Вы находитесь на странице: 1из 99

Ўзбекистон давлат санъат ва маданият

институти хабарлари
Журнал бир йилда тўрт марта нашр этилади
Бош муҳаррир -
Йўлдошев Иброҳим Жўраевич
филология фанлари доктори, профессор

Бош муҳаррир ўринбосари –


Холиқулова Гўзал Эркиновна
санъатшунослик фанлари номзоди, доцент

Таҳрир ҳайъати
Тешабой Баяндиев – санъатшунослик фанлари доктори, профессор
Мухаббат Туляходжаева – санъатшунослик фанлари доктори, профессор
Ильдар Мухтаров – санъатшунослик фанлари доктори, профессор
Сарвиноз Қодирова – санъатшунослик фанлари доктори, профессор
Абдусалом Умаров – социология фанлари доктори, профессор
Абдухалил Маврулов – тарих фанлари доктори, профессор
Дилафрўз Қодирова – санъатшунослик фанлари доктори
Шавкат Шарипов – педагогика фанлари доктори, профессор
Ҳамдам Исмоилов – филология фанлари номзоди, доцент
Зебо Қосимова – педагогика фанлари номзоди, доцент
Бўри Қодиров – тарих фанлари номзоди, доцент

Жамоатчилик кенгаши
Акбар Ҳакимов – Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси академиги
Бахтиёр Сайфуллаев– педагогика фанлари номзоди, профессор
Оқилхон Иброҳимов – санъатшунослик фанлари доктори, профессор
Камола Акилова – санъатшунослик фанлари доктори, профессор
Замира Ишанходжаева – тарих фанлари доктори, профессор

Нашрга тайёрловчилар
Н.Раимқулова, Х.Файзуллаева, А.Кошелева, М.Содиқова

Мақолада келтирилган фактларнинг тўғрилиги учун


муаллиф масъулдир.

Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги томонидан


2015 йил 14 декабрда 0862-рақам билан рўйхатга олинган.

Журнал Ўзбекистон Республикаси


Олий Аттестация Комиссияси Раёсатининг
2017 йил 29 ноябрдаги 245/6-сонли қарори билан
Санъатшунослик фанлари бўйича диссертациялар юзасидан
асосий илмий натижаларни чоп этишга тавсия этилган
илмий нашрлар рўйхатига киритилган.

ISBN 2181-8932

2018/1(5)
Журнал саҳифаларида

1. И.Йўлдошев. Миллат тили – миллат маданияти......................................................................3

I.ТЕАТР ВА КИНО
1. М.Қодиров. Театримиз истиқболини ўйлаб..................................................................................8
2. М.Туляходжаева. К вопросу режиссерской интерпретации трагедий Шекспира на сцене
театра.................................................................................................................................................14
3. Э.Ёрбеков. Мумтоз адабиёт намуналари ижросини ривожлантиришнинг ўзига хос
хусусиятлари.......................................................................................................................................20
4. А.Кудрявцев. Сценическое искусства и современность............................................................23

II. МУСИҚА САНЪАТИ


1. С.Жумаев. Соз ва созгарлик.........................................................................................................26
2. С.Маликова. “Дирижерлик” фани ва уни ўқитишнинг ўзига хос хусусиятлари...................29
3. Р.Алланбоев. Ёшлар маънавиятини шакллантиришда мусиқа санъатининг ўрни.................36
4. Ф.Мухамедова. Некоторые аспекты фортепианного образования в Узбекистане..................41

III.САНЪАТ ТАРИХИ, ФАЛСАФАСИ ВА НОМОДДИЙ МАДАНИЙ МЕРОС


1. М.Усмонов. Маънавий ва маданий меросни асрашнинг ҳуқуқий асослари.........................45
2. Қ.Нишонбоева. Ислом Каримов – Мустақил Ўзбекистон бунёдкори.....................................49
3. Т.Расулова. Захир-ад-Дин Мухаммад Бабур – царь и поэт.......................................................54
4. О.Аҳмедова. Табиат ва коинотга оид билим ва урф-одатларни илмий талқинлар асосида
ўрганиш масалалари.........................................................................................................................59

IV. ПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ


1. М.Абдужаббарова. Ўзбек халқи томоша санъатида миллий ғоянинг ўрни............................64
2. А.Баҳриев. Мусиқа таълимида ёш хусусиятлари масалалари..................................................68
3. Ж.Маматқосимов. Талаба шахсини шакллантиришга таъсир этувчи маънавий омилларнинг
ижтимоий-педагогик асослари.........................................................................................................72
4. В.Юсупова., А.Абдышаева. Инновационное педагогическое сотрудничество -
обмен опытом....................................................................................................................................78

V. ЁШ ТАДҚИҚОТЧИ
1. Д.Раҳматуллаев. Ўзбек киносида миллий маънавиятимиз тамойиллари (“Йўл бўлсин” ва
“Чашма” фильмлари мисолида).......................................................................................................82
2. Х.Файзуллаева. Маданият ва санъат муассасалари фаолиятини самарали бошқаришда
иқтисодий омиллардан фойдаланиш масалалари..........................................................................85

VI. ЯНГИЛИКЛАР
1. Халқаро миқёсидаги давра суҳбати............................................................................................90
2. Саҳна сухандони...........................................................................................................................92
3. Кенг ислоҳотлар йўлида...............................................................................................................93
4. Ҳайратлар бешиги.........................................................................................................................95
5. Бетакрор дўстлик муносабатлари................................................................................................96
6. Муносиб ҳисса...............................................................................................................................97

2 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Муҳаррир минбари

Иброҳим ЙЎЛДОШЕВ
филология фанлари доктори, профессор

МИЛЛАТ ТИЛИ –
МИЛЛАТ МАДАНИЯТИ
Тил ва маданият масаласи жуда қадимдан ўта долзарб мавзулардан бири бўлиб келган. Чунки тил орқали ҳар бир
миллатнинг хулқи, одоби, маънавияти, маданияти, қолаверса, миллат сифатида нечоғлик ўрин эгаллаганлиги маълум
бўлган. Шу боис улуғ аждодимиз Юсуф Хос Ҳожиб “Одобнинг боши тилдир” деб бежиз айтмаган. Буюк Навоий бу
тилда “Хамса”ни битиб, бу тилнинг ўрнини бежиз юксакликка кўтармаган. Устоз Навоий айтганидек, “Тилга эътибор –
элга эътибор”дир. Демак, ҳар биримиз ўз она тилимизга эътиборли бўлишимиз, уни ардоқлашимиз, келажак авлодга
нафосат ва назокатли тилимизни бутун гўзалликлари билан етказишимиз лозим. Бу иш бугунги авлоднинг келажак
авлод олдидаги энг муқаддас бурчидир.

Бугун юртимизда ҳар бир соҳада буюк ўзгаришлар, маънавияти ва маданияти такомилининг бош омилларидан
ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Давлатимиз раҳбарининг бири бўлиб келган. Она тилимиз келажагини таъминлаш
бевосита ташаббуслари билан Ўзбекистоннинг буюк – халқимиз маданиятини асрашдир, унинг боқийлигини
келажагини таъминлаш борасида катта марралар сари таъминлаш бугун учун, айниқса, муҳимдир. Бугунги давр
интилмоқдамиз. Дунё миқёсида ўта мураккаб бир вазият шуни тақозо этмоқда.
бўлиб турган замонда ҳар биримиз бўлаётган ислоҳотлар Тил хусусида билдирилган фикрлар турлича, лекин
борасида ўз улушимизни қўшиш сари шижоат қилишимиз ҳақиқат шуки, тил бениҳоя муқаддас ва мўътабардир.
лозимдир. Бу юрт, бу ўлка қадимдан жаҳон маданияти У инсонни шакллантирган, тараққиёт сари етаклаган,
ривожига катта улуш қўшиб келган. Манбаларда унинг ақл неъматларини ифода этиб, тафаккур гулшани
айтилганидек, “Цивилизация, жумладан, Юнонистонда дарвозаларини очган тенгсиз бир робитадир. Шундай
нафосат, Ҳиндистонда дин, Оврупода моддий-техника бир буюк эҳтиром ва эъзозга сазовор бўлган тилларнинг
тараққиёти, Туронда эса ахлоқ шаклида вужудга келган... кечмиши бир хил эмас, албатта. Тарих саҳнасида ўзбек тили
Қадимий Туронда ахлоққа катта эътибор билан қарашган. не машаққатлар билан омон қолди. Ахир, тил – миллатнинг
Юксак инсоний фазилат, инсонни миллатидан қатъи назар, руҳи, дейилади, тил ўлса, миллат ҳам тамом бўлади.
барча мавжудодларнинг сарвари сифатида қадрлаш, Бунга мисоллар камми? Сибир халқларини ўйлаб кўринг,
маънавий камолот ва етуклик, адолат, инсоф, диёнат ва имон уларнинг тиллари йўқ бўлиши билан бирга исмлари ҳам
каби хусусиятлар тирикликнинг бош мазмуни сифатида ўзгариб кетди. Бутун Европа тилларининг шаклланишида
тушунилган” (1.Б.106-107). Биз яхши биламизки, юртимизда етакчи тил вазифасини бажарган буюк лотин тили, Шарқ
ахлоқ масаласи бениҳоя серқамров, мағзи тўқ, қиёси тилларининг бобоси деб атаганимиз санскритча тамоман
йўқ тушунча сифатида ардоқлаб келинади. “Маънили ва тугаб битди. Ёки яқин ҳудудларимизда кенг қулоч ёйиб
бежирим гапира билиш, нутқ дарёсидаги мақбул ва номақбул тараққий этган сўғд тили, паҳлавий, парфиён тилларининг
тўлқинларни илғай олиш, сўзнинг орқа-ўнгини, муносиб кечмишини эслайлик. Ёки Шимолий Америкадаги алгонкин
ўрнини фарқлай билиш, нутқий фаҳму фаросат, тарҳли нутқ тиллари микрооиласига кирувчи массачуси ҳамда могикан
одоби каби фазилатлар Туронда инсон умумий ахлоқининг, тилларининг тақдири ҳам йўқлик билан якунланди. Ёки
маънавий расолигининг таянч устунларидан саналган” қадимги Вавилонияда кенг тарқалган аккад тили, эрамиздан
(2.Б.43). Демак, тил ва нутқ масаласи қадимдан миллат олдинги III асрдан эрамизнинг IV асрига қадар Ғарбий Осиёда

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 3


Муҳаррир минбари
яшаган оромийларнинг оромий тили, шунингдек, қадимги
Финикиядаги финикий тили, қадимги миср тили негизида
“Дунёнинг энг ажиб, энг сирли ва
пайдо бўлган копт тили каби тилларнинг тақдири ҳам йўқлик сеҳрли саёҳатларидан бири Сўз оламига
билан якун топиб, тарих саҳнасидан тушиб қолди. Шунинг саёҳатдир. Негаки, Сўз яратилишдан
учун ҳам тилимизнинг бугунги ривожи ва жаҳон тиллари мўъжиза. Аввал Сўз бўлган, дейилади
муқаддас китобларда. ... Сўзнинг илдизига
орасидаги муносиб ўрни учун беадад шукурлар қилишимиз
етган киши дунёнинг тагига етгандек
керак. Тўғри, тилимиз ҳам ўз тарихий тараққиёти давомида баҳра топади. Инсоният тарихи сўзлар
кўп синоатлардан муваффақиятли ўта олди. У дунё тиллари қисматида яшириниб ётар экан”
уммонига келиб қуйилгунга қадар қаердадир шовуллаб
шиддат билан оқди, қаердадир тарих йўлидаги дамбага дуч
келиб, шиддатини секинлатди, яна дамбани ошиб ўтиб ўз
ўзанида тил уммони сари интилди. Тилимизнинг бугунга Иккинчи бир ҳолат: XX аср ўзбек халқи маданий ҳаётида
қадар омон-эсон келишининг асосий боиси халқимизнинг Давлат тили ҳақидаги Қонуннинг қабул қилиниши қанчалик
ўз она тилини жонидан севиши, ардоқлашидадир. Зеро, бу муҳим бўлган бўлса, 2016 йилнинг 13 майида Биринчи
ҳақда бундан минг йил аввал буюк бобокалонимиз Маҳмуд Президентимиз Ислом Каримов томонидан имзоланган
Кошғарий айтган эди: “Худо давлат қуёшини турклар “Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили
(ўзбеклар – И.Й.) буржида яратди. Фалакни ҳам шулар ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида”ги
мулкига мослаб айлантирди. Уларни турк (ўзбек) деб атади, Фармон ҳам XXI аср ўзбек халқи маданий ҳаётида
мулкка эга қилди, уларни замонамизнинг ҳоқонлари қилиб оламшумул аҳамиятга эга бўлди. Демакки, биз тарихан
кўтарди. Замон аҳлининг ихтиёр жиловини шулар қўлига тилимиз шайдосимиз. Шундай бўлиши ҳам керак. Ўзбек
топширди, халққа бош қилди, буларни тўғри йўлда юришга тилининг юрти, Ватани – Ўзбекистон, давлат сифатида уни
қодир қилди. Буларга қарашли кишиларни ғолиб қилди. ҳимоя қиладиган, тараққиётини, қонуний асосларини тўлиқ
Уларга қарашли кишилар мақсадларига етиб, бебошлар таъминлайдиган ҳам шу юртдир. Эндиги вазифамиз, асрлар
ҳалокатидан қутулди. Уларнинг ўқларидан сақланмоқ учун давомида халқимиз томонидан кўз қорачиғидек асраб
уларнинг хатти-ҳаракатларини маҳкам тутмоқ ҳар ақлли келинган, Кошғарий, Навоий каби боболаримиздек буюк
кишига лойиқ ва муносибдир. Буларга яқин бўлиш учун инсонларимиз бу тил яшаб кетиши, тараққий этиши учун
энг асосий йўл – уларнинг тилларида сўзлашишдир, чунки бутун ҳаётларини бахшида этган тилимизнинг бутун борлиғи
улар бу тилда сўзлашувчиларга яхши қулоқ соладилар, билан келажак авлодга етказишдир. Чунки тил – миллатнинг
ўзларини яқин тутадилар, уларга зарар бермайдилар. руҳи, тил яшаса, миллат ҳам яшайди. Демак, бугун ҳам
Ҳатто улар тил туфайли ўз паноҳида турган бошқаларнинг она тилимиз олдидаги масъулиятимиз ортса ортганки,
гуноҳини ҳам кечиб юборадилар” (3, 21). Маҳмуд Кошғарий камаймаган.
томонидан бундан минг йил аввал айтилган мазкур Тил ҳодисаси – ажойиб ҳодиса. Ҳар қандай тил унинг
фикрлардан кўриниб турибдики, халқимиз азалдан она сўзлари билан гўзал. Буни биз баъзида ё сезамиз, ё
тилисининг муҳиби, уни муқаддас билиб, ардоқлаб келган. сезмаймиз. Бу ҳолатни буюк шоиримиз Эркин Воҳидов
Халқимизнинг ана шу хусусиятлари туфайли тилимиз қуйидагича таърифлайди: “Дунёнинг энг ажиб, энг сирли ва
тарихнинг барча синовларидан омон-эсон ўтиб, бугунги ёруғ сеҳрли саёҳатларидан бири Сўз оламига саёҳатдир. Негаки,
кунларга етиб келди. Миллатимиз табиатидаги кўп минг Сўз яратилишдан мўъжиза. Аввал Сўз бўлган, дейилади
йиллик тил севгисини бугун ҳам тўлиқ кузатишимиз мумкин. муқаддас китобларда. ... Сўзнинг илдизига етган киши
Эътибор беринг: агар Сиз бирон-бир хорижий тилда улар дунёнинг тагига етгандек баҳра топади. Инсоният тарихи
мамлакатида улар тилида чиройли қилиб маъруза ўқисангиз, сўзлар қисматида яшириниб ётар экан” (4.Б.5).
улар таажжубга тушишмайди, гўёки, Сиз уларнинг тилини Ҳеч ўйлаб кўрганмисиз – “бекат” сўзининг русча
билишингиз шартдек. Магарки, бир хорижлик меҳмон “остановка” сўзи маъноси билан қандай боғлиқлиги бор? 5
бизнинг юртимиздаги ҳар қандай тадбирда тилимизда қўпол жилддан иборат “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да бу сўзга
қилиб бўлса ҳам икки оғиз сўз билан “Ассалому алайкум, қуйидагича изоҳ берилган: “БЕКАТ 1 map. Қадимда йўлларда
азиз дўстлар” деса бўлди, биз ўрнимиздан туриб уни карвонлар ва йўловчилар тўхтаб дам оладиган махсус жой,
олқишлаймиз. Маърузадан кейин у билан юз йиллик дўстдек манзил. 2 map. Почта станцияси. 3 Йўловчиларнинг бирор
илиқ муносабатда бўламиз. Чунки бу хислат бизга минг транспорт тури (мас, автобус, трамвай ёки метро)га чиқиш
йиллар аввалдан насиб этган. ва ундан тушишлари учун белгиланган жой. 4 кўчма Ҳаётда

4 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


И.ЙЎЛДОШЕВ. Миллат тили – миллат маданияти
босиб ўтиладиган йўлнинг маълум босқичи, марраси” йигирма йилдан буён телевидение, радио бу сўзни айтавериб,
тарзида изоҳлар берилган (5.Б.214). Бу изоҳлар тушунарли, газета ва рекламаларда бу сўзни ёзавериб чарчашди-ку!
лекин тилимизда “бекат” сўзининг феъл шакли борми? Сабаби – халқимиз “уя” сўзининг телефонга нима алоқаси
Жавоб – Йўқ. борлигини ҳануз ҳазм қила олмай қабул қилмаяпти.
Қизиқ бир ҳолат: туркий тиллар ичида турк тилида “bekle- Бу “уяли телефон”, агар сўз дейиш мумкин бўлса, рус
mek” феъли бор. У “кутмоқ” дегани, лекин турк тилида тилидаги “сотовый телефон” сўзининг сўзма-сўз таржимаси
“кутмоқ” феълининг ўзи сўз сифатида мавжуд эмас. Энг натижасида пайдо бўлди. Ўша даврда сўз ижодкорлари
қизиғи, туркчада “beklemek” феъли бўлгани ҳолда “бекат” бу бирикманинг ўзбекчасини ясашда “сотовый” сўзининг
сўзи йўқ, унинг маъносида “duraĝ” қўлланади (“duraĝ”– луғат (“Русча-ўзбекча луғат”)даги “арининг (асаларининг)
“кутиб турмоқ” маъносидаги “durmak” феълидан ясалган уяси” маъносини олиб, “уяли телефон” бирикмасини
бўлиб, “кутиш жойи”, “манзил” маъноларини ифодалайди). ясашди. Билмадикки, тилнинг асосий ҳаками – халқ, халқ
Ўзбек тилида эса “beklemek” – “бекламоқ” феъли мавжуд қабул қилсагина сўз тилда яшайди, умри узоқ бўлади. Тил
бўлмаган ҳолда, “бекат” от шакли мавжуд. Демак, “бекат” ҳеч қачон зўравонликни кўтармайди, у ҳам инсон сингари
сўзи қадимги туркий тилдаги “бекламоқ” феълидан ясалган, эркинликка ўрганган. Эслайлик, бир муддат “жумҳурият”,
фақат ўзбек тилида бу феъл истеъмолдан чиқиб кетган. “ноҳия”, “рўзнома”, “тайёра”, “тайёрагоҳ”, “вилоят” каби
Худди, “ёзмоқ” феъли қадимда ғарбий туркий халқларга сўзларни муомалага киритиш борасида роса тортишдик.
тааллуқли бўлиб, “битмоқ” феъли кўпроқ шарқий туркий Орадан чорак аср ўтиб тилимизда “республика”, “туман”,
халқларга оид бўлгани сингари. “газета”, “самолёт”, “аэропорт”, “вилоят” сўзлари ҳеч
Иккинчи бир ҳолат: ўзбек тилида “кўз остига олмоқ” қандай мажбурийликсиз ўз ўрнини эгаллади. Хўш, “сотовый
ибораси бор. Унинг маъноси “ўзиники қилиш, фойдаланиш телефон” борасида қандай йўл тутиш лозим эди? Бунинг
ва шу каби мақсадда мўлжаллаб қўймоқ”дир. Масалан, йўли оддий. Сўз ўзлаштиришнинг асосий қоидаларидан
бирон-бир киши ўзига маъқул бўлган нарсани олиш учун бири – аслий тилдаги сўзнинг маъносидан келиб чиққан
олдиндан кўз остига олиб қўяди. Турк тилида ҳам худди ҳолда ўзлаштириб олинаётган тилда янги сўз ясаш. Бу
шунга ўхшаш ибора бор, яъни “gōz altina almak”, лекин унинг телефон тури илгаригидек бир жойда турадиган (стационар)
ҳозирги турк адабий тилидаги маъноси “ҳибсга ёки қамоққа телефондан фарқли бўлиб, уни қўлда ёки чўнтакда олиб
олмоқ” демакдир. Семантик жиҳатдан умумийлик бор, яъни юриш мумкин эди. Шунинг учун ушбу моҳиятдан келиб
ўзбекчада инсон кўзи билан “ҳибсга олади”, туркчада эса чиқиб, уни “қўл телефони” ёки “чўнтак телефони” десак
умуман ҳақиқий ҳибсга олинади. Бу мисоллардаги асосий маъқул бўлар эди. Зотан, халқ тилида бу тарзда қўлланмоқда
объект ўзбекча “ост” ва туркча “alt” сўзларидир. Худди ҳам.
“ёзмоқ” ва “битмоқ” феъллари сингари “ост” шарқий туркий Шунга ўхшаш узоқ йиллардан буён ўз манзилини топа
халқларга, “alt” эса ғарбий туркий халқларга хосдир. Шу олмай юрган сўзлардан бири – рус тилидаги “наушник”
ўринда яна бир фикр: қадимги Олтин Ўрда номи ҳақида сўзидир. Уни кўп ҳолларда “қулоқчин” тарзида ишлатиб
турли қарашлар борлиги ҳаммамизга маълум. Қайсидир келмоқдамиз. Қайсидир пайтлар рус тилидаги айни
манбада ҳақиқатан ҳам олтин ишлови бисёр берилган шакли – “наушник”ни адабиётларимизда ҳам айнан
сарой сифатида талқин қилинса, яна бир бошқа манбада қўллаб келдик. Сўзлашув тилимизда ҳануз “наушник”
“олтин” сўзининг асли қадимги туркий тилдаги “алтын” деймиз. Кейинги вақтларда унинг ўрнида, асосан, оммавий
сўзи билан боғлиқ ҳолда асосланади. Бизнингча ҳам шу ахборот воситаларида, “қулоқчин” шаклини муомалага
вариант ҳақиқатга яқинроқ. Филология фанлари номзоди, киритишга кенг ҳаракат қилинмоқда. Нимагадир, бу сўз
доцент Қаюм Каримов қаламига мансуб “Қадимги туркий ҳам “уяли телефон” сингари халқ тилига сингмаяпти.
тил луғати (X-XII асрлар)”да “алтын” сўзига қуйидагича изоҳ Нега? Жавоб топишга ҳаракат қиламиз: 5 жилддан иборат
берилади: “АЛТЫН ост; қуйи, паст; олдда; қуйидаги, пастки” “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”га мурожаат қиламиз:
(6.Б.67). “Ўзбек тилининг изоҳли луғатида” “ўрда” сўзи “ҚУЛОҚЧИН Тушириб қўйиладиган қулоқлари бор иссиқ
изоҳи қуйидагича берилган; “ЎРДА map. 1 Туркий ва мўғул телпак. Эҳсон Эртоев пальтосига ўралиб, қулоқчинини
халқларида ҳукмдор, хон қароргоҳи, қалъа” (6.Б.163). Демак, туширган¬ча, қишлоқдан чиқиб кетди. Ш. Холмирзаев,
худди “пойтахт” сўзи сингари “олтин ўрда” ҳам қўл остидаги Бодом қишда гуллади. Эгнида пўстин, бошида қулоқчин,
қалъа – пойтахт маъносини ифодалаган бўлиши мумкин. оёғида пўстинли этик, бўйнида санитар сумкаси. Ойдин,
Бугунги тилимиз тараққиёти билан боғлиқ яна бир ҳолат: Суҳбати жонон”. Изоҳдан тушуниладики, тушириб
ҳеч ўйлаб кўрганмисиз, нима учун биз сўзлашув тилимизда қўйиладиган қулоқлари бор бўлган телпакнинг бир турига
“уяли телефон” бирикмасини ҳеч ишлатмаймиз? Ахир,
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 5
Муҳаррир минбари

қулоқчин, дейилмоқда. У ҳолда, айтиш мумкинки, қулоқчин Албатта, янгича сўз – “қулоқлик”ка бирданига қулоқнинг
– телпакнинг бир тури бўлиб, унинг бошқа телпаклардан ўрганиши осон кечмайди. Лекин “қулоқчин”га нисбатан бу
фарқи – бундай телпак турида совуқ пайтларда тушириб сўз предмет маъносига анча яқинроқдир.
қўйиладиган қулоқлари (қулоқчинлари эмас – И.Й.) бор. Мен илмий изланишлар борасида ҳеч бир қадимий ёзма
Яъни тушириб қўйиладиган қулоқлари бор телпак турига манбаларда “ўқитувчи” сўзини учратмадим. Унинг ўрнида,
нисбатан қулоқчин дейилмоқда. Лекин изоҳнинг биринчи асосан, устоз, муаллим, мударрис, домла каби сўзлар
мисолида “Эҳсон Эртоев пальтосига ўралиб, қулоқчинини қўлланганининг гувоҳи бўлдим. Мактабда, институтда ўқиган
туширганча, қишлоқдан чиқиб кетди”, дейилади. Мисолдан вақтларимизда устозларга “домла” деб мурожаат қилганмиз.
англашиладики, Эҳсон Эртоев телпагининг қулоқчинини Таъкидлаш лозимки, ўтган асрнинг 60-йилларида устозга
туширганча, қишлоқдан чиқиб кетган. Бу ерда “қулоқчин” “домла” деб мурожаат қилсак, улардан баъзиларининг жаҳли
телпакнинг қулоқларига нисбатан қўлланмоқда, телпакка чиқиб: “Домла мачитда бўлади, мени домла деб чақирма”, –
нисбатан эмас. Иккинчи мисолда эса, вазият бошқача: дер эдилар.
“Эгнида пўстин, бошида қулоқчин, оёғида пўстинли этик, “Домла” сўзи, рус тилшунос-тарихчиси Е.Поли­ ва­
бўйнида санитар сумкаси”. Бу ўринда “қулоқчин” шахснинг новнинг ёзишича, араб тилида “ўқимишли, тақводор
бошидаги телпак сифатида талқин қилинмоқда. 2 жилдли одам” маъносини ифодаловчи “мулла” сўзига хитой
“Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да “қулоқчин” сўзига айни тилида “буюк”, “катта” маъноларини англатувчи “до”
изоҳ берилган ва унга қуйидаги мисол илова сифатида олд қўшимчасини қўшиш орқали ўзбек тилида ясалган
берилган: “Қулоқчиннинг қулоқларини тушириб олмоқ”. сўз бўлиб, “буюк устоз”, “буюк донишманд”, “катта
Демак, яна бир бор айтамизки, қулоқчин – телпакнинг ҳурматга эга устоз” маъноларини билдиради, яъни
қулоқларига эмас, телпакнинг турига нисбатан қўлланмоқда. мавлоно дегани (7.Б.116-117). У вақтлар “устоз” деб
Биз эса сўзлашувда, асосан, телпакнинг қулоқларини мурожаат қилиш биз томонларда (Қўқон атрофида)
“қулоқчин” деймиз. Ана сизга масала! Бу ҳолат кимгадир умуман бўлмаган. Муаммо эдики, нима дейиш
эриш туюлиши мумкин, лекин Халқ шоиримиз Эркин керак? Устозга мурожаат қилиш учун қандай сўздан
Воҳидовнинг юқорида келтириб ўтган фикрларини яна бир фойдаланиш лозим? “Ўқитувчи!” ёки “Ўртоқ ўқитувчи”,
бор эслайлик: “Сўзнинг илдизига етган киши дунёнинг тагига “Ўқитувчи, мумкинми?” тарзида мурожаат қилиб
етгандек баҳра топади. Инсоният тарихи сўзлар қисматида бўлмайди-ку! Ўйлаб қоламиз: у ҳолда “ўқитувчи” сўзи
яшириниб ётар экан”. Агар бугун биз бундай сўзлар қандай ва қачон тилимизда муомалага кирди? Савол
борасидаги иккиланишларга барҳам бермасак, келажакда ўринли. Менимча, ўтган асримиз бошларида – диний
нима бўлади? Шу нуқтаи назардан қарасак, биз хоҳлаганча масалалар билан боғлиқ қатағонлик, қама-қамалар
русча “наушник” ўрнида “қулоқчин” деб ёзганимиз билан, авж олган даврда зиёлиларимиз қандай сўз бўлишидан
халқ қабул қилмаса, “уяли телефон” сингари бефойда бўлиб қатъи назар, арабча сўзларни ишлатишдан шунчалик
қолаверади. Бир ўйлаб кўрайлик, қардош туркий тилларда юрак олдириб қўйишган бўлсалар керак. Ҳатто, уйидан
бу сўзнинг йўлдоши учрайдими? Мен билган турк тилида араб ёзувидаги китоб чиқиб қолса, у диний бўлмаса
уни “kulaklik – қулоқлик” дейдилар, бу сўз турк адабий ҳам, унинг эгаси қамоққа тортилган, дейишади. Демак,
тилида ҳам, халқ тилида фаол қўлланади. Умуман, – лик/– арабча ёки арабча деб ўйланган сўзларни қўллаш
лиқ қўшимчаси билан сўз ясалиш ҳодисаси туркий тиллар андишали бўлиб турган шундай бир қора долғали даврда
тарихида қадимдан мавжуд бўлган. Ҳозирда ҳам бу қўшимча унинг ўрнига янги замонавий сўз топиш эҳтиёжи пайдо
ўзбекча сўзларни ҳосил қилувчи энг фаол морфемалардан бўлди. Асосий манба рус тили деб топилди ва у тилдаги
бири саналади. Масалан, у туб туркий сўзларга қўшилиб, от “учитель” сўзига мурожаат қилинди – “учить” ўзбекчада
ва сифатларнинг турли типларини ҳосил қилади, хусусан, бу “ўқитмоқ” бўлганлиги боис ундан “ўқитувчи” – яп-янги
аффикс бирор иш, машғулот ёки нарса учун мўлжалланган сўз туғилди. Шу тариқа бугунги кунимизда ҳам ушбу сўз
предмет ёки нарса отини ясашда иштирок этади. Турк кенг фаолиятда.
тилидаги “kulak + lik = kulaklik” худди шу аснода ясалган. Кўпчилик ёши улуғларимиз ўтган асрнинг
Ўзбек тилида ҳам бу қўшимча иштирокида “кийимлик”, 90-йилларидаги ўзбек тили билан боғлиқ масалаларни
“ёзлик”, “қишлик”, “ошлик”, “уруғлик” каби кўплаб сўзлар яхши эслаймиз. Гўё юртимиздаги ҳар бир инсон –
ясалган. Шу нуқтаи назардан ёндашсак, ўзбек тилида ҳам хоҳ муҳандис, хоҳ математик, умуман, қайси касб
бу сўзни “қулоқлик” тарзида берсак, атасак бўлмасмикан? эгаси бўлишимиздан қатъи назар, ҳар биримиз

6 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


И.ЙЎЛДОШЕВ. Миллат тили – миллат маданияти
тилшунос бўлиб кетдик. Тилимиздаги кўплаб сўзларни кейин, яъни бугун эътибор бериб қарасак, таклиф
ўзбекчалаштириш бўйича ўз таклифларимизни этилган сўзларнинг айримларигина тилимиздан ўз
бердик. Хусусан, “самолёт”ни “тайёра”, “аэропорт”ни ўрнини эгаллабди. Зеро, тилда қайси сўзни қўллашда
“тайёрагоҳ”, “газета”ни “рўзнома”, “журнал”ни “ойнома” асосий ҳакам – халқдир. Халқ қабул қилсагина, у сўз
ёки “жарида”, “факультет”ни “куллиёт”, “институт”ни абадийдир.
“олийгоҳ”, “университет”ни “дорулфунун”, “радио”ни Кўриниб турибдики, сўз ва унинг нутқдаги ифодаси,
“овознигор”, “автобус”ни “серкурси”, “республика”ни маъно-моҳияти шунчаки эътиборсиз қолдирадиган ҳодиса
“жумҳурият”, “область”ни “вилоят”, “район”ни эмас. Демак, тил масаласи, унга эътибор ва эъзоз кўрсатиш
“ноҳия” ёки “туман” кабилар билан алмаштириш миллат маданияти ва миллат маънавияти учун бефарқ
таклифлари оммавий ахборот воситаларида деярли бўлмаган ҳар бир юртдошимизнинг муқаддас ва беминнат
ҳар куни муҳокама қилинди. Орадан салкам 30 йилдан бурчи эканлигини унутмаслигимиз лозим.

Адабиётлар рўйхати
1. Жўраев Н. Агар огоҳ сен... –Тошкент: Ёзувчи, 1998. -246 б.
2. Маҳмудов Н. Маърифат манзиллари. –Тошкент: Маънавият, 1999. -63 б.
3. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк (Туркий сўзлар девони). I жилд. –Тошкент: Mumtoz-so‘z, 2016. -388 б.
4. Эркин Воҳидов. Сўз латофати. –Тошкент: Ўзбекистон, 2014. -150 б.
5. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-жилд. –Тошкент: ЎзМЭ, 2006. –680 б.
6. Каримов Қ. Қадимги туркий тил луғати (X-XII асрлар). –Тошкент: Mumtoz-so‘z, 2009. -147 б.
7. Поливанов Д.Е. Дальневосточые термины орудий письма//Сборник Туркестанского восточного института в честь проф.
А.Э.Шмидта. -Ташкент; 1922. -С. 116-119.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 7


А
тоқли олим, санъатшунослик фанлари доктори, профессор, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, Давлат
мукофоти лауреати, санъатшунослик фанлари доктори, профессор Муҳсин Қодиров театр соҳасида етакчи
мунаққид сифатида машҳур эди. Унинг илмий асарлари ноёб библиографик ишлар сирасига киради. Устознинг
ёзган ва таржима қилган пьесалари Ўзбекистоннинг кўпгина театрларида саҳналаштирилган. Олимнинг илмий ва ижтимоий
қизиқишлари қанчалик кенг кўламли бўлмасин, маданият тарихи ва бадиий мерос муаммоларини ўрганиш унинг фаолиятида
биринчи ўринни эгаллаган эди.
Яқинда Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлиги ташаббуси билан миллий драматургиянинг долзарб муаммоларига
бағишланган конференция бўлиб ўтди. Ана шу ерда миллий драматургияда жанр масаласида маъруза тайёрлаш менга
топширилди ва мен бу вазифани қўлдан келганича амалга оширдим.
Драматургиядаги жанр масаласи жуда жиддий масала. Шу боис конференцияда иштирок этган драматурглар, театр
режиссёрлари, театршунос олимлар, вазирлик тасарруфидаги олий таълим муассасалари раҳбарлари ўзаро баҳс-мунозара
юритдилар, таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқдилар.
Шу ўринда Муҳсин Ҳалиловичнинг ёзган мақолаларидаги ноёб фикрларига қайта-қайта мурожаат қилгимиз келади. Айниқса,
умрининг сўнгги лаҳзаларида ёзилган “Театр истиқболини ўйлаб” номли мақоласидаги фикрлар конференцияда юзага қалқиб
чиққан қатор саволларга жавобдек кўринади.
Устоз театрнинг келажаги учун жон куйдириб яшади. Барча фикрларини илмий асосланган мақолаларда айта олди.
Устознинг жуда кўп орзулари мана шу мақолада акс эттирилган эди. Бугун устознинг орзулари ушалди. Тинч ва фаровон
ҳаётимизда мамлакатимиз театр бинолари қайта таъмирланиб, кундан-кунга замонавий қиёфага кириб бормоқда.
Ижодкорларга керагидан зиёд шарт-шароитлар, имкониятлар яратиб берилмоқда. Муҳтарам Президентимиз Шавкат
Мирзиёев 2017 йил 3 август куни Мамлакатимиз ижодкор зиёлилари билан бўлган учрашувида барча театрларни, хусусан
санъат ва маданият олий таълим муассасаларига катта нуфузли ташкилотларни ҳомий қилиб белгилаб берди. Театр аҳли
бу имкониятлардан кенг фойдаланиб, халқаро миқёсдаги театрлар сифатида ўрин олишга ҳаракат қилмоқда. Ижодкорлар
хорижий давлатларга гостроллар уюштирмоқдалар, керакли тажрибаларини оширмоқдалар ва миллий санъатимизни кенг
тарғиб қилиб келмоқдалар.
Миллий театрларимиз репертуарларини тарихий, замонавий мавзулардаги асарлар билан бойитиш, драматургияни
ривожлантириш, режиссёрлар, актёрлар, театршуносликдаги муаммоларни ҳал қилиш борасида қатор ишлар турибди.
Театрларда драматургия муаммоси, малакали театршуносларнинг етишмаслиги ўз ечимини топиши керак бўлган
муаммолардан. Бизнинг вазифамиз театр равнақига ҳисса қўшадиган малакали кадрлар тайёрлаш экан, масалаларга бефарқ
бўмаслигимиз керак. Устознинг мақоласини журналимизда чоп этишга сабаб ҳам шундан. Ўйлаймизки, институтимиз
профессор-ўқитувчилари ва ёш тадқиқотчиларимизга ушбу мақоланинг фойдаси катта бўлади.
Гўзал ХОЛИҚУЛОВА
Санъатшунослик фанлари номзоди, доцент

М.Ҳ.ҚОДИРОВ
Давлат мукофоти лауреати,
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби,
санъатшунослик фанлари доктори, профессор

ТЕАТРИМИЗ
ИСТИҚБОЛИНИ ЎЙЛАБ...
Жамият ҳаётининг тарихан бурилиш нуқталарида ҳар сабаб шуки, театр томошабинларга бевосита таъсир
доим театр санъати инқирози башорат қилиб келинади. кўрсатади, саҳна билан томошабин ўртасида самимий
ХХ аср бошида кино санъати, кейин зангори экран, янги мулоқот ўрнатилиб, томоша-спектакл давомидаёқ ҳам
даврда эстрада санъати театрни сиқиб чиқараётгани саҳна ижодкорлари, ҳам томошабинларни маънан ва
ҳақида тушкун оҳанглар эшитилиб турди. Бироқ театр руҳан бойитади. Яъни икки томонлама таъсирланиш
санъати жаҳонда ҳам, ўзимизда ҳам шароит қанча ҳосил бўлади. Бошқа бирон бир санъатда бундай
оғир ва мураккаб бўлмасин яшаб келди. Мустақиллик имконият йўқ.
даврида ҳам янги иқтисодий-сиёсий шароитларга Бозор иқтисодиётига ўтиш, эркин, демократик
мослашиб, ўз мавзулари, ўз қаҳрамонларини топиб, давлат ва фуқаролик жамияти қуришга жадал
услуб ва воситаларини янгилаб, маънавий ҳаётда ўз киришган, жаҳон ҳамжамиятидан ўз ўрни, ўз овозига
мавқеи ва ўрнини топиб келаётир. Бунга энг муҳим эга бўла бошлаган Ўзбекистон Республикасида

8 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


М.Қодиров. Театримиз истиқболини ўйлаб...
маънавият ва маърифатнинг бошқа соҳалари қаторида
театр санъатида ҳам ўзгаришлар ва янгиланиш жараёни
бошланган.
Ижодий жамоалар ягона совет маданиятини тузиш
каби сохта методология исканжасидан халос бўлиб,
ўз фаолиятларини ўзлари ташкил этишга киришдилар.
Яъни мустақиллик туфайли чинакам ижодий эркинлик
юзага келди.
Театр санъати таркибига барча санъат воситаларини
қамраб олувчи, уйғунлаштирувчи соҳа бўлгани учун унинг
тармоқлари кўп бўлиб, ҳар бир тармоқда, таркибий қисмда
ўзгаришлар, янгиланиш билан бир қаторда муаммолар
ҳам етарли эканига амин бўламиз. Шундай масалалардан
баъзи бирлари хусусида мулоҳаза билдирмоқчимиз.
Ижодий услуб, методология ва жанрлар ранг-
баранглиги
Янги даврда театр санъатида ҳам ижодий изланишлар
кучайиб, театрлар ўз фаолиятини халқимиз ижодида ва
жаҳон санъатида мавжуд услублар ва оқимлар асосида
қуриш, реалистик услубдан тортиб, мажозий ва мистик Қодиров Муҳсин Ҳалилович
(1932 йил 10 март – 2015 йил 27 февраль)
тасвиргача бўлган ранг-баранг воситаларни қўллаш йўлидан
бормоқда. Мумтоз асарларни саҳналаштиришда анъанавий
оперетта, болалар ва Ёшлар театри, қўғирчоқ театри
ечимлардан қочиб, эркин талқин этиш (табдил услуби,
каби турлар билан боғлиқ ҳолда ўтмишда ҳам, янги
мажозий-фалсафий ечим каби) бутун бир йўналиш тусини
тарихий босқичларда ҳам қанчадан-қанча янги жанрлар
олди. Тарихий мавзуни ишлашда чинакам уйғониш юз
майдонга келганини унутмаслик керак. Бундан ташқари,
берди. Замонавий мавзуларни тадқиқ этишда драматурглар
жанрлар драматургияда ва театр санъатида бир хил эмас;
ва театр жамоалари ҳаётнинг барча жабҳаларига тобора
театр жанрларининг доираси драматургия жанрларига
чуқурроқ кириб борган ҳолда маиший
қараганда жуда кенг, чунки ҳар бир театр тури ўз
ечимлардан долзарб ижтимоий,
Жанр навбатида ички тур ва жанрларга бўлинади.
маънавий-ахлоқий муаммоларни
масаласида ҳам анча- Умуман олганда, бундай тур ва
кўтариб чиқишга дадил кириша
мунча англашилмовчилик мавжуд. жанрлар келиб чиқишига кўра
бошлаганларини кўриш
Баъзилар, масалан, драматургия ғарб театри ва драматургиясига
мумкин.
жанрлари антик даврда қандай бўлган хос. Шарқ анъанавий театри ва
Жанр масаласида ҳам
драматургиясида эса турлар,
анча-мунча англа­шилмов­ бўлса, ҳозир ҳам шундай – драма, трагедия
туркумлар, жанрлар бундан ҳам
чилик мав­ жуд. Баъзилар, ва комедиядан иборат деб ўйлайди.
сертармоқ ва мураккаб, тамомила
масалан, драматургия Шунингдек, янглишув драма ва театр
бошқа мазмун-моҳиятга эга.
жанр­лари антик даврда санъати жанрларини бир нарса деб
Яна бир гапки, совет даврида умуман
қандай бўлган бўлса, ҳозир тушунишдан келиб чиқади. санъатда, жумладан театр соҳасида бир
ҳам шундай – драма, трагедия
қатор оқимлар ва уларга тааллуқли жанрлар
ва комедиядан иборат деб ўйлайди.
таъқиқланиб келинди. Анъанавий шакллар ва
Шунингдек, янглишув драма ва театр
воситалардан фойдаланиш, масалан, миллий маҳдудлик,
санъати жанрларини бир нарса деб тушунишдан келиб
архаика, натурализм, формализм деб қораланди.
чиқади. Аслида драматургия ҳам, театр санъати ҳам
Мустақиллик даврида эса халқ ҳаётида театрлашган
ўз тараққиёти давомида бир талай тур ва жанрлар
томоша шаклида яшаб келган маросимлар, урф-одатлар
кашф этди. Драматургияда уйғониш даври, романтизм,
асосида фольклор-этнографик томошалар майдонга келди.
маърифатпарварлик, реализм, символизм, модернизм,
Бу тоифа томошаларни Тошкент театрларида режиссёр
абсурд, неореализм ва бошқа оқимлар билан боғлиқ
Баҳодир Йўлдошев ўзининг “Келинлар қўзғолони” (Саид
ҳолда; театр санъатида эса драма, опера, балет,
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 9
Театр ва кино
Аҳмад асари) ва “Майсаранинг иши” (Ҳамза) спектакллари ўзгарди. Янги даврда ижодий алоқаларни кучайтириш,
билан, Хоразм театрида режиссёр Ибодулла Ниёзметов интеграция жараёнини яхшилаш борасида шарт-шароит,
“Олма пишганда келинг” (Эркин Самандар) спектакли ҳуқуқий асос яратилди. Фақат пойтахт театрлари эмас,
билан, Фарғона театрида Олимжон Салимов “Тошкентга вилоятлардаги бир қатор театрлар ҳам икки томонлама
саёҳат” (Ҳамза) спектакли билан бошлаб берган эди. Янги алоқалар ўрнатиб, дунёнинг турли мамлакатларидаги
даврда бундай ижодий изланишлар ўзбек театрида катта халқаро фестивалларда қатнашиб, ҳам ўз санъатларини
бир йўналиш тусини олди. Драматурглардан Эркин Хушвақт, намойиш этиб, ҳам жаҳон театр санъатидаги тенденциялар,
Комил Аваз, Иброҳим Содиқов, Холиқ Хурсандов, Санжарали ижодий изланишларни кузатиб, улардан илҳомланиб,
Имомов, режиссёрлардан Мансур Равшанов, Турғун Азизов, таъсирланиб келмоқдалар. Ўзбек Миллий академик
Мунаввара Абдуллаева, Валижон Умаров, Рустам Маъдиев, драма театри, Ўзбекистон Ёшлари театри, Алишер
Исоқ Тўраев халқчил, фольклор-этнографик томошалар Навоий номидаги катта академик опера ва балет театри,
яратиб, театр санъатининг миллий асосларини мустаҳкамлаш Ўзбек давлат драма театри, Рус академик драма театри,
бўйича яхши натижаларни қўлга киритдилар. Қаршидаги “Эски мачит” театр-студияси, Республика
Шу муносабат билан бир қанча мулоҳазалар юзага қўғирчоқ театрининг шу йўналишдаги фаолияти бунга
келади: ёрқин мисол бўла олади.
Биринчидан, фольклор-этнографик спектаклларнинг Аммо шу билан бирга ўз қобиғига ўралиб қолган,
драматургик асоси ва саҳнавий талқинини ҳамма вақт ҳам жаҳон театридаги ўзгаришлардан бехабар, янги
қониқарли савияда эмас. Уларда баъзан мантиқ, услубий шароитларда ишлашга кўникмаган театр жамоалари
изчиллик, ранг-баранглик етишмайди. Саҳна асарининг ҳам йўқ эмас. Республикамизда “Шарқ ва Ғарб:
экспозиция (пролог), тугун, қаҳрамонларнинг муайян театр санъати”, “Наврўз”, “Хумо” номли халқаро,
мақсад атрофида курашини ёритувчи воқеалар ривожи, “Андижон баҳори”, “Сарҳисоб”, “37+1”, “Дебют”,
кулминация, ечим (эпилог)дан иборат қоидаларига ҳамма “Сени куйлаймиз, замондош!” ҳамда қўғирчоқ
вақт ҳам амал қилавермайди. театри ички театр фестиваллари ўтказилиб келинди
Иккинчидан, муттасил халқ ҳаётидаги илгаридан ва келинмоқда. Мана шу халқаро ва республика
театрлашган – фарзанд кўриш, суннат тўйи, ёр танлаш, доирасида ўтган кўрик-танловлар, фестиваллар,
совчилик, унаштириш, уйланиш, тўй жараёни билан семинарларда иштирок этиш ҳам театр жамоалари
боғлиқ урф-одатларни, маросимларни замонавий ва уларнинг раҳбарлари учун имтиҳон ва ибрат
саҳналарга кўчиравермасдан (ахир, бу манбалар ҳам вазифаларини ўтаб келмоқда.
беҳад эмас, бу мавзулар суистеъмол қилинаверилса, Умуман, глобаллашув, мамлакатлар ва халқларнинг
бир хиллик юзага келиши тайин), этномаданиятнинг бир-бирига боғлиқлиги, алоқалари тез суръатлар билан
принциплари, услуб ва воситаларини ишлатишга ўтиш кучайиб бораётган бир шароитда ўзбек театрининг
керак. жаҳон театр санъатида рўй бераётган жараёнлардан,
Учинчидан, театр маъмурлари репертуарда мумтоз ҳар хил тенденциялар таъсиридан четда қолиши амри
асарлар, турли жанрлардаги спектакллар бўлса-да, бор маҳол. Саҳна ижодкорлари уйларида турган ҳолда ҳам
асарларни реклама қилмасдан, енгил йўлни танлаб, юзлаб телевизион каналлар, радиотўлқинлари, интернет,
томошабинларга сурункасига фольклор-этнографик видеоёзувлар орқали турли қитъаларда санъатдаги
асарларни кўрсатишлари ҳам яхши эмас. Чунки бундай замонавий оқимлар, изланишлардан тобора кўпроқ
амалиёт томошабинлар аудиториясини торайтириб, хабардор бўлиш имкониятига эга. Шундай экан, бу
актёрларни бир услуб доирасида чеклаб қўяди, жараённи кузатиб бориш, ўзбек халқининг менталитетига,
пировардида муайян театр фаолияти ҳақида нотўғри урф-одатларига, турмуш тарзига, маънавий қадриятларига
фикр ҳосил бўлиши мумкин. яқин бўлган жиҳатларни ўзлаштириш йўлидан бориб,
бизга ёт жиҳатлар таъсирининг олдини олиш ниҳоятда
Ўзбек театрининг жаҳон саҳна санъатига муҳим.
интеграциялашуви Шу пайтгача театрларнинг четга чиқиши асосан
Совет даврида Тошкент театрларигина ҳисобот бериш уларнинг ўз ташаббуси билан амалга ошиб келди. Бундай
мақсадида нари борса Москвада гастролда бўлар, бироқ ташаббусларни қўллаб-қувватлаган ҳолда интеграция ва
Ғарб ва Шарқнинг ривожланган мамлакатларига умуман ижодий алоқалар жараёнини бошқариш ҳам зарурлигини
қадам босмас эди. 80-йиллардагина аҳвол бирмунча унутмаслик керак.

10 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


М.Қодиров. Театримиз истиқболини ўйлаб...
Театр модели, тармоғи, бошқарув масалалари молиявий дастурлар, шартнома бўйича ишлар,
Театр санъати ўз табиатига кўра жамоа ижоди бўлиб, республиканинг ва халқаро жамғармаларнинг грантлари
бунда меҳнатнинг қатъий ташкил этилиши ва яхши шаклида бўлиши мумкин. Ҳозирча буни фақат айрим
бошқарилиши талаб қилинади. Бугунги кунда бу борадаги ютуқларда, кам сонли мисолларда кўрамиз. Бинобарин,
асосий иш – ижодий соҳада бозор қонуниятларини чуқур яқин йилларда театр моделини янгилашнинг муҳим
тушуниш ва амалий қўллашдан иборат. Бошқарувга, тамойилларидан бири театр санъатини шу йўналишларда
репертуарни шакллантиришга, томошабинларни қўллаб-қувватлаш тизимини шакллантиришдан
жалб этишга янгича ёндашув қарор топган театрларда иборат. Бунда театрлар ахборот банкига эга бўлишлари
ижодий барқарорлик мавжуд, у ерда томошабинлар муҳим аҳамиятга эга. Сўнгги йиллар тажрибаси шуни
бор, чет элга ижодий сафарлар ва эътироф ҳам уларга кўрсатмоқдаки, қайси театрда шундай имконият бўлиб,
ҳамроҳ. Янгиликларга ишончсиз муносабатда бўлган ундан бозор қонунларига мувофиқ фойдаланилаётган
театрларда эса, юмшоқ қилиб айтганда, ижодий турғунлик бўлса, ўша ерда ижодий барқарорлик бор.
ҳукм сурмоқда. Театрларда ҳам замонавий Гап шундаки, аксар вилоят театрлари
...
менежмент асосларини жорий этиб, мусиқали драма театри деб аталиб
аксар вилоят
бошқарувда махсус тайёргарлик келинаётган бўлса-да, амалда
театрлари мусиқали драма
кўрган, бозор иқтисодиётини уларнинг труппалари созанда
яхши тушунган ходимлар театри деб аталиб келинаётган бўлса- ва балет ҳисобига қисқариб,
хизматидан фойдаланиш вақти да, амалда уларнинг труппалари созанда аллақачон драма театрига
келди. Ижодий жамоалар ва балет ҳисобига қисқариб, аллақачон айланиб бўлган. Лозим
томошабинлар эҳтиёжини драма театрига айланиб бўлган. Лозим пайтларда фонограммадан
ҳисобга олган ҳолда лойиҳа пайтларда фонограммадан фойдаланишга фойдаланишга ўтиб олишган.
асосида ишлаши, янги спектакл ўтиб олишган. Шундай бўлгач, бу ҳолатни Шундай бўлгач, бу ҳолатни
учун кетган сарф-ҳаражатни қонуний эътироф этишга тўғри қонуний эътироф этишга тўғри
қоплаш билан чекланмай, келади. келади.
фойда олиши ва шу асосда яшаши, Болалар, ўсмирлар ва ёшларга
ривожланиши шунга боғлиқдир. Умуман хизмат кўрсатишни шу йўналишда
репертуарни янгилаб туриш, прокат, реклама, фаолият юритувчи махсус театрлардан ташқари
сервис, цехларнинг, театр техникасининг мунтазам барча вилоят ва шаҳар театрлари зиммасига юклаш
ишлаб туришини таъминлаш, бино ва саҳнани тартибга мақсадга мувофиқдир. Муайян аҳоли манзилининг
келтириб, таъмирлаб туриш бир тизим ҳолига келтирилиб, иқтисоди, шароити кўтарса, ўша жойда қўғирчоқ театри
ишбилармон раҳбар томонидан бошқариб борилиши керак. тузиш яхши натижа беради деб ўйлаймиз. Навоий шаҳрида
Давлат ҳозирги кунда улкан театр тармоғини эса ўзбек ва рус тилларида ишловчи, кўпроқ болаларга ва
молиялайди. Бироқ йил сайин театр санъати ёшларга хизмат қилувчи вилоят театри тузиш зарур. Шу
қимматлашиб боради. Шу сабабли яқин йилларда ҳам баҳонада ёш томошабинларнинг янги қатламларини театр
давлат театрларга ёрдам кўрсата бориб, уларни сон санъатига жалб этиш имкони туғилади.
жиҳатидан таъминлашдан сифат жиҳатидан таъминлашга
ўтса керак. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида давлат Репертуар ва миллий асарлар хусусида
театрларга ёрдам кўрсатишда мамлакат ва халқнинг Ахборот-коммуникация технологияси ривожланган
манфаатларидан, маънавият ва маърифатнинг устувор сайин театр санъатининг компонентлари кучайиб,
вазифаларидан келиб чиққан ҳолда иш олиб боради. янгиланиб бораверади. Шу боисдан театр санъати
Айни пайтда вилоят ва шаҳар ҳокимлиги, бошқа таркибини ҳосил қилган драматургия, режиссура,
мутасадди ташкилотлар театр учун масъулликни кўпроқ актёрлик санъати, сценография, театр мусиқаси,
ўз зиммасига олиши керак. Улар бюджетга таянган ҳолда балет ва саҳнавий рақс; шу санъатга алоқадор саҳна
иқтидорли режиссёр билан шартнома тузиши, айрим мутахассисларини тайёрлаш тизими; услубияти, театр
спектакллар саҳналаштирилишини молиялаши мумкин. танқидчилиги соҳаларида ҳам ўзгаришлар билан
Бугунги кунда театр ва театр ходимларини қўллаб- бирга муаммолар ҳам талай. Ҳозир шундан замонавий
қувватлашнинг янги шакл ва усуллари аниқланмоқда. Бу театримиз учун ўта долзарб репертуар ва унинг асосини
ёрдам турли нафақалар, миллий ва бошқа мукофотлар, ташкил этиши лозим бўлган миллий драматургия

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 11


Театр ва кино
масалаларига тўхталишни лозим топдик. Мазкур масалалар 1914 йилдан эътиборан
узлуксиз фаолият кўрсатиб келаётган, мустақиллик даврида ҳам ўз фаолияти билан
бошқа ижодий жамоаларга ўрнак бўлиб келаётган Ўзбек миллий академик драма
театрида қандай ҳал этилаётгани ҳақида фикр юритишимиз мумкин. Унинг репертуарида
янги даврда қуйидаги беш тоифа асарлар ўрин олганини кўрамиз:
1) жаҳон мумтоз асарлари негизида яратилган “Қирол Лир”, “Гамлет”, “Ёз туни
ғаройиботлари” (Шекспир), “Макр ва муҳаббат” (Шиллер), “Донишманд Натан” (Лессинг),
“Етти фарёд”, “Дарахтлар тик туриб жон беради” (Кассона), “Тун албатта ўтади” (Эдуардо
де Филиппо), “Чегара устидаги уй” (Мрожак) спектакллари, “Алишер Навоий” (Уйғун
ва И.Султон), “Мирзо Улуғбек” (М.Шайхзода) тарихий драмаларнинг янги талқинлари.
Кўриниб турибдики, рўйхатда илк бор саҳналаштирилаётган асарлар устувор бўлиб, янгича,
замонавий талқин қилингани билан эътиборлидир.
2) репертуардан миллий тарихий драма мустаҳкам ўрин эгаллаган. “Соҳибқирон”
(А.Орипов), “Пири коинот” (Ҳ.Расул), “Кундузсиз кечалар”, “Адибнинг умри” (У.Азим),
“Бир кошона сирлари” (О.Ёқубов), “Усмон Носир” (Н.Рашидова), “Жаҳон отин Увайсий”
(З.Солиева) каби спектакллар шундан далолат беради. Ғафур Ғуломнинг “Шум бола” ва
бошқа қиссалари асосида яратилган “Эски замон ҳангомалари” (У.Азим), А.Қодирийнинг
“Меҳробдан чаён”, “Ўткан кунлар” романлари асосида Э.Хушвақт инсценировка қилган
спектаклларни ҳам шу тоифага киритиш мумкин.
3) фольклор-этнографик ва маиший-ҳажвий томошалар. Бунга мисол қилиб “Аёллар
гапидан чиққан ҳангома” (Ҳ.Муҳаммад), “Афандининг беш хотини” (И.Содиқов),
“Чимилдиқ”, “Қаллиқ ўйин”, “Қирмизи олма”, “Андишали келинчак” (Э.Хушвақт асарлари),
“Эргинамнинг орзуси”, “Севаман дедимми?”, “Дадажон демайман” (С.Имомов), “Нексия”
(Ж.Жабборов) каби бир қатор спектаклларни кўрсатиш мумкин.
4) замонавий реал воқеаларни хаёлий-афсонавий, диний-мистик тасаввурлар билан
омухта қилиб тасвирловчи “Шайтон ва фаришта” (С.Имомов), “Олтин қиз” (Ҳ.Расул), “Уч
кунлик дунё” (Н.Қодиров) сингари спектакллар театр репертуарида алоҳида бир тоифани
ташкил этиб келади.
5) ниҳоят, ижтимоий мазмунли, янги даврнинг мураккаб, зиддиятли муаммоларини
ёритувчи «Бир қадам йўл”, “Огоҳ бўлинг, одамлар!” (У.Азим), “Омонат дунё” (Т.Маҳмудов
ва Д.Маҳмудова), “Бевалар” (З.Солиева), “Талваса” (Э.Аъзам), “Тақдир синовлари”
(Қ.Норқобул) спектакллар.
Миллий академик драма театрининг репертуар тузишда турли тоифа асарларни
саҳналаштиришга эътибор бериши, уларни талқин этишда ижодий изланишлар йўлидан
бориши аста-секин давлат лойиҳалари ва драматурглар билан шартнома тузиш асосида
ишлашга ўтиши, халқ маросимлари, урф-одатларига таянган ҳолда саҳнавий томошалар
яратишга меҳр қўйиши ва бошқа кўпгина хусусиятлари вилоят театрларига ўрнак бўлиб
келганини қайд этиш мумкин. Бироқ ҳар қайси вилоят театри Миллий театр тенденциялари
ва қизиқишларидан таъсирланган бўлса-да, репертуар тузиш ва аҳолига хизмат кўрсатишда
ҳар қайсиси ўзича мустақил иш олиб борди.
Вилоят театрлари орасида лойиҳа асосида ишлашнинг афзаллигини биринчи бўлиб,
Сурхондарё театри жамоаси ва унинг раҳбари Мансур Равшанов тўғри англаб, истеъфодаги
полковник Муҳаммад Бобоев асари асосида “Ўлим халқаси” спектаклини яратди. Унда
Сариосиё ва Узун туманларига бостириб кирган террорчилар билан бўлган кураш
воқеалари ёритилди. Спектакл Наманган шаҳрида “ХХ1 аср ўзбек театри: режиссёрлик ва
актёрлик санъати истиқболи” мавзуида ўтказилган семинар-кенгашда кўрсатилиб ижобий
баҳо олгач, Республика бўйлаб намойиш этилди. Театр ўз спектаклини Фарғона, Сирдарё,
Жиззах, Самарқанд, Навоий, Бухоро, Қашқадарё вилоятларида, Қорақалпоғистон

12 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


М.Қодиров. Театримиз истиқболини ўйлаб
пойтахти Нукусда намойиш қилиб, Миллий академик 5) давлат ва хусусий лойиҳаларнинг бажарилиши
драма театри саҳнасида ижодий сафарини якунлади. йўлидаги ишларга саҳна ижодкорларининг /драматург,
Ҳамма жойда лойиҳа асосида, ватанпарварлик мавзуида режиссёр, рассом, актёрлар/ барчасини жалб этиш,
яратилган ушбу спектаклни, унинг ижодкорларини шоду масъулиятини ошириш.
ҳуррам қабул қилишди. Бундан театр жамоасининг Шубҳасиз, драматурглар билан жамият учун долзарб
руҳи кўтарилиб, ўзи танлаган йўлига ишонч ҳисси мавзуларда янги асар яратиш устида мунтазам иш олиб
кучайди. Натижада бошқа театрларда, шу жумладан бориш ва уни яхши бадиий савияда саҳналаштириш ҳар
Миллий театрда ҳам лойиҳа асосида ишлашга қизиқиш бир театрнинг муқаддас бурчи бўлиши лозим. Шундай
бошланди. Умуман, вилоят театрларида долзарб экан, қуйидаги масалаларга алоҳида эътибор бериш
ижтимоий мавзулардаги асарларни саҳналаштириш ва зарур деб ҳисоблаймиз:
уларни аҳолига кўрсатиш пойтахт театрларига нисбатан 2) драматурглар эътиборини мавзу, жанр, бадиий услуб
яхши йўлга қўйилган деб ўйлаймиз. Албатта, бу ҳаракат ранг-баранглигига қаратиш, саҳна асари поэтикасини
ҳамма жойда ҳам бир хилда самарали ва изчил эмас. ривожлантириш ва шу мақсадда семинарлар ўтказиш;
Фаолияти нуқул комедия ва фольклор-этнографик 3) саҳнавий асарларда миллий ўзига хосликни, миллий
томошаларни намойиш этишдан иборат бўлиб қолган руҳни кучайтириш, айни чоқда жаҳон театрида мавжуд
жамоалар ҳам йўқ эмас. илғор изланишлардан озиқланишни рағбатлантириш;
Бундан кейин ҳам театрлар репертуарда шакллана 4) муайян мавзу ва жанрлар бўйича драматурглар
бошлаган йўналишларда иш олиб боришидан ташқари яна билан шартномалар тузиш асосида иш олиб бориш;
қуйидаги жиҳатларга эътибор бериш зарур деб биламиз: 5) драматургларни театрларга бириктириш ва шу
1) театр-студиялари, мўъжаз ижодий гуруҳлар асосда ёзувчи ва театр ижодий алоқаларининг изчил
томонидан тор доира томошабинларга мўлжалланган давом этишини таъминлаш.
томошалар кўрсатилишини рағбатлантириш; Ўзбек театри янги ХХ1 асрда фаолият олиб борар
2) бир асар асосида ишлайдиган ижодий гуруҳларни экан, ХХ асрда эришган ютуқларини бой бермаслиги,
қўллаб-қувватлаш; аксинча, ривожлантириши, минг-минг йилларни босиб
3) театр тарғиботи, томошабинлар билан ишлаш ўтган маънавий ва маданий меросимиздан янада
масалаларига эътиборни кучайтириш, ижодий оқилона ва унумлироқ озиқланиши, миллий ўзига
учрашувларни мунтазам олиб бориш; хослигини сақлаши ва кучайтириши, айни чоқда жаҳон
4) ишлаб чиқариш корхоналари ва ўқув юртлари билан театр санъатидаги изланишлардан хабардор бўлиб,
шартномалар тузиб, энг яхши саҳна асарлари мисолида лозим ўринларда улардан фойдаланиши, мумтоз
томошабинларнинг, айниқса, ёшларнинг бадиий-эстетик драматургиянинг энг гўзал асарларини бундан кейин ҳам
савиясини ошириш; саҳналаштиришини давом эттириш жуда муҳим.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 13


Мухаббат ТУЛЯХОДЖАЕВА
доктор искусствоведения, профессор
Государственный институт искусств
и культуры Узбекистана

К вопросу режиссерской
интерпретации трагедий Шекспира
на сцене театра
Аннотация. В данной статье затрагиваются вопросы режиссерских прочтений классических произведений. Обращено
внимание на постановки спектаклей шекспировских трагедий. Рассматриваются спектакли, созданные режиссерами евро-
пейского и восточного театров второй половины 20 века и начала 21 века. Определяются основные направления движения
современного режиссерского искусства.
Ключевые слова: пьеса, режиссура, спектакль, интерпретация, актер, театр, сценография, концепция, стилизация.
Аннотация. Мазкур мақолада мумтоз асарларни режиссерлик нуқтаи назаридан мутолаа қилиш масалалари кўтарилган.
Шекспир трагедиялари бўйича асарларни саҳналаштиришга эътибор қаратилган. 20-асрнинг иккинчи ярми ва 21-асрнинг
бошларида Европа ва Шарқ театрлари режиссёрлари яратган спектакллар кўриб чиқилган. Замонавий режиссерлик санъа-
ти ҳаракатининг асосий йўналишлари аниқланган.
Калит сўзлар: пьеса, режиссура, спектакль, талқин, актёр, театр, сценография, концепция, стилизация.
Abstrakt: This article addresses the issues of the Director’s interpretations of classical works, with special attention to productions
of Shakespeare’s tragedies. It also iscusses the performances created by the Directors in the European and Eastern theatres of the
second half of the 20th century and early 21st century. defining the main directions of modern art.
Key words: the play, direction, performance, interpretation, actor, theatre, set design, concept, styling.

Начиная с шестидесятых годов 20 века, театр в своем воззрения, но их творчество формировалось под
развитии двигался от театра Чехова до театра абсурда, воздействием одних и тех же социокультурных процессов.
от системы Станиславского к биомеханике Мейерхольда, Центральной темой творчества режиссеров оказывалась
эффекту отчуждения Брехта, бедному театру Ежи потеря нравственных ценностей, утрата человеком
Гротовского. Творческие идеи 60-х годов режиссура человечности. Возможно, поэтому они и обращаются
успешно разрабатывала, обращаясь к произведениям к шекспировскому «Королю Лиру». Ни в одной другой
Шекспира, и это стало одним из продуктивных направлений пьесе Шекспира не воспроизводится с такой силой тема
современного сценического искусства. нравственной деградации общества. Все три спектакля,
Активно экспериментируя с классическим материалом, поставленные в разное время: Брук в 1962, Стрелер в
модернизируя тексты классиков, режиссура европейского 1972, а Бергман в 1984, представляют собой оригинальные
театра сосредотачивала внимание на поисках разнообразия режиссерские интерпретации «Короля Лира» и могут
средств художественной выразительности, технического быть рассмотрены как три варианта одного и того же
совершенства сценических эффектов. Вместе с тем она текста. Каждый из режиссеров по-своему подчеркивает
обращалась и к иносказательному осмыслению вопросов актуальность сюжета трагедии.
духовной жизни общества, использованию образно- Брук вносит своеобразный мотив в трактовку сюжета
смысловых символов. Такие знаменитые режиссеры, как трагедии Шекспира, показывая, что выбор пути зла
Питер Брук, Джорджо Стрелер, Ингмар Бергман пытались или добра, обуславливается самим человеком. «В
интерпретировать эти вопросы в русле традиционных сумрачной атмосфере жестокого и безжалостного мира
гуманистических ценностей. И хотя у них были разные преступления совершаются просто и естественно, а
эстетические программы, философские и политические злодейства становятся обыденными», - писал историк

14 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


М.Туляходжаева. К вопросу режиссерской интерпретации трагедий Шекспира на сцене театра

театра П. Марков [1.С.376]. Режиссер переосмысливает Лир, который не сразу понимает суть происшедшего, его
жанровую природу шекспировской пьесы, обращается величию брошен вызов, и он растерян. Лир в трактовке
к традиционным маскам балаганного зрелища: Безумец Бергмана «старый шут» и «король шутов» [3.С.174].
(Лир), Слепой (Глостер), Одержимый (Эдгар) и Шут. Режиссер использует мощную метафору. В борьбе за
В спектакле сцена была почти лишена декораций и королевскую власть между персонажами завязывается
реквизита, ровно освещена. Внимание концентрировалось настоящая битва, в результате которой рушатся декорации,
на фактуре сценического задника, для которого были и обнажается изнанка сцены. Зрители видят голые
использованы листы ржавого железа. Их вибрация стены, все стало пустынным и бесприютным. В. Силюнас
создавала ощущение отдаленного шума, далекой, но заключает: «Пугающая неприглядность конца – расплата
неизбежной бури. Использование в финале трагедии за эгоистическое любование собой на подмостках истории,
«железного шума» содействовало усилению атмосферы предупреждение о том, что зло не яркое зрелище, а сила
безнадежности. Вместе с тем раскрывалась мысль об грозящая обрушиться на все живое» [3.С.177].
отсутствии перспективы в будущем, веры в справедливость, В 1987 году известный грузинский режиссер Роберта
возмездие. Стуруа в театре Ш. Руставели в Тбилиси ставит «Короля
Спектакль Джорджо Стрелера строился на Лира». На сцене обнаженные софиты слева. Справа
противопоставлении мира детей и мира родителей. продолжение зрительного зала, ложи и ярусы, остатки
Режиссер видит конфликт пьесы Шекспира, прежде всего, лесов от ремонта. Двухэтажная повозка в глубине
как «конфликт поколений». «Старики» в интерпретации сцены станет то тюрьмой, то шалашом для бездомных,
Стрелера изначально обречены на смерть самим временем, а то повозкой странствующих актеров. Все условно,
они не способны до конца понять трагизм происходящего. все функционально, легко меняет свое назначение. А
Но и «молодые» являются жертвами, они убивают других, Король лицедей: он будет нарочито играть роль и даже
но и их тоже убивают. в бурю в безумии своем продолжит опасную игру. До
В спектакле Стрелера Лир из крепкого старика скоро того, как разразится катастрофа, зритель услышит то
превращается в древнего старца. Решительный переворот подземный гул, то гром небесный. В финале, когда
в нем происходит после знаменитой сцены бури, когда зло достигнет предела, дрогнет и распадется этот
он начинает понимать истину. Только тут и происходит театральный мир.
подлинное узнавание: Лир понимает, что его верный В конце 1997 года в Ташкенте в Государственном
спутник Шут – это переодетая Корделия (обе роли играет драматическом театре (бывший театр имени А. Хидоятова)
одна актриса). По версии, в шекспировском «Глобусе» состоялась премьера трагедии «Король Лир». Театр
эти роли также играл один актер. «Стрелер усиливает играет Шекспира на почти пустой сцене, лишь в глубине
традиционный для старого театра прием «переодевания» висит занавес из шелестящих полотен, да пол устлан
и «узнавания», использованный Шекспиром в «Короле покрывалом. Ничего не мешает актерам, которые и
Лире» [2.С.13]. принимают на себя весь спектакль.
«Лир» в постановке Бергмана был иным – это кровавая Стремление освободиться от традиционных рамок
история на фоне всеобщего праздничного веселья. явно прослеживается в постановке, осуществленной
Действие трагедии переносится во времена Возрождения. американским режиссером Давидом Капланом.
Здесь торжествует «мир-театра» и воплощен он самым Постановщик, он же и оформитель спектакля, переносит
прямым образом. Историк театра В. Силюнас пишет о действие с берегов туманного Альбиона на Восток. Мотивы
спектакле: «Удивительно пластичные фигуры ритмично ориентального стиля прочитываются в сценической
двигались под тихую, возвышенную музыку, женский голос атрибутике и костюмах.
пел под аккомпанемент старинных инструментов, а спиной Но стилизация под Восток, не главное в режиссерском
к нам стоял, глядя на это зрелище, король в расшитой решении. Давид Каплан, увлеченный идеями суфизма,
чудесными узорами мантии со сверкающей короной на пытается найти ключ к разрешению вопроса об
седых волосах. Музыка становилась озорной, бравурной, ответственности человека, мотивирует сознательный
сценические слуги проделывали прыжки, кульбиты. отказ от жизненных благ. Самоотречение от всего земного
Все участники этого «спектакля», твердо знающие свою как стремление к познанию высшей истины. Возможность
роль, с удовольствием ожидают «выхода» и без запинки такого подхода нельзя отрицать. В исполнении А. Рафиков
произносят свои реплики. Но нормальный ход этого Лир постепенно прозревает, он перестает быть королем и
«спектакля» путает Корделия. Все поражены и особенно становится человеком.
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 15
Театр ва кино
Трагедию Шекспира «Король Лир» поставил в 2006 реальность, но отнюдь не как нечто беспредметное»
году в Москве в театре «Сатирикон» Ю. Бутусов. Этот [1.С.577]. Занавес превращался в некий символ судьбы,
режиссер работает в стиле абсурдистской клоунады. Все символ смерти и Гамлету не одолеть его и он это знал.
действие режиссер поместил в среду арены цирка. Выйдут Гамлет бросался в бой, вопреки здравому смыслу.
актеры, одетые в униформу рабочих и раскатают красный Сценическая интерпретация известного произведения
ковер манежа. Художник А. Шишкин открыл всю сцену, может оказаться слишком простой, лишь иллюстрирующей
оставил только дверь в никуда и три дряхлых пианино, на развитие сюжета и характеров, а может обернуться
которых, видимо, девочки Лира учились играть. В бурю, созданием сложной системы неординарных человеческих
которая обозначена лучом софита, погибнет Шут. Лир взаимоотношений. Стремление отойти от привычного
слишком сильно обнимет его. Режиссер высвечивал тему толкования шекспировской пьесы, рассмотреть подлинные
спектакля о том, как легко и незаметно можно убить тех, причины, вызвавшие развитие трагедии, истолковать
кого любишь, и о том, как отцы и дети не могут найти характеры в их сложных внутренних противоречиях
взаимопонимания. привело в 1997 году режиссера Барзу Абдуразакова
А в финале Лир К. Райкина беспокойно поочередно «прочитать» текст трагедии «Отелло» совершенно по-
станет усаживать за пианино мертвых дочерей. Они будут новому на сцене Государственного драматического театра
падать, но он упрямо будет продолжать свои действия, как в Ташкенте. Его занимало не столько развитие темы
бы пытаясь возвратиться в прошлое, в их детство. Он будет обманутого доверия, сколько обоснование социальной
биться с их смертью, пока в глазах его не померкнет свет. сущности зла, его разрушительного воздействия на
В 70-е годы в Москве в театре на Таганке известный человека. И он ставит спектакль, основным героем которого
российский режиссер Ю.Любимов поставил «Гамлета» в становится Яго. Его поступки являются первопричиной
переводе Б. Пастернака с актером В. Высоцким, сыгравшим движения сценического действия, именно он ведет
в этой постановке свою самую знаменитую роль. Режиссер интригу, развивает её, а достигнув кульминации и осознав
вырабатывал собственный выразительный и пластический пагубность собственных деяний, пытается их остановить.
язык, как по линии сценографического решения, так и по Но это уже невозможно. Яго лишается самых близких
линии исполнительской манеры игры актеров. ему людей, остается в полном одиночестве, морально
На сцену выходил Гамлет Высоцкого. Он был одет раздавленным, раскаяние переполняет его душу. Трагедия
в черные вельветовые джинсы, черный, связанный раскаявшегося зла – так можно определить ведущую
шерстяной свитер, в руках была гитара. И, Гамлет, тему спектакля, так определяется режиссерский замысел,
аккомпанируя самому себе, пел песню на стихи Б. получивший добротную сценическую реализацию.
Пастернака «Гамлет». Используя в спектакле монтаж В центре спектакля Яго умный организатор интриги. В
текста, несколько раз включая в действие монолог «Быть его облике есть что-то дьявольское. Бледное, изможденное
или не быть», постановщик определял сквозную линию лицо, горящие глаза, гладко зачесанные назад волосы,
спектакля тему жизни и смерти. Гамлету не уйти от стройная подтянутая фигура, мягкая пластика движений,
рокового конца. Он ясно понимает, что происходит и что пружинистый, стремительный шаг. За внешними чертами
произойдет с ним. различаешь напряжение ума, пропитанного скепсисом,
На сцене действовал во всю ширину её пространства, цинизмом. Знаток человеческой психологии, он умело
движущийся занавес, сотканный из тяжелых, грубых, манипулирует людьми. Яго в исполнении А. Рафикова знает,
шерстяных нитей. «Знаменитый занавес – драгоценная что Отелло чрезвычайно доверчив, простодушен, легкораним
находка режиссера и художника Д. Боровского – таит и поверит его клевете. Но зачем ему это? Яго тайно увлечен
глубочайший внутренний смысл. Он воздействует Дездемоной. Именно этот факт, по режиссерскому замыслу,
эмоционально, захватывая зрителя» – писал П. Марков служит причиной всех его деяний. Яго ощущает полную
[1.С.576]. То он казался стеной, грозно надвигающейся на власть над обстоятельствами. Лишь когда Дездемона, плача,
людей, сметавшей их насмерть, то напоминал гигантскую протягивает к нему руки, ища поддержки, ему на какое-то
паутину, в которой беспомощно бились люди. Ему были мгновение становится не по себе. Ему жаль беззащитную, ни
доступны все уголки пространства сцены, его бесконечные в чем неповинную женщину.
движения, верчения захватывали зрителя. «Он оформляет В финале Яго, добившийся, как будто, своей цели – гибели
и организует ритм спектакля, делит его на эпизоды, членит Отелло, обнаруживает, что потерял вместе с ним и Дездемону.
его, действие его многосмысленно и воспринимается Убиты Родриго, Эмилия. Яго остался один. И самообладание
как реальность, естественно как поэтическая, условная покидает его. Обессиленный, шепча что-то невнятное, он
16 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
М.Туляходжаева. К вопросу режиссерской интерпретации трагедий Шекспира на сцене театра

склоняется над Эмилией, приближается к Дездемоне и обусловлены отношением к традициям. Одна из них
молча, целует её, потом опускается на колени перед Отелло, заключается в том, чтобы обойти рифы традиционности,
приподняв его тело, прижимает к себе. И, запрокинув голову, заставляющие трактовать спектакль в уже известной и
кричит беззвучно, моля небеса о прощении. устоявшейся жанрово-стилевой направленности. Другая, в
Знаменитая постановка «Отелло», осуществленная том, чтобы сломить зрительский снобизм, выработанные
литовским режиссером Э. Някрошюсом, не перестает вот годами стереотипы восприятия данного классического
уже на протяжении более 10 лет волновать зрителей. Какая произведения.
из тайн трагедии увлекает режиссера? Нельзя сказать, что
Някрошюс перерабатывает классический текст, делает В конце прошлого года шекспировский
монтаж сцен, фраз. Происходит нечто иное и как будто
простое.
театр «Глобус» привез в Ташкент свою
Талантливый и опытный постановщик, а многие постановку «Гамлета» приуроченную к
критики называют Някрошюса гениальным режиссером, 450-летию со дня рождения Шекспира.
идет как будто по пути внешнего решения, стилизации.
Это спектакль пластических метафор, которые передают
К этой же дате приурочены были и
смысл трагедии в содержательных, говорящих мизан­ мировые гастроли коллектива. В рамках
сценах, в которых обнаруживается такая полнота данного мирового турне, при поддержке
внутренних душевных движений героев, что не перестаешь
удивляться, как это можно было придумать. Как будто,
представительства Британского Совета
простое физическое действие, а за ним обнаруживается в Узбекистане и был показан спектакль
глубина человеческих переживаний. В сложной партитуре на сцене Национального Академического
спектакля «Отелло» четко вырисовывается удивительно
сильная, мужественная, волевая личность главного героя.
театра драмы.
Перед зрителем достойный воин в исполнении В. Багдонаса.
Никаких признаков парадности, пышности внешнего
величия. В целом для спектакля важно не то, что герой – Ярким тому подтверждением, еще в 2000 году стала
мавр, генерал, а то, что Отелло любит Дездемону страстно, постановка шекспировского «Гамлета» Питером Бруком
нежно, бурно. В герое присутствует сосредоточенность и в театре «Буфф дю Нор» в Париже. Одна из рецензий,
вместе с тем доверчивость и простота. посвященных этому спектакля, была названа «Питер
Режиссер и актер четко прослеживают внутреннюю Брук устал от режиссуры и поставил «Гамлета». Звучит
духовную жизнь Отелло, который полюбил, возможно, парадоксально и все же.
впервые так сильно и трогательно, что не смог овладеть Для режиссера принципиально важным было, чтобы
собой, был опьянен чувством, которое затмило его сознание. зрители не увлекались драматической историей, не
Это человек, попавший в необычные для него обстоятельства, оглядывались на прежние сценические трактовки
и эти обстоятельства вызывают в нем сильные душевные «Гамлета». Он ставит не пьесу мирового репертуара, а
волнения, тревогу, переживания. Он бессилен, надломлен просто семейную историю, в которой и Гамлета, и Клавдия,
перед лицемерной силой коварства. Он опустошен и и Полония играют чернокожие актеры. Брук рассказывает
раздавлен потому, что впервые терпит поражение не от про обычных людей, с которыми произошла необычная
врага, а от самого себя. Отелло с отчаянием и осознанием история.
собственной вины наносит себе смертельный удар. Спектакль разыгрывается на коврике. На нем
Как сегодня ставить трагедии Шекспира, как ставить разбросаны несколько подушек, из которых можно
«Гамлета», «Макбета»? Этими вопросами задается, сложить подобие королевского трона, или могилу для
пожалуй, каждый ищущий режиссер на протяжении Офелии. И, еще, важный момент, спектакль освобожден
вот уже более четырех столетий. Возможно, все дело от привычной театральной бутафории, в нем очень
в том, что эти пьесы таят в себе много тайн и загадок и простой свет, что позволяет играть его где угодно – в
режиссеры обращаются к этим великим трагедиям в закрытом и открытом помещении, в любой стране, на
надежде разгадать еще неразгаданное? любых театральных подмостках.
Думается, что сегодня ключевые проблемы театра В конце прошлого года шекспировский театр

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 17


Театр ва кино
«Глобус» привез в Ташкент свою постановку «Гамлета» «мышеловка», решенный в спектакле достаточно
приуроченную к 450-летию со дня рождения Шекспира. оригинально. Разыграют сцену убийства отца Гамлета,
К этой же дате приурочены были и мировые гастроли переодетые в костюмы актеров бродячей труппы Клавдий
коллектива. В рамках данного мирового турне, при и Гертруда. Закроется занавеска. И зритель на какое-то
поддержке представительства Британского Совета мгновение не поймет, как Клавдий и Гертруда неожиданно
в Узбекистане и был показан спектакль на сцене вбегут именно из зрительного зала на сценическую
Национального Академического театра драмы. площадку с требованием прекратить показ представления.
Событие значимое, неординарное, хотя бы потому, что В этом решении есть определенный смысл – режиссер
зрители воочию смогли увидеть актеров прославленного подчеркивает соучастие зрителей в «мышеловке»,
английского театра, которые сыграли трагедию «Гамлет» в делает акцент, что именно они являются свидетелями,
стилистике «старого театра». Художественный руководитель происходящего на подмостках сцены.
и один из постановщиков спектакля Доминик Дромгул в И, конечно, впечатляет финал, когда все умершие
программке спектакля бросает фразу: «Спасибо за то, что оживут, встанут и начнут танцевать, играть на инструментах
присоединились к нашей веселой затее», он недвусмысленно и петь задорную песенку, веселя публику. Круг замкнется.
заявляет о том, что этот спектакль лишь забава и зрителю Такое решение еще раз подтверждает режиссерский
надо настроить себя на развлечение, на игру. посыл – актеры бродячего театра разыгрывают в вольном
Можно предположить, что режиссер следует стилистике сценическом пересказе судьбу принца Гамлета.
Питера Брука, заявленной еще в 2000 году, но идет по пути По инициативе художественного руководителя
дальнейшего упрощения смысловых акцентов, склоняясь Молодежного театра Узбекистана Наби Абдурахманова,
в сторону повествования, наивной импровизации, а порой при поддержке Посольства Республики Корея в
и примитивного лицедейства. Узбекистане, зрители Ташкента познакомились с труппой
Спектакль начнется импровизационными «выпадами» корейской театральной компании «Хэбома», которая
актеров. Полоний (актер Кит Бартлетт) начинает спектакль. показала спектакль «Макбет» по мотивам шекспировской
Вначале он тщательно проверяет реквизит, переставляет трагедии.
разной формы дорожные сумки, сундуки, перебирает Эту труппу можно причислить к экспериментальному
одежду, что висит на перегородках сцены, непонятную театру. Название «Хэбома» переводится с корейского
из какой эпохи, а затем спустится в зрительный как «Солнце, заглядывающее в душу» и в тоже время,
зал и начнет беседовать со зрителями, задавать им как призыв, означающий «Дерзайте». И, действительно,
вопросы, налаживать контакты с публикой. Он весел, молодой, полный жизненной и творческой энергии
коммуникабелен, общителен. На сценическую площадку коллектив дерзает. Постановочная группа, состоящая из
выходят актеры, каждый подберет себе музыкальный художественного руководителя Мунг Гу Хана, режиссеров
инструмент: аккордеон, флейту, скрипку, тамбурин, Джон Сик Кима и Джун Хунг Хванга смело работает с
музыкальные тарелки, банджо. Начнут играть веселую классическим материалом. Есть установка на «удивление»,
музыку, пританцовывать и петь. Затем накидывая на себя безграничную изобретательность в использование
определенную деталь определенного костюма, актеры сценических эффектов. Есть и попытки обращения к
будут преображаться в тот или иной персонаж пьесы. По иносказанию, аллегории, использованию символов,
ходу спектакля каждый из актеров, а их 12, будет играть узнаваемых примет.
разных персонажей. Психологически сложная, мистически мрачная трагедия
Просто, без натуги, без преувеличений, пафосных Шекспира неожиданно обретает новую интригующую
интонаций повествует Гамлет Лади Эмерува монологи версию сценического прочтения. Режиссеры идут по
Гамлета. На принца он совсем не похож ни статностью, ни пути упрощения драматургического текста, адаптации
внешностью. На нем затасканные брюки и весь его облик сюжета, но сохраняют ключевые события. В спектакле
далек от привычного, сложившегося стереотипа. Это отсутствует линия леди Макбет, как нет и ворожей, ведьм.
простой парень, у него открытое доброе лицо, немного Нет потусторонних сил, которые влияли бы на волю
печальный взгляд. Он беспомощно опустит голову, людей. Здесь сами люди выбирают свой путь, вершат свои
услышав от отца правду о том, как произошло убийство. судьбы, борются с собственными искушениями, с самими
Все сдержанно и просто в выражении эмоциональных собой.
всплесков: в жестах, в мимике, в словах. Сцена свободна от декораций, ничто не должно мешать
Обращает на себя внимание ключевой эпизод пьесы ходу развития сценического действия. Есть задник, который
18 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
М.Туляходжаева. К вопросу режиссерской интерпретации трагедий Шекспира на сцене театра

состоит из полотнищ насыщенного черного и красного темпераментная, динамичная игра, живая музыка
цвета, символизирующих, возможно, такие понятия как – барабанная дробь, звучание корейских народных
«война» и «власть». Справа на сцене размещаются двое музыкальных инструментов, использование масок,
музыкантов с инструментами. Национальный колорит пантомимы, танца, кукол, оригинальная трактовка
спектакля слагается не только привнесением корейских европейской классики приемами и средствами восточного
музыкальных инструментов, но и одеждой. Персонажи условного театра дала неожиданный результат. Произошло
пьесы одеты в старинные праздничные красочные яркие слияние традиций восточного театра с импровизационной
костюмы, где основные цвета – белый и красный. стихией европейского театра, а тема и идея шекспировской
Спектакль начинается с эпизода «Атака». На сцену трагедии обернулась философскими назидательными
буквально «ворвутся» барабаны, их с необычайной сентенциями типа «справедливое есть несправедливое, а
легкостью вкатывают актеры, они страстно, яростно, несправедливое есть справедливое». Парадоксальность
динамично отбивают барабанную дробь различных ритмов этой сентенции вскрывает многозначность шекспировского
и оттенков, создавая звуками атмосферу невидимого замысла. А самоубийство Макбета показало
боя. Актеры слаженно, дерзко взмахивают над головами бессмысленность, тщетность самонадеянной гордыни
барабанными палочками и стремительно ударяют ими по человека в стремлении к власти.
кожаной мембране. Звуки барабанов будут сопровождать Режиссура, обращаясь к великому англичанину,
бои, военные шествия. Именно они станут отдельным обнаруживает в его произведениях то, что дает простор
персонажем спектакля, вступающим в действие в его художественной фантазии при соприкосновении
самые напряженные моменты, разрушая и уничтожая зло с внутренней неизбывной силой его драматургии.
и утверждая торжество разума. Сегодня театр стремительно обновляется технически
Макбет в исполнении Чин Хан Вула предстает фигурой и не перестает удивлять нас. Он становится ярче, чем
эгоистичной, честолюбивой, властной, самодовольной, но повседневная жизнь, пытается по-новому решать
вместе с тем обаятельной. Это обаятельный злодей, он вечные проблемы, которые затрагивал Шекспир в своих
целеустремленно идет к поставленной им самим же цели, пьесах. Современный театр экспериментирует, внедряя
в нем нет и тени сомнения в правильности выбранного приемы кинематографа, используя выразительные
пути. В финале, когда Макбет окончательно осознает средства, пришедшие из компьютерных технологий.
бесполезность своих помыслов, деяний, он хладнокровно Спектакли строятся на визуальных образах, для создания
убивает себя, доказывая полное бессилие человека, которых, например, известный канадский театральный
вступившего на путь зла. режиссер Робер Лепаж использует сложную световую
Финал спектакля впечатляет своим позитивом. Вновь технику и мультимедиа. Уникальность его работ не
барабанная дробь, но только теперь она не возвещает в специальном техническом оснащении, а в том, как
военного сражения. Актеры труппы атакуют зрительный он использует образ, видео и слова, создавая тем
зал своим волшебным мастерством игры, это прорыв самым новую форму театра 21 века. Безграничные
в культурное пространство, где зрительный зал и сцена возможности сцены с её невероятным современным
становятся единым целым. оснащением, дают результат, где находит органичное
Это удивительная по своей энергетике, экспрессии сочетание глубокая мысль драматурга и парящая
постановка. Обаяние молодых актеров труппы, их фантазия постановщика.

Список литература
1. Марков П.А. Дневники театрального критика 1930-1976. том 4. –Москва: Искусство, 1977. -639 с.
2. Художественно-эстетические концепции западноевропейской режиссуры и современная социокультурная ситуация. Зре-
лищные искусства. Выпуск 2. –Москва: Государственная библиотека имени В. Ленина, 1987. -24 с.
3. Силюнас В. Лир и другие. Театр. -1986. -№ 5.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 19


Эрназар ЁРБЕКОВ
“Мусиқали, драматик театр ва кино санъати”
кафедраси доценти в.б.

Мумтоз адабиёт намуналари


ижросини ривожлантиришнинг
ўзига хос хусусиятлари
Аннотация. Ғазал ижроси ижодкордан актёрлик маҳорати ва саҳна нутқи таълимини бир-биридан ажратмаган ҳолда
уйғунликда ўрганишни талаб этади. Бу жараёнда албатта устозлардан қолган мерос, уларнинг тажрибасига таяниб иш
кўрган афзал. Ана шунда маҳорат мактаби талабадаги табиат ато этган қобилиятни янада ривожлантиради, унга сайқал
беради. Мавзу мумтоз адабиётимиз намунаси-ғазал устида ишлашнинг аҳамияти ҳақида.
Калит сўзлар: сўз хатти-ҳаракати, театр, актёр, аруз, рукн, ҳижо, ижро, томошабин, актёрлик маҳорати, ижодкор,
хатти-ҳаракат.
Аннотация. Подлинное испол нение газели требует не слияние мастерства актёра и сценической речи, а слияние за-
кладывается школой, аккумулирующей в себе лучшие традиции и опыт многих поколений. Школа развивает и шлифует
природные задатки ученика, дает ему правильное обучение, необходимые знания и навыки, повышает квалификацию. В этой
статье говорится о важности работы над словом в развитии исполнительского мастерства творческой личности.
Ключевые слава: словеное дейтвие, театр, актёр, аруз,газель, переживание, представление, искусство, роль, исполнение,
мастерство актёра, идея, творец, действие.
Annotation. In order to obtain the art of experience it demands confluence of and harmony of actor`s mastership and
speech of stage. It has preference to be based on heritage of great masters in this prosess . (Profciency school) Professional
school can help to develop student`s capabi lity. Student can get important education, improve his experience. Representa tives
of theatre left great heritage of movement on the stage. This article is about obtaining the capability of performance and
importance of working on speech.
Кey words: theater, actor, director, hero, excitement, imitation, art, role, spectator,conception,, acting skills, executive, image,
action.

Театр актёрларининг ижодий жараёнда арузда ёзилган даражада бойитади. Ижрочининг ўзини ҳам комилликка
ғазал матнларига ҳар қадамда дуч келишларини инобатга етаклайди. Биринчи Президентимиз Ислом Каримовнинг
олсак, бу жанрни чуқур эгаллаш улар учун ниҳоятда муҳим “Юксак маънавият – енгилмас куч” асарида Ҳазрат Навоий
эканлигини англаш қийин эмас. Чунки бугунги кунда даҳосига келтирилган таъриф юқоридаги фикрларни
мумтоз адабиётимиз ва санъатимизни кенг тарғиб этиш, тўлиқ тасдиқлайди: “Алишер Навоий халқимизнинг
ёш авлод онгида миллий меросимизга ҳурмат ва мумтоз онги ва тафаккури, бадиий маданияти тарихида бутун
адабиётимиз намояндалари айтиб кетган инсонийлик, бир даврни ташкил этадиган буюк шахс, миллий
меҳр-оқибат, вафо ва садоқат, Ватанга муҳаббат каби адабиётимизнинг тенгсиз намояндаси, миллатимизнинг
туйғуларни шакллантириш мақсадида кўплаб лойиҳалар ғурури, шаъну шарафини дунёга тараннум қилган ўлмас
амалга оширилмоқда. Бундай лойиҳаларда актёр сўз санъаткоридир” [1.Б.47].
зиммасига катта масъулият юкланади. Яъни, актёр оддий Аруз вазнидаги шеърларнинг бармоқ вазнидаги
бошловчи эмас, балки бир актёр театри ижодкори- шеърлардан фарқини ажратиб ва тушуниб олиш
ижрочига айланади. Шунинг учун ҳам талабаларга аруз талаба учун ижро маҳоратини эгаллаш йўлидаги илк
ҳақида, ғазал ижроси сирларини эгаллаш усуллари пиллапоя ҳисобланади. Аруз, хусусан, ғазал жанри
ҳақида янада чуқурроқ билим бериш лозимлигини шундай йўналишки, унга оҳанг, куй бу жанрнинг табиати
даврнинг ўзи тақозо этмоқда. Айниқса, Алишер Навоийдек томонидан инъом этилган. Буни аруз вазнида ёзилган
буюк шоиримиз ижодига мурожаат қилган ҳолда ғазал шеърларни ўқишни ўзлаштиришга йўналтирилган фикрлар
ижрочилиги сирларини ўргатиш талабага катта билим жараёнида яққол англаш мумкин. Ғазални ижро этишда
бериш билан бирга, унинг маънавий оламини беқиёс тингловчиларнинг ҳис-туйғуларини уйғотиш, эҳтирослари,
20 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
Э.ЁРБЕКОВ. Мумтоз адабиёт намуналари ижросини ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятлари
завқ-шавқини ошириш учун театр санъатининг, хусусан, – 3 рукнли ва ҳоказо.
сўз хатти-ҳаракатининг тамал тоши бўлмиш фикрга кўпроқ Биз юқорида баъзан биринчи мисрадаги ҳижолар-
эътибор бериш лозим бўлади. бўғинлар 13 ёки 14тадан иборат бўлади, кейинги мисра
Арузда яратилган ва яратилаётган асарлар ғазаллар, эса 15та ҳижодан ташкил топади, баъзида акси, яъни,
рубоийлар, туюқлар, достонларни илмий шарҳлаш биринчи мисра 14 ҳижодан, иккинчи мисра 13 ҳижодан
(айнан адабиётшунослик)да жуда кўплаб атамаларга дуч иборат бўлади, бу фарқни тенглаштириб олиш учун биз
келинади. Лекин бадиий ижрони эгаллашда қулай бўлиши рукнларни билишимиз даркор, дедик. Бу ҳам арузда,
нуқтаи-назаридан энг кераклилари танлаб олинади. айниқса, унинг ғазал жанрида учраб турувчи ўзига хос
Демак, арузнинг, хусусан, ғазалнинг бадиий ижросида хислат. Ана шу хислатни тушуниб олишимизга Алишер
ишлатиладиган асосий таянч атамалар: ҳижо, рукн. Навоийнинг қуйидаги ғазали асосидаги изоҳ етарли бўлса
Ўзбек арузи ҳижо тушунчасига асосланади. Ҳижо нима? керак:
Ёш талабага тушунарли бўлиши учун ҳижони-бўғин деб атаб
турамиз. Ҳижолар уч хил бўлади: қисқа, чўзиқ ва ўта чўзиқ Эй юзунг боғи насимида ҳавои наврўз,
ҳижо. Модомики, қисқа ва чўзиқ иборалари ишлатилар экан, Лаъли тожинг бўлуб ул боғда бўстонафрўз.
бу ҳол ўз-ўзидан талаффузга, яъни, ижрога ишорат. Энг
асосийси, аруздаги шеърнинг барча мисраларида қисқа ва Зулфу рухсор ила комимға мени еткурсанг,
чўзиқ ҳижолар сони ҳам, тартиби ҳам бир хил бўлади, баъзан Ҳар тунунг қадр ўлубон, ҳар кунунг ўлсун Наврўз.
биринчи мисрадаги ҳижолар (бўғинлар) 13 ёки 14тадан
иборат бўлади, кейинги мисра эса 15та ҳижодан ташкил Кўнглим ул луъбат илигида гирифтор ўлмиш,
топади, баъзида акси, яъни, биринчи мисра 14 ҳижодан, Қушни ул наъвики лаъб аҳли қилур дастомуз.
иккинчи мисра 13 ҳижодан иборат бўлади, бу фарқни
тенглаштириб олиш учун биз рукнларни билишимиз даркор. Дарди ҳажрингда куяр кўнглуму ўз ҳолимға
Арузда рукн нимани англатади? “Қисқа ва чўзиқ Кишисизликдин ўзумдурмен ўзумга дилсўз.
ҳижоларнинг муайян тартибда такрорланиши ритмик
схемани вужудга келтиради. Бу ритмик схеманинг бир Даҳр золиға кўнгул бермаки, Рустамларни
бўлаги рукн дейилади” [3.Б.104]. Макр ила айлади ожиз бу ситамкора ажуз.
Бу фикрлардан кўриниб турибдики, арузда ҳижолардан
рукнлар, рукнлардан вазнлар шаклланади. Вазндаги Кўк жафосидин ўлур хобгаҳинг бўз туфроғ,
рукнлар сонига қараб эса баҳрлар шаклланади. Яъни, Бўлса остингда сипеҳр ашҳаби янглиғ кўкбўз.
3 марта “фоилотун” рукни такрорланиб, тўртинчи рукн
“фоилун” бўлса, ушбу икки хил рукннинг биргалашиб Эй Навоий, сену Хусрав била Жомий таври
гуруҳланиши баҳр дейилади. Ёки бир хил “мафоилун” Санъату рангни қўй, сўзда керак дард ила сўз. [5.Б.220].
рукнининг ўзи 4 марта келиши ва бир гуруҳни ташкил
этиши мумкин. Масалан, Юқорида ёш талабага тушунарли бўлиши учун ҳижони-
Мафо и лун мафо и лун мафо и лун мафо и лун бўғин деб атаб турамиз, дедик. Шу нуқтаи-назардан олиб
v --- – - – v --- – - – v --- – -- v --- – -- қаралганда, ушбу ғазалнинг иккинчи байти вазн жиҳатидан
Баҳор айёмида гул гашт этарга бир чаман бўлса, бармоққа яқин. Чунки бармоқ вазнидаги шеърда ҳар
Қилурға шарҳи ҳол, аҳли муҳаббат икки тан бўлса бир бўғин алоҳида бўғин сифатида тушунилади. Демак,
[4-Б.21]. юқоридаги ғазалнинг иккинчи байти 14 ҳижо ва ҳар бир
Баҳрларда ҳар бир мисрадаги рукнлар шакли ва сони ҳижо бир бўғиндан иборат.
бир хил такрорланиб келади. Биз юқорида келтирган мисол Ғазалнинг биринчи байтидаги биринчи мисра ҳам худди
–байтнинг вазни ҳажаз баҳридадир. Демак, ҳажаз баҳри шу тартибда. Бироқ, шу байтнинг иккинчи мисрасига
4 рукндан иборат. Бундан ташқари 4та ёки 3та рукннинг мурожаат қилсак, бу мисра 13 бўғиндан иборат:
гуруҳланиши туфайли ҳосил бўлувчи бошқа номдаги Лаъ-ли то-жинг бў-луб ул боғ-да бўс-тон-аф-рўз.
баҳрлар ҳам бор. Нега шундай, деган савол туғилиши Рукнлар ва улар таркибидаги ҳижолар сонини
тенглаштириб олиш учун биз ўта чўзиқ ҳижолар
мумкин. Гап шундаки, аруз вазни қайси рукнларнинг
қоидасига мурожаат қиламиз. Ғазалнинг иккинчи
гуруҳлашуви туфайли шаклланишига қараб баҳрлар ҳам
мисрасида бир марта ўта чўзиқ ҳижо иштирок этяпти.
шаклланади. Ҳажаз – 4 рукнли, ражаз – 4 рукнли, жадид
Бу “тожинг” сўзидаги биринчи ҳижо. Бу мисрани

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 21


Театр ва кино
ўқиётганда “тожинг” сўзи “то-оо-жинг” шаклида Бу тўртлик устидаги гуруҳли ишни унинг мусиқий
талаффуз қилинади. Шундагина вазндаги бузилишнинг ижросини қидиришдан бошладик. Натижада фортепиано
олди олинади ва ғазалнинг ритмик схемаси сақланиб жўрлигида гармония шаклланди. Талабалар ана шу
қолади. гармонияга мос тарзда шеърнинг ҳар бир мисрасини
Аруз вазнидаги шеърларни тушуниб олиш, шарҳлаш куйлай бошлашди. Тўртликни иккинчи марта мусиқа
ва ижро этиш жуда қийин жараён. Талабани аруз вазни жўрлигида ҳар бир сўзни бўғинларга ажратган ҳолда
билан юзлаштириш, асар ва ёш ижрочини яккама- “речитатив” – мусиқий сўзлашга яқин талаффуз қилган
якка қолдириш, ижрочининг дардини, ҳис-туйғуларини ҳолда ижро қилинди. Учинчи марта ижро қилинганда курс
ушбу жанрда уйғотиш учун турли услуб ва ёндошувлар талабалари овоз диапазони жиҳатидан иккига ажратилди:
мавжуд. Ўқув режасига кўра, оддийдан мураккабга баритон ва тенор овозлар гуруҳига. Биринчи мисрани
тамойили асосида, биринчи ва иккинчи босқичларда баритон овозлар худди биринчи ҳолатдаги сингари
бўлажак актёрларга саҳна нутқи техникаси, турли куйлаб, охирги “керакдур” сўзидаги дур бўғинини бир
товушларга қурилган тез айтишлар, саж ва чистонлар, бутун нота, бир мусиқий такт ҳажмида чўзиб туришди.
тасвирий парчалар, кичик воқеали парчалар, кичик Танлаб олинган тўрт нафар талаба ана шу мусиқий вақт
ҳажмдаги шеърлар, бир неча воқеалар кетма-кетлиги бирлиги ичида биринчи -“Сўфийларға суҳбат керакдур”
таъминланган адабий парчалар воситасида билим мисрасини тўлиқ бадиий-шеърий-фикрий ижросини
берилади. Фақат учинчи босқичга келибгина талабаларга амалга оширишди. Шеърнинг иккинчи мисрасини тенор
арузга мурожаат қилишларига имкон берилади. Биз, овозлар куйлаб, улар ҳам мисранинг охирги “керак”
тажриба тариқасида, иккинчи босқичнинг охирида, сўзидаги иккинчи рак бўғинини худди баритон овозлар
яъни, тўртинчи семестрда аруз вазнида ёзилган сингари чўзиб туришди. Яна тўрт нафар талаба юқорида
асарларга мурожаат қилиб кўрдик. Бунинг учун аввало, айтилган мусиқий вақт бирлиги ичида “Ошиқларға
арузнинг кайфиятини, унинг хушбўйини, мусиқийлигини муҳаббат керак” мисрасини ижро этишди. Учинчи ва
билдириб турувчи шеърларга эътибор қаратдик. Охир тўртинчи қаторлар ҳам худди шу шаклда ижро этилгач,
оқибат Аҳмад Яссавийнинг тўртликда ёзилган шеърига жуда чиройли, таъсирли мусиқий – нутқий машқ ҳосил
тўхталдик. Бу шеър қуйидагича: бўлди. Бу ишни амалга ошириб бўлганимиздан кейингина
Сўфийларға суҳбат керакдур, талабаларда ғазалнинг мусиқийлиги, оҳангдорлигини ҳис
Ошиқларға муҳаббат керак. қилиш қобилияти пайдо бўла бошлаганлигини кўрдик.
Мажнунларға Лайли керакдур, Шундан кейин талабалар билан маслаҳатлашган ҳолда
Манга сан кераксан, сан керак. аруз вазнида ёзилган достонга мурожаат қилдик.

Адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008.
2. Мирзиёв Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамасининг 2016 йил якунлари ва 2017 йил истиқболларига бағишланган мажлисидаги Ўзбекистон Республикаси Прези-
дентининг нутқи. // Халқ сўзи газетаси. 2017 йил 16 январь, №11.
3. Сайфиддинов А. Адабий асар ва ижрочилик маҳорати. –Тошкент: Фан нашриёти, 1980.
4. Фурқат. Танланган асарлар. 2 томлик. 1-том. –Тошкент: 1959.
5. Навоий Алишер. Тўла асарлар тўплами. 3-жилд. Хазойин ул-маоний. Бадоеъ ул-васат. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги
нашриёт матбаа уйи, 2011.
6. Ҳусайний Атоуллоҳ. Бадойиъу-с-санойиъ. –Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.1981.
7. Холиқулова Г.Э. Саҳна нутқи (Тарихий драмалар талқинида). –Тошкент: “Карлоо” босмахонаси, 2008.
8. Абдуллаева М. Драматик театр ва кинода актёрлик маҳорати. –Тошкент: Тафаккур қаноти, 2014.
9. Аъзамов А. Аруз. –Тошкент: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2006.
10. Кнебель.М.О. Слово о творчестве актёра. –Москва:1964.

22 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Александр КУДРЯВЦЕВ
Старший преподаватель кафедры
«Режиссура кино, ТВ и радио»

Сценическое искусства и
современность
Аннотация. В данной статье рассматриваются современные тенденции развития таких знаков как символ, метафора и ал-
легория в сфере новейшей театрализации. Данная проблематика охватывает современное узбекское и мировое сценическое
искусство
Ключевые слова: знак, символ, метафора, аллегория, кульминация, режиссура, эстрада
Annotation. The given work observes signs, metaphor and allegory in general, performing mass holidays in particular. Symbols in
modern theatre form new varieties of interpretation that will cause new impressions. That’s why studying of theatrical symbols is actual
not only for uzbek art criticism, but also as part of the world theatrical process.
Key words: sign, symbol, metaphor, allegory, climax, directing, variety
Аннотация. Ушбу мақолада драмани саҳналаштирилиши нуқтаи назаридан тимсол, рамз, метафора ва мажоз кўриб чиқилган.
Рамз замонавий театрда янги кўринишларда шаклланиб, янги таассуротларни келтириб чиқармоқда. Шунинг учун театрдаги
рамзларни ўрганиш нафақат ўзбек санъатшунослигида, балки жаҳон театри жараёнида ҳам аҳамиятга эга.
Калит сўзлар: тимсол, рамз, метафора, мажоз, кульминация, режиссура, эстрада

XXI век – век ошеломляющего развития научной не только сюжетно-иллюстративном плане, но и в


мысли, разработок новейших технологий, в том числе и плане, обладающем совершенно особыми приемами
информационных. Сегодня стало привычным и ни у кого выразительности. «Художественную образованность»
уже не вызывает удивления многообразие существующих необходимо понимать не как насыщение человека
форм передачи информации, главным средством информацией об искусстве, а как приобщение его к миру
осуществления которых являются знаки. искусства посредством формирования способности к
Знаки широко вошли в нашу жизнь, мы часто восп­ целостному художественному восприятию и пониманию.
ринимаем их смысл так же непосредственно, как слышим Вспомним картины Народного художника Узбекистана,
звуки, чувствуем запахи. Кстати и звуки, и запахи в академика Акмаля Нура. Невозможно дать чисто
определенных обстоятельствах тоже способны выполнять формальное их описание. Можно говорить только об
роль знаков. элементах картин, которые в монтажном столкновении
Внешний мир переполнен знаками, их можно встретить дают ощущение конкретных явлений: любови, грусти,
буквально повсюду, поэтому естественным образом размышления. Почти все его картины построены на одних
возникла необходимость в изучении и исследовании символах, на их монтаже.
свойств знаков и знаковых систем. Этим и занимается Для драматургии сценических представлений
наука семиотика. Она захватывает область знания концепция знакового характера искусства также необычно
поистине необъятную, исследуя свойства знаков в полезна. В настоящее время художественные коллективы
человеческом обществе, главным образом, естественные постановщиков ищут новые и возрождают забытые
и искусственные знаки, а так же некоторые явления формы всевозможных театрализованных представлений.
культуры и искусства, природе – коммуникация в мире Поэтическое, документальное и философское звучание
животных или в самом человеке – зрительное и слуховое таких представлений требует от режиссера знания
восприятие и др. закономерностей использования иносказательных
Сегодня вообще любое сценическое произведение – выразительных средств и их отличия друг от друга.
это сложная система, включающая в себя разнообразные При этом ведущими выразительными средствами,
«языки», «коды», «знаки». А для понимания языка – знака создающими особый язык театрализации, выступают
требуются определенные интеллектуальные усилия. Быть символ, метафора, аллегория, с помощью которых
настоящим зрителем, оказывается, не так просто. Лишь режиссер создает в своих представлениях полнокровный
тот, кто понимает «грамоту» художественного творчества, и многогранный мир эстетических ценностей.
кому доступна специфическая образность, театральный Символ в переводе с греческого означает «знак»,
язык, может называться зрителем. причем знак, понятный только определенной группе
Художественно образованный зритель способен лиц [1.С.24]. Так в процессе совместной деятельности и
воспринимать представление или картину художника общения определенных групп людей или целых обществ

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 23


Театр ва кино
вырабатывались условные знаки, за которыми стали спектр выразительных средств, состав знаков-символов.
предметы, мысли или информация. Только понимая Например вот, что говорил о символическом в искусстве
смысловое содержание знака, мы можем испытывать А.Квятковский.
эмоциональное воздействие. Здесь важно помнить, что, если выбор знаков становится
Ассоциация, то есть создание в сознании чело­ произвольным и присущим только для творчества одного
века смысловой или эмоциональной параллели проис­ художника, это усложняет коммуникативную функцию и
ходящему явлению, невольное замещение его уже зна­ произведение становится непонятным.
комым синонимом, заставляет зрителя домыслить то, о Зритель должен понять сообщение, содержащееся
чем только заявлено, обозначено. От уровня интеллекта, в произведении, на основе утвержденной системы
эрудиции и жизненного опыта во многом зависит оценка знаков. Вот почему восприятие произведения искусства
происходящего. становится актом сопоставления и знания.
Часто повторяющиеся символы, обладая излишней Продолжая разговор о выразительных средствах,
доступностью, могут утратить эмоциональность и создающих особый язык театрализации, остановимся
превратить в штамп. Создание новых символов – это на метафоре. Это еще одно очень важное средство
открытие новых связей между понятием и предметом. эмоционального воздействия в режиссуре.
Символ очень тесно связан со своими «соседями» – В основе построения метафоры лежит принцип
метафорой и аллегорией. При этом важно установить и сравнения предмета с каким-либо другим предметом на
связь, и, прежде всего, существенные различия. основании общего для них признака.
“Символ, подобно аллегории и метафоре, образует Различаются три типа метафор:
свои новые значения на основе того, что мы ощущаем 1. метафоры сравнения, в которых объект прямо
родство, связь между тем предметом и явлением, сопоставляется с другим объектом («колоннада тополей»);
которые обозначаются каким-то словом, знаком, и другим 2. метафоры загадки, в которых объект заложен другим
предметом или явлением, на которое переносим это объектом («били копыта по мерзлым клавишам» – вместо
обозначение” [3.С.7]. «по мостовой»);
Однако символ коренным образом отличается и от 3. метафоры, в которых объекту приписываются
аллегории, и от метафоры. Прежде всего тем, что он свойства других предметов («ядовитый взгляд», «ночь
наделен огромным множеством значений (по сути дела промчалась»).
– неисчислимым), и все они потенциально присутствуют В разговорном языке мы почти не замечаем
в каждом символическом образе, как бы «просвечивая» использования метафор, они стали привычными в
друг сквозь друга. общении («жизнь прошла мимо», «время летит»). В
Формальное отличие символа и метафоры в том, художественном творчестве метафора активна. Она
что метафора создается как бы «на наших глазах»: мы содействует творческому воображению, ведет его путем
видим, какие именно слова, понятия сопоставлены, и образного мышления.
поэтому догадываемся, какие их значения сближаются, Для режиссера метафора тем и ценна, что используется
чтобы породить третье, новое. В символ может входить именно как средство построения сценических образов. «А
и метафорическое построение, но оно для него не всего важнее – быть искусным в метафорах, – говорится
обязательно. в «Поэтике» Аристотеля. Так из предшествующих
Итак, символ как знак, рождающий ассоциацию исторических эпох до современных исследователей
– важное выразительное средство режиссуры. доходят в основном труды наиболее широко известных
Рассматривая в качестве предмета режиссуру, сценарно- авторов, оказавших заметное влияние на развитие тех или
режиссерски обрабатывающую реальную жизнь, можно иных гуманитарных наук, как труды Платона, Аристотеля,
отметить особое значение символа и ассоциации, тесно которых в дальнейшем изучали и переводили ученые
связанных с этой реальной жизнью, базирующихся на Востока. Эти труды содержат большое идейное богатство,
ней и превращающихся в наиболее ограниченное для не утратившее актуальность и в наши дни. Сказанное в
сцены средство режиссуры. Анализ эксперимента, опыт полной мере следует отнести к творческому наследию Абу
позволяют выделить несколько путей использования Наср Фараби, Абу Рейхана Бируни и Ибн Сины и др.
символов и ассоциаций, характерных для Всякая метафора рассчитана на небуквальное
работы режиссера на сцене: восприятие и требует от зрителя умения понять и
1) в решении каждого эпизода представления; почувствовать создаваемый ею образно-эмоциональный
2) в кульминации постановки; эффект. Здесь необходимо умение видеть второй план
3) в заключении со зрителем «условий условного». метафоры, содержащееся в нескрытое сравнение.
В художественном оформлении представления Потому что новизна и неожиданность многих глубоких по
режиссерам необходимо изучать знаковые выражения смыслу метафор не раз становились препятствием к их
во всех видах искусств. Знание европейского искусства, правильному восприятию – тем самым недальновидные
искусства Азии и Востока, вообще обширные познания зрители и критики духовно обедняли сами себя.
постановщика всех видов искусства позволяют расширить Задумаемся: с какой целью режиссер прибегает к

24 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


А.Кудрявцев. Знаки современного сценического искусства
приему метафоры, называя только то, с чем сравнивается рождающаяся в процессе решения режиссером новых
изображенный предмет или понятие, и утаивая его прямое задач, но в то же время – это всего лишь прием, а всякий
наименование? Делается это для того, чтобы заставить прием хорош, когда он не замечается. “Зритель должен
работать мысль и воображение зрителя. Метафора воспринимать не прием, не форму, а через прием и
требует от нас духовного усилия, которое само по себе форму – содержание и, воспринимая его, вовсе не должен
благотворно. замечать тех средств, которые это содержание доносит до
Диапазон использования метафоры в спектаклях его сознания” [5.С.56].
огромен: от внешнего оформления до образного звучания Также нужно всегда помнить, что все средства
всего спектакля. Еще большее значение имеет метафора иносказания в режиссуре, организующей деятельность
для режиссуры массового театра, как театра больших такого социального объекта, как театральная или
социальных обобщений, имеющего дело с художественным эстрадная сцена или площадь, должны быть неразрывно
осмыслением и оформлением повседневной реальной связаны с жизненным опытом его реальной аудитории,
жизни. Именно метафора может придать реальному факту обуславливаться этим опытом. Двигать искусство вперед
аспект художественного осмысления, истолкования, способен только тот художник, который живет одной
может помочь узнаванию реального героя. жизнью с тем социумом, который его окружает. И опять
В «Поэтическом словаре» А. Квятковского сказано: же здесь, как никогда уместны комментарии Фараби
«Аллегория – иносказание, изображение отвлеченной идеи трудов Аристотеля, в связи с чем еще при жизни ему
посредством конкретного отчетливо представляемого было присвоено почетное имя «Аристотель Востока»,
образа. Связь между образом и значением устанавливается «Второй учитель». В своем государственно-правовом
в аллегории по аналогии (например, лев как олицетворение учении Фараби выдвигает оригинальную концепцию
силы и т.д.)» [2.С.117]. происхождения общества: «По природе своей каждый
Жизнь, смерть, надежда, злоба, совесть, дружба, человек устроен так, что для собственного существования
Азия, Европа, Мир – любое из этих понятий может быть и достижения наивысшего совершенства он нуждается
представлено с помощью аллегории. В том и заключается во многих вещах, которые он не может доставить себе
сила аллегории, что она способна на долгие века один и, для достижения которых он нуждается в некоем
олицетворять понятия человечества о справедливости, сообществе людей, доставляющих ему в отдельности
добре, зле, различных нравственных качествах. Богиня каждый какую-либо вещь из совокупности того, в чём
Фемида, которую греческий и римские скульпторы он испытывает потребность. При этом каждый человек
олицетворяли с завязанными глазами и весами в руке, по отношению к другому находится точно в таком же
навсегда осталась олицетворением правосудия. Лейли и положении. Вот почему лишь через объединение многих,
Меджнун – аллегория преданности, любви. Библейское помогающих друг другу людей, где каждый доставляет
изречение: «Перекуем мечи на орала» – аллегорический другому некоторую долю того, что необходимо для его
призыв к миру, к окончанию войн. существования, человек может обрести то совершенство,
Аллегория всегда играла заметную роль в режиссуре к которому он предназначен по своей природе.
всевозможных театральных форм действия –драме, Деятельность каждого из членов такого сообщества в
праздние, эстраде всех времен и народов. Значение совокупности своей доставляет каждому из них всё то,
аллегории для режиссуры реального действия прежде в чём он нуждается для существования и достижения
всего в том, что она всегда, впрочем как символ и совершенства», – утверждает Фараби [4.Том 7.С.118].
метафора, предполагает двухплановость. Первый план – Поэтому, не отрываясь от общества и мира, не ставя себя
художественный образ, второй план – иносказательный, выше или наоборот, дистанцируясь от насущных проблем
определяемый знанием ситуации, исторической современности, должен творить постановщик. В этом
обстановки, ассоциативностью заключается основной принцип отбора иносказательных
Использование символа, метафоры, аллегории выразительных средств для профессионального
в театрализации, это насущная необходимость, режиссера.
Список литературы
1. Аристотель. Поэтика. –Москва: Искусство, 1981. -24 с
2. Квятковский А. Поэтический словарь. – Москва: Искусство, 1998.-117 с
3. Мочалов Ю. Композиция сценического пространства. С.П. 2003 г. -7 с
4. Мухитдинова Ф.А. Государственно-правовые взгляды Абу Насра Фараби и мыслителей востока, NovaInfo, 2014.
5. Театральная энциклопедия . С.П. 2009 г.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 25


Собир ЖУМАЕВ
Тошкент маданият коллежи директори

СОЗ ВА СОЗГАРЛИК
Аннотация. Мақолада ўзбек миллий чолғуларининг яратилиш тарихи ва уларнинг бизгача етиб келишида катта ҳисса
қўшган созгар усталар ва созгарлик тарихи ҳақида фикр юритилади.
Калит сўзлар: Соз, фисоғурс, Машриқ, Мағриб, уд, гитара, ҳуштак, ковак.
Аннотация. В данной статье ведётся речь об истории создания узбекских народных инструментов и о том, какой боль-
шой вклад внесли в историю их создания мастера инструменталисты.
Ключевые слова: Союз, фисагурс, машрик, магриб, уд, гитара, свисток, лужа.
Аnnotation. This article deals with the history of the creation of Uzbek folk instruments and the contribution made to the history of
their creation by the wizard instrumentalists.
Key words: isttrument, fisagurs, mashrik, magrib, ud, guitar, whistle, puddle.

Мустақиллик йилларида санъат, маданият, миллий ҳамон қўлланиб келинмоқда. Бунга мисол тариқасида
қадриятларимиз, урф-одатларимиз яна тикланди. Шу Гитара чолғусини кўрсатиш мумкин.
ўринда айтиш жоизки, мусиқа маданиятининг пойдевори Айритомдан топилган мусиқа чолғуларининг суратлари,
соз ва созгарлик тарихи, унинг ривожи йўлида ҳам қолдиқлари созгарлик соҳаси шунчаки бир ҳунар
бир қанча ишлар амалга оширилди. Созгарлик тарихи эмас, балки маҳорат талаб қиладиган ҳунар сифатида
эрамиздан олдинги асрларга бориб тақалади. Археологик эъзозланганидан далолат беради.
қазишмалар пайтида топилган қадимий мусиқа Созгарлик авлоддан-авлодга, наслдан-наслга ўтиб
чолғулари, тошларга ўйиб ишланган мусиқа чолғулари келган. Манбаларга таянсак, Ўрта Осиё мусиқа маданияти
ва чолғучиларнинг суратлари қайта тикланаётгани фақат Шарқ мамлакатларидагина эмас, балки дунёнинг
ўзлигимизни англаш, миллий чолғулар тарихини бошқа юртлари, жумладан Кичик Осиё, Арабистон ва
ўрганишимиз учун асос бўлиб хизмат қилмоқда. Созгар Ғарб мамлакатларига ҳам етиб борганлигига ишонч ҳосил
уста Тўхтамурод Зуфаров ўзининг “Соз ва созгарлик қиламиз.
тарихи” номли китобида машҳур мусиқашунос олим Ўзбек миллий чолғуларига чет эл мусиқашуносларининг
Иcҳоқ Ражабовнинг “Мақомлар” номли монографиясида қизиқишлари ўзбек созгарларининг ниҳоятда яратувчанлик
келтирган бир ривоятни ёзади: “Кунларнинг бирида қобилиятлари мавжудлигидан далолат беради ва ўша ўзга
Фисоғурс ҳаким (Пифагор, эрадан аввалги VI аср) тоғ халқ олимларининг эътирофига сабаб бўлмоқда.
томон йўл олибти. Тоғнинг этагида кучли шамол эсиб, Мозийга қайтадиган бўлсак, мусиқа маданиятимиз
қандайдир бир ҳуштак овози эшитиларди. Кейин у ёқ жуда қадимдан, милоддан олдинги даврлардан бошлаб
бу ёққа қараб ичи ковак бўлиб, бўшаб қолган тошбақа ривожланиб келганлигига гувоҳ бўламиз. Бу ҳақда машҳур
косасига кўзи тушибти. Унинг бўш, қўл ва думи чиқиб уста созгар Т. Зуфаров қуйидагиларни айтади:
турадиган тешикларидан ўтаётган шамол товуш ҳосил Турон заминида яшовчи халқлар, шу жумладан, ўзбек
қилаётган экан. “Бир нарсага яраб қолар? – деб уни ердан халқи мусиқа маданиятининг тарихи милоддан аввалги
олибти. Бир неча вақтдан кейин тошбақа косасидаги энг даврларнинг кўз илғамас уфқлари ортидан бошланган.
катта тешикка-унинг боши чиқиб турадиган ерига бир Кўҳна даврларда Турон заминида яратилган
даста ўрнатибти ва унга ипни тақиб, чала бошлабти” чолғуларнинг тузилиши, хилма-хил турлари ва ижро
[1.Б.10]. усуллари, ҳамда созгарлик жиҳатидан мукаммалликлари
Ана шу ривоятдан ҳам билишимиз мумкинки, чолғулар, Айритом топилмасида тасвирланган чолғуларда аниқ
созгарлик эрамиздан олдинги асрларда ҳам мавжуд ифода этилган.
бўлган. Турон замини ўша кўҳна замонлардаёқ юксак мусиқа
Созгар уста Т. Зуфаровнинг ёзишича ўша давр маданияти ва созгарлик соҳасининг тараққиёти туфайли
созгарларининг юксак камолотини намойиш қилувчи дунё халқлари мусиқа маданиятида алоҳида ўрин тутган ва
муҳим бир ҳолат – тор тутқичнинг қопқоқ устига янги чолғулар (уд, ғижжак, чанг) нинг яратилиш масканига
ўрнатилганлигидир. Бу ҳолат орадан минг йиллар ўтган айланган.
бўлишига қарамай, ҳозирги замон созгарлигида ҳам Милоддан аввалги II аср ва милоддан кейинги VIII аср
26 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
С.Жумаев. Соз ва созгарлик
оралиғида Турон замин созгарлари ясаган чолғуларнинг Миллий чолғуларда Европа ва жаҳон халқлари куйларини
мамлакат сарҳадларидан ошиб, Машриқ ва Мағриб ижро этиш бир мунча қийинчиликлар туғдирар эди.
ўлкалари бўйлаб тарқалиши бевосита ўша давр Турон Аста-секинлик билан анъанавий чолғуларнинг эски
замин мусиқаси ва созгарлигининг тараққиёт даражаси намуналари ўрнига замонавий ижрочиликнинг юксак
нақадар баланд бўлганини кўрсатади. талабларига жавоб бера оладиган янги намуналар пайдо
Туркистон халқлари мусиқасининг камолоти ва бўла бошлади, натижада мавжуд мусиқа созларини янада
созгарлигининг тараққиёти VIII-IХ асрлардаёқ мусиқа такомиллаштиришга уринишлар бошланди. Чанг, ғижжак
санъатига оид илмий назарий билим – “мусиқа илми” нинг каби чолғуларга қўшимча торлар қўйилиб, уларнинг оҳанг
рўёбга келишига омил бўлди. доираси анча кенгайтирилди.
Туркистон мусиқасининг назарий ва созгарликнинг ХХ асрнинг 30-йилларнинг биринчи ярмида бошида
амалий етуклиги ўзбек миллий мусиқа санъатининг мусиқа чолғулари ясаш бўйича ном қозонган Уста Усмон
мўъжизаси бўлмиш мақомларнинг яратилиши ва асрлар Зуфаров (1892-1981 йил) дутор ва ғижжакларнинг
оша бизнинг давримизга тўла-тўкис етиб келишига замин турдош оиласини яратиш бўйича ўз таклифларини
бўлди”[2.Б.10]. берди ва Ўзбекистон радиоси қошидаги халқ чолғулари
Миллий чолғуларимизнинг бизгача етиб келишида миллий ансамблининг раҳбари, академик Юнус Ражабий
бир қанча созгар усталарнинг хизматлари бениҳоя катта Уста Усмон Зуфаров билан ҳамкорликда дутор бас
аҳамият касб этади. Жумладан: Уста Усмон, Уста Тошбой (катта дутор), ғижжак бас (катта ғижжак), ғижжак альт
Султон ўғли, Уста Тўра, Уста Абдужаббор, Уста Ҳожи Охун, намуналарини яратдилар. Матюсуф Харратов чангни
Уста Азимхон Содиқхон ўғли, Уста Хўжахон Содиқхон ўғли, такомомиллаштириш устида ишлади. Ўша пайтдаги
Уста Мўминбек, Уста Тоир, Уста Иноят махсум Абдулла чанг кичик ҳажмга (диапазонга) эга эди. Изланишлар
ўғли ва бошқалар бу соҳада беназир хизмат қилдилар. натижасида М.Харратов чангнинг юқори регистрини
Юқорида номлари келтирилган созгар усталар миллий қўшимча торлар ва харраклар ҳисобига кенгайтирди. Бу
маданиятимиз тараққиёти йўлида бутун умр меҳнат қилди чолғулар унисон ва ансамбль жўрлигида чалинар эди,
ва бугунги чолғуларимизнинг бизгача етиб келишида кейинчалик оркестр таркибига киритилди.
кўприк воситасини бажарди. Ўзбек миллий чолғуларини такомиллаштириш,
Созгар усталарнинг кўпчилиги соз ясаш билан қайта ишлашнинг ижобий ва салбий оқибатлари
бирга мавжуд чолғуларни реконструкция қилиш ҳамда мусиқашунос олимлар томонидан исботлаб берилган.
такомиллаштириш устида самарали иш олиб борганлар. Қайта ишлаш асосан бошқа халқлар куйларини чалиш
Мусиқа чолғу асбобларини ўзгартириш (реконструкция учун мўлжалланганлиги бизга аён. Қайта ишланган ва
қилиш), яъни уларни янги технология, муайян шаклларига такомиллаштирилган мусиқа чолғулари тенг ярим пардага
ўзгартиришлар киритиш билан ясашни англатади. Ундан асосланганлиги, ўзбек халқ куйларига хос нимпардаларни
асосий мақсад товуш (оҳанг) хусусиятларини яхшилаш, чалишнинг имконияти пастлиги билан халқ куйларини
чолғуларда янги техник имкониятлар яратиш, товуш туси ота-боболаримиз ижроларида эшитган миллий қочирим,
нозикликларига эришгач, 12 босқичли равон суръатларга “нола”ларни ижро этишда айрим қийинчиликлар
бўлинган хроматик тузилмаларни жорий этиш, натижада туғдиради.
товуш қаторларини кенгайтиришдан иборат бўлган. Демак Чолғуларни қайта ишлаш учун асосан хомашёни тўғри
реконструкция, мусиқа чолғуларини такомиллаштириш, танлаш ҳам муҳим аҳамият касб этган. Чолғулар учун
уларнинг мустаҳкамлиги, чидамлилиги, айрим хомашё асосан ёғочдан тайёрланади. Уларнинг орасида
қисмларининг сезгирлигини ҳамда товуш (оҳанг) ҳосил тут, ўрик, ёнғоқ, олхўри, занг, олча, дўлана, арча, қайрағоч,
қилиш сифатини ошириш, замонавий ижрочиликнинг қарағай, чинор, тол ва бошқа давлатларда ўсадиган буг,
юксак техник ва бадиий талабларига жавоб бера оладиган клён, акация, сосна, ел, граб каби дарахтлар алоҳида ўрин
даражада яхшилашни талаб этади. тутади.
Мусиқий чолғулар бўйича тадқиқотчи В.Беляев ўзининг Соз ясовчи усталар асосан ясалиши керак бўлган чолғу
«Ўзбек халқ чолғу асбоблари» китобида (Москва, 1933 турини ҳисобга олиб хомашё танлайди. Ҳатто машҳур
йил) ўзбек халқ чолғуларини реконструкция қилиш усталар дарахтнинг қайси бўлагидан яхши косахона, қайси
ва такомиллаштириш зарурлиги бўйича муаммони бўлагидан даста (гриф) ва ҳоказо ясалса кутилган натижа
кўтариб чиқди. Реконструкция қилинишдан олдин кўп беришини яхши билишган.
чолғуларимиз хроматик товуш қаторга эга эмас эди. Чолғу сози ясалгунга қадар хомашёни қуритиш

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 27


Мусиқа санъати
технологиясига ҳам катта эътибор қаратилади. Хомашё Қолган маҳсулотларнинг асосий қисмига қисқа муддатли
қуруқ, шамол тегмайдиган, қуёш нуридан холи жойда ишлов берилади ёки бирданига ишлов берилиб, сўнг
сақланиши керак. Айрим созгарлар бўлинган дарахт фойдаланилади.
бўлаги (ғўла)ни чучук сувларга солиб қўядилар ёки ерга Маълумки, мусиқий чолғулар ва улар билан боғлиқ
кўмадилар. Бунда хомашё таркибидаги сув моддасини намуналар халқ мусиқа ижодиётининг аҳамиятга эга
табиий равишда чиқиб кетишига шароит яратилади. Кўп бўлган таркибий қисмини ташкил этади. Миллий
ҳолларда ерга кўмиладиган ғўланинг “кўзли” қисмлари чолғуларимиз ҳозирги давргача амалиётда ўз ўрнини
сомон лой билан суваб қўйилади. Созгар усталарнинг эгаллаганлиги ва ижрочилик амалиётида юқори
фикрича саржин ёки тик ҳолатда қуритиладиган даражага кўтарилиб бораётганлиги, умумбашарият
хомашёнинг сақланиш даври 4 йилдан кам бўлмаслиги маданиятида алоҳида нуфузга эга эканлиги ҳам бундан
мақсадга мувофиқ ҳисобланади. далолат беради. Ўзбек халқ чолғуларининг ҳар бирини
Илгари Хоразм созгарлари хомашё сифатида қудуқ техник жиҳатдан ва тараннум даражасига кўра илғор
ичига ўрнатиладиган, “соз” деб номланувчи мосламадан чолғулар даражасига киритиш мумкин. Уларнинг
ҳам фойдаланганлар. Машҳур созгар Уста Усмон Зуфаров аксарият намуналари бой ижровий имкониятлари ҳамда
эски иморатлардан чиқадиган тут ёғочларидан ҳам мукаммал даражада шаклланганлиги билан ажралиб
самарали фойдаланган. туради.
Барча ҳолларда хомашё танлашда Ўзбекистон иқлим Айнан мусиқий чолғулар тараннумининг ранг-
шароити инобатга олинади. Айни пайтда ёғочнинг иссиқ, баранглиги (якка, қўш, ансамбль ва оркестр), уларнинг
совуққа чидамлилиги, қаттиқ ва зич бўлишлигига эътибор юқори профессионализм даражасига эришганлиги ҳамда
қаратилади. катта имкониятларга эга эканлигини намоён этади.
Ўзбек мусиқашунослигида, охирги юз йиллик давомида
Ўзбекистон ҳудудида мусиқа чолғу созларини
миллий чолғуларни ўрганишга бағишланган қатор илмий
тайёрлашда ёғочдан ташқари суяк, металл, лой, тош, тери,
амалий тадқиқотлар олиб борилган. Бундан ташқари,
садаф, ипак, ширач, бамбук, қамиш, кейинги пайтларда эса
бир қатор илмий мақолалар, бир чолғунинг тарихи ва
эбонит, пластмаса, полувинилхлорид, текстолит, рандел,
ижрочилигига асосланган ўқув адабиётлари нашр этилиб,
селилоид, оргстекло, капрон, леска, кетчуп, хромпик каби чолғушуносликдаги илмий-тадқиқот ва шу билан бирга
ашёлар ҳам кенг қўлланила бошланди. Булардан фақат уларни ўрганиш ва ривожида муносиб ўрин эгаллаб
тери маҳсулотигагина давомли ишлов талаб қилинади. келаётганлигини қайд этиб ўтиш лозимдир.
Адабиётлар рўйхати
1. Акбаров Ил. Мусиқа луғати. –Тошкент: Санъат нашриёти, 1997.
2. Асқаров А. Ўзбекистон халқлари тарихи. –Тошкент: Фан, 1992.
3. Абдукаримов М. Чолғушунослик. (Олий таълим муассалалари учун ўқув-қўлланма) – Тошкент: Насаф нашриёти. 2006.
4. Бегматов С., Матёқубов М. Ўзбек анъанавий чолғулари. –Тошкент: Янги нашр 2008.
5. Вызго Т.С. Музикальные инструменты Средней Азии. (Исторические очерки) –Москва: 1980.
6. Петросянс А.И. Чолғушунослик. 3-нашри –Тошкент: Санъат нашриёти.1990.
7. Тошматов Ў. Чолғушунослик (Олий таълим муассалалари учун ўқув-қўлланма) –Тошкент: 2006.
8. Қосимов Р. Уд. дарслик, –Тошкент: Санъат нашриёти. 2002.
9. Фитрат А. Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи. –Тошкент: 1993.
10. Зуфаров Т. Соз ва созгарлик тарихи. –Тошкент: Мериюс. 2014.

28 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Мусиқа санъати
Севара МАЛИКОВА
“Вокал” кафедраси доценти,
педагогика фанлари номзоди

“Дирижёрлик” фани ва уни


ўқитишдаги ўзига хос хусусиятлар
Аннотация. “Вокал ижрочилиги” бўйича мутахассисларини тайёрлашда ихтисослик фанлардан “Дирижёрлик” фа-
нининг аҳамияти катта. Ушбу мақолада дирижёрлик касбининг тарихи, ўзига хос хусусиятлари, талабаларни професси-
онал билим ва малакаларини оширишда дирижёрлик маҳорати, мануал техника саводини эгаллашларида зарур бўлган содда,
мураккаб ва аралаш ўлчовлар тизимининг ўрни ҳақида сўз боради
Калит сўзлар: дирижёрлик, дирижёр, маэстро, дирижёрлик аппарати, ирода, мимика, аъкапелла (жўрсиз асар), иннова-
цион технологиялар, ижодкорлик, таълим усуллари.
Аннотация. Предмет “Дирижирование” имеет большое значение в подготовке специалистов на отделении «Вокальное
исполнительство». В статье рассказывается об истории и своеобразной специфики профессии дирижирования, о системе
простых, сложных и смешанных размеров в освоении профессиональных знаний дирижерского мастерства и мануальной
техники.
Ключевые слова: дирижирование, дирижер, маэстро, дирижерский аппарат, воля, мимика, a`капелла, инновационые тех-
нологии, творческий процесс, эффективность урока.
Annotacion. The subject “The art of conducting” has great significance in preparing of specialists of the department - Vocal
performance. The present article deals with the history and pecular specifics of the conducting art, systems of simple, complicated and
mixed sizes in attaining of professional knowledge of conducting art and manual technique.
Key words: Conduction, conduction techniques, wall, mimie, manual techniques, maestro, a`kappella, innovative technology,
efficiency of a lesson.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёeв таълим тизимини, бошланғич ва ўрта мусиқа таълими
ўз маърузаларида буюк мутафаккир Юсуф Хос Ҳожибнинг (болалар мусиқа ва санъат мактаблари, санъат лицей ва
сўзларини келтириб: “Дунёда икки инсон ҳақиқий инсон коллежи) учун юқори малакали педагог-мутахассислар
саналади: Бири – ўргатувчи, бири – ўрганувчи”. Мен тайёрлаш мақсадида ўқув жараёнига вокал ва хор санъати
сизларнинг ҳар бирингизга ана шундай ҳақиқий соҳасидаги халқаро таълим стандартларига асосланган
инсон бўлиш бахти насиб этишини тилайман”, – деб биз илғор педагогик технологиялар, ўқув дастурлари ва
устозларни эъзозлаб қадрладилар. [3] ўқув услубий материалларини жорий қилиш янада
Ўқитувчи, устоз бўлиш шарафига эришиш масъулияти фаоллаштирилмоқда. Ихтисослик “Дирижёрлик”, “Хор
ҳақиқатдан ҳам биздан авваламбор инсон бўлишни, синфи”, “Вокал”, “Вокал ансамбли”, “Овоз постановкаси”,
инсоний хислатларга эга бўлишни талаб этади. “Аранжировка”, “Хор партитураларини ўқиш”, “Хор
Олий таълим тизимини тубдан такомиллаштириш, сольфеджиоси” ва “Хор адабиёти” фанларини ўқитиш
мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг сифатини ошириш учун изланишлар олиб бориб,
устувор вазифаларидан келиб чиққан ҳолда, кадрлар янги ўқув қўлланмалари яратилмоқда ва хорижий
тайёрлаш тизимини тубдан қайта қуриш, халқаро адабиётларни таржима қилинмоқда. Хюстондаги Райс
стандартлар даражасига мос олий маълумотли Университети профессори Гордон Ламбнинг “Хорал
мутахассислар тайёрлаш мақсадида Ўзбекистон давлат Техникус” (Hyuston, Rice Universitet, Gordon Lamb –
санъат ва маданият институтида ўқув жараёнига халқаро “Shoral Techniques”) номли китоби кафедра доцентлари
таълим стандартларига асосланган илғор педагогик С.Маликова ва Д.Маликовалар томонидан ўзбек тилига
технологиялар, ўқув дастурлари ва ўқитиш усуллари кенг таржима қилинди, ҳозирги кунда нашрга тайёрланмоқда.
жорий этилмоқда. Янги авлод ўқув адабиётларини яратиш Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Олий таълим
ва уларни таълим жараёнига татбиқ этиш, мастер-класслар тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари
ўтказиш бўйича самарали ишлар олиб борилмоқда. тўғрисида”ги қарорида кўрсатилганидек узлуксиз таълим
Шу қаторда “Вокал ижрочилиги” соҳасида ҳам, узлуксиз тизимини ривожлантириш, мамлакатимизнинг изчил
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 29
Мусиқа санъати
ривожланиб бораётган иқтисодиёти ва маданиятини юқори мусиқий таълими ёрдам беради. “Вокал ижрочилиги”
малакали кадрлар билан таъминлаш талабига асосан соҳаси касбий таълими педагогларини тайёрлашда
институтимизнинг баъзи (вокал ижрочилиги, миллий “Дирижёрлик” фани муҳим ўрин тутади ва асосий фанлар
қўшиқчилик ва чолғу ижрочилиги) мутахассисликларига қаторига киради. “Дирижёрлик” фани юксак малакали
мусиқа мактаби, санъат коллежлари ва махсус мутахассисларни тайёрлашда асосий касбий фан бўлиб,
лицейларининг битирувчилари қабул қилинса, мақсадга у ўқув режа, ўқув дастуридаги барча мусиқий-назарий
мувофиқ бўлар эди. фанлар мажмуи билан узвий боғлиқликда олиб борилади.
Маданият ва санъат соҳасида кадрлар тайёрлаш Бўлажак дирижёр-педагогни тайёрлашнинг дастлабки
тизимининг асосини узлуксиз мусиқа таълими ташкил босқичидан бошлаб, талабалар асосий фанлар қаторига
этади. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Биринчи кирувчи – фортепиано, мусиқа назарияси, сольфеджио,
Президентининг 2008 йил 8 июлда қабул қилган “Болалар гармония, мусиқа асарлари таҳлили, мусиқа тарихи,
мусиқа ва санъат мактабларининг моддий-техник педагогика ва психология фанларини ҳам ўзлаштиришга
базасини мустаҳкамлаш ва уларнинг фаолиятини янада катта аҳамият беришлари лозим.
яхшилаш бўйича 2009-2014 йилларга мўлжалланган Талабалар тўрт йил давомида дирижёрлик маҳорати,
Давлат Дастури тўғрисида”ги қарорининг аҳамияти мануал техника саводини эгаллашда зарур бўлган содда
беқиёсдир[1]. Болаларни ёшлик чоғидан нафосат, назм (1-курс давомида), мураккаб (2-курс) ва аралаш (3-
ва мусиқа оламига олиб киришда, болаликдан бир курс) ўлчовлар тизими билан танишадилар. Бунинг учун
соҳада мақсадли, узлуксиз таълим олиш, келажакда рус ва чет эл дирижёрлик мактаби анъаналарига таяниб
шу касбни танлаб юқори малакали мутахассис бўлиб дирижёрлик ҳаракатлари орқали ифодалашни эгаллаш
етишишида мусиқа мактабларининг ўрни жуда каттадир. учун кўргазмали усул ҳамда асарлардан фойдаланиб,
Чунки болаликдан мусиқа билан шуғулланиб келган асарларни тўлақонли ўзлаштириш мотивацияларини
талабада ёқимли овоз, мусиқий эшитиш қобилияти, кучайтириш учун асарларни видео ёзувлари, тасмаларини
мусиқий хотира ривожланган бўлиб, у нота ёзувини, эшитиб таҳлил қиладилар,
мусиқа асосини билади, фортепиано ёки чолғу асбобида Талаба ҳар семестрда бериладиган дастур материалини
чалиш малакасини эгаллаган бўлади. Лекин ҳозирги самарали ва изчил ўзлаштириши учун оддийдан
кунда мусиқа мактабларида, айниқса вилоят болалар мураккабга йўналтирилган ҳолда услубий тавсиялар
мусиқа ва санъат мактабларида махсус тайёрланган олий берилади. Тавсия этилган асарлар асосан содда, мураккаб
малакали педагогик кадрларнинг етишмаётганлиги аниқ ва аралаш ўлчовдаги ўзбек композиторлари ҳамда чет
сезилмоқда. эл классиклари намуналаридан иборат бўлади. Талаба
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев асарларни енгил ва чуқур ўзлаштириши учун ўқитувчи
“Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан янги яратилган, таниш ва фан дастурига киритилган
учрашув”идаги маърузасида туманларда жойлашган намуналарни танлайди.
болалар мусиқа ва санъат мактабларида ишлаётган Юқоридаги фанларни ўзлаштирмай туриб талабалар
ўқитувчиларнинг 72 фоизи ўрта махсус маълумотга эга олдиларидаги вазифа ва талабларни аниқ тасаввур эта
эканлигини жиддий ташвиш билан айтиб ўтдилар[4]. олмайдилар ҳамда фаолиятларида қийинчиликларга дуч
Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг келадилар.
“Вокал жамоаларига раҳбарлик” касб таълими бўлимини Дирижёрлик ўзи қандай касб? У қачон пайдо бўлган?
битираётган педагогларнинг биринчи бакалавр мутахассис – деган савол туғилади. Дирижёр французча Дирижер
кадрлари бу етишмовчиликни озгина бўлса ҳам тўлдиради, ва лотинча Дуриго сўзларидан олинган бўлиб –
деб умид қиламиз. “бошқарувчи, йўлга солувчи”, мусиқий асар ижросида
“Вокал ижрочилиги” йўналишида юқори малакали оркестр, куйловчиларнинг барчасига, яъни яккахон, хор,
мутахассисликка эга бўлиш кўп қиррали фаолиятни талаб жўр бўлувчилар, ансамбль ва бошқаларга раҳбарлик
этади. Бу борада профессионал билим, малакани эгаллаш, қилувчи санъаткордир.
жамоанинг маънавий-маданий даражасини замон талабига Дирижёрликнинг тарихий ривожланиш йўли бирмунча
мос равишда ҳаётга татбиқ этиш борасида учрайдиган мураккаб бўлган. Дирижёрлик – энг ёш мусиқий
муаммоларни ҳал қилиш қобилиятига эга бўлиш, ижрочилик турларидан бири саналиб, ХIХ асрнинг иккинчи
ижрочилик маҳоратини ривожлантириш учун педагоглик, ярмидагина мустақил мусиқий жамоани бошқариш
раҳбарлик, тарбиячилик, тарғиботчилик ва ижодкорлик санъати даражасига кўтарилди. Унинг илдизлари узоқ
хусусиятларини ўзлаштиришда талабага бошланғич ўтмишдан бизгача етиб келган қадимий тасвирларнинг
30 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
С.Маликова.“Дирижёрлик“ фани ва уни ўқитишдаги ўзига хос хусусиятлар

гувоҳлик беришича, Қадимги Миср ва Қадимги Греция саҳнага қўйилиши унинг номи билан боғлиқ. ХIХ аср
давридаги дастлабки мусиқий жамоа бошқарувчиси қўл охири – ХХ аср бошларида буюк рус композиторлари
ҳамда бармоқ ҳаракатлари асосида метро-ритм (мусиқий М.Балакирев, П.И.Чайковский, Н.А.Римский-Корсаков,
ўлчов)ни, усул, куй йўналишини кўрсатиб беришини А.Глазунов, С.Танеев, А.Лядов, А.Аренский, С.Рахманинов,
“хейрономия” деб номлаган[6]. М.Ипполитов-Ивановлар ижод қилдилар.
ХVI асрда эса дирижёр баттут (ёғоч) ёрдамида пультга Рус дирижёрлик санъатининг шаклланишига буюк
уриб, мусиқий ўлчов ҳиссаларини кўрсатиш усулидан дирижёр ва композитор Э.Ф.Направник (1839-1916) катта
фойдаланган. Нота ёзувининг ўйлаб топилиши, янги ҳисса қўшди, Петербургдаги Мариинск театри раҳбари
жанрлар – опера, ораторияларнинг пайдо бўлиши, сифатида дирижёрлар гуруҳини тарбиялашда унинг
дирижёрлик тарихида муҳим рол ўйнади. ХVI-ХVII хизмати салмоқли бўлди. Москва Катта театрида ижод
асрларда ижрога раҳбарлик қилиш ва бошқариш мусиқачи қилган моҳир ва тажрибали санъаткор И.К.Алтани (1846-
– клавесинчига юклатилиб, у асосан қўл ҳаракати билан 1919) ва хормейстер У.И.Авранека (1853-1937) дирижёрлик
ижрони бошлаш, ўз чолғусида чалиб, мусиқа усули ва ритм санъатининг ривожига улкан ҳисса қўшганлар.
(ўлчовини) бир маромда ушлашга кўмаклашган. Шундай 30-40-йилларда мусиқали ҳаёт кенг қулоч ёйди,
дирижёрлик қилишнинг моҳир мутахассиси, Италия симфоник оркестрлар қаторида кўплаб профессионал
композитори, капелленинг раҳбари Клаудио Монтеверди хор жамоалари ташкил топди. Уларни истеъдодли
(1566–1643) бўлган. Бир мунча кейинроқ, асосан мусиқачи–хормейстерлар, дирижёрлик санъати арбоблари
Германияда ижрони бошқариш органчига топширилган, М.К.Климов, Г.А.Дмитриевский бошқардилар, Петербург
шулар қаторида И.С.Бах, Г.Ф.Гендел ва бошқаларни айтиб хор (певческий) капелласи билан Н.М.Данилин,
ўтиш мумкин. В.Г.Соколов, К.Б.Птица ва бошқаларнинг раҳбарлик
ХVII аср охири ХVIII аср бошларига келиб опера фаолиятлари тахсинга лойиқ. Замонамиз дирижёрлари-
амалиётига икки система (тизимли) дирижёрлик – хормейстерлар фаолиятлари жўшқин ва сермаҳсул,
клавесинчи ва скрипкачи – концертмейстер, сўнгра эса уларнинг қаторига А.Чернушенко, В. Минин, Б.Тевлина,
уч тизимли дирижёрлик – учинчи раҳбар, ижрочилар В.Попов ва бошқаларни киритиш мумкин.
қаршисида туриб, ижрони қўл ҳаракатлари ва қоғоз “Маълумки, ўзбек халқида хор бошқа халқларга ўхшаш
тутамини ёки темир (жезл) чўп ушлаган ҳолда бошқаришга касбий мусиқа тури бўлмаса-да, узоқ ўтмиш ва тарихимиз
ўтилди. ХVIII асрга келиб жамоа ижросини бошқариш бир анъаналарида кўпчилик бўлиб куйлаш, ансамбль бўлиб
кишига топширилиши билан якка мустақил дирижёрлик бирга ижро этишлар расм бўлган” (Зардуштилийлик
санъатининг вужудга келишига асос солинди. ХIХ аср динида хотлар, мадҳияларни кўпчилик бўлиб куйлаганлар)
охири ва ХХ аср бошларида концерт саҳналарида, сўнгра [2]. Ўзбек хор санъатига рус композиторлари ва рус
опера театрларида биринчи дирижёрлар фаолият юрита дирижёрлик санъати мактаби катта таъсир кўрсатди.
бошладилар. Композиторлар Р.М.Глиэр, С.Василенко, В.Успенский ва
ХIХ асрнинг ўрталарида дирижёрлик санъатини бошқаларнинг ижодий фаолиятлари айнан ХХ асрнинг
буюк композиторлар Ф.Менделсон, Г.Берлиоз, 30-40-йилларига тўғри келади ва улар ўз йўналишларида
Ф.Лист, Р.Вагнерлар бошқардилар. Биринчи дирижёр- муҳим из қолдирдилар. Ўзбекистоннинг биринчи ди­
композиторлар Г.Спонтини, К.М.Вебер ва Л.Шпор номлари риж­ёрлари қаторига аввало Т.Содиқов, М.Ашрафий,
дирижёрлик таёқчасини амалиётга киритишлари билан Ф.Шамсутдинов, Б.Иноятов, Н.Қаюмов, Д.Абдураҳмонова
боғлиқ. Рус дирижёрлик санъатининг илк қадамлари ХVI- ва бошқаларни киритиш мумкин. Симфоник дирижёрлар
ХVII асрларда хор ижрочилиги билан бошланган. Хор билан бир қаторда истеъдодли ўзбек мохир-
жамоасига раҳбарликни ва бошлашни овоз билан кўрсатиш хормейстерлар С.А.Валенков, А.Султонов, Р.Э.Хубларов,
“головщик”(бошчи)лар амалга оширган. ХVIII асрда шоҳ В.А.Калтман, Б.Умиджонов, А.Хамидов, Б.Лутфуллаев,
саройида биринчи опера труппалари(жамоалари) таш­ Ж.Шукуров, С.Шодмонов, Д.Қурбонова, Л.Шамшина,
кил этилиб, унда чет эл композиторлари билан бир Ф.Файзи, Қ.Мирзаев, Ш.Ёрматовлар профессионал хор
қаторда рус композиторлари ҳам фаолият юритдилар. жамоаларини ташкил этиш билан шуғулланиб келдилар.
Улар қаторида Э.Фомин, В.Пашкевич, С.Дегтяров ва Айни вақтда уларнинг ишларини ёш мутахассис-
бошқалар бор. Дирижёрлик санъати тарихида асосий хормейстерлар давом эттирмоқдалар.
ўрин Петербургдаги император театри капелмейстери Ғарб мамлакатларида дирижёрни маэстро деб аташади.
К.А.Кафоси(1775-1840)га мансубдир. Биринчи рус классик Маэстро итальянча сўз бўлиб – ўргатувчи, уста, устоз,
операси, М.И.Глинканинг “Иван Сусанин” операсининг бошқарувчи, раҳбар деган маъноларни англатади. Тўғри
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 31
Мусиқа санъати
шаклланган, билимдон, пухта дирижёргина мана шу тушунча, касбга йўналиш ва мутахассислиги вазифаси,
даражага, яъни маэстро даражасига эришиши мумкин. мақсади, дастур талаблари ва кўплаб бошқалар ҳақида
Шунингдек, дирижёрнинг нотўғри шакланиши эса, жамоа маълумотларга эга бўлиб, “дирижёрлик ҳаракати,
ижодий фаолиятига салбий таъсир кўрсатиб, унинг иш ифодалаш” билан боғлиқ масалаларни ўзлаштиради.
жарёнини зерикарли бўлишига, ҳамда судралишига олиб “Дирижёрлик” ва “дирижёрлик ҳаракати” (жест) бу
келади. Дирижёр энг аввало яхши овоз соҳиби бўлиб, аввало ауфтакт (яъни, тактдан аввалги қўл ҳаракат) ларни
аъло эшитиш, мусиқий хотира, иқтидорли куйлай олиш, ўзлаштириш, дирижёрлик схема (чизгиларини), ўлчовлар
мусиқий усулларни яхши ҳис эта олиш қобилиятларига, тизимини англаб олишдир. Дирижёр қўл ҳаракатларининг
овоз санъатига хос билимга, қолаверса, яхши кўриниш, вазифаси тактдаги ҳиссалар сони, яъни ёзилган асарнинг
тетик қадди-қоматга эга бўлиб, ижрочи ва тингловчи- ўлчовини белгилаш ва кўрсатишдан иборат. Дирижёрлик
томошабинларга ўзининг чиройли қўл ҳаракатлари билан чизмаси бўйлаб ўнг қўлнинг ҳаракати пастга, чапга (танага),
эстетик завқ ҳам бахшида эта олиш имкониятларига эга ўнгга (танадан), юқорига сингари тўрт асосий йўналишни
бўлиши лозим. ўз ичига олади. Бу ҳаракатлар мусиқанинг муҳим
Дирижёрларга хос яна бир муҳим томон шундан белгисини акс эттириб, кучли ва кучсиз ҳиссаларнинг
иборатки, улар бир вақтнинг ўзида ҳам ижрочи, ҳам кетма-кетлигини кўрсатади. Биринчи – тактнинг энг
ижрочи жамоанинг бошқарувчиси, педагог-раҳбар кучли ҳиссаси қўлнинг пастга қараб ҳаракатланиши билан
сифатида фаолият кўрсатади. Пультга чиққан дирижёр, ифодаланса, сўнгги – энг кучсиз ҳиссаси қўлнинг юқорига
ташқи кўриниши ва ўзини тутиши билан ижрочи ва ҳаракатланишида кўринади. Оралиқ ҳиссалар эса ўзининг
томошабинлар диққат-эътиборини ўзига жалб эта олиш ўлчовига қараб такт узунлиги бўйлаб тақсимланади.
хусусиятларига ҳам эга бўлиши катта аҳамиятга эга. Ўлчовларнинг кучли ҳиссалари сонига қараб оддий ва
Дирижёр мусиқа асарини оммавий ижросига қадар мураккабга бўлинади:
ижрочи жамоа билан бўладиган барча машғулотларини – оддий ўлчов (икки ва уч ҳиссали) бир кучли ҳиссадан
олиб боради. Асосий ижро, яъни концерт пайтида эса ташкил топади;
асарни кўпчилик ёки якка ижрочиларини тўхташ ёхуд – мураккаб ўлчов, икки (ва ундан ортиқ) оддий
ижро этиш вақтларини кўрсатиб туради, ижрочи жамоани ўлчовлар қўшилишидан (йиғиндисидан) ташкил топиб,
бирлаштиради, руҳлантиради ва шахсан асарни бадиий унда икки ( ва ундан ортиқ) кучли ҳисса, аниқроғи бир
ижроси учун маъсулдир. Дирижёр юз, кўз, қўл, бош, гавда кучли ва нисбатан кучли ҳиссаларни ўз ичига олади.
ҳаракатлари ва имо-ишоралари билан асар мағзини очиб, Дирижёр ижрочиларни дирижёрлик аппарати
ижрони бошқариб боради.
Дирижёр мураккаб фаолият турларини ҳам эгаллаган
бўлиши лозим, жумладан дирижёрлик ифода ҳаракатидан
фойдалана олиш, мусиқий асар ижросида санъаткор
ижрочиларга – қўшиқчиларга суръат, нюанс (тусланиш), Бирга Иккига

бошлаш, жумла (фразировка), ансамблга риоя этиш,


соз (строй) ва пировард натижада ижрочилар орқали
асар мазмуни ҳамда ғоясини етказа олиши лозим. Бу
вазифаларни амалга оширишда бўлажак дирижёрдан
Учга Тўртга
эшитиш, ритм ҳисси, соф ва аниқ ижро, яхши овоз,
вокал ижрочилик қобилияти, ички эшитиш ҳиссини
ривожлантириш – тиниқ ва бир неча вокал партияларини
ансамбль бўлиб ижросини уйғунликда эшита олиш
(вертикал соз) ва ҳ.к талаб этилади. Яъни у табиий мусиқий
қобилият эгаси бўлиб, ўз устида мунтазам шуғулланиши, Олтига Олтига
дирижёрлик маҳоратини юқори даражада ўзлаштириши –
Дирижёрлик ўлчовлари
бу билан дирижёрлик қилаётган асарларида қўл ифодалари
орқали асар моҳиятини кўрсатиши, мазмунига ижодий
ёндашиб фаолият юритиш малакаларини ошириши зарур. орқали бошқаради. Талабанинг дирижёрлик аппарати
“Дирижёрлик” фанининг 1-машғулотидан бошлаб постановкаси (қўйилиш) ўта муҳим вазифадир.
талаба жисмоний қобилият ва умумий тайёргарлик ҳақида Дирижёрлик аппаратига қўл, бош(юзи, кўзи), гав­
32 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
С.Маликова.“Дирижёрлик“ фани ва уни ўқитишдаги ўзига хос хусусиятлар
да (кўкрак қафаси ва тана) ва оёқ қисмлари киради. таёқчани хор фестиваллари, катта хор ва оркестр билан
Дирижёрлик аппаратни ўрнатиш ва уни шакллантиришдан ишлаганда қўллашлари мақсадга мувофиқдир. Оркестр
бошланади. Дирижёрнинг эркин тарздаги фаолияти, енгил дирижёрларидан фарқли ўлароқ, хор дирижёрлари таёқчани
негадир иш жараёнида жуда кам қўллайдилар. Нима
сабабдандир хор дирижёрлари таёқчадан фойдаланишлари
мумкин эмас? Жўрли ёки жўрсиз репертуар ижросида,
таёқчадан фойдаланиш дирижёрга катта қулайлик ва
имкониятлар беради. Таёқча билан қўллар ортиқча,
керак бўлмаган ҳаракатлар қилмайди. Таёқча ёрдамида
дирижёрлик техникаси сезиларли даражада яхшиланади[3].
Ўзбек мумтоз мусиқа санъатида устоз санъаткорлардан
бири ёки хонанданинг ўзи, доирачи, кайроқчи ( фольклор
ансамблларида), қарсак чалиб ёхуд оёқ билан ер териб,
ликобчани ангишвона билан шақиллатиб, бармоқларни
қарсиллатиб, қошиқларни бир-бирига урган тарзда усулни
ушлаб туриб куйлашилар ҳам бизга тарихдан маълум.
Ўтган асрнинг иккинчи ярмида, юртимизнинг
профессионал ашула ва рақс ансамблларида асосан
чангчилар етакчилик қилган. Булардан фарқли ўлароқ
дирижёрнинг чолғуси – бутун бир ижрочи жамоадир
ва ижро сифати учун фақат у жавобгардир. Дирижёр
ишораларида диққат, сурат, мувофиқлаштириш,
Ўзбекистонда таниқли хор дирижёрларидан бири эгилувчанлик ва қулоч ёзиш каби асосий хусусиятлар
профессор Жўра Шукуров
мавжуд. Дирижёр бошқарувчи бўлишидан ташқари, талқин
иш олиб бориши аппаратни тўғри шаклланишига боғлиқдир. этувчи ҳамдир. Бирон-бир асарни якка тарзда талқин
Профессор Gordon Lamb “Choral techniques” номли эта олиш, ижрочиларни бирлаштириб жамоага айлантира
китобида дирижёрлик таёқча билан ишлашнинг афзаллик олишга эришишлар дирижёрдан мустаҳкам ирода, ғайрат
томонлари ҳақида сўз юритади: “Қўшиқчининг туриш ва шижоат, матонат ва маҳорат, ҳамда ижодий тафаккур
ҳолати қанчалик муҳим бўлса, дирижёрнинг туриш талаб этади.
(аппарати) ҳолати ҳам жуда муҳим, лекин бирмунча
эркиндир. Бу ҳолат муқим ҳолат бўлиши мумкин эмас.
Хонандадек дирижёрнинг дирижёрлик ҳаракатлари ҳам
эркин ва шу билан бирга бўшашган бўлиши мумкин эмас,
аксинча дирижёр сергак туриб, ҳаракатлари аниқ ва фаол
бўлиши керак. Хонанданинг овози эркин, қуйилиб чиқиши
қанчалик муҳим бўлса, дирижёрнинг ҳаракатлари ҳам ўта
қаттиқ бўлмай, мушаклари бўш, гавдаси эса ишга тайёр
бўлиши лозим. Ҳар бир дирижёр доимо амалиётда қўлламаса
ҳам таёқча билан дирижёрлик қилишни ўрганиши керак.
Хор дирижёрлари кўп ҳолатларда “12”х “14” ҳажмидаги

Дирижёр қўлларининг ҳолати

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 33


Мусиқа санъати
Ирода (дирижёрликда) – бу руҳий қобилият, онгли олди, тирсакдан юқори қисмини эркин тута олиши лозим.
равишда мақсад сари йўналтирилган ҳаракат ва ҳолат, Шундагина билак ҳам ўз навбатида енгил, юмшоқ ва
ахлоқ ифодасидир. Ҳар бир бўлажак мусиқачи-талабада эгилувчан бўлади. Акс ҳолда елка мушаклари таранглашиб
ирода бўлиши лозим. Хусусан дирижёр асарнинг бадиий дирижёрнинг қўл ҳаракатини оғирлаштиради.
ғоясини юзага чиқариши учун зарур бўлган хор жамоасига Гавданинг қўйилишида оёқлар ҳолати ҳам муҳимдир.
сингдирадиган таъсир кучида ўз аксини топади. Ирода Дирижёр ўз гавдасини эркин тутиб, енгил ва табиий
дирижёрнинг муҳим хусусияти бўлиб, мусиқий асарни ҳаракат қилиши, бунинг учун эса албатта кўкрак қафасини
яхши билиш ва уни ижрода яхлит гавдалантириш кенг, елкаларини текис ва табиий ҳолда, мушакларни эса
йўлларини тўлалигича англашида, ўз талқинига ишончни эркин тута билиши шарт. Шундагина дирижёр ишонч
тарбиялашда акс этади. билан дадил ишлай олиш шарафига муяссар бўлиши
Хор дирижёрининг ўзига хос хусусиятлари мумкин. Дирижёр қиёфасини ижрочи ва томошабинга
қуйидагилардан иборат: ёқимли ва кўркам этиб кўрсатувчи омил бу ғайрату
• куйлаш жараёнини бир қадар бошқариш (нафас шижоатидир ва шу билан бирга ундаги қатъиятлик ва
миқдори – нафас олиш чуқурлиги, уни атака олдидан ташаббускорлик қирралари ҳам ўзига хос аҳамиятга
тутиб туриш, атака хусусияти, товушнинг ярим ёпиқлик эга. Дирижёр ўз режасини амалга ошира олиши учун
даражаси, унинг таянчиқлиги); жамоа онгига ўз фикрини сингдира олиши, бунинг учун
• созни асосан ауфтакт (огоҳлантирувчи имо-ишоралар) эса жамоани ишонтира олиши ва уларнинг ишончини
ёрдамида бошқариш; оқлай олиши зарур. Буларга эришишга эса дирижёр
• матн талаффузи(унинг аниқлиги, англанганлиги, учун топқирлик, дадиллик, сабот ва матонат ҳам зарур.
ундош товушларни якунланишида аниқ узилиши)га У турли шароитларга тайёр туриши, ноқулай вазиятларга
таъсир. тушганда эса муаммолар ечимини эпчиллик билан топа
• Дирижёр нозик эшитиш қобилияти, бенуқсон ритм, олишга қодир бўлиши керак.
мусиқий хотира, шаклни ҳис қилиш қобилияти ва дидга
эга бўлган талқинчи –мусиқачидир. Дирижёрлик касбини
эгаллашда талабадан:
• жуда катта сабот билан меҳнат қилиш ҳаракатлари;
• асарларни фортепианода чалиб овозларни мелодик
ва гармоник куйлаш малакаларини мукаммал эгаллашга
интилиши;
Билак ҳолати
• жамоа билан биргаликда куйлаш ва улар билан
ишлаши;
• саҳнада ўзини тута билиб, жамоага раҳбарлик қилиш
қобилиятларини ўзлаштириши талаб қилинади.
Гавданинг қўйилиши – талабанинг биринчи галдаги
вазифаси дирижёрликни ўрганишнинг бошланғич
давридаёқ гавданинг қисилиб (кучаниб) туришини
олдини олиш ва гавдани эркинлаштиришдир. Бироқ бу Оёқлар ҳолати

гавдани бўшаштириш дегани эмас, балки ташқи кўриниш


Дирижёрлик аппарати
жиҳатидан гавданинг ифодалилиги, мулойим ва нафис
ҳаракатланиши ҳамда латофатли бўлишидир. Бунинг Оёқларнинг ҳолати – дирижёрнинг оёқлари эги­
учун дирижёрнинг гавда(тана)си хотиржам, ишончли лув­чан­ликка хос, мустаҳкам ўрнашиб олиши, яъни бир
ва эркин ҳолда, қулай тарзда жойлашиб, тана эркин ва оёқни бўшаштириб, бошқа бир оёққа таянган ҳолда эмас,
эгилувчан бўлиш билан бир қаторда тетик ва босиқ ҳам балки иккала оёққа ҳам бараварига таянади. Бунинг учун
бўлиши шарт. Тананинг букчайиб, мункиллаб туриши дирижёрнинг оёқлари оралиғи 15-20 см. масофада бўлиб,
дирижёрнинг ҳаракатчанлиги ва иродасига путур етказади. чап ёхуд ўнг оёғи нисбатан олдинроқда жойлашган бўлиши
Бундай ҳолат ижрочиларни ҳам, томошабинларни ҳам керак, чунки дирижёр асар давомида гоҳо чапга, гоҳо
зериктириб, совутиши муқаррар. Шунинг учун талаба эса ўнг томонларга бурилиши, асар билан боғлиқ бўлган
аввало ўз гавдасини тўғри ва текис ушлаб туришига зарурат туфайли сал олдинроққа интилиши ёки бироз
алоҳида эътибор бериши керак. Дирижёр қўлнинг елка орқароққа тисарилиш ҳолатлари пайдо бўлиши мумкин.
34 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
С.Маликова.“Дирижёрлик“ фани ва уни ўқитишдаги ўзига хос хусусиятлар
Мувозанатни ушлаб тура олиш учун дирижёрни бутун узвий боғлиқда олиб борилгандагина самарали натижага
танаси иккала оёқда ҳам баровар мустаҳкам ўрнашиб эришилади. Бўлажак дирижёр-педагоглар дастлабки
олиши шарт. Акс ҳолда унинг оёқлари нотурғунликка дучор босқичдан бошлаб:
бўлади ва мувозанатни сақлай олмайди. Дирижёрлик • фортепианода турли асарлар (а`капелла ва жўрли
пайтида – иккиламчи дирижёрликлар (ишоралари)га, асарлар партитураси) ни эркин ва ёддан чалишлари;
яъни қўл зарбли биринчи ҳиссага тушаётганда оёқларнинг • асарларни мусиқий-назарий (тоналлиги, темпо-
букилиши содир бўлишига, оёқ билан ер депсиниб ижрони ритми, агогик ўзгаришлар ва б.) ва вокал-хор (овозлар
бошқаришига мутлақо йўл қўймаслик керак. диапазони,тесситураси, нюанслар) хусусиятларини таҳлил
Бу ҳақда профессор Gordon Lamb “Choral techniques” этишлари;
китобида дирижёр гавдасини тутиши ва позиция бўйича • овозларни мелодик ва гармоник куйлашлари;
қуйидаги кўрсатмаларни тавсия этади: “Оёқлар елка • асарларнинг яратилган даври, стили (йўналиши),
кенглигида бўлиши керак. Тиззалар мослашувчан бўлиб, ёзувини билишлари;
вазн иккала оёққа бир хил тақсимланади. Дирижёр хор • муаллифлар ҳаёти ва ижодини билиш ва таҳлил
томонга бироз эгилиб туриши керак (тананинг тепа қилишлари;
қисми юқорига интилиши лозим). Бош бироз елкалар • жамоага асар ўргатиш жараёнида хонандалар билан
олдида бўлади, лекин букчайган ҳолда эмас. Бу хорни мулоқот қилиш маданиятини;
бошқариш учун жуда ноқулай ҳисобланади”[10]. • репертуар орқали жамоанинг эстетик дидлари,
1-курсда “Дирижёрлик” фанининг 1–машғулотидан қобилиятлари, интилишларини тарбиялашни;
бошлаб талаба жисмоний қобилият ва умумий • ватанпарварлик, она юртга садоқат, табиатга меҳр-
тайёргарлик ҳақида тушунча, касбга йўналтирилиш ва муҳаббат ҳиссини, юкcак маънавият ва инсонийликнинг
мутахассисликни эгаллашдаги мақсад ва вазифалари, миллий анъаналарига содиқлик руҳини чуқур сингдириш
дастур талаблари ва кўплаб бошқа ўзлаштириши вазифасини ҳам ўзлаштиришлари керак.
керак бўлган ўқув ва кўникмалар, вазифалар ҳақида Шу сабабдан ҳам юқоридаги фикр ва мулоҳазалардан
маълумотларга эга бўлади. келиб чиқиб талабаларга “Дирижёрлик” фанининг
“Дирижёрлик” фани юқори малакали мутахассис назарий ва амалий жиҳатларини ҳозирги замон талаблари
педагогларни тайёрлашда асосий касбий фанлардан асосида ўргатиб, пухта ва мукаммал билим бериш зарур,
дедик ва у барча мусиқий-назарий фанлар мажмуи билан деб ҳисоблаймиз.

Адабиётлар рўйхати
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Болалар мусиқа в санъат мактабларининг моддий – техник базаси-
ни мустаҳкамлаш ва уларнинг фаолиятини янада яхшилаш бўйича 2009-2014 йилларга мўлжалланган Давлат Дастури
тўғрисида”ги қарори . Халқ сўзи. 2008.-8 июль.
2. Харакатлар стратегияси асосида жадал тараққиёт ва янгиланиш сари. –Тошкент: Ғофур Ғулом нашриёт-матбаа ижодий
уйи, 2017.
3. Мирзиёeв Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. –Тошкент: Ўзекистон,
2017.
4. Мирзиёев Ш.М. “Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашув”идаги маърузаси. Маърифат, 2017. 5 август.
5. Абдурауф Фитрат. Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи. –Тошкент: 1993й.
6. Багирова Ф.Т. Дирижёрлик, 2010.
7. Матёқубов И., Хор ижрочилиги-қадимий ёхуд замонавий? ЎзДСМИ хабарлар 1-сон, илмий-назарий, амалий-услубий,
маънавий-маърифий журнали. –Тошкент: 2017 –64-68 б.
8. Педагогикадан атамалар луғати. –Тошкент: Фан, 2008. –196б.
9. Фаробий. Куй ва қўшиқ сеҳри. Методик-библиографик қўлланма, Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2008. –4б.
10. Choral techniques By: Gordon Lamb Onlaine: <http://cnx.org/content/col11191/1.1/>
Connexions Rice University, – Houston: Texas, 2010.
11. Шамахмудова Б.В. Хор луғати. –Тошкент: 2009.
12. Шукуров Ж. Дирижёрлик, ўқув қўлланма, –Тошкент: 2009.
13. XXI аср мусиқа таълими: муаммо ва ечимлар. Халқаро илмий-амалий конференция материаллари, 2-жилд, –Тошкент:
2014.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 35


Рудакий АЛЛАНБАЕВ
Ўзбекистон давлат санъат ва
маданият институти доценти в.б.

ЁШЛАР МАЪНАВИЯТИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШДА МУСИҚА
САНЪАТИНИНГ ЎРНИ
Аннотация. Мақолада ўзбек миллий мусиқа санъатининг вужудга келиш жараёнлари, ривожлантириш босқичлари ҳамда
мусиқанинг ёшлар маънавияти ва тафаккурига таъсири ҳақида фикр юритилади.
Калит сўзлар: мақом, соз, ансанбль, дуэт, фолклор, наво, оркестр, қўшиқ.
Аннотация. В статье освещаются особенности процесса развития национального музыкального искусства, этапы его
эволюции и воздействие на сознание и духовность молодого поколения.
Ключевые слова: маком, ансамбль, дуэт, фольклор, мелодия, оркестр, песня.
Аnnotation. The article highlights the features of the development of national musical art, the stages of its evolution and the impact
on the consciousness and spirituality of the younger generation.
Key words: poppy, ensemble, duet, folklore, melody, orchestra, song.

Ўзбек мусиқа маданияти қадимий ва ранго-ранг, руҳан юксалтириб келмоқда», деган сўзлари юқоридаги
айни пайтда янги замон анъаналарини ўзида мужассам фикрлар исботидир [1.Б.140].
этган ҳолда ривож топмоқда. Бунда аввало беназир Ўзбек халқининг турмуш тарзи кейинги йилларда
халқ мусиқаси, мумтоз мусиқий мерос, миллий мисли кўрилмаган даражада ўзгарди. Эндиликда, бугунги
бастакорлик ҳозирги замон бастакорлиги, шунингдек халқ кун кишиси яхши ҳаёт кечириш, мулоқотнинг гўзал
ҳаваскорлиги ҳамда жўшқин оммабоп эстрада ижодиёти намуналарини намоён этиш, энг муҳими, воқеликни
каби шаклан ва услубан ниҳоятда сержило жабҳалар эстетик ўзлаштиришнинг ўзига мос йўлидан бормоқда. Бу
намоён бўлади. Истиқлол шарофати билан миллий- айни пайтда, мусиқий маданият ривожига ҳам сезиларли
маънавий қадриятларимизга бўлган диққат-эътибор, таъсир кўрсатмоқда.
унутилаёзган анъаналаримизни тарихан қисқа муддат Мусиқа жамият маънавий тараққиётида санъатнинг
ичида қайта тикланиши, муттасил тараққий эттириш бошқа турларига нисбатан глобал таъсир этиш
мақсадидаги янгиланиш, ислоҳ этиш жараёнларида хусусиятига эга. Буни Ўзбекистон Республикаси Биринчи
устуворлик касб этди. Шунингдек қўшни ва узоқ хорижий Президенти И.А.Каримов: “Мусиқа садолари қайси халқ
мамлакатлар билан маданий-мусиқий алоқаларни ўзаро ёки миллат вакили томонидан ижро этилмасин, энг эзгу,
бойитиш йўлида ривожлантириш саъй-ҳаракатлари ҳам юксак ва нозик инсоний кечинмаларни ифода этади...
долзарб аҳамиятга эга бўлди. Энг муҳими, бугунги кунда мусиқа санъати навқирон
Собиқ шўро даври мафкураси исканжасида бўлган авлодимизнинг юксак маънавият руҳида камол топишида
ўзбек мусиқа меросининг Шарқ халқлари анъаналари бошқа санъат турларига қараганда кўпроқ ва кучлироқ
билан тарихий алоқалари янги босқичга кўтарилди ва таъсир кўрсатмоқда”, деган фикрни билдирган эдилар
ижодий ҳамкорликлар йўлга қўйила бошланди. Айнан [1.Б.140-141].
шу маданий алоқалар, мусиқанинг илоҳий таъсир кучи Маълумки, ўзбек халқининг маънавий гўзаллиги асрлар
ва ўзбек халқининг бой мусиқа меросининг аҳамияти ва қаъридан келаётган куй-оҳангларида ўзининг ажойиб,
мавқеини, унинг Шарқ мусиқаси билан муштараклигини бетакрор бадиий инъикосини топган. Уламоларимиз
назарда тутган Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти берган таърифлардан бирига кўра, мусиқа – инсон
И.Каримовнинг «Шарқ мусиқасининг жаҳон маданий руҳининг озиғидир. Бинобарин, миллий мусиқа кўп
меросида тутган ўрни бениҳоя буюк... Бу мусиқа минг- асрлар давомида аждодларимиз бой маънавиятининг,
минг йиллардан бери одамлар дилини поклаб, уларни теран тафаккурининг, баркамол руҳиятининг садолардаги

36 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Р.Алланбаев. Ёшлар маънавиятни шакллантиришда мусиқа санъатиниг ўрни
жонли ифодаси ва, айни пайтда, янги, буюк давлат Мусиқанинг тарбиявийлик хусусиятига одатда икки
бунёдкори бўлмиш жамиятимизнинг руҳ қуввати ва жон хил ёндашилади. Биринчидан, мусиқа ҳаракатлантирувчи
озиғидир. ва покловчи маънавий ҳодиса. Иккинчидан, мусиқа
Мустақиллик йиллари ўзбек анъанавий мусиқасига – кўнгилочар ва эрмакка асосланган манфаатдорлик
эътибор янада кучайди. Миллий қадриятлар, урф-одатлар манбаи. Ҳар иккала ёндашувда ҳам мусиқанинг тарбия
ва маросимларнинг тикланиши мусиқа соҳасида ҳам жараёнларидаги иштироки муҳим аҳамиятга эга. Чунки
сезиларли ўзгаришларга сабаб бўлди. Қадимий миллий масалага рационал ёндашадиган бўлсак, ҳар қандай
мусиқамиздаги бой бадиий-тасвирий воситалар билан мусиқа маънавий ҳодисага айланмагани каби барча
бир қаторда, янги жанр ва турларини ўзлаштириш мусиқалар ҳам оддийгина манфаатдорлик манбаи
натижасида ўзбек мусиқа санъати яна ҳам юксак даражага бўлавермайди. Чинакам мусиқа маданият ва маънавият
кўтарилди. Шу боисдан республика миқёсида кўплаб мулки сифатида тарбия жараёнларига янада яқинлашади.
кўрик-танловлар ташкил қилинмоқда. Мусиқанинг тарбиявийлик хусусияти уни тинглаш, ҳис
Турфа маҳаллий анъаналар ва хилма-хил
кўринишларни ўз ичига олган ўзбек мусиқа мероси шу
Ҳозирги давр ултра мусиқасининг
кунга қадар икки асосий қатламда етиб келган бўлиб, бири
«халқ мусиқаси» ёки «мусиқий фольклор», яна бири эса айрим турлари (“бит”, “рок”, “реп”,
«мумтоз-касбий» ёки «устозона» мусиқа деб юритилади. “поп”) ёшларни маънавий қашшоқликка,
Уларнинг ҳар қайсиси кўп ва хўп бадиий баркамол айтим
тубанликка бошламоқда. Бундай
ҳамда чолғу намуналаридан иборат. Айни вақтда қадимий
ва бой мусиқий меросимиз янги даврларда қарор топган бемаъни ва беҳаё мусиқаларнинг баъзи
бастакорлик анъаналарини ҳам ўзида мужассам этган «намуналари» бизга ҳам етиб келган. Ғарб
ҳолда ривож топмоқда. Бунда аввало беназир мусиқий
мусиқасининг шиддат билан ёшларимиз
фольклорнинг сержило ва ранг-баранг турлари намоён
бўлади. ҳаётига ва онгига кириб келишини гарчанд
Республикамизнинг истиқлолга эришиши муносабати янгилик сифатида қабул қилсак ҳам,
билан азалий халқчил қадриятлари тикланди, шу
уларнинг феъл-атворида жиддий бурилиш
жумладан бадиий-мусиқий меросимизни атрофлича
ўрганиш ва ундан баҳраманд бўлиш учун етарлича ясалаётганлиги бор гапдир.
имкониятлар вужудга келди. Эндиликда эски мафкура
тобелиги остида эътиборсизлик оқибатида анчайин
сусайиб қолган, айрим ҳолларда эса унутилаёзган этиш, муносабат билдириш каби эстетик маданият тизими
ўзига хос миллий мусиқий қадриятларимиз қаддини орқали изоҳланади.
ростламоқда. Турфа маҳаллий анъаналар, бадиий Бугунги кун мусиқаси дунёдаги содир бўлаётган ҳамма
баркамол айтим ҳамда чолғу куйларидан иборат халқ жараёнларнинг акси, инсоннинг ва инсониятнинг турли
мусиқа ижодиёти дурдоналари нуфузли халқ тантаналари ташқи таъсирлардан, баъзан ўз-ўзидан маънавий, руҳий,
ва муҳим саналарга бағишланган байрамларда тараннум ижтимоий ва жисмоний тарафлардан озод бўлишда ягона
этилмоқда. йўли ҳамда инсон маданиятининг тадрижий ривожини
Миллий ва маънавий меросимиз асрлар мобайнида берувчи имкониятидир. Янги мусиқа янги санъат каби
халқимизнинг бебаҳо хазинаси сифатида кўнглимизни маълум бир вақтда пайдо бўлмаган, у аввалгиларнинг
нурафшон этади, бизни ҳаётнинг ғам-андуҳларидан йироқ давоми. Лекин баъзи бир ҳолларда айрим эстрада
этиб, гўзал ва ёқимли хатти-ҳаракатларга чорлайди. мусиқа намуналари ёшларнинг аҳлоқий оламига зўрлик
Мумтоз куйлар, миллий мусиқий дурдоналар инсонни билан таъсир кўрсатишга уринмоқда. Улар асосан Ғарб
руҳий камолотга, гўзал туйғуларни қалбан ҳис этишга, мусиқаси намуналари ёки уларга тақлиддир. Ҳозирги давр
маънавий баркамол бўлишга ўргатади. ултра мусиқасининг айрим турлари (“бит”, “рок”, “реп”,
Таъкидлаш жоизки, ёш авлодни ҳар жиҳатдан камол “поп”) ёшларни маънавий қашшоқликка, тубанликка
топтириш учун уларда эстетик тарбияни юксалтириш, бошламоқда. Бундай бемаъни ва беҳаё мусиқаларнинг
миллий ва жаҳон мусиқа дурдоналаридан баҳраманд баъзи «намуналари» бизга ҳам етиб келган. Ғарб
этиш мақсадида Давлатимиз томонидан самарали ишлар мусиқасининг шиддат билан ёшларимиз ҳаётига ва
олиб борилмоқда. онгига кириб келишини гарчанд янгилик сифатида қабул
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 37
Мусиқа санъати
қилсак ҳам, уларнинг феъл-атворида жиддий бурилиш тарзда миллий мусиқий оҳанглар эшиттирилиб борилиши
ясалаётганлиги бор гапдир. Ғарб мусиқий жанрларининг керак. Ҳатто эски ўзбек адабий тили, яъни мумтоз
ёшлар тарбияси, яшаш тарзига мос келаётганини шоирларимиз ишлатган сўзлардан бир қанчасини ўрганиб
инкор эта олмаймиз. Уларнинг таъби, диди шуни талаб олиш йўллари ҳам бор. Болаларда нарса-ҳодисани ўзига
қилаяпти. Лекин жазавага тортувчи, бир хил сўзларни кўп тез қабул қилувчи ақл-идрок аста-секин ривожланиб
такрорлайверадиган, бир хил ритмга асосланган мусиқани боради. Биз нима учун А.Навоийни тушунмаймиз, чунки
кўп тинглайдиган ёшлар, шубҳасиз миллийликдан шоир ижодига мурожатни 11-12 ёшларда бошлаймиз.
йироқлашади. Уларнинг онгу шуурига шовқин-суронли Агар болага 2-3, 4-5 ёшидан бошлаб мумтоз мусиқамизни
мусиқа шу даражада ўрнашади-ки, натижада юриш- сингдириб борсак, у ёши улғайган лаҳзада мақомни, лирик
туриши ҳам ўзгара бошлайди. Шу боисдан ёшларда тўғри қўшиқларни энсаси қотиб қабул қилмас эди. Шу алфозда
эстетик дидни, инсоннинг маънавий дунёсини бойитувчи мактабни битириб олгунча онги, тафаккури ривожланиб
ҳақиқий гўзал мусиқага муҳаббатни тарбиялаш, янги боради. Мактаб ёшидаги болаларга мусиқани тинглаш
соатларини жорий қилиш лозим. Тинглаш маданияти,
ҳис қилиш малакаси шаклланган бола ҳеч қачон ўз
миллий мусиқасини четга суриб қўйиб, ажнабийлар
Буюк файласуфлардан бири Платон
санъатига меҳр қўймайди. Бу анъана мактабдан коллеж ва
мусиқанинг инсон ҳаётидаги ўрни ҳақида лицейларга, олий ўқув юртларига ўтса дейман” [3.Б.177].
тўхталиб, “Яхши мусиқа бутун дунёни Мусиқа санъати бошқа санъат турлари каби ўзида
ҳаётни акс эттиради. Ёшларга мусиқа сирларини,
жонлантиради, қалбни қанот билан
мазмун-моҳиятини теран ўргатиб бориш уларнинг етук
таъминлайди, тасаввурот ва янги ғоялар санъат дарғалари бўлиб ҳар томонлама уйғун камол
туғилишига ёрдам беради”, – деган топишларида беқиёс аҳамият касб этади. Куй-қўшиққа
меҳр-муҳаббат болаликдан бошланиши лозим. Мусиқа ва
эди. Ҳаётбахш куй-қўшиқ эшитган, гўзал
санъатнинг ҳаётбахш таъсири ёшлар ҳаётида ўзгача ўрин
ва ёқимли оҳанг тинглаган кекса-ю ёш тутади. Бола дарсдан бўш вақтида ўзи хоҳлаган мусиқа
руҳиятида мамнунлик акс этади, қалбида тури билан шуғулланиши натижасида келгуси касби учун
замин тайёрлайди, қалбида одамийлик, эзгулик каби
эзгу туйғулар шаклланади.
олижаноб фазилатлар бўй кўрсатади. Мусиқани нафақат
махсус ўқув масканлари, мусиқа мактаблари ва тўгарак
машғулотларида, балки оилада ҳам ўрганиш учун яхши
инсон – мустақил давлат қурувчисини камол топтириш муҳит яратиш лозим. Буюк файласуфлардан бири Платон
учун кураш жамиятимизнинг муҳим вазифасидир. Чунки мусиқанинг инсон ҳаётидаги ўрни ҳақида тўхталиб, “Яхши
кишилар онги ва маънавий оламига мусиқа санъатининг мусиқа бутун дунёни жонлантиради, қалбни қанот билан
таъсир кучи ниҳоятда каттадир. таъминлайди, тасаввурот ва янги ғоялар туғилишига
Маданий жамоатчилигимиз, авваламбор мусиқашунос ёрдам беради”, – деган эди. Ҳаётбахш куй-қўшиқ эшитган,
олимлар, устоз санъаткорлар, композиторлар, ёзувчи ва гўзал ва ёқимли оҳанг тинглаган кекса-ю ёш руҳиятида
журналистлар, кўп сонли санъат ихлосмандлари бундай мамнунлик акс этади, қалбида эзгу туйғулар шаклланади.
масалалар юзасидан ўз фикрини очиқ билдириб бориши, Ахлоқ, одоб тарбиясида ўтиб кетган имкониятларни
шу тариқа ёшларимизга тўғри тарбия беришимиз ҳам қайта, кўнгилдагидек тиклаб бўлмайди. Яхши тарбия кўрган
қарз, ҳам фарз. болаларгина билим олишга ихлоси бўлади, жамиятда ҳам
Хўш, миллий мусиқанинг тарбиявий таъсир кучини, ўзининг муносиб ўрнини топа олади. Жамиятимиз учун
аҳамиятини ошириш учун қандай иш кўриш керак, деган билимли, фан асосларини чуқур эгаллашга виждонан
савол кўндаланг бўлади. Унга Ўзбекистон халқ ҳофизи интиладиган ёшлар керак. Бундай фазилатлар етук аҳлоқ
Ҳасан Ражабий қуйидагича жавоб беради: “Миллий ва одоб заминидагина шаклланиши мумкин. Ўқувчи
қадриятларимизни, тилимизни, мусиқий асарларни ёшларда бурч, ватан ва миллат олдидаги масъулиятни ҳис
боланинг энг кичик ёшидан қулоғига сингдириб борилса, қилиш, қонунларга риоя этиш сингари фазилатларни ҳам
у мактаб ёшига етган пайтда ўз онгини анча бойитган шакллантириш керак. Ёшларнинг шахс сифатида камол
ҳисобланади. Боғча ёшидаги болаларга овқатланиш, топишига салбий таъсир этадиган муҳитни бартараф этиш
ўйнаш маҳалида дам-бадам қулоққа малол келмайдиган ҳам тарбиявий ишлар тизимига киради. Ёшларни тарбиялаш
38 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
Р.Алланбаев. Ёшлар маънавиятни шакллантиришда мусиқа санъатиниг ўрни
– бутун жамоатчилик манфаатдор бўлган умумдавлат шундай анъаналарини давом эттирган ҳолда, мамлакатимиз
ишидир. Тарбия, таълим ишлари давлат томонидан мусиқа санъатини кенг ривожлантиришга қаратилган
бажарилиши ҳам истиқбол эҳтиёжлари билан тақозо этган дастур ва режалар амалга оширилмоқда. Жумладан,
объектив заруратдир. Болалик чоғидан фарзадларимизга мумтоз мусиқий меросимизни асраб-авайлаш ва ўрганиш,
тўғри мусиқий таълим бериш ва ёш авлод қалби ва онгида уни ёш авлодларга безавол етказиш мақсадида кўплаб
эзгу ғояларни шакллантириш, уларни Ватанга муҳаббат, кўрик танловлар, нуфузли халқаро мусиқа анжуманлари
миллий қадриятларимизга ҳурмат, фидойилик руҳида мунтазам равишда ўтказиб келинмоқда”[1.Б.140].
тарбиялаш учун республика бўйича кўп сонли мусиқа Глобаллашув даврининг меваси бўлган электрон мусиқа
мактаблари, этнографик жамоалар, хор тўгараклари асбоблари миллий мусиқий маданиятимизга ҳам сингиб
ташкил қилинган. Улардан бири нафақат Ўзбекистонда, бормоқда. Афғон рубоби, синтезаторлар, пианино ва
балки қўшни давлатларда ва узоқ хорижда ҳам машҳур аккордионлар, микрофонлар мусиқий маданиятимизнинг
бўлган “Булбулча” болалар мусиқий дастасидир. Кейинги ажралмас қисмига айланиб қолди. Бундай мусиқий
йилларда Республикада ёш истеъдодларни кашф этиш, асбоблардаги интеграцион жараёнлар, айниқса, эстрада
қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантиришга қаратилган жанрида кенг тарқалган. Ўзбек эстрадасида қатор гуруҳлар
кўплаб кўрик танловлар, маданий-маърифий тадбирлар, пайдо бўлдики, масалан, Муҳриддин Холиқов, Нуриддин
концертлар, кўргазмалар ва фестиваллар бўлиб ўтяпти. Ҳайдаров, Маҳмуд Намозовлар «Ялла»дан кейинги ўзбек
Жумладан, “Санъат ғунчалари”, “Ягонасан, муқаддас халқ мусиқий маданиятини замонавий тамойиллар билан
Ватан”, “Янги авлод”, “Ниҳол” каби кўрик-танловларни бойитдилар. Натижада, айниқса, мустақиллик йиллари
мисол тариқасида келтириш мумкин. мусиқий маданиятимизда янги, замонавий эстетик
Бугунги кунда болалар мусиқа ва санъат мактабларида қадриятлар таркиб топди.
таълим олувчи ўқувчилар сони тобора кўпайиб бормоқда. Бинобарин, ҳозирги замонда мусиқа мактабларида,
Масалан, 1995 йил Ўзбекистонда бундай мактаблар ҳаваскорлик тўгаракларида, маданий-маърифий
сони 309 та, ўқувчилар сони 68,8 минг бўлса, 2001 муассасаларида таълим-тарбия ва професионал маҳорат
йил мактаблар сони 311 та, ўқувчилар сони эса 70,0 масалаларини тўғри ҳал қилишда жаҳон андозаларини
мингтага етди [5.Б.116]. Шунингдек, 5 та ўрта махсус ҳам эътиборга олиш талаб қилинмоқда.
мусиқа мактаби ва лицейлари, 14 та мусиқа коллежлари Жамиятдаги ўзгаришларнинг тезкор суръати
ва Ўзбекистон давлат консерваторияси фаолият олиб ахборотларнинг улкан оқимини келтириб чиқарадики, бу
бориб, уларда 6398 нафар педагог кадр ёшларга мусиқа нарса ўқув тизимида янги технологияларни қўллашни
санъатидан сабоқ берди [6.Б.571]. тақазо этади. Шунинг учун компьютер инсон фаолиятининг
Мусиқа таълим тизимини замон талабларига турли соҳаларида, жумладан, мусиқа-бадиий соҳада ҳам
мослаштиришга давлатимиз томонидан жиддий эътибор кенг қўлланилмоқда. Таълим жараёнида компьютерлардан
қаратилиб келинмоқда. “Болалар мусиқа ва санъат фойдаланиш мавжуд тасаввурларни қайта кўриб чиқиш,
мактабларининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш эскирган схемаларидан воз кечиш, баъзи услубий
ва уларнинг фаолиятини яхшилаш” бўйича қарорларнинг қарашларни ўзгартиришга олиб боради.
қабул қилиниши соҳа ривожига сезиларли таъсир Мусиқий дастурнинг тузилиши мезонлари
кўрсатди. (принциплар), асосан, қуйидаги шаклда бўлиши керак:
Соҳа ривожи учун қабул қилинган қарорларда а) электрон техника, компьютер ўқитувчи ўрнини боса
ёш авлоднинг истеъдодини ҳар томонлама камол олмайди, чунки ўқув материалининг асосий қисмини
топтириш ва маданий савиясини юксалтириш, ёшларни талаба компьютерсиз, бевосита ўқитувчи раҳбарлиги
миллий ва жаҳон мусиқалари, тасвирий санъатининг остида ўрганади; б) ўқув жараёнида компьютернинг
юксак намуналаридан кенг баҳраманд бўлиши учун қўлланиши конкрет-амалий (ашула, нота дафтари билан
зарур шароитлар яратиш, болалар мусиқа ва санъати ишлаш) ва абстракт-назарий фаолиятнинг алоқасини
мактабларини ривожлантириш ҳамда замонавий моддий- амалга ошириш имконини яратади; в) компьютер
техник базасини шакллантириш борасида қатъий чора- дастурлари барча ўқув материалини такрорлаши шарт
тадбирлар белгиланганлиги билан эътиборли бўлди. эмас. Балки ўрганилаётган мавзунинг мантиқий-маънавий
Шу ўринда Ўзбекистон Республикаси Биринчи туташ томонлари компьютер имкониятлар даражасида
Президенти И.Каримовнинг қуйидаги сўзларини эслаш ўрганилиши керак[2.Б.81].
жоиз: “Мустақиллик йилларида, улуғ боболаримизнинг ана Бир нарса аёнки, машина ёрдамидаги таълим ҳеч

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 39


Мусиқа санъати
қачон фортепиано, чанг ёки дуторда ишлаш ўрнини боса тарғиб-ташвиқ этиш ишларига эътибор бериш, улар
олмайди. Бироқ шу билан бирга, ёшларнинг мантиқий асосида тузилган янги ўқув дастурларини таълим тизимига
фикрлаш қобилиятини оширади ва таъсир этишнинг жорий этишни таъминлаш зарур.
ифодали воситалари (расм, ранг, овоз, графика, Хуллас, мустақиллик йилларида таълим тизимида
ҳаракат, композиция) билан узвий боғланиб кетади. чуқур ислоҳотлар амалга ошириш, махсус мусиқа
Ўзбекистон мусиқа санъати республикамиз ижтимоий- мактаблар фаолиятига жиддий эътибор қаратмоқ
сиёсий ҳаётида рўй бераётган туб ислоҳотлар билан боғлиқ лозим. Миллий мусиқа санъатимизни тўлалигича ёш
ҳолда равнақ топмоқда. Албатта, бунинг учун даврнинг ўзига авлод онгига етказиш, мусиқий таълим тизимини
хос қийинчиликларини енгиб ўтиш, айни пайтда халқимизнинг такомиллашириш, ўқувчи ёшлар маданий савиясини
кўп асрлик миллий мусиқий мероси дурдоналарига юксалтириш, улар орасидан истеъдодли ёшларни танлаб
теран боғланиш лозим бўлади. Зотан, мусиқий мерос олиш, ўқувчиларнинг миллий ва жаҳон санъатининг юксак
намуналарининг маънавий-ижтимоий ҳаётимиздаги ўрни, намуналаридан кенг баҳраманд бўлиши учун зарур шарт-
ёш авлод тарбияси, қолаверса, бутун халқимизнииг ўзлигини шароитлар яратиш, хусусан, ёшларнинг турли халқаро
англаш жараёнида ҳам аҳамияти беқиёсдир. танловларда иштирокини таъминлаш вазифалари
Миллий мафкурамизнинг энг муҳим нуқталаридан бугунги куннинг долзарб масалалари қаторидан жой
бирини ташкил этаётган мусиқий мерос намуналарини олди.

Адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. -140 б
2. Асқар Феруза. Мусиқа ва инсон маънавияти. –Тошкент: Ўзбекистон миллий Энциклопедияси, 2000. -81 б
3. Аҳмедова З. Миллий мусиқа маданияти ва унинг ёшлар маънавиятини шакллантиришдаги роли. Автореф. дис. ... фалс..
фан номз. –Тошкент: ЎзМУ. 2005. -177 б
4. Иномова М. Оилада болаларни маънавий ахлоқий тарбиялашда миллий қадриятлар. –Тошкент: Фан, 1999.
5. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистикаси қўмитаси. Йиллик статистик тўплами. 2004. –Тошкент: 2005. -116 б.
6. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 12-жилд. –Тошкент: 2006. -571 б

40 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Феруза МУХАМЕДОВА
докторант Государственной
консерватории Узбекистана

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ
ФОРТЕПИАННОГО ОБРАЗОВАНИЯ В
УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация. Данная статья посвящена проблеме формирования и развития фортепианного образования в Узбекистане. В
ней рассматриваются вопросы фортепианной педагогики, исполнительского творчества, поэтапное образование по специ-
альности фортепиано, а также состояние узбекской фортепианной исполнительской школы на сегодняшний день.
Ключевые слова: фортепиано, образование, педагогика, консерватория, конкурс, лауреат, фортепианное исполнитель-
ство.
Аннотация. Ушбу мақола Ўзбекистонда фортепиано таълимини шаклланиш ва ривожланиш муаммосига бағишланган.
Унда фортепиано педагогикаси, ижрочилик ижодиёти, махсус фортепиано мутахассислиги бўйича таълими, шунингдек
ўзбек фортепиано ижрочилик мактабининг бугунги кундаги ҳолати каби масалалар ёритилган.
Калит сўзлар: фортепиано, таълим, педагогика, консерватория, танлов, луреат, фортепиано ижрочилиги.
Annotation. This article is devoted to the problem of the formation and development of piano education in Uzbekistan. There are
questions on piano pedagogy, performing creation and the state of Uzbek piano performing school nowadays.
Key words: piano, education, pedagogy, conservatory, competition, laureate, piano performing.

Узбекистан является признанным в регионе открытие первого высшего музыкального учебного


центром музыкального искусства Средней Азии, заведения в регионе Средней Азии и Казахстана –
многонациональной республикой, интересной, Ташкентской консерватории (С 2002 года Государственной
вместе с тем богатой своею национальной культурой, консерватории Узбекистана), создавшее благоприятные
неотъемлемую часть которой составляет своеобразное предпосылки развития исполнительского, в частности,
по своей природе композиторское творчество и фортепианного искусства. Государственной консерватории
фортепианное искусство, достигшие на рубеже XX- Узбекистана исполнилось 80 лет (1936-2016), и сейчас это
XXI веков значительных художественных результатов. методический центр национальной, мировой классической
«Возникновение собственной композиторской школы и современной музыки в республике.
и новых форм исполнительства – одно из важнейших В Ташкентской консерватории одним из первых был
достижений нашего недавнего прошлого и специфический открыт фортепианный факультет. Его педагогические
знак ХХ века в общем контексте истории узбекской и исполнительские принципы складывались под
музыки» [8.С.225]. влиянием традиций Московской и Санкт-Петербургской
Исторически сложившаяся в Узбекистане система фортепианных школ, ибо у истоков кафедры стояли
фортепианного образования постоянно развивается и замечательные музыканты, прибывшие из Москвы
обновляется в соответствии с требованиями и запросами С.А.Козловский, Н.М.Яблоновский, Ш.И.Рохлина,
времени. «Система музыкального образования, – А.М.Литвинов; из Санкт-Петербурга Т.М.Котляревская,
отмечают Л.Красуцкая и А.Хакимова, – следует за А.С.Лисовский, А.В.Бирмак, А.Г.Гольдберг и другие.
распространенными в обществе формами музыкальной Это были талантливые пианисты-педагоги, оставившие
деятельности, обеспечивая кадрами их функционирование. значительный след в истории кафедры.
Она должна чутко реагировать и влиять на тенденции Вторая половина XX века богата интенсивной концертной
развития общества, ориентировать на те или иные жизнью, связанной с именами ярких музыкантов
художественные ценности, и тем проектировать будущую Н.М.Яблоновского, З.Ш.Тамаркиной, В.И.Слонима и
творческую деятельность, отвечающую требованиям других. В середине 60-х годов заявил о себе один из самых
нашей государственности» [5.С.149]. самобытных пианистов А.М.Геккельман, исполнитель,
Обращаясь к истории фортепианного образования открывший новые горизонты в искусстве интерпретации
в Узбекистане, необходимо обратить внимание на как известных, так и редко исполняемых сочинений,

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 41


Мусиқа санъати
чуткий и мудрый педагог, пытливый исследователь внимание творческим и человеческим качествам будущего
проблем пианизма. Его выпускники – первые узбекские преподавателя. Этими качествами отличается Марат
пианисты исполнители, в дальнейшем педагоги Гумаров, окончивший класс специального фортепиано у
кафедры специального фортепиано: А.Вахидов, Н.Гиенко, профессора Г.Б.Калмыковой и ассистентуру-стажировку
Г.Гулямова, Д.Данияр-Ходжаева, Д.Джахангирова, под руководством О.Ю.Юсуповой. В настоящее время
С.Гафурова[3]. В историю фортепианного исполнительства М.В.Гумаров – признанный мастер фортепианного
Узбекистана вписали свои имена такие корифеи искусства, профессор, заведующий кафедрой
фортепианного искусства как Р.Р.Керер – «мастер специального фортепиано, член жюри республиканских
крупной формы в исполнительском искусстве» [10.С.136], и международных конкурсов. В его классе воспитаны
победитель Всесоюзного конкурса пианистов в 1961 многочисленные лауреаты международных и
году, народный артист России, профессор; Н.Б.Рецкер республиканских конкурсов, многие из них представляют
– «уникальный музыкант, пианистка с феноменальной фортепианную школу Узбекистана в разных странах мира
памятью, огромным репертуаром. До сих пор ташкентцы (И.Гульзарова, Р.Ханбеков, Э.Котлыбулатова, В.Косьминов
вспоминают исполнение ею всех фортепианных сонат и многие другие).
и концертов Бетховена»[7]. Все эти музыканты сыграли О жизни и творчестве О.Ю.Юсуповой в 2001 году
важную роль в становлении фортепианного искусства создана монография «Офелия Юсупова». Автор этой
Узбекистана, их исполнительская и педагогико- работы Галина Калмыкова сама имеет значительный вес
просветительская деятельность была плодотворно в истории фортепианного исполнительства и педагогики
продолжена музыкантами следующего поколения, чье Узбекистана конца ХХ века. «Это педагог-психолог,
профессиональное образование связано с Ташкентской с 50-летним педагогическим стажем, бесконечно
консерваторией. преданный музыке, постоянно ищущий новые тонкости
Первая известная узбекская пианистка, удостоенная в методике преподавания. Г.Б.Калмыкова воспитывает в
звания Заслуженного деятеля искусств Узбекистана, своих учениках способность к аналитическому мышлению
Каракалпакстана и ученого звания профессора, и расширению кругозора. Она умеет находить кратчайшие
ведущий специалист Офелия Юсупова является первой пути и наилучшие средства для раскрытия и истолкования
исполнительницей многих сочинений узбекских музыкального сочинения и всегда объясняет, почему
композиторов, представившая фортепианное искусство именно этот путь является целесообразным».
страны за рубежом – в Польше, Канаде, Монголии, Египте, [1.С.166]. Г.Б.Калмыкова провела большую научно-
Финляндии, Германии, Таиланде. В её исполнительстве исследовательскую работу. Она автор интересных
главенствует интеллектуальное начало: ощущается статей по фортепианной педагогике, исполнительству,
продуманность музыкальной концепции, логичная интерпретации, а также соавтор коллективного труда
творческая расчетливость, сдержанность в выражении «История фортепианного, камерного и ансамблевого
чувств. исполнительства в Узбекистане».
Основной задачей педагогики О.Ю.Юсуповой является Яркими представителями узбекской фортепианной
воспитание высококультурного исполнителя, способного школы являются выпускницы Московской консерватории,
самостоятельно, бережно и точно прочитывать продолжившие педагогическую и концертно-
авторский текст и проникнуть в сущность поэтического исполнительскую деятельность в Узбекистане. Среди них
замысла исполняемых произведений. Она воспитала Адиба Шарипова (ученица Л.Оборина) – Заслуженная
большое количество пианистов, некоторые из них артистка Узбекистана, профессор, бессменный
преподают на кафедре специального фортепиано. исполнитель современной, зарубежной и узбекской
Говоря о преемственности педагогических принципов музыки, любимица композиторов Узбекистана, всегда
О.Ю.Юсуповой, следует упомянуть имя её ученицы и ищущая, инициативная, переполненная творческими
дочери, талантливой пианистки, регулярно выступающей идеями и проектами. Её неиссякаемая энергия
с серьёзными концертными программами, инициатора воплощается в многогранной деятельности в качестве
интересных музыкальных проектов, профессора Сайёры солистки, ансамблистки, педагога, организатора и
Гафуровой. Приобретенный солидный исполнительский научного исследователя.
опыт нашел отражение в её педагогической Эльмира Миркасымова (ученица Э.Вирсаладзэ) –
деятельности. Она воспитывает в своих учениках лауреат международных конкурсов, доцент, ведущий
высокую исполнительскую культуру, интеллектуально- преподаватель РСМАЛ имени Успенского и Государственной
художественное прочтение текста, яркость и масштабность консерватории Узбекистана, яркий интерпретатор
исполнения. произведений всех стилей – от барокко до современной
В своей педагогике О.Ю.Юсупова уделяет большое музыки. Это мудрая наставница, воспитавшая свыше 50

42 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Ф.Мухамедова. Некоторқе аспекты фортепианного образования в Узбекистана
студентов, многие из них представляют фортепианную гунчалари», Республиканский конкурс имени М.Ашрафи,
школу Узбекистана в различных странах мира, среди них Республиканский конкурс им. Г.Мушеля»[4.С.19]. В этой
немалое количество лауреатов: Н.Алимова, К.Пинхасова, школе получили образование видные деятели искусства и
Ш.Ажиметов, А.Пак и другие. Э.Миркасымова, которым он культуры, композиторы, дирижеры, музыковеды. Школа
отдает много энергии, «заряжает» и вдохновляет их. известна фортепианным отделом, большим количеством
Наряду с вышеперечисленными именами лауреатов республиканских и международных конкурсов.
педагогическим ядром кафедры специального Говоря об этой школе, невозможно не упомянуть имя
фортепиано являются профессор Н.Полатханова (ученица маститого педагога, заслуженного учителя Узбекистана
А.Геккельмана), доценты Н.Лебедева (ученица Н.Рецкер), Т.А.Попович, воспитавшей не одно поколение талантливых
Г.Гулямова (ученица А.Геккельмана) и М.Файзиева пианистов, получивших широкое призвание во всем
(ученица Г.Калмыковой и М.Гумарова). Каждый из этих мире. Среди них лауреаты международных конкурсов,
пианистов имеет индивидуальный исполнительский известные пианисты А.Султанов, С.Мурский, У.Палванов,
почерк и педагогический подход, но их объединяет Б.Абдураимов и многие другие.
одно – слияние исполнительской культуры Востока и В РСМАЛ имени Успенского проводились
Запада, многообразие фортепианных красок, «идущих региональные конкурсы, республиканские конкурсы
от манеры игры на узбекских народных инструментах ССУЗов, республиканские конкурсы «Санъат ғунчалари»,
и национального традиционного пения, от принципов Республиканский конкурс ДМШ им. М.Ашрафи,
звукоизвлечения на национальных инструментах, Республиканский конкурс им. Г.Мушеля. А в ноябре 2015
используемых в фортепианном исполнительстве» года впервые в Узбекистане был проведен Международный
[3.С.116]. Все эти черты придают узбекской фортепианной конкурс «Истеъдод», в котором участвовали
школе облик неповторимой самобытности. юные исполнители из Республики Корея, России,
Как известно, фортепианное искусство является одним Азербайджана, Беларусии, Казахстана, Кыргызстана,
из самых сложных видов творческой деятельности. Таджикистана и Узбекистана. Этот конкурс дал молодым
Пианистическая деятельность требует неустанного труда, исполнителям возможность продемонстрировать свои
во время которого «формируется пианизм, складываются таланты, познакомиться с жемчужинами узбекского
такие черты характера, как целеустремленность, и зарубежного музыкального искусства, обменяться
трудолюбие, способность сосредоточения, настойчивость опытом исполнительской культуры различных стран.
и страстность в борьбе с трудностями»[9.С.5]. Несмотря Вместе с тем, гости смогли познакомиться с условиями,
на долгий и сложный путь, интерес к профессиональному созданными у нас в стране для одаренной творческой
обучению фортепианному искусству в Узбекистане все молодежи, результатами реформ в сфере обучения
время возрастает. Это во многом благодаря тому, что в музыке и искусству.
нашем государстве созданы все условия для качественного Наряду с РСМАЛ имени В.Успенского РСМАЛ
обучения юных талантов, наиболее полного раскрытия их имени Р.Глиэра также является очагом фортепианного
творческого потенциала, глубокого понимания и любви образования. За последние десятилетия фортепианный
к музыке. По указу Первого Президента Республики отдел этого учебного заведения показал плодотворную
Узбекистан И.Каримова детские школы музыки и работу, воспитанники школы стали успешно выходить
искусства оборудованы новыми инструментами, на мировую музыкальную арену и завоёвывать призовые
учебной литературой и методическими пособиями, в места на различных международных конкурсах.
том числе в мультимедийной форме, сборниками нот и Надо сказать, что фортепианные отделы существуют
клавирами произведений отечественных и зарубежных во всех средних специальных учебных заведений страны,
композиторов, а также концертными залами, с современно таких как колледжи и лицеи искусств городов Фергана,
оборудованными сценами для выступлений учащихся Наманган, Коканд, Самарканд, Карши, Ургенч, Нукус и др.
и педагогов [6]. Дети с малых лет занимаются музыкой Их воспитанники принимают участие в республиканских
профессионально, принимают участие на различных конкурсах, многие из них продолжают профессиональное
концертах и фестивалях, а самые стойкие и талантливые обучение в консерватории.
продолжают обучение в лицеях. Среди средних учебных заведений столицы важно
В истории музыкального образования Узбекистана отметить и совсем юный, организованный в 2002
значительное место занимает Республиканский году Академический лицей одаренных детей при
Специализированный Музыкальный Академический Лицей консерватории. Он отличается тем, что «специальное
имени В. Успенского. «Здесь проводились региональные фортепиано» преподают педагоги консерватории.
конкурсы, республиканские конкурсы средних специальных Несмотря на небольшой срок существования, учащиеся
учебных заведений, республиканские конкурсы «Санъат фортепианного отдела успешно проявляют себя на

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 43


Мусиқа санъати
разнообразных концертах, конкурсах и фестивалях в фортепианной педагогики, широко известны и
республике и за рубежом. неоспоримы.
Безусловно, исполнительские конкурсы являются Но состояние фортепианного исполнительства на
отличной школой и способствуют несомненному сегодняшний день свидетельствует о том, что есть
росту и развитию профессионализма, как молодых еще несколько нерешенных вопросов, осуществление
пианистов, так и их педагогов. Необходимость овладения которых возможно при совместных усилиях музыкальной
большим количеством произведений, публичные общественности республики. Среди них: организация
выступления с серьезной программой дают возможность или, точнее, установление взаимного контакта между
молодому музыканту приобретать навыки концертного профессорско-педагогическим составом консерватории
исполнительства. Надо отметить, что за последние годы и педагогами областных колледжей и лицеев;
на международные конкурсы стали выезжать молодые «интеграция научно-педагогического потенциала
пианисты не только из столичных музыкальных учебных отраслевых учебных заведений» [2], регулярные выезды
заведений искусств, но и из областей республики. За в области с концертами и «мастер-классами»; выпуск
годы независимости юными талантливыми музыкантами учебной музыкальной литературы на государственном
Узбекистана на престижных международных конкурсах языке, перевод необходимой научно-методической
исполнительского мастерства завоевано свыше 400 литературы на узбекский язык; внедрение в систему
призовых мест. Успехи молодых исполнителей Узбекистана образования современных электронных форм обучения
на международных конкурсах – это замечательно, но не и другие нерешенные задачи. Для совершенствования
только ими определяется задача воспитания и подготовки музыкального образования в Узбекистане, необходимо
кадров. Ведь в них участвуют часто одни и те же лица, а изучение этой системы в других странах, взаимообмен
основная масса учащихся – это средний уровень, от их студентов консерваторий и вузов искусств
профессионализма, широты знаний и культуры зависит среднеазиатского региона. Думается, что тесное общение
развитие следующих поколений музыкантов. и творческий взаимообмен будут способствовать
Достоинства системы музыкального образования интенсивному обновлению и обогащению музыкального
в нашей стране, и, в частности, достижения узбекской искусства страны.

Список литературы
1. Гафурова С. «Калмыкова Г.Б. – музыкант и педагог» //Вопросы музыкального исполнительства и педагогики. Вып. IV.
–Ташкент: 2003.
2. Гофурбеков Т. Мусика-менинг борлигим. Музыка – моя Вселенная. –Ташкент:2015 .
3. Калмыкова Г., Юсупова О., Гилин В. и др. История фортепианного, камерного и ансамблевого исполнительства в Узбе-
кистане. –Ташкент: 1989.
4. Ким А. Творческая деятельность фортепианного отдела РССМШИ им.Успенского// РССМШИ 60 лет. –Ташкент: 2001.
5. Красуцкая Л., Хакимова А. «Современные проблемы музыкального образования» //Узбекская музыка на стыке столетий
(XX-XXIвв.): тенденции, проблемы. –Ташкент: 2008.
6. Постановление Президента Республики Узбекистан о Государственной программе по дальнейшему совершенствованию
деятельности детских школ музыки и искусства на 2016-2020 (Собрание законодательства РУз, 2015 г., № 47, ст.594)
7. Юсупова О., Гафурова С. Из истории кафедры специального фортепиано Государственной консерватории Узбекистана //
Мусика санъати ва педагогикаси масалалари. –Тошкент: 2010.
8. Янов-Яновская Н. Одна культура – две традиции//Узбекская музыка и ХХ век. –Ташкент: 2007.
9. Савшинский С. Режим и гигиена работы пианиста. -Ленинград: 1963.
10. Цыпин Г. Портреты советских пианистов. –Москва: 1990.

44 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Муҳаммади УСМОНОВ
юридик фанлари доктори, профессор

МАЪНАВИЙ ВА МАДАНИЙ МЕРОСНИ


АСРАШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ
Аннотация. Мақолада Ўзбекистон халқининг тарихий, маънавий ва маданий меросини асраш билан боғлиқ
муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш масалалари, мустақиллик йилларида тарихий, маънавий ва маданий
меросни асраш ва муҳофаза қилиш бўйича амалга оширилган ишлар тўғрисида фикр юритилади.
Калит сўзлар: тарихий, маънавий, маданий мерос, ҳуқуқ, тартибга солиш, ҳимоя қилиш.
Аннотация. В статье речь идёт о вопросах правового регулирования отношений, связанных с сохранением
исторического, духовного и культурного наследия народов Узбекистана и об осушествляемых работ по их
сохранению в годы независимости.
Ключевые слова: исторические, духовное, культурное наследие, право, правовое регулирование, защита.
Annotation. The issues on legal regulation of the relations connected with saving historical, spiritual, and cultural
heritage of Uzbek people and activities carried out in independence years on saving and protecting historical, spiritual,
cultural heritage are discussed in the article.
Keywords: historical, spiritual, cultural heritage, right, regulating, protecting.

Ҳар бир миллат тараққиётини унинг тарихисиз, мустақилликка эришган дастлабки кунларданоқ
маънавий қадриятларисиз ва маданий меросисиз тасаввур халқимизнинг тарихий, маънавий ва маданий меросини
этиб бўлмайди. Ўзбекистон Республикасининг Биринчи қайта тиклаш ва ундан жамиятни маънавий янгилашда
Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, “Ҳар қайси унумли фойдаланиш зарурати давлат сиёсати даражасига
давлат, ҳар қайси миллат, биринчи навбатда, ўзининг кўтарилган масалага айланди.
юксак маданияти ва маънавияти билан кучлидир”[1]. Ушбу сиёсатнинг натижаси ўлароқ халқимизнинг
Юксак маънавият енгилмас куч бўлиб, бундай кучга эга тарихий, маънавий ва маданий мероси тикланди ва уни
бўлган давлат ва миллатни енгиб бўлмайди. Шу сабабдан, авлодларга безавол етказиш борасидаги эзгу ҳаракатлар
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва жорий боис қанчадан-қанча алломаларимизнинг номлари
қонунларида тарихий, маънавий ва маданий меросни тикланди, тарихий обидалар таъмирланди, улуғларимиз
асраб-авайлаш билан боғлиқ муносабатларни ҳуқуқий зиёратгоҳлари ободонлаштирилди. Минглаб қадамжолар
тартибга солишга алоҳида эътибор қаратилган. халқнинг тарихий, маънавий ва маданий мероси сифатида
Мамлакатимиз тарихий, маънавий ва маданий мерос ўзига қайтарилди.
масаласида бой тарихий илдизларга эга. Аждодларимиз Бу эзгу ишларни амалга оширишда Ўзбекистон
маданият ва маънавият масаласида цивилизация Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг саъй-
тарақкиётига муносиб ҳисса қўшган. Унинг ифодасини ҳаракати ва ролини алоҳида таъкидлаш ўринлидир.
“Авесто”дек жаҳон цивилизацияси ва сиёсий маънавиятига Фикримизнинг далили сифатида Қашқадарё заминида
катта ҳисса қўшган тарихий меросимизда кўриш мумкин. буюк аллома, мотуридия таълимотининг йирик вакили,
Шунингдек, Темур тузуклари, “Бобурнома”, Бухорийнинг исломий эътиқод поклиги масаласида 15 га яқин китоб
ҳадислари катта тарихий, маънавий ва маданий мерос муаллифи Абу Муин Насафий, Шеробод туманида буюк
ҳисобланади. ҳадисшунос аллома Абу Исо Муҳаммад ат-Термизий,
Бугунги кунда мамлакатимизда демократик ҳуқуқий Бухорода Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари, Тошкентда
давлат ҳамда эркин фуқаролик жамиятини барпо этишда Имом Термизий номидаги масжид ва Сузук ота
ёш авлодни буюк аждодларимиз яратган бой тарихий, мақбаралари каби кўплаб зиёратгоҳларни обод қилиш
маънавий ва маданий меросга таяниб тарбиялаш долзарб борасидаги эзгу ишларни қайд этиш мумкин.
вазифа ҳисобланади. Шунинг учун ҳам давлатимиз Шунингдек, Юртбошимизнинг Ўзбекистон халқининг

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 45


Санъат тарихи, фалсафаси ва номоддий маданий мерос
тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб асрашга фуқароларнинг конституциявий бурчларидан бири
ғамхўрлигининг яққол намунаси сифатида 2017 йил сифатида белгиланди.
15 февралдаги “Маданият ва спорт соҳасида бошқарув Ушбу мавзу бўйича фикр юритганда, аввало, тарихий,
тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари маънавий ва маданий мерос тушунчаларининг мазмунини
тўғрисида”[2]ги ПФ-4956-сонли фармони, 2017 йил 24 очиб бериш лозим.
майдаги “Қадимий ёзма манбаларни сақлаш, тадқиқ ва Маънавий мерос аждодларимиз, ота-боболаримиздан
тарғиб қилиш тизимини янада такомиллаштириш чора- бизгача етиб келган маънавий бойликлар, сиёсий,
тадбирлари тўғрисида”[3]ги ПҚ-2995-сонли қарори, 2017 фалсафий, ҳуқуқий ва диний қарашлар, ахлоқ-одоб
йил 20 июндаги “Ўзбекистон Республикаси Вазирлар меъёрлари, илм-фан ютуқлари, тарихий, бадиий ва
Маҳкамаси ҳузуридаги Ўзбекистонга оид хориждаги санъат асарлари мажмуидир. Ҳозирга қадар Ўзбекистон
маданий бойликларни тадқиқ этиш марказини ташкил номоддий маданий меросининг миллий рўйхатида 74 та
этиш тўғрисида”[4]ги ПҚ-3074-сонли қарори, 2017 объект мавжуд. Умумжаҳон меросининг ноёб намунаси
йил 30 июндаги “Ўзбекистон Республикаси Фанлар сифатида Ўзбекистон ҳудудидаги тўрт қадимий шаҳар
академияси ҳузурида Ўзбекистоннинг энг янги тарихи – Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабзнинг ЮНЕСКО
бўйича жамоатчилик кенгаши фаолиятини ташкил этиш Умумжаҳон маданий мероси рўйхатига киритилган [9],
тўғрисида”[5]ги ПҚ-3105-сонли қарорлари халқимизнинг Наврўз байрами, Катта ашула, “Шашмақом”, Аския, Ўзбек
қадимий тарихи ва бой маданиятини тиклаш, буюк палови билан боғлиқ анъаналари инсониятнинг оғзаки
алломаларимиз, азиз-авлиёларимизнинг илмий, диний ва номоддий маданий мероси сифатида ЮНЕСКОнинг
ва маънавий меросини ҳар томонлама чуқур ўрганиш ва Репрезентатив рўйхатидан жой олган, Тошкент давлат
тарғиб этиш, чет элларда сақланаётган, мамлакатимиз шарқшунослик институти ҳузурида Абу Райҳон Беруний
тарихи ва маданиятига оид маданий бойликларни номидаги Шарқ қўлёзмалари марказида тўпланган нодир
аниқлаш, шу тарихий экспонатларнинг асл ёки кўчирма қўлёзмалар “Жаҳон хотираси” рўйхатига киритилган.
нусхаларини юртимизга олиб келиш каби ишларни ташкил Тарихий мерос тўғрисида гап кетганда мамлакатимиз
этишда муҳим аҳамият касб этади. ҳудудида жойлашган археологик ёдгорликларнинг
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президенти аҳамияти беқиёсдир. Ўзбекистон археологик ёдгорликлар
Ш.М.Мирзиёевнинг бевосита ташаббуси ва топшириғи сони жиҳатидан дунёда олдинги ўринлардан бирини
асосида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси эгаллайди. Ўзбекистон ҳудудидаги дунё цивилизацияси
томонидан қабул қилинган “Наманган вилояти тараққиётида катта ўрин тутган 7,5 мингдан ортиқ моддий
Тўрақўрғон туманида атоқли маърифатпарвар Исҳоқхон маданий мерос объектлари, шундан 4308 та археология
Ибрат номидаги ёдгорлик мажмуасини ташкил этиш объектлари, 2079 та архитектура объектлари, 694 та
тўғрисида”[6]ги, 2017 йил 14 апрелдаги “Хоразм Маъмун маҳобатли санъат объектлари, 395 та диққатга сазовор
академиясининг фаолиятини янада ривожлантириш жойлар[10]ни сақлаш, ҳисобга олиш, ўрганиш, таъмирлаш,
ва такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар дунё миқёсида тарғиб қилиш бўйича катта ишлар амалга
тўғрисида”[7]ги 211-сонли, 2017 йил 15 июндаги “Алоҳида оширилиб, улар давлат муҳофазасига олинди.
муҳим ижтимоий, маданий ва тарихий аҳамиятга эга Маданий мерос объектлари Ўзбекистон
бўлган объектларни қуриш, реконструкция қилиш ва Республикасининг “Маданий мерос объектларини
мукаммал таъмирлаш соҳасидаги ишларни ташкил этишни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида”ги
тартибга солиш ва назорат қилишни такомиллаштириш қонунининг 3-моддасига кўра, моддий ва номоддий
чора-тадбирлари тўғрисида”[8]ги 376-сонли қарорлари маданий мерос объектларига бўлинади. Моддий маданий
маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва мерос объектлари ўз навбатида тарихий, илмий, бадиий ёки
улардан самарали фойдаланишни ташкил этишда алоҳида ўзгача маданий қимматга эга бўлган ансамбллар, диққатга
аҳамиятга эга меъёрий ҳужжатлар ҳисобланади. сазовор жойлар ва ёдгорликлардан иборат бўлади.
Демак, бугунги кунда Ўзбекистон халқининг тарихий, Ансамбллар деганда тарихан таркиб топган ҳудудда аниқ
маънавий ва маданий меросини асраб-авайлаш, сақлаш кўзга ташланадиган, атроф манзараси билан умумийлиги
ҳамда келажак авлодга бус-бутунлигича етказиш ёки алоқадорлиги тарихий, археологик, меъморий, эстетик
давлатимиз тараққиётида ҳал қилувчи омиллардан бири ёки ижтимоий-маданий қимматга эга бўлган, ижтимоий,
ҳисобланади. Шу сабабдан, Ўзбекистон Республикаси маъмурий, диний, илмий, ўқув-таълим, истеҳком, сарой,
Конституциясининг 49-моддасида Ўзбекистон халқининг турар-жой, савдо, ишлаб чиқариш ва бошқа аҳамиятга
тарихий, маънавий ва маданий меросини авайлаб-асраш молик ҳамда рассомлик, ҳайкалтарошлик, амалий безак
46 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
М.Усмонов. Маънавиий ва маданий меросни асрашнинг ҳуқуқий асослари
санъати, меъморчилик асарлари билан боғлиқликда бебаҳо тарихий, маънавий ва маданий меросини аҳоли
алоҳида ёки ўзаро биргаликда турган ёдгорликлар, ўртасида кенг тарғиб қилиш, уларни асраб-авайлаш ва
иморатлар ва иншоотлар гуруҳлари, шунингдек тарихий муҳофаза қилиш масаласига алоҳида эътибор бериб
шаҳарларнинг ҳамда манзилгоҳлар иморатларининг келинмоқда. Амур Темур таваллудининг 660 йиллиги,
қолдиқлари, ландшафт архитектураси ва боғ-роғ санъати Имом ал-Бухорий таваллудининг 1225 йиллиги, Аҳмад
асарлари (боғлар, истироҳат боғлари, хиёбонлар, ал-Фарғоний таваллудининг 1200 йиллиги, Имом Абу
сайилгоҳлар) назарда тутилади. Мансур ал-Мотуридий таваллудининг 1130 йиллиги,
Диққатга сазовор жойлар – инсон ва табиат ижодининг Бурхониддин ал-Марғиноний таваллудининг 910 йиллиги,
муштарак маҳсули, шунингдек тарихий, археологик, Алишер Навоий таваллудининг 560 йиллиги, Абдулхолиқ
шаҳарсозлик, эстетик, этнологик ёки антропологик Ғиждувоний таваллудининг 900 йиллиги, Хива ва Бухоро
қимматга эга бўлган ҳудудлар, шу жумладан халқ шаҳарларининг 2500 йиллик юбилейи, Термиз шаҳрининг
ҳунармандчилиги масканлари, тарихий манзилгоҳлар 2500 йиллиги, Қарши шаҳрининг 2700 йиллиги, Самарқанд
ёки шаҳарсозлик тарихи марказлари ва тарихий (шу шаҳрининг 2750 йиллиги, Тошкент шаҳрининг 2200
жумладан ҳарбий) воқеалар, ёдгорликлар, атоқли тарихий йиллиги, Марғилон шаҳрининг 2000 йиллигини кенг
шахсларнинг ҳаёти билан боғлиқ бўлган иморатлар, нишонланганлиги фикримизнинг далилидир.
хотира жойлари, табиий ландшафтлар, шунингдек кўҳна Мамлакатимизда мавжуд маданият ёдгорликларини
шаҳарлар, шаҳристонлар, манзилгоҳлар, қароргоҳлар реставрация қилиш ва консервациялашга қаратилган
иморатларининг маданий қатламлари, қолдиқлари, давлат дастурлари қабул қилиниб, ушбу дастурлар асосида
маросимлар бажо этиладиган жойлардир. мустабид тузум даврида хароб аҳволга тушиб қолган
Ёдгорликлар тарихий, илмий, бадиий ёки ўзгача дунёга машҳур Самарқанддаги 14-15 аср ёдгорликлари –
маданий қимматга эга бўлган айрим иморатлар, бинолар Амир Темур мақбараси, Регистон ансамбли, Бибихоним
ва иншоотлар, улар билан боғлиқ бўлган рассомлик, масжиди, Бухородаги 10-12 аср ёдгорликлари –
ҳайкалтарошлик, амалий безак санъати асарлари ҳамда Сомонийлар мақбараси, Калон масжиди, Мир Араб
шу иморатлар, бинолар ва иншоотларнинг тарихан мадрасаси, Арк девори, Шахрисабздаги 14-15 аср
таркиб топган ҳудудлари, шунингдек мемориал уйлар, ёдгорликлари – Оқсарой арки, Дорус-Саодат мажмуаси,
квартиралар, қабристонлар, мақбаралар ва айрим қабрлар, Хивадаги 14-17 аср ёдгорликлари – Пахлавон Махмуд
монументал санъат асарлари, фан ва техника (шу жумладан мақбараси, Тош ҳовли, Қўқондаги Худоёрхон ўрдаси,
ҳарбий техника) объектлари, антропология, этнография, Қаршидаги Кўк Гумбаз мажмуаси, Одина масжиди, Бекмир,
нумизматика, эпиграфика, картография, фотография Абдулазизхон, Қиличбой мадрасалари таъмирланиб
материаллари, кинофильмлар, аудио, видео ёзувлар ҳамда келажак авлодлар учун сақлаб қолинди.
бошқа жисмлардаги ёзувлар, адабиёт ва санъат асарлари, Шу билан бирга, Самарқандда Имом ал-Бухорий, Имом
архив, қўлёзма ва чизма ҳужжатлар, қадимги қўлёзма ал-Мотуридий, Фарғона ва Қувада Аҳмад ал-Фарғоний,
китоблар, ҳарф териш усулида чиқарилган дастлабки Тошкентда Ҳазрати Имом меъморий мажмуалари,
китоблар, нодир ва ноёб нашрлар, ноталар, муқаддас Тошкент, Самарқанд, Шаҳрисабз шаҳарларида Амир Темур,
буюмлар ва мемориал хусусиятга эга бўлган ашёлар, тош Тошкентда Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, Урганчда
ҳайкаллар, қояга ўйиб солинган тасвирлар, археология Жалолиддин Мангуберди, Термизда Алпомиш, Андижонда
ёдгорликларидан иборат бўлади. Бобурнинг ҳайкаллари, Марғилонда Бурхониддин ал-
Номоддий маданий мерос объектлари деганда Марғиноний мақбараси қурилди. Ушбу мақсадларда давлат
тарихий, илмий, бадиий ёки ўзгача маданий қимматга эга бюджетидан ажратилаётган маблағлар ҳажми йилдан-
бўлган урф-одатлар, халқ ижодиёти (сўз, рақс, мусиқа, йилга ошиб бормоқда. Хусусан, 2016 йилда моддий
томоша санъати), шунингдек улар ҳамда халқ бадиий маданий мерос объектларини муҳофаза қилишга 2008
ҳунармандчилиги ва амалий санъати билан боғлиқ йилга нисбатан 10 баробар кўп маблағ ажратилди[10].
билимлар, кўникмалар, асбоб-анжомлар, артефактлар, Мустақиллик йилларида тарихий, маънавий ва маданий
маданий маконлар тушунилади. Демак, маданий мерос мерос объектларини муҳофаза қилиш билан боғлиқ
кенг тушунча бўлиб, у юртимизнинг археологик ва муносабатларни тартибга солишга қаратилган ҳуқуқий
меъморий обидалари, музейларда сақланаётган юзлаб асослар яратилди. Тарихий, маънавий ва маданий мерос
турдаги ноёб топилмалар, қадимий китоблар ва бошқа объектларини ҳуқуқий муҳофаза қилишда Ўзбекистон
манбалар ҳамда қўлёзмаларни ўзида мужассам этади. Республикасининг 1998 йил 29 августдаги “Моддий
Мустақиллик йилларида халқимизнинг нодир ва бойликларни олиб чиқилиши ва олиб кирилиши
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 47
Санъат тарихи, фалсафаси ва номоддий маданий мерос
тўғрисида”ги, 2001 йил 30 августдаги “Маданий мерос деб номланган 64-моддасига кўра, бу талабларни
объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш бузган фуқаролар энг кам ойлик иш ҳақининг бир
тўғрисида”ги, «Археология мероси объектларини бараваридан уч бараваригача миқдорда жарима
муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида»ги солишга, Жиноят кодексининг 32-моддасига биноан
қонунлар ҳуқуқий асос сифатида муҳим аҳамият касб давлат муҳофазасига олинган тарих ёки маданият
этади. ёдгорликларини қасддан нобуд қилиш, бузиш ёки
Ушбу ҳуқуқий асослар мамлакатимизда тарихий, уларга шикаст етказиш шундай ҳаракатлар учун
маънавий ва маданий мерос объектларини давлат маъмурий жазо қўлланилгандан кейин содир этилган
томонидан муҳофаза қилинишини таъминлайди. Унга кўра, бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригача
тарихий, маънавий ва маданий мерос объектлари давлат миқдорда жарима ёки 3 йилгача аҳлоқ тузатиш ишлари
тасарруфидан чиқарилиши, хусусийлаштириши, уларга билан жазоланиши мумкин. Ҳудди шундай ҳаракатлар
хўжасизларча муносабатда бўлиш мумкин эмас, тарихий, натижасида кўп миқдорда зарар етказилса, энг кам
маънавий ва маданий мерос объектлари четга олиб чиқиб ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан юз бараваригача
кетилишига йўл қўйилмайди, улар давлат музейларида, миқдорда жарима ёки 3 йилгача озодликдан маҳрум
архивларда, кутубхоналарда сақланади. қилиш билан жазоланади.
Тарихий, маънавий ва маданий мерос объектларини Тарихий, маънавий ва маданий мерос объектлари
сақлаш ва улардан фойдаланиш қоидаларини Ўзбекистон халқининг ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайдиган
бузганлар маъмурий ва жиноий жавобгарликка хазинаси ва бойлиги ҳисобланади. Ушбу бойлик нафақат
тортиладилар. Ўзбекистон Республикасининг хозирги авлоднинг, балки келажак авлоднинг ҳам
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг мулкидир. Шу сабабдан, уларни асраб-авайлаб сақлаш
“Тарих ва маданият ёдгорликларини муҳофаза ҳамда бус-бутунлигича фарзандларимизга етказиш барча
қилиш ва улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш” фуқароларнинг конституциявий бурчи ҳисобланади.

Адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Т.16. –Тошкент:
Ўзбекистон, 2008. -139 б
2. ЎзР қонун ҳужжатлари тўплами, 2017, 8-сон, 105-модда
3. ЎзР қонун ҳужжатлари тўплами, 2017, 21-сон, 389-модда
4. ЎзР қонун ҳужжатлари тўплами, 2017, 26-сон, 583-модда
5. ЎзР қонун ҳужжатлари тўплами, 2017, 15-сон, 258-модда
6. ЎзР қонун ҳужжатлари тўплами, 2017, 16-сон, 275-модда
7. ЎзР қонун ҳужжатлари тўплами, 2017, 24-сон, 503-модда
8. Http.//whc.unesko.org/en/list
9. Маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш бош бошқармасининг маълумотлари. –Тошкент:
2017.
10. Миллий тикланиш газетаси, 2016 йил 10 авг.

48 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Қундузхон НИШОНБОЕВА
тарих фанлари намзоди, доцент

ИСЛОМ КАРИМОВ –
МУСТАҚИЛ ЎЗБЕКИСТОН БУНЁДКОРИ
Аннотация. Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг миллий–маънавий тик­
ланиш концепцияси ва унинг миллий мустақилликни мустаҳкамлашдаги аҳамияти ҳақида фикр юритилиб, мустақиллик
йилларида миллий маънавиятни тиклаш ва ривожлантиришда Ислом Каримовнинг хизматлари катта эканлиги ва бугунги
кунда ёшлар тарбиясида улар қолдирган мактабнинг аҳамияти назарий, методологик ва илмий нуқтаи назардан ёритиб
берилган.
Калит сўзлар: Ислом Каримов, тинчлик, мустақиллик, тараққиёт, истиқлол, жасорат, маънавият, мустақил давлатчи-
лик, ўзликни англаш, Ватан туйғуси, санъат, маданият.
Аннотация. В данной статье, основываясь на концепцию национально-духовного развития Первого Президента Респу-
блики Узбекистан Ислама Каримова и значении необходимости поддержки национальной независимости, освещается роль
духовного учения Ислама Каримова в построении Независимого Узбекистан дальнейшего развития и процветания страны.
Ключевые слова: Ислам Каримов, спокойствие, независимость, развитие, отвага, духовность, независимая государст-
венность, самосознание, чувство Родины, искусство, культура.
Annotation. This article, based on the concept of national and spiritual development of the First President of the Republic of
Uzbekistan Islam Karimov and the importance of supporting national independence, highlights the role of labor in building the
Independence of the Republic and the importance of Islam Karimov’s spiritual teachings for the further development and prosperity
of the country.
Key words: Islam Karimov, calmness, independence, development, courage, spirituality, independent statehood, self-consciousness,
the sense of the Motherland, art, culture.

Тинчлик, мустақиллик, тараққиёт. Бу улуғ тушунчалар шароитда мамлакатга раҳбарлик қилиш маъсулиятини ўз
бир-бири билан мудом ёнма-ён. Зеро, айнан шу неъматлар зиммасига олди.
эл-юрт фаровонлигини, унинг истиқболи ва ривожланиш Машҳур ёзувчи, киши руҳиятининг нозик билимдони
босқичларини белгилаб беради. Ўзбекистон эришган Чингиз Айтматов ўзининг Ислом Каримовга бағишланган
ва эришаётган бетимсол ютуқлар, улкан ислоҳотлар, “Машҳур суратга чизгилар” номли эссесида шундай
янгиланишлар, бунёдкорлик ишлари, халқимизнинг ёзиб қолдирган: “У мамлакатнинг сиёсий қувватига куч
фаровон турмуши, осойишта ҳаётимиз, вояга етаётган бағишлаган ҳолда қанчалик кўзга ташланмасин, у ҳақда
баркамол авлод – мана шу улуғ неъматларни инъом этган қанчалик кўп гапирилмасин, Ўзбекистон Президенти
истиқлол учун қанчадан-қанча аждодларимиз курашган. Ислом Каримовдек киши ҳақида даврдан бошқача
Ана шундай ўз тақдирини халқ тақдири билан боғлаган айтганда, ҳозирги замон манзарасини ташкил этиб турган
буюк давлат ва сиёсат арбоби, мустақил давлатимиз долзарб муаммолар ва бўҳронли ҳолатлардан айри ҳолда
асосчиси, Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти муҳтарам фикр юритиб бўлмайди”.
Ислом Абдуғаниевич Каримов тарихимизнинг энг Ҳа, ҳақиқатдан ҳам Ислом Каримов мана шу қалтис
мураккаб ва оғир даврида – миллатлараро зиддиятлар авж даврнинг етакчиси. Унинг тутган ўрни ҳам, у орттирган
олган, иқтисодиёт чуқур инқирозга учраб, республикамиз тажрибанинг қимматлилиги ҳам мана шунда. Собиқ
жар ёқасига келиб қолган кескин ва таҳликали бир совет тузумидан кейин пайдо бўлган беқарор, нотинч

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 49


Санъат тарихи, фалсафаси ва номоддий маданий мерос
даврда у Ўзбекистон жамиятида барқарорлик ва ишончни билан иш тутган, қатъий сиёсий иродани намоён этиш,
пайдо қила олди, ўз халқи олдига миллатни юксакларга мамлакатни чуқур таназзулдан олиб чиқишга қаратилган,
кўтарадиган улкан мақсад ва вазифалар қўя олди. Бундан ҳар томонлама пухта ўйланган стратегияни ишлаб
кўриниб турибдики, тарихий давр ва ижтимоий вазиятнинг чиқиш ва уни амалга ошириш учун жамиятдаги барча
ўзи улкан фазилатларга эга бўлган буюк шахсни майдонга соғлом кучларни сафарбар этиш ғоят муҳим аҳамият
чиқарар экан. Ана шундай буюк шахслардан бўлган Ислом касб этишини англаган ҳолда, мамлакатимиз раҳбари
Каримовнинг майдонга келиши ва халқ орзу-умиди ва Ўзбекистонда вужудга келган ўта мураккаб ижтимоий-
келажаги йўлида ўзини фидо қилишининг ўзи буюк иқтисодий вазият ва унинг сабабларини чуқур таҳлил
жасоратдир. қилиб, аччиқ ва ҳаққоний бир хулосага келади. “Биз бундан
Ислом Каримов ўз умри давомида ибратли ҳаёт буён эскича яшолмаймиз ва бундай яшашга замоннинг
мактабини босиб ўтди. Уни ҳеч ким “етаклагани, мансаб ўзи йўл қўймайди”, – деб янги лавозимга қандай улуғ
пиллапояларига кўтаргани йўқ”. Президент Ислом мақсад ва масъулият билан киришаётгани, ўз фаолиятида
Каримов Ўзбекистонда мавжуд бўлган ижтимоий-сиёсий ислоҳотчилик, эл-юртнинг дарду ташвишлари энг олий
вазият оқимида шаклланди, тоталитар режимнинг бутун мезон бўлиб қолишини очиқ баён қилади. “Сен-менга
моҳиятини, Ўзбек халқининг тарихий қадр-қимматини тегма, мен-сенга тегмайман” қабилида ишлашга ўрганиб
чуқур англаган ҳолда олдинга қараб илдам қадам ташлади қолган аксарият расмий шахслар учун бундай ўткир сўзлар
ва миллат шаънини тиклаш мақсади билан яшади. Бундай баъмисоли булутли осмонда чақмоқ чақнагандек таъсир
шижоатни биз Ислом Каримовнинг мустақиллигимизнинг этди. Янги раҳбарнинг мавжуд аҳволни ижобий томонга
дастлабки кунларида қабул қилган қарорларни ва ўзгартириш, республикани чуқур инқироз ҳолатидан олиб
режаларни амалга ошириш жараёнларида ҳар қандай чиқиш борасидаги азму қарори, шижоати нақадар жиддий
хавф-хатарни ўз зиммаcига олиш ҳолатидан яққол ва қатъий экани яна бир бор намоён бўлди.
кўришимиз мумкин. Халқ тинчлиги ва фаровонлиги учун ҳар бир кун
ғанимат бўлиб турган бир пайтда, 1989 йилнинг май
ойида Фарғона вилоятида бузғунчи кучлар томонидан
ташкил этилган оммавий тартибсизликлар июнь ойининг
Ислом Каримов республика раҳбари
охирига келиб ниҳоятда авж олади. 25 июнь куни Ислом
сифатида Фарғона воқеаларининг сабаб ва Каримов жанжал-тўполонлар алангаси ичида қолиб кетган
оқибатлари ҳақидаги маълумотлар билан ўз Фарғонага йўл олди. У ловиллаб ёнаётган уйлар, таҳлика
ва саросимага тушган шаҳару қишлоқлар, қаҳр-ғазабга
кабинетида ўтириб ҳам танишиши, керакли
тўлган одамларнинг ичига дадил кириб борди. Улар билан
қарорлар қабул қилиши мумкин эди. У чин дилдан, ҳеч нарсани яширмасдан очиқ гаплашди. Бу
ҳаётнинг қайноқ нафасини бевосита ҳис инсонларнинг шу вақтга қадар ҳеч ким эшитмаган оҳу
нолаларини тинглаб, ўзининг юрагидан чиққан самимий
қилиш, яхши-ёмон кунларда халқ билан бирга
ва ҳаққоний сўзлари билан бамисоли уларнинг қалбидаги
бўлиш, эл-юртнинг дарду қувончига доимо жароҳатларга малҳам қўйди, кўнгилларда сўнган умид
шерик бўлишни ўзининг ҳаётий маслаги, олий учқунларини уйғота олди. Тартиб-интизомни тиклаш, қон
тўкилишини олдини олиш бўйича бутун маъсулиятини ўз
инсоний бурчи, деб билди.
зиммасига олиб, аниқ чора-тадбирлар кўрди.
Албатта, Ислом Каримов республика раҳбари
сифатида Фарғона воқеаларининг сабаб ва оқибатлари
Бундан 20 йил олдин Ислом Каримов шундай ҳақидаги маълумотлар билан ўз кабинетида ўтириб ҳам
сўзларни айтган эди: “Бизнинг ўз кемамиз, унинг елкани, танишиши, керакли қарорлар қабул қилиши мумкин эди.
бошқариладиган рули бор. Белгиланган йўл ҳам бор”. У ҳаётнинг қайноқ нафасини бевосита ҳис қилиш, яхши-
[1] Ушбу сўзлар бугунги тезкор жараёнда, минтақавий ёмон кунларда халқ билан бирга бўлиш, эл-юртнинг дарду
хавфсизликлар кучайган бир даврда Ватанни севган, қувончига доимо шерик бўлишни ўзининг ҳаётий маслаги,
халқ манфаатларини муқаддас деб билган ҳар қандай олий инсоний бурчи, деб билди.
инсоннинг шиорига айланиши керак. Агар ўша йиллар тарихига назар ташлайдиган бўлсак,
Республикада вужудга келган ўта мураккаб ва фожиали Фарғона воқеалари ҳақида шов-шув кўтарганлар, шундай
шароитда ўзини йўқотмасдан босиқлик, чидам ва бардош қонли фожиа ҳисобидан сохта обрў топиш, ўзининг ғаразли
50 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
Қ.Нишонбоева. Ислом Каримов – Мустақил Ўзбекистон бунёдкори
манфаатларига эришишга, халқимизни бадном қилишга бўлмаслигини, чинакам миллий равнақ ва миллий
уринган кимсалар ҳам бўлган. Ислом Каримов бу борада тараққиётга замин яратиш зарурлигини уқтириб, бу
куйиб-ёниб, асл ҳақиқатни катта дард ва жасорат билан қонунда қадимий ва янгиланаётган диёримизда истиқомат
баён қилиб, фожиа оқибатларини бартараф этишнинг қилаётган барча кишиларнинг хоҳиш–иродаси ўз
амалий ечимларини ишлаб чиқди ва изчил амалга оширди. ифодасини топиши кераклигини уқтириб: “Халқимизнинг
Республика раҳбари Тошкентда ва Москвада бўлиб ўтган бу хоҳиш-иродаси эса биз учун муқаддасдир”, – деб
катта анжуманларда, шунингдек матбуотдаги чиқишларида таъкидлади [2].
бу масалада қатъий позицияда туриб қуйидаги фикрларни Шу ўринда алоҳида таъкидлаш лозимки, Ислом
алоҳида таъкидлайди: “Ўзбек халқининг виждони пок. Каримов энг аввало мустақилликни англаш учун миллатни
Фарғона воқеалари ўзбек халқининг иродаси билан содир англаш, ўзликни англаш, Ватан ва унинг буюк ўтмиши
бўлмади, бу воқеаларга тутуриқсиз ва ғаразли мақсадларни билан фахрлана олиш ҳиссини уйғотишга ҳаракат қилди.
кўзлаб, ким қандай бўёқ бермасин, тарих, албатта Айни пайтда мустақиллик йўли ҳақиқат йўли, инсон
ўзининг адолатли ҳукмини чиқаради. Байналмилалчилик, ҳақ-хуқуқлари йўли, маънавий-етуклик, юксак маданият,
меҳмондўстлик, яхшилик, қалб саховати ҳамиша ўзбек бой инсоний фазилатлар йўлдир. Шунинг учун ҳам
халқига хос фазилат бўлиб келди. Халқимиз ҳеч қачон Ислом Каримов ўзи танлаган йўлнинг тўғрилигига
бошқа халқларга нисбатан душманлик кайфиятида қатъий ишонди ва миллионлаб юртдошларимизни ҳам
бўлмаган. Бу қадимий ва ҳозирги тарихимиздан олинган бунга ишонтира олди: “Ортга қайтиш йўқ энди. Олдинда
кўпгина мисоллар билан исбот қилинган”[2]. битта йўл бор: истиқлол йўли, мустақил давлатчилик ва
Бундай ҳаққоний ва ҳароратли сўзлар миллатимиз тараққиёт йўли. Эски тузумга қайтиш, бўйнимизни яна
дардига дармон бўлди, унинг туҳмат ва маломатлардан ўша бўйинтуриққа тиқиб бериш, яна такрорлаб айтаман,
эгилган руҳини кўтарди. Ана шундай тарихий мисоллар минг йиллик тарихимизга, халқимизга ҳиёнат, келажак
асосида айтиш мумкинки, Ислом Каримовнинг барча авлодларимиз асло кечирмайдиган гуноҳ бўлади”, [3] деб
муаммолар ҳақида, улар қанчалик оғир ва нохуш бўлмасин ўз мақсадларини қатъий ифода эта олди.
очиқ гапириши, ҳамиша ҳақиқатнинг кўзига тик қараши Ислом Каримов мустақиллигимизнинг дастлабки
унга нисбатан халқимизнинг эътирофи ва эҳтиромини кунидаёқ бутун маърифий дунёда ўз нуқтаи назарини
уйғотди. қатъий ҳимоя қилиб, олдига қўйилган мақсадга эриша
Мустақиллигимизнинг дастлабки кунларида Ўзбекис­ оладиган сиёсатчи сифатида танилган. Бу борада
тон ва унинг раҳбарияти шаънига иғвогарликлар уюш­ фахр туйғуси билан эътироф этиш мумкинки, Ислом
тирилиб, турли-туман ҳийлаю найрангларни ишга Каримовнинг Афғонистондаги биродаркушлик урушини
солиб, собиқ тузумни қўмсаб миллатимиз шаънига тош тўхтатиш ва Тожикистонда барқарорликни тиклаш
отувчилар бўлди. Бундай оғир, зиддиятли бир шароитда борасидаги нуқтаи назари ўнлаб мамлакатларда қўллаб-
Ислом Каримов барча оғирликларни ўз гарданига олиб, қувватланган бўлса, 1997 йил кузида Тошкентда “Марказий
рақиблар фикрини диққат билан эшитиш, зарур бўлса Осиё ядро қуролидан холи зона” халқаро конференциясини
улардан ижобий хулосалар чиқариш, халқ ва мамлакат ўтказиш ташаббускори бўлганида, дунё ҳамжамияти уни
манфаати учун ҳар қандай иғвогарликлар, тазйиқлару, нафақат ўз мамлакатининг, балки бутун дунё халқини
зўравонликларга қарши фақат ақл-идрокка таяниб хавфсизлигини ўйлайдиган доно сиёсатчи сифатида яна
иш тутиш намунасини кўрсатди. Бу билан Биринчи бир бор эътироф этди. Юқоридаги фикрларни тасдиқлаш
Президентимиз халқимизнинг сабр-бардошли, яхшилик, учун қуйидаги сўзларга эътибор қаратайлик: “Мен
осойишталик, бошқа халқларга нисбатан хайрихоҳлик тарихни зиддият ва душманлик эмас, халқлар ўртасидаги
руҳида ҳам тарбиялади ва эртанги кунга ишонч уйғота ҳамкорлик ва ишончни олға силжитишига аминман”
олди. Бугунги Ўзбекистон янгидан–янги имкониятларни
Ана шундай шароитда мамлакатимиз етакчисининг намоён этаётган, кучга тўлиб, нуфузи ошиб бораётган
бутун ҳаёти ва фаолияти ягона мақсадга – ўз халқининг мамлакат, яна ҳам аниқроқ айтадиган бўлсак, бугунги
тинчлиги ва фаровонлигини таъминлаш, Ўзбекистоннинг Ўзбекистон барча қийинчиликларни енгиб, мустақиллик
жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллашига йўлидан ёруғ истиқбол сари дадил қадам ташлаётган,
қаратилганлигидадир. Бу борада Президентимиз хал­ халқаро майдонда обрўси ошиб бораётган давлат. Бу
қимизнинг тарихий тақдири, унинг кечинмалари, изтироб халқ билан давлат бирлигидан, омма фикри билан давлат
ва қувончлари ҳақида қайғуриб, Мустақиллик тўғрисида сиёсатининг муштараклигидан Республика Биринчи
қонун қабул қилиш, энди СССР таркибида ортиқ қолиб Президенти сиёсий йўлининг нақадар халқчиллигидан
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 51
Санъат тарихи, фалсафаси ва номоддий маданий мерос
далолат беради. Кўнгил, ният ва вужуднинг поклиги янги ижодий марралар сари илҳомлантирадиган муқаддас
инсонни комилликка етказади. Моҳиятан эса баркамол, тушунчалар борки, улар Ватан ва халқ манфаати, эзгулик
ахлоқан, руҳан, маънан покиза инсон ҳар қандай ва инсонийлик тамойиллари билан узвий боғлиқдир”[4].
жамиятнинг ҳам бебаҳо бойлигидир. Ана шундай буюк мақсадлар сари одимлаб бораётган,
Ислом Каримов умри давомида Ватан ва миллат Муҳтарам раҳнамо Президентимиз бошлаб берган йўлда
туйғусининг мўътабарлигини қалбига жо қилиб, оғишмай бориб, замонавий интеллектуал салоҳиятли
мустақилликни англаш учун миллатни англаш, ўзликни ёшларни тарбиялаш борасида кўплаб муваффақиятларга
англаш, ватан ва буюк ўтмиши билан фахрлана олиш эришаётган Ўзбекистон давлат санъат ва маданият
ҳиссини уйғотишга ҳаракат қилди. Миллий қадриятимизни институтида ҳам Ўзбекистон Республикаси Биринчи
тиклаш, ўзлигимизни англаш, миллий ғоя ва мафкурани Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг таваллуд
шакллантириш, муқаддас динимизнинг маънавий кунини нишонлашга бағишланган “Ислом Каримов –
ҳаётимиздаги ўрнини ва ҳурматини тиклаш каби ўзликни англатган буюк арбоб” мавзусида катта тадбир
мустақиллик йилларида бошланган эзгу ишларимизни бўлиб ўтди.
изчиллик билан давом эттириш, уларни янги босқичга Ўтган тарихан қисқа ва сермазмун давр мобайнида
кўтариш ва таъсирчанлигини кучайтириш бугунги жаҳон сиёсатида, давлатчилик ва бошқарувчилик
куннинг энг долзарб масаласидир. Мустақиллик тажрибасида, айтиш мумкинки, Ислом Каримов мактаби
йилларида Ўзбекистонда санъатни ривожлантириш вужудга келди. Бугун мамлакатимизда минг-минглаб
давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Унинг инсон турли тоифадаги раҳбарлар ана шу мактаб сабоғини
тарбияси, жамиятнинг ижтимоий-сиёсий барқарорлигини олмоқда. Ишлаб чиқилган Концепциялар, стратегик
таъминлашдаги ўрни тобора ортиб бормоқда. Айнан мақсадлар, сиёсий йўл-йўриқлар асосида институтимиз
ўзбек халқи санъати ижтимоий мазмун касб этиб, жамоаси фаол меҳнат қилиб, Биринчи Президентимизнинг
коммунистик мафкура қуллигидан озод бўлишида Ислом номи ва у киши бошчилигида амалга оширилган буюк
Каримовнинг хизматлари каттадир. “Шу мақсадда, –дейди ишлар юртимизнинг шонли тарихида ўчмас саҳифа
мамлакатимизнинг Биринчи Президенти Ислом Каримов, бўлиб қолишини ёшларга ибрат қилиб кўрсатишда ўз
– мустақилликнинг дастлабки кунларидан бошлаб хиссаларини қўшмоқдалар.
юртимизда амалга оширилаётган кенг кўламли ишларнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат
амалий натижаси ўлароқ, адабиёт ва санъат, маданият, Мирзиёев шу йил 31 август куни Тошкент шаҳрида
матбуот соҳаси мафкуравий тазйиқдан бутунлай халос Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом
бўлганини қайд этиш жоиз. Ҳар қандай ижод намунаси, Каримов ҳайкалини очилишига бағишланган тантанали
бадиий асар синфий бўлиши ва қандайдир ғояга, маросимдаги сўзлаган нутқида шундай дейди:
коммунистик мафкура манфаатларига хизмат қилиши “Ислом Абдуғаниевич ўз ҳаёти ва фаолиятининг
керак, деган қарашлар ўтмишга айланди. Эркин ижод мазмуни бўлган “Биздан озод ва обод Ватан қолсин!” деган
учун миллий қадриятларимиз ва бой маънавиятимизни, эзгу ғояни илгари сурдилар ва бу даъват барчамизнинг
халқимиз тарихини, унинг бугунги сермазмун ҳаётини қалбимиздан чуқур жой олди. У киши “Элим деб, юртим
тўлақонли ва ҳаққоний акс эттириш учун зарур шароитлар деб, ёниб яшаш керак” деган ўзининг ғоясига бир умр
яратилди”. амал қилиб, келажак авлодлар учун буюк ибрат мактабини
Бугунги кунда бизнинг энг буюк вазифамиз яратдилар”[5].
мустақилликни асраб-авайлаш, уни янада мустаҳ­кам­лаш­ Бугунги кунда Ислом Каримов томонидан пухта
дан иборат экан, воқеликни алоҳида нозиклик, сезгирлик, давом эттирилган, ўйланиб, амалга оширилган сиёсат
самимийлик руҳида инъикос этишда санъатнинг алоҳида
Президентимиз Ш.М.Мирзиёев томонидан қўллаб-
ўрни бор. Чунки санъатнинг бош мавзуси – Инсон.
қувватланиб, юртимизда ҳукм сураётган дўстлик ва
“Санъат ва маданиятдек қудратли куч орқали инсон
бирдамлик муҳити тинчлик ва барқарорлик, амалга
қалбига йўл топиш ҳақида сўз юритар эканмиз, – дейди
Ўзбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримов, – оширилаётган ислоҳотлар самарадорлигини ошириш,
ҳаммамиз яхши тушунамизки ҳар қайси исътедод эгаси Ўзбекистоннинг халқаро майдондаги обрў-эътиборини
ўзига хос бир олам, шу сабабли ижод аҳлига қандайдир янада юксалтиришнинг энг муҳим омилига айланди.
ақл ўргатиш, энг асосийси уларни бошқаришга уриниш Муҳтарам Президентимиз доимо ёшларни “Менинг
мумкин эмас. Лекин бу ҳаётда уларни бирлаштирадиган, азиз фарзандларим!” дер эдилар. “Мен ёшларимизга,

52 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Қ.Нишонбоева. Ислом Каримов – Мустақил Ўзбекистон бунёдкори
менинг болаларимга қарата, ўрганишдан ҳеч қачон қалбида мангу қолган комил инсондир. Ислом Каримов
чарчаманглар, деб айтмоқчиман. Ўрганиш, интилиш мустақилликнинг дастлабки кунидан бошлабоқ, ўзбек
ҳеч қачон айб саналмайди. Ниманидир билмасанг, уни халқининг тарихий қадру қимматини чуқур англаган
ўрганиш зарур. Авваламбор, энди ҳаётга кириб келаётган ҳолда, миллат шаънини тиклаш дарди билан яшади ва шу
ёшларга нима лозим? Ўрганиш, ўрганиш ва яна бир бор муқаддас йўлда жонини фидо қилди.
ўрганиш керак. Касб ўрганган, илм ўрганган киши,
ўзбекона айтганда, ҳеч қачон кам бўлмайди”, – дейди
“Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида
хизмат қилиш-энг олий саодатдир” китобида.
“Бизнинг ҳавас қилса арзийдиган буюк
Давлатимизнинг янги раҳбари Шавкат Миромонович
Мирзиёев сайловолди дастурлари, жойларда юртдош­ тарихимиз бор. Ҳавас қилса арзийдиган
ларимиз билан бўлган учрашувларда адабиёт, санъат, улуғ аждодларимиз бор. Ҳавас қилcа
маънавият ва маърифат масалаларига алоҳида эътибор
арзийдиган беқиёс бойликларимиз бор.
қаратиб, Юртимиз раҳнамоси Ислом Каримов бошлаб
берган йўлдан оғишмай бориш ҳамда халқимиз, айниқса, Ва мен ишонаманки, насиб этса, ҳавас
ёш авлоднинг маданий савиясини юксалтириш, бадиий қилса арзийдиган буюк келажагимиз, буюк
дидини шакллантириш устувор йўналиш эканлигини
адабиётимиз ва санъатимиз ҳам албатта
ўз нутқларида бот-бот такрорламоқда. Президентимиз
юртимизнинг ижодкор зиёлилари, адабиёт ва санъат бўлади”
намоёндалари билан бўлган учрашувда, бевосита ижодий
соҳаларда йиғилиб қолган муаммоларни атрофлича таҳлил
қилиб: “Бизнинг ҳавас қилса арзийдиган буюк тарихимиз
бор. Ҳавас қилса арзийдиган улуғ аждодларимиз бор.
Ҳавас қилcа арзийдиган беқиёс бойликларимиз бор. Ва Ўз ҳаётининг асосий қисмини минтақамизда ва
мен ишонаманки, насиб этса, ҳавас қилса арзийдиган бутун дунёда тинчлик ва барқарорликни сақлашга
буюк келажагимиз, буюк адабиётимиз ва санъатимиз бағишлаган, очиқ фуқаролик жамияти ва бозор
ҳам албатта бўлади”, – [6] деган фикрни қатъият билан иқтисодиётига асосланган ҳуқуқий демократик давлат
таъкидлади. Юқоридаги фикр эса раҳнамо Президентимиз қуришнинг чуқур ўйланган стратегиясини ишлаб чиққан
Ислом Каримовнинг орзуси ҳамда биз авлодларга ва уни амалга ошириш йўлида жонини фидо қилган
билдирилган юксак ишончи ҳам эди. доно сиёсатчи, атоқли давлат арбоби Президент Ислом
Дейдиларки, инсон – илоҳ илмининг гултожидир. Каримовнинг номи Ватанимиз тарихига зарҳал ҳарфлар
Президентимиз Ислом Каримов айнан шу илм билан битилган бўлиб, хотираси халқимиз қалбида
булоқларидан бахра олиб, халқ дарди билан яшаган, халқ мангу қолади.

Адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. –Тошкент: Ўзбекистон, 1992.
2. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. –Тошкент: Ўзбекистон, 2012.
3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. –Тошкент: Ўзбекистон, 1996.
4. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008.
5. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат йилиш – энг олий саодатдир. –Тошкент:
Ўзбекистон, 2015.
6. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан қурамиз. –Тошкент: Ўзбекистон, 2017.
7. Адабиёт, санъат, маданиятни ривожлантириш – халқимиз маънавий оламини юксалтиришнинг муҳим пойдеворидир.
Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон ижодкор зиёлилари вакиллари билан учрашувдаги маърузаси. // Халқ сўзи,
2017. 4 авг.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 53


Тятьяна РАСУЛОВА
кандидат философских наук, и.о. профессора
кафедры “Социально-гуманитарных наук”
Государственной консерватории Узбекистана

Захир-ад-Дин
Мухаммад Бабур – царь и поэт
Аннотация. Статья посвящена одному из выдающихся потомков Амира Тимура – Захир-ал-Дину Мухаммаду Бабуру,
который стал основателем династии Бабуридов (Великих Моголов) в Индии. Оставшись сиротой в юном, почти детском
возрасте, Бабур сумел консолидировать вокруг себя родственников и армию, чтобы отстоять свое право на престол. Однако
борьба Бабура за наследство не всегда была успешной из-за его юного возраста и превосходящих сил Шейбани-хана. Но это
обстоятельство позволило Бабуру завоевать Индию, и способствовало развитию его писательского и поэтического дарова-
ния, благодаря которому «Бабур-наме» и стихи Бабура стали известны во всем мире.
Ключевые слова: «Бабур-наме», «Акбар-наме», Тимуриды, Бабуриды, Мавераннахр, Индия, Великие Моголы, Шейбани-
хан, Алишер Навои.
Аннотация. Мазкур мақола Амир Темур авлодидан саналмиш буюк саркарда, Ҳиндистонда равнақ топган Бобурийлар
сулоласи асосчиси ва раҳнамоси Заҳириддин Муҳаммад Бобур ижодига бағишланган. Ёшлигидан етим қолган ёш саркарда
Бобур ўз атрофига яқин инсонлар ва ҳарбий қўшинни жам эта олди ва олдинга интилди. Аммо Бобурнинг тахтга ўтириши
кўпгина ўша даврдаги сиёсий ўзгаришлар, Шайбонийхонларнинг кириб келиши, қолаверса ёш бўлганлиги унга панд беради.
Мазкур воқеликлар ўз навбатида Бобурнинг Ҳиндистонни эгаллаши, у ерда Бобурийлар сулоласини шаклланишига туртки
бўлди ва ушбу тарихий воқеликлар “Бобурнома” асарида батафсил ёритиб берилган.
Калит сўзлар: «Бобурнома», «Акбарнома», Темурийлар, Бобурийлар, Маверауннахр, Ҳиндистон, Буюк Мўғиллар, Шайбо-
нийхон, Алишер Навоий.
Annotation. Тhe article is dedicated to one of the greatest descendent of Amir Timur – Zakhir-ad-Din Mukhammad Babur, who
himself became progenitor of Baburids’dynasty (Great Mogul) in India. Becoming an orphan from the young almost child’s age, Babur
could consolidate his relatives and army to defend his right to sit on a throne. However Babur’s struggle for the heritage wasn’t always
successful because of his young age and superior forcesof Sheibani-khan. But this circumstance made it possible to conquer India and
promoted to development his writing and poetical talent; thanks to “Babur-name” and Babur’s verses are known all over the world.
Key words: “Babur-name”, “Akbar-name”, Timuriids, Baburiids, Maverannakhr, India, the Great Mogul, Sheibani-khan, Alisher
Navoi.

Тверди – “Красота”, даже со слезами, Захир-ад-Дин Мухаммад Бабур родился 14 февраля


пока дойдешь до назначенного. (Зов, Май 1) 1483 года. По линии своего отца, он был прямым
Если человек не будет развивать в себе потомком Амира Тимура в пятом поколении, а по линии
стремления к самому прекрасному, своей матери – прямым потомком Чингисхана, не то в
то он закроет глаза свои, но самое двенадцатом, не то в четырнадцатом поколении. Сам
Высшее не представить и не вообразить Бабур гораздо больше гордился своей принадлежностью
(Мир Огненный.ЧастьII, §129) к дому Тимуридов, считая себя тюрком, нежели родством
с домом Чингисхана. Это было связано с тем, что на тот

54 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Т.Расулова. Захир-ад-Дин Мухаммад Бабур – царь и поэт

момент само слово «монгол» воспринималось так же, как Вероятно, тонкой, артистической натуре Бабура было
сейчас воспринимается слово «дикарь» или «варвар». нелегко сознавать, что его собственная жена, которая в
В этой связи Л.Н.Гумилев писал, что по дурной день свадьбы клялась ему в вечной любви, называя его
традиции, начавшейся еще в средние века, все плохое «шахиншахом», когда он был правителем Самарканда,
приписывалось монголам, несмотря на то, что «…вина за так резко изменила свое отношение к бесприютному
запустение культурных земель Азии лежит не на монголах, мужу, оставшемуся не только без своего царства, но даже
а на изменении климата…»[1.С.38]. Вероятно, Бабур без собственного дома! К этому периоду жизни Бабура
был бы просто-таки потрясен тем обстоятельством, что относится целый ряд написанных им стихотворений.Вот
основанная им династия Бабуридов в Индии впоследствии одно из них:
в западноевропейской исторической науке получила Каких страданий не терпел и тяжких бед Бабур?
название Великих Моголов, а не Великих Тюрков, или Каких не знал измен, обид, каких клевет Бабур?
Великих Бабуридов, например. Но кто прочтет «Бабур-наме», увидит, сколько мук
Из-за нелепой и преждевременной смерти его отца И сколько горя перенес царь и поэт Бабур! [4.С.59].
Омар Шейха мирзы, Бабур был провозглашен правителем Но, как говорится: «Лучше чаша горькая, нежели жизнь
Ферганы, когда ему было всего 11 с половиной лет. Будучи с горчинкой» [5, Апрель 10]. Иначе говоря, лучше испить
старшим сыном Омар Шейха мирзы и его наследником, всю чашу страданий, кармически выпавших на долю
Бабур, несмотря на свой юный, даже детский возраст, человека, и проходя этот тяжкий процесс испытаний
сумел с редким мужеством и достоинством перенести становится крепче и сильнее, поднимаясь в своем
личное горе, вытереть непросохшие слезы, и, не убоявшись развитии по бесконечным ступеням Духовной Эволюции,
тяжелой ноши, взять на себя это бремя ответственности нежели поступать неправедно и всю жизнь об этом
за всех своих родных, объединив их вокруг себя. Как сожалеть. Именно в этом смысле и было сказано: «Будьте
в этой связи писал близкий друг и советник Акбара благословенны, препятствия, вами мы растем!» [6.С.12].
Абу-л Фазл Аллами в своей знаменитой «Акбар-наме»: И еще: «…Отягощение обстоятельствами усиливается по
«Немногим правителям довелось преодолевать такие мере роста духа. По силе и испытания. Чем сильнее дух,
трудности, какие выпали на его (т.е. Бабура. – Т.Р.) долю. тем труднее испытания. Рост трудностей указывает на
Ему пришлось проявить сверхчеловеческую смелость, рост духа» [7.С. 98].
уверенность в своих силах и стойкость на поле битвы и в Прозорливость Бабура относительно военных
других опасностях» [2.С.142]. Если в приведенных словах аппетитов Шейбани-хана оказалась непогрешимо точной,
и имеется некая доля преувеличения, то она вполне и к 1504 году Мухаммад Шейбани-хан объединил под
естественна для придворного советника восточного своим началом не только Самарканд и Бухару, но также
правителя. Тем не менее, полагаем, что Бабур должен был Фергану, Ташкент и близлежащие области. Бабуру
обладать определенными качествами характера, чтобы было горько сознавать, что его мечты о воссоздании
было, что восхвалять и преувеличивать. Мавераннахра в том виде, как он существовал при
В силу целого ряда обстоятельств, неожиданных Сахибкиране, развеялись, как дымка утреннего тумана.
поворотов и превратностей Судьбы, Бабур потерял свое Горечь его усиливалась от того, что эти мечты не
ханство, став правителем без государства и царем без дано было осуществить не только ему, Захир-ад-Дину
царства…. Как в этой связи писал сам Захир-ад-Дин Мухаммаду Бабуру, но и ни одному представителю дома
Бабур в своей «Бабур-наме»: «Мне не раз приходилось, Тимуридов! Вместо этого, какой-то кочевник, дикарь,
вследствие жестокости и неблагосклонности судьбы, который хотя и принадлежал к ханскому роду, но не был
лишаться престола, царства, слуг и нукеров и искать у потомком Сахибкирана, сумел сделать то, что оказалось
них убежища…»[3.С.206]. Однако на этот раз ему было не под силу ни Бабуру, ни его родным. Действительно, «О,
гораздо тяжелее, чем прежде. Ибо теперь Бабур был мяч судьбы! Куда попадешь, и куда отскочишь?» [8.С.8].
семейным человеком, и вынужден был нести бремя Положение Бабура становилось все более серьезным
ответственности не только за свой двор, но и за жену, и даже опасным, ибо нукеры Шейбани-хана, в надежде
которая еще не оправилась от родов и потери своего отхватить назначенную за его голову награду, шныряли
первого ребенка. повсюду. И хотя Бабура в его скромном наряде, пока что
Предчувствуя войну всеми фибрами своей утонченной никто не узнал, рисковать не стоило. Вот почему Бабуру с
души, Бабур решил покинуть Ташкент, где он находился его соратниками и сподвижниками, которых становилось
у своих родственников, даже невзирая на то, что все больше и больше, пришлось покинуть свою любимую
его жена отказалась разделить судьбу своего мужа. Родину, и направиться в Кабул, тем более что волею все

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 55


Санъат тарихи, фалсафаси ва номоддий маданий мерос
той же непостоянной Судьбы, кабульский трон оказался В 1510 году Мухаммад Шейбани-хан совершил
вакантным. У Бабура есть четверостишие, которое ярко трагическую для себя ошибку. Вместо того, чтобы пойти на
отражает данный период его жизни: Кабул для окончательной расправы с Бабуром, он решил
Бродягой стань, но не рабом домашнего хламья. прежде расправиться с персидским шахом Исмаилом,
Отдам и этот мир и тот за нищий угол я. основателем династии Сефевидов. Эта ошибка Шейбани-
Бродяжничество – не позор, и нищенство – не срам, хана приведет к тому, что он будет наголову разбит, а сам
Уйти куда глаза глядят – давно мечта моя! [4.С.57]. загнан на скотобойню и убит, а его расчлененное тело
Вероятно, именно трудность пути, проделанного разошлют по разным областям Персии для всеобщего
Бабуром через высокие горы Гиндукуша, подвигла его обозрения. Из черепа жестокого Шейбани-хана сделают
на то, чтобы он в мельчайших подробностях описал все золотой кубок для питья, которым будет пользоваться сам
дороги, ведущие в Кабул, останавливаясь на удобствах и Исмаил-шах!
неудобствах конкретных путей, чтобы помочь тем, кто будет Мы коснулись этого факта только потому, что
идти после него. Поэтому его описание стало бесценным бесславное поражение Шейбани-хана позволило Бабуру в
руководством для путешественников, паломников и последний раз побывать на своей исторической родине.
торговцев, как того времени, так и последующих эпох! Ибо именно гибель Шейбани-хана изменила расклад
Ко времени описываемых событий имелся только один политических сил, дав возможность Бабуру отвоевать
продолжавший существовать двор Тимуридов, который Бухару у наследников Шейбани-хана, и в 1511 году войти
был даже более пышным, нежели кабульский двор самого в Самарканд на правах законного наследника престола и
Бабура – это Герат. Тот самый Герат, которым некогда правителя.
правил младший сын Амира Тимура – Шахрух, и который Однако в силу целого ряда обстоятельств, этот триумф
стал городом искусства, науки и культуры, украшенный Бабура длился недолго. Ему пришлось снова вернуться в
замечательными дворцами, медресе, мечетями, Кабул, ставший уже, действительно, родным и близким, т.к.
больницами и тенистыми садами. Герат, который достиг именно здесь, в Кабуле Бабур нашел свое личное счастье.
пика в своем развитии при Султане Хусейне Байкаре, И именно здесь, в Кабуле Бабур, на основе арабской и
и в который Бабур с детских лет мечтал попасть. Ибо старотюркской письменности создаст свой собственный
именно в Герате жил боготворимый Захир-ад-Дином, алфавит «Хатт-и Бабури», т.е. «Алфавит Бабура», который
прославленный поэт Алишер Навои, которому Бабур и будет очень простым и удобным для освоения и чтения
хотел, и боялся показать свои собственные стихи. художественной и научной литературы. Неудивительно,
Казалось, мечта Бабура вот-вот осуществится, т.к. что по «Хатт-и Бабури» будут учиться его дети, для
властитель Герата – Тимурид Хусейн Байкара, признал которых каллиграфы Бабура впоследствии перепишут
Бабура правителем Кабула, и предложил ему встретиться «Бабур-наме», благодаря чему этот уникальный документ
на берегу Мургаба, чтобы объединенными военными эпохи средневековья дошел до наших дней. Хотя мы не
силами противостоять надвигающейся угрозе все того знаем, когда именно и где Бабур начал писать «Бабур-
же Шейбани-хана, продолжавший захватывая все новые наме», но вполне возможно, что идея книги и даже первые
земли. Бабур немедленно принял это предложение, главы были созданы именно здесь, в Кабуле.
понимая, что Шейбани-хан представляет собой слишком Однако Бабур не мог долго усидеть на одном месте. Так,
грозную силу, чтобы ее игнорировать. Даже неприступные в одном из своих стихотворений он не случайно написал:
горы Гиндукуша оказались недостаточно высокими, Не жертва скопидомства я, не пленник серебра,
чтобы послужить непреодолимой преградой между ним, В добре домашнем для себя не вижу я добра,
Бабуром, и ненавистным Шейбани-ханом, завоевательные Не говорите, что Бабур не завершил пути, –
аппетиты которого продолжали только расти. На месте долго не стою. Мне снова в путь пора [4.С.57]
Однако, как это уже неоднократно бывало в жизни И действительно, ко времени описываемых событий
Бабура, Судьба вновь посмеялась над ним, т.к. приехав в пришла просьба афганских феодалов прийти в Индию
Герат, он не застал в живых ни Хусейна Байкару, ни Алишера и сразиться с Делийским Султаном Ибрахимом Лоди,
Навои. И хотя несколько недель, проведенных в Герате, чтобы стать их правителем. Поскольку Бабур проявил
остались в памяти Бабура, как наиболее счастливые дни себя как удачливый полководец, а также оказался
в его жизни, тем не менее, как и в Ташкенте, он не нашел наиболее значимой фигурой Тимуридского дома после
понимания у потомков Хусейна Байкары в необходимости смерти Султана Хусейна Байкары, и уже много лет был
объединить все силы против угрозы, идущей от Шейбани- правителем Кабула, то неудивительно, что афганские
хана. феодалы в поисках защиты от тирании Ибрахима Лоди,

56 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Т.Расулова. Захир-ад-Дин Мухаммад Бабур – царь и поэт
обратились именно к нему. Бабур с радостью принял там, где хотелось бы поставить многоточие….
это приглашение, направив все свои думы на Индию, о Как раз к этому периоду относится странная,
которой мечтал много лет. необъяснимая болезнь Хумаюна, от которого отказались
Сражение, которое произошло между армией Султана даже лучшие придворные врачи, полагая, что дни
Ибрахима Лоди и армией Бабура, состоялось 21 апреля царевича сочтены. Бабур ужасно переживал болезнь
1526 года на том же поле Панипате, на котором и Амир своего первенца и наследника, и тогда ему посоветовали
Тимур выиграл свою битву в далеком 1399 году. Армия выкупить у капризной Судьбы жизнь сына, отдав самое
Ибрахима Лоди, несмотря на численное превосходство дорогое, что у него есть.
и наличие большого количества слонов, которых Скорее всего, Бабуру намекали, чтобы он передал им
боялись и воины, и даже лошади армии Бабура, понесла знаменитый алмаз Кох-и-Нур в качестве выкупа за жизнь
сокрушительное поражение. Погиб и Ибрахим Лоди. Узнав сына. Однако Бабур, либо не захотел понять намек, либо
об этом, Бабур распорядился найти тело Султана и с понял буквально, т.е. что за жизнь одного человека нужно
почестями его похоронить на месте битвы в знак уважения отдать другую жизнь – свою собственную, ибо, что может
и признания его заслуг. А в знак увековечивания своей быть ценнее жизни?! Так, Аллами вкладывает в уста Бабура
собственной победы Бабур, по Тимуридской традиции, следующие слова, сказанные им: «Я – наиценнейшее из
велел посадить тенистый сад, который получил название того, чем обладает Хумаюн; лучше меня у него ничего нет;
«Кабул-бахт». я принесу себя в жертву ради него» [2.С.176].
Бабур был, безусловно, очень тонким, устремленным к Бабур, согласно восточному обычаю, трижды обошел
Свету человеком, причем его тонкость проявилась не только вокруг ложа больного сына, громко взывая к Богу с
в поэтическом таланте, в страстной, всепоглощающей предложением взять его жизнь за жизнь Хумаюна.
любви к книгам, которые он приобретал повсюду, даже Подействовало ли обращение Бабура, или просто молодой
в осажденном Самарканде, но также в особой чуткости организм Хумаюна превозмог свою болезнь, трудно
ко всему прекрасному. Не случайно он, как настоящий сказать. Но, как бы там ни было, после проведенного
Тимурид, насаждал сады, строил архитектурные ансамбли ритуала Бабур, по словам Аллами, громко вскричал: «Мы
и сооружения, некоторые из которых дошли до наших дней, преодолели это! Мы преодолели это!» [2.С.176]. Через
а другие были разрушены в «просвещенном» ХХ столетии. некоторое время Насир-ад –Дин Мухаммад Хумаюн стал
Так, например, в 1494 году, будучи одиннадцатилетним поправляться, в то время как Захир-ад-Дин Мухаммад
ребенком, только что провозглашенным правителем Бабур занемог…
Ферганы, Бабур распорядился построить худжру [9] в Вместе с тем, известно, что Бабур был не очень
Оше, которая по недоразумению, точнее, по темному здоровым человеком, страдая от постоянных нарывов,
невежеству, была снесена в 1963 году, простояв без гнойных выделений из ушей и проч., что объясняется
малого пятьсот лет! его нелегкой жизнью в молодости, а также постоянными
Более того, только духовный человек, т.е. человек, стрессовыми ситуациями, которые он переживал очень
который обладает тонкой чуткостью ко всему прекрасному, эмоционально и тяжело. Известно также, что мать
который находится в постоянном поиске знания, поиске поверженного и погибшего Султана Ибрахима Лоди,
Света на Пути познания Тайн Бытия, понимает, что мы несмотря на то, что Бабур назвал ее своей матерью, – это
являемся пожизненными учениками в этом мире и в том. высокая честь на Востоке, – пыталась отравить Бабура
И только такой человек мог написать следующие строки: через подкупленных слуг и повара. Табибы с трудом
Тому, кто свет искал и знания постиг, справились с ядом, проникшим в организм Бабура, но это
Достойный ученик нужнее всяких книг. не могло не сказаться на его состоянии здоровья в целом.
Я многое постиг, но нищ учениками, Поэтому когда вскоре после обряда выкупа жизни
Быть может потому, что сам я ученик [4.С.67]. сына, Бабур почувствовал себя плохо, мы не можем ни
К 1530 году «Бабур-наме» была практически закончена, утверждать, ни опровергнуть явилось ли это результатом
хотя в то же время, она не была закончена никогда, т.к. проведенного ритуала, хорошо известного на Востоке,
возникает ощущение, что она обрывается буквально на либо жизненные силы нашего героя были исчерпаны и он
полуслове. Это и неудивительно, ибо «Бабур-наме», т.е. должен был отойти в мир иной в назначенный срок.
«Книга Бабура» или «Книга о Бабуре» и не могла быть Это печальное событие произошло в понедельник 26
закончена в общепринятом смысле этого слова. Ибо только декабря 1530 года. Однако прежде, чем перейти Великие
смерть автора может завершить историю описываемой им Границы, отделяющие наш мир от другого, Бабур призвал
собственной жизни, только смерть может поставить точку своего старшего сына Хумаюна, дав ему последние

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 57


Санъат тарихи, фалсафаси ва номоддий маданий мерос
наставления относительно управления государством, Бабура по-прежнему изучают не только в Узбекистане,
взаимоотношений с придворными беками и нукерами, а но и во всех крупных востоковедческих центрах Западной
также с родственниками. В этой связи у Бабура имеется Европы, Соединенных Штатах Америки и Востока.
даже подходящее стихотворение: Захир-ад-Дин Мухаммад Бабур после своей смерти сначала
«Страною правя, чти людей труда, от них не отделяясь был похоронен в Агре на берегу Джамны. Однако в промежутке
никогда. между 1540 и 1544 годами его останки были перевезены
Забудь свои пристрастья и обиды, внимай их бедам, а в полюбившийся ему Кабул и, согласно его завещанию,
не то – беда» [4.С.77]. перезахоронены в «Баг-и Бабури», т.е. «Саду Бабура», где
Таким образом, Захир-ад-Дин Мухаммад Бабур ушел он любил бывать, наслаждаясь красотой окружающего
из жизни в возрасте 47 лет, процарствовав на Индийском ландшафта, и желая, чтобы посаженный им сад стал местом
престоле около четырех лет, и оставив после себя не его последнего упокоения. Впоследствии некоторые из
только царство, но и свои бессмертные произведения. родственников Бабура были похоронены возле его могилы.
Среди его трудов можно назвать такие, как трактат по Таким образом, Захир-ад-Дин Мухаммад Бабур оказался
мусульманскому законоведению «Мубайин», который он не только достойным потомком Амира Тимура, но и волею все
написал в стихотворной форме на староузбекском языке, той же, неисповедимой Судьбы основал династию Великих
приблизительно в 1521 году. Бабур оставил стихи, которые Моголов, или Бабуридов в Индии. Династия Бабуридов
он писал в жанре газелей и рубаи, а также неоднократно просуществовала вплоть до середины ХIХ века. При этом
цитировавшуюся «Бабур-наме», написанную на не только сам Бабур, но и многие его потомки внесли свой
староузбекском языке. Кроме того, Бабур написал трактат весомый вклад в культуру и искусство Индии, смешав
по поэтике «Аруз рисоласи», а также трактаты по музыке тюркские, персидские и индийские художественные традиции.
и военному делу. Известно, что Бабур был не только Это привело к возникновению особого стиля в искусстве
прекрасным писателем и поэтом, но и музыкантом! живописи, который получил название Могольской школы.
Уникальность «Бабур-наме» состоит не только в том, Не случайно Джавахарлал Неру в своей книге
что в книге правдиво описаны исторические события, «Открытие Индии» целый ряд страниц посвящает
охватывающие самый разнообразный круг вопросов, Захир-ад-Дину Мухаммаду Бабуру, считая его не только
лиц и стран, но и в том, что, по мнению исследователей, и не столько формальным основателем династии,
она принадлежит руке самого Бабура. Иными словами, сколько человеком, который заложил фундамент
эта книга писалась не придворными летописцами, а для дальнейшего расцвета Индии. Именно на этом
самим основателем династии Великих Моголов, хотя не фундаменте расцвела Империя Акбара, внука Захир-ад-
сохранилось никаких указаний, когда именно и где Бабур Дина Бабура, и выдающегося представителя династии
начал свой бессмертный труд. То, что «Бабур-наме», Бабуридов, без которого невозможна была бы история
действительно, бессмертная книга убеждает тот факт, современной Индии с ее стремлением к дальнейшему
что она была переведена и продолжает переводиться на обновлению и совершенствованию, процветанию и
многие современные иностранные языки, а творчество Духовному Развитию.
Список литературы
1. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера Земли. –Москва: Айрис-пресс, 2003.(Выделено нами. – Т.Р.)
2. Абу-л Фазл Аллами. Акбар-наме. Кн.1. -Самара: Издательский дом Агни, 2003.
3. Бабур. Бабур-наме. (Записки Бабура). //Общая редакция и доработка – член-корреспондента АН Республики Узбекистан,
лауреата премии им. Беруни и международной премии им. Джавахарлала Неру С.А.Азимджановой; перевод М.Салье. Издание
второе, доработанное. –Ташкент: Институт Востоковедения Академии Наук Республики Узбекистана, 1993.
4. Бабур. Лирика //Составитель и автор предисловия С.Хасанов; Отв. ред. А.Каюмов. –Ташкент: 1982.
5. Живая Этика. Листы Сада Мории: Книга 1, Зов. (Выделено нами. – Т.Р.)
6. Живая Этика. Листы Сада Мории: Озарение, Часть Третья, VI. (Выделено нами. – Т.Р.)
7. Грани Агни Йоги. 1955 г. //Записи Б.Н.Абрамова. -Новосибирск: Предприятие Алгим, 2010. (Выделено нами. –Т.Р.)
8. Живая Этика. Листы Сада Мории: Озарение, Часть I, IХ. (Выделено нами. – Т.Р.)
9. Худжра – в переводе с арабского языка – келья, маленькая комната, жилое помещение для учащихся и педагогов в
медресе, или внутренний двор. В данном случае, небольшое по размерам помещение для уединенных занятий, раздумий и
проч.

58 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Ойгул АҲМЕДОВА
филология фанлари номзоди, доцент в.б.

ТАБИАТ ВА КОИНОТГА ОИД БИЛИМ ВА


УРФ-ОДАТЛАРНИ ИЛМИЙ ТАЛҚИНЛАР
АСОСИДА ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ
Аннотация. Мақолада фольклоршунос олимларнинг номоддий маданий меросининг табиат ва коинотга оид билим, урф-
одатларга билвосита ва бевосита тааллуқли илмий изланишлари назарий жиҳатдан ўрганилган.
Калит сўзлар: номоддий маданий мерос, фольклор, урф-одат, эътиқод, табиат, коинот, тақвим, чилла, тулпор.
Аннотация. В данной статье теоретически изучены изыскания ученых фольклороведов, косающиеся природы и вселен-
ной нематериального культурного наследия и научные изыскания, непосредственно и опосредственно связанные с обычаями
народа.
Ключевые слова: нематериальное культурное наследие, фольклор, обычай и привычки, вера, природа, вселеное, календарь,
сорокадневье, скакун.
Annotation: The article deals with theoretical analyses of folklore learning scientists, scientific searces on knowledge and traditions
belonging to the nature and universe of intangible cultural heritage.
Key words: intangible cultural heritage, folklore, tradition, beliet, nature, universe, calendar, forty-day period,thoroughbred horse.

Ҳаёт абадийлигининг доимий шартларидан бири ҳар Ҳоди Зариф (1905 – 1972) тадқиқотларида
бир халқ, умуман, башарият ақлу заковати, тажрибаси халқимизнинг оғзаки поэтик ижоди бағрида асрлар
янги наслларда барқарор давом этиши зарурати, оша яшаб келаётган табиат ва коинот билан боғлиқ
ворисийликка нисбатан мангу эҳтиёждир. Қаерда узилиш билимлар, урф-одатлар ҳаётий илдизларини
рўй берса, бўшлиқ юзага келса, у ерда, албатта, таназзулга очиб берувчи фикрлар эътиборни тортади. “Ўзбек
йўл очилади. Шунинг учун Юртбошимиз бундай хавфдан халқ достонларининг тарихий асослари бўйича
бизни ҳамиша огоҳ этиб, аждодлар даҳосининг муносиб текширишлар” мақоласидаги талқинлар шу жиҳатдан
давомчилари бўлишга ўргатиб келмоқда. Дарҳақиқат, диққатга сазовордир.
“Дунёда ҳеч нарса тасодифан пайдо бўлмайди. Муаллиф қадимий диний эътиқодлар ва мифларни
Ҳаммасининг илдизи, томирида албатта қандайдир бир ҳисобга олмасдан, ўзбек халқ эртаклари, топишмоқлари
асос, замин бўлади. ва достонларидаги от образларини тўғри тушуниш ва
Ҳеч қачон бўм-бўш жойда улуғ зотлар пайдо тўғри талқин этиш мумкин эмаслигини уқтиради. Ўзбек
бўлмайди. Агарки қайсидир мамлакатда бир янги фольклорида, шу жумладан, достонларда наслли от ҳам
кашфиёт қилинибди, ноёб мутафаккир пайдо бўлибди, сув билан, ҳам юлдуз билан боғланишини таъкидлаган.
деб айтса, билиб қўйинглар, ўша ерда қадимий анъана, Отнинг сув билан боғланиши жуда қадимий
илмий мактаб бор. Илмнинг, ижоднинг замини бор тушунчаларга бориб тақалишини фольклорнинг энг
жой албатта вақти келиб улуғ олимларни етиштириб қадимий жанрларидан бўлмиш топишмоқларда ҳам
беради. Бу, ўз навбатида, одамда миллий ғурур ҳиссини кўриш мумкинлигини айтиб, қуйидаги топишмоқни
уйғотади” [1. Б.118]. келтиради:
Зотан, одамзоднинг олам тўғрисидаги тасаввурлари, Сувдай чопади,
билимлари ҳаётий тажриба ва илм-фан ютуқлари асосида Манзилга элтади.
бойиб, мукаммаллашиб боради. Бу топишмоқнинг жавоби – от эканини, айни ҳол сув
Олимларимизнинг номоддий маданий мероснинг табиат ҳақидаги топишмоқларда ҳам равшан акс этганини
ва коинотга оид билимлар, урф-одатларга билвосита ва эслатади:
бевосита тааллуқли баъзи ишларига эътиборни қаратсак, Тоғдан келар тошдай,
бунга яна бир марта гувоҳ бўламиз. Ариллаган отдай.
Ўзбек фольклоршунослиги асосчиси профессор (Сув).
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 59
Санъат тарихи, фалсафаси ва номоддий маданий мерос
Варианти: От образининг бу хусусиятлари унинг сув худоси
Тоғдан келар тошлар каби, Анахит (Нохит) билан алоқаси борлигидан дарак беради.
Эгарланган отлар каби. Балх дарёси – бир компоненти “асп” сўзидан иборат
(Сув). – Зариасп аталганидек, Зарафшон дарёси Анахит,
Отаси эгри-бугри, Дайтя деб қайд этилади. Амударё туркий тилда Ўкуз
Боласи чопқин йўрға. (қадим грек авторларининг қайдида Уксус), “Авесто”да
(Дарё). Анахит дейилган. II-III асрларда ижод этган Климент
Бизнинг, бизнинг, бизнинг от, Александрийский Бақтрияда Афродит – Танаис номли
Безанглайди бизнинг от, хотин маъбуданинг ҳайкалини кўрганини ёзган. Танаис эса,
Оёғида ғул-кишан, қадим грек авторларининг ёзганларига кўра Сирдарёдир.
Гулдирайди бизнинг от. Олимларнинг текширишларига кўра, Нохит Ўрта
(Дарё). Осиёдаги қадимий маҳаллий худолар орасида жуда катта
Бир отим бор, бўз, ўрин тутган. У барча мавжудотнинг онаси бўлиб, ер ва
Қора кўрса, кишнаб келар, сув маъбуди ҳисобланади. Экин ва яйловларни сув билан
Ажриқ кўрса, тишлаб келар. таъминлаш, ҳосилнинг кўпайиши, фаровонлик Нохитнинг
(Қор). марҳаматига боғлиқ деб тушунилган. Нохит қимматбаҳо
Бултур кетган бўз отим, кийимлар, тақинчоқлар билан безанган гўзал хотин
Бу йил келармикан-да, қиёфасида тасаввур этилган[4. Б. 76-79.].
Оёғида қирқ кишан, Халқимизнинг от тўғрисидаги тасаввурларининг ўзи­
Кишнаб келармикан-да, ёқ у ўн саккиз минг олам билан мустаҳкам боғланган
Ажриқ, қамиш кўрганда, ҳол­
да тафаккур қилишга интилганини, ҳаёти учун
Тишлаб келармикан-да. зарур нарсаларни – узоғини яқин қилувчи улов, умри,
(Қор, ёмғирнинг туман, ел билан келиши). соғлиги гарови – егулик, ичкулик, кийимлик, бошпана ва
ҳоказоларни ақлу фаросати, машаққатли меҳнати эвазига
қўлга киритиб борганини тасдиқлайди. Чорвачилик,
Халқимизнинг от тўғрисидаги деҳқончилик, ҳунармандчилик, балиқчилик, халқ
меъморлиги, халқ табобати, пазандалик ва бошқалар
тасаввурларининг ўзиёқ у ўн саккиз минг
ривожланиб борар экан, турмуш фаровонлигини
олам билан мустаҳкам боғланган ҳолда таъминлашга имкон берган.
тафаккур қилишга интилганини, ҳаёти учун Халқ тулпор отлар етиштиришни ҳам, ўз ризқ-рўзи, тўй-
ҳашами учун зарур ноз-неъматларни ҳам, инсоний ҳуснига
зарур нарсаларни – узоғини яқин қилувчи
файз бағишловчи кийим-кечагини ҳам бадастир қилишни
улов, умри, соғлиги гарови – егулик, билган, уддалаган.
ичкулик, кийимлик, бошпана ва ҳоказоларни Бу донолик ва узоқни кўзлаган меҳнатсеварлик халқ
тақвимларида ҳам мужассам.
ақлу фаросати, машаққатли меҳнати эвазига
Фалакшунос С.Азизов бир мақоласида [5.] “Чилла”
қўлга киритиб борганини тасдиқлайди. тушунчасининг асосини халқимизнинг “қирқ” сони билан
боғлиқ анъанавий тушунчалари ташкил этишини, у қирқ
кунлик муддат атамаси эканини, диний, этнографик ва
тақвимий сингари уч хил талқинга эгалигини, тақвимий
талқин нуқтаи назаридан ёндашиладиган бўлса, чилла
Мазкур мисоллардан сўнг, олим қуйидагиларни баён ёз ва қиш фаслларининг энг иссиқ ҳамда энг совуқ қирқ
қилади: “Шу муносабат билан қадимги Балх дарёсининг кунлик вақтини англатишини, бу муддатлар ёз ва қиш
эрамиздан олдинги номи Зариасп эканлигини эслатиб ўтиш “чилласи” деб аталишини таъкидлаб, “чилла” тушунчаси ва
керак бўлади. Бу мисоллар ва от ҳақидаги мифга кўра, барча у билан боғлиқ ҳолда юзага келган анъанавий тақвимнинг
тулпорларнинг отаси сув айғиридир. Демак, тулпор от сув моҳиятини чуқурроқ англаш учун ўзбек фольклоридаги
маъбуди ёки сув маъбуди билан яқин муносабатда бўлган рақамлар билан алоқадор халқ мақолларининг маъносини
илоҳий кучлардан бири бўлиб, яхшиликларни ҳимоя қилишда, таҳлил қилиш мақсадида йил фасллари билан боғлиқ бир
ёмонлик ҳамда ёвузликларга қарши курашда ёрдам беради. қатор мақоллар ва айтимларни келтиради:
60 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
О.Аҳмедова. Табиат ва коинотга оид билим ва урф-одатларни илмий талқинлар асосида ўрганиш масалалари
“Чилла суви – тилла суви”, “Чилла – ҳар дами тилла”, бўлганлиги учун ҳам йилнинг қўшимча 0,25 куни кабисани
“Ёз чилласин ҳар они олтиндан қиммат”, “Чилла кирса, келтириб чиқаради. “Чилла тақвими” эса Қуёш туриш
нор туялар маст бўлар”, “Саратонда совуқ урган ҳўкизнинг кунлари ҳисобига ҳар қандай “хато”дан холисланиб олади
шохини кўрдим, қиш чилласида пишган тариқнинг чўпини ва кейинги Қуёш туришигача равон ҳисоб давом этаверади.
кўрдим”, “Эрта пишар навлар, қиш қирқига чидамас”, Навбатдаги Қуёш туришида тақвим яна йиғилаётган
“Ёзнинг куни – юз турли, қишнинг куни – қирқ турли”, “хато”дан холис бўлиб, йил ҳисоби тўғри ва бехато давом
“Тўқсон тўлмай, ёз (бўлмас) чиқмас”, “Тўқсон – бир кунимча эттирилаверади. Мана шу тақвим ҳисобидаги “хато”дан
йўқсан” (аямажуз), “Тўқсон кирса, тўрғай қадамича кун холис бўлиш ҳодисаси, яъни илмий тилда “нул пункти”
узаяр”, “Мевани тўқсонда суғорсанг, тўқсон ботмон ҳосил деб аталадиган жараён мавжудлиги “чилла тақвими”нинг
қилади”, “Тўқсон изғирини ўтмагунча, ток очилмайди”, ўзига хослигини, ноёблигини кўрсатади (таъкид бизники
“Бугун мартнинг ўн куни ўтди – сади пок бўлди”, “Саксон – О.А.).
кун – савоқда, тўқсон кун – товоқда”, “Азиз момо олти кун, 3. Чилла тақвим ниҳоятда содда, фойдаланиш учун
Қалтираса – қаттиқ кун, Сакранса – саккиз кун, Тўқранса қулай. У мукаммал, кабисасиз, мангу ва ҳисоблидир.
– тўққиз кун, Ўқранса – ўн кун”, “Аямажуз олти кун, олти “Чилла тақвими” кабисали тақвимлардан анча илгари
ой қишдан қаттиқ кун”, “Етмиш, етмишдан кейин кетмиш”, пайдо бўлиб, чорвадор ҳам деҳқонларнинг тақвими
“Ёз – ёзил, қиш – қисил”, “Қуёш ва ой фалакнинг икки кўзи сифатида амалда кенг қўлланилган. Айни пайтда бошқа
бўлганидек, Наврўз ва Меҳржон замоннинг икки кўзидир”. тақвимлар билан бирга фаол амалда бўлган” [5. Б.47].
Муаллиф халқ мақол ва айтимларидан келиб чиқиб, Фольклоршунос Ш.Турдимов С.Азизовнинг “Чилла
аждодларимиз вақт ҳисоби амалларини яратишда само тақвими” мақоласини шарҳлар экан, Марказий Осиё,
ёритгичлари ҳаракатини кузатиш асосида орттирилган хусусан, бизнинг аждодларимиз қадим-қадимдан яшаб
тажрибаларига суяниб иш кўрганлар, табиатда кечадиган келаётган икки дарё – Аму ва Сир оралиғида бу кун фан
муайян мавсумий-иқлимий қонуниятларга асосланиб, оламига маълум тақвим ва коинот ҳодисаларини кузатувчи
чорвадор ва деҳқон тақвимларини тузишга интилганлар, жойлар, расадхоналардан: Зоминдаги ҳужжот, Нурота
дейди. тоғларидаги қуёш тақвими билан боғлиқ қадамжолар,
“Агар биз юқорида келтирилган мақолларга фалакий Қўй қирилган қалъа, Ғаллаоролдаги сак тақвими ва
нуқтаи назардан ёндашиб таҳлил қиладиган бўлсак, Тошкентнинг Кўкчасидаги чиллахона расадхоналарининг
сирли бир ҳолга дуч келамиз, – деб ёзади С.Азизов. мавжудлиги ҳам ўлкамизда йил ҳисобини аниқлаш,
– Маълумки, самода Ой Қуёшга нисбатан терс томонда тақвим тузиш анъанасининг қадимдан келаётганлигига
турганида, бизнинг кўз ўнгимизда тўлин ой фазода Қуёш гувоҳлик беришини, архиаастрономия халқларнинг
билан бир хил катталикда намоён бўлади. Шу сабабли ҳам ана шундай фалакий билим ва тажрибаларини мавжуд
аждодларимиз Қуёш билан Ойни бамисоли фалакнинг оғзаки, ёзма ва ашёвий манбалар асосида ўрганишни,
икки кўзига менгзашганлар. Абу Райҳон Беруний ҳозирги кунда амал қилаётган баъзи тақвимлар бўйича
томонидан келтирилган “Қуёш билан Ой фалакнинг икки кун, ҳафта ва йил ҳамиша ҳам осмон ёритқичларининг
кўзи бўлгани сингари, Наврўз ва Меҳржон вақтнинг икки ҳолатига мувофиқ келавермаслигини, бу эса ўз навбатида
кўзи” деган халқ ҳикматининг моҳиятини англаймиз: кўз маълум қийинчиликлар, ноаниқликларни келтириб
ўнгимизда фалакнинг бир томонидан порлоқ Қуёш ҳамда чиқаришини, халқимиз орасида авлоддан-авлодга
унга терс бўлган иккинчи тарафида эса тўлиной тасвири ўтиб келаётган “чилла” каби тақвимлар, аввало, йил
жонланади. Икки ёнида эса Наврўз билан Меҳржон ҳисобига табиий ёндашганлиги билан ажралиб туришини
шаклланади” [5. Б.43-44]. таъкидлаб, шундай дейди: “Аслини олганда, “чилла”
Фалакшунос мақоласи якунида қуйидаги хулосаларни ҳисоби аждодларимизнинг кун, ҳафта, ой, йил ва бошқа
баён қилади: даврий ўлчамлар ҳақидаги улкан тасаввурлари оламини
1. Бешлик саноқ тизими асосига қурилган мазкур жамловчи яхлит ҳисоб тизимининг бир қисмидир. Чилла,
тақвим йили 365 кундан иборат бўлиб, 5 га қолдиқсиз бурж (зодиак), мучал ва бошқа ўлчамларни жамловчи
бўлинади. Ушбу тақвимнинг қисмлари 180 ва 185 кун, ушбу тизим аниқ тадқиқ этилиб, бу кунги фан ютуқлари,
шунингдек, тақвим даврлари (чилла – 40, тўқсон – 90, сади тажрибалари асосида кенг ўрганилса, бизга бобомерос
пок – 100)” ҳам қолдиқсиз 5 га бўлинади. Тақвимнинг ёзги бўлиб келаётган анъанавий халқ тақвими ва вақт
ўтиш давридаги 2 кун ва деҳқон ҳисобидаги 3 куннинг ҳисобидан унумли фойдаланиш имконига эга бўламиз.
умумий йиғиндиси 5 ни ҳосил қилади. Зеро, аждодларимиз неча минг-минг йиллар давомида ана
2. Маълумки, тропик йил 365,25 кундан иборат шу тизим асосида иш олиб борган” [6. Б.46-47].
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 61
Санъат тарихи, фалсафаси ва номоддий маданий мерос
Зотан, миллий тақвимларимизни яхлит, тизимли табиат ҳодисаларини узоқ вақт давомида муттасил кузатиб
(системали) ўрганиш уларнинг асл моҳиятини, жаҳон бориш, катта ҳаётий тажриба ва турмуш кўникмалари
халқлари тақвимлари билан уйғун ва ўзига хос жиҳатларини мажмуасидир.
аниқлашда муҳим аҳамият касб этади. Халқимиз йил фасллари ва ойлари, ўлкамизнинг
Олимларимиз шу тариқа бадиий ҳақиқатлар замиридаги табиий-иқлимий шароити ҳақида жуда кўп мақоллар,
ҳаётий ҳақиқатларни тобора тўла-тўкис намоён этишга маталлар ва эътиқодий қарашлар яратганлар. Бу ҳикматлар
имкон яратишмоқда. Профессор М.Жўраев “Ўзбек ҳаётда ўз ўрнида қўлланилган.
мавсумий маросим фольклори” ўқув қўлланмасида Қадимги аждодларимиз тафаккури учун хос бўлган
(2008) анъанавий халқ тақвими билан боғлиқ бўлган хусусиятлардан бири барча жонсиз нарсалар, табиат
мавсумий маросим фольклорининг маънавий қадриятлар ҳодисаларини жонлантириш, уларга инсонларга хос
силсиласидаги аҳамиятини тадқиқ этган. Биз унинг умумий ижобий ёки салбий хусусиятларни нисбат бериш бўлган.
мазмуни қисқача баёнини келтирамиз: Шу сабабли мифлар, афсоналарда қуёш ҳам, ой ҳам
Ўлкамизда деҳқончилик маданияти ва чорвачилик инсонлардек ҳаракат қилади. Ака шамол – катта чилла
анъаналари юксак даражада тараққий қилган, шунинг қила олмаган ишни ўйинқароқ ука шамол – кичик
учун ҳам халқ тақвимининг бир неча хил усуллари келиб чилла бажаришга уринади. Севишганлар Худо иродаси
чиққан. “Ҳисобдонларнинг маълумотларига қараганда, билан балиққа айланиб, Ҳут буржига абадий жойлашиб
илгарилари ота-боболаримиз вақт ҳисобини юритишда оладилар. Аямажузнинг болалари унинг шамол қопи
қуйидаги усуллардан фойдаланишган: 1) Ернинг қуёш билан ўйнайдилар ва ҳ.
атрофидаги даврий айланишига асосланган шамсий тақвим; Жонлантирилган табиат ҳодисаларининг ҳам
2) Ой фазаларининг ўзгариши ва ҳаракатига асосланган одамлардан ўз талаблари бор. Бу талаблар эса иримларни
қамарий тақвим; 3) мавсумий қушларнинг кўкламги учиб келтириб чиқарган.
келиши ва кузда иссиқ ўлкаларга қишлаш учун учиб кетиш Ҳисобдонлар табиат ҳодисаларини аввалдан билишга,
муддатларига асосланган “қуш қайи” ёки “долға ҳисоби”; ўз турмушларида улардан фойдаланишга ҳаракат
4) Ҳулкар юлдузи билан ойнинг ҳаракат йўналишидаги қилишган. Халқ тақвимларини яхши билиш ва уларни
муайян кесишув муддатларига асосланган “тўғал” ёки зарур вақтда қўллаш фойдадан холи эмас. “Биз ҳар қандай
“тўқуш ҳисоби”; 5) ўлкамиздаги дарёлар сатҳининг маросим, урф-одат, ирим-сиримлар, ишончлар таркибида
кўтарилиши муддатларини ўз ичига олган “тошув ҳисоби”; у ёки бу даражада архаик ёки замонавий диний элементлар
6) деҳқончилик йилидаги экинларни экиш, парваришлаш ва мавжудлигини маъқуллаб, ўзбек маросим фольклори
ўриб-йиғиб олиш муддатларини англатувчи “деҳқон ҳисоби”; жанрларини тасниф қилиш билан боғлиқ илмий қарашлар
7) чорвадорларнинг чорва йили давомида бажарадиган удум орасида профессор Т.Мирзаев томонидан илгари сурилган
ва амалларини ўзида мужассамлаштирган “чорва ҳисоби”; классификация ҳар жиҳатдан асосли деб ўйлаймиз.
8) ёз ва қишнинг энг иссиқ ҳамда энг совуқ қирқ кунлик Олимнинг қайд қилишича, ўзбек маросим фольклори
муддатлари билан боғлиқ халқ қарашлари асосида келиб “мавсумий маросимлар фольклори”, “оилавий-маиший
чиққан “чилла ҳисоби”; 9) Ўзбекистоннинг табиий-иқлимий маросимлар фольклори” ва “диний-ибодат маросимлар
шароитида экинларнинг пишиб етилиш муддатларини фольклори”га бўлинади... Халқ тақвими ва у билан боғлиқ
белгиловчи “юз ҳисоби”; 10) фасллар алмашинувидаги фольклор жанрларининг мукаммал таснифини яратиш
фенологик кузатувлар маҳсули бўлган “тўқсон ҳисоби”; ҳамда ҳар бир жанрларнинг ўзига хос хусусиятларини,
11) юлдузлар ҳаракатини кузатиш асносида келиб чиққан тарихий-генетик илдизлари, ривожланиш босқичларини
“юлдуз ҳисоби”; 12) “мучал ҳисоби” [7. Б.5]. тадқиқ этиш ўзбек маросим фольклорининг поэтик
Айни пайтда эл орасида фасллар билан боғлиқ “Қор табиатини ўрганишда муҳим илмий аҳамият касб
хат”, “Шерда”, “Бойчечак хабари”, “Қозон тўлди”, “Наврўз”, этади”, – дейди муаллиф ва ўзбек халқ тақвимининг
“Шохмойлар”, “Лола сайли”, “Обло барака”, “Суст хотин”, тарихий асослари, деҳқон ва чорва ҳисобининг ўзига хос
“Чоймомо”, “Ё Ҳайдар” каби табиат ва коинот билан хусусиятлари ҳамда йил фасллари билан боғлиқ мавсумий
боғлиқ билим ва урф-одатлар негизи бўлмиш маросимлар маросимлар фольклорининг жанрлар тизими хусусида сўз
шаклланган. юритади [3. Б.8-9.].
Аждодларимиз календарь-тақвим яратиш учун самовий Албатта, олимларимизнинг бу каби таҳлиллари, илмий
жисмлар ҳаракати ва табиат ҳодисаларини асос қилиб хулосалари кенг ҳаётий миқёсда амал қилгандагина
олганлар. Халқимизнинг жуда қадимий тақвимлари чинакам қадрга эришади. Мамлакатимизда чинакам

62 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


О.Аҳмедова. Табиат ва коинотга оид билим ва урф-одатларни илмий талқинлар асосида ўрганиш масалалари
маънавий ворисларни, соғлом ва баркамол авлодни томонидан уларнинг атроф-муҳитга, табиатга ва ўз
камолга етказиш йўлида олиб борилаётган улуғвор тарихига боғлиқ ҳолда яратилади ва бу уларда ўзига
хайрли ишлар ўз эзгу самараларини бераётгани эса айни хосликни, ворислик туйғусини шакллантиради ҳамда шу
ҳақиқатдир. билан инсоният ижодини ва маданий турли-туманликнинг
Номоддий маданий мерос объектларини муҳофаза ҳурмат қилинишига кўмаклашади” [3. Б.4].
қилиш, асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш Номоддий маданий мероснинг ушбу қонуний мақоми
давлат дастури [2.] ижроси давомида, номоддий маданий Ҳукуматимиз қарорларида, маълум меъёрий ҳужжатларда,
меросни, жумладан, табиат ва коинотга оид билим ва шунингдек, илмий тадқиқот ишларида, унинг моҳиятини
урф-одатларни илмий ўрганиш ва илмий талқин қилиш оммавий ахборот воситалари, жумладан, вақтли матбуот,
ёшларимиз инсонпарварлик, ватанпарварлик, ворислик, радио, телевидение, интернет тармоқлари орқали кенг
меҳнаткашлик, садоқат руҳида тобора камол касб этиши омма ва жаҳон ҳамжамияти диққатига етказишида
учун имкон беради. Бу эса айни муддаодир. Зеро, дастурамал бўлиб хизмат қилмоқда.
“Ватанпарварлик – бу шундай нозик, теран бир туйғуки, Республикамиз оммавий ахборот воситалари номоддий
у фақат она сути билан кириши ва жон билан чиқиши маданий меросни, жумладан, унинг илмий талқинларини
мумкин” [1. Б.75]. ёритиш соҳасида муайян ишларни амалга оширмоқда.
Бундай инсоний камолга эришиш ҳозирда бутун жаҳон Аммо бу эзгу фаолият янада миқёсли, теран бўлишига
ҳамжамиятининг юксак мақсадига айланган. “Номоддий эришиш ниҳоятда зарурдир. Зеро, барча соҳаларда,
маданий меросни муҳофаза қилиш бўйича халқаро чунончи, номоддий маданий меросни муҳофаза қилиш,
конвенция”да белгиланганидек, “Номоддий маданий асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш соҳасидаги
мерос” тушунчаси урф-одатларни, ўзига хосликни ишлар ҳам оммавий ахборот воситалари орқали кенг
ифодалаш шакллари, билимлар ва кўникмаларни, оммага тўғри етказилгандагина, жамоатчилик фикри
шунингдек, улар билан боғлиқ жиҳозлар, предметлар, уйғонади, шаклланади, катта кучга айланади. Бу ижодий
артефактлар ва маданий маконларни акс эттиради, улар жараённи ўрганиш, ўзига хосликларни аниқлаш,
эса ўз навбатида ҳамжамиятлар, гуруҳлар томонидан, келгусидаги фаолият самараларини башорат қилиш
алоҳида ҳолатларда эса муайян шахс маданий меро­ муҳим эканлиги сир эмас. Ушбу эзгу мақсадлар йўлида
сининг бир қисми сифатида тан олинганлигини анг­ла­ хизмат қилиш барчамизни хушнуд этади, айни пайтда
тади. Авлоддан-авлодга ўтиб келаётган бундай номоддий ўз зиммамиздаги катта масъулиятни бир зум бўлсин
маданий мерос доимо муайян ҳамжамиятлар ва гуруҳлар унутмасликни тақозо этади.

Адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. Она юртимиз бахт-у иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодатдир. –Тошкент:
Ўзбекистон, 2015. -304 б.
2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “2010 – 2020 – йилларда номоддий маданий мерос объектларини
муҳофаза қилиш, асраш, тарғиб қилиш ва улардан фойдаланиш Давлат дастурини тасдиқлаш тўғрисида”ги 2010 йил 7 ок-
тябрь, 222-сонли қарори.
3. Номоддий маданий мерос бўйича меъёрий ҳужжатлар (тўплам) // –Тошкент: Республика халқ ижодиёти ва маданий-
маърифий ишлар илмий-методик маркази, 2012. -108 б.
4. Ўзбек халқ ижоди бўйича тадқиқотлар. 4-китоб. Пўлкан шоир. (Редколлегия: Т.Мирзаев (маъсул муҳаррир) ва бошқ.)
–Тошкент: Фан, 1976. -164 б.
5. Азизов С. Чилла тақвими // Соғлом авлод учун, 2002, №3. -.42-47 б
6. Турдимов Ш. Изланишлар давом этади. // Соғлом авлод учун, 2002, №3. -46-47 б
7. Жўраев М. Ўзбек мавсумий маросим фольклори: ўқув қўлланма. –Тошкент: Фан, 2008. -292 б.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 63


Мусаллам АБДУЖАББАРОВА
”Педагогика ва психология” кафедраси доценти
педагогика фанлари номзоди

ЎЗБЕК ХАЛҚИ ТОМОША САНЪАТИДА


МИЛЛИЙ ҒОЯНИНГ ЎРНИ
Аннотация: Ушбу мақола Ўзбек халқ томоша санъати ривожида миллий ғоянинг ўрнига бағишланган. Унда кейинги йил-
ларда халқ томошалари, байрамлар ва маданий тадбирлардаги трансформацион ўзгаришлар масаласи батафсил ўрганилган.
Калит сўзлар: миллий ғоя, томоша санъати, байрам, фолклор, трансформация.
Аннотация: В данной статье основное внимание уделяется значению национальной идеи в развитии народного творче-
ства в Узбекистане. Расматривается трансформацонные изменения, происходящих в общественных мероприятиях, празд-
никах и культурных мероприятиях.
Ключевые слова: национальная идея, полевое искусство, праздник, фольклор, трансформация.
Summary: In this article the main attention is paid to the national idea of development of folk art in Uzbekistan. In recent years it
has been studied in details concerning to transformations in public actions, holidays and cultural events.
Keywords: national idea, field art, holiday, folklore, transformation.

Мустақиллик даврида ўзбек халқининг томоша санъати қадриятлар тикланди, тарихий шаҳарларимиз ва буюк
соҳасида ҳам бир қатор ўзгаришлар юзага келди. Томоша алломаларимиз юбилейлари нишонлана бошланди.
санъатининг назарияси масаласи ўзбек халқининг миллий Шу билан бирга, ўзбек халқининг миллий томошалари
урф-одатлари, миллий ғоя ва миллий мафкураси асосида замон руҳи ва аждодлар мероси асосида қайта ўтказила
ўрганиш муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. Айниқса, бошланди.
миллий ғоянинг томоша санъатига таъсирини кенгайтириш Халқ томошалари орасида “тарғибот характерига
борасида илмий тадқиқотлар олиб бориш ҳозирда долзарб эга бўлган бадиий тантаналар” бевосита миллий ғоя
масалалардан бири бўлиб қолмоқда. билан боғлиқ ҳисобланади. “Театрлаштирилган майдон
Собиқ иттифоқ даврида коммунистик ғоя тарғиботида томошалари тарғибот қилиш мақсадида ўтказиладиган
томоша санъатидан унумли фойдаланилган. Жумладан, турлари асосан ғоялар, қарашлар, назариялар, билимлар
“Коммунистик педагогика”, “социалистик томошалар, ва концепцияларни тарғиб қилиш, аҳолининг турли
маросимлар”, “Қизил тўй”, “Комсомол тўй” каби қатламлари орасида кенг оммалаштиришни кўзда
тушунчалар ёшлар онги ва дунёқарашига сингдириш билан тутади”[7.Б.96]. Бу каби тадбирларда мамлакат миқёсида
бирга, уларнинг кундалик турмушига ҳам олиб кирдилар. амалга оширилган улкан янгиланишлар, яратувчилик
Шу билан бирга, ўзбек миллий анъаналари, урф-одатлари, ва бунёдкорлик борасида амалга оширилган ишлар,
миллий тарихи ва миллий ўзликни англашга хизмат иқтисодий ва маънавий ҳаётда қўлга киритилган ютуқлар
қилувчи барча соҳа ва йўналишларга қарши фаол тарғибот тарғиб этилади. Мустақиллик туфайли амалга оширилган
ишлари олиб борилди. Оқибатда, ўзбек халқининг миллий бунёдкорлик ишларини кенг тарғиб қилиш мақсадида
томоша санъатининг ривожига жиддий тўсиқлар қўйилди, собиқ Ўзбекистон Республикаси маданият ва спорт ишлари
турли дабдабабозликлар юзага келтирилди. вазирлиги халқ ижодиёти ва маънавий-маърифий ишлар
Мустақиллик ўзбек халқининг ушбу тўсиқлардан ҳам илмий-методик маркази томонидан ташкил этилган
руҳан, ҳам жисмонан озод қилди. Миллий қадриятларнинг “Халқ ижоди поезди” томонидан ўтказилган тадбирлар
қайта тикланиши ва миллий ўзликни англашда Ўзбекистон театрлаштирилган майдон томошаларининг ана шу типига
Республикасининг Биринчи Президенти Ислом мансуб дейиш мумкин. Мазкур “Халқ ижоди поезди”
Каримовнинг ҳиссаси катта бўлди. Жумладан, миллий таркибидаги санъаткорлар, ижодкорлар, журналистлар
тилимиз бўлган ўзбек тилининг обрўси қайтарилди, Сирдарё, Жиззах, Самарқанд, Навоий ва Бухоро
Ўзбекистон тарихини ҳаққоний яратиш бўйича кўрсатмалар вилоятлари (2005), Фарғона водийси (2007), Қашқадарё
берилди, миллий байрамимиз бўлган “Наврўз” байрамини ва Сурхондарё вилоятлари (2008), Хоразм вилояти
нишонлаш тўғрисида фармон эълон қилинди, диний ва Қорақалпоғистон Республикасига (2009) ижодий

64 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


М. Абдужаббарова. Ўзбек халқи томоша санъатида миллий ғоянинг ўрни
сафар қилиб, шаҳар ва қишлоқлардаги ўйингоҳларда, маънавий ишларнинг самарасини оширади”[6.Б.35].
сайилгоҳларда бадиий-маърифий тадбирларда иштирок Ўзбек халқ томоша санъатининг ёшлар маънавияти ва
этишди. 2017 йилда “Наврўз” байрами Республиканинг дунёқарашига таъсир даражаларини чуқур ва атрофлича
200 дан ортиқ ҳудудларида нишонланди. ўрганиш лозим. Айниқса, миллий истиқлол ғояси
Тарғибот мақсадидаги театрлаштирилган томошаларда асосида яратилган асарларни саҳнага олиб чиқишда ёш
муайян ғояни бадиий чиқишлар орқали оммалаштириш хусусиятларига ҳам алоҳида эътибор қаратилмоғи керак.
билан бир қаторда мусиқа ва сўз санъати, қўшиқчилик, рақс, Маълумки, педагогик жиҳатдан ҳозирги ёшларнинг ёш
замонавий техника воситалари, декорацияси (плакатлар, хусусиятларига кўра уч гуруҳга ажратилади. Биринчиси,
панорамалар, паннолар, стендлар, кўргазмалар)дан ҳам мактабгача тарбия ёшидаги болалар (2 – 7 ёш), иккинчиси
фойданилади. мактаб ёшидаги кичик ёшли болалар (7 – 12 ёш), учинчиси
Асрлар мобайнида шаклланган, авлоддан-авлодга ўрта ва катта ёшдаги болалар (12 – 20 ёш). Бунда албатта
бебаҳо мерос сифатида ўтиб келаётган урф-одат, маросим майдон томошаларининг сценарийсини ёзаётганда
ва байрамлар ҳам миллий мафкуранинг асосий ғояларини болаларнинг ёш жиҳатдан характери, психологияси,
сингдиришда муҳим омил бўлади. Хусусан, Мустақиллик, уларнинг тили, ўзига хос сюжетлари, конфликт моҳиятига
Наврўз, ўқитувчилар ва мураббийлар, Хотира ва қадрлаш алоҳида эътибор қаратиш лозим.
куни каби байрам ва маросимларимизнинг жамият
ҳаётига замонавий мазмун бахш этиш йўлида оқилона
фойдаланиш зарур. Ҳар бир ўзбек оиласида муқаддас
Бугунги кунда миллий анъаналаримизни ўрганиш,
саналадиган меҳмоннавозлик, қиз ва
тарғиб этиш билан бир қаторда тўй–маъракаларни, одат
ва удумларни ихчамлаштириш, бу борада исрофгарчилик ўғил болалар тарбияси борасида махсус
ва дабдабабозликка йўл қўймасликка алоҳида эътибор анъаналарининг мавжудлиги, йил мавсумига
қаратиш даркор. Бу урф-одат ва анъаналарнинг асосий
кўра барча оила аъзолари иштирокида
қисми оилада ва оила аъзоларининг бевосита иштирокида
ўтказилади. Шунинг учун ҳам ҳар бир оилавий анъаналар ўтказиладиган ҳашарлар, чақалоқнинг дунёга
мафкуравий тарбиянинг муҳим йўналишларидан бири келиши билан боғлиқ ҳамма тадбирлар
ҳисобланади. Масалан, инсонпарвар, юксак эътиқодли,
эзгуликка, яъни соғлом мафкуравий муҳитни
бағрикенг, меҳр-оқибатли одамларни вояга етказишда
кенг маънодаги толерантлик, оилавий муносабатлардаги шакллантиришга хизмат қилади.
инсонийлик тамойиллари муҳим ўрин тутади. Ҳар бир ўзбек
оиласида муқаддас саналадиган меҳмоннавозлик, қиз ва
ўғил болалар тарбияси борасида махсус анъаналарининг
мавжудлиги, йил мавсумига кўра барча оила аъзолари
иштирокида ўтказиладиган ҳашарлар, чақалоқнинг дунёга Ўзбек халқининг қадимдан шаклланиб келган майдон
келиши билан боғлиқ ҳамма тадбирлар эзгуликка, яъни томошалари ёш хусусиятларига кўра ажратилмайди. Чунки
соғлом мафкуравий муҳитни шакллантиришга хизмат бу томошаларнинг ташкил этувчиси, ижро этувчиси ҳам
қилади. халқнинг ўзи ҳисобланади. Миллий истиқлол ғоясининг
Байрамлар маънавий соҳанинг таркибий қисми сифатида манбавий ва тарихий асосларидан бири бўлган бу халқ
давлат сиёсати даражасига кўтарилди, давлатнинг асосий томоша санъати катталарга ҳам, ёш болаларга ҳам бирдек
эътиборидаги омилга айланди. Байрамлар ёшларни миллий мос келади.
ғоя ва мафкура руҳида тарбиялашда муҳим ўрин туртади. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, 50 ёшдан юқори бўлган
Профессор Б. Сайфуллаевнинг фикрича, “Байрамларга авлод катта тажрибага эга бўлиб, уларда олдинги авлод
(жумладан, тадбир сценарийси ва режиссурасига) оид ва ўзлари босиб ўтган йўл ва ҳаёт тажрибасига, шу асосда
кўрик-танловлар ўтказиб туриш яхши натижа беради. миллий ғояга ишонч ва ҳурмат кучли бўлади. Бу эътиқод ва
Таълим муассасаларида байрам-маросимларни ўтказиш тафаккур тарзида муайян консерватизмни юзага келтиради,
алоҳида эътиборни талаб қилмоқда. Бунинг учун ёшлар аммо бу умуман салбий ҳолат ҳисобланмайди, балки
ташаббускорлиги ва фаоллигини ошириш жуда муҳим. жамият тараққиётининг муҳим бир зарурий омилидир.
Таълим муассасаларида байрамларни ташкил этишда Буюк хитой файласуфи Конфуций айтганидек, “Ахлоқда
айнан ёшлар фаолиятидан кенг фойдаланишимиз консерватив бўлиш билан янгиликларга интилиш бир–
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 65
Педагогика, психология
бирини тўлдирувчи жараёндир”. Бунёдкор “консерватив ўз илмий изланишлари ва ижодий фаолиятларини олиб
онг” [8.Б.25] мураккаб масалаларнинг оқибатини ўйламай боришга тўғри келади.
шошма–шошарлик билан ҳал этиб, ишончли тўсиқ бўлади Майдон томошалари саҳнасига Амир Темурнинг
ва жамиятни реал имкониятлар билан боғлаб ўзига сиймосини олиб чиққан актёр Т. Мўминов режиссёр,
хос мувозанатлаштиради. Тараққиёт инсон ва жамият рассом, пардозчи ёрдамида Амир Темурнинг қиёфасини
фаолиятига таянч ҳисобланган ғояларнинг такомиллашиб топиш ва образини яратишга маъсулиятини чуқур ҳис этган
бориши асосида амалга ошади. холда жиддий ёндашган. Авваламбор, соҳибқироннинг
Миллий ғоянинг муҳим жиҳатларидан бири Самарқанддаги қабрини зиёрат қилиб Амир Темурнинг
халқимизнинг тарихий хотираси, кишиларнинг ўз она– руҳини ҳис этиш, ўша XIV аср муҳитига сингишга интилган.
юрти ва халқининг ўтмишига бўлган чексиз хурмати, У сочини тақир қилиб олдирган, бир оёқда оқсоқланиб
юришга ўрганган. Малик Набиевнинг портретидаги чеҳрага
ўхшаб грим қилган, бирин-кетин либосларини кияр экан,
актёр ўзини Амир Темур қиёфасини ҳис қилган, яъни актёр
ташқи кўринишини ички мазмун билан тўлдира олган.
“Буюк соҳибқирон Амир Темур Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти
бобомизнинг: “Адолат ҳар бир ишда Ислом Каримов буюк аллома Аҳмад ал Фарғонийнинг
ҳамроҳимиз ва дастуримиз бўлсин!” деган 1200 йиллик юбилейи муносабати билан унга ўрнатилган
ҳайкални очиш маросимида сўзлаган нутқида шундай
чуқур маъноли сўзлари ҳар биримиз учун деган эди: “Бу зот қаерда яшаган бўлмасин, хоҳ Боғдодда,
ҳаётий эътиқодга айланиши зарур”, деган хоҳ Дамашқда, хоҳ Қоҳирада ўз кашфиётлари билан
эзгу даъвати буюк бобокалонимизга юксак шуҳрат топган бўлмасин, ишонаманки, у ҳамиша туғилиб
ўсган юртини соғиниб яшаган. Она ватанининг муҳаббати
эҳтиромнинг ёрқин ифодасидир. ва соғинчини бир умр қалбида сақлаб юрган. Бу туйғу
нафақат улуғ инсонларга, балки иймонли, диёнатли, ҳар
бир одамга хос хусусиятдир” [4.Б.190]. Бу билан юртимиз
ўз тарихига нисбатан чексиз эҳтиром барча фуқароларга
хос бўлиши зарурлигини таъкидламоқда. Президент
Ш.М. Мирзиёевнинг 2016 йил 14 декабрда Олий Мажлис
ифтихоридир. Ўзбеклар кечмишида бу омил ҳам ҳар доим палаталари қўшма мажлисида “Буюк соҳибқирон Амир
устувор бўлганки, унинг асосий сабаби Ўзбекистоннинг Темур бобомизнинг: “Адолат ҳар бир ишда ҳамроҳимиз
ягона ватанимиз эканлиги, шу тупроқда асрлар давомида ва дастуримиз бўлсин!” деган чуқур маъноли сўзлари ҳар
аждодларимиз истиқомат қилганлиги ва унда келажак биримиз учун ҳаётий эътиқодга айланиши зарур”, деган
авлодларнинг ҳам яшаш хуқуқи билан чамбарчас боғлиқ. эзгу даъвати буюк бобокалонимизга юксак эҳтиромнинг
Тарихини асраш ва эъзозлаш, унга бўлган эҳтиром ёрқин ифодасидир[3].
ўзбекистонликлар қадриятига айланиб, уларнинг қон– Қадимги аждодларимиз комил инсон ҳақида бутун
қонига сингиб кетган миллий анъана ҳисобланади. бир ахлоқий талаблар мажмуасини, жоиз бўлса, ўзига
Шу боис, миллий қаҳрамонларимиз ва буюк хос “шарқона ахлоқ кодекси”ни ишлаб чиққан. Комил
аждодларимизнинг юбилейларини нишонлаш анъанага инсон ғояси ҳам миллий, ҳам умумбашарий моҳиятга эга
айланиб, уларнинг Ватан равнақи, Халқ фаровонлиги бўлган, одамзотга хос энг юксак маънавий ва жисмоний
ва Юрт тинчлиги учун қилган барча ишлари майдон баркамолликни мужассам этган, уни ҳамиша эзгуликка
томошаларида намойиш қилинади. Буюк аждодларимиз ундайдиган олижаноб ғоядир. Бу ғоя нафақат алоҳида
Алишер Навоий, Бобораҳим Машраб, Аҳмад Фарғоний, шахсларни, балки бутун-бутун халқларни юксак тараққиёт
Абу Али ибн Сино, Абу Райҳон Беруний, Имом ал Бухорий, сари етаклаган, уларни маънавият ва маърифат бобида
Абу Мансур Мотурудий, Имом ат Термизий, Жалолиддин тенгсиз ютуқларга илхомлантирган[7.Б.56].
Мангуберди, Амир Темур, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Халқ томошалари театр ва кино санъатидан фарқли
Мирзо Улуғбек ва бошқаларнинг сиймоларини саҳна ёки ўлароқ кенг доирада, яъни майдонда олиб борилган.
майдон томошаларида яратиш драматург ва актёрларимиз Уларда санъаткорлардан тортиб, оддий фуқаро
олдида турган муҳим масалалардан бири ҳисобланади. ҳисобланган томошабинлар ҳам иштирок этиши мумкин
Бунда албатта тарихчи, рассом, ёзувчилар биргаликда бўлган. Мусиқа санъати намоёндалари эстрада ва мумтоз
66 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
М. Абдужаббарова. Ўзбек халқи томоша санъатида миллий ғоянинг ўрни
мақом қўшиқчилари ҳам иштирок этадилар. Эстрада таъсир кучи замирида маънавий тарбияни, миллий
қўшиқчилари халқ маросимлар ва меҳнат қўшиқларини истиқлол ғояларини халқимиз онгига сингдириш
аранжировка асосида ижро этиб келмоқда. асосий вазифаларидан бири сифатида эътироф этиш
Мустақиллик байрамлари ва маданий тадбирларда мумкин. Мураккаб ва шонли тарихимизнинг ёрқин
эстрада вакилларидан Равшан Номозов, Маҳмуд Номозов, саҳифаларини очиб бериш, бугунги ҳаёт воқелигини
Сайёра Қозиева сурҳон воҳасининг мусиқа оҳанглари, орзу-умидларимизни акс эттирадиган театрлаштирилган
Озодбек Назарбеков, Гулсанам Мамазоитова, Абдували майдон томошалари ва санъат асарлари яратишга
Йўлдошев, Яҳёбек Мўминовлар Фарғона-Тошкент эътиборни қаратиш, ёшларга ибрат бўладиган
йўналишида, Оғабек Собиров, Хулкар Абдуллаева Хоразм баркамол инсонлар, буюк аждодларимиз ва замонавий
услубида ижро этишган. Ушбу тадбирларда албатта Ватанни қаҳрамонлар тимсолини яратиш, истиқлол мафкурасига
мадҳ этувчи қўшиқлар, жумладан, Фарруҳ Зокировнинг “Юрт зид бўлган ғояларнинг кирдикорларини очиб беришга
ишқида ёнаман”, Севара Назархоннинг “Улуғимсан Ватаним”, қаратилган санъат асарлари яратиш, миллатлараро
Юлдуз Усмонованинг “Элим”, Гулсанам Мамазоитованинг тотувлик, диний бағрикенглик ва ижтимоий ҳамкорлик
“Ўзбекистон” қўшиқлари кўпроқ ижро этилиши ёш авлод каби умуминсоний ғоялар сингдирилган томоша санъати
қалбида Ватан туйғусини шакллантириб боради. Шунингдек, ва байрам тадбирларини ташкил қилиш, буларнинг
турли фольклор-этнографик ансамблларнинг ижроси ҳам барчаси миллий истиқлол ғоясини, маънавият
муҳим аҳамиятга эга. “Саҳна санъати инсонларга нафақат сарчашмаларини сингдириш борасида асосий омиллар
завқу шавқ бахш этади, айни вақтда миллий ғурур, миллий бўлиб хизмат қилади. Ўзбек халқининг миллий
ифтихор манбаи, қудратли тарбия воситаси ҳам бўла олиши – томоша санъатини ривожлантириш борасида қуйидаги
бу исбот талаб қилмайдиган ҳақиқатдир”[4]. Президент Ш.М. тавсияларга амал қилиш лозим:
Мирзиёевнинг 2017 йил 17 ноябрдаги “Ўзбек миллий мақом - ўзбек халқига оид томоша санъатининг назарияси
санъатини янада ривожлантириш тўғрисида”ги қарори[2] борасида олиб бориладиган илмий тадқиқотлар сонини
га мувофиқ, 2018 йилдан бошлаб Шаҳрисабз шаҳрида ҳар кўпайтириш лозим;
икки йилда бир марта Халқаро мақом фестивали ўтказиш - ушбу тадқиқотларда миллий ғоя ва миллий мафкура
режалаштирилган. асосида ёшларнинг дунёқарашини кенгайтириш ва
Хулоса қилиб айтганда, ўзбек халқининг томоша маънавиятини шакллантириш учун турли маданий-
санъати, театрлашган майдон томошалар ва уларнинг маърифий тадбирлар режасини ишлаб чиқиш керак.

Адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. Миллий театримиз – ифтихоримиз. Тошкент шаҳридаги Академий Драма театри янги биносининг очили-
ши маросимида сўзлаган нутқи. -2001. 30 авг.
2. Каримов И.А. Миллий театримиз – ифтихоримиз. Тошкент шаҳрида Академик Драма театри янги биносининг очилиш
маросимида сўзлаган нутқи. -2001. 30 авг.
3. Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурмоқдамиз. Т.7. –Тошкент: Ўзбекистон, 1999.
4. Мирзиёев Ш.М. Маданият ва спорт соҳасида бошқарув тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги
Фармони // Халқ сўзи. - 2017. 16 февр.
5. Мирзиёев Ш.М. “Ўзбек миллий мақом санъатини янада ривожлантириш тўғрисида”ги Қарори // Халқ сўзи. -2017. 17 ноя.
6. Мирзиёев Ш.М. Олий Мажлис палаталари қўшма мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи газетаси. -2016. 14 дек.
7. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. –Тошкент: Академия, 2007.
8. Сайфуллаев Б. Томоша санъати тарихи ва назарияси. –Тошкент: “Фан ва технология” нашриёти, 2014.
9. Френкин А. Уровни правового сознания // Вопросы философии. -2001. № 9. -С.25-35.
10. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида // www. Lex.uz.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 67


Аҳмад БАҲРИЕВ,
доцент, психология фанлари номзоди

МУСИҚА ТАЪЛИМИДА
ЁШ ХУСУСИЯТЛАРИ МАСАЛАСИ
Аннотация: Мақола мусиқа дарсларини ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига асосий эътиборни қаратиш орқали ташкил
этишга бағишланган.
Калит сўзлар: Ёш хусусиятлари, ёш даврлари, педагогик компетентлик, “Мен-концепция”, сензитив давр, ўсмирлик
даври, педагогик мулоқот, мусиқий диагностика.
Аннотация: Статья посвящена организации учебного процесса с учетом возрастных особенностей детей.
Ключевые слова: Возрастные особенности, возрастной период, педагогическая компетентность, “Я-концепция”, сензи-
тивный период, подростковый период, педагогическое общение, музыкальная диагностика.
Annotation: The Article is dedicated to organization of the scholastic process taking into consideration age particularities of children.
Keywords: the age particularities, age period, pedagogical competency, «I-concept», favourable period, teenager period,
pedagogical contact, music diagnostics.

Умумий ўрта таълим мактаби мусиқа таълимида мотор-ҳаракат (чолғу ижросида бош мия буйруғининг
ўқувчиларнинг ёш хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда бармоқларда акс этиши) фаолияти хусусиятлари
таълимни ташкил этиш орқали миллий ва умумжаҳон мусиқийликнинг муҳим характеристикаси бўлиб, уларнинг
мусиқа маданияти борасида мушоҳада юрита оладиган, мусиқадаги асосий хусусият – унинг вақт билан боғлиқ
юксак дидли тингловчини тарбиялаш устувор вазифа табиатини идрок этиш ва сифатли ижрони таъминлайдиган
сифатида илгари сурилмоқда. суръат, метр-ритм қобилиятларининг намоён бўлишига
Муҳтарам Президентимиз Ш.Мирзиёев томонидан шароит яратади.
2017 йил 8 августда имзоланган “Ўзбекистон давлат Ушбу сифатлар мусиқий педагогик компетентликнинг
консерваторияси фаолиятини янада такомиллаштириш дастлабки талаби бўлиб, мусиқа дарсини юқори савияда
чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорда ҳам юқоридаги ташкил этишда кейинги босқич учун талаб бўлиб
вазифалар алоҳида таъкидланган [1]. ҳисобланади ва анча мураккабдир.
Ўқитувчи болаларни мусиқа оламига жалб этар экан, Ижро жараёнидаги ўз-ўзини танқид ва ўз-ўзини назорат
дастлабки машғулотлардан бошлаб уларни тингланаётган қилиш қобилияти ўқитувчида “Мен-концепция”нинг
ёки ижро этилаётган мусиқа асарининг матни ва оҳанг шаклланиши билан ҳам боғлиқдир. У ўзига идрок объекти
йўналишларига эътибор қаратишга, сўзларининг мағзини сифатида қараб, ижодий фаолияти йўналишини олдиндан
чақишга ўргатиб бориши лозим. Айниқса, мусиқанинг тасаввур қилмас экан, аниқ педагогик натижаларга
бадиий мазмунига мос кечинма, кайфият ва ҳолатни эришиши қийин. Шу боис, ўз ижросини тинглаб, назорат
яратиши, шунингдек, ижро жараёнида мусиқа асарида қила олиш қобилияти нафақат тинглай олиш имкониятлари
ифодаланган бадиий кайфият ва кечинмаларни ўз билан, балки “Мен-концепция” шаклланиши орқали
эмоцияларида яққол намоён этиши ва шу орқали намоён бўладиган етуклик билан ҳам боғлиқ.
ўқувчиларда ҳам мақбул кайфият ва кечинмаларни ҳосил Мусиқий фаолиятда юқори самарадорликни
қилишга эришиши муҳимдир. таъминлаш учун ўқувчиларнинг темпераменти ва шахс
Замонавий мусиқа педагогикаси ва психологиясида тузилиши хусусиятларини аниқлаш муҳимдир. Бунинг
мусиқийлик кўп қўлланилмоқда. Бунда – товуш учун ўқитувчига турли психологик тест ва саволномалар
баландлигини фарқлаш билан боғлиқ мусиқий эшитиш ёрдам беради. Айзенк, Кэттел, Люшер, Леонгард, Тейлор,
қобилияти ва ижро фаолияти назарда тутилади. Спильбергер тестлари қайта ишлаш учун енгил, ҳажм
Мусиқийликнинг асосида мусиқий қобилиятлар туради ва у жиҳатидан ихчам бўлиб истиқболда ўқувчиларни касбга
махсус ривожлантирилганда интеллектуал имкониятларни йўналтириш муаммосини ечишда ёрдам беради.
ҳам шакллантиришга шарт-шароит яратади. Ўқувчилардаги нейротизм (беқарорлик, қўзғалувчанлик,
Мусиқий фаолиятда ўқувчиларнинг тактил-кинестетик хавотирланиш ва ўзига ишончсизлик билан намоён
(чолғу ижрочилигида бармоқлар сезгиси) ҳамда бўладиган шахс характери белгиси) даражасини ва

68 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


А.Баҳриев. Мусиқа таълимида ёш хусусиятлари масалалари
экстраверсия-интроверсия (шахс хоссаларини ўлчаш фаоллиги ортади, бадиий-ижодий изланиши ривожланади.
кўрсаткичи ёки категориялаш мезони) омилини аниқлаш Мазкур ёшдаги болалар ўз мусиқий идрокининг аниқлиги,
учун Айзенк тести қулайдир [2.Б.38, 97]. равонлиги, ўткирлиги билан бошқа ёш даврдагилардан
Юқори даражадаги нейротизм ифодаланган ўқувчилар фарқ қилади.
нисбатан асабий, қизиққон, таъсирланувчанлик Биринчи синфга келган бола қўшиқларни тинглаб
хусусиятларига эга бўлишади. Нейротизмнинг паст ажрата олади, тинглаган нотаниш мусиқасидаги
даражасини намоён этувчи ўқувчилар эса мувозанатли, кайфиятни, темпни фарқлайди, уларни бошқа мусиқа
муросасоз ва ўз-ўзини юқори баҳолайдиганлардир. намуналари билан таққослай олади. Шунинг учун ҳам
Экстравертлар мулоқотманд, ташқи оламга қаратилган, қўшиқ ва куйларда нималар акс этганини реал ҳаётга
ижтимоий муҳитга тез мослашувчан бўлишади. таққослаган ҳолда билишга ҳаракат қилади. Бола мусиқада
Интровертлар эса, ўз ички дунёсига қаратилган ёпиқлик, реал ҳаёт бадиий образлар орқали тасвирланганлигини
ёлғизликка мойилликни намоён этишади. Ўқувчилар била бошлаши натижасида унда эстетик ва бадиий дид
билан касб танлаш муаммолари хусусида фикр юритганда ривожланиб боради. Чунки, бола мусиқа оҳанглари орқали
қуйидагиларни ҳисобга олиш фойдалидир. олам гўзаллигини, унинг ранг-баранглигини англайди,
Табиий хусусиятлар боланинг мусиқа бўйича ажратади ва унга ўз муносабатини билдира бошлайди.
эгаллайдиган ютуқлари даражасига таъсир қилиши
мумкин. Масалан, мусиқий қобилият куртакларида туғма
индивидуал хусусиятлар намоён бўлади. Шу сабабли
баъзи болалар бошқаларидан мусиқий фаолиятни
амалга ошириш имконияти жиҳатидан устун туришади. Мусиқий тафаккур ривожланишини
Шу маънода олганда болалар ўз қобилиятларини бир кичик мактаб ёшидаги бола руҳиятининг
хилда ривожлантириш имкониятига эга эмаслар. Гарчи
саломатлигида, унинг бадиий билиш
табиий лаёқатлар (куртаклар) ўқувчиларнинг мусиқий
ривожланиши учун маълум аҳамиятга эга бўлса ҳам, улар фаоллигида кўриш мумкин. Боланинг
ривожлантирилмаса ҳеч қандай изсиз йўқолиши мумкин. мусиқий қизиқувчанлиги, асосан турли чолғу
Боланинг айрим ёш даврларида психиканинг у
созлари товуши, мусиқа жанрларини билиши,
ёки бу йўналишларида ривожланиш учун ниҳоятда
қулай шароитлар пайдо бўлади. Ана шундай ёш ўрганишига қаратилган бўлади.
даврлари психологияда сензитив даврлар деб аталади
(Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев). Сензитивлик даврига
миянинг органик жиҳатдан етилиш қонунияти, айрим
психик жараёнлар ва хусусиятлар, шунингдек, ҳаётий
тажриба сабаб бўлади.
Мусиқа билан шуғулланиш махсус қобилиятлар асосида Мусиқий тафаккур ривожланишини кичик мактаб
амалга оширилишини тақозо этганлиги боис, ушбу ёшидаги бола руҳиятининг саломатлигида, унинг бадиий
қобилиятларнинг кучли намоён этилиши 5-7 ёшларда кўзга билиш фаоллигида кўриш мумкин. Боланинг мусиқий
ташланади. Бу ёш болаларнинг фаол мусиқий ривожланиш қизиқувчанлиги, асосан турли чолғу созлари товуши,
ёши бўлиб, қобилиятлари аниқланган болалар билан мусиқа жанрларини билиши, ўрганишига қаратилган
махсус машғулотлар ташкил этилса, улардан келажакда бўлади.
яхши мутахассислар тайёрлаш мумкин. Бинобарин, Бола мусиқага қанчалик қизиқса, шунчалик кўп
“Боланинг мусиқий муваффақиятлари туғма имкониятлар савол беради ва бу саволлар асосан хилма-хил бўлади.
ва мусиқий тажрибанинг натижасидир” [3.Б.22]. Болани торли, чертиб чалинадиган ёки клавишли чолғу
Кичик мактаб ёши даврида ёзма нутқ шакллана асбоблар қандай ижро этилиши, улардан қандай қилиб
бошлайди. Бу орқали болаларда расм чизиш, тинглаган товуш чиқарилиши қизиқтиради. Бу уларнинг “нима
мусиқа асари борасида фикр билдириш, уни расмларда учун?”, “қандай қилиб?”, “нима орқали?” каби саволларга
ифодалаш, кўрган расмларига таҳлилий баҳо бериш жавоб олишига қаратилган бўлади. Бу ёшдаги болалар
кўникма ва малакалари шакллана бошлайди. Мусиқий асосан ўзлари кўриб турган нарса ҳақида чуқурроқ фикр
таълим жараёнида ўқувчиларнинг билимлар кўлами юрита оладилар. “Н.Ф.Добринин диққатни киши психик
кенгаяди, мусиқий қизиқишлари, бадиий тафаккурининг фаолиятини бирон-бир объектга йўналтириш ва тўплаш
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 69
Педагогика, психология
билан бошқа объектлардан чалғиш феномени орқали хатти-ҳаракатига ижобий таъсир кўрсатади.
тушунтирди” [4.Б.329]. Болаларнинг индивидуаллиги (ўзига хослиги) уларнинг
Болаларда ихтиёрсиз диққат кўпроқ ривожланади. мусиқий билиш жараёнида яққол кўринади. Бу даврда
Бошланғич синф мусиқа ўқув материалларининг болаларнинг мусиқий билимлари ошиб боради ва
жозибадорлиги ўқувчида беихтиёр ёрқин ҳис-туйғулар чуқурлашади, кўникма ва малакалари такомиллашади. 3,
уйғотади. Бу эса уларда иродавий зўриқишсиз, осонгина 4-синфларга келиб болаларда муваффақиятга эришиш
мусиқа фани асосларини эгаллаш имконини яратади. 1-, мотиви мустаҳкамланади. Бу ёшдаги болаларда идрок,
2-синф ўқувчилари диққатининг ўзига хос хусусиятларидан диққат, хотира, тафаккур ва нутқ тўлиқ шаклланиб
бири – унинг етарлича барқарор эмаслигидир. Шунинг учун бўлгани учун ҳам уларга мусиқа таълими беришда қисман
ҳам улар ўз диққатини тинглаш ёки куйлаш жараёнида ўсмирларда қўлланиладиган услублардан фойдаланиш
керагича бошқара олмайдилар, ўқитувчи бу ҳолатларни мумкин.
назарда тутган ҳолда педагогик фаолиятни амалга Ўсмирлик 10-11 ёшлардан 14-15 ёшларгача бўлган
ошириши мақсадга мувофиқ. даврни ташкил этади. Аксарият ўқувчиларда ўсмирлик
Кичик мактаб ёши даврида тасаввур асосан болалар ёшига ўтиш асосан 5-синфлардан бошланади. Ўсмирлар
қўшиқ куйлаганида, расм чизганларида, эртак ва ўзларининг мусиқий лаёқат, қобилият ва имкониятларини
ҳикоялар тўқиётганларида ривожланади. Бола тасаввур маълум даражада ўртоқлари ва ўқитувчиларига кўрсатишга
қилиб атроф-муҳитни чуқурроқ била бошлайди, шахсий интиладилар.
тажрибасидан тасаввур ва фантазия ёрдамида четга чиқа Ўсмирлик даврида етакчи фаолият – бу ўқиш, мулоқот
олади, шу орқали ижодий лаёқати ривожланади. ҳамда меҳнат фаолияти бўлганлиги боис, мусиқа
таълимида юқори самарадорликка эришиш имкони бор.
Ўсмирлик даврига кимнингдир хатти-ҳаракатига имитация
Ўсмирлик даврида етакчи фаолият – бу
(тақлид) қилиш хосдир. Кўпинча улар ўзларига таниш
ўқиш, мулоқот ҳамда меҳнат фаолияти ва ёқадиган катталарнинг хатти-ҳаракатларига тақлид
бўлганлиги боис, мусиқа таълимида қиладилар. Катталарнинг ўсмир ёшдагиларга таъсир
кўрсатиши, тарбия бериши учун энг қулай шароит – бу
юқори самарадорликка эришиш имкони
умумий фаолият билан шуғулланишдир. Умумий фаолият
бор. Ўсмирлик даврига кимнингдир хатти- эса – хорда куйлаш, мактаб бадиий тадбирига тайёрланиш
ҳаракатига имитация (тақлид) қилиш хосдир. кабилар бўлиши мумкин.
Ўсмирларга машғулотларнинг мустақил шакллари
Кўпинча улар ўзларига таниш ва ёқадиган
ёқади. Бошқа ёш даври болаларига нисбатан ўсмирларнинг
катталарнинг хатти-ҳаракатларига тақлид мусиқа маданияти фанини муваффақиятли ўзлаштириши,
қиладилар. Катталарнинг ўсмир ёшдагиларга қизиқишларининг ортиши ўқитувчининг мусиқа ўқув
материалини қанчалик тушунтира олиш маҳоратига
таъсир кўрсатиши, тарбия бериши учун энг
боғлиқ.
қулай шароит – бу умумий фаолият билан Бу даврда ўқиш фаолиятининг янги мотивлари юзага
шуғулланишдир. келади. Бу мотивлар ўсмирнинг ҳаётий режалари, келажак
касби ва идеали билан боғлиқ бўлади. Айнан ўсмирлик
давридан бошлаб, болалар ҳаётий, илмий, бадиий
Ўқувчининг мусиқий билимларни эгаллашга қизиқиши билимларни кенгайтиришга алоҳида эҳтиёж сезадилар
ўз ақлий меҳнати натижасидан қаноатланиш ҳисси ва бунга ҳаракат қиладилар. Бу касб танлаш билан боғлиқ
билан узвий боғлиқдир. Бу ҳис мусиқа ўқитувчисининг бўлиб, мусиқа фани ўқитувчиси ўқувчиларни мусиқа
рағбатлантириши билан амалга оширилади ва ўқувчида санъати соҳасига қизиқтириши муҳимдир.
янада кенгроқ мусиқий билимларга эга бўлиш Мусиқий диагностика замонавий умумий мусиқий
истагини шакллантиради. Яхши ижроси натижасида таълимни ривожлантиришнинг устувор йўналишларидан
рағбатлантирилган ўқувчида пайдо бўлган фахрланиш, бири бўлиб, таълим олувчиларнинг ёш хусусиятлари
ўз кучига ишонч ҳисси мусиқий билимларни ўзлаштириш негизида уларнинг мусиқий билимлари ҳажмини ўлчаш
ва малакалар ривожланишига хизмат қилади. Бунда ва шу орқали тегишли таълим методларини танлашга
ўқитувчининг муомала ва муносабат услуби ўқувчининг эришишни кўзда тутади.

70 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


А.Баҳриев. Мусиқа таълимида ёш хусусиятлари масалалари
“Бугунги кун мусиқа педагогикаси амалиётида мусиқий самарали натижаларга олиб келиши мумкин [6.Б.289].
диагностиканинг қуйидаги йўналишларидан изчил Ўқитувчининг касбий етуклиги – ўзлаштириши юқори
фойдаланиш имкони мавжуд. бўлмаган ўқувчиларнинг юқори натижалар кўрсатишида
1. Ўқувчининг индивидуал мусиқий имкониятлари ва намоён бўлади. Дарсга тайёрланиш жараёнида ўқитувчи
мусиқий ривожланиши динамикасини объектив баҳолаш янги материални ўқувчиларга етказишнинг самарали
орқали илмий асосланган ва дифференциаллашган йўлларини мунтазам излаши ва кўргазмалиликка қаратиши
мусиқий таълимни ташкил этиш. мақсадга мувофиқ. Паст ўзлаштирувчи ўқувчилар билан
2. Психодиагностик методлар воситасида ўқувчилар ишлаганда, уларга индивидуал ёндашган ҳолда мусиқа
билан махсус (иқтидорли ўқувчилар учун), умумий ёки санъатига, мусиқий фаолиятларга қизиқтириш орқали
коррекцион мусиқа таълимини амалга ошириш. мусиқий билимлари ҳажмини оширишга эришиш мумкин.
3. Мусиқий ривожланиш динамикасини ўлчашнинг Бу турли бадиий савиядаги асарларни қиёсий тарзда
стандартлаштирилган восита ва усулларини ишлаб чиқиш” тинглаш, таҳлил ва муҳокама қилиш орқали амалга
[5.Б.21]. оширилади.
Бу иш усуллари ўсиб келаётган шахсни ҳар томонлама Мусиқа таълимида ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари
камол топтиришга йўналтирилган самарали мусиқий- муҳим педагогик-психологик мезонлардан бири
педагогик технологияларни яратиш ва қўллашдаги муҳим бўлиб, ўзлаштириш, маълум билим захирасига
психодиагностик вазифалардан биридир. эришиш айнан ушбу хусусиятларидан келиб чиққан
Мусиқий қобилиятлар диагностикасини мунтазам ҳолда педагогик ишни ташкил этиш орқали амалга
тарзда амалга ошириш орқали ўқувчилардаги умумий ва оширилади. Умумтаълим мактаби 1-7 синф ўқувчилари
мусиқий қобилиятлар даражасини аниқлаш ва шу орқали билан ташкил этиладиган мусиқа дарсларида ҳар бир
қобилияти нисбатан паст ифодаланган ўқувчилар билан синф учун тузилган ўқув дастури биринчи навбатда
алоҳида коррекцион ишларни ташкил этиш мумкин. Бу ўқувчиларнинг интеллектуал имкониятлари, ёш
эса, ўқувчи–ёшларни юксак маънавиятли, нозик дидли хусусиятлари, мусиқий билимларни ўзлаштириш ва
тингловчилар этиб тарбиялашда муҳим аҳамиятга эгадир. мусиқий мазмунни англаш даражасидан келиб чиқиб,
Ёшлар маънавиятини мусиқа орқали шакллантиришнинг тингловчилик дидини шакллантиришга йўналтирилган
психологик омилларини аниқлашда В.И.Петрушин ҳолда тузилиши зарур.
методикасидан фойдаланиш мумкин. Бу методикани Демак, мусиқий таълим ўқувчиларнинг ёш
қўллаш орқали ўқувчиларда мусиқага нисбатан муносабат, хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ташкил этилса, ўқув
қизиқиш ва установкаларнинг ифодаланиши даражасини машғулотларининг педагогик самараси юқори бўлади ва
ўрганиш имкони мавжуд. Шунингдек, В.Г.Касимов пировард натижада биз юқори даражадаги тингловчилик
томонидан тақдим этилган “Ижрочилик фаолиятига дидига эга бўлган ёшларни тарбиялаш имконига эга
муносабатни ўрганиш тести”дан фойдаланиш ҳам бўламиз.

Адабиётлар рўйхати
1. “Ўзбекистон давлат консерваторияси фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”: Ўзбекистон
Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томонидан имзоланган Қарор. Халқ сўзи. -2017. 9 авг.
2. Психология: словарь / Под общ. ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского. 2-е изд. – Москва: Политиздат, 1990. -С.494
3. Тарасова К.В. Онтогенез музыкальных способностей / НИИ дошк. восп. АПН СССР. – Москва: Педагогика, 1988. -С.176
4. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. –Тошкент: Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти, 2010. -434 б.
5. Технология слушания музыки: учеб. программа и методические блок-схемы спецкурса / Сост. В.П.Анисимов. – Тверь,
2000. -С.76
6. Петрушин В.И. Музыкальная психология. –Москва: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 1997. -С. 384

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 71


Жаҳонгир МАМАТҚОСИМОВ
“Халқ ижодиёти” факультети декани, доцент

ТАЛАБА ШАХСИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ
МАЪНАВИЙ ОМИЛЛАР
Аннотация. Мазкур мақолада талаба шахсини шакллантиришга таъсир этувчи маънавий омилларнинг ижтимоий-
педагогик асослари ёритилган.
Таянч сўзлар: Талаба, маънавият, маданият, санъат, устоз-шогирд, санъатлар синтези, байналмилалчилик, тасаввур,
фантазия, ижодкорлик, бадиҳагўйлик, импровизация, дилетантизм, адабий ўғрилик.
Аннотация. В данной статье освещены социально-педагогические основы духовных факторов, влияющих при формиро-
вании личности студента.
Ключевые слова: студент, духовность, культура, искусство, ученик-наставник, синтез искусств, интернационализм,
воображение, фантазия, творчество, экспромт, импровизация, дилетантизм, художественный плагиат.
Annotation. The present article highlights the social pedagogical bases of spiritual factors influencing to the formation of a
ststudent`spersonality.
Key words: student, spirituality, culture, art, student-master art synthesi`s, internationalism imaginhtion, fantasy creativity
improvising, dilentantism, artistic plagiarism.

Талаба шахсини шакллантиришга таъсир этувчи ғояларини тарқатиш, керак бўлса, шунинг ҳисобидан
маънавий омилларнинг ижтимоий-педагогик асосларини бойлик орттириш, бошқа халқларнинг неча минг йиллик
илмий таҳлил этиш ва ўрганиш талабанинг маънавий анъана ва қадриятлари, турмуш тарзининг маънавий
тарбиясини мустаҳкамлашда ўз самарасини беради. негизларига беписандлик, уларни қўпоришга қаратилган
Талаба шахсини шакллантиришга эътибор бермаслик – хатарли таҳдидлар одамни ташвишга солмай қўймайди.
маънавиятга, миллийликка, тарихга нисбатан бефарқликни Ҳозирги вақтда ахлоқсизликни маданият деб билиш
юзага келтиради. ва аксинча, асл маънавий қадриятларни менсимасдан,
Маънавиятга нисбатан бефарқликнинг олдини олиш, эскилик сарқити деб қараш билан боғлиқ ҳолатлар
лоқайдликка йўл қўймаслик бугунги таълимнинг асосий бугунги тараққиётга, инсон ҳаёти, оила муқаддаслиги
мақсади ҳисобланиб, Ўзбекистон Республикасининг ва ёшлар тарбиясига катта хавф солмоқда ва кўпчилик
Биринчи Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек “… бутун жаҳонда бамисоли бало-қазодек тарқалиб
ёшларимизнинг маънавий оламида бўшлиқ вужудга бораётган бундай хуружларга қарши курашиш нақадар
келмаслиги учун уларнинг қалби ва онгида соғлом муҳим эканини англаб олмоқда” [1.Б.117].
ҳаёт тарзи, миллий ва умуммиллий қадриятларга Талаба шахсини шакллантиришга таъсир этувчи
ҳурмат-эҳтиром туйғусини болалик пайтидан бошлаб маънавий омилларнинг ижтимоий-педагогик асосларини
шакллантиришимиз зарур” [1.Б.115]. ўрганишда Ўзбекистон Республикасининг Биринчи
Глобаллашув жараёнида шиддат билан кириб келаётган Президенти И.А.Каримовнинг “Юксак маънавият
“Оммавий маданият” ва унинг салбий оқибатларига – енгилмас куч” китоби методологик асос бўлиб
фақатгина биз юксак маънавият ва унинг таркибий қисми хизмат қилади. Биринчи Президентимиз томонидан
бўлмиш миллий қадриятлар, анъанавий ва замонавий маънавиятни шакллантирувчи асосий мезонлар ва
тарбия усуллари билан қуролланишимиз мумкин. маънавий таҳдидлар (1-расм) реал далиллар асосида
“Оммавий маданият” деган ниқоб остида ахлоқий ёритилган ва маънавий таҳдидларни бартараф этиш
бузуқлик ва зўравонлик, индивидуализм, эгоцентризм ечимлари кўрсатилган [1].

72 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Ж.Маматқосимов. Талаба шахсини шакллартиришга таъсир ээтувчи маънавий омиллар

Айни пайтда ҳаёт ҳақиқати шуни кўрсатадики, ҳар билан ёвуз ва зарарли ғоялар ўртасида азалдан кураш
қандай тараққиёт маҳсулидан икки хил мақсадда – эзгулик мавжуд бўлиб келганини ва бу кураш бугун ҳам давом
ва ёвузлик йўлида фойдаланиш мумкин. Агарки башарият этаётганини кўрамиз [1.Б.112].
тарихини, унинг тафаккур ривожини тадрижий равишда Тадқиқотчи Д.И.Рўзиева талабаларда миллий ифтихор
кўздан кечирадиган бўлсак, ҳаётда инсонни камолотга, туйғусини шакллантирувчи сифатида 2-расмда қайд
юксак марраларга чорлайдиган эзгу ғоя ва таълимотлар этилган омилларни тадқиқ этган [5.Б.147-150].

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 73


Педагогика, психология
Р.Ж.Ишмуҳамедов, А.А.Абдуқодиров, А.Х.Пардаев­ этувчи таҳдидлар ва хатарларни кўрсатиб ўтади
лар 3-расмда ифодаланган ёшлар тарбиясига таъсир [4.Б.31].

Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти омиллар ўрганилаётган муаммони таҳлил этишда методик
И.А.Каримовнинг маънавиятни шакллантирувчи асосий кўрсатма бўлиб, ушбу фикрларни давом эттирган ҳолда
мезонлар ва маънавий таҳдидлар хусусидаги қарашлари талаба шахсини шакллантиришга таъсир этувчи ижобий
ва тадқиқотчилар Д.И.Рўзиева, Р.Ж.Ишмуҳамедов, ва салбий омиллар тадқиқ этилди [1; 5; 4].
А.А.Абдуқодиров, А.Х.Пардаевлар томонидан ўрганилган Талаба шахсини шакллантиришга таъсир этувчи ижобий
талабаларда миллий ифтихор туйғусини шакллантирувчи ва салбий омиллар 4-расмда қайд тилган.

74 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Ж.Маматқосимов. Талаба шахсини шакллартиришга таъсир ээтувчи маънавий омиллар
Талаба шахсини шакллантиришга таъсир этувчи ижобий уларни ҳам ўз миллати қаторида яхши кўрадиган бўлади.
ва салбий омилларнинг таҳлили қуйидагилардан иборат: Байналмилал туйғуга эга одам комилликка етишган
Устоз-шогирд анъаналари – талаба шахсини ҳисобланади [7].
шакллантиришда санъат жанрлари асосий омил саналиб, Байналмилалчилик талабаларда миллатлараро
мазкур жанрларни ўргатиш, оммалаштириш, тарғиб тотувлик, дўстлик, ўзга халқларнинг миллий
қилиш ва муҳофаза қилишда устоз-шогирд анъаналари қадриятларига ҳурмат ҳиссини уйғотади, уларни ўрганиш
муҳим саналади. орқали миллий қадрият ва урф-одатлар бўйича билим,
Маълумки, миллий қадриятларимизда устоз-шогирд малака ва кўникмаларини оширишга, турли миллатлар
одобига алоҳида бир инсоний амал, санъат сифатида қадриятларининг ўхшашлик ва фарқли жиҳатини қиёслай
қаралган, бу одобларда назарда тутилиши лозим бўлган олишга имконият яратади.
фазилатлар бир қарашда майда амалларга ўхшаса- Санъатлар синтези – бир бадиий асар ёки яхлит
да, аслида яхши ҳунар соҳиби бўлишликнинг инсоний ансамблни яратишда турли санъатлар ва санъат
шартларидандир. Бу ўгитлар ҳозирги кунда ҳам ўз кучини асарларининг ўзаро узвий боғланиши инсоннинг моддий
йўқотмаган жуда ибратли ва долзарбдир [9.Б.11]. ва маънавий муҳитини эстетик жиҳатдан тузишга хизмат
Маълумки, мақомлар, асосан, анъана тарзида устоздан килади. Санъатлар синтези тушунчаси сифат жиҳатдан
шогирдга “оғзаки услуб” воситасида ўтади. Мазкур янги бадиийлик яратишни назарда тутади [7].
санъатни, энг аввало, шогирдлик мақоми одобларига риоя Санъатлар синтези орқали талабаларда санъат
қилган ҳолда ўрганишлари талаб этилган. Яъни шогирдлар жанрларининг уйғунлашуви асосида янги бадиий асарнинг
устозлари ижросидаги мақом намуналарини хотираларига пайдо бўлиши ҳақида билимга эга бўлади. Масалан, олий
муҳрлаб, амалий ижро жараёнида ўрганиб, ижодий таълим муассасаларида Наврўз байрамига бағишлаб
ўзлаштирганлар. Мақом ҳофизлари ўз санъатларини ўтказиладиган томошаларда драматург, режиссёр, актёр,
намойиш этишда масъулият билан иш тутганлар, яъни хонанда, созанда, раққоса, қўғирчоқбоз, аскиячи ва
ҳар бир мақомнинг айтим йўли пухта ишланиб, қиёмига бошқа санъат жанрлари иштирокида яхлит бадиий санъат
етгач, тингловчи ҳукмига ҳавола этилган. Шогирдлар эса, асари, яъни томоша санъати вужудга келиши натижасида
устозларидан беижозат омма олдида куйламаганлар. талабаларнинг санъат синтези асосидаги назарий ва
Ижрочилиги етук даражага эришган шогирдларгина амалий билимларини оширишга, касбий маҳоратини
устозлар дуосини олиб, халқ хизматига бел боғлаганлар такомиллаштиришга эришилади.
[3.Б.14-15]. Маданият ва санъат тарихи – талаба шахсини
Талаба шахсини шакллантиришда устоз-шогирд шакллантирувчи омиллардан бири бўлиб, ўзбек
анъаналари устоз иш фаолияти ёки ижро мактабининг халқининг бой ўтмиши, маънавий тараққиёти, маданият ва
ўзига хослиги, сир-асрорининг бардавомлигини санъат соҳаси ривожига ҳисса қўшган тарихий шахслар,
таъминлайди. алломалар ва ижодкорлар, халқ ижодиёти асарлари,
Байналмилалчилик (араб. «байналмилал» – миллий қадриятлар ва маросимларнинг пайдо бўлиши,
миллатлараро) – жаҳондаги турли миллат ва ирқларга шаклланиши ва турли тарихий даврлардаги ижтимоий-
мансуб кишиларнинг халқаро бирдамлиги; уларнинг маданий муносабат масалаларини ўрганишда ҳамда уларда
бир-бирларини тушунишлари ва ўзаро ишончининг, миллат менталитетига хос сифатларни тарбиялашда
маданиятлар, қадриятлар, билим ва технологияларни ёрдам беради.
ўзаро сингиб боришининг асоси; миллатчиликнинг зидди Тасаввур ва фантазия – бу икки тушунча талабанинг
[7]. ижодкорлик қобилиятини такомиллаштиришнинг муҳим
Байналмилаллик ижтимоий сифати ватанпарварлик асоси бўлиб, асар яратиш ва ижро этишнинг бадиий
руҳи асосида шаклланиб, энг юқори фазилатлардан савиясини мустаҳкамлашга таъсир кўрсатади.
ҳисобланади. Одам миллатини ва ватанини севиш Тасаввур – нарса ва ҳодисалар, ҳолатларни, воқелик
билан бирга бошқа миллат тарихини, маънавият ва образларини эслаш, шунингдек, ижодий хаёл суриш
қадриятларини ўргана бошлайди. Одам бошқа халқлар жараёни. Хаёл хотира шаклида ҳам намоён бўлади. Агар
маданиятини ўрганиш жараёнида, уларда ҳам жуда кўп идрок ҳозирги дақиқаларни акс эттирса, тасаввур ҳам
қадриятлар, адабиёт ва санъатлари бор эканини билиб ўтмишни, ҳам келажакни ўзида мужассамлаштиради,
олади. Шундан кейин яқин ва узоқ хориждаги халқлар умумлашган хусусият касб этади [7].
маънавияти ва маданиятини чуқурроқ ўргана бошлайди. Фантазия – хаёл – ҳаётда инсон томонидан идрок
Ўрганиш жараёнида, уларга меҳри ошиб, секин-аста этилмаган тасаввур ва хаёлий ҳолатларнинг вужудга
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 75
Педагогика, психология

келишидан иборат психик фаолият. У инсоннинг – яратилган ижод маҳсули маъноси ва мураккаблигига
бадиҳагўйлик қобилияти, бадиий тўқималарга усталиги, кўра (рационализаторлик таклифи; ихтиро; кашфиёт)
топағонлиги, ихтирога мойиллиги, антиқа, ақлга тўғри [8.Б.14].
келмайдиган ҳолатларни рўёбга чиқаришга уқувчанлиги Маданият ва санъат соҳасида таҳсил олаётган
кабиларда намоён бўлади. Фантазия инсон онгида талабаларнинг ҳар бир машғулоти ижодкорликка
вужудга келишидан эътиборан борлиқнинг қиёфасини асосланган бўлиб, бу жараён талаба ўз устида тинимсиз
ўзгартиришга йўналган бўлади [7]. Тасаввур яратилажак ишлаши ва ўқитувчининг методик тавсияларига амал
ёки ижро этилиши режалаштирилган асарнинг саҳнавий қилиши лозим. Ижодкорлик талабанинг шахсий ва касбий
макони ва замонини, берилган шарт-шароитини аниқлашга қобилиятини такомиллаштиришга хизмат қилади.
имкон берса, фантазия ана ўша асардаги персонажнинг Бадиҳагўйлик – эркин тарзда ижро этилган ёки ижод
хатти-ҳаракати ва характерини бадиий воситалар орқали қилинган бадиий асарнинг ўзига хослиги. Муайян шакл,
жанр, услуб ва бошқаларнинг ижодий тартиб-қоидалари
Ўсмирлик даврида етакчи фаолият – бу асосида, яъни мавжуд элементларнинг янги тарзда
ўзаро боғланиши натижасида вужудга келади. Турли
ўқиш, мулоқот ҳамда меҳнат фаолияти
санъат турлари (театр, рақс, мусиқа, поэзия)да мавжуд.
бўлганлиги боис, мусиқа таълимида Ижодкорлардан юқори маҳорат, бадиий савияни талаб
юқори самарадорликка эришиш имкони қилади [7]. Бадиҳагўйлик талабадан ижрогача ва ижро
давомида кучли маҳорат, эркин ижро ва бадиийликни
бор. Ўсмирлик даврига кимнингдир хатти-
талаб этади.
ҳаракатига имитация (тақлид) қилиш хосдир. Импровизация (лот. Improvisus – кутилмаган, бехосдан)
Кўпинча улар ўзларига таниш ва ёқадиган – шеър, мусиқа ва бошқаларни олдиндан тайёргарликсиз,
ижро давомида ижод этиш; актёр ўйинида бехосдан пайдо
катталарнинг хатти-ҳаракатларига тақлид
бўладиган илҳом, ижодий фантазия, руҳий кўтаринкилик,
қиладилар. Катталарнинг ўсмир ёшдагиларга фикр, сўз, оҳанг ва тасвирнинг эркинлиги. Актёр ўйинидаги
таъсир кўрсатиши, тарбия бериши учун энг импровизация ижро этилаётган ролни жонлантиради,
унга янги маъно беради. Қадимги халқ театри актёрлари
қулай шароит – бу умумий фаолият билан
– скоморохлар, мимлар, бизда масхарабоз ва қизиқчилар,
шуғулланишдир. айниқса, итальян халқ комедия театри («Дель Арте»)
актёрларининг ўйинида импровизация асосий ўрин
яратишга замин бўлади. эгаллаган [7]. Импровизация талабадан кучли ва бадиий
Ижодкорлик – бу хусусият ҳар бир касб-ҳунарнинг маҳоратни, сўзга чечанлик ва “ҳолатни оқлаш” каби
муҳим омили бўлиб, талаба маънавий оламида иқтидорини такомиллаштиради.
шакллантирилиши шарт бўлган омиллардан биридир. Талаба шахсини шакллантиришда шундай омиллар
Тадқиқотчи Ш.С.Шарипов ижодкорлик фаолиятини борки, мазкур жараённи бир оз нотўғри талқин қилиш
қуйидагича белгиларига кўра таснифлайди: оқибатида салбий натижаларга йўл қўйилиши мумкин.
– ижод тури (техник, технологик, ташкилотчилик, Булар қуйидагилардан иборат:
иқтисодий, ижтимоий, маънавий, педагогик, дидактик, Дилетантизм – дилетант (лот. delecto – роҳатлантираман,
касбий, аралаш); завқлантираман сўзидан) – фан ёки мусиқа, рассомлик,
– ижод даражаси (моно ижод, мульти ижод, мега ижод); меъморлик каби санъат турларининг бирор соҳаси
– ижод қамрови (ихтисослик, мутахассислик, билан изчил қизиқиб шуғулланган, лекин шу соҳанинг
билим соҳаси, тармоқлараро, миллий, минтақавий, профессионал мутахассиси бўлмаган шахс, маълум
минтақалараро, халқаро); маънода – ҳаваскор [7]. Санъат соҳасида шуғулланувчилар
– ижоднинг давомийлиги (қисқа муддатли, ўрта ўз фаолиятини ҳаваскорликдан бошлаши табиий. Лекин,
муддатли, узоқ муддатли); профессионал таълим ва устоз-шогирд анаъаналари
– ижоднинг шакли (инновацион, илмий-тадқиқотчилик, асосида соҳа бўйича билим, кўникма ва малакаларининг
таълимий, инвестицион, аралаш); ортиши натижасида ҳаваскорликдан профессионал
– умумий жиҳатларига кўра (янги ғояларни ҳаётга даражага етишмоғи лозим.
татбиқ этиш; принципиал жиҳатдан янги ечимларни Санъат соҳасининг бир қанча йирик намоёндалари
илгари суриш; янгиликни амалий қўллаш); дилетентизимни кескин қоралайди. Жумладан,
76 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
Ж.Маматқосимов. Талаба шахсини шакллартиришга таъсир ээтувчи маънавий омиллар
Cтаниславский формалистик театр актёрларининг таъкидлаган қуйидаги фикрларга эътиборимизни
сохта маҳоратини шафқатсиз равишда фош қиларди. қаратмоғимиз лозим: “Мен, ҳаётда кўп бора ўз
Формалистик актёрларнинг саҳнада “ҳамма нарсани” тасдиғини топган ҳақиқатдан келиб чиққан ҳолда, бу
ўйнашга қодирмиз, деб даъво қилишларини бемаъни масалада шундай деган бўлардим: тобора кучайиб
дилетантизм “ҳаваскорлик”дан бошқа нарса эмас, дерди. бораётган бундай хатарларга қарши доимо сергак, огоҳ
Станиславский дилетантизмга ҳамиша нафрат билан ва ҳушёр бўлиб яшашимиз зарур. Бундай таҳдидларга
қарарди. Ҳақиқий актёр даставвал ролни узвий равишда қарши ҳар томонлама чуқур ўйланган, пухта илмий
қандай ижод қилиш зарурлигини ўрганмоғи керак асосда ташкил этилган, мунтазам ва узлуксиз равишда
[6.Б.115]. олиб бориладиган маънавий тарбия билан жавоб бериш
Адабий ўғрилик, плагиат – бировнинг асарини мумкин” [1.Б.115-116].
кўчириб, ўзиники қилиб олиш. Бундай ўғрилик муаллиф Ҳозирги вақтда тез суръатлар билан ўзгариб бораётган
ижозатисиз илмий, адабий, мусиқий ёки бадиий асарни давр, дунё бозорларида ноаниқлик, беқарорлик ва инқироз
ўз номидан тўла ёки қисман бостириб чиқаришдан, давом этаётгани, рақобат кучайиб, шафқатсиз тус олаётгани,
кашфиёт ёки ихтирочилик таклифларини ўзиники қилиб хомашё нархининг пасайиб бораётгани – бундай ҳолатлар
олишдан иборат. Айбдор ўз ҳаракатининг ижтимоий барчамиздан, аввало, раҳбарлик ва етакчи лавозимларда
хавфлилик даражасига қараб, фуқаролик ёки жиноий ўтирган шахслардан эскича қараш ва ёндашувлардан, иш
тартибда жавобгарликка тортилади, бинобарин ҳақиқий услубларидан бутунлай воз кечиб, янгича фикрлашни, ишни
муаллифнинг ҳуқуқи тикланади [7]. ташкил қилиш ва бошқарув тизимини замон талаблари
Замонавий ашула ва қўшиқчилик санъатида (мақомлар, даражасига кўтаришни тақозо этади.
катта ашула, аллалар, ўланлар, яллалар, лапарлар, Президентимиз Ш.Мирзиёевнинг 2017 йил 7
термалар, “бахшичилик”, “халфачилик” асарлари ва февралдаги ПФ-4947-сон фармони билан тасдиқланган
ҳ.к.)нинг баъзи ҳолатларда нотўғри ижровий талқини, 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини
асардаги сўзлар ва ижро йўлларининг бузилиб ижро ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича
Ҳаракатлар стратегияси ва “Халқ билан мулоқот ва
этилиши, халқ қўшиқларининг эстрада жанрларидаги
инсон манфаатлари йили” Давлат дастури мамлакатимиз
нотўғри талқини, ўзга муаллифнинг асаридан бесўроқ
тараққиёти, халқимиз фаровонлигини белгиловчи муҳим
фойдаланиш, ҳаттоки мазкур асарни ўз муаллифлигида
ҳужжат бўлди.
ижро қилиш, хорижий асарларни “ўзбекчалаштириш” каби
Мазкур Ҳаракатлар стратегияси мустақиллик йилларида
ҳолатлар учраб турибди. Бу ҳолат талабанинг касбий ва ҳар бир соҳада изчиллик билан олиб борилаётган
маънавий камолотига салбий таъсир кўрсатиб, мумтоз ва туб ислоҳотлар самарасини янада ошириш, давлат ва
халқ қўшиқларининг нотўғри талқини таъсирида уларнинг жамиятнинг ҳар томонлама ва жадал ривожланиши,
барқарорлигини таъминлай олмайди. мамлакатимизни модернизация қилиш ҳамда ҳаётнинг
Талаба шахсини шакллантиришга салбий таъсир барча соҳаларини либераллаштириш, шунингдек ҳар
кўрсатувчи омилларга қарши курашишда Ўзбекистон бир Ўзбекистон фуқаросининг маънавий оламини янада
Республикасининг Биринчи Президенти И.А.Каримов такомиллаштиришга хизмат қилмоқда.

Адабиётлар рўйхати
1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. -176 б.
2. Зиёмуҳаммадов Б. Педагогик маҳорат асослари. –Тошкент: Tib-kitob, 2009. -184 б.
3. Иброҳимов О. Шашмақом. // Мозийдан садо. 2015, -№ 1. -14-15 б.
4. Ишмуҳамедов Р.Ж., Абдуқодиров А.А., Пардаев А.Х. Тарбияда инновацион технологиялар. –Тошкент: Истеъдод, 2010.
141 б.
5. Рўзиева Д.И. Олий таълим муассасалари талабаларида миллий ифтихор туйғусини ривожлантиришнинг илмий-педагогик
асослари: Дис. пед. фан. док. – Тошкент; 2007. 274 б.
6. Сайфуллаев Б.С., Маматқосимов Ж.А. Актёрлик маҳорат. –Тошкент: Фан ва технология, 2012. 388 б.
7. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2005.
8. Шарипов Ш.С. Ўқувчилар касбий ижодкорлиги узвийлигини таъминлашнинг назарияси ва амалиёти: Дис. автореф. …
пед. фан. док. – Тошкент: ЎзДЖТУ, 2011. -46 б.
9. Юлдашев Х.А. Кичик мутахассислар тайёрлашда “Устоз-шогирд одоби” анъаналаридан фойдаланишнинг илмий-услубий
асослари (амалий безак санъати мисолида): Дис. … пед.фан.ном. (13.00.08) –Тошкент: ўрта махсус, касб-ҳунар таълими
тизими кадрлари малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш институти, 2006. -156 б.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 77


Венера ЮСУПОВА
и.о.доцента кафедры Искусств театра кукл
Адиля АБДЫШАЕВА
педагог кафедры Сценическая речь

ИННОВАЦИОННОЕ ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ
СОТРУДНИЧЕСТВО - ОБМЕН ОПЫТОМ
Аннотация. В данной статье говорится о результатах творческой поездки по повышению квалификации педагогов кафе-
дры «Сценической речи» Венеры Юсуповой и Адили Абдышаевой в Лондон, организованной British Council Uzbekistan. Авторы
сопоставляют некоторые аспекты учебного процесса в Лондонской Международной Школе Драмы Колледжа Театра и Пер-
форманса Роуз Бруфорд и в Государственном институте искусств и культуры Узбекистана, а также выносят некоторые
предложения по внедрению западного опыта в нашу педагогическую практику и работу института.
Ключевые слова: мастер-класс, голос, движение, актерское мастерство, театральное образование, Техника Александе-
ра, Колледж Театра и Перформанса Роуз Бруфорд
Annotation. This article talks about the outcomes of voice and performance оn professional development programme for Venera
Yusupova and Adilya Abdishaeva which was organized by the British Council Uzbekistan. The authors compare some aspects of
teaching and learning process at Rose Bruford College of Theatre & Performance in London and the State Institute of Arts and Culture
of Uzbekistan, as is well as makes some suggestions on the introduction of international experience in teaching practice at the State
Institute of Arts and Culture of Uzbekistan.
Keywords: workshop, voice, movement, acting skills, theatre education, Alexander’s Technique, College of Theater and Performance
Rose Bruford
Annotatsiya. Ushbu maqola Britaniya Kengashining O’zbekistondagi vakolatxonasi tomonidan tashkil etilgan «Sahna nutqi»
kafedrasi o’qituvchilari Venera Yusupova va Adilya Abdishayevaning malakasini oshirish bo’yicha bo’lgan ijodiy safar natijalari
haqida. Mualliflar Londondagi Rose Bruford Theatre & Permormance kolledji hamda О’zbekiston davlat san’at va madaniyat
institutidagi o’quv jarayonining ba’zi jihatlarini solishtirib, shuningdek, pedagogik amaliyotimiz va institut ishida xalqaro tajribani
joriy qilish bo’yicha ba’zi takliflar kiritadi.
Kalit so’zlar: mahorat darslari, ovoz, harakat, aktyorlik mahorati, teatr yo’nalishi ta’limi, Aleksander Texnikasi, Rose Bruford
Theatre and Performance kolledji

Начиная с 2015 года в рамках сотрудничества Фонда общества музыкантов Великобритании (ISM), Американской
развития культуры и искусства при Министерстве ассоциации тренеров по голосу и речи (VASTA).
культуры Узбекистана и Британского Совета в Узбекистане [1. https://www.gazeta.uz/ru/2017/12/20/theatre/]
Государственный институт искусств и культуры Узбекистана За 2 года эти специалисты четырежды посетили наш
довольно плодотворно сотрудничает с педагогами по институт с мастер-классами для студентов, педагогов
движению и голосу Ниф Доулинг и Джоном Такером из и профессиональных актеров. Состоялись показы
Великобритании. творческих работ, в том числе в рамках «I-Международного
Ниф Доулинг (Niamh Dowling) является директором Школы Шекспировского Фестиваля» студенты представляли отрывки
актерского мастерства при Колледже Театра и Перформанса из пьес Шекспира, а также его сонеты. В последние два
Роуз Бруфорд (Лондон). Долгое время работает в качестве приезда большое внимание было уделено преподавателям,
режиссера по пластике, обучает актерскому мастерству, которые сначала на себе апробировали предлагаемую
проводя семинары в странах Европы, Азии, Южной и методику, а затем под руководством английских коллег
Центральной Америки, а также в США и России. Является проводили занятия со студентами. А в декабре 2017 года 2
тренером по Технике Александера, обучалась на тренера педагога кафедры «Сценической речи» Государственного
по пластике у Моники Пагно в Париже, у Анн Богарт, Нэнси института искусств и культуры Узбекистана Венера Юсупова и
Топф и Евы Каргчаг в Нью-Йорке. Адиля Абдышаева были приглашены в Лондон на повышение
Джон Такер (John Tucker) – тренер по голосу, ведет квалификации.
частную студию актерского мастерства в Лондоне. Ведет В первый день состоялась встреча с директором Школы
занятия в Британско-американской академии драматического Драмы Колледжа Театра и Перформанса Роуз Бруфорд Ниф
искусства, Королевской академии драматического искусства, Доулинг и руководителем Школы дизайна, менеджмента и
(RADA), Лондонском центре драмы. Член Объединенного технических искусств Ником Хантом, которые ознакомили

78 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


нас с устройством Колледжа.
Огромный портрет К.С.Станиславского украшал фасад здания. В фойе же на
нас с картины приветливо смотрела женщина – Роуз Бруфорд – основательница
Колледжа.
Колледж был создан в 1950 году, его целью было не только обучение актерским
профессиям, но и воспитание педагогов, которые в будущем могли бы обучать
этим специальностям. Вопросу воспитания педагогических кадров в Колледже Роуз
Бруфорд уделяют серьезное внимание, так как понимают, что не все хорошие актеры
Директор Школы Драмы Колледжа Театра и
и режиссеры могут стать хорошими педагогами в театральных вузах. Педагогика Перформанса Роуз Бруфорд Ниф Доулинг
– это наука. Особенно, она не должна быть уязвимой в такой тонкой, эфемерной
сфере образования, как искусство театра. Не случайно во время мастер-классов
по голосу и движению в ГИИКУз специалисты из Великобритании Джон Такер и
Ниф Доулинг предоставили возможность педагогам нашего института проводить
занятия с нашими студентами по их методике под их наблюдением, во время чего
подсказывали, на что следует обратить внимание и как направлять студентов для
более продуктивной работы.
В Колледже имеется большая библиотека, где можно найти всю необходимую
литературу по профессии.
Большое значение уделяется личности студентов, поэтому в фойе выставляются Фасад Шекспировского театра «Глобус».

портфолио выпуск­ников, готовящих или играющих дип­лом­ные спектакли.


Стоит отметить, что помимо руководителя-мастера курса, студентам предоставлен
специалист-психолог, который помогает ребятам справиться с их личными
проблемами, которые, несомненно, влияют на их профессиональное развитие.
В распоряжении студентов имеется профессионально оборудованный
330-местный театр-в-раунде, на площадке которого студенты всех смежных
специальностей имеют возможность готовиться к дипломным спектаклям при полном
техническом оснащении. Так же есть 100-местный гибкий театр Barn, два театр-
студии черного ящика, просторные комнаты для репетиций, звукозаписывающие
студии, технические лаборатории, мастерские по дизайну и производству, учебные Портфолио выпускников

помещения с современным оборудованием.


Занятия ведутся с понедельника по пятницу с 09.00 до 18.00. После окончания
учебного дня студенты могут резервировать учебные помещения для индивидуальных
работ с 18.00 до 21.00.
Педагогический состав включает 50 основных педагогов и 300 приглашенных
специалистов. У каждого студента имеется так называемый «tutor», иначе говоря,
репетитор, который помогает учащемуся и курирует его работу.
В программе обучения имеются только предметы по специальности, причем, к
примеру, у драматургов есть и вокал, и пластика, и актерское мастерство, так же, как
и у актеров есть основы драматургии, менеджмента и т.д. Еще одной немаловажной
Презентация (показ) по пластике студентов
особенностью является то, что в постановке спектаклей участвуют студенты всех отделений «Искусство Американского театра» и
направлений со своими руководителями – звукорежиссеры, художники по свету, «Искусство драматургии»

художники по костюмам, дизайнеры, актеры и т.д. Все расходные материалы


на создание макетов, реквизита, декораций, костюмов и т.д. предоставляются
Колледжем, где все и остается.
На постановку дипломных спектаклей приглашаются профессиональные,
действующие режиссеры, в том числе из-за границы. Поэтому у студентов
появляется возможность попробовать себя у разных мастеров, и после окончания
иметь достаточно профессионального опыта. На показательные выступления
приглашаются агенты, которые могут выбрать студентов для дальнейшей совместной
работы.
Так же при Колледже Роуз Бруфорд есть Школа драмы для магистров под Рабочая аудитория художников

руководством режиссера Габриэля Гэвина.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 79


Туда могут поступить на учебу сроком на 1 или 2 года Мы были приятно удивлены, что английские ребята
только окончившие бакалавриат или уже профессиональные работали по той же концепции, по которой в нашем институте
актеры, режиссеры, сценаристы и другие специалисты, давно уже работает педагог кафедры «Сценического
желающие повысить свою квалификацию или же освоить движения» Ольга Останина. На ее уроках студенты так
смежную специальность. же создают целые пластические спектакли из отдельных
Тренер по пластике, речи и мастерству актера Магдалена импровизационных этюдов.
Коза проводила для магистров занятия по движению, которые Если вернуться к просмотренным студенческим показам,
включали в себя расслабление, парное взаимодействие и то среди них была и презентация по вокалу учащихся 1
заключительный анализ урока в кругу. курса отделения «Искусство Европейского театра». Что
Эта поездка была замечательна тем, что мы не только примечательно для этой работы, так это то, что здесь было
присутствовали на уроках, но и учились сами. ансамблевое исполнение с многоголосием в сочетании с
«Мы должны сами верить в то, чему учим наших детей». движением. То есть помимо индивидуальной работы над
Томас Вудро Вильсон голосами студентов, идет работа по воспитанию навыков
[2.https://socratify.net/quotes/tomas-vudro-vilson/139894] хорового исполнения. Это помогает ребятам научиться
С нами работал очень интересный педагог по движению и слышать друг друга и работать в команде.
Технике Александера Беатрис Памбертон. Также мы посмотрели спектакль «Последний смех»
Она начала занятие с привычного для нас расслабления, режиссера-постановщика А Де Кастро – знаменитой на весь
продолжила играми на внимание и в завершающей части мир клоунессы, приглашённой Колледжем специально для
поработала с нами над движением и пластикой. постановки дипломного спектакля.
Что примечательно, в Колледже Роуз Бруфорд уделяют В работе принимали участие студенты 3 курсов отделений
большое внимание подготовке тела к звучанию, и в «Искусство Европейского театра», «Креативный световой
обязательном порядке урокам по речи и голосу предшествует дизайн», «Звуковой дизайн», «Сценический менеджмент». О
урок по движению. Перед занятиями вокалом и актерским чем говорит такой перечень участников? А это говорит о том,
мастерством студентам также проводят разминку тела. что студенты всех смежных театральных профессий сходятся
В нашем институте тоже существует практика соединения в работе над одним спектаклем. Студенты-художники по
речи, актерского мастерства и пластики, что дало жизнь свету под руководством своего мастера ставят свет, будущие
таким студенческим работам, как «Язык птиц» и «Фархад и звукорежиссеры отвечают за звук, художники по костюмам,
Ширин» А.Навои, «Ромео и Джульетта» У. Шекспира, «Граф декорациям, реквизиту изготавливают все необходимое
Нулин» А.Пушкина, а также родился цикл мероприятий, в мастерских Колледжа. И все это делается ради «его
посвященных Дню Памяти и Почестей «Память сердца», в величества» спектакля.
которых ежегодно принимают участие нескольких курсов В нашем институте тоже есть кафедра, где готовят
различных специальностей (педагоги О.Останина, В.Юсупова) звукорежиссеров. И студенты этого отделения также
В течение недели пребывания в Колледже Роуз Бруфорд участвовали в некоторых спектаклях актерских курсов.
нам удалось увидеть и отчетные студенческие работы. Но хотелось бы более тесного сотрудничества и, конечно,
Первая работа – презентация (показ) по пластике студентов участия их руководителей в общей работе.
отделений «Искусство Американского театра» и «Искусство Следующий спектакль «Кто заслуживает величия» с тем
драматургии». На одной площадке бок о бок работали те, кто же перечнем постановочной труппы был интересен тем,
написал сценарий к этому показу и те, кто должен по роду что он родился из студенческих импровизаций и говорил
своей деятельности его воплощать. Это уникальный опыт для о проблемах, которые беспокоят современного молодого
драматургов проверить на себе, как претворяется их замысел, человека, в частности, о проблеме терроризма. А собрал все
который можно получить только в стенах Школы, ведь навряд в единую композицию так же приглашенный из-за границы
ли им удастся это сделать на профессиональной сцене. режиссер Н.Легард.
Было бы очень полезно перенять подобную практику Важно отметить, что дипломные спектакли система­
и организовывать совместную работу драматургов, тически играются на учебных площадках на зрителя. Это
театроведов, актеров и режиссеров, что помогло бы дает возможность студентам приобрести творческий опыт
студентам неактерского направления глубже понимать уже в стенах Школы под неусыпным вниманием опытных
природу актерского творчества, изнутри изучать искусство педагогов.
театра, его специфику. Ведь мы очень часто сталкиваемся Хотелось бы, чтоб и в нашем институте дипломные
с тем, что молодые драматурги–студенты предлагают свои спектакли были не просто «сданы» на сцене Учебного театра,
пьесы для постановки, к примеру, в театре кукол, а сами ни но и проигрывались периодически на зрителя. Ведь продавая
разу не посетили такой театр, не знают его особенностей и билеты, институт мог бы иметь деньги, которые могли бы
понятия не имеют, как это будет выглядеть в театре кукол. быть использованы на изготовление костюмов и декораций,

80 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


а студенты учились бы развивать, углублять свои роли и учатся сотворчеству в команде, работают с профессионалами
спектакль в целом. Ведь недаром говорится, что на первые и приглашаемыми специалистами узкого направления,
10 премьерных спектаклей приходит главный режиссер – оттачивают свое мастерство не только на уроках, но и в
зритель. часы самостоятельной работы в специализированных
Во время нашего пребывания в Лондоне у нас была помещениях. Отсюда и высокий уровень профессионализма
возможность побывать на занятиях специалиста по в театре. Причем труппа при театре не постоянная, а
постановке голоса Джона Такера не в привычной для нас состоящая из приглашенных членов команды. Такая же
учебной аудитории, а в частной студии и у него дома, где «политика» касается и других театров в Лондоне, в том числе
он давал индивидуальные уроки совершенно разным и знаменитого Шекспировского театра «Глобус».
по уровню профессионализма людям. Так, он помогал Труппа театра «Глобус» формируется ежегодно, и
молодой актрисе – звезде английских сериалов приобрести исполняет репертуар с апреля по октябрь, играя как
американский акцент, так как ее агент хотел рекомендовать ее произведения Шекспира, так и новые пьесы современных
американскому телевидению. Также мы стали свидетелями, авторов. В театре имеется 3 сценических площадок, в
как оперный певец, повредивший голосовые связки во время том числе и пространство, где проходят занятия. Вообще,
болезни, посредством упражнений значительно улучшил что примечательно для наших западных коллег, они не
свой голос. А актриса театра и кино, работавшая, как прекращают учиться и повышать свой профессиональный
девочка-подросток и желающая перейти в амплуа «молодой уровень, как в стенах образовательных учреждений, так и в
женщины», приобрела прелестные «грудные нотки» и в театрах, и на частных занятиях.
этом регистре сыграла целую сцену, в которой возвращала Таким образом, окунувшись в лондонскую Школу
к жизни умирающего любимого. Мы видели, как молодой подготовки специалистов театрального искусства и увидев
парень, работник суши-бара, планирующий поступить в результаты этой работы на профессиональных театральных
Школу Драмы, из «зажатого мальчишки», путем упражнений площадках, мы сформулировали некоторые предложения
на расслабление, – которые уже хорошо усвоены нашими по совершенствованию системы образования и принципов
педагогами, посредством мастер-классов Джона Такера, воспитания актеров и режиссеров в Государственном
приобрёл уверенность в движениях и металл в голосе… институте искусств и культуры Узбекистана:
Надо отдать должное, что все обучаемые были изначально • Составлять расписание так, чтоб творческие предметы
талантливыми людьми и имели огромное желание научиться были в разные дни с общеобразовательными.
тому, ради чего они пришли к этому мастеру. Поэтому еще раз • Адаптировать общеобразовательные предметы под
хочется подчеркнуть, что мастерство педагога плюс желание специальность обучаемых.
и одаренность ученика всегда дают хорошие результаты. • Организовать возможность резервирования учебных
«Научиться можно только тому, что любишь». помещений с необходимой аппаратурой для работы
Иоганн Вольфганг Гёте. [3. http://greatwords.org/au- студентов над индивидуальными проектами.
thors/659/] • Приглашать профессиональных специалистов для
Нам посчастливилось посетить и профессиональный постановки спектаклей
театр «ALMEIDA», который является одним из лучших • Объединять курсы учащихся для работы над одной
частных драматических театров Лондона. постановкой – звукорежиссеры, художники по свету и т.д. с
В спектакле «Пограничная зона» режиссера Ричарда преподавателями (приглашенными или основными).
Джонса по пьесе Уошбёрна, были использованы различные • Организовать систему обеспечения институтом
средства выразительности – маски, куклы, трансформации необходимого материала для студенческих работ – кукол,
сценического пространства, современные световые костюмов, декораций, реквизитов и т.д.
эффекты. Актеры мастерски владели речью, телом, • Сделать Учебный театр постоянно действующим и с
исполняли «в живую» вокальные партии. Чувствовалось платным входом для зрителей.
талантливое сотворчество всех членов постановочной труппы • Приглашать руководителей театров на просмотры
– режиссера, художника, хореографа, блестящего актерского дипломных спектаклей для отбора студентов для
состава, что, несомненно, является плодом высокого уровня дальнейшего трудоустройства.
подготовки в образовательных учреждениях. Ведь, как Будем надеяться, что эта поездка даст свои плоды не
говорилось выше, учащиеся еще со «студенческой скамьи» только для нас, но и для института в целом.
Использованные ресурсы
1. https://www.bruford.ac.uk/
2. https://www.gazeta.uz/ru/2017/12/20/theatre/
3. https://socratify.net/quotes/tomas-vudro-vilson/139894
4. http://greatwords.org/authors/659/

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 81


Ёш тадқиқотчи
Достонбек РАҲМАТУЛЛАЕВ
“Санъат назарияси ва тарихи” мутахассислиги
1-боқсич магистранти

ЎЗБЕК КИНОСИДА МИЛЛИЙ МАЪНАВИЯТИМИЗ


ТАМОЙИЛЛАРИ
(“Йўл бўлсин” ва “Чашма” фильмлари мисолида)
Аннотация. Мазкур мақолада “Ўзбеккино” МА томонидан яратилган бадиий фильмларнинг таҳлили, шунингдек, миллий
маънавиятимизга таъсири борасида сўз юритилади.
Калит сўзлар: фильм, менталитет, кадр, характер, услуб, лейтмотив, образ, ғоявийлик, профессионал даража, кучли
позиция, темперамент.
Аннотация. В данной статье ведется речь о фильмах, созданных на Национальном агентстве “Узбеккино”, а также их
влияние на национальную духовность.
Ключевые слова: фильм, менталитет, кадры, характер, стиль, лейтмотив, образ, идеологический, профессиональный
уровень, сильная позиция, темперамент.
Annotation. This article discusses the analysis of the films created by the NСA “Uzbekkino”, as well as their impact to national
spirituality.
Key words: film, mentality, cadres, character, style, leitmotiv, image, ideological, professional level, strong position, temperament.

Миллийлик том маънода инсон маънавияти, тафаккури барча сиру сеҳрини, таъсирчанлик қудратини ўзида
билан чамбарчас боғлиқ тарихий жараённинг ҳаётий намоён қилади” [1. Б. 170]. 2006 йили “Ўзбеккино” Миллий
инъикоси ҳисобланади. Шаклланган миллий маънавият агентлиги буюртмаси асосида яратилган “Йўл бўлсин”
инсоннинг яшаш тарзида, турмуш кечинмаларида ва номли фильмда биз тилга олаётган ижодий кашфиётни
албатта ижодий фаолиятларида ўз аксини топади. кўриш мумкин. Постановкачи режиссёр Қамара Камолова
Мустақиллик даври халқимизга миллий ўзликни англаш, фильмга тамомила миллий руҳда ёндашган. Асар
асрий анъаналарни тиклаш имкониятини берди. лейтмотивини ташкил этувчи ўзбек қизининг иффати, ор-
Шу ўринда ўзбек кино санъатида ҳам миллий номусининг бутунлиги тасвирлаб берилган. Режиссёрнинг
маданиятимиз, чин маънодаги ўзбекона менталитет мураккаб ечимларга хос ушбу картинасида маҳоратли
тасвирланган фильмлар яратила бошланди. Албатта актёрлар ансамблининг ютуғи мавжуд. Бош ролларда
бу жараён кино ижодкорлари олдига улкан талаблар Зарина Низомиддинова, Азиз Раметов ҳамда Муҳаммадисо
қўяди. Техника шиддатли ривожланаётган даврда соф Абдулхаировлар ҳақиқий ўзбеклар қиёфасини яратишган.
ўзбекона кино асар яратиш учун ижодкорларнинг миллий Муҳаббат ролидаги ёшгина қизнинг беғубор хаёллари, қора
маънавияти ҳам шаклланган бўлиши, халқона дунёқараш, кўзлар ичидаги сирли нигоҳи, ўзи билиб-билмай ширин
маънавий-эстетик тарбияга эга бўлиши муҳимдир. туйғуга алданиб, қимматли иффатини йўқотгандаги исёни
Бунинг устига ғоявийлик жиҳатдан миллий маънавиятни – булар ҳаётнинг зарбали синовларини эслатади. Азиз
акс эттира оладиган асарларга ҳам эҳтиёж ниҳоятда Раметовнинг бир қарашда салбий характерда бўлмаган
катта. Шу ўринда профессор Норбой Худойбергановнинг қаҳрамони, ҳиссиётга алданиб катта хато қилиб қўйишдаги
фикрларини таъкидлаш жоиз: “Ҳаётдаги “оқу- ўзи англаб етмаган ҳолатлари ажойиб талқинда берилган.
қора”ларнинг қандай одамларнинг қандай характерида Сценарий муаллифи Шомирзо Турдимов
намоён бўлишини таъсирчан манзаралар орқали кинодраматургия қонуниятларини ўзлаштирган ҳолда
гавдалантириб, замон ва давр ҳақиқатининг кўпчиликка асар динамикасига ҳам халқона босиқлик жо этган,
кўринмайдиган, сезилмайдиган қирралари, жиҳатларини темпераментнинг аста-секинлик билан одимловчи ҳаракат
ўзида мужассамлаштирадиган баркамол образларга асносида фабулани ривожлантирган. Ўткинчи ҳисларга
сингдирилган, “едирилган” фикрлар, хулосалар бадиий алданиб, тузалмас хатога йўл қўйган Муҳаббат охир-
салмоқ касб этса, ақлу ҳушимизга, онгу тафаккуримизга, оқибат ёши катта эркакка тортиқ қилинганлиги, бутун
юрагимизга таъсир ўтказадиган ғоявийлик юзага чиқади. қишлоқ унинг устидан кулганлиги, қўғирчоқ мотивларини
Ғоявийлик бадиийлик билан қўшилиб, сўз санъатининг ўз ўрнида ишлатилганлиги фильм ғоясига хизмат қилади.

82 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Д.Рахматуллаев. Замонавий ўзбек фильмларида миллий
маънавиятимиз тамойиллари (“Йўл бўлсин” ва “Чашма“ фильмлари мисолида)
Фильмни “Йўл бўлсин” дея номланишида ҳам умр – бир Режиссёр Қамара Камолованинг “Йўл бўлсин” фильми
йўл, инсон бу йўлда доим ҳаракатда бўлиб тўхтамаслиги ижтимоий воқеликда яшаётган қизнинг қисматини
зарурлиги уқтирилган. Картинада миллий руҳни берувчи кўрсатади.
мусиқалар ўзгача жозиба билан янграб туради. Кино Ҳозирда профессионал ўзбек кино ижодкорлардан
композитор Мустафо Бафоевнинг ижодий ёндашуви, бири Ёлқин Тўйчиев ҳам тажрибали, маҳоратли ижодкор
кучли позицияси сержило оҳанглар яратилганлиги билан сифатида ижод майдонига чиқмоқда. Унинг халқаро
ўлчанади. Кадрлар ортига яширинган найнинг сеҳрли кинофестивалларда муносиб тақдирланган, 2006 йили
куйи, миллий ашулаларнинг соф талқини инсон руҳиятини суратга олинган “Чашма” фильми эътиборга тушди.
аллалайди. Киношунос Х. Абулқосимова: “Фильмдаги Сценарий муаллифи ҳамда постановкачи режиссёр
мусиқа тасвир билан ўзаро мураккаб муносабатга Ёлқин Тўйчиевнинг “Чашма” номли фильмида миллий
киришади. Бу жараённинг асл мақсадидаги уйғунлашувга маънавиятимиз ва маданиятимиз аксини кўриш мумкин.
эришилса, демак постановкачи режиссёр ўз ниятларидан Бош қаҳрамон Орзубиби орзулари оппоқ, покиза қалбида
бирига эришган, мусиқа ўз вазифасини аъло даражада ибо-ҳаё тўлган қиз. Соф мазмундаги миллий сифатга
бажарган, фильм драматургиясининг умумий тузилишига йўғрилган исм остида бир қишлоқда ўсиб, улғайгач
ижобий таъсир этган бўлади. Чунки тасвир билан уйғун чет элда ўқиб келган, янги ташрифидаёқ Ватанидаги
ҳолда бирлашган мусиқа фильм мазмуни ва образларини инсонларнинг турфа дардлари ва ҳасратларига шерик
чуқурлаштиради”, [2. Б. 28] дея фикр билдирганди. бўлган соҳиба портрети актриса Нигора Каримбоева
Миллий куйларга ишланган халқона рақслар, айниқса, талқинида тасвирланган. Қаҳрамоннинг камтар қиёфаси,
Муҳаббатнинг шодонликдан ҳовлисида ўйнаган нозик характеридаги босиқлик, бу дунёнинг синовларига жиддий
рақсида содда ўзбек қизининг характери гавдалантирилган. муносабат билдириши, кутилаётган никоҳ остонасидаги
Халқимизнинг миллий урф-одатлари сирасига кирувчи кокил ҳаяжонлари нафис ижросини топган. Фильмда рассом
тўйининг тасвирлари, қурбонлик ўтказилаётган муҳит ва ана маҳорати ёрқин кўзга ташланади. Қишлоқ манзараларида
шу кадрлардаги дутор куйининг уйғунлашуви кўрсатилган. дўппи кийган ўзбек эркакларини кўрасиз. Орзунинг уйида
Рассом Аҳмад Бобоев, либослар бўйича рассом илинган чиройли адраслар, турмушга чиқиш олдидан
Элмира Ибрагимованинг ижодий потенциали яққол миллий менталитетимизга хос бўлган келин сепининг
сезилади. Персонажлар либосларининг миллий услубдаги йиғилиши кўрсатилади. Қишлоқ одамларининг “Эътиқод
бичимлари, асар қаҳрамонларининг ҳолатга монанд ҳосиласи” [4. Б.384] сифатидаги ҳаётий яратиқлари
кийинганлиги улар яшаётган давр руҳиятини акс эттиради. фильмдаги деталларда бадиий талқинини топган. Катта
Ошиқлар учрашувидаги эҳтиросга бой саҳналар, бедана ҳаётга одимлаётган қизнинг қалбидаги туғёнлари худди
овлаш жараёнидаги ҳаётий динамикалар қоришуви, қиз адраслар каби нафис эканлигига ишора берилмоқда.
қисматининг тушда акс этиш лавҳалари ниҳоятда нозик Кинофильмнинг тугун қисмидаги Орзуга онаси томонидан
топилмалар бўлган. берилган топшириқлар асар фабуласи учун пойқадам
Овоз режиссёри Малик Абдураҳмоновнинг ҳам ўзига хос бўлса, фалсафий жиҳатдан бу катта ҳаётга кириб бораётган
услуби кино тили билан уйғунлашиб, бадиий яхлитликка нозик кўнгилли қиз учун оналик бурчини ўталиши, бахт
хизмат қилади. Қаҳрамон қизнинг кечинмалари, тўйидаги остонасига узатилаётган келинга берилаётган насиҳат
ёр-ёр садосининг маҳзунли жаранги, фильм якунидаги ва дуолар сифатида ифодаланади. Орзу онаси ният
йўлда вагонга чиқариб номаълум манзил томон олиб кетиш қилган чашма сари боргунича йўлида учрайдиган турфа
тасвирларида ҳолат эмоциялари мусиқий сайқалларда акс воқеалар ҳақиқий умрнинг рангин бўёқлардаги тасвири
этган. Узун йўлнинг тасвири – бу умрнинг узунлиги ва саналади. Хонадонидаги молини базўр сотиб, уйидаги
бардавомлигини англатувчи рамзларни ичига яширган. тандирларини синдирмоқчи бўлган Фарҳод Абдуллаев
Ўзбек халқининг соф миллий қадрияти бўлмиш тўй ижросидаги персонаж ҳам ўзбекона характер яратган.
тантанасининг сержило саҳналари томошабинни халқона Тандирлар – бу тақдирлар, фарзандлар, уларнинг ҳар
фикрлашга ундайди. бири уста учун қадрли эканлиги очиб берилган. Биргина
Оператор Рифкат Ибрагимов ҳар бир тасвир устида шу персонажнинг лейтмотивидан “Мол аччиғи – жон
маҳорат билан ишлаб, соф миллий фильм яратганлигига аччиғи”, “Эр-хотиннинг уриши – дока-рўмол қуриши”,
амин бўласиз. “Йўл бўлсин” картинаси чин маънода “Фарзандинг-дилбандинг” сингари миллатимизга хос
миллий маънавиятимиз акс этган бебаҳо дурдона бўлган нақлларни илғаш мумкин. Қишлоқ милициясининг
асарлар сирасига киради. Адабиётшунос олим Ш. Ризаев: абгор турмуши, севиб-севилолмаган қисмати олдидаги
“Ижтимоий воқелик бугун бизга тамомила янги дунёқараш, ожиз “мен”и нозик сайқалланган. Хотини девор ортида
янгича муносабатлар, инсонлик – шахслик рутбасининг тобут билан видолашуви, оёқ остидаги саноқсиз
янгиланган мезонларини таклиф қиляпти” [3. Б. 251] дея хазонларнинг сочилувида етим қолган муҳаббатнинг азаси
бугунги давр санъат тараққиётига муносабат билдиради. мавжуд. Инсон қалбининг, айниқса аёл қалбининг бениҳоя

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 83


Ёш тадқиқотчи
нозик торлари, руҳининг инжиқ хилқатлари синовли ўша жуфти ҳалоли энг вафодор ёр бўлиши, бошқаларнинг
турмушга қасд қилаётгандек ўксиб йиғлай бошлайди. бегона муносабатидан асраши англашилган. Фильм
“Вақт ва замондошларга ҳамиша ҳам тўлдирувчи чизги, сўнггида Орзу беадоқ поёнликка олис термилади, адрас
буюклар ҳайкали турадиган супага ғишт бўлишдай аянчли рўмолча ортида оппоқ қўзисини излаётган қишлоқ
вазифа берилавермайди, аксинча, кейинги йилларда улар ўспирини кўринади.
сезиларли даражада олға силжиб, нафақат буюк шахсни Санъат қонунларига кўра бу кадрларда нур борлиги,
бироз четга сурди, балки уни тўлароқ тушуниш имконини томошабинни яхшиликка даъват этиш, умидбахш этиш
ҳам яратди”, деган эди олим А. Веселовский [5.Б.111]. сингари мақсадлар муштараклиги акс эттирилган. Ушбу
Ҳақиқатан, ушбу фильмда оддий инсонларнинг буюклиги яратиқда ҳам миллий маънавиятимизнинг турфа шакллари,
эмас, балки уларнинг қалбини тушуниш моҳияти биринчи рангин тасвирлари, ўзбекона характерларнинг ҳаётий
ўринга қўйилмоқда. чизгилари маҳорат билан кино асарга кўчирилган. Олим
Орзубиби манзилида давом этаркан, катта ҳаётда Қозоқбой Йўлдош таърифлаганидек: “Драма асарлари
ўзи учратаётган инсонларникидек турфа синовларни таҳлилида асосий эътибор қаҳрамоннинг сажиясини очишга
бошидан кечириши мумкинлиги уқтирилади. Доктор қаратилиши лозим” [6. Б. 294]. “Чашма” картинасининг
воқеасидаги қизларнинг қиёфалари, ўзбек отасининг муҳокамасида ҳам бош қаҳрамон Орзубиби тасвирида бутун
ўғил кўролмаганидаги ички исёни том маънода асрий фильмни таҳлил қилишга уриндик. Ҳақиқатан, профессионал
миллатнинг дардини ифодалайди. Вокзалда учратиб қолиб, даражада яратилган драматик асарларда бош қаҳрамон
бойвачча аёлнинг уйидаги ташрифида ҳаётдан зериккан, қиёфаси образ даражасига кўтарилади. Актриса Нигора
ортиқча дабдабадан тўйиб кетган аёлнинг аламга тўлган Каримбоева ижросидаги Орзубиби ҳам гўзал образга айланиб,
рақсини режиссёр фильмнинг кульминацион нуқталарига ўзбек киносининг такрорланмас хазинасидан жой олди.
жойлаштирган. Хулоса қилиб айтганда, замонавий ўзбек киносида
Картинада фойдаланилган Ўзбекистонда хизмат миллий маънавиятимиз акс эттирилган яна кўплаб
кўрсатган артист Севара Назархон ижросидаги миллий фильмлар суратга олинган. “Илова”, “Ўтов”, “Сув ёқалаб”,
қўшиқ куйлари томошабин руҳини ўзбекона турмушга “Дилхирож”, “Эркак”, “Шабнам” сингари картиналар
яқинлаштиради, қаҳрамон ҳаёти билан бутунлай қоришиб шулар жумласидан, уларда ҳам ўзига хос миллий қарашлар
кетишга ундайди. ифодасини кўриш мумкин. Олим Ш. Давроннинг “Ҳар
Орзубибининг холаси уйидаги ҳолатлар, қўлларига бир асар воқеалари минг йиллар давомида шаклланган
хино қўйиши, адрасларнинг ҳилпираб рангин манзара маданият, ахлоқ-одоб муҳитида, бирон макон ёки муайян
кашф этишида қишлоқ одамларининг тасвири ёритилган. ҳудудда рўй беради”, [7.Б.116] деган фикрида чуқур
Елвизак шамолдаги кадрларда қиз қалбининг ўша маъно бор. Кинорежиссёрлар Қамара Камолова ҳамда
шамоллардек тинимсиз елаётган инжа хаёлларини Ёлқин Тўйчиевларнинг миллий қадриятларимиз ва урф-
бутун борлиққа таралаётгани кўринади. Финалдаги одатларимизга ўзига хос қарашларини фильмлари
Чашма саҳнаси, йўл бўйи “Йиғладингми?” дея берилган мазмунида кўрамиз. “Йўл бўлсин” кино картинасида
саволларга жавобан Орзунинг сув бўйидан тўйиб-тўйиб воқелик тасвирлари мусиқа оҳангларига яширинган бўлса,
йиғлаши, йўлдан орттирган ортиқча нағмаларини ўша “Чашма” фильмида эса инсонлар тақдири чизиғига,
чашма сувига улоқтириши ҳам энди ортида қолаётган ҳаётий ҳодисалар ортидаги фалсафийликка яширинган.
ҳаётидаги ҳасратларни англатади. Икки фильмнинг ҳам миллий маънавиятимизни акс
Ҳар бир ўзбек қизи катта турмушга чиқаётиб Чашма эттирган тамойиллари, кино услублари долзарб бўлиб
сувидек покизаланиши, иффати ва ҳаёси сингари бебаҳо қолади.
бойлигини асраб-авайлаб ҳалол муҳаббатга инъом этиши Зеро, тараққий этаётган шиддатли даврда миллий
фильм моҳиятига сингдирилган. Қаҳрамон кўкси тўлиб кино асарлар яратиш фурсати кино ижодкорларга,
йиғлаётган пайтдаги севикли ёрининг қўнғироғи, биргина бундай фильмларни томоша қилиш бахти эса ҳақиқий
овунчоқ майин сўзлари уни овутганлиги келажакда у учун мухлисларга насиб этсин.

Адабиётлар рўйхати
1. Худойберганов Н. Ўзбек адабий танқиди. –Тошкент: Турон-Иқбол, 2011. -170 б.
2. Абулқосимова Х. Кино санъати асослари. –Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2009. -28 б.
3. Ризаев Ш. Изтироб санъати. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. -251б.
4. Шарафиддинов О. Жаҳон адиблари адабиёт ҳақида. –Тошкент: Маънавият, 2010. -384 б.
5. Веселовский А. Тарихий поэтика. // Жаҳон адабиёти. 2016. -111 б.
6. Йўлдош Қ., Йўлдош М. Бадиий таҳлил асослари. –Тошкент: Камалак, 2016. -294 б.
7. Даврон Ш. Четдаги кишининг мулоҳазалари // Шарқ юлдузи. 2016. -№11. -116 б.

84 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Хуршида ФАЙЗУЛЛАЕВА
ЎзДСМИ Таҳририят ва нашриёт
бўлими муҳаррири

МАДАНИЯТ ВА САНЪАТ МУАССАСАЛАРИ


ФАОЛИЯТИНИ САМАРАЛИ БОШҚАРИШДА
ИҚТИСОДИЙ ОМИЛЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШ МАСАЛАЛАРИ
Аннотация. Ушбу мақолада маданият ва санъат муассасалари фаолиятини самарали бошқаришда иқтисодий омиллар-
дан фойдаланишнинг энг муҳим усуллари, келажакдаги меъёрий ёки мақбул ҳолатлари, уларга эришиш ва бу борадаги режа-
ларни рўёбга чиқаришнинг муқобил йўллари очиб берилди.
Аннотация. В данной статье ведеться речь о самых важных способах использования экономических стредств эффек-
тивного управления деятельностью учреждений культуры и искусства, рассматриваются альтернативные осуществления
планов в этой области, выполнения намеченных целей.
Annotation. The present article touches upon the most important methods of using the economical sources in effective management
of art and culture institutions work and also it makes out alternative ways of realizing the plans in the given sphere, carrying out market
aims.
Калит сўзлар: маданият, санъат, муассаса, фаолият, бошқарув, иқтисод, хизмат, маънавият, истиқбол, бозор, маблағ.
Ключевые слова: культура, искусство, учреждения, деятельность, управление, экономика, служба, духовность, будущее,
рынок, средство,
Кey words: culture, art, institution, activity, management, economy, service, spirituality, future, market, means.

Маданият ва санъат муассалари фаолиятини самарали Шунинг учун улар маданият ходимларининг моддий
бошқаришда иқтисодий омиллардан фойдаланишни манфаатдорлигини қондиришни, шу билан бирга,
жорий этиш Ўзбекистон Республикасининг бозор маданият ва санъат муассасалари моддий-техник базасини
муносабатларига ўтиш мақсадидан, концепциясидан келиб мустаҳкамлаш, уларнинг тармоқларини кенгайтириш,
чиқади. Республикамиз Биринчи Президенти И.А.Каримов ижтимоий-тарбиявий фаолиятини такомиллаштириш,
кўрсатганидек, “маънавият ва иқтисод бир-бирини инкор маданият ва санъат соҳасини моносубъект моделидан
этмайди, балки бир-бирини қувватлаб, ўзаро таъсирланиб, полисубъект моделида ривожлантиришни назарда тутади.
ривожланиб боради. Миллий камолат йўли мана шу”[8]. Иқтисодий бошқариш усуллари (хўжалик ҳисоби)
Иқтисодий бошқариш ёки, С.Н.Булгаков ибораси билан бир қарашда маданий хизмат кўрсатиш (маркетинг)нинг
айтганда, “хўжалик юргизиш фалсафаси”[1.Б.3] нафақат айнан ўзидек кўринади. Аслида ундай эмас. Маркетинг
“табиатни инсондаги ва инсонни табиатдаги”[2.Б.3] муассасалар фаолиятини аҳолининг аниқ эҳтиёжларини
ўрни ҳақидаги масала, шу билан бирга инсонни жамият қондиришга йўналтириш, хўжалик юритиш фалсафаси
ва маданиятдаги ҳамда жамият ва маданиятни инсон ҳисобланади [3.Б.30]. У пуллик ҳам, бепул ҳам бўлиши
ҳаётидаги ўрни масаласидир. Айниқса, иқтисодий мумкин [7.Б.30]. Иқтисодий бошқариш усуллари
муносабатлар жамият ва инсон ҳаётида яшаш ва хўжаликнинг у ёки бу йўналишини иқтисодий қонунларга
ривожланиш омилига айланаётган ҳозирги пайтда уларни мувофиқ ташкил қилишга қаратилади. Унинг диққат
илмий таҳлил қилишдан маданият ва санъат соҳаси ҳам марказида иқтисодий қонунларни, иқтисодий таъсир
чеккада туролмайди. воситаларини маданият ва санъат муассасаларига жорий
Иқтисодий бошқариш усуллари кишиларнинг этиш, уларнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш,
маданий хизмат турларига, ижодий хислатларини тармоқларини кенгайтириш, мутахассисларнинг моддий
ривожлантиришга, дам олиш ва ҳордиқ чиқаришга қизиқишларини қондириш орқали маданият ва санъат
бўлган эҳтиёжларини қондириш орқали уларда ижтимоий муассасалари фаолиятини самарали бошқаришни
фойдали фазилатларни шакллантириш воситасидир. такомиллаштириш туради. Иқтисодий бошқариш

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 85


Ёш тадқиқотчи
усулларида эътибор маданият ходимларига, маданий тушган даромадлар ҳисобига қилинади. Хитой маданият
хизмат кўрсатишда эса аҳолига, унинг эҳтиёжларига ва санъат муассасалари ранг-баранг фаолият билан
йўналтирилади [9.Б.12]. шуғулланувчи маданият ва санъат корхонасини эслатади.
Махсус адабиётларда хўжалик ҳисоби режали хўжалик Унда ҳаваскорлик уюшмалари ва кутубхоналаридан тортиб
юритишнинг бир усули деб аталади. Сарфланган то шахсий дўкон, ресторан, меҳмонхона, пойафзал ва
харажатларни қоплаш ва фойда олиш, муассасанинг тикув фабрикалари, ҳатто спиртли ичимликлар тайёрлаш
хўжалик юритишдаги мустақиллиги унинг ишлаб корхоналаригача бор. Беш-етти қаватли ранг-баранг
чиқариш (хизмат кўрсатиш) натижаларини яхшилашдан корхона ва бирлашмаларни бор-йўғи олти-етти киши
манфаатдорлиги, меҳнат натижалари учун меҳнат бошқаради, холос. Ҳаваскорлик уюшмаларидан ташқари
жамоасининг моддий жавобгарлиги ва пул хўжалик барча бирлашмалар ўзини-ўзи маблағ билан таъминлаш
фаолиятини назорат қилниши хўжалик ҳисобининг асосий асосида ишлайди. Ушбу бирлашмалардан олинадиган
белгиларидир. давлат солиғи маданият ёки санъат муассасаси ҳисобига
Хўжалик ҳисобининг ўзига хос хусусиятлари тушади ва у бу маблағларни истаган соҳага сарфлайди.
қуйидагилардан иборат: Худди шунингдек, Хитойда истаган киши ёки оила
Биринчидан, маданият ва санъат муассасалари маҳаллий ҳокимият билан шартнома тузган ҳолда шахсий
олдингидек алоҳида моддалар бўйича эмас, балки доимий кутубхона, оиласида, уйида тўгараклар, ижодий уюшмалар
тарзда маблағ билан таъминланади. Бу маблағларни ва дам олиш ўчоқлари очиши мумкин [5.Б.21-24].
қайси заруратларга (моддаларга) сарфлашни меҳнат АҚШда давлат бюджетида ишловчи маданият ва санъат
жамоасининг ўзи ҳал қилади. муассасалари йўқ. Улар асосан ўқув юртлари, корхоналар
Иккинчидан, маҳаллий ҳокимиятлар қошида давлат ва жамоат ташкилотлари қошида ихтиёрий уюшмалар
бюджетидан маданият ва санъат фондлари ташкил тарзида ташкил этилади. Улар учун зарур бўлган
этилади. маблағларни уюшма аъзолари йиғади. Худди шунингдек,
Ушбу фондларга маблағ ҳудудда яшовчи аҳоли сонидан Голландия, Шотландия, Германия, Япония ва Туркияда ҳам
келиб чиқиб белгиланади. Бу маблағлар маҳаллий давлат маданият ва санъат муассасалари учрамайди. Аммо
ҳокимиятлар томонидан маданият муассасаларига ўтказиладиган маданий-оммавий тадбирлар, ҳаваскорлик
бериладиган ижтимоий-ижодий буюртмаларни уюшмаларининг чиқишлари маҳаллий ҳокимият, санъат
бажаришга, у ёки бу оммавий-бадиий тадбирлар бўйича махсус фондлар орқали қўллаб-қувватланади.
ўтказишга, маданият ва санаът муассасаларининг хўжалик Масалан, Шотландияда ҳаваскорларга халқ анъанавий
фаолиятини яхшилашга сарфланади. санъати билан шуғулланувчиларга махсус санъат фонди
Учинчидан, маданият ва санъат муассасалари аҳолига ёрдам кўрсатади [4.Б.21-22].
пуллик хизматлар кўрсатишдан тушган маблағларни ўз Яна шуни ҳам аниқ ишонч билан айта оламизки,
заруратларига ишлатади, турли идоралар ва ташкилотлар келгусида юқори савиядаги маркетинг усулида ишловчи
билан меҳнат шартномалари тузади, турли фондларни ўз маданият ва санъат муассасалари кенгаяди. Улар
хўжалик ишларига жалб қилади. номигагина ишлаётган давлат муассасаларини иқтисодий
Тўртинчидан, маданият ва санъат муассасалари ўз тил билан айтганда синдиради.
ички фаолиятини ўзи мустақил ташкил қилади ва олиб Маданият ва санъат муассасалари фаолиятини самарали
боради. Агар ҳудудий ижтимоий-маданий ривожлантириш бошқаришда иқтисодий омиллардан фойдаланиш
дастурлари ишлаб чиқилган бўлса, ўз фаолиятида ана соҳанинг ранг-баранг тармоқларини юзага келтиради.
шу дастурлардан келиб чиқади. Маданият ва санъат Аҳолини, мутахассисларни ижтимоий-маданий ҳаётга
муассасалари чет эллар билан алоқалар ўрнатиш, кенг жалб қилади. Натижада маданият ва санъат соҳаси
ходимларига маош ажратиш, ажратилган маблағ хизматининг нафақат ранг-баранг кўринишлари, шу билан
доирасида уларни моддий рағбатлантириш мумкин. бирга унинг савияси ҳам ошади. Кишиларнинг маданий
Бешинчидан, маданият ва санъат муассасалари ўз эҳтиёжларини қондиришга қодир бўлмаган муассасалар
фаолиятида хўжалик юритишнинг турли кўринишлари ва қисқаради ёки улар фаолиятида замонавий ўзгаришлар
усулларидан фойдаланади. содир бўлади.
Хитойда ҳам маданият ва санъат муассасалари Бугунги кунда маданият ва санъат ходимларининг
асосан давлат қарамоғида. Бироқ бу маданият ва санъат моддий манфаатдорлигини унутмаган ҳолда уларни бепул
муассасаларининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш, хизмат қилишга жалб қилиш, пуллик хизмат билан бепул
ходимларни қўллаб-қувватлаш, ихтиёрий уюшмалар хизматни мувофиқлаштириш, ҳаваскорлик ижодидан
тузишнинг ҳаммаси аҳолига пуллик хизмат кўрсатишдан халқ маданиятини ривожлантиришда фойдаланиш,

86 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Х.Файзуллаева. Маданият ва санъат муассасалари фаолиятини самарали
бошқаришда иқтисодий омиллардан фойдаланиш масалалари

кишиларнинг бўш вақтини унумли ўтказишни йўлга қўйиш таъминланади;


соҳамизнинг энг муҳим мавзуларига айланмоқда. • тараққиёт билан соҳа йўналиши ўртасидаги
Иқтисодий бошқариш усуллари давлат томонидан мутаносиблик. Маданият ва санъатда тараққиёт
маданий-тарбиявий ишларни олиб борилишини инкор қонуниятлари ва соҳа йўналишларини тенг олиб борувчи
қилмайди, ҳозирги даврда у давлат маданият ва санъат мувозанат бўлиб, унинг доирасида яқин келажак
муассасаларининг фаолиятини фаоллаштириш, маданият истиқболи белгиланади ва режаларга тегишли ўзгаришлар
ва санъат ходимларининг ўз касбидан манфаатдорлигини киритилади;
ошириш ҳамда аҳолининг эҳтиёжларини тўла • назария билан амалиёт мувофиқлиги. Маданият ва
қондиришга хизмат қилувчи нодавлат маданият ва санъат санъат иқтисодий истиқболини илмий-техника истиқболи
муассасаларининг юзага келиши учун замин яратади. билан мувофиқлаштириб белгилаш;
Келгусида эса давлат қарамоғидаги маданият ва санъат • хилма-хиллик. Муайян жараён истиқболини белгилаш
саройлари билан бир қаторда турли иқтисодий бошқариш учун шу соҳанинг хилма-хил жараёнларини ўрганиш.
усулларига асосланган нодавлат маданият ва санъат Маданият ва санъат амалиётида иқтисодий истиқболни
муассасалари: ширкат, фирма, кичик корхона, халқаро белгилаш уч босқичда олиб борилади:
маданият ва санъат муассасалари, оилавий уюшма ва Ўтмиш сабоқларини ўрганиш – ўтмишдаги жараёнлар
бошқа истироҳатхоналар юзага келади, мутахассисларнинг ва турли воқеалар ҳолатларининг ўзгаришини ўрганиш
якка тартибда маданий хизмат кўрсатишлари кенгаяди. ва уларнинг характерини аниқлаш муҳим вазифа
Ҳатто келгусида турли тармоқларга қарашли маданият ва ҳисобланади. Истиқболни белгилаш учун ташкилий ишлар
санъат муассасалари фаолиятини мувофиқлаштирувчи ва кўрилиб, текширилаётган жараённинг динамик андозаси
уларга турли услубий ёрдамлар кўрсатувчи жамоатчилик қурилади.
асосида ишловчи кенгашлар ва марказлар янада кўпроқ Диагностика – истиқболни белгилаш усуллари аниқ
юзага келиши мумкин. Маданият ва санъат ишларида белгиланади ва танланади.
иштирок қилиш, уларга зарур маблағлар ажратиш Прогнозлаш (олдиндан айтиш) – камчиликлар ва амалга
кишиларнинг айниқса, бадавлат кишиларнинг ижтимоий оширилаётган ишлар кўлами аниқланади.
бурчига, уларнинг эътиборини, эл олдида қадрини ошириш Маданият ва санъат иқтисодиётини ривожлантириш
воситасига айланади. истиқболларини ишлаб чиқиш гуруҳларга бўлиниб,
Маданият ва санъат муассасалари фаолиятини самарали муассасалар фаолиятига қараб амалга оширилади.
бошқаришда иқтисодий омиллардан фойдаланишнинг Бу гуруҳлар театрлар, кинотеатрлар, кутубхоналар
энг муҳим усулларидан бири бу – истиқболни олдиндан ва бошқалардир. Маданият ва санъат муассасалари
айтиб бериш, яъни маданият ва санъат соҳасининг миқдорига таъсир кўрсатувчи энг муҳим омиллар
келажакдаги меъёрий ёки мақбул ҳолатлари, уларга қуйидагилардир: мамлакат аҳолисининг сони, ҳудудларга
эришиш ва бу борадаги режаларни рўёбга чиқаришнинг тарқалганлик даражаси, қишлоқ аҳоли пунктлари миқдори,
муқобил йўллари ва муддатлари тўғрисидаги эҳтимолга турлича аҳоли сонига эга шаҳарлар сони, минтақалардаги
яқин марраларни ишлаб чиқишдир. Маданият ва санъат аҳоли таркиби, ёши, касб-кори, ижтимоий ҳолати ва бошқа
муассасаларининг ижтимоий-иқтисодий дастурларини ва турли белгилари. Аҳолини хизматлар билан таъминлашда
режаларини ишлаб чиқишдан аввал истиқболи олдиндан тегишли меъёрлардан ҳар бир муассаса гуруҳлари
белгиланади. Истиқбол илмий таҳлиллар асосида, учун фойдаланилади. Маданият ва санъат иқтисодиёти
узоқни кўзлаб муфассал ахборотларга таянган ҳолда истиқболи режасидаги хизматлар ҳажмини унгача
белгиланади. Бундай тадбир маданий тараққиётнинг бўлган даврдаги меъёрларнинг ҳақиқий ҳажми билан
устувор йўналишларини аниқлашга йўл очади, маданият солиштириш аҳолини маданият ва санъат муассасалари,
муассасаларини ахборотлар билан таъминлайди, ишонч уларнинг динамикасига бўлган эҳтиёжларини қондириш
билан қарорлар қабул қилишда ёрдам берувчи асосли даражаларини аниқлашга олиб келади.
мезонларни ишлаб чиқади. Масалан, театр санъати тараққиёти истиқболи қуйидаги
Истиқболни белгилаш қуйидаги маданий тадқиқот кўрсаткичларга кўра аниқланади: барча жанр ва турдаги
услубларини, маданий ривожланиш тизимларининг театрлар тармоғи (драматик, опера, оперетта, қўғирчоқ,
услубларини ва кўрсаткичларини ўз ичига олади: болалар ва б.), театрлар сиғими (ўринлар сони), яъни
• изчиллик. Истиқболни белгилаш узлуксиз жараён сотиладиган ўринлар сони, театр жамоалари ишининг
бўлиб, маданият ва санъат соҳасида муайян шароитдаги сифати, ижодий меҳнат ҳажмини характерлайдиган
ўзгаришлар таҳлилий баҳоланади, режалаш билан кўрсаткичлар – репертуарлар, эрталаб, кечқурунги томоша
марраларни аниқлаш ўртасидаги боғлиқликлар залларининг бандлиги, намойиш этилган спектаклларнинг

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 87


Ёш тадқиқотчи
умумий сони, жумладан, доимий (асосий саҳнада) ҳамда этиш (чунки, тарихий шаҳарларимизга дунёнинг бир қанча
сафарларда ва бошқа кўрсаткичлар. мамлакатларидан бир неча минглаб сайёҳлар келишади);
Театр жамоалари иши сифатининг яна бир • соҳада иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш
муҳим кўрсаткичи – бир спектаклга тўғри келадиган мақсадида Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида Маданият ва
томошабинларнинг ўртача миқдори. Бу катталик санъатни сармоя билан таъминлаш комиссиясини ташкил
истиқболлашнинг фоизларда ифодаланган тушумлар этиш мақсадга мувофиқ. Бу комиссия махсус маданият
(ўринларнинг бандлиги) миқдори кўринишида тижорат ва санъат соҳасининг иқтисодий программасини,
асари сифатида аниқланади. Бу кўрсаткич аҳолининг ходимларнинг бозор иқтисодиётида ижтимоий-иқтисодий
театр репертуарига қизиқиши ва актёрлар рол ўйнашининг муҳофаза қилиш тадбирлар тизимини, маълумотлар ва
сифатига қараб аниқланади. ахборотлар банкини яратиш мақсадида фундаментал
Барча ёшдаги ва ижтимоий гуруҳлардаги аҳолининг тадқиқотларни амалга оширишни ташкил этиши, соҳада
маданий даражасини юксалтиришда кутубхоналар катта тадбиркорлик ва бизнесни ривожлантиришга кўмаклашиш,
аҳамиятга эга. Асосан оммавий кутубхоналарнинг хизмати маданият ва санъатни чет эл сармоялари билан таъминлаш
беқиёсдир. Оммавий кутубхоналарга бўлган эҳтиёж шаҳар механизмини ишлаб чиқиш, тармоқ ўрта ва олий таълим
ва қишлоқлар учун белгиланган алоҳида меъёрлар асосида тизимида маданият ва санъат иқтисодиёти муаммоларини
ҳисобланади. ўрганиши, қўшни давлатлар ва халқаро ташкилотлар
Кутубхоналар истиқболини олдиндан белгилашда билан ҳамкорлик ўрнатиш ва бошқа масалалар ечими
кутубхоналар иши самарадорлигини оширишни эътиборга билан шуғулланиши керак.
олиш зарур. Бу китобларнинг ўқилиши (ўқишхонлик), Бугунги кунда маданият ва санъат ходимларининг
китоб фондининг айланиши, кутубхоналарга қатнашиш моддий манфаатдорлигини унутмаган ҳолда уларни бепул
ва бошқа кўрсаткичлар билан ўлчанади. Ўқишхонлик йил хизмат қилишга жалб қилиш, пуллик хизмат билан бепул
давомида кутубхоналардан фойдаланган китобхонлар хизматни мувофиқлаштириш, ҳаваскорлик ижодидан
миқдорининг бир йилда берилган китоблар ҳажмига халқ маданиятини ривожлантиришда фойдаланиш,
нисбати билан аниқланади, яъни бунда битта китобхонга кишиларнинг бўш вақтини унумли ўтказишни йўлга қўйиш
бир йилда ўртача берилган китоблар сони аниқланади. соҳамизнинг энг муҳим мавзуларига айланмоқда.
Кутубхоналарга қатнаш бир китобхоннинг бир йилда Иқтисодий бошқариш усуллари давлат томонидан
ўртача қатнаши миқдори билан аниқланиб, бир йилдаги маданий-тарбиявий ишларнинг олиб борилишини инкор
китобхонлар сонининг қатнаш миқдорига нисбати билан қилмайди, ҳозирги даврда у давлат маданият ва санъат
аниқланади. Китоб фондининг ҳажми, унинг таркиби, муассасаларининг фаолиятини фаоллаштириш, маданият
тизими кутубхоналар фаолият кўрсатиши самарадорлигига ва санъат ходимларининг ўз касбидан манфаатдорлигини
таъсир кўрсатади. ошириш ҳамда аҳолининг эҳтиёжларини тўла
Юқорида баён этилган қатор маданият ва санъат қондиришга хизмат қилувчи нодавлат маданият ва санъат
муассасаларининг молия таъминотига оид илмий фикр- муассасаларининг юзага келиши учун замин яратади.
мулоҳазаларимизни инобатга олган ҳолда шундай хулоса Келгусида эса давлат қарамоғидаги маданият ва санъат
қилиш мумкин: саройлари билан бир қаторда турли иқтисодий бошқариш
• маданият ва санъат муассасаларининг хўжалик усулларига асосланган нодавлат маданият ва санъат
юритишнинг иқтисодий муносабатлари шаклидаги янги муассасалари: ширкат, фирма, кичик корхона, халқаро
молия таъминоти, давлатимизнинг ижтимоий-маданий маданият ва санъат муассасалари, оилавий уюшма ва бошқа
ҳаётини, унинг иқтисодиётини ривожлантиришни истироҳатхоналар юзага келади, мутахассасисларнинг
таъминлайдиган омил деб қарамоғимиз лозим. Шу маънода якка тартибда маданий хизмат кўрсатишлари кенгаяди.
маданият ва санъатда молия таъминот сиёсатининг Ҳатто келгусида турли тармоқларга қарашли маданият ва
стратегияси ва тактикасини тобора такомиллаштириб санъат муассасалари фаолиятини мувофиқлаштирувчи ва
бориш; уларга турли услубий ёрдамлар кўрсатувчи жамоатчилик
• халқаро донорлар, хорижий инвесторлар, жамғарма асосида ишловчи кенгашлар ва марказлар янада кўпроқ
ва жамоат ташкилотларининг маблағларини жалб этиш ва юзага келиши мумкин.
улардан унумли фойдаланишга шароит яратиш; Бугунги кунда ижтимоий соҳанинг йирик ва кенг
• маданият ва санъат маҳсулотларини (хизматини) кўламли йўналишларидан бири бўлган маданият ва санъат
бошқа мамлакатлар шаҳарларида сотиш билан соҳаси, айниқса, мамлакатимизнинг шаҳар, туманлари,
биргаликда, дунёга танилган азим Самарқанд, Бухоро, қишлоқлари ва чекка ҳудудларида истиқомат қиладиган
Хива, Шақрисабзларда ҳам «Маданият бозори»ни ташкил аҳолининг барча қатламларига маданий хизмат кўрсатиш,

88 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Х.Файзуллаева. Маданият ва санъат муассасалари фаолиятини самарали
бошқаришда иқтисодий омиллардан фойдаланиш масалалари

аҳолининг бўш вақтларини мазмунли ўтказишларига этиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
хизмат қиладиган маданият ва санъат муассасаларига Маҳкамасининг “2013-2018 йилларда замонавий
эътибор кўрсатиш, уларнинг моддий-техник негизини замон маданият ва аҳоли дам олиш марказларини ташкил
талаблари асосида қайта кўриб чиқиш, уларнинг мақсад ва этиш чора-тадбирлари тўғрисида” 2013 йил 25 июндаги
вазифаларини тўғри белгилаш, миллий манфаатларимизга 178-сон қарори қабул қилинди. Миллий маданиятимиз
хизмат кўрсатадиган муҳим масканга айлантириш анъаналарини ўрганиш, аҳолининг ижтимоий-маданий
масаласи ҳам давлатимиз раҳбарининг эътиборидан фаоллигини қўллаб-қувватлаш, мазмунли дам олишини
четда қолмади. Фикримизнинг ёрқин ифодаси сифатида таъминлашга йўналтирилган қарор ижросини таъминлаш
2017 йил 31 майда қабул қилинган “Маданият ва санъат учун Ўзбекистон Республикаси Маданият вазирлигининг
соҳасини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга 2013 йил 28 июндаги 704-сон буйруғи қабул қилиниб,
доир чора-тадбирлар тўғрисида” Ўзбекистон Республикаси Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент
Президентининг қарори соҳа тараққиётига хизмат шаҳрида фаолият кўрсатган 1777 та маданият уйлари ва
қиладиган, янада масъулият ҳиссини оширадиган клублар негизида 894 та замонавий маданият ва аҳоли дам
дастур бўлди. Унга кўра “маданият ва санъат соҳасини олиш марказлари қайта ташкил этилиб, таъмирланмоқда,
бошқаришда эскича усуллар сақланиб қолаётгани, мавжуд моддий-техник базаси тўлиқ янгиланмоқда.
муаммоларни ҳал этиш бўйича комплекс ёндашувнинг Хулоса ўрнида айтиб ўтиш жоизки, бизнинг ўз
етишмаслиги, маданият муассасаларининг фаолиятини истиқлол ва тараққиёт йўлимиз республиканинг ўзига
ташкил этиш, аҳолига маданий хизмат кўрсатишда хос турмуш шарт-шароитлари ва хусусиятларини, халқ
оқсоқликка йўл қўйилаётгани, аксарият жойларда маданият анъаналалари ва урф-одатларини ҳар томонлама ҳисобга
ва санъат масканларининг моддий-техник базаси бугунги олишга асосланган. Айни пайтда, бизнинг йўл - жаҳон
кун талабларига жавоб бермаслигини қайд этиш зарур. амалиётида тўпланган, иқтисодий жиҳатдан ривожланган
Айниқса, соҳа учун юқори малакали кадрлар тайёрлашда давлатлар орттирган ижобий тажрибаларни ҳам ҳисобга
мавжуд талаб ва эҳтиёжларни ҳисобга олмаслик, уларни олади. Маданият ва санъат муассасаси фаолиятининг
қайта тайёрлаш, малакасини ошириш борасида пухта тизим натижаси томошабин томонидан қай даражада қабул
яратилмагани маданият соҳасида ягона давлат сиёсатини қилиб олиниши билан ўлчанади. Қайси бир маданият
самарали амалга ошириш, бу йўналишдаги устувор ва санъат муассасаси, истеъмолчи истак-талабларидан
вазифаларни тўлиқ бажариш имконини бермаяпти”[6] келиб чиқиб ўз меҳнатини ташкил этса, шунчалик кўп
каби устувор вазифалар белгиланган. даромад олади. Бошқача айтганда маданият ва санъат
Белгиланган чора-тадбирлар ва олиб борилган муассасаларига келаётган барча даромадлар ўз мулки
амалий ишлар натижасида ҳудудларда замонавий бўлиб, уларга бунга эгалик қилиш ва уни тасарруф этиш
маданият ва санъат муассасалари аҳоли, айниқса, ҳуқуқи берилади. Бу ишонч эса ҳар бир ходимда ўз иш
қишлоқ жойларда яшовчи аҳолининг маънавий оламини жойига ҳақиқий хўжайинлик қилиш ҳиссини ошириб,
янада бойитиш, мазмунли дам олишларини ташкил уларда ўз-ўзини бошқариш учун замин яратади. Натижада
этиш ҳамда юртдошларимизга юқори савияда маданий маданият ва санъат жабҳасида ўзаро соғлом иқтисодий
хизмат кўрсатиш учун янги-янги марказлар барпо рақобат юзага келади.

Адабиётлар рўйхати
1. Булгаков С.Н. Философия хоздяйства. –Москва: 1990. -С.3
2. Булгаков С.Н. Философия хоздяйства. –Москва: 1990. -С.3
3. Борхард П., Флодель Ш., Мильц М., Рейнхардт К., Райтер Г. Концепция маркетинга для публичних библиотек.
–Москва: 1993. -С.30
4. Встреча. Культурно-просветительная работа. 1997.№1. -С.21-22
5. Культурно-просветительная работа. 1989. №6. -С.21-24
6. “Маданият ва санъат соҳасини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга доир чора-тадбирлар тўғрисида”ги
Ўзбекистон Республикаси Президентининг қарори.
7. Новаторов В. Маркетинг культурних услуг. –Омск:, 1992. -C.30
8. Туркистон, -1995. -25 февр.
9.Юлдашев А. Мустақил Ўзбекистонда маданиятни бошқариш муаммолари.
Фалсафа фанлари докт.дисс.автореферати. –Тошкент: 2000. -Б.12

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 89


Янгиликлар
2018 йил 25 январь

Халқаро миқёсидаги давра суҳбати


“Фаол тадбиркорлик, инновацион ғоялар ва қўйилган устувор вазифалар, халқаро алоқалар бўлими
технологияларни қўллаб-қувватлаш йили”да ҳамда кинофонд жамғармасининг ташкилий тузилмаси
мамлакатимизда юз бераётган улкан маданий борасида ўринли маълумотлар берилди.
ҳодисалар, муҳим воқеалар, фаол стратегик “ЮНЕСКО” ваколати бўйича Ўзбекистон Республикаси
лойиҳалар табдили кундан-кунга ортиб бормоқда. Миллий комиссияси котиби Алишер Икромов ташкил
Президентимиз Шавкат Миромонович Мирзиёев этилган давра суҳбатидан кўзланган асосий мақсад
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини Ўзбекистон ва хориж мамлакатлари ўртасидаги
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари муҳим маданий муносабатларни йўлга қўйиш, мавжуд
бўйича Ҳаракатлар стратегияси дастурини ишлаб алоқаларни янада ривожлантириш ҳақида сўзлади. Бу
чиққанлиги ва амалдаги барча ислоҳотлар, борада ўзининг қатор таклифларини билдириб, ўзбек
янгиликлар мана шу давлат дастури асносида юқори халқи доимо яқин қўшничилик алоқалари, меҳмондўстлик
савияда бўлаётганлиги аҳамиятлидир. анъаналарида собит эканлигини таъкидлади. Халқаро
24 январь куни пойтахтимизнинг “Радиссон БЛУ” доирадаги мазкур тадбирда мезбонлар сафида иштирок
меҳмонхонасида “Ўзбекистон кино саноати инновацион этаётган Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти
ривожланиш бўсағасида” мавзусидаги давра суҳбати ректори, профессор Иброҳим Йўлдошев бугунги кундаги
бўлиб ўтди. Тадбир модератори этиб Ўзбекистон ёш кадрлар масаласи, кино соҳасини ривожлантиришда
Республикаси Фанлар Академияси академиги, профессор институтнинг ўрни, шунингдек, Президентимиз ташаббуси
Акбар Ҳакимов белгиланди. билан режалаштирилган миллий кинематография фа­
куль­
тетини ташкил этиш, мутахассис-педагоглар
фаолиятини кучайтириш, илмий-услубий изланишлар
кўламини янада ошириш юзасидан сўзга чиқиб, мазкур
масъулиятли вазифалар юзасидан Олий ва ўрта махсус
таълим вазирлигининг иштироки юқори эканлигини
алоҳида таъкидлаб ўтди. Янги факультет қошида кино ва
телевидение режиссёрлиги, овоз режиссёрлиги, кино ва
телевидение рассоми, продюссерлик маҳорати, жумладан,
актёрлик санъати таълим йўналишларини ташкил этиш
Ўзбекистон санъат ва маданият институти ректори И.Ж. Йўлдошев ва бўйича инновацион лойиҳалар билан ишлаш, таълим
Буюк Британиянинг Аберистуит давлат университети профессори, кинематогра- йўналишларини ва мутахассисликлари классификаторига
фия соҳасини ривожлантириш бўйича халқаро эксперт Биргит Боймрс билан
давра суҳбати олдидан учрашуви
ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш бўйича фикрлар
билдирди. Шу ўринда Иброҳим Юлдашев институт таълим
Тантананинг очилишида сўзга чиққан ЮНЕСКОнинг тизимининг келгусида кино соҳасида етук ва малакали
Ўзбекистондаги мухтор элчиси Дендев Бадарч тадбирга кадрлар тайёрлаш тизимида хорижий ҳамкор ўқув
йиғилганларни самимий қутлаб, юртимизда содир юртлари ва кино студиялари билан тажриба алмашинуви,
бўлаётган сиёсий ўзгаришлар, шунингдек кино санъати институт миқёсида иқтидорли талабаларни танлов асосида
тараққиёти йўлида ривожланган хориж давлатлари билан танлаб, соҳага чуқурроқ йўналтириш, кинометография
ўзаро алоқалар ўрнатиш борасидаги илиқ фикрларини соҳаси бўйича дарс берадиган профессор-ўқитувчиларни
айтиб ўтди. Республикамизда кинофильмлар ишлаб хорижий малака ошириш курсларига юбориш юзасидан
чиқариш тизимининг бош бўғини ҳисобланмиш олдиндаги режалар хусусида ахборотлар берди.
“Ўзбеккино” Миллий агентлиги бош директори Фурқат Тадбирнинг очилиш маросимидан сўнг кино
Зокиров бугунги кинематография соҳасидаги янгиликлар, мутахассисларидан маърузалар тингланди.
мазкур йўналишдаги илмий-амалий ўзгаришлар, соҳага Давра суҳбатида “Ўзбекистонда кино саноатни
ёш мутахассисларни жалб этиш борасида сўз юритди. ривожлантиришнинг амалий таҳлили (изланишлар
Агентликнинг ички ташкилий тизими, ҳудудий кинопрокат самараси)” мавзусида киношунос, санъатшунослик
масалалари, амалдаги режалар, бу йилги тадрижда олдинга фанлари номзоди, Санъатшунослик илмий-тадқиқот

90 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Янгиликлар
институти катта илмий ходими Нигора Каримова маъруза киноижодкорлари билан ҳамкорликда юқори сифатли,
қилди. Маърузада ўзбек миллий кинематографиясининг жаҳон стандартларига мос равишда етук бадиий фильмлар
тарихи, ривожланиш тенденциялари ҳамда бугунги яратиш ғоялари мавжудлигини билдириб ўтди.
кундаги ҳолати борасида илмий фактлар келтирилиб, Мазкур маърузалар тадбирга йиғилганларда яхши
таҳлилий ёндашувлар ўртага ташланди. Киношунос таассурот қолдирди. Ҳақиқатан, улуғ мақсадлар йўлида
олима томонидан Миллий кинематография соҳасини бошланган улкан ислоҳотлар, амалий режалар бесамар
изчил ривожлантириш йўлида илмий изланишлар кетмаслиги, қувонарли ҳолдир.
юзасидан амалга оширилаётган ишлар, хусусан кино Қисқа танаффусдан сўнг, давра суҳбатининг қизғин
мутахассисларининг илмий даражаси, салоҳияти, эстетик муҳокама жараёни бошланди. Мазкур жараёнда
дунёқарашини шакллантириш, мавжуд масалаларга Ўзбекистон кино саноатининг норматив-ҳуқуқий
ечим топиш, мутасадди ташкилотлар иштирокини базаси: қонунлар, маданият ривожи концепцияси
такомиллаштириш хусусида сўз борди. ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, кинодебют
ишларини қўллаб-қувватлаш ва рағбатлантириш,
киносценарийлар ва бадиий кино асарларини яратиш
муаммолари, Ўзбекистонда халқаро кинофорумларнинг
ўтказилиши ҳамда ўзбек кинофильмларининг халқаро
фестиваллардаги иштироки, ҳудудлардаги кинотеатрлар
инфраструктурасини янада такомиллаштириш, кино
мутахассисларни ўқитиш тизими, Республикада ҳужжатли
ва анимацион фильмлар ишлаб чиқариш кўлами,
Ўзбекистон маданий сиёсатидаги ўзгаришлар, маданий
алоқалар ва киносаноатни ривожлантиришда ижодий
жараёнлар хусусида 2005 йилдаги ЮНЕСКО Конвенцияси
Ўзбекистон санъат ва маданият институти ректори И.Ж. Йўлдошев ва
Буюк Британиянинг Аберистуит давлат университети профессори
масалалари атрофлича муҳокама қилинди. Янгидан-янги
Биргит Боймрс билан давра суҳбати таклифлар, соҳа ривожи бўйича илғор технологик ғоялар
ўртага ташланиб, моддий техник базани янада яхшилаш,
Давра суҳбати давомида тадбирнинг асосий меҳмони киномодерн ислоҳотлар кўламини кенгайтириш,
Буюк Британиянинг Аберистуит давлат университети миллий кадрлар сифатини ошириш, кинодраматургия
профессори, кинематография соҳасини ривожлантириш масалаларини ҳал этиш борасида фикрлар алмашилди.
бўйича халқаро эксперт Биргит Боймрс “Европа кино Давра суҳбатининг якунида фойдали фикр-мулоҳазалар
саноати ва Евросиё ўлчами” номли маърузасида бугунги ўртага ташланганлиги, шунингдек, ташкилотчи мутасадди­
кунда яратилаётган еврофилььмлар, кинфестиваллар ва ларнинг фидойи меҳнати алоҳида эътироф этилди.
мукофотлар борасида маъруза қилди. Европа давлатлари Таъкидлаш жоизки, миллий кино санъати ўзбек халқи
билан ўзаро алоқалар, айнан кинематография соҳасини юрагига нақадар яқинлигини, шу кунга қадар юксак
ривожлантириш бўйича конструктив ишлар, илғор ғоявий-бадиий фильмларимиз нафақат юртимизда,
технологик янгиликларни ўзбек киносига олиб кириш балки бутун жаҳонда томоша қилинишини ва албатта
хусусида муҳим ва қизиқарли фактлар келтириб ўтилди. келгусида янада мукаммал, юқори талабларга жавоб
Халқаро экспертнинг мамлакатимиздаги ташрифи чоғида берадиган юксак технологик воситалар билан яратилган
Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти билан фильмларни кўпайтириш лозимлигини ҳис этган ҳолда
яқиндан танишганлиги, профессор Иброҳим Йўлдошев, бугун юртимизда, айниқса кинематография соҳасида
институт илмий ишлар бўйича проректори Гўзал улкан ислоҳотлар авж олди. Мазкур ҳаракатлар замирида
Холиқулова, кафедра мудири, доцент Иқбол Мелиқўзиев Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг
ҳамда бир қанча педагоглар билан бўлган суҳбатлар ҳам иштироки мавжудлиги долзарб аҳамиятга эга.
асносида юртимизда кадрлар тайёрлаш миллий тизимининг Зеро, малакали мутахассислар ҳамда илғор фикрли ёш
тубдан ислоҳ қилинганлиги, малакали мутахассисларнинг кадрлар ҳамжиҳатлиги албатта ўз самарасини беражак.
педагогик фаолияти, ёш талабаларнинг илмий-ижодий Юртимизда катта стратегик мақсадлар сари мана шундай
ишларининг юқори савияда эканлигини таъкидлаб, улкан қадамлар ташланиши давомий ҳамда ҳар жиҳатдан
халқаро алоқаларга доимо тайёрлигини, келгусида ўзбек серунум бўлсин.

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 91


Янгиликлар
2018 йил 30 январь

САҲНА СУХАНДОНИ
Алишер Навоий Санъат институтида ўқиб, Назира Алиева билан бирга
номидаги Ўзбекистон ишлаган санъатшунослик фанлари номзоди Келди
Умрзаков институтдаги илк қадамидан тортиб ўқитувчилик
Миллий кутубхонасида
касбига бўлган меҳрини Назира опадан олганини, унинг
Ўзбекистон Миллий шарофати билан бугун мана шундай касбнинг эгаси
телерадиокомпанияси, бўлганини алоҳида таъкидлади.
Алишер Навоий номидаги Институт доценти Рамзиддин Қодиров ва
талабалар томонидан ўқилган монологлар кечага файз
Ўзбекистон Миллий
бағишлади.
кутубхонаси ва Кечада айтилган барча илиқ сўзлардан кўзларига
Ўзбекистон давлат ёш олган Назира Алиеванинг невараси Республика
санъат ва маданият давлат қўғирчоқ театри режиссёри Динара Юлдашева
кеча ташкилотчилари ва қатнашчиларига ўзининг
институти ҳамкорлигида
барчага миннатдорчилик билдирди. Бувисининг
2018 йил 30 январь куни таваллуд кунида уни хотирлаб айтилган барча сўзлар
Ўзбекистон халқ артисти, саҳна айни ҳақиқатлиги ва 15 ёшида қийнчиликларга
нутқи бўйича биринчи профессор қарамай Москвага бориб ўқиган кезлари ва тунгача
газета ва китоб ўқишни канда қилмаганликларини
Назира Алиева таваллудининг 105 йиллигига
айтиб берди. “Бу касбга меҳр бувимдан мерос қолган.
бағишланган “Саҳна сухандони” деб номланган хотира Шунинг учун ҳам барча невара ва эваралари шу касбга
кечаси бўлиб ўтди. алоҳида меҳр қўйган”, - дейди Динара Юлдашева.
Кечани Ўзбекистон давлат санъат
ва маданият институти Илмий ишлар
бўйича проректори Гўзал Холиқулова
олиб борди. Дастурдан ўрин олган
саҳна нутқи бўйича биринчи профессор
Назира Алиеванинг хотирасига
бағишланган видеоролик намойиш
этилди. Шундан сўнг, Ўзбекистон давлат
санъат ва маданият институти ректори,
филология фанлари доктори, профессор
И.Ж.Йўлдошев кечани очиб берди.
Кечага ташриф буюрган Ўзбекистон
халқ артисти Ёдгор Саъдиев, Педагогика
фанлари номзоди, профессор Адиба
Носирова, Ўзбекистонда хизмат
кўрсатган артист Ҳакима Отахонова,
Расмда: Фалсафа фанлари номзоди, доцент Маъмур Умаров,
Режиссёр Маҳкам Муҳаммедов “Ўзбек Қўғирчоқ театри режиссёри Динара Юлдашева
саҳна нутқи методикасини яратишда
Назира Алиеванинг ҳиссаси”, Ўзбекистонда хизмат Хотира кечаси ташкилотчиси, режиссёр, “Олтин қалам”
кўрсатган санъат арбоби, профессор Жўра Махмудов соҳиби Ҳамид Қаҳрамонов сўнгги сўзни олиб, “Назира Алиева
“Назира Алиева – ўзбек саҳна нутқи устаси” ҳамда фалсафа
менинг онам. Унинг оналарча бўлган меҳрини гапирмай
фанлари номзоди, доцент Маъмур Умаровлар Назира
кетолмайман. Онам ўрнида онам бўлган шахс. Уларнинг
Алиеванинг “Санъат – менинг ҳаётим” номли китоби
инсонийлик фазилатлари ва ҳар бир инсонга бўлган меҳрини
тўғрисидаги маърузалари китобнинг “Саҳна нутқи” фани
ўрнак қилиб олиш керак”, - дея кечага якун ясади.
учун керакли ва қимматли эканлиги, саҳна сухандонининг
саҳна нутқига бўлган меҳри, унинг ҳаёт йўлларидаги Кеча файзли ва мазмунли бўлиши билан бирга
машаққати ва касбига бўлган садоқатига алоҳида тўхталиб қатнашчиларда катта таассурот қолдирди. Профессор
ўтдилар. Назира Алиеванинг ўчмас хотираси қалбимизда қолади.

92 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Янгиликлар
2018 йил 14 февраль

КЕНГ ИСЛОҲОТЛАР ЙЎЛИДА


Юртимизда ҳар жабҳасида кундан-кунга кенг мажлислари бўлиб ўтмоқда. Мазкур йиғилишларда айни
кўламдаги ислоҳотлар амалга оширилмоқда. кунларда ҳар бир профессор-ўқитувчининг 2018-2019
Давлатимиз раҳбарининг бевосита ташаббуси билан йилларда яратиладиган дарсликлар, ўқув қўлланмалар
мазкур ислоҳотларнинг янгидан-янги кўринишлари, юзасидан амалий таъминот масалалари олдинга қўйилган.
эл-юрт тинчлиги ҳамда халқ фаровонлиги учун янада Бунда педагоглар ўқув қўлланмаларини тайёрлашдан то
ўринли жиҳатлари ишлаб чиқилаётгани маълум. чоп эттиргунга қадар моддий-техник база билан тўлиқ
Шунингдек, мамлакатимизда илм-фан ривожланишига таъминланади:
бўлган эътибор, кадрлар тайёрлаш тизимини янада – олдиндаги энг устувор вазифалардан бири 2017 йили
тараққий топтириш, соҳада етук мутахассис кадрлар яратилган, Олий таълим вазирлиги рўйхатидан ўтган жами
тайёрлаш сингари устувор вазифалар кундан-кунга 30га яқин ўқув адабиётни чоп эттиришдир. Яқин келажакда
ортиб бормоқда. Президентимиз Шавкат Миромонович мазкур адабиётлар нашр қилиниб, Ахборот-ресурс
Мирзиёев ташаббуси билан қабул қилинган “2017- марказига топширилгач, ўқув тизимида кенг кўламда
2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини фойдаланиш имкони яратилади. Маълумки, ўтган йилнинг
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича 3 август куни Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ҳаракатлар стратегияси”нинг 4.4-бандида кўрсатилган Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан Ўзбекистон давлат
Таълим ва фан соҳасини ривожлантириш режаси Олий санъат ва маданият институтига Олмалиқ тоғ- кон
таълим тизимида биз тилга олмоқчи бўлган янгилик металлургия комбинати “Дўстлар клуби” ҳамкор этиб
ва ўзгаришларнинг бош дебочаси бўлади. Хусусан, белгиланди. Институт ректори, профессор Иброҳим
Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтида Жўраевич Йўлдошев шахсан комбинат Бош директори
мазкур ислоҳотларнинг амалий ижроси кенг йўсинда Александр Касимович Фармонов билан учрашиб, мазкур
олиб бормоқда. масалалар юзасидан ҳамкорлик шартномасини келишиб
Институт ректори, филология фанлари доктори, олишди. Эндиликда институт ижтимоий ҳаётидаги турли
профессор Иброҳим Йўлдошев ташаббуси билан турли моддий масалалар ўз ечимини топаётир.
йўналишларни қамраб олган олдиндаги қатор вазифалар Хусусан, жорий йил бошида 28 таълим йўналиши
табдили ишлаб чиқилди. Унга кўра; бўйича ҳар бир ўқув режа бўйича Ахборот-ресурс
- ҳар бир профессор-ўқитувчининг 2018-2020 йилларга маркази ҳисобида мавжуд ўқув дарсликлар мониторинги
мўлжалланган илмий-ижодий фаолияти бўйича “Шахсий тайёрланди. Унга кўра 157 га яқин фандан ўқув
йўл харитаси” ишлаб чиқилди. Мазкур харитага кўра, дарсликлари етарли эмас. Эндиликда 2018 йилда бунинг
асосан, уч йўналишда иш олиб борилади. Биринчи 67 таси яратилмоқда, 2019 йилда эса қолган 90 тасини
йўл – ижодкор профессор-ўқитувчиларнинг давлат яратилиши мўлжаллаб қўйилди. Шу мақсадда икки йилга
мукофотлари ва фахрий унвонларини олиш режаси, алоҳида “Муаллифлар гуруҳи” шакллантирилди. Дастурга
иккинчи йўл – профессор-ўқитувчилар ўқув қўлланма, кўра 2018 йилги яратилажак ўқув дарсликлари юзасидан
дарсликлар яратиш орқали доцент илмий даражасига ҳар бир профессор-ўқитувчилар билан алоҳида суҳбатлар
эга бўлиши, учинчи йўл эса, ҳақиқий илм йўли бўлиб, ўтказилди. Ректор томонидан педагогларга ҳафтада 1-2
бу PhD, DSc тизимдаги фалсафа доктори даражасини кун ижодий кун ажратилиб, моддий ресурслар билан тўлиқ
олиш йўли ҳисобланади. Ҳар бир профессор-ўқитувчи ўз таъминланди;
иқтидоридан, илмий салоҳиятидан келиб чиқиб, мана шу уч - Олий таълим муссасасида илм йўлида изланаётган,
йўлнинг бирини танлайди. Бевосита ректор бошчилигида жаҳон таълим стандартларига мос равишда талабаларга
ҳафтанинг ҳар шанба куни ишлаб чиқилган махсус билим бераётган, соҳавий фаолият билан фаол шуғулланиб,
жадвал-режа асосида олий таълим муассасасининг ҳар мустақил тадқиқотлар олиб бораётган докторантлар
бир кафедраси жамоалари билан алоҳида-алоҳида илмий- фаолиятига ҳам жиддий эътибор қаратилаётганини алоҳида
ижодий ишларни ривожлантириш мавзусида ҳисобот таъкидлаш жоиз. Институт ректори бошчилигида ҳамда

ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 93


Янгиликлар
илмий бўлим ташаббуси билан ҳар ойнинг учинчи санасида ишлаб чиқилди. Унга кўра магистратуранинг биринчи
Таянч докторантура, мустақил изланувчилик ҳамда эркин босқичидан бошлаб магистрантларни педагогик
тадқиқотчи ҳисобланган PhD, DSc тизимдаги жами 24 нафар салоҳиятини ошириш, илмий диссертация ёзиш жараёнини
докторантларнинг илмий-тадқиқот мавзулари юзасидан назорат қилиш бўйича ҳам алоҳида гуруҳлар иш бошлади;
олиб бораётган ишлари муҳокама қилинмоқда. Улар билан уч - иқтисодий-молиявий соҳадаги янгиликлар бўлиб,
йиллик режа тузилган бўлиб, ҳар ойда изланувчилар амалга бу борада ҳам қатор ишлар амалга оширилмоқда.
ошираётган фаолиятлари бўйича раҳбариятга ҳисобот Институт “Ўқув театри” жамоасининг гастрол сафарлари
беришади. Жумладан, изланувчиларнинг докторлик уюштирилди, сув ҳавзаси янгидан таъмирланиб, ишга
диссертацияси юзасидан илмий-публицистик фаолиятлари туширилди, ижара марказлари фаолияти янада кенгроқ
ҳақида ҳисоботлар тақдим этилиб, диссертация мавзуси йўлга қўйилди. Сўнгги пайтларда институт ҳудудида ёзги
бўйича материаллари изчил ўрганилмоқда. Шунингдек, сунъий қопламали футбол майдончаси барпо этилди,
Ихтисослашган кенгашга топшириш арафасида турган талабалар турар жойида иситиш тизими янгиланди.
диссертация мавзуларининг тақдимот кўриги учун қатор Олдинда ташкил этилиши режалаштирилган Кино санъати
таклифлар берилиб, мазкур изланувчилар ҳам моддий факультети учун янги замонавий кинотехника қурилмалари
техник таъминот билан тўлиқ таъминланади. Ўйлаймизки, сотиб олиниши йўлга қўйилди. Энг қувонарлиси, Ахборот-
ўзбек санъати ва маданиятини янада ривожлантириш ва ресурс маркази учун янги адабиётлар, хусусан, Алишер
унинг илмий жиҳатини оширишга қаратилган докторантлар Навоий қомусий луғати ҳамда Заҳириддин Муҳаммад Бобур
таълим тизимининг узлуксиз равишдаги мазкур фаолияти энциклопедиялари сотиб олинди. Амалга оширилаётган
мамлакатимизда олиб борилаётган қатор ислоҳотлар барча ислоҳотлар замирида ёш авлодни етук ва малакали
ривожига албатта ўз ҳиссасини қўшади; кадрлар этиб тарбиялаш, мамлакатимиз тараққиётига
- ҳозирда институтнинг иқтидорли талабалари билан муносиб ҳисса қўшишлари учун зарур шарт-шароитлар
ишловчи 27 кишилик гуруҳ ташкил этилган бўлиб, Республика яратиш мақсадлари ётибди;
Ёшлар иттифоқининг институт кенгаши билан ҳамкорликда - талабаларнинг билим олишларида асосий омил
ижодкор талабалар қобилиятларини шакллантириш, касбий бўлган дарс сифати ва самараси даражасини талаб
салоҳиятини ошириш борасида кўплаб ишлар амалга даражасида бўлишига алоҳида эътибор қаратилмоқда.
оширилмоқда. Хусусан, ёшларни турли республика ва Талабалар давомати, жорий, оралиқ, якуний
халқаро танловларда, илмий-амалий конференцияларда назоратларнинг шаффоф бўлишини таъминлаш, бу
иштирок этиши, давлат стипендиялари ва мукофотларига борада адолатлилик тамойилига амал қилиниши бош
таъсис этилиши назорати кучайтирилди, уларга профессор- мезон бўлиши таъминланмоқда. Бу ишларга институт
ўқитувчилар бириктирилиб, маҳорати устида ишлаш учун Ёшлар иттифоқи аъзолари кенг жалб этилди;
шароитлар яратилмоқда. Ҳар йили институт талабалари - шахсан ректор бошчилигида институт хўжалик
сафидан Президент Давлат стипендиаси, Ислом Каримов, ходимлари билан алоҳида учрашувлар, давра суҳбатлари
Алишер Навоий номидаги давлат стипендияларига, Зулфия ташкил этилди. Маълумки, санъат ва маданият масканининг
номидаги танловга, “Ниҳол” давлат мукофотига талабгорлар хавфсизлиги, озодалиги йўлида хизмат қилаётган хўжалик
таъсис этилади. Шунингдек, ёш киноижодкорларнинг ходимларининг меҳнати узлуксиздир. Шуларни инобатга
“Пролог” қисқа метражли бадиий фильмлар республика олган ҳолда уларнинг фаолиятини такомиллаштириш,
фестивалининг муносиб номзодлари айнан Ўзбекистон қадрлаш бўйича алоҳида шуғулланилмоқда.
давлат санъат ва маданият институтининг иқтидорли Ўйлаймизки, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият
талабалари орасидан етишиб чиқаётгани бу борадаги институтида олиб борилаётган мазкур ишлар
ишларнинг самарасидир. Институт раҳбарияти томонидан мамлакатимизда кечаётган ислоҳотларга соҳадаги
мазкур ютуқларнинг сонини янада орттириш борасида улушимиз сифатида қўшилади. Зеро, халқ фаровонлиги,
кўплаб илғор режалар ишлаб чиқилмоқда; фарзандларимиз камолоти учун қилинаётган барча саъй-
- магистратура босқичида таҳсил олаётган, келажакда ҳаракатлар замирида фаровон турмуш учун интилишлар
олий таълим муассасасида педагогик фаолият олиб ётибди. Институт жамоасига эса келгуси ишларда улкан
борадиган мутахассислар билан ишлаш тамойиллари муваффақиятлар тилаймиз.

94 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


Янгиликлар
2018 йил 14 февраль

ҲАЙРАТЛАР БЕШИГИ
Муқаддас шонли тарихимиз, асрий
анъаналаримиз акс этган меъморий обидалар
қад кўтарган кўҳна Самарқанд бугун бутун дунё
тамаддунини ҳайратга солаётган маданият
ўчоқларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон
Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
“Ўзбекистон Республикаси туризм салоҳиятини
ривожлантириш учун қулай шарт-шароитлар
яратиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида”ги Фармони ижросини таъминлаш
мақсадида “Ўзбекистон бўйлаб саёҳат қил!” хизмат қилади. Шунингдек, кўҳна Самарқандга ташриф
Дастури ишга туширилди. буюрган тсайёҳларнинг вақтини мазмунли ўтказиш билан
Ўзбекистон Республикаси Маданият вазири Бахтиёр бирга, улар учун Ўзбекистоннинг узоқ асрлар давомида
Сайфуллаев ҳамда Ўзбекистон давлат санъат ва маданият авлоддан авлодга ўтиб келаётган моддий-маънавий
институти ректори, профессор Иброҳим Йўлдошев мероси ҳақидаги маълумотлар, маданий бойликлар
ташаббуслари билан институтнинг “Овоз режиссёрлиги хусусида сўз боради.
ва операторлик маҳорати” кафедраси мудири, доцент Жамоа раҳбари ва постановкачи режиссёр Иқбол
в.б. Иқбол Мелиқўзиев бошчилигида кафедранинг Мелиқўзиев ҳамда постановкачи оператор, магистрант
профессор-ўқитувчилари ҳамда иқтидорли талабалари Отажон Достонов кадрларда Самарқанд биноларининг
кўҳна Самарқанд шаҳрига йўл олишди. кўринишлари, моҳир ҳунармандлар фаолияти, бозор
Мазкур саёҳатдан кўзланган асосий мақсад “Welcome to ва савдо расталари, кўчалару хиёбонлар тасвирларини
Samarkand” номли қисқа метражли видеороликни суратга муҳрлашди. Шунингдек, бутун дунёга машҳур бўлган
олиш бўлиб, бунинг учун тасвир объектлари ҳамда махсус Самарқанд нони, унинг тайёрланиш жараёни, нонвойлар
ишчи гуруҳ лойиҳаси ишлаб чиқилган. Видеороликнинг фаолияти ҳамда миллий таомларимизнинг пишириш
асосий ғояси ва мавзуси туристларни юртимиз ўтмишига жараёнлари ёритилади. Бевосита сайёҳлар билан жонли
бўлган эътибори, миллий қадриятларимиз ва урф- интервьюлар ва қизиқарли репортажлар тайёрланиши ҳам
одатларимизга бўлган қизиқишларини янада орттиришга кўзда тутилди.
“Welcome to Samarkand”
видиоролигининг яратилишида
ижодкорлар чет элдан ташриф
буюрган сайёҳларни Самарқанд
муҳитига олиб киришга, кўҳна
ва қадимий оби­ даларимизнинг
виқор билан бўй чўзиб туришини
аслича тас­ вирлашга уринмоқда.
Ўй­лай­мизки, мазкур ҳаракатлар
давлатимиз раҳ­
бари олиб
бораётган ислоҳотлар учун
муносиб ҳисса қўшади. Зеро,
Самарқанддек кўҳна заминнинг
довруғи ҳали асрлар оша инсоният
учун ҳайратлар бешиги бўлиб
қолади. Улуғ мақсадли йўлларда
фаол ижодкорларга туганмас
“Welcome to Samarkand” номли қисқа метражли видеороликни суратга олиш жараёни. шижоатлар тилаб қоламиз!
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 95
Янгиликлар
2018 йил 21 февраль

БЕТАКРОР ДЎСТЛИК МУНОСАБАТЛАРИ


Жаҳон халқлари билан ўзаро ҳамкорлик, диний
бағрикенглик, яқин қўшничилик алоқаларини
яхшилаш каби эгзу фазилатлар йўғрилган
ижтимоий-сиёсий алоқалар мамлакатимизда
содир бўлаётган зарурий ислоҳотлар ривожига
ҳисса қўшади. Куни кеча Ўзбекистон давлат
санъат ва маданият институти ва пойтахтимизда
фаолият юритаётган Гейдар Алиев номидаги
Озарбайжон маданият маркази ўртасида
ҳамкорлик юзасидан йирик меморандум
имзоланди. Мазкур улкан ҳодиса маданий
ҳаётимиздаги катта ўзгаришларга йўл очиши
шубҳасиз. Меморандум имзоланиш жараёни

Меморандум имзоланиши ўзига хос байрам дўстлик алоқалари мустаҳкамланган қўшиқлар


сифатида нишонланди. Институтнинг Ўқув театрида композицияси акс этган “Озарбайжон учун куйла,
“Озарбайжон – Кавказ дурдонаси” номи остида мусиқий- Карабах” номли видео ёзуви қўйилди. Ёш ва маҳоратли
бадиий кеча ташкил этилди. Дилноза Акбарова, Юсуфхон Нурматов, Омадбек
Тадбирни институтнинг Маънавият ва маърифат Аҳмаджонов, Машҳурбек Раимжонов, “Сурхон” гуруҳи ва
ишлари бўйича проректори Давлат Муллажонов очиб шу каби қатор хонандалар биргаликдаги ижросида гўзал
бериб, озарбайжон халқига бўлган чуқур ҳурмат ва тарона янгради. Клипда Озарбайжон Республикасининг
эҳтиромини изҳор этди ҳамда даврага Озарбайжон бетакрор табиати, сўлим гўшалари, боғ-роғлари, маданият
Республикаси элчихонасининг маданият атташеси, ўчоқлари кўрсатилди.
Ўзбекистондаги Гейдар Алиев номидаги маданият Кечада меҳмонларнинг миллий қўшиқларидан, шўх
маркази раҳбари Самир Аббасовни таклиф этди. Самир ва сержило рақсларидан композициялар ижро этилди.
Аббасов ўз сўзида катта мақсадлар йўлида босилган “Озабайжон қизлари” ансамбли фаол иштирок этди.
қадамнинг шукуҳи давомий бўлажагини, қардош халқлар Тадбирда куйланган “Мехрибан айля”, “Ойна ярим, ойна”,
билан кўп йиллик анъаналар янада давом этажагини “Чал-чал” сингари бетакрор қўшиқлар ўзига хос ижросини
билдириб, бу воқеадан бағоят шодонлигини таъкидлади. топди. Томошабинлар давомий олқишлар билан тадбирга
Институт раҳбариятига миннатдорчилик туҳфаси кўтаринки кайфият улашишди. Озарбайжон халқининг
сифатида Озарбайжон гиламдўзлик санъати китобини миллий либослари иштирокида анъанавий либослар
тақдим этди. намойиши ҳам бўлиб ўтди. Ўзбекистон давлат санъат ва
Шундан сўнг тадбирнинг бадиий-мусиқий қисми маданият институтининг иқтидорли талабалари ижросида
бошланди. Мониторда ўзбек ва озарбайжон халқларининг озарбайжон ёзувчиси Узеир Хожибековнинг
дунёга машҳур “Аршин мол-олан” асаридан
парча ижро этилди. Институт талабаси
Маҳмудали Гусейнов ижросида “Менинг
Озарбайжоним” таронаси шўх янгради.
Ўйлаймизки, ниҳоятда гўзал ва кўтаринки
кайфиятда ўтган мазкур тадбир улкан мақсадлар
йўлида имзоланган меморандумнинг амалий
ифодаси бўлиб қолади. Тилагимиз Ўзбекистон
ва Озарбайжон халқлари ўртасидаги ўзаро
маданий алоқаларнинг мустаҳкамлиги ва
Бадиий кечадан лавҳа дўстлик муносабатлари бардавом бўлсин.
96 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)
Янгиликлар
2018 йил 1 март

МУНОСИБ ҲИССА
Атрофни муҳитни муҳофаза қилиш, турли экологик институтнинг ва филиалларнинг хўжалик ходимлари,
муаммоларни бартараф этиш бўйича юртимизда профессор-ўқитувчилари ва бошқа кўнгилли талаба-
қатор ишлар амалга оширилмоқда. Худди шу ёшлар таркибидан ташкил этилган бўлиб, қувонарлиси
йўналишда Ўзбекистон Республикаси Президенти уларнинг барчаси улкан ислоҳотлар ривожи учун
Шавкат Миромонович Мирзиёев раислигида жорий муносиб ҳисса қўшишга бел боғлаган. Иқлим шароитига
йилнинг 2 февраль куни экологик ҳолатни яхшилаш қараб март ойи бошидан ишлар қизғин суръатларда
ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш борасидаги жадал ривожланиб кетиши кўзда тутилмоқда.
ишларни таҳлил этиш, энг долзарб вазифаларни Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, республикамизда
белгилаб олишга бағишланган йиғилиш бўлиб ўтди. фаолият юритаётган ҳар бир олий таълим муассасаси
Мазкур йиғилишда кўплаб экологик масалалар турли майдонларга 100 минг тупдан кўчат ўтқазса, бутун
билан бир қаторда ўсимлик ва ҳайвонот дунёси мамлакат миқёсида жами тахминан 100 млн.га яқин
объектларини муҳофаза қилиш, улардан оқилона янги ниҳол экилиши мумкин. Агарда бу ниҳолларнинг
фойдаланиш, муҳофаза этиладиган ҳудудларни қарийб 60-65%и сақланиб қолиб, келгусида яшаб кетса,
кенгайтириш чора-тадбирлари ҳам атрофлича у ҳолда мамлакатимизда катта дарахтзор, боғ-роғ ва
муҳокама қилинди. ўрмонзорлар ҳосил бўлади. Натижада давлатимиз

Фарғона вилояти филиали ҳамда Нукус шаҳар филиали билан биргаликда боғ яратиш ишлари олиб бориляпти

Шу муносабат билан Ўзбекистон давлат санъат раҳбари экологик ҳолатни яхшилаш ва атроф-муҳитни
ва маданият институти жамоаси ректор Иброҳим муҳофаза қилиш борасида олиб бораётган кенг
Йўлдошев бошчилигида Қорақалпоғистон Республикаси ислоҳотлар бесамар кетмайди. Мазкур ишлар аҳоли
ҳудудининг экологик муҳитини яхшилашга доир турли саломатлиги, экологик тоза ҳаво нормасининг ошиши,
амалий ишларни йўлга қўймоқда. Ҳозирда институтнинг турли касалликларни олдини олишга ҳам катта фойда
Фарғона вилояти филиали ҳамда Нукус шаҳар беради. Экологик муаммолар ўз-ўзидан барҳам топиб,
филиали билан биргаликда бутун жаҳонни ташвишга келажак авлоднинг яхши об-ҳаво шароитларида яшаш
солаётган Орол бўйи ҳудудларида 100 минг туп ниҳол учун имкониятлар туғилади.
экиш ишлари амалга оширилиши режалаштирилган. Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти
Объектда Калифорния тераги, турли тол, туранғил ва республикамиз ҳудудида олиб борилаётган улкан
бошқа кўплаб мевали ва манзарали дарахт кўчатлари ислоҳотлар йўлида барча билан қадамба-қадам бўлиб,
ўтқазилади. беминнат хизмат кўрсатиш учун бел боғлаган. Насиб
Айни кунларда Қўқон шаҳридан Нукусгача махсус қилса, боболаримиз таъкидлаганидек, янги ниҳол
транспорт ҳозирланиб, ишчиларни ташиш, экиш учун ўтқазишдек савобли ишларни амалга ошириш йўлидаги
қаламчалар тайёрлаш, асбоб-ускуналарни олиб бориш фидойи меҳнатлар зое кетмайди. Биз эса жамоага улкан
вазифалари амалга оширилмоқда. Ишчилар гуруҳи омадлар тилаймиз!
ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 97
ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ САНЪАТ ВА
МАДАНИЯТ ИНСТИТУТИ ХАБАРЛАРИ
Журнал бир йилда тўрт марта нашр этилади

Нашрга тайёрловчилар:
Н. Раимқулова
Х. Файзуллаева
А. Кошелева
М. Содиқова

Саҳифаловчи-дизайнер:
Д. Дўстбеков

98 ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5)


ЎзДСМИ хабарлари — 2018/1(5) 99

Вам также может понравиться