ олдин бир неча
^ишло^лардан иборат булиб, Паркент уларнинг бирла-
шишидан ташкил топган, десалар, бош^алар ^ишло^нинг
*;ок; уртасидан кесиб утган Паркент сойи сабабли

157

www.ziyouz.com kutubxonasi
р ш л о ^ тенг иккига булинган ва шунинг учун унинг номи
Паркент, яъни жуфт дейдилар. Л еки н ^ишло^ номининг
асл маъноси >>а^ида аник; маълумотлар йу!у
И скандар — бу Чирчиадан биринчи сув олувчи
каналнинг номи. 1889 йили б у канал урнида кичик бир
« с а р т » ариги булган, бу ари^ни подшо Александрнинг
^ариндоши Константин Романов ^айта ^урдириб, унга
« О ^ п о дш о» А лександр номини ^уйдиради. У жой обо-
донлаштирилиб, а^оли яшайдиган жойга айлантирила-
ди ва ерли хал^ одатига кура Александрии Искандар деб
юрита бошлайдилар. ^ о з и р ги кунга ^адар ^ам шу ном
билан ю ритилиб келинмовда.
Бетагали — Т ош к ен т вилоятида Бетагалисой, Бетага-
ли деган жойлар мавжуд. Бетага сузи майда ут демакдир.
Бу ут бута-бута, яъни туп-туп б у л и б усади. Э^тимол,
бутака сузи ва^тлар утиши билан «б е т а г а » б у л и б
кетгандир. Б обур айтгандек, бетагани айни^са йил^и
яхши куради. Бетага еган йил^и яхши семиради.
Бетагали яйловда юрган бияларнинг р м и з и ёгли ва
ё^имли булади. • Бетагалисой ва Бетагали — Ь^уйтош
деган жойларда ^али ^ам йил^илар бо^илади. Сирдарё ва
Фаргона вилоятларида ^ам Бетагали — 1^уйтош деган
яйлов ва ясси тог бор.
Б огистон — Т ош к ен т вилояти Б у стон ли ^ районидаги
^иш ло^ ^ о ж а У б а й д у л л о ^ А ^ р о р н и н г ^ишлоги, у шу
р ш л о а д а таваллуд топган (1404— 1490) ^асанов
Бугустон, яъни « Б у г у л и е р » деб изо^лайди. В. В. Бар­
тольд «Э р о н н и н г тарихий-географик оч ерки » асарида
Богистон деган жойни « Х у д о ватани» деб таржима
^илган. (И с л о м динидан олдин бог сузи эрон тиллари-
да « х у д о » маъносини англатган, б у сузнинг ф ог (ф у г )
вариантлари ^ам булган.) Бу топоним «б о г л а р у л к а с и »
деган маънода х,ам булиши мумкин. П роф ес­
сор И. П. Петрушевский богистон сузини ана шундай
изо^лаган. Богистон ^ишлогида ташкил топган биринчи
жамоа хужалигига раис булган ^урматли С отиболдиева
Зиннат опанинг фикрича, Богистон « Б о г и б у с т о н »
деган суздан келиб ч и ^ а н булиш и керак.
Бурчм улла — Тош кен т вилояти Б устон ли ^ районида­
ги ^ишло^. Баъзи бировлар Куксув билан Ч о т ^ о л
сувлари ^ушилган бурчакда бир м улла у ти Р ган экан,
шунинг учун ^ам Бурчмулла, яъни м улланинг бурчи
(бурчаги ) деб аталган, дейишади. А с л и д а бу номнинг
« м у л л а » сузига ^еч ^андай ало^аси йу^. Иккала суз —

158

www.ziyouz.com kutubxonasi
мулла, бурч (б у р ж ) сузлари х,ам минора деган маънони
англатади.
Газарма — Тош кент вилоят Бурчмулла я^инидаги
1^ишло^ (ж о й ). X X аср бошларида бу ерда мис кони ишга
туширилиб, конда ишлайдиган рус солдатлари учун
Писком тизмаси ёнбагирларида Куксувдан анча ба-
ландликда казармалар ^урилган. Кейинчалик кон ишла-
тилмай ^олади, лекин казарма сузи Газарма шаклида жой
номи сифатида са^ланиб долган.
Дегрезлик — Тош кентнинг ^адимги ма^аллаларидан
бири. Бозорга як;ин, Хадра майдонида жойлашган.
Тош кент ^айта ^урилгандан кейин Дегрез ма^алласи-
нинг куп 1^исми бу з и л и б кетди. Бу ерда ^озир фонтан,
цирк ва бир ^анча иморатлар ^урилиб кетган. Д е г (д е к )
^озон, дегрез — ^озон ^уювчилар, чуян ^уювчи деган
суз. Ма^алла а^олисининг асосий касби чуян, жез,
абжуш — етти ^отишма кууйиш булган.
О^тепа — бу суз « д е ^ к о н » сузи билан бевосита
ало^адор. Д е ^ о н атамаси V — V I асрларда пайдо
булган. Д е ^ о н илк урта асрларда йирик ер эгаси булган.
Бу табака то X I — X I I асрларгача мамлакатда ^укмрон
синф булиб келган. X I I асрдан сунг д е ^ о н атамаси оддий
к^ишло^ ме^наткашлари, деган маънони олади. Одатда
феодал д е ^ о н л а р тугон бошида, атрофи девор ва
^анда^лар билан тусилган муста^кам ^ургонларда яша-
ганлар. Бундай ^ур^онлар даврлар утиши билан вайрон
булиб, харобаларга айланиб долган. Бу харобалар
^озирги ва^тда « о ^ т е п а л а р » деб юритилади. Масалан,
Тош кент ша^арида мана шундай 8 та О^тепа мавжуд.
Дурмон — Дурмон, Дурмонча, Ю^ори Дурмон деган
номлар Тошкент во^асида жуда куп учрайди. Бу суз
мугул уругларидан бирининг номи булиб, маъноси мугул
тилида « т у р т » демакдир. Бу сузни баъзи кишиларнинг,
олимларнинг афсонавий ^а^рамон Дурмон бах,одир
номидан олинган дейишлари тугри эмасдир.
Ж а ^ о н о б о д — Тош кент вилояти К^ибрай районидаги
бир ^иш ло^.Илгариги номи Нанай. 1966 йилда Узбекис-
тонда янги х,окимиятни урнатиш ва муста^камлаш учун
курашда фаол иштирок этган Ж а ^он Обидова номига
^уйилган.
Нугай^ургон — Тош кент ша?фидан о^иб у т1'ан Со-
лорнинг Ж у н ари^кд ь^уйиладиган жой атрофида
урнашган ^ишло^. >^озир ша^ар х,удудига ^ушилиб
кетган. Бу ерда дастлаб нугайлар келиб урнашгани учун

159

www.ziyouz.com kutubxonasi
шундай ном олган. Утган асрнинг бошларида Тош кент
К,у^он хонлиги тарафидан босиб олингандан кейин
Тошкентга кучиб келган гатарларга жой берилади.
Ку^он хони Мадалихон ёки Му^аммадалихон (1822 —
1842 й й .), гарбда Ж уйи тархон (^озирги Дар.^он)
аригидан шарада то К,орасувгача, ундан жанубда Совуь^-
було^^ача, шимолда С олор аригигача булган ерларни
татарларга инъом этиб, оли^-соли^лардан озод ^ и лад и.
Обдон — Тош кент вилояти Пскент х,удудидаги тог.
Тожикча — об ва дон сузларидан олинган булиб,
«сувх он а », сув кун жой маъносини билдиради. Сув
иншооти, сардобанинг кичикро^тури ^ам обдон (овдан)
дейилади. Урта Осиё ва Озарбайжонда обдон иншоотла-
ри куп булган.
Пасра — (ф асра). Тошкентнинг Ш айхонтахур дахд-
сидаги махаллалардан бирининг номи (шах,ар таш^ариси-
даги экин ж ой и ). С о л о р аригининг чаи со^илида
Ч и р ч и ^ а кетадиган темир йул ёнида булган кичик экин
майдони. О з р о ^ экин экиб олиш пасра дейилган. Баъзан
томор^ани ^ам пасра дейишади. Кдип^адарё вилояти,
Яккабог районида ^ам Пасра номли ^ишло^ бор.
Рудак — Тош кен т ша^рининг олтин камари, деярли
ша^арни оралаб утувчи С о л о р аригининг эски номи.
Руд — форс-тожик тилида «катта ари^» деган суз. Баъзан
дарё :^ам руд дейилади. Бу атама эски асарларда,
жумладан «Б о б у р н о м а »д а учрайди. Рудхона сузлари ^ам
шу атамадан олинган. Рудхона — дарё у зани- Я. F-
Руломовнинг маълумотларига Караганда, Хоразмда руд­
хона атамаси ишлатилган. Шундай ь^илиб, Рудак номи­
нинг биринчи ^исми, яъни Руд « а р и ^ » сув деган суз, « а к »
эса топоним ясовчи аффиксдир. Буюк тожик шоири
Рудакий тугилган ^ишло^ >^ам шу ном билан аталади.
Сарогоч — (С а р и огоч ) — Тош кент я^инидаги ^иш-
ло^. К,озо^лар Сарыагаш, яъни «сарик, дарахт» ?^ам
дейишади. Сариогоч топоними цуриб, саргайиб бора-
ётган дарахт (у си м л и к ) номидан келиб ч и ^ а н .
Т е й и т — Юь^ори Чирчик, районидаги ^ишло^. Т е й и т
сузи к^иргиз — к.ипчок.лар уругининг номи. Андиж он
вилояти Хуж аобод районидаги К,оратейит, Тейит, Сари-
тейит ^ишло^ларининг номи х,ам ана шу этнонимлар
билан боглиадир.-
Туркман — Тошкентдаги собик, «туркман б о зор и ».
Узбекистонда жой номи билан учрайдиган этноним.
Баъзи бировлар (В. Г. Мошкова) Самарканд ва Б у х о р о

160

www.ziyouz.com kutubxonasi
вилоятидаги туркманларни туркман миллатига мансуб
этник гуру^ деб ^исоблайдилар. К. Ш ониёзов эса бу
туркманлар узларича муста^ил этник гуру^ булиб, узбек
миллати таркибига киради, деб ^исоблайди.
Хонари^ — Тош кент я^инидаги Туйтепадан бошла-
надиган ариь^ (канал). Бу арик, утган асрнинг 40- йилла-
рида К,уь;он хони Мадалихон (М у^ам м адали хон ) даври­
да ^азилган ва хон шарафига шундай ном берилган.
Ч о т ^ о л — Чирчик; дарёсининг бош ирмок;ларидан
бири. Талас Олатовларидан бошланади. Ч о т ^ о л ^адимги
форс-тожик тилида «^ а й и н » демакдир. Ч о т ^ о л дарёси
буйида тожиклар яшайди, шунинг учун шу ном билан
аталади. Усимлик ва .^айвонларнинг эски номлари ^еч
^андай ^ушимчасиз х,ам топоним шаклида учрайди
(Суксук, Дулта, К,улон ва >>оказолар).
Пахта ма^алласи — Тошкент ша^ридаги ма^алланинг
номи. Пахта ма^алласи дейилишига сабаб, ^озирги
махдлла урнида пахта заводи булган. Бу жойлар
алла^ачон Тош кент ша^рига ^ушилиб кетган ва янги
иморатлар ^урилиб, катта бир махдлла ташкил топган.
Ма^алла х,озир ?^ам Пахта ма.%алласи деб юритилади.
I^ami^ap — Тошкент ша^ар ма^аллаларидан бири. Бу
жойни утган асрнинг 40- йилларида Шар^ий Туркис-
тондан г^очиб келган ^апп^арликлар обод ^илган.
Манжурлардан енгилиб ^айтган К,у^он хони Мадалихон
билан бирга келишган. Улар К^у^он хонлигининг Тош-
кентдаги таянчи >>исо6ланган. Кейинчалик О ^ у р г о н
дарвозаси ^ам К^аип^ар дарвозаси номини олган. К,аш-
i^ap махдлласи 1966 йилги Тош кент зилзиласидан энг
куп зарар курган жойлардан бири булди. )^озир бу
ерда куп ^аватли замонавий бинолар ^ад кутарган.
Гурама — Тош кент вилоятидаги тог ва ^ишло^нинг
номи. Гурама сузи ва ^урамаларнинг келиб чи^иши
масаласини профессор В. В. Решетов анча батафсил
ёритиб берган. Гурама ^а^и^атан хдм «аралаш —
^уралаш» деган суздир. В. В. Решетов бир ^анча
лингвистик, тарихий далиллардан, ва^ф ^ужжатларидан
фойдаланади. Хуж а А ^рор н и н г ва^ф ^ужжатларида
(^ижрий 860 й.) ^урама деган жой номлари тилга
олинади. Демак, ^урама деган суз ва ^урама хал^и
X V асрдаёк, мавжуд булган. В. В. Решетов ^урамалар
О^ангарон во^асига келиб урнашган даврда таркиб
топган, улар туркий, мугул ва бопп^а элатларнинг
чатишиб кетишидан вужудга келган, X V — X V I асрларда

1 1 А. Набиев 161

www.ziyouz.com kutubxonasi
эса ^урамаларга сунгги марта кучманчи узбеклар, ундан
кейин эса ^озо^лар келиб ^ушилган, деган хулоса
чи^аради. О^ангарон во^асидан бош^а ерларда >$ам
^урамалар булган. В. В. Решетовнинг ёзишича, Тош кент
билан Хужанд орасидаги хал^лар Гурама деб аталган.
Карки ша^ри хал^и ^ам ^урама дейилган. Аркин
уругининг маъноси ^ам аслида Гурама деган сузни
англатади. Самарканд вилоятининг Хатирчи районида,
А ндиж он вилоятининг Ж а л о л ^ у д у ^ районида К,урама
деган ^ишло^лар бор.
1^урба^аобод — Тошкентнинг шимоли-гарбидаги гу-
зар-ма^алла. Н. Г. М аллицкийнинг маълумотлар и га кура,
бу жой зах, сизот булганлигидан ^урба^алар кун булиб,
Р^урба^аобод деган кулгили ном олган. >^озир бу жойга
энг замонавий бинолар к^урилиб, Бирлик даласи деб ном
берилган.
Байт^ургон — 1^ибрай районидаги ^ишлоьу Чирчиь;
дарёсининг унг ^иргогига жойлашган. Кексаларнинг
сузларига Караганда, ^ишло^ атрофи ^амишзор ва
ту^айзорлардан иборат булиб, фа^ат бу ерда Байтибой
деган бир ^озок> бойнинг ^ургони булган. Кейинчалик
Р^ибрай ва Тошкентдан дех^онлар кучиб келишиб, уйлар
солишиб, у ерни обод ^илишган ва Байтибой номи билан
Байти^ургон б у л и б долган дейишади. Айримлари Бай-
ти^ургонга ша^ардан олимлар келиб, газалхонлик, яъни
байтхонлик ^илишган, шунинг учун шундай ном 6е-
ришган дейишади.
Ю н у соб од — Тош кент ша^рининг янги да^аларидан
бири. Бу жой 1917 йилдан кейин ташкил топган. Уша
^ишло^ни барпо ^илишда иштирок этган кекса косиб
А б д у л л а ота Нуъмонов ва Уткир ота )^ошимовлар
1919 йилда тахтапуллик косиб Ю нус исмли киши уша
жойда чайла ^уриб, атрофидаги буш ётган ерларни
узлаш тириб олган. Кейинчалик купгина тахтапуллик
кишилар ^атори биз >^ам кучиб келганмиз ва янги ер очиб
д е ^ о н ч и л и к ^илганмиз, дейдилар. Ушаларнинг айтиш-
ларича, биринчи б у л и б ^урик, ер очган Ю нус аканинг
номи билан Ю н у соб од б у л и б долган. Б. А. А^медовнинг
фикрича 1784 йили Тош к ен т х,окими Ю нусхужа бу
жойларни обод ^илганлиги сабабли, унинг номи билан
Юнус обод деб аталган.
Ялангоч — Тош кен т ша^ридаги ^ишло^лардан бири.
)^озир бу ерлар Тош кент аграр дорилфунуни ва бир
^атор замонавий бинолар ^урилган обод жойлардан

162

www.ziyouz.com kutubxonasi
бири. Бу номнинг келиб чи^иши ^а^ида кексалар шундай
дейдилар: «И л га р и ла р и бу ерда на дарахт, на бир одам
яшаган, шунинг учун б у ерни ялангоч, яъни ^еч нарса
й у ^ » маъносида ишлатганлар, баъзилари бу ерда бир
одам яшаган, у кийимсиз, ялангоч юрган, ^атто ёз
ойларида ?^ам ут (о л о в ) ё^иб исиниб у тиРган> уни
одамлар ялангоч девона ёки ялангоч эшон ^ам дейишар
эдилар, аста-секин девона сузи тушириб ^олдирилиб,
ялангоч б у л и б долган дейишади.
1^он^ус — Тош кент ша^рини оралаб утувчи А н ^ о р
уз сувини ^озирги кунда >^ам иккига, яъни «1^онь>ус» ва
« Ч а л а » ари^ларига б у л и б беради. 1^он^ус аригининг
номи билан аталувчи ^ишло^ ^озирги Зангиота райони­
даги колхознинг идораси жойлашган ^удудни уз ичига
олади. 1^ишло^ тарихи шундай ^икоя билан бошланади:
«К дд им замонларда шу ^ишловда яланг оё^, ёзин-^ишин
бир хи л ^ийинчиликда яшайдиган бир камбагал би-
ровларнинг ерида кетмон чопиб, тирикчилик ^илган.
Кунлардан бир куни ^ишло^ о^со^оллари — кел, шу
бечора камбагал ^ам бир парча ерига эга булсин, умид
билан орамизда катта булди-ку дейдиларда, ^ишло^-
нинг бир четидан ^ури^ ер берадилар. Бундан
йигитнинг боши осмонга етади. Биро^ ерни ишлашга >$еч
нарсаси йу^, ^амёни i^ypyi^ бу йигит ша^арга тушиб икки
йил мардикорлик ^илади, чойхонада чой ташийди.
Ни^оят, 5 — 10 танга п ул топ иб белига тугиб, икки i^on
^атти^ нонни елкасига ортиб, к;ишлогига келади ва ерга
ме^р билан ^арайди, к;иш ва ёз демай ишлайди, ари^
^азийди, лекин йигитнинг ерига сув бермайдилар, ^ар
ким камбагалнинг сувини йулдан тусиб, уз ерларини
сугораверади. Ба^ор утиб ёз келади, ^амма ерлар кум-
кук, лекин йигитнинг ери ^а^раб ётади. Йигит ерига
зурга сув олиб келади, йил буйи ари^ ^азиб, бир дуплам
сув учун юрак багри эзилган йигитнинг ерига тасодифан
сил^инди — пайнак сув етиб бор иб ь^олади. Ф и гони
фалакка кутарилган йигит: «х у д о га шукур, еримга сув
келди, ме^нат сувимдан бир ^ у п л а й » деб ^орни билан
ерга ётади. Иссик, кунда энтикиб, лаблари ^а^раган
йигитнинг чан^о^лигидан лаблари лой сувга тегади-ю,
йигит огзидан лахта-лахта ь^он кетиб, шу ондаё^ жон
беради». Ш у сув учун ^он ^усиб, жон берган йигитнинг
во^еасидан сунг бу р ш л о р и н г номи К,он^ус бу л и б
долган ^ам дейишади. Фа^ат бугина эмас, бутун Кон^ус
аригидан сув ичувчи мех,наткашларнинг 1917 йилга ^адар

163

www.ziyouz.com kutubxonasi
умумий сув ва сугориш учун тортган азоб-у^убатлари
йигит тортган азоб-у^убатлардан ^олишмас эди. 1^он^ус
^ишлогида исти^омат ^илувчи 1903 йилда тугилган
Х о лм а т ота Ра>;имовнинг ^икояси ?$ам д и ^ а т г а сазовор.
«Р а^м атли отам вафот этганда мен 12 ёшли бо л а эдим. Бу
во^еа 1915 йилнинг кукламида содир булди. Отам Ра^им
Чунгаев деган бойнинг ерида корандачилик ^илиб,
тирикчилик утказар эди. Отам экин экадиган бойнинг
ери ^ам шу 1^он^ус аригидан сув ичар эди. Ерни сугориш
ма^садида отам уйдан эрталаб ч и р >и 6 кетадилар. У энди-
гина 1^он^ус аригидан уз экинига сув очадиган ари^
бошига бориб, сувга тушиб ари^^а сув очаётганида Занги
ота волостининг мингбошиси Б урхон бой келиб ^олиб,
^а нега суро^сиз сув очдинг ялангоё^, деб ^а^орат ^ила
бошлайди. Отам индамайди. Н ега индамайсан, кар^уло^,
деб отдан тушиб, отамни ^амчи билан ^атти^ савалайди.
Мингбош и ^улидан отамни ажратиб ололмайдилар,
мингбоши кетгач, отам калтак зарбидан бир неча кун
утгач вафот эта д и » дейди. Х у л о с а ^илиб айтганда, бу
аривдан ерларни сугориш шунчалик ^ийин булганки,
ундан сув олиб келиб ме^наткаш деэ^ онлар уз экинлари-
ни сугоргунча ^он ^усиб юборганлар. Ш у боисдан ^ам
ме^нат а^ли б у а р и ^ а 1^он^ус деб ном берганлар.
А с л и д а ^он^ус сузи р ш л о ^ ариги деган маънони
билдиради. Масалан: Угом, Ч от^ол, Пеком сузларидаги
гом, ^ол, ком — ^ушимчаси сув деган маънони ифодалай-
ди. Демак, Р^он^усдаги ^он сузи — сув, *;ус — сузи эса
^ишло*; деган маънони билдиради.
Чалаари^ — бу ари^ ^ам А н^ор да н сув олади.
Чалаари^ тарихи )$ам Р^он^ус тарихига у х ш а й д и . Бу
ариедан сув ичувчи д е ^ о н л а р то 1917 йилгача уз экинла-
рини тули^ сугорганларини билмайдилар. Чунки ари^
боши ша^арга я^ин эди. А р и ^ бошида бойлар ва
амалдорларнинг ери бор эди. Улар узлари турган
жойнинг атрофидаги ь^ури^ ерларни ^ам узлаш тириб
олганлар-да, аривдаги барча сувни узлариники ^илиб
олганлар ва ари^ охиридагилар билан ^исоблашма-
ганлар. Натижада бу аривдан сув ичувчи бош^а
д е ^ о н л а р г а сув етмас эди. Сув бошида Д уси м б ой ^ожи
деган бойнинг ери булиб, ^амма сувни у 3 ерига очиб
олади. Натижада бу ариедан сув ичувчиларнинг ери чала
сугорилар эди. Ш у н и н г учун бу аривда Чалаари^ деб ном
берилган.
Р^ора^алпо^ ариги — Ёлланма ^ишлоги ва Ч иноз

164

www.ziyouz.com kutubxonasi
^удудларини сув билан таъминловчи ари^нинг номи. Бу
номнинг келиб чи^иши ^а^ида ^изи^ ривоятлар бор. Биз
улардан энг эътиборлисини келтирамиз. Ш у ^ишлоада
усиб улгайган 1880 йилда тугилган Мухаммад ота
Хидиров шундай ^икоя ^илади: «Утмишда деярли
Чиноз, Ёлланма ^ишлок, ^удудида Бузсувнинг унг ва чап
сох,илларига сув чи^ариш жуда ^ийин булган. Ш у
сабабдан ^ишло^ а^ли арик, к;азиб сув чи^аришни орзу
^илиб юрган. Бузсув ариги ер сат^идан анча настда
булганлиги сабабли ерли хал^ ^анча уринса ^ам
Бузсувдан ю^орига сув чинара олмаганлар. Юрт каттала-
ри энди ^андай ^илиб сув чи^арамиз, деб уйланиб
турганларида ораларида пайдо б у л и б долган бир ч у ^ и
i^opa телпак кийган ^ора^алпо^ йигит от миниб олиб,
^алин ё ^ а н i^op тепасидан из со ли б берибди. А р и ^
^азишга келган д е ^ о н л а р унинг оти изидан ари^ ^азий
бошлабдилар. Ни^оят, сув ари^ бу й ла б о^ибди ва а р и ^ а
из со ли б берган йигит ^ора^алпоь; булганлиги учун шу
йигитнинг миллатини улуглаб, а р и ^ а 1^ора^алпо^ деб
ном ^уйишган дейишади. Бош^а бировлар бу ари^ни
^азишда жуда куп ^орацалпо^ликлар ^атнашган, ариь;
^азиб тугатилгач, уларни ^айгадир оли б кетишган, шу
сабабли ари^ни ^ора^алпо^ликлар ^азиган деб шу ном
берилган дейишади. Б. А. А^медовнинг таъкидлашича
X V I асрда Сирдарёда исти^омат ^илаётган 1^ора^алпо^-
ларга маълум мивдорда тааллу^ли булганлиги сабабли
Ь^ора^алпо^ номини олган булса керак.
1^ури1$ — Я н ги йул районидаги Т у р су н ^ у л ов номли
колхоз ^удудида жойлашган ^ишло^нинг эски номи.
У ^ишловда ^озо^лар яшаган. Уларнинг ерлари жуда
^осилдор булган. « Т о ш эксанг кукараман, дейди, биро^
сув йу^- Сув булса, ^ишло^лар гулистон булади». Э л
уруглари шу >^аеда уйлаб, Бузсувдан сув олиб чи^иш
фикрига тушадилар. Улар тупланишиб пул йигадилар ва
1904 йилда Тош кент генерал-губернатори номига ариза
ёзадилар: «П о д ш о л и к шу ишга 2000 сумлик ^арз берсин,
икки йилда ту лай м и з» — дейдилар. Аризадан дарак бул-
майди, 1905 йилда яна катта пул тулаб О ^подш о Николай
номига ариза ёзадилар. Ойлар, йиллар утади, ундан ^ам
жавоб келмайди. Шундан сунг р ш л о ^ йигитлари
тупланишиб, «кукрагимизда ёлимиз, билагимизда кучи-
миз бор. Уларнинг ёрдамисиз ^ам узимиз ари^ни
^азиймиз» — дейдилар. Юрт бош ли^лари бу ташаббусни
ол^ишлайдилар. Пастдан ю^орига сув чи^армо^чи

165

www.ziyouz.com kutubxonasi
буладилар. О ^ со ^ о л ла р масла^ати билан ер остидан сув
олиб келмо^чи булиб, ?^ар 15 — 20 метр жойдан ^удун
^азийдилар. Ер остида бу ^уду^ларни бир-бирига
боглайдилар. Ойлар, йиллар ва огир азобли кунлар
бирин-кетин утади, азаматлар уз ишларида охирига
^адар изчил турадилар. Биро^ очлик кучаяди, ^ишло^
хал^и бор бисотини, курпа-тушагини, ^атто буйрасигача
сотадилар. Кетмон чопган азаматлар, ер багрини тилиб
турган ^а^рамон йигитларнинг анча ^исми очликдан
^ирилиб кета бошлайди, ^олганларини эса ^уду^ босиб
улдиради. >^ай аттанг! Ме^натимиз шамолга совирилди,
бир томчи сув деб, минг ^атра ^онимиз бурбон булди,
азамат йигитлардан айрилдик, деб надомат чекишади
чоллар.К^ури^ ^ишлоги сувсизликдан хароб булади,
халь;и битади, лекин улар ^азиган ^уду^лари утмишдан
аламли бир ёдгорлик булиб, айримларининг изи ^озирга-
ча са^ланиб келмоеда.
Б усто н л и ^ — Тош кент вилоятидаги ^ишло^. Бустон-
л и^ « б о г - р о г » маъносидаги бустон сузидан кура бустон
(б у з т у н л и ) деган y p y f номи билан аталган дейиш
тугрироадир. Ш у районда Ч им бой ли к деган ^иш ло^ ^ам
бор (Ч и м бой — у руг номи) — лик, — л иг аффикси ки-
шиларнинг ^айси ^абила-уругдан эканини ;^ам курсата-
ди: масалан, минг ^абиласидан булган кишилар минглик
деб аталган.
Зар кен т — Тош кент вилоятидаги ^ишло^лардан б и ­
ри. В. В. Бартольд араб географларидан Му^аддасий
асарларида Ш ош вилоятида ^айд ^илинган Заранкату
^ишлогини ^озирги Заркент булса керак, деб тахмин
^илади. Зар « о л т и н » булса, зер, зерин « ^ у й и » , «э т а к »
демакдир. Зеринкат булганда «П а стда ги ^иш ло^», « Т о г
этагидаги ^ и ш л о^ » дейиш мумкин эди.
1^уйли^ — Тош кент ша^рининг чеккасидаги жой.
П р оф е сс ор X ,. ^асанов Рууйли^ни «1^уйилик», «паст-
л и к »д е б изо>^лайди. Яна шуни айтиш керакки, Дурмон
уругининг бир шохобчаси « ^ у й л и » деб аталган Вууйли
К у й л и ^ бу л и б кетган булиши мумкин. Бундан таш^ари,
мугул саркардаларидан бирининг исми 1^уйли^ булган.
М у г у л саркардаларининг номлари Урта О си ё топонимия-
сида анчагина са^ланиб долган. Бундан таш^ари, уша
саркарда 1^уйли^ Тошкентга >^ам келган.
О ^ангарон дарёси — Сирдарёнинг унг ирмоги.
М у гу ллар келмасдан олдинги манбаларда И л о ^ дарёси
деб аталган. Дарё водийсида темирчилик ривожлангани

166

www.ziyouz.com kutubxonasi
учун дарёни О^ангарон, яъни «Т ем и рчи лар дар ёси» деб
атаганлар.
Т у й те п а — бу номнинг негизида туй маъноси ётиши
мунозара ^илиниши мумкин. Турган ганки, бу номнинг
туй (свадьба), туйкул сузларига да^ли йу^. Дори ут ва
кулоллар ишлатадиган со п о л идишлар ясаш учун
ишлатадиган лой ?$ам туй дейилади. С оп о л ясайдиган
тупро^ни « г и л » деб изох,лашга бир ^адар асос бор. А м м о
Махмуд Кошгарийнинг асарида бош^ача изо^ берилади:
« Т у й — аскарларнинг турар жойи. Хон туйихон аскар-
гох,и». Шунга асосланиб, Т уй теп а — «^алъатепа»,
«^ у р гон те п а », «лаш картепа» маъносида булиши ^ам
э^тимол.
Тош кент ша^рида бир ^атор ^адимги меъморчилик
обидалари мавжуд. Булардан бири — А б д ул ^ о с и м шайх
мадрасасидир. Бу Мадраса А бд ул ^ ос и м эшон, К,орахон
эшон, Маъдихон ^ози мадрасаси >$ам деб аталган. Урта
Оси ё меъморчилиги асосида X I X асрда уша давр
анъаналари билан ^урилган тарихий ёдгорликдир. Узига
туташган масжид ва ^аммом билан бирга ^адимги
Бешёгоч да^асидаги ма^алла гузарини ташкил к^илган.
Дастлаб Мадраса бир ^аватли булган. 1864 йили ^овли
^исмида иккинчи ^авати ^урилган. Бинони безашда
асосий эътибор бош фасадга ь^аратилган. У чорси
пиши^ гиштдан икки ь^аватли ^илиб, шар^^а ^аратиб
^урилган. Бош фасадни безаш мак;садида унинг икки
ёнига бир хил раво^лар ишланган. Бош фасаднинг урта
{^исмида Мадраса девори сиртидан 1,82 м. бурттириб
чи^ариб, баландлиги 16 м. ли пештов; ишланган. Унинг
икки ёнида гулдаста минора ^ад кутариб, уларнинг тепа
^исмида X V I — X V I I асрга хос мезана бор. Пеш то^нинг
олд ва ён томонлари то дамана асосигача ва деворнинг
кунгурадор ^исми чорси пиши^ гиштдан текис ^илиб
ишлаб чизилган, унинг ю^ори ^исми эса шарафа ^амда
китоба билан безатилган. Кукалдош мадрасаси сингари
бунда ^ам дарвозадан кираверишдаги чап томонда
дарсхона, унгда масжид, турида хона^о^ « М у й и мубо-
рак» — деб аталади. Бу бино мадрасадан илгари
1820 йили ^урилган. Дарсхона ва масжид томлари узаро
кесишадиган раво^лар устига гумбаз ^илиб ^урилган.
>^овлининг тархи — чорси 28X22 м, Комплексга кирган
масжид кейинчалик бузи ли б кетган. Мадраса 1983 йили
таъмир ^илинган. Унинг биносидан ^адимги ёдгорлик-
ларни таргиб ^илиш уйи сифатида фойдаланилади.

167

www.ziyouz.com kutubxonasi
Анбар биби ма^бараси

Бу ма^бара Зангиота ь;абристонида жойлашган бу л и б


X I V аср охири — X V аср бошларида ^урилган ноёб
меъморчилик ёдгорлигидир. Ривоятларга Караганда Зан-
гиотанинг хотини А нбар биби (Кдмбар она) ь^абри
устига ^урилган. Зангиота ма^барасининг жануби-гарби-
да жойлашган. А нбар биби ма^бараси пештоь;, зиёратхо-
на ^амда гурхонадан иборат. Зиёратхона ва Гурхонанинг
усти ^уш гумбазли. Гурхонага ок; мармардан ^абр тоши
^уйилган. Унинг теварак сиртига арабий хатлар ва нафис
гирих на^шлар уйилган. Ма^бара дастлаб 2 хонали
булган, кейинчалик унинг олдига пешто^ ^урилиб,
кошинлар билан безатилган.

Б ар о^хон м адрасаси ( X V I аср)

Бу ёдгорлик Зар^айнар кучасида ^урилган булиб, бир


неча иморатлардан иборат. Дастлаб бинонинг шар^ий
бурчагидаги муъжаз ма^бара (кимга мансуб эканлиги
номаълум) ^урилган. Сунг 1530 йили шайбонийлар
сулола син ин г Тошкентдаги ^окими Суюнчхуж ахон
(1525 йили вафет этган) ма^бараси ^ад кутарган. Бу
ма^бара ^овли туридаги пешто^ли хона^охдан иборат.
1^уш^ават гумбази булган. Таш^и — кук гумбаз (мовий
ранг кошин билан ь^опланганлиги учун шундай аталган)
1868 йилги зилзи ла натижасида бу з и л и б кетган. Баро^-
хон мадрасаси мемориал комплексининг 3- бос^ичини
X V I аср урталарида Бароь;хон ^урдирган.

Ж ом еъ масжиди

Бу би но Уйгур кучаси >^а^и^ат тор кучаси 2 2 -уйда


жойлашган. Бу архитектура ёдгорлиги X V — X I X аср­
ларда бунёд этилган. Ж о м е масжидини 1451 йилда Хуж а
А х р о р Вале ^урдирган. Чорсуда шакллашган Регистон
ансамбли таркибига кирган. Унда жума ва ^айит но-
мозлари, ^утбалар утилган. Ш ар^ томонидаги безаксиз
дарвозадан кирилган. ^ о в л и н и н г икки ёни бир ^аватли,
олд томони ровов;симон айвонлардан иборат. X V I I I аср-
да ^овли атрофидаги айвонлар бу з и л и б кетган, кейин
^ужраларга айлантирилиб, ^айта тикланган, 1886 —
88 йилларда асосий б и н о (х о н а к о ^ ) ^ам ^айта тиклан­
ган.

168

www.ziyouz.com kutubxonasi
З а н ги о т а к о м плек си

Тошкентдан 16 км жанубда X I V аср охири ва X X аср


бошларигача ^урилган бу ноёб комплекс уз номи билан
маш^ур. Суфийлик таргиботчиси шайх Ойхужа ибн
Тож хуж а шарафига шундай аталган. Бу ма^барани А ми р
Тем ур ^урдирганлиги ^а^ида бир ^атор ривоят ва
афсоналар бор.
X V I асрнинг 60- йилларида ^урилган ёдгорликдир.
Шахдрнинг энг йирик ^адимий иншоотларидан бири
булиб, уни Тош кент хонларидан бирининг вазири
Кукалдош ^урдирган. Мадраса урта аср ша^ристонининг
жанубий чеккасида ^урилган. Х,озирги куча урни эса
хандак булган. Бинони ^уришда анъанавий композиция-
га риоя ^илинган: чорси ^овлиси кенг, ^ужралар ва очи^
айвонлар билан уралган. Х,овлининг П — симон йуллари
^ужра (дарсхона) ларни масжид билан улайди. ^ уж ралар
сони 38 та булган. Мадраса дастлаб уч ^аватли булган.
Бош фасади жанубга ^араган. Дарвозадан кираверишда
чапда масжид, унгда дарсхоналар жойлашган. Масжид ва
дарсхоналарнинг усти узаро кесишган раво^лар устига
урнатилган гумбазлардан иборат. Миёнсарой (вести­
б ю л ь ) етти гумбазли. М еъморлар мадрасани безашда
асосан бинонинг олд томонига эътибор беришган.
Сиркор парчин ва гирих на^шлар билан безатилган
^ашаматли пешто^нинг икки ёнига икки ^аватли раво^
ишланган. Иккинчи ^аватдаги ^ужралар фа^ат пешто^
икки ёнидагина са^ланган. О л д томонининг чекка бур-
чаклари баланд гулдасталар билан тугалланган. Гулдаста-
лар устида минорачалар булган. X V I I I аср охирида Мадра­
са ^аровсиз ^олга келиб долган ва карвонсарой сифа-
тида фойдаланилган. Кукалдош мадрасасининг 1866 ва
1886 йилги зилзилалардан зарарланган пештоги ^айта
тикланган. 1946 йилги зилзиладан ^ам ^атти^ шикаст-
ланган. Мадраса сунгги марта 1930— 1960 йилларда
бутунлай ^айта таъмирланган. Минораларнинг баландли-
ги 2- л^ават билан деярли бараварлаштирилган. Замонлар
утиб бир неча бор таъмирланиши натижасида мадраса­
нинг тайней куриниши узгариб кетган. Мадрасанинг олд
томонига анъанавий усулда, зинапоя ишланган. К у к ал­
дош мадрасаси 1991 йилдан Мовароунна^р мусулмонла-
ри Диний идораси тасарруфида б у л и б таъмирлаш
ишлари олиб борилмоеда.

169

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ш а й х За й н и д д и н б о б о м а ^ба р аси

1214 йили Шайх Зайниддинга атаб солинган ёдгорлик


А р х е о л о г и к текширишларга кура, ёдгорлик ёнида ж ой­
лашган чиллахона X I I — X I I I асрларга, ма^бара урнида
булган хонако^ X I V асрга оид. Ма^бара деворлари асоси
X V I асрда ^урилган, тенаси ва пешто^и X I X аср охири ва
X X аср бошларида таъмир ^илинган. Ёдгорлик пешто^ —
гумбазли чузинчо^ ма^бара — хонако^лар типига ман-
суб. Ч орто^ хонако^нинг турт томонида эшиклар
очилган. Таш^и гумбаз баланд асосга урнатилган. Ёгоч
дарвозага устанинг номи — «М и р ш а х о б А бдум умин
у г л и » уйиб ёзилган. Дарвоза тепасидаги дераза урнида
ёгоч панжара са^ланиб долган. X I I I — X I V асрларда
мак;6ара атрофида ^абристон вужудга келган.

Ш айх Хованд Т а^ур ма^бараси


Бу нодир ма^бара Навоий шо^ кучасида жойлашган
меъморий ёдгорликлардан бири. Ма^бара шайх Умар
Б огистонийнинг у гли — Шайх Хованд Та^урга атаб
солинган. X V асрда яшаган нуф узли ру^оний Хужа
А х р о р Шайх Ховонд Та^урнинг авлоди булган. Мавжуд
ёдгорлик X V асрга оид ку^на ма^бара пойдевори устига
X V I I I — X I X асрларда ^урилган; бунда Мовароунна^рда
X I V аср охиридан ривожланган икки хонали буйлама
ма^бара — комплекс тархлари сав^лаб ^олинган. Рарб-
дан ш а р ^ а йуналган уь; буй лаб Ьино юзасидан сал чи^иб
турувчи кичик пешто^, зиёратхона, сунг гурхона ж ой­
лашган. Хоналар гумбазлар билан ёпилган; гурхона
гумбази ^уш^ават булиб, 12 ^иррали асосга урнатилган;
зиёратхона меъморчилиги узига хос хонакох, булиб,
саккиз равоедан иборат. Дарчалардаги кошинкор панжа-
ралар са^ланиб долган. Ма^бара юп^а чорси пиши^
гиштдан терилган.

1^алдиргочбий ма^бараси

Бу ма^бара X V асрнинг 1- ярмида ^урилган меъморчи-


лик ёдгорлиги булиб, Шайх Хованди Тахур ма^бараси-
дан шимолроада. Ма^барани ким ^урганлиги ва унга ким
дафн килинганлиги номаълум. Ривоятга кура, бу ерга
1^алдиргочбий исмли нуф узли аъён, бош^а бир ривоятда
1^алдиргочбиби исмли кифчо^ маликаси дафн этилган.
Ма^барага жанубий томондаги пешто^сиз тахмонсимон

170

www.ziyouz.com kutubxonasi
равоадан кирилади. Х она чорто^ булиб, турт томонидаги
тахмонлар орасида кичик ^ужралар ва гиштдан ишланган
айланма зина жойлашган. Бешта раво^ гажаклари пастак,
бу у с л у б Тошкент ма^бараларига хос. Ма^бара деворла-
ри туртбурчак пишир ; гиштдан терилган. Ма^баранинг
12 ^иррали таш^и гумбази 1970 йили таъмир ^илинган.

К аф ф оли Шоший ма^бараси

Бу меъморий обида Зар^айнар кучасида ^азрати


Имом (Хастимом) номи билан маш^ур булган имом А б у
Бакир Мухаммад ибн А л и ибн И см ои л ал-Каф фол
аш-Шошийга атаб ^урилган. Дастлабки ма^бара
са^ланмаган. К аф ф ол Ш оший ма^бараси меъмор Г ул ом
)^усайн томонидан 1541 — 1542 йилларда ^урилган.
Эшик тепасидаги китоба ва гумбазнинг пастки ^исмида-
ги ёзувлар са^ланган. Ма^бара тархи чортоь; булиб,
уртадаги катта хона ^уш ^ават гумбаз билан ёпилган.
Ма^бара бурчакларида икки ва уч ^аватли саккиз ё^ли ва
туртбурчак ^ужралар бор. Катта хонанинг уч томони
пешто^ли Ма^баранинг жанубий томонидан ^адимги
^абрли ^овлига чиь;илади. Ма^баранинг таш^и томонла-
ри безаксиз. Ма^бара 1960 йилда таъмирланган.

Х^азрат имом комплекси

Уз даврининг у^имишли кишиларидан бири булган


имом А б у Бакр Мухаммад ибн А л и ибн И см ои л ал-
К а ф ф ол ал-Шоший (904 — 976) нинг ^абри асос ^илиниб
бунёд этилган обида. Кдбр ва унинг атрофида вужудга
келган ^абристон >$амда меъморчилик ёдгорликлари
комплекси (Кайковус боги билан бирга) )^азрати имом
номи билан аталади. Дастлаб, X V I аернинг 30- йилларида
иккита ма^бара ^урилган, каттаси Тошкентнинг шайбо-
нийлар сулоласидан булган Хони Суюнчхужахон ма^ба-
раси, деб тахмин ^илинади. X V I аернинг 50- йилларида
бу бинолар Баракхон мадрасаси меъморчилик ёд гор лик­
лари таркибига ^ушилган. Уша даврда >^азрати имом
ь^абри устида Каф ф ол Ш оший ма^бараси бунёд этилган.
X V I аср охирларида унинг ^аршисида «1ууш» услубида
К а ф ф ол Ш ош ийнинг авлоди, Б обохож и ма^бараси
^урилган ( б у бино 1939 йили бузиб ташланган).
X V I аерда Хастимом комплексида сайрго:^ бог булган
(асрий чинорлар, ^айрагоч ва бош^а дарахтлар, ховуз ва

171

www.ziyouz.com kutubxonasi
айвонлар мавжуд эди), хал^ сайиллари утказилган. X I X
аср урталарида Баракхон мадрасаси рупарасида Намоз-
го^ (ти ллаш ай х), М у й и муборак мадрасаси, Ж о м е
масжиди (са^ланмаган) ^урилган. X X аср бошларида
6 устун ли 12 гумбазли Тиллаш айх масжиди ^айта
^урилган. Х^азрати имом комплексида Мовароунна^р
мусулмонлари идораси жойлашган.
Ш ундай ь^илиб, биз Тош кент шаэфи ва во^асидаги
топонимларни илмий асосда, тарихий ^ужжатлар, манба-
ларга суяниб, турли-туман номларнинг бир гурух,и-
нинггина тарихини урганиб чи^ишга муваффа^ булдик.
А гар сизлар >$ам уз жонажон мактабингиз, колхоз,
совхозингиз, ^иш ло^ ва районингиз ^удудидаги номлар­
нинг келиб чи^иши билан ^изи^сангиз мана шундай
топонимик маълумотларга эга буласиз. Бу эса жонажон
улка тарихини урганишда, уни севишда, олган билимла-
рингизни чу^урлаштириш ва ривожлантиришда, ижодий
изланишингизда сизга я^индан ёрдам беради.

3. Б у х о р о , ^ани^адарё ва С ур хон д арё


вилоятлари топонимикасини урганиш

Дарснинг ма^сади: Ук;увчиларга араблар ^укмронли-


гининг охири ва I X асрда Сомонийлар давлатининг
ташкил топиши ва бу давлатни бош^ариш ^амда
хужалигининг юксалиши, феодал ша^арларнинг равна^и,
савдо ало^аларининг кенгайиши ^а^ида тушунча бери-
лади.
Кургазмали ^уроллар: « I X — X I асрларда Урта Осиё
картаси»дан, Мухаммад Наршахийнинг « Б у х о р о тари хи»
асари ^амда « Б у х о р о ша^ри архитектура ёд гор лик ла ри »
ни намойиш ^илувчи рангли расмлардан фойдаланилади.
Янги мавзунинг режаси:
а) араблар ^укмронлигининг агдариб ташланиши;
б ) сомонийлар давлатининг ташкил топиши;
в) ^ишло^ хужалигининг юксалиши;
г) феодал ша^арларнинг равная топиши;
д) савдо ало^аларининг кенгайиши.
Даре утиш услуби: у*>итУвчи материалн-и баён
^илишда су^бат усулидан фойдаланади, у^увчиларни
ижодий изланишга ундайди, топонимик матералларни
топиб, уларнинг маъносини муста*;ил ечишга ургатади.
Су^бат учун саволлар: 1. А раблар .^укмронлигининг

172

www.ziyouz.com kutubxonasi
^улашига асосий сабаб нима? 2. Сомонийлар давлати
ь^ачон ташкил топди ва унга ким асос солди? 3. Хужа-
ликнинг кжсалишига нима сабаб булди? 1^,андай ф еодал
ша^арларни биласиз?
Янги мавзунинг конспекти. V I I I аср охири — IX аср
бошларида халифалик огир сиёсий тангликка учради.
Буйсундирилган хал*;ларни итоатда тутиш араб халифа-
лари учун тобора ^ийин б у л и б ^олди. Урта О сиё
хал^ларининг тез-тез ^узголон кутариб туриши, халфа-
ликнинг уз ичидаги феодал урушлар араб халифалигини
заифлаштириб ^уйди ва муста^ил ма^аллий давлатлар-
нинг пайдо булишига олиб келди. Халифанинг Хуро-
сопдаги ноиби Т о ^и р ибн )^усайн (у ма^аллий о^суяк ер
эгалари орасидан ч и ^ а н ) 821 йилда узини муста^ил
^оким деб эълон к;илди. Ш у тарифа Тох,ирийлар сулоласи
(821 — 873) га асос солинди ва бу су л о л а Хур осон да ярим
асрдан купро^ ^укм сурди. То^ирий лар даврида Урта
Осиёнинг айрим вилоятларини 819 йилдан бош лаб
Сомон хонадонининг авлодлари — Сомонийлар идора
к;ила бошлади. Бир ва^тлар Сомонийлар халифаликка
^арши кутарилган хавфли ^узголонни бартараф этишда
халифага ёрдам берган эдилар, уша ^узголон Самар-
^андда бошланиб, бутун Урта Осиёга ёйилган эди.
То^ирий лар сулоласининг х а л ^ а ^илган жабр-зулми
ме^наткашларни ^узголон кутаришга мажбур этди.
1^узголонга ша^ар ^унармандларидан мисгарлар (саффо-
рийлар) бошчилик ^илди. 837 йилда То^ир ий лар
агдарилиб, Х уросон да Саффорийлар давлати барпо
^илинди. Б у хоро Саффорийларга тобе булишни истама-
ди. У сомонийларга мурожаат этиб, Б ухорони уз ^ул
остига олишни илтимос ^илди. Наср Сомоний 875 йилда
укаси И см оилни Бухорога ^оким ^илиб юборди.
« И с м о и л Сомоний бутун Мовароунна^рни уз ^ул
остида кучли давлат ^илиб бирлаштирди. Хуросондаги
Саффорийлар давлатига бардам берди ва б у улкани
уз давлатига ^ушиб олди. И см о и л Сомоний замонида бу
давлат ^ар томонлама кучайди. Шундай ^илиб, IX аср
охирларида Урта О сиё араблар истибдодидан тамоман
хал ос булди. Пойтахти Б у хоро булган муста^ил ф еодал
давлат ташкил топди ва б у давлатни Сомонийлар
сулоласидан булган амирлар X асрнинг охирларига ^адар
идора ^илиб келди.
А раблар ^укмронлиги даврида ме^наткаш кадо-
варларни араблар ва ма^аллий феодаллар талаб келди-

173

www.ziyouz.com kutubxonasi
лар. Ах,олидан турли со л и ^ ва жарималар ундир иб олиш
учун хал^ оммаси хонавайрон ^илинди. Ша^арлар
вайрон булиб, ^увиллаб в;олди. Мамлакат хужалиги
ор^ага кетди. Хонавайрон булган минг-минглаб кадо-
варлар ша^арларда иш ^идириб юрардилар. А ек и н
мамлакат араб истилочилари ^укмронлигидан халос
булгандан кейин ^ар ^олда ишлаб чи^арувчи кучларнинг
ривожланиши учун имкон тугилди. Янги-янги каналлар,
тугонлар, сув омборлари ^урилиб, минглаб гектар ерлар
узлаштирилди, мамлакат чегаралари муста^камланди,
д е ^ о н ч и л и к ва х,унармандчилик: дегрезлик, мискарлик,
темирчилик, кулолчилик, ту^имачилик, шунингдек, кон-
чилик анча ривожланди. Як^ин Ш ар^ мамлакатлари, Рус
давлати, хазарлар, Волгабуйи булгор ла ри ^амда Х итой
билан савдо-соти^ ишлари оли б борилди.
Бу даврда Бухоро, Самарканд, Тошкент, Урганч, Кеш
(Ш а ^ р и с а б з), Марв ва бош^а ша^арлар хужалик ва
маданиятнинг йирик марказларига айланди. Ша^ар
ма^аллаларининг марказий ^исмида ^укмдорлар хонадо-
ни аъзолари ?$амда бой савдогарлар, ру^онийлар ва
бош^а о^суяклар ^ашаматли ^овли-жойлар ^урдилар,
подшоликнинг ^урол-ярог, асбоб, эгар-жабду^ ишлаб
чи^арадиган махсус устахоналари ташкил топди. Ша-
^арларнинг ^иёфаси узгариб борди: янги иморатлар,
х,укумат идоралари, катта устахоналар, карвонсаройлар,
мачит, Мадраса ва бош^а бинолар ^урилди. ^унармандчи-
лик дуконлари, савдо расталари купая бошлади. Ша-
^арларга атроф ^ишло^лардан косиблар, савдогарлар ва
бош^алар келиб жойлашди.
Урта аср ша^арлари уч ^исмдан иборат эди: ша^ар
марказидаги урда (арк), унинг теварагини ураб олган
ички ша^ар (ш а^ристон) ^амда таш^и ша^ар (р а ботла р )
дан ташкил топган эди. Бир ^анча работлар тез орада
катталашиб, обод жойга айланди. Работларда катта-катта
иморатлар ^ад кутарди, бозорлар ва ^унарманд-косиблар
ма^аллалари пайдо булди. Бу ерда заргарлар, саррофлар,
ту^увчилар, кулоллар, шишагарлар ва бош^а шу сингари
косиб-^унармандларнинг уйлари ва дуконлари ж о й ­
лашган эди.
Ша^арлар билан бир ^аторда ^ишло^лар ^ам мамла-
катнинг и^тисодий ^аётида катта роль уйнайдиган бу л и б
^олди. Мовароуннахр ва Хоразм вохдларидаги купгина
^ишло^лар ту^имачилик, ку лолчили к мискарлик, ду-
радгорлик ва бош^а хи л >;унармандчиликда му^им урин

174

www.ziyouz.com kutubxonasi
эгалладилар. Чунончи, Б у х о р о вилоятидаги ^озирги
Зандона ^ишлоги Сомонийлар замонида «зан д она ч а» деб
аталган ип газламаси билан Урта Осиёда ва купгина
хорижий мамлакатларда ном чи^арган эди. )^ар икки
улканинг, яъни Мовароунна^р билан Хоразмнинг ^иш-
л о ^ ва ша.^арларида сирланган с о п о л идишлар, чиройли
ва нозик ь;илиб ишланган шиша идишлар ясалди.
Мамлакатнинг и^тисодий жи^атдан ривожланиши
ички ва тайней савдонинг кенгайишига олиб келди.
Пахтадан йигирилган ип ва ту^илган газламалар, кунжут
ва чигит мойи, майиз, урик ва бош^а ^УРУ^ мевалар у зо ^
мамлакатларга олиб кетилар эди. Дашти ^ипчо^, Ж а н у ­
бий Сибирь ва М угулистондаги кучманчи чорвадорларга
эгар-жабду^, кийим-кечак, у^-ёй, цилич, бу ё^ заргарлик
буюмлари, дори-дармон, идиш-асбоб ва бош^а нарса-
ларни етказиб беришда Мовароунна^р асосий роль
уйнайдиган булди.
Фаргонанинг ^унармандчилик ма^сулотлари — эгар-
жабду^, кийим-кечак, шиша ва сополдан ясалган нозик
буюмлар, мевалар ва Fap6 мамлакатларидан келтирила-
диган зеб-зийнат буюмлари, ^урол-яроглар Уш ва Узган
ша^арлари ва тог довонлари ор^али Кошгарга, ундан
Хитойга олиб бориларди. Мовароунна^р бозорлари
ор^али Я^ин ва Урта мамлакатларига ипак, кумуш, тери,
жун, ^уй, ^орамол, туя кигиз, асал, турли хил муйналар
олиб бориларди.
Хоразмдан Устюрт ва Дашти ^ипчо^нинг гарбий
районлари ор^али Волга буйига, ундан Новгородга
бориладиган карвон йулида ^уду^лар ^азилиб, х^ар бир
бекатда работлар б и н о ^илинган эди. Волганинг ю^ори
о^имидаги Б улгор ва ^уйи о^имидаги ^азар давлатлари-
га ^амда Русга Хоразм ор^али Урта Осиёдан гуруч, ^уру^
мева, пахта ва жундан ту^илган кийимлар, ширинликлар,
гилам ва шу каби нарсалар, Хитой, ^индистон, Эрон,
Туркия, Иро*>, А ф го н и стон ва бош^а мамлакатлардан
олиб келинадиган моллар чи^арилар эди. Б улгор ва
Хозар давлатларидан эса Урта Осиёга пустинбоп
^имматба^о терилар, мум, у ^ ’ ёй, балик, елими, касторка
мойи, булгори чарм, ^арчигай, ^уй, сигир, асал, бали^ ва
бош^а моллар олиб келинар эди. Урта Осиёда ишланган
ва чет давлатлардан келтирилган ^унармандчилик молла-
рининг куп ^исми Урта Осиё ша^арларидаги бозорларда
сотиларди. Савдо муомаласида То^ир ий лар ва Сомоний-
ларнинг кумуш дир^амлари юритилар эди.

175

www.ziyouz.com kutubxonasi
Сомонийлар даврида ари^ очиш, сув омборлари ва
тугонлар ^уриш, ^алъалар ва мудофаа иншоотлари
^уриш каби катта ^урилишлар авж олдирилиши муноса-
бати билан ме^наткаш а^олининг а^воли янада огирлаш-
ди. Бундай ^урилишларда ^ар хонадондан бир киши
йилига бир неча ой ^ашарчи сифатида сафарбар этилиб,
текинга ишлаб беришга мажбур эди. Масалан, Б у хор о
во^асини кучманчи ^абилаларнинг талончилик хуружла-
ридан мудофаа этиш учун шу во^а атрофи 783 — 831 йил-
ларда баланд девор билан ураб олинди. Бу иншоот
«Д е в о р и камнирак» номи билан маш^ур булиб, ^арийб
400 км узунликда булган ва уни ^уришда куп минг
хдшарчи 49 йил ме^нат ^илган. Унинг ^олди^лари
^озирги кунга ^адар са^ланиб колган. Ш унга ухшаш узун
мудофаа деворлари VI I I асрда Самарканд ва Тош кент
во^аларининг атрофида хам б и н о ^илинган.
Ме^наткаш хал^ни шаф^атсиз эзиш ва жабр-зулм
утказиш гшровардида хал^нинг сабр косасини тулдир-
ган. Хал к; миллий зулмга чидай олмай галаён кутара
бошлаган. М асалан, 961 йилда Бухорода новвой А бу ба-
кир ра^барлигида хал*; ^узголон и булади. Бу р;уз г о л о н Д а
ша^ар камбагаллари билан бирга д е ^ о н л а р ^ам иштирок
этади. К/узголончилар Сомонийлар ^укмдори амир
А бд улм алик ни нг саройини талаб, унга ут в^уйиб кетади-
лар.
Х а л ^ ^узголонлари гарчи енгилган булса ^ам, лекин
мазлум хал^нинг мустабидларга ^арши курашида му^им
урин тутди. Бу ^ узголонлар ф еодал тузум негизига болта
урди.
Ф е о д а л зулмнинг кучайиши, ша^ар ва ^ишло^лардаги
ме^наткаш омма турмушининг ни^оятда ёмонлашуви
мамлакатнинг и^тисодий ва сйёсий ^удратига путур
етказди. Давлатнинг муста^кам эмаслиги, феодаллар-
нинг марказий ^окимиятга ^арши кураш оли б бориши
натижасида Сомонийлар давлати анча заифлашди. Бу
давлат 1^орахонийлар ^ули остида бирлашган кучманчи
туркий ^абилаларнинг зарбасига бардош бера олмади.
Мавзу батафсил баён ^илингач, янги мавзу буйича
у^увчиларнинг жавоблари умумлаштирилгандан сунг
у^итувчи уларнинг диь^атини ф еодал ша^арлар ва улар
номларининг келиб чи^иш тарихига жалб этади. М аса­
лан, « Б у х о р о ша^рининг архитектура ёд гор ли к ла ри »
тарихини ^уйидагича баён этиш мумкин:
Б ухо ро — ^адимий, тарихий, ёдгорликларга бой

176

www.ziyouz.com kutubxonasi
ша^ар. Наршахий Бухоронинг Нумижкат, Бумискат,
Мадинат ус — Суфрия, яъни « М и с ша^ар», Мадинат
ут — тужжор, яъни «Савдогарлар ша^ри» деган номлари
борлигини айтади: « Б у х о р о , — деб давом этади та-
рихчи,— деган ном у номларнинг ^аммасидан маъ^улро^-
дир. Х ур осон ша^арларидан биронтаси >^ам бунчалик
кун номга эга эмас. Бир ^адисда Б у х о р о номи Ф охи р а
б у л и б долган. Чунки «К^иёмат» куни Б у хоро шаэфи узида
ша^идларнинг куплиги билан фахр ^илади» (Б Т,
28- б е т). Бухоронинг Ф охи р а дейилиши динга ^орилган
афсона, албатта, иккинчидан, араб графикаси о^ибати-
дир. Б ухоро номи « А б д у л л а н о м а » ва бош^а бир ^атор
асарларда «В и х а р а » тарзида келтирилиб, оташгтарастлар
ибодат ^иладиган жой таърифланади. Унинг этимология-
си ^ам бор.
Халида Б ухоро — Богора деган ривоят ?^ам бор.
Б у хоро сузининг этимологияси аник, эмас.
Б у хор о — санскритча вихара сузидан олинган булиб,
«и б о д а т х о н а » маъносини билдиради, деган фикр бор.
В. А. Лившицнинг фикрича, вихара сузи сугд тилида
пархар шаклида кирган. )^офизи Таниш Бухорийнинг
ёзишича, « Б у х о р о » сузи бухор сузидан келиб ч и ^ а н
булиб,утпарастлар тилида «и лм макони» демакдир. Бу
талаффуз уйгур ва хитой бутпарастларининг тилига
я^индир, чунки (улар да) сигиниш жойлари булган
маъбудаларни « б у х о р » деб атайдилар. Б у хоро ша^ри-
нинг номи аслида Лумижкат булган (^ о ф и з и Таниш
Бухорий, «А б д у л л а н о м а » , 1-жилд. Т., 1966, 273-б е т).
Б у хор о топоними ёлгиз эмас. X I — X I I асрларда Балх
ша^ри атрофида Навба^ор ибодатхонаси булган. Навба-
?^ор «эрта б а ^ о р » эмас, балки «Я н г и ибодатхона»
демакдир. Б у хор о ша^ри этимологияси билан )^инди-
стондаги Бихар штатининг этимологияси бир-
дир (В. А. Н и к он ов ). В. В. Шостакович Сибирдаги
Б у хор о номли дарёни тилга олади.
Б у хор о як;инида дул Б у хор о ( Ж у л Б у хор о ) номли
р; и ш л о ^ булган. Б у хоро вилоятларидан бири Бухорхит-
фар (Нажар — хатфар) деб аталган. (Б у х о р о ^окимлари
« б у х о р х у д о т » дейилар эди.) Бекобод я^инида Бухоро-
лик, Ж анубий Уралда Бухороча деган сой, Кдпп^адарё
вилоятида (К и тоб, Т у з о р ) Бухор — тупор, Бухори,
Хуж абурхори номли ма^алла, жойлар бор. Шундай
килиб, Б у хоро компонентли топонимлар бир ^анчадир.
Р^адимги туркий руник ёзувида (К у л тег и н га багишлан-

12 А. Н аби ев 177

www.ziyouz.com kutubxonasi
ган ёдгорликда) Ву^арак деган жой номи учрайди
(Буь;араь; сузи у л и с — Б у хор о эди ). Бу жой номи­
га С. Е. Малов б е м а ло л Б у х о р о деб изо?; берган.
Академик Б. Я. Владимирцов уша ёдгорликда Сугд номи
?;ам учрашини айтади ва Буь;ара^ ^а^и^атан Б у хоро
деган суз булса, уйрат ( о л т о й ) ^а^рамонлик эпосларида
бухарин черик, яъни « Б у х о р о ь;ушинлари» деган сузлар
учрайди, деб ёзади (Б. Я. Владимирцов, «Г еогра ф и ческ ие
имена орхонских надписей, сохранившиеся в м онголь­
ском», Доклады Академии Наук С С С Р , Ленинград, 1929,
Доклады А Н С С С Р , № 10, 171-б е т ). Баъзи бир тад^и-
ь;отчилар Б у хор о сузи санскритча эмас, балки эфталитча
булса керак, деб ^исоблайдилар. Бунда улар сугдий ёзма
^ужжатида Б у х о р о сузининг бош >;арфи « П » билан
ёзилганини далил р л и б келтирадилар (В. А. Лившиц,
К. В. Кауфман, И. М. Дьяконов. « О древней согдийской
письменности Бухары». Вестник древней истории, §- 1,
1954, 150 — 163- б е т л а р ).
Б у хор о узининг куп аерлик тарихи мобайнида бир
неча бор юксалиш .ва ин^ироз даврларини бошидан
кечирди, чет эл истилочиларининг ^урбони булди.
Моддий маданият ва санъатнинг шунчалик хилма-хил
ва турли даврга оид ёдгорликлари тупланган бундай
ша^арлар жуда оз. Ша^ар Ш ар^ меъморлари яратган
нодир архитектура ёдгорликлари билан бутун дунёга
маълумдир.
Бухоронинг биринчи тарихчилари ёзиб ^олдирган
афсоналардан бирида Б у хоро ^алъаси Сиёвуш то м о н и ­
дан ^урилган деб айтилади. Сиёвуш к;адим замонларда
ило^ий шахе сифатида >;урматланган, кейинги даврларда
яратилган шеърий афсонага кура, Э рон ш о р ва турк
маликасининг фарзанди булган Сиёвуш Т у р о н ш о р
А ф р о с и ё б томонидан улдирилган.
V I аерда ша^ар, юь;орида таъкидланганидек, сугдча
ном билан Нумижкат деб аталган булса, V I I — V I I I аср­
ларда П ухо, Бух о, Бугэ деб >;ам номланган. V I I аернинг
иккинчи ярмида араб истилочилари Урта Осиёга, шу жум-
ладан, Бухорога бостириб кира бошлайдилар. Амударё-
ни биринчи б у л и б кечиб утган У бай дулла ибн Зиёд
674 йилда Тошкентни эгаллаб, Бухорога бостириб
киради. 709 йилда 1^утайба ибн М усли м н ин г катта
лашкари бой ва яхши муста^камланган Бухорони
эгаллайди. Уша пайтгача ша^арнинг турт, кейинчалик
еттита дарвозаси булган.

178

www.ziyouz.com kutubxonasi
V I I I — IX асрларда Бухорода катта узгаришлар юз
берди. 849 — 850 йилларда шах;ар атрофи II дарвозали
девор билан уралди. I X асрда ма^аллий Б у хоро боёнлари
И с м о и л Сомоний (892 — 907) бошчилигида ташаббусни
уз ^улларига олдилар. Улар нисбатан марказлашган,
амалда халифаликдан муста^ил булган ф еодал давлат
туздилар. IX — X асрларда у и^тисодий ва маданий
жи^атдан Урта ва Я^ин Ш ар^нинг асосий ша^арларидан
бирига айланди.
Бу даврларда ижод ^илган 30 га я^ин шоирнинг номи
тарихда са^ланиб долган. А б у А б д у л л о Рудакий уша
даврнинг энг у л у г шоири булган. Рудакийнинг бизга
маълум булган энг ажойиб асарларидан «Ш а р о б онаси»,
«1^ариликка ^асида» ларни тилга олиш, ^айд этиш лозим.
Урта асрнинг буюк энциклопедист олимларидан бири
бу х о р о л и к А б у А л и ибн С ин о (980— 1037 йи ллар) эди.
И б н Синонинг асосий асарлари булган « Т и б ^онунлари»,
« Ш и ф о китоби», «Д о н и ш н о м а » ва б. i^. асарларида унинг
табиий-илмий ва фалсафий ^арашлари ифода этилган.
1220 йилнинг февралида Б у х о р о Чингизхон ^ушинла-
ри томонидан забт этилди. 1370 йилда эса Темур
империяси таркибига кирди. X I V — X V асрлар мобайни-
да Б у х о р о диний марказ вазифасини бажарди. У л у гб е к
томонидан Бухорода (1417 й и л) ва Риждувонда
(1433 й и л) ^урилган мадрасалар ф еодал ^укмдорнинг
ру^онийларга эътик;оди билангина эмас, балки унинг
олим сифатида маданий-маърифий фаолияти билан ^ам
богливдир.
X V I — X V I I асрларда Б у х о р о сезиларли даражада
гуллаб-яшнади. Ша^ар тубдан ^айта ^урилди, меъморчи-
лик ансамбллари пайдо булди. Бу иншоотларнинг
куплари бизнинг замонимизгача са^ланиб долган.
Н о ё б иншоотлар ша^арда узига хос меъморчилик
мактаби вужудга келганлигидан далолат беради. К,орахо-
нийлар даврида ^урилган Ж о м еъ масжиди харобалари
урнида Калон масжиди (1514),унинг ^аршисида эса Мир
А ра б мадрасаси (1530— 1536 йиллар). Баланд Масжиди
ва Хужа Зайниддин масжидлари барпо этилди. Ку^на
Бухоронинг эскириб долган куплаб монументал бинола-
ри ^айта тикланди ва ^исман таъмирланди. Ша^ар
чеккаларида улкан Чор Бакр ансамбли, ^овузлар,
сардобалар, куприклар, карвонсаройлар ва Ба^овуддин
^ишлогида ма^баралар ^урилди. 1^алъа деворидан таш-
^аридаги Файзободда ажойиб хона^ох, (1598 —
179

www.ziyouz.com kutubxonasi
1599 йиллар) ^урилди. У чиройли гумбазга, ички томони
эса икки ^ават, ганчга уйилган гузал на^шлар билан
безатилган.
Б у хор о жа^ондаги энг ку^на ша^арлардан бири.
Олим лар тахминида, айрим ёзма манбаларда ша^арнинг
« ё ш и » ^ар хил курсатилган эди, аммо Узбек истон Фанлар
академиясининг А р х е о л о г и я институти томонидан тарих
фанлари доктори А. Р. Му^аммаджонов бошчилигида
олиб борилган археологик текширишлар натижасида
Бухоронинг « ё ш и » 2300 йил эканлиги ани^ланмовда.
Б у хор о арки — ^укумат маркази булиб, унинг ^окими
бухор-худот деб аталар эди. Наршахий узидан анча
олдинро^ ёзилган манбага, яъни А бд ул^асан Нишопу-
рийнинг «Х а з о й и н у л - у л у м » («И лм ла р ха зи на си »)
деган асарига асосланиб ёзишича, Б у х о р о ^алъаси жуда
ь^адимий булган ва у тилларда достон б у л и б долган
Сиёвуш ^амда А ф р о с и ё б замонларида ^урилган. Нарша­
хий Сиёвуш ^амда А ф р о с и ё б замонларида ^урилган.
Наршахий Сиёвуш ^у^андизнинг ичида, унинг шар^ида-
ги дарвоза ёнида кумилган, деган афсонани келтиради.
1^у^андиз (^а лъ а ) нинг иккита дарвозаси булган.
Шарвдаги дарвоза Рурён дарвозаси деб, гарбдаги дарвоза
Регистон майдонига очилганлиги сабабли Регистон
дарвозаси деб аталган.
Бухоронинг режасига Караганда, бизнинг замона-
мизгача етиб келган майдони 34675 кв. метр, айланаси
780 метр булган. У 20 метр баланд тепалик устига
^урилган. )^озир А р к майдони 4,2 гектар келади. Унинг
тик девори пиши^ гишт билан ^опланган. А р к р м м а
томондан фургон девор билан гир айлантириб ураб
олинган. Бу девор сунгги II — I I I асрда ^урилган.
А раблар истилосига ^адар аркда ша^ар ^окимлари —
бухор-худотлар яшаганлар. С омонийлар даврида ( I X —
X асрлар) А р к ^айтадан ^урилди ^амда девор ва
мезонлар билан муста^камланди. Ш им оли-гарбий то-
мондаги мезонининг урни ^озиргача са^ланган.
1^орахонийлар даврида ( X I — X I I асрлар) ва м у г у л ­
лар бос^инчилиги ва^тида ( X I I I аср) А р к бир неча бор
вайрон ^илинган. А ркнинг ^озирги ^иёфаси X V I асрда
Ш айбонийлар сулоласи даврида шаклланган. Д ози р А рк
вилоят улкашунослик музейидир.
Аркка кираверишдаги йул аста-секин кутарила бориб,
узун йулакдан Ж о м е ъ масжидига оли б чи^ади. Аркдаги
бинолар X V I I — X X асрларга, яъни Аш тархонийлар ва

180

www.ziyouz.com kutubxonasi
Б у х о р о . И с м о и л Со м он ий мацбараси

181

www.ziyouz.com kutubxonasi
Мангитлар сулолалари даврига доирдир. Уша ва^тларда
А р к ша^ар ^окимлари, кейинчалик хонлар, амирлар
мансабдорлар ва ^арбий бош ли^лар яшайдиган жой
булган. X X аср бошларида А р к а^олиси тахминан
3000 кишига етган. Аркдан ша^ар ва унинг теварак-атроф
манзаралари ва тепаликлар куриниб туради.
Исмоил Сомоний ма^бараси ( I X — X асрлар) — Урта
О си ё меъморчилигининг узига хос ани^ ва муайян
хусусиятлари билан ажралиб туради. Бу меъморчилик
уз хал^и ва унинг гояси, дид-фаросати билан ифода-
ланган халв; усталарининг ижодидан иборат.
Биринчидан, IX — X асрларда ^урилган Сомонийлар
ма^бараси уша даврдаги бинокорларнинг ма^орати ва
юксак бадиий дидидан далолат беради. Бу ёдгорлик
892 — 907 йилларда ^урилган, деб тахмин ^илинади.
Ма^бара ша^ардаги маданият ва истиро^ат боги ичида
жойлашган. У куб шаклида булиб, яримшарсимон ^убба
билан ёпилган. Унга ^усн булсин учун бурчакларига турт-
та кичкина ь;убба урнатилган. Девори ^алин (1,8 метр-
гача) булганлиги туфайли бу ёдгорлик 1000 йилдан
бери яхши са^ланиб турибди.
Ма^баранинг фасади йу^, турт томони ?^ам бир хил.
Бундай иншоотлар центрик композиция деб аталади.
Ма^бара квадрат шаклида булиб, пиши^ гиштдан
^урилган. Ривоятларга кура, бу ма^бара И см о и л С о м о ­
ний томонидан отаси А^мад ибн Асад учун ^урилган.
К ейи нр о^ б у ма^бара Сомонийлар хонадонининг даласи
б у л и б г^олди. Унга 907 йилда вафот этган Исмоил,
кейинро^ ма^барага кираверишдаги ёзувга кура, Исмо-
илнинг набираси — 914 йилдан 943 йилгача ^укмрон
булган Наср II ибн А^мад дафн ^илинган. Бино ^озирга
^адар са^ланиб турибди. Б у ч ёдгорликни хорижий
давлатлар ^ам яхши биладилар.
Сомонийлар ма^бараси содда, ажойиб зийнати ва
асрлар давомида синовдан утган мураккаб гумбаз томли
конструкцияни ^уллаган бинокорларнинг му^андислик
ма^орати жи^атидан жа^он меъморчилигининг энг
мукаммал асарларидан бири ^исобланади.
Чашмаи Айю б мозори ( X I I аср). Ша^ардаги маданият
ва истиро^ат боги шу мозор у Р ниДа жойлашган. Бу
ёдгорлик гарбдан шар^ томон ёнма-ён жойлашган
туртбурчакли мураккаб туртта бинодан иборат. Бу
бинолар турли даврларда ^урилган. Улардан энг ^ади-
мийси конуссимон баланд гумбаз билан ^оплангандир.

182

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ривоятларга Караганда, имо-
ратнинг бу ^исмини I^opa-
хонийлардан Арслонхон Воб-
кентдаги Минораи Калон
билан бир ва^тда ^урдирган.
М о зор ичидаги сову^ сувли
чашма ^озиргача бор. Ёдгор-
лик чу^ур сойликда булиб,
я^ин ва^тгача унда катта
б у л о ^ суви о^иб тур ар эди.
Бу б у л о ^ мозордаги ^удук;
билан бирлаштирилган. Б ухор о. Чашмаи А й ю б м оз ори
К,адимги гарбий бино
ёнига X V I асрда яна иккита бино ^урилган. 1^адимии
бинонинг эшиги тепасига осиб куйилган гулдор кошинга
« б у бинони Темурнинг шахсан узи ^урдирди», деб
ёзилган. X V I асрнинг иккинчи ярмида бинонинг пастак
пештоадан иборат икки ь;уббали сунгги туртинчи ^исми
^урилган.
Т у р т бинонинг ,%ар ^айсисида бир-бирига ухшамаган
цуббалар бор. Улар тайней куринишлари ёки жануб
томондан Караганда оригинал ва узига хосдир.
Магоки Аттори масжиди ( X I I — X V I асрлар). Бу
масжид ша^ар марказида жойлашган булиб, илгариги
атторлар растаси урнига ^урилганлиги туфайли Магоки
А ттори деб аталган. Масжид кдрийб 6 метр ерга
кириб туради, аслида куп асрлар давомида аста-секин
тупр о^ ^атламлари уюлиб, у кумилиб долган. Магоки
А ттори масжиди ёпи^ типдаги масжидлардан булиб,
томини 6 тош устун кутариб туради.
Масжиднинг хиёбон томондаги жанубий пештоци
архитектуранинг ноёб асари ^исобланади. Пеш то^ ва
унинг равоги ^ар хил, чунончи, уймакор ганч, сай^ал
берилган гишт, кошин уйиб на^шланган сопол гиштчалар
билан безатилган. Бинонинг шар^ий томонидан кутари-
ладиган ^исмида кенг тош зина бор. Зина жанубий
пешто^ ^урилгандан кейин ^урилган. Бу зина учунгина
эмас, балки намоз у^иладиган жой >>ам булган.
Намозго^ масжиди ( X I I , X I V , X V I асрлар). Б у хор о­
нинг жануб томонида, шахдр тапп^арисидадир, Бундай
масжидлар х,ай ит кунлари шахдр масжидлари намоз
у^увчиларни сигдира олмаганлигидан ша^ар таш^ариси-
га ^урилган. Н амозго^ масжиди ана шундай масжидлар­
дан ^исобланади.

183

www.ziyouz.com kutubxonasi
Н а м о з г о р и н г пешайвон, галерея шаклида гумбазли
биноси булган ( X V I аср), унга нафис ^оплама безакли
пещтов; ^урилган. Fap6 томондан бинонинг монументал
^исми м е^робли ^адимий деворга та^алган. Масжид
нозик уйма гу л ли со п о л гиштлар ва майда гишт парчалар
билан безатилган. ^ о з и р г и намозго^ масжиди урнида
бир ва^тлар ажойиб бог ва р й в о н о т х о н а булган. Бу ер
Ш ам сиобод деб аталган. Бу жойни тарихчи Наршахий
уз асарида тула тасвирлаб утган.
П ои калон ансамбли — Минораи калон (1127) ёки
Катта Б у хор о минораси. К,орахонийлардан А р с л о н х о н
^укмронлик р л г а н даврда ^урилган. Бу минора ша-
р р д а г и энг баланд иншоотдир. Унинг баландлиги
46,5 метр, унинг ^урилган ва^тини (1127 й и л) курсатади-
ган ёзув корпуснинг урта белидаги кошинлардан бирида
р с м а н са^ланиб долган. М инора баланд, думало^
устунсимон булиб, тепасида раво^ли « ф о н у с и й » томи
бор. Унинг ичида 104 ниллапояли айланма зинаси бор.
Миноранинг ю^ори томони бир оз ингичкаро^ булиб,
цилиндр шаклли гумбазида 16 та дарча бор.
Минорадан азон айтилган. Минорада душман пайдо
булишини кузатадиган махсус пункт ^ам булган. М и н о ­
ранинг ^оровулхонаси р л и ^ам бор, унинг сирти
жимжимадор р л и б терилган пиши^ гишт билан ^оплан-
ган. Б у х о р о ш а р и н и н г таш^и куринишида бу минора
бадиий ж и р т д а н катта а р м и я т г а эга. Гумбазнинг
зангори б е л б о ги X V I асрда ишланган кошинлардан
иборат. На^ш билан ёзилган эски р с м и X I I асрда
ясалган оч мовий тусдаги кошинлардан иборат булиб,
Б у х о р о музейининг Ситораи — М о р хоса филиалида
са^ланмоада. М и нора корпусининг пастки р с & и таъ-
мирланди. У унбурчак шаклида булиб, устига минора
ь^урилган.
Масжиди калон (Катта масжид) — жума намози
утиладиган бу масжид 1514 йилда ^урилган булиб,
катталиги ж и р т д а н С а м а р р н д д а ги Бибихоним масжи-
дидан кейин иккинчи уринда туради. У X I I асрдаги эски
масжид урнига ь^урилган. Масжид X V асрда дурила
бошланиб, X V I аср бошларида (1514 йилда) битган.
Масжид тугри туртбурчак шаклида р в л и с и булган очи^
масжидлар туркумига киради. Масжиди калоннинг
еттита эшиги бор. А со с и й ш а р р й эшиги олдида ва ичида
кенг айвонлар бор.
Масжиднинг умумий майдони бир гектар келади

184

www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу хоро. М ир А р а б мадрасаси

(12 7X 78 ). >^овли галереяси 288 ^убба билан ^опланган,


уларни 200 та устун кутариб туради. Бу ^ам ноёб
меъморчилик ёдгорликларидан биридир.
Мир А раб мадрасаси — ша^арнинг марказий ^исмида
иккита гумбаз атрофидаги иморатлардан ажралиб туради
(1530 йил). Улардан бири — Ш имолий гумбаз тикланиб,
унга ярим мовий кошин билан ^опланган безак берилган,
Ж анубий гумбаз эса безатилмай ^олиб кетган.
Мадрасага ^ашаматли баланд пештоедан кирилади.
Мадрасадаги бинолар худди У лугбек мадрасасидек
жойлаштирилган. Фа^ат дарсхона урнида гурхона бор.
Бу ерда яманлик шайх А б д у л л а (М и р А р а б ) ва унинг
^ариндошлари дафн к;илинган. Ёдгорлик шунинг учун
^ам Мир А ра б номи билан аталган.
Мадраса ^овлисининг чор атрофини икки ^аватли
^ужралар ураб туради. ^уж ралар ^аторини туртта
пешто^ ажратиб турибди. Бир ва^тлар пешто^лар жуда
баланд булган.
Улугбек мадрасаси (1417 йи л). Бу Мадраса Темурнинг
набираси: буюк астроном Ул у гбе к ^урдирган уч мадраса-
нинг энг аввалгисидир. Тугр и туртбурчак шаклида
^урилган бу бинонинг ^овлиси ва безатилган баланд
пешто^и бор. Мадрасанинг олд томони икки ^ават к^илиб
ь^урилган, кираверишдаги миёнхонанинг бир томонида
дарсхона, иккинчи томонида масжид, иккинчи ^аватида
кутубхона булган.
Мадрасанинг устки ^исмини И см ои л ибн То^ир
Исфа.\оний курган. 1585 йилда бу би но ^айта тикланган.

185

www.ziyouz.com kutubxonasi
Кейинги йилларда ^ам у тез-тез таъмир ^илиниб турган.
На^шларнинг таркибида ю лдузсимон элементлар купчи-
ликни ташкил этади. Буни астроном Улу гбекн и н г касби-
корига боглаш мумкин.
У л у гб е к мадрасаси дарвоза тава^аларига «Б и л и м
олиш j^ap бир муслим ва муслиманинг бу р чи д и р » деган
ибора уйиб ёзилган. Мадраса уз чиройи ва на^шларининг
жуда гузаллиги билан кишини ^айратда ^олдиради. Бу
би но Урта О си ё меъморчилигининг равная топганлигини
курсатадиган ёдгорликдир.
А бд ул а зи зх о н мадрасаси (1652 й и л). Бу Мадраса
бадиий безакларга жуда бой булиб, уз а^амияти
жи^атидан Урта О си ё меъморчилигида ало^ида урин
тутади. Бу би н о У л у гб е к мадрасаси рупарасида ^урилган
булиб, нафис меъморчилиги ва безатилиши жи^атидан
гуё У л у гбе к мадрасаси билан ра^обат ^илаётгандек
туюлади. ^ о л б у к и , ^ар икки ёдгорлик ^урилиши уртаси-
да икки асрдан орти^ ва^т утган.
А бд ул а зи зх он мадрасаси оддий геометрик, ю лд у зси ­
мон ва усимликларни тасвирлайдиган безаклар урнига
анча мураккаб ва хилма-хил на^шлар билан ишланган. Бу
ерда аждар ва семург ^ушнинг сурати бор. Мадрасада
икки масжид бор, ёзгиси ^овлида; дарвоза йулагининг
гарбий бурчагида эса ^ишки масжид бор. Иккала
масжиднинг ^ам девор ва шиплари жуда сер^ашам ^илиб
безатилган.
Мадраса халь; меъмори уста Ш ирин М уродов иштиро-
кида таъмирланган (1930 йи л).
Б оло^ овуз масжиди >( 1712 й и л ). У А р к ^аршисида
^урилган. Масжиднинг ^ужралари ва 20 та баланд ёгоч
у стун ли айвони бор. У бир ва^тлар ша^арнинг жума
намози утиладиган масжиди булган ва амир Бухорога
келган пайтларида шу масжидда намоз у^иган. Амир
келганда Аркдан масжидгача гиламлар тушалган. Боло-
^овуз масжидига Регистон майдони томонидан ^аралса,
у нинг пешайвони, майдон ён бошидаги минораси ва
уртасидаги чу^ур ^овуз кишида ажойиб таассурот
^олдиради.
Ч ор Минор. Уни халифа Н и ё з ^ у л мадрасаси деб ^ам
аташади. Бу ёдгорлик сунгги ва^тларда ^урилган
обидалар ^аторига киради. У X I X аср бошлари (1807) да
^урилган ва ша^арнинг шимоли-гарбий ^исмида ж ой ­
лашган. Ёдгорлик мураккаб меъморчилик намунаси
б улиб, пешайвон туридаги масжид, бир ^аватли Мадраса,

186

www.ziyouz.com kutubxonasi
Бухоро. А б д у л а з и з х о н мадрасаси

х,овуз ва ажойиб пештоадан иборат. Туртта баланд


мезанаси бор. Улар минорага ухшайди, шунинг учун ^ам
Чор Минор мадрасаси деб аталади. Аслид а эса булар
шунчаки мезаналар булмай, фа^ат бинонинг бадиий
безагидир. Улар ^ и нд истон масжидлари меъморчилиги-
нинг таъсири борлигини курсатиб турибди.
Лаби^овуз ( X V I I аср). Ь^адимги Бухорода савдо
майдонлари кун булган. Улардан бири Л аби^овуз ^о-
зиргача са^ланиб долган. Бу майдон шу ердаги катта
(узун ли ги 42 метр, эни 36 метр, чу^урлиги 5 метр чамаси)
^овуз туфайли Лаби ^овуз деб аталган. Бу ^овуз катта
майдоннинг уртасидадир. У 1620 йили ^азилган. Х,озирги
ва^тда ^овуз таъмирланган. Майдоннинг турт том они
^ашаматли меъморчилик иншоотлари билан ураб о л и н ­
ган, уни гарбий томондан Девонбеги хона^аси, Лаби ^о-
вуз масжиди, шар^ий томондан Девонбеги мадрасаси
ураб турибди. Ш им олий томонда эса 1578 йилда
^урилган Кукалдош мадрасаси бор. X V I I асрнинг
йигирманчи йилларида ^урилган дастлабки икки ёдгор-
лик айни^са серна^ш ва сер^ашамдир. Бу ерда ша^ардаги
то^иларнинг ^аммасини бир-бири билан богловчи савдо
кучаси бошланади.

187

www.ziyouz.com kutubxonasi
Бухоро. Л а б и ^ о в у з , К ук алд ош , Н о д и р Д е в о н б е г и мадраеалари

Тим ва тошлар ( XVI аср). Бухорода энг йирик савдо


иншоотларидан турттаси: Т о ^ и заргарон, Т о ^ и телпак­
фурушон, Т о ^ и саррофон ва А б д у л л а х о н тими са^ланиб
долган. Тошлар ша^ристоннинг Лаби ^овуз майдонидан
Регистон майдонигача борадиган асосий савдо кучасида-
ги чоррахдларда ^урилган. Мунтазам саккиз бурчакли
ички хонага ма^обатли гумбаз ёпилган. 16 дарчали бу
гумбазнинг меридианал ^овургалари бор. Т о ^ и зарга-
ронда уттиздан орти^ заргарлик дукони ва устахоналар
булган. Бу ерда >^ар хил зеб-зийнат буюмлари ясаб
сотилган. Т о ^ и телпакфурушон кучалар чорра^асига
^урилган. У олтибурчак шаклида булиб, марказий
гумбазда дарчалари бор. Т о ^ и телпакфурушон илгари
Т о ^ и китобфурушон деб аталган, чунки бу ерда китоблар
сотилган. Т о ^ и саррофон икки куча чорра^асида булиб,
улардан бири Регистон томонга ^араб кетган. У шунинг
учун Т о ^и саррофон деб аталганки, унда купинча
саррофлар утириб, чет эл пулларини алмаштирганлар ва
пул майдалаганлар. Бухороннинг А б д у л л а х о н тими ва
тошлар и ^адимий ша^ар ^урилишининг обод, йирик
кучаларида са^ланиб долган элементларигина, холос.
Урта Осиё ва Ш ар^ мамлакатларидаги бирорта ша^арда
бунчалик ма^обатли (у л у г в о р ) меъморчилик иншоотла-
ри йу^, деса булади.

188

www.ziyouz.com kutubxonasi
Девонбеги хона^осининг олд томони Л аби^овуз
сувида ойнадек акс этиб туради. Ш унинг учун бу
ёдгорликни Лаби^овуз деб ^ам атайдилар.
Ш ар^ томонда, масжид рупарасида Нодир девонбеги
мадрасаси (1622 йи л) ^ад кутарган. У карвонсарой
сифатида дурила бошлаган булса-да, кейин ^урилиш
давомида мадрасага айлантирилган. Ш унинг учун унинг
режаси оддий ва мадрасалар режасига ухшамайди.
Кукалдош мадрасаси (1578 йил) — Лаби.%овуз майдо-
нида жойлашган бинолар жумласига киради. Бу ёдгорлик
Абдуллахон ^укмронлик ь^илган даврда (1557 —
1558) ^урилган булиб, Урта Осиёдаги энг катта
мадрасалардан бири ^исобланади. Мадрасанинг 160 х,уж-
раси бор. Мадрасанинг эшиги ало^ида эътиборга сазо-
вордир. Эшик таба^алари ёгоч пилакчалардан йигилиб,
елим ва михсиз чуп нона билан бириктирилган, тахта
пилакчаларга нозик ва майда уймакор гул солинган.
Мадрасаларнинг девори одатда яхлит булади. Бу мадра­
санинг эса очи^ айвончали болохоналари булган ва улар
дурустгина безатилган. )^озир бу ерда вилоят давлат
архиви жойлашган.
Ша^арнинг гарбий ^исмида, ша^ар маданият ва
истиро^ат боги дарвозасининг чан томонида бир-бирига
рупара турган иккита катта Мадраса бор. Улар К^уш
Мадраса номи билан маш^ур. fvyin Мадраса Бухородаги
^ашаматли меъморчилик комплексларидан биридир.
Ш ар^ий томондаги Мадори хон мадрасаси (1566) гарбий
томондаги А б д у л л а х о н мадрасасидан 22 йил илгари
^урилган. Мадори хон мадрасасининг ^ажми кичикро^,
безаклари соддароедир. А б д у л л а х о н мадрасаси каттаро*;,
айни^са унинг сал ^ийшайган баланд олд пешто^и
серхдшамдир. ^ о в л и турт пештоадан иборат. Унинг эшик
таба^алари Кукалдош мадрасасининг эшигига ухшатиб
тахта пилакчаларидан ясалган. Ша^арнинг шар^ий ^исми-
да, вокзалга я^ин жойда икки ма^бара: Сайфуддин
Бо^арзий ва Буён^улихон ма 1>балари бор.
Сайфуддин Бо^арзий ма^бараси дин а^идалари
тугрисида асарлар ёзган ва 1262 йилда вафот этган
шайхнинг номи билан боглиедир. Бу ёдгорлик икки
бинодан, яъни зиёратхона ва гурхонадан иборат. Илгари
иккинчи хонада бадиий уймакорлик ва сирли бе-
закларнинг ноёб намунаси булган ёгоч сагана булган
(X IV аср). Ма^баранинг ичига баланд миноралар
гумбазидаги дарчалардан ёруглик тушиб туради.

189

www.ziyouz.com kutubxonasi
Буён^улихон ма^бараси ( X I V аср). Бу ма^бара
1358 йилда Самар^андда улдирилган мугул хони чинги-
зий Б уён ^ у ли хон *;а6ри устига ^урилган. Ма^бара катта
ва кичик хонага булинган. Ма^баранинг турт томонида
на^шинкор устунлар бор. Девор ичидан ^оронги ва тор
йулак утади. Ма^баранинг ички ва таш^и томони ранг-
баранг б у ё^ билан безатилган. Бу ерда зангори, кук,
бинафша ранг ва о^ буё^ларгина ишлатилган. Буё^лар
гоят тоза ва тини^. Уша замонда пешто^ ^ам ^урилган.
Фа^ат у бинодан ало^ида ^урилган. Ма^бара пешто^и
^ам кошин билан безатилган.
1926 йилда ма^бара таъмир этилди. Унинг баланд супа
устига ^урилганлиги я^инда ани^ланди.
Зиндон — X V I I аср охирларида Ш а^ристоннинг
шимоли-гарбий бурчагидаги тепаликда (^озирги колхоз
урнида) ^урилган. Бино куримсиз булиб, баланд гишт
девор билан гир айлантириб ураб олинган. Зиндонга
жанубий девордаги пастак пештовдан кирилган. Кички-
на ^овли икки ^анотли тош бинога оли б боради. Унг
^анотнинг бошидаги хонага ^арзини узолмаган кишилар
^амалган. Бинонинг чап ^анотидаги туртинчи хона
кишида огир таассурот ^олдиради. У ^оровулхона
ор^асидаги 5 метрли чу^ур ертуладир. Ер устидаги
^исми дарчали ^убба, ертулага катта тешикдан тушилади.
Зиндон ^овлисидан ма^буслар «п и р и н и н г » ^абри
^амда зиндоннинг шар^ий ва шимолий томонларидан
утадиган баланд тор йулак бор. >^озирги ва^тда зиндонга
Б у х о р о улкашунослик музейининг экспонатлари ^уйил-
ган.
Ситораи мо^и хоса саройлари — ша^ардан 4 кило­
метр нарида, ша^арнинг шимол томонида икки сарой
бор. Улардан бири Б у хорони нг энг охирги амири Саид
О л им хон ни нг саройидир. Бу сарой бир ^аватли б у л и б
« Г » ^арфи шаклида ^урилган. Бунда гарчи хал^ усталари
уйма ганчкорликда ва деворларга сурат солишда ажойиб
майорат намуналарини курсатган булсалар-да, амирлар-
нинг мешчанлик дид-фаросатлари, уларнинг бир-бирига
зид дабдабали, ^ашаматли суратларга учлиги уз аксини
топган. Амир саройни безаттиришда Европа меъморчи-
лигига та^лид ь^илган. Бутун шу дабдаба-ю ^ашаматларга
та^лид килиб ишланган сурат ва на^шлар орасида
Ситораи мох,и хосадаги «Ок, са р о й » («Ок, з а л » ) га
берилган пардозлар хал^ санъаткорлари ^унарини куз-
куз г^илиб туради. Бу зални истеъдодли санъаткор уста

190

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ш ирин Муродов бир гурух, Б у х о р о усталари билан
курган, ^о з и р ги ва^тда Ситораи мо^и хосага Б у хоро
вилояти улкашунослик музейи булимининг экспозиция-
лари жойлаштирилган. Сарой ^удудида санаторий
очилган.
Ситораи мо^и хосада амирнинг отаси А^мад ^урдир-
ган иккинчи сарой ^ам бор. Бу би н о сарой ^аётининг
ёдгорлиги булиб, тамоман бош^ача режалаштирилган ва
безатилган. >^озир бу иккинчи саройга болалар санато-
рийси жойлашган.
1\уш мадрасадан жанубда, замонавий бинолар ^урили-
ши оли б борилаётган жойда унчалик катта булмаган
Баланд масжид (X V I аср) ь;ад кутариб турибди.
Масжиднинг ^ишки биноси билан ёгоч устунли айвони
жойлашган пойдевори баланд булганлиги учун Баланд
масжид деб ном олган.
Иморатнинг барча меъморчилик бойлиги ^озирги
пайтда унинг ички томони ^исобланади. О лтин сув
югуртирилган нафис гулли ялтиро^ катакча тош тахта-
чалардан иборат баланд оч-яшил панель кишини зав^лан-
тиради. Пешто^чалардаги сер^ашам усимлик сурати-
даги безак I V асрнинг « г у л д о р » гиламларига жуда у х ­
шайди.
Хож а Зайнуддин масжиди. Хожа Зайнуддин масжи­
ди 1555 йилда ^урилган. Биз бу ерда биринчи б у л и б
масжид ^урилиши билан ша^ар ^урилиши уртасидаги
хдмкорликни курамиз. Масжид асосий фасадининг икки
томони унинг олдидан утадиган, тор йулакни ^исобга
олиб ^урилган, икки томони эса турар жой уйлари билан
бир ^аторда турибди. Икки олд томони айвонли, унинг
олдида эса катта тош плиталари терилган катта ^овуз
бор. Масжиднинг ичи жуда чиройли ^илиб безатилган.
Унинг пешто^лари шундай мах,орат билан безатилганки,
у уша пайтдаги одамларнинг шундай юксак диди
б)'лганлигидан далолат беради ва уни курган киши
^айратда ^олади.
Бухорода катта ^ и з и р ш тугдирадиган яна бир ^анча
ёдгорликлар булиб, биз энг асосийларинигина курсатиб
утдик.
У^итувчи Б у х о р о ша^ридаги ^адимий ёдгорликларни
тушунтириб, ша^арда катта ^изи^иш тугдирадиган яна
бир ^анча меъморчилик ёдгорликлари борлигини, бу
ерда энг асосийларигина курсатиб утилганлигини ь^айд
ь^илиб, сух.батни якунлагач, «мана энди биз Б ухоро
вилоятидаги ^ишло^ ва районлар топонимикаси устида

191

www.ziyouz.com kutubxonasi
■■ ■

Б ух ор о. Х о ж а З ай н уд д и н масжиди

т у х т а л а м из » , деб у ^ У вчилар д и ^ а т и н и ^ у й и д а г и л ар г а
тортади:
Аскарча — Б у х о р о вилоятидаги р ш л о ^ . Аскарча —
«^ уш ин — лашкар ^ и ш л оги » маъносини билдиради. Ш у
райондаги Довуд ^ишлогида ^урол-асла^а тайёрланган.
Банд — Навоий районидаги р ш л о ^ . Бу суз — тугон,
сув омбори деган маънони билдиради.
Янги бозор — Б у х о р о вилояти Б у х о р о районидаги
^ишлоьу Бу номни урганишда уша жойда яшаб хизмат
^илаётган у^итувчиларга, кексаларга ва архив ^ужжатла-
рига мурожаат ^илинди. К,ишло^ни нима учун Янги
бозор деб аташган? Бунга сабаб, Янги бозор ^ишлогидан
бир оз наридаги ^ишлоада боннца кичик бир бозор
булган, бу бозорга турли томондан кишилар келиб савдо-
сотик, ^илганлар. Бозор кенгайиб борган, эски бозор
билан биргаликда янги бозор х,ам ривожланган. Шундан
бош лаб р ш л о ^ Янги бозор деб атала бошлаган.
Сари кунда — Ромитон районидан 15 километр
наридаги ^ишло^. Урганч чули этакларида жойлашган.
Кексаларнинг айтишларича, урта асрларда ^ишло^

192

www.ziyouz.com kutubxonasi
ни^оятда обод булган. Майдони кенг, бог-чорбоги кун
булган. Ш у ерда кунда боши, яъни сув боши булгани учун
>;ам ^ишло^нинг номини шундай деб атаганлар. « С а ­
р и » — тожикча (б о ш ), «к у н д а » — сув, сув та^симланади-
ган тугон боши демакдир. Вак/r утиши билан хусусий
бойлик учун олиб борилган курашлар натижасида
р^ишло^ харобага айланган. 1920 йилда кишлоада жами
6 хужалик исти^омат ^илган. К,ишлок а^олисининг
купчилиги тожиклар. Кейинги йилларда ^ишлок, таниб
булмас даражада узгарди. Дастлаб 10 гектар майдонда
омоч билан де^ончилик к^илган сарикундаликлар
бугунги кунда 300 гектардан орт и к, ерга экин экиб,
фаровон ^аёт кечирмоедалар.
Чор работ — Б ухоро вилояти Риждувон районидаги
^ишло^нинг номи. Чор работ, яъни туртта работдан
иборат деган маънони англатади. Х,озир ?^ам ^ и ш л о ^ ту р т
^исмдан иборат булиб, улар хал^ шеваси билан г^уйида-
гича номлар билан аталади: Ш у р о ху р х о (шур ов^ат
истеъмол ^иладиганлар) — ёки тузлик ов^ат ейдиганлар
ма^алласи; «М арказий куча» ёки ма^алла; П о й л у ч ^ о
(оёв; яланглар), ёки камбагаллар ма^алласи; Ошпаз^о
(ошпазлар ма^алласи).
)^озир ^ам Чор работ ^ишлоги ва унинг 4 ма^алласи
ю^оридаги ном билан аталиб келинади. Б у хоро вилояти
Риждувон районидаги колхозда ^уйидаги ^ишло^лар
булиб, улар Чор работ (турт работ), фургон (^алъа),
Аррабон (суви равон кетадиган ариь>; суви тез о^адиган
ариь>) деб номланган (араблар яшайдиган р ш л о ^
булиши ^ам мумкин).
Кескин терак — Кармананинг номи, ^озир Навоий
деб аталади. Бу ^ишло^нинг ^ам узига хос тарихи бор.
Унинг Кескин терак деб аталиши тугрисида шундай
ривоят бор: бу ерда жуда кун терак усган. Теракларни
бир киши келиб кесиб олиб кетган. Шундан бери бу жой
Кесган терак деб аталиб келар экан. Ерли халк, тилида
«К е с к и н терак» дейилади.
Даббоки — Б ухоро вилояти К, оракул районидаги
^ишлок, номи. Тожикча даббог тери ишловчи, чармгар,
даббоги — терини ошловчи косиб.
Етимак — Б ухоро вилояти Ш офиркоп районидаги
^ишло?у Етимак (Ятимак) — «етим ча», «ети м б о л а »;
«Е ти м а к » (ятимак) деган огирлик улчови булган; етим
(ятим) сузининг «кашшо^», «б а т р а к » маъноси хдм бор.
Ёби ари^ — Б ухоро вилояти Конимех районидаги

13 А. Навиев 193

www.ziyouz.com kutubxonasi
к,ишло^. Ёби ( ё б у ) узбек хал^и таркибига кирган
^адимий элат, ^абила. Ёбиларнинг купчилиги асосан
Зарафшон водийсида исти^омат ^илган. Ёби ^абиласи
томонидан ^азилган арик Ёби ариги булган, сунг
^ишло^^а ^ам « Ё б и ари ^» номи берилган. )^озирда шу
ном билан аталади.
Обдузд — Б у х о р о вилоятидаги ари^. О бдузд — «сув
у г р и с и » ёки «угирланган с у в » демакдир. Навбатини
кутмасдан угринча сув оладиган киши обдузд дейилган.
Баъзан бирон ё р и ^ а ёки угп^онга кириб кетиб, яна ер
юзига чи^адиган жилга суви ^ам обдузд деб аталган.
Охших — Б у х о р о вилоятидаги ^ишло^ номи. Т у г р и ­
си, О^ших булса керак. Туркман уругларидан бири ших
(ш ий х) деб аталган. Бир ^анча уруглар ^ора, 0 1 ^, баъзан
кук, сари*; каби турларга булинади. Б у х о р о вилоятида
туркманлар куп. Бу у руг баъзан узбеклар орасида ^ам
учрайди. О^ших сузи бузилиб, Охш их б у л и б долган.
Oi$Tai$Hp — Б у х о р о вилояти Томди районидаги овул.
Та^ир чулда ^иш-ба^орда сув тулиб, ёзда ^а^раб
ётадиган, ёрили б-ёр илиб ётадиган яйдо^ майдонга
айтилади.
П еш ку — Б у х о р о вилояти Ромитон районидаги ^иш-
л о ^ номи. Пеш « о л д » , « о л д том он», куй — «к уч а »,
«г у з а р », яъни куча томон деган маънони англатади.
^ о з и р шу номли район маркази.
Позагари — Б у х о р о вилояти Риждувон районидаги
^ишло^. П о за тожикча омочнинг учига кийдириладиган
чуян тиш, позагар (п о за р е з) омоч тиши ^уювчи уста
деган маънони билдиради.
Паттачи — маъноси маълум эмас, лекин патта деган
усимлик (б у т а ) бор. Терм из ша^ри я^инида (А м у д ар ё
буйида) Паттакесар ^ишлоги ?^ам бор. Бу р ш л о ^ ^ам
ана шу у с и м л и к номи билан аталган. Сепатта — «у ч
патта», айрим мутахассисларнинг изо^ига кура, « П а т т а »
сузи айрим кишиларга бериладиган ^ужжатларни ^ам
билдиради. Ш уни нг учун бозорда ва гузарларда бож
олувчи одамни «п атта чи » дейишган.
Таллина — Б у х о р о вилояти Б у х о р о районидаги ^иш-
л о ^ номи. Т а л л арабча суз булиб, «т е п а л и к » деган
маънони билдиради. Б у х о р о вилоятининг куп жойларида
тепаликни талл дейишади. Таллича «кичкина теп а ли к»
деган маънони билдиради.
Тароб — Б у х о р о вилояти ^удудида жойлашган. Т а р и ­
хий манбаларда Т о р о б ^ишлоги Бухородан ^ам олдин

194

www.ziyouz.com kutubxonasi
пайдо булган дейилади. Бу 1^ишлор9 дастлаб Наршахий-
нинг « Б у х о р о тарихи»да тилган олинган. Бу р ш л о ^ а^ли
1238 йилда мугулларга, кейинро^ эса ма^аллий бойларга,
ру^онийларга ^арши кутарган ^узголонлари билан
маш^урдир. Т о р о б сузининг этимологияси маълум эмас.
Махмуд Т о р о б и й ^ам шу ^ишлоедан ч и ^ а н .
Тош кен т — Б у хор о вилояти К,оракул туманидаги
р ш л о ^ номи. ^ и ш л о е д а тошкентликлар кучиб келиб
урнашгандан шундай ном олган.
Т о 1$и саррофон — Б у хор о ша^ридаги бозор. Т о ^ сузи
|$адимий меъморчилик атамаларидан бири булиб, «арк ли
б и н о » маъносини англатади. Б у хоро хонлигида усти
ёпилган бозор то^ дейилган. Масалан, Т о ^ и телпакфуру-
шон — Телпа к сотувчилар то^и, То*;и саррофон )$ам
шундай бозор (раста)лардан биридир. Сарроф — « п у л
майдаловчи» демакдир. Урта асрларда Бухоронинг Кеш
(Ш аэф исабз) дарвозаси я^инидаги бир ма^алла Расатто^
(арабча «арк б о ш и » ) деб аталган. Бу ма^алла ^адимда ана
шу ерда булган гумбазли бозор номи билан аталган булса
керак, дейди тарихчи О. И. Смирнова.
Хумдонак — Б у х о р о вилоятидаги рш ло^ номи.
Ришт, с о п о л буюмлар пишириладиган хумдон сузига
кичрайтириш аффикси « а к » ^ушилиб ясалган топоним.
Хумдонак «хум донча р ш л о ^ » маъносини билдиради.
Х ож а Таббанд — Б у х о р о гузарларидан бири. М а ъ но­
си безгакни богловчи, йу^ ^илиб ташловчи (даволовчи)
демакдир. Ж о н л и тилда Таббат б у л и б кетган. Гузарда
хожа Таббанд мозори бор. Ривоятларга кура, хожа
Таббанд безгакни даволаган. Гузар ана шу хожа Таббанд
номи билан аталиб келинмовда.
Ш оэфуд — ша^ар ариги, Б у хор о ша^рини сув билан
таъминлайдиган ари^. Дастлаб Руди зар деб аталган:
А р а б географлари асарларида Наури зар шаклида ^айд
^илинган. Ш айх Бохарзийнинг ва^ф ^ужжатларида
( X I V аср) Руди шаури Б у хор о деб аталган. Кейинги
асарларда Ш о^р уд б у л и б кетган. Эронда ^ам Ш о^руд
деган ари^ бор.
Ш ури стон — Б у х о р о вилояти Ш оф иркон районидаги
^ишло^нинг номи. Ш уристон — «ш ур босган жой»,
« ш у р х о к » маъноларини билдиради.
1^улонхона — Б у х о р о вилояти Б у хор о районидаги
^ишло^. Бир замонлар ^улон куп булганлигидан шундай
ном олган булиш и мумкин. Л еки н ^улон (р у лон чи к )

195

www.ziyouz.com kutubxonasi
уруги вакиллари яшайдиган ^ишло^ ^ам 1^улонхона деб
аталган булса ажаб эмас.
1^утир було!^ — Вобкент районидаги р ш л о ^ . ^ и ш л о ^
^утир касаллигига даво буладиган б у л о ^ ёнида жой-
лашганлигидан шундай ном олган.
Риждувон — Б у х о р о вилоятидаги ша^ар. Дастлаб
Наршахий асарида тилга олинган. Бош^а тарихий
манбаларда Риждувон шаклида ^ам ь^айд ^илинган. Х а л^
огзида Гиждувон сузини Ружи девон — девлар, инс-
жинслар куп маъносида дейилса, айримлар Ружи
де^гон — «Б и р туп ^ и ш л о ^ » демакдир, деб тахмин
^иладилар. Т у п ^ишло^ дегани тугри бу л са керак. )^ар
^олда этимологияси ани^ эмас. Баховуддин На^ш-
банднинг устози А б д у л х о л и ^ Риждувоний номига ^уйил-
ган деган фикрлар ^ам бор.
^авзак дорисозлар — Б у х о р о вилояти Риждувон
туманидаги ^ишло^. Бу топоним тожикча ва узбекча тил
^оидалари асосида ясалган; х,овузни тожиклар ^авз
дейишади ( « а к » эса кичрайтирувчи аффикс), дори-
дармон тайёрлаб кун курган киши дорисоз дейилган.
^авзак дорисозлар «д о р и со зл а р >^овузчаси» демакдир,
икки суз орасидаги изафет эса тушиб долган, тожикча
Х^авзаки д ору созо н булиш и керак.
У^итувчи у^увчиларни Б у х о р о вилоятининг ^ишло^
ва районлар тарихи топонимикаси билан таништириб
ч и ^ а ч , ^аип^адарё ва Сурхондарё вилоятларининг
р ш л о ^ , районлари тарихи этимологиясини урганишга
киришса, ма^садга мувофи^ булади.
Бу уринда у^итувчи Кдпп^адарё вилоятидаги Губалак,
Ь^арши, Китоб, Яккабог, Ола^арга, Варганза, Чим^ургон
каби ^ишло^, ша^ар номининг келиб чи^иш тарихини
уша жойларда яшаб, ижод этган ато^ли олимлар
шоирлар, маш^ур кишилар, М е^нат ^а^рамонлари, уруш
фахрийлари, шунингдек тарихимизда му^им роль уйна-
ган кишилар номлари билан б огла б урганиши керак.
Шунингдек, у ^ итУвчининг нима учун б у вилоят
Ь^аш^адарё деб номланган ва бу сузнинг маъносини
биласизми? каби саволларига у^увчилар илмий ижодий
жавоб топишда ота-оналари, ма^аллий ^ариялар, шу
со^ага ^изи^увчилар билан ^амкорликда иш оли б
бориши зарур.
Масалан, ^аип^адарё сузи ^андай маънога эга? деган
саволга ^уйидагича жавоб олиш мумкин;
1^аш^адарё — дарёнинг номидан олинган. У 1^арши

196

www.ziyouz.com kutubxonasi
во^асини сув билан таъминлайди. Дарё ^адимги ва^тда
Кошкируд деб аталган. Айрим тад^и^отчиларнинг
(масалан, В. В. Бартольднинг) фикрича, К^аип^адарё
Кешкируднинг фонетик узгарган вариантидир.
Баъзи олимлар топонимнинг асосини «^ а ш ^ а » сузи
ташкил этади, ^аш^а «^а^шамо^, ь^уриб ^ о л м о ^ » деган
маънони билдиришини айтади (А . Ишаев). ^асанов
дарёнинг табиий хусусиятида ^ам ^аш^алик бор,
К^аршидан кейин дарёнинг суви камайиб узани ола-
чалпо^ «^аш^а х,олига келади», деб ёзади. С. Ь^ораев
«^ а ш ^ а » сузининг бир неча маъносини келтиради. Этник
ном: тини^, тез о^ар, ё^асида усимлик усмайдиган яланг,
ёлгиз тепа ва ^оказо.
Дарё номидан вилоят номи вужудга келган, ^озир >$ам
шу ном билан юритилади.
1^арши — ша^ар номи. 1^аш^адарё вилоятининг маъ-
мурий маркази. Ь^арши Узбекистоннинг энг ку^на
ша^арларидан бири. У Грек — Ба^трия давлати давридан
бери мавжуд. Ша^ар X I V асргача Нахшаб деб аталган.
А р а б л а р бу ма^аллий номни б у зи б Насаф деб ишлатган
б у лса керак. ^ о з и р ги 1^арши X I V асрнинг биринчи
ярмида во^а уртасида Самарканд, Бухоро, А ф гонистон,
^и н д и с тон ва Шарадаги бош^а к^ушни мамлакатлардан
келадиган йуллар устида ^урилган. Чигатой наслидан
булган Кепакхон (1309— 1326) Ь^аш^адарё водийсига
урнашган эски Нахшабдан икки фарсах нарида узига
сарой курган. Сарой м угул тилида 1^арши деб аталади.
1^арши «Шо>$ ^алъаси» деган маънони ^ам билдиради,
дейишади.
Губалак — бу ^ишло^ 1^аш^адарё вилояти К осон
районидаги колхоз ^удудида жойлашган. 1^ишло^ вилоят
маркази Ь^арши ша^ридан 18 км шимоли-гарбда, район
марказидан эса 10 км жануби-шар^ томонда жойлашган.
Ь^ишловда 200 дан купро^ хужалик исти^омат ^илади.
А ^ о л и н и н г миллий таркиби ^ам хилма-хил булиб, унинг
асосий ^исмини узбеклар ташкил этади. Айтишларича,
^ишло^нинг урни бундан бир неча йил му^аддам чул
булган. Кучманчилик билан шугулланган одамлар аста-
секинлик билан шу ерга келиб утроьулашиб ^ола
бошлаганлар. Р^ишло^ ёнида кучманчи « а р а б » ^абилала-
ри келиб урнашган. Улар авваллари капа ва ертулаларда
яшаганлар, сунг гувала ^уйиб, ундан уй ^уриб олганлар.
Ш ундан кейин бу к;ишло^ номи «Г у в а л а к » б у л и б долган,
кейинчалик Гувалак сузи « Г у б а л а к » б у л и б кетган. Бу ном

197

www.ziyouz.com kutubxonasi
Узбек истон нин г бош^а вилоятларида ^ам учрайди.
Масалан, Фаргона водийсида гувалак номли бир неча
жойлар бор.
М ахм уд тепа — ^анп^адарё вилояти К осон районида­
ги ^ишло^. 1^ишло^нинг олдинги номи «1^орателпак»
булган. Ь^ишло^ а^лининг аксарияти ^орателпак кийиб
юрганидан шундай ном олган, дейишади. Кейинчалик
одамлар чакалакзор ва тепаларни узлаштириб, янги
р ш л о ^ барпо ^илганлар. Иш бош и М ахм уд исмли
о^ с о ^ о л булган экан. Уша ва^тдан бош лаб Махмуд ота
узлаштирган тепа, кейинчалик Махмуд тепа деб атала
бошлаган, ^ишло^ номи эса уз ^олича ^олаверган.
Ки тоб — 1^а1ш$адарё вилоятидаги ша^ар. Ша^арни уч
томондан тоглар, яъни Зиёвуддин тогининг давоми,
фургон тог, ор^а тарафидан эса Тахта ^орача тоги ва шу
тогнинг давоми ураб олган. К и тоб номининг келиб
ч и р ш и у^ийдиган « к и т о б » сузидан эмас, балки тожик
тилидан олинган « к и ф т » — елка, « о б » — сув, яъни
«елкадаги с у в » деган маънони билдирувчи « к и ф т о б »
сузидан келиб ч и ^ а н булиш и мумкин. ^а^и^атан ^ам бу
ном тугри ^уйилган, чунки Ки тоб районининг икки
томонидан иккита дарё — ^аип^адарё ва Оадарё о^иб
утади. Ки тоб райони жанубдан Ш а^рисабз райони,
шимол ва гарбдан Самарканд вилоятига ^арашли Ж о м
деб аталган ^ишло^ билан, шарадан эса Тож икистон
тоглари билан чегараланган. К и тоб райони кундан-кунга
ривожланиб бормоада. К и тоб посёлкасида ^урилган турт
^аватли маъмурий бинолар ва ^иш ло^ хужалик идо-
раси, замонавий озиь;-ов^ат, кийим-кечак, пойабзал,
бош кийимлар, атир-упа, уй-анжомлар, атторлик, « Б о л а ­
лар д у н ё с и » дуконлари бинолари ша^ар куркига курк
^ушиб турибди. Шунингдек, 500 у ри нли «У з б е к и с т о н
50 й и л л и ги » кинотеатри, ме^монхона бинолари, «П а х т а -
к о р » спорт жамияти ва шу кабилар китобликлар хиз-
матида. Ки тоб районида саккизта колхоз, туртта сов­
хоз бор. Буларнинг ^аммаси дон етиштириш, чорвачилик
би лан шугулланади. Икки совхоз, яъни «1^ишлик» ^амда
«П а л а н д а р а » совхозлари узумчилик, чорвачилик, сабза-
вот ва полиз экинлари, тамаки хом ашёси етиштиради.
«1^ишлик» совхози К и т о б районининг шимол том он и ­
дан жойлашган. Совхозни «1^айнар» деб ^ам аташади.
Бундай аталишининг боиси шуки, р ш л о в д а катта чашма
жойлашган. Бу чашма «1^айнар б у л о ^ » деб аталади.
1^айнар б у л о ^ совхознинг энг ю^орисида жойлашган.

198

www.ziyouz.com kutubxonasi
Чашмадан бутун совхоз сув ичади. К^ишло^ ^ариялари
чашма .%а^ида купгина ривоятлар ту^ишган. Чашманинг
уртасида икки туп дарахт усади, ^арияларнинг айтиши-
ча, агар шу дарахтни биров синдирса ёки унинг ёнида
бирон ножуя иш 1^илиб ^уйса, унинг кузи кур, ^ули ёки
оёги шол, яъни жонсиз б у л и б ^олар экан. Ш унинг учун
^ам бу жойда ^еч ким ножуя иш ^илмайди. Фа^атгина
совхоз ишчилари б у л о ^ суви тоза булиши учун гир
атрофини бетондан девор ^илиб устини ёпиб ^уйишган.
Совхоз х,удудида бир неча сайргох, жойлар бор.
Ш улардан бири «Е тти ^из гори», «Л ^ м а д гори», «1^ир^
^ и з» деган жойлар булиб, бу жойлар айни^са ба^орда
кишининг ба^ри-дилини очади.
Варганза — Ки тоб районидаги р ш л о ^ номи. Ма-
^аллий а^олининг купчилиги анорчилик билан шугулла-
нади. Айтишларича, бу ерга боип^а ерлардан келишиб
анор угирлаб кетишган. Бу во^еа мунтазам такрорланиб
турган. Ш уни нг учун бу ^ и ш л о д а «варганза», яъни анор
угирланадиган жой, деб ном берган эканлар. Б. А хмедов
таърифича «в а р » сузи сугдийча булиб, «ш а м ол», «ган-
з а » — кони, яъни шамол кони деган маънони билдиради.
Х,озир >$ам бу кишло^ шу ном билан аталади.
Ша^рисабз — Кдпп^адарё вилоятига ^арашли шахдр.
Бу ном X V I асрда тилга олинади. Ша^арнинг ^адимги
номи Кеш. X V — X V I асрлардаги тарихий манбаларда,
чунончи, хожа А ^р ор н и н г ва^ф ^ужжатларида ва
« Б о б у р н о м а » да Кеш ва Ша^рисабз номлари параллель
ишлатилади. Шах,рисабз «К ук ала м зор шахдр», яъни
« Я ш и л шахдр» демакдир. X I V — X V асрларда Амир
Тем ур ва У л у гб е к даврларида Ша^рисабзда ь^атор
монументал бинолар — сароф, масжидлар, ма^бара ва
бош^алар ^урилди. Бу иншоотларнинг харобалари
^озирги ваь^тда ноёб меъморчилик ёдгорлиги сифатида
са^ланиб долган.
Яккабог — 1^ашкадарё вилояти Яккабог районидаги
шу номдаги а^оли яшайдиган жой номи. Айтишларича,
дастлабки ва^тларда ^озирги Яккабог райони урнида
а^оли кам булган. Буларнинг ^ам купчилиги кучманчи
хал^ булиб, чорвачилик билан шугулланган. Яккабог
^удуди экин экишга к;улай булган. У }^исор тогига я^ин
булиб, чашма ва майда сой сувлари Яккабогдан утади.
Сувнинг бу жи^атдан ^улайлиги бог-рог барпо этишга
олиб келган. Бу жойда олдин якка бог барпо ^илинган.
Яккабог райони >;удудида бир неча ^ишло^ мавжуд.

199

www.ziyouz.com kutubxonasi
Булардан бири Нугайлидир. Нугайлар ^а^ида айтилган
айрим гаплар ^озир ^ам халь; уртасида мавжуд. Иккинчи
^ишло^ — К,атагон (^ у в и л г а н л а р ), учинчи ^ишло^ —
Учтена.
Чим^ургон — Р^аш^адарё вилоятидаги ^ишло^.
Чимь;ургон — чим девор билан ураб олинган жой
демакдир. Бу ^ишло^ а^олиси талончилардан са^ланиш
ма^садида уз ь;ишло^ларини атрофини девор билан ураб
олишган. Бу девор атрофида чу^ур ?^анда1>лар ^азиб, сув
билан тулатиб ^уйишган. К,ургонга кириб чи^адиган
туртта дарвоза булиб, уларга кутарма куприклар ор^али-
гина кирилган. А ^ о л и с и фургон таип^арисида дездончи-
лик н;илган. Улар узларига ту^ ва мард кишилар булган.
К ургонни ёв олиш мушкул булган. ^ и ш л о ^ а^олиси
^ургонга сувни тогдан сополдан ясалган ^увурлар
ор^али келтиришган. Бунака ^увур ёт кишилар учун сир
са^ланган. Ь^увур ерга кумилиб, бир учи тогдаги
булоР>ларга богланган. Ривоятда айтилишича, бу ^иш-
л о ^ а ёв бостир иб келади, лекин ^ургонга бостириб
кириш имкониятини тополмай тухтаб ^олишади. Ш у
ва^тда Чимцургон ^окимининг чиройли ^изи бос^инчи-
ларнинг лашкарбошисига хуфиёна оши^ б у л и б ^олади.
У му^аббат деб душман томонга ^очиб утади ва сир
са^ланган сув йулини айтиб беради. Бу ёвга ^ул келиб,
б у л о ^ огзини бекитишади. Сувсиз долган хал*> сот-
^инлик натижасида енгилади. Чим^ургон боси б олиниб,
деворлари бузиб ташланади. С о п о л ^увурлар эса ер
тагида ^олаверади. Уларнинг ^олди^лари ^озир х,ам‘уша
кумилган ердан топилмоада. Чим^ургон ^ишлоги д е ­
ворлари б у з и л и б кетса )^ам уз номини са^лаб долган.
Ола^арга — шу номли р ш л о р и н г келиб чи^иш
тарихини бевосита шайх Аь;ли^ирон ота номи билан
боглашади. А сл и д а р ш л о ^ номи Ола^арга эмас, А^ли ^и-
рон отадир. Унинг тарихи X V I I I асрдан бошланган.
1^ишло^нинг икки томонидан иккита ари^ о^иб утади.
Буларнинг бирини — Паст ари^, иккинчисини — Катта
ариь; дейишади. А р и ^ла рн ин г буйида 2 та тепалик бор.
Бу тепаликлардан бири ясси, иккинчиси баланд. Иккала
тепалик ^озир ^ам бор. Ясси тепалик катта ари^ билан
бирлашган. А сл и д а авваллари бу тепалик урнида одамлар
уй ^уриб яшаганлар. Ш у тепаликдан 1961 йили катта хум
топилди. Х ум нинг ичида эски тангалар, камон у зи н и н г
учлари топилди. А ^ ли ^ и р о н ота вафотидан кейин
р^ишло^ шу шайх номи билан А ^ л и ^ и р о н ота деб атала

20 0

www.ziyouz.com kutubxonasi
бошлаган. X V I I I асрда шайхга атаб масжид ^урилган.
1^и1пло^ номи олдин А ^ли ^ир он, сунг Алавар, кейинча­
лик Ола^арга булиб, у згаР иб кетган. Масжид эса
Ар;ли^ирон оталигича ^олаверган. Бу масжид ^озир ^ам
бор. Х^озирги ва^тда хдм р ш л о ^ Олак;арга номи билан
аталиб келинмокда.
Бойбичакон — 1^аш^адарё вилояти Д е ^ о н о б о д рай­
онидаги ош тузи кони. Бойбича — бойнинг катта хотини,
баъзан бой хотин деган маънони ^ам англатади.
Бойбичакон номи билан аталган р ш л о ^ ёнидаги туз
конига ^ам шу ном берилган.
Шагарак — 1^ашцадарё вилояти Чиро^чи районидаги
р ш л о ^ . ^апн^адарё вилоятида исти^омат ^илиб турган
сарой ^абиласи таркибига кирадиган ^ипчо^ сарой
уругининг бир ^исмини шагарак дейишади. Зарафшон
водийсида ^ам бу уруг шагарак деб аталган.
У^итувчи Сурхондарё вилояти ^удудидаги топо-
нимлар тарихини урганишдан аввал Сурхондарё сузи­
нинг этимологиясига ^ам ^ис^ача тухталиб утиши лозим.
Вилоят номининг келиб чи^иш тарихи ^а^ида тушунча
берилгандан сунг у^увчилар д и ^ а т и унинг районлари,
^ишло^, овуллари номлари тарихига жалб ^илинади.
Сурхондарё — тожик тилидан олинган булиб,
« с у р х » — ^изил, яъни К,изил дарё демакдир. Сурхондарё
бош оладиган тог тизмалари, даралар, тог жинсларида
^изил ранглар мавжуд. Сув бу жинсларни узи билан
о^изиб келганлиги сабабли ь^изил тусли туюлади.
Ш уни нг учун ерли халк, — ^изил дарёни тожик тилида
«С у р х о н д а р ё » деб аташган.
Терм из — Грек — Ба^трия давлати даврида Термиз
«Т а р и м и т а » номи билан, Македонскийнинг истилочилик
даврида «А л е к с а н д р и я » деб аталган. Сомонийлар даври­
да «Ш а ^ р и с о м он и й » деб ^.ам аталган. X аернинг охирида
ша^ар яна Термиз деб аталади. Термиз номи « А в е с т о »
ёзувларида тилга олинади. Терм из ша^ри тарихи ^а^ида
айрим афсоналар мавжуд. Айтишларига Караганда, грек
аскарлари ша^арни бир неча кун ь>амал ^илиб турган.
Ша^ар муста^кам баланд девор билан уралганлиги
туфайли ша^арни ололмай, охири ^ийла ишлатганлар —
ша^ар бошли^ларини ^улга олиб, ^аршилик курсатган-
ларни эса катта бир маежидга ^амаб, ут ^уйиб
юборганлар. Ша^ар душманлар кулига у тгач> а^оли
маежиддагиларга ачинишиб, бирор киши ёки тирик жон
^олдими? — деб ча^ирганлар. Ш унда масжид ичидан

201

www.ziyouz.com kutubxonasi
« б и з тирикмиз», деган садо ч и ^ а н . «Б и з тирикмиз»
деган суз бора-бора «т е р м и з » б у л и б кетган дейишади.
Албатта, бу афсона ^а^ик;атдан узо^. Ша^ар дастлаб
Тармита, Тармета деб талаффуз этилган.
Шундай ^илиб, Терм из Балх ша^рининг ярми,
дарёнинг нариги томонидаги г^исми, деб ^исобланган.
Терм из районидаги Намуна колхози ^удудида милоди-
мизнинг V I — V I I асрларида гиштдан ^урилган жуда
катта 1^ари^из биносининг харобалари бор. Шах,ар
мугуллар томонидан вайрон ^илинган бир ^анча ва^т
утгандан кейин ^айтадан ^урилган.
^аким ат-Термизий да^маси — урта асрда Термиз
атрофи муста^кам девор билан уралган булиб, саройлар
ва масжидлар ^урилган. ^унармандлар ва савдогарлар
гузарлари барпо этилиб, ободонлаштирилган. 1^алъанинг
этак томонида ^аким ат-Термизий ансамбли бунёд
этилган. X I I I асрда Ч ингизхон ^ушинлари бостириб
кириб, ша^арни вайрон этганда шу ансамбль омон
долган.
Шайх А б у А бдуллох, ибн А л и ибн Мухаммад )^аким
ат-Термизий IX асрнинг охирида Термизда яшаган. У бир
ь^анча илмий асарлар яратган (лекин улар бизгача етиб
келмаган). А р а б тарихчилари ва географларининг баъзи
асарларини х,ам таржима ^илган. )^аким ат-Термизий
869 йилда вафот этган. X — X I асрларга келиб унинг
^абри устига унча катта булмаган да^ма ^урилган.
Дах,магу турли хил рангда ж и ло берилган. X I I асрда
да^ма тамоман ^айтадан ^урилиб, мураккаб безаклар
билан безатилган. Кдбр устига о^ мармартош ёт^и зилиб
унга К,уръон оятлари ва биографик маълумотлар ёзиб
^уйилган.
С улто н Саодат ансамбли — урта аср меъморий ёдгор-
ликларидан бири, Сурхон дарёсига я^ин ерда ^ад
кутариб турибди. X асрдан бош лаб бу ансамбль сайидлар
^абристонига айланиб долган. Тарихий маълумотларга
Караганда, Терм из сайидларининг бош лиги амир ^ у са й н
шу ерда дафн этилган. Маълумки, сайидлар узларини
Мухаммад пайгамбарнинг бевосита авлодлари деб ^исоб-
лаб, Шар^ мамлакатларининг ижтимоий-сиёсий >^аётида
катта роль уйнаганлар. Т ем у р ^ам сайидларни узига я^ин
тутган. X V I асрда А б д у л л а х о н II уларни узи тарафига
огдириб олиш ма^садида сайидлар авлодларининг ма^ба-
раларини зиёрат ^илган ва айримларини ^айта тиклатган.
Сайидларни дастлабки ва^тларда очи^ ерларга дафн

202

www.ziyouz.com kutubxonasi
этганлар. X аср охирларидан бош лаб мозор тепасида
ма^бара *;ура бошлаганлар. Ма^баралар ^ар хи л катта-
кичикликдаги пиши^ гиштдан ишланган булиб, уларни
ишлаган усталарнинг j^ap бири узига хос янги эле-
ментлар билан бойитишга ^аракат ^илганлар. Ма^бара-
ларнинг олд томони шар^^а ^аратилган булиб, турли
шаклдаги гиштлар билан чиройли ^илиб ишланган. Амир
Х^усайн ма^бараси бу жи^атдан бош^алардан ажралиб
туради. Умуман, С улто н Саодат ансамбли Ш ар^ меъ-
морчилиги т а р а ^ и ё т и н и н г 700 йиллик даврини уз ичига
олади.
Зурмала минораси — ^ о з и р г и Терм из ша^ридан
10 километр чамаси нарида, А мударё шимолга том он
кескин буриладиган ерда Эски Терм из харобаси са^ла-
ниб долган. А н а шу ерда Зурмала номи билан аталадиган
12 метрли минора ^ад кутариб турибди. Гарчи минора
хароб б у л и б кетган булса-да, у ма^обатлидир. А ъ л о
сифатли гиштдан тикланган миноранинг пойдевори
ни^оятда муста^кам ишланган.
Миноранинг таш^и томонига айланма зинапоя иш­
ланган булиб, ички томонида ^оп-^оронги йулак бор.
Зурмала минораси Эски Терм из билан деярли тенгдош
милодимизнинг дастлабки асрларида бунёд этилган.
Зурмала минораси будда динига топинганлар томонидан
^урилган булиб, уни балогат уйи деб аташган.
Терм из милодимизнинг дастлабки асрларида асосий
ядроси Ба^трия ^исобланган Куш он подшолиги таркиби­
га кирган. А на шу ва^тда ша^ар обод булган. Кушон
давридан бош лаб С урхондарёнинг ^озирги ^удудига
буддизм кириб кела бошлаган. Бу ерга буддий миссио-
нерлари келиб саройлар, бутхоналар ^урганлар.
1^ир^1^из ^асри — Терм из шаэфидан олти километр
наридаги « Н а м у н а » колхози ^удудида жойлашган ^ади-
мий Р ^ и р ^ и з ^асри харобалари ^айбатли куриниши
билан киши эътиборини узига тортади. Бу ёдгорлик
X V III аср узб ек хал^ эпоси билан богланган.
«1^ир^^из» — б у подшох, Гулой и м ва унинг ^ир^та
канизаги ^а^идаги эртакдир. Р ^ и р ^ и з ^асри ^алъани
эслатса-да, лекин аслида йирик феодалнинг ^асри
булган. Икки ^аватли i^acp I X асрда бунёд этилган булиб,
карвонлар ута турцб, бу ерда дам олганлар, ёзнинг
жазирама иссигида шу жойда жон с а ^ а г а н л а р . I^acp
анъанавий Ш ар^ меъморчилиги услуби д а ^урилган. Бу
ёдгорликда арабларгача булган Урта Осиёга хос меъ-

203

www.ziyouz.com kutubxonasi
морчилик мактабининг у с л у б и кузга я ^^о л ташланиб
туради. Каср душманнинг ?$ар ^андай ^ужумидан,
айни^са ф еодалларнинг узаро урушларидан >$имоя
^илишга мослаб ^урилган.
1 ^и р^и з ^асри инсон ^унармандчилиги санъати
намунаси булиб, оддий тупро^ — лойдан яратилган бу
кошона ижодкорларининг, меъморларининг номи маъ­
лум эмас. Орадан куп йиллар утди. I^acp харобага
айланди. А м м о Ь ^ и р ^ и з ^асри I X асрнинг ноёб иншооти
сифатида савлат тукиб турибди.
Ж ар^ургон минораси — ^озирги Ж а р^ургон райони
марказига я^ин ерда бундан 860 йил бурун бунёд этилган
ажойиб минора ^ад кутариб турибди. Бир ва^тлар бу
минора масжид б у л и б хизмат ^илган. Бизгача минора-
нинг харобасигина етиб келган. ^ о з и р минора таъмирла-
ниб асл ^олига келтирилди. М инора урта асрга хос Ш ар^
меъморчилигида м ун оси б урин эгаллайди. Баланд мино-
ранинг ^уббаси ша^арга файз бахш этади. Уша ва^тларда
суфилар шу минора тепасидан тури б азон айтганлар.
Минорадан атрофга ^ар хи л во^еалар тугрисида дарак
беришда ?^ам фойдаланганлар. М и нора X I I асрда ^айта
тикланган. М и нора безаклари гиштдан ишланган. У паст-
дан ю^орига томон ингичкалантириб ^урилганки, бу
осмонупар минорани томоша ^илиш кишига зав*; бахш
этади. М инора ичига саккиз ^иррали ^илиб супача
урнатилган. М и нора таш^арисига ишланган у н олтит^.
думало^ колонна эса худди минорага уралган лентага
ухшаб турибди. М иноранинг пастки ^исмидаги еттита
^иррасига гиштни уйиб ёзув ёзилган булиб, саккизинчи
^ирра билан т у ^ и з и н ч и ь^ирра оралигидаги йул ор^али
миноранинг ичидаги айланма зинапояларига чи^илади.
Миноранинг са^ланиб долган ёзувларидан бирида шу
минорани яратган меъморнинг исми ва бунёд этилган
йули курсатилган. М еъм орнинг исми А л и булиб, ^озирги
Туркманистоннинг Серахс ша^рида исти^омат ^илган
Му^аммаднинг у гли экан. М и нора ^ижрий 502 йилда,
яъни 1108— 1109 йилларда бунёд этилган. М иноранинг
ю ^ори ^исми вайрон б у л и б кетган. Долган ^исмининг
баландлиги 30 метр чамаси келади. Тад^и^отчиларнинг
тахминига Караганда, миноранинг баландлиги 40 метрдан
орти!^ булган. Унинг айланаси 17 метрча келади.
Зараутсой ^ури^хонаси — Термиздан юз километр
нарида Ку^и тог оралигида Зараутсой номли манзарали
жой бор. Ер ости сувлари, ёмгир ва шамол натижасида

204

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ояларда жуда куп шалолалар, горлар пайдо булган.
1932 йилда овчи ва улкашунос И. Ф. Ломаев - тогли
^ишло^ а^олисидан зараут — камар номи билан маш^ур
булган «К,изил суратли го р л а р » тугрисидаги афсонани
эшитиб 1$олади ва бу сирли расмлар ^а^идаги маълу-
мотни Сурхондарё вилояти улкашунослик музейига
маълум ^илади. Тошларга туширилган расмлар олимлар
эътиборини у зига тортади. А р х е о л о г л а р ва рассомлар
барча горларни урганишади. Текширишлар натижасида
тошларга солинган 200 дан орти^ раем ани^ланди. Лекин
улардан фа^ат у ттизтасигина яхши са^ланиб долган
булиб, ибтидоий жамият кишилари овчилик билан
шугулланганликларидан далолат беради.
Зараутсой тошларидаги расмларнинг нусхаси о л и н ­
ган булиб, улар вилоят улкашунослик музейи фондида
са^ланмовда. Зараутсойдаги расмлар тош даврига, яъни
палеолит, мезолит, неолит даврларига мансубдир. Баъзи
расмлар мезолит даврининг охирларида яратилган булса,
баъзилари милодимиздан олдинги I II — II асрларда
кашф этилган, айримлари милодимизнинг бошланишига
я^ин бунёд этилган булса ажаб эмас. М и н г йиллар утиши
билан расмлар у 3 ранги ва сай^алини йу^отган булса-да,
у з о ^ утмишдан са^ланиб долган ёдгорлик сифатида
^имматлидир.
Сариосиё — бундай деб аталишига сабаб, киши-
ларнинг айтишларига Караганда, бир ва^тлар шу ерда бир
киши тегирмон курган ва унинг атрофига келиб, уй-жой
^уриб, урнаша бошлаганлар. Аста-секин бу ер ^ и ш л о ^ а
айланган, а^олисининг купчилиги тожиклардан иборат
булганлиги сабабли улар уз ^ишло^ларини «Т е г и р м о н
бош и», яъни тожикча « С а р и о с и ё » деб атаганлар. Сарио­
сиё кейинги даврда усиб ривожланди. К,ишло^ ша-
^арга — район марказига айланиб ^олди. )^озир ^ам
Сариосиё район марказидйр.
1^арсаган — Шурчи районидаги ^ишло^ номи. А слид а
Кдрсакган ёки ^арсаккон булиши керак. М а^аллий хал^
тулкининг бир турини ^арсак деб атаган. Ь^адимги
туркий тилда Махмуд Кошгарийнинг «Д е в о н у лугатит
ту р к » асарида ^ам ^арсак тулкилар жинсидан булган бир
^айвон, унинг о^ усик; терисидан пустин ^илинади, деб
айтилган. Агар бу сузни «^арасаган» тарзида оладиган
булсак, «^ а р с ак » тулкининг бир тури, « г а н » тожикча
куплик аффиксидир.
Юрчи — Денов районидаги ^ишло^. А сли д а « ю р т ч и »

205

www.ziyouz.com kutubxonasi
булиш и керак. « Ю р т ч и » сузининг узини эса ^уйидагича
изо^лаш мумкин: а) кучиб ^унадиган жой; б ) кучманчи-
лар яшайдиган жой; в) яйлов. Бу ^адимги туркий суз
булиб, чорвадорлар ва кучманчилар яшайдиган жойга
нисбатан ишлатилиб келинган. Фикримизча, юрчи
«ю р т ж о », яъни юртжой урин демакдир. «Ю р т ж о й »,
«ю р т ч и » шаклида к^улланиб келинмоеда. Юрчи сузининг
келиб чи^иш тарихини Б. А. А хм едов узининг «И с т о р и я
Б алха» китобида илмий равишда исботла б берган.
Болдир — С урхондарё вилоятидаги р ш л о ^ номи.
Э тим ологик жи^атдан б у суз ^адимги туркий суз булиб,
асл маъноси тог бурнига ухшаган кутарилиб ч и ^ а н
нарса, демакдир. М ахм уд Кошгарийнинг «Д е в о н у
лугатит т у р к » асарида болдир — тог бурни тарзида
учрайди. Шунингдек, девонда « б о л д и р » бош^а компо-
нентлар билан ^ушилиб, болд ир угил, ^из (угай угил,
угай ^из) маъносида ^ам ^улланилган.
Д е ^ б о л о — Бойсун районидаги ^ишло^. Ерли хал^
«д и й б о л а », « д и б о л о » тарзида талаффуз ^илади. Бу суз
тожикча де^ ( р ш л о ^ ) , б о л о (баланд ю ^ о р и ) компо-
нентларидан ташкил топган, д е ^ б о л о — «ю ^ о р и р ш -
ло!^» демакдир. Д е ^ б о л о номи билан аталадиган р ш л о ^ -
лар республикамизнинг Самарканд, Р^аип^адарё вило-
ятларида ^ам учрайди.
П у л х о к и н — Бойсун районидаги ^ишло^. 1^ишло^-
нинг шимолий ^исмида ер ости сизот сувларининг
^ушилиши натижасида катта ари^ пайдо булган ва
табиий ^олда ер ^атлами тагидан о^иб утиб куприк
шаклига келиб долган. П у л х о к и н форс-тожикча пул
(ку п ри к), хок (т у п р о ^ ) компонентларидан ташкил
топган, « к и н » эса тожикча сифат ясовчи ^ушимчадир.
Ш у н га кура П у л х о к и н — тупр о^ли куприк, деган маъно­
ни билдиради. 1^ и ш ло 1^ а .^ам «т у п р о ^ куп ри к» номи
берилган.
Эгарчи — Бойсун районидаги ^ишлоьу М а^алли й
хал^ «и й а р ч и » деб атайди. Айтишларича, б у р ш л о ^
жойлашган ер отнинг эгарига ухшаган булганлиги учун
«и й а р ч и » деб аталган. Фикримизча, б у р ш л о е д а
^ачонлардир эгар ясовчи косиблар булган ва шунинг
учун «э га р ч и л а р » яшайдиган жой деб номланган булса
керак.
8 март ^ишлогининг тарихи. Бу ^иш ло^ Сариосиё
районида жойлашган. Октябрь тунтаришидан олдин
у ^ишло^ урнини ту^ай ва майда куллар ^оплаб ётар эди.

206

www.ziyouz.com kutubxonasi
У ерда ^ар хил ва^ший ^айвонлар куп булган. Кейинча-
лик бу ерлар аста-секин узлаштирилиб, янги ерлар
очилди, янги уйлар ^урилди ва одамлар яшай бошлади-
лар. ^и ш лоа д а аввал жуда куп кул булганлиги сабабли
« К у л ^и ш логи » деб ^ам аталиб келган. 2-жа^он уруши
йилларида ^ишло^ хужалик ишларини боип^ариш хотин-
^излар зиммасига тушганлиги, ^амма ишларни хотин-
^излар бажарганлиги учун « К у л » ^ишлогига 1946 йили
Х а л^ар о хотин-^излар куни байрами «8 март ^и ш логи »
деб ном берилган.
Ш урчи — Сурхондарё вилоятининг районларидан
бири, у 1935 йилда ташкил топган. Шурчи деб номлани-
шига асосий сабаб район ^удудидаги ерлар ^еч нарса
экиб булмайдиган даражада шур булган. Ш уни нг учун
^ам Ш урчи номини олган. ^ о з и р га ^адар экин экишдан
аввал шури ювилиб, сунг экин экилади.
Бойсун — Сурхондарё вилоятининг районларидан
бири. Унинг номи ^а^ида ^ар хи л фикрлар мавжуд.
А йрим тад^и^отчиларнинг фикрига Караганда, Бойсун
топоними киши номи билан, яъни тарихий шахе булган
А мир Темурни нг невараси Б ойсун^ур номи билан
ало*;адор деб ^исоблайдилар. Бойсун*;ур — Ш о^р у^н ин г
учинчи угли. Онаси Гав^аршодбегим. А с т р о б о д ва
Ж у р ж он вилоятларининг ^окими булган. Б ойсун^ур
сузининг i^yp аффикси тушиб ^олиб Бойсун б у л и б
долган, деган фикрлар ?^ам мавжуд.
Бу район ^удудида топонимикаси ^изик; булган
^ишло*;лар куп учрайди. Масалан:
Ажрим — бу ^ишло^ номининг маъноси ажратилган
булиб, берилган деган маънони англатувчи узбекча
номдир. 1^ишло^ географик жойлашишига кура марказ-
дан жуда чеккада, а^оли сони кам. Тунтаришдан олдин
бой-имомлар ерларни дездонлар га чорикор сифатида
бу либ-були б, ажратиб, чегараларини ажрим ^илиб
берган. Ердан олинган ^осилнинг туртдан бирини уша
бойларга беришган. Чорикорлар уз ерларини ани^
ажратиб олганлар, шунинг учун б у ^ишло^ номи Ажрим
бу л и б долган дейишади.
Даштигоз — бу ^ишло^ номининг маъноси икки
таркибий ^иемдан: «д а ш т » ва « г о з » сузидан иборат. Бу
ердан сой утган, сой ер сат^идан жуда чу^ур булиб,
уз со^илларига сув бермаган. Сувдан дашт томонлардан
учиб келган урдак ва гозларгина нафланганлар, холос.
Ш уни нг учун бу жойни даштдан келган гозлар яшайди-

207

www.ziyouz.com kutubxonasi
ган жой, деб атаганлар. М а^аллий хал^ (тож и клар ) бу
сузларни бирга ^ушиб Даштигоз деб юритганлар. Х,озир
хдм шу ном билан аталади.
Д У Г О Б А — (д)^оба) — тог ^ишлоги булиб, икки сой
^ушилиши жойида жойлашганлиги учун шу ном б е ­
рилган. ^а^и^атан хдм ^ишло^ Кдйрок, ва Хужанпок
дарёси цушилган жойда жойлашган. Тожикча Д угоба
б у л и б узлаштирилган.
Ж ар^и ш ло^ — узбекча ном булиб, жар буйидаги
^ишло^ маъносини билдиради ва ^озир ^ам шу номда
аталади.
Ж уж а було!^ — тог олди яйлови. Серут, серсув ерда
жойлашган. Бу ерга берилган ном у 3(5екча булиб,
маъноси жой шароитига ^араб берилгандир. Чунки бу ер
овлоь; жой булиб, ёзда ^ушлар б е м а ло л бола очишган. Ёз
мобайнида жужаларнинг чий-чийи тинмаган, жужа —
кичик маъносида ^улланилган. Бу кичик б у л о ^ деган
маънони ^ам билдиради.
Заранг 6уло1$. Аф.соналарга кура, бу ерда чорва-
дорларнинг ^омийси ^алок булган эмиш. Унинг ^абри
б у л о ^ бошида булиб, б у л о ^ устидан заранг дарахти усиб
ч и ^ а н . Заранг тагида б у л о ^ булгани учун б у жойни
Заранг б у л о ^ дейишган. ^а^и^атан ^ам б у л о ^ атрофида
одам ^учогига сигмайдиган заранг дарахти ^озир ^ам ^ад
кутариб турибди.
Омонхона. А ф сонада айтилишича ^азрати А л и
Бойсун тогларини томоша ^илиб юриб, шу ^ишлоада дам
олган ва ётишда доимо: «о м о н б у л », «душман тегмасин»,
деб ётар эркан. 1^ишло^ чу^ур дарада жойлашганки,
^озирда ^ам б у ерни топиш анча ^ийин. 1^ишло^ жанжал-
туполонлардан х ол и булгани учун ^ам шундай аталган
булиш и мумкин. 1^ишло^нинг шимол тарафида шифо-
бахш сув чи^адиган жой ва табиий музхона бор. Бу
шифобахшлик хусусиятидан дин арбоблари усталик
билан фойдаланганлар ва уша ерни бой лик туплаш
манбаига айлантирганлар. Ю^оридаги афсоналар
^а^и^атга жуда я^ин. {^ишлор; ^амма томондан тог билан
уралган, хотиржам яшаш мумкин булгани учун ^ам унга
Тинхона, Омонхона деб ном берган булишлари мумкин.
Сари^амиш — ^ишло^ икки хил номланишига сабаб
эскидан ^унармандчилик ривожланиб, буйра ту^увчилар
(буй р а эса ^уриган ^амишдан ту^илган) маркази
булганлигидир. К ^ш ло^н ин г шимолидаги чангалзорлар-
да усадиган ^амишзорга нисбатан — ^амиш, чангалзор

208

www.ziyouz.com kutubxonasi
куригач бу ердаги ^амишлар у з о ^ ва^т саргайиб ётишига
нисбатан сари^, яъни Сари^амиш б у л и б долган.
1^изил гул^ин — 40-йилларда ^урилган ^ишло^. Даст-
лаб бу ер «К,изил т у л ^ и н » колхози ^удуди булган ва
ах,«ли келиб жойлашган. Коллективлаштириш тул^ини
оммавий туе олганлиги учун шундай ном олган.
1^айрок, — тоглик, ь^ишло^. Тогн и н г этагида жой-
лашганлиги учун бу ерда табиий шароит натижасида
тошлар силли^лашиб, мех,нат ^уролларининг тигини
уткирлаш учун ишлатилган. Ш унинг учун бу ердан
^айрок, тошлар куплаб оли б кетилган. Валким ^айро^
тош кун учраганлиги учун шу номни олган булиши
мумкин. Натижада ^ишло^ шу номни олган.
1^ургонча — у з о ^ т о г л и ^ ^ишло^ булиб, кичик фургон
деган маънони беради. Айтишларича, бу атрофда иккита
фургон булган. Биттаси муста^кам катта фургон булган,
иккинчиси кичкина. Бир куни табиий офат натижасида
ь^атти^ сел келиб, катта к^ургонни олиб кетган. Кичик
фургон эса четроеда булгани учун омон долган.
1^иличбог — бу жой шу ернинг куринишига ^араб б е ­
рилган. Агарда бирон баландлик жойдан ^ишло^^а назар
солинса, уй ва боглар чузилиб ^иличга ухшаб кетади.
1^ушбуло^ — икки б у л о ^ сувининг ^ушилишига ^араб
номланган. Заранг б у л о ^ билан Кукбулор> уртасида
жойлашган. Булов; уртаси серут, ажойиб яйлов. Бу ер
яшаш учун ^улай булганлиги сабабли ^адимдан а^оли
исти^омат ^илган. Демак, ^ушбулок, номи билан Янги-
обод ^ишлоги вужудга келган. >^озир ^ам шу ном билан
аталади.
М орбуло^ — ажойиб, манзарали яйлов марказидаги
булок, номи. Айтишларича, шу бу л озд а н кечанинг маълум
найтида катта бир илон $и^иб турар экан. Тасодифан
уни бир киши куриб к,олиб, юраги ёр или б улганмиш.
Шундан сунг, бу булок, морбуло^, яъни и л о н б у л о ^ деб
атала бошлаган. Ш у ном ^озир хдм са^ланиб долган.
Уртабуз — марказдаги кур и к, деган маънони бил-
диради. Чунки ^ишло^ атрофи катта сувсиз текисликдан
иборат. Уша ^ишлок, жойлашган х,удудгина узлашти-
рилган булиб, уртабуз, яъни марказий буз ер деб аталган.
Кейинчалик бош^а ерлар ?^ам узлаштирилган, аммо
^ишло^нинг номи Уртабуз б у л и б долган.
Селга —- Сурхондарё вилоятидаги Б обото г этагидаги
дара ва ^ишло^ номи. Куклам найтида сел келадиган
сойлик ва шунингдек дара огзида сел келган л ой к,а —

14 А . Н а б и е в 209

www.ziyouz.com kutubxonasi
чиринди ^умлардан ^осил булган унумдор ерлар « с е л г а »
ёки « с е л ч а » ерлар дейилади.
Гиламбоп — Сурхондарё вилояти А н го р районидаги
^ишло^ номи. 1'ожикча гиламбоп — гилам ту^увчи
демакдир. Г илам бопли деган у руг ^ам булган.
Гулиоб — Сурхондарё вилояти Сариосиё районидаги
^ишло^ номи. Г улиоб, г у л о б — атиргул суви. Илгари
атиргул баргини ^айнатиб, буглатиб тайёрланган хушбуй
сув г у л о б дейилган. Кучма маънодаги топоним, аммо
^озир ^ишлоада « г у л о б » тайёрланмаса ^ам атиргул куп
усади.

4. Самарканд вилояти топонимикаси ва уни


урганиш

Узбекистон тарихи курсидаги « Т е м у р давлатининг


ташкил топ иш и » деб номланган мавзуни утиш жараёнида
Самарканд вилояти колхоз, совхоз, цишлок, районлари
топонимикасини урганиш ва ундан дарсда фойдаланишга
багишланган намунавий даре режаси.
Д а р с н и т а ш к и л к ; и л и ш : а) синфнинг дарега
^озирлигини кузатиш: б ) у>^УвчилаР диь^атини дарега
жалб ^илиш.
Утилган мавзу: « X V I аерда маданиятнинг ривожлани-
ш и» мавзуси юзасидан у^итувчи у^увчилардан сурайди.
Утилган мавзуга ^ис^ача я кун ясаб, янги мавзуни
бошлайди.
Янги мавзу: « Т е м у р давлатининг ташкил топиши».
Дарснинг ма^сади: У^увчиларга X I I I аернинг охи-
ри — X I V аернинг биринчи ярмида Урта Осиёдаги а^вол,
Самар^андда сарбадорлар ^аракати. Тем у р н и н г ^окими-
ятни олиши ва унинг ф оти^ли к юришлари ^а^ида ^амда
Т е м у р давлатининг ички ^аёти, « С у ю р г о л л а р » тизими ва
Т е м у р даврида ф еодал эксплуатациянинг кучайиши
тугрисида маълумот беришдан иборат.
Янги мавзу режаси:
а) X I I I аернинг охири — X I V аернинг биринчи
ярмида Урта Осиёдаги а^вол;
б ) Самар^андда сарбадорлар ^узголони;
в) Темурнинг ^окимиятни ^улга олиши;
г) Темурни нг ф оти^лик юришлари;
д) Темур давлатидаги ички ^аёти;
е) Темур босиб олган ша^арлар, ^урдирган бинолари-
нинг номлари.

21 0

www.ziyouz.com kutubxonasi
Янги мавзунинг конспекти
I. X I I I асрнинг охири — X I V асрнинг биринчи ярмида
Урта Осиёдаги аувол. Узбекистон ^удудига келиб долган
мугуллар аста-секин утро*; ^аётга кучиб, ислом динини
^абул ^ила бошлайдилар. Бу эса, уз навбатида, мугуллар-
ни борган сари ма^аллий, айни^са туркий хал^ларнинг
маданиятини, урф-одатларини, тилини ^абул ^илишга ва
буларга сингиб кетишга олиб келади. Ш у жараён
ма^аллий, утрок> хал^ ^аётига ?^ам таъсир курсатади.
М у г у л ^арбий о^суякларининг унумдор ерларга кучиб
келиши ма^аллий а^олининг хужалигига зарба берди.
А йрим хужаликлар уз жойидан си^иб чи^арилади.
^ у к м р он доиралар ^аётида руй берган б у узгаришлар
уларнинг давлат ^окимиятини ^ам ^улга олишларига
имкон беради.
Мовароунна^рдай маданий улка билан муста^кам
ало^а урнатишга интилган мугул хони Кенакхон (1309 —
1326) утро^ ^аётга кучиб, ^окимиятни бевосита уз к ули­
га олади. У Р^аш^адарё во^асидаги ^адимги Насаф ша^ри
ёнида узига сарой ^урдиради ва шу жойдан туриб
мамлакатни идора ^илади. Кейинчалик бу сарой ёнида
ша^ар бунёд этилади ва «1^.арши» деб аталади.
Мамлакат мугул хонларининг вассаллари булмиш
ма^аллий феодаллар ^укмронлиги остида эди. Чунончи,
Шош, Утрор, Тароз каби ша^арларда маликлар, Бухорода
илгаридек садрлар ^укмронлик ^илардилар. Мамлакатда
сиёсий в&> и^тисодий бирлик, умумий пул тизими ^али
йук; эди. Мовароунна^рнинг вилоят ва ша^арлари
^окимлари соли ^ ва улпонларни йигиб хонга беришда
купро^ уз манфаатларини кузлардилар. Солик^ унди-
ришнинг откуп тизими ме^наткаш хал^нинггина эмас,
балки урта таба^аларнинг ^ам тинкасини ^уритганди.
Ша^ар ва ^ишло^ларнинг а^олиси мугуллар урнатган
тартиблардан, шу жумладан, лаънати откуп тизимидан
жуда норози булган эди.
Кепакхон (1318 — 1326) давлатни идора этиш тизими-
ни ^айта ^уришга ^арор берди ва маъмурий ^амда пул
исло^оти утказди. Давлат туманларга (округларга)
булинди. Энди ма^аллий ^укмронлар — маликлар ва
садрларнинг уринларини турк-мугул ^абила ва уруг
бошли^лари эгаллади. Бутун мамлакатда ягона пул
тизими жорий ^илинди. Ь^ушни давлатлар билан савдо
муносабатларини яхшилаш учун, Эронда булганидек,
Мовароунна^рда ^ам кумуш динор ва дцр^ам зарб
211

www.ziyouz.com kutubxonasi
^илинди. Натижада пул муомаласидаги чалкашликлар,
амалдор ва савдогарларнинг гайри ^онуний хатти-
хдракатлари чеклаб ^уйилди.
Кепакхон исло^ оти мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий
^аётида ижобий роль уйнади. Биро^ ^арбий-кучманчи
о^суякларнинг *;оло^ ^исми бу исло^отни ^абул ^илмай-
ди. Ф е о д а л ^окимлар ^амда со ли ^ йигувчилар уз даро-
мадларининг бирор кимса томонидан чекланишини
истамас эдилар.
Чигатой ул ус и X I V асрнинг 40- йилларида иккига:
Ш ар^ий Туркистон, Еттисув ва И л а во^асини уз ичига
олган М у гу ли стон га ^амда Мовароунна^рга бу ли н и б
кетди. Мовароунна^рни турк ва турклашаётган мугул
амирлари идора ^ила бошлайди.
Мовароунна^рда ф еодал тар^о^лик ^укм сурарди.
X I V асрнинг 50-йилларида мамлакатда бир неча хон лик
ва бекликлар булиб, улар уртасида низолар ва урушлар
бу л и б турарди. Давлат ишлари бутунлай издан чивди.
Низолардан айни^са д е ^ онлаР катта зарар курдилар.
Умуман, Мовароунна^рнинг а.\воли йил сайин ёмонлаша
борди. Бунинг устига, Шар^ий Тур ки стон ва Еттисувдан
(яъни М у гу л и с тон д а н ) мугул хонлари бир неча марта
Мовароунна^р устига юриш ^илиб, у ни талаб ^айтдилар.
М у гу л и с тон амирларининг талончилик юришларига
^арши кураш бош ланиб кетди. Х а л ^ ^узголонлари
бошланди.
II . Самар^андда сарбадорлар цузголони. Сарбадорлар
^аракати даставвал 1337 йили Х ур осон д а бошланади.
Сарбадорлар « у з ма^садларимизга эришиш учун дорга
осилишга ,%ам тайёрмиз», деган шиор остида м угул
бос^инчилари ва ма^аллий ^укмдорлар зулмига ^арши
кутарилдилар. Улар Х у р осон н и н г гарбий ^исмида м угул-
лар ^укмронлигига бардам бердилар. Сарбадорлар
Ху р осон н и н г бир к^исмини ишгол ь^илиб, муста^ил давлат
тузишга муваффа^ булдилар. Бу давлат (маркази
Сабзавор шаэфи) ^арийб 45 йил (1337 йилдан 1381 йилга-
ча) ^укм сурди. Сарбадорлар асосан д е ^ о н л а р , ^унар-
мандлар, ^уллардан иборат булган. Бу ^аракатга
а^олининг бош^а норози гуру^лари жумладан, шайхлар
^ам ^ушилди. Сарбадорлар давлати демократик асосда
тузилган эди. 1^уллар тула озод ^илинмаган бу л са ^ам,
улар бош^алар билан бир ^аторда саналар эди.
Ш у тарифа сарбадорлар ^аракати Мовароунна^рда
^ам бошланди. Бу ^аракат X I V асрнинг 60-йилларида

212

www.ziyouz.com kutubxonasi
мугул хонларининг Мовароунна^рга ^ужуми сабабли
бошланди.
1365 йилда М у гу л и с тон хони Илёсхуж а Моваро-
унна^рга ^ужум ^илиб, ^озирги Чиноз атрофида
Мовароунна^р амири )^усайн ва у билан биргаликда
сиёсий курашда ф аол ^атнашиб юрган Амир Тем ур
устидан галаба ^озонади. Бу уруш тарихда «жангги л о й »
номи билан маш^ур. ^ у са й н билан Тем ур мамлакатни
уз ^олига ташлаб, Амударёнинг нариги тарафига ^очиб
кетадилар. И л ёс ху ж а Мовароунна^рнинг ичкарисига
бостириб киради. Аскарсиз долган Самарканд а^олиси
йигилиб, биринчи навбатда ша^арни мугуллар ^ужуми-
дан >$имоя ^илади. ^аракатнинг бу бос^ичида ша^ар
а^олисининг турли таба^алари, ша^ар атрофидаги
д е ^ о н л а р ф аол ^атнашадилар. ^унармандлар орасидан
чи^^ан А бу бак р 1^алавий (пахта титувчи) Самарканд
мадрасасининг талабаси М авлонозода сарбадорлар
^узголонига ра^барлик ^иладилар.
Ша^ар мудофаачилари мугуллар ^ужумини ^айтара-
дилар. Шиддатли жангда И лёсхуж анинг аскарлари
жиддий маглубиятга учраб, ^олган-^утганлари ^очиб
Кутулади. Натижада Мовароунна^р мугуллар зулмидан
озод ^илинади. Ш ундан сунг Самарканд мудофаачилари-
нингжанговар ^исми — сарбадорлар ички душманлардан
уч ола бошлайдилар. Улар катта ер ва мулк эгаларига
i^apum курашадилар. Ф ео да лла рн и н г мол-мулки ва уй-
жойлари мусодара этилади. Сарбадорлар бутун ^иш
давомида Самар^андни узлари идора ^илиб турадилар.
Ба^орга келиб амир ^ у са й н билан Т ем у р катта ^ушин
билан Самарканд атрофида пайдо буладилар. Улар
^ узголонн ин г ^а^и^ий ра^барларини ва ф аол ^атнашчи-
ларини ^ийла билан уз ^арорго^ларига алдаб келтириб,
уларнинг купчилигини у л Дирадилар ва ша^арни цулга
оладилар. Ру^онийлар намояндаси Мавлонзода Амир
Т е м ур ни нг васийлиги билан омон ^олади. 1^узголон
бостирилади.
III. Тем урнинг си ё си й уокимиятни цулга олиши ва
у ни нг ф отщлик юришлари. Т ем у р 1336 йили Кеш
(Ш аэф исабз) я^инидаги Хужа илгор ^ишлогида тугилди.
У нинг отаси амир Тарагай ва амакиси )^ожи барлос катта
ф еодаллардан булиб, барлос ^абиласининг бошлиь;лари-
дан эди. Ёшлигидан ^арбий ишга ^ и з и ^ а н Т ем у р тезда
жанговар гуру.^лар ташкил ^илади. У 1350— 1360 йиллар-
да кучайиб кетган ф еодал урушларда баъзи амирлар

213

www.ziyouz.com kutubxonasi
томонида туриб ^атнашади. 60-йиллардан кейин Моваро-
унна^р амири ^у са й н билан бирга мугуллар ^ужумига
^арши курашиб ва сарбадорларга зарба бериб, ^усайн-
нинг ^укмронлигини тиклайди.
Л еки н куп утмай Тем ур билан ^усайн ни нг оралари
бузилади. Мамлакатда юз берган огир сиёсий ва
и^тисодий вазиятдан, ф еодал тар^о^ликнинг кучайиши,
ички феодал урушларнинг узлуксиз давом этиши ва
таш^и душман ^ужумларининг авж олишидан, д е ^ о н ч и -
лик, ^унармандчилик ва савдо-соти^ ишларининг огир-
лашганидан савдогарлар, ^унармандлар ва д е ^ о н л а р
гоятда норози эдилар.
А ^ о л и н и н г турли таба^алари орасида мавжуд булган
огир а^волдан ^утулиш учун мамлакатни бирлаштириш
ва марказлашган давлат ташкил этиш ^аракати кучаяди.
Л еки н ^абила ва уруг бош ли^ларининг купчилиги бу
^аракатга ^арши чи^адилар. Чунки улар феодал анархия
ва сператизм тарафдорлари эдилар.
Тем ур эса ^абила ва уруг аслзодаларидан таш^ари,
ру^онийлар ва савдогарларга таяниб, 1370 йилда Балх
ша^рида амир ^ у са й н билан урушиб, уни енгади. ^ у са й н
улдирилади. Т ем у р у л у г амир унвонини олади ва
Мовароунна^рни идора ^ила бошлайди.
Т ем у р узига хос ташкилотчилик ^обилиятига ва
^арбий истеъдодга эга нозик сиёсатчи ва зур давлат
арбоби эди.
Тем ур Урта Осиёда у заР ° феодал тар^о^ликка
бардам берди, улкани бирлаштириб, Самар^андни пой-
тахт ^илди. У 1372 — 1388 йилларда Хоразмга беш марта
^арбий юриш ^илиб, уни О лтин Урда давлатидан
ажратиб олиб, узига буйсундирди. Катта хавф солиб
турган Олтин Урда устига бир неча марта юриш ^илиб,
1395 йилда Тухтамиш хоннинг ^ушинини тор-мор келтир-
ди. Бунинг о^ибатида О лтин Урда хонлиги заифлашди.
Т ем у р Волга буйларини ^ам итоатга келтирди, Кавказга
^ужум ^илиб, у ерни ^ам уз ^укмронлигига утказди.
Тем ур Эрон билан И р о ^ устига беш марта лашкар тортиб
эорди, ни^оят 1401 йилда уни буйсундирди.
Тем у р 1398— 1399 йилларда ^ и нд истонн ин г шимолий
^исмини забт этди. 1402 йили А н га р а ёнида Туркия
султони Боязид I устидан галаба ^озонди. Т ем у р катта
крушин билан Х итой сафарига ч и ^ а н ва^тида, 1405 йили
^трор ша^рида вафот этди.
Ш ундай 1$илиб, Теми р 1370 йилдан 1405 йилгача
214

www.ziyouz.com kutubxonasi
булган 35 йиллик ^укмронлиги даврида бирмунча
мамлакатларни уз тарафига утказди ва ^и н д и стон ^амда
Хитойдан то J^opa денгизга ^адар ва Ф о р с ^ултигидан то
О р о л денгизига ^адар чузилган гоят катта ^удудни
уз ичига олган улкан давлатни вужудга келтирди.
У ерларда куплаб масжид ва мадрасалар ^урдирди.
Ша^арларни обод ^илди, илм-маърифатга ^омийлик
1^ИЛДИ.
IV . Темур давлатидаги ички %аёт. У з о ^ давом этган
фотих,лик юришлари натижасида Т ем у р катта бир
^удратли давлатни вужудга келтирди. Т ем у р уз давлати­
даги (Мовароунна>фдан бош ^а) купгина вилоят ва
мамлакатларни угил ва набираларига хизмат курсатган
айрим амирларига су ю р го л тарзида инъом ^илди.
С у ю р гол эгалари узига инъом этилган вилоятлар ва
мамлакатларда деярли муста^ил ^укмрон эдилар. Барча
со ли ^ ва даромаднинг катта ^исми уларнинг хазинасига
келиб ту шар эди.
Шундай ^илиб, Тем ур давлати ф еодал улуслар
бирлашмасидан иборат булиб, унда чинакам марказла-
шиш учун етарли и^тисоДий замин ^али йу^ эди. Л еки н
ички урушларга бардам берилиши натижасида мамла-
катнинг хужалик ва маданий >^аёти маълум даражада
яхшилана борди.
Мамлакатда ички урушларнинг тухтатилиши, буйсун-
дирилган улкалардан куплаб бойлик ва турли ^унар-
мандлар олиб келиниши туфайли Мовароунна^рда
дех^ончилик, ^унармандчилик, савдо ва маданият, айни^-
са ша^ар ^урилиши ривожлана бошлади.
Тем ур мамлакат пойтахти Самар^андга ало^ида ;
а^амият берди. Бу ша^арда масжид, Мадраса, хона^ох,,
янги бозорлар ва савдо р£сталари барпо ^илди. У Самар­
канд атрофида бир ^анча гузал боглар барпо ^илдирди.
Уша ва^тда Темур саройида булган испан элчиси
Клавихонинг ёзишича, «Самарканд р м м а нарсага бой:
нони, мусалласи, ширин-шакар мевалари, паррандаю-
даррандалари, барра ва сур гуштлари та^синга сазовор».
Унинг шойи-атласлари, «г у л н о р бахм аллари» ва бош^а
^ар хил ту^имачилик матолари ^ам гоят куп эди.
Самар^андда турли асл буё^лар ишлаб чи^арилди. Унинг
^огози жа^он бозорида маш^ур эди. Рим, Хитой,
>^индистон ва бош^а катта давлатлар билан булган таш^и
савдода Самарканд катта урин тутарди.
Мовароунна^рда и^тисодий ^аётнинг ривожланиши

215

www.ziyouz.com kutubxonasi
билан бирга ^арбий-фео-
дал доиралар, ру^оний-
лар ва савдогарлар бойи-
ди. А м м о ме^наткашлар-
нинг а^воли енгиллашма-
ди. Д е ^ о н ва ^унарманд-
ларнинг ф еодалларга
^арамлиги кучая борди.
Янги мавзуни жи^оз-
лаш. Испан элчиси Рюи
Гонзалес де Клавихонинг
маълум эсдаликларидан,
Низомиддин Шомий, А б-
дураззок, Самар^андий-
------ — ■— ларнинг асарларидан ва
Самарканд. Ш е р д о р мадр асасинин г X IV — X V I асрларда
ёнбоши V7 гл г г
Урта О си е харитасидан
фойдаланилади.
Д аре утказиш услуби: а) даре огзаки баён ^илиш
тарзида утказилади;
б ) аралаш даре тарзида олиб борилади;
в) у^итувчи мавзуни замонга боглашда утмишнинг
азоб-у^убатларига ^арши озодлик учун курашган хал^
оммасининг уша даврдаги а>>волини х,озирги кундаги
фаровон ^аёт билан, улар ь;ул кучи билан ажойиб ^илиб
курган меъморчилик ёдгорликларини ^озирги замон
осмонупар бинолар билан солиштириб боради.
Янги мавзуни муста^камлаш учун саволлар: а) нима
сабабдан сарбадорлар ^узголон кутардилар? б) Темур
давлати ^ачон ва ^андай ташкил топди? в) Тем ур
давлатининг ички ^аёти ^андай эди? г) Самарканд ша^ар
топонимикасини биласизми? каби саволлар 5ЧувчилаР
олдига ташланади.
Уйга вазифа: у^увчиларга « Т е м у р давлатининг таш­
кил топиш и» деган мавзудаги топонимларни тогшб
келиш, яъни Самарканд, Катта^ургон, Навоий, Хатирчи,
Пойари^, Пастдаргом, Ургут ва бош^а номларнинг келиб
чи^ишини урганиб келиш топширилади.
У^итувчи янги мавзуни баён ^илишда су^батни
Самарканд сузининг этимологиясидан бошлайди.
Самарканд — Урта Осиёдаги энг ^адимий ша^арлар-
дан бири. Бу ша^арларнинг А ф р оси ёб, Мароканда,
Самариана, Сараманка, Саккана, Санман-ген, Самакиян,
Сумрон, Шамаркент, Самаран, Симроят каби вариантла-

216

www.ziyouz.com kutubxonasi
Самарканд. Ш е р д о р мадрасаси.

ри бор. Ша^арнинг этимологияси тугрисида бир ^анча


фикрлар баён этилган. Л еки н Самарканд «С ем и зк е н т»,
яъни семиз ша^ар, бой ша^ар деган маънони билдиради,
деган фикр А б у Рай^он Беруний, Махмуд Кошгарий,
Бобур асарларидагина эмас, балки тарихчи Мирхонд-
нинг «Равзат ус-сафо»сида, X V асрда Темур саройига
келган испан элчиси Р. Гонзалес де Клавихонинг
кундалик дафтарида >^ам ь;айд ^илинган.
Самар^анднинг бунёдга келган ва^ти ва «Самарканд»
деган сузнинг келиб чи^иши ^али ани^ланган эмас.
Ш ар^ муаллифлари «С а м а рк ан д» сузининг биринчи
^исми, яъни «С а м а р » сузи шу шахдрга асос солган ёки
шахдрни босиб олган кишининг исми билан бо гли ^ бир
ь^атор сунъий таърифларни таклиф этдилар. Бирок, баъзи
олимлар тарихда бундай киши булган эмас, деб ^исоб-
лайдилар. Сузнинг иккинчи ^исми « к е н т » ша^ар номи
маъносини беради. Бу сузнинг кант, кан, ган, гон, ^анд
каби шакллари ^ам булиб, бу сузлар ^ам ша^ар деган
маънони англатади. Баъзи Европа олимлари бу ном
^адимдан долган Санскритга я^ин, яъни йигилиш
сузидан келиб чи^^ан деб изо^лайдилар. А нтик давр
муаллифларининг асарларида ша^ар «М а р о к а н д а » деб
аталган. Бу ^а^и^атга анча я^ин булиб, Мароканда
Самарканд сузининг юнонча айтилишидир. X I аср

217

www.ziyouz.com kutubxonasi
олимларидан А б у Рай^он
Беруний ва Махмуд Кош-
карий ша^ар номининг ке­
либ чи^ишини «С ем и зк е н т»,
яъни семиз ша^ар сузининг
б узиб талаффуз ^илиниши-
дан, деб тушунтирадилар.
Республикамизнинг ви­
лоят маркази булмиш ушбу
Самар^анддан таш^ари яна
бир неча Самар^андлар маъ-
лум: ^адимги М угулистонда
X I I I асрдаё^ Самарканд ша^-
ри булган; Бобурнинг тога-
си У л у гб е к Афгонистонда-
ги бир ^ишло^ни Самар­
Самарканд. Улугбек расад- канд деб атаган; Урта аср-
хонаси ларда Мовароунна^рнинг
жануби-шар^ий бурчаги-
да кичик ^амар^анд номли катта ^ишло^ булган;
Р^озогистонда Темиртов ша^ри 40-йилларгача Самарканд
деб аталган; худди шу ерда, Н ура дарёси буйида
Самарканд сув омбори ^урилган; Фаргона вилоятининг
Богдод районида Самарканд ^ишлоги; Сурхондарё
вилоятининг Сариосиё районида Боги Самарканд ^иш-
логи: Фаргона вилоятидаги Ф ур^ а т номли а^оли яшайди-
ган ^удуд ёнида Самарканд Макай к^ишлоги; Самарканд
вилоятида Самарканд ариги; Самаркандкутон деган жой;
Туркистон тог тизмасида Самарканд чувдиси бор.
Бундан тапн^ари, Тошкент, Бухоро, Насаф каби ша-
^арларда Самарканд дарвозалари булган.
Х у л о с а ь^илиб айтганда, Самарканд мамлакатимиз-
нинг энг кекса ша>;арлари ^аторидан жой олган ва ^ар
хи л номлар билан аталиб келинган. 1968 йилда 2500 йил-
лиги нишонланган. Самарканд ша^рининг тононимикаси
^алига ^адар илмий жи^атдан тад^и^ ^илинмаган.
Ж о м ^ишлоги — Самарканд вилоятининг Н у р о б о д
районидаги ^ишло^нинг номи. Бу суз форс тилидан
олинган булиб, ^ада^, металлдан ёки сополдан ясалган
идиш демакдир. Чунки ^ и ш л о р и н г ^амма томони тог
билан уралган булиб, худди жомга, яъни косага ухшайди.
Ж о м дейилишининг боиси >^ам ана шу у х ш а ш л и к Д а н
келиб чи^^ан.
Катта^ургон — Самарканд вилоятига ^арашли ша^ар.

218

www.ziyouz.com kutubxonasi
Самарканд. Ш о ^ и З ин да

Зарафшон водийсининг текислик ^исмида, Нарпай


аригининг чап со^илида, денгиз сат^идан 485 метр
баландликда жойлашган. Купгина археологияга оид
^азишма ишлари олиб борилганлиги натижасида Кат-
та^ургонда купгина оссуарий, яъни остадонлар (с о п о л
то б у тл а р ) топилган. Т о б у т д а суяклар, дафн маросими-
нинг урф-одатларини тасвирловчи расмлар са^ланиб
долган. Катта^ургон я^инида ^адимги Рабинжон ша^ри
ь^олди^лари топилди. Рабинжон ша^рини X I I асрда
Хоразм хони талаб, вайрон к;илган. Катта^ургоннинг
эски ша^ар ^исми X V I I асрнинг сунгида вужудга келган.
X V I I I асрда катта ша^арлар ^аторида ^исобланган.
Ша^ар ^алин пахса девор билан ураб олинган, унинг

219

www.ziyouz.com kutubxonasi
туртта дарвозаси булган. Ша^ар катта булганлиги учун
^ам Каттакургон деб ном олган.
Н урота — Самарканд вилоятига карашли районлар-
дан бири булиб, шу ном билан аталувчи район
марказидир. Район тог билан уралган, хуштабиат, гузал
манзарали жойдир. Н у р о та районининг ташкил топиш
тарихи ^акида баъзи бир афсоналар сакланиб д о л г а н . Ш у
афсоналарга Караганда, дастлаб унинг ^удудида ^еч
кимса яшамаган. Т у р т .томони тог билан уралган, сувсиз
бир са?фо экан. Савдогарларнинг карвон йули шу ердан
утар экан. Кунлардан бир куни карвондан бир чол
адашиб, ^ олиб кетибди. Ч у лн и н г жазирама иссигига дош
беролмай сув излаб куп йул босибди. Охири бир баланд
Кирга етиб келибди. Ч о л ^ирнинг тепасига чикиб
атрофни кузатибди. Ш унда унинг кузига кирнинг ёнида
кукариб турган бир тутамгина ут куринибди. Ч о л олдин
шундай ёзнинг жазирама кунида кукариб уси б турган
утни куриб ^айрон булибди. 1^ирдан тушиб, утга
якинлашиб келган сари у намликни сезибди. Кейин
ут атрофини КУЛИ билан ковлаб курган экан, озгина
ковлагандан кейин л о й чи^ибди. Ч о л чарчашни ^ам
билмай ковлайверибди. Ш унда ковлаган еридан жи-
мирлаб сув чи^ибди. Ч о л бундан жуда ^ам хурсанд б у л и б
кетибди. У ковлаб сув чикарган жойнинг атрофини тош
билан ураб, шу ерда яшай бошлабди. Бу ердан у т а ё т г а н
савдогарлар шу ^ир атрофида тухтаб, бир-икки кун дам
ол и б сув ичиб, кейин кетишадиган булибди. Ч о л н и н г оти
Н у р булган экан. Ундан миннатдор булган одамлар уни
^урмат ^илишиб Н у р ота деб мурожаат ^илишар экан.
Ш у-ш у сув чиккан жойга « Н у р о т а б у л о г и » деб ном
берилибди. Вакт утиши билан бу жойга одамлар келиб
яшай бошлабди. ^ у д у д кенгайибди. Бу ерга б у л о к номи
билан Н урота деб ном берилибди.
Нарпай — Самарканд вилоятига ^арашли район.
1926 йили ташкил топган. Маркази М и р б о зо р булган.
1939 йили марказ Октош посёлкасига кучирилган. Район
уртасидан Нарпай ариги окиб утади. Район номи шу
арик номи билан аталади. А р и к Каттакургон сув
омборидан бошланиб, Навоий районигача окиб боради.
Бу арик дашт жойларни сугориш учун ^азилган;
чу^урлиги 20 метрча, эни эса 25 метр. Вакф ^ужжатлари-
да таъкидланишича, Нарпай сузи форс тилидан олинган
булиб, нор-туя, пой-кадам деган маънони англатади. Яна
бир жойда нор — эркак туя, демак, пой — катта кадам,

220

www.ziyouz.com kutubxonasi
яъни Катта туя номига ^уйилган, дейишади. Яна бир
^ужжатда шундай дейилади: кучманчи ^абилаларнинг
нор туяси йу^олган, туяни шу даштда утлаб юрганда
тонишган. Бу дашт бош^а даштларга Караганда серут,
чорва молларининг яшаши учун г^улай булганлиги
туфайли бу ерларда хал^ чорвачилик билан шугулланган.
Кейинчалик эса одамлар бу ерларда утро^ ^олда яшаб
^аёт кечира бошлаганлар.
Нарпай тарихий ^ужжатларда ва араб географи ибн
^ ав^ал асарларида На^ри пай шаклида тилга олинган.
В. Л. Вяткин ва^ф ^ужжатларини урганиб, Сугднинг энг
обод ^исмини сугориб келган бу ари^нинг номи аслида
На^ри пай эканлигини исбот ^илди. На^ри пай (на>ф —
арабча «ари^-канал») — бора-бора Нарпай (ма^аллий
талаффузда Н о р п о й ) б у л и б кетган. Сал юь;оридаги
Зарафшондан бошланадиган Пайари^ ариги Нарпай
номининг туркийча шаклидир.
Беш 1$озо 1$ — Самарканд вилояти Нарпай районидаги
цишло!у 1^ишло 1>нинг келиб чи^иш тарихини район
архивидаги манбалардан ^ам билиш мумкин. 1^ишло^
500 йил илгари пайдо булган. Бу ^ишло^нинг урни
бундан 500 йил илгари чул булган. Ч улга кучманчилар ва
чорвадор ^абилалардан бешта туячи ^озо^ келиб,
узининг i^opa чодирини ^уриб, яшай бошлаган. Бу ерлар
яшаш учун ^улай, сув манбаи ^уду^ булган. Сув
11 — 12 метр чу^урликдан чи^ади. Кейинчалик J^ap ердан
одамлар келиб урнаша бошлаганлар ва бу жой ^ и ш л о ^ а
айланган. ^и ш ло^н ин г номи ^адимдан жойлашиб долган
«беш та ^ о з о 1^» сузидан олинган. Ушандан бери «Беип^о-
з о ^ » деб аталади.
Ур гут — Самарканд вилоятидаги район номи. Ургут
тарихи тош асрлардан бошланади. Ургут топонимикаси
этимологиясига олимларимиз куп йиллардан буён ^изи-
^иб келадилар. Маш^ур рус шар^шунос олими В. Л. Вят­
кин мангитлар ^укмронлиги давридан бошлаб тарихий
^ужжатларда учрайдиган А р к у т ^ишлоги Ургут деб атала
бошлаганини айтади. Иккинчи топонимист С. 1^ораев
узининг «Г еогр а ф и к номлар маъносини биласизми?»
асарида бу номнинг маъноси ани^ланмаганини 1>айд
этади. Айрим кишилар эса Ургут немис тилида яхши
соат, яхши ^аво деган маънони англатади, дейишади ва
уз фикрларининг исботи сифатида ривоятлар айтишади.
Баъзилар Уркентни ур — урта, кент — ша^ар, ^ишло^
сузининг бузилишидан келиб ч и ^ а н , дейишади. Биз эса

221

www.ziyouz.com kutubxonasi
Вяткиннинг Ур гут сузи мангитийлар даврида пайдо
булган деган фикрларини, уша давр тарихчиси Мухаммад
Ё^убнинг «Г у л ш а н у л -м у л к » асарида Ургут тугрисидаги
сузларини, географ олим Н. Г. М аллицкийнинг Фаргона
водийсидаги Мангит гори тугрисидаги маълумотларини
^исобга олиб, У р гут топоними мангитийлар ^укмронли-
ги даврида пайдо булган, деган сузларини эътироф этган
^олда, у арабча Ургут — офат, фалокат, яъни ялангоч,
очи^, шип-шийдон булган жой, деган маънони билдири-
шини айтмо^чимиз. Л ек и н Ургут топоними этимология-
сини ани^лашга ^али ну^та ^уйилган эмас. Ургут район
1926 йилда ташкил топган. Ургутликлар ^озиргача
уз тамакиси билан мамлакатимизда маш^ур.
Ж умабозор — Самарканд вилояти У р гут районидаги
^иш ло^ номи. Ургутдан 4 километр пастровда жой-
лашган. Ривоятларга Караганда, ^адим замонларда Ж ума-
бозорда одам яшамаган. У ерлар ^амишзор булган.
Кейинчалик Ж у м а б о з о р га иккита одам келиб ^амишдан
узларига уй ясаб олишган. М о л б о^ и б тирикчилик
^илишган, чунки б у ер чорвачилик учун 1^улай булган.
Ш у н и н г учун б у ерга аста-секин одамлар ёз ва^тларида
келиб турадиган булишган. Бора-бора одамлар купайиб,
д е ^ о н ч и л и к билан ^ам шугуллана бошлаганлар. Сув кам
булганлиги сабабли Урамас ^ишлогидан у таДиган ка~
налдан Ж у м а бозор га сув о л и б келишган. Энди б у ерда
одамлар д е ^ о н ч и л и к ^ила бошлаганлар. Л ек и н б у ерда
^али бозор йу^ эди. ^аф танинг ^ар якшанба куни
Богизогон ^ишлогида бозор булган. Бу бозорга б о р и б
келиш Урамас, Ж у м а бозор , Уро^байжар ^ишлогида
исти^омат ^илувчи одамларга у зо ^ли к р^илган. Ш у ни нг
учун одамлар >^ар жумада бозор ^илишга рухсат олишган.
Ш у билан ^ишло^нинг номи ^ам Ж у м а б о з о р б у л и б
кетган. )^озир ^ам б у р ш л о ^ н и н г номи Ж ум абозор .
Султонобод — Самарканд вилоятидаги р ш л о ^ н о ­
ми. 1^ишло^нинг С у л т о н о б о д деб аталишига сабаб, баъзи
бир кекса отахонларимизнинг сузларига Караганда бу
ерда С ултон деган киши утган. Уша ва^тларда бу ерлар
чули-биёбон б у л и б ётган. С у лто н б у ерга купгина
кишиларни туплаб, сув чи^арган ^амда сер^овузлар
^азишган, иморатлар ^уришган. Ш у тарифа ^ишло^ни
ободонлаштиришган. А н а шунинг учун б у ^ишло^ шу
кишининг номи билан С у л т о н о б о д б у л и б долган.
Баъзи бир кишиларнинг айтишича, С у л т о н о б о д
Б у х о р о амирининг саё^атга утадиган йулида булган.

222

www.ziyouz.com kutubxonasi
Б у х о р о амири оьга кетаётганда шу ерга тушган. Бу ерда
С ултон деган кишининг саройи булган. Шунда амир
боб они ча^ириб, унга « б у ерни рабод д и л и н г» деб айтган.
Рабод сузи тожикча суз булиб, обод деган маънони
билдиради. Шундан сунг, шу кишининг номи билан
С ултон рабод б у л и б кетган. Куп ва^тлар утиши билан
[>ишло^ тобора ободонлаштирилгандан сунг С у лто н обо д
деб атала бошланган.
1^оракисса — Самарканд вилоятидаги ^ишло^лардан
бири. К^ишло^нинг утмишига тухталадиган булсак, унинг
тарихи маш^ур. К^ургон ^ишлоги тарихи билан богли^-
дир. Ш унинг учун ^ам аввало фургон ^ишлоги тарихи
устида тухталамиз. 1^адим даврларда яшаган ^абилалар
бу ерда фургон барпо ^илишиб, ёв боси б келганда унда
жон са^лашган. Бора-бора Р^ургонга кишилар куплаб
урнаша бошлаганлар. Шундай ^илиб, К^ургон ^ишлоги
бунёдга келган. Бу ^ишло^ Нуротадан кейин иккинчи
уринда турган. Унинг ах,оли яшайдиган йирик манзил
булганлигини ^уйидаги тахминлар билан тасди^лаш
мумкин. Биринчидан, ^озирги фургон ^ишлогидан икки
километр гарброеда кичик Рабод деган р ш л о ^ булган.
Маълумки, урта асрларда ша^арнинг таш^ариси рабод
деб айтилган. Балки ^ у р г о н н и н г четки ^исми ^озирги
Рабод ^удудигача етган булиш и мумкин.
1^оракисса ^ишлогининг бунёдга келиши шундай
булганки, тахминан X V I аернинг охири — X V I I аернинг
бошларига келиб фургон ^ишлоги атрофидаги а^оли
тар^алиб кета бошлаган. Бунга ^урго^чилик сабаб
булган булса керак. Ш улардан бир гуру^и ж а н у б р о ^ а
О ^тог томонга силжиган. Чунки сув тогдан келган. Сув
камайгач, а^оли сувнинг бошланиши томонга силжиган.
Бу тоифадаги кишилар о^ буз куйлакка ^илинадиган
чунтак огзини t^opa мато билан айлантириб, тикиб
чи^ишган. А на шу сабаб б у л и б 1^оракисса ^ишлоги ^ора
кисталиклар (^ора чунтакликлар) номи билан атала
бошлаган. Ь^ишло^ >^озир ^ам шу ном билан аталади.
А б д а л — Самарканд вилояти Катта^ургон районида­
ги ^ишло^ номи. А б д а л — узбеклар таркибига кирган
этник гуру^.
А дас — Самарканд вилояти Ур гут районидаги р ш -
ло^. Кенагас уругининг бир ^исми андас, яна бир ^исми
калпис дейилган. Андас бора-бора адас б у л и б кетган
булса керак.
Ачамайли — Самарканд вилояти Булунгур, Ургут

223

www.ziyouz.com kutubxonasi
районларидаги ^ишло^лар номи. Баъзан Очамайли,
Ачамойли шаклларида талаффуз ^илинади. Ь^унгирот
^абиласининг вахтамгали ^исми, кенагас, юз дурман,
найман, ^урама, мар^а ^абилаларининг бир уруги
ачамайли деб аталган. Ачамайли бош^а « ж » ловчи туркий
шеваларда, жумладан, ^ора^алпо^ тилида, ашамайли
шаклида учрайди. Ёш болалар миниши учун ^укиз ёки
^утосга уриладиган эгар ачамай дейилган. Ачамайли
(очамайли) «э г а р л и », «тамгаси эгар шаклидаги у р у г »
демакдир. Этнограф Н. А. Аристовнинг фикрича,
ачамайли этноними ач деган ^адимги ^абила номи билан
ало^адар булса керак.
Аючи — Самарканд вилояти Пойарив; районидаги
^ишло^ номи. Дашти ^ипчо^ уругларидан бири парчала-
ниб узбек ва ^иргизларнинг таркибига кирган. Зарафшон
ь^ипчо^ларнинг бир уруги аювчи (а ю чи ) деб аталган.
Шундан р ш л о ^ номи олинган, >$озир ^ам шу ном билан
аталади.
Бадал — Самарканд вилояти Самарканд районида
жойлашган ^ишло^. Бадал «чакалакзор», « б у т а з о р » деган
суз. Ла^ай ^абиласининг кичик бир тармоги ?^ам бадал
деб аталган. 1^ишло^ ^озир ^ам шу ном билан аталади.
Барлос — Самарканд вилоят Булунгур, Иштихон
районларидаги ^ишло^лар номи, Сурхондарё вилояти
Сариосиё районида ?^ам барлос ^ишлоги бор. Барлос
Урта Осиёда ^адимдан яшаб келган ва узбекларнинг
таркибига кирган ^абила. )^озирги ва^тда барлосларнинг
авлодлари Узбекистоннинг Чиро^чи, Косон, Ша^рисабз,
Бойсун, Денов, Сариосиё, Фориш, Жиззах, Зомин,
Мар^амат, Хуж аобод, Иштихон, Навоий, Нурота, Ургут,
Г а л л а о р о л районларида исти^омат ^иладилар. «Б а дои
а л-лугат» асарида барлос сузи «мард, ботир, ^у м о н д о н »
деб изо^ланган.
Батал — Самарканд вилояти Пастдаргом районидаги
^ишлоьу Зарафшон водийсидаги ^ора^ипчо^ларнинг
кичикрок уруги батал деб аталган. К,ишло^ шу номдан
келиб чиь^ан.
Бой^ут — Самарканд вилояти Нарпай районида бой-
^ут деган уруг бор. К,ишлок, у 3 номини шу уруг номидан
олган.
Болдир — Самарканд вилояти Пастдаргом районида­
ги р^ишло^, Сурхондарё вилояти М узрабод туманида ?^ам
шундай р ш л о ^ бор. Болдирдунг, тумшу^. Болдир деган

22 4

www.ziyouz.com kutubxonasi
э т н о н и м )$ам б у л с а керак. Р^ишло^ ^ о з и р ^ам шу ном
б и л а н аталади.
Б олгали — С ам арканд в и л о я т и Б у л у н г у р , Н арп ай,
О в д а р ё, П а ст д а р го м , П а х т а к о р , Х а т и р ч и р а й о н ла р и д а ги
^ и ш л о ^ л а р н и н г номи. С и р д а р ё в и л о я т и З о м и н , Ф о р и ш ,
Ё а л л а о р о л р а й о н л а р и д а >$ам ш у ном б и л а н аталувчи
1$иш ло^лар мавжуд. 1^унгирот, ^ о р а хи т о й , ю з ^ а б и л а л а р и
та ркибида ги у р у г л а р д а н б и р и тамгаси б о л г а ш аклида
б у л г а н и д а н б о л г а л и д е б аталган. В олга , б о л г а л и у р у г и
бош ^ и р д , 1^озо 1$ ва боннца т у р к и й х а л 1$лар т а р к и б и д а ^ам
т и л г а олинади.
Челак — Самарканд в и л о я ти П а й а р и ^ р а й о н и д а ж о й ­
лаш ган ^ иш ло^. Т о ш к е н т в и л о я т и Б е к о б о д р а й о н и д а ^ам
шундай р ш л о ^ бор. Ч ела к, тугр и си , ч е л а к л и у р у г и
б у л га н . М а са лан , д урм а н ^ а б и л а с и н и н г б и р ш о х о б ч а с и
к у к ч ел а к д е б аталган. П а й а р и ^ ра й о н и д а О ^ ч е л а к деган
^иш ло^ бор. Ургут номлари купи нча ж у ф т - ж у ф т
б у л г а н : о ^ мангит, i^opa мангит, о ^ *;уйли, i^opa ь^уйли,
oi$ найман, i^opa найман ва ^ о к а зо . Д е м а к ч е л а к у р у г и oi$
челак, кук челакка б у л и н га н . К у р и н и б т ур и б д и к и , мазкур
^ и ш л о ^ н и н г н ом и у р у г н ом и да н о линган. ^ о з и р >$ам шу
но м б и л а н ю ри ти лад и .
У л у с — Самарканд в и л оя ти П а с т д а р г о м р а й о н и д а ги
1$ и ш ло 1$. У л у с с у з и н и н г хал*;, ю р т м а ъ н о л ар и ^ам б о р : э$ар
у л у с н еча э л а ва ^ар э л неча у й м о г а ва ^ар у й м о ?^аймо^
(н е ч а б у й а ) буй ва у р у г г а та^сим ^ и л и н у р , д е б
т аъкидланади М ухаммад а н -Н а р ш а х и й асарида. Бу
с у з л а р н и н г м аън осид ан ^атъи назар, ^ а н ж и га л и ва
^уш там га ли у р у г л а р н и н г б и р ^исми, д а л а си у л у с д е б
аталган, ^ и ш л о ^ шу номдан олин ган.
Х илбош и — Сам арканд в и л оя ти Х а т и р ч и р а й о н и д а ги
р ш л о ц номи. « Х и л » с у з и н и н г б и р неча м а ън о си б о р :
нав, тур, з о т ва ^ оказо. Б у суз авлод, тоиф а, ур уг, и рси я т
м а ън о лар ида ^ам ^ у л л а н и л а д и . М а са лан, ^ а б р и с т о н д а
б и р аждоддан та р^а лга н киш илар даф н ^ и л и н а д и г а н ж о й
х и л х о н а д ейи лад и. Т о ж и к , ф орс, п у ш т у ( а ф г о н ) т и лл а -
ридан х и л с у з и х е л шаклида т а л а ф ф у з ^илинади.
Х и л б о ш и ёки Х е й л б о ш и б у л и ш и ?^ам мумкин, чунки
Н и з о м у л м у л к н и н г « С и ё с а т н о м а » асарида ^ам б у суз
Х е й л б о ш и си ф а ти да ё з и л г а н б у л и б , а в л о д н и н г бош и,
у р у г б о ш л и г и демакдир. 1^ и ш л о 1> н ом и шу су зд а н к е л и б
чи^ан.
Х о н ч а р в о ^ — П а с т д а р г о м ра йон ида ги ^ и ш ло ^. Х о н -

15 А . Н абиев 225

www.ziyouz.com kutubxonasi
ча р в о ^ — « Х о н н и н г ч о р б о г и » деган маън он и би лд и ра ди .
К^ишлок; ^ о з и р шу ном б и ла н аталади.
1^орагузар — Сам арканд в илоятид аги довон. Сувдан
у т и л а д и г а н ж ой — кечик, гузар д ей илад и , т огд ан о ш и б
у т и л а д и г а н ж о й — д ов о н >^ам баъзи ж о й ла р д а гузар д е б
аталади. А н и ^ р о г и тогдан о ш и б у т и л а д и г а н ж о й д овон
д ей илад и . К^оронги жойдан, т о г дарасидан у т и л г а н
ж о й н и К^орагузар д е б атаганлар.
Т алли Барзу — Самарканд я^инидаги т еп а ли к : « б а ­
л а н д т е п а л и к » ( т а л л — арабча « т е п а л и к » , бара — сугдча
« б а л а н д » ёки « Б а р з у т е п а л и г и » ) демакдир. Б а р з у —
Ф и р д а в с и й н и н г « Ш о ^ н о м а » д о с т о н и 1^а?фамонларидан
б и р и — а ф со нави й п а ^ ла в о н н и н г набираси ( Б а р з у деган
исм у з у н б у й л и ёки мартабали д е м а к д и р ).
Т аллак — Самарканд в илоя ти И ш т и х о н ра йонидаги
^ и ш л о ^ номи. Т а л л — тепалик, д ун г ли к , ак — кичрайти-
риш аф фикси, кичик т е п а л и к деган маън он и билд иради .
М а з к у р ^ и ш л о ^ ном и шундан к е л и б ч и ^ а н .
Т а ^ к у ^ — Самарканд ви лоя ти Н у р о т а район идаги
тог. Та^кух> тахт, яъни « б а л а н д » , « ю к с а к » ^амда ку^ —
« т о г » су зл а р и д а н о ли н га н б у л и б , б ал а н д т ог деган
маънони б и лд и ра ди.
Тем и р ^оп у^ — Самарканд ви лоя ти Н у р о т а р а й о н и д а ­
ги 1^ишло^ номи. Т е м и р ^ о п у ^ ^адимги су з б у л и б ,
« т е м и р д а р б о з а » демакдир. Т о р дарадан у т т а н т о г й у л и
турк и й ча Т е м и р ^ о п у ^ , тож икча Д а р б а н д и Ошанин, арабча
Б о б и л и ^адид д е б аталган ва б у т и л л а р н и н г ^аммасида
« Т е м и р д а р в о з а » деган маъно ётади. С у р х о н д а р ё в и л о я ­
тидаги Б у з г о л а х о н а ( К о х л у г ) дараси, Ж и з з а х я^инидаги
И л о н у т д и дараси ?^ам илгарилари Т е м и р ^ о п у ^ д еб аталар
эди. Демак, Т е м и р ^ о п у ^ ж уда ^адимий н омлардандир.
Тим — Самарканд ви лоя ти Н а р п а й ра йони да ги ^иш-
л о ^ . Т и м ж уда ^адимий суз б у л и б , у с ти ёгш ^ б о з о р ёки
раста деган м аънони англатган. А р а б л а р келмасдан
о л д и н У рта О с и ё д а тим д еган д а J^ap ^андай б о з о р
т у ш у н и л г а н ва б у с у з н и н г « б о з о р » м аъноси сун гги
ва^тларгача с а ^ л а н и б долган. Т и м су з и Т о ж и к и с т о н д а г и
М у г т еп а ли г и д а н т о п и л г а н ^адимги ( V I I I а ср ) сугд
ё з у в л а р и д а ва араб т и л и д а ё з и л га н м ан баларда учрайди.
С у г д т и л и д а >>ам тим « д у к о н » , « с а в д о б и н о с и » м а ън о си н и
билд ира ди .
А р а б сайёх,и Ё ^ у т н и н г (тахм. 1179— 1229) ёзишича,
Х у р о с о н д а тим карв он сарой м а ън о син и англатган. Ф о р с

226

www.ziyouz.com kutubxonasi
л у г а т л а р и д а ^ам тим су зи г а « к а р в о н с а р о й » д е б и з о ^
б е р и л га н . М а з к у р ^ и ш л о ^ ном и шундан олинган.
Tomi^ois — Самарканд в и л оя ти Н а р п а й рай о н и да ги
^ишлок; номи. Т о г л а р д а г и т о ш ла р орасида й и ги лга н
кулм ак сув тош^ов; дей и ла д и . Р^ишло^ ном и ана шу
сузд а н олинган.
Сулук — Самарканд в и л оя ти Нурота рай о н и да ги
^ишло*> номи. Ф а р г о н а в и л оя ти О х у н б о б о е в районида,
Р^аш^адарё в и л о я ти Ч и р о ^ ч и ра й они да сувда яшайдиган
ж о н и в о р — з у л у к н и шеваларда с у л у к дейишади. А г а р
шундай б улга нд а, б у су з ^андайдир б о ш ^ а к о м п о н е н т
б и л а н б и р га ^ уш и лга н б у л а р эди ( С у л у к л и , З у л у к л и ва
^ о к а з о ). Сугд, С у г д и ё н а у л к а с и н и н г д и а л е к т а л шакли
С у л и к б у л г а н ва мазкур т о п о н и м л а р шаклида бизгача
е т и б келган б у л и ш и мумкин, чунки б у т о п о н и м л а р
а сли да С у гд ^ у д у д и д а ^айд ^илинган.
Сугд, Сугдиёна — З а р а ф ш он ва 1^апп^адарё во^алари-
ни у з ичига о лга н т а р и х и й улка. Д а с т л а б Эрон
ша^аншо^и Д о р и й н и н г м и х ха т и да (м и л о д д а н о л д и н г и
V I а с р ) т и л г а олинган.
А р а б г е о г р а ф л а р и асарларида, шу ж умладан, И ст а х-
рий а са рин ин г А Г К , 1, 286, 288, 289, 295 ва боип^а
б е т л а р и д а ^амда О. И. С м и р н о в а ва нем ис ш ар^ш уно-
си И. М а р к в а р т л а р н и н г ёзишича, « с у г д » су зи у м у м э р о н
т и л л а р и г а х о с « с у х » су зи д а н о ли н га н б у л и б , « я л т и р а -
м о 1$», « ё н м о ^ » , « н у р с о ч м о * ;» д еган маън они б и лд и ра ди .
« Г и ё с а л - л у г а т » ва б о ш ^ а ^адимий л у г а т л а р д а сув
т у п л а н и б ^ о ла д и га н п а ст т ек и сл и к « с у г д » дейи лади.
Ш а р ^ ш у н о с В. Л. Вяткин кел т и р ган м а ъ л у м о т л а р г а
Караганда м а ^ а лл и й хал^ су го р и л ад и ган , унумдор
п а стли к ер л а р н и « с у г у д » д е б атаган. Т а р и х ч и о ли -
ма О. И. С м и р н о в а « К а т а л о г м о н е т с г оро д и ш а
П е н д ж и к е н т » деган асарида с у г у д су зи тож икч а « с у г у д » ,
яъни « с е р с у в о б о д ж о й » м а ън о си н и би лд и р а ди , дейди.
Пулатчи — Самарканд в и л оя ти К а т т а ^ у р г о н р а й о н и ­
даги ^ишлоь; номи. П у л а т ч и д еган у р у г б ул га н , ^ и ш л о ^
уш а номдан к е л и б ч и ^ а н .
Сангузар — Самарканд в и л о я ти Н у р о т а ра й о н и да
ж ой ла ш га н ^ и ш л о ^ « Т о ш л о к , к е ч и к » м аъносидаги Санг-
гузар ёки « т о ш л о ^ м аъносидаги С а н г з о р ( ^ и ш л о ^ ) б у л с а
керак.
Санж арф агон — У р т а асрларда Самарканд я^инида
^ у р и л г а н ^ иш ло^ . О. И. С м и р н о в н и н г ф и кри га ^ара-
ганда, б у ном икки ^исмдан и б ора т: сангарама —

227

www.ziyouz.com kutubxonasi
« м о н а с т и р ь » ва фаган « и б о д а т х о н а » ( О . И. Смирнова,
« М е с т а д о м у с у л ь м а н с к и х к у л ь т о в » , 94- б е т ) .
Саронан — Сам арканд в и л о я т и Н а р п а й ра й о н и д а г и
р ш л о ^ номи. Т о ж и к ч а са ро н а ж о н б ош и д а н о ли н а д и га н
солиру С а р о н о н (с а р о н а г а н ) с о л и ^ л а р , са рон с у з и н и н г
« ^ а р б и й л а р » , « с а р к а р д а л а р » деган м аъноси ^ам бор.
1^ишло^ ^ о з и р ^ам шу ном б и л а н аталади.
Себистон — С амарканд в и л оя ти Х а т и р ч и р а й о н и д а ги
р ш л о ( \ номи. Т о ж и к ч а с е б — олма, С е б и с т о н — олма-
зор. Т о ш к е н т ша^рида С е б з о р т о п о н и м и ^ам бор.
Синчи — С ам арканд в и л о я ти П а с т д а р г о м р а й о н и д а ги
^ и ш л о ^ номи. О т н и яхши б и л а д и га н киши си нчи д е б
аталган. )^озир ?^ам шу ном са^ланган.
С улув^ургон — С амарканд в и л о я ти Н а р п а й р а й о н и ­
даги ^ишло^у « С у л у в » су зи т о п о н и м л а р т а р к и б и д а
к у п р о ^ учрайди. М а са л ан , Ж и з з а х в и л о я ти З о м и н
р а й о н и д а С у л у в ж у н а деган ж о й б о р ( ж у н а — у з у н а с и г а
ч у з и л г а н т е п а л и к ) , ч и р о й л и т е п а л и к д еган маънони
англатади. 1^адимги ч и р о й л и ^ и л и б ^ у р и л г а н ^ у р г о н н и
с у л у в ^ р г о н д е б аташган. Ш у ^ и ш л о ^ у р н и д а V I асрда
^ у р и л г а н фургон ^ о л д и ^ л а р и т о п и л га н .
Н огор ахон а — Самарканд в и л о я ти Н а р п а й р а й о н и д а ­
ги р ш л о ^ . С а р о й л а р д а м у с и ^ а а с б о б л а р и (н о го р а ,
карнай, с у р н а й ) са ^лан а д ига н ва шу а с б о б л а р н и н г
и ж р о ч и л а р и га м у л ж а л л а н г а н м а х с у с ж о й н о г о р а х о н а
(н а к к о р а х о н а ) д ей и лг а н . С а^н ага ухш аган б и р т о м о н и
о ч и^ хонад а м а^ом лар, ^ар х и л ку й ла р и ж р о эти лган .
К,ишловдан н о г о р а ч и л а р куп ч и ^ а н л и г и д а н ^ и ш л о ^ шу
ном н и олган б у л и ш и мумкин.
О вхона — Самарканд в и л о я т П а с т д а р г о м р а й о н и д а ги
^ишлоь; номи. « О в » ^и л и н а д и г а н ж о й ёки « с у в о м б о р и »
(о бх он а ) м а ън о си д а б у л с а керак. О б х о н а — о вх о н а
б у л и б б у з и л и б кетган б у л и ш и мумкин. А с л и д а сув
о м б о р и маъноси ^ак^и^атга я^ин.
О р л о т — Самарканд в и л о я т И ш т и х о н , Н у р о т а р а й ­
о н ла р и д а ги ^ и ш л о ^ л а р номи. О р л о т — Ч и н г и з х о н уз
у г л и Ч и га т о й г а таадим этган т у р т т а м у г у л ^ а б и л а си д а н
б и риди р . Бу ^ а б и л а э^озирги А ф г о н и с т о н н и н г ш и м о л и й
^и см и га ур н аш и б цолган. М о в а р о у н н а ^ р д а о р л о т л а р кам
б у л с а х,ам ну ф у зли ^ а би л а л а р д а н ^ и с о б л а н г а н , д е б
т а ъки д лай д и у з и н и н г « О ч е р к л а р и » д а Б. X. Кармишева.
О р л о т ^ а би л а си 92 б о в л и у з б е к « ^ а в м л а р и » к,аторида
к у п л а б та ри хи й м а н ба ла рда т и л г а о лин га н . ^.абила
п и л о т , о л о т ш аклларда >;ам т а л а ф ф у з ^и ли нган . Б у х о р о

228

www.ziyouz.com kutubxonasi
в и л о я ти ^ о р а к у л ра й они да ги О л о т ^ и ш л о г и ^ам уша
этн о н и м д а н олинган.
Ойтамгали — Самарканд в и л оя ти Н а р п а й р а й о н и д а ­
ги р ш л о ^ . О а д а р ё , П а й а р и ^ рай онлари д а, Ж и з з а х
в и л о я т и н и н г Ф о р и ш р а й о н и д а О й т а м га л и , д ур м о н , 1^ип-
чоц, курма, ^ у н г и р о т каби у з б е к ^ а б и л а л а р и та р к и б и га
кирган у р у г л а р бор. У л у г тамгаси янги ой (т а ^ а ) шаклида
б у л г а н у ч у н О й т а м га л и д е б аталган. 1^ишло^ ^ам ш у ном
б и л а н аталган.
О ^ у й л и — Самарканд в и л о я ти П а с т д а р го м р а й о н и ­
даги ^ и ш л о ^ номи. О ь ^ у й л и — у р у г номи. Ь^ора^уйли
н о м л а р ^ам мавжуд.
О г а ли ^ — Самарканд в и л о я ти Самарканд ра й он ида ги
^ и ш л о ^ ва т о г номлари. Т у г р и с и , О ^ а к л и к б ул га н . Ч ун к и ,
б у т огд а н X I V — X V асрларда Сам ар^андда ж о м е ъ
м асжиди ^уриш у ч у н о^ак тош ^ази б олин ган. Ш у б и л а н
б и р г а о га л и к д еган и ж т и м о и й атама бул га н . Ф а р г о н а
в о д и й си д а эса о га л и к д ега н у р у г (этн он и м ) ^айд
^ илин га н .
М авлуш — Самарканд в и л о я ти О е д а р ё ра й он ида ги
^ и ш л о ^ номи. 1£унгирот ь^абиласининг б и р у р у г и мавлиш
д е б аталган ( И . М а г и д о в и ч ) . 1^ишло^ ном и мана шу
су зд а н к е л и б чикдан.
М о ж о р — Самарканд в и л о я ти Н а р п а й ва П а х т ач и
р а й о н л а р и д а ги ^ и ш л о ^ л а р н и н г н о м л а р и м о ж о р (м о -
ж а р ) — у з б е к х а л ^ и т а р к и б и га кирган ^а би ла лар да н
бири. У л а р X I X аср б о ш л а р и д а Самарканд а т р оф и д а т ог
ё н б а ги р л а р и д а, Н а р п а й ариги б уй л ар и д а , Шах^рисабз
в о ^асида яшаганлар. Баъзи б и р о л и м л а р м о ж о р л а р
В е н гр и я н и н г а со си й а ^ о л и с и мадьярлар б и л а н ^он-
^ а рин д ош д е б ^ и с о б л а й д и л а р .
М и н г л а р — Самарканд в и л оя ти И ш т и х о н ра й он ида ги
Каттаминг, К а т т а^ у р^ о н р а й о н и д а ги М и н г ^ и ш л о ^ , Сир-
д ар ё в и л оя ти Р а л л а о р о л ра й о н и да ги минг у р у г и яшайди-
ган ^ и ш л о ^ н ом ла ри. М и н г (м и н гли ) узбек хал^
т а р к и б и га кирган йи рик ^абилалардан биридир .
1917 йилгача м и н г л а р н и н г к у п ч и л и к ь^исми Ф а р г о н а
во ди й си ^амда Б у х о р о во^асида, т а р ^ о ^ ^ о л д а С у р х о н ­
дарё в и л оя ти Б ой су н , Ш е р о б о д районлари да, Х о р а з м д а
ва Т о ж и к и с т о н н и н г Х и с о р ра й о н и да яшаган. М и н г л а р н и
баъзан т у м о н ёки т у м о н -м и н г д е б ^ам атаганлар.
М и ср — Самарканд в и л оя ти Нарпай ра й он ида ги
^ и ш л о ^ номи. А м и р Т е м у р Самарканд а т р оф и д а б и р неча
ш а^арлар ^ур и б, у л а р н и чет м а м ла к а т л а р н и н г б ош

229

www.ziyouz.com kutubxonasi
ш а^арлари н о м и б и л а н Багдод, Д и м и ш ^ (Д а м а ш ^ ), М и с р
(1^о^ира), Ш е р о з ва С у л т о н и я д е б атаган.
Камонгарон — С ам арканд в и л оя ти У р г у т р а й о н и д а ги
р ш л о ^ номи. « К а м о н у с т а л а р и » демакдир. О ^ а н г а р о н —
« т е м и р ч и л а р » , « С у з а н г а р о н » — « н и н а у с т а л а р и » ана шу
т ур д а ги т о п о н и м л а р д и р . (3 . Д у с и м о в ка м о н га ро н т о п о -
н и м л а р н и ком (катта ари*>) — а н г о (а н г и з ) с у зл а р и д а н
ва-он аф ф и ксид ан и б о р а т д е б и з о ^ л а й д и ) .
Касовли — Самарканд в и л оя ти И ш т и х о н ра й они да ги
{^ишло^ номи. К у н г и р о т ^ а б и л а с и н и н г б и р ш о х о б ч а си
кесавли д е б аталган (т ам гаси косов шаклида б у л г а н ) ,
^ и ш л о ^ номи шу сузд а н о линган.
Ковон — Сам арканд в и л оя ти П а с т д а р г о м райони даги
^иш ло^ номи. Этимологияси но м аъ л ум . З а р а ф ш он
во ди й си д а яшайдиган ^ о р а ^ и п ч о ^ л а р н и н г б и р у р у г и
ковон д е б аталган.
К о р е й с — Самарканд в и лоя ти К а т т а ^ у р г о н р а й о н и д а ­
ги р ш л о ^ . К о р е й с ^ и ш л о ^ Пойарик; ра й о н и д а ^ам бор.
У з б е к и с т о н г а к о р е й с л а р 1920 йи лдан к у чи б кела б ош ла -
ган. У лар яшаган ж о й л а р н и корейс ^иш логи деб
атаганлар.
К у к ^ а р г а — Самарканд в и л оя ти Н а р п а й ра й о н и да ги
^ иш ло^ . Кдрга у р у г и кук ^арга, i^opa ь^арга каби
т а р м о ^ л а р г а б у л и н г а н б у л с а керак.
К у к ^ о в г а — Самарканд в и л оя ти Н у р о т а ра й о н и да ги
^ иш ло ^. К у н г и р о т ^ а б и л а с и н и н г б и р у р у г и ^ав^а д е б
аталган. Т у г р и с и ^овга б у л с а керак. Р^овга — ^ ур уа д а н
сув тор та д и га н чарм идиш. О с м о н д а г и 12 б урж д а н
би р и — далв ю л д у з л а р т у р к у м и ^ам ^овга дей и лга н .
И д и ш -тово ^ , у й - р у з г о р а с б о б л а р и н о м л а р и б и л а н а т а л ­
ган у р у г л а р кам эмас. М асалан, б о л т а л и , б о л г а л и ,
чум ичли , к о с о в л и ва х. о к аз о. К у к ^ а р г а — ^овга ( т у г р и с и
^ о в г а л и ) у р у г и н и н г б и р тармоги.
О г а л и ^ — Самарканд ша^ридан 20 — 22 км м асоф ада
ж о й ла ш га н о р о м г о ^ . Х,озирги кунда у ерда т у р и с т и к база
жойлаш ган. Бу ердан т о 1920 й и л л а р г а ^адар самар-
^а н дл и к л а р о^ак о л и б кетишган, шу са б аб д ан б у ж о й н и
о ^ ак ли д е б аташган. К е й и н ч а л и к о ^ ак ли су зи б у з и л и б ,
ж о й м а ън о сига мос келм ай диган ном — Огалик, д е б атала
бош лаган. >^озир ^ам шу ном б и л а н ю ри т и л ад и .
Л о й ^ а — Самарканд ви лоя ти Б у л у н г у р рай о н и да ги
^ и ш л о ^ . Т о г л а р д а н с е л о л и б келган ж и н сл а р д а н ^ о с и л
б у л г а н майдон л о й ^ а д ей и ла д и . Л е к и н -бу ^ и ш л о ^
Б у л у н г у р ариги ё^асида ж ойлаш ган. Б у л у н г у р м у г у л

230

www.ziyouz.com kutubxonasi
т и ли д а « л о й ^ а с у в » демакдир. Демак, л о й и ^ а б и ла н
Б у л у н г у р « а д а ш » ном лардир.
Замбар — Самарканд ви лоя ти Н у р о т а ра йони да ги
тог. Б и р он нарсанинг ур та ^исми чу^ур, икки чеккаси
б ала н д б у л с а замбар (за н ба р, з а м б и л ) д ей илад и . М а с а ­
лан, з а м б а р б е л ( з а м б и л б е л ) от.
Занж ирбог — Самарканд я^и ни даги ^ иш ло^. А р а б
ж у г р о ф и й о л и м л а р и н и н г асарларида Самарканд вилоя-
т и н и н г 12 ру ст а ^ л а р и д а н б и р и С ан ж арф агн д е б аталган.
С анж арф агн т о п о н и м и Я н г и а р и ^ а р и г и н и н г у н г т о м о н и -
даги З а н ж и р б о г ^ и ш л о ги номида с а ^ л а н и б д о л га н ва^ф
^ уж ж а тл а р и д а « С а н ж а р ф а г н деган ж о й З а н ж и р б о г номи
б и л а н м а ш ^у р д и р », д ейи лад и. Сан ж арф агн ном и компо-
нентдан иборат, сангарма — санскритча « б у д д а монасти-
р и » ва фагн (в а г и ) « и б о д а т х о н а » су зл а р и д а н та ш кил
топган.
Иш тихон — Самарканд в и лоя ти И ш т и х о н райони-
н инг маркази. Р и воятга кура, Самар^анддан И ш т и х о н г а -
ча м а хс ус ^увурда о ^ и з и л г а н ^им издан п о д ш о т о т и б
курган эмиш, хал*; уш анда «1^имизни ичди хон, х о н и ч д и »
д ега н эмиш. Ш у н д а н б у ё н ^ и ш л о ^ И ч т а хон, к ей и н ча ли к
И ш т и х о н б у л и б д олга н эмиш. И ш т и х о н У р т а О с и ё д а г и
эн г ^адимий т о п о н и м л а р д а н бири. X асрдаё^ И ш т и х о н
каттагина ша^ар б улга н . О. И. С м и р н о в а н и н г фикрича,
И ш т и х о н су зи сугдча « С а к к и з а р и ^ л и », « С а к к и з ка-
н а л л и » м аъноси ни би лд и ра ди . И ш т — хашт — саккиз,
х о н — ари^, демак саккиз ари^ деган м аънони б и л д и р а ­
ди. К,ишло^ шу суздан олинган.
Йуготепа — Самарканд в и л о я т И ш т и х о н район идаги
ь^ишлоьу Т о ш к е н т я^и ни да ^ам Й у г о н т е п а деган ж о й б о р
( й у г о н — катта, семиз, у л к а н д ем акдир; ингичка н о м л и
ж о й л а р ^ а м б о р ) . Й у г о н т е п а — катта т епа деган маънони
англатади.
Кавсар — Самарканд ви лояти И ш т и х о н ра йон ида ги
^ и ш л о ^ номи. А с л и д а б и р о н - б и р сув — б у л о ^ ёки кул
номи б у л с а керак. К,ишло^ суви ширин б у л г а н л и г и
с а б а б л и « ж а н н а т с у в и » — « ж а н н а т б у л о г и » деган ном
олган.
Гумбаз — Самарканд ви лоя ти П а с т д а р го м р а й о н и д а ­
ги ^ и ш л о ^ номи. К^уббали б и н о гум б аз дей и лга н , шу
б и л а н б ирга т о з а сув са^лан адиган с а р д о б а л а р ^ам у с ти
пишган гиштдан г у м б а з л и ^ и л и б и ш л а н га н л и ги с а б а б л и
^ ис^ а ги на гумбаз д е б аталган. К^ишлок номи ^ам уш а
сузд а н олинган. З а р а ф ш он во^асида яшайдиган i^opa-

231

www.ziyouz.com kutubxonasi
Самарканд. Х,анрати Х,и:чр масжиди гум базидан бир куривши

^ и н ч о ^ л а р н и н г би р у р у г и гум баз д е б ю р и т и л га н на
^адимдан П а с т д а р г о м ра й о н и да яшаб келган.
Г у р х о н а с о й — Самарканд ви лоя ти Н у р о т а р а й о н и д а ­
ги сой. Г у р х о н а м озор, ^ а б р и с т о н деган маънони
англатади; ^ а б р и с т о н г а ухшаган ж ойдан у т г а н л и г и
с а б а б л и с о й га >>ам Г у р х о н а с о й д е б ном б ер и л га н .
Д а в л а т о б о д — Самарканд в и лоя ти Самарканд ра й ­
онидаги ^ и ш л о ^ номи. Т е м у р н и н г Самарканд ша>фидаги
богларидан бири Д авлатобод номи б и ла н аталган.
Б у н и н г ур н и д а та ш кил топ га н ц и ш л о ^ х,ам уш а Т е м у р
б о г и н и н г ном и б и л а н Д а в л а т о б о д д е б номланган.
Д а ^ б е д — Самарканд в и лоя ти О е д а р ё ра йон ида ги
^ и ш л о !у Т о ж и к ч а -- дах, — ун, б е д — тол, яъни у н т о л
деган маънони англатади. Р^ишло^ ^ам шу ном б и ла н
юритилад и .
Дейбаланд С ам арканд ви лоя ти Н у р о т а ра й он ида ги
^ишло*> номи. Т о ж и к ч а Д е ^ и б а л а н д — балан д ж ой да ги
р ш л о ^ , яъни б а л а н д ^ишлок. деган маънони би лд и ра ди .
Ь^ишло^ шу ном б и л а н аталади.
Д у к ч и л и к — Самарканд рай о н и да ги ^игало^. Бу ерда
д у к ч и л и к ( й и к ч и л и к ) , б у з т у ^ и ш у ч у н дук (й и к ) ясаш
касби б и ла н ш укулланиш ган. Ш у сабабд ан р ш л о ^ шу
ном ни олган.

232

www.ziyouz.com kutubxonasi
С а м а р к а н д . Ч у п о н о т а маь^бараси

Ж а й л о в — Самарканд ви лоя ти Х а т и р ч и районидаги


р ш л о ^ номи. Ж а й л о в — я й л о в с у з и н и н г шевада та-
л а ф ф у з этилиш и. Я й л о в асли ёзда м о л - ^ у й б о ц и ла д и га н
ж ой демакдир. К^ишло^ ном и уша суздан олинган.
Ж а л п а ^ т е в а — Самарканд ви лоя ти У р г у т районидаги
^ишло*у Баъзилар я л н о ^ т е п а д е б т угр и талаффуз
^иладилар. У збек-^и гтчо^лар теп а дейи ш ур н и га « т е в а »
деб талаффуз ^иладилар. ^иш лоада жарат у р у г и
яшагани уч ун ун и Ж а р а т ?^ам дейишади. Я л п о ^ тепани
е р л и халк; шевасида Ж а л п о ^ т е п а дейишади.
Ж уги Самарканд ви лоя ти Н а рп а й райони даги
^ишлок, номи. Ж у г и — У рта О с и ё л у л и л а р и н и н г бир
^авми. Ж у г и с у з и н и н г « р ш ш о ^ » , « к а м б а г а л » маъноси
,\ам бор.

233

www.ziyouz.com kutubxonasi
Самарканд. А ф р о с и ё б ша^арчаси хар о ба си га кириш.

Дапсан — т о г ён б а гр и д а ги т ек и с майдонча, су п а деган


маън он и англатади. Ф а р г о н а ви лоя ти У з б е к и с т о н ра й ­
они да Д е п с а н д ега н р ш л о ^ бор. С у р х о н д а р ё в и лоя ти
Ж а р ^ у р г о н ра й о н и да Ж у г и д а п с а н д еган т е п а л и к ^ам
бор.
1^уш^авут — Самарканд в и л оя ти Х а т и р ч и район идаги
р ш л о ^ номи. Ш у ^ и ш л о ^ л и к л а р ва Н у р о т а р а й о н и н и н г
^уш ни ^ и ш л о ^ л а р и д а яш ай диган лар ^ о в у з н и « ^ о в у т »
дейишади. >^овуз су зи у з б е к т и л и н и н г барча ш еваларида
арабчага а слида я^ин ш аклларда ( « о в у з » , « а в у з » д е б )
т а л л а ф ф у з этилади. ^ и ш л о а д а иккита ^ о в у з б у л г а н л и г и
с а б а б л и е р л и халь; 1^уш>>овуз — К,уш^авут д е б атай
бош ла ган ла р.
Гончи — Самарканд ви лоя ти Оадарё ра й они да ги
арик, ва Т о ж и к и с т о н Ж у м ^ у р и я т и Х у ж а н д ра йон ида ги
р ш л о ^ номи. Г о н ( г о н ч и ) су зи та ри хи й манбаларда,
жум ладан А л и ш е р Н а в о и й асарларида куп учрайди.
Г о н ч и — ит гаж иб у з м а си н у ч у н у н и н г а р ^ о н и га б огла н а -
диган ёгоч, ж } н т у ^ и м и н и т и ш л а б и ф л о с ^и л м ас и н уч у н
о тни нг б уй н и га б огла н а д и га н таёьс, х,ам гончи дейилади.
А ф р о с и ё б — Сам арканд шах.рининг д а с тл а б к и номи.
у^озир а р х е о л о г и я га оид к>урикхона. Ш у т еп а ли к да н

2 34

www.ziyouz.com kutubxonasi
т о п и л г а н а р х е о л о г и я г а оид т о п и л м а л а р С а м а р ^ а н д н и н г
ёш и н и ани^лаш да асос б у л и б х и зм а т ^илади. С у гд ч а пар
сиёв (п а р с и ё ^ о б ) — i^opa сув т е п а л и г и д ега н маън он и
би лд и р а ди . Я. F. Р у л о м о в н и н г фикрича, С о л о р , К а й ко -
вус, З о л а р и ^ ва А ф р о с и ё б н о м л а р и « Ш о ^ н о м а » к и т о б и
таъси р и остида м айдонга кел ган б у л с а керак.
Вараксар — Самарканд я ^ и н и д а ги Р о б о т х о ж а ^иш-
л о г и н и н г о лд и н ги номи. Б у с у з « в а р г » , « б а н д и в а р г »
ш аклида Рудакий асарларида ^ам т и л г а олинган, Ва­
раксар « т у г о н б о ш и » демакдир. ^ а ^ и ^ а т а н ^ам у р т а
а ср л а р д а ё ^ б у ^ и ш л о ^ ёни д а З а р а ф ш о н г а т у г о н ^ у р и л и б ,
дарё суви уч т а р м о ^ а б у л и н г а н . Б у ари ^лар кейи нч а ли к
Д ар го м , А б б о с ва ^ .о р а ун у с д е б аталган. Я ^ и н ва^тларга-
ча З а р а ф ш он водий сид аги Б а р к б о н шаэфи я^ин идаги
Варакдех — Т у г о н ^ и ш л о ги б у л га н . К,ишло^ ^ о з и р ^ам
шу ном б и ла н аталади.
Ш ундай ^илиб у^итувчи келтирилган тари хи й-
географик ж ойларнинг номлари ва т о п о н и м л а р и г а
а со сла н и б , мазкур дарсда Самарканд ва у н и н г вох,асида
ж уда а ж о й и б ва т у р л и - т у м а н н о м л а р н и н г б и р гу р у ^ и н и -
гина к у р и б чи^ишга м ув а ф ф а ^ б у л и н га н и н и , у ^ у в ч и л а р
;^ам у з ж о н а ж о н мактаби, ж ам оа ва давлат х уж а л и ги ,
^ и ш л о ^ ва район ^ у д у д и д а г и н о м л а р н и н г к е л и б ч и р ш и
б и л а н ^ изи^ иш и ^амда мана шундай т о п о н и м и к маълу-
м о тл а р йигиши за р ур л и ги , б у эса у л а р г а ж о н а ж о н у л к а
т а р и х и н и урганишда, м у с т а ^ и л и ж од ^ и ли ш д а о лган
б и л и м л а р и н и ч у ^ у р л а ш т и р и ш д а я^индан ёрдам б ер и ш и -
ни таъкидлайди.

5. Хоразм вилояти топонимикасидан дарсда


фойдаланиш

Х о р а з м У р т а О с и ё д а ги эн г ^адимги маданият маркази


с е р у н у м во^алардан бири. У ^ о з и р па хт а ч и л и к сохдсида-
ги эриш ган ю ту^лари туф айли машъал ви лоя тга
айланди. У н и н г т а р и хи з а р д у ш т и й л а р н и н г му^аддас
к и т о б и « А в е с т о » д а м и лод да н аввалги I X — X асрларда
кайд этилган.
Б у ви лоя т т а ри хи ва у н и н г т о п о н и м и к а с и хд^ида
ф икр ю р и т и л га н д а )Ч у в ч и л а р г а , аввало, « Х о р а з м » сузи-
нинг э т и м о л о г и я с и ^а^и да б а т а ф с и л м а ъ л у м о т б ер и ш
зарур.
У ки т ув чи б и р ^атор в и л о я тл а р т а р и хи ва у н и н г район,

235

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ и ш л о ^ ва о в у л л а р и н о м л а р и н и н г к е л и б ч и р ш манбала-
ри у с т и д а т у х т а л а р экан, Х о р а з м в и л о я т и ра й о н ла р и ,
^ и ш л о ^ ва о в у л л а р и н и н г н о м л а р и т о п о н и м и к а с и г а >$ам
б а т а ф с и л т у х т а л и ш и л о з и м . М а с а л а н « X I I — X I I I аср-
л ар да Х о р а з м д а в л а т и н и н г к у ч а й и ш и » мавзуси ^ уй ид аги
мавзучаларга б у л и б >фганилса ма^садга м увоф и ^ булади.
М а в з у ^ у й и д а ги реж а а со си да б а ё н эт и лад и :
а) Х о р а з м н и н г кучайиш и;
б ) Х о р а з м ш о ^ л а р д а в л а т и н и н г и ж т и м о и й ва х у ж а л и к
^аёти;
в) Б у х о р о ва С а м ар^ан ддаги ^ у з г о л о н л а р .
Ш у н д а н с у н г у ^ и т у в ч и Х о р а з м в и лоя ти та ш кил
топга нда н т о ^ о з и р г и кунга ^аДаР б о с и б у т и л г а н т а р и хи й
ж араён ва у н и н г к елаж аги ^ а^ ида ^ис^ача м а ъ л у м о т л а р
к ел т и р и б , в и л о я т ва у н и н г ^ у д у д и д а г и жам оа х у ж а л и к л а -
ри, овул, ^ишло*>, район, ша^арлар н о м л а р и н и н г к е л и б
чирш и ^а^ ида ги м а салаларга б а т а ф с и л т у х т а л и ш и
л ози м .
Биз ь^уйида У з б е к и с т о н т а рихи к у р си н и у ^ итиш
ж а раёнида Х о р а з м во^аси б у й и ч а т о п о н и м и к а г а оид
м а ъ л у м о т л а р д а н ^андай ф о й д а л а н и ш мумкин? деган
са в о лга ж авоб б е р и ш н и ма^сад ^ и л и б ^уйдик. Т о п о н и м и ­
кага оид м а ъ л у м о т л а р д а н ф о й д а л а н и б ут к а з и л а д и г а н бир
соатли к тарих дарсининг тахминий режаси келтирилади.
Дарсни ташкил ^ и л и ш : а ) с и н ф н и н г дарсга
^ о з и р л и г и н и кузатиш; б ) у ^ у в ч и л а р д и ^ а т и н и дарсга
ж а л б ^илиш.
У тга н мавзу: « Т у р к и й т и л д а с у зл а ш у в ч и х а л ^ л а р н и н г
ш а к л л а н и ш и » деган мавзу ю засидан у ^ у в ч и л а р г а б е р и л а -
диган са во лл а р : а) Х а р и т а д а н т у р к и й т и лд а су зл а ш у в ч и
у з б е к х а л ^ л а р и н и н г д а с т л а б к и аж д од ла р и яшаган ж ой-
ла р н и к у рса ти нг; б ) Т у р к и й т и л д а су зл а ш у в ч и х а л ^ л а р
аж д од ла р и ш а к л л а н иш и н и неча б о с ^ и ч г а б у л и ш мумкин?
)^ар б и р б о с ^ и ч г а т а ъ р и ф б е р и н г ; в) У з б е к т и л и н и н г
д а с тл а б к и ш а клла ниш и ^айси л а ^ ж а ва т и л л а р д а н к е л и б
ч и ^ а н эди? г ) I X — X I I асрла рда у з б е к х а л ^ и ва у н и н г
т и л и н и н г ш аклла н иш ж араёни х у с у с и я т л а р и н и ани^-
л а н г ; д ) Т и л н и н г ани^ ш а клла ниш и ^айси район, ша^ар,
во^а ва в о ди й л а р да ани^ сези лга н ?
У ^ у в ч и л а р ю ^ о р и д а г и са в о л л а р г а ж авоб б е р г а н л а р и -
дан с у н г у ^ и т у в ч и ул а р д а н Х о р а з м н и н г ^айси х у д у д л а р и -
да ^ о зи р га ч а уш а т у р к и й т и л э л е м е н т л а р и с а ^ л а н и б
к е л а ё т г а н л и г и ва Хива, Х у ж а й л и ш а ^ а р л а р и н и н г ^амда
Х о р а з м сузи ^андай м а ън они ан гла т и ш и н и сурайди.

236

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ш у са во лл а р га о ли н г а н ж а в о б л а р у ^ у в ч и л а р н и н г
ша^ар т а ри хин и ва у н и н г н о м и н и ур га н и ш га б у л г а н
^и зи ^и ш и н и орттиради. Демак, у^ и т у в ч и у^ у в чи т угр и
ёри т а олмаган с а в о лл а р н и т у л д и р и б , у т и л г а н мавзуни
янги мавзуга богла й д и .
Янги мавзу. « X I I — X I I I асрларда Х о р а з м д а в л а т и ­
нинг кучайиш и».
Мавзунинг ма^сади: у ^ у в ч и л а р га Хоразмнинг
^адим-^адимдан м аълум ва маш^ур б у л г а н л и г и , С о м о ­
н ий лар даврида ярим м у с т а ^ и л давлат сиф ати да у н и н г
т а р к и б и га кирганлиги, у н и н г М а ъ м у н ибн М у х а м м а д
даврида ^ уд ра т ли давлатга айлангани, айни^са М а ъ м у н
ибн М а ъ м у н даврида фан ва маданият гоят р и в о ж л а н и б
Х о р а з м академияси ташкил т оп га н ли ги туш унтирилади.
Дарснинг тарбиявий вазифаси: Б унда у ^ у в ч и л а р га
Х о р а з м ю ксалган даврда фан ва маданиятнинг ни ^ о ят да
р и в о ж л а нга н л и ги , X I а ерн и н г э н г маш^ур ^ о м у с и й
о л и м л а р и б у ерга ж а л б эт и л га н л и ги , б у ерда А б у А л и ибн
Син о, А б у Р а й ^ о н Б ерун и й , А б у Сах,л М а си ^и й , маш^ур
т а б и б А б у л х а й р ^ а м м о р , йирик р и ё з и ю н А б у Н о с и р
А ъ р о к ва б ош ^ а а т о ^ л и о л и м л а р н и н г М а ъ м у н и бн
М а ъ м у н академиясини яр ат га н ли ги су з л а н и б , у^увчи-
л ар ни уз а в ло д -аж до дла ри га м е ^ р - м у ^ а б б а т ва она д и ёри -
га са д о ^ а т ли инсон б у л и б етиш иш р у ^ и д а тарбиялаш дан
иборат.
Даре утиш услуби: даре огзаки б аё н к,илиш у с л у б и
б и л а н о л и б бор и л а д и .
Дарсни жи*>озлаш: У з б е к и с т о н х а л ^ л а р т а р и х и н и н г
I V ж и л д л и г и А . А с к а р о в т а ^рири ости да чоп эт и л га н
3 ж и л д л и к У з б е к и с т о н х а л ^ л а р и т а р и х и н и н г 1-ж и л д и ,
у н и н г 5- си нф у ч у н ёзган У з б е к и с т о н тарихи, Ш. К а р и ­
мов р а ^ б а р ли г и д а чоп эт и л га н « У з б е к и с т о н тари хи ва
м а д а н и я ти » (м а ъ р у з а л а р т у п л а м и ) курсатилади. У з б е к и ­
стон харитаси атлас ва а ль б о м л а р д а н ф о й д а л а н и л а д и .

Янги мавзуни утиш режаси


1. Х о р а з м давла т и н и н г кучайиши.
2. Х о р а з м ш о ^ л а р д а в л а т и н и н г и ж т и м о и й - с и ё с и й ва
х у ж а л и к х аёти .
3. Б у х о р о ва Самарканд ш а^арларида б у л и б утган
^узголонлар•
4. Х о р а з м ^ у д у д и д а г и ж а м о х у ж а л и к л а р и , ^ишлок; ва
р а й о н ла р н о м л а р и н и н г к е л и б чшеиш т а р и х и .
5. Утган мавзуни зам онга боглаш .

237

www.ziyouz.com kutubxonasi
Янги мавзунинг конспекти
Х о р а з м X асрда С о м о н и й л а р давлати т а р к и б и га
кирарди. С о м о н и й л а р давлати б у л и н и б кетган ва^тда
у у з м у с т а ^ и л л и г и н и с а ^ л а б к^олишга ва 1^орахонийлар ва
Р а зн а в и й ла р д ав л а т ла р и т а р к и б и га кирмай ^ о л и ш га
м ув а ф ф а ^ б у л д и . Б у даврда Х о р а з м х у ж а л и к ва маданий
^аётда катта ю т у ^ л а р г а эриш ди. Б и р о ^ 1017 й и лда
М а х м у д Г а зн а в и й ^ у ш и н л а р и н и т о р - м о р к е л т и р и б , у н и
у з давлати га ^ у ш и б о лд и . 1240 й и л д а газнавийлар
Х у р о с о н н и ^ у л д а н б о й бергач, Х о р а з м С а л ж у ^ и й л а р
давлати т а р к и б и га киради. С а л ж у ^ и й л а р б и л а н i^opaxo-
н и й л а р ур та си д а ги у з а р о у р у ш л а р б у д а в л а т ла р н и н г
куч си з ла н и ш и г а о л и б к ел а д и ва X I I аср б о ш л а р и д а н
Х о р а з м м у с т а ^ и л давлат си ф а т и д а яна т а р а н и й эта
б ош ла й д и. У н и н г ^ у д у д и у н ч а л и к катта булмаса-да,
и ^ т и с о д и й ж и^ а тда н к у ч л и ва б о й эди. К уч м анч и
т уркман лар, Э р о н , В о л г а б у й и ва У з о ^ Ш а р ^ б и л а н о л и б
б о р и л г а н с а в д о -с о т и 1$ а л о ^ а л а р и н и н г ^ и з ги н р и в о ж л а н и ­
ши ш унга и м к о н и я т Т угд ирган эди.
^ у н а р м а н д ч и л и к м а ^ с у л о т л а р и и ш л а б чи^ариш ва
^ и ш л о ^ х у ж а л и г и Х о р а з м д а ю ^ о р и дараж ага кутарилади.
Б у л а р н и н г барчаси м у с т а ^ и л л и к у ч у н курашда ^ у л а й
ш арт-ш ар ои тлар яратди. 1141 й и л д а Сам арканд я^ и н и д а
^ о р а х о н и й л а р ^ уш и н и б и л а н кучманчи *>орахитойлар
у р т а си д а жанг б у л а д и . Ж а н г д а ^ о р а х и т о й л а р н и н г ^ у л и
б а л а н д к ели б , га л а б а ^ о зо н а д и л а р . Б у н да н ф о й д а л а н г а н
Х о р а з м с у л т о н и О т с и з М а р в н и б о с и б олади. Т а к е ш
(1172 — 1200) ^ у к м р о н л и г и даврида Х о р а з м куч -^уд ра тга
т у л г а н давлат эди. Б у ва^тда давлат ^ у д у д и Э р о н ш ар^ий
^ и с м и н и н г б о с и б о л и н и ш и эвазига икки марта кенгай ган
эди.
У ^ и т у в ч и Х о р а з м ш о ^ а р д а в л а т и н и н г и ж т и м о и й ва
х у ж а л и к э^аёти ^ а ^ и да гапирар экан, янги сув и н ш о о т л а -
рини ^уриш эвазига ю за га кел ган б о й д е ^ о н ч и л и к
х у ж а л и г и Х о р а з м и ^ т и с о д и ё т и н и н г асо’си эка н ли ги ,
у н и н г ш а^арлари да ^ у н а р м а н д ч и л и к н и н г р и в о ж ла ни ш и,
кучманчи х а л ^ л а р , хазарлар, В о л г а б у й и ва К и е в Р у с и
б и л а н с а в д он и н г у с и ш и ^ а ^ и да с у з л а б б еради. X I аср
б о ш л а р и г а к е л и б Х о р а з м н и н г н о й т а х т и Урганч, Ш а р ^ -
ни нг энг ч и р о й л и ва о б о д ш а^арлари дан б и р и б у л и б ,
Хоразмшо?^лар с а р о й и д а ю ^ о р и д а зикр э т и л га н Шарь;-
ни нг б у ю к а л л о м а л а р и яшаб и ж о д э т г а н л и г и ^амда
Х о р а з м ш о ^ л а р н и н г ички сиёсати , давлат т у з у м и ^а^ида
^ам м а ъ л у м о т б ер и л а д и .

238

www.ziyouz.com kutubxonasi
У ^ и ту в ч и с у н гр а Б у х о р о ва Сам ар^анддаги ^ у з г о л о н -
лар ^а^ида т ухтала ди. Х о р а з м ш о ^ М о в а р о у н н а ^ р хал^ ла -
рини ^ о р а х о н и й л а р асоратидан ^и м оя ^ и ли б, х ало с-
ко р л и к келтиради, д е б к у п ч и ли к ум и д в о р б у л г а н эди.
А м м о у м и д л а р чиппакка чиь^ади. Х о р а з м ш о ^ галабага
эришгач, х а л ^ а ж а б р - з у л м н и баттар ку ч ай т и ри б ю б о р а -
ди. М а м л ак ат н и х а р о б ^и лган т у х т о в с и з ур уш ла р,
м а ^ а лл и й ер э г а л а р и н и н г халь^ни т а л о н - т о р о ж к?илиш ла-
ри, у л а р ^ а ^ р -газа б и н и н г ош иш ига ва 1206 йилда
Бухорода ^ а л^ о н со зли к устахонаси со ^ и би н и н г угли
М а л и к Санжар б о ш ч и л и г и д а ^ у з г о л о н ку та ри ли ш и га
с а б а б булади. ^ у з г о л о н ч и л а р ^о к и м и я т н и у з л а р и у ш л а б
т у р а о л м а с л и к л а р и га кузи етиб, Х о р а з м ш о ^ г а м урож аат
этади. Хоразмшох, б у мурож аатдан уз и у ч у н ф о й д а л а н и б ,
1207 йилда Б у х о р о н и з а б т этиб, ^ у з г о л о н н и б о с т и р а д и ва
М а л и к Санж арни ^атл ^илади. Ш у н д а н су н г 1211 йилда
Х о р а з м ш ох, а ск а р л а р и н и н г Самар^андда ^ о р а х о н и й -
л а р н и т о р -м о р келтиргач, ша^арда х о ^ л а га н и ч а номаъ-
^ у л ч и л и к л а р ^ илга н и ва б у н г а ь^арши халь; ^ у з г о л о н
кутаргани, ^ у з г о л о н н и н г Х о р а з м ш о ^ т о м о н и д а н шаф-
ь^атсиз равишда б о с т и р и л г а н и , д ои м и й у з а р о у р у ш л а р
натижасида у л к а н Х о р а з м дав ла т и н и н г чок-чокидан
с у к и л а б о ш ла ган и ва м угул-та та р и с т и л о с и б ош ла н г а н и -
да Х о р а з м ш о ^ л а р ^ам ж и дди й ^арш илик курсатишдан
ож из эк а н л и ги ^а^ида с у з л а б б ер и ш л озим .
У тга н ва янги мавзу б у й и ч а у ^ у в ч и ла р б и л и м и н и
изошли б а^ о л а ш у ч у н с а в о лл а р : 1. X II — X I I I асрларда
Х о р а з м ш о х л а р д а в л а т и н и н г гулла б -яш на ш са б а б л а р и -
ни а йтиб бер и н г. 2. Х о р а з м ш о х л а р Д а в л а т и н и н г ижти-
м оий ва х у ж а л и к ^аёти ^андай б у л г а н л и г и н и с у з л а б
бери нг. 3. Б у х о р о ва Сам ар^анддаги ша^ар ^ у з г о л о н л а -
ри н и н г у м у м и й с а б а б л а р и нимада эди? 4. X I I I асрда
Х о р а з м ш о х л а р д ав л а т и н и н г к у ч си з ла н и ш и га нима са баб
бу л д и ? 5. Х о р а з м — ^андай м аънони би лд и р а д и , Хива-
чи? Х а з о р а с п ва Г у р л а н с у з л а р и н и н г м аъноси ни била-
сизми?
Уйга вазифа: 13- §. « X I I — X I I I асрларда Х о р а з м ш о ^ -
лар д а в л а т и » м авзусини у ^ и б келиш ^амда Шовот,
Б о р о т , Я н ги б о з о р ва К^ш купир с у з л а р и н и н г м аъноси ни
у р г а н и б келиш топ ш и р и л ад и .
У ^ и ту в ч и Х о р а з м н и н г вилоят, ша^ар, ^ и ш л о ^ ва
р а й о н ла р и н о м л а р и н и н г к е л и б ч и^ иш и га оид б и р ^атор
т о п о н и м л а р н и и зо^ла й ди .
Х о р а з м с у з и н и н г к е л и б чи^иш и шундай Т а л ли н

239

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ илинади. Р и в о я т л а р га кура, п о д ш о у з и н и н г т у р т юз
аскаридан г аза б ла н и б , у л а р н и одамсиз ч у л г а ч и ^ а р и б
таш лаш ни б у ю р г а н . П о д ш о н и н г ф а р м о н и баж ар и лган.
О р а д а н би р неча й и л утгач, п о д ш о у л а р д а н хабар о ли ш н и
б ую р г а н . П о д ш о н и н г о да м лар и у л а р н и н г т и р и к эк а н л и ги
^а^и да хабар келтирган. Р^увгин ^ и л и н г а н л а р « х о р » ва
« р а з м » б и ла н ^аёт кечирган эмиш. Ш у н и н г у ч у н п о д ш о
б у ерн и Х о р а з м д е б аташни б у ю р г а н ва Х о р а з м эл а ти
ш ундай п ай до б у л г а н эмиш.
)^ар бир ж о й н о м и н и н г у з т а р и хи б ор. У л а р х а л ^
^ а ё т и н и н г т у р л и т о м о н л а р и н и у з л а р и д а акс эттирадилар.
Н о м л а р купинча ш у ^ у д у д д а яшаган м а ълум х а л ^ ^аёти,
яшаш шароити б и л а н б о г л и ^ ^ о л д а с о д и р б у л а д и . Х о р а з м
н о м и н и текш и рган С. П . Т о л с т о е т о п о н и м шу ^ у д у д д а
яшаган хварри ^ а б и л а с и н и н г ном и б и л а н б о г л и ^ л и г и н и ,
яъни хварри — ер, «х в а р р и р;абиласининг е р и » эк а н лиги-
ни айтади. К д ди м д а Х о р а з м номи о ст и да А м у д а р ё н и н г
^ уй и о^ими т у ш у н и л га н . Б у во^а У р т а О с и ё д а г и энг
ку^на у л к а л а р д а н би р и ди р . Х о р а з м ^а^ ида ги д а с т л а б к и
м а ъ л у м о т л а р н и « А в е с т о » д а учратамиз. Б у ном ю н о н л а р -
да Х о р а з м и я ёки « У в а р е з м е т а » , « А в е с т о » д а Г а и р и з а о
шаклида учрайди. А р а б м у а л л и ф л а р и — Х у в о р е з м , Х и -
т о й м а нба ла ри Х о л и — си ми — кия д е б т и л г а оладилар.
Б у с у з н и н г к е л и б чи^иш и ^а^ида т у р л и ф и к р л а р бор.
У л а р д а н б а ъ з и ла р и д а Х о р а з м « п а с т т е к и с л и к » , « ё м о н е р » ,
« х у р за м и н », « ^ у ё ш л и е р » , « ^ о с и л д о р е р » , « б о ^ у в ч и е р »
шаклида изохданади. У м у м а н ^амма т а д ^ и ^ о т ч и л а р ном-
н ин г иккинчи ь^исми « з е м » , « з м » н и « е р » , « з а м и н » с у зи
б и л а н б о г л а й д и , С. П. Т о л с т о в Х о р а з м с у з и н и Х ва ри ёки
^уррит этноними билан ало^адор деб ^исоблаб,
« Х в а р р и е р и » ш аклида и з о ^ л а й д и . А к а д е м и к Я. F.
Р у л омов у з и н и н г « Х о р а з м н и н г с у г о р и л и щ и т а р и х и »
н о м л и капитал асарида ( « Ф а н » нашриёти, 1956 й и л
Т о ш к е н т ) С. П. Т о л с т о в н и н г ю ^ о р и д а г и ф и к р и н и т у л а
ма ъ ^ у лл а й д и .
Х о р а з м А м у д а р ё б и ла н Р^ора^ум ур та си д а ги с е р ^ о -
сил, г у з а л во^а. Х о р а з м ^адимий улка, ку^на маданиятга
эга. « Х о р » д ега н и ^адимги су гд т и л и д а « ^ у ё ш » , « а з м » —
« у л к а » , яъни Х о р а з м — к^уёшли у л к а деган м аънони
англатади. Х о р а з м н и н г п а й д о б у л и ш и т у г р и с и д а б ун д ан
бопп^а ривоятлар, а ф с о н а л а р ^ам бор. Ч и н д а н ^ам
Х о р а з м н и ^ у ё ш л и у л к а д ей и ш мумкин, ч унки Х о р а з м д а
й илни нг куп ф аслларида ^уёш уз ёгдусини соч иб туради.
Х и ва — Х о р а з м в и л о я т и н и н г иккинчи марказий ша-

240

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ри, Х и ва х о н л и г и н и н г с о б и ^ п о й та х т и б у л га н . Хива
А м у д а р ё н и н г с у л с о ^ и л и д а г и П о л в о н ариги буйида,
У рганчдан ж а н у б и -г а р б г а т о м о н 32 км нарида ж о й ­
лашган. Ш а ^ а р н и н г п а й д о б у л и ш и ^а^и да купги на
а ф сон а ва ри во ятлар бор. Бу а ф со н ала рд а н б и р и д а
айтилишича, Хивага Н у ^ п ай га м б а рн и н г у г л и С о м асос
с о л г а н эмиш. У з ^ а б и л а д о ш л а р и б и л а н к у чи б ю ри б , д е б
^ и к о я ^ или над и афсонада, С о м б у ж о й га к е л и б ^олади.
У туш и да в;ум т еп а ла р и у с т и д а к у п л а б м аш ъаллар ё н и б
т у р г а н и н и куради. У й ^ у д а н уй го н га ч, у теварак-атроф-
дан тупро!^ с у р и б к ел и б , ша^ар у р н и н и б е л г и л а б кетади.
И к к и н ч и марта у б у ерга к е л и б д ев ор кутаради,
^а лъ а н и н г гар би й т о м о н и д а н ^ у д у ^ ^аздириб, б у ж о й н и
Х и й в а к д е б атайди. Б у л г у с и шах,ар Х и в а ном и ана шундан
к е л и б ч и ^ а н эмиш. А ф с о н а а ф с о н а л и г и ч а ^олаверади.
А е к и н о да м лар н и н г б и р и н ч и ур наш ган ери х о н л и к н и н г
булгуси п о й та х т и булганлигини, у ^уду^ б и ла н
-^а^и^атан ^ам б о г л и ^ э к а н л и г и н и т у л а а со с б и ла н
айтиш мумкин. Бу ^ у д у ^ ёни д а У рта О с и ё н и н г б у ю к
сувсиз ч у л л а р и н и кесиб утга н карвон й у л и б ул га н . 1^алъа
д е в о р ла р и д а н унча о л и с б у л м а г а н ерда, Ичан ^ а лъ а н и н г
ш и м о л и -га р б и й ^исмида шу к у н ла р д а ^ам Х и й в а к ^у д у г и
бор. Ь^уду^нинг тош дан иш ланган д е в о р л а р и у н и н г
^а ди м и й ли ги да н д а л о л а т беради. ^ о з и р ^ам уч ^ават
^ и л и б т ер и л га н т о ш л а р н и куриш мумкин. О с т к и — эн г
^адимги ^исми ц и ли н д р шаклида, кей и н ги ^исми
туртбурчак ва н и ^ о я т ю^ори ^исми са ккизб урча к
шаклидадир. 1\ачонлардир ^ у д у ^ гум баз б и л а н берки -
ти лг а н б у л и б у н и н г ^ о л д и ^ л а р и к^удук, а т р о ф и д а тош
п о й д ев о р курин иш ид а с а ^ л а н и б долган. Х и в а б и р и н ч и
марта X асрда Х о р а з м давлати т а р к и б и га кирувчи ша-
^ар си ф а ти да араб г е о г р а ф л а р и н и н г асарларида т и лг а
о л и над и.
А р х е о л о г и я г а оид т ек ш и р и ш л а р ша^арнинг V I —
V I I асрларга т е г и ш л и эк а н л и ги н и курсатади. Кдзишма-
лар ва^тида ш а^арнинг марказидан ча^мок, тош дан
ясалган тош ^уроллар т о п и л д и . Д ар ^а ^ и ^ ат, Хива
су з и н и н г э т и м о л о г и я с и Хийвак, яъни в^удук, су зи г а я^ин,
чунки сувсиз ж ой га ь^уду^лар ^ азилган б у л с а керак.
Х^озирги кунда -\ам к^уду^ни айрим Х о р а з м д и ал ек т и к а си -
да Хивак д еб аташади. Хива ша^ри ва у н и н г э т и м о л о г и я ­
си ^а^идаги янги м а ъ л у м о т л а р Б. А . А х,м едовн ин г
«Узбекистонда ижтимоий ' ф а н ла р » ж урналининг
1982 й и л 9- со н и д а « Х и в а >;акида янги м а ъ л у м о т л а р » д е б

16 А . Н а б и е в 241

www.ziyouz.com kutubxonasi
Хива. Ичан ^алъа

н о м ла н ган м а ^ о л а си д а д а л и л и й м а ъ л у м о т л а р а соси да
ж уда ^ и з и ^ а р ли ё р и т и б б ер и л га н .
Гурлан — Г у р л а н с у з и н и н г а сл м аъноси ^ а л и маълум
эмас. Бу с у з н и н г к е л и б чи^иш и ^а ^и да б и р ривоятда
ш ундай д ей и ла д и : б и р ва^тлар б у ^ у д у д г а кур ч о л б и л а н
ч у л о ^ кампир кучи б кел и ш и б д и . У л а р ж уда м о ^ и р
^ун а рм а н д эканлар. У л а р т уза т га н н ар са л ар и н и б о з о р г а
о л и б чи ^ и б сотар эканлар. Б о з о р д а ^еч ки м н и н г нарсаси
утм а са ^ам у л а р н и к и б е м а л о л со ти ла в ера рк а н . Ш у н д а
ода м лар и к ка ла ла ри д а бир он сир б ор, д е б у л а р н и н г
а т р о ф и г а к е л и б ж о й ла ш а б о ш л а б д и л а р . Уша ^ у д у д н и эса
« к у р ва л а н г » д е б атай б о ш л а б д и л а р . Ва^тлар утиш и
б и л а н б у с у з у з л а ш т и р и л и б « Г у р л а н » б у л и б кетибди.
Х о р а з м ла ^ ж а си д а к — т ов у ш и к уп ин ча « г » шаклида
иш латилади. Ш у н и н г у ч у н « к у р » су зи « г у р » ш аклида
и ш л а т и л и б « г у р л а н » б у л и б и ш л а т и л и б кели н м о ад а .
Х^озир ^ам шу ном б и л а н ю р и т и л ад и . Я н а б и р м анбада —
« К д д и м г и м у а л л и ф л а р У р т а О с и ё ^ а ^ и д а » деган к и т о б д а
айтишларича, ^адимги ю н о н т а р и х ч и с и Г е р о д о т Х о р а з м
^а^и да куп м а ъ л у м о т л а р ё з и б ^ о лд и р г а н . Г е р о д о т н и н г

242

www.ziyouz.com kutubxonasi
ёзишича, х о р а з м л и к л а р , г и рка ни яликлар , п а р ф и я л и к л а р
б и л а н б и р -б и р и га я^ин ж о й д а и ст и ^ о м а т ^ и лган лар .
Ю н о н т арихчиси т и л г а о лга н « г и р к а н и я » су зи ь^адимги
т у р к и й ёзувла ри д аги « К у р и к а н » ^ а б и л а с и н и н г номи
б и л а н узвий б о г л и ^ б у л и б , у л а р н и н г асрлар давомида
ф о н е т и к узгари ш и д ан « Г у р л а н » варианти к е л и б ч и ^ а н
б у л и ш и ^ам мумкин. А м м о б у н д а н Г у р л а н д а г и а ^ о л и н и н г
н ом и гирканлардан к е л и б чи ^^ а н экан, деган х у л о с а г а
к е л и б б улм айди. К и ч и к б и р о в у л н и н г ном и ^ам ёки о и л а
б о ш л и г и ёки у н и н г б и р а ъзоси н ом и т о п о н и м и к а д а асос
б у л и б кетавериш и мумкин.
^азо р а с п — шу н о м л и ра йон маркази. ^ а з о р а с п
с у з и н и н г маъноси ^уйидагича: ^ а з о р д ега ни ф о р с-
т о ж и к т и л и д а « м и н г » , асп дега н и « о т » яъни ми нг от деган
м а ън о н и б илд ира ди . ^ а з о р а с п Х о р а з м н и н г ж а н у б и й
чегара ^алъаси б у л и б , у н д а м и н г о т л и ^ са^ланган.
Д уш м а н ^ уж ум ^и лад и ган б ул са , ^ а з о р а с п ь^алъаси
зарбан и би р и н чи б у л и б у з и г а олган. Хивадан мадад
к е л г у н г а ^адар душ м ан б и л а н курашган. А с т а - с е к и н л и к
б и л а н ^алъа ичида а ^ о л и купайиб, ^алъадан таш ^арида
ур наш а бош лаган. 1^алъадан б и р неча к и л о м е т р б ер и -
р о а д а ?$ам ^ и ш л о ^ д у р и л а б ош лаган .
Я нгибозор — а ^ о л и н и н г с а в д о -со т и ^ иш лари фа^ат
^алъа б о з о р и д а бул га н , су н гр а у чекка ^ иш лоь;ла рн ин г
бирида- т у п л а н и б , са в д о -со т и ^ и ш л а р и н и о л и б б ор га н ла р .
Ь^алъа б о з о р и б и л а н б у б о з о р н и б и р -б и р и д а н ф а р ^
р л и ш уч у н ^ишлоь; б о з о р и г а « Я н г и б о з о р » д е б ном
^уйишган. Ш у - ш у б у л и б ^ и ш л о ^ н и н г ном и Я н г и б о з о р
б у л и б долган.
1^ушкупир — р а й о н и Хоразм вилоятининг йирик
р а й о н ла р и д а н бири. ^ о з и р г и кунда р а й о н да 9 та ^ и ш л о ^
б у л и б , б у ^ и ш л о ^ л а р н о м л а р и н и н г к е л и б чи^иш и ж у да
1^изи^. К,уйида б и з б у ^ аада ф икр юритамиз:
Кенагас — б у ^ и ш л о ^ м а ^ а лл и й х а л ^ орасида Канаяс
д е б ю ри ти лад и , чунки ^ уд уд д а н Канаяс ариги о ^ и б
утади. Ь^ишло^нинг марказий ^исмига Караман ь;алъаси
дейишади. Караман — Х о р а з м д а у сУ вчи у л к а н дарахт.
1^арияларнинг с у з л а р и г а Караганда, бу ерда Х и в а
х о н л и г и даврида м уд о ф аа вазиф асини бажарувчи кичик,
у з и г а х о с ^алъача б ул га н . К ен а га с д ега н ^ а б и л а ^ам
бул га н .
Хадра — К,ушкупир рай о н и да ги иккинчи р ш л о ^ н и н г
номи. Х а д ра с у з и н и н г маъноси ^алъа ёки ш а^арнинг чети
демакдир. Х а д р а ^ и ш л о ги Х и ва ^ а лъ а си н и н г ш и м о л

243

www.ziyouz.com kutubxonasi
т о м о н и д а ж о й л а ш га н и у ч у н ^ам Х а д р а н о м и н и о лга н
б у л и ш и мумкин.
У збекёп — шу р а й о н да ги уч и н ч и ^иш ло^ булиб,
у н и н г м а ъ н о си н и шундай т у ш у н т и р и ш м умкин. У з б е к —
шу ^ и ш л о а д а яшовчи х а л ^ н и н г м и лла ти . « ё п » с у зи
х ора зм ча б у л и б , ари ^ ёки канал м а ъ н о с и н и би лд и р а д и .
Бу ^ и ш л о ^ ^ уш н и Т у р к м а н и с т о н е р л а р и г а я^ин б у л г а н и
у ч у н у л а р б у ари ^н и У з б е к н и н г ёгш, яъни ариги
дейишган. У з б е к ё п ^ и ш л о г и н и н г маркази 1^оровул д е б
аталади. Бу с у з н и м а ^ а л л и й ш е в а т и л и м а ън о сид а i^opa ва
о в у л д е б ту ш у н и ш мумкин, у б о р а - б о р а Ь^оравул б у л и б
д олган.
^ ай р о в от — р ай он даги б е ш и н ч и ^ и ш л о ^ б у л и б , Хи ва
^ а лъ а си н и н г ш и м о л и - га р б и й т о м о н и д а ж ой ла ш га н. М аъ -
лум ки , р о в о т — б у д ар воза дегани. Дем ак, ^ишлор> Х и в а
хонлигининг ш и м о л и -га р б и й томондаги д арвозаси
б ул га н . )^айровот б алки , одам лар айтган ларидай , х а й р л и
дарвоза, ф а й з л и дарвоза, яхши д ар воза м а ъ н о л а р и н и
б и л д и р и ш и ^ам мумкин.
Уртаёп — р а й о н да ги о л т и н ч и ^ и ш л о ^ , У р т а ё п чузи-
л и б кетган а р и ^ н и н г у р т а марказий ^ и см и д а ж о й ла ш га н
^ и ш л о ^ м а ън о си н и >^ам б и лд и р а д и . ^ и ш л о ^ ^ о з и р ^ам
шу ном б и ла н аталади.
1^атагон — ра й о н д а г и ет т и н чи р ш л о ^ н и н г номи.
Ш ев а д а к>атагон су зи йу^. Б у су з ф о р с т и л и д а —
й у ^ о л га н , ^ у р и л г а н ва т о п и б б ул м а й д и , д ега н м а ънон и
би лд и ра ди . Урганч, Ш о в о т ва К у ш к у п и р р а й о н л а р и
^ у д у д и г а ухш аш ^ у м л и к с а ^ р о л а р шу ^ и ш л о ^ н и н г
й у ^ б у л и б кетишига, ном и эса ^ а т а г о н б у л и б кетиш ига
са б аб ч и б у л и ш и мумкин. Сув ч и^ариш ^ и й ин б у л г а н
пайтларда f>yM б а р х а н л а р и ^ и ш л о ^ е р л а р и н и ку м и б
ю б ор га н , натижада ^ у р г о ^ ч и л и к б у л и б турган. 1^ата-
гон ном а лб а т т а б е ж и з б ер и л м а г а н . М а ^ а л л и й а ^ о л и
орасида б у р ш л о ^ т у г р и с и д а м а ъ л у м о т л а р д е я р л и са^-
ланмаган.
1^уш куп и р _ ра й о нда ги са ккизин чи ^ и ш л о ^ б у л и б ,
х,озирги кунда район марказидир. Н о м и н и н г узи д ан
к у р и н и б т ур и б д и , ^уш — ж уф т, купир — куп р и к м а ъ н о ­
сини, яъни кушма ку п ри кли , деган м а ън они б и лд и р а д и .
М а р к у м академик М у ^ а м м а д ж о н й у л д о ш е в н и н г « Х и в а
х о н л и г и д а ф е о д а л ер э г а л и г и ва давлат т у з и л и ш и » деган
к и т о б и д а б у ^ а ед а анча м а ъ л у м о т л а р бор. Э н г аввал
1\ушкупир 1>уш куп р и к д е б н ом ланган . У ерда катта
Р а з о в о й ариги бор. Бу а ри к н и н г у т о м о н и б и л а н б у

244

www.ziyouz.com kutubxonasi
т о м о н и г а у т и ш у ч у н икки ж о й и га катта к упри к курилган.
1^ушкупир деган суз шундан олинган.
Газовот — рай ондаги т у ^ и з и н ч и ^ и ш л о ^ номи. У р т а
О с и ё д а сув м асаласи о гир б у л г а н и у ч у н Х и в а х о н л а р и
м и н г -м и н гл а б одам лар н и ари^ ^азишга са ф а р б ар ^илган-
лар. Хон а м а лд о р ла р и ме^наткаш хал^ омм асини
аямасдан иш латганлар. А р и ^ ^азиш оддий х а л ^ а кун
м а ш а ^ а т л а р келтирган. Б у ^ и ш л о ^ эса уш а Р а з о в о т
а риги б у й и д а ж о й ла ш га н б у л г а н и у ч у н х,ам Р а з о в о т
н о м и н и олган, деган ф и к р л а р бор.
Богот — Х о р а з м в и л оя ти д а ги р а й о н маркази. Б о г о т
э т и м о л о г и я с и н и б о г з о р , б о г л а р , б о г ва арабча от к у п ли к
а ф ф и к си « а р з сурайдиган б о г » су зи б и л а н б о г л а й д и л а р .
М а ^ а л л и й х а л ^ н и н г айтишича « б о г о т » п о ли з, п о л и з ч и
д ега н м аънони би лд и ра ди .
Ам ударё — ун и ю н о н л а р ^амда р и м л и к л а р О к с у с ёки
О ^ с у с , араблар эса « Ж а й ^ у н » ( т е л б а ) д е б атаганлар.
Д а р ё н и н г ^ о з и р г и ном и эса А м у я ша^ри ( X V I аср )
но м и да н о ли н га н ; б у ша^ар кей и н ч а л и к А м у д а р ё д е б
атала бош лаган.
Х уж айли — X I I — X I I I асрла рда б а р п о ^илинган.
Х у ж а й л и с у з и н и н г л е к с и к м азм ун и х уж арлар, яъни катта
ер эгаси б у л г а н кишилар маъносидадир. Х у ж а й л и с у зи н и
х у ж а э л и деган х а л ^ н ом идан олин ган, д е б т а ъ р и ф л а й д и
ш а р ^ ш ун о с о ли м Б. А . А х м е д о в .
М у й н о 1$ — О р о л д е н ги з и ж а н уб и д аги ярим о р ол ,
ша^ар. М уйин (б у й и н ), of; а слида — ак — « к и ч и к »
с у зл а р и д а н ясалиб, « к и ч и к б у й и н » , « б у й и н ч а » , « я р и м
о р о л » маъносида.
Туямуйин — А м у д а р ё ^уйи о ^и м и да ги жой. С ир тд а н
Караганда « т у я б у й и н и » дек т ую л а д и . А с л и д а тог, дарё ва
^ у м л и к ж о й л а р н и н г т о р р с м и н и — й ул а ги н и « Т у я м у ­
й и н » д е б аташган. Т у я н и н г ^и нгир ва т ор б у й н и г а
у х ш а т и л га н б у л с а ажаб эмас.
Т у р т к у л — Р^ора^алпогистон ж у м ^ у р и я т и н и н г ж а н у ­
б и даги ша^ар. Ш а ^ а р н и н г я^ин й и л л а р г а ^адар т у р т
т о м о н и кул б ул га н . Ш у н и н г у ч у н >^ам шундай ном
берилган. )^озир ^ам Т у р т к у л л и ги ч а саьуланиб келмовда.
А з и з к и т о б х о н ! )^ар в и л о я т н и н г жамоа хуж а л и к л ар и ,
овул, район, ша^арлар н о м л а р и н и н г у з и г а х о с тарихи
бор. И л м и й жи^атдан у р г а н и л и б си з л а р га а йтилга н б у
т о п о н и м л а р , Х о р а з м ви лоя ти д а ги у м у м и й ж о й н о м л а р и ­
нинг ф а^ат б и р ь^исми э к а н л и ги н и у ^ и т у в ч и т у ш ун т и р и -
ши л ози м .

245

www.ziyouz.com kutubxonasi
6. Ф аргон а водийсидаги ^иш ло^, ша^ар
номларининг к елиб чи^иш тарихини даре
жараёнида урганиш
У з б е к и с т о н т а р и х и курсид аги « Т у р к и с т о н х а л ^ л а р и -
н инг 1918— 1920 й и л л а р д а м и л л и й о з о д л и к ва эрк у ч у н
к у р а ш л а р и » д е б н о м ла н г а н мавзуда т о п о н и м и к матери-
алла рд а н ф о й д а л а н и б у т и л а д и г а н б и р с о а т л и к д ар сн ин г
намунавий р еж а -к о н с п е к т и н и келтирам из.
Дарснинг ма^сади: Т у р к и с т о н х а л ^ л а р и н и н г 1918 —
1920 й и л ла р д а м и л л и й о з о д л и к ва эрк у ч у н о л и б б ор га н
курашлари, Х и в а ва Б у х о р о Х а л ^ Р е с п у б л и к а л а р и н и н г
ур н ат и ли ш и , м и л л и й си ёсатд аги х а т о л и к л а р , у л а р н и н г
о ^ и б а т л а р и б а ё н этилади.
Кургазмали ^ур оллар: си ё с и й х ар и та л а р ^амда « Т у р ­
ки стон ф р о н т л а р ^ а л^ а с и и ч и д а » д и а ф и л ь м и д а н ф о й д а ­
лани ш мумкин.
Дарснинг услуби: у ^ и т у в ч и с у ^ б а т у с л у б и д а матери-
ални баён ^илади, у ^ у в ч и л а р н и н г м у с т а ^ и л ишлаши
у ю ш т и р и ла д и . У*;итувчи у ^ у в ч и л а р н и н г ж а в о б л а р и н и
у м у м ла ш т и р и б , у л а р н и н г ^ уй и д а ги янги м а т ер и а лн и
у з л а ш т и р и ш л а р и г а замин тайёрлай д и.

Янги мавзунинг режаси:

а) Т у р к и с т о н х а л ^ л а р и н и н г м и л л и й о з о д л и к ва эрк
у ч у н о л и б б о р г а н курашлари.
б ) Хива ва Бухоро Хал*; Республикаларининг
ур н ати лиш и.
в) М и л л и й си ёсатд а ги хатоликлар ва у л а р н и н г
о ^и ба т ла ри .
г ) Т у р к и с т о н х а л ^ л а р и н и н г м и л л и й о з о д л и к ва эрк
у ч у н о л и б б о р г а н кураш лари Ф а р г о н а в о д и й с и н и н г
к;айси ^ и ш л о ^ ва ш а^арларида булга н ?

Янги мавзунинг конспекти.

У ^ и т у в ч и н и н г м а т ер и а лн и б аё н ^ или ш и д а р сн и н г
а со си н и таш ки л этади. А м м о янги м а т е р и а лн и т у ш ун т и -
риш га утиш дан аввал у т и л г а н д а р с л а р н и н г м а т ер и а лл а р и
б и л а н м&нти^ий б о г л а н и ш н и текш и ри ш у ч у н ^уйи д аги
с а в о л л а р а со си да ^ис^ача с у ^ б а т утказиш ма^садга
мувофивдир:
1. 1918— 1920 й и л л а р д а ниМа са б аб д ан м и л л и й о з о д ­
л и к ва эрк у ч у н кураш лар о л и б б о р и л д и ?

246

www.ziyouz.com kutubxonasi
2. М и л л и й с и ё с а т н и амалга ош ириш да ^андай хато-
л и к л а р г а й у л ^ уй и лд и ?
3. Ф а р г о н а в о д и й си н и н г ^айси ж о й ла р и д а м и л л и й
о з о д л и к ^аракатлари кутарилди?
У к и т ув ч и ур;увчиларнинг ж а в о б л а р и н и у м у м ла ш ти -
риб, у л а р н и н г к;уйидаги янги м а т ер и а лн и у з л а ш т и р и ш л а -
рига замин т а й ёр л а й д и :
1. 1918— 1920 й и л ла р д а ги м и л л и й о з о д л и к ва эрк учун
о л и б б о р и л г а н курашлар. Б у масала д а р с ли к м а тери а ли
н еги зи да т у л а о ч и б б ер и л а д и .
2. Бу даврдаги Т у р к и с т о н ул к а с и д а яшаётган хал^-
л а р н и н г аянчли а^воли.
Бу масалани баён ^ и л и ш га ки риш илар экан, ук и ту в ч и
Т у р к и с т о н т а р и х и н и н г энг огир ва м ураккаб даврларидан
б и р и — б у ф у ^ а р о л а р ур у ш и даври э к а н л и ги н и , б у
даврда Т у р к и с т о н д а г и и ^ т и с о д и й ва ^ а р б и й -с и ё с и й
вазият гоят ^ и й и н б у л г а н л и г и н и , б у н г а аввало ф у ^ а р о л а р
у р у ш и давридаги с и ёс и й ч а лк а ш ли к ла р с а б аб б у л г а н л и ­
гини у ^ у в ч и л а р га э с л а т и б ут и ш зарур. Бу давр шу найтга
^адар д арсли кларда, к^улланмаларда ва б о ш ^ а илмий-
б ад и ий а да б и ётла рд а ф а^ат бир т о м о н л а м а ё р и т и б
к елинган. )^ озирги кунда р е с п у б л и к а м и з д а амалга оши-
р и л а ёт га н д ем ок р а ти к о ш к о р а л и к ва ^ у р ф и к р л а ш ту-
ф а й ли та р и х и м и з н и н г ф у ^ а р о л а р у р у ш и ва ундан
кей ин ги даврлар б и л а н боглик. м уа м м о ла р га а т р о ф л и ч а
ва ч у ^ у р и лм ий ну^таи назардан ^араб б а ^ о б ери ш га
и м к о н и ят яратилди. Ш у н д а й экан, Т у р к и с т о н х а л ^ и ?^еч
^ачон б о с ^ и н ч и д а р г а м у р о с а с о з л и к ^илмаган. А ксинча,
у л а р г а ^арши ^адим-^адимдан ^а^шат^ич зарба б е р и б
келган. М асалан, « б о с м а ч и » туш ун ч а си х а л ^ и м и з учун
я н г и л и к эмас. М и л о д и м и з д а н о л д и н г и V I I — I V асрларда
у л к а м и з га б о с т и р и б келган б о с ^ и н ч и Э р о н ш о ^ лар и
К^уруш, Д о р о , Кайхусрав, К серкс, Кир, Бес кабилар ёвуз
ни ят л а р и н и а м а л 1'а ош ира о лмаган лар. У л а р г а сак
п о д ш о си А — М о р г , у н и н г х о т и н и малика Спаретра,
м ассагетлар мали каси Т у м а р и с, у н и н г у г л и Спарангиз,
о ддий сак ^ а б и л а с и н и н г ф арзан ди чуп о н йи гит Ш и р о ^
кабилар ^а^шат^ич зарба б ерд и ла р. М и л о д и м и з д а н
аввалги 329 й и л да у л к а м и з га м а к е д о н и я л и к б о с ^ и н ч и
Искандар, V I I I аср ур та л а р и д а яна бир д ахш а тли
б о с ^ и н ч и — а ра бла р б о с т и р и б кирдилар. У ла р г а ^арши
Спитамен, х-унарманд йигит Х о ш и м и бн Х аким (М у ^ а н н а
номи о с т и д а ), Самарканд ^ о к и м и Гурек, Х о р а з м шох;и
Ф и р ^а^шат^ич зарба б ер д и ла р . Ю р т и м и з га б о с ^ и н ч и л а р

247

www.ziyouz.com kutubxonasi
ти н и м си з б о с т и р и б киравериб, б о с м а ч и л а р г а ^арши
курашда т а ж р и б а о р т ти р га н х а л ^ и м и з ичидан е т и ш и б
ч и ^ а н а ж о й и б саркардалар: Х у ж а н д х,окими Т е м у р
М а л и к , б у х о р о л и к эла кч и М а х м у д Т о р о б и й , у н и н г
у к а л а р и М у х а м м а д ва А л и л а р н и н г жасорати. Х о р а з м н и н г
янги шо^и Ж а л о л и д д и н М а н г у б е р д и д е к й и ги тл а р и -
м и з н и н г м у г у л -т а т а р л а р г а карши б ерган з а р б а си н и тарих
са ^ и ф а си га заржал ё з у в л а р б и ла н ёзиш ма^садга муво-
ф и ^ б у л у р эди. Х,а, б у б о с м а ч и л а р н и н г чеки б улм ад и .
1865— 1900 й и л ла р д а У р т а О с и ё Р о с с и я т о м о н и д а н б о с и б
о ли н д и . У р и с б о с м а ч и л а р и г а ^арши К,у^он х о н л и г и д а
П у ла тх о н (М у л л а И с ^ о ^ ), андиж онлик М адали эш онлар
б о ш ч и л и г и д а г и ^уз г о л он л ар ш аф ^атсиз равишда б о с т и -
рилди. Бу ^ у з г о л о н л а р — уз м и л л и й о з о д л и к ва эрк и ни
т а л а б ^ и ли б, у р и с ^ у к м д о р л а р и г а ^арши к у та ри лган
кураш эди. Ф у ^ а р о л а р ур уш и д е й и л г а н д а бир м и л л а т
ичида о л и б б о р и л г а н у р у ш т уш ун и л а д и . Т у р к и с т о н д а
эса б у т у н м и л л а т б о ш ^ а д а в л а т н и н г б о с ^ и н ч и л и г и га ,
х ,укм рон лиги га ^арши курашган. « Б о с м а ч и л а р » эса
( б о с и б келган б о с ^ и н ч и л а р ) Т у р к и с т о н М у х т о р Ж у м ^ у -
р и я тин и уз ^ у л и д а са^лаш у ч у н ж у м х у р и я т н и н г ^арбий
к учла ри сиф ати да мавжуд т у з у м г а ^арши кураш о л и б
б о р г а н л а р ва б у кураш 16 й и л га ч узилган. Д ем а к
« б о с м а ч и л и к » д ега н атама Т у р к и с т о н м и л л и й о з о д л и к ва
эрк ж ан гч ила рига м ос келмайди.
Т у р к и с т о н х а л ^ л а р ида Ш у р о л а р л^кум ати га, у ю рги-
заётган м и л л и й си ёс а т га иш онч к,олмади, б у н д а й ишонч
туп, м и л т и ^ ва за м бараклардан у ь ^ а т ут и л д и . С у з б и ла н
ам алий иш б и р л и г и б у з и л д и . М и т и н г ва н а м ой и ш ла рд а
инсонпарвар, хал к ч п л , д ем ок ра тик , с о ц и а л и с т и к х о к и м и -
ят т у г р и си д а суз ю р и т и л д и , амалда эса у з эрки, о з о д л и г и
учун, адолат ва д и ён а т у ч у н курашган г у н о ^ с и з минг-
м и н г л а б оддий ф уь;аролар, ^ а т т о б е о з о р кексалар, х о т и н -
хала ж ва б о л а л а р ^ и р и б ю б о р и л д и , ю з л а б ^ и ш л о ^ ва
о в у л л а р ён д и р и л д и , ер б и л а н як сон ^илинди.
Давлатни д ои м о ^улдан берм аслик учун Т у р к и ст о н
Ш у р о л а р ^ ук ум а т и е р л и хал к; давлатни б о ш ^ а р и ш г а
о ж и з л и к ь^илади, у л а р г а иш он иш керак эмас, у л а р
давлатни м у с т а ^ и л бопп^ара олм а й д и ла р , д е б а соссиз
у й д и р м а л а р т у ^ и д и ла р .
Т у р к и с т о н Ш у р о л а р х,укумати Т у р к и с т о н м ух т о р и я -
т и н и тан олмади. ун и агдариб таш лади ва й у ^ ^илди.
Н а т и ж а д а Т у р к и с т о н х а л ^ л а р и м и л л и й о з о д л и к в эркин-
л и к уч у н курашга о тл а н д и л а р . Бу кураш 16 й и л давом

248

www.ziyouz.com kutubxonasi
этди. Ш у р о л а р >;укумати ана шу й и л ла р давомида Т у р -
к и ст о н да м а ^а лли й м и л л а т вакилларидан 200 мингдан
о рт и к. а ^ о л и н и ь;ириб ю б ор д и . А га р д а л и л л а р г а м ур ож аат
^илсак, Т у р к и с т о н у л к а с и х а л ц л а р и н и н г с а в о д х о н л и к
даражаси Ро сси я х а л ц л а р и н и н г с а в о д х о н л и к даражаси-
дан кам фарь; ь^иларди. 1897 й и л ги ут к а з и л га н ах,оли
ру й ха т и м а ъ л у м о т л а р и г а кура Р о сси я д а са в о д х о н л и к
21 ф о и з б у л га н б ул са , Т у р к и с т о н д а 19,55 ф о и з эди.
Т у р к и с т о н у л к а си м е^н аткаш лар оммаси м у х т о р
^ук ум а т н и ^ у л л а б -^увватлади. Буни 1917 й и л 6 де-
кабрда Т о ш к е н т н и н г Э ски Ж у в а да^асидаги Б е к л а р б е г и
мадрасасида утган м итингдан ^ам б и л с а б улад и . Бу
м итин гда Мунаввар 1>ори, М у л л о О д и л, м уф ти Саид
Ганихон, Ш ерали Лапин, П и р м у^ а м м а д Аълам ва
бош ^ а л а р су зга чивдилар. М итинг иштирокчилари
13 д ек а бр ь — М у х а м м а д пайгамбар т у г и л г а н куни намо-
йиш утказиш га к,арор ^и лди ла р. Уша куни Т у р к и с т о н
мех,наткашларининг тинч нам ойиш и б ош ланд и . Ш а х др
ш у р о си нам ой иш ч ила рга ^арши отл и к ^ у р о л л а н г а н
аскарларни ю б ор д и . А с к а р л а р нам ой и ш чи ла рн и ук^ка
тут д и ла р , у л а р н и н г р а ^ б ар ла р и ^амок^^а о л и н и б , ша-
хдрда ^а рб и й х о л а т э ъ л о н килинди.
1917 йил 26 декабр да К,у к, он шах,рида м у с у л м о н ишчи
ва аскар ва к и л ла р и н и н г 1 ф а в ^ у л о д д а съезди б ош ла н д и.
С ъ е з д ^атнаш чилари 30 д ек а бр да К,у кон м у х т о р ,\укума-
тини ё ^ л а б овоз бер д и ла р . 18 19 ф евра ль кунлари
К,ук,он м у х т о р и я т и га царши х у ж у м ^аракатлари б о ш л а б
ю б о р и л д и . У з б е к и с т о н М а р к а з и й давлат архивида са^ла-
наётган ^ у ж ж а т л а р н и н г г у в о ^ л и к бериш ича, Ш у р о л а р
^ук ум а т и К,у^он ша.^рини к,а мал ^и лган да арман м илла-
тига м а н суб ( д а ш н о ^ ) киш илардан ф ойда лан га н . К,у^он
шах,рида вазият иих,оятда огирлаш ди. М у х т о р и я т н и
йук, ^илиш ма^садида ш у р о ла р кулид ан келган барча
н о м а ъ ^ у л ч и л и к л а р н и ^илади. К,ук;онда б у л г а н во^еа-
ларни уз кузи б и ла н курган х уж у м иш тирокчи-
си М. К. Ш к о р у п а « Т и н ч ах,олининг у й л а р и . Т у р к и с т о н ,
Р о сси я учун хдм тансик^ б у л и б д олга н мануф актура, галла
о м б о р л а р и ёнарди. К,у^он уч кун у т ичида ^ о л д и ! » —
д е б эслайди. Ш у кун ичида К,у^он ша^рида 10 минг
т у р к и с т о н л и к л а р у л Дирилди. А й н и ^ с а , б о й л и к к а х^ирс
к,уйган арман д аш н о ^ л а р н дарх,ол « у л ж а » излаш га тушди-
лар. Ш а^ар о с т и н -у с т у п ^и ли нди. Б о ^ о л л а р , сарта-
рошлар, вино с о т у в ч и л а р д а н и б о р а т б у л г а н арман а^ли
шу з а ^ о т и ё ^ жанговар и н ^ и л о б ч и л а р г а айланди. У л а р

249

www.ziyouz.com kutubxonasi
ша^арни, х у с у с а н савдо т а р м о ^ л а р и н и , д у к о н л а р , раста-
лар, о м б о р л а р н и талаб, вайрон ^ и л д и л а р , д о л га н нарса-
л а р га у т к$йиб, ё ^ и б ю б о р д и л а р . Бу в о^еадан с у н г х а л ^
оммаси больш евикларнинг, мухториятчилар айтгани
сингари, б о с ^ и н ч и , х у д о с и з , м у с у л м о н л а р н и н г душ м ани
эк а н л и ги г а >>еч ш у б ^ а ^и лм ай д иган булиб ^олди.
Ш у р о л а р .\укумати армияси ва у л а р б и л а н б и р га ^аракат
^ илаётга н арман д а а ш о ^ л а р и м а х д л л и й а ^ о л и н и батамом
у з л а р и г а итоат эттирмок, у ч у н Ф а р г о н а водий сидаги
180 та р ш л о ^ а у т ^уйдилар.
Ш. Ш о м а ъ д и е в н и н г 1961 й или чоп э т и л га н « О ч е р к и
граж данской и с т о р и и в Ф е р г а н с к о й д о л и н е » асарида
арманлар 1918 й и л н и н г б ош и д а М а р г и л о н ша^рида 7000,
Андиж он ша^рида 6000, Н а м а нга н ша?фида 2000,
Б у з ^ у р г о н ва К^у^он^иш ло^ а т р о ф л а р и д а 4500 га я^ин
туркистонликларни улдирганлиги тугрисида а со сли
д а л и л л а р н и келтиради.
1918 й и л январь ойида С к о б е л е в ша^ар ^оки-
ми В. Д. Д о р и о м е д о в « З н а м я с в о б о д ы » газетасида « р у с
б о л ь ш е в и к л а р и ?^ар ^андай м у х т о р и я т н и тан о лм ади ва
м а злум халр;лар у з ^ у ^ у ^ л а р и ва т а а д и р л а р и н и ^а^и^атан
у з л а р и б е л г и л а м о ^ ч и б у л г а н л а р и д а б у н г а й у л ^уй илм а-
д и », д е б ^аётий ^ а ^и ^а тн и айтган эди.
Д. М а н ж а ра ^ам Т у р к и с т о н ш у р о л а р и н и н г си ёсатд а
й у л ^уйган х а т о л а р и н и тан о л и б шундай д еган эди:
« М и л л и й сиёсатд а й у л ^уйган х а т о л а р и м и з т у ф а й л и
1^у^он м у х т о р и я т и в уж уд га кел д и . . . У н и й у ^ о т и ш найти
яна б и р хато га й у л к^уйдик. К^урил-яр01^ д е я р л и б у л м а г а н
м у х т о р и я т ч и л а р ж о й ла ш га н эски ша^арни ^амал ^и лиш
ур нига, биз т у н л а р д а н y i ^ a тутдик, кейин даш но^-
л а р н и н г ^ у р о л л и т у д а л а р и н и ишга солд и к . Н а т и ж а д а
т а л о н -т о р о ж , н о м у сг а тегиш, ^ и ргин б ош ла н д и . Бун дан
м у х т о р и я т ч и л а р г а а ло ^ а с и б у л м а г а н тинч а ^ о л и катта
зарар курд и».
Б о см а ч и л и к ^ аракатлари ^ а ^ и да с у н гг и 2 — 3 й ил
ичида жуда кун т у р л и - т у м а н ф и к р л а р а ъл о н ^ илинди.
А й р и м л а р ^а^и^атан ^ам б осм а ч и тудаси к а л ла к е са р ла р
б у л г а н дейишса, а й ри м лар уз и яшаб т урган ж ойда н
б осм а ч и чи^иши мумкин эмас, б осм а ч и с у з и н и н г маъно-
си ^аердандир к елиб , у з г а ю рт н и б о с и б о л г а н л а р г а
бо см а ч и д ей и ла д и , дейиш ади. У лк а м и з д а г и « б о с м а ч и »
д е б н о м л а н г а н л а р х д^и ^атан уз у л к а с и м у с т а ^ и л л и г и н и
чет э л л и к л а р д а н са ^лаш у ч у н м и л л и й о з о д л и к кураши
о л и б б о р г а н киш илардир. Бу .%аракат икки даврга б у л и б

250

www.ziyouz.com kutubxonasi
у р г а н и л с а ма^садга м у в о ф и ^ б ул а д и . Би р и н чи даврдаги
« б о с м а ч и л а р ^ а р а к а т и » д е б аталган давр уз ю р т и н и чет
э л б о с ^ и н ч и л а р и д а н о з о д ^илувчи, уз м и л л и й муста-
^ и л л и г и н и с а ^ л а б ^ о л у в ч и м и л л и й о з о д л и к ^аракати
б у л са , иккинчи давр б у ^еч ким ва ^еч ^айси мамлакат
б у л а р н и ^улламагач, а йри м лар 1^изил А р м и я сафига
^ у ш и л и б , а йрим лар ^а^и^атан ^ам б о с м а ч и л и к ^ара-
катлари ни амалга ош ирган даврдир. У ^ и т у в ч и чоп
эт и л г а н ва архив м а т ер и а лл а р и а со сида б у л а р н и ту-
ш у н т и р и б б ериш и керак. Ш у н и н г д е к , Т у р к и с т о н улка си -
да « б о с м а ч и л а р г а ^арши к у р а ш » ба>;онасида амалга
о ш и р и л га н б ун д ай ва^шиёна ёвузликлар теггаси-
да М. В. Ф р у н з е , В. К. К у й б и ш ев , Ш. А . Элиава,
Р. И. Бокий, Я. Э. Рудзута к, Ф . И. Г о л о ш е к и н ва
бошк^алар турганини, у л а р 1919 й и л 8 о кт яб рда т у з и л г а н
Т у р к к о м и с с и я н и н г а ъ з о ла р и сиф ати да б у иш ларни
амалга о ш и р га н ли ги хд^идаги ^а ^и ^а тн и у^ у в ч и л а р га
т у ш у н т и р и б б ер и ш керак.
У ^ и ту в ч и иккинчи масала, яъни м и л л и й сиёс ат н и
амалга ош ириш да ^андай х а т о л и к л а р г а й у л ^ у й и л г а н л и -
гини д а л и л и й м а ъ л у м о т л а р б и ла н т у ш у н т и р и б б ер и ш и
керак. М и л л и й сиёсатдаги х а т о л и к л а р т у ф а й л и 1918 й и л ­
нинг б ош и д а М а р г и л о н ша^рида 7000 га я^ин, А н д и ж о н
ша^рида 6000, Наманган ша^рида 2000, Б у з ^ у р г о н ва
!\у^ о н ^ и ш л о к ? а т р оф и д а 4500 га я^ин бегунох, турк и -
с т о н л и к л а р н и н г шу р о ^ о к и м и я т и т о м о н и д ан у л д и р и л -
г а н л и г и н и ^амда ш у р о ла р т о м о н и д а н б и р ги н а Ф а р г о н а
водий сид а 180 та ^ и ю л о ^ а у т ^ у й и л г а н л и г и н и у^ и т у в ч и
ю^орида келтирилган далиллар б и л а н у*\Ув ч и л а Р га
т у ш у н т и р и б б е р и ш и керак.
Ук^итувчи Ф а р г о н а в о д и й с и н и н г ь;айси ж о й ла р и д а
м и л л и й о з о д л и к ^аракатлари ку та ри лган и н и , м и л л и й
о з о д л и к >;аракатларини б о с т и р и ш у ч у н К,изил А р м и я
т о м о н и д а н к у р и лг а н ч о ра ла р х,акида с у з л а б беради.
У ^ и т у в ч и х у л о с а ^ и л и б, Т у р к и с т о н ^ у д у д и д а янги
т а р т и б ^ о и да лар м и н г -м и н гл а б а в ло д -а ж д о д л а р и м и з н и н г
азият чекк анли кла ри, б у р б о н б у л г а н л и к л а р и эвазига
з у р л и к б и л а н у р н а т и л г а н л и г и н и таъкидлайди. Т К П нинг
V I ^ у р у л т о й и д а Н. Т у р а ^ у л о в ^илган маърузадан маълум
б ул и ш и ча , 1\изил А р м и я н и н г ^ а р б и й ^ аракатлари нати-
жасида Т у р к и с т о н д а 200 минг киши у л д и р и л а д и ва
майиб-мажрух, ^илинади. Буни Х о р а з м ва Б у х о р о д а
амалга о ш и р и л га н « и н ^ и л о б и й з у р л и к » ^ам и сб о т л а га н и -
ни у^ и т у в ч и с у ^ б а т асосида а йтиб утади.

251

www.ziyouz.com kutubxonasi
Утган ва янги мавзуни муста^камлаш ^амда у^увчилар
б и л и м и н и б а ^ о л а ш у ч у н б е р и л а д и г а н с а в о л л а р : 1. Т у р ­
ки ст о н х а л ^ л а р и н и н г м и л л и й о з о д л и к ва эрк у ч у н о л и б
б о р г а н к у ра ш ла ри н и с у з л а б бер и н г. 2. Х и в а ва Б у х о р о
х а л ^ р е с п у б л и к а л а р и н и н г у р н а т и л и ш и . 3. М и л л и й сиё-
сатда й у л ^ у й и л г а н х а т о л а р ^андай н атиж алар берди?
4. Т у р к и с т о н х а л ^ л а р и н и н г м и л л и й о з о д л и к ва эрк уч ун
о л и б б о р г а н кураш лари Ф а р г о н а в о д и й с и н и н г ^айси
^ и ш л о ^ ва ш а^арларида булга н ? 5. Ш у в о ^ еа ла р б и ла н
б ог л и булган ^айси ^ишлок;, ра й о н ва ша^арлар
н о м и н и н г к е л и б чи^иш та р и хи н и б и ла си з?
Уйга вазифа: у ^ у в ч и л а р д аф тари га « У з б е к и с т о н д а
ф у ^ а р о л а р у р у ш и ва чет э л ^ а р б и й и н т е р в е н ц и я с и »
ж адвалини т у з и ш ^амда Ф а р г о н а в о ди й си д а ги т о п о н и м
н о м ла р н и б и л и б келиш т оп ш и р и л ад и . У ^ и т у в ч и ю ^ о р и -
даги м а са ла ла рн и у ^ у в ч и л а р т о м о н и д а н у р ган иб о ли н -
г ан л и г и н и (м у с т а ^ к а м л а ш у ч у н б е р и л а д и г а н са в о лл а р
ор^али) ани^лаб олгач, топонимик м а т ер и а лл а р н и
ур га ти ш га киришади. У с у ^ б а т н и Ф а р г о н а водийси
ви лоя тла ри , ша^арлари, районлари ва ^ и ш л о ^ л а р и
^а^идаги у м у м и й т у ш у н ч а ла р д а н б ош ла й д и .
У ^ у в ч и л а р га Ф а р г о н а в оди йси д а энг катта, с е р ^ о с и л ,
^адимдан пахта е т и ш т и р и б келаётган, У з б е к и с т о н н и н г
г у л л а г а н в и л о я т л а р и д а н учтаси, яъни А н д и ж о н , Ф а р г о н а
ва Н а м а н га н ж о й л а ш г а н л и г и ^а^ и да м а ъ л у м о т беради.
С у н г у^ и т у в ч и водий эн г ^адимги су н ъ и й с у г о р и ш
де^ончилигига асосланиб р и в о ж л а н г а н л и ги , унинг
?^аёти сув б и л а н б е в о с и т а б о г л а н г а н л и г и , ш у н и н г у ч у н
^ам ж у д а куп р ш л о ^ , район, ша^арлар н о м и н и н г к е л и б
чи^иш и с у го р и ш си ст ем а л а р и , ш о х о б ч а ла р и , ари^, канал,
с о й ва д а р ёла р н о м л а р и яъни ги д р о н и м л а р б и ла н
б о г л а н г а н л и г и ^а ^ ида су зл а й д и . К у п г и н а ку^на ва янги
^ и ш л о ^ ла р , р а й о н ла р ва ш а ^а р л а р н и н г н о м ла р и шу
ж о й л а р н и н г ур та си ёки ёнидан о ^ и б утувч и ари^, канал,
с о й ва дар ёлар н о м и н и о л г а н л и г и азалдан маълум.
М а са л а н : Ш а ^ р и х о н с о й и Ф а р г о н а в о д и й с и н и н г д е я р л и
куп ^ исм и ни сув б и л а н таъм ин лайди. Б у с о й б и р ^анча
ша^ар ва р а й о н л а р н и н г экин м а й д о н л а р и н и сугоради.
А н а шу у л к а н со й сох,илида ^ад кутарган ша^ар
Ш а ^ р и х о н шу с о й н ом и б и л а н аталади. ^ у в а с о й ^ам шу
в о дийнинг, хусусан Ф аргона вилоятининг ку п ги н а
р а й о н л а р и н и су го р а д и г а н сув ар т ер и я ла р и д а н би ри дир .
Бу с о й с о ^ и л и д а б у н ё д э т и л г а н ша.%ар >^ам шу со й номи
б и л а н 1^увасой ша^ри д е б н ом лан ган. Бун дай т о п о н и м

252

www.ziyouz.com kutubxonasi
н о м ла р жуда куп б у л и б , энг м у ^ о б и л б у л г а н айрим
н о м л а р н и н г ги н а т о п о н и м и к а с и г а т у х т а л и б утамиз.
Андиж он — У з б е к и с т о н н и н г х уш м а н за ра ва ку^н а
ша^арларидан бири. У Ф а р г о н а в о ди й си н и н г ж а н уб и -
шар^ида жойлаш ган.
Llia^ap н о м и н и н г к е л и б чи^иши т у г р и с и д а би р ^анча
ф и крла р бор. Бир а ф сон ад а айтилиш ича, ша^арнинг
номи А ф р о с и ё б н о и б и н и н г ^изи А н д и ж о н номидан
к е л и б ч ш ^ а н дейи лади. Боинга б и р ривоятда б у с у з н и н г
б и р и н чи ^исми « А н д и » — ша^арга а сос с о л г а н киш ининг
номи, иккинчи — « ж о н » ^исми эса ж он деган маънони
англатади, дейилади. Б и ровлар ^ а ч он л а р д и р б у ер л а р н и
«анди — ^инд» лар иш гол ^ илган лар , бу х,индлар
макони дейдилар. Я на б и р гурух, киш илар эса « А н д и »
ша^арга асос солувчи , « ж о н » эса бахш э т м о ^ демакдир,
дейишади. Я н а бир гурух, киш илар карвон й у л и д а
кетаётганда ь;аро^чилар х у ж у м ^ и л и б « У н т а ж о н н и »
у л д и р га н л а р . А н д и ж о н су зи ун т а ж он с у з и н и н г бу-
зилганлигидан келиб чи^ан, деб таъкидлайдилар.
X асрда яшаган араб г е о г р а ф и ва са й ё^ и И б н ^ а в к а л
А н д и ж о н ша^ри т уг р и си д а « Д е ^ о н ч и л и г и ри в ож ланган
ша^ар, иц ти сод ий ва си ё с и й жи^атдан ^ам ривож ланган,
катта ^ ун а рм а нд ла р шах,ри» д е б ёзган.
А н д и ж о н ш а^рининг п а й д о б у л и ш и ва номи ^а^ида
т а р и х ч и л а р и м и з ^уйидагича ф икр ю ритадилар. М асалан,
маш хур тарихчи В. Н а л и в к и н у з и н и н г « К р а т к а я истори я
К о к а н д с к о г о х а н с тв а » деган к и т о би д а « А н д и ж о н » сузи
^озирги ша^ар ^ у д у д и д а яшаган « а н д и » ^ а би ла си
номидан олинган, д е б курсатади. « А н д и » су зи г а « г а н »
^уш имчасини ^уш иш б и л а н « А н д и г а н » ясалган ва
к ейи нч а ли к б у А н д и ж о н г а а й ла н и б кетган, д е б ёзади.
Ш а ^ а р I V асрдан V асргача А н д у к о н , X I I асрдан т о X I X
асргача А н д и ж о н д е б ю ри ти лад и .
А н д и ж о н ша^ри т о п о н и м и к а с и .%а^ида баъзи бир
тарихчи о ли м ла р, жумладан, С. Ж а л и л о в н и н г шу со^ада-
ги ф и кри ^ам х,аь;и^атга я^индир. Я ^ и н й и л л а р г а к;адар,
^ а т то ^ о зи р х,ам айрим кишилар б у шаварии А н ж о н д е б
келадилар. А й р и м к и ш и ла р н и н г а й тиш лари б у й и ч а У рта
О с и ё чоризм тарафидан б о с и б о ли н га н д а н с у н г р у сла р
« ж » товуш и о лд и га « д » ^ уш и б айтиш лари натижасида
« А н ж о н » А н д и ж о н б у л и б долган. Х у л л а с , А н д и ж о н
ша^ар тарихи ^адимий ёзма мапба ла рда аник; таъриф-
л анган булса-да, А н д и ж о н с у з и н и н г э т и м о л о г и я с и ка­
л и г а 1>адар и л м и й равишда и с б о т л а н г а н эмас.

253

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ у ^ о н б о й — 1^у^он6ой ^ и ш л о г и н и н г т а ш к и л тогтиш
даври ^ а р и я л а р н и н г ва р ш л о ^ з и ё л и л а р и н и н г ш о ^ и д ли -
ги буйича, 1^у^он х о н л и г и даврига т у г р и келади. К,ишло^
Т о ш к е н т — А н д и ж о н т ем и р й у л и ва Х у ж а н д — К,у^он
карвон й у л л а р и ё^ а си га ж ойла ш га н. 1^ишлоадаги катта-
катта, эн г ^ о с и л д о р ер л а р К^у^онлик б о й л а р д а н П у с т и н -
п у р у ш б о й , Т о в о ^ ч и б о й , П и ч а ^ ч и б о й , О л л о б о й ва шу
ка била рга ^араш ли б у л и б , я^ин к у н ла р га ч а у ша бой-
л а р н и н г н о м и б и л а н а т а л и б келар эди. Р^ария ота-
х о н л а р н и н г айтишича, ^ и ш л о ^ е р л а р и сув б о ш и д а б у л и б ,
ер и жуда у н у м л и б у л га н . Ш у с а б а б л и б у ер л а р н и
Р^у^онлик б о й л а р э г а л л а б о л и б , ч о р и к о р л а р г а б у л и б
б е р г а н ва б у ерда а ста-секин а ^ о л и т у п л а н и б , ^ишлок;
и а й д о б ул га н . ^ и ш л о ^ асосан 1^у^онлик б о й л а р н и н г
еридан и б о р а т б у л г а н и у ч у н 1^у^онбой д е б атала
б о ш ла г а н д ега н ф икр бор.
Савай — 1930 й и л и т а ш ки л топ га н с о в х о з номи.
У Ф а р г о н а в о д и й с и н и н г ш и м о л и -ш а р ^ и д а ги А н д и ж о н
в и л оя ти 1^ургонтепа районида ж о й ла ш га н булиб,
^ и р г и з и с т о н Р е с п у б л и к а с и б и л а н чегарадош дир. Б у ер
н о м и н и н г к е л и б чи ^и ш и ^уй и д а ги ча б у л га н . С о в х о з
т а ш ки л т оп м а й т у р и б , шу ерга я^ ин ж о й д а И савай деган
одам яшаган экан. У у з т о м о р ^ а с и г а 1^орадарёдан б о ш
о ла д и га н ари адан сув очган. К е й и н ч а л и к мана ш у ж о й д а
давлат х у ж а л и г и т а ш к и л топган, х у д д и шу а ри ^ у Р н и Да
канал ^азилган. О д а м л а р б у канални х а л и г и а ри ^
у р н и д а н о ч и лг а н и у ч у н « И с а в о й а р и ^ » д еб, к ей и н ч а л и к
б у су з б у з и л и б Савай ари^ д е б атай б ош ла н ган .
«Савай ари^» атрофида т а ш ки л т оп га н давлат
х у ж а л и г и ном и х,ам « С а в а й » б у л и б долган. >^озир ^ам шу
но м б и ла н маш^ур. М у г у л у р у г л а р и д а н б и р и ^ам Савай
д е б ю р и т и л га н д ей д и Б. А х м е д о в .
Хуж анд — Т о ж и к и с т о н республикасидаги ша^ар.
1936 й и лга ^адар шу ном б и л а н а т а л и б келинган. Н и м а
у ч у н Х у ж а н д д е б а т а л г а н л и г и т у г р и с и д а б и р ^анча
р и в о ят лар мавжуд.
Бир ва^т С и р д а р ё т ош и б, кечаси б у ша^арни сув о л и б
кетган эмиш. П о д ш о Н у ш и р в о н мамлакатдаги э н г яхши
о да м лар ни йигиб, эски ша^ар у р н и д а н сал н а р и р о а д а
янги ша^ар б а р п о ^ и л и ш г а б у й р у ^ б ер г а н экан. Ш у н д а
о л д и н г и ш а^арни нг номи у н у т и л и б , Х у б ч а н д (т о ж и к
т и л и д а бир с у з и чанд, яхши с у з и — х у б ) д ей и лг а н , яъни
б и р ^анча одам к е л и б урнаш ган ша^ар д еган м а ънони
би лд и ра ди . Б ора-бора, ва^т ут и ш и б и ла н , Х у б ч а н д с у з и

254

www.ziyouz.com kutubxonasi
Хужанд б у ли б кетган, дейишади. Я н а б о ш ^ а бир
ривоятда Х у ж а н д су зи б у ша^арда « о ^ с у я к л а р » куп
б у л г а н л и г и с а б а б л и « Х у ж а л а р ш^цфи» с у зи д а н олинган,
дейилади .
Ш у н д а й ^ и л и б, ша.^арнинг нима у ч у н Х у ж а н д д е б
ат ал ган л и ги т у г р и с и д а и ш о н ч л и б и р ф икр йу^.
Наманган — Ф а р г о н а в о д и й си н и н г г у з а л ша^арлари-
дан бири. Н ам ан ган сой, Я н г и а р и ^ ва Ш и м о л и й Ф а р г о н а
каналидан сув ичади. Н ам ан ган х,ак;идаги д а с тл а бк и
м а ъ л у м о т ла р З а ^ и р и д д и н М у х а м м а д Б о б у р н и н г « Б о -
б у р н о м а » к и т о би д а т и л г а олинади. Н ам анган ^ и ш л о ги
туз конига я ^ и н л и г и д а н « Н а м а к к о н » д е б аталган.
К е й и н ч а л и к б у ном у з г а р и б Н аманган б у л и б кетган.
Н о в м а к о н (ян ги ж о й ) д еган ривоят ^ам бор. Ш а х д р н и н г
вуж удга к елиш ига к,адимги А х с и к е н т ша>фидан кучиб
келган а ^ о л и хдм таъсир ^ илга н б у л с а керак. А х с и к е н т
ша^ри Н а м а н га н я^и ни д а С и р д а р ё н и н г у н г ^ и р гоги д а
б ул га н . У 1620 йилги з и л з и л а д а н яксон б у л и б кетган.
Наманган шах,рининг р и в о ж л а н и ш и д а Н о р и н дар ёсид ан
1818 - 1 8 2 2 й и л ла р д а у т к а з и л га н Янгиарик, канали катта
р о л ь уйнади. Бу ерда ^ у н а р м а н д ч и ли к ва са в д о-со т и ^
ривожланади. Ф а р г о н а в и л оя ти тузи лга ч, Н а м а нга н
у н и н г у е з д ша^арларидан б ири б у л и б ^олди. 1877 й или
янги ша^ар ^ у р и л и ш и б ош ла н а ди . Бу ерда д а с т л а б
А н д и ж о н ва Ф а р г о н а шахдрларидаги сингари фургон
^ ур и лга н. Я нги шахдр участкаси да х д р б и й машь;лар
у т к а з и л ад и ган майдон, ша^ар б о г и ва б о з о р у ч у н ж ой
ажратилган. 1894— 1895 й и л ла р д а ша^ар а ^ о л и с и 60 минг
кишидан к у п р о ^ бул га н . X X а ср н и н г б о ш л а р и д а Н а ­
манган темир й у л о р ^ а ли 1уу^он б и л а н богла н а д и .
Ш у н д а н кейин пахта ва ёг за вод ла ри па й до б улад и.
60- й и л ла р г а к е л и б Н ам ан ган ж уда катта ша^арлар-
дан б и р и га айланди. )^озир ша^ар Ф а р г о н а водийсида-
ги й ирик ша^арлардан бири, Н а м а н га н в и л о я т и н и н г
маркази.
^ а о д у л о б о д — Н о р и н рай о н и да ги ^ и ш ло ^ . А р х е о -
л о г л а р н и н г ва е р л и к ек са ла р н и н г с у з л а р и г а Караганда, б у
^ и ш л о ^ X V I I I а срн и нг о х и р и д а т а ш ки л топган. Уша
ва^тда б у ж о й л а р н и н г ур н и б о т ^ о ^ л и к ва б а л ч и ^ бул га н .
Ш у н и н г у ч у н б у ерда одамлар яшамаган. Р а й о н маркази-
дан 6 км нарировда « Э с к и ^ а ^ у л о б о д » деган ^ и ш л о ^ бор.
X V I I I а срни нг о хи р и д а б у ерда жуда б о й ва ж о ^ и л
^аь^улибек деган киши яшаган. У ер — м ул к и н и
купайтириш у ч у н у 3 о д а м л а р и н и т у ^ а й з о р ва балчик,

255

www.ziyouz.com kutubxonasi
е р л а р н и у з л а ш т и р и ш г а м а ж бур ^илган: У н и н г б у й р у г и
б и л а н одамлар б о т ^ о ^ л а р н и ^у р и т и б , экин экканлар. Бу
к^ишлок; у н и н г х уж а й и н и Х ,а ^ ^ у ли б ек номи б и л а н
Х,ак>к;улобод д е б аталган. 2 0 - 3 0 - й илларда, унд а н кейин-
ги даврларда б у ерда и ж т и м о и й уз г а р и ш л а р юз берд и.
Х,озир Х а ^ у л о б о д Н а м а н га н в и л о я т и н и н г энг гузал
^ и ш л о ^ л а р и д а н б и р и б у л и б , Н о р и н р а й о н и н и н г маркази
ва шах,ар т ин ида ги ах,оли яшайдиган м а н зи лга айланти-
рилди.
1^у^он. Бу с у з н и н г э т и м о л о г и я с и ^а^ида х,ам т у р л и -
туман м а ъ л у м о т л а р бор. А й т и ш л а р и ч а , ша^ар ж о й ла ш га н
Худуд б о т ^ о ^ л и к , ^ а м и ш зо р ла р д а н и б о р а т б у л г а н ва
у ер л а р д а х у к (ё в в о й и ч уч^ а ) лар жуда куп б ул га н .
Ш у н и н г у ч у н у е р н и чуч^алар, яъни т у н г и з л а р макони —
Хуккон д е б атаганлар. К е й и н ч а л и к б }' суз К/уЧон б у л и б
долган, деган ф икр сохтади р. А к а д е м и к А . Н. К о н о н о в :
Х У су зи « ш а м о л » м аъноси д а келади ва К^ухон ( ) ^ у ^ анд )
« Ш а м о л шах,ри», « с е р ш а м о л ш а х а Р » м а ън о сид а б у л и ш и
мумкин, д е б таъкидлайди.
Д а с т л а б «>уудуд а л - о л а м » да Х ука н д, Х у в ак а нд — халк,
зич яш айдиган ша^арча д ей и лга н . И б н >^авк;ал, М уцадда-
сий асарларида Х у к а н д (Х у в о к а н д ) ва Х у к а н д ( Х у в о -
^ а н д ) ш аклларида к;айд ^илин ган . « Б о б у р н о м а » да Х у ^ о н
в илоя ти д е б т и л г а олин ган. )^о зи р ги К,у^он шахри
та ри хи й Х у к а н д у р н и д а X V I I I асрда у з б е к л а р н и н г минг
у р у г и б о ш л и г и Ш о х р ух ,-б и й т о м о н и д а н б а р п о этилган.
В. В. Б а р т о ль д шахар н о м и н и н г адабий жих,атдан т угр и
шакли Х у к а н д б у л и б , К,ук;он ж о н л и т и лд а т а л а ф ф у з
эти л и ш и д и р , д е б х,и с ° б л а й д и .
Юк,оридаги о л и м л а р н и н г т у р л и изох,ларидан хатъи
назар, х о з и р г и к ун га ^адар К,у^он с у з и н и н г э т и м о л о г и я ­
си илмий асосда у р г а н и л г а н эмас.
Ф аргона — антик давр ю н о н о л и м л а р и б у вилоятдан
д е я р л и б ех а б а р х о л га н л а р . М а к е д о н и я л и к И с к а н д а р н и н г
Х у ж а н д га ч а к ел ган и аник;. А м м о ун д а н шарх^а, Ф а р г о н а -
нинг ичига ута олмаган. Ш у н и н г у ч у н б у л с а керак,
ю н о н ч а к и т о б л а р д а хади ми й Ф а р г о н а н и н г тавсифи
йух. У т о м о н д а « Я к с а р т о р ^ а с и д а » а лла ^ а н да й у т р о х
а х о л и б о р л и г и г и н а к,айд этилган, х о л о с . Ф а ^ а т илк ур та
аср а да б и ёт и да ги н а Ф а р г о н а номи к;айд этилган.
Ф а р г о н а н о м и н и н г м аъноси шу ч о х Х ача а ни ^ла н га н
эмас. Л е к и н б у х аР>Да б и р Ханча изох,, тахм ин ва
мулохдзалар бор: Г е р о д о т н и н г ёзишича, к>адим за-
м о н ла рд а У рта О с и ё д а П а р и к ан н о м л и к;абила б у л г а н ;

256

www.ziyouz.com kutubxonasi
Ьуук;он. У л к а ш у н о с л и к м узе й и б и н о с и

са н ск р и т т и л и д а паркана д е б кичик ви л о я тг а а йтилади;


пари хона, яъни « г у з а л л а р ю р т и » деган м аън оси >$ам б о р ;
ф о р сч а паранд (а р а б ч а ф а р а н д ) — « ш о й и » , «и п ак »
с у зл а р и д а н к е л и б ч и ^ а н (ф а р а н д х о н а — и п а к х о н а дега-
н и ); ^адимий ф о р с-т о ж и к ч а д а п аргон а — « т о г ора-
л и ги д а ги в о д и й » демакдир. Б у с у зн и м а ^ а л л и й ^ а б и л а л а р
у р г а н и б о ли б , у з ю р т л а р и н и Ф а р г о н а д е б атай б ош ла -
ганлар; Ф а р г о н а « ^ а р х о н а » с у зл а р и д а н о ли н г а н ?^ам
д ей ила д и . Б у е р н и н г я х ш и л и г и н и б и л и б , J^ap ж о й д а н
т у р л и ^авмлар к у ч и б келган, эк и н з о р б а р п о *>илиб,
т у р г у н б у л и б долга н . Х о н а д о н л а р и ^ар ж ой -^ар жойда,
т и л л а р и ^ам ^ар х и л б у л га н . У л а р н и « ^ а р х о н а » д еганлар.
Бу с у зл а р и с т е ъ м о л д а Ф а р г о н а б у л и б кетган, д ей д и
Н а ж и б Б акр он ( X I I I аср б о ш л а р и ) у з и н и н г « Ж а ^ о н н о -
м а » китобида. Б у н и Ё ^ у т ^ а м а в и й бош^ачаро!> и з о ^ л а й -
ди: ?$ар х он а д ан б и тт а д ан киши к у ч и р и л и б к е л т и р и л га н ,
шундан « а з ^ар х о н а » (>;ар х о н а д а н ) д ей и лга н , к ей и н ча ­
л и к б у суз Ф а р г о н а б у л и б долган , д ей д и у; Т о ж и к и с т о н
т о г л а р и (Т у р к и с т о н , З а р а ф ш о н т и з м а л а р и ) Ф а л г а р д е б
аталган. Б у с у з н и н г « т о г э т а г и » деган м аъноси ^ам бор.
Ш у н д а н Ф а р г о н а н о м и я с ал ган д ей д и Н . Г. М а л л и ц к и й ;
паркана — ^адимги т о ж и к т и л и д а « б е р к в о д и й » деган
суз. П о м и р д а г и р у ш о н шевасида паркана д е б « ^ а р

17 А . Н а б и е в 257

www.ziyouz.com kutubxonasi
тараф и тог, б и р ё н и г и н а о ч и ^ б у л г а н води йга а й т и л а д и »
д ей д и проф. М. С. А н д р е е в .
За^ириддин М ухаммад Б о б ур Ф а р гон а вилоятини
тасви рлар экан, М. С. А н д р е е в айтган р у ш о н ч а и б о р а н и
у з б е к ч а баён этган: « Г и р д о г и р д и т о г в о ^ еъ б у л и б т у р .
Р а р б и й тарафидан. . . т о г й у^тур. У ш б у ж о н и б т и н у з г а
^еч ж о н и б т и н ^иш ёги к е л а о л м а с » ( Б о б у р н о м а ) . Бир
муло^аза . А н т и к д у н ё т а р и х ч и л а р и н и н г м а ъ л у м о т и г а
кура, « п а р ф и я л и к л а р » ( Ж а н у б и й Т у р к м а н и с т о н ) б и р
за м о н л а р с к и ф л а р орасидан ^ ув и л га н ^ а б и л а эд и ла р,
парф су зи ски ф ча « ^ у в и л г а н к и ш и л а р » д ем а кдир .. . у л а р ­
ни нг кийими тиниь; ( и п а к ) ва б у р м а л и д и р . .. к у п и н ч а
от м и н и б ю р а д и ла р .. . П а р ф и я л и к л а р н и н г б и р и д а н -б и р и
к у ч и л и — о т л и ^ аскарлардир. . . Д авань ( Ф а р г о н а ) б и л а н
А н ь с и ( П а р ф и я ) шевалари у р та си д а анча ф а р ^ б у л м а с а -
да, у л а р н и н г т и л и х и й л а ухшаш ва у л а р гаплаш ган да би р-
б и р и н и т у ш у н а д и л а р » . П а р ф ^ а б и л а с и н и н г куп х у с у с и -
я тла ри Ф а р г о н а д а ^ам б о р : яхши отлар, ипак кийим, т и л
ух ш а ш лиги . « Ф а р г о н а » н о м и П а р ф и ё н а — П а р ф о н а —
Ф а р г о н а т р а н с ф о р м а ц и я м булм ага н м и ка н , д ега н ф и к р
?$ам х а ё л г а келади.
А м м о ю ^ о р и д а г и 10 та и з о ^ н и н г б и р о р т а с и н и ^ам
^атъий д е б ай т олм а й м и з. Ф а ^ а т ш у н и си ани^ки, б у
в и л о я т н и н г э н г д а с т л а б к и н ом и Ф а р г о н а ёки П а р ф о н а
б у л г а н л и г и н и йи ри к ш а р ^ ш ун о с В. А . Л и в ш и ц и с б о т л а б
берган.
Дамари^ — А н д и ж о н в и л оя ти Х у ж а о б о д р а й о н и д а г и
Х у ж а о б о д ^ и ш л о г и г а ^араш ли « У з б е к и с т о н » н о м л и
ж ам оа х у ж а л и г и ^ у д у д и д а ж ой лаш ган . А в в а л л а р и б у
а ри ^ н и « Ё м о н ё р » д е б аташарди. Бу ари^ а сл и У ш
с о й и д а н б ош оларди, д е б ^ и к о я ^ и лад и шу р ш л о ^ л и к
Т у р д и б о й ота У с м о н о в . Биз б о л а л и к д аври ми зда Х у ж а о ­
б о д ^ и ш л о г и н и ва у н и н г е р л а р и н и шу ари^ с у го р а р д и .
Б а ^ о р ойи ёки о л м а г у л л а г а н пайтда б у ^ и ш л о ^ а ^ л и н и
валим а босард и, ч унки Уш с о й и т о ш и б а ри ^ б о ш и н и
о ^ и з и б кетарди ёки Ш а ^ р и х о н с о й и г а ^ у ш и б ю б о р а р д и .
Н а т и ж а д а Х у ж а о б о д , Б у л о ^ б о ш и , 1^оратайит ^ и ш л о ^ л а -
ри сувси з ^ о ла рд и , >$атто ичишга сув т о п и л м а с эди.
С у в с и з л и к а з о б и д а н ^ у т у л и ш ма^садида ш у ^ и ш л о ^
о ^ с о ^ о л л а р и А б д у с а м а д ота Бойматов, м у л л а С о б и р ж о н
Ю с у п о в , М а в л о н ота, М а м а р о з и ^ ота ла р б о ш ч и л и г и д а
т у г о н н и ^айта ^ур и ш у ч у н ^ашар у ю ш т и р и л а р эди.
)^ашар б ош ла ш д а н аввал б у ишга ки м ларни ж а л б ^и ли ш ,
^айси х о н а н д о н д а н нечта одам и ш т и р о к эти ш и м ум к и н-

258

www.ziyouz.com kutubxonasi
лиги белгилаб олин ард и. Сунг Хуж аобод волость
б о ш л и г и г а хабар ^илин арди. ^ а ш а р д а д е я р л и кам багал
д е ^ о н л а р и ш ти ро к этардилар, а мм о су в н и н г купидан
б о й л а р ф ой д а л ан а р д и л ар . Т у т о н н и б и р й ил ичида б и р
неча марта сув б у з и б кетарди. ^ а р саф ар т у г о н н и ^айта
т и к л а ш у ч у н камбагал д е ^ о н л а р у з -у зл а р и д а н т у г о н
*>уриш уч у н асосий матери ал ^ и с о б л а н г а н шох-шабба,
ёгоч, хашак-ничан, н о х о л каби ^ у р и л и ш м а т ер и а лл а р и
о л и б б о р и ш а р эди. В о л о с т ь ра ^ б а р ла р и ^ ур ув ч и л а р га ^еч
^андай ёрдам бер м а с эдилар. Т у г о н ^ у р и л и ш и га ёрдам
б е р а олмаган, и л о ж с и з кам багал д е ^ о н л а р н и ур иш а р
эд и ла р. А с р и м и з н и н г 20- й и л л а р и г а ^адар б у « Ё м о н ё р »
д е б но м о лга н ж о й да н сув олиш ж уда ^ам ёмон, о ги р эди.
Ш у н и н г у ч у н одамлар б у ж о й н и Ём он ёр, сув со йда н
ж у да д а м л а н и б ч и ^ а н л и г и с а б а б л и а р и ^ а Дам ариги
д е б но м берган, д е б ^и коя ^ или ш а ди кекса о та х о н л а р и -
миз.
Х уж аобод — А н д и ж о н в и л о я т и г а ^арашли шу номда-
ги ра й о н маркази. 1981 йи лда н б о ш л а б ша^ар н о м и н и
олди. « Б о б у р н о м а » м у а л л и ф и Уш б ила н А н д и ж о н
уртасида бир обод жой б улга н ли ги ни эслатади. Ш у ерлик
7 марта ^аж ^и лга н А б д у н а б и С а й ф у д д и н ^о ж и у г л и н и н г
^ и к о я с и г а Караганда, ^адимги У р т а О с и ё ш а^арларин и
Х и т о й б и л а н б о г л а й д и га н савдо й у л и шу Х у ж а о б о д
о р ^ а л и утган. Б у н и н г г ув о ^ и си ф а ти да т о х,озирги
кунгача са ^ л а н и б д о л га н А н д и ж о н ша^ридаги, iny
Х у ж а о б о д д а н б ор а д и га н й у л б о ш и га ^ у р и лг а н Х и т о й
к о н с у л и н и н г б и н о с и н и курсатадилар.
Х у ж а о б о д с у з и н и н г к е л и б чи^иш тарихи ^а^ида ани^
ф икр ва д а л и л булмаса-да, айрим та хм и н ла р бор.
Ю ^ о р и д а таъкидланганича, Х и т о й г а б ор а д и га н савдо
й у л и д а ж о й л а ш г а н л и г и т у ф а й л и б у ж о й га бир г у р у ^
хужалар к е л и б ж о й л а ш и б ^олиш ган. Ш у н д а н с у н г
^ и ш л о ^ к е н га й и б х уж а л а р о б о д ^ и л га н дей и ш и б , н о м и н и
Х у ж а о б о д ^уй и ш ган десалар, айрим кишилар, б у ердан
хаж га б о р г а н л а р кун б у л г а н л и г и т у ф а й л и х,ожилар о б о д
^ илга н , д ей ди ла р. Х у л л а с , Х у ж а о б о д ша^ри тарихи ^али
и л м и й асосда т а д^ и ^ ^илинмаган. Х о ж и о б о д д ей и ш
^ а ^ и ^ а т г а анча я^индир. 1993 й и л и « М е ^ н а т » наш риёти-
да чоп эт и л га н А. Н а б и е в н и н г « Б о б у р тавоф айлаган
д и ё р » н о м л и р и с о л а с и д а (10 б о с м а т а б о ^ ) Х у ж а о б о д
т ари хи , эн г ^адимги даврлардан т о ^ о з и р г и кунгача
б у л г а н тари хи мукам мал ёри т и л га н . Х у ж а о б о д н о м и н и н г
к е л и б чи^иш тари хи ^а^ида ж ум ла д ан шундай д ей и лг а н :

259

www.ziyouz.com kutubxonasi
« Б о б у р н о м а » н и нг 50 — 5 1 - б е т л а р и д а Б о б у р М и р з о н и н г
у с т о з и ва пири Х у ж а А б д у л л о М а в л о н а и ^ о з и н о м и бир
неча б о р т и л г а олин ган . Э н д и л и к д а ш ундай та ри хи й
м а ъ л у м о т л а р а н и ^ ла н м о в д а к и , ^ а т т о Х у ж а о б о д во^аси-
н ин г н ом и ^ам айни шу т а р и х и й шахе — Х о ж а А б д у л л о
Мавлонаи ^ о зи номи б и л а н б о г л и ^ б у л и б чивди.
Б и н о б а р и н , Б о б у р т а ъ р и ф л а га н и д ек , во ^ а ном и у н и
б о г - р о г л а р г а а й ла н т и р га н т а р и х и й б и р ш а х ен и н г номи
б и л а н б о г л и ^ экан. Бу ф и к р н и ёз ув ч и 1^улдош М и р з о ­
н ин г 1990 й и л и « Ш а р ^ Ю л д у з и » да б о с и л г а н « Б о б у р
М и р з о н и н г т о й л о г и » н о м л и ^и сса си в о ^ е а л а р и яна бир
карра тасди ^лади. ^ и с с а м у а л л и ф и у з асарида Х у ж а о б о д
О ^ б у р а д ар ёсид ан сув и ч г а н л и ги н и , у н д а н янги-янги
а ри ^ лар ч и ^ а р и л г а н л и г и н и айтади. Я н а таъ р и ф л а й д и к и ,
шу ари^лар сувидан ба^р а о л г а н б о г - р о г л а р н и курган,
ширин-шакар м ева лар у ^ о в у н -т а р в у з л а р и д а н тотиб
курган З а ^ и р и д д и н М у х а м м а д Б о б у р н и ^ о я т д а и л ^ о м л а -
н и б кетади ва б у ж ан натм ак он ю р т б о ш л и г и н и ча^и риб:
« С и з ю рт айлаган у ш б у наводи Х о ж а А б д у л л о М а в л о н а и
^ о зи ру^и н о к и н и н г ^ ур м ат и важидин Х о ж а о б о д б у л с у н .
Бу тила ги и х л о с м а н д л а р у >^укми п о д ш о а д у р . О н г л а -
ди н ги зм у, с а р д о р », — дейди. Ш у н д а н с у н г с а рд ор а^ ли
ю р т н и т у п л а б , п о д ш о ^ у к м и н и э ъ л о н ^и лад и : « Ш у
бугундан бош лаб, б у юрт Х о ж а о б о д д еб н о м л а н с и н »,—
дейди. Ш у тарифа ^адимдан о б о д м аскан лар дан б и р и
б улган бу юрт Х о ж а о б о д деб юритилади.
Ч орт о^ — Н а м а н га н ён и д а ги ^ и ш л о ^ . Б у н и « т у р т
т о г » д е б и з о ^ л а й д и л а р , аммо ш ундай эмас. Т у р т г у м б а з л и
(т у р т т о ^ и с и б у л г а н ) и нш оот, арк, фургон, ^ о р о в у л х о н а
ч о р т о ^ д е й и лг а н . Баъзан т у р т т о м о н и д а н к у р и н и б
т ура д и га н ^ о р о в у л х о н а л а р , б а л а н д м и н о р а л а р ?^ам чор-
т о ^ д е б аталган. Демак, ч о р т о ^ д е б ш у р ш л о ^ у р та си д а
ж о й ла ш га н б ал а н д арк, ^ о р о в у л х о н а т у ф а й л и аталган.
У ч^ургон — Н а м а н га н в и л оя ти Н о р и н д а р ё с и б у й и д а
ж ойлаш ган. У ч ^ у р г о н д е б но м о л и ш и г а а со си й са б а б
и лга ри У ч ^ у р г о н д а уч та катта фургон б у л и б , у н и курган
эга ла р и б у л г а н экан. Бу фургон э г а л а р и X I X а срларда
^озирги Уч^ургон ^удудига ^ук м рон ли к ^илишган.
А с р и м и з н и н г 20- й и л ла р и д а н с у н г б у ^ у р г о н л а р й у ^
б у л и б кетган. А м м о фургон б у л г а н л и г и с а б а б л и у н и н г
н ом и У ч ^ у р г о н ном и б и л а н с а ^ л а н и б д олга н .
Сулдуз — А н д и ж о н р а й о н и д а ги рш ло^; сулдуз
^ а б и л а л а р и д а н б и р и н и н г номи. С у л д у з л а р Ч и н г и з х о н
даврида у р м о н д а яшаган кучм ан чилар б у л и ш г а н ; с у л д у з

260

www.ziyouz.com kutubxonasi
асли да с у л д е з бул га н . « С у л д е » м о н г о л ч а « б а й р о ^ » ,
« с » эса ку п ли к ^уш имчаси, демак « с у л д е с » — б а й р о ^ л а р
демакдир.
1^а^ир — А н д и ж о н в и л о я т и Х у ж а о б о д р а й о н и д а ^ам-
да Ф а р г о н а в и лоя ти Ьуува р а й о н и да ги ^ и ш л о ^ л а р номи.
К д ^ и р сув е т и б борм а й д и га н , ^а^раб ётган ер деган
м а ън о н и б илдиради.
Ч увалачи — Ф а р г о н а в и л оя ти Багдод ра й они да ги
^и ш л о ^ . Т о ш к е н т ша^ридаги куча номи. Т о ж и к ч а «к а т т а
^ о п » маъносидаги ж у в о л су зи д а н к е л и б чи^^ан, деган
ф и кр бор.
Д и л к у ш о д — А н д и ж о н ви лоя ти Х у ж а о б о д р а й о н и д а ­
ги ^ и ш ло ^. )^озирги Д и л к у ш о д давлат х у ж а л и г и >;удуди-
да ж о й ла ш га н Д и л к у ш о д ^ и ш л о г и н и н г ур н и аввал, яъни
X V I — X V I I асрларда катта карвонсарой б у л г а н экан.
Х и т о й г а А р а б и с т о н д а н кетаётган сав д огарлар шу кар-
в о н са р о й д а т у н а б утар эканлар. Х у л л а с , Д и л к у ш о д катта
савдо й у л и д а ж о й ла ш га н экан. Д и л к у ш о д ном и ^аердан
к е л и б ч и ^ а н л и г и ^а^ида р и в о ят л ар да н б и р и д а шундай
дейилади: А н ди ж он ^окими За^ириддин М ухаммад
Б о б у р тез-т ез У ш ша^рига б о р и б турар экан. Д о и м й улд а
шу Д и л к у ш о д ^ и ш л о ги д а т у х т а б дам о ла р экан. Б о б у р
Д и л к у ш о д д а ^унганда ^ и ш л о ^ н и т о м о ш а ^илар, ун даги
г у з а л табиат манзарасидан и л ^ о м л а н и б шеър ёзар
экан. Д и л л а р н и шод этувчи с у л и м дам о ли ш ж о й и
эк а н л и ги д а н мамнун б у л и б , ^ и ш л о ^ но м и н и « Д и л к у ш о д »
б у л с и н деган экан. Д и л к у ш о д ^ и ш л о г и н и н г ^ а д и м и й л и ги
яна шундаки, у ерда ер ^айдаётган пайтда бир хумча
чи^ан. Х у м ч а н и н г ичидан X V I — X V I I асрга оид
тангалар, о л т и н б у ю м л а р т о п и л г а н . Ш у нарсалар б у
р ш л о ^ н и н г ^адимий эк а н л и ги н и и с б о т ь^илади. ^ и ш л о ь ;
т о г б агри да б у л г а н л и г и , манзараси, и ^ л и м и ва ба>;аво-
л и г и б и л а н д а р ^ а ^ и ^ а т д и л н и шод этади.
Багдод — Ф а р г о н а в и л оя ти д а ги ра й о н ла рд а н бири.
В и л о я т марказидан 10 к и л о м е т р нарида ж ойлаш ган.
Б агдод н о м и н и н г э т и м о л о г и я с и ^адимий та рихга эга.
М а ъ л у м к и , Ирок, д ав л а т и н и н г маркази ^ и с о б л а н г а н
Багдод X I I асрдаёь; маданияти г у л л а г а н ша^ар б улга н.
Б агдод — х у д о б ер ган ж ой ма ъносид а дир д е б таъкид-
л ай д и ф и л о л о г и я ф а нла ри н о м з о д и Х д й да ра ли У зо р о в .

www.ziyouz.com kutubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
V. Улкашуносликни урганишда
архившуносликнинг урни

1. М ар ка зи й Д ав лат архиви ф о н дла рп


2. У з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и Марка зи и
Давл ат архиви

www.ziyouz.com kutubxonasi
А р х и в л а р д а т а ш к и л о т л а р , муассасалар, ко р х он а л а р ,
жамоа ва давлат х у ж а л и к л а р и н и н г , айрим ш а х сл а р н и н г
куп й и л л и к ф а о л и я т и ^а^ ида ги м а ъ л у м о т ла р , ^ уж ж а тл а р
са^ланади. У л к а т а р и х и н и у р га н и ш д а б у ^ у ж ж а т л а р н и н г
а^амияти каттадир. Архив ^уж жатларини ^идириб
топиш , у л а р у с т и д а ишлаш ва о л и н г а н м а ъ л у м о т л а р н и
^аётга т а т б и ^ этиш м ур ак каб иш.
>^озирги кун да У з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и ра ^ б ар ияти
ана шу ^ у ж ж а т л а р н и ^ар т о м о н л а м а у р га н и б , тарих,
ин со н ва жамият д а р сла р и д а ф о й д а л а н и ш ва ёш ла р н и шу
й у л б и ла н .^ар т о м о н л а м а гар м они к р и в о ж л а н га н ^ и л и б
етиш ти риш вази ф аси ни ю к л а м ое д а .
Ш у н и н г у ч у н ^ам У з б е к и с т о н т а р и х и н и у ^ и т и ш д а
у л к а м а т ер и а лл а р и д а н ва у н и н г а со сий ма н ба ла рида н
б и р и б у л га н архив ^ у ж ж а тл а р и д а н ф о й д а л а н и ш у с л у б и я -
ти б и ла н ш у г у л л а н и ш му,%им а^амиятга эга.
А р х и в м а т е р и а л л а р и мактаб ва о л и й у ^ у в ю р т л а р и д а
ж о н а ж он Ватанимиз тарихид ан у ^ и л а ё т г а н м аъруза ва
амалий м а ш г у л о т л а р и д а асосий о м и л б у л и б хизм а т ^и-
л ади ва мактаб у л к а ш у н о с л и к м у з е й и н и т а ш к и л ^ илиш -
да ёрдам беради.

1. М аркази й давлат архиви ф ондлари

А р х и в ^ уж ж а тл а р и ёзма ва огзаки шаклда б у л и ш и


мумкин. О г за к и т а р и х и й ^ уж ж а тл а р ^ар х и л т е х н и к а
воси тала ри б и л а н ё з и б ёки т а с в и р л а б олинад и. ^ у ж ж а т -
лар м а хсус ж о йла рд а , яъни архи влард а с о ^ а л а р г а аж-
рати лган х р о н о л о г и к саналарга, ^иммати ва а^амияти-
га ^араб т а р т и б г а с о л и н г а н ^ о л д а са^ланади.
А р х и в ш у н о с л и к иш лари ^ам ф а ^а т 1917 й и лда н кейин
уз равна^ини топди. 20- й и л л а р д а н бош лаб архив
иш ларига катта э ъ т и б о р б е р и л д и . >^ужжатларни са^лаш
ва ула рд ан ^ар т о м о н л а м а ф о й д а л а н и ш ма^садида Х а л ^
К о м и с с а р л а р и С о в е т и н и н г 1918 й и л 1 и ю н д а « А р х и в
ишини ^айта ^уриш ва м арказлаш ти р и ш ^а^ида: д е б
н о м ла н ган д е к р е т и г а асосан М о ск в а д а Д а в л а т архив
ф о н д и ( Д А Ф ) та ш кил этилди.
)^озир ги ва^тда Д А Ф со ст а ви га т ун тариш гача б у л г а н
давр, т унта риш д а н к ей и н ги барча т а ш к и л о т л а р н и н г
ф а о л и я т и , м уа ссасала р ва айрим шахслар, ш у н и н гд е к
т а р и хи й ёзма ё д г о р л и к л а р , х,у^у^, санъат, а д а б и ёт ва
Х д м д у с т л и к д авла тла ри х а л ц л а р и н и н г маиший, маънавий

264

www.ziyouz.com kutubxonasi
маданияти, к и н о ф о т о жужжат ф о н д л а р и , к и н о ф и л ь м
негативлари, ф о т о с у р а т л а р , у л а р н и т ул а ту в ч и пози -
тивлар, граммаф он, п а т е ф о н пл ас ти н к ал а р и ва ё з и б
о ли н г а н овоз м ат ер и а лл а р и , ил м и й та ри хи й ва амалий
а^амиятга эга б у л г а н б о ш ^ а нарсалар: и л л ю с т р а ц и я л а р ,
^ у л ё з м а негативлар, ш ун ин гдек, агитация ва проп аганда
ма^садида нашр ^ и л и н га н плакатлар, вара^алар, ча^и-
ри^лар, э ъ л о н л а р ва б ош ^ ал а р , м и к р о ф о т о ^ уж ж а тла р
киритилган.
П а р т и я а рхивида са ^ л ан а ёт га н партия ва к о м с о м о л
т а ш к и л о т л а р и н и н г ^ уж ж а т л а р и Д А Ф и та р к и б и га кир-
майди.
М а р к а з и й Д А Ф ^атъий и лм и й а со сда ’ та ш ки л ^ и ли н-
ган б у л и б , х а л ^ х у ж а л и ги , и л м и й т а д ^ и ^ о т ва и лм и й
м аърифат и ш ларига д о й р ^уж ж а тла рд а н ани^ ва тез
фойдаланиш имконини беради. ДАФни б ош ^ ар и ш
Д ав л а т А р х и в и Бош б ош ^ ар м ас и ( Д А Б Б ) г а топш и-
рилган. Д А Б Б ва у н и н г ж о й ла р д а ги о р га н л а р и га бир
^атор йирик Д авлат т а р и х и й архивлари ^арайди,/ Б у ла р
^уй и д а ги )^ а м дустли к мам лакатлари м и ^ ёси д а ги архив-
лар: М о ск ва д аги ^адимги ^ у ж ж а т л а р н и са ^лай д и ган
М а р к а з и й давлат архиви. С а н к т - П е т е р б у р г д а г и М а р к а ­
зий т а р и х архиви, М о ск в а д а ги М а р к а зи й ^ а р б и й -т а р и х и й
архив, С а н к т - П е т е р б у р г д а г и М а р к а з и й ^ а р б и й -д ен г и з
ф л о т и давлат архиви О л и й давлат' ор га н л а р и ва Бош
б о ш ^ а р м а с и н и н г архиви, М о ск в а д аги М а р к а з и й х а л ^
х у ж а л и г и давлат архиви, М а р к а зи й А р м и я архиви,
М а р к а зи й а д а б и ёт ва санъат архиви, М а р к а з и й давлат
к и н о ф о т о ^ уж ж а т л а р архиви ва 50 та р е с п у б л и к а
М а рка зий давлат а р х и в ла р и , 130 та в и л о я т ва у л к а давлат
а рхивлари ва 2000 га я^ин ша^ар ва район давлат
архивлари ^ам Д ав л а т а рхи вла ри Бош бош ^ ар м ас и га
^арайди. Бундан таш^ари, ^ар б и р в и л о я т марказида уш а
вилоятнинг ф аолиятига оид т а р и хи й ^уж жатларни
са ^лай д и ган в и л оя т давлат а рхи вла ри бор.

2. Узбекистон Республикаси М арказий


давлат архиви
Т о ш к е н т У з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и М а р к а зи й давлат
архиви ( У з Р М Д А ) са ^ лан а ётга н к и м м а т б а ^ о ^уж ж а тла р-
нинг со н и ва м о ^ и я т и ж и^атидан У р т а О с и ё р е с п у б л и к а -
лар и М а р к а з и й давлат архив ла ри ичида э н г йиригидир.
У н д а X I X а ср н и н г иккинчи ярмидан б о ш л а б т о х,озирги

265

www.ziyouz.com kutubxonasi
куним изгача б у л г а н ж у да куп с о н л и ^ у ж ж а т л а р са*>-
лан м о а да . Т у р к и с т о н г е н е р а л - г у б е р н а т о р л и г и г а ^араш-
ли, ^ о з и р г и У з б е к и с т о н , Т у р к м а н и с т о н , Т о ж и к и с т о н ,
К,иргизистон ва ^исман Р^озогистон р е с п у б л и к а л а р и
^ уд уд и д а г и ви л оя тл а р , у е з д л а р в о ло ст ла р , м уа ссаса ва
к о р х о н а ^амда т а ш к и л о т л а р н и н г т а р и х и й ф а о л и я т и г а
д о й р барча ^ уж ж а т л а р мана шу М а р к а з и й архивда
м уж а сса м ла ш ти ри лга н.
Бу ^ уж ж а тл а р д а ги Т у р к и с т о н д а чор ^ у к у м а т и н и н г
о л и б борга н мустамлакам .’-лик сиёсати, р у с х а л ^ и б и л а н
У р т а О си ё, шу жум ладан, у з б е к х а л ^ и н и н г маданий
а ло ^ а л ар и , чор б у р ж у а аппарати ва т а ш к и л о т л а р и н и н г
б е к о р ^ и л и н и ш и ^а^и даги х и л м а - х и л ва б о й м а т е р и а л л а р
У р т а О с и ё х а л ^ л а р и т а р и хи н и ?^ар том о н л а м а , ч у ^ у р
ур га н и ш д а б е б а ^ о д у р д о н а булиб х и зм а т ^илади.
А р х и в д а Т у р к и с т о н у л к а с и д а ги чор ^ у к у м а т и н и н г маъ-
м ур и й таш килотлари фаолиятига дойр ^уж жатлар
т у л и г и ч а са^ланган. Б у ^ у ж ж а т л а р н и н г к у п ч и л и г и чо-
р и з м н и н г Т у р к и с т о н д а г и м у с та м л а к а ч и ли к си ёс а т и г а
оид б у л и б , у н д а м а ^ а л л и й а ^ о л и н и н г а янчли а^воли,
ч о р и з м н и н г шафк;атсиз зул м и , ч о ри зм а м а л д о р л а р и н и н г
хатти-^аракатлари, ч о р и з м ва у н и н г м а л а й л а р и г а ^арши
хал*;н ин г ^узга ли ш и , ж о й л а р д а х а л ^ о м м а с и н и н г м и л л и й
озодлик учун олиб борган курашлари, с у в с и з ли к ,
^ у р го ^ ч и л и к , ^ашш о^лик ва ^ у^ ук;сизли кка ^арши
кура ш ла ри га оиддир. А р х и в ^ у ж ж а т л а р и уш а даврда
т а р т и б л и са^ланмаган.
^Урта О с и ё х о н л и к л а р и , б е к л и к л а р и , д и н и й б ош ^ар м а-
л а р и ф а о л и я т и г а д о й р ^ уж ж а т л а р д е я р л и й у ^ б у л и б
кетган. А й р и м мавжуд м а т ер и а лл а р эса у л к а н и Р о с с и я -
ни нг б о с и б о ли ш и ж а ра ёни д а ги ^ а р б и й т у ^ н а ш у в л а р
даврида й у^ ^ и л и б ю б о р и л г а н ^
А к а д е м и к В. В. Б а р т о л ь д н и н г с у з л а р и г а Караганда,
б о с и б о ли н га н ж о й л а р д а ги х о н л и к л а р н и н г к у т у б х о н а л а -
ри ва архив ^ у ж ж а т л а р и н и с а ^ л а б ^ о л и ш у ч у н ^ еч ^андай
чора-тад бир курилм аган. У м ум ан, у л а р Урта Осиё
х а л ^ л а р и н и н г м аданияти ва т а р и хи й ё д г о р л и к л а р и н и
са ^ л а б ^ о ли ш га е т а р л и а^амият б ер м а га н л а р . Т а р и х -
чи А . И. Д о б р о с м и с л о в н и н г ёзишича, е р л и архив и ш ла ри
н а з о р а т си з д олган, ф а^ат б и р г и н а г е н е р а л - г у б е р н а т о р
ка н ц еля ри яси архиви к у н ги л д а г и д е к о л и б б о р и л г а н ,
холос.
У м ум а н, 1917 й“илгача архив иш лари яхши й у л г а
^ уй илм аган . У н да н кейин с а ^ л а н и б д о л га н ^ у ж ж а т л а р

266

www.ziyouz.com kutubxonasi
эса У з б е к и с т о н М а р к а зи й давлат а р х и в и н и н г м ахсус
б у л и м л а р и д а архив ^ о и да си га м у в о ф и ^ са ^ л ан м о з д а .
Т у н т а р и ш д а н о л д и н г и архив ф о н д л а р и д а са ^лан а ётга н
^ уж ж а тл а р у ч у н т у з и л г а н курсаткич (1948 йилда нашр
^илинган) билан т а н и ш и б чи^амиз. Б у курсаткич
8 б у л и м д а н иборат.
I б у л и м « Д а в л а т маъм урий боип^арув о р г а н л а р и »
д е б аталади. У етти б о б д а н иборат.
Биринчи б о б — « Т у р к и с т о н в и л оя ти Боии^арув
о р г а н л а р и » ^а^идаги ^ уж ж а тл а р ( 3 3 6 - ф о н д д а ) .
И к к и н ч и б о б — « У л к а т а ш ки лот ла ри , яъни Т у р ­
ки ст о н г е н е р а л - г у б е р н а т о р и ка нц елярияси, у н и н г Со-
вети. У л у г князь Н и к о л а й К о н с т а н т и н о в и ч Р о м а н о в н и н г
Б о ш ^а ру в ишлари, г е н е р а л - г у б е р н а т о р л и к д а г и д и п ло м а -
тик — ч и н о в ли к л а р б у л и м и , Б у х о р о д а г и и м п е р а т о р н и н г
« с и ё с и й а г е н т л и г и » г а оид ^ уж ж а тл а р (а р х и в н и н г 1- ф он-
д и д а ).
У ч и н ч и б о б — « Х о н - ^ о к и м и я т и о рга нла ри: Х и ва
х о н л и г и ка нцелярияси, Б у х о р о ^ у ш б е г и с и н и н г бош ^ар -
м а с и » ^ у ж ж а тл а р и (126- ф о н д д а ).
Т у р т и н ч и б о б — С и р д а р ё ви лоя ти бопп^армаси.
З а р а ф ш о н о к р уги б о ш л и г и , Самарканд ви лоя ти бош -
^армаси, Ф а р г о н а в и л о я т ^ а рб и й г у б е р н а с и к а н ц е л я р и ­
яси Бош^армаси, давлат д ум а сига са й лов утказиш
ко м и сси я си С и р да р ё ви лоя ти б у л и м и , ^ о ч о ^ л а р н и ишга
ж о й л а ш Ф а р г о н а в и л оя ти ^ум итаси каби ^ уж ж а тл а р
(17, 5, 18, 276, 19, 284, 274, 5 2 5 -ф о н д л а р ).
Бешинчи б о б — ша^ар уезд, район ва участка
т а ш к и л о т л а р и д е б номланган, у н д а Т о ш к е н т ша^ар
б о ш ^ а р м а б о ш л и ^ л а р и , С и р д а р ё ви лоя ти К^урама у е з д и
б ош ^ар м аси, Ж и з з а х , Самарканд, А н д и ж о н , К,у^он,
Наманган, С к о б е л е в , Ч и м ё н ва У ч ^ у р г о н у е з д л а р и н и н г
х,ар х и л ^уж ж а тл а р и (36, 360, 24, 21, 22 20, 25, 300, 329, 23,
15, 349, 296, 172, 299, 3 2 0 - ф о н д л а р ) .
О л т и н ч и б о б — Ж а н д а р м -п о л и ц и я назорати о р ­
г а н л а р и » д е б н о м ла н ган ва ун д а Т у р к и с т о н р а й о н л а р и н и
^и м о я ^и лиш б у л и м л а р и , Еттисув в и лоя ти п о сёл к а си д а г и
Вернан ^идирув пункти, Т е м и р й у л ж а н д ар м -п оли ци я
б у л и м и , Т о ш к е н т эски ва янги ша^ар п о ли ц и я б у л и м л а ­
ри, А н д и ж о н ва Ж и з з а х п о ли ц и я приставлари ^а^идаги
^уж ж а тл а р (461, 467, 677, 468, 462, 463, 464, 465, 620 ва
531- ф о н д л а р ).
Е т т и н ч и б о б — «К ,а м о^ л а р ва ^ ам о^ ^ум италар и

267

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ а ^ и д а » б у л и б , у м а т е р и а л л а р 80, 270, 325, 75- ф о н д л а р д а
са^лан м оада.
I I б у л и м « У з - у з и н и б о ш ^ а р и ш т а ш к и л о т л а р и ва
о л и й м артабали м у а с с а с а л а р » д е б ном ла н ган . У нда
Т о ш к е н т ша^ар думаси, ша^ар б ош ^ ар м аси , ша^ар
у м у м и й х у ж а л и к б ош ^ар м аси , Сам аркан д ва Я н ги
М а р г и л о н х у ж а л и к б о ш ^ а р м а с и ва Т о ш к е н т меш чанлар
о ^ с о ^ о л и т а ш к и л о т л а р и г а д о й р ^ у ж ж а т л а р (М а р к а з и й
архивнинг 718, 37, 472, 473, 277, 286 ва 7 9 - ф о н д л а р и д а )
жойлаш ган.
I I I б у л и м « С у д ва п р о к у р о р ф о н д л а р и » д е б аталади.
Бу б у л и м уз навбатида 3 б о б д а н , яъни б и р и н ч и б о б —
о б л а с т ь су дла ри , иккинчи б о б — otfpyr с у д л а р и ва
уч ин чи б о б — у е з д су дла ри, суд и ж р о ч и си , ж а н ж а л л и к
и ш лари ком иссияси, х а л ^ су д л а р и , ^ о зи л а р , н о т а р и у с л а р
^а^идаги ^ у ж ж а т л а р (127, 134, 353, 178, 122, 504, 592,
593, 129, 133, 128, 132, 318, 130, 131, 278, 350, 150 ва 505
ф о н д л а р ) д а н иборат.
I V б у л и м « Х у ж а л и к ~и ^т и с о Ди й т а ш к и л о т л а р , м у ­
а ссасалар ва к о р х о н а л а р » д е б н о м ла н а д и ва етти б о б д а н
и б ора т: б и р и н чи б о б — м о ли я в и й б у л и м (87, 88, 89, 108,
13, 497, 475, 2 8 1 - ф о н д л а р ) ; и ккинчи б о б — сан оат
б у л и м и (41, 241, 113 ва 1 0 0 -ф о н д л а р ) , у ч и н ч и б о б —
^ и ш л о ^ х у ж а л и г и (7, 356, 104, 29, 16, 163, 614, 14, 42, 9,
78 ва 12- ф о н д л а р ) ; т у р т и н ч и б о б — са в д о - с о т и ^ б у л и м и
(469, 264, 90,99, 97, 93, 98 ва 2 1 4 - ф о н д л а р ) ; беш и н чи
боб — бож о ли ш б у л и м и (471, 121, 46, 187, 306,
185-ф о н д л а р ) ; о л т и н ч и б о б — т р а н с п о р т б у л и м и (33, 39,
538, 102, 101 ва 560- ф о н д л а р ) ва, ни^оят, ет т и н ч и
б о б — а л о ^ а ва ста ти стик а и ш ла ри ^ а ^ и д а ги ^уж ж а тл а р
(557, 43, 44, 266, 249, 2 6 9 - ф о н д л а р ) .
V б у л и м « И л м и й ва маданий м уассаса ва таш ки ­
л о т л а р » д е б н ом лан ган . У р т а О с и ё и л м и й жамияти
^а^и да 5 9 1 -ф о н д д а ; Т о ш к е н т хим ия л а б о р а т о р и я с и
7 3 - ф о н д д а ; 1878 й и л и Т о ш к е н т д а т а ш ки л ^и л и н га н
р ш л о ^ х у ж а л и г и ва са ноати кургазм аси м а т е р и а л л а р и
( 5 7 5 - ф о н д д а ) ; Т у р к и с т о н ^ и ш л о ^ х у ж а л и г и жамияти
(103- ф о н д д а ) ; Т у р к и с т о н ^ а р б и й о к р у г и ^ош и даги
а ст р о н ом и я ва ф и з и к а р а са д хо н а си ^а^идаги м а ъ л у ­
м о т л а р (70- ф о н д д а ) ; Т у р к и с т о н а р х е о л о г и я ^аваскорла-
ри т угараги ( 7 1 - ф о н д д а ) ; р у с и м п е р а т о р г е о г р а ф и к
ж ам ияти Т у р к и с т о н б у л и м и ( 6 9 - ф о н д д а ) ; и м п ер а т о р
Ш а р ^ ш у н о с л и к жамияти Т о ш к е н т б у л и м и ( 3 6 1 - ф о н д ­
д а ) ; Т у р к и с т о н э н т о м о л о г с т а н ц и я си ^а^ида (231- ф о н д-

268

www.ziyouz.com kutubxonasi
д а ) ; п о лк о в н и к С е р е б р е н н и к о в н и н г Т у р к и с т о н у л к а си
х,а^ида т уплаган ^ уж ж а тл а р и ( 7 1 5 - ф о н д д а ) ; Т у р к и с т о н
ул к а си д а ги о ли й ва ур та мактабларни б о ш ^ а р у в ^а^идаги
^ уж ж а тл а р ( 4 7 - ф о н д д а ) ; С и р д а р ё в и л оя ти х а л ^ у ^ у в
ю рти д и р е к т о р и ^а^ида ( 4 8 - ф о н д д а ) ; Т о ш к е н т д а ги
8 й и л л и к эркаклар гимназияси (50- ф о н д д а ) ; Т о ш к е н т д а ­
ги реа л б и ли м ю рти ( 6 4 - ф о н д д а ): Т о ш к е н т ^арбий
гимназияси ( 5 1 - ф о н д д а ) ; Т о ш к е н т савдо б и л и м ю рти
( 5 6 - ф о н д д а ); Т о ш к е н т д а г и б и р и н ч и х о т и н - ^ и з л а р гим­
назияси ( 5 2 - ф о н д д а ); Т о ш к е н т д а г и р у с -т у з е м мактаби
( 6 1 - ф о н д д а ); Т о ш к е н т д а г и б и р и н ч и разрядли ^уйи
г^ишло^ г и д р о т е х н и к а мактаби ( 6 5 - ф о н д д а ) ; У р т а О с и ё
т ем и р й у л Бош бопп^армасига ^арашли Т о ш к е н т темир
й у л б и л и м ю рти (254- ф о н д д а ) ; Самарканд х о т и н - ^ и з л а р
гимназияси ( 5 5 - ф о н д д а ) ; С к о б е л е в х о т и н -^ и з л а р х а л ^
к у т у б х о н а с и (267- ф о н д д а ) ва Т у р к и с т о н хал к, м узейи
^аь>идаги ^ уж ж а тл а р М а р к а з и й архив ни нг 72- ф о н д и д а
са ^ лан мовда.
V'l б у л и м « Ж а м о а г т а ш к и л б т л а р и » д е б но м ла н ган
ва б у ^ уж ж а тл а р 596, 27, 81, 268, 611, 34, 8, 595, 76, 490 ва
279- ф о н д л а р д а са^лан м оада.
V II б у л и м « Д и н и й назорат ф о н д и » д е б ном ланган.
Б у ^аадаги м а ъ л у м о т л а р архи вн ин г 182, 8 5 - ф о н д л а р и д а
с а ^ лан м о ед а .
К у р са т к и ч га и лова си ф а т и д а VIII б у л и м да
г е о г р а ф и к ва шахсий курсаткичлар, шарк, т и лл а р и д а г и
айрим суз ва т е р м и н л а р г а и з о ^ л а р х,ам б ер и л га н .
У з б е к и с т о н М а р к а з и й давлат архивида са^лана ётга н
б у б е б а ^ о ^ уж ж а т л а р X I X а срн и н г иккинчи ярмидан т о
XX а срни нг бош ларигача булган Урта Осиё, шу
жумладан, у з б е к х а л ^ л а р и тарихин и, а йн и^ са ж о н а ж он
у л к а т а р и хи н и ур га н и ш д а катта манба б у л и б хизмат
к,илади.
А р х и в шилари, ун и т а р т и бга с о л и ш ва рив ож ланти -
риш фа^ат 20- й и л ла р д а н к ей и н ги н а т у л и ^ амалга
о ш и р и л а б ош ла н д и . Д а с т л а б к и к ун ла рд а н б о ш л а б архив
и ш ла ри ни т а р т и б г а с о л и ш ва кбайта [ууриш т а д б и р л а р и
амалга ош и ри лди. 1918 й и л 1 и ю н д а собик, С о в ет
^ у к у м а т и н и н г « Р С Ф С Р д а архив и ш ла ри ни ^айта ^уриш
ва марказлаш тириш т у г р и с и д а » д е б чи^арган дек р ет и
а сосида Т у р к и с т о н А С С Р д а , с у н г У з б е к и с т о н С С Р д а ^ам
архив ишлари ^айта ку р и б ч и ^ и л д и ва марказлашти-
рилди.
1931 йил 20 майда У з б е к и с т о н М а р к а зи й И ж р о и я

269

www.ziyouz.com kutubxonasi
1^умитасининг ^ а р о р и га асосан У з б е к и с т о н С С Р Марка-
зий давлат архиви та ш кил эт и л ди . Уш а пайтгача
2 0 - 3 0 - й и л л а р г а д о й р ^ уж ж а т л а р У з б е к и с т о н С С Р Мар-
казий архив иш лари б о ш ^ а р м а с и н и н г ^ар х и л секцияла-
рида с а ^ л а н и б к ел и н а р эди.
Т а р и х ва маданият, ю р и д и к ва и ^ т и с о д и й б ул и м ла р д а -
ги 122 та ф о н д д а ги 188 710 та (ед. х р .) иш ёки жужжат
1926 й и лга ^адар архив иш лари б о ш ^ а р м а с и н и н г 3 секци-
ясида с а ^ л а н и б келди.
1924 й и л и У р т а О с и ё д а м и л л и й давлат чегараланиш и
ут к а з и л и ш и м у н о с а б а т и б и л а н Т у р к и с т о н А С С Р , Б у х о р о
ва Х о р а з м С о в е т Х а л ^ Р е с п у б л и к а л а р и тугат.-либ,
у л а р н и н г у р н и д а У з б е к и с т о н С С Р т а ш ки л топгач, со ^ а
а рхив лари д аги барча ^ у ж ж а т л а р У з б е к и с т о н М а р к а зи й
давлат архивига т о п ш и р и л д и ва архив ф о н д л а р и шу
х;ужжатлар ^ и с о б и г а б о й и д и . Ш у н д а н сунг, У з б е к и с т о н
С С Р н и н г барча т а ш к и л о т л а р и д а г и ^уж ж а тл а р мунтазам
равишда М а р к а з и й архивга кел а бош ла д и .
М и н и с т р л а р С о в е т и н и н г 1958 й и л 20 но яб рда ги
750- с о н л и ^а р о р и га асосан М а р к а з и й Д ав л а т архиви
^айта т у з и л и б , у н и н г ф о н д л а р и а со си да у л к а н и индустр-
лаш б у л и м и т а ш ки л ^ и ли н ди . 1959 й и л н и н г 1 январи-
га к е л и б б у б у л и м д а г и ф о н д л а р с о н и 1527 тага ва у н д а г и ”
^уж ж а тл а р с о н и 503 604 тага етди. Б у эса У з б е к и с т о н д а
архив и ш л а р и н и н г н и ^ о я т д а р и в о ж л а н и б к ета ётган ли ги-
дан дарак б еради. ^ о з и р г и кунда ж уда куп с о н л и
^уж ж а тл а р гар тиб га с о ли н г а н , ч и р о й л и ^ и л и б тематика
асо си да б а т а р т и б т а х л а б ^ у й и л г а н ?^ар би р ф о н дд а н ^еч
^ ийн алм ай ф о й д а л а н и ш мумкин б у л г а н курсаткичлар,
>^ар бир м у т а х а с с и с л и к б у й и ч а м а хсус систем атик
ка т а ло гл а р т у з и б чи ^ и лга н . >^ар б и р ф о н д г а о б з о р л а р
б ер и л га н . Х у л л а с , архивда са ^ лан а ётга н ж уда куп ва
т у р л и - т у м а н сох,аларга, т а р м о ^ л а р г а б у л и н г а н б у ^уж-
жатлардан к е р а к л и г и н и о с о н г и н а т о п и б ф о й д а л а н и ш
им ко н и яти яратилган. Б у б у л и м д а Т у р к и с т о н А С С Р ,
Б у х о р о ва Х о р а з м Халь; р е с п у б л и к а л а р и ва У з б е к и с т о н
С С Р н и н г т а ш к и л т оп га н даврдан б о ш л а б т о ^ о з и р ги
кунгача б ул га н , давлат, жамоат ва к о оп е р а ти в муассаса-
лари, р е с п у б л и к а а^ами ятига м о л и к б у л г а н т а ш к и л о т л а р :
суд ва п р о к у р а т у р а о рга нла ри , и л м и й -та д ^ и ^ от , у^ ув-
тарбия, маданий-маиший, м аъри ф ат ва маориф, касаба
с о ю з ва ж а м оат т а ш к и л о т л а р и ^амда айрим шахсий
ф о н д л а р ^ам мавжуд.

270

www.ziyouz.com kutubxonasi
Бу ^уж ж атлар 1917 й и л ф ев р а л ь ой идан т о ^ о з и р ги
кунгача б у л га н даврни уз ичига олади.
М а рка зи й архив ф о н д л а р и д а н ж о й о лг а н б у ^ужжат-
лар ф а^ат у з б е к х а л ^ и н и н г та р и х и н и г и н а эмас, б алки
туркман, тожик, ^иргиз, ^ о з о ^ ва боннца ^ардош х а л ^ л а р
т а ри хин и ?^ам чук;ур ва ^ар т о м о н л а м а ур га н и ш д а катта
а^амиятга эгадир.
У з б е к и с т о н М а р к а з и й давлат архиви ф о н д л а р и д а ^ам
та д ^ и ^ о т ч и ла р н и н г к;ули тегмаган Т у р к и с т о н хал^-
л а р и н и н г 1918— 1920 й и л ла р д а о л и б б о р г а н м и л л и й
о з о д л и к ва эрк у ч у н курашлари. Т у р к и с т о н Ш у р о л а р
^ у к ум а т и н и н г Т у р к и с т о н м у х т о р и я т и н и тан о лм а га н л и -
ги, у н и агдариб ташлагани ва йу*; ^и л га н л и ги , м и л л и й
м у с т а ^ и л л и к у ч у н кураш о л и б б о р г а н 1^у^он, А н д и ж о н ,
М а р г и л о н , Наманган каби ша^арлар а ^ о л и с и н и н г ш у р о ­
лар т ом о н и д а н ш а ф ^ а т си зли к б и л а н ^ и р и б ю б о р и л г а н -
лиги, м и л л и й си ёс ат н и амалга ош ириш да ш у р о ла р
^ ук ум а т и н и н г й у л ^уйган х а т о л а р и натижасида б и р г и н а
Ф а р г о н а водийсида 180 дан о р т и ^ ш а ^ а р л а р н и н г шаф-
^а тси зли к б и л а н й у ^ ^ и л и б ю б о р и л г а н л и г и ^ а^ ида
жуда ^ и м м а т ба ^ о ^ уж ж а тл а р мавжуд.
У з б е к и с т о н М а р к а з и й архиви Ч и л о н з о р кучасидаги
т урт ь;аватли ^ашаматли б и н о д а ж ойлаш ган. Б у б и н о
архив са^лаш га м о с л а б ^ ур и лга н . У н и н г архив ^ уж ж а тла -
ри са^лан аётган х он а л а р и д а н т о р т и б , т о у ^ у в залигача
^ о зи р ги замон т а ла б и га ж а в о б б ер а ди га н ^ и л и б жи-
^озланган. У ерда архив ишини яхши б и ла д и га н
малакали кадрлар ишлашади, ^андай м а т ер и а л сура-
сангиз айтган ва^тингизда м у^ а й ё ^илишади. У н и н г у^ у в
зали билимга ташна булга н одамлар билан ^ар доим тула.
А р х и в ^уж ж а тл а р и а со сида ж у д а куп и л м и й ишлар
^илинди. ^ о з и р г и кунга ^адар ш у м а т е р и а л л а р а со си да
200 дан о р т и ^ д и ссер т а ц и я ё^ ла нди.
У з б е к и с т о н Ф а н л а р академияси т а р и х ва а р х е о л о г и я
и н ст и тути и лм и й х о д и м л а р и т у р т ж и л д л и « У з б е к и с т о н
С С Р х а л ^ л а р и т а р и х и » н и архив ^ уж ж а т л а р и а со си да
яратдилар. « У з б е к и с т о н х а л ^ л а р и т а р и х и » н и нг уч
ж и л д л и г и н и яратишда ^ам архив х,ужжатларидан кенг
ф ойдалан адилар. Н аш рд ан ч и ^ а н ку п ги н а йи рик ил м и й
ишлар шу архив ^ у ж ж а т л а р и д а н ф о й д а л а н г а н ^ о л д а
майдонга келди. У тга н даврда у з б е к х а л ^ и эриш ган ю т у ^
ва кам чиликлар ^ а^ ида м а ъ л у м о т л а р о ли ш д а архив
м атери аллари д ан ж у да куп ф о й д а л а н и л д и ва йирик
и лм ий ишлар ^илинди.

271

www.ziyouz.com kutubxonasi
А р х и в ^ у ж ж а т л а р и д а н ф о й д а л а н и ш ва у р га н и ш га
б у л г а н р з и р ш кундан кунга о р т и б б о р м о е д а . ^ о з и р г и
кун ларда п ед а го ги к а и н с т и т у т л а р и н и н г т а р и х ф а куль-
т е т л а р и г а « У л к а ш у н о с л и к » к у р с и н и н г к и р и т и л и ш и тала-
б а л а р н и н г архив ^ у ж ж а т л а р и н и у р га н и ш г а б у л г а н ^изи-
^ишини янада кучайтирди. К у п г и н а т а л а б а л а р у з л а р и -
ни нг курс иш лари ва д и п л о м и ш л а р и н и мана шу архив
м а т ер и а лл а р и а со си да ёзм о в да лар .
А рхив ^уж жатларидан ф ойдаланиш ни осонлаштириш
ма^садида « К у р с а т к и ч » ( П у т е в о д и т е л ь ) л а р нашр ^ и лин-
ган. Б у ла р эса архивда са ^ л ан а ёт га н ф о н д л а р н и н г м а ън о
ва м азм уни ни о ч и б беради, ^ у ж ж а т л а р н и у р га н у в ч и л а р г а
в;улайлик тугди ради. К у р са т к и ч 8 б у л и м д а н и б о р а т
б у л и б , у л а р т а р м о ^ л а р ва с о ^ а л а р г а м о сла ш ти р и лг а н .
>^ар бир б у л и м ва б о б л а р д а во ^ еа ла р т а р т и б б и л а н
та вси ф ла н га н ва х р о н о л о г и я г а асосла н га н. К у р са т к и ч д а
айрим ф о н д л а р н и н г и л м и й ж и^атдан м у ^ и м л и г и н и акс
эттирувчи и н д и в и д у а л х а р а к те р и ст и к а ла р ^ам б е р и л га н .
}^ар бир и н д и в и д у а л х а р а к те р и ст и к а т у р т ^исмдан, яъни
ф о н д н и н г номи, ф о н д ^а^и даги сп ра вка -м а ъ лу м отла р,
ф о н д н и н г т а ш к и л ^ и л и н га н ва^ти ва м а т е р и а л л а р н и н г
са ^ иф а ла р и, ф о н д м а т ер и а ли ^а^ида а н н отац ия ^исм лар-
дан иборат. М а ъ л у м о т н о м а д а н ф о н д н и н г разами, ф о н д и
са ^л ан а ёт га н и ш н ин г ^ажми, жужжат ё з и л г а н йил,
и л м и й - а х б о р о т а п п а р а т л а р и н и н г ^аммаси курсаткичга,
киритилган. Аннотациялар фонд м а тери а лла ри н и н г,
а сл м о^и яти ни , ^ис^ача м азм унини, ф а о л л и г и н и о чи б
беради.
У з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и М а р к а з и й Д а в л а т архиви-
ни нг « Т у р к и с т о н А С С Р н и н г т а ш к и л т о п и ш и » дегаь
б у л и м и д а г и ф о н д л а р н и , шу давр у ч у н нашр ^и л и н га н
К у р са т к и ч б у й и ч а к у р и б ва та н и ш и б чи^амиз.
Курсаткичнинг биринчи булим и «Т у р к и с т о н ^удуди-
да М у в а ^ ^ а т ^ у к у м а т н и н г т у з и л и ш и ва и ш ч и -с ол д а т
д е п у т а т л а р и С о в е т и ( о к т я б р г а ч а » ) д е б н ом ланган . Бунда
Ва^тли ^укум атнинг Т у р к и ст о н 1^умитаси ^а^идаги
жужжат ( 1 7 6 0 - ф о н д д а ) ва Т у р к и с т о н У л к а с о л д а т ва
ишчи д е п у т а т л а р и С о в е т и ( 1 - ч а ^ и р и г и ) ^а^ ида ги ^уж -
ж атлар (1 6 1 3 - ф о н д д а ) са ^лан м о в д а.
« Д а в л а т н и н г о л и й о р га н л а р и ва давлат боин^арма-
л а р и » д е б н о м ла н г а н иккинчи б у л и м хдм уз навбатида
5 б о б д а н и б ора тд и р. Бир ин чи б о б — Т у р к и с т о н А С С Р ­
нинг давлат о р га н л а р и ва давлат боип^армалари д е б а т а л ­
ган ^ уж ж а тл а р (17, 13, 16, 25, 20, 18, 11 1, 39, 621, 38, 35,

272

www.ziyouz.com kutubxonasi
606, 34, 208, 33, 37, 337, 29, 182, 184, 215, 41 ва 21- ф о н д л а р -
д а); II боб — «Б у х о р о Халь; Р е с п у б л и к а с и давлат
о р г а н л а р и » (46, 47, 48, 49, 50, 1616, 56, 57, 61, 63, 58, 62, 51,
52, 6 8 - ф о н д л а р д а с а ^ л а н м о а д а ) ; I I I б о б — « Х о р а з м Халк,
Р е с п у б л и к а с и давлат х,окимияти ор га н л а р и ва бош ^арма-
л а р и » г а д ой р ^уж ж а тл а р (71, 72, 73, 74, ва 75- ф о н д л а р -
д а ) ; I V ва V б о б л а р — « У з б е к и с т о н Д авлат о р га н л а р и ва
давлат бош ^ ар м ал а р и ф а о л и я т и » г а д ой р ^уж ж а тл а р (87,
86, 225, 837, 1807, 85, 95, 81, 2027, 1, 9, 1 1 - ф о н д л а р д а ) ;
А д л и я ва суд о р г а н л а р и » д е б н о м ла н ган учинчи б у л и м
^ уж ж а тл а р и 904, 344, 343, 354, 345, 1713 ва 1714- ф о н д л а р ­
да асралмоеда.
«Халь> х у ж а л и ги т а ш к и л о т л а р и , м уа ссасала ри ва
к о р х о н а л а р и н и н г ф а о л и я т и » г а д о й р т ур т и н ч и б у л и м -
нинг уз и ^ам 7 б о б г а б у л и н а д и . Биринчи б о б —
« П л а н л а ш т и р и ш ва с т а т и с т и к а » д е б аталади (88, 10 ва
боннца ф о н д л а р д а ) ; « М о л и я » д е б ном ла нган иккинчи
б о б д а г и ^уж ж а тл а р 93, 1680, 335, 634, 2086, 430, 333, 332,
436- ф о н д л а р д а ; « С а н о а т » деган уч и н ч и б о б д а г и ^уж жат-
лар 89, 2, 83, 103, 1977, 2117, 109, 21 13, 87, 132, 1867, 1023,
2097, 2105, 2106 ва 2038- ф о н д л а р д а ; « ^ и ш л о ^ х у ж а л и г и »
д е б н о м ла н ган т ур т и н ч и б о б д а г и м а ъ л у м о т л а р 90, 611,
233, 226, 674, 218, 756, 473, 3 0 1 - ф о н д л а р д а са ^ л а н м о а д а ;
«С а в д о , т а ъ м и н о т ва т а й ё р л о в т а ш к и л о т л а р и » д е б аталган
б е ш и н ч и б о б д а г и м а т ери а лла р 91, 274, 320, 701, 141, 272,
! 753, 293 ва 1943- ф о н д л а р д а ; « Т р а н с п о р т ва а л о ^ а » б о б и
233, 608, 2, 235, 244, 2085 ва 5 ф о н д л а р д а ва н и ^ о я т
ттинчи — « Л о й и ^ а л а ш ва ^ у р и л и ш » б о б и д а г и х,ужжат-
ар 169, 170, 610, 114, 2061, 2048, 2092 ва 1956- ф о н д л а р д а н
son олган.
Бешинчи б у л и м « М а д а н и й ва маиший т а ш к и л о т л а р »
цеб аталади ва б у н г а оид ^уж ж а тл а р >;ам 4 б о б д а н иборат.
Биринчи боб — «Х а л ^ м а ор и ф и ва ф а н », бундаги
м а т ери а лла р 94, 368, 375, 374, 633, 414, 364, 632, 631, 630,
361, 2091, 2082, 743, 394, 412, 1876- ф о н д л а р д а ва « М а т б у -
о т » д е б но м ла н ган б о б л а р эса 402, 431, 155, 405, 404, 403,
408, 409- ф о н д л а р д а са ^ланади. « С а н ъ а т » б о б и д а г и жуж­
жат лар 2087, 2062, 2088, 2089 ва417- ф о н д л а р д а ; « С о г л и ^ -
ни с а ^ л а ш » сох,асидаги т у р т и н ч и б о б г а д о й р х,ужжатлар
131, 350 ва 2 0 9 6 -ф о н д л а р д а н жой олган.
« М е х м а т ва с о ц и а л та ъ м и н о т т а ш к и л о т л а р и » д е б
н о м ла н ган о лт и н ч и б у л и м д а г и х,ужжатлар а рх и в н и н г 97,
328, 96, 419 ва 421- ф о н д л а р и д а сакданади. « К а с а б а ую ш -
малари ва ж ам оат т а ш к и л о т л а р и » д е б н о м ла н г а н б у л и м

18 А . Н а б и е в 273

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ам уч б о б д а н и б о р а т б у л и б , б и р и н ч и б о б г а « К а с а б а
с о ю з л а р » ^а^и да ги ^уж ж а тл а р а р х и в н и н г 735, 805, 20,
747, 792- ф о н д \ а р и д а са ^ланади. « Ж а м о а т т а ш к и л от л а -
р и » н о м ли б о б д а г и ^ уж ж а тл а р 44, 245, 126, 406, 840, 423,
239, 348 на 424- ф о н д л а р г а киради. « С п о р т т а ш к и л о т л а р и -
нинг жужжат л ар и » 2043, 2053, 2047- ф о н д л а р д а на н и ^ о я т
« Ш а х с и й ф о н д » д е б н о м ла н ган о х и р г и б у л и м 7226,
1591- ф о н д л а р д а са^ланади.
У л к а ш у н о с л и к н и н г а со сий м а нба ла ри да н б и р и >^исоб-
ланган а р х и в ш у н о с л и к Ватан тари хи н и , шу жумладан,
уз у л к а т а р и хи н и ^ар т о м о н л а м а ва ч у ^ у р ур га ниш д а
т а ла б ала рга катта ёрдам беради.
Ш у н и т а ъ к и д л а б ут и ш керакки, р е с п у б л и к а м и з н и н г
^амма р а й о н ла р и д а ва о б л а с т л а р и д а район ва о б л а с т ь
давлат а рхивла ри мавжуд. Р а й о н а рхи вла ри у з ^ у л ости-
даги барча м уассаса ва т а ш к и л о т л а р д а г и давлат а^амия-
тига эга б у л г а н >;ужжатларни й и г и б о ла д и ва маълум
муддатдан с у н г у л а р ни о б л а с т ь давлат архи влари га, у л а р
эса уз со ^ а ва т а р м о ^ л а р и б у й и ч а р е с п у б л и к а архивлари-
га ёки бош ^ар м а ё ва зи рлик ла рга , у л а р хдм уз навбатида
б и р ^анча м уддат с а ^ л а г а н л а р и д а н с у н г М а р к а зи й давлат
а рх и ви ни нг ^ о н у н -^ о и д а л а р и г а риоя ^и лга н ^олда
^ уж ж а тл а р н и т а й ё р л а б , с у н г М а р к а з и й давлат архивига
топш иради. У з б е к и с т о н М а р к а з и й давлат архивидаги
^ уж ж а тла р уз а^амиятига ^араб б и р умр ё б и р неча й и л
са^ланади ёки акт ^ и л и б ё ^ и б ташланади.
Бун дан тапн^ари, Т о ш к е н т д а р е с п у б л и к а партия
т а ш к и л от л а р и , яъни район, обла ст ь, р е с п у б л и к а партия
т а ш к и л о т л а р и н и н г .%ам м а хс ус архи вла ри мавжуд. Бу
архивларда б о ш л а н г и ч партия т а ш к и л о т и ^ у ж ж а тл а р и
са^ланади. Бу архив лард ан таш^ари яна б и р неча
т а р м о ^ л а р н и у з ичига о лг а н архивлар >^ам бор.
У ^ и ту в ч и архив ^ уж ж а тл а р и д а н мунтазам равишда,
^ар б и р мавзуни б аён этиш жараёнида у р и н л и ва у н у м л и
ф о й д а л а н и ш и у ч у н о лд и н д а н ^айси а рх и в н и н г ^андай
ф о н ди д а н ^айси мавзуни ути ш да ^ у л л а ш мум кин б у л г а н
м а т ер и а лл а р н и а н и ^ л а б о ли ш и зарур.
А г а р у ^ и т у в ч и п а р т и я н и н г аграр си ёс а т и н и у^ув чи -
л а р га т уш у н т и р а ёт га н вак;тида У з б е к и с т о н Р е с п у б л и к а с и
М а р к а зи й Д ав л а т а р х и в и н и н г 1, 9, 25, 29, 167, 218, 301, 473,
674, 754- каби ф о н д л а р и д а са ^ л а н а ёт г а н 1917— 1920 йил-
лар да халк, х у ж а л и г и н и ^айта ^ ур иш ва тиклаш,
к о оп е р а ти в реж ани амалга о ш ириш у ч у н о л и б б о р и л г а н
кураш, м ел и о р а т и в ш иркатлар в а «К ,у ш ч и л а р с о ю з и » н и н г

274

www.ziyouz.com kutubxonasi
иш ф а ол и я т и , хал*; х у ж а л и г и н и ра й он ла ш ти ри ш , и р р и га ­
ция ва сув х у ж а л и г и н и ^айта ^уриш ва та к ом и л л аш т и -
риш, е р л а р н и н г м е л и о р а т и в ^ о л а т и н и яхшилаш, пахта
м у с т а ^ и л л и г и ва якка ^ о к и м л и г и н и н г к е л и б чи^иш
са б а б л а р и уша ^ у ж ж а т л а р д а н ф о й да л ан га н ^ о л д а баён
^ и л и н с а ж уда ма^садга м у в о ф и ^ б у л а р эди.
Б у н и н г уч у н у ^ у т у в ч и н и н г уз и архивдан ф о й д а л а н и ш
й у л л а р и н и яхши б и л и ш и шарт.
А р х и в ^ уж ж а т л а р и ^ар б и р д а р сн и н г гоявий, с и ёс и й
т о м о н л а р и н и ф актик м а т ер и а лл а р б и ла н б о й и т и ш д а н
таш^ари, у н и н г т а ъ л и м и й ва тарби яви й а^амиятини
оширади, ёш а вло д н и эса ватанпарварлик, а ж д од ла р и м и з
м е р о с и н и ур гани ш га б у л г а н ^ изи ^и ш и ни таъминлайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
VI. Улкашуносликни урганишда
музей экспонатлари

1. М. Т. Ойбек номидаги Узбекистон тарих и муз ейи


утм иш и ^а^ида бир неча суз

2. М у з е й тур лар и

3. М у з е й за лл а ри да

www.ziyouz.com kutubxonasi
У л к а ш у н о с л и к м а н ба ла ри ораси да ^ а ^ и ^ и й и л м и й ва
мадани й-м аъри ф ий м уассасага а й л а н и б д о л г а н м у з е й ­
н и н г у р н и ва а^амияти каттадир. У м о д д и й ва маънавий
маданият ё д г о р л и к л а р и н и н г а сл н у с х а л а р и н и , а р х е о л о ­
гия, этн о гра ф и я , т о м о н и м и к а г а оид м а т е р и а л л а р н и
т уп л а й д и , са ^ л ай д и ва и л м и й а со сда у р г а н и (5 т а ^ л и л
^илади, н а т и ж а ла р и н и эса э к с п о з и ц и я си ф а т и д а омма-
лаштиради.
Й и г и л г а н ва м узей д а са ^ л ан а ёт га н б арча м а т ер и а лл а р
м у з е й н и н г и л м и й б а за си н и т а ш к и л этади ва у н и н г
иж о ди й ф а о л и я т и д а асос б у л и б х и зм а т ^илади. М а н а шу
манбалар а соси да м у з е й л а р и л м и й т а д ^ и ^ о т ва и л м и й
^амда м аданий-маъриф ий т а ъ л и м -т а р би я и ш л а р и н и о л и б
боради.

1. М . Т. О й б ек номидаги У збеки стон тарихи


музейи у т м и ш и ^а^ида бир неча суз

М. Т. О й б е к н ом и даги У з б е к и с т о н т а р и х и м у з ей и
Т у р к и с т о н н и н г маш ^ур о л и м л а р и ва ж а м о а т а р б о б л а р и -
н ин г ^аракати б и л а н ва б е в о с и т а р а ^ б а р л и г и ?$амда
ёрдамида 1976 й и л да т а ш к и л эт и лга н . У з б е к и с т о н ва
ум у м а н б у т у н Т у р к и с т о н н и н г ё д г о р л и к л а р и к упда н б у ё н
о л и м л а р н и н г д и ^ а т и н и у з и г а ж а л б ь;илиб келарди. X I X
аср давомида о с о р и ати ^алар у с т и д а а р х е о л о г и к куза-
тишлар, ^и д и рув иш лари о л и б б о р и л д и . Б у со ^а-
да П. И. Л е р х , Н. И. В е с е л о в с к и й , В. А . Ж у к о в с к и й ,
В. В. Бартольд, М . С. А н д р е е в , В. Л . Вяткин, А . А . Диваев,
Л . А . Зимин, В. А . К а л л а у р , Е. Ф . Каль, Б. Н. К а ст а ль ск и й ,
А . Л . Кун, Н. П. О с т р о у м о в , Н. Н . П а н т у с о в , А . А . С е м ё ­
нов, Е. Т. С м и р н о в л а р т уп л а га н м а т е р и а л л а р У з б е к и с т о н
(Т у р к и с т о н )н и н г ^адимий ёдгорликларини ^исобга
олиш , та ър и ф л а ш ва т екш ири ш и л м и й м уа сс ас ал а р и :
И м п е р а т о р а р х е о л о г и я ком исси я си, Р у с а р х е о л о г и я
ж ам и ят и н и н г Ш ар^ булими, ш ун и н гд ек , 1903 й и л
а п р е л д а таш ки л ^ и л и н га н У р т а ва Ш а р ^ и й О с и ё тарихий,
а р х е о л о ги я , л и н гв и с т и к а ва э т н о г р а ф и я ж а м и я т л а р и н и н г
^ и м м а т б а ^ о м а т е р и а л л а р и ^амда р у с ^аваскор к о л л е к ц и -
ячи ла ри: Баршчевский, Вяткин, Д о б р о с м и с л о в , К а с т а л ь ­
ский, Ком аров, П е т р о в - Б о р з н а , П о с л о в с к и й , С т о л я р о в ,
Т е р е н т ь е в , Т р о ф и м о в ва б о ш ^ а л а р т у п л а г а н ку п да н -ку п
а ж о й и б м а т ер и а лл а р б у м у з е й н и н г а с о с и й ф о н д л а р и н и
т а ш к и л этади.
М у зей и н и ташкил ^илишда А . П. Ф е д ч е н к о ф а ол

278

www.ziyouz.com kutubxonasi
и ш т и р о к этган. У т а б и и ё т а н т р о п о л о г и я ва э т н о гр а ф и я га
оид м а тери а лла р туп лаган . Б у м а т ер и а лл а р д астла бк и
э к с п он а т сиф атида м уз ей га ^ уй и л га н . Ф е д ч е н к о вафоти-
дан с у н г б у ишга Н. А. Северц ев, И. В. М уш кето в,
В. Ф . О ш ани н каби маш^ур р у с о л и м л а р и катта >^исса
^уш дилар. Би рин чи м а ^ а лл и й а р х е о л о г А к р о м п о л в о н
А с ^ а р о в н и н г х и зм а т л ар и ^ам каттадир. А к р о м п о л в о н
А с к а р о в узи т уп л а га н ж уда куп а ж о й и б ё д г о р л и к л а р
(ф а ^ а т танга-ча^алардан 15 мингдан к у п р о г и н и мана шу
м у з е й г а т о п ш и р г а н ) м у з е й ф о н д и н и анча бойитган.
Умуман, б у м у з е й н и н г о ч и ли ш и ва у н и н г ф а о л и я т и
у л к а н и н г маданий >^аётида м у^и м во ^еа бул д и . М у з е й
эк с п о н а т ла р и халр;аро ку рга зм а лар да намойищ ^илинди,
унд а т у з и л г а н ка та логла р эса ^ о з и р ч а уз ах,амиятини
й у^ о т га н эмас.
А с р и м и з н и н г б ош ларид а, яъни 20- й и л ла р д а н кейин
б у м уз ей х д^и ^ и й и лм ий ва маданий-маърифий муассаса-
га б у л и б цолди. М у з е й жамоаси У з б е к и с т о н хал ^ л а р и -
нин г к,ад им за м он ла рда н б у ё н г и т а р и х и н и ур га н и ш юза-
сидан илмий текш ириш иш лари о л и б борм о в д а. М у з е й
ф о н д и р е с п у б л и к а н и н г ^амма в и л о я т л а р и г а ю б о р и б ту-
риладиган археология, этнография илмий сафарларининг
м а т ер и а лл а р и б и ла н д о и м и й равишда б о й и т и л м о а д а .
^ о з и р г и вак/гда м уз ей д а 40 мингдан о р т и ^ а р х е о л о г и -
яга оид экси он а тла р, 44 минг кддимги п у л нусхалари,
10 мингдан орт и турли-туман эт н о гр а ф и я га оид
б у ю м л а р , 2 мингдан о р т и ^ н о ё б ё д г о р л и к б у ю м л а р
мавжуд. М у з е й ф о н д и д а ги м а т ер и а лл а р орасида к,ушни
республикалар — Туркманистон, Тож икистон ва
^ и р г и з и с т о н г а т а а л л у ^ л и м а ъ л у м о т л а р х,ам куп.
М у з е й д а асосан м а т е р и а л л а р н и н г асл нусхалари,
ш ун ин гдек, макетлар, б ад и и й ва граф ик тасвирлар,
чизмалар, диаграммалар, расм лар ^ уй илган . Э к с и о н а т л а р
орасида н о ё б нарсалар куп. 1917 йилдан кейи нги давр
х р о н о л о г и к равишда 1965 й илгача курсатилган.
М у з е й 1967 йилда X I X а срн и н г м е ъ м о р ч и л и к ёдгор-
ли к ла р и д а н б и р и ^ и с о б л а н г а н б и н о г а кучди. Бу б и н о д а
1919 й и л д а Бу т ун Р о сси я М а р к а з и й И ж р о и я 1^умитаси ва
Р С Ф С Р Х ал^ Комиссарлари С оветининг Туркистон
ишлари буй и ч а ко м и сси я си (Т у р к к о м и с с и я ) ишлаган
эди. Бу б и н о д а 45 та з а л б у л и б , у л а р д а 7 мингдан о р т и ^
эк с п он а т ж о й ла ш ти р и лг а н .

279

www.ziyouz.com kutubxonasi
2. Музей турлари
Республиками:-* ^ у д у д и д а у ч т ур д а ги м у з е й л а р мавжуд
б у л и б , б и р и н ч и т ур д а ги м у з е й л а р г а и л м и й - т а д ^ и ^ о т ва
мадани й-м аъри ф и й и ш ла ри ни о л и б б о р а д и га н м у з е й л а р
киради. У л а р б и р в а^тнинг узтлда. и л м и й -т а д ^ и ^ о т ва
мадани й-м аъри ф и й ^амда таъли м -т ар би я в и й иш ларни
о л и б боради. И к к и н ч и т у р д а ги м у з е й л а р г а ф а^ат б и р
со ^ а б у й и ч а и л м и й -т а д ^ и ^ о т иш лари о л и б б ор а д и га н
м у з е й л а б о р а т о р и я л а р и г а эга б у л г а н м а хс ус м у з е й л а р
(масалан, У з б е к и с т о н Ф а н л а р академияси ^ошидаги
бактериология ва м и н е р а л о г и я м у з е й и ) киради ва
ни^оят, у ч и н ч и турд а ги м у з е й л а р г а ф а^ат у ^ у в тур и д а ги
м у з е й л а р киради. Б у м у з е й н и н г а со си й ма^сади у ^ у в
ж а ра ён и н и яхшилашдан иборат.
М у з е й т у р л а р и куп ж и^атдан у н д а са ^ лан а ётга н
к о л л е к ц и я ф о н д л а р и н и н г х ар ак тери га ва у л а р ф а о л и я т и -
н ин г й ун а л и ш и г а б о г л и а д и р .
Ш у н и н г д е к , т у р л и фан с о ^ а л а р и г а б у л и н г а н м у з е й л а р
х,ам бор. Б у м у з е й л а р орасида к у п р о ^ м аълум б у л г а н л а р и
ёки ф а^ат уш а с о ^ а м у т а х а с с и с л а р и га г и н а равшан б у л г а н
маълум т а р м о ^ н и акс эт т и рувч и м у з е й л а р ^ам мавжуд.
М асалан, Т о ш к е н т д а г и М. Т. О й б е к н о м л и У з б е к и с т о н
т а рихи м у з ей и н и , Т а с в и р и й санъат м у з е й и н и А л и ш е р
Н а в о и й н о м л и а д а б и ёт м узей и н и , Т у р к и с т о н )^арбий
О к р у г и м у з ей и н и , Т а б и а т ш у н о с л и к м у з е й и н и ку п ч и ли к
омма яхши билад и , ам м о а р х е о л о г и я , э т н о гр а ф и я , ^ар-
б и й-та рих и й, м ем о р и а л, р е г и о н а л , с а н ъ а т ш ун о сли к , т е х ­
ник м у з е й л а р н и купрок, уш а со ^ а м ут а х а с и ссл а р и б и ла д и -
лар. Б у ла рд а н тапп^ари яна Т о ш к е н т д а мураккаб ва к о м ­
п л е к с с о с а л и м у з е й л а р ?^ам мавжуд. Т о ш к е н т д а г и мавжуд
м у з е й л а р у з б е к ва б о ш ^ а ^ардош х а л ^ л а р т о м о н и д а н
т а ш ки л эт и л га н т у р л и - т у м а н с о ^ а л а р н и н г у з о ^ у ™ иш~
дан т о ^ о з и р г и кунга ^адар б у л г а н ри в о ж л а н и ш и н и
курсатиш б и л а н б и р к^аторда, У р т а О с и ё х а л ^ л а р и н и н г ,
шу ж умладан, у з б е к х а л ^ и н и н г и б т и д о и й жамоа, ^ у л д о р ­
лик, ф е о д а л и з м давридаги ^амда 1917 й и лга ча б у л г а н
даврдаги ?^аёт й у л и н и акс эт т и рув чи э к с п о н а т л а р б и л а н
б и р га т унта риш д а н кейи нги Т у р к и с т о н д а Ш у р о л а р
^ о к и м и я т и н и н г у р н а т и л и ш и г а д ой р, ф у ^ а р о л а р у р у ш и
хал*; х у ж а л и г и н и ^айта тиклаш, мамлакатда э л е к т р л а ш -
тириш р еж а с и н и н г амалга о ш и р и л и ш и г а д о й р матери-
а лл а р ^ам м у з е й э к с п о н а т л а р и ичида ж о й олган.

280

www.ziyouz.com kutubxonasi
3. М узей залларида
М узей заллари т о м ош аб и н л арн и У збеки стон тарихи
музейи эксп о зи ц и яс и д а булган моддий маданият ёдгор-
л ик л ари билан тан и ш ти ри ш н и назарда тутади.
М узей ф о н д л а р и асосан тур т катта даврга булинган
булиб, улар ^уйидагича номланган: « И б т и д о и й ж ам оа ва
^ул д о рли к тузуми даври», «Ф еод ал и зм даври», «Туркис-
тон чор Р осси яси тарк иб и да» ва них,оят туртинчи булим
«У збекистон т ар и х и н и н г 1917—1990 йиллардаги даври»
деб номланади.
Ибтидоий жамоа ва х,улдорлик тузуми даври деб
номланган б ири н чи булим и бти д ои й ж ам оа одамлари-
нинг яшаган м акон ларига т а ъ р и ф бериш билан бошлана-
ди.
И б ти д о и й одамлар чайлаларда, горлард а яшаганлар.
1938 йилда Б ой су н то в н и н г Т еш и к тош гори да (С урхон -
д ар ё вилояти) ^адимий тош даври (мустье д а в р и ) д а одам
яш аганлиги ани^ланди. Р о р н и н г ичи кенг, баландлиги
21 метрча келади. F op ичида гулхан ^олд и^лари, тош дан
ясалган м е^нат ^уроллари, ёввойи *>уш ва ^ ай в он лар —
айи^, кийик, тог эчки си н и н г суяклари топилдики, бу ^о л
Т еш ик то ш д а яшаган одамлар овчилик билан кун ке-
чирган ли клари дан далолат беради. Ю ^ори д аги таъ р и ф г а
б и н оан Т еш иктош гори (м акет и) ^уйилган.
Теш иктош горидаги ч у^урда 8 —9 яшар б о лан и н г
ск ел ети тонилган. 1^абр а т р о ф и д а тог эчки си н и н г
шохлари ётган экан. М аш ^ур ан тро п о л ог-^ай калта-
рош М. М. Герасимов суяк ту зи л и ш лар и га ^араб
болан и н г ^ ай кал и н и яратди. Б о л ан и нг бош суяги ж уда
си ^и ^, пеш анаси яйдо^, паст, f; o i i i - ^ o b o f h осилиб туради.
Чайнаш мускуллари ба^увват, ияги текис. Бош суягин и нг
^о л ати ва букчайган ^омати уша ва^т одам ининг хали
^адди ни р остлаб ю риш га одатланмаганидан далол ат
беради. У уз ^ и ё ф а с и билан Е вропада яш аган не-
андерталь тури даги одамларга жуда ухшайди.
1^адимги одам ларн и нг т и р и к чи л и ги асосан овчилик ва
йигувчилик билан кечган. Улар тог эчкиси, ёввойи от,
а й и ^ ^ о п л о н л а р н и ов ^илишган. Ов куп одам иш тироки-
ни талаб ^илганидан и бти д ои й одамларни ж и п слаш ти р-
ган. Я раланган йирт^ич ^ай в он б илан олиш увда купинча
одамлар ^ал о к булганлар. Улж ани бирга ба^ам курган-
лар, ортигини э ^ т и ё т ^ и л и б ^уйганлар. А ёллар йигувчи­
л ик — мева-чева териш , илдиз ковлаш билан шугуллан-
281

www.ziyouz.com kutubxonasi
Б р о н з а даври мех,нат ^у рол л а ри.
ганлар, м е^н ат ^ у р о л л ари тай ёрлаганлар. «И б ти д о и й
одам си н ан т р о п овда. Э рам и здан 600 —400 минг йил
илгари» деб номланган макет худди ж о н л и д ай ^илиб
ишланган.
Т. С оди ^ов то м о н и дан чизилган «М ал и ка Т ум арис
i^acoc олмон^д а» номли суратга ^уй и даги ч а т а ъ р и ф
берилган: милоддан олдинги VI асрда Урта О си ёга
ф о р с л а р ^уж ум ^илганлар. М илоддан олдинги 529 йилда
6оск,инчилар массагетлар том он и дан тор-м ор ^илинади,
п одш о^ Кир эса улдирилади. А ф с о н а д а тал ^и н ^илини-
шича, массагетлар маликаси Т у м ар и с К и рн и н г б ош ини
р;он тулдири лган мешга таш латар экан: « Ю р ти м и зга ^он
ичгани келдинг. М ана энди туй и б -ту й и б к;он ичгин»
деган.
М илоддан олдинги 521 йилда п одш о Д о р о бош чилиги-
да ф о р с галалари б о сти р и б келади. Ш и р о ^ деган чупон
йул курсатаман деб, уларни ж ази рам а чулу б и ё б о н д а
адаштиради. Т и л к а -п о р а ^и л ин аётган Ш иро^: «М ен
галаба ^илдим, хал^и м н и ^ ал о к атд ан ^уть;ардим» деб
м ардон а хитоб ^илади.
Уша ва^тларда Урта О с и ё д а ^у км р о н булган оташпа-
растлар ур ф -о д ати га кура у л1'ан одамнинг ж асади т о ^ ^ а
олиб чи^илиб, «С укун ат м и н ораси » деган ж ой га ^уйилар
экан. 1^ушлар ж а сад н и н г этин и чу^иб еб, суягини т о зал а б
^уй и ш ар экан. Ш у суяклар д аф н яш иги — оссуари йга
соли б кумилар экан. О с су ар и й л а р ^ушлар, ^айвонлар,
одамлар расми ч изи л иб б езати л ган булар экан. М узей д а
1^уй^ирилган ^алъадан топ илган «Утирган аёл тасвир
этил ган о ссуари й»н и нг асл нусхаси ^уйилган.
282

www.ziyouz.com kutubxonasi
ж

Чует м ан зи л г о^и д ан топ и л га н буюмлар.


М илоддан олдинги 329 йилда А л ексан д р М а к е д о н ­
ский (И скан д ар З у л ^ а р н а й н ) ^уш и н лари Урта О с и ё га
б о сти р и б кирган. Х ал^ б о с^и н ч и л ар га ^арши бош
кутариб ч и ^ а н . Рассом М. Н а б и ев чизган раемда
С питам ен ч аван дозл ар и н и нг М ар о к ан д а (С ам ар канд )
а т р о ф и д а м акед о н и яли кл ар ^уш инига ^уж ум и тасвир-
ланган.
1^улдорлик д аврида савд о-соти^ ишлари р и вож топа-
ди. А лександр М ак ед он ски й ^у км ро н л и ги замонига,
Ю н о н -Б а^ тр и я ва К ушон подш олиги даврига оид танга
пулларга шох,лар, тан гри лар тасвири, ^ укм дор л арн и мад^
этувчи ёзувлар зарб этилган экан. Бу топ илган танга
пуллар ^ул д орли к д авлатлари уР таси Да савд о-соти^
р и вож ланганл и ги дан дарак беради. Бу ерд а «Ф и л
сурати солинган кумуш ^ у ю ш ^ он ^ у б баси » н и н г архео-
логлар том он и дан топ илган асл нусхаси ^ам ^уйилган.
За р га р л и к бую млари, кумуш зеб -зи й натл ар зодагон
ж ангч ил арни н г отлари га б езак буларди. У ларда Юнон-
Баь;трия зо д аго н ла р и н и н г ж анговар ^аё ти д а н манзаралар
чизилган. Т ер м и зд а топ ил ган ва асл нусхаси ^уйилган
«Базм куриниш и тасви рлан ган идиш» ж уда характерли -
дир.
1932 йилда А м уд арёда « О к т я б р ё н о к » ка тер и д а кета-
ётган чегарачилар А й р и то м га я^ и н ж о й д а о^ тош
курганлар. Бу ногорачи тасвири у й и б соли н ган тош ф р и з
экан. 1934 йилда у ша ерга п р о ф е с с о р М. Е. М ассон
бош чилигида э ксп ед и ц и я ю борилди. Ш ундай ^илиб,
283

www.ziyouz.com kutubxonasi
Б р о н з а д а н ясалган ^ у р о л л а р ва уша давр кузаси.

А м у д арёни н г ^и р го гид аги А й ри том д а м и л оди м и зн ин г


I — II асрларига оид будда ибод атхо н аси топилди.
У о^ак тошдан ишланган аж о й и б ф р и з билан б езати лган
эди. Ф р и зд а акант б ар гл ари орасига ишланган созанда-
лар ва гулчамбарлар тасвири кузга таш ланади. Бу
К уш анлар зам они д ан долган н оёб санъат ёдгорлигидир.
Бу ж ой га «А йритом ф р и зи » н и н г асл нусхаси ^уйилган.
Т у п р о ^ а л ъ а м и л о д и м и зн и н г III — IV асрларид а
Х оразм ^у к м р о н л а р и н и н г п ойтахти булган. Ш а^ар тугри
туртб у рчак ш аклида булиб, гир а т р о ф и ^алин фургон
девор, бурчакл ари да квадрат м езаналар ^ад кутарган
экан. ф ургон ичида иккала б ети га им орат тушган кенг
куча булган. Ш а^ ар н и н г шимол ^исмидаги уч ^аватли
им о рат ш о^ саро йи булиб, у н и н г заллари гузал ^айкал-
лар ва на^ш лар б илан безатилган. ^ а й к а л л а р д а Хо-
разм н и н г и л о ^ и й л аш ти р и л ган ^у к м р о н л а р и ва ул ар н и нг
лаш карлари тасвирланган. М узей д а Т у п р о ^ а л ъ а саро-
йидан тонилган « ^и зи л бош» ^ ай ка л и н и ва у ща сарой
д евор ид аги « А р ф а чалувчи аёл» расмини курамиз.
Кушан даври с о н о л бую млар ишлаб чи^ариш ри вож
то п ган ли ги билан х арактер л и ди р. А р хео логи яга оид
284

www.ziyouz.com kutubxonasi
А
М и л о д и м и з н и н г VI — VII аср л а р и га оид С ур х о н д ар ё ^уд удид ан
т опил ган с опол ^айкалчалар.

^азилм аларни н г курсатишича, уша в а^тларда н аф и с


с о п о л бую млар — ^и зи л лак ва ^и зи л б у ё ^ б ери лган сип-
с и л л и ^ ^ада^лар, косалар, хумчалар, кузачалар ва б о ш ^а
идишлар ишланган.
Д ин и й эъти ^одл ар билан б о гл и ^ булган те р р а к о т и к
^айкалчалар — ^о с и л д о р л и к маъбудаси Анахита, эркак-
лар ва чавандозлар тасви рлан ган ^ай кал чалар жуда
аж ойи бли ги билан д и ^ а т н и у зи га ж алб этади. Бу
м узейга С урхо нд арё вилоятидан топилган, милоддан
илгариги I асрга дойр «М аъбуда А н ахи та ^айкалчаси»
нинг асл нусхаси ^уйилган.
Ь^адимги аскарн и нг уст-бош и: бели си ^и л ган чакмон,
кенг чолвор, ю м ш о^ этик, чарм б о ш л и адан ибор ат
булган. А скарлар чап то м он га ^илич ва пичо^, унг
том он га ёй ва ув дон т а ^ а н л а р . 1^улларида эса узун найза
булган.
Бу во^еага далил с и ф ати д а А м ударё хази н аси га
тегиш ли тилла пластинкадаги «Х оразм ж ангч исин и н г

www.ziyouz.com kutubxonasi
С у р х о н д ар ё . К а п к и р т е п а д а н т о п и л га н I — II асрл а р да я ратил ган
б р о н з а ойналар

www.ziyouz.com kutubxonasi
уст-бош и» ва та ъ р и ф д а айтилган асбоб-ускун алар
к;уйилган.
Энди У збекистон тари хи музейидаги «Ф еод ал и зм
даври» деб номланган иккинчи булимга ^и с^а ч а тухталиб
утамиз.
Бу булим С ам ар^анддаги «И ш р атх о н а» макетини
таниш тириш билан бошланади. Бу ерга V — VI асрларга
оид Б ол ал и ктеп ад ан топ илган раем >;ам ^уйилган.
У збеки сто н н и н г ж ануби даги Б о л ал и к теп а ф ео д ал л ар
^ургони булиб, тев ар а к -а тр о ф и га зовур ^азилган.
Ьуургоннинг ичкари х,овлиси ёнма-ён ^урилган имо-
ратларни бирлаш тирган. За л л ар д ан б и р и н и н г д еворига
чиройли расмлар ишланган. Расмлардан б и р и д а ф ео-
д ал л ар н ин г зи ё ф а т и тасвирланади. Улар з а р б о ф кийим-
ларга бурканиб, сунада утириш ибди. У ларнинг ор^а-
сида хизматкорлар уларни елпигич билан елпимоедалар.
Бу булимда турк аскарлари ^аб ри га ^уй и лади ган тош
>>айкалчалар >^ам бор. Бу ^айкалчалар коса ёки ойна
уш лаб турган аскарни тасвир этади. )^айкалчалар
а тр о ф и га мазкур аскар улдирган д уш маннинг со н и га тенг
булган тош терилган. Бу ерга V II — V III асрларга оид
булган бу в о^еани акс эттирувчи ана шундай «Т урк тош
хдйкалчаси» нинг асл нусхаси к;уйилган.
П а н ж а к е н т сугдларнинг илк ф е о д а л ш а^ри булиб,
уни араблар хароб ^илганлар. Россия Ф анлар академия-
си н ин г археологи яга оид илмий саф ари кун йиллар
м обайнида бу ерд а ^азиш ишлари олиб борди. Н а ти ж ад а
му^ташам фургон ва саройлар, гурар ж ойлар, >^унар-
мандчилик у стахоналари , катта-кичик дуконлар, ^атор-
лашган кучалар очилди. З о д а г о н л а р н и н г уйлари ва
и б од атхо н ал ар н и н г д ев о рл ари га ранг-баранг б уё^л ар д а
расмлар солинган, уйм акор ёгоч ^ай калчалар ишланган.
Булар зо д аго н ла р н и н г турмуши, кураши, зи ёф ат-базм л а-
рини тасвирлайди. Булар аж ойи б санъат ёдгор л икл ари
булиш и билан бирга су гдларн ин г ^ и ёф аси , кийим-
кечаги, ^урол-яроглари ^ а ^ и д а тасаввур беради. Булимда
П а н ж акен тд ан топилган д еворга ишланган «Чавандоз-
лар» расмидан бир куриниш берилган.
Б ухородан 40 километр гарб том он д а ^адимий
Варахша ш а ^рин и н г хар об ал ари бор. Бу шахдрда VI —
V II аерларда Б у х о р о в о ^ас и н и н г ^ у км д ор л а ри яша-
ганлар. 1938— 1953 й илларда У збеки стон Ф ан лар акаде-
м и ясин и нг (у 1943 йилда таш кил этил ган ) В. А. Ш иш кин
бошчилигидагН илмий саф ари ш а^арда археоло ги яга оид
287

www.ziyouz.com kutubxonasi
^азиш ишлари олиб борди. ф ургон ичида хукм дорлар-
нинг мухдашам ^асри топилди. Бу икки ^аватли
и нш оотн и н г чор а т р о ф и н и айвонлар ва д абдабали заллар
^урш аган ^ов л и л а р и булган. З а л л ар ранг-баранг б уё^л и
расмлар ва у й м ак о р ганч на^ш лар билан б езати лган
Варахша ш а ^ ар -^ у р го н и н и н г икки ^аватли ^аш аматли
и нш оотин и В. А. Н ильсен таъмири асосидаги расмда
куриш мумкин.
^ а р хил м анзаралар — ^уч ^ор ови, сакраб чопаётган
архарлар, у й и н га туш аётган p a i ^ o c a , сувда сузиб юрган
бали^лар, ё п и р и л и б учиб кетаётган кушлар тасвирлан-
ган. Т о к барги ва узум б ош лари тасви рлан ган ги рихн и нг
ч и зи ^л ари б и р-б и ри га чирмаш иб кетган. Бу сар ой н и н г
му^таш ам лиги ти л ларда д осто н булиб кетди, деб б еж и з
айтилмаган. В арахш адан топ илган « Я рад о р ^уй» тасвири
^ам берилган.
VI асрни н г 80- й и л л ар и д а ^ о зи р г и Б у х о р о вилояти
^у д уди д а и сти ^ о м ат ^илган турк камбагаллари турк
х о ^ о н и га ва мах^аллий ф е о д а л л а р г а ^арш и ^узголон
кутарганлар. ^ у з г о л о н г а ту р к ш а^зод аси А бруй бошчи-
л ик ^илган. Б ой лар, жумладан, катта мулкдор д е ^ о н
« Б у х о р х у д о т» иш молга ^очиб, улуг x o f ; o h 1^орачуриндан
мадад сураган. 585 йилда ^узго л он ш а ф ^ а т с и зл и к билан
бостирилган. А б р уй ^атл ^илинган, ^узголон чи кам-
багаллар ^айтиб келган б о й л ар га ь;ул ^и л и б берилган. Бу
ерда В. И. Кайдалов чизган «А бруй ^ у згол о н и » деб
номланган раем ^уйилган.
1200 йиллик китоб (араб х ал и ф аси Усмонга тегиш ли
1^уръон)дан кучирма нусха берилган. 1200 йил илгари
ку ф и й хатида ёзилган бу ки то б V III аерга оид ноёб
ёдгорликдир. 1^уръон 353 вар а^ булиб, эни 68 см, буйи
53 см, ёзув 50X 40 см ур и н эгаллайди. )^ар бети 12 сатрдан
иборат. Р^уръон С ам ар ^ан дд аги ^о ж и А ^ р о р маеж идида
са^ланган. Урта О с и ё Р оссия том он и дан боси б олинган-
дан кейин ген ерал А брам ов бу ^адимий ^улёзм ани катта
пулга соти б олиб, Туркистон ген ерал-губернато-
ри К. П. К ауф м анга совга к^илган. 1869 йил 24 октябрда
бу ^уръон П е т е р б у р г И м п ер а то р халк, куту б хон аси га
ю борилди. 1917 йилдан кейи н н оёб ^улёзм а Урта О с и ё
х ал ^и га ^айтарилган.
Урта О с и ё н и н г ^ун арм ан д у стал ари X - X III аср
б о ш л ар и да аж о й и б со п ол ва шиша идиш лар ясаганлар.
Ь^азиб олинган рудадан металл идишлар ва безак л ар
^уйганлар. Бу даврда ^ у н ар м а н д ч и л и к жуда т а р а н и й
288

www.ziyouz.com kutubxonasi
эгган. X — X II асрларда аж ойи б гуллар солиб ишланган
соп ол идиш -тово^ларни н г энг н аф и сл ар и музейдан жой
олган.
Ф еодали зм даврида Урта О сиёда меъморчилик ва
б и н о ко р л и к янада ривож топади. Бух оро д аги И смоил
С омоний м а^бараси (X асрда ^ у р и л г ан ), М инораи
Калон (XII асрда ^у ри л ган ), Т ер м и з ш о^лар саройи,
Х оразм шо^лар сар ойи (X II аср бош л ар и да ^ури лган )
меъм орчили кн ин г аж ойи б намуналаридандир.
Уймакор, мураккаб н аф и с гео м е гр и к ва усимлик
нусха орнам ентлар ^илиш кенг туе олган. Бу таъ-
ри ф л ар д ан сунг Исмоил С ом он ий ма^бараси,
Ж а р ^ у р ^ о н минораси, М и но раи Калон каби бир ^атор
аж о й и б м а^бара ва м и н оралар расмлари берилган.
А бу Али ибн С и н о (980 —1037) — Ш ар а д а ном
чи^арган улуг ^омусий олимдир. У ф ал с аф а, ф ал а к и ёт
илми, шеърият билан шугулланган, хусусан, т и б б и ёт
б оби д а жуда ш у^рат ^о зо н ган эди. И б н С и н о ^ар хил
касалликларни урганиб, у л ар н и н г н ай до булиш сабабла-
рини ани^лади, жуда куп дори-дарм он лар каш ф ^илди.
И бн С ин о н и н г жаррох^лик со^аси даги хизм атлари ^ам
катта. Унинг «Т и б ^он ун лари » ^ о зи р ^ам Европа ва Шар*;
ш и ф о к о р л а р и учун д астурулам ал були б келм оада. Му-
зей д а мусаввир М. Н аби ев яратган ана шу бую к си й м о —
Абу Али и б н С и н о н и н г расми турибди.
А бу Р ай ^он ал -Б ер ун и й (973 — 1048) хоразм ли к
маш ^ур ^омусий олим. Унинг илмий ф а о л и я ти хилма-хил
ф ан л ар н и ^ам раб олган. Б ер у н и й тарихчи ва ф ай л асуф ,
географ, минералог, ф а л а к и ё т илми б или м д они эди.
У 150 дан ортиь; асар ёзган. «1^адимий х ал ад ард ан долган
ёдгорликлар», >^индистонга оид «Х^индларнинг аадга
сигадиган ва сигмайдиган таъ ли м отл арин и ани^лаш
китоби», шунингдек, катта ахдмиятга эга булган « М и н е ­
ралогия» ва боннца жуда куп асарлар яратди. Олим-
нинг М. Н аби ев том он и дан чизилган расми хам музей
эксп о зи ц и ял ар и ичидан у р и н олган.
Ч ингизхон 1220 йилда Б у х о р о н и б оси б олгач,
С амар^андга юриш ^илди. Унга Ч игатой ва У ^тойхо н ^ам
^уш инлари билан келиб ^ушилди. С амарканд гарн и зони
50 минг кишидан ортик. эди. Улар турт кеча-кундуз
шахдрни ^ имоя ^илиб, беш инчи куни таслим булдилар.
Ф а^ ат 400 б ах, од и р ^алъани м у д о ф аа килиб адттик,
олишди, бироь; х,аммалари .^алок булишди.
М угулларга ^арш и курашда Т ем ур М алик бошчилиги-
19 Л. Н аби ев 289

www.ziyouz.com kutubxonasi
даги Х ужанд ж ангч ил ари ^а ^ р а м о н л и к н ам ун алари н и
курсатдилар. Улар олдин ш а^арни м у д о ф аа ^илдилар,
сунгра Тем ур М алик мингта жангчиси б илан С ирдарёда-
ги ороллардан б ир и га чекинди. М угулларн ин г камон
у^и уларга етмасди, улар дамба ^урм о^ чи булдилар.
Л е к и н Темур М алик ж ангч илари дамбани бузавердилар.
Тем ур М алик уз одам ларини ^ай и ^л арга ут^азиб , кечаси
С и рд арён и н г к;уйи о^ими томон ж у н аб кетди. Риво-
ятларга Караганда, мугуллар д арёга ту го н -зан ж и р торт-
ганлар, аммо ж асур Т ем ур М алик туси ^н и бузиб,
Х оразмга йул олган. Бу ерда Т ем ур М алик бош чилигида-
ги Хужанд м у д оф ааси ва мугулларн ин г зан ж и р -тугон и н и
б узиб утиб кетаётган Т ем ур М алик кемалари тасвирлан-
ган раем бор.
М угуллар ва улар билан тил тон иш ган ма^аллий
ф ео д ал л ар д е ^ о н ва ^ у н арм а н д л арн и тал о н -т о р о ж
^илиб, зулм утказганлар. С а й ё ^ П л а н о К арп ин и бундай
деб ёзади: «М угуллар >^ар бир >;унармандга галлани жуда
кам тор ти б бериш ади, х,афтада уч марта ж уда оз
м и вдорд а гушт бериш ади. М е^н атк аш л ар олдида ё ^у-
^у^си зл и к ва очликдан улиш ёки ^узголон кутариш
масаласи турарди».
1238 йилда Б у х о р о д а мугулларга ^арш и ^ у зголон
кутарилди. Унга Т о р о б деган ^и ш л о ^л и к Махмуд
бош чилик ^илди. Ф еод ал л ар мугул о тряд л ари н и ёрдамга
ча^ирдилар, аммо ь;узголончилар уларни тор-м ор ^илиш-
ди. М ахмуд Т о р о б и й >;алок булди, ^узгол он эса
бостирилди.
1365 йилда М угулистон хони И л ёс х у ж а б ош чили гида
мугул отрядлари С ам ар ^ан дга юриш бош ладилар. Самар-
^андда фургон девор й у^ эди. Улка ^о ки м и Амир
>^усайн ва ун ин г и х ти ё р и д а хизмат ^и л аётган Т ем ур
ш а^арни душманга таш лаб кетдилар. Ш ундан сунг косиб
А б уб аки р Калавий, с и н о в и й йигит Х урдак Б у х о р и й ва
мударрис -\амда М ав л о н о зо д а б о ш л и ^ х ал^ С ам ар ^ан дн и
м у д о ф аа ^и лиш га отландилар. Бу ^ ар а к ат тар и х д а
сарбадорл ар ^уз гол он и деб аталади. Р^узголончилар
ф а ^ а т бир ж ой д ан кириш га йул ^уйиб, б о ш ^а йулларни
та^ а-т а^ бекитдилар. Шу очи*; йулдан ш а^арга кирган
мугуллар п истирм ал арга дуч келдилар ва тор-мор
^илиндилар. М усаввир В. Н ечаев то м он и дан чизилган
«1365 йил, С ам а р^ан дд а були б у тган са р б адор л ар
^узго л он и » деб номланган раем д и ^ а т г а сазовордир.
Урта О сиё ж ан гч и си н и н г асоси й ^уроли махсус лак
290

www.ziyouz.com kutubxonasi
билан буялган камон ва у^лар солинган уВДон эди. Шу
билан бирга, жангчида найза, ^илич, дубулга, узун енгил
н айза ва ар^он, шахсий чодир, 10 кунлик ози^-ов^ат, сув
ва ^ушимча отлар буларди. Ш у ж о й д а ю ^ори даги
ай ти л ганл арни н г ^ам масини узи да м уж ассамлаш тирган
«Урта О сиё ж ангчиси» нинг сурати ^уйилган.
Т ем ур д аврида ва у н ин г авлодлари — тем урий л ар
даврида саройлар, масжид, мадрасалар ^ури лиш и мисли
курилмаган д араж ад а авж олиб кетди.
X IV — XV асрларда ^урилган Ш о ^ и зи н д а ма^бараси,
Гури Амир, И ш ратхона, Б и би хо н и м масжиди, Улугбек
мадрасаси, осмон у п а р м и н оралар ва б о ш ^а аж ойи б
ёдгорликлар бизн и нг зам онам изгача ети б келган. Бу
му^ташам и м о ратл арн и н г ф асад л ари ранг-баранг сирли
на^ш лар билан безатилган. Эшик, д арвозалар уйма-
корли к санъати ни н г ю ксак намунаси булиб, д ев ор л ар и га
заржал на^шлар берилган. ^ а р б ири санъатн ин г н оёб
н амунаси булмиш бу ёд горл ик л ард а X IV — XV асрларда-
ги х ал ^ усталари ни н г да^оси, б ен и ^ о я гузал ёд г о р л и к ­
лар бунёд этган м еъм ор л ар н и нг тенги й у ^ м а^орати уз
аксини топган. Бу ерд а С ам ар^анддаги « Б и б и х о н и м мас-
жидининг, «Гури А мир» мав;барасининг расмлари ^уйил-
ган.
1428 йилда С ам ар^ан дга я ^ и н К ухак теп ал и ги д а
У лугбекнинг курсатмасига б и н о ан Ш ар а д а энг катта
обсер ва — р асад хон а ^урилган эди. Бу катта б и н о н и н г
ичкарисига осмон гумбази чизилган эди. Ундаги асосий
асбоб ер остида ^урилган астро ном ия асбоби — се к с ­
тан т эди.
С амарканд олим лари осм он ёри тки ч лари ^ар а кати н и
кузатиб Улугбек р а^б ар л и ги д а « З и ж и ж адиди кураго-
ний» жадвалини тузганларки, бу жадвал уша ва^тларда
маълум булган жадваллардан ю ксак дараж ад а ан и ^лиги
билан ф а р ^ ^илган. Ш унинг учун XVII асрда Европада
чизилган рамзий гравю рада Улугбек астро н ом и я ^омия-
си — Урания ёнидан ф ах р л и у р и н олган.
Улугбек илм -фан ^ом и й си эди. Б у х о р о м адрасасида
у й и б ёзилган ун ин г «Б и л им олишга интилиш — ^ар бир
мусулмон ва муслиманинг бурчидир» шиори ру ^о н и й л ар
ва ф ео д ал л ар н и н г газабини келтирган эди. Ш унинг учун
улар У лугбекнинг угли А б д у л л а ти ф га отасига ^арш и
исён ^узгатиш га ёрдам бердилар. 1449 йилда ф ео д ал л ар
ва р у ^ о н и й л а р н и н г игвоси билан Улугбек улдирилди.
М узей д а С ам ар^ан дд аги «Улугбек р асадхонаси »ни н г
291

www.ziyouz.com kutubxonasi
В. А. Н ильсен том он и дан таъ м и рланган умумий курини-
ш ининг расми ^уйилган.
1941 йилда Д авлат ком иссияси Темур, ун ин г у г и л л а р и
ва н ев арал ари н и н г м о зо р л ар и н и очиб курди. Ш у ко-
миссияни н г аъзоларид ан ан тр о п о л о г олим М. М. Г ер а си ­
мов ул арн и нг бош су якл ари асо си да ^ и ё ф а л а р и н и
тиклади. Темур ва ун ин г н евараси — ф ал а к и ё т ш у н о с
У лугбекнинг ^ ай к а л сурати д и ^ а т г а сазоворди р. М. Ге­
расимов том он и дан тикланган Т ем ур ва У лугб екларни н г
Байкал суратлари т ар ти б билан музей э к сп о н атл ар и
^атор ид ан ж ой олган. Б улард ан тапп^ари, «У лугбек
ж а ^ о н н и н г маш>;ур ас трон о м лар и орасида» деган
(X V II аср) гравю ра ?^ам ^уйилган.
М узей да А. А бдуллаев чизган улуг у зб ек ш оири
А л и ш е р Н а в о и й (1441 — 1501) нинг расми ^ам бор.
Унинг ф а о л и я ти Х у р о с о н н и н г XV аср иккинчи ярми
маданий ^аёти билан узвий богли ади р. Унинг аж о й и б
л и ри к шеърлар туплам и « Ч о р девон» ' айник;са, маш^ур
«Хамса»си ва б о ш ^ а жуда куп асарлари ж а ^ о н мадания-
тига р^ушилган б е б а ^ о ^иссадир. Н а во и й ас арлари уша
ва*;тнинг энг яхши рассомлари, жумладан, «Шар*;
м и н и а тю р аси н и н г пири» Б е ^ зо д м и н и а тю р ал ар и б илан
безалган.
М аш ^ур у з ^ е к олими, ш оири ва давлат арбоби
З а ^ и р и д д и н М у х а м м а д Б о б у р (1483 — 1530) ми-
н иатю раси у зи га д и к ^ а т н и ж алб этади. Унинг ^аламидан
камол топган « Б о б у р н о м а» ^адимий у зб е к насри й
ж а н р и д а шо^ асар, д еб э ъ т и р о ф этилган.
Т у р к и сто н д а д е ^ о н ч и л и к маданияти б о ш ^ а со^а-
лардан анча о р еа д а ^олиб, асоси й иш ь;уроллари омоч,
мола, кетмон ва шу кабилар эди. Д е ^ о н л а р н и н г куп-
чилиги кам ер л и ва м у тл а^ о ер си з булиб, улар бойлар-
дан иж арага ер олиш га маж бур эдилар. Улар ч о р и к ор
д ей и л а р эди. Улкада куп ш угулланиладиган ^у н ар л ар -
дан б ир и ту^увчилик эди. Л е к и н ту^и ш усули ж уд а содда
булса ^ам махсус малака талаб ^иларди. К оси бл ар 16— 18
со ат зах д укон да утириб, атиги 4 —6 газ буз ту^иб, ме^-
н атига н и ^ оятд а кам ^ а ^ олардилар.
Кулолчилик, чилангарлик, кунчилик ^ам анча т а ­
р а н и й этган эди. А йрим р ай о н л ар у 3 м а ^ су л о тл ари
билан: Б у х о р о — турли -тум ан м атолари билан, Ч у ет —
пи ч о^-хан ж ар л ар и билан, Г иж дувон — и ди ш -тово^ лари
билан маш>;ур эди. М узей га рассом В. И. Е в ен ко ж уд а

292

www.ziyouz.com kutubxonasi
ж о н л и ^илиб чизган « Ж а ф о к а ш д е ^ о н » деган раем ва
т у ^ув чи н и н г дастгох^и билан олинган муляж ^уйилган.
«Т урки сто н чор Р оссияси тарк и б и да» деб номланган
учинчи булим «Уйгонган Ш ар^» ф о то л ав ^ ас и билан
бошланади.
Туркистон^сал^лари ^ аё т и н и н г баъзи бир хусусиятла-
ри у р та х,°А д е э ^ о н у й и н и н г музейда тасвирланган ички
к ур и н иш ид а т у л и к у р с а т и л г а н . Уй одатда п ойд еворси з
ва хом гиштдан ^ур и л ар ва д ев орл ари сомон суво^ ь^или-
нарди. Уйнинг ички д ев о р л ар и д а рузгор бую млари —
и д и ш - t o b o f ; учун токчалар буларди. Уй у ртасид а сандал,

чор а тр о ф и г а курпачалар ёзиларди. Д а^ л и зд а учо^,


^ о в л и д а тандир буларди. М узейдаги бу манзара ^ аётд а
^ан дай булса, худди уш андай ь^илиб тасвирланган.
Урта О си ё Россия том он и дан боси б олингандан сунг
бу ч екка у лкан и нг таб и и й б ойли клари , тарихи, мадания-
ти ни у р ганиш учун у згача ш ароит тугилди. Б у ерга
Р осси ян и н г ж асур ва и стеъдодли олим лари бош чилигида
илмий э ксп ед и ц и ял ар ю борилди. У ларнинг бири н чи
^ ат о р и д а Урта Осиёнинг маш ^ур тад ^и ^о тч и л а-
ри Н. А. С еверцев, А. П. Ф едчен ко, И. В. М ушкетов,
В. В. Бартольд булганлар.
М у зей д а В. В. Бартольд, А. П. Ф едченко, Н. А. Се-
верцов, З о к и р ж о н Ф ур ^ат, М ухаммад А м и н ху ж а М у^и-
м и й лар ни н г расм лари ни £уРа с и з-
«X IX аернинг иккинчи ярм ид а Т у р к и ст о н х ал ^л ари
м аданияти» мавзусини утаётган да у^итувчи Т у р к и сто н
халк;лари маданияти жуда ю ксак дар аж ад а р и вож ланган
булиб, куп минг й илли к т а р а ^ и ё т ж а р а ё н и н и бош дан
кечирганини, б и р о ^ бир неча юз йиллар м о б ай н ид а
ю зага келган тар и х и й шарт-ш ароитлар, ишлаб чи^арувчи
кучлар ва маданият ри во ж лани ш сур ъ ати ни н г сусайиш и
у л арн и н г ер эгалиги м ун осабатлари д о ираси дан воз
кечиш ига имкон б ер м аган ли ги ни у ^ т и р и б утиш и керак.
Рус ^укум ати ?;ам а^о л и турм уш ин и нг анъанавий
ш аклини узгарти р и ш д ан м ан ф аатд о р эмасди. Чунки
^и й и н ч и л и кл ар д ан боши чи^маган хал^ни б ош ^ари ш
осон булар эди. Ч о ри зм х ал ^н и н г у^иб, кузи очилиш идан
i^yp^ap, шунинг учун мусулмон р у ^ о н и й л ар и ёрдам ида
у л кад а ж а^ол ат ва м утаассиб ликни са^лаб ^олиш га
^ а р а к а т ^иларди, У^итувчи м и ллион лаб м е^наткаш л ар н и
маданиятдан, зиёдан, б и ли м лардан ма^рум этган чоризм-
нинг тес кар и ч и л и к си ёсати н и ф о ш этиш билан бирга
х ал ^ оммаси маъриф ат, зиё ва билимдан бу ^адар ма^рум
293

www.ziyouz.com kutubxonasi
^и линган бундай ^еч бир мамлакат ^о л м аган и н и таъ-
кидлаши зарур. Ш у билан бирга, м а^аллий а^оли
Россиядан кучиб келган ^у н арм анд ва д е ^ о н л а р д а н
саноат ишлаб чи^ариш ва ^ и ш л о ^ х уж а ли ги н и н г янги
техн и кас и н и узл аш тир ар эди.
Б о см ахо н а ва л и т о гр а ф и я н и н г п ай д о булиш и Урта
О си ё а^о л и си н и н г маданий ^ а ё т и д а м у ^ и м в о ^еа булди.
Й и р и к ш а^арларда м а^аллий ти л ларда газеталар, журнал-
лар, китоблар чоп этил а бошлади. Утган асрнинг
80- й иллари да А. С. П у ш ки н ва М. А. К рилов асарлари дан
айрим лари у зб е к ти л и га тар ж и м а ^илинди. 1870 йилда
ф ал а к ш у н о сл и к р асад хонаси ва ки м ёгарлик л аб о рато ри -
ясига асос солинди. 1880 йилда Т о ш к ет д а б ири н чи марта
ж ам оат кутубхонаси очилди. Ш ар ^ ш у н о с олимлар ^атор
илмий ж ам иятлар туздилар, тарихий, а р х е о л о ги к музей-
лар, н аб отот боги очилди, ш и ф о х о н ал ар ^урилди, чечак
ва б о ш ^ а касалликларга ^арш и эмлаш йулга ^уйилди.
М усулмонлар орасида ^ад и м и йч и ли к ва ж ади д чи л ик
туе ола бошлади. Т у р к и сто н б у р ж у ази яс и орасида
ж ади д ли к ^ар а кати кенг тар ^ ал ди (ж адид арабча суз
булиб, янги усул деган маънони б и л д и р ад и ). Ж а д и д л а р
янги усулдаги мактаблар тузиш д астур и н и олга сурдилар,
бу мактабларда асосан ту р ки й тил ва теол о ги я (дин
асосл ари ) асосий даре ^и соб л ан ард и.
С амарканд, Т ош кен т, Б ухоро, Ч орж уй, Т ер м и зд а
ж адидлар бирлаш маси таш кил ^илинди. Т ош кен т, Б у х о ­
ро ва С ам ар^ан дда улар газеталар ^ам чинара бошлади-
лар. Ж а д и д л а р хал^н и м аъ р и ф атга ч а^и рди лар, М. Б е^ -
будий, А. Ф итрат, Чулпон, ^ а м з а , А. К,одирийлар бу
б о р ад а ф ао л л и к курсатдилар.
Т ур к и сто н ^ а р б и й -ер ш у н о сл и к булимига 1867 йилда
асос соли н иб у л кан и н г ер усти тузи л и ш и н и су ратга олиш
буйи ча катта ишлар ^илинди. Бу булим олим лари
том он и дан Урта О с и ё н и н г бири н чи бош х аритаси
тузилган эди.
Т у р ки сто н таб и ий б о й л и к л ар и н и илмий ж и ^ атд ан
у рган и ш га ш ар^ш ун о с олим лар анча ?$исса ^ушдилар.
1870 йилда табиат, ан тр о п о л о ги я ва э т н о г р а ф и я ^авас-
ко рл ари рус ж а м и яти н и н г Т у р к и с то н булими очилди.
Н. А. Северцов, И. В. М ушкетов, В. Ф. О ш ан и н сингари
маш ^ур олимлар бу ж ам и ят аъ золар и эдилар.
1864—1882 й иллард а Урта О с и ё ^ у д у дл ар и ва таб и и й
б ой л и к л ар и н и урганиш га С а н к т -П е т е р б у р г Ф ан лар
академ и ясин и б ош ^арган гео гр а ф Ф. П. Л и т к о катта
294

www.ziyouz.com kutubxonasi
^и сса ^ушди. У 1873 йилда У збеки стон да бири н чи илмий
муассаса — Т о ш к ен т ф ал а к ш у н о сл и к ва таб и атш ун осл и к
расадхонаси таш кил этиш да ж о н б о зл и к курсатди.
XIX асрнинг иккинчи ярм ида П. П. Семёнов
Т яньш анский Тянь-Ш ань тог ти зм ал ар и катта ^исм и н ин г
тар к и б и ва тузи лиш и х,а^ида дастл абки ^имматли
маълумотларни чоп эттирди. Унинг хизм атлари ш арафи-
га И с си ^к у л со ^ и л и д а бири н чи ^ай кал урнатилган.
А. П. Ф ед ч ен к о Ф ар го н а води й си ни н г у си м л и кл аР
д унёси ни таджик, этиш да куп ишлар к^илди ва улка
усимлик б о й л и гин и нг янги манб алари н и очди.
И. В. М ушкетов Г. Д. Ром ан о вски й билан биргаликда
Т у р к и сто н у л касин и н г б ир и н чи ер усти хари тасин и
тузди. И. В. М уш к етовни н г олтин, тем ир маъдани,
^орамой, кумир сингари куплаб ^ази л м а бо й л и кл арн и
кашф этиши, кейи н чали к Урта О си ё ж у м ^у ри я тл ар и
таб и ий б о й л и к л ар и н и н г узлаш тири лиш и 74 йил мобай-
нида Россия и м п ер и яси н и н г шу б о й л и кл ар га булган
э ^ т и ё ж и н и таъминлаб келди.
Ш ар^ш унос, йирик муаррих академик В. В. Бартольд-
нинг Т у р ки сто н улкаси тари х и ва урф -од атларин и ,
элини урганиш асосида ёзган «Еттисув тарихидан
лавхдлар», « Т у р к и сто н н и н г сугори лиш тарихи» ; каби
унлаб ки тоблари Урта О си ё хал ^л ари га багишланган.
Урта О с и ё да ил"мий тадк^ик,отлар олиб борган шар^-
шунос олим ларнинг ф ан га ^ушган х,иссаларидан айрим-
л ари н иги на келтирдик, холос деб у^итувчи уз нут^ини
якунлайди.
У^итувчи 1917 йилги ф ев рал ь бурж уа-дем о крати к
и н ^ и л о б и натиж асида икки хдж имиятчиликнинг вужудга
келиши, уша кунларда турк и ст о н л и к мардикорлар, ишчи
ва аскар д еп утатлар намойиш лар, сунгра мажлислар
ую ш ти р ган л и к л ари н и айтиб, бу н ам ойиш лар бошида
у зб е к мардикори Э ш о н ^ у л М и рж ам олов турганлигини
айтиши керак. У С ам ар^ан дга келгач, бу ерда «За^-
маткаш лар и т т и ф о ^ и » р а^ б ар л а р и д ан б ири га айланади.
2 ию нда Шайхонто>>урда 800 киши ^атнаш ган мардикор
ишчилар мажлиси булиб, у келаж акка умид шиори остида
утади.
Т о ш к ен т м а^аллий и ш чилари н ин г 1917 йил 14 майда
булган маж лисида М усулмон м е^наткаш лари, ишчилар
деп утатл ари С овети н и н г Н и зо м и тасди адан ди. Н и зом га
м у в о ф и т а ш к и л и й б ю р о 15 и ю лда булган йигилиш да
Т о ш к е н т ша^ар М усулмон ишчи вакиллари Ш уроси ни
295

www.ziyouz.com kutubxonasi
сайлаш т ак л и ф ^илинди. Унга 32 киши сайланди. И ж р о и я
ком итет 8 кишидан и б о р а т булди. Унинг бош лиги ^и либ
С ал о ^и дд и н М у ф т и зо д а сайланди. 1917 й и л н и нг ёзида
Т о ш к ен тн и н г Эски Шах^арида 12 касаба ком итети
тузилди. Унга С ул то н х у ж а 1^осимхужаев раи с булди.
Уша йилн и нг август ойи б о ш л ар и да А н д иж он
шодрида мусулмон ^ ун ар а^ л и н и н г «С ан о й и «ул-ислом»
кенгаш и тузилди. Унга 1500 киши аъ зо були б кирди.
Т о ш к ен тд а «Хуршид», «С адойи Т у рки сто н » , «Турон»,
«Т у р к эли», « Н а ж от» , «Кенгаш», «Ш у р о й и ислом»,
С ам ар^ан дд а «О й н а», «)^уррият», Б у х о р о д а «Турон»,
« Б у х о р о й и Ш ари ф », Ь^у^онда «С адойи Фаргона», «Ти-
ри к суз» газеталари, «)^уррият» ж урн али , Ф ар го н ад а
« Ф ар г о н а н ид оси » газетаси чи^а бошлади. Уларда
х ал ^н и н г си ёси й ф а о л булиш и таъкидланди.
1917 йил 23 ию лд а Ь^у^онда Ф ар г о н а вилояти
мусулмон м е ^н а ткаш л ар и ^ у р у л то й и булди. 25 ию лда
М аргилон м е ^н а тк аш л ар и Ш уроси мажлиси булиб,
у «Ф ар го н а ишчи ва аскар д еп утатл ари Ш уроси дан
М аргилон ш а^ри м и л и ц и яси н и н г бутун тар к и б и н и
ф р о н т ор^аси д ан ь;айтиб келган м а^аллий кишилар б и ­
лан алм аш ти риш ни » и лтим ос ^илди.
Амм о б олш ев и кл ар 1917 йил июль в о^еалар и д ан сунг
партия VI съезди д астурл ар и асосида оммани зур б ер и б
^ур ол л и ^у зго л о н га тай ёр л а б б ордилар.
У^итувчи 28 о ктя бр д а Т о ш к етд а ^ур ол л и ^узгол о н
бош лангани ва 1 н о яб р д а Т у рки сто н д аги М у в а ^ ат
^у ^ у м ат агдариб таш ланиб, Т о ш к ен тд а ^ о к и м и я т Ш уро-
лар кулига утгани ва Т у р к и с то н ул каси н и н г б о ш ^а
ш а^ар л ар и д а ^ам ^о к и м и я т б и ри н -ке ти н б ольш евиклар
кулига утганини у^ти рад и .
А й н и^са, х ал ^ кутган ма^садлар руёбга чи^маган
Т у р к и сто н х а л ^ л а р и н и н г 1918—1920 й иллард а миллий-
озод л и к ва эрк учун олиб борган курашлари, Ш уро-
л ар н и н г миллий си ёсатдаги х атол и кл ар и ва ул арн и нг
о^ибатлари музей материалларида деярли ёритилмаган.
1924 йилда д р ам а т еа тр и н и н г бир rypyj^ иж р оч ил ар и :
М. Уйгур, А. )^идоятов, С. Э ш о н ту р а ев а ва б ош ^алар
М о с к в а г а у ^ и ш г а ю борилди. Улар Е. Вахтангов ра^б арл и -
гида у^и дилар. У збек д рам а театр и са ^н а си д а Н. В. Го-
го л ни н г «Р евизор», Д. Ф у р м а н о в н и н г «И сён », В. Ива-
н овн и н г «14 —69 б рон е п о е зд » , Ш ек с п и р н и н г «Гамлет» ва
« О т е л л о » ас арлари ^уй и лганл и ги у зб е к х а л ^ и н и н г
санъати на^адар у сганли гидан далолат беради.
296

www.ziyouz.com kutubxonasi
М осквада 1937 йил 21 майдан 30 майгача утказилган
узб ек адабиёти ва санъати декадаси рес п у б л и к ад а ^ и с^ а
муддат ичида маданият со^аси да катта м у в аф ф а ^и -
ятларга эриш илган лиги н и курсатди. )^амза номидаги
узб ек Д авлат академик драма театри, У збеки стон
Давлат ф и л ар м о н и яси ^ам да М у^и м и й номидаги Узбек
музикали драма ва комедия театри М е^н ат К^изил Б а й ­
рон орден лари билан м ук оф о тл ан ди л ар. У збекистон ми-
сол и да мустамлака зулмидан озод булган мамлакатда
маданият н а^адар тез у сганлиги катта намойиш ^и-
линди.
Д астл аб ки беш йилликлар м об ай н ид а у з б е к хал^и
са н о атн и р и вож ла н ти ри ш д а катта м у в а ф ф а ^ и я т л а р г а
эриш ди. У збеки стон са н о а т и н и н г струк ту раси тубдан
узгарди: саноатни н г ^ и ш л о ^ хуж али к м аш инасозлиги,
м и н ерал угит ишлаб чиь;ариш, кон саноати, ту ^и м ач и ли к
саноати каби янги тар м о ^л ар и вужудга келди. К,увасой
цем ент-о ^ак комбинати, Т о ш к ен т ту ^и м ач и ли к комбина-
ти, Ч и р ч и ^ химия комбинати, «Таш сельмаш » заводлари
^урилди. «Таш сельмаш »нинг ишга туш и ри лиш и билан
куплаб ^ишлоь; хуж алик м аш иналари ишлаб ч и^арил а
бошлади. Урушдан олдинги икки беш йилликда Узбекис-
тон да 400 та янги к орх он а ^у р и л и б ишга туш ирилганди.
М узей да уша биринчи беш йилликда Т о ш к ен тд а ^урил-
ган б иринчи электр эл е ва то р и н и н г расмини ?^ам куриш
мумкин.
Улуг Ватан уруши ^ах,рамони генерал-майор С оби р
Рах,имон (1 902 —1945) гоят истеъдодли ва жасур ^ар б и й
саркарда, б ири н чи узб ек генерали эди. 1945 йил март
ойида генерал С. Рахимов д и в и зи я си Б о л ти н буйидаги
катта порт шазфи Гданьскка я^инлаш ади. Ш иддатли
жанглар ва^тида у огир яраланади. С. Рахимов ж анговар
постда, Ватан озодлиги ва м уста^иллиги йулида узини
бурбон ^илди. У ж анговар хизм атлари учун иккинчи
дараж али Суворов ордени, туртта ж анговар К,изил Б а й ­
рон ордени, К,изил Юлдуз орден и ва «К авказ м уд о ф ааси
учун» медали билан м у к о ф отл ан ган эди. У збеки стон та-
рихи музейида генерал-майор С оби р Р а^и м овга багиш-
ланган махсус бурчак таш кил ^и лин и б, бу ерд а унинг
^ ар б и й кийим-кечаклари, ^ур ол -асл а^алар и ва шахсий
^уж ж атлари , ф о т о с у р а т л а р и ^уйилганки, б уларни н г ^ам-
маси ёш ларни ^ ар б и й ватан п арвар л и к р у ^и д а тарбия-
лаш да катта дал ил и й жужжат булиб хизмат ^илади.
1941 йил д е к а б р и д а У зб е ки сто н н и н г б иринчи прези-
297

www.ziyouz.com kutubxonasi
ден ти Йулдош О х у н б о б о е в б ош чили гида б ири н чи
У збеки стон д ел егац и яси ф р о н т г а ж ун аб кетди. Д е л е г а ­
ция аъзолари б илан су ^б ат д а ген ер ал Л. А. Говоров
б ундай дейди: «1^аби^ душман М осквага я^ин лаш и б,
М осква хавф остида ^олганда... бизлар уз п о зи ц и ям и зд а
муста^кам турдик. Биз бутун совет хал^и н ин г, шу
жумладан, у зб е к х а л ^ и н и н г доим ий ёрдами ва ^уллаб-
^увватлаш ини с е зи б турдик. Ь^орли М осквадан ^уёш ли
У збеки стон гача — м ингларча километр. Аммо бу м асоф а
бизн и аж рата олмайди. Биз билам изки, сиз б и з л а р г а я ^ и н
ва ази зд ирсизлар , биз >^ам сизга я^ин ва азиздирм из».
М ана шу сузлар «У збеки стон д ел егац и яси Гарбий
ф ронтда», « Г ен ер а л -л е й т е н а н т Л. А. Говоров Узбекис-
то н н и н г бири н чи п р ези д е н ти Й улдош О х у н б о б о е в б и ­
лан» деган п ан н о остига ёзи б ^уйилган.
1943 йил 24 се н тя б р д а уруш ^и й и н ч и л и кл ар и га
^арамай, У зб е ки ст о н д а Ф анлар академ и яси таш кил
этилди. Унга 23 та и лм и й -та д ^ и ^ о т и нститу тл ари кирди.
Уруш ва^тида У збеки сто н га кучириб келти ри лган
Москва, Л ен и нгр ад , Киев, Харьков олим лари респ у б л и ка
олимларига катта ёрдам бердилар. Уша йилларда У збеки с­
то н да 43 та олий у^Ув юрти булиб, ундаги студен тлар
сони 21 027 киш ини таш кил прилган эди. 52 та техн и кум д а
эса 10 068 у^увчи л ар у^ирди. М узейга Х ал^ К омиссарла-
ри С оветин и н г У збеки стон Ф ан лар акад ем и ясин и таш ­
кил этиш ^а^ и д аги ^ ар о р и н и н г ф о т о с у р а т и ^уйилган.
У збеки стон да газ конлари асосан Бухоро-Х ива,
Ф а р г о н а ва С у р х о н д ар ё р а й о н л ар и д а жойлаш ган. Газли
кони жум,%уриятимиздаги энг йирик конлардандир.
М узей д а газоп ровод у т к а з и ш тасвирланган раем бор.
У збеки сто н да ^ишлок, х у ж али ги ни р и вож лантири ш -
нинг неги зларидан б ири ком плекс механ изаци ялаш ти -
ришдир. Р есп у б л и к а ж амоа хуж али кл ари т о б о р а ку п р о ^
янги техн и ка билан ^ у р о л л ан ти р и л м о а д а . Масалан,
С и р д арё в илоятида янги тузилган «С айхун» ж амоа
хуж али ги н и н г бир у зи Дагина 60 та пахта териш
ком байн лари ишлайди, ^ у р и ^ ер л ард а тузи лган колхоз-
ларда эса 600 дан о р ти ^ пахта терувчи зан го ри кемалар
ишламоада.
Урушдан кейинги йилларда ^ и ш л о ^ ху ж али ги ни
р и во ж л а н т и р и ш д а асосан пахтачи ли кн и янада ю ксалти-
риш кузда тутилган эди. М ирзачулни узлаш тир и ш
и ш лари бош ланиб, янги пахтакор рай он л ар вужудга
келди. 1963 йилда С и рд ар ё вилояти тузилди. 1960 —
298

www.ziyouz.com kutubxonasi
1965 йиллар м обай н ида бу ер д а 37,4 минг гектар ^УРИ1^ ва
буз ерлар узлаш тирилиб, эки н м айд он ига айлантирилди.
Т о ш к ен т чинни заводи у зи н и н г хилма-хил ма^су-
лотл ар и билан шуэфат ^озонди. М иллий на^ш лар
соли н ган идиш -тово^ларга, шунингдек, ю бил ей л ар га
^ам да му^им в о ^еаларга атаб ишланган б ош ^а ?^ар хил
совгаларга ^изициш катта. Ж у д а аж ойи б ва н о зи к дид
билан ишланган Т о ш к ен т чинни заводи м а^сулотлари дан
н амуналар музейда уз аксини топган.
Х улоса ^илиб шуни айтиш мумкинки, музей матери-
аллари у л кам изДаги ^адим з ам он л ард а яратилган энг
н оёб ёд горликлар ва кейинги даврда ^улга киритилган
м у в аф ф а ^ и я тл ар н и намойиш ^илиш билан кенг ме^-
наткаш оммани, шу жумладан, у^Увчи ва студ ен тларн и
ватанпарварлик ру^ида тарбиялаш ишига хизмат ^илади.
Р и в ож топган м узейлар тар и х ва маданият ёдгорлик-
л ари н и тарги б ^иладиган мух,им масканларга, о^и л ва
ф о з и л кишилар асарларининг, энг нодир ^ ул ёзм ал арн и н г
х ал ^ усталари ясаган б ую м л ар н и н г хази н ал ар и га айлан-
ди. )^озир респ у б л и кад а 31 та давлат ва 150 та хал^
музейи бор. У ларнинг ф о н д и д а У збеки стон х ал ^ устала-
р и н и н г нодир асарлари ал о ^ и д а у ри н олиб турибди.
С амарканд, Бухоро, Хивадаги улугвор меъморчилик
асарлари, У збеки сто н н и н г ^ о зи р г и замон архитектураси,
м у зейл ар н и нг бой ф он ди , во ^ел и ги м и зн и н г узи кишила-
римиз учунгина эмас, купгина чет эллардаги киш илар
учун ^ам катта ж о зи б ад о р куч були б ^олди. К ей ин ги
йилларн и нг узи д а ги н а У зб е ки стон н и 520 мингдан зиёд
аж наби й ва 840 минг тури стлар келиб курдилар. Ш у ва^т
ичида давлат м у зей л ари н и н г узи н и 19 м ил л ион га я^ и н
киши келиб то м ош а ^илди.
Ё дгорликлар м а ф ку р а иш и ни н г таъсирчан воситаси-
дир. Бу ёдго рл икл ар р м и ш а сафда, куз унгимизда,
уларн и истаган ва^тда б о р и б куриш мумкин. Б и н об ари н ,
^ар бир ёд горлик ту гр и си д а гамхурлик ^и л иниш и, унга
э ъ ти бо р берилиш и, у яхши ^о л атд а с а ^ а н и ш и ва
урган и ли ш и лозим. Бу ишга ку п р о ^ м актабларда улкашу-
нослик ишини олиб борувчи р а^б ар — тарих, гео гр а ф и я
ва инсон ва ж ам и ят ф а н л а р и у^и тув чи л ари тортилм оги
дар кор.

www.ziyouz.com kutubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
VII. Мактаб музейи.

1. Мактаб музейининг вазифалари.


2. Мактаб музейи со^асини танлаш.
3. Мактаб музейини ташкил этиш.
4. Мактаб музейи фондлари.

www.ziyouz.com kutubxonasi
1. Мактаб м узей ин и н г вазифалари
Улкани ва ун да мавжуд булган тари х ва маданият
ёд г орл и к л ар и н и м у ^ о ф а з а ^илиш, урган и ш ва улардан
ф о й дал ан и ш >$ар бир ф у ^ а р о н и н г м у^аддас бурчидир.
Т ари х ч и л ар га бу ^о н у н му^аддас дастур и л ам ал булиб
хи зм ат ^илади. Биз ёш лар ни тари хи й ёд го рл и к л арн и
авайлаб caiyvamra, тари хи й об ид ал ар га м е ^р-м у ^а б б ат
билан ь^арашга ургатиб, бу ёд горл и к л ар ф а ^ а т утмиш ни
урганиш у ч у н ги н а эмас, шу билан б ирга илм -фанни, х ал ^
м а о р и ф и ва м адани ятн и ян ада р и во ж л а н т и р и ш учун ^ам
б е б а ^ о д у рд он а э к ан л и ги н и си н гди р и ш р у ^ и д а тарб и яла-
шимиз керак.
М актаб музейи ёш лар олдига ^уй и даги в ази ф ал ар н и :
б иринчидан, ж ам и ят ^аё ти ва х а л ^ турмуш идаги энг
му^им тар и хи й в о^еаларни , давлат ва х^арбий арб об лар-
нинг, х ал ^ ^ а ^ р а м о н л а р и н и н г ^а ё т и ва ф а о л и я т и билан
б о г л и ^ булган б ин олар, и нш оотлар, э сд ал и к ж о й л ар н и
уз ул касига боглаб урган и ш н и, иккинчидан, арх еологи я
ёд горликлари : к у ^ н а ша^арлар, ^ургон лар, ^алъалар,
^адимий м ан зи л го^л ар , исте^ко м л ар, корхон алар, ка-
наллар, йулл арни н г ^о л д и а д а р и , ^ад и м и й д а ф н ж ой-
лар — м озоратларни , тош ^ай каллар, ^оя лар даги тасвир-
ларни, ^адимий бую м л арн и уз ж о й и г а боглаб у р г а ­
ниш ни; учинчидан, м еъм о рч ил и к обидалари, т ари х и й
марказлар, кварталлар, майдонлар, кучалар, ша^ар ва
б о ш ^ а а^ол и яш айдиган м а н зи л л ар н и н г ^адим ий тузили-
ши, ^ури лиш и ва ^ о л д и а д а р и н и ; граждан, саноат,
^ар б и й , диний, х а л ^ меъм орчилиги и нш о отл ар и ни ,
таб и ат л а н д ш аф т л ар и н и уз ^у д уди га мослаб урган и ш н и;
туртинчидан, санъат ёд го р л и к л ар и — монументал, тасви-
рий, ам алий-декоратив ва б о ш ^а турд аги санъат асарла-
рини; беш инчидан, ёд го р л и к ^ у ж ж атл ар и — давлат
^о к и м и ят органлари ва давлат б ош ^ар ув ор ган л ар и н и н г
актлари, б о ш ^а ёзм а ва гр аф и к ^ у ж ж атл ар, к и н о -ф о т о
^у ж ж атл ар ва товуш ёзувлари, ш унингдек, аддимий ва
б о ш ^ а ^улёзм алар ^ам да архивлар, ф о л ь к л о р ва музика
ёзувлари ва шу каби нодир м а тери ал л арн и излаб топиш,
урганиш ва ум ум лаш тириш в а зи ф а л а р и н и ^уяди.
М актаб музейи олдига ж уда катта ва улкан в ази ф ал ар
^уйилган булса-да, х ал ^ ва давлат м узейл ари д ан узига
хос х усусиятлари билан тубдан ф а р ^ ^илади. Б и р и н ч и ­
дан, мактаб музейи у^УвчилаР учун мулжалланган.
И кки нчидан , бу музей м актаб у ^и ту вчи л ар ж амоаси
302

www.ziyouz.com kutubxonasi
^ам да ёшлар таш ки лотлари том он и дан йигилган м атер и ­
аллар асосида таш кил этилган. Учинчидан, музейдан
ф а ^ а т юксак тарб и явий м а^саддаги на эмас, балки таълим
ж а р аён и д а ?$ам унумли ф о й д а л ан и ш мумкин. П о л и т е х ­
ника таълимида кичик м узейн и таш кил этиш б ен и ^ о я
катта ахдмиятга эгадир.
М актаб музейи таш кил ^.илинган мактабларда у^увчи-
л арн и нг и ж ти м ои й ф ан л ар д ан олаётган билимлари,
муста^и л ишга ва ме^натга, утмиш тари хи ва маданиятига
^и зи ^и ш л ар и уси б б о раётганл и ги ан и клан м овда. Шу-
нингдек, ю ^ори с и н ф у ^у в чи л ари н и н г билим доираси
кун сайи н кенсайиб, дастлабки и лм и й -тад^ и ^от ишлари-
га булган р з и ^ и ш и сезил арли дараж ад а усм оада. Д авлат
музейлари булмаган рай о н л ар д а мактаб м узей и н и н г
вази ф аси янада мураккаброь; булади. Бундай ^олларда
мактаб музейи ма^аллий ах,олини х;ам узига ж алб ^илади
ва тари хи й ёд гор л и к л арн и са^лаш ва улардан фойдала-
нишга булган ^ и зи ^и ш и н и орттиради.
М актаб музейи ^андай булиш и керак? У ^андай
таш кил этилади. Ундаги ишлар ^андай уюпггирилади?
М актаб музейи илмий тизим га солинган, барча
м атериаллар тупланиб, намойиш к^илишга тайёрланган,
тарих ва маданият ёд го р л и к л ар и н и н г имкони б о ри ч а асл
нусхасини ёки ,^ар хил воситалар ёрдам ида кучирма
(нусха) олиб, улкаш у н осл и к н и н г манбалари буйича
давр л аш ти р и ли б ^уйиладиган, мактаб жамоаси, у^увчи-
лар ^ам да уша ^удудда исти ^о м ат ^илувчи ма^аллий
а^ол и га мулжалланган кичик бир бош лангич илмий,
маданий муассасадир.
М узейга м атери аллар ж о й л аш ти ри л аётганд а, албатта
район ёки вилоят ул каш у носл ик м узейл ари ходим лари-
дан масла^ат олиш зарур. Ч унки м атер и ал л арн и х р о н о ­
логик асосда ж ой л аш ти ри ш давлат ва х ал ^ музейларидан
фарк, ^илмаслиги керак. М актаб музейи туш унчаси
купинча унинг танлаб олган со^асига ^араб аниь;ланади.

2. Мактаб м узей и со^асини танлаш


М актаб музейи сохдсини танлаб олиш да мактаб
ёшлар таш ки лотлари ва у^и тувчи лар ж амоаси ^ам да ота-
оналар ь;умитаси ун ин г гоявий-сиёсий ва таълим-
тар б и явий в ази ф ал ари н и ^и соб га олиш лари керак.
М актаб м узейи га асосий со ^а ^и л и б маданият оби-
303

www.ziyouz.com kutubxonasi
далари ва т ар и х и й -р ев о л ю ц и о н ж о й л ар тан лаб олинса
ма^садга м у в о ф и ^ булади.
Б унда бевоси та ю ^ о р и д а таъкидлаб утилганидек,
уз у л каси Даги мавжуд тари хи й, моддий ва маънавий
ёд го рл и к л ар н и ^и дири б, у ерлардан музей учун яр о^ ли
булган археология, этн о г р а ф и я , то п о н и м и к а г а оид
то п и л м ал ар н и музей ф о н д и г а топ ш и р и ш ва шу йул билан
э к си о н атл ар со н и н и куп ай ти риш мумкин.
Бунда ул каш ун ос ра^б ар -у^и тувч и маълум ^удудни
тан л аб олиши ва т а д ^ и ^ о т олиб борад иган ^ишло^, р а ­
йон, ша^ар ёки м и к р о р а й о н л ар н и ан и ^ чегаралаб ^уйиши
зарур. А йрим ^ о л л ар д а мактаб музейи ф а ^ а т мактаб т а ­
ри хин и урганиш б и л ан г и н а ч егаралани б ^олади. Бунда,
албатта, мактаб м и кр оу ч астк аси н и н г ^адимги >;аёти,
археологи яси, э т н о г р а ф и я с и ва т о п о н и м и к а си г а оид
м атери аллари б илан хдм ^и зи ^и ш керак. Ш у билан бирга
уша ^удудда яшаб м е^н ат ь;илган, >>озирда ^ам ишлаб
турган хал^ ^ а ^ р а м о н л а р и н и н г ва м е^н ат ^а^ р ам о н л ар и -
нинг, граж данлар у руш и д а ва Улуг Ватан уруш ида
^атнашган ки ш и л ар н и н г ф а о л и я т и г а оид м атери аллар
музей ф о н д л а р и д ан ж ой олиши лозим.
М узей н и н г х р о н о л о г и к даври ёки рамкаси ^ам ^ар
хил булиши муМкин. М узей урганиш объекти ь^илиб
олган ^уд удн и н г ^энг ^адимги даврдан т о 1917 йилгача
булган даврини урганиш >;ам мумкин ёки ундан кейи н ги
даврдан то ^о зи р г и кунгача булган даврин и урган и ш ^ам
мумкин. Ж у д а купчилик мактаблар у л каш у н осл и к со^а-
сини тан лаб тугри ^илади. Бу нарса, биринчидан, мактаб
музейи ни таш кил эти ш д а ва турли-туман м атери аллар
туплаш да ^ ул ай л и к тугдирса, иккинчидан, бу со^ада
музей учун исталганича у^у в ч и л ар н и н г бев оси та ёрдами-
да уз у л кал а р и н и н г маданият тарихини, яъни археологи я-
си, этн о гр а ф и я си , то п о н и м и к а си ва архив .^ужжатларини
йигиш имкон и ни беради. Учинчидан, бу ишга у^увчи-
л ар н и н г хо ^и ш л ари ва истаклари катта булади. Т урти н-
чидан, у б о ш ^а ф а н л а р билан, яъни тарих, инсон ва
ж амият, географ ия, адабиёт, ти л ш у н осл и к ф ан л ар и
билан я^ин ал о^ада булади, бу эса музей м атери ал л ари н и
куп м и ед о р д а т оп иш га имкон беради.
М аб о д о мактаб ш ароити учун ь^адимги даврни
урганиш ^ и й и н л и к тугдиргун дай булса ёки материал
топилмаса, ош коралик, д ем ократи я, тари хн и руй-рост
ёри ти ш кенг авж олдирилган ^о зи р ги даврни урганиш ва

304

www.ziyouz.com kutubxonasi
шу материал туплаш, мана шулар асосида музей
таш кил ^илиш >^ам мумкин.
Ш ундай ^илиб, мактабда таш кил этилган тарих ва
ул каш унослик музейи ва унга ^уйилган э к сп он атл ар
мактаб у^ув таълим-тарбия т ал абл ар и га т у л и ^ жавоб
бериш и керак.

3. Мактаб м узей ин и ташкил этиш


М актаб музейи ю ^ о р и д а айтилгандек, аввало ёшлар
^ам да у^итувчилар ж амоасининг, у ^и тувчи л ар ва кенг
ж ам оатч ил и кн и нг ф а о л и ш ти р оки да таш кил этилади.
М узей таш кил этиш учун аввало мат^риаллар йигиш,
^ у ж ж атл ар туплаш ва уларни урганиш зарур. М узей
таш кил этиш ишининг таш ки лотчи си улкаш унос-тарихчи
у^итувчи булиши шарт. М актаб ул каш уносл иги н и аввало
у^увчи л арн и нг узлари таш кил этади. Ш у н и н г ^ ч у н ^ам
бу иш ж ам оатчили к асосида бош ^арилади.
М актаб музейини таш кил этиш учун авваламбор
куйидаги таш ки ли й иш ларни амалга ошириш лозим:
музей со^аси мактаб у^и ту вчи л ари маж лисида м у^окам а
^илиниб, унга ра^б ар тай и нл анади ; музей таш кил ^илиш
маса/\аси ю ^ори с и н ф ук^увчилари й иги лиш лари да мух>о-
кама ^илинади. Й и ги ли ш л ард а у^итувчи л ар м аж лисида
тайинланган ра^бар музей таш кил ^илиш ю засидан
ах б о рот беради; у^увчилар й игилиш ида музей кенгаши
сайланади. Улар в а ^ т - в а ^ т и билан музей иш лари ^андай
б ораётганлиги .^а^ида у^увчи лар й игилиш ида ахб орот
бери б туради.
К упинча ул каш уносл ик тугараги аъзолари бу иш нинг
таш аббускори булишиб, улар тар и х ва у л каш ун о сл и к
буйича таш кил ^илинган саёхдт ва илмий са ф а р л а р д а
тупланган коллекци ялари , археология, э тн о гр а ф и я , то-
п они м и яга оид м а тери аллари ни мактаб музейига э к с п о ­
нат с и ф ати д а топ ш и радилар. Б у м атери ал л ар музей
ф о н д и г а айланади. М узей кенгаши >^ар йили сайланади.
Унинг тар к и б и да 10 13 кишидан и борат ф а ^ а т аъло
у ^и й ди ган ва шу шита жуда к,изш<;адиган жамоатчи
аъ золари булади. Булар у ртаси д а ишлар ^уйидагича
та^симланади:
1. М узей кенгаши раиси. У у ^у вчи н ин г б ев оси та
ра^б ар л и ги да кенгаш нинг иш реж аси н и туз ад и, реж ага
асосан ишларни та^сим ^илади. К ен гаш н и нг таш килий
масалаларини >;ал килади, материал туплаш, эк сп о зи ц и я
20 А. Н абиев 305

www.ziyouz.com kutubxonasi
тузиш, музейдаги н авбатчилик ж адвали ни тузиш билан
бу иш ларнинг б аж а р и л и ш и н и кузатади.
2. М узей н ин г катта са^ловчиси. У музейдаги барча
материаллар ва э к сп о н атл ар н и н г са^л ан и ш и га ва урни-
у рн и га ^уйилиш ига жавоб беради. М узей м атери аллари -
ни х,исобга олиш д аф т а р и ю ритади ва музей материалла-
р и ни н г асл н усхалари га кар тотекалар тузади.
3. М узей кенгаш и ни н г котиби. У саё^ат л а р ва илмий
с а ф а р и ш ларининг якуни га багиш лаб уткази л ади ган ва
музейдаги барча ишлар буйича уткази л ади ган йигилиш-
лар ^ар о р л а р и н и мунтазам ёзи б боради. Барча олиб
б орилган иш ларни >>исобга олиб боради.
4. М узей Кенгаш и аъзолари. Улар э к сп о зи ц и я ту-
зишга, материал туплашга, э к с п о зи ц и я л а р н и безаш
ишларига ж авобгар шахслар тай и нлайди , ф у ^ а р о л а р
уруши ва 2- ж а ^ о н уруш и ф ах р и й л а р и б илан учрашувлар
таш кил ^илади ва х,оказолар. Бундан тапп^ари, К енгаш
аъзолари м узейга материаллар йигиш, илмий са ф ар ва
саё^атлар ую ш тириш , м у зе й ш у н о с л и кк а оид булган
адаби ётларн и у^иш, ж ам о ат у л каш уно сл иги ходим лари
ва ко л л ек ц и о н ер л ар бил ан су^батлар, учраш увлар утка-
зиш буйича аник; реж а тузи б чи^адилар.
М узей кенгаши я ^ и н р о а д а ж ой лаш ган рай он ёки
вилоят ул каш у но сл ик музейи ходим ларидан э к с п о з и ц и я ­
л арн и тугри ва илмий равиш да урганиш ва ж ойлаш ти-
риш да мунтазам масла^ат олиб тур и ш л ар и керак.
М актаб музейи у зи н и н г асо си й ф о н д и д а булган
материаллар >^а^ида у л каш у н о с л и к м узей л ари га ^уйида-
ги шаклда маълумот б ери б туриш и керак: 1. М узейдаги
то п и л м ал арн и н г тарти б разам и . 2. Э к с п о н а тл ар н и н г
инвентарь разам и . 3. Т о п и л м а л ар н и н г номи. 4. Т опилм а-
нинг топилган жойи. 5. Т о п и л м а н и н г ким том он и дан
топ и л и б , музейга ^ачон топпш рилгани.
М у зей К ен гаш и н ин г асосий в ази ф ал ар и д ан яна бири
у^у в чи л ар н и н г музей ишига д оим ий ф ао л л и г и н и оши-
ришдан, яъни материал туплаш, эк сп о зи ц и я тайёрлаш ,
м узейн и безаш, навбатчилик ^илиш кабилардан иборат.
М актаб музей кенгапги тар к и б и га ота-оналар ^умитаси
аъ золаридан киритиш х,ам ма^садга м у в о ф и ад и р .

4. Мактаб м узей и ф ондлари


М актаб музейи ф о н д и г а ^уй и даги лар: тар и х и й ва
маданий ёд го р л и к л ар н и н г ёки то п и л м а л ар н и н г асл
306

www.ziyouz.com kutubxonasi
нусхалари, моддий топилмалар, ёзма тари хи й манбалар,
тасви ри й санъат ёдгорликлари, моддий ва маънавий,
э т н о гр а ф и я ва т о п о н и м и ка га оид материаллар киради.
Ш у н и н гдек р ай он ёки вилоят улкаш унослик музейлари-
даги мавжуд э к сп о н атл ард ан кучирмалар, ф о тосу ратл ар,
^ар хил м атери аллардан уш анга ухш атиб ясалган
макетлар ^ам киради.
М актаб м узейи н и д о и м о м атери аллар билан б ой и ти б
б о риш ма^садида ^уйидаги ишлар амалга оширилади:
урган и лаётган со ^а буйича мунтазам равишда м атери ал
й иги б бориш ; буни н г учун тарти бли равишда са ё^ат ва
илмий са ф ар л ар ую ш ти ри б бориш ; музей материалла-
ри ни б ойи ти ш ма^садида а^оли ^улидаги мавжуд то-
п илм аларн и йигиб олиш ва уларн и ^ам бу ишга ж алб
1^И Л И Ш .
М актаб музей ф о н д и ^уйидагича булимларга булиб
^ у й и лса ма^садга м у в о ф и ^ булади. А сосий булим лардан
олдин мактаб музейи тари х и ^ а ^ и д а ва уни таш кил
этувчилар тугрисида, ундаги э к сп о н атл ар н и н г сони ва
ундан у^увчи лар ва у^и тувчи лар уз ф ао л и я тл а р и д а
^андай ф о й д а л ан аётг а н л и к л ар и ^ а ^ и д а ^и с^ача т аъ р и ф
бери лади , сунг асосий булимларга ва уларда жойлаш ти-
рилган м атери алларга т аъ р и ф бериш бошланади. Маса-
лан, б ири н чи булимни « И б ти д о и й ж ам оа ва ^ул д о рли к
ж ам и яти » д еб номлаш мумкин. Бу булимга асосан
уз ул касид ан ёки урган аётган ^удудидан (агар шундай
манбалар б улса) топ илган арх ео логи яга оид м а тер и ­
аллар, масалан, Т еш иктош го ри ни н г ясама куриниш и,
М. М. Герасимов том он и дан р ек о н с тр у к ц и я ^илинган
8 —9 яшар неан д ертал ь б олани н г дарсликдаги ^айкали-
нинг тасвири, « И б т и д о и й одам — си н ан тр оп овда» деган
расмдан кучирма ёки ясама куриниш и, ар хео логи яга
оид ^азилм алар нати ж асид а топилган тош даврига оид
турли хил м е ^н а т ^уроллари, со п о л и диш ларнинг
си н и^лар и, хуллас, палеолит, неолит, энеолит, мис,
б р о н з а ва тем ир даврига оид ^ у рол л ар д ан намуналар, асл
нусхалари булмаган ^о л д а ул арн и н г ясама куриниш лари-
ни ёки кучирма нусхалар ^уйиш мумкин.
М у зей учун йигилган м атериаллар ^аж м и га ^араб
иккинчи булимни «Ф еод ал и зм даври» деб номлаш ва бу
булим га ф ео д ал и зм даврида яратилган тар и х и й ва
маданият ёд горл ик л ари дан Самарканд, Б у х о р о ва Хива-
даги м еъм орчилик ёд гор л и к л ари н и акс эттирувчи ф о то -
307

www.ziyouz.com kutubxonasi
суратлар ва Б о л а л и к т е п а (V — VI ас р ), П а н ж а кен т,
Варахша, А ф р о с и ё б , Д ал варзи н ва А хс и к ен тл а р д а н
т о п ил ган а р х е о л о ги яга оид ^ар хил то п и л м ал ар ва соп ол
идиш -тово^лар (асл нусхаси булм аса расм лари ёки
ясама ку ри н иш ларин и ^уй са .^ам б у ла ди ), уш а даврга
д ойр танга-ча^а п уллардан намуналар ^уйиш мумкин.
Учинчи булимни «Улкамиз чор Р о сси яси ^арам ли ги да»
деб номлаш >^ам мумкин. Б ун да чор Р осси яси зулмидан
ма^аллий омма ва ж аф о каш , ту р т девор ичида тут-
^ун л и к да ^ у ^ у ^ с и з кун кечи рган Ш а р ^ хо ти н -^и злари ,
жумладан, уз улкаси х о ти н -^ и зл а р и ^ а ё т и га таал лу^л и
булган м агери аллардан ^уйилса, Б у х о р о амири, Хива
хони ^а^ рид ан азоб чекаётган м е^наткаш лар, 1^у^он
хони у р нига келган чор ^укум ати зулмидан ^уви ллаб
долган ^и ш л о^л ар ^а^ и д аги маълумотлар музей матери-
аллари да акс э гт и р и л с а у^увчи лар куз у н гида утмиш
ан и ^ тасви рлан ади ва чоризм си ёсати га нисбатан
^а^р-газаб, м е^наткаш оммага н исбатан м е ^р -м у^а б б ат
уйготади.
Т уртинчи булим «)^озирги даврда ж о н а ж о н улкам»
д еб номланса ва бу б ули м да У зб е ки сто н н и н г 20- йиллар-
дан т о шу кунгача, яъни м уста^и л ж у м ^у р и я тл ар таш ки л
топаётган, ш ун и нгд ек У збеки стон ^ам м у ста^и л ли кн и
^улга киритиб, у н да яш аётган хал ^л ар уз тарихи,
маданияти, узл и ги н и англаётган, х о р и ж и й давлатлар
билан ^ам и ^ти сод ий , ^ам маданий ал о^алар кун сайин
яхш иланаётган х,озирги давргача булган уз у л кас и н и н г
и^тисодий, си ёсий ва маданий ^аё ти н и и сботловчи
д алиллар музей эксп о н атл ар и ^ат о р и д ан ж ой олса, музей
уш андагина м актаб н ин г ^ а ^ и ^ и й м узейи га айланади ва
у н и н г таълим-тарбия иш лари га ^уш аётган ^и сса си янада
ошади.
М асалан, Т о ш к ен т ш а^ридаги 7 3 - у р та мактаб тар и х
у^и тувчи си мар^ума Л о л а Р ахи м ова уз м актаби да
Н и зо м и й номли Т о ш к е н т Д авлат П е д а го г и к а и нститути
^адимги дунё, у р та асрлар ва ул каш у н о с л и к к а ф ед р аси
отали гида намунали у л к аш у н о с л и к музейи таш кил
^илдилар. М узей д а и н с о н и я т пай до булган п ал ео л и т —
к^адимги тош даври, м езоли т — у рта тош даври, н ео л и т —
янги тош даври, э н е о л и т — мис-тош даври, б р о н за — ж ез
даври, темир даври ^ам да и бти д ои й ж ам оа даври
бузилиб, ^улдорли к даври п ай до булган ва^тга ^адар уша
давр м е^нат ^ у р о л л ар и н и О й б е к номли р ес п у б л и к а
м узейи ходим лари ёрдам ида намойиш ^и лиш га эри-
308

www.ziyouz.com kutubxonasi
шилди. К ейинги даврлар ^ам хро н о л о ги к асосда таш кил
этилди. Бу мактаб м узейи д а булган ёшлар республи ка-
м и зн ин г маълум дараж ад а ^ а ^ и ^ и й ватанпарвари булиб
ети ш и ш и га ишонч ^о си л ^илади.
Ш уни таъкидлаб у т и ш лозимки, р ес н у б л и кам и зн и н г
куп ги на вилоят ва район м арказл ари д а у л каш уно сл ик
м у зейл ар и мавжуд. Уларда шундай нодир, ^и м м а тб а ^о
м атери ал л ар са^л ан м оад ак и, бу м атери аллардан ^алига-
ча ф о й д а л ан и л ган и йу^. А н диж он, Ф аргона, Наманган,
С ам ар кан д вилоятлари, у л каш Унослик музейларидаги
м атериаллар, ай н и^ са д е ^ о н ч и л и к , ^унарм андчилик,
савдо-соти^, у ерл ард а яшаган халк;ларнинг урф-одатла-
ри ни ан и ^ ашёвий далиллар билан и сботлаб берувчи
материаллар, шулар жум ласидандир. Чунончи, Ф ар го н а
вилояти у лкаш унослик м узейи д а ^адимги Ф ар го н а
су гор м а д е ^ о н ч и л и к м а д ани яти н ин г ^адимги Миср,
^адимги ^ и н д и с т о н , И к к и дарё оралиги давлатлари
су гор м а д е ^ о н ч и л и к м адани яти дан устун экан лиги н и
исботловчи ф о н д м атер и ал л ар и бор. С амарканд вилояти
ул каш у н о с л и к м узейи д а X IX аср о х и рлари да яшаб иж од
этган муш ^ур ш ар^ш ун ос олимлар том он и дан яратилган,
халк;имизнинг жуда куплаб асори-ати ^алари , кийим-
кечаклари, туй ва мотам м ароси м л ари га дойр 96 томдан
и б о р а т «С правочн ик С ам аркан д ской области» деб
ном ланган туплам мавжудки, бундан «У збекистон тари-
хи»ни ёзиш да ф о й д а л а н и л с а ма^садга м у в о ф и ^ булур
эди.
Х у л о са ^илиб айтганда, вилоят ва рай он у лкаш У~
н осли к м узейлари д а сач^ланаётган м атери аллардан ф ой-
даланм ай тур и б р ес п уб л и кам и з тари х и н и руй-рост
яратиш мумкин эмас. Ш унинг учун «М актаб музейи» деб
номланган мазкур б обн и урган и ш д а тарих, инсон ва
ж ам и ятдан даре бер аётган у ^и тувчи л ар уз вилоят ёки
р ай он ид аги ул каш Унослик м у зей л ар и д а са^лан аётган
м атери аллардан ури н л и ва унумли ф о й д а л ан и ш л а р и н и
тавсия этамиз. Ш ундагина биз мактаб музейи матери-
алларидан ф о й д а л ан и ш н и йулга ^уйган ^ам да у ^ у в ч и -
л ар н и н г бу м атери аллардан уз ва^ти да самарали фойда-
лан и ш лари га эриш ган булур эдик.

www.ziyouz.com kutubxonasi
www.ziyouz.com kutubxonasi
VIII. Улкашунослик тугараги

1. У л к аш уносл ик тугарагини таш кил этиш.


2. У л к а ш у н о с л и к д а н а м а л и й маш кулотлар
утказиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi
У^ув-тарбия и ш л ари н и н г савиясини бугунги кун
ю ксак тал абл ари д араж аси га кутариш да у л к аш у н о с л и к
тугараги катта а^ам и ятга эга. Т ар и х и й у л каш у н осл и к
тугараклари ва м у зе й л ар и н и н г у рта ва олий у^ув
ю ртлари тар и х ф ак у л ьте тл а р и ^ош и д а таш кил этилиш и
ва бу ишга мактаб у ^и тувчи л ар жамоаси, ёш лар ва ота-
оналар ^умитаси ^ам да талабалар кенг ж амоатчилиги-
нинг жалб цилиниш и у н и н г иш лари ни яхши йулга
к;уйишга ёрдам беради.
М актабда у л каш Унослик тугарагин и таш кил этиш
у^у в ч и л ар н и н г У3 у л кал ари н и чу^ур урган и ш л ари га
катта ёрдам беради.

1. Улкашунослик тугарагини ташкил этиш


У лкаш унослик тугарагин и таш кил этиш дан олдин ана
шу му^им ва мураккаб ишга р а ^ б ар л и к ^и ла оладиган,
у л каш у н осл и к иш ини чин кунгилдан севадиган ва бу
с о ^ а д а етарли билим ва малакага эга булган мута-
хассисдан р а^ б ар танлаш ва уни мактаб у^итувчилар
К енгаш ида та с д и ^ л а б олиш зарур. Бу анча ь>ийин масала.
У лкаш унослик тугар а ги н и н г булгуси р а ^ б а р и ним аларни
яхши билиш и керак? Э нг аввало, у у л каш у н осл и к ним а ва
у ним аларни у рганади ва нимадан б а^с этади, улкашу-
носл и кн и н г манбалари, о б ъек тлар и ^айсилар, 1917 йил-
гача ундан кейи н у л к аш у н о с л и к н и н г ри во ж лани ш бос-
ь;ичлари, турлари, тари х и й ул к аш у н о с л и к н и н г илмий-
н азар и й ва у сл у б и й асослари ва боин^аларни ж уда яхши
билган ва ту ш у н и б олган булиши керак.
Би но б ари н , ана шуларни урган и б олмасдан тур и б
у л каш у н осл и к с о ^ а си д а маълум бир н ати ж ага эриш иб
булмайди.
У лкаш унослик тугараги иши у н ин г ^уйидаги асосий
манбаларини у р ганиш Дан бошланади. Д ар сл и к д а баён
^и лин ган и дек, даставвал у л каш ун о сл и к ^ а ^ и д а ^и с^ача
маълумот б ери ла д и ; ул каш у н о с л и к д а археология, э т н о ­
граф и я, т о п о н и м и к а н и н г роли ва а^ам и яти очиб б е р и л а ­
ди; у л к аш у н о с л и к н и н г асосий манбаларидан б ири архив-
шунослик, музей э к сп о н ат л ар и .%аь;ида б а т а ф с и л ту-
шунча ^осил ь^илинади. Хуш, бу м анб ал арн и нг ^ар бири
ь^андай масалалар билан шугулланади? Демак, иш
у л к аш у н о с л и к н и н г б ири н чи манбаи арх еологи я нима
деган саволдан бошланади.
312

www.ziyouz.com kutubxonasi
«А рхеоло ги я» сузи л оти н тилидан олинган були б
«арх айас» — ^адимги, «логос» — ф а н дегани, яъни ^ади-
м ий ли кн и урганадиган ф а н маъносини а н г л а т а д и 1.
Д астлаб бу агамани милодимиздан аввалги IV асрда
П л ато н (А ф л о т у н ) у зи н и н г «Г и пп и й» д и а л о ги д а ^адим-
ги замон х^а^идаги ф ан с и ф а т и д а ти лга олган. Бу ф ан
Европада анча ^адимдан р и вож лан и б келаётганлиги, рус
арх ео логи яси х>а^ида ^ и с^ача суз айтиш б илан бирга,
Урта О сиё Р оссия то м о н и дан боси б олингач, Урта Осиё,
шу жумладан, У збеки стон ^удудида ?^ам ш ар ^ш у н ос
олимлар, ^аваскор арх е о л о гл а р н и н г олиб борган бу
со^адаги ишлари билан тан и ш ти рилади . Сунг б о ш ^ а
ф а н л а р ^атори арх ео логи я ф ан и ^ам кейи н ги даврда
ри вож топгани, У збеки стон да ар х е о л о ги ян и н г вужудга
келишида, р и во ж лани ш и д а рус ш а р ^ш у н о сл ар и н и н г
курсатган б е ^ и ё с хизматлари, ма^аллий ар х е о л о г л а р ­
нинг олиб борган ишлари, ^ о зи р ги кунда у зб ек
ар х ео логл ари н и н г улкан ю ту^л ар и ту гри си да тугарак
р а^ б ар и б атаф с и л гагшриб бери ш и керак.
Т у гарак ра^б ар и ар х е о ло ги я — ^азиш йули билан
топ и л ган тари хи й манбалар асоси да и н с о н и ятн и н г у з о ^
утмиш и у рган и ли ш и н и ай ти б бериш б илан бирга,
у ^андай олиб борилади? А р хе ологи я ^идирув ишлари-
нинг ^андай турлари бор? 1^азиш иш ларини таш кил этиш
тар ти б л ар и к;андай? деган саволларга ж авоб беради.
А р хеоло гл ар урганадиган предмет, об ъектлар ^ а ^ и д а
туш унча беради. Сунг арх ео логи яга я^ и н ва уни ани^лаш -
да бевоси та и ш ти р ок этадиган ф ан л ар у сти д а тухтала-
ди. Масалан, тош, металл, со п о л ва ёгочдаги ёзувларн и
урганувчи с о ^ а э п и г р а ф и к а , танга пулларни у р г а н а ­
диган со ^а н у м и з м а т и к а , м у^рларни у рган ади ган со-
?^а с ф р а г и с т и к а , гер б л ар н и урганадиган г е р а л д и -
к а каби ар хе ологи ян и н г бир к;анча со ^а л ар и н и далиллар
билан ту ш ун ти ри б бериш и лозим.
А р хео логи я тарихга оид ф ан булиш и билан бирга
тугарак ра^б ар и изо^.лаб б е р м о ^ учун геология, б о т а н и ­
ка, зоо л о гия ва ан тро п ол оги я маълум отларидан ф ой дала-
нади ва шу билан бирга узи >^ам уша т аб и и ё т ф ан л а р и г а
кимматли м атериаллар беради, топ илган м атериаллар-
нинг ай н и ^ са «ёш ини» аницлаш га ёрдам беради.
У лкаш ун осли кн ин г и ккинчи манбаи э н т о г р а ф и я -

1 А рхе о л оги я .\а^идаги б а т а ф с и л маълумот м азкур д а р с л и к н и н г


II б о б и д а берилган.

313

www.ziyouz.com kutubxonasi
г а келсак, у утмиш да ва ^ о зи р д а хал ^ л ар и м и зн и н г
м иллий хусусиятлари, у р ф -о д атл ари , м адани яти га д ойр
м аълумотларни ^ам да м и л л атл арн и н г келиб чи^иш лари-
га, ул ар н и н г моддий ва маънавий м адан и яти н и н г усиб
бори ш и га д ойр м атер и ал л ар н и урганади.
Э т н о г р а ф и я сузи лоти н ти лидан олинган булиб,
« этн о с» — х а л ^ « г р аф е й н » — ё зм о ^ ёки ёзаман деган
маънони англатади. Бу ф ан х ал ^ш ун осли к ф а н и деб ^ам
ю ритилади. Демак, э т н о г р а ф и я ф а н и х ал ^и м и зн и н г
утмиш идан бош лаб то ^ о зи р ги кунгача са ^л ан и б кела-
ётган урф -од атлари, моддий ва маънавий маданият,
турмуш тарзи ва м и ллатларн ин г келиб чи^и ш и муаммоси
(э т н о ге н е з), у л арн и н г у з р о алок;алари ва боип^аларни
урганади.
Улка ти р и х и н и урган и ш н и н г асосий манбаи булган
т о п о н и м и к а ч и ? У нима дегани? Кдндай масалани
ур г а н а д и ? 1 Бу суз ^ам л о ти н ти лидан олинган булиб,
икки сузн и нг бири км аси д ан таш ки л топган, яъни
«топ ос» — жой, «онома» ёки «оним а» — ном, демак
ж о й н и н г номи урган и лади ган ф а н деган маънони
билдиради. Греклар бу ф а н н и «ер тили» деб ^ам
агайдилар. М асалан: С ар и о си ё — бош теги рм он , Тахта-
пул — тахта куприк, Ж и з з а х — диз (ж и з ) — ^алъа, ак
ки чрай тири ш а ф ф и к с и -ча, яъни ^алъача демакдир. Х,а Р
^андай тил лексикаси ^атор манбалар х,исобига б о йи б
боради. Ана шундай м анбалардан бири ю ^ о р и д а таъ-
кидлаб утган и м и здек то п о н и м и кади р.
Т о п о н и м л ар д ан ном олган бую млар, усимлик, ^айвон-
лар шу к^адар кунки, баъзан ^ ат то у л ар н и н г эти м ол о ги яси
тутри си да уйлаб хдм ути рм ай м и з. К^укон арава, бухори
^овун, чует д упписи ёки пичоги каби сузл ар да уша
ж о й н и н г номлари эсга келиши мумкин.
Демак, т о п о н и м и к а ^иш ло^, туман, ш а ^ар л ар н и н г
ном л ари ни и ^ти сод ий , социал, си ёсий ^аётдаги узга-
риш лар зам инида урганади. Ук^итувчи-ра^бар топо-
нимлар ^а^ид а гап и раётган и д а ун ин г б ев о си та тилшу-
носл и кка оид булган ва т о п о н и м л ар деб .\исобланган
р;уйидаги терм и н л ар и .\ак;ида .^ам тух тал и б утиш и зарур,
чунки у^УвчилаР м атер и ал йигиш ж а р а ё н и д а мана
шундай тер м и н л ар га ,%ам э ъ ти бо р б ер ад и ган буладилар.
Масалан, ан тр оп о ни м сузи —- лотин ти л ид ан олинган
булиб, « ан тр оп о» — одам, «онома» — ном, киши исми,

1 Т опоним и к а шу ^улланманинг IV бо бида батаф еил баен этилган.

314

www.ziyouz.com kutubxonasi
ла^аби , ф ам или яси д ем акдир; ан тр о п о н и м и к а — киши
исмларини урганадиган фан. Гидроним — грекча —
«гидро» — сув, «он ом а» — ном, сув объектларининг,
масалан, канал, ари^, ан^ор, дарё, сой, жилга, ирмо^,
було^, ^уду^, денгиз, кул ва ^улти^, бугоз, шаршара-
л арн и нг номларини урганади.
Д и м и н у т и в — лоти н ти л ид ан олинган суз булиб,
кичрайтирилган шаклдан то п о н и м ясалиши демакдир.
У збеки стон да -ча ва -ак баъзан -ик а ф ф и к с л а р и д и ­
м инутив шаклдаги то п о н и м л ар ясайди; бундай топо-
ним лар отлардан (^ и с о р а к , Хумдонак, Р удак), си-
ф атл а р д а н (Кукча, О^ча, К^орача, С ари ча), этно н и м л ар-
дан (Дурмонча, Н айм анч а) ясалиш и мумкин. Баъзи
х,олларда эса б и ро н т о п о н и м г а та^ли д ^и л и б ном
^уй и лганда ^ам д им инутив шаклдаги то п о н и м л ар ясала-
ди, чунончи Бухороча, С амар^андак, Багдодик, Регисто-
нак ва бош^алар.
М е т а т е з а — лотин ти лида метатесис — ж ой алмаш-
тириш — суздаги тов уш л арн и н г ури н алмашиши (Беш -
огоч — Бечогош, Сайрам — С ар ём ).
Метафара (грекча — «к у ч и р и ш») — сузн и нг
кучма маънода иш латилиш и (Т уятош — катта ^оя,
М и н гб у л о ^ — куп б у л о ^ ), Э так — дарёнинг, тогнинг,
со й н и н г ёки одамнинг этаги, бурун — одамники,
^ай и ^н и к и ва бопп^алар.
Метонимия ( г р е к ч а — « ^айта ном
ц у й и ш») — то п о н и м и к а д а ж о й ном и ни н г ^ушни объект
номига утиши, масалан, д арё н ом ининг ша^ар номига
айланиш и ( З а р а ф ш о н дарёси — З а р а ф ш о н ша^ри, Чир-
чи^ дарёси — Ч и р ч и ^ ша>фи), дарё ном и ни н г тог номига
кучиши (К уксув дарёси, Куксув тизмаси, Вахш дарёси —
Вахш тизм аси). У збеки стон да метонимия ^од и саси жуда
кенг тар калган.
М и кр от о п онимия ( грекча «м и к р о» -- к и ч -
к и н а, «о н о м а» — н о м) — кичик объектлар: було^лар
^уду^лар, далалар, у тло^лар, жарлар, йуллар, кичик
тепалар, кучалар ва ^ а т т о атоцли отга эга булган айрим
д арах тл ар н и н г номлари; м и к р о то п о н и м и я билан мак­
р отоп он и м и я орасида муайян чегара йук>, масалан, баъзи
бир тад ки ^отч и л а р кучаларни м и кр о то п о н и м ла р деса-
лар, боип^а б ировлар м акрото п он и м деб ^и соблай ди лар.
(М асалан, С иоб аригини айрим т а д ^ и ^ о тч и л ар сиё>; об,
яъни ^орасув десалар, баъзи л ари уттиз, об — сув сузидан
олинган дейдилар.)
315

www.ziyouz.com kutubxonasi
О р о н и м и я (грекча «орос» — ш а ^ а р , «онома» —
н о м ) — ер ю зи н и н г р е л ь е ф шакллари — тоглар, ч у ^ и -
лар, ^ирлар, даралар, текисли клар, ж ар лар ном лари ни
урганади.
П о л и н и м и я (грекча — « п о л и с » — ша^ар, « о н о ­
ма» — ном). У рбоним ия сузи ^ам лотин ти л ид ан олинган
булиб, «урбс» — ша^ар, а^о л и пунктлари ; хутор, овул,
^иш ло^, ша^арча, станция, ш а^ар л арн и н г ном ларини
ургатадиган махсус ф андир.
У лкаш унослик тугарагин и нг асосий манбаларидан
б ири — архив ^ у ж ж а т л а р и д а н 1 ф о й д а л ан и ш экан лиги н и
у^итувчи яна бир ан и ^ далиллар билан туш унтиради.

Ю ^ о р и д а келти ри лган чизм а масалага маълум даража-


да ан и ^ л и к киритади. Демак, ул каш у носл ик уз навбатида
иккига, яъни мактаб улкаш уносл иги ва болалар тури сти к
экску р с и я стан ц и яси га булинади. М актаб у л к аш у н о с л и ­
ги д арсд а ва дарсдан танп^арида амалга оширилади.
Б о л ал ар ту р и сти к э кску рси я станц и яси эксп ед и ц и ял ар
^ ам да т у р и с т и к походлар ую ш тиради. Н а ти ж ад а дарсдан

1 А рх и в х у ж ж а т л а р и би лан т у л и ^ т ани ш иш учун ушбу у^Ув


^у л л а н м ан и н г V боб ига ^аралсин.

316

www.ziyouz.com kutubxonasi
таш ^ари олиб б орилган >;амда б олалар ту ри сти к э к ­
скурсия станц и ялари том он и дан ую ш ти ри лган экспеди-
циялар ва туристик походларда тупланган материаллар
мактаб улкаш унослик тугарагида м у^окам а ^илинади.
Демак, р а^бар-у^итувчи у л каш ун о с л и к н и н г барча
манбалари билан уз аъзоларин и б атаф с и л тан и ш ти р и б
чи^иш и шарт.
У лкаш унослик тугарагида ^атнаш адиган у^увчи ларн и
танлаш га ало^ида эъти бор бериш зарур.
Т у гар акка шу ишга астойдил ^и зи ^адиган, тарих,
инсон ва жамият, географ ия, ад аб и ёт ва боннца ф ан л ар -
дан пухта билимга эга булган, синчков, ^идирувчан,
аълочи у^увчилар танлаб олиниш и керак.
Тугарак аъзолари билан биргали кд а м а^сад-реж алар
>^ав;ида обдон масла^атлашиб, м актабнинг улкаш унослик
иш ларига бевосита ёки б ил воси та ало^аси булган
у^итувчилар билан ф и к р л аш и б ч и ^ а н д а н сунг туга-
ракни н г иш реж аси тузи л и б у у^ув чи л арн и н г умумий
йигилиш ида му^окама ^илинади ва билди рилган ф и кр-
мулохдзалар >$исобга олинади.
У лкаш унослик ту гар агин и нг иш реж аси у^увчилар
умумий йигилиш ида м у^окам а ^илингач, болалар саё^ат
с танц и яси ходимлари билан х,ам ф и к р алмашинилади.
Ю ^ори д аги тугарак реж аси мактаб у^увчилар й и г и л и ­
шида ва у^итувчилар кенгаш ида узи л-кесил тасди^-
лангандан кейин тугарак ра^б ари уз аъ золарин и >^ар
бир со ^а буйича ^илинадиган ишлар характери билан
тан и ш ти риб чи^иши, й ул-йури ^лар ва масла^атлар
бериш и лозим. Улкаш унослик масалаларини ан и ^ ми-
соллар келтириш, саё^ат, су^б атлар ую ш ти р и ш йули
билан урганиш керак.
У лкаш унослик тугарагининг иш р еж аси тахм инан
^уйидагича булиши мумкин;

Тугаракнинг иш режаси

Т/Т Бажариладиган ишнинг мазмуни Бажариш Бажарув-


№ ва^ти ' чи шахе
I Жамоа ва давлат хужалиги, ^ишлоц, овул
ва район тарихини урганиш
1 Жамоа ва давлат хужалиги, овул, ^иш- йил даво-
,,
лоу район, з^удудидаги жой номларининг мида
маъноси, келиб чи^ишини урганиш.

317

www.ziyouz.com kutubxonasi
Т/Т Бажариладиган ишнинг мазмуни Бажариш Бажарув-
№ * ва^ти чи шахе
2 Жамоа ва давлат хужалиги, овул ^ишло^
ва райондаги ветеранлар ^а^ида маълумот
йигиш ва урганиш
3 Жамоа ва давлат хужалиги, овул, циш-
лок ва район ^удудидаги тарихий ёдгор-
ликларни caiyiain, топиш, урганиш ва
улардан фойдаланиш
4 Жамоа ва давлат хужалиги, овул, ^ишлоц
ва район тарихига оид цулёзмалар, ёзма
^ужжатларни туплаш
II Жамоа ва давлат хужалиги, овул, ^иш-
ло^, район тарихини ёритадиган фотоаль­
бом, фотовитрина, стенд ва паннолар
ташкил ^илиш
III Тупланган материаллар асосида жамоа ва
давлат хужалиги, овул, цишлоц, район,
шэдар тарихини оммалаштирувчи
мвдаллий матбуотдан фойдаланиш
IV Барча тупланган материалларни умум-
лаштириб, уз улкасининг тарихини яра-
тиш

Т у гарак аъ зо л а р и н и н г ^ар б и р и муайян топширик;


олиш лари керак. Т о п ш и р и ^ б ери ш ва^тида тугарак
аъ зо лар ин и ю ^ о р и д а курсати б ути л ган тур т со ^ а буйича
г руп паларга булиш маъ^ул. )^ар бир гуру^, уз навбатида,
шу с о ^ а буйича а н и ^ иш р еж аси н и т у зи б ч и р ш и керак.
Т у гарак аъ зо ла р и н и н г уз со ^ а л ар и буйи ча тузган иш
р е ж ал ар и у л каш ун о сл и к т у гар а ги н и н г махсус кенгаш ида
тасди ^лан ади .
С о^ал ар буйича топ ил ган иш реж аси

Т. Р. Биркитилган со^анинг но- К^йси группага Бажариш ва^ти


№ ми биркитилган
1 Археологияга оид матери­ Биринчи группа
аллар туплаш
2 Этнографияга оид маълу- Иккинчи группа
мотлар туплаш

318

www.ziyouz.com kutubxonasi
Т. Р. Биркитилган со^анинг но- ^айси фуппага Бажариш ва^ти
№ ми биркитилган
3 Топонимикага оид матери­ Учинчи группа
аллар туплаш ва умумлаш-
тириш
4 Ма^аллий ^ужжатлар ёки Туртинчи группа
архившунослик буйича ёз-
ма манбалар туплаш ва
урганиш
5 Вилоят республика тарих Бешинчи группа
музейлари экспонатларидан
кучирмалар, фотосуратлар
ёки макетлар олиш

Ю ^ори д аги гуру^лар у зл ар и га б ир кити л ган со^а


буйича материаллар туп лаш га киришадилар. )^ар беш
со ^ а буйича иш олиб борад иган гуру^лар «Т ари х ва
маданият ёд гор л и к л ари н и м у ^ о ф а за ^илиш ва улардан
ф о й д а л ан и ш тугрисида»ги К^онунга асослан иш лари ке­
рак.
У лкаш унослик тугараги иши ?^ам гоявий иш нинг
таъсирчан воситаларидан биридир. Т угарак том он и дан
урган и лаётган ёки унинг аъзолари том он и дан топилган
?^ар бир тарихий ёд горл ик ^удуддаги а ^ о л и н и н г куз
у н гида булиши, исталган ва^тда уни б о риб куриши, бу
ёд горликлар усти да д о и м о гамхурлик ^илиниш и, у яхши
са^лан иш и ва шу билан бирга таълим-тарбия ишида
уз аксини топ а олиши лозим.
«Т ари х ва маданият ёд горл и к л ар и н и м у ^ о ф а за
^илиш ва улардан ф о й д а л ан и ш тугрисида»ги Р^онуннинг
I моддасига м у в о ф и ^ ь^уйидагилар тарих ва маданият
ёд горликлари ж ум ласига киради.
Т ар и хи й ёд гор л ик л ар га — хал к турмуш идаги энг
му^им тарихий во^еалар билан, ж ам и ят ва давлатнинг
ривожи, и н ^ и л о б и й ^ар а кат билан, фук;аролар уруши,
У луг Ватан уруш и билан, и ж тим оий ва техн и кави й
^урилиш билан, хал^лар маданияти ва турм уш ин и нг
ривож и билан, ато^ли сиёсий, давлат, ^ар б и й арбоблар-
нинг, халк, ^а^ рам он л ар и н и н г, ф ан ва санъат арб об лари-
нинг ^аёти билан алоь^адор булган иморатлар, иншо-
отлар, эсдалик ж ой лар ва боип^алар киради.
А рх ео логи яга оид ёдгорл икл арга — ку^на ша^арлар,
319

www.ziyouz.com kutubxonasi
^алъалар, ^ургонлар, ^адимий м анзи лго^лар, исте^ком -
лар, корхоналар, каналлар, йулл арни н г ^ол д и ^л ар и ,
^ади м и й д аф н ж ой л ари , тош ^ай каллар, ^оялардаги
тасвирлар, ^адимий нарсалар, ^адимий а^о л и п унктлари-
даги тарихий маданият ^атламлари участкалари киради.
Ш а^ар ^ури лиш и ва меъм орчилик ёд го рл и к л ари га
меъм орчилик ан сам бллари ва ком плекслари, тари хи й
марказлар, кварталлар, майдонлар, кучалар, ш а^арлар ва
б о ш ^ а а^оли п у н к тл ар и н и н г ^адим ий тузи лиш и ва
^ури лиш и ^ол д и ^л ари , граждан, саноат, ^арб и й , диний
архитектура, х ал ^ меъморчилиги и н ш оотл ари таби ат
л ан д ш аф тл ар и киради.
С анъат ёд го р л и к л ар и га — монументал, тасвирий, ама-
лий -д екор ати в ва б о ш ^ а турдаги санъат асарлари
киради.
Ёдгорлик ^ у ж ж а т л а р и г а — давлат ва давлат бопп^арув
ор ган л ари н и н г актлари, б о ш ^ а ёзм а жадвал ^уж ж атлар,
к и н о — ф о т о ^ у ж ж а т л а р ва товуш ёзувлари, шунингдек,
^адимий ва б о ш ^ а ^у л ёзм ал ар ^ам да архивлар, ф о л ь кл о р
ва м узи ка ёзувлари, нодир босма наш рлар киради.
Бу ёдго рл икл ар ж ум ласи га тарихий, илмий, бадиий
^имматга эга булган ёки б о ш ^ а хил маданий ^имматга эга
булган объектлар >^ам ки ри тили ш и мумкин. М ана шу
м атериаллар тарти б и билан у л к аш у н о с л и к тугараги
й иги лиш лари да м у^окам а ^илинади.
С о^ал ар буйи ча ишлар ^андай б аж ари л аётган л и ги
тугарак маш гулотларида мунтазам равиш да мух,окама
^и л и б борилади. Ю ^ о р и д а таъ ки длаб у ти л га н и Де к >
аввало архе о ло ги яга оид м атери ал л ар жуда у з о ^ даврлар-
ни уз ичига олганлиги, то п и л м ал арн и ^али тугарак
аъзолари яхши у зла1111гиРи ^ олмаганлиги сабабли иш
мана шуларни урн ати ш д ан бош ланади. И б ти д о и й
ж ам оа тузум и н ин г энг узок, даврини кечирган ь^уйи
палеолит, урта палеолит, ю ^о р и п ал еол и т (бу суз лоти н
ти л ид ан олинган булиб, «п ал ой о с» ^адимги «литое» —
тош, яъни ^адимий тош д ем а кд и р ) даври тош ^уроллари -
нинг узи га хос хусусиятлари, ул ар н и н г ^али ^упол
ишланганлиги, бундай тош ^ур ол л ар оддий тош дан эмас,
балки энг ^ а т т и ^ ча^моь; тош лардан ясалган лиги ту-
шунтирилади. М езо л и т — у рта тош давридаги ^уроллар-
нинг п ал еол и т давридаги тош ^уро л л ар и д а н анчагина
ф а р ^ килиши, н еоли т — янги тош даврига келиб эса тош
^у р о л л а р н и н г мураккаблаш а бош лаганлиги музейларда-
ги мавжуд м атериаллар асосида туш ун ти рилса, болалар
320

www.ziyouz.com kutubxonasi
эксп ед и ц и я ва саё^ат ла р га ч и ^ а н л а р и д а бундай т о т
^ур ол л арн и оддий ёки таби ий тош лардан тез аж ратади-
ган буладилар.
С унгра у^итувчи — ра^б ар э н е о л и т — мис-тош даври
ва у н ин г ^уроллари >;а^ида туш унча беради ва улардан
намуналар курсатади. К ей и н милодимиздан аввалги
III мингинчи йилларга хос булган ва Урта О с и ё д а кенг
тарк;алган б р о н за даврига дойр м атери ал л ар билан, аста-
секин сунъий сугоришга, дех,^ончиликка утилиш и муно-
сабати т у ф ай л и шу даврга д ой р м атериаллар билан
таниш тиради. ^ у н а р м а н д ч и л и к н и н г келиб чи^иши, со-
пол идишлар даврма-давр ургатилади. Н а ти ж ад а у л к а ш у -
нослик тугараги аъзолари ар хеологи яга оид м а т ер и ­
алларни жуда яхши аж рата оладиган ёш археологл ар
були б етишадилар.
Утмишдан т о ^ о зи р ги кунга ^адар >$аёт кечириб,
м е^нат ^илиб, у 3 маданиятини яратган хал ^и м и зн и н г
моддий ва маънавий м аданиятини, х ал ^л арн и н г келиб
ч и р ш и н и , уларн и нг тиллари, у р ф -о д атл а р и н и урганади-
ган э тн о г р а ф и я ^ а^ и д а м атериаллар йигиш ва уни
урганиш жуда ^ и зи ^ экан лиги далили й ашёлар асосида
туш унтирилса, студент ва у^увчилар э тн о г р а ф и я г а оид
материаллар туплаш да ^.ам ^ийналм айдилар.
У лкаш унослик тугараги ишига илож и б ор ич а р ш л о ^
ёки мактаб х,удудидаги купчилик оммани жалб этиш
ма^садга м увоф иадир.
А й ни^са, этн о гр а ф и я , то п о н и м и ка га оид ва ^адимий
к^улёзма китоблар ва ^у ж ж атл ар туп лаш д а уша .^удудда
и сти ^ом ат ^илувчи к;ариялардан ку п р о ^ ф ой д а л ан и ш
лозим. Тугаракда му^окама этилган х,ар бир масала
мактабда у ^и ти лаётган тар их, и неон ва ж ам и ят ф ан л ар и
олдига ^уйилган ю ксак тал абл арн и амалга ош ириш да
катта .^исса ^ушади. У ларнинг шу ф а н л ар д ан олаётган
б или м лари н и муста^камлаш га ва кенгайти ри ш га ёрдам
беради.

2. Улкашуносликдан амалий машгулотлар


утказиш
С тудентлар у лкаш унослик курсини гула у зл аш ти р и б
олганларидан сунг: амалий маш гулотларни б аж ариш га
киришадилар.
Амалий машгулотлар к?адимги к;улёзма, археология,
топ они м и кага оид, архив ху ж ж атлари , музей экспонатла-
21 А. Н аби ев 321

www.ziyouz.com kutubxonasi
ри ка халк; орасида ти лдан-тилга утиб юрган аф сона,
ри воятлар асосида яратилган м атери ал л арн и туплаш дан
бошланади.
М атериаллар туп л аб булингач, уни ^уйидаги курса-
тилган 6 маш гулотнинг хо^лаган ёки тан лаб олингани
буйича режаси тузилади ва реф ер ат ёзишга киришилади.
1-машгулот.
У збекистон тарихи курсидан б и р о р мавзу танлаб
олиниб, уша мавзу асосида у л к аш ун осл и к ка оид б и б л и ­
ограф и я туз и III.
2-машгулот.
Узлари яшаб турган ж ам оа ва давлат хуж али клари
р^ип/ло^, ш а ^ар н ин г тари хи н и (археология, этн ограф и я ,
то п он и м и кага оид, архив ^ у ж ж атл ар и ва музей экспо-
н атлари м атери аллари асосида) ёзиш.
3-машгулот.
М актаб музейи материаллари асоси да уша мактаб ёки
у н и н г м и к р о р а й о н и н и н г тари хи н и ёзиш.
4-машгулот.
Т ари хи й ул каш у носл ик м атери ал л ари асосида б ирор
д арсн и нг реж а — консгтектини тузиш.
5-машгулот.
Т ар и х и й улкаш уно сл икдан экскурси я, саё^атлар
утказиш реж аси н и тузиб, ул арн и шу р е ж а асосида амалга
ош ириш (^уллан м адан ф о й д а л ан ган ^о л д а).
6-машгулот.
Архивлар, музейлар, тари х и й маданият об ид алари н и
м у ^ о ф а за р л и ш ва ундан ф о й д а л ан и ш ж ам и яти хо-
д им лари ва ул арн и н г ишлари билан тан и ш и б чи^иш ва
уз таассу ро тл ар и асосида изошли альбомлар яратиш.
Демак, сту д ен т ю ^ори даги 6 маш гулотдан хо^лагани -
ни муста^ил ёзиш мумкин. 1^уйида тари х ф ак у л ьтети
I курс тар и х-п ед аго ги ка ва эски у зб ек ёзуви булимла-
ри тал абалари учун уз улкаси — « О н а д и ё р и » ^ а^ и д а
ёзган амалий маш гулотидан намуналар келтирам из.
Б у х о р о ш а ^р и н и н г ^адимий ёд гор л и к л ари тарихи
^а^ида.
Амалий маш гулотнинг реж аси
1. Б у х о р о вил оя ти н и н г г ео г р а ф и к урни.
2. .Бухоро — ^адимий меъм орчилик ёд гор л ик л ар и
ша^ри.
3. К^адимий ёдгор л икл ар тарихи.
4. Х ал^ ^ о ки м и яти — ^адимий ёд горл и к л ар ^и м оя-
чиси.
322

www.ziyouz.com kutubxonasi
5. Хулоса.
Б у х о р о вилояти — У збеки стон Р есп у б ли ка си н и н г
ун икки вилоятидан бири. У 1938 й ил 15 январда таш кил
этилган. Вилоят р ес п у б л и к ан и н г ж ануби-гарбида, З а ­
раф ш о н д ар ёс и н и н г ^уйи о^ими буйлаб жойлаш ган.
М айдони 144,2 минг кв. км. У шимолдан Ь^озогистон,
гарбдан —- Т у р км ан и с то н ва ^ о р а ^ а л п о г и с т о н , жануби-
ш аредан 1^аш^адарё ва С ам арканд в илоятлари билан
чегарадош.
Д ен ги з сат^и дан энг баланд ери 226 метр. Езда
^ а р о р а т деярли 50 дараж агача исийди, энг паст j^apo-
рат — 29°.
Вилоятда 6 ша^ар, 10 ша^ар типидаги посёлка,
13 рай он бор.
Б у х о р о д а 80 дан о р ти ^ турли миллат вакиллари
яшайди. Бу Б у х о р о н и н г куп миллатли вилоят э кан л иги н и
тасди^лайди.
Б у х о р о ш а^ри тари хи ж уда ь^адим зам онлард ан
бошланади. 1971 — 1975 й илларда У збекистон Ф ан л ар
акад ем и ясин и нг археоло ги я и нститути том он и дан тар и х
ф а н л а р и докто ри А. М у^ам м адж он ов б ош чилигида
Б у х о р о н и н г утмиш ини урганиш ю засидан илмий-тад^и-
^от ишлари олиб борилди.
Б у х о р о узи н и н г куп асрли к тари хи м об ай н ид а бир
неча б ор ю ксалиш ва и н ^ и р о з даврлари ни бош идан
кечирди, чет эл и сти л очи л ар и н и н г ^урб о н и булди.
М оддий маданият ва санъ атн ин г ш унчалик хилма-хил
ва турли даврга оид ёдго рл ик л ари тупланган бундай
ш а^арлар жуда оз. Ш а^ар шарк; меъморлари яратган
нодир меъморчилик ёд гор л ик л ар и билан бутун дунёга
маълум.
Б у х о р о н и н г б иринчи тари хч ил ар и ёзи б ^олд ирган
аф с о н а л ар д ан б и ри д а Б у х о р о ^алъаси Сиёвуш т о м о н и ­
дан ^урилган, д еб айтилади. Сиёвуш ^адим зам о нл ар д а
и л о ^ и й шахе с и ф ати д а ^урматланган. К ей ин ги даврларда
яратилган шеърий аф с о н а га кура, Э р о н ш о^и ва турк
аёли н и н г ф а р за н д и булган Сиёвуш Т ур он ш о^и А ф р о с и -
ёб то м о н и дан улдирилган.
VI аерда ш а^ар сутдча ном билан Н ум иж кат, V II —
V III аерларда эса Пухо, Бухо, Буге деб номланган.
V II аернинг иккинчи ярм ида араб и сти лочи лари Урта
Осиёга, шу жумладан Б у х о р о га б о сти р и б кира бошла-
ганлар. Би рин чи булиб А м ударёни кечиб утган Убай-
дулла ибн З и ё д 674 йилда П о й к е н т н и эгаллаб, Б ух оро га
323

www.ziyouz.com kutubxonasi
б о сти р и б киради. 709 йилда 1^утайба ибн М у сл и м н ин г
катта лаш кари бой ва яхши м уста^кам л ан ган Б у х о р о н и
эгаллайди. Уша пайтгача ш а^ар н и н г турт, кей и н чали к
етти та дарвозаси булган.
V III — IX аср лар да Б у х о р о д а катта у згари ш л ар юз
беради. 849 —850 й иллард а ша^ар а т р о ф и II д арвозали
девор билан уралади.
IX асрда м а^ал л ий Б у х о р о б о ён л а р и И с м о и л Сомо-
ний б ош чилигида таш аббусни уз ^ул л ари га оладилар.
Улар марказлаш ган, амалда х а л и ф а л и к д а н м уста^и л
булган ф ео д ал давлати тузадилар.
IX — X асрларда у и ^ти со д и й ва маданий ж и ^атд ан
Урта ва Я ^и н Ш ар ^ н и н г й и ри к ш а ^арл ари д ан б и р и га
айланди.
Бу д ав рларда иж од ^илган 30 га я^ и н ш ои рн и н г номи
тари хд а с а ^ л ан и б долган. А бу А б д у л л о ^ Ж а ъ ф а р
Рудакий уша дав рн и н г энг улуг ш о и ри эди. Р у даки й н и н г
бизга маълум булган энг аж о й и б асар л ар и дан « Ш ар об
онаси», «1^ариликка ^асида» ни ^айд этиш лозим.
Урта асрни н г б ую к ^ом усий о лим ларидан б ири
б у х о р о л и к А бу А ли ибн С и н о (9 8 0 — 1037) эди. И бн
С ин он и н г асосий ас арлари булган « Т и б ^он ун лари»,
« М уолаж а китоби», «И л м л ар ки тоб и»д а у н и н г таб и ий -
илмий ва ф а л с а ф и й ^араш лари и ф о д а этилган.
1220 й илнинг ф е в р а л и д а Б у х о р о Ч и н ги зх о н томони-
дан заб т этилади.
1370 йилда Б у х о р о Т ем ур и м п ер и яси тар к и б и га
киради.
X IV — XV асрлар м о б ай н и д а Б у х о р о д и н и й марказ
в ази ф ас и н и бажарди. Улугбек то м он и дан Б у х о р о д а
(1417 йил) ^урилган Мадраса ф е о д а л ^ у к м д о р н и н г
р у ^ о н и й л а р г а э ъ ти ^ о д и б и л ан ги н а эмас, балки ун ин г
олим си ф ати д аги м адан и й -м аъ ри ф и й ф а о л и я т и билан
?^ам боглиедир.
XVI — XVII аср лар да Б у х о р о се зи л а р л и д ар аж ад а
гуллаб-яшнади. Ш а^ар тубдан ^ ай та к^урилди, меъморчи-
лик ансам бллари пай до булди. Бу и н ш о о тл ар н и н г
кунлари б изн и нг зам о ни м и згач а са ^ л а н и б долган. Н о ё б
инш оотлар ш а^ард а у зи га хос м еъм орч или к мактаби
вужудга келганлигидан д ал ол ат беради. ^ о р а х о н и й л а р
даврид а ^урилган Ж о м е ъ масжиди хароб ал ари у рн и д а
К абон масжиди (1514 й ил), у н и н г к,аршисида эса М ир
Араб мадрасаси (1 5 3 0 — 1536 й и л л ар ), Баланд ва Х уж а
З а й н и д д и н м асж и длари б а р п о этилди. К у ^н а Б у хоро-
324

www.ziyouz.com kutubxonasi
нинг эски ри б долган куплаб монументал б и н о л ар и ^айта
ти клан ди ва ^исман бош ^ач а ^и либ солинди. Ш а^ар
чекк ал ари да улкан Ч о р Б акр ансамбли, ^овузлар,
сардобалар, куприклар, к а рво н сарой л ар ва Б а^овуд д ин
^и ш л о ги да м а^баралар ^урилди. ^.алъа деворид ан таш ^а-
ридаги Ф ай зо б о д д а ор и гин ал х о н а ^ о ^ (15 98 —1599 йил-
л ар) ^урилди. У ч иройли гумбазга, ички том они эса икки
^ават ганчга уйилган гузал н а^ш ларга эга эди.
Б у х о р о ж а^онд аги энг к у^н а ш а^арлардан бири.
О л и м л ар н и н г тахм иний мулж алига кура ва айрим ёзма
м анбалардаги тахм ин л арга кура, ш а^арга 2500 ёш
б ерм овдалар.
Б у х о р о н и э ртак ш а^ар деб ^ам атайдилар. Д ар ^ а^ и -
ь^ат, у н и н г кух,на обидалари, ^адимий м еъм ор ч ил и кка оид
ан сам бллари мамлакатда ва чет элл арда кенг маълум
булиб, улар ^ар йили бу к у^н а ш а^арн и зи ёр ат ^илувчи
минглаб чет эл сай ё ^л ар и ур тасид а катта ш у^рат
цозонган. Утмиш м еъм ор ч ил и гин и нг д у р дон ал ари
булмиш С ом он ий лар ма*;бараси, М и нор аи калон, Л аби-
^овуз, Р еги стон ансамбллари, А б д улазизхон , Улугбек
м адрасалари ва бош ^алар ^а^иь;атан улкан тари хи й
а^ам и ятга эга булган нодир ёд горл ик л ар ^и собланади.
Б у х о р о арки
Б у х о р о — Б у х о р о вил ояти н и н г пойтахти булиб,
у н и н г ^о ки м и бухор — худот деган унвон билан аталар
эди. Н а р ш ах и й узидан анча о л д и н р о ^ ёзилган манбага,
яъни А б у л ^асан Н и ш о п у р и й н и н г « ^ а з о й и н у л -у л у м »
(«И лм лар хази н аси ») деган асарига асослан иб ёзишича,
Б у х о р о ^алъаси ж уд а ^адим ий ^алъа булган ва у ти лларда
д о сто н булиб долган Сиёвуш ^ам да А ф р о с и ё б замонла-
ри да ^урилган. Н а р ш ах и й Сиёвуш к у ^а н д и зн и н г ичида,
у н и н г ш ар^идаги д арв о за ён и да кумилган деган аф сона-
ни келтиради.
Ьуу^андиз (^ а л ъ а )н и н г 2 та дарвозаси бор эди.
Ш арад аги д арвоза Р ур ён дарвозаси деб, гарбдаги д арвоза
•Регистон майдонига очилганлиги сабабли Р еги стон
д ар возаси деб аталар эди. Б у х о р о н и н г реж аси га ^ара-
ганда, б и зн и н г зам онам и згача ети б келган арк майдони
34675 кв. метрга тен г булган. А й л ан аси н и н г узун лиги
780 метр булган. У 20 метр баланд теп ал и к устига
^урилган. ^ о з и р арк майдони 4,2 гектар келади. Унинг
ти к д ев о р и ^ о зи р п иш и ^ гишт билан ^опланган. А рк
^ам ма том ондан фургон девор билан гир ай л ан ти риб
325

www.ziyouz.com kutubxonasi
у раб олинган. Б у д евор кейи н ги икки н чи -учин чи асрда
^урилган.
А рабл ар и сти л оси га ^адар А р к да ш а^ар ^о к и м л а р и —
б ухор худотлар яшаган. С о м о н и й л ар д авр ид а (IX —
X) А рк ^айтадан ^у ри л ган ^ам да д евор ва м езо нл ар
билан м уста^кам ланган (ш им оли -гарби й том онидаги
м е зан ан ин г урн и ^ о зи р г ач а с а л а н г а н ) .
^ о р а х о н и й л а р ва 1^орахитойлар д аврид а (IX —
XI асрлар) ва мугуллар б о с^и н ч и л и ги в а^ти д а (X III аср)
А рк бир неча бор вайрон ^илинган. А р к н и н г ^ о зи р г и
^и ё ф а с и XVI асрда Ш ай б он и й л а р сулоласи д аврида
шаклланган. )^озир А ркда вилоят ул к аш у н о с л и к музейи
жойлашган.
А р к ка киравериш даги йул аста-секин к у тари л а бориб,
узун йулакдан Ж о м е ъ м асж и дига олиб чи^ади. А ркдаги
б и н ол ар X V II — XX асрларга, яъни аш тар хон ий л ар ва
мангитлар су л ол ал ари га д оирд и р. Уша в а^тл ар д а А рк
ша^ар ^оки м лари, кейи н чали к хонлар, амирлар, мансаб-
д ор лар ва ^а р б и й б ош л и ^ лар яш айдиган ж ой булган. XX
аср бош л ари да А р к а^ол и си тахм ин ан уч минг киш ига
етган. Аркдан ш а^ар ва у н ин г я^ и н а т р о ф м анзар ал ар и ва
теп али клар каф тдай ку ри н иб туради.
И с м ои л С о м о н и й ма^бараси
( IX — X асрлар)
Урта О с и ё меъморчилиги у зи га хос ан и ^ ва муайян
хусусиятлари билан аж р ал иб туради. Бу меъморчилик
уз хал ^и ва у н ин г гояси, д и д -ф а р о сати билан чамбарчас
богланган х ал ^ у ста л ар и н и н г иж од ид ан иборат.
Аввало IX — X асрларда ^урилган С ом он ий л ар
м а^бараси уша давр б и н о к о р л а р и н и н г м а^ор ати ва юксак
б адиий дидидан далолат беради. Бу ёд го рл и к 892 —
907 йилларда ^урилган деб тахмин ^илинади. М а^б ар а
ш а^ардаги маданият ва и сти р о ^ат богида жойлашган.
У куб ш аклида булиб, ярим ш арсимон 1^убба билан
ёпилган. Унга >^усн булсин учун бурчакл ар и га тур тта
кичкина ^у б ба урнатилган. Д ев ор и ^алин (1,8 метргача)
булганлиги т у ф ай л и бу ёд го рл ик минг йилдан бери яхши
са^л ан и б келмоада.
Маь;баранинг ф асади йу^, турт том он и хдм бир хил.
Бундай инш оотлар ц ен т р и к ко м п ози ц и я деб аталади,
М а^ б ар а квадрат шаклида булиб, пиш и^ гиштдан
^урилган. Риво ятл арга кура, бу м а^бара И см оил С о м о ­
ний томонидан отаси А^м ад ибн Асад учун ь^урилган.
326

www.ziyouz.com kutubxonasi
К е й и н р о ^ бу м а ^б а р а С ом он ий лар х о н ад о н и н и н г да^ма-
си булиб ^олди. Унга 907 йилда ваф от этган Исмоил,
к е й и н р о ^ м а^барага киравериш даги ёзувга кура, Исмо-
и лнинг набираси — 914 йилдан 943 йилгача ^у км ро н
булган Н аср ибн А^мад д аф н ^илинган. Б и н о ^ о зи р г а
^адар са^л ан иб турибди. Бу ёд гор л икни Ватанимиздан
таш кари ж о й л ард а >^ам яхши биладилар.
С ом он ий лар м а^бараси содда, аж о йи б зи й н ати ва
асрлар давомида синовдан утган обида с и ф а т и д а му-
раккаб гумбаз томли к о н стр ук ц и ян и ^уллаган бино-
к ор л ар н и нг м у^анд и сл и к ма^орати ж и ^ати д ан ж а^о н
м еъм орчилигининг энг мукаммал асарлари дан бири
^исобланади.
Чашмаи А й ю б м озор и (X II аср)
>^озирги М арказий маданият ва истирох,ат паркида
жойлаш ган. Бу ёдгорлик гарбдан ш ар^ том он га ёнма-ён
ж ойлаш ган туртбурчакли мураккаб туртта б ин одан
иборат.
Бу бин олар турли даврларда ^урилган. Улардан энг
^адимийси конуссим он баланд гумбаз билан ^опланган-
дир. Р ивоятларга Караганда, иморатнинг бу ^исмини
К^орахонийлар ^у км до ри А рслон х он М и нораи калон
билан бир ва^тда ^урдирган. М озор ичидаги сову^ сувли
чашма ^о зи ргач а са^л ан иб долган.
Ёдгорлик чук,ур сой ли кда булиб, я^ и н ва^тгача унда
катта булок, суви о^и б турар эди. Бу булок. мозордаги
к^удук, билан бирланггирилган.
Кддимий гарбий б и н о ёнига XVI асрда, яъни
Ш ай бон и йл ар даврида, яна иккига б и н о ^урилган.
К, ад им ий б и н о н и н г эшиги тен асига осиб к^уйилган
гулдор кош инга «Бу б и н он и Т ем ур н и н г уз и ь;урдирди»,
деб ёзилган. XVI асрни н г иккинчи ярм ида би н о н и н г
пастки пеш тоадан и бо рат икки ^уббали сунгги туртинчи
^исми ^урилган.
Т у р т б и н о н и н г .^ар ^ай си сид а б ир -би ри га ухшамаган
^уббалар бор. У ларнинг тайней кури н иш лари шимол ёки
ж ануб томондан Караганда оригинал ва узига хосдир.

М огоки А тто ри масжиди (X II, XVI, XX) асрлар)

Бу масжид шах,ар м аркази да жойлаш ган булиб,


илгариги атторлар растаси у р н и га ^урилгани ту ф ай л и
М огоки А ттори деб аталган. М асжид ^ар и й б 6 метр ерга
327

www.ziyouz.com kutubxonasi
ки ри б туради — куп асрлар
д авом ида аста-секин ш а^арга
тупроь; ^атлам лари уюлиб, у
шундай кум илиб долган. Мо-
гоки А ттор и м асжиди ё п и ^
типдаги масж и д лардан булиб,
том ини 6 тош устун кутариб
туради.
М асж и дн и н г х и ёб о н томо-
нидаги ж ан у б и й п еш то ^ и ар-
хи тек ту р а н и н г н оёб асари )$и-
собланади. П е ш т о ^ ва унинг
равоги ^ар хил, чунончи, уй-
макор ганч, сай ^ал б ерилган
гишт, кошин, у й и б на^шлан-
Бухоро. М и н о р а и Калон ган со п ол гиштчалар билан
безатилган.
Б и н о н и н г ш ар^ий т ом он и дан ки ри лади ган ^исм ида
кенг тош зи на бор. З и н а ж ан уб и й п еш то ^ ^урилгандан
кейин ишланган. Бу зи н а кириш уч унги н а эмас, балки
намоз у ^и ладиган ж ой .^ам булган.

Н ам озго^ м асж и ди (X II, X IV , X V I асрлар)


Бух оро д ан ж ан у б томонда, ша^ар таш ^ар и си д а
жойлаш ган. Бун дай масж идлар ^ ай и т кунлари ша^ар
масж идлари намоз у ^ув чи л арн и си гд ир а олмаганлигидан
ша^ар тапп^арисига ^урилган. Н а м о зг о ^ масжиди ана
шундай м асж идлардан ^исо б л ан ад и.
Намозго.^нинг пеш айвон, галлерея ш аклида гумбазли
бин оси булган (XVI ас р ), унга н аф и с ^оп л ам а безакли
п еш то ^ ^урилган. F ap 6 том он д ан б и н о н и н г м онум ентал
^исми м е ^ р о б л и ^адимий д ев о р га та^алган. М е ^ р о б
н о зи к уйма гулли с о п о л гиш тлар ва майда гишт
парчалари билан безатилган.
^ о з и р г и намозгох. масжиди у р н и д а б ир ва^тлар
аж ойи б бог ва ^ а й в о н о т х о н а булган. Бу ер Ш ам сиобод
деб аталган. Бу ж о й н и тарихчи Н арш ахи й уз асарида
тула тасвирлаб утган.

П о и К алон ансамбли
М и нораи Калон (1127) ёки К атта Б у х о р о м и н ораси
^о рах о н и й л а р д а н А р с л о н х о н х,укмронлик ^илган даврда
^урилган. Бу м и н ор а ш а^ардаги энг баланд и нш оотдир.
328

www.ziyouz.com kutubxonasi
Унинг баландлиги 46,5 метр. Унинг ^урилган ва^ти
(1127 йил) ни курсатадиган ёзув ко р п у сн и н г урта
белидаги кош инлардан б и ри д а ^исман са ^ л а н и б долган.
М и н о р а баланд, д у м ал о^ усту н си м он булиб, теп асид а
р аво^л и « ф о н уси » (том и) бор. Унинг ичида 104 пилла-
пояли айланма зинаси бор. М и н о р а н и н г ю ^о р и том он и
сал и нги ч кар о^ булиб, цили н др шаклли гумбазида 16 та
дарча бор.
М инорадан азон айтилган. М и н о р а д а ёв п айдо
б улиш ини кузатадиган дарча ^ам булган. М и н о ран и н г
^о рову л хо наси ^али ^ам бор. М и н о ран и н г сирти ж имжи-
мадор ^илиб тери лган п иш и ^ гишт билан ^опланган.
Б у х о р о ш а^рин и н г тайней кури н иш ида бу м и н о ра бадиий
ж и ^атд ан катта а^ам ият касб этади.
Гумбазнинг зангори б елбоги XVI асрда ишланган
кош инлардан иборат. Н а^ш билан сузлар ёзилган эски
^исм и XII асрда ясалган оч мовий тусдаги кош инлардан
иб о р а т булиб, Б у х о р о м у зе й и н и н г С итораи мо^и хоса
ф и л и а л и д а са^лан м оада. М и н о р а ко р п у си н и н г пастки
^исми таъмирланди, у ун бурчак шаклида булиб, устига
м и н ор а ^урилган.
М асж иди калон
Ж у м а намози у^и л ад и ган бу масжид 1514 йилда
^урилган булиб, катталиги ж и ^ати д ан С ам ар^ан ддаги
Бибихоним масжидидан кейин иккинчи уринда туради.
У X II асрдаги эски масжид у рн и га ^урилган. М асжид
XV асрда дурила бош ланиб, XVI аср бош л ари да
(1514 йилда) битказилган. М асжид ту гри туртбурчак
шаклида ^овлиси булган очи*; масжидлар ти пи га киради.
М асж иди калон н и н г етти эшиги бор. А сосий ш ар^ий
эш иги олдида ва ичида кенг айвонлар бор.
М асж и дн и нг умумий майдони бир гектар келади
(127X 78 м етр). >^овли галереяси 288 ^убба билан
^опланган, ул арн и 200 та устун кутариб туради. М асж иди
калон ноёб м еъм орчили к ёд горл ик л ар и дан биридир.
М ир А раб мадрасаси (1530 йил)
Ш а^арн и н г марказий к^исмида 2 та гумбаз ат р о ф и д аги
иморатлардан аж ралиб турибди. Улардан б ири — шимо-
лий гумбаз тикланган ва ярим мовий кош ин билан
^опланган, ж ан уб и й гумбаз эса безатилмаган.
М адрасага ^аш аматли баланд п еш тоа д а н кирилади.
М адрасадаги б и н ол ар худди Улугбек м адрасасидек
329

www.ziyouz.com kutubxonasi
ур и н л а ш ти р и л ган . Ф а^ат
д а р сх о н а у р н и д а гурхон а
бор. Бу ерга Я м ан лик шайх
А б д улла ва у н ин г ^арин-
дош лари д а ф н ^илинган.
Едгорли к М ир А раб номи
билан аталган.
М ад р аса ^о в л и с и н и н г
чор а т р о ф и н и икки ^ават-
ли ^ у ж р а л ар ураб туради,
.\уж ралар ь;аторини п еш то^
аж р ати б турибди. Бир ва^т-
лар п еш то ^ ла р ж уд а баланд
булган.
Улугбек мадрасаси (1417 йил)
Бу Мадраса Т ем у р н и н г наб ираси ф ал а к и ётш у н о с
олим Улугбек ^урдирган уч м адрасанинг энг ^адимийси-
дир. Тугри турт бурчак ш аклида ^урилган бу б и н о н и н г
^овлиси ва б езати л ган баланд н еш то ^ и бор. М адрасан ин г
олд томони икки к,а ват ^илиб ^урилган. К иравериш даги
м и ён хо н ан ин г бир то м о н и да дарсхона, 2-томонида
масжид, иккинчи ^аватда ки то б х о н а булган.
М адрасани уста И с м о и л ибн Т о ^ и р И с ф а ^ о н и й
курган. 1585 йилда бу б и н о тикланган. К ей ин ги й илларда
^ам у тез-тез таъ м и рлан и б турилган. Н а ^ ш л а р н и н г
тар к и б и й ^исмида ю лдузсим он шакллар купчиликни
таш кил этади. Буни ф ал а к ш у н о с У лугбекнинг д у н ё^ара-
шига боглаш мумкин.
Д арв оза т аб а^ ал ар и г а «Б и л и м олиш j^ap бир мусулмон
ва муслиманинг б у рчи д ир» деган и б о р а уй иб ёзилган.
М адраса уз чиройи ва н а^ ш л а р и н и н г жуда гузаллиги
билан киш иларни ^ай р а т д а ^олдиради. Бу б и н о Урта
О с и ё м еъм о рч ил и гин и нг р ав н а^и н и курсатадиган ёдгор-
ликдир.
А б д у л а з и з х о н мадрасаси (1652 йил)
Бу Мадраса бад ии й б езак л ар га бой булиб, уз а^ам ияти
ж и ^ати д ан Урта О с и ё м еъм орчили гид а ал о ^ и д а урин
тутади. Бу б и н о Улугбек мадрасаси р у п араси д а тури лган
булиб, н аф ас меъморийлиги ва б езати л и ш и ж и ^ ати д ан
улар гуё б и р-б и ри га р а^ о б ат ^и л а ё г г а н д е к куринади.
^ о л б у к и , ^ар икки ёд го рл и к ^ур и л иш и (1417 ва
1652 йилларда) уртасид а икки асрдан о р т и ^ ва^т утган.
330

www.ziyouz.com kutubxonasi
А б д улази зх он мадрасасида оддий геометрик, юлдуз-
симон ва уси м л и кл ари и тасви рлай д иган б езак л ар у рн и га
анча мураккаб ва хилма-хил ^и л иб ишланган н а^ш лар
кузга ташланади. Бу ер д а аждар ва семург ^уш нинг
сурати бор. М адрасада икки масжид бор: ёзги си ^овлида,
д арво за й улагининг гарбий бурчаги да эса ^и ш ки масжид
бор. И ккал а м асж и дни н г ^ам девор ва ш иплари жуда
сер^аш ам ^илиб безатилган.
М адраса х ал ^ меъмори уста Ш ири н М уродов иштиро-
кида таъм инланган (1930 йил).
Б о л о^ о в уз м асж иди (1712 йилда ^ури лган )
У арк ^арш исида ^урилган. М асж и дн и нг ^ у ж р а л ар и
ва 20 та баланд ёгоч устунли айвони бор. У бир ва^тлар
ш а^арн и н г жума намози у ^и л ад и ган масжиди булган ва
амир Б ух ор ога келган пай тлард а шу масжидда намоз
у^иган. Амир келганда А ркдан масжидгача гиламлар
тушалган. Б ол о ^о в уз масж идига Р егистон майдони
то м он и дан ^аралса, у н ин г пеш айвони, майдон ёнбош ида-
ги кичкина минораси ва уртасидаги чу^ур ^овуз киш ида
аж о й и б таассурот ^олдиради.
Ч ор минор (1807 йил)
Чор м инорни бо ш ^ач а айтганда х ал и ф а Н и ё з ^ у л
мадрасаси деб ^ам аталади. Бу ёд горл ик сунгги ва^т-
ларда ^урилган обидалар ^ато-
рига киради. У 1807 йилда i^y-
рилган ва ш а^ар н ин г шимоли-
гарбий ь^исмида жойлашган.
Ё дгорлик мураккаб м еъм орч и ­
лик ком плекси булиб, пеш-
айвон си ф ат масжид, бир ^а-
ватли Мадраса, ^овуз в а а ж о ­
йиб пеш то адан иборат.
Т у р тта баланд мезанаси
бор. Улар м и н орага ухшайди,
шунинг учун хдм Чор минор
мадрасаси деб аталади. Асли-
да эса бу м езаналар булмай,
ф а ^ а т б и н о н и н г б адиий бе-
загидир. Улар Х,индистон мас-
жидлари меъморчиликнинг
таъси ри б орли ги ни курсатиб
Бухоро. Болох,овуз масжиди
турибди.

331

www.ziyouz.com kutubxonasi
Л аб и ^ о в у з (X V I I аср)
1^адимий Б у х о р о д а савдо
м айдонлари куп булган. Улар­
дан б ири Л аб и ^ о в у з ^о зи рга-
ча са ^л ан и б долган. Бу май-
дон шу ердаги катта (узунли-
ги 42 метр, эни 36 метр, чу-
^урлиги 5 метр чамаси) ^овуз
ту ф ай л и Л а б и ^ о в у з деб атал-
ган. ^ о в у з катта майдон ни н г
уртасидадир. У 1620 йилда i^a-
зилган. ^ о з и р г и ва^тда ^овуз
таъмирланган ва сув ^уйил-
ган. М ай д о нн и нг ту рт том он и
Бухоро. Н о д и р Д е в о н б е ги ^аш аматли меъморчилик иншо-
м адрасаси
отлари билан ураб олинган.
Р арб ий то м о н и д а Д ев он б еги х о н а^ о си бор. Л аб и ^ о -
вуз м асж и д ин и нг ш ар^ий то м о н и д а Д ев о н б еги мадрасаси
бор. Ш им олий то м о н и д а эса 1578 йилда ^урилган
Кукалдош мадрасаси жойлаш ган. X V II асрнинг йигир-
манчи й иллари да ^урилган дастлабки икки ёд горлик
ай н и ^ са се р н а ^ш ва сер^аш амдир. Бу ерд а ш а^ардаги
то ^ и л а р н и н г ^ам м асин и бир-би ри билан богловчи савдо
кучаси бошланарди.

Тим ва то^илар (X V I аср)


Б у х ор од а энг й и ри к савдо и нш оотлари дан турттаси:
Т о ^ и Заргарон, Т о ^ и Т ел п ак ф у р у ш о н , Т о ^ и С а р р о ф о н
ва А бдуллахон тими са ^л ан и б долган. Т о ^ и л а р Ш а^-
р и сто н н и н г Л а б и ^ о в у з майдонидан Регистон майдони-
гача б орадиган асосий савдо кучасидаги ч о р р а^ал арда
^урилган. М унтазам саккиз бурчакли ички хонага
м а^обатли гум базнинг м ерид и онал ^овургалари бор.
Т о ^ и З а р га р о н д а утти здан о р ти ^ заргарли к д уко н и ва
устахоналар булган. Бу ерд а ^ар хил зеб -зи й н а т
бую млари ясаб сотилган.
Т о ^ и Т е л п а к ф у р у ш о н кучалар ч о рр а^асига ^урилган.
У олти бурчак ш аклида булиб, марказий гумбазда
дарчалар бор.
Т о ^ и Т е л п а к ф у р у ш о н илгари Т о ^ и К и то б ф у р у ш о н
деб аталган, чунки бу ерд а китоблар соти лар эди. Т о ^ и
С а р р о ф о н икки куча ч о р р а^ас и д а булиб, улардан бири
Р егистон том он га ь^араб кетган. Бу то ^ и ш унинг учун
332

www.ziyouz.com kutubxonasi
Т о ^ и С ар р о ф о н деб аталганки, унда куиинча са р р о ф л а р
у ти р и б чет эл пулларини алмаш тирганлар ва пул
майдалаганлар. Б у х о р о н и н г А бдуллахон тими ва то^ила-
ри ^адимий ша^ар р;урилишининг обод, й ири к кучалари-
да са ^л ан и б долган элем ен тлари гин а, холос.
Урта О сиё ва Шарь; м амлакатларидаги б и р о р та
ш а^ард а бунчалик м он ум ен гал ар хи тек ту ра инш оотла-
ри йу^, д еса булади.
Д ев о н б еги х о н а^о си н и н г олд томони Л аб и ^о ву з
сувида ойнадек акс этиб турибди. Ш уни н г учун бу
ёд го рл икни Л аб и ^овуз деб ^ам атайдилар.
LLIapi^ том онида масжид р уп арасид а Н о д и р Д ев о н б еги
мадрасаси (1622 йил) ^ад кутарган. У карвон сарой
си ф а т и д а дурила бошлаган булса-да, кейин ^урилиш
давомида мадрасага айлантирилган. Ш унинг учун унинг
реж аси оддий ва мадрасалар р еж аси га ухшамайди.
З и н д о н ( X V III аср)
X V III аср охи рлари да Ш а^р и сто н н и н г шимоли-гар-
бий бурчагидаги теп али кд а (^ о зи р ги Колхоз кучаси
ур н и д а) Б у х о р о зи ндон и ^урилган. Б и н о куримсиз
булиб, баланд гишт девор билан гир ай л ан ти риб ураб
олинган.
З и н д о н г а ж анубий девордаги пастак пеш тоедан
кирилади. К ичкина х,овли икки ь;анотли тош б ин о га олиб
боради. Унг ^ан о тн и нг бош идаги хонага ^ар зин и
узолмаган кишилар ^амалган.
Б и н о н и н г чап ^анотидаги туртинчи хона кишида огир
таассу рот ^олдиради. У ^ о р о в ул хон а ор^асидаги 5 метр-
ли чу^ур ертуладир. Ер устидаги ^исми дарчали ь^убба,
ертул ага полдаги катта теш икдан тушилади.
З и н д о н .%овлисида ма.^буслар «п ири н ин г» к;абри
^ам да зи нд он ни н г ш ар^ий ва шимолий то м о н л ар и дан
утадиган баланд тор йулак бор.
^ о з и р г и ва^тда зи н д он га Б у х о р о ул каш унослик
м у зейи н ин г э к сп о н атл ари ^уйилган.
Ситораи мо^и хоса саройлари
Ш а^ардан 4 километр н арида шимол то м он д а икки
сарой бор. Улардан бири Б у х о р о н и н г энг охирги амири
Саид Олимхон саройидир. Бу сарой бир ^аватли булиб,
«Г» ?^арфи шаклида ^урилган. Бундан гарчи хал к,
усталари уйма ганчкорликда ва д ев орл арга сурат со-
лиш да аж ойиб майорат н ам уналарини курсатган булса-
333

www.ziyouz.com kutubxonasi
лар-да, ам ирларн и нг, меш чанлик д ид -ф а р о сатл а р и ,
ул ар н и нг б и р -б и р и г а зид д аб дабали ^аш ам атли су-
ратларга учлиги уз акси ни топган. А мир са р о й н и
б езатти р и ш д а Е вро па м еъм орчили гига та^ л и д ^илган.
Б утун шу д аб дабаю ^аш ам атл арга та^ л и д ^и л и б ишлан-
ган сурат ва н а^ш лар ор асид а си то р аи м о ^и хосадаги
« O f; сарой» ( « О ^ зал») га б ери лган п ар д озл ар х а л ^
сан ъ аткорл ари ^у н а р и н и куз-куз ^ и л и б туради.
Бу зални и стеъдодли сан ъ атко р уста Ш и ри н М уродов
бошли!^ бир гуру:^ Б у х о р о усталари курган.
)^озирги в а^тда С и тор аи м о^и хосага Б у х о р о вилоят
у л каш у н осл и к м узейи б у ли м и н и н г э к с п о зи ц и я л а р и ж ой -
лаш тирилган. С арой ^у д у д и д а с а н а то р и й очилган.
С и тор аи м о^и х о сада ам и р н и н г отаси амир А б д ула^ад
^урди рган и кки н чи сар ой ^ам бор. Бу б и н о сарой
^ аё ти н и н г ёд гор л иги булиб, там оман б о ш ^ач а реж а-
лаш тирилган ва б езатилган. ^ о з и р бу иккинчи сарой га
болалар с а н а т о р и й си жойлаш ган.
1^уш мадрасадан ж анубда, зам онави й б и н о л ар ^урили-
ши олиб б о р и л аё тган ж о й д а у н ч а л и к катта булмаган
балан д масжид (XV I аср) ^ад кутар иб турибди. «Баланд »
номи м асж и д ни н г р ш к и б и н оси билан ёгоч у стунли
айвони ж о й л аш ган п о й д ев о р и б илан б улганли ги учун
берилган.
И м о р а тн и н г барча м еъм ори й б ойл и ги ^ о з и р г и пайтда
у н и н г ички том он ^ ^и со б л ан ад и . О л т и н суви ю гурти-
ри лган н аф и с гулли^ ял тирок. катакча тош тахтач ал ард ан
иб о р а т баланд оч-яш ил панель киш ини зав^л ан ти рад и.
П е ш то ^ ч ал ар д аги cep^aiiaM уси м л и к суратидаги
безак IV асрни н г «гулдор» п^ламларига ж уд а ухшайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi
VI. У л к аш уносл ик ни у ргани ш да музей эк с п о н а т л а р и . . . . 277
1. М. Т. О й б е к номидаги У зб ек ис т о н т ар и х и му зейи утмиши
.^а^ида бир неча с у з ........................................................................... 278
2. М узей г у р л а р и ...................................................................................... 280
3. Музей з а л л а р и д а .................................................................................281
VII. М актаб м у з е й и . / .......................................................................................301
1. М актаб м у зейин инг в а з и ф а л а р и .................................................... 302
2. М актаб музе йи сох,асини т а н л а ш .............................................. 303
3. М актаб музейини таш кил э т и ш ....................................................305
4. Мактаб музейи ф о н д л а р и ............................................................... 306
VIII. У лкашунослик т у г а р а г и ..................................................................... 311
1. У лкашунослик тугарагини таш кил з т и ш .................................. 312
2. Улкаш уносликдан амалий м аш гулотлар у ткази ш . . . . 3 2 1

АБДУГОФУР НАБИЕВ

ТАРИХИЙ УЛКАШ УНОСЛИК

О лий ва урта п е да гогик а у^ув ю р т ла ри та-


л аб ал а ри ва у р т а мактаб тар и х ук>итУвчи‘
лари учун у^ув ^улланм а

Тошкент «Уцитувчи» 1996

Т а ^ р и р и я т м у д ир и С’. М ум инов
М у ^ а р р и р Р. М и р ^о ли ^о в
Б а д и и й м у ^ а р р и р М. Кудряш ова
Т е х н и к м у х ар р п р л а 'р : Э. Вильданова, Т. Золотилова
М у с а а д и ^ : 3. Руломова

ИВ № 5285

Т е р и ш га б е р и л д и 20. 04. 95. Б о с и ш га р у х с а т эт и л д и 05. 08. 95. Ф о р м ат и 8 4 X Х 1 0( 8 /3 2 .. К егль 10


шпмоон н си з. Б а н н и к о нв с к а я гари
гари.. О ф с е т б о с м а у с у л и д а б о с и л д и . Ш ар тл и б. л. 17
17,64- f 0,21 ф о р а .
Ш артл и кр. — отт. 18,06. Н а ш р 1 7 ,4 5 -f0 ,3 2 ф о р з . Т и р а ж и 5000. Б у ю р тм а 2766.

« У ^и тув ч и » н а ш р и ё ти , Т о ш к е н т , Н ав о и й кучаси, 30. Ш а р т н о м а 07 —223 —89.

У зб е к и с то н Р е с п у б л и к а с и Д ав л ат м ат б у о г ^ у м и т а с и н и н г Т о ш п о л и гр а ф к о м б и
Н а в о и й кучаси . 30. 1996.

www.ziyouz.com kutubxonasi
М ундари

к . и р и ш ..........................................................
I. У л к а ш у н о с л и к з^а^ида ^ и с ^ а ч а маълум
1. У л к а ш у н о с л и к н и н г т у р л а р и .......................................................... 8
2. Т а р и х и й у л к а ш у н о с л и к н и н г рив ож л ани ш и. 1917 йилга
^адар улкан и у рганиш м а с а л а с и .................................................... 10_
3. Урта О с и ё тар и х и н и ур гани ш да рус ш арк;ш уносларининг
роли ........................................................................................................ lb
4. Рус ш ар ^ш у н о с л и ги н и н г м а^ ал л ий т ар и х ч и л и к к а таъ-
с ири .............................................................................................................. 30
5. Т а р и х и й у л к аш у н о с л и к н и н г 1917 йи лдан к ейинги а^воли . 34
6. У л к аш у но сл ик нин г асосий м а н б а л а р и ........................................ 3^
II. У л к а ш унос л ик да а р х е о л о г и я н и н г р о л и .............................................. 41
1. Рус ш ар ^ш у но сл иги ва а р х е о л о г и я .............................................. 43
2.(_Узбекистонда а р х ео л о г и я н и н г р и в о ж л а н и ш и ....................... 45
I. Ибтидоий жамоа д а в р и ..................................................................... 46
1. О н а уруги даври ( м а т р и а р х а т ) .................................................... 50
2. О н а у р угинин г р и в о ж л а н и ш и ..........................................................51
3. К алт а м и н о р л и к л а р ч а й л а с и .......................................................... 54
4. О т а уруги даври. М е т ал л н и н г т а р ^ а л и ш и .............................56
5. С у го р иш н инг келиб чи^иш и ...............................................61
II. 1 \улдорлик жамияти д а в р и ................................................................62
III. Феодализм д а в р и ................................................................................. 69
1. У^увчиларни ар х ео л о г и я га оид м аълум отлар туплаш га
ургатиш ...................................................................................................75
2. « И б т и д о и й ж ам о а ту зу м и » м авзуини ургани ш да а р х е о л о ­
гияга оид маъ лум отлардан ф о й д а л а н и ш ...................................79
III. У лкаш уносликда этнографиянинг а ^ а м и я т и .............................91
1. Узбек хал^и тугр исид аги э т н о г р а ф и я г а оид дастлабки
маълумотлар .............................................................................................93
2. Узбек эт н о г р а ф и я с и ........................................................................... 104
3. «XV I асрда У з б ек и с т о н д а м адан иятн инг р ив о ж л ани ш и»
мавзусини ургани ш да э т н о г р а ф и я г а оид маълум отлардан
ф о й д ал а н и ш у с л у б л а р и ........................................................................... 115
IV. Т о п о н и м и к а — улка т а р и х и н и у р ган и ш н и н г асосий манбала-
р ид ан бири .............................................................................................123
1. Т о п о н и м и к а ту ш унчаси ва у ни нг м о ^и я ти з^а^ида ■ №
2. Улка тар и х и н и у р гани ш да т о п о н и м и к м атериал туплаш ва
улардан ф о й д а л а н и ш ...................................■................................129
3. Бу х оро, I^aiiiрадаре ва С у р х о н д ар ё в ил о ятл ар и топоним и -
касини у р г а н и ш ....................................................................................... 172
4. С а м ар к а н д вилояти т о п о н и м и к а с и ва уни у р ганиш . . 210
5. ,Х оразм вилояти т о п о н и м и к а с и д а н дарсд а ф о й д ал а н и ш . 235
6. Ф а р г о н а воДийсидаги р ш л о ^ , шах,ар н о м л ар инин г келиб
чи^иш т ар их и ни даре ж а р а ён и д а у р г а н и ш .............................246
V. У л к аш у но сл ик ни у р гани ш да а р х и в ш у н о с л и к н и н г у р ни . 263
1.|_Марказий давлат архиви ф о н д л а р и .............................................. 264
2.i Учбеки стон Ре с п у б л и к а си М ар к аз ий да влат архиви . . 265

www.ziyouz.com kutubxonasi

Вам также может понравиться