Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
ТАСАВВУФ ВА ИНСОН
Тошке нт
“Адолат”
2001
Ж 96
ББК 86.38
Масъул мухаррир ва
сузбош и муаллифи: А.Х.Саидов, хУКУКдиунослик
фанлари доктори, п роф ес
сор
Ж 0302050000-002 2004
(04)-2001
© ’’Адолат”, 2001й.
Тасаввуф илми Шарк фалсафий тафаккури
тарихининг таркибий цисми
( Суз боши урнида)
А.Х. Саидов,
Х У Х У Х ш ун осли к ф а н л а р и доктори, профессор ,
9
ТАСАВВУФ ТАЪЛИМОТИНИНГ ИЛДИЗЛАРИ
ВЛ ЛСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ
11
Э.'Габарий ирфонни куйидагвдек таърифлайли: ир-
фон инсон Уз нафсини покизалаш, риёзат чекиш, сиги-
ниш, зикр килиш, хилватда Ултириш ва жазбага бери-
лиш билан сайру-сулук боскичларидан утиб худо ва
бошка табиат ортидаги кучлар билан алокд Урнатиш ва
шу йусинда унинг кдлби ш щ ш ва ишрок манбаига ай-
лангандан кейин катьий ва шубхасиз хэкикатга эриши-
нгадан иборатдир.
Деххудо «Орифлар атамаларининг комуси» номли
китобда «Гулшани роз шархи»дан олиб берилган маълу-
мотларга таяниб Уз машхур асари лугатномада ирфон бо-
расида куйидагидек маълумот беради: ирфон ва здешни
таниш икки йул орка ли булади: биринчиси асардан му-
ассир (асар кдиувчи)га, феълдан сифатга ва сифатлардан
зотнинг (хак зотининг) борлигига истидлол килиш оркд-
ли. Бу йул эса олимларга хосдир. Иккинчиси кунгилни
покизалаб бошни (мия-фикрни) ва шунингдек рухни,
ундан (хакдан) бошкд барча нарсалардан бушатиш оркд-
ли. Бу йул эса пайгамбарлар, набийлар, авлиёлар ва
орифларга хос булган йулдир. Бу йул яъни кашф (маъ-
навий ола.ушар ва ички дунёнинг хак?одтлари соликка
маълум булинп: - Ш.Ж.) ва шухуд (хахни куриш) факат
мажзуби мутлакга (хдк томонидан жазб этилиб, унинг
ишкида фано булга ни туфаили Узига келмайдиган ки-
нгига - Ш.Ж.) насиб этилади. Бошка кишилар эса ёшу-
рун кдлбий ва рухий тоат ва ибодат оркали ушбу маъри-
фатга эришишлари мумкин. Дунёнинг яралишидан мак-
сад хам ушбу шухудий маърифат (хакни таниб олиш ва
уни кура билиш. - Ш.Ж.) хисобланади (Али-акбар Дех-
худо. Лугатнома. 135-жузъ. 1346 й.).
Тасаввуф ва ирфон тушунчалари бир-бирига якин
булгани учун баъзан бир маънода хам ишлатилади. Баъ-
зиларнинг фикрига кура тасаввуф ирфоннинг бир були-
ми ва унинг кУринишларидан биридир, яъни тасав уф
бир йул-йУрик ва тарикат сифатида ирфондан сарчина
олган. Ирфон эса умумийрок тушунча булиб, тасаввуф-
дан илова, бошка йул-йУрик ва мазхабларни хам Уз ичи
га олади. Унга биноан бир киши сУфий булиб ориф,
булмаслиги хам мумкин, ёки бир киши юзаки суратда
тасаввуф тарикасида туриб, ирфондан хеч кдндай бахра
12
олмаслиги дам мумкин. Баъзан эса ориф сузи дарвиш ва
суфийга нисбатан юксакрод маънода дам ишлитилган.
Баъзилар эса ирфонни тасаввуфнинг илмий ва зидний
томони ва тасаввуфни эса, ирфоннинг амалий томони
деб билганлар.
Суфий адидасининг асоси «бир» булиши керак;
«бир» дейиш, «бир»ни дидириш ва «бир»ни кузатиш асо-
сида, ягона ва муглад зотдан бошда бирон нарса бора-
сида уйламаслиги зарур.
Тасаввуф ва ирфон доидаларига биноан, суфий ва
дадидий ориф, дадидий инсон урнида туриши лозим.
Инсонларни севиш, уларнинг хизматида булиш, айни
долда худонинг борлиги ва бирлигини унутмаслик, сУ-
фийларнинг асосий акдцасидир.
Шайх Фаридуддин Аттор ривоятига кУра шайх Абул-
^асан Харакрний бундай деган экан: кошки барча халк,-
нинг урнида улсайдим, ушанда халд учун улим булмас-
ди, кошки барча халднинг х;исоб-китобини мен билан
килишсайди, ушанда диёмат куни улар учун савол-жавоб
булмасди, кошки барча халд Урнида мени жазолашсай-
ди, ушанда уларни дУзахга олиб боришмаган буларди.
Шайх Саьдий Гулисгон китобида бундай деган эди:
Таржимаси: «Таридат иши тасбед тугиб, жундан зе
ки либос кийиб, намоз удиш билан булмайди, таридат -
халднинг хизматидан бошда нарса эмас».
2-4217
Гасаввуфнинг исломий илдизлари
IH
Мазкур оят суфийларга хахикдй мухаббат, яъни Ал-
лох мухаббати учун илхом берувчи манба хисобланиб,
ундан жазбаланган шоирлар ажойиб шеърлар ёзганлар.
Куръонда, одашш яратгаидан кейин худо «мен унта
уз рухимдан дам солдим - нуфладим» дейди. (38-сура,
72-оят). Ушбу оят вахдат фалсафаси учун энг мухим
манба хисобланади. 89-сура 27-, 28-оятда бундай дейи-
лади: (Эй хотиржам рух, рози булган ва сепдан розилик
бидцирилган холда худойинг томонига хайт).
Шундай хилиб ирфон ва тасаввуф, ахли тасаввуф ва
ирфонга алохали булган турли усул, хоида ва одобни ис-
ботлаш учун, ислом динининг асосий манбалари бул-
миш Куръони Карим, ислом пайкамбари, унинг сахоба-
лари сузлари ва амалий хаётларига таянадилар.
Француз гасаввуфшунос о;оши Ружи Арнолдз айт-
ганидск ислом гасаввуфи шундай боблар ва материал-
ларни Уз ичига оладики кенг маънода ислом асослари ва
гаълимотлари билан йугрилиб кетган.
Ибнул-Арабий ва «ваадатул-вужуд»
фалсафаси
560 хижрий йил Марсия (Андалус-Аспания)да туш-
либ, 638 х;ижрий йил (1240 милодий йил) Сурияда вафот
этган Мухйидцин Абубакр Мухаммад ибн Али ал-Хота-
мий атгоий, ислом тасаввуфида «вавдат» фалсафасининг
асосчиси ва мапцур хомийси булиб, уз ирфоний таъли-
мотини Куръонга асосланган холда, афлотунийлар, Ара-
сту ва боцщалар таъсири остида яратди.
У ёзган асарларининг сонини M.Fy6op 300 та деса,
Алмунжид муаллифлари уларни 400 та деб кУрсатади.
Уларнинг энг манщурлари «фусусул-хикам» (хикматлар-
нинг кузлари - нигинлари), «Алфутухотул-маккия»,
«Тожуррасоил» ва бонщалар хисобланади.
Ибнул-Арабий вафотидан кейин мутаассиб кишилар
унинг хэбрини буздилар, лекин сунгрох Туркия подшохи
султон Салим Усмоний уни хайтадан курда. Деххудо
берган маълумотга кура фахийхлар ва юзаки олимлар
уни хам хаёт чогида ва хам вафотидан кейин «хулул»
(бир киши рухининг бошха бир кишига утиши хакддаГи
эътиход) ва илход (динсизлик) билан айблаб келганлар.
Шунингдек унинг ваздатул-вужудга акддаси ва гаройиб
нарсаларни кашф этиши хахида унинг щщаолари, шари
ат ахдани хар доим унга харши далиб хУярди (Лугат-
нома, биринчи жуэъ, 330- бет).
20
Ислом буюк энциклопедияси Ибнул-Арабийни ме
лом тарихида «фалсафий ирфон тизими» ёки «ирфоний
фалсафа» ёки «илохий ирфоний хикмат»нинг энг буюк
асосчиси сифатида бахо беради ва уни барча даврларда
ирфон сохдсида энг буюк мутафаккир деб хисоблайди.
Ислом дунёсида бу кунга кдцар бир нав унинг тафаккури
таъсири остида булмаган \еч мутафаккир ориф-мизож
файласуф топилмайди. (Ислом буюк энциклопедияси, 4-
жилд, 233-бет).
Абдурахмон Жомий «Нафахотул-унс»да уни вавда-
тул-вужудийларнинг яловдори деб атаган. Доктор З.Са-
фо айтиншча унинг тафаккур услуби бошкд суфийлар
билан куп фарк; киларди. У барча сУфийларга нисбатан
купрок тасаввуфга илмий шакл берди. Шайх Мухйиддин
турли фанлар олими эди. Шу сабабли ирфоний сузларни
фалсафий таъбирлар билан кУшиб, ирфон ва широкий
хикмат (илохий хикмат)ни бирланггирди ва «вавдати ву-
жуд» масаласини акдий кридалар, илмий усул, истидлол
билан изохдаб берди.
Шу йусинда уша замонгача Уз содца шакли билан
важд1 , хол2 , завк;3 , шеър ва амал билан кУшилиб кел-
ган тасаввуф, назарий услубга эга булиб, таълим бериши
мумкин булган илмий шаклга эга булди, яъни тавжищй
(изохланувчи) ё фалсафий тасаввуф деб аталиши мумкин
булган «ирфон» кцёфасини олди. Шундан кейин тасав
вуф «хол»дан бир микдор «кол»га Утиб бопща фанлар
кдторида даре берила бошлади. (З.Сафо, Эронда адабиёт
тарихи, 3-жилд, биринчи китоб, 169-бет).
Вавдатул-вужуд назарияси нимадан иборат, фалса-
фада кандай Урин тутади ва бу хакда Ибнул-Арабийнинг
таълимоти кдйси асосларга таянади? Виз турли манба-
лар, айникра, унинг Уз асарларига мурожаат кддган хол-
да ушбу назариянинг турли томонларини ёритишга ури-
намиз.
22
бонща (худодан бопща) барча борликни фахат тасаввуру
хаёл деб хисоблаш маъносидадир.
Вахдати вужуд назариясига фалсафанинг энг мухим
маеалаларидан бири сифащда эътибор берилган. Мазкур
назария хдм фалсафий ва хам ирфоний асосларга тая-
нади. Боцща бир ибора билан айтганда мазкур назарияга
биноан борлик дунёси, хамодот (жонсиз ва хдракатсиз
хаттих жисмлар), усимликлар, хайвонлар ва суюкдик-
лардан тутиб, осмонлар ва фалакиёт (фалакка бомих
болтан нарсалар)гача хаммаси бир вужуд хисобланади.
Уларнинг энг юксак, энг кучли ва энг шиддатли марта-
басида тангрининг вужуди туради. Боцща мавжудот би-
ринчи мабда (бошлангич нухга)га нисбатан ядин ва ё
узок; булга ни нухгаи назаридан бир-биридан фаркданиб,
баъзилари кучли ва баъзилари эса заиф ва кучсиз бу-
лади.
Вужуднинг икки томони бор: бир томони «вожибул-
вужуд» яъни Уз-Узидан мавжуд булиб, Уз мавжудлиги
учун боцща нарсага мухтож булмаган ва иккинчи томони
эса «хаюло» яъни шаклланмаган модда ёки ундан куч-
сизрох нарса булмаган энг заиф мавжудот хисобланади.
М.Муин, С.М.Сажжодий ёзган «Акдий фанлар хо-
муси»га таяниб бу масалани кенгрох ёригади: яратувчига
ишонган кишилар хам, бу фикрни (вахдат масаласини)
ифодалаш учун турли йуллардан борганлар. Баъзилар,
яратувчи тангрини олам вужудидан тапщари билсалар,
баъзилари эса уни олам вужудининг бир жузъи, лекин
энг кучли ва шадид (шиддатли) мартабада турувчи деб
фикр билдирадилар. Баъзи олимлар масалан Кдйсарий
ва Садруддин бу назариядан баъзи бир муаммолар келиб
чихишини назарда тутиб, вужуднинг бирлиги ва мавжу-
дотнинг куплиги хахида ахида изхор хилганлар. Улар
нинг фикрича вужуд бир, лекин куп мартабали булиб,
уларнинг хаммаси, хах ва вожиб булган вужуднинг фай-
зидан сизиб чихханлар. Фахат биргина вужуд барча кои-
нотни хамраб олган. Вужуд чегарасиз бир океан булиб,
барча мавжудот унинг тулхинлари хисобланади. ТУлхин-
лар эса дарёнинг айнаи Узи булади, лекин айни холда бу
тулхинлар (уз аслига) харам булганига харамасдан, мав-
жуддирлар ва фахат тасаввур ва хаёл хисобланмайдилар.
23
Нятижада ф щ ш , хам дарёнинг Узи, хам дарёдан бонща-
дир. (М.Муин. Форсий хомус, 4-жилд, 4989-бет).
Тасаввуф тархалиши билан суфийлар ва мугакал-
лимлар (илми калом ахли) орасида хар доим хэршилик-
лар булиб келган. Мутакаллимлар худо борлиги, бирли
ги, унинг исму-сифатларини мантихий далиллар, фал-
сафий истидлол йулидан исботлашга уринсалар, ориф-
лар ва суфийлар, хахни таниб олиш ва унга эришиш бу
йУлдан эмас, балки фахат ишрох (кУнгил ва замир
ёрухлиги) йулидан муяссар булади, дейдилар.
Орифлар ахидасича мутакаллимлар ва фалсафа ах-
лининг мунозараси нафахат борлих чугунини ечишга
улгуролмайди, балки уни мураккаброх хилади. Масалан,
ориф шоир Хофиз узининг бир шеърида бундай дейди,
таржимаеи: «Дунё сирларини хидирмасдан, фахат ша-
рабу-мутрибдан сузла, не гаки ушбу муаммони хикмат
(фалсафа) орхали ечишга хеч ким муваффах булгани йУх
ва була олмайди хам». (Хофиз Шерозий. Девон, 5-бет).
Бу чугун (мураккаблик)ни фахатгина басийрат (хал-
бу-замир) йули билан очиш мумкин. Бу басийрат хам,
яратувчи ва инсон орасида хижоб (парда) булган модда
пардасини йиртиб утишга маваффах булган кишиларга
хосдир. Бу мазмунни машхур шоир лохурлик аллома Их-
бол узининг бир кичик шеърида хуйидагидек ифодалаб
беради, гаржимаеи: Ибн Сино (мантих ахли ва файла-
суфлар намояндаси) чангу Fy6op ичида йитиб кетди, ам-
мо Жалолиддин Румий (орифлар намояндаси) махмил
(кажава) пардасидан тута олди. У (Румий) денгиз хаъри-
га шунгиб бориб гавхарга етди, лекин бу (Ибн Сино)
бир хас сингари Урама (гирдоб) атрофида айланиб холди
(хахихатга эриша олмади).
Жалолуддин Румий бу хэкда Маснавий китобида ху
йидагидек фикр билдиради: Истидлол ахли (далил ХВДИ-
рувчилар-фалсафа ахли)нинг оёхлари ёгочдан. Ёгочдан
булган оёх жуда хам кучеиз булади.
Вахдатчи орифлар сониъ ва маснуъ (яратувчи ва
яра?шшлар)нинг бирлишга ишониб, худонинг вужуди,
яъни зоти барча ашёда жорийдир яъни яратувчи ХЭР
нарсада мавжуддир деган ахидани талхин хиладилар.
Улар бир умумий хахикдт, бир хакикдй ва вохеий бор-
. 24
ликри бутун коинотда яйраган деб тушунадилар. Аашо
мугакаллимлар худо зотининг бирлиги-ягоналигига иш о-
ниб, бутун борликда худонинг зоти эмас, балки феъли
(амали) жорийдир, худо уз иродаси билан бутун коинот-
ни кдмраб олган ва твоеговсиз амал кдтмокда ва бу амал
азалий ва абадийдир, деб фикр билдирадилар.
Энди ислом тасаввуфида биринчи булиб ушбу маса-
лага илмий ёндашиб, Уз фалсафий карашлари билан
«вахдатул-вужуд» роясини кенг куламда тарцатган зот,
файласуф ориф Ибни-Арабий таълимотини киска сурат-
да назардан утказайлик.
Ибни-Арабий Андалус (Аспания) илмий мухитида
яшаб, уз замонининг барча илмларини эгаллаб олган.
Унинг энг мухим асарлари турли тилларга таржима к,и-
линиб, улар устидан куп шархлар ёзилган. Брукелман
айтишича «Фусусул-хикам»нинг 35 та шархи бор, аммо
ислом буюк доиратул-маорифида берилган маълумотлар-
га кУра Усмон Яхё унинг 120 та шархига шпора кдлади.
(Ислом буюк дойра гул-маорифи, 4-жилд, 223-бет).
Мазкур манбада берилган маълумотларга кУра Ибни-
Арабий Уз хаетида араб йирик файласуфи Ибни Рущц
билан Андалус кддимий шахарларидан бири булган
«куртуба» шахрида киекдча учрашиб, у билан фикр ал-
маинан. Ибни-Арабий Уз асарларидан бирида хикмат
ахлига кдрши фикр билдираркан, уни (ибн Рушдни) ях-
шилик билан тилга олади. Б унинг сабаби улар орасида
илмни Укимасдан хам эгаллаб олиш, яъни худо томони-
дан бериладиган илмга ишониш каби муштарак адида
борлиги эди.
Ибни-Арабий билимларни умумий суратда икки
хилга булади. Улар «касбий» ва «вахбий», яъни Урганиб
олинадиган ва Урганмасдан бериладиган илмлардан ибо-
ратдир. У бу борада бундай дейди: бир илм борки уни
бизда мавжуд булган хеч бир васила билан эгаллаб оли-
шимиз мумкин эмас. Уни худо бизнинг юрагимиз ва ру-
Химизга юборади ва биз уни хеч кандай ташки сабабсиз
эгаллаб оламиз... Вахбий (берилган, багишланган, ато
этилган) илм, сабаб оркдли эмас, балки худо томонидан
берилади. (Ибни-Арабий Футухоти Маккия. 1-жилд, 254-
бет).
25
Унинг фикрича барча нарсаларни кашфу щухуд
(кашф: ички дунё ва маънавий олам хахи^тларининг
тарихат ахлига зохир булиши, шухуд: тасаввуф таълимо-
тида хахни кУриш) орхали англаб олиш мумкин. Уйлаш
(тафаккур) билан шугулланиш, хахихатни билиб олиш
йУлида хижоб (парда)дир. Буни бопщалар инкор хи-
лишлари мумкин, лекин худо йУлини танлаганлардан
хеч ким уни инкор килмайди, бунинг сабаби шундаки
истидлол ва тафаккур тарафдорлари ичида илохий хаким
Афлотун каби «хол» мохиятига тушунадиган завх эгаси
жуда кам учрайди.
Ибни-Арабийнинг фикрича «илохиёт» сохасида та
факкур ахлининг хатолари уларнинг тУгри сУзларига
нисбатан кУпрокдир. Файласуфлар шунинг учуй танхид
кдтинадиларки илохий илмда, уларнинг хатолари, пай-
гамбар сУзларига кдрши туради. Назар ахди билмай-
д иларки тангри таоло Узининг баъзи бандаларига баъзи
ишларда гохи акдга тенг ва гохи акдга кдрши хукм
чикдриш учун куч берган. Бу муаммо акд чегарасидан
четда булиб, акд уни билиб олиш имкониятига эга эмас.
(Футухот... 2-жилд, 163-бет).
Ибни-Арабий, барча асарларида мантихий меъёр-
ларга мутобих Уйлаб истидлол хилади, аммо охирда
кашфу-шухуд, ички билим ва бирданига унинг халбида
топилган х^хихэт алангасини, маърифатнинг энг асосий
махаки (меъёри) деб хисоблайди.
Ибни-Арабий ахидасига биноан, унинг барча билим
ва маърифатларининг манбаи худодир. Шунинг учун у
Уз юрагини уйлов (тафаккур)дан бушатиб (воридот»
(гайбдан келувчи билимлар)ни хабул хилиб олиш учун
тайёрлаш йулидан бориб, бу илмларга эга булган. Шу
йУсинда у хар бир нарсадан унинг хдндай булганидек
вохиф булиб, хахщатни хандайки бУлса, Ушандай билиб
олган. У «бизнинг билимимиз уша ердан келади ва тан
гри бизнинг Ухитувчимиздир» дейди.
Мазкур а хила асосида «Футухот» китобини тартибга
солиш, унинг ихтиёрида булмаган, балки худо унинг
хУли билан мазкур китобни тартибга солган ва муаллиф
Уз ахлу райини унга аралашгирмасдан, уни Уз холига
хУйиб юборган. «Футухот» китоби худо томонидан унинг
. 26
юрагига имло кдиинган асардир. (Футухот... 2-жилд, 163-
бет).
Ибни-Арабий вавдатул-вухуд фалсафий назарияси-
ни Узининг хос услуби асосида изохпайди. У тангрини
барча мавжудотнинг уйи ва мУмин банданинг кдлби
тангрининг уйи деб билади ва жа^онда хэкифту во-
Келикдан боища нарсани курмайди: ориф \ар бир нар-
сани унда кУради, негаки у бутун нарсаларни ихота
кдпиб (кдмраб) оладиган зарф (ичида нарсалар куядиган
идиш)дир. Нега шундай бУлмасин, у уз номи — «дахр»1
билан бизга бу нукгани ёритиб берган. Тангридан бопща
хар нарса унга киради, хар нарсани кУрадиган киши,
уша нарсани факдт унда кУриши мумкин. Тангри барча
мавжудот (борлшОнинг уйидир, чунки у «вужуд»дир ва
бандангшг кдлби хам хакринг уйидир, чунки уни узида
кучиб олади, аммо хар бир кунгил эмас, балки мУмин-
нинг кунгли. Хар ким хакнинг уйи булса, хак хам унинг
уйидир. Хак вужудининг айни (объекти), бутун мавжу
дотнинг айни (объекги)дир. (Футухот... 4-жилд, 7-бет).
Целом буюк доиратул-маорифида Ибни-Арабий ха-
кида капа илмий макола муаллифи Шарафуддин Хуро-
соний (шараф) ёзишича «вахдати вужуд» дунёкэраши,
фалсафий ва ирфоний тафаккур тарихида узок Утмишга
эга. Хозирги замон фалеафасида бу хил дунёкараш «пан
теизм», яъни «барча худолик» ёки «барча худоликда» деб
аталади. Биринчи атама худо, унинг билан жахон бир-
лигини ифода килса, иккинчи атама шундан йборатки
жахон худода, унинг багрида ва худо жахондан кешрок
ва каттарокдир.
Биринчи атама (барча худолик)ни Англия линий му-
тафаккири Жан Туланд (вафоти 1722 йил) ва иккинчи
атама (барча худоликда)ни Олмония файласуфи Карл
Кристиан Фридриш Кравза (1832 й.) ишлатганлар.
28
дейди. Таржимаси: Биз Куръоннинг магзини чахиб
олиб, боищаларга унинг пучогини крлдирдик.
Мазкур харшиликларнинг сабаблари хуйидагилардан
иборат:
Биринчидан, ирфон «жахон худонинг гавхари (вужу-
ди) билан тупа ва унинг файзу тажаллийсининг самараси
булиб, инсон бу илохий гавхардан тулиб тошган» дейди.
Аммо д и н нухгаи назаридан жахон адам яъни йУхлик-
дан яралган ва худо барча борликдан устун туриб, боища
мавжудот билан хУшипмайдиган яратувчи ва мустахил
зотдир.
Иккинчидан, Э. Табарий ёзишича кУпинча, динлар-
да «анти космик» яъни оламга хзрши ва инсоннинг кун-
далик хаётига кэрши томонлар булмайди, балки дин кУ-
ггинча унинг хаётини тартибга солиш учун к;онун-к;ои-
даларга асосланган. Пекин ирфон ва тасаввуф кУпинча
«анти космик» хусусиятларга эга, яъни модца ва баданни
хурлайди, бу жахондаги хаётни ахамиятсиз ва Улимни
азалий маъшухха эришиш учун куприк деб хисоблайди.
Учинчидан, ирфон вахдати-вужудга ишониш нати-
жасида, динлар ва мазхаблар орасидаги тафовутларни
шаклий деб хисоблайди, жазба ва умумий мухаббатнинг
Хонунини, олам крнуни ва инсонга хос вазифа деб би-
либ, ундан бир хил жахонни севши ва универсализмга
эришади. Аммо дин нухгаи назаридан динлар айникра
ислом дини билан бошхэ динлар орасидаги тафовутлар
фадатгина шаклий булмасдан, мазмунан хам мавжуддир.
Вахдати-вужуд назарияси - турли дину мазхаблар
пайровларига бир куз билан хараш ва уларнинг барча-
сини ягона хак?щат кддирувчилари деб тушуниш ахи-
даси, Узбек, форс ва араб шеъриятида кенг куламда Уз
аксини топтан. Биз хуйида, улардан уч мисол келтира-
миз:
Ононки талабгори Худоийд, Худоийд!
Берун зи шумо нест, шумоийд, шумоийд! (Жало-
луддин Румий)
Таржимаси: Эй яратувчини хидириб юрган кипшлар,
У, Сиздан ташхарида эмас. У, Сизнинг Узингизсиз,
Узингизсиз!
Бохиб сужударо хошингга габр, агар мумин.
29
Тилаб кадах аро аксингни мает, агар Махмур.
(Алишер Навоий).
32
этилган. У чикэрган хукмлар ва фатволар хам Ханба-
лий ва \ам Шофиъий мазхабига мувофих болтан.
Унинг хаетлиги чощда бир гурух тарафдорлари хо-
дирия тарикдтини таркдтишга бошладилар. Ундан кейин
Уши унинг уринбасари ва ходирия тарихатининг бош-
лиги булди, ундан кейин Угли Абдуссалом, сунгра укаси
Абдураззох иршод махомига кутарилдилар.
Биринчи марта ходирия хонахоси Ирохдан тадща-
рида хурилди, лекин айрим тадхихотчилар фикрича
унинг биринчи зовияси Багдод шахрида хурилган экан.
Крдирия гарихаси биринчи марта М арокатнинг
машхур шахарларидан бири булмиш «фоода, унинт ик-
ки Угли Иброхим ва Абдул-азиз авлодлари орхали ри-
пожлангирилди. Улар Аспанияга бориб яшаб «Fapuora»
сухути (1492 й.)дан кейин, уларнинг фарзандлари, Ма-
рокашга панох истаб Утдилар.
Крдирия тарахэти хозирги Тур кия хУДУДига, Хона-
хохи тупхона (Крдирийхона) асосчиси Исмоил Румий
орхали кириб келди. Иккинчи пир лахаби билан танил-
ган утбу ориф (в-1631 й.) мазкур сохэда 40га яхин хо-
нахо хУРДирган эди (Лугатнома).
Юсуф Хусайн маълумотига кУра, ходирия тарщаси
Хиндистонда биринчи марта Мухаммад FaBc номли ки
ши томонидан хУРДирилган хонаходан тархалиб, бобу-
рийлар даврида Шох Неъматулло ва Махмуд Мухаммад
Гийлоний орхали мустахкамланди.
Ушбу тарихат Миён Мир номи билан шухрат хо-
зонган, Дорошухух ва Жахоноро (Шохжахоннинг щ зи
ва Угли)нинг муршиди булмиш Мухаммад Мир орхали
катга эътиборга эга булган эди. Миён Мир Ибнул-Ара-
бий ахидаси (вахдатул-вужуд)га чухур берилган эди.
Хиндистондаги ходирия тарихэси бошликдари ку п и л а
Ибнул-Арабий фалсафасига тамойил кУрсатиб, калом
илми намояндалари билан мунозара олиб борганлар.
Улар бошха мусулмонларга нисбатан, мусулмон б^лма-
ган кишилар тУгрисида багри кенглик билан муомала
хилардилар. Азиз Ахмад фикрича бундай муомала Доро-
шукухда илтихотий (а кликтивистик) тафаккурлинг
шаклланишига сабаб булган омиллардан бири булшпи
мумкин.
3-4217 33
Деххудо «риёзул-орифин»дан олиб берган маълу-
мотга кУра, Дорошукух лакабли Мухаммад Хиндистон
подшохи Шохжахоннинг катта Угли ва вали-ахди эди.
Укаси Аврангзеб оламгир унинг устидан галаба хозониб,
уни улдирди. Дорошукух шохзодалигига кдрамасдан, ир-
фон таълимотини узлаштириб Сайдой Сармадий билан
дУстона муносабатда булган, бадахшонлик Муллошохга
ихлос ва иродат биддирган. У Муллошох ва Миёншох-
мир лохурий силсиласи кодирия тарикдтига мансуб бул-
ганлиги учун узига «Крдирий» деб тахаллус куйди. До
рошукух крдирий, «ахли якин» яъни буюк ориф ва сУ-
фийлар гомонидан айтилган шатхиёт (юздан шариатга
Карши булиб, комил орифлар томонидан, важд ва хол
чогида тилга олинадиган сузлар, масалан мансур «анал-
Хак» яъни мен худоман деган сузи), хакида бир рисола
ёзиб, уни «Хасанотул-орифийн» деб атади. «Сафинатул-
авлиё» номли китоб хам унинг каламита мансубдир. Уш-
бу асар Урду тилига таржима хилиниб, 1961 йилда нашр
этилган.
Дорошукух чиройли шеърлар муаллифи булиб, улар-
дан бир байгни таржима хиламиз: Узимиздан утиб, ёрга
етушдик, Уздан утиш кандай муборак сафар экан.
Абдулходир Жийлоний хашшох ва факир одамларга
мухаббат ва мехрибонлик билан муносабатда булиб,
уларга ёрдам берихини тавсия хилган. Хиндистон мусул-
монлари Абдулходир Жийлоний (Гийлоний)га катта ХУР-
мат хоил булиб, унинг абадий ётаржойи — Багдодни Уз
мухаддас шахарларидан бири деб хисоблайдилар. Унинг
тарихати (ходирийлик) купрок шариатга жиддий богла-
ниб келганлиги сабабли булса керак, куп мамлакатлар,
жумладан Яман, Сурия, Хиндистон, Тур кия, Миср,
Ирох, Афгонистон, Марокаш ва бонща кУп исломий Ул-
каларда тархалиб, хозиргача хам унинг тарафдорлари
бор. Унга «Равен аъзам» яъни буюк хутб деган лахаб бе-
рилган. Купинча шу лахаб билан тилга олинади.
39
юмган. Уларнинг таваллуди ва вафоти орасида бир асрга
якдн фосила мавжуд.
Низомуддин авлиё Узининг тахводорлиги билан кат-
та иззат ва эхтиромга сазовор булиб, Уз асрининг му-
сулмонларига чукур таъсир утказган эди. Амир Хусрав
Дехдавий унинг бир мухлиси ва муриди сифатида унинг
хахида кдсидалар ёзган.
Низомуддин авлиё Дехлига келиб, Уз хонахоси учун
Урин танлагани у билан тушухийлар султони орасида
келишмовчиликка сабаб бУдди. Унинг буйругига биноан
халифаси Деэуш чароги-Насруддин, уларнинг Дехлида
истщомат кдлишига нисбатан хукумат эътирозига кдр-
ши туриб, Мухаммад ибн Тутлух томонидан таххирлан-
ди. Султон бир гурух Чанггий шайхларига босим Утка-
зиб, уларни вилоятларга таркдлиб, ислом таълимотини
сиёсий сохаларда таргибот этиш ва уни четда тархатиш
учун Узларини багишлашга буюрди. Шундай кдгшб чаш-
тийлик тарихасининг марказлашган фаолиятининг энг
мухим босхичи, 1325 йил, уларнинг вилоятларга таркд-
лиши билан тугади.
Хиндистонлик тадхихотчи Азиз Ахмад ёзишича, уш-
бу тарихат вакнллари чанггия тарикдтини Хиндистон-
нинг гурли сохаларида жумладан Бангал, Канг, Даканга
тархатиб, Даканга мансуб Мухаммад Гисудароз (В-1422
й) тасаввуф буйича турли асарлар ёзди. 16-асрда шайх
Салим Чанггий, Акбаршох томонидан катта хурматга са
зовор бУдди. 18-асрда «Низомия» ушбу тарикдтнинг бир
кичик йуналиши сифатида шох Калимулло Саъй-хУши-
ши билан тиклаиди.
Чанггийларнинг дунёхараши, Ибнул-Арабий томо-
нидая асос солинган «ва\цати вужуд» назариясига асос-
ланган эди. Уларнинг одоби бонща тарихатлар одобига
Ухшаш зикр, забти нафс (нафсни сакдаб тУхтатиш), му-
рокдба ва бир хиндий русум яъни чиллага Ултиришдан
иборат эди. Охирги русумнинг ифротий (хэддан оша)
шакли маъкус яъни тескари чилла булиб, унда солик
хирх кун узини оёкдан хУДУКХа осарди. Уша тадхихотчи
фикрича, ушбу русум хеч хандай шубхасиз ЖУгийлардан
(Югадан) олинган эди. Чанггийлар хисхача самоъ маж-
лислари хуриб, рангли либослар киярдилар, озгина бо
40
дом тановул кдииб, мусулмон булмаганларни хам уз хал-
Каларига кабул кдяардилар, адабиётга рагбат кУрсатар-
дилар.
Уларнинг баъзилари ХУРУК ерларни экиб, унинг до-
силвдан хаёт кечирарди ва баъзилари хинду ва Будда
рохиблари каби сабад кУтариб, уйма-уй юриб гадойлик
хиларди.
Чаиггийлар «иллаллох» сузини ишлатишга кУп хизи-
хадилар. Хар йили Хожа Муинуддиннинг тугалган ку-
нини нишонлаш учун барча хинду ва мусулмонлар
унинг кдбрини зиёрат хилишга борадилар. Низомуддин
авлиёни муридлар «Султонул-авлиё» ва «Махбубуллох»
деб атайдилар, Дехли яхинида жойлашган РиёспУрда
унинг кдбри барча мухлислар учун зиёратгохдир.
44
ри арра номи билан манщур болтан бу навь зикр яссавия
тврикдтига хосдир.
Рашахот ривоятларига биноан Накдлбандия етук
муршидларидан бири Хожа Убайдулло Ахрор баъзан бу
шивага кдршилик кУрсатган булса хам, бир марта шайх
Махмуд Туркистоний халифаларидан бири булмиш Ка-
мол Шайхдан зшсри аррани ижро этипши илтимос эта-
ди... - сУнгра «етар, кунглимизга дард сароят этди» ва
бопща бир ривоятга кУра «етар, Арщдан Фаршга кддар
ёнди, агар бир мункир, бу дандай зикрдур деб сураса,
унта кдндай экан деб жавоб беришни билиб олдим» деб,
ушбу байтни Ухиган экан:
Мургони Чаман ба хар сабохий
Хонанд туро ба истилохдй
45
Ясеавия тарикатининг муршидлари Хаким Ото (Су-
лаймон Бокиргоний), Занги Ото, Узунхасан Ото, Сай-
йид А\мад Ото (Саййид Ото), Садрудцин Мухаммад
(Садр Ото) ва Бадруддин Мухаммад (Бадр Ото), шайх
Махмуд Туркистоний ва бошкд кУп таникди халифалари,
шохлар ва давлат арбобларининг диктат ва эътиборини
тортиб келиб, улар томондан катга хурмат ва ишончга
сазовор булганлар. Мисол суратда Бугрохон Уз кизи Ан
бар Онони ушбу тарикдтнинг буюк муршиди хазрат
Хаким Отога турмушга чикдрди. Хаким Ото вафотидан
кейин унинг уринбоеари хазрат Занги Ото, шайхнинг
маънавий далолати билан у билан турмуш куришни ил-
тимос килди. Анбар Оно истамаган булса хам, Занги
Отодан курган каромат натижасида такдирга тан берди.
Бу малика энг олий табакд-шох оиласига мапсуб бу-
лишига карамасдан, хар иккала рухоний рахбар билан
Хаёт кечирди ва уз инсонийлиги билан бугунга кдцар
номи буюк инсонлар каторидан Урин олиб, хУРмат ва
олкишларга сазовор булиб келди.
Занги Ото бир оддий баркамол инсон, рухоният
о;гай даражаларига кугарюгган суфий, кУп муридларни
тарбиялаб юксак мартабаларга етипггирган мураббий,
авом ва ха вое хурмат ва ишончини Узига тортган мур-
шид сифатида Урта Осиё шоирлари асарларида Узига хос
Урин тутиб келган.
КУпрулузода ёзишича Шамсий исмли бир шоирнинг
Занш Отога хитобан ёзган Мусаммати муножот шаклида
девони хикматда нашр этилган. Унинг матлаи куйидаги-
дек:
Ул Саййиди акрам хаки, ё Занги бобо химматий!
Ул мафхари одам хаки, ё Занги бобо химматий!
47
Барча машоих сарвари, Суягон Хожахмад1 Яссавий.
Сонсиз муридлар рахбари,
Султон Хожахмад Яссавий.
Хизр Отонинг хамра^и, огохгарнинг огахи,
Доим илохий волахий,
Султон Хожахмад Яссавий.
Аллох зикри хамдами, барча валилар аъзами,
Сирри илохий махрами,
Султон Хожахмад Яссавий,
Хам ишх ахди содихи, ушшох хайли Вомихи,
Дедор ганжи шоихи,
Султон Хожахмад Яссавий.
Уши шахид улгон замон, берди хабар бир нотавон,
Аблах отин берди равон,
Султон Хожахмад Яссавий.
Лозола раъсуссобирийн, манзУру куллиннозирийн,
Султону куллил-орифийн,
Султон Хожахмад Яссавий.
Бахту Саодаг ахтари, жон махзанининг жавхари,
Хикмат бихорин гавхари,
Султон Хожахмад Яссавий.
Эй дуст кони мархамат, хам бахри илму маърифат,
Султони мулки офият,
Султон Хожахмад Яссавий.
Кунглумда холмасдур Faмим,
сиз каби булса махрамим,
Гар булса хар дам хамдамим,
Султон Хожахмад Яссавий.
БУлгон хаво йулида сад, айлаб хаво ишини рад,
Айлар боримизга мацад,
Султон Хожахмад Яссавий.
Иззат самоси ховари, хам ишх мулки довари,
Мискин Убайдий ёвари,
Султон Хожахмад Яссавий.
50
У шунингдек мазкур рисолада куйядагиларни ёзади:
Тияллук риштаси, худо мухаббатидан таищари (барчадан)
узилганидан кейин, инсоний хэкикат (тангридан) бош-
ХЭНИ унугиш шарафига эришиб, тангридан узга ^еч бир
кУринувчи холмайди, балки бир зотдан бопща нарса куз-
га кУринмайди. Шунда шохидлик ва маищудлик (кУрув-
чи ва кУринувчилик) сифатлари орадан кУтарилади
“Аллохни Аллохдан бошха (киши) танимайди” деган
сУэнинг сири ошкор булади. Алловдан нари чегара йух
"Албятга охирги чегара факдг раббингга (эгангга) бо-
ради" (Куръони Карим, 53-сура, 42-оят). Бу жойга келиб
кдламнинг учи синди. (Убайдулло Ахрор, Фихэроти Ах-
рория, 14-варак;, кулёзма).
Нахшбандия таълимоти, Уз хаётийлиги, ссддалиги ва
амалийлиги учун аста-секил бутун Туркистон, кддимий
Хуросон (хозирги Афгонистон)ни ва XVI-XVII асрлар-
дан бошлаб Хин листом сохасини уз таъсири остита ол-
ди. Унинг таъсирини айникра адабиёт сохасида XV аср-
дан бошлаб хозирги давргача яххол кУриш мумкин. Ма-
салан, Абдурахмон Жомий ва Алишер Навоий шеърия-
тида на шунингдек хозирги Афгонистон айрим шоирла-
рининг асарларида унинг таълимоти хилма-хил шакл-
ларда Уз аксини топган.
Амир Алишер Навоий «Лисонуттайр»да шайх Фари-
дуддин Атгорнинг вахдатул-вужуд фалсафаси ва тарки
дунёчиликка асоеланган «маитикутгайр»идаги фикрлар-
ни ижодий шаютда талхин этиб, кдландарчилик рухи ва
тарки дунёчшшк йуналишларига танкдций ёндошади,
авлиёлик даъвосини хилиб юрган илмсиз, жохил ва те-
кинхУр кимсаларни аёвсиз фош этади.
S3
деган хоидага асослантирди. Ушбу назария кейинги та-
саввуф тарихйда Узига хос Урин тутган.
Имоми Раббоний 291 мактуб охирида бундай деб
ёзади: Бу фахир бу вахт авлодлари ва толиблар тарбияси
учун Хожаи Нахшбанд тарикдтини ихтиёр хилганман.
Шариат арконлари сует булган шундай бир пайтда,
нахшбандия илму-маърифати, шариатнинг зохирий илм-
лари билан купрох муносабатдадир.
Хулоса
Инсон илк бор табиат ва хает сирларини билиб
олишга интилиши билан бирга, бонщаншч ирфоний та-
хаййуллар хам топила бошланди. Илк ирфоний тасав-
вурлар мифология (устУралар) билан чамбарчас ботлих
булиб келган.
Инсон тафаккури тараххиёт босхичларини босиб Ут-
гани туфайли, аста-секин бу тахаййул ва тасаввурлар хам
фалсафий шакл ола бошлайди. Хинд, юнон фалсафасида
хилма-хм ирфоний фикрлар, айнихса «вахдатул-вужуд»
(пантеизм)га дойр фалсафий таълимотлар юзага келиб,
турли маданиятлар алмашуви натижасида, ислом тасав-
вуфига хам уз гаъсирини утказади.
Ислом тасаввуфи асосан Куръони Каримдан сар-
чина олган булса хам, Афлотун ва Неоплутинизм, шу-
нингдек Хинд ирфоний йУналишларидан кенг куламда
фойдаланган. Шунингдек Исавият ирфоний таълимоти
билан хам алохада булган.
Ислом тасаввуфида турли фалсафий йУналишлар-та-
рикдтлар топилди. Уларнинг энг мухими Ибнул-Арабий
асос солган «Вахдатул-вужуд» фалсафаси хисобланади.
Бу фалсафий тафаккур зохиран шариат ва мутакаллим-
ларга харши уларох йуналиш сифатида инсон рухи би
лан улухият орасида бирлик ва мунггаракликни талхин
этади. Хар бир акидали инсон комил пир рахбарлигида
модций дунёдан уз алохасики узиб, рухини покизалаш
ва бир хатор ахлок ва одобни хуллаш йулидан Уз аслига,
яъни бошлангач нухшеига етиши ва у билан бир бу
лини мумкин деб таъкидлайди.
54
Вахлатул-вужуд тарафдорлари, хаКЩИЙ илм факдт-
гина кашфу шухуд яъни кялбу рух ёруглиги оркали \а-
Кикий рухга уланган суратда хосил б^лади, фалсафа ва
мантик й^лидан \еч качон хакикатни билиб олиш мум-
кин эмас, дейди.
Шариат акли вавдатул-вужуд тарафдорларини дин-
сизлик, хулулият (рухнинг бир бадандан боища бир ин-
сон баданига утиш а кидас и) билан айблаб улардан баъ-
зилари, масалан мансур Халлож ва Сухравардийни Улди-
ришга хукм чикдрганлар, ирфон ва тасаввуф ахли улар-
ни юзакилик ва билимсизликка махкум кдлиб келганлар.
Хоразмлик машхур суфий Шайх Нажмуддин Кубро
таълимоти тасаввуф илк назариётчилари билан Ибнул-
Арабий ва унинг июгирдлари ва шунингдек сунгги та-
саввуфий а кидала р Уртасида бир интикол (кучиш) даври
булиб келди. Унинг асарлари Ибнул-Арабий асарлари
билан бирга XIII аср фалсафий назарияларининг тамал
тошини ташкил этиб келди.
Абдукодир Жийлоний томонидан асос солиниб, ун-
дан кейин унинг Угаллари ва шогирдлари оркали тарка-
тилган кодирийлик тарикати хам вахдат фалсафаси дои-
расида каракат кдлиб келди. Лекин бунта. карамасдан
кодирия гарикати кУпрок шариат коидаларига мустахкам
богланган булиб, шу сабабли кУп исломий Улкаларда
таркалди ва хозиргача хам унинг тарафдорлари жуда куп.
Бобурийлар оиласи айникса буюк Султон Аврангзеб
Оламгирнинг Угли Дорошукух Крдирий ушбу тарикат-
нинг таълимотини таркагиш учун китоблар ёзган.
Сухравардия тарикатини йирик илохиётшунос олим,
атокди суфий ва ориф Умар ибн Мухаммад Сухравардий
таъсис этди. Унинг таълимотида фалсафий карашлар ва
ирфоний гоялар бир-бири билан йУгрилиб кетган.
Сухравардий имом Баззолий каби мантик ва фалса -
фага карши туриб бу бсрада китоблар ёзди ва хакикатни
факат кунгил нури яъни ишрок оркали билиб олиш
мумкинлигини кенг куламда таргабот килиб келди.
Умар Сухравардийнинг нашр этилмаган асарларидан
айрим нусхалар Абу Райхон Беруний номидаги Шарк-
шунослик институти кугубхонасида мавжуд. Унинг таъ
лимотида инсон ва унинг тарбияси хакида билдирилган
55
фикрлар нихоят мухим булиб, комил инсонни «рухул-
ХУДУс» деб атаган.
Чапггия тарихаги Хиндистонда энг куп таркдлган ва
казта нуфузга эга булган тасаввуфий макгаблардан хи-
собланиб, XII асрда Хожа Ахмад Абдол томонидан асос
куйилган. Ушбу тарикдт доирасида атокуш суфийлар ва
валилик даражасига етишган деб танилган орифлар ма-
салан Фаридудцин ва унинг муриди Низомуддин авлиё
камолга етганлар. Ушбу тарикдтнинг дунёхэраши хам
Ибнул-Арабий асос солгаи вавдатул-вужуд фалсафасига
асослангаи.
Яссавия тарихати Хожа Ахмад Яссавий томонидан
таъсис этилиши Туркистонда йирик бир диний охим-
нинг тасаввуф гоялари билан й$трилган холда юзага ке-
лиши учун шароит яратиб бериб, туркий халкдар ора-
сида ислом динини таркдтиш учун нихоят катта рол Уй-
нади. Унинг таълимотига кУра риёзат орхали рухни по-
кизалаш ва маънавий камолот даражасига кУтариш Узига
хос услуб ва одобга эга. Яссавия нахшбандия тарихати
ривожига турли йуллардан чухУР таъсир угказгани ман-
баларда хайд этилган. Ушбу тарикзтнинг идомачилари
булмиш Хаким Ото, Занги Ото ва бошха куп муршидлар
ва халифалар, инсонларни рухий юксакликка таргиб
этиш йулида катта хизматлар хилиб келганлар.
Ахмад Яссавий асарлари айнихса «Девони Х,икмат»
туркий тил (узбек тили) ривожи ва у орхали тасаввуф
таълимотини тархатиш йулида унутилмас хизматлар хи-
либ келди.
Бахоуддин Нахшбанд асос солган нахшбандия та-
рихати XIV асрда тасаввуфни хаёт билан чамбарчас
бошашга харакат хилди. У илгари сурган шиорлари би
лан худога эришиш ва хахни таниб олиш учун жамиятда
яшаш, халх билан булиш ва халх манфаатини Уз ман-
фаатидан устун хУйишни ухгириб соликнинг кУнгли ХЗР
доим худо билан ва хУли иш билан банд булшшши тав-
сия хилди.
Унинг таълимоти фалсафий томондан вахдатул-ву-
жуд ва вахдатуш-шухуд Уртасида турган булса хам, унинг
йирик намояндаларидан бири (Хожаи Ахрор) «фихароти
Ахрория»да вахдат назариясрши купрох талхин хилган.
56
Имоми Раббоний асос солган мужаддидия тарихати
XVII асрда накдибандия тарихатининг бир Усувчи шоха-
си сифатида Хиндистон ва Афгонистонда кенг таркдлди.
Имоми Раббоний вахдатул-вужуд назарияси ва Хожаи
Ахрорга кдрши туриб, уз асарида «Вахдатуш-шухуд»
мафкураси, яъни «хамма нарса ундан - худодандир» де-
ган фикрни «Хамма нарса унинг Узидир» деган хоида
Урнида хУйди. У Уз дастзфлари орхали, тасаввуф таъли-
мотини ислом шариати билан мослаштирди ва буни уз
бурчи деб хисоб.лади.
Шундай хилиб ислом тасаввуфи Узининг ирфоний
ва фалсафий йуналишлари билан барча ислом Улкала-
рида, айнихса Vpra Осиё мамлакатларида кенг куламда
тархалиб, унинг таълимоти кУпинча мухаддас туйгулар
сифатида халхларнинг рухига сингиб кетди.
Тасаввуфнинг айрим гаълимотларидаги тарки дунё-
чилик, жамиятдан узилиб гУшада яшаш, барча хает лаз-
затлари ва шунингдек илму-маърифатдан воз кечиш ка-
би салбий томонларни истисно хиладиган булсак, унда
жуда кун ижобий таълимотлар мавжуд.
Тасаввуф динлар ва мазхаблараро тафовутларни юза-
ки деб билиб, мазхабий догматизмга харнш курашда
барча инсонларни уларнинг линий эътиходларидан
Хатьи назар, хурмат хилиб келди, хаммани ягона хахи-
хат изланувчилари деб таниди.
Тасаввуф таълимоти ватанпарварлик рухи билан су-
FopmraH булиб, бу йулда унинг энг ажойиб мисоли На-
жмудцин Кубро Уз улкаси Хоразмни мудофаа хилиш йу-
лида шахид бУдди. Шунингдек тасаввуф инсонлараро
келишмовчилик ва тинчсизликка кдрши туриб, одамла-
раро ахиллик ва бирдам булиб яшашни тавсия хилади,
уруш ва хУзголонларни хоралайди, дунё михёсида бир
ажойиб универсализм яъни барча инсониятни севиш
юясини талхин этади. Кдрамлик ва инхироз босхичи-
дан, бутунлай янги бир босхич - мустахиллик босхичига
Утган бир пайтда, Узбекистан миллий маънавий хэд-
риятларини тиклаш, жумладан ирфоний ва тасаввуфий
таълимотларни халхха етинггириш, уларнинг маънавий
савиясини юксалтириш учун катта хизмат хилади, мил-
латншгг учлигини англаб олишга ёрдам беради. Узбе-
57
кистон мустакдллигини мустахкамлаш, тинчлик ва бар-
харорликни таъминлаш ва ватанпарварлик гояларини
кучайтирищда катта рол уйнайди.
Тасаввуф таълимотида талкдн этилган хукукдй кд-
рашлар, масалан, боцщаларнинг хукухшш таниб хурмат
хилиш, инсонларга тажовуз хилмаслик, уларнинг яшаш
ХУХУК й н и сахлаш, хатго хайвонларга хам озор ва азият
бермаслик каби олий гоялар, инеонларни тарбиялаш
учун мухим омил булиб хизмат хилади.
58
К^лланилган адабиётлар:
60
НАЖМУДДИН КУБРОНИНГ КАРАШЛАРИ
ВА АСАРЛАРИ
61
Ёш Ахмад ибн Умар Уз иродаси, истеъдоди ва
датьюгги билан шайхнинг дик^атини узига тортиб,
унинг щшжч ва хурмазига сазовор булди ва куп Угмай
унинг кизига уйланди, бир неча йил Мисрда яшаб,
Рузбехон кугзидан иккита угил кУрди.
«Хак»ни аник; англаб олиш ва унТа эришиш йУлла-
рини кдлириб гопиш дарди уни бир лахза хам зинч
куймасди. Бир купи кмом Абу-Мансур Хафданинг Таб-
риз шахрида «сунна»га дойр бериладиган гУзал илмий
дарслари борасида эшигиб, дархол Табризга кдраб жу-
найди ва «Сармайдон» махалласвда булган «Зохида» хо-
накрсида ушбу калом олимининг дарсларини тинглай
бошлайди, калом илмини ундан чукур урганиб олади.
Ёш олим калом илмига дойр узининг биринчи аса-
рини «Шархус-сунна вал-масолих» (Сунна ва эзгуликлар
шархи) номи билан Уша ерда ёзади. Ислом энциклопе-
диясида беритнан маълумотга кура ушбу аё&р мубохаса
шаклида, мукдддима мохиятида ёзилган эди. Бу асарга
дойр бир мунозара жараёнида муаллиф бир янги сйймо
- Бобо Фараж Табризий билан танишади. Шайхнинг
сухбатлари ёш олимга чукур таъсир кУрсатиб, кдрашла-
рини узгартирди. Бу таъсир унинг амалий хаётида яккол
сезилади. Изланувчан олим ундан кейин калом илми
мавзуларида Уз текншришларийй тухтатиб кУйиб, бутун-
лай тасаввуф мурокдбасига берилади, чунки Бобо Фараж
широк; йУлидан хахикдтга эрингмок^ш булган солик учун
Хеч кандай бшшм урганиш зарур эмаслигини таъкидлар-
ди. Негаки хакдхий бил им илохий илхом оркдли хосил
булади.
Нажмуддин бу йулдан борди аммо куп утмай бундай
кдлиб Уз макрадларига эриша олмаслигини англаб одди,
ундаи сУнг Аммор Ёсирга кушилиб унинг тавсиясига
биноан ко мил суфий даражасига эришмок; учун Исмоил
Кдсрий мактабига кирди ва унинг кулидан хирка кийиб,
Узининг биршгчи шайхи — Рузбехон ал-Мисрий ёнига
кдйтиб борди.
Шайх Рузбехон Нажмуддин тасаввуфнинг назарий
асосларини бутунлай англаб олганини кУриб, уни она
юрти Хоразмга бориб, засаввуф таълимотини таркатиш
йулида фаолият курсатишга даъват килади. Нажмуддин
62
унииг буйругага биноан, уз оиласи билан она юрти -
Хоразмга хайтиб келли. У ерда жойлашгандан кейин бир
хонацо таъсис эгиб, манбаларда «ат-Тарихатуз-захабия»
мъни «олтин тарихат» номи билан \ам зикр этилган куб-
равия тарихатига асос солди на ушбу тарифа гга оид ир-
фоний таълимотларни талхин эта бошлади.
КУп Утмай, янги тарихат асосчисининг теварагида
сонсиз шогирд ва муридлар йишлишиб бу йУлга кдцам
ХУйдилар. Улардан XI 1-Х III асрларнинг бир кдтор маш-
Хур сУфийлари камолга егишиб, муршид ва вали си-
фатида танилдилар.
Шайх Нажмуддии Кубро олий истеъдод ва юксак за-
коват эгаси булгани сабабли, хар кдндай саволга к;они-
Хэрли жавоб кдйтариб, хар кдндай мураккаб муаммолар-
ни ечишга муваффах буларди ва илмий масалалар бора-
сида мубохаса, мунозарани севиб хар доим бонщалар ус-
тидан галаба хозонарди. Шу сабабдан уни «Аттомматул-
кубро» (буюк офат) деб атаганлар. Шамсиддин Сомий
ёзишича, бора-бора «аттомма» (Офат) сузи сузлашув жа-
раёнида тарк этилиб, «Ал-Кубро» (буюк) сузи унинг ла-
Хаби яъни Нажмуддии Кубронинг ажралмас хисми бу-
либ келмохда.
Шунингдек, унга Абул-Жанноб куняси берилган.
ААДеххудо фикрича у иафс тилакларидан ижгиноб
этиб, дунё лаззатларидан воз кечгани учуй ушбу кун би
лан аталган.
Нажмуддии Кубро ватан севшей билан яшаб келди.
У хеч кдчон киндик хони тукилта и ватани — Хоразмни
унутмади, Уз халди билан яшаш ва улар орасида маъри-
фат нурини тархатиш туйтулари унинг Уз ватанига кдй-
тиб ке;шшига сабаб бУдди.
Унинг хаёти охирларида Туркистонда кутилмаган
Ходисалар юз бера бошлади. М^йуллар босдини барча
халхдар хаётини хавф-хатар остида долдирди. Нажмуд-
дин Кубро Урганч мудофаасида хатнашиб, 618 хижрий
йил (1221 мелодий йил) жумодил-аввал ойининг 10-куни
шахид будци.
Чингизхон Нажмуддии Куброга киши юбориб, Хо-
размдан унинг чихиб кетишини сУрайди. Шайх эса, мен
76 йил хаётниит аччих-чучукларини хоразмликлар билан
63
Утказганман, энди нокулай ахдолда уларни ташлаб ке-
тиш номардлик булади деб жалоб кдйтаради. Шайх На-
жмуддин Кубро душманга кдрши курашиб жанг майдо-
нида кахрамонлик билан шах;ид булади.
Лугатномада ёзилишича, ундан кейин тарихий ки-
тоблар ва тазкираларда ушбу хрдиса куп кУшимча мат-
лаблар билан такрорланган. Вокеа юз берган замондан
кднча узокдашар эканмиз, шайхнинг улими тафсилот-
ларига кушилган к^шимча ва афсонасимон матлабларга
купрок; дуч келамиз.
Ислом энциклопедиясида берилган маълумотга кУра,
Санкт-Петербург шаркшунослик институтида шарк
туркчасида ёзилган «Шайх Нажмудцин Куброни ша^ид
килиб шахри Хоразмни хароб кдлганининг баёни» номи
билан аталган бир кулёзма бор. Бу асар Хоразмнинг
сунгги кунлари ва бузилиши хдкида ёзилган бир тарихий
асардир. Шайх Нажмудцин Кубро бу асарда МУгулларга
кдрши Хоразмнинг мудофаачиси сифатида гавдаланади.
Мазкур асарга кУра, буюк шайх Уз маънавий кучи
соясида нщ арга киришда Мугулларга тУскинлик килиб
туради, лекин кдндайдир у ердан бонща томонга утиш
учун кдрор бергунча шахдр душманнинг кулига тушади.
Нажмудцин Кубронинг кдбри борасида манбаларда
зиддиятлар мавжуд. Баъзилар, масалан, М.Муин унинг
мозори мавжуд эмас деса, араб сайёхр: Ибн Батута Уз
саёхатномасида куйидагидек маълумот беради: «Хоразм-
дан чикаверишда бир зовия бор. У энг буюк авлиёлардан
бири булмиш Нажмудцин ал-Кубро кдбри узра бунёд
этилган. Бу ерда зиёратчилар учун таом тайёрланади.
Хоразмнинг обрУли кишиларидан булмиш мударрис
Сайфиддин ибн Асаба зовияда шайхлик килади».
5-4217 65
Иккинчи рисола, мазкур кутубхонада Р. 295 ракам
остида вг унинг бошка бир нусхаси Р. 1956 ракам остита
сакданмокда.
Мазкур рисола ха жми кичик булиб, биринчи нусха 6
варакдан иборатдир. Иккинчи нусхада хам унинг номи
«Рисолату Нажмуддин Кубро» деб берилган. Биз турли
манбаларда хам унинг хакдда бирон бир маълумот кур-
мадик. Ушбу рисола Нажмуддин Кубронинг янги асари
булиши хам эхтимолдан узок эмас.
Асар араб тилида ёзилглн булиб, шайх Нажмуддин
Куброга хос булган адабий-бадиий услуб жихатидан юк-
сак даражада туради. Рисолани шайх дунёкдрашининг
кузгуси десак Хйм хато килмаймиз. Шайх рисолани кан-
дайдир бир кишининг талабига жавобан ёзган. Муаллиф
Уз рисоласини 14 мисрали арабча шеъри билан тугатади.
Бу шеърнинг мактаъи (охирги байги) куйидагича: «Наф-
сий Иблийсун жаррабтухо - тааввазу мин шарри Иб-
лийсий». Таржимаси: Менинг нафсим Иблис (Шайтон)-
дур, уни мен куп синаганман. Менинг Иблисим шарри-
дан (худога) панох тиланглар.
Шайх Нажмуддин Кубро мухадцис-хадислар илми-
нинг олимидир. У мутакаллим, буюк ориф, суфий ва
иктидорли шоир булгани учун, баъзан унинг асарларида
ирфоний гоялар м^такаллимларга хос булган фалсафий
буёктар билан безатилиб, бадиий услуб билан ифода
этилади. У асарларида соликнинг кУп олий сифатлар
эгаси, жумладан, саховатли ва карамли, уйгок ва аклли
бУлишини укдириб угади.
Унинг баъзи асарлари айрим кишилар томонидан
шархланган. Котиб Чалабий маълумотига кура, унинг
«Ал-усулул-ашара» асари, Рум (Туркия)нинг баъзи шайх-
лари томонидан шархланиб, «Ароисул-вусул» деб атал-
ган.
Айрим тадкикотчилар чикарган хулосаларга биноан,
унинг асарлари, айникса, «Ал-усулул-ашара», «Ибнул-
Арабий» асарлари ва бошка манбалар билан биргаликда
XIII аср фалсафий карашлари ва фалсафий назарияла-
рининг урганиш манбаи ва тамал тошини ташкил этиб
келди.
66
Кубравия тарицати
67
Йулларнинг иккинчиси мужохадйлар (саъй-харакат-
лар) ва риёзатлар эгаларининг ЙУли бУлиб, бу йулдан ах-
лохни Узгартириш, рухга жило бериш, кУнгилни соф-
лаш, нафсни покдаалаш ва ички дунёни ободлаш учун
саъй-харакат хилурлар. Бу аброр (бир сузининг кУплиги,
яхши, солих ва гахволик кишилар маъносида) йУли бу-
либ, бу йул орхали (махсадга) етишганлар нодир булса
хам, илгариги гурухга нисбатан купрокдир.
Йулларнинг учинчиси, Аллохга кдраб юрувчилар ва
у томонга учувчилар йУли булиб, хэхиз^тда жазбага бе-
рилган шатгорлар (бебок, хУРКУвсиз ва парвосиз киши
лар) йУли булиб, ушбу йулнинг боншда (хахха) эришган-
лар сони бонща йулларнинг охирига бориб эришганлар
сонидан кУпрокдир».
Ундан кейин шайх Нажмуддин Кубро учинчи йУл
яъни «кубравия» тарщатининг мазмун ва мохиятини ХУ-
йидагича ёритиб беради: «Ушбу танланган йул «Уз их-
тиёри билан Улиш» (хоидаси)га асослангандир. Пайгам-
бар алайхиссалом дебдурларким, «Улмасдан бурун Улин-
гиз!», табиий УЛим, яъни рух бадандан айрилмай туриб,
Уз ихтиёрингиз билан вужудни тарк этинг, тугилган кун-
дан буён сизда сингиб кетган хаваслар ва унс-улфат
олиб келган истаклардан воз кечиб, ХЭХ исташ махса-
дини Уз мак;садингиз урнида куйинг. Албатга, бу хил
Улиш хахихий хаётга олиб боради».
Тадхихотчилар берган маълумотларга кУра, Нажмуд
дин Кубронинг тасаввуфий мактаби, тасаввуфнинг илк
назариётчилари (X-XI асрларда Нишопур мактаби) би
лан Ибн-ул-арабий ва унинг салафлари (ундан илгари
Утганлар) Садруддин ал-Кунявий ва Фахруддин-ал-Иро-
хий билан сУнгги тасаввуф ахидалари орасида бир ин-
тихол (кучиб утиш) даврини ташкил этади. Эски назари-
ётчилар каби Нажмуддин Кубро хам купинча тасаввуф
нинг амалий томони ва билги йулидаги босхичлари би
лан ва айни холда мегафизикага о ид масалалар билан
шугулланган.
Шундай хилиб, Нажмуддин Кубро узи асос солган
«кубравия» тарихати билан, Туркистон, Хуросон ва
Эронда узила куп хомий ва муридлар топиб, машхур сУ-
фий ва орифларни камол даражасига етказди.
68
Нажмуддин Кубронинг шогирдлари
69
4. Няжмуддип Рознй: Шайх Нажмуддин Доя лахаби
билан маидур булпш шайх Абдулло ибн Мухаьшад XII-
XIII асрлар атокди суфийси, Нажмудцин Куброяинг та-
нилган муридларидан эди. У Уз устодинкнг улимидан
кейин Хуросон, Хамадон ва Румга сафар хилиб, Салжух
подшохи Султон Алоуддавла хомийлигида яшади ва
«Мирсодул-ибод» («Бандаларнинг пойлаб турадиган жо-
йи») номли асарини уига багишлаб езди. Умрининг охи-
рига ча Жалолуддин Румий ва Садруддив Кунявий сух-
батдоши булиб хаёт кечирди. Шайх Розий 645 хижрий
йили дунёдан утди.
5. Разиюддин Али Лоло: тУлиц исми Али ибн Саъид
ибн Абдулжалил Лоло булиб Разна шахрида тугилган. У
гурли муршидлар хизматида булиб, «Нафахотул-унода
айтилишича, 124 етук шайхдан хирк;а кийган эди. Али
Лоло Нажмуддин Кубронинг мандур муридларидан хи-
собланади. У 642 хижрий йили вафот этган.
6. Бобо Камол Жапдий: Кубронинг истеъдодли шо-
гирдларидан бу.диб, Туркистондаги Жанд шахрида тутил-
ган. Ушбу шахар МУгуллар хужуми даврида харобага ай-
ланган.
7. Айнуз-замон Жамолуддин Гийлнй.
Улар Уз ёзган асарлари ва ташкил этган тарикдт
халхалари орхали кубравия тарихатига дойр Нажмудцин
Кубро таълимотини Туркистон, Хуросон, Эрон ва Рум
(хозирги Туркия хУДУДи)да тархатиб, илмий тасаввуф ри-
вожига катта хисса хушдилар.
Шайх Нажмуддин Кубронинг хуйидаги хикматли
сузлари х^ч хачон Уз химматини йухотмайди (улар «Ри-
солату Нажмуддин Кубро» номли арабча асари хУлёзма-
сидан эркин таржима хилинди):
- Эй ахл ва тафаккур ахди, билингизким, дунё бо-
кира кампирдур. У маккор, гаддор ва хочох булиб, ХЭР
лахза бир дУст танлайди ва хар он анчаларни Улимга
чорлайди. Унинг денгизи чухур, унда сузган чукади, уни
севган йулдан озади ва унинг дусти халокатга учрайди.
- Энг тез Утадиган ва энг тез завол топадиган нарса
умр ва дунёдур. Энг яхин нарса Улим ва энг узох нарса
умид-истак ва энг яхши нарса вихор (огирлик)дур.
70
- Яхшиликларни кдмраб олган сифатлар ичида энг
эзгуси ахлок, г^заллига, ёмошшкларни цамраб олган си
фатлар ичида энг ёмони \асаддур.
- Камтарлик энг яхши безак, бахиллик энг ёмон
нарсадур.
- Мен улимни тиламчиликда, мангу хаётни xai^BO ва
Уз хрлини яширишда, муваффак,иятни саъй-харакатда ва
хУрликни дангасаликда кУрдим.
71
ШАЙХ НАЖМУДЦИН КУБРО
“КУнглим кУзи билан кУрганларим”
85
натларига пайравлик кдаган човда, бугун кдлби ва барча
вужуди билан улур хак; хузурига юз тутсин.
Факир кипш хилватда Утиргандан кейин Узини Улик
ва хилват (жой)ни кабр деб гумон килади. Улик учун хеч
кдидай ихтиёр ва ирода крлмайди. Кунгли тангридан
боища бирор нарсага тортилмаслиги учун, хилватга ки-
ришдан бурун Узининг барча ишларини бажариб, ке-
ракли нарсаларини таъмин кдлади. Халойикдан узок,
жомеъ (масжид)га якин ё жумъа (намози)га бориш зарур
булмайдиган жойда бир Уринни танлайди. Урин тор бу-
либ, унга куёш нури ва кун ёруглиги тушмайдиган бу-
линш керак.
(Хилватда Утирган кишининг) ёнида таом, маълумот
оладиган (укийдиган) нарса булмайди. Хар Доим - туну
кун, яширин суратда сустлик кУрсатмай, барона кил-
масдан зикр битан машгул бУлади. (Зикр чогида) кдлби
тилидан, тили кдлбидан олади (кунгли билан кдлби бир
булади).
Бу ишни бажаришга унга нисбатан эзгу ниятли бул-
ган, озик-овкдти ва мижозини тушунадиган, касаллик
сабабларини англаб олиб, дорилар таъсиридан вокиф
булгаи хозик табиб сингари унинг яхнш-ёмон томонла-
рини, акду-фикрини, чипами ва шошилиши, куч ва иро-
даеи ва нафсининг гамойилларини биладиган бир Угит
берувчи шайх ё мехрибон бир ога-ини ё салохиятли ур-
ток, ва ё садокдтли дУст унга ёрдам бериши керак.
(Солик) Тангрига сигиниб куп марта унга истихора
(яхнш шпни талаб килиш)дан кейин, унинг хузурида Уз
юзини тупрокда суртиб, калбу рухини унинг хазратига
топширади. Иродасиз булмаган пайтлардан боища холла,
овоз билан зикр кдпмайди, Уз ихтиёри билан ухламайди,
бирор нарсага суянмайди, бирор нарсани бахона кил-
майди, фарзу-суннат (намозларидан) боища намоз (яъни
нафл намози) укдмайди. Улар эса Укдпадиган (суннат
намозлари) тонг намозининг икки ракъати ва тахоратни
тозалагццан кейин (Ухиладиган) икки ракьат намоздир.
Унинг хотирида кароматлар ва мавхибатлар (худо
томонидан ато килинадиган имтиёзлар) кечмаслиги ке
рак. У, Узининг хилватда утириши учун хеч кандай аха-
мият цойил булмайди, худони эслаипа давом бериш би
86
лан, унда хеч кдндай иддао ва худбинлик холмайди. Уз
нафсидан ёмон кечинмаларни ва кунглидан фосид ва
тубан истакларни чихариб таншайди. Уз кучи, чидами,
токдти, заифлиги ва сошомлигига кдраб овкдт ёйишини
озайтиради. Хдр доим ёхимли хидлик нарсалардан фой-
даланиб туради. Ё и т х емайди. Худони эслаш билан
одобни сакдаб туради. Хар доим узини азаматли бир
жаббор султон хузурида турган катта жинояткордек се-
зади. Шариат ва Суннага кдрши \еч иш хилмайди. Нар-
саларни кУрсатишга илтифот билдирмайди. Уз нафсини,
(васвасалардан) зикр билан химоя кдлади. Буюк Аллох-
дан уялган (\аё кдлган) \олда, уз гунохлари учун кечи-
рим сУрагаиидск, Уз тоаг-ибодати учун хам кечирим су-
райди. Кофирлар учун кдндай кУреддиган булса, Узи
учун х,ам шундай хУркади.
Хилватда ултириш чокида, (солик)нинг ишончи ко-
мил, ахидаси бутун булиб, Аллохга унинг фаришталари,
китоблари, пайгамбарларига иймон келтирган, кдйтадан
тирилиш, жаннаг ва оловга, худо берган барча ваъда ва
ваъидларга (тахдидларга) ишонган, худо пайгамбарининг
- худодан унга ва унинг оиласига саломлар булсин! -
сахобаларини севиб, пайгамбардан кейин, барча халх-
ларга нисбатан уларнинг афзалликларини эътироф кдл-
ган булиши керак. Айтиб утилганларнинг акси булган
холда, хилватда фосид-мунофих сифатида Ултириб, ун-
дан бидъатчи ва зиндих сифатида чикдан булади.
(Хилватда Утирган солик) Тангри иродасини Уз иро-
дасидан устун хУяди. Узига раво кУрган нарсани барчага
раво кУради. Хилватдан чиххэндан кейин ожизлик кУр-
сатиб (Уз сирларини) яширишга уринади, уз юраги ва
тилини сакдайди. Хилватда булсин ё булмасин, хар доим
тахорат билан юради. Унда дунёга ва дунё эгаларига, хеч
хандай мехру-мухаббат холмайди. Буюк Тангридан,
ёмонликларга буюрувчи Уз нафсининг шарридан омон-
лик ва панох излайди, тоагу-ибодат хилиш ва (ишлар)
охибати эзгулик билан тугаши учун тавфих (ёрдам) су-
райди. Негаки, барча ишлар Уз хотимаси билан бахола-
нади. Тавфих худодандир.
87
Нафсни талиб олиш ва унинг
издошлари зацида
Унинг мо^иятини х,еч ким кеч к,ачон
билаолмайди
Билгилким, Аллох таоло нафсни бор нарсаларнинг
энг ёмони килиб яратди. У эса хамила сен билан булиб,
сенинг уловингдир. Сен унга мухгожсан. У уйингдаги
матолар устида туриб, уларга куз тикиб турган У^рига
Ухшайди. У шайтоннинг дУсти, барча ёмонликларнинг
турар жойидир. Унинг кУп ёмон сифатлари бор: ёмон-
ликни яхши куриб, яхшиликни ёмон кУради, шариат ва
акдга кдрши туриб, истаклар ва хаваслар билан келиша-
ди. Сен уни тоат-ибодатга чакирасан, лекин у осийлиюса
караб юради. У тукдикда йир-щичларга, очликда мургак
гУдакка, газабланганда подшолар ва золимларга, шахдат-
да хайвонларга, кУркканда мушукка, хавфсизлик сезган-
да коплон ва арслонга Ухшайди. Унинг ёмон одатла-
ридан бири шундан иборатки, факирлик (йУксуллик) ва
камчилик (ризку-рУзи озлиги)дан кУрвдди, лекин буюк
Аллох, ва унинг огир азобидан кУР^майди. У шайтоннинг
уйинчогидир. Дунё ва унинг безаклари, хавас ва шайтон,
хамда уларга боглик булган нарсалардан унинг куп ёр-
дамчилари булиб, хар бир ёрдамчисининг дунёвий хдёт-
ни безатувчи нарсалардан лашкарлари, отликлари ва
хизматчилари бор. Мисол суратда куп емок, куп ухла-
мок, кУп кулмок, ошикдик киссаларини тингламок, ду-
нёни севмок, бойликни танламок, такаббурлик, хасад,
гийбат, ёмон-лик билан шугулланмок, ичимликлар ичиб
гунохга кУл уриш, турли Уйинларга берилиб, фойдасиз
ишларга уриниш, мол-мулк йигиб истаклар ва орзулар
ипини чузиш, ёмонликка буюриб, яхшиликдан воз кеч-
диршп, истак-хавас ва сурур (хурсандчилик), иморат ва
тижорат (уй-жой куриш ва савдо)га кунгил боглаб ёмон-
ни яхшилаш; бошкдлар сир-асрорларини фош этиш, че-
гарадан (ахлок ва одоб чегарасидан) чикиш, ботилдан
ёрдам сУраб хакни инкор этиш , дунёпарастларга ХУРмат
билдириб, охират ахлини хэкорат килиш, шулар жумла-
сидандир.
88
Буларнинг х;аммаси, ёмонликка буюрувчи нафс
(нафси аммора)нинг сифатларидан хисобланади. Одам
авлодининг барча томирлари бирликда унинг ёрдамчи-
лари учун малайлар вазифасини бажариб туради.
Факдт худо тавфики билан Уз айбларини кУришга
кодир булган ва унинг ёрдами билан Уз нафсининг мак-
ру хийлаларини билиб олиб уни енгишга муваффак; бул-
ган киши, такво ва пархезгорлик юганини унинг огзига
солиб, хУрлик ва ожизлик кишанлари ва шариат буй-
рукдари билан уни кдйд этиб, мужохдда (жиход) кдличи
билан уни улдиришга муваффак; булади. Ундан кейин
очлик, чанк;окдик, уйкусизликни унинг устидан кучай-
тириб, Тангрига итоатдан бошкд ишларда унта кдрши
туради.
(Солик хатго) тоат-ибодат килшцда хам ундан (Уз
нафсидан) кУркиб туриб унинг барча килмишларини
коралаб, дунёдан кУз юмгунча хдтго бир лахза хам уни
тарбиялаб, риёзат чектиришдан гофил булмаслиги зарур.
Аклни унинг кишани, шариатни унинг зиндони, тоат-
ибодатни унинг крровуллари, Улим ёдини унинг овкдт ва
ичимлигига айлантириб, унга нисбатан хаддан ортик;
эхгиётни риоя кдлгандан кейин, Ушал бечора банда, на-
фснинг яратувчисига ёлбориб, унинг макру-\ийласи,
ёмон одатларидан ва (мабодо) акд устидан унинг галаба
козонишидан пано\ тилаб, буюк Тангридан унинг шар-
ридан омон колдиришни сурайди.
Акт билан нафс иккита кдцимий душман кишига ух-
шайди. Улардан хар бири уз кУлида ялангоч килич ту-
тиб, иккинчисини Улдиришга шайланиб туради. Бир
лахза хам бир-биридан кУз узмайди. Кдй бирини гафлат
босса, уша захоти маглубиятга учрайди. Уз нафсига зо
лим булган киши унинг шарридан кугулиб, хййла ва
макрларидан четда колади. Буюк Аллох шундай мар-
хамат килган: «Ва минхум золимун линафсихи» (улардан
баъзилари уз нафсларига зулм кдлувчидур) (Куръони
Карим, 35-сура, 32-оят).
Нафс га жабр килиш, уни фосид истаклари, фоний
лаззатлар, ботил умидлар, асоссиз орзулар, дунё гурури,
нафс тилаклари, шухрат ва эътибор, молу давлатга кУн-
гил боглашдан кдйтариш, истайдими истамайдими, уни
89
Шариат ва Сунна га буйсундириш, худонинг тоату-ибо-
дати йулига солиш, улимни эслатиб, у дунёни севишга
рагбатлантириш ва шунингдек унинг макр, хийла ва худ-
бинлигидан куркиш демакдур. Нсгаким, унинг алдам-
чилик ва бузгунчилиги, гунохдан кУра, тоат-ибодатда
купрок булади. Чунки тоат килиш жараёнида гунох, ки-
лишдан кура купрок, лаззат сезади. Масалан, тоат-ибо-
датни безаб кУрсатиш, уз ишига катта баз^о бериш, риё
ва мунофиклик, халк томонидан кУрсатилган ихлосни
ёкдириш, кулни уптириш, табарруклик ва зиёратманд-
лик, кагта шухрат козониш, одамлар олкишини исташ,
подшолар томонидан кУрсатилган рагбатлар ва одамлар
ке.тиб-кетишидан хурсандтигини билдириш, самоъ маж-
лисларида х,озир булиб харки одат (фавкулодда ходиса-
лар) кУреатишга уриииш, сунъий суратда (хУжа кУрсин
учун) рУза тутиб оз овкдтланинпши кУрсатиш, ёлгондан
йиглаш, лаблар билаи тамшаниб, кУз билан ишора ки-
лиш, кдлби хузурсиз Алло\га ёлбориш, ямалган либослар
кийиш, гушлар кУриб утмиш ва келажак хакида хукм
юршзиш, ожиз кишиларни куриш билан тоат-ибодатда
муболага килиш, аммо хилватда (ёлтиз колганда) данга-
салик килиш, мажлисларида жавонлар инггирокига ро-
зилик билдириш, аёлларга бокиш - шайтон шарридан
худога панох тилаймиз! - шулар жумласидандир.
Хакикдтда хам, булар (айтиб утилган хислатлар),
арок ичиш, гунох килишдан ёмонрокдир. Тангри бизни
нафсимиз шарридан ва уз (бажарган) ишларимизни кУр-
сатишдан (риёдан) асрасин. Пайгамбар - Саллоллоху
алайхи ва олихи ва саллам - (худодан унга ва оиласига
салошмр булсин!) буюрганлар: агар Тангри бирор банда
учун эзгулик ирода кдгтса, уни узининг камчиликларини
куришга кодир килади. Илохим, биз учун Уз камчилик-
ларимиз ва ёмон килмишларимизни кУриб олишга кучу-
гайрат бергайсан, кУз-юмиб очгунча ва ундан озрок муд-
дат ичида хам, бизни нафсимизга, нафсимиз истаклари-
га, ёмон килмишларимизга буйсундирмагайсан! Бизга уз
ганимларимиз устидан галаба козонишга ёрдам бергай
сан, бизни иймон ва ишонч билан дунёдан утган киши-
лар каторида кабул килгайсан, бизни одамлар орасида
90
шар манда килмагайсан! Хакикдтан хам сен, Уз берган
ваъдаларингдан кдйтмагувчисан.
95
Ундан кейин (солик) барча султонлар эгасига юз
келтириб «Ло илоха иллаллох» (Алловдан боища х,еч
тангри йУхдир) сузларини такрорлаб туради. Барчадан
безорлик билдириб, узининг барча даъволаррщан воз ке-
чиб, худога тавба кдпади. СУнгра куйидагиларни тил би-
лан такрорлаб, хэлби билан тасдикдаб туради: «Ло илоха
иллалох- Вахдаху ло шарика лаху ва ло маъбУда сивоху ,
Ло илоха иллоху, Алхай, Албохий ва Мосивоху Маййи-
тун» (Оллохдан бопща тангри йУхдир, у шериксиз яго-
надур, ундан узга маъбуд йУвдур. Ушал тирик ва мангу
зотдан бошха хеч кандай илох мавжуд эмас. Ундан Уз-
галарнинг (барчаси) Уликдурлар).
Мен Уз холимни изохдаш махсадида Узим хахимда
куйидаги байтларни ездим:
- Эй огайнилар, мен барчангизга Угит бериб айт-
мохчиманки, хахихатни яширувчи мен кийган кийим-
ларга эътибор берманг.
- Мени зохид (гахволи) деб сУз юритманг, сузларим-
га хулох солманг, гунохдаримдан куз юмманг.
- ЧУнтагим ва косам гунохдарим билан тенгдур.
Чунтагим ва косамга яхинлашманг.
- Мени рохиб (насроний рухонийси) деб эшитма-
гансизларми? (бу тугри суз) мен кийган хирхд остида ах-
лим менинг яширин кашишим - попугимдир.
- Мен эккан жахолат дарахтининг гуллари, гунох-
лардан бонща нарса эмас. Менинг экканим ва ундирган
гулларимни хабул хилманглар.
- Менинг юрагим хам муаллимим, хам маъбадим
(ибодатхонам)дур. Аллох кечиради деб куп гунох Хйла-
ман.
- Менинг нафсим иблис (шайтон)дур, уни кУп си-
наганман. Менинг иблисим шарридан панох тиланглар.
Илохий, ушбу мухаддас сузларни ёзишда мента тав-
фих берганингдек, ундаги покиза Угитларга амал хилиш
учун менга ва барча мУмин-мусулмонларга тавфих иноят
хилгайсан. О мин.
96
Лугатлар ва атамалар
7-4217 97
ТАВФИК, - илохяй ёрдам ва хвдоят (худо тавфщ
бермаса, киши ёмок йулдан яхши йулга ута олмайди).
РОХИБ - дунёни тарк этиб калисо(черков)да Утар-
ган киши яъни христиан обид.
ХУЛУЛ - бошкд бир нарсани ичига кириш, Уташ.
Хулулия фиркасининг акддасига биноан рухнинг бир
бадандан бошкд бир баданга утиши.
ХАСАД - бировга насиб этилган неъмат ва фазилат-
ларни кураолмасдан уларни заволини орзу кдтмок;.
ШАФОАТ - бировни кечириш учун бировга воеита
булиш, киемат куни Хазрат Мухаммад (алайхис-саллом)
барча мусулмон умматини кечириш учун, худога восита-
чилик хилиши.
ТАРОЗИ (МЕЗОН) - махшар куни инсонларнинг ях-
пш-ёмонлигини Улчаш воситаси булган маънавий таро-
зи.
ШАРИАТ - тугри йул, ислом динининг барча хуку-
кий, конуний томонлари билан ахлокдй нормаларининг
мажмуаси. Ислом шариата айницса унинг асосий крсми
булмиш хукукдй тазими, тУртта асосий манба (Куръон,
сунна, ижмо ва гдисс)га таянади. Шариат бошкд линий
цонунларга хдм нисбат берилади. Масалан: Мусо шариа
та, аммо «шарь» сузи Шамсуддин Сомий фикрича фахат
ислом шариатига хосдир.
КАВСАР - жаннатдаги зилол сувли ховуз, Хавзи
кавсар.
ХАРК, - йиртмох-
ХАРКНИ ОДАТ - одатта хилоф иш. Авлиёлар каро-
мати.
ХИРКА - дарвишлар киядиган либос. Турли парча-
лардан тикилган кийим, курокди либос.
БОТИЛ - хакущатга кдрши, нотУгри.
РАКЬАТ - намоз ухишда бир хиём (Ултириш), бир
рукуь (хам булиш) ва бир саждадан иборат бУлган ХЭ-
ракат.
РАЪИЯТ - чупон оркдли бокдтадиган бир сурук
хайвон - бир хукмдорнинг хукмига буйсуниб, Уша хукм-
дорнинг идораси остида яшайдиган халх-фукдролар.
ЗИНДИЙК, - тангри ва охиратга ишонмаган мункир,
динсиз киши.
98
ЗАВОЛ - фано ва йух бУлмок,.
ХАЗАР - шахарда туриш холати, сафарга кдрши.
СОЛИК - бир йУлга кирган киши, тасаввуфда: су-
фийлик тарихасига кириб хидоят йулидан борган киши,
мурид.
СУННАТ-СУЙНА - ислом пайтамбарининг сузлари,
феъятари ва улар томонидан тасдикданиб инкор этил-
магвн ишлар.
СИРОТ - йул, турри йУл, хидоят йУли. ДУзах устида
ХУрилган тор ва ундан утиш хийин бУлган куприк. Ун-
дан Утиш жаннатта олиб боради.
ЖАН HAT - бор-бустон, Куръон оркдли у дунёда му-
сулмонларга ваъда берилган хилма-хил неъматлардан
тУла булган бору бустон, бихишт.
ОЛОВ - дУзах, жаханнам.
АРШ - соябон, кукда ХЗХ таоло хУДРати ва азамати-
нинг тажаллийгохи булмиш буюк тахтдан рамзий ифода.
Эски хайъат илмига биноан барча осмонларни Ураб
олиб, самовий сайёра ва юлдузлардан буш тасаввур
этилга н тУххизинчи ва энг буюк осмон, фалахул-афлок,
фалаки аъзам ва фалаки атлас хам деб аталган.
КУРС ИЙ - ултириладиган юксак жой, тахт. Арш
ёнидаги осмоннинг бир табахаси.
МУНОФИК - икки юзлик киши, ёшурунда Уз ахи-
дасини сахдаб юзаки мусулмон булган киши.
МАВХИБАТ - атийя ва эхсон.
ИЛОХИЙ МАВХИБАТ - Аллох томонидан ато хи-
линган фазилат, имтиёз.
КАРО МАТ - авлиёлардан содир булган гайри таби-
ий, фавхулодда ход.
ФУЗУЛИЙ - хахсиз, Уз вазифасидан танщари унта
борлих булмаган ишларга аралашадиган киши.
ВАСВАСА - шубха, кУнгил рохдтсизлиги, хотирда
кечадиган асоссиз Уйлар, фикрлар.
ХУЗУР - тасаввуфда икки хил хузур булади: нафас
(дам) хузури ва кУнгил хузури. Биринчисида солик хар
нафас олганида хах ёди билан булиб, уни эслашдан гаф-
латда колмайди. Иккинчиси, яъни кУнгил хузури нафас
Хузурини такрорлаб давом эттириши натижасида хосил
булади.
99
БАЙБАТ - Аллох ёди билан булиб Уз нафсини уну-
тшп, нафс лаззатларидан гоиб булиш.
МУТАСАВВИФ - узини суфий билдирувчи, суфий-
лик иддаосини кдлувчи, тасаввуф таълимотини билувчи.
МУХКАМ - маъни ва тушунчаси аник; булган,
Куръон оятлари.
МУТАШ ОБ ИХ - мухкамга кдрнш, маъниси одам-
ларга аник булмаган, Куръон оятлари.
НАФС - рух, хаёт, инсонда табиий эхгиёжлар (емок,
ичмок ва шакват)га булган табиий майл. Кдцимий фал-
сафа таълимотига биноан нафс Узига таянган мустакда
ва бархаёт шай булиб, Уз фаолияти учун жисм ва баданга
мухтождир. Мазкур таълимотга кура нафс кУп хилларга
булинади. Улар жумласидан Куръонда зикр этилган уч
навъи куйидагилардан иборат:
- нафси аммора (буюрувчи) - энг тубан нафс. Хар
доим хавас ва истакларга берилган булиб, хамиша ин-
сонни ёмонликларга чорлайди;
- нафси лаввома (маломат килувчи) - юракка тунпан
гайб нури оркали окибати ёмонлигини англаб олиб, ба-
жарилган ишлар учун нафси амморани маломат килиб
турувчи ва камолот томонга интилувчи нафс;
- нафси мутмаинна - олий фазилатлар касб этиш
билан барча разилликлардан Узини сакдаган, нафсоний
истакларга кдрнш туриб, камолга етгандан кейин ором
топтан нафс. Ушбу нафс хакДДа Куръони Каримда бун-
дай дейилган: «Эй хотиржам сокин нафс, сен рози бул-
ган, (сендан) рози булинган холда эгангга (Аллохга)
КЭЙт» (8-9-сура, 27-28-оят).
ФАКР (ФАКИРЛИК) - йУксиллик, дарвишдик, бой-
лик эгаси булганда хам уни Узининг мулки деб хисоб-
ламаслик. Баъзиларнинг фикрича, тасаввуфда факрнинг
энг охирги мартабаси томчи дарёга туппандек, Аллохга
фано булищдир.
ФАХИР - Аллохдан бонща хеч кимга мухгожлик сез-
масдан, Уз тилакларини факдт ундан талаб киладиган
кинш.
НАФЛ - вожиб булмаган савобли ибодат, намоз.
100
ИСМАТ - крйтариш, ман килиш. Ахлок; илмида, гу-
нох ва хато ишларга кодир болтан чогда, узини улардан
сад о в колиш малакаси.
ФАРИШТА - худо зикри ва унинг буйрукдарини ба-
жариш билан шугулланиб турган, кУз билан кУрилмай-
диган латиф, рухоний ва осмоний мавжудотнинг \ар би-
ри. Араб галида фаришта - малак ва куплиги малоик,
малоика деб аталади.
ВАЪИД - ёмон нарса учун сУз бериш, тахлид килиш.
ВАЪДА - бирор ишни бажариш учун бировга суз бе-
риш, авд, кдвлу - кдрор.
АСХОБ (САХОБАЛАР) - Хазрата Мухаммад (Алай-
\ис-салом)нинг сухбатдошлари, у билан биргаликда
яшаб утган зотлар.
ХАМД - бировни макдаш, сано ва сифат килиш, ху-
дога сано ва сифат айтиш.
НАЪТ - яхши сифатларга нисбат бериш, макдаш.
КУпрок пайгамбарга хос сано ва сифатлар, унга багаш-
лангаи шеъру кдсидалар.
ХАЛИФА - вакил, Уринбосар. Ислом пайгамбари-
нинг Уринбосарлари, мусулмонларнинг давлат рахбари.
Тасаввуфда буюк муршиднинг Уринбосари, муридлар-
нинг каттаси.
ХОНАК.ОХ - бир шайхнинг рахбарлигида булган
дарвишларнинг яшаш, зикр ва ибодат килиш жойи.
ХАБАР - хадис, ислом пайгамбарининг сузлари.
МАСАЛ - бир умумий кридани ифода этмок учун,
намуна сифатада айтиладиган суз, одоб-ахлок ва Угат-
ларга дойр кичик хикоятлар.
ФОСИК, - шариатда такдкданган ишлар билан шу
гулланиб, фиску фасодга ботган киши.
ФАЗ ИЛ АТ - юксаклик, илму маърифатнинг кУп-
лиги, эзгу сифатлар, куплиги фазоил.
ФАСОХАТ - сУзнинг равонлиги, тал тутилмасдан
гапириш, равон сузлаш икгидори.
КДЙТАДАН ТИРИЛТИРИШ - Ислом ттшшнинг
асосий акидавий гояларидан бири «баъси баъдалмавт»
яъни улгандан кейин кэйтадан тарилтаришга ишониш-
дир. Киёмат куни худо барча Улганларни хйсоб-китоб
килиш учун кайтадан тирилтаради.
101
ТАРЁК, - таскин берувчи ва этни улдирувчи модца-
лардан ясалиб турли дардлар ва огуларга дарши ишлати-
ладиган дори. Тарёднинг таркибида кУкнор ва унинг ои-
ласига мансуб булган гиёдлар шираси ишлатиларди.
ЗИКР - фадат хак; ёди билан булиб ундан бошда-
ларни унутиш.
Х.ОЛ - инсон далбида годи гойибдан юз бериб тура-
диган давомсиз кайфият.
МАК.ОМ - банданинг худо дузурида тУхтаб туриши.
СУЛУК - нафсни тозалаш йулидан дадда эришиш
учун муршид радбарлигида муайян шартларга риоя ди-
лиш билан хилватда Ултириш ва риёзат чекиш.
РИЁЗАТ - огир синовлардан Утиб, кунгилни нафс
истакларидан поклаб, уни дадидатни англаб олиш учун
муносиб дилмод. Риёзат чекиш учун дайвоний шадватни
кучайтирувчи овдатларни емаслик, Узини дийинчиликка
Ургатиб, жун кийимлар кийиш, дар доим дад ёди билан
булиш, оддий одамлардан кУпрод рУза тутиш ва шу ка-
биларни бажариш.
ШДЙХ - соликлар, муридларни тарбияловчи, хона-
до адтанинг бошлига. У пир, дутб ва мурод дам деб ата-
лади. Йирик тасаввуф пешволари шайх деб аталардилар.
Унинг тутган мадоми юксак булиб, ofhp шароитларни
бощдан кечириб, синовлардан Утгандан кейин таридат
машоихлари томонидан рухсат олиб, салодиятли мур-
шиддан хирда кийгандан кейин, ушбу мартабага эри-
тшптги мумкин эди. Шайхнинг барча шариат, таридат ва
дадидат билимларидан хабардор булиб кенг кУламда
тажриба эгаси булиши шарт эди.
САМОЪ - сУфийларга хос булган радссимон дара-
катлар. Самоъ мажлисида сУфийлар ашулахонларга дУ-
шилиб аста-секин оёд додиб айланишга бошлайдилар.
Уларнинг фикрича самоъ эшитувчида иштиёд топили-
шига сабаб булиб, уни рудоний дунёга йуллайди. Суфий
далбини топилган галу-гашдан тозалайди.
ЗУХД ва ТАКВО - Ачлоддан кУрдиб ман этилган
ишлардан Узини садлаш.
ТАВБА - содир булган хатолар, гунодлардан пушай-
мон булиб, тангрига юз тугмод.
102
С а БР - бошга тушгаи огар ахволдан нолимай, чи-
дам кУрсатиш.
хМУРОКДБА - тангри бирлиги дунёсига бершшб,
кдлб к^зи билан ило\ий оламга бок^юк;.
РИЗО - Аллох иродасига кдршилик кУрсатмасдан,
кэзо ва кддарга (такдирга) тан бермок;
НАСХ ёзуви - ибни Мукла томонидан уйгунлашти-
рилиб, гузаллаштирилган Араб ёзувининг бир тури. Хо-
зирча Куръони Карим, китоблар ва матбуот шу хатда
нашр цилинади.
НАСТАЪЛИК, ёзуви - ушбу ёзув насх хатининг
харфларини кичик ва калла кдлиб ёзишдан келиб чикди.
Мазкур ёзув темурийлар, айник,са Навоий ва Хусайн
Бойкдро даврида уларнинг ташвикрти ва химояси нати-
жасила гузаллик олий даражаларига кутарилди. Унинг
машхур устодларидан Мир Алий Хиравий эди.
Адабиётлар
Суз боши ва изохдарни ёзишда, шунингдек рисола
таржимасида куйидаги манбалардан фойдаланилган:
«Ислом энциклопедияси», турк тилида, Истанбул,
1950 й.
Шамсуддин Сомий. «Крмусул-аълом», Истанбул,
1306 хижрий йил:
Шамсуддин Сомий. «Крмуси тур кий», Истанбул,
1317 хижрий йил.
Хожи халифа (Котиб Чалабий), «кашфузунун», араб
тилида, Истанбул, 1893-94 й.
Нажмуддин Кубро, «Рисолатуггурук;» Абдултафур
Лорин томонидан «Рисолаи одобуз-зокирийн» номи би
лан форс тилига гаржима килинган ва шархланган асар.
Абу Райхон Беруний номидаги шаркднунослик института
кУлёзмалар кутубхонаси. № Р. 503.
Мухаммад Муин, «Фарханги форсий»,Техрон, 1963 й.
Забеху.лло Сафо, «Эронда адабиёт тарихи», 3-жилд,
1-кдсм, Техрон, 1369 Х-й
«Алмунжид филлурати ва-улум», Бейрут 1986 й.
«Фарханги жадиди арабий-форсий», («мунжидут-
туллоб» форсча гаржимаси), Техрон 1360 х-й.
103
Узбек тилининг изозуш лугати, 1-2 жилд, Тошкент,
1981 й.
Деххудо А.А. «Лутатнома», 112-жузъ, Техрон, 1965 й.
Мухаммад Авфий, «Лубобул-албоб», 1-жилд, Ледан.
Абдурахмон Жомий, «Нафахотул-унс*, Техрон,
1336 х-й.
Ибнул-Арабий, «Алфутухотул-маккия», Миср,1990 й.
Жавод - Нурбахш, «Суфийлар бихишти», Лондон,
1362 й.
Доктор Фуод Купрулузода «Турк адабиётида илк му-
тасаввифлар», Анкара, 1991 й.
Доктор Косим FaHH. «Бахе дар осор ва афкор ва ах-
воли Х,офиз», 2-жилд, биринчи кием, Техрон, 1340 х й.
104
ХОЖАИ АХ,РОР - НАК1Н БАНДИЯ
ТАРИКДТИНИНГ ЙИРИК
ВАКИЛИ
106
Хиротда болтан чогларимда Хазрати Саййид Косим
Табризий хузурларша бориб гурардик. Ул зот ошининг
ярми ейилган Уз косаларини менга узатиб бундай бую-
рардилар: «Эй шайхзодаи Туркистоний, хдмчунонки ин
нохушон кибоби мо шуда-анд, зуд бошад ки дунён ту
кибоби ту шавад». Саййид бу сУзларни айтган чотларда,
дунёдан менинг кеч насибам йУк эди.
Маълумки Саййид, мазкур сУзлар билан Хожанинг
тез орада катта мулк ва бойлик эгаси булишини башорат
каштан эди. Хожа Акрор беш йилдан кУпрок; муддат ис-
тикомат килгандан кейин, Хирот шакридан Уз ватанига
кайтиб келиб, экинчилик билан шутулланади. Куп Утмай
унинг мулку давлати кУпайиб Туркистонда энг буюк
мулк эгаларидан бирига айланади. Мазкур манбада бе-
рилган маълумотларга кура Хожанинг сарриштадорлари-
дан бири берган маълумотга биноан унинг мазраалари
(экинзорлари) 1300 тадан ошган экан. Абдуракмон Жо-
мийнинг бу какда кУЙидагидек ифодаси бор:
111
Шунингдек устод Азимий накднбандия тарикдтига
бапшшанган 26 байтлик боища бир кдсидасида, ушбу
тарикдт пешволари жумласидан Хожа Ахрорни макдаб,
ХУР ва озод инсонларнинг сарвари булгани учун унинг
лакдби Хожаи Ахрор булди дейди:
Ёраб ба онки сарвари озодагон бувад,
Зон, ном гашт Хожаи Ахрор, мар варо.
112
МАХДУМИ АЪЗАМ - САЙЙИД АХМАД ИБН
ЖАЛОЛУДДИН КОСОНИЙ ДАХБЕДИЙНИНГ
«РУБОИЙЛАР ШАРХ.И» РИСОЛАСИ
8-4217 113
Махдуми Аъзамюшг ёзшц услуби содца, чиройли ва
такаллуфсиз булиб, уз асарларини баъзан оддий мурид-
лар савиясини назарда тугган холда ёзган. Унинг асар-
лари купинча Жалолуддин Румий, Боязид Бистомий ка-
би кдтор машхур ориф шоирларнинг асарларидан кУчи-
рилган шеърлар билан безатилган.
Махдуми Аъзам «Убайдий» тахаллуси билан машхур
булган, Убайдулло Баходурхон, Жонибекхон Султон,
Захириддин Мухаммад Бобур каби кУпгина шоирлар,
султонлар, вазирлар, давлат арбоблари билан якиндан,
самимий ва дУстона муносабатда булган, рухоний ва иж-
тимоий фаол инсон эди.
Захириддин Мухаммад Бобур Хожа Ахрорнинг «Во-
лидия» рисоласини Узбек тилига назмий таржима этиб,
унинг бир нусхасини Узининг бир неча рубоийлари би
лан биргаликда ул зоти бобаракотга юборади. Махдуми
Аъзам Мирзо Бобурнинг ихлос ва акидатини сезиб, у
юборган рисоладан илхомланиб, «Рисолаи Бобурия» де-
ган асарини ёзади ва камоли эхгиром ила уни Бобур га
такдим этади.
Махдуми Аъзам рисолалари тупламидаги «Убайдий»
шеърларига багишлаб ёзилган учта рисола, алохида дик;-
кдтга сазовордир. Улардан бири «Рисолаи чахор калима»
деб аталмиш жуда бир фгскд асардир. Ушбу асарда хо-
жалар тарикатининг турт рукни Убайдийнинг куйидаги
Узбекча рубоийсига асосланиб изо\ланади:
1 Боши ва охирп.
115
Иззат самоси ховари, х»м ипщ мулки давари,
Мискин Убайдий ёвари,
Султон Хожахмад Яссавий1.
РУБОИЙЛАР ШАРХИ
122
булгандан кейин, зохирий шохликдан воз кечиш бора-
сида танбех ва муболагадур:
Султонлик уйида эй кунгил Ултурма
Узингга FdMy-Fycca биносини курма.
Бойликни-ю, муъгабарлигу, шахликни,
Дарвишлигу факрдан афзал курма.
125
Се вга куши энди кднот кок,иб учади ва хар нафас
олганда узини ул жанобга етуштиради:
Хар бир нафасинг, билгил бир гавхардур,
Хар бир зарранг Хак йулига рахбардур,
126
Тажаллий *ар кднча куп булмасин, унга кдраб ваъда
берилган учрашув кунигача, ул жанобга ошикнинг ги-
рифторлиги хам кУпайиб боради. Чунончи, хазрати хони
олийшои буюрурлар:
Ишк ичра гирифторинг эрурман, эй ёр!
Юз дард ила афгоринг эрурман, эй ёр!
Гохи утибон, узокдан узни курсат,
Мен толиби дийдоринг эрурман, эй ёр!
9-4217 129
риф зоти билан тажалтай килишидур. Чунки ул зот огиз
ва табассум килюцдан муназзах эрур.
Солик, зот тажаллийсига мушарраф булгандан
кейин, унинг калбида очилиш ва ёзилиш юз беради. Зот
тахаллийси билан ба\ор чогларида богу-бустонларда
гуллар очилиб, барча олам гулга тулади. Табассумни гул-
га нисбат беришдаи максад, бахор фаслида гуллардаги
очилиш ва ёзшшщцур.
Зарраларга гушса rap, хуснинг куёшин ёгдуси,
Нур сочиб зарра куёшдек - мехрдек тобон булур.
130
Бу создан махсад шул эрурким, гУзал исмлар ва си-
фатлар тажаллийси охибатида соликнинг кУнгли унинг
зотидан бошкд барча нарсалардан совуб холади.
Хакдин узга харна ким махсуд эрур,
«Ло» ти1 ин сур унга гар маъбуд эрур.
Хакдин узгаларга ургил, «до» тигин,
Сунгра «ло»дин, кур налар холгай тагин.
Крлиб «иллаллох», йух улгай Узгаси,
Тинглагил эй ишх, бу шодлик саси.
Эй «Убайдий» ахай хакдинг хизматидан т о р т а бош,
Кимки хизмат хилса бу йудда, худосевгон булур.
Бу суздан махсад шул эрурким, солик мазкур тоифа-
нинг шарафли сухбати, хизмат ва мулозамати орхали ха-
тор саодатларга эришгандан кейин, бундан буен хам
уларнинг хизмати ва мулозаматларидан бош тортмаслиги
ва ушбу саодатлардан махрум булмаслиги учун у Уз наф-
сини гафлат уйхусидан уйтотиб, бу йУдда уга хатъийлик
билан жиддий харакат хилишга даъват хилмога даркор.
Чунки, жамики бахтиёрлигу бойликлар, хуйидаги «Ман
хадама, худима» яъпи «хар кимки хизмат хилса, унга хам
хизмат хилинади» мазмунидаги хадисга биноан уларга
хизмат хилиб туришдур.
Хизмат хилиб зурсанг, ютух сенингдур,
Сен хилмасанг, бонща хилса, унингдур.
Набий алайхиссалом буюрубдурларки «ман иттасала,
иттасала бил - хидмати ва ман лам йаттасил, лам йатга-
сил битаркил - хидмати» яъни «Юшки, Хахкд етушса,
хизмат орхали етушади, хизматни тарк хилган киши
етуша олмайди».
Етушасан хизматдан, кибриё (46)га
Бу кук учун, бундан яхши нарвон йУк.
Хакни хдчон танирсен сени уйготмагунча,
Мардонлар остонасин ястаниб топмагунча.
Султон Иброхим Аадам, атлас палоска сотти,
Топмади дарвишликни туфрохха ётмагунча.
Султон Иброхим Адхам курмади маъшух юзин,
То жумла борлигани, йухлухкэ солмагунча.
131
Лугатлар из охи
132
Рисоладаги лугатлар изох,и
134
«БОБУРИЯ» РИСОЛАСИ
136
Махдуми Аъзам «Рисолаи Бобурия» асарида жахр
зикрининг тугрилигини исботлаш учун бундай дейди:
«Хдх субхонаху ва таоло истшфор савтини (кечирим ти-
лаш сасиии - Ш.Ж.) севаман деганмиш». Савт, яъни
овоздан махсад жахр зикри булиши керак.
Муаллиф асарда «та игр и - токдир, тохни севади» де-
ган хикматни изоугаб, зикр чогида калималар кдндай та-
лаффуз этил шли ва уларни зикр этиш тартибини кур-
сатиб беради. С у тр а накдхбандия тарикдти асосида уч
вукуф (билиш, туигуниш) - вукуфи ададий, вукуфи замо-
ний ва вукуфи кдлбийни гавсифлаб, уларнинг шарт-
ларини таъкидлайди.
Хазрат Мавдуми Аъзам тавба ва надомат (пушай-
монлик) хахида суз юритиб, Убайдулло Баходурхоннинг
Х У й и д а г и шеърини т и л г а олади:
Дар хавои нафси гумрах, умр зоиъ кардаийм,
Пеши ахтуллох аз атвори худ шармандаийм.
138
БОБО РАХИМ МАШРАБ
142
яъни (ушанда менга кдрасанг, мени Тур тоги узра,
Мусо тухтаган жойда пурга чУлганган холда курган бу-
лардинг). «Хизр» эса Мусога йул курсатган, абадий хаёт
рамзи ва ха К йулига йулловчи зот сифатида танилган.
Машраб хам у каби махбубнинг абадияти зулол чашма-
сидан сув ичиб, хизр каби абадий хаётга эришмокчи
булади:
“Зилом чашмаеидан хизр тодди умри тавийл”
“манго бакрлиг учун чашмаи зулолинг оч”
143
булган икки кишининг бири иккинчиси) каби сУзлар
билан унга ишора хилинган.
“Исий чихиб ха во уза, кУрмади маъшухи юзин”
“Инщиинг Угота ман куйиб, биллохи ёри-гор, узум”
148
Хар холла Бобо Рахим Машрабнинг шеърларини
унинг ирфоний харашлари ёрухлигида чухур ва ХЭР то-
монлама текшириб, болща вахдат шоирлари билан
унинг муштарак томонлари ва Узига хос болтан кдраш-
ларини илмий нуктаи-назардан белгилаб бериш, ушбу
ориф шоирнинг илмий-ирфоний шахсиятини ёритишга
катга ёрдам беради. Негаки Машраб факдт Узбек ва форс
тилларидаги шеърлари билангина эмас, балки Узининг
ирфоний-фалсафий дунёкдраши ва ушбу харашларнинг
изчил таргиботчиси, адолатсизлик ва хурофот хомийла-
рига харши уз акдшасининг тархатувчиси ва таргаботчи-
си, хах йулида Уз жонини курбон каштан фидоий шахид
ва кдхрамон сифатида хам катга эътибор ва эхгиромга
сазовор инсондир.
Булардан тапщари Бобо Рахим Машраб на факдт
Узбекистан, балки бутуи Туркистон ва Марказий Осиё
худудида “вахдат” ирфоний-фалсафий йУналишининг
охирги намоёндаси хисобланади. Ундан кейинги айрим
шоирларда ушбу тамойил баъзан кУзга ташланса хам, кУ-
пинча тахлид асосида булиб, чухУР ахидавий ва гоявий
негизга эга эмас.
Бобо Рахим Машраб хаёти ва ижод билан бир хатор
танихли олимлар айнихса Абдиходир Хайитметов, Аб-
дирашид Абдурофуров, Байбулло Салом, Вахоб Рахимов,
Комилжон Исроилов ва Жалолидцин Юсупов ва бош-
халар узох муддатлардан бери шутулланиб келиб, унинг
шеърий тУгшамларини тайёрлаб, таржимаи холини ёзиб
китобхонларга тахлим этганлар. Айнихса Жалолиддин
Юсупов томо нидан интиходий услубда тайёрланиб, му-
фассал сунг сУзи ва лугатномалар билан 400 бетда нашр
этилган “Мехрибоним хайдасан” номли Машрабнинг
катга шеърий туплами узига хос ахамиятга эга. Танихли
олимлар Нажмиддин Комилов ва Байбулло Салом томо-
нидан ёзилган сУз боши Уз илмий тахдили ва интиходий
томонлари билан Машрабнинг бадиий ижоди ва дунё-
Харашини яхши англаб олиппа ёрдам беради.
Асар тУпловчиси шоир асарларини Уз ичига олган 12
нусхани солиштириб урганиб, мазкур гупламни катга
мехнат ва узох муддатли саъй хУшиш билан тайёрлаган.
Юсупов кУп жойларда шеърлардаги камчиликларни ту-
149
затишга уриниб, баъзан уларни хиёсий шаклда, баъзан
мантикдй йусинда ва баъзан узининг шахсий завхи, ту-
шуниш ва таъбири асосида ислох кдгшб келган. Лекин
бу сохада бажаршшш ишлар етарли эмас. Ж. Юсупов
узи ёзган сунги сузда “Машрабнинг хаёти ва айнихса ба-
диий меросини тахкик; хилишдек шарафли айни чогда
жуда мураккаб иш давом эттирилиши керак” деб таъ-
кидлаган эди. Негаки хануз хам Машрабнинг шеърла-
рида аруз вазнлари ва мазмун нухгаи-назаридан анча
камчиликлар узини сакдаб холган. Агар биз шоирнинг
буюк икдидори, идмий даражаси ва олий шеърий хари-
хасини (истеъдод) назарда тутадиган б^лсак, мазкур кам-
чиликларни (айримларидан ташхари) унинг ижодида та-
биий деб тасаввур хилишга хакди эмасмиз. Шунинг учун
ушбу Халлож ва Насимий й^лдоши, Ибнул-Арабий ва
Жалолуддин Румий издоши ижодининг мукаммал илмий
интиходий матаини тайёрлаб, ундаги ирфоний атама-
лар, талмийхлар ва тарихий образлар, Куръон оятлари ва
хадисларга тегшлли шиоралар, арабча мисралар ва ибо-
раларни изохлаб утиш, турли нусхалардаги сузларни чу-
ХУР урганиш, топилган кдрийналарга асосланиб хиёсий-
мантихий услубдан фойдаланган холда камчиликларни
тузатиш билан бирга, унинг дунёкдрашини хар томонла-
ма ёритиб бершп, адабиётшунос ва тасаввуфшунос
олимларимиз олдида турган буюк фахрли вазифа хисоб-
ланади.
Махола охирида мамнуният билан эслатмохчимиз-
ким Машрабнинг рухий кечинмаларини чухур сезган,
унинг ижодидаги бадиий томонлар ва ирфоний гояла-
рини яхнш идрок этган шоиртабиат ёзувчи устод Рай-
булло Салом “Ёзувчи” газетасида эълон хилган Узининг
тахдилий ва хизихарли махоласида, тадхихотчи олим
Жалолипдин Юсуфий томонидан зфт йиллик мехнат са-
мараси сифатида Машраб “девон”и билан унинг “Маб-
даи нур” асари янги ишлов, тахлил ва тахрирдан чикд-
рилиб, икки жигщлик хажмда нашр арафасида тургани-
дан хабар беради.
Биз Машрабшунослик сохасида бажарилган бундай
илмий-таххихий иш хозирги даврда хэнча катта ахами-
750
ятга эга эканлигига эътибор берган \олда, унинг тез ора
ла нашрдан чик,ишини кутиб крламиз.
ИЗОХПАР
151
ИШКАМИШДА
752
нади ва ундан у.з мушкулларини ечиб бериш учун ёрдам
сУрайди.
Бобо Ра^им Машрабга нисбат берилган оддий бУл-
маган турли-туман ходисалар баъзан унинг хаётига фан-
тастик туе беради ва унинг сиймоси теварагида бир
мухаддас хола (хУтан) яратади.
Мавлоно Жялолуддин Румий, Имодуддин Насимий,
Хожа Ахмад Яссавий каби буюк зотларнинг хаёти ана
нгундай ажойиб можаролар ва фантастах вохеалар, эр-
таксимон ходисалар билан хУшилиб кетган.
Афгонистон Узбеклари ва тожиклари орасида Шох
Машрабнинг мунча шухрат ва махбублих хозонганига
сабаб аввало унинг ХЗР ихки тилда ёзган ширин, такал-
луфеиз ва халх тал ига яхин шеърлари булса, иккинчи-
дан, унин 1' умр охирида Балх шахрига хилган сафари ва
Уша ерда шахид булганидир.
Бобо Рахим Машраб турли-туман мулкларни кезиб,
хаётининг охирги пайтларида Балх шахрша келади, у
ердаги адиб, олим ва муллолар билан учрашиб, Балх ва
Кундуз хукмлори Махмудхон Кдтагон билан мулохотда
бУлади.
Машраб уз замонасининг йирих олим ва орифи си-
фатида хеч кдчон хам хахикдтдан воз кечмас ва нохахКЭ
таслим булмас эди. У хаерга бормасин, риёий шайхлар,
амалсиз муллолар ва халх жонига бало булган золим
шохдар ва хокимларга харши туриб, баъзан тугридан-
тугри ва баъзан хажвий гарзда уларнинг хахихий хиёфа-
сини очиб берар, адолат ва инсонпарварлик гоясини
илгари сурарди.
Махмудхон атрофида йигалган дин мохиятадан ха-
барсиз олимсимон кишилар унинг эркеввар ва адолат-
парвар гояларига харши туриб, Махмудхонни шоирни
осиб, Уддиришга хэйрадилар.
Бобо Рахим Машраб кишрий (юзаки) уламолар фат-
воси билан Махмудхон фармонига биноан Балх шахрида
дорга осилиб Улдиризди ва жасади уша ерга дафн этил-
ди.
Хиндистонда босилган Шох Машраб Намангоний
девонининг охирида ёзилишича, бир оз муддатдан хейин
шоирнинг хомий ва муридлари келиб, Махмудхондан
153
касос оладилар ва Машрабнинг жасадини унинг васия-
тига кУра, Балхдан Ишканмиш (Ишкамиш) шахрига
олиб бориб кумадилар. Аммо баъзи-бир ривоятларга Ка
раганда, Машраб бир туи Махмудхоннинг вазири Масъ-
уднинг тушига кириб, унга менинг жасадимни Ишка-
мишга олиб бориб кумгил, деб буюради.
Хозирча Балх ша\рида “Жавонмарди кассоб” деган
машхур зиёратгох якинида Машрабнинг биринчи кдбри
туради. Эл уни бир мукаддас мазор сифатида хУРмат
килиб, турли жойлардан уни зиёрат килиш учун одамлар
келишади. Аммо бу ориф шоирнинг абадий ётар жойи
Ишкамиш деган шахардадир.
Ишкамиш Тахор вилоятининг бир кичик шахри
булиб, кддимдан Вазволин номи билан шухрат топтан.
“Ориёна доиратул-маориф” (Афгонистон энциклопедия-
си, 3-жилд, 177-бет)да берилган маълумотга Караганда,
Ишкамиш шахри Хонобод шахридан 30 км масофада,
Ишкамиш дарёсининг ёнида воке бУлган. Унинг гарбий
томонида Хонобод шахри ва Шуроб чУли жойлашган.
Илгари Хонобод - Нахрин - Кобул йули шу дапггдан
Утарди.
Ишкамишнинг шимол ва жануб томонларида тош ва
тупрокдан таркиб топган кичик тоглар туташиб, шимо-
лида Толцон шахри, шаркида Хусту-Фиринг тумани,
шимоли-шаркида Фархор тумани туради.
Икдими курук иссик- Ишкамиш дарёси, Хусту-Фи-
ринг тогларидан сарчина олиб Ишкамишдан Утади ва
беш ярим километрдан кейин Хонобод дарёсига тУки-
лади. Бу дарё купинча КУРУК булиб, факдт ёшнгарчилик
ва сел фаслида унда сув окади.
Ишкамишда экинчилик купинча дайма (лалми) бу
либ, бугдой, арпа, нухот, тарвуз ва ковун экилади. Ша-
харчанинг гарбий томонида тошкумир кони бор. Ундан
хар йили 250 тонна га яцин тошкумир кдзиб чикдрилиб,
Баглондаги кднд фабрикаси учун кУкс (тошкУмирнинг
тури)га айлантирилади ва кцсман ахоли эхтиёжларига
ишлатилади.
Олмониялик Арвин Грош Бох “Афгонистон жугро-
фияси” номли китобида, бошкд шахарлар кдторида,
154
Ишкамиш борасида хам кискача килиб кУйидаш маълу-
мотни беради:
“Тахор вилоятининг жанубий сохаларида иккита ки-
чик бозор урин тутган - Ишкамиш ва Фархор. Ишка-
мишнинг зеки бозори Наэцжн ва Фархор даралари Ур-
таевдаги ерларда шахрий хусусияглар билан жойлашган
булиб 200 та дукон ва 8 та саройи бор”.
Афюнистонда сарой маркетсимон катта жой булиб,
тУрт томони хоналар билан уралган булади. Ундан, катта
шахарларда марке! ва мусофирхона сифатида, кичик
шахарларда мусофирхона, гараж ва бозорчилар уловла-
рини сякдаш макеадида истифода килинади.
Кигоб муалчифи 1972-73 йиллари ушбу шахарни ку-
риб утган. У анчагина обод булиб, унда 40-45 минг ахоли
яшарди. Уларнинг 70 фоизи узбек ва 30 фоизи тожиклар
эди. Эхгимол, урушдан сунг ахвол бошкачарокдир. Ана
шундай бир минтакада, Ишкамиш шахарчасидан бир
ярим километр шарк томонда Узбекнинг султонул-ори-
фин, бурхонул-мухаккикин ва зубдатулмутакаллимин
шоири Мавлоно Машрабнинг макбараси жойлашган.
Макзбара хом гинггдан курилган гумбазли бино булиб,
турба гнинг узи хам лойдан ясалган. Кдбрнинг тепасида
араб тилида ёзилган бир тош лавха киши дшдатини
узига тортади.
Макбаранинг гарбий томонидан чикадиган булок
капа (100x100 метр) ховузга тукилиб, ундан шахарга кд-
раб окдди. Ховуз макбарадан 10 метр масофада воке
булган. Ёзда суви салкин ва кинща иссик. Ховузнинг
геварагида баланд дарахтлар кад кУтарган. Ёз пайтлари
ахоли дам олиш учун у ерга боради. Макбаранинг атро-
фини 2-3 тут дарахти безаб туради.
Ишкамиш ахолиси ва унга якин минтакалар улуси
Шох Машрабни улуг олим ва шайх деб танишади. Унинг
Узбекча ва дарий (форсий) шеърлари кодирия тарикати
пайровлари томонидан жахрларда оханг билан Укилади.
Шох Машраб мухлислари унинг кабрини хамиша
зиёрат килиб туршнади, айникса чоршанба кунлари аёл-
ларнинг сони купаяди. Зоиралар Шох Машраб рухония-
тидан хожат тилаб, уз мушкулларини хал килиш умидида
155
буладилар. К апа борда назру-хайрот Утказиб дам оли
шал и.
Неча йиллар мукдшшм баъзи-бир шайхлар бу мах-
барада чилла утириб, маънавий камолотга интилар эди-
лар. Шундай килиб, Бобо Рахим Машраб, бу улур шоир
ва ориф уз юксак рухи, орифона ва риндона шеърлари
билан мухлислар халбида яшайди, минглаб мустаманд
кишилар учун рухий таянч ва маънавий ёрдамчи сифа-
тида хизмат кдлиб келади.
Бобо Рахим Машрабнинг турбати Ишкамищда, Бо-
бур Мирзошшг хдбри Кобулда, хазрати Амир Алишер
Навоий, Гавхаршод бегим ва Султон Хусайн Байкдро
абадий ётар жойлари Хирот шахрида, уларнинг маъна-
виятлари билан бирга Афрониетон ва Узбекистан халх-
ларини камалак кУприк булиб бир-бирига чамбарчас
боглаб туриб, дУстликни мустахкамлаш о мили булиб
келмохда.
Махола охирида шуни хам ХЭЙД этиб Утиш керакки,
яхингинада Узбекистонда бу улурвор шоир ва ориф ту-
ридган кунининг 350 йиллиги тантанали нишонланди.
Афронистонда сиёсий ва ижгимоий ахвол ofhp булганига
Харамаедан, Амир Алишер Навоий фархангий (маданий)
уюшмаеининг Балх вилоятидаги булими ушбу тарихий
еанани эъзозлаш махеадида “Гузидаи аз аигьори Маш
раб” номи билан Машрабнинг танланган дарий (фор-
еий) ва узбекча шеърлари мажмуасини, унинг сурати би
лан, юбилейдан бир неча ой мухаддам нашрдан чихарди.
Бу мажмуани Балх вилоятида Навоий фархднгий
уюшмаеининг раиси журналист Абдулла Руйин нашрга
тайёрлади. “Мавлоно Машраб таржимаи холи туррисида
бир неча суз” ёзиб унинг хисхача таржимаи холини баён
этган. Балх вилоятидаги ёзувчилар уюшмаеининг раиси
Солих Мухаммад Халих эса “Риндлар уругадан бир эр-
кин инсон” сарлавхали мухаддимасида Машрабнинг
шеърий хэрихаси ва ирфонда тутган юксак махомини
хисхача ёритган.
Мажмуа 1991 йил охирларида Балх давлат босмахо-
насида нашрдан чихарилган.
156
БОБО ТОХИР ВА УНИНГ ИРФОНИЙ
ТАРОНАЛАРИ
АРУЗ ВАЗНИДА
1 Пайгамбар.
2 Кокил.
159
Келиб кУргил бу кдйгули кУнгилни
Сарик юзда кизил ёш, хаста дилни.
Чидам дарди, фирок; андуки бирлан,
Кечирганман нечук бу ой - у йилни.
160
Б А Р М О К ВАЛ Н И ДА
162
* 0 3 ИРГИ ЗАМОН УЗБЕК
ТАСАВВУФШУНОСЛИК ИЛМИГА БИР НАЗАР
(Н.Комиловпипг «Тасаввуф» кигобига такриз)
175
Муаллиф, тасаввуф Узига хос усули билан инсонни
тарбиялар, уни шак-шубка, изланиш, кдциришлар йули-
дан бошлаб, уз хилк;а ги, уз мокияти \акдда уйлашга ур-
гатарди, шгсонга Узини ва оламни таниб олиш ва илокий
севшяни таълим берарди деган хулоса билан бобни туга-
тади.
Асарнинг охирги боби (12-боб), «Тасаввуф ва бадъи-
ий ижод» унвони би.лан бошланали.
Айтиш мумкинки ушбу боб китобнинг энг яхши, энг
кизикарли кисмларидан биридир. Унда тадкикот остида
олинган мавзу никоят кенг, куп киррали ва кизикарли
булиб, китобнинг энг катга бобини гашкил этади. Муал
лиф ушбу мавзуни «тимсоллар тимсоли», «шоку дарвиш
кикмати», «Сукрот - комил инсон тимсоли», «ишк ота-
шининг самандари», «жон ва жонон можароси», «ахта-
рин ишк; этдию совук нафасни ох, субк», «эрур кУнгилда
сафо ишк, то за доги била», «ахд киддим ишк лафзин
тилган мазкур этмайин», «сокиё, талх Улди айшим кажр
бедоди била» каби туккизта фаръий унвон остида изок-
лаб тугатади.
Муаллиф мазкур бобда шарк улкаларида тасаввуф
таълимотининг кенг куламда таркалиши какида суз юри-
тиб, унинг сабабини араб, форс ва турк тилларида буюк
бир шеъриятни вужудга келиши учун замин яратиб бер-
ганида кУради ва тасаввуф талкин этган гоялар, шеърият
гояларига айланиб кетгани окибатида, кис-кояжонга се-
роб ажоиб шеърият вужудга келди дейди. У тасаввуф-
нинг Узини бир буюк романтик олам деб билиб, тасав
вуф акдига хос булган турли бадиий, ирфоний кдрашлар
ва романтик тасаввурларни унинг хусусиятлари сифати-
да курсагиб утади. Унингча оламни бир мутлак яратув-
чининг ижоди деб караш, дунёни илокнинг кУзгуси деб
тушунтириш, борликни романтик рангларда, шоирона
каёлий суратлар-гимсоллар тарзида, илокий нурнинг
порлашидан доимий кара кат ва ижодда деб тасаввур
этишнинг Узи бир поэзиядир.
Муадлиф тасаввуф романтизмини чиройли мисол-
лар, жонли далиллар билан изохдаб, уни сУфий шоир-
нинг эстетик дунёси ва \аёт мазмуни сифатида талкин
эгади. Тасаввуфда бадиий ижод деганда, нафакат сУз
176
санъати, балки тасаввуфга хос булган муыща, тасвирий
санъат, раке санъати ва хатго суфиёна театрни хам на-
зарда тутиш кераклигшш укдиради. У: бирпша самоъ
(суфийларга хос болтан ракесимон мавзун ва мутаносиб
харакатлар - Ш.Ж.)нинг узила хам шеърият, хам раке,
Хам кушик - мусикд инггирок этади. Купинча самоъ
мажлислари театрлашган тамошага айланиб, факат су-
фийларнинг узларигина эмас, балки атроф-жавонибдаги
кишилар хам бу тамошани йшилишиб кУрардилар. На-
фахотул-унсга асосланиб, шайх Абусаид Абулхайр маж-
лисларига хатто хотинлар хам келиб, томларга чикиб та-
моша кдтар эканлар, дейди.
Шу уринда муаллифга кушилиб айгмокчимизки, Аф-
тонистонда хозиргача хам сакданиб келинаётган хона-
Кохдарда айникса Кобул шахридаги баъзи хонакохларда,
суфиёна кУшикдар жумладан «маснавий»дан Укиладиган
шеърлар билан хамоханг жахрлар килиш ва унинг жа-
раёнида сукр ва сахвсимон холатлар юз бериши, жихо-
дий кучлар ва «толибон» келгунга кадар мавжуд эди.
Жумъа кечалари суфий машраб хонандалар, машхур
наътхоилар тупланган жамиятда инггирок этиб, мусикд
билан мужроий берар, яъни хамду, наъту манкдбат Укир-
дилар. Машхур наъгхон ва маснавийхонлардан Фахрид-
дин Ого Узининг жарангли садоси билан машхур эди,
Хозирча у Мазори Шариф шахрида хофизлик кдлиб
келмовда.
Камина ёшлигимда шахримиз «Сарпул»да, неча мар
та «Крдирия» тарикдтига мансуб Иулом FaBC Ofo номли
бир пир уйида, жумъа кечалари булиб утадиган жахр
зикрининг гувохи булганман: Ofohhht ички ховлисида,
турли жойлардан нарзу ниёзлар билан келган аёллар ва
майда болалар ва ташки ховлида эркак муридлар ва мух-
лислар тугианиб, овкат ейилиб, хуфтон намози укилган-
дан кейин, жахр ки.линарди. Муридлар дойра шаклида
ултириб, белларини боглаб, пирнииг халифаларидан би-
ри назоратида бир катор \гукдлдас калималарни бир овоз
билан кушилиб айтишга бошлардилар. Калималар к?йи-
дагилардан иборат эди: Аллоху, Ёху, Ёман-ху, Лоилоха
иллоху ва шу каби мукаддас иборалар. Жахр (зикр) бир
оз кизигандан кейин, овози ёкимли бир киши, Хусрав
12-4217 177
Дехдавий ёки Хасан Дехлавийнинг суфиёна шеърлари-
дан, купинча Ха мд ёки пайгамбарга багишланган наът-
ларидан Ухий бошларди. 15-20 киши тоКюнидан бир
овоз билан такрор буладиган сузлар мазкур хофизнинг
ёхимли овозига хУшилиб, хозирги замой «Хор»лари то-
монидан ижро этиладиган тароналарга Ухшаб кетарди.
Хаяжон о шиши билан халкдцагилар ритмик Ухишга хУ-
шилиб, мазкур сузларни бутун вужуди билан, шУру
шавхга берилган холла такрорлаб турарди. Уларнинг
Хаммаси хар-бир сУзнинг биринчи жузъини адо хилищда
бошини юхорига кутариб, иккинчи хисмини айтищца
пасга кдраб хам булардилар. Хаяжон о шиши билан,
овозлари халкдарининг (халкум) тУридан чиха бошлаб,
яссавий тарикдтига хос булган «Арра зикри»ни эслатар-
ди ва нихоят ёкдмли, таъсирчан бир сахнани ташкил
этиб, Х9Р бир мурид Узига хос рухий холатга учраб,
баъзилари сукрга Ухшаш холатга тушиб, айримлари шун-
дай холатларни тамсийл хиларди, баъзилар фарёд чекиб
халхэдан ташхэри чихарди. Болалар суфа атрофида туп-
ланиб, аёллар эса эшихслар оралитидан сахнани томоша
хилардилар.
Китоб муаллифи, тасаввуф билан бадиий ижод ора-
сидаги яхинликни, суфийлар ва ижодкорларнинг рухан
яхинлш’идан хам излаш мумкинлигини изохдаш махса-
дида, жазба теккан киши узини тухтатиб туролмасдан
Хамма нарсани унитиб, махбуба (албатга махбуб - Ш.Ж.)
жамолига галпинади дейди. Унингча жазба холати дар-
вишлик билан шоирликни ва кенгрох маънода оладиган
булсак, ласаввуф билан бадиий ижод хусусиятларини
бир-бирига яхинлаштиради. Бундай талхин жуда тутри
ва Уринли. Менимча мана шу хусусият, бошхз омил-
ларга нисбатан купрох шоирни тасаввуф гояларига
яхинлаштиради ва хатго баъзаи уни орифлик даражасига
кУтарилиши учун сабаб булшпи хам мумкин. Суфий-
лардаги жазба холати (муаллиф ифодаси билан суфий-
нинг холга кирши лахзаси), шоирлардаги илхом холатига
Ухшайди. Шудщай экан, шоирона илхом нималиги ха-
хида бир оз тУхтаб Утиш лозим булади. Артур Рембу
ёзишича инсон шеър ёзиш вахшда Узлигидан чихиб,
бошха бир кишига айланади, яъни Узидан кетиш (сукр)
178
даражасига етиб боради. Мисол суратда, машхур суфий
шоир Мансур Халлож яратувчига Ухшаш «хувият» (мо-
хият)га якдн булиб, Уз мансурлигини унутган эди. Яъни
инсон бундай холатда уз исм ва шахсиятини (ким экан-
лигини) кулдан бериб, бир маънавият ёки бир куч эгаси
терисига кириб, шеър ёза бошлайди.
Мартин оса илхом холатини юрак ва томирларнинг
инхибози (сикдтиб йигилиши) ва инбисоти (очилиши,
ёзилиши) деб ифодалаган эди... Инхибоздан кейин шо-
ирнинг барча сезгилари, онги ва рухи тайёр булиб ту-
ришга чахирилган булади. Инбисот юз бергандан кейин
РУХ чукур нафас тортиб, ундан кейин шоир уни кдн-
дайдир бир куйдирувчи уг мажбур хилганидек суз дур-
доналарини бирин кетин тука бошлайди. Шеър ёки
боища бир буюк асарни ижод килиш учун, илхомдан
кУра вокеийрок. ва кераклирох нарса йукдир.
Комилов фикрича ориф ва дарвиш Пайтамбарона
рухи билан хайр ва эзгуликни элга тухфа этса, шоир бу-
ни тоза гуйгулар, оташин сузи кучи билан амалга оши-
ради, шунингдек машхур машоихнинг аксари ажоиб ру-
боий ва тазаллар ёзгани, девонлар холдиргани хам та-
рихдан маълум.
Муаллиф, Алишер Навоийнинг тасаввуф ва ижод ха-
кддаги фикру мулохазаларини зикр этиб, суфий кдлби
билан, шоир кдлбининг бир-бирига йулдош ва сирдош
эканлигини кузатади ва суфийларнинг табиати, ботиний
дунеси, шеъру naFMa, куй-мусихага ташна эканлигини
эслатиб, махбубул кулубдаги унинг хулосасини келтира-
ди: «Басо ахдуллох ким Артунун унидин дайрга кирди ва
дину ислом накдини муьбачаларта бойберди».
Муаллиф, шоирлик истеъдоди билан соликларда, бу
дард, шеър булиб кугшлиб келганда, хахихий вахийлик
юз бергаи деб ёзади. Бу Уринда агар «хахихий вахийлик»
ибораси уринда «илхом» сузи ишлатилса, дахихрох ифо-
даланган буларди, чунки «вахй» сузи лугавий маънода
муаллифнинг махсадини ифода хилган булса хам, уни
«Хакдкий вахй» деб аташ мумкин эмас, негаки хам ша
риат ахди ва хам лугатшунос олимлар томонидан «Вахй»,
Аллох, Пайгамбарга йуллаган Пайтом (Хабар, сУз)дан
иборатдир деб изохдангаи (М.Муин. Фарханги форсий,
179
4-жилд, 4991-бет). Шамсулдин Сомийнинг «Крмуси тур-
кий» лугатномасида Вахй бир фикр ва ё ишнинг Аллох
томонидан, бир пайгамбарга илхом булиши деб изохда-
ниб, авлиёларга нисбатан илхом сУзи ишлатилади де-
йилган (Крмуси тур кий, 2-жилд, 1488-бет).
Муаллиф тасаввуфни соф назариётчи олимлар ва
шайхлардан кура шоирлар чухуррох идрок этганлар дей-
ди. Муаллифнинг сузига хушимча хилиб айтиш мум-
кинки суфийлардан завху шавх, висол ва ишрох ахли
масалан Жалолуддин Румий, Фаридуддин Атгор, Мансур
Халлож, Хофиз ва бошхалар, илмий тасаввуф намоянда-
лари масалан Нажмуддин Кубро ва Ибнул-Арабийларга
нисбатан купрох шеър ва адабий ижодга берилиб, уз
ХЭрашлари ва ички холатларини кУпинча шеър орхали
ифодалаб Утганлар. Уларда бадиий ижодга тамойил шу
Хадар кучли булганки, хар бирлари шеъриятнинг юксак
махомига кутарилиб, буюк шоирлар хаторида турганлар,
аммо илмий тасаввуф намояндаларида бадиий ижод, ил-
мий ижодга нисбатан иккинчи уринда турган.
Тадхихот жараёнида, Навоий асарларида, инсоннинг
яратувчи томои уружи (кутарилиши) асосий гоя эканли-
ги, муаллиф диххятини узига гортиб, ушбу йУл изтироб-
лари ва мартабаларининг акс этиши хлхида сУзлаб шун-
дай хулоеага келадики Алишер Навоийнинг Узи Комил
ИНСОНШШГёрхин тимсолидир.
Нажмиддин Комилов, айтиб утилган тукхизта кичик
унвон остида юритган кенг кУламли кузатишлари билан,
навоийшуносликда янги бир боб очишга муваффах бул-
ган десак муболага булмайди. Олимнинг таъкидлашича,
шарх халхлари тафаккури тарихига чухур илдиз отган
тасаввуф таълимотини яхши билмай туриб, Алишер На
воий дунё кдраши ва адабий меросини барча мураккаб-
ликлари, фалсафий теранлиги билан тулих холда, тугри,
хакхоний ёритиб бериш мушкул.
Шунингдек муаллиф, атеистик уриндан туриб, На-
воийга нисбатан салбий муиосабатда бУлган Е.Э.Бер-
тельсга илмий рад жавоб беради. «Жон ва жонон можа-
роси» кичик унвонини Навоийнинг газаллари туплами
булмиш, «Ха юинул-маоний»га багишлайди. Ушбу бобни
дихкдт билан ухиган киши, Нажмиддин Комилов Наво-
180
ийнинг ирфоний киряшларининг туб мохиятига етиб
борганининг гувохи булади.
Муаллиф китоб хотимасида Васлий Самаркдндий-
нинг «Назмус-силсила» килобита асосланиб нахшбандия
тарихаси - силсиласи ва унинг кейинги намояндалари
Хакдда маълумот беради, маънавият ва мустахиллик ту-
шунчалари узаро алокдцор эканлигини таъкидлаб, тари-
химиз ва маънавиятимизни ханчалик чухуррох ургансак,
мустахиллигимизнинг мохиятини шунчалик чухуррох
англаб борамиз деган хулосаси билан китобни тугатади.
* * *
181
Туртипчидаы, барча тасаввуф ахли каби, муаллиф
бир навъ жахонсеварлик ва универсализмга, барча ин-
сонларнинг ягоиа мак,сад - хакка эришиш ва уни билиб
олиш учун интилишига эътикрди кучли булгани сабабли,
турли миллатлар ва халкдараро дустлик, биродарлик ва
тенглик мафкурасини илгари суради, тил, мазхаб ва эт-
ник тафовутларни эътиборий яъни хакикий эмас деб би-
лади.
Бешипчядап, муаллиф уз тадкикот ишлари жараё-
нида фойдаланган маибалар оркали, тасаввуф ва адаби-
ётшунослик сохасида, улка тадкикотчилари учун бир ка
гор янги адабиётларни киритди ва улардан фойдаланиш
учун замин яратиб берди, айни холда бир кдтор атама-
лар учун муодил (тенгдош) сузларни ишлатишга муваф-
фак булди. Мисол суратда Худбинлик - узим булай фал-
сафаси, маком - бекат, Адлок - тангри таоло ва шу ка-
билар.
Бир суз билан айтадигаи булсак, дустимиз устод Ко-
милов ёзган мазкур китоб, узининг айрим хусусиятлари
билан, нафакат Узбекистан, балки урта Осиё мустакил
мамлкатлари худудида, илмий тасаввуфшунослик буйича
Узбек тасаввуфшунослигида кенг камровда ёзилган янги
асардир. Шунингдек ушбу асар, навоийшунослик сохд-
сида хам катга ахамиятга эга булиб, у.туг Амирнинг асар-
ларини ирфоний карашлар, диний кадриятлар ва тасав
вуф фалсафаси ёрукдигида урганиш буйича куиилган
катта жасоратли кадам хисобланади ва бу сохадаги буш-
ликни гулдириш билан бирга, ёш изланувчилар учун йул
очиб беради.
Шу Уринда, китобдаги айрим юзаки камчиликларга
Хам ишора килмокчимиз. Мазкур камчиликлар кейинги
нашрларда эъзибордан тушурилмаса, максадга мувофик
булади. Улардан айримлари куйидагилардан иборат: 15-
бетда Суфиёна Саврий эмас, «Суфёни саврий», 109-
бетда «Судра», эмас, «Сидра», «Мукар» эмас «Макар»,
165- бетда «Сунь паргори» эмас - «Сунъ паркори», 157-
бетда «таълиё» эмас - «таълиф», «турук» - тарикат эмас,
балки унинг кунлиги, «оташпок» эмас - «оташнок», 2 0 0 -
бетда Навоий касидасида «шохки» эмас - «шахки»,
«Вайронаи мулк» эмас - «вайронийи мулк», шунингдек
182
147-бетдаги оят (95-сурадан 4-оят) «лакдд халатно ин-
сона фи ахеануг - гахвим» хУйидагидек - «лаадд ха-
лахиал-инсона, фи ахсани тахвийм» ва 145-бетда
хадисдаги иборалар «ало суратар - рахмону» эмас - «ало
суратир - рахмони»дир.
Хотимада «Тасаввуф» китоби хэхида бир икки так-
лиф билдирмохчимиз:
Бнринчидан, китобнинг охирги боби «Тасаввуф ва
бадиий ижод» узига хос хусусиятларга эга булиб, асосан
тасаввуф таыгимоти доирасида, навоийшуносликка хара-
тилган. 113 бетни уз ичига олган мазкур боб, бир муста-
хил рисола шак.чида иашр этилса, навоийшунослик бу-
йича, излаиувчилар учун катта ёрдам берилган буларди.
Иккипчидап, муал'шф юмонидан фойдаланилган
турли гилларлаги куп сонли адабиётлар, баъзан тУлих
шаклда яъии муаллифлар номи билан биргаликда улар-
нинг хайси тилдалиги, нашр жойи ва йили, но шири му-
каммал гарзда кУрсатилмаган. Кейинги нашрларда, фой-
далаиилган манбаларнинг гулих фехристи, шунингдек
ишлатилхан айрим тасаввуфий ва ирфоний атамалар,
кигобда эикр этилган тарихий шахслар ва жутрофий
жойлар руйхати изохи билан китобнинг охирида бе-
рилса, укупчилар учун хар томонлама фойдали буларди.
Биз махоламизни якунлар эканмиз, ушбу химматли
асар таълифи ва нашри билан, унинг муаллифи дУсти-
миз устод Нажмиддии Комиловни самимиона табрик-
лаб, асарнинг иккинчи жидцини ёзиш учун унга ижодий
куч ва гайрат тилаб холамиз.
183
ТАСАВВУФ ИЛМИ - МАЪНАВИЙ К^ДРАТ
(Хотима урнида)
187
“Тасаввуф ва инсон” китоби довдаа
Абдущаким Шарьий Жузжонийнинг "Гасаввуф ва инсон”
китоби гарчи муаллифнинг бир рисоласи, етти йирик макала
хамда араб ва форс тилмридан таржима цилинган икки рисола
ва хотимани .га ичига олган трплам сифатида, бир харашда бир-
биридан фархли, бокланмаган ишлар мажмуи булиб куринсада,
лекин аслида бу рисола уч номига муносиб тарзда бир-бирини
тулдириб борувчи ягона мазмун ва мавзу атрофида бирлашти-
рилган яхлит - монографик асардир.
Гасаввуф %а%ида охирги беш-олти йил ичида Республика-
мизда куплаб мсщалалар, алощда рисолалар ёзилди, таржимамр
Хилинди, Н.Комиловнинг икки жилдли китоби чицди. Бироц хапи
тасаввуф фалсафаси, тарихи, адабиёти %ак;ида рнлаб китобмр
ётлса хам оз. Чунки, тасаввуф шарада узига хос булган жуда
куп циррали, куп хатламли, диний-фалсафий йуналишлардандир.
Абдущаким Шарьий Жузжоний рз рисоласига бу йрна-
лишнинг йирик ва мураккаб бир тармот - тасаввуфда инсоннинг
урни, мавхеи масаласини асосий мавзу килиб олиб, бу тупламга
кирган асарларида кутарилган барча масалаларни ана шу мавзу
нуцтаи назардан очиб беришга харакат хилинган.
Тупламнинг "Тасаввуф таълимотининг илдизлари ва асосий
йуналишлари" деб номланган бошланиш цисми муаллифнинг куп
йиллар давомида араб, r/юрс, узбек, турк тилларидаги жуда куп
манбалар ва тасаввуфга оид ёзилган унлаб илмий асарларни чухур
урганиш жараёиида вужудга келган илмий мулохрзаларининг
ичохидир.
Тасаввуфнинг энг мураккаб, болели йирик масалалари, жум-
ладан, "ирфон" ва "тасаввуф” тушунчаларининг муштарак ва
фархли томонлари, унинг исломии илдизлари, тасаввуфда "вщ-
дат ул-вужуд ва ва.удату ш-шухуд” тушунчалари билан борлих
Харашлар, муаммолар, хал этилмаган бахсли масаламр ишнинг
айни шу хисмидан жой олган. Бу ерда муаллиф хадимги Юно-
нистон ва Хрндистондаги мистик - оцимлар, уларнинг ислом та-
саввуфи билан ухшашлик томонлари, тасаввуфдаги йирик тари-
хатлардан Кубровия, К,одирия, Сухравардия, Чаштия, Яссавия,
Нацшбапдия, Мужаддидия кабилср хахида, уларнинг узига хос
томонлари, зелементлари ва умумийли/слари хасида мухтасар,
аммо катта ва чухур билимдонлик билан мулохаза юритади.
Умуман тупламнинг ана шу биринчи рисоласи катта щзщиш ва
марок, билан уцилади. Бу рисоланинг узи, назаримизда, келгусида
тасаввуф хахида ихчам, шу билан бирга чухур илмий асар си
фатида купчилик омма учун алохида нашр этилса хам айни
муддао булур зди.
Тупламнинг "Нажмуддин Кубронинг харашлари ва асарлари ”
номли хисми хам узох изланишлар, кузатишлар, манбаларни
синчиклаб урганиш асосида дунёга келганидан далолат бериб
турибди.
Нажмуддин Кубро хазратлари, у кишининг хаёти ва асар
лари хахида Республикамизда талайгина махолалар, рисоламр
чоп этилган. Бирох Абдулхаким Шаръийнинг. кубравия тариха-
188
типинг узига хос хусусиятлари уауида боища олимларнинг мауола
ва китобларида эслатилмаган манба ва асарлар аргали ёритишга
уаракат к;илипади. Олимнинг Нажмуддин Куброга оид изланиш ва
мулоуазаларига шайхнинг "Кунглим кузи билан кррганларим ”
рисоласининг таржимасини илова уилиниши тадуиуотга алоуида
салмоу бахш этган.
А.Шаръий Жузжонийнинг ушбу тупламидан жой олган Хожа
Аурор Валийнинг уаёт Нули ва таълимотларининг мууим уирра-
лари, бу зот уауидаги таълимотининг таъсир доираси уауидаги
мулоуазалари уам уизиуиш билан ууилади.
Олимнинг Махдуми Аъзам Косонийнинг ’’Бобурия” рисаласи,
"Рубоийлар шаруй ” рисоласи уауидаги кузатишлари диууатга
сазовордир. Хусусан иккинчи асарнинг таржимаси тасаввуфшу-
нослар учун уимматли материалдир.
Машуур узбек шоири Бобо Рауим Машрабнинг тасаввуфий
уарашлари борасидаги А.Жузжоний изланишлари уам алоуида
эътиборга лойщ. Маълумки, шоир Машраб, унинг шеърияти
борасида талайгина тадуиуотлар, монографик ишлар мавжуд.
Аммо уларнинг аксарияти совет даврида ёзилганлиги учун шоир
ижодида, дунёуарашида асосий Хрипни тутган тасаввуфий
уарашлари хусусиятлари уауида дищатга сазовор ишлар жуда
камёб, борларида уам чалкашликлар куп. Хусусан, Машрабнинг
’’ваудат ул-вужуд” тушунчаси билан боглиу уарашлари уануз
фанда тулиу ва руйи рост очилган эмас. Шу нуутаи назардан
уараганда А.Жузжонийнинг Машрабнинг ’’ваудат ул-вужуд” фал-
сафаси ва унинг марказида турган инсон уауидаги фикрлари ян-
гиликдир.
Т$пламни таниули тасаввуфшунос олим Н.Комиловнинг
"Тасаввуф” номли китобига ёзилган катта ва жиддий тауриз
якунлайди ва бу тауриз туплам мавзусига мос келади, уамда
муаллифнинг ’’Тасаввуф ва инсон ” концещияси борасидаги муло-
уазаларипи тулдиради.
Хулоса уилиб айтганда, Абдулуаким Шаръий Жрзжонийнинг
’’Тасаввуф ва инсон ” нами билан нашрга тайёрланган китобининг
чоп этилиши узбек тасаввуфшуноашгининг жиддий ютут бу-
лиши мумкин. Китобни нафауат олимлар, балки кенг китоб-
хонлар оммаси томонидан уам катта уизиуиш билан кутиб оли-
нишига шубуа йуу.
189
МУНДАРИЖА
«Бобурия» рисоласи.........................................................135
• Бобо Радим Машраб «Вахдат» уммонининг тавво-
си............................................................................................ 139
• Изодлар...................................................................... 151
• Ишкамишла Бобо Радим Машрабнинг Мазори.Л52
• Бобо Тодир ва унинг ирфоний тароналари......... 157
• "Сен дувсанг эшикдан кимга борайин?”.............159
• Бармод вазнида.........................................................161
191
Абдулх.аким Шаръий Жузжоний
ТАСАВВУФ ВА ИНСОН
Узбек тилида
192