Вы находитесь на странице: 1из 194

Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и в а з и р л а р м а х к а м а с и

ХУЗУРИДАГИ ТАШКЕНТ ИСЛОМ УНИВЕРСИТЕТИ,


ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЮР ИДИ К ИНСТИТУТИ
ВА ИНСОН ХУКУКЛАРИ МИЛЛИЙ МАРКА ЗИ

Абдулхаким Шаръий Жузжоний

ТАСАВВУФ ВА ИНСОН

Тошке нт
“Адолат”
2001
Ж 96
ББК 86.38

Жузжонин Абдулхакнм Шарънн.


Тасаввуф ва инсон (Масъул мухаррир
ва с^з боши муаллифи: А.Х. Саидов. -
Т.: “Адолат”, 2001.-192-бет).'

Масъул мухаррир ва
сузбош и муаллифи: А.Х.Саидов, хУКУКдиунослик
фанлари доктори, п роф ес­
сор

Тахризчи: А.Мапноиов, филология фан­


лари доктори, профессор

Маълумки, Шарк. фалсафасининг мухим таркибий


кис ми булмиш тасаввуф таълимотининг буюк намоён-
далари Ахмад Яссавий, Бахоуддин Накшбанд, Нажмуд-
дин Кубро, Х,ожа Ахрор, Бобо Рахим Машраб, Бобо То-
хир Урён каби улуг зотларнииг номлари юртимизда ва
хорюкда машхур булса-да, уларнинг таржимаи холлари,
ижодий фаолиятлари, коддирган асарлари хануз хал-
кимизга коронгу эди.
Кулингиздаги китобдан жой олган таникди адабиёт-
шуиос, шоир ва хукукшунослик фанлари номзоди Аб-
дулхаким Шаръий Жузжонийнинг Тасаввуф илмига о ид
бир канча макола ва рисолалари ушбу коронгуликни
ойдинланггиришга ёрдам беради.

Ж 0302050000-002 2004
(04)-2001
© ’’Адолат”, 2001й.
Тасаввуф илми Шарк фалсафий тафаккури
тарихининг таркибий цисми
( Суз боши урнида)

XXI аср бусагасида улуг тарихий вокеалар юз бер-


мокди. Дунё харитаси тубдан узгарди. Узбекистан сиёсий
мугелик ва асоратдан кугилиб, мустакил давлат сифа-
тида жа хонда танилди. Халкимиз уз ери, Уз тили, Уз ди-
мига зга булди, миллий Fypypn, иззат-обруси тикланиб,
цадриятларимиздан, маънавий меросимиздан бахраманд
булмокдамиз.
«Улуг бобоколонларимиз рухига, башарият тарихи ва
маданияти хазинасига катга хисса кушган улуг аждодла-
римизга. улар колдирган улкан меросга муносиб булиш
истаги жамиятимиз аъзолари орасида кенг ёйилиши, хэр
бир фуцаронинг онгидан мустахкам жой олиши - бу хам
япги замоннинг мухим хусусияти», деб айтган эди
^зоекистон Реснубликаси Президенти И.А. Каримов
(Истикдол ва маънавият. Тошкент, 1994, 19-20-бетлар).
Кдлимий Мовароуннахр ва Хуросон фарзандлари-
миш жахоп илми тарихи зарваракдарига олтин харфлар
ила битилган асарлари оз эмас. Имом Иемоил Бухорий,
Имом Термизий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Си-
но, Ахмад Фаргоний, Мухаммад Мусо Хоразмий, Абу
Наср Фаробий, Бурхонудцин Мартиноний, Амир Темур,
Улугёек, Навоий, Бобур ва боища юзлаб зотларни жахон
афкор оммаси яхши билади. Бу буюк олимлар силсила-
сида Шарк, фалсафасининг мухим таркибий кис ми бул-
миш тасаввуф таълимотининг буюк намоёндалари Ахмад
Яссавий, Бахоудцин Накдибанд, Нажмуддин Кубро, Хо-
жа Ахрор ва боцщалар узларининг муносиб Уринларига
эгадурлар.
Тасаввуф илми, унинг тарикатларидаги кенг кУламли
таълимотлар, узок утмишга эта булиб, илдизлари нихоят
кддимий даврларга бориб такалади. Ирфоний тасаввур-
лар инсон тафаккурининг махсули булиб, унинг Усиши
билан бирга усиб ва ривожланиб келган.
ХУР фикрлик кишанланган тоталитар тузум даврида,
гасаввуф таълимоти, ундаги юксак инсоний гояларга
Харамасдан, урта аср феодал тузумининг дунёкдраиш ва
мехнаткашларни йулдан оздириш махсадида ишлаб
чикдрилган сунъий таълимот сифатида хораланиб келиб,
унга кдрши аёвсиз кураш йулга хУйилган эди. Ахмад Яс-
савий, Хожа Ахрор каби тасаввуф таълимотининг буюк
намоёндалари камситилиб, улар га кдрпш тухмат ва бУх-
тон тошлари отиларди.
Юртбошимиз таъкидлаганидек, «паслу насабини
билмаган киши ипсон сапалмайди. Неча йнллар бизни
тарихимиздан, динимиздаи, маънавий мероснмнздан
гофил этишга урипдилар». Бу Уринда Совет тузуми то-
монидан амалга оширилиб давлат сиёсати даражасига
кутарилган сиёсат мохиятини тушуниш хийин эмас.
Чунки тасаввуф макгаблари инсонларни ХУР фикрликка
даъват кдлади, яратувчидан бошкд хар кдндай куч ва
кудратта буйсунищдан воз кечиб, факдт унга сигиниб,
факдт ундангина курхишга ундайди. Тасаввуф гоялари
барча миллатлар ва халкдарни, уларнинг миллати, тили
ва динидан кдтъи назар, бир-бири билан тенг деб билиб,
яратувчига кдрши хэратилган хар хандай гоя ва мафку-
рани рад хилиб келган. Узини энг яхши ва янги инсо-
ний гоялар гаргиботчиси деб иддао хилган тоталитар
тузум, бундай юксак таълимотни тархатувчи ва барча
инсонларни бирлаиггирувчи охимни, кУрарга кУзи йух
эди, не гаки тасаввуфнинг олий гоялари шахсга сигиниш
мафкурасини бутунлай инкор этиб, материалистик
принципларга асосланган социалистик тузумга кдрши
турарди. Шу сабабли совет фани назариётчилари барча
имхониятлардан фойдаланиб тасаввуф таълимоти ва ир-
фоний гояларга кдрши аёвсиз курашди, унинг илгор
вакиллари устидан магзава тУкиб келди, хатто улардан
холган ёдгорликларни йухотишга шошилиб, тарих
сахифаларидан ва халх онгидан уларни Учиришга урин-
ди. Лекин у1нбу гаълимот Туркистон халкдари рухига
сингиб кетган гоялар сифатида улар онгининг ажралмас
хисмини таппсил хилган эди. Тасаввуф гоялари улка
халхига, мустамлакачиларга (охидан тортиб хизилигача)
Харши кдтьий кураш олиб бориш учун куч ва гайрат
багишларди Туркистон мустахиллиги учун куп йиллар
давом этиб келган хонли урушлар бунинг инкор этиб
4
булмайдиган гувохддир. Халхимиз хеч хачон, уларнинг
мустахиллиги, акдцавий-диний кдцриятлари ва в и ж д о н
эркинлигини тортиб олиб, миллий гурур ва иззат на-
фсини оёх ости килган бостириб келувчилар билан ке-
лиша олмасди ва хахихий маънода улар билан муштарак
тил топа олмасди. Улар олдида Улка мудофааси йулида
шахид бултан хоразмлик суфий шайх Нажмуддин Кубро
тимсоли турарди.
^^Мустак.шътик баракати билан барча миллий, маъна-
вий кадриятларимизга кдйтиш бахтига муяссар бУддик.
Ахмад Яссавий, Бахоуддин Накднбанд, Нажмуддин Куб­
ро, Хожа Ахрор ва Махдуми Аъзам, Бобо Рахим Маш-
раб каби машхур тасаввуф вакилларининг хотирасини
лииюнлаб, удар цолдирган бой маънавий ёдгорликлар
билан ганишиш имкониятига эта булдик.
Тасаввуф таълимоти биз учун капа назарий ва ама-
лий ахамиятга эта, нега деганда:
бириичидан, у халхимизнинг инсоний гурурини юк-
салтириб, тубанлик, пасткашлик ва рухий инхироздан
cax'iaf) туради;
иккинчидаи, Улкамизда яшайдиган турли халхлар ва
миллатлар бирлашиб яшаши учун багри кенглик мада-
ниятини умумийланггиришга ёрдам беради;
учинчидан, умумбашарий инсон-дустлик гоялари би­
лан х<Ф хандай фундаменталистик охимлар, айнихса,
диний экстремизмга харши туради;
туртинчидан, тинчликсе варлик гояларини таргабот-
чиси сифатида хэр хандай уруш ва хуролли гУхнашув-
ларга харши амал хилади;
бешннчидан, инсонни улуглаб, уни юксак махомлар-
га кутаради ва маънавий тараххиёти учун муносиб замин
яратиб беради.
Шу боне Абдулхаким Шаръий Жузжоний томонидан
тайёрланган ушбу рисола, хозирги замон талабига уз
вахгида берилган амалий жавобдир. Бевосита асар маз-
мунига хисхача тухталиб Утищдан аввал, муаллифнинг
гаржимаи холига эътиборингизни хэратмохчимиз.
Абдулхаким Шаръий ЖУзжоний 1934 йили Жузжон
вилояти Сар пул шахрида тугилган. У «Шаръий илмлар
мадрасаси» ва Кобул Университети “Шариат факульте-
5
ти”ни оитиргандан ксиин 1960 йили матбуот идорала-
рига ишта кирган на 1977 йилгача «Анис», «Исло\» рУз-
номлллри на «Фолклор» журналининг тадкдо мудири,
А ш тн и и лн радиосида программалар мудири, «Орёно»
«.омусипинг илмий ходими булиб ишлаган. У америка-
лик профессор Жолифнинг журналистика буйича олий
курсипи гугатган.
Шарьий Жузжоний 1978 йил апрель узгаришидан
кейии Афронистон Республикаси Адлия вазири, Бош
прокурори ва Олий суд Олий кенгаши раиси вазифасини
бажарувчиси ва Олий суд биринчи муовини булиб хиз-
мат к^илган.
Хозирги кунда Шаръий Жузжоний Тошкент Ислом
Унивсрситети «ислом хукук^» кафедраси мудири сифа-
тида ишлаб келмокда. У 1997 йили Узбекистан Респуб­
ликаси Ички Ишлар Вазирлиги Академиясида «Афго-
нистонда шариат тарак^иёти» номли мавзуда ёзилган
мазмунли диссертациясини *имоя килди ва хукукщу-
нослик фанлари номзоди илмий даражасита эга булди.
Шаръий Жузжоний купдан-куп илмий-амалий ан-
жуманларнинг фаол инггирокчисидир. У шоир, \укукшу-
нос, адабиётшунос ва фалсафий тафаккур эгаси сифати-
да уз она тили —Узбек тили ривожи ва бу тилда нашриёт
Хукукини бериш учун назарий ва амалий кддамлар кУйди
ва катга муваффакзштларга эришди. •
Унинг шеър ва макрлалари Афронистон ва Узбекис-
тон матбуотида нашр булиб келмовда. Узбекистан мат-
буотида у ёзиб нашр килдирган мак;олалар сони 85ларга
етиб борди.
У куп сонли макрлалардан ташкдри, йигирмадан
ортик, илмий-адабий асарлар муаллифи ва таржимони-
дир. У узбек тилидан «Навоий» романи (Ойбек), «Икки
дил достони» (Ш.Рашидов) ва бошкд куп рисолалар з^цм-
да мак,олаларни форс тилига таржима кдаиб нашр кдл-
дирган. Араб тилидан машхур ёзувчилар Юсуф Асси-
боъий, То\о Хусайн, Салома Мусо, Лутфий Манфулатий
ва бошкдларнинр асарларини таржима кдлган.
У узбек шеърияти буйича Афронистонда Амир Али­
шер Навоий мукофотига сазовор булган. У араб, форс,
панггу ва тур к тилларини билади, Узбек ва форс тилла-
6
рида ижод кдлади. У Узбекистон халки ва давлатининг
самимий дУстидир.
Узбекистон мустакиллигидан кейин у биринчи булиб
«Мустакил Узбекистон, тараккиёт йулида» сарлавхдли
катта мацола билан мустакил диёримизни Афгон халкига
танитган ва давлатимиз буюк сиёсатининг тУгрилигини
ёритиб берган.
Ушбу китоб Шарьий ЖУзжонийнинг фалсафий из-
ланишлари ва мушохддалари натижасидир.
Муаллиф Абдулуким Шарьий ЖУзжоний ёзган бир
рисола, еттита мацола, араб ва форс тилларидан таржи-
ма килинган икки рисола ва бир хотимадан иборат
булмиш ушбу тупламда айтиб Утилган тоялар кэкнда сУз
юритилади.
Кискэртирилган шаклда 1995 йил «Мулокот» журна-
лининг уч сонида нашр этилган «Тасаввуф таълимоти
илдизлари» рисоласида муаллиф ушбу таълимотнинг туб
мокияти, тарихий илдизлари, тараккиёт боскичлари ва
асосий йуналишлари хдкдда суз юритиб илми кол (жазба
ва \иссиётга асосланган тасаввуф) ва илми кол (илмий
тасаввуф) гоялари ва кар бирининг хусусиятларини ёри­
тиб Утиб, барча тасаввуфий окимларда энг асосий масала
булмиш «вакдати вужуд» ва «вакдати шукуд» назарияла-
рини такдил кддади ва уларни илмий услубда изоклаб
беради.
Мазкур рисолани тасаввуф таълимоти буйича асосий
манбаъларга таянган колда улкада 1995 йилгача ёзилган
биринчи асар десак муболата булмайди. Муаллиф тасав-
вуфнинг энг муким окимлари булмиш кубравия, ясса-
вия, кодирия, сухравардия, чанпия, накднбандия ва му-
жаддидия тарикдтларини киска, аммо чукур ва кизи-
карли равищда танитиб утиб, уларни ишончли манба-
ларга асосланган колда назардан Утказади ва рисола охи-
рида бир кдтор истилоклар (атамалар)ни изокдаб Утади.
Нажмудцин Кубро кдрашлари ва асарларига багаш-
ланган маколада олимнинг каёт жараёни, у яраттан
асарлар ва шунингдек унинг ирфоний кдрашлари ёри-
тилган. Кубро кдламига майсуб араб тилида ёзилган ва.
шартли равищда «КУнглим кузи билан кУрганларим» деб
аталган нодир кулёзма рисоласининг таржимаси бизни
7
ушбу мутафаккир суфийнинг фалсафий ва ирфоний
харашлари билан ошно хилади.
ТУпламдаги Хожа Ахрор ва «Рисолаи Бобурия»га
ба™шланган икки махола ва «Рубоийлар шархи» рисо-
ласи Ухувчини нахшбандия тарихатининг йирик намо-
ёндалари булмиш Хожа Ахрор, Махдуми Аъзам кдраш-
лари ва ирфоний назариялари билан ошно хилади, те-
мурийлар давлати йирик намоёндаси атовуш шоир ва
давлат арбоби Захириддин Мухаммад Бобур ва шайбо-
нийлар давлатининг шоир ва маърифатпарвар подшохи
булмиш Убайдуллахон Баходур Убайдий билан Махдуми
Аъзам аро дУстона муносабатни хдмда мазкур под-
шохларнинг юксак давлат макрмидан туриб, тасаввуф
ахдига кУрсатган ихлос ва самимиятини, шунингдек та­
саввуф ахли уларга кУргазган хурмат ва ишончини
кУрсатиб Утади. Мазкур макрлаларда биз маънавият ва
ирфон дунёси сохасида, факр ва салтанатаро муштарак
томонлар ижод кдтиб, маънавият чирогини хар доим
ёхиб туриш мумкинлигини яххол кУрамиз.
«Вахдат уммонининг гаввоси» сарлавхали махолада
биринчи марта улуг' шоир Бобо Рахим Машрабнинг ир­
фоний хэрашлари, айнихса вахдат фалсафасига муноса-
бати илмий услубда ёритилади. "Ишкамищца Бобо Ра­
хим Машрабнинг мазори” номли махолада унинг абадий
ётар жойи ва айрим хусусиятлари хахида маълумот бе-
рилади.
“Бобо Тохир ва унинг ирфоний тароналари” сарлав­
хали махолада бундан минг йил мукдддам яшаб утган
дарвиш ва суфий шоирнинг хаёти ва сехрли тУртликлари
билан ошно буламиз.
Муаллиф Узбекистонда тасаввуфшунослик фани-
нинг ривожига багишлаган махоласида, устод Нажмид-
дин Комилов томонидан ёзилган «Тасаввуф» номли ки-
тобни тахриз ва тахлил хилиш билан бирга, китоб муал-
лифи томонидан эришилган ютухларни кУрсатиб Утади
ва китобни тасаввуфшунослик, шунингдек Алишер На-
воий асарларини тасаввуф таълимоти ёрухлигида Урга-
ниш сохасида нафахат Узбекистонда, балки бутун Тур-
кистон хУДУДИда ёзилган энг мухим ва янги асар деб
бахолайди.
8
Муаллиф «тасаввуф илми - маънавий кудрат» сар-
лавхали хотимасида, Узбекистонда тасаввуф илми буйи-
ча олимлар томонидан бажарилган тадхихот ишларини
эслатиб утиб, ушбу фан ривожи учун уларни етарли эмас
деб билади. У хозирги утиш даврида Узбекистон учун
тасаввуф таълимотини чухур Урганиш ва тархатиш кднча
катта ахамиятга эта эканлигини эътиборга олган холда,
тасаввуфшунослик илмини ривожлантириш учун амалий
ва нихоят фойдали режаларни таклиф этади. Уз навба-
тида соха олимларининг кечикгириб булмайдиган бур-
чини таъкидлаб утади.
Туплам турли махолалар ва рисолалардан иборат
булса хам, улар орасида бир илмий уйтунлик, манпщий
ботланиш мавжуд булиб, хаммаси бир тояга яы Ья. тасав­
вуф таълимотида инсон урни ва маънавий махомига
харатилган.
Хозирги давр талабидан келиб чиххан холда такро-
ран таъкидлаш мумкинки ушбу туплам нашри узига хос
ахамиятга эта. Ундаги ёритилган таълимотлар, харашлар,
юксак ахлохий гоялар, мехру-шафхат, халкдараро дУст-
лик ва инохлик, багри кенглик, элатлараро дУстликка
таргаб этади. Диний ва мазхабий таассубга, айнихса ли­
ний экстремизмга хэрши тарбия ишларига ёрдам беради.
“Ислом дипимизнинг муцаддас мероси — фалсафа ил­
мини, хусусап, Шарх фалсафасиии теран урганиш, шу
асосда улуг маданиятимиз ва хадриятларимиз илдизла-
рини жонлантириш, яхин утмипшмиздан долган мафку-
радан халос булиш, узимизнинг асрлар синовидан утган
улуг аждодларимиз бизга холдирган миллий мафкура ва
тафаккуримизпи тиклаш, уни замонавий — умум башарий
руд билан бойитиш даммамизнинг долзарб вазифамиздир»,
- деган эдилар юртбошимиз. Абдулхаким Шаръий Жуз-
жонийнинг ушбу мужаз ва мухтасар асари шу вазифани
бажариш йулида хУйилган амалий кддамлардан бири
булади.

А.Х. Саидов,
Х У Х У Х ш ун осли к ф а н л а р и доктори, профессор ,

9
ТАСАВВУФ ТАЪЛИМОТИНИНГ ИЛДИЗЛАРИ
ВЛ ЛСОСИЙ ЙУНАЛИШЛАРИ

Иккн огаз суз

Биринчи марта инсон тахаййул ва тасаввур кдта


бошлаши биланок;, табиат сирларини билиб олишга
уринган. Бу хакда униш биринчи тахаййул ва тасаввур-
лари мифология, яъни устУралар шаклида юзага кела
бошлаган. Мифология барча табиий ва ижгимоий ходи-
саларни жуда содда ва ибтидоий шаклда изозугаб бе-
ришга уринади.
Жамиятшунос олимлар тадкдхотига биноан мифоло-
гиядан сехргарлик, яъни сирли оламни билиб олиб, куз-
га куринмайдиган кучлар билан алокд Урнатиш ва улар
опт'.али хаётга ижобий ва салбий таъсир утказиш илмла-
ри келиб чикдди. Ибтидоий ирфоний гоялар хам мифо-
лопщдан сарчина олади.
Бир манбадан келиб чик^аи иккала билим, бир хил
тасаввурни ил гари сурганлиги учун узаро таъсир Утказиб
келган Масалан, Э.Табарийнинг текншришлари шуни
курса гадики «Х,ерметизм» яъни мисрлик манцур сехргар
«кермес» номи билан аталган билимга ботик, булган
«рижолул-гайб» (гойиб одамлар) ё «жавосийул-кулуб»
(кУнгуллар жосуслари) каби куп атамалар ислом тасав-
вуфига угиб, кУпинча тасаввуфйй манбаларда кулланиб
келди.
Хам шарку хам гарбда турли ирфоний мактаблар ва
тасаввуф таълимотлари мавжуд. Биз ушбу текширишда
ислом тасаввуфининг келиб ч и щ п и , унинг кддимий ил-
дизлари ва турли йУналишлари хакдда суз юритмок;-
чимиз. Масалани яхширок; тушуниб олиш учун бир-би-
рига киришиб кетган иккита атама, яъни ирфон ва та­
саввуф тушунчалари устида тУхтаб Утишимиз лозим
булади.

«Ирфон» ва «Тасаввуф» тушунчалари


«Ирфон» сузи билиш, билиб олиш, таниш, кдйтадан
таниш, тушуниш ва билим маъноларида ишлатилади. Бу
10
калиманинг муодили (тенгдоши) юнонча суз «сирли» ва
«райбли» маъносини англатади.
Ирфон сузи умумий маънода, юзаки илмга кдрши
уларок, бир нарсани аник; ва хар томонлама билиб
олишни ифодалайди. Масалан, «фалон киши ориф шо-
ирДир» деганда, у, бу сохдда юзаки маълумотларга кдно-
ат килмай^ тасаввуф, адабиёт, шеър ва бонща фаняарга
о ид куп маълумотларни кдмраб олгани билдирилади.
«Тасадвуф» сузи эса «суф» яъни жун кийимни кий-
иш, суфий булиб хаК йулидан юриш ва шунингдек дар-
вишлар тарик;аси маъноларида кулланилади.
«Тасаввуф» сузи истилох (атама) сифатида бир маъ-
навий тарикдтдан иборат булиб, унинг пайровлари аки-
дасига биноан нафс (ички дунё)ни покизалаш натижа-
сида хакикат ёрдуси инсон кдлбида порлай бошлайди.
Доктор Жавод Нурбахш «суфийлар бихишти» деган
китобида, тасаввуф буюк машойихларининг сузларига
таянган \олда, тасаввуфни суз оркали таърифлаб бул-
майдиган бир хол (холат) сифатида ифодалаб, «суз билан
ифодаланувчи нарса тасаввуф эмас» дейди. Унинг фик-
рича тасаввуф арикдти \акдда баъз^бир буюк зотлар
томонидан берилган таърифлар умумий булмай, тасав-
вуфнинг фак;ат баъзи бир хусусиятларини ифодалаб бер-
ган. Агар уни мукаммалрок таъриф киладиган булсак,
унда «тасаввуф ишк озукдси ва факдт бир томонга
бокиш йули билан, хакикат (худо)га олиб борадиган та-
рикдцан иборатдир. Тасаввуфнинг максади хакйКЭТни
файласуфлар сингари мантик ва истидлол оркали эмас,
балки кашфу-шухуд оркали, кунгил ва виждон кузи би­
лан билиб олищдир. IIIунинг учун тасаввуф юриб бориб
курадиган йулдан иборат булиб, ётиб эшитадиган нарса
эмас». (Доктор Жавод НУрбахш. СУфийлар бихишти. 11-
бет. Лондон. 1362 х й )•
Ирфон илохий илмлардан бири сифатида, хакнинг
зоти, унинг исмлари ва сифатларини широк (кунгил
ёруглиги) оркали билиб олишга каратилган илм хисоб-
ланади. Бошкача кдчиб айтганда акчуллох (худони кдди-
рувчилар) хакни таниб олиш учун танлаган йул ирфон
деб аталади.

11
Э.'Габарий ирфонни куйидагвдек таърифлайли: ир-
фон инсон Уз нафсини покизалаш, риёзат чекиш, сиги-
ниш, зикр килиш, хилватда Ултириш ва жазбага бери-
лиш билан сайру-сулук боскичларидан утиб худо ва
бошка табиат ортидаги кучлар билан алокд Урнатиш ва
шу йусинда унинг кдлби ш щ ш ва ишрок манбаига ай-
лангандан кейин катьий ва шубхасиз хэкикатга эриши-
нгадан иборатдир.
Деххудо «Орифлар атамаларининг комуси» номли
китобда «Гулшани роз шархи»дан олиб берилган маълу-
мотларга таяниб Уз машхур асари лугатномада ирфон бо-
расида куйидагидек маълумот беради: ирфон ва здешни
таниш икки йул орка ли булади: биринчиси асардан му-
ассир (асар кдиувчи)га, феълдан сифатга ва сифатлардан
зотнинг (хак зотининг) борлигига истидлол килиш оркд-
ли. Бу йул эса олимларга хосдир. Иккинчиси кунгилни
покизалаб бошни (мия-фикрни) ва шунингдек рухни,
ундан (хакдан) бошкд барча нарсалардан бушатиш оркд-
ли. Бу йул эса пайгамбарлар, набийлар, авлиёлар ва
орифларга хос булган йулдир. Бу йул яъни кашф (маъ-
навий ола.ушар ва ички дунёнинг хак?одтлари соликка
маълум булинп: - Ш.Ж.) ва шухуд (хахни куриш) факат
мажзуби мутлакга (хдк томонидан жазб этилиб, унинг
ишкида фано булга ни туфаили Узига келмайдиган ки-
нгига - Ш.Ж.) насиб этилади. Бошка кишилар эса ёшу-
рун кдлбий ва рухий тоат ва ибодат оркали ушбу маъри-
фатга эришишлари мумкин. Дунёнинг яралишидан мак-
сад хам ушбу шухудий маърифат (хакни таниб олиш ва
уни кура билиш. - Ш.Ж.) хисобланади (Али-акбар Дех-
худо. Лугатнома. 135-жузъ. 1346 й.).
Тасаввуф ва ирфон тушунчалари бир-бирига якин
булгани учун баъзан бир маънода хам ишлатилади. Баъ-
зиларнинг фикрига кура тасаввуф ирфоннинг бир були-
ми ва унинг кУринишларидан биридир, яъни тасав уф
бир йул-йУрик ва тарикат сифатида ирфондан сарчина
олган. Ирфон эса умумийрок тушунча булиб, тасаввуф-
дан илова, бошка йул-йУрик ва мазхабларни хам Уз ичи­
га олади. Унга биноан бир киши сУфий булиб ориф,
булмаслиги хам мумкин, ёки бир киши юзаки суратда
тасаввуф тарикасида туриб, ирфондан хеч кдндай бахра
12
олмаслиги дам мумкин. Баъзан эса ориф сузи дарвиш ва
суфийга нисбатан юксакрод маънода дам ишлитилган.
Баъзилар эса ирфонни тасаввуфнинг илмий ва зидний
томони ва тасаввуфни эса, ирфоннинг амалий томони
деб билганлар.
Суфий адидасининг асоси «бир» булиши керак;
«бир» дейиш, «бир»ни дидириш ва «бир»ни кузатиш асо-
сида, ягона ва муглад зотдан бошда бирон нарса бора-
сида уйламаслиги зарур.
Тасаввуф ва ирфон доидаларига биноан, суфий ва
дадидий ориф, дадидий инсон урнида туриши лозим.
Инсонларни севиш, уларнинг хизматида булиш, айни
долда худонинг борлиги ва бирлигини унутмаслик, сУ-
фийларнинг асосий акдцасидир.
Шайх Фаридуддин Аттор ривоятига кУра шайх Абул-
^асан Харакрний бундай деган экан: кошки барча халк,-
нинг урнида улсайдим, ушанда халд учун улим булмас-
ди, кошки барча халднинг х;исоб-китобини мен билан
килишсайди, ушанда диёмат куни улар учун савол-жавоб
булмасди, кошки барча халд Урнида мени жазолашсай-
ди, ушанда уларни дУзахга олиб боришмаган буларди.
Шайх Саьдий Гулисгон китобида бундай деган эди:
Таржимаси: «Таридат иши тасбед тугиб, жундан зе­
ки либос кийиб, намоз удиш билан булмайди, таридат -
халднинг хизматидан бошда нарса эмас».

Хиндистон ва Юнонда ирфоний фикрлар


Ислом дини ёйилишидан куп илгари, дадим замон-
лардан бошлаб дам Хиндистон, дам Юнон фалсафасида
инсон руди дадида хилма-хил таълимотлар тардалиб кел-
ган. Уларга кура инсон руди билан яратувчи орасида,
бир хил аелдошлик ва бирлик мавжуд булиб, руд эса дар
доим уз аслига дайтиш учун интилади.
Хиндистон жамиятида дуйи синфдан юдори синфга
утиш, амалда мумкин булмаганлиги учун, мадрумликда
яшовчи синфлар, деч булмаганда тасаввур ва тахаййул
йулидан узларини бахтсизликдан дутдариб, юксак дара-
жада тур га н синфлар даторида туришни уйлаб чидар-
дилар.
13
Будда У»и иккимчи симфга мансуб булгани учун, би-
риичи синф, яьни Барахманларга кдрти турди ва Уз
пшшмотида иисоннинг кжсак даражаларга кУтарилинш,
Барахманларга назру-хайрот бериш йули билан эмас,
балки риёзат йули, яъни Уз нафсини хийнаш ва дунёвий
лаззатлардан ма)фум хилиш оркдди муяссар булади дей-
ди. Шунинг учун фахир синфлар унга эргашиб, у талхин
хилган мазхабни чин кунгилдан кдбул кдгщилар.
Айтиб Угилган сабаблар натижасида Хиндистонда
«Таносух» акддаси юзага келди. Ушбу акддага биноан,
Улгандан кейин рух бир бадандан боцща бир баданга
Утиши мумкин.
Хиндистонда энг юксак тоифа, аслзода ва олий гу-
РУХ хисобланган Барахманларни баъзилар асосан илохий
манбадан келиб чиккан деб уйлайдилар. Шунинг учун
улар линий габахалар низомида биринчи Уринда туради-
лар. «Барахмо» мазхаби таълимотига биноан худо бадан-
ларга хулул кдлиши (кириши) мумкин, аммо Будда ди-
нида ха К эмас, балки рух бир бадандан бонща бир ба­
данга Утиш имкониятига эга.
Хинд устУралари ва Барахмо динига асосланган эр-
такларда, худолар хар доим инсонлар ва баъзан хай-
вонлар хиёфасига кириб юрадилар. Масалан, Кришна
хиндуларнинг мандур худоларидан бири булиб, «Вишну»
(иккинчи худо — коинот хокими ва сохчиси)нинг сакки-
зинчи марта шаклланишидир. «Махобхорат» эпосида у
инсон шаклида дунёда яшаб, о ила куриб, ажойиб кдхра-
монликлар курсатади.
Хиндистонда тасаввуф кридаларига асосланган Ун-
лаб мактаб мавжуд булиб, улардан бири «тарк этиш» та-
рафдорлари «инсон фахат мабдага (бошланпич нухгага)
я хин булиб унинг билан бирлашган суратдагина х^хи-
хатан эркин була олади» дейдилар.
«Вандотион» мазхабини Хиндистонда ирфон мазха­
би деса булади. Унинг пайровлари Уз таълимотларида
фалсафий фикр юритиб, «ориф дунёвий алохалар ва
моддий бокланишлардан узилгандан кейин мутлахлик
даражасига кутарилади, Ушанда орифнинг рухи, куллий
(умумий) рухнинг Узи булиб холади» деган хулосага ке-
ладилар. (М.Бубор. Афганистан тарих Узанида. 167-бет).
14
Юнонистонда кулдорчилик даврида яшаб илмий
ижод билан шугулланган файласуфлар орасида ирфон
мактаби вужудга келди. Улардан объектив идеализмнинг
отаси деб аталган Афлотун (Платон) (милоддан аввалги
427-347 йиллар) Узига хос урин тутади. Унингча бутун
дунё хакдаий борлихнинг яъни «гоялар дунёсининг»
махсули, соясидир. «Роялар дунёси» фазо ва вакдта бот-
лик; булмай, абадий, харакатсиз ва Узгармасдир. Унинг
фикрига кура «гоялар дунёси»ни факдт соф тафаккур
ёрдамида билиш мумкин.
Афлотун таълимотига кура «тоялар дунёси» билиш
объектидир... миссий билиш эса хахикдт эмас. (Ж.ТУле-
нов, 3.Гафуров. Фалсафа. ТошДУ, 1992 й. 49- бет).
Шунингдек Равокдгй намояндаларидан Зенун ва
Хрусипус жазбага берилиш (худо томонига тортилиш)ни
худонинг нурини билиб олиш учун зарур ва лозим деб
билардилар.
Флугин (Плутинус) (270-204 й.) Мисрда «широк;»
мактабига асос солиб, Афлотун ва Арасту фалсафасини
шар к, фалсафасига кушиб, Искандариянинг широк;
(ирфоний) фалсафасини тараххиёт йУлига солди. Флу-
тиннинг фалсафаси «вахдати вужуд» назариясига таяниб,
хахихатни битта ва бирликни бутун борлихнинг асли ва
асосий манбаи деб тушунади. Унингча барча мавжудот
Уша биринчи мабда (бошлантич жой, нукда)дан сизиб
чихиб, нихоятда хам унта хайтиб боради.
Шунингдек Неофлутинизм таъсири остида, Исавият
(Христиан) динида хам тасаввуф таълимоти юзага келди.
M.Fy6op берган маълумотларга кура ирландлик «Жани
Искат Эржин», саккизинчи аср (ислом тасаввуфи юзага
келган давр)да, черков таълимоти ва Флутин йул-йурик;-
ларини бирланггириб, кушма бир тасаввуфга асос солди.
Унга биноан барча мавжудот биринчи мабда (бошлангич
нукда)дан келиб чиххан Ва охири хам Уша мабдага бориб
хУшилади. Шунинг учун шюхий мамлакат, барча таам-
мул кддувчи ва дунёвий хаётга кдрши булган сУфийлар
учун хар доим очикдир. Шу каби учинчи Папа Ужин-
нинг маслахатчиси «Сент Бернард» рухнинг юксак дара-
жаларга кУтарилиб, худога восил булиши хакдда сузлар-
ди. XVI асрда Масихият дунёсида тасаввуф маркази Ас-
75
панияга кучиб утиб, ислом тасаввуфи таъсири остида
келди.
Айтиб утилган ирфоний фикрлар ва тасаввуфий таъ-
лимотларнинг бир кисми ислом д и н и кириб келган со-
Халарда таркалган эди. Масалан, кддимий Хуросонда
Будда ва Шива динларидан ташдари, милоддан аввалги
учинчи асрда Митра динига мансуб ирфоний маздаб
мавжуд эди. М.Бубор эса милоддан кейинги асрларда
«Суно» маъбудига сигинувчи рухонийлар хам Хуросонда
яшаганликлари, улар уз баданларига кул суртиб, инсон-
лар калласи суякларидан тузилган тасбехдан фойдала-
ниб, узларига хос булган ибодатхоналарга эга эканлик-
лари хакида маълумот бериб утади.
Замон утиши билан мазкур таълимотлар, айникса
нафсни хурлаш, дунё лаззатларидан воз кечиш ва тарки
дунёчиликка берилиш, хам назарий ва х;ам амалий то-
мондан ислом тасаввуфига уз таъсирини Утказди.
Асосан тарки дунёчилик ислом таълимотига дарши
эди. Мухаммад Пайгамбар С.А.В. узининг хадисларидан
бирида (тарки дунёчилик исломда йукдир) деган эди.
Лекин унта харамасдан ислом тасаввуфининг турли
окдмлари уни узига хос шевада кабул килиб олди. Аммо
баъзи бир тарикдлар масалан «Ниъматуллохий» тарикати
тарки дунёчиликка берилиб, жамиятдан Узипшни кора-
лайди. Жамоада келишув билан яшай билишни энг буюк
риёзат ва инсоннинг камол даражасига эришганидан да-
лолат деб гушунади.
Ислом дунёсида биринчи суфийлар «Басра» ва
«Куфа» шахарларида топилдилар. Бу шахарларда мусул-
монлар билан биргаликда яхудийлар, масихийлар ва ма-
жусийлар (оловга сигануБчилар) хам хилма-хил акидалар
билан яшардилар. Албатта замон утиши билан турли
фикрлар ва назариялар бир-бирига таъсир кдлмасдан
колмасди.
Биринчи суфийлар Зохид, Обид, Ориф номи билан
аталардш^зр. Зохид - тарки дунёчилик билан шутулла-
ниб, хает нозу-неъматидан воз кечарди. Обид - тоат-
ибодатга берилиб, Ориф эса хар доим худо ёди билан
яшаб, уз илмини ошириш учун уни таниб-билиб олишни
максад килиб кУйганди.
16
Тутдопинчи асрда Батдод шахри хам тасаввуф мар­
казита айланиб, суфийлар ва «илми калом» тарафдорла-
ри орасида бахсу-мунозаралар бошланди. Фахихдар (ша­
риат олимлари) хам суфийларга кдриш турдилар. Сакки-
зинчи асрдан бошлаб ислом тасаввуфи ва ирфони кенг
куламда ёйилиб, барча ислом мамлакатларига йул очган
эди. Мазкур таълимот Хиндистонга ёйилганидан кейин,
хилма-хил гурларга булиниб, хар бири хинд мухитидан
узига хос туе олди. Масалан, «Чаиггия» гарикдтининг
пайровлари зикр, самоъ (суфийларга хос тарзда рахега
тушиш)ни мусикд билан ижро этадилар. Бу эса Хиндис-
тон мухитининг тасаввуфга тутридан-тутри таъсири учун
яхкол мисол була олади. Хатто баъзи гдрб тадхикртчи-
ларининг фикрича мусулмон суфийлар зикрни хисоблаш
учун тасбехни хам мазкур мамлакат суфийларидан тах-
лид хилиб олган эмишлар.
Ислом тасаввуфи Хиндистонга тархдлгандан кейин
турли тарихаларга булинди. Улардан Кодирия, Чаштия,
Сухравардия, Бахоия (Малтоний), Шозилия ва Мужад-
дидия энг маидур тарикдлардан хисобланади.
Шундай хилиб ислом тасаввуфи, юнон фалсафаси,
айнихса неофлутинизмнинг «вахдати вужуд» назарияси
ва шунингдек христианликда тарки дунёчиликка дойр
таълимотлардан турли сохаларда фойдаланди. Айни хол-
да Хинду Будда фалсафасидаги «фано» мафхураси унта
кириб келди. Хинд таълимотидаги «фано»дан махсад,
аччих хаёт дардидан хутилиш салбий маънода булса, ис­
лом тасаввуфида ушбу ахида суфийнинг бахо (бохий
биллох) даражасига эршнишига хэратилган. (М.Бубор.
Афганистан тарих узанида).
Доктор Косим Баний «тасаввуфнинг асосий манба-
лари» унвони остида с^з юритгандан кейин, Юнонда
илохиёт фалсафаси мовароуттабиа (табиат орти) фалса­
фаси ва Искандария файласуфларининг махолалари таъ­
сири остида юзага келган, мутакаллимлар (калом илми
намоиидалари)нинг турли-туман ахидалари, уз навба-
тида тасаввуфга таъсирини утказган эди деб таъкид-
лайди.

2-4217
Гасаввуфнинг исломий илдизлари

Хинд, юнон фалсафаси ва Масщият таълимотлари-


дан хагьи назар, ислом тасаввуфи асосан Куръондан
сарчина олади.
Ислом дини тархалшии билан бирга, бир кртор са-
хобалар Куирос тоат-ибодатга берилиб, ахлоку-рухни по-
кизалаш ва риёзат чекишга уринардилар. Хам Куръон ва
Хам Суннада инсон билан яратувчи орасида булган му-
носабатларни белгиловчи оятлар ва хадислар куп. Тасав-
вуф назариётчилари ирфоний таълимотлар илдизларини
ана шу оят ва хадислардан хидиришарди.
Куръон инсонларни хар доим тааммул кдгшш, хак-
нинг зоти, сифатлари ва буюк кудрати хэхнда уйлаб
фикр юритишга чахиради/ Куръоннинг унлаб оятларида
бундай даъватларга учраймиз. Масалан, 13-сурада учин-
чи оят таржимаси куйидагидек: (Албатта ушбу (матлаб-
лар)да тафаккур хиладиган хавм учун оятлар (ибратлар)
бордир). 30-сурада саккизинчи оят: (Узларининг ярати-
лишлари хакдда уйламайдиларми).
Ирфоний таълкмотда, тафаккур катта ахамият касб
этади. «Узини таниб олган киши, уз эгаси (раббини) та-
ниб олишга муваффах булади». Хахихий махбуб хахида
уйламасдан, кун гид кузгусидан* унинг суратидан бошха
нарсаларни чикдриб ташламасдан, унинг жилвасини кУ-
риш ва унга восил булиш мумкин эмас.
Жавод Нурбахш тафаккурни суфийлар ва орифлар
тафаккурига булади. У орифлар тафаккури кУпрох таах-
хул (ахдни ишлатиш) билан бутса, суфийнинг тафаккури
ишку мухаббат орхали булади дейди. Хадислардан бири-
да бир соат тафаккур бир минг йиллик тоат-ибодатдан
афзалрохдир дейилган.
Тасаввуф ва ирфон ахли, хахихий махбубнинг иищи-
га мубталодирлар. Инсон-суфий албатта худони севади,
аммо худо хам инсонни севадими? Бу борада далил бор-
ми? Тасаввуф ахгш куйидаги оятга мурожаат хиладилар:
Дегил-(зй Мухаммад): — “Агар худони севадиган булсан-
гиз, мен га эргашинглар. Шунда худо хам сизни сева­
ди...” (3- сура, 31- оят).

IH
Мазкур оят суфийларга хахикдй мухаббат, яъни Ал-
лох мухаббати учун илхом берувчи манба хисобланиб,
ундан жазбаланган шоирлар ажойиб шеърлар ёзганлар.
Куръонда, одашш яратгаидан кейин худо «мен унта
уз рухимдан дам солдим - нуфладим» дейди. (38-сура,
72-оят). Ушбу оят вахдат фалсафаси учун энг мухим
манба хисобланади. 89-сура 27-, 28-оятда бундай дейи-
лади: (Эй хотиржам рух, рози булган ва сепдан розилик
бидцирилган холда худойинг томонига хайт).
Шундай хилиб ирфон ва тасаввуф, ахли тасаввуф ва
ирфонга алохали булган турли усул, хоида ва одобни ис-
ботлаш учун, ислом динининг асосий манбалари бул-
миш Куръони Карим, ислом пайкамбари, унинг сахоба-
лари сузлари ва амалий хаётларига таянадилар.
Француз гасаввуфшунос о;оши Ружи Арнолдз айт-
ганидск ислом гасаввуфи шундай боблар ва материал-
ларни Уз ичига оладики кенг маънода ислом асослари ва
гаълимотлари билан йугрилиб кетган.

Тасаввуф таълимотининг асосий


йуналишлари
Ислом гасаввуфи, бошланкич пайтларда хисхдча
содда гаълимлардан иборат булиб, купрох амалий туе
олган эди. СУфийлар купинча тоат-ибодат билан шукул-
ланиб, гарки дупёчшшк ва риёзат чекишга уринардилар.
Уша пайтларда, тасаввуфий матлаблар, ишоралар билан
ифодаланиб, шшни урганиш ва уни дафтарларда ёзишга
харши эди. Аммо замон узиши билан унга дойр таъли-
мот дафтарларга кучирила бошлади, бу хакда китоблар
ёзилди, хонахохтар хурилди ва суфийларга хос одобу
русумлар, уларнинг юриш-туришлари, еб-ичишлари, уч-
рашув ва сафарларини белгиловчи дастурлар яратилди.
Ислом гасаввуфи дин ва фалсафадан устунрох ту-
рарди, айни холда хар иккаласидан таъсирланиб, ай-
нихса Плутин таълимотини узила кенг куламда акс эт-
гирган эди. Унинг гаъсир доираси хикмат, риёзиёт, тиб
ва бошха фанлар сохасидан анча кенг эди. Хатто буюк
(1>айласуфлар хам унга кагга эътибор берардилар. Маса-
19
лан машхур файласуф Абу Али Ибн Сино бу хавда куйи-
дагидек фикр билдирган эди: хадахий суфия тарифен Уз
эгасини, худо зотини таниб олишга эрииггиради. Пекин
бу акдай киёсга асосланган акдай тариха эмас, балки
нафс (ру\) кУзгусида акс этадиган нур орхали булади.
Замон Утиши билан тасаввуф таълимоти турли та-
рикдларга булиниб, унда турли йуналишлар топила бош-
лади. Бу мактаблардан энг мухими Ибнул-Арабий асос
солган ва барча тарихэларга Уз таъсирини Утказган «вах-
датул-вужуд» фалсафаси хисобланади. Биз ушбу макгаб-
ни ва ундан кейин боища энг мущм тасаввуфий мактаб-
лар (тарихалар)ни хисха суратда танитиб утамиз. ‘С

Ибнул-Арабий ва «ваадатул-вужуд»
фалсафаси
560 хижрий йил Марсия (Андалус-Аспания)да туш-
либ, 638 х;ижрий йил (1240 милодий йил) Сурияда вафот
этган Мухйидцин Абубакр Мухаммад ибн Али ал-Хота-
мий атгоий, ислом тасаввуфида «вавдат» фалсафасининг
асосчиси ва мапцур хомийси булиб, уз ирфоний таъли-
мотини Куръонга асосланган холда, афлотунийлар, Ара-
сту ва боцщалар таъсири остида яратди.
У ёзган асарларининг сонини M.Fy6op 300 та деса,
Алмунжид муаллифлари уларни 400 та деб кУрсатади.
Уларнинг энг манщурлари «фусусул-хикам» (хикматлар-
нинг кузлари - нигинлари), «Алфутухотул-маккия»,
«Тожуррасоил» ва бонщалар хисобланади.
Ибнул-Арабий вафотидан кейин мутаассиб кишилар
унинг хэбрини буздилар, лекин сунгрох Туркия подшохи
султон Салим Усмоний уни хайтадан курда. Деххудо
берган маълумотга кура фахийхлар ва юзаки олимлар
уни хам хаёт чогида ва хам вафотидан кейин «хулул»
(бир киши рухининг бошха бир кишига утиши хакддаГи
эътиход) ва илход (динсизлик) билан айблаб келганлар.
Шунингдек унинг ваздатул-вужудга акддаси ва гаройиб
нарсаларни кашф этиши хахида унинг щщаолари, шари­
ат ахдани хар доим унга харши далиб хУярди (Лугат-
нома, биринчи жуэъ, 330- бет).
20
Ислом буюк энциклопедияси Ибнул-Арабийни ме­
лом тарихида «фалсафий ирфон тизими» ёки «ирфоний
фалсафа» ёки «илохий ирфоний хикмат»нинг энг буюк
асосчиси сифатида бахо беради ва уни барча даврларда
ирфон сохдсида энг буюк мутафаккир деб хисоблайди.
Ислом дунёсида бу кунга кдцар бир нав унинг тафаккури
таъсири остида булмаган \еч мутафаккир ориф-мизож
файласуф топилмайди. (Ислом буюк энциклопедияси, 4-
жилд, 233-бет).
Абдурахмон Жомий «Нафахотул-унс»да уни вавда-
тул-вужудийларнинг яловдори деб атаган. Доктор З.Са-
фо айтиншча унинг тафаккур услуби бошкд суфийлар
билан куп фарк; киларди. У барча сУфийларга нисбатан
купрок тасаввуфга илмий шакл берди. Шайх Мухйиддин
турли фанлар олими эди. Шу сабабли ирфоний сузларни
фалсафий таъбирлар билан кУшиб, ирфон ва широкий
хикмат (илохий хикмат)ни бирланггирди ва «вавдати ву-
жуд» масаласини акдий кридалар, илмий усул, истидлол
билан изохдаб берди.
Шу йусинда уша замонгача Уз содца шакли билан
важд1 , хол2 , завк;3 , шеър ва амал билан кУшилиб кел-
ган тасаввуф, назарий услубга эга булиб, таълим бериши
мумкин булган илмий шаклга эга булди, яъни тавжищй
(изохланувчи) ё фалсафий тасаввуф деб аталиши мумкин
булган «ирфон» кцёфасини олди. Шундан кейин тасав­
вуф «хол»дан бир микдор «кол»га Утиб бопща фанлар
кдторида даре берила бошлади. (З.Сафо, Эронда адабиёт
тарихи, 3-жилд, биринчи китоб, 169-бет).
Вавдатул-вужуд назарияси нимадан иборат, фалса-
фада кандай Урин тутади ва бу хакда Ибнул-Арабийнинг
таълимоти кдйси асосларга таянади? Виз турли манба-
лар, айникра, унинг Уз асарларига мурожаат кддган хол-
да ушбу назариянинг турли томонларини ёритишга ури-
намиз.

1 Важа: хдддан орищ хурсаидлик хавдан мурид кдлбига тушиб


унинг ичхи дунёсинп Узгартирувчи холат.
2 \о л : маънавий матлабларнп тУгридан-тУгри гайбий манбадан во-
ситасиз англаб олице.
3 Завк,: тасаввуфда з^акдш кУрпшнинг биринчи даражаси.
21
Айтиб Угганимиздек энг кдцим замонлардан бери,
Хам хиндулар, хам юнонийлар инсон рухи билан яра-
тувчи орасида бир хил синхият, яъни аслдошликка ишо-
нардилар. Унга биноан инсон рухи илохий манбадан ке-
либ чихкдни учун, бу дунёда тан кдфаси ичра азоб че-
кади ва Уз аслини соьиниб унга кдраб кдйтишга интила-
ди.
Орифлар ва айрим файласуфлар фикрича, рухнинг
боища жахон билан алокд тутиши, комил пиру-муршид
изидан бориб рухни покизалаш ва бир кдтор муайян ма-
росим ва махсус ахлокдй, амалий шарт-шароитга риоя
хилиш билан мазкур даражага эришиш ХЭР ким учун
мумкин хисобланади. Масалан Фаробийнинг фикрича
«пайгамбарлик» тадрижий такомулнинг натижасидир.
(Проф. Шахсавор Углу, мусулмон ва турк нижод файла-
суф, «Хонданийхо» мажалласи, 1333 X- йил, Техрон).
Орифлар фикрича, инсон рухи чегарасиз рухоният
(улухияг) денгизидан бир кичик тулхин хисобланади.
Яратувчи ва яралганлар бирлиги х^хида шарху гарб
ориф ва шоирлари турли мазмунларда шеърлар ёзганлар.
Бу борада олмониялик ирфон шоири Англус Силазюс
ирфоний шеъридан бир парчани келтирамиз: «Мен танг-
ридек буюк ва тангри мен каби кичикдир. У мендан юк-
сакрох ва мен ундан хуйирох (тубанрох) булишимиз
мумкин эмас. Биламан, тангри бир лахза хам менсиз
яшай олмайди, агар бордию мен нобуд булсам, у хам
жон топширишга мажбур булади». (Э. Табарий. Бир ха-
гор тадхихотлар..., 41-бет.). Лекин ислом тасаввуфида
вахдатул-вужуд масаласига дойр ушбу талозум (бир-би-
рига лозимлик, бир-бирисиз яшай олмаслик) ифодалан-
май, яратувчи мабда, асл ва асосий манба хисобланади.
«Вахдат» сУзи бирлик ва бир булиш маънисини ифо-
далаб «касрат» яъни купликка мухобил (харши) туради.
«Вужуд» эса «борлик» маъносини англатади, Вахдатул-
вужуд хУшма сУз сифатида вужуднинг бирлиги демакдир.
Вахдатул-вужуд тасаввуф атамаси сифатида тУлхин,
ХУбоб (кулик), сув гирдоби (урама), жала ва томчининг
хаммасини фа хат сув деб фараз хилиш каби, барча мав-
жудотни яратувчи вужуди билан бир деб билиш ва ундан

22
бонща (худодан бопща) барча борликни фахат тасаввуру
хаёл деб хисоблаш маъносидадир.
Вахдати вужуд назариясига фалсафанинг энг мухим
маеалаларидан бири сифащда эътибор берилган. Мазкур
назария хдм фалсафий ва хам ирфоний асосларга тая-
нади. Боцща бир ибора билан айтганда мазкур назарияга
биноан борлик дунёси, хамодот (жонсиз ва хдракатсиз
хаттих жисмлар), усимликлар, хайвонлар ва суюкдик-
лардан тутиб, осмонлар ва фалакиёт (фалакка бомих
болтан нарсалар)гача хаммаси бир вужуд хисобланади.
Уларнинг энг юксак, энг кучли ва энг шиддатли марта-
басида тангрининг вужуди туради. Боцща мавжудот би-
ринчи мабда (бошлангич нухга)га нисбатан ядин ва ё
узок; булга ни нухгаи назаридан бир-биридан фаркданиб,
баъзилари кучли ва баъзилари эса заиф ва кучсиз бу-
лади.
Вужуднинг икки томони бор: бир томони «вожибул-
вужуд» яъни Уз-Узидан мавжуд булиб, Уз мавжудлиги
учун боцща нарсага мухтож булмаган ва иккинчи томони
эса «хаюло» яъни шаклланмаган модда ёки ундан куч-
сизрох нарса булмаган энг заиф мавжудот хисобланади.
М.Муин, С.М.Сажжодий ёзган «Акдий фанлар хо-
муси»га таяниб бу масалани кенгрох ёригади: яратувчига
ишонган кишилар хам, бу фикрни (вахдат масаласини)
ифодалаш учун турли йуллардан борганлар. Баъзилар,
яратувчи тангрини олам вужудидан тапщари билсалар,
баъзилари эса уни олам вужудининг бир жузъи, лекин
энг кучли ва шадид (шиддатли) мартабада турувчи деб
фикр билдирадилар. Баъзи олимлар масалан Кдйсарий
ва Садруддин бу назариядан баъзи бир муаммолар келиб
чихишини назарда тутиб, вужуднинг бирлиги ва мавжу-
дотнинг куплиги хахида ахида изхор хилганлар. Улар­
нинг фикрича вужуд бир, лекин куп мартабали булиб,
уларнинг хаммаси, хах ва вожиб булган вужуднинг фай-
зидан сизиб чихханлар. Фахат биргина вужуд барча кои-
нотни хамраб олган. Вужуд чегарасиз бир океан булиб,
барча мавжудот унинг тулхинлари хисобланади. ТУлхин-
лар эса дарёнинг айнаи Узи булади, лекин айни холда бу
тулхинлар (уз аслига) харам булганига харамасдан, мав-
жуддирлар ва фахат тасаввур ва хаёл хисобланмайдилар.
23
Нятижада ф щ ш , хам дарёнинг Узи, хам дарёдан бонща-
дир. (М.Муин. Форсий хомус, 4-жилд, 4989-бет).
Тасаввуф тархалиши билан суфийлар ва мугакал-
лимлар (илми калом ахли) орасида хар доим хэршилик-
лар булиб келган. Мутакаллимлар худо борлиги, бирли­
ги, унинг исму-сифатларини мантихий далиллар, фал-
сафий истидлол йулидан исботлашга уринсалар, ориф-
лар ва суфийлар, хахни таниб олиш ва унга эришиш бу
йУлдан эмас, балки фахат ишрох (кУнгил ва замир
ёрухлиги) йулидан муяссар булади, дейдилар.
Орифлар ахидасича мутакаллимлар ва фалсафа ах-
лининг мунозараси нафахат борлих чугунини ечишга
улгуролмайди, балки уни мураккаброх хилади. Масалан,
ориф шоир Хофиз узининг бир шеърида бундай дейди,
таржимаеи: «Дунё сирларини хидирмасдан, фахат ша-
рабу-мутрибдан сузла, не гаки ушбу муаммони хикмат
(фалсафа) орхали ечишга хеч ким муваффах булгани йУх
ва була олмайди хам». (Хофиз Шерозий. Девон, 5-бет).
Бу чугун (мураккаблик)ни фахатгина басийрат (хал-
бу-замир) йули билан очиш мумкин. Бу басийрат хам,
яратувчи ва инсон орасида хижоб (парда) булган модда
пардасини йиртиб утишга маваффах булган кишиларга
хосдир. Бу мазмунни машхур шоир лохурлик аллома Их-
бол узининг бир кичик шеърида хуйидагидек ифодалаб
беради, гаржимаеи: Ибн Сино (мантих ахли ва файла-
суфлар намояндаси) чангу Fy6op ичида йитиб кетди, ам-
мо Жалолиддин Румий (орифлар намояндаси) махмил
(кажава) пардасидан тута олди. У (Румий) денгиз хаъри-
га шунгиб бориб гавхарга етди, лекин бу (Ибн Сино)
бир хас сингари Урама (гирдоб) атрофида айланиб холди
(хахихатга эриша олмади).
Жалолуддин Румий бу хэкда Маснавий китобида ху­
йидагидек фикр билдиради: Истидлол ахли (далил ХВДИ-
рувчилар-фалсафа ахли)нинг оёхлари ёгочдан. Ёгочдан
булган оёх жуда хам кучеиз булади.
Вахдатчи орифлар сониъ ва маснуъ (яратувчи ва
яра?шшлар)нинг бирлишга ишониб, худонинг вужуди,
яъни зоти барча ашёда жорийдир яъни яратувчи ХЭР
нарсада мавжуддир деган ахидани талхин хиладилар.
Улар бир умумий хахикдт, бир хакикдй ва вохеий бор-
. 24
ликри бутун коинотда яйраган деб тушунадилар. Аашо
мугакаллимлар худо зотининг бирлиги-ягоналигига иш о-
ниб, бутун борликда худонинг зоти эмас, балки феъли
(амали) жорийдир, худо уз иродаси билан бутун коинот-
ни кдмраб олган ва твоеговсиз амал кдтмокда ва бу амал
азалий ва абадийдир, деб фикр билдирадилар.
Энди ислом тасаввуфида биринчи булиб ушбу маса-
лага илмий ёндашиб, Уз фалсафий карашлари билан
«вахдатул-вужуд» роясини кенг куламда тарцатган зот,
файласуф ориф Ибни-Арабий таълимотини киска сурат-
да назардан утказайлик.
Ибни-Арабий Андалус (Аспания) илмий мухитида
яшаб, уз замонининг барча илмларини эгаллаб олган.
Унинг энг мухим асарлари турли тилларга таржима к,и-
линиб, улар устидан куп шархлар ёзилган. Брукелман
айтишича «Фусусул-хикам»нинг 35 та шархи бор, аммо
ислом буюк доиратул-маорифида берилган маълумотлар-
га кУра Усмон Яхё унинг 120 та шархига шпора кдлади.
(Ислом буюк дойра гул-маорифи, 4-жилд, 223-бет).
Мазкур манбада берилган маълумотларга кУра Ибни-
Арабий Уз хаетида араб йирик файласуфи Ибни Рущц
билан Андалус кддимий шахарларидан бири булган
«куртуба» шахрида киекдча учрашиб, у билан фикр ал-
маинан. Ибни-Арабий Уз асарларидан бирида хикмат
ахлига кдрши фикр билдираркан, уни (ибн Рушдни) ях-
шилик билан тилга олади. Б унинг сабаби улар орасида
илмни Укимасдан хам эгаллаб олиш, яъни худо томони-
дан бериладиган илмга ишониш каби муштарак адида
борлиги эди.
Ибни-Арабий билимларни умумий суратда икки
хилга булади. Улар «касбий» ва «вахбий», яъни Урганиб
олинадиган ва Урганмасдан бериладиган илмлардан ибо-
ратдир. У бу борада бундай дейди: бир илм борки уни
бизда мавжуд булган хеч бир васила билан эгаллаб оли-
шимиз мумкин эмас. Уни худо бизнинг юрагимиз ва ру-
Химизга юборади ва биз уни хеч кандай ташки сабабсиз
эгаллаб оламиз... Вахбий (берилган, багишланган, ато
этилган) илм, сабаб оркдли эмас, балки худо томонидан
берилади. (Ибни-Арабий Футухоти Маккия. 1-жилд, 254-
бет).
25
Унинг фикрича барча нарсаларни кашфу щухуд
(кашф: ички дунё ва маънавий олам хахи^тларининг
тарихат ахлига зохир булиши, шухуд: тасаввуф таълимо-
тида хахни кУриш) орхали англаб олиш мумкин. Уйлаш
(тафаккур) билан шугулланиш, хахихатни билиб олиш
йУлида хижоб (парда)дир. Буни бопщалар инкор хи-
лишлари мумкин, лекин худо йУлини танлаганлардан
хеч ким уни инкор килмайди, бунинг сабаби шундаки
истидлол ва тафаккур тарафдорлари ичида илохий хаким
Афлотун каби «хол» мохиятига тушунадиган завх эгаси
жуда кам учрайди.
Ибни-Арабийнинг фикрича «илохиёт» сохасида та­
факкур ахлининг хатолари уларнинг тУгри сУзларига
нисбатан кУпрокдир. Файласуфлар шунинг учуй танхид
кдтинадиларки илохий илмда, уларнинг хатолари, пай-
гамбар сУзларига кдрши туради. Назар ахди билмай-
д иларки тангри таоло Узининг баъзи бандаларига баъзи
ишларда гохи акдга тенг ва гохи акдга кдрши хукм
чикдриш учун куч берган. Бу муаммо акд чегарасидан
четда булиб, акд уни билиб олиш имкониятига эга эмас.
(Футухот... 2-жилд, 163-бет).
Ибни-Арабий, барча асарларида мантихий меъёр-
ларга мутобих Уйлаб истидлол хилади, аммо охирда
кашфу-шухуд, ички билим ва бирданига унинг халбида
топилган х^хихэт алангасини, маърифатнинг энг асосий
махаки (меъёри) деб хисоблайди.
Ибни-Арабий ахидасига биноан, унинг барча билим
ва маърифатларининг манбаи худодир. Шунинг учун у
Уз юрагини уйлов (тафаккур)дан бушатиб (воридот»
(гайбдан келувчи билимлар)ни хабул хилиб олиш учун
тайёрлаш йулидан бориб, бу илмларга эга булган. Шу
йУсинда у хар бир нарсадан унинг хдндай булганидек
вохиф булиб, хахщатни хандайки бУлса, Ушандай билиб
олган. У «бизнинг билимимиз уша ердан келади ва тан­
гри бизнинг Ухитувчимиздир» дейди.
Мазкур а хила асосида «Футухот» китобини тартибга
солиш, унинг ихтиёрида булмаган, балки худо унинг
хУли билан мазкур китобни тартибга солган ва муаллиф
Уз ахлу райини унга аралашгирмасдан, уни Уз холига
хУйиб юборган. «Футухот» китоби худо томонидан унинг
. 26
юрагига имло кдиинган асардир. (Футухот... 2-жилд, 163-
бет).
Ибни-Арабий вавдатул-вухуд фалсафий назарияси-
ни Узининг хос услуби асосида изохпайди. У тангрини
барча мавжудотнинг уйи ва мУмин банданинг кдлби
тангрининг уйи деб билади ва жа^онда хэкифту во-
Келикдан боища нарсани курмайди: ориф \ар бир нар-
сани унда кУради, негаки у бутун нарсаларни ихота
кдпиб (кдмраб) оладиган зарф (ичида нарсалар куядиган
идиш)дир. Нега шундай бУлмасин, у уз номи — «дахр»1
билан бизга бу нукгани ёритиб берган. Тангридан бопща
хар нарса унга киради, хар нарсани кУрадиган киши,
уша нарсани факдт унда кУриши мумкин. Тангри барча
мавжудот (борлшОнинг уйидир, чунки у «вужуд»дир ва
бандангшг кдлби хам хакринг уйидир, чунки уни узида
кучиб олади, аммо хар бир кунгил эмас, балки мУмин-
нинг кунгли. Хар ким хакнинг уйи булса, хак хам унинг
уйидир. Хак вужудининг айни (объекти), бутун мавжу­
дотнинг айни (объекги)дир. (Футухот... 4-жилд, 7-бет).
Целом буюк доиратул-маорифида Ибни-Арабий ха-
кида капа илмий макола муаллифи Шарафуддин Хуро-
соний (шараф) ёзишича «вахдати вужуд» дунёкэраши,
фалсафий ва ирфоний тафаккур тарихида узок Утмишга
эга. Хозирги замон фалеафасида бу хил дунёкараш «пан­
теизм», яъни «барча худолик» ёки «барча худоликда» деб
аталади. Биринчи атама худо, унинг билан жахон бир-
лигини ифода килса, иккинчи атама шундан йборатки
жахон худода, унинг багрида ва худо жахондан кешрок
ва каттарокдир.
Биринчи атама (барча худолик)ни Англия линий му-
тафаккири Жан Туланд (вафоти 1722 йил) ва иккинчи
атама (барча худоликда)ни Олмония файласуфи Карл
Кристиан Фридриш Кравза (1832 й.) ишлатганлар.

1 Ибни-Арабий пайгамба рнинг куйидаги хадисига ишора хилади.


Бу кудспй хадисда худо томонидан бундай дейилади: «Одам авлоди,
дахр (замон)га носазо айтиш (суккш) билан менп ранжитади, холбуки
менлнг узим дахрман, барча ишлар менинг хУлимда, дуну-кунни
Узгарднраман» (Мишкодул масобнйх, Мухаммад Ибн Абдулло Хатиб.
Хадислар тУплами, имом Бухорнй ва Муслим ривоядя асосида. 13-бег.).
27
«Ашраф» ёзшлича вахдати-вужуд кдрашини Ибни-
Арабийдан ил гари куп Ухшашлар билан бирга Ирланд
файласуфи Юхане Скутус Эриогина (т. 877 йил) таъли-
мотида хУрамиз. Кейинги даврларда бу фалсафанинг
атохли намояндаси Голландия мандур файласуфи Борух
Спиноза ( т. 1677 йил) хисобланади. У бундай дейди: хар
бир мавжуд нарса худодадир, усиз на мавжуд була олади,
на идрок этила олади. Ибни-Арабийни хар иккала атама
асосида хам вахдати-важудчи деб хисоблашга хахлимиз.
(Ислом буюк дойратул-маорифи, 4-жилд, 245-бет).
Ибни-Арабийдан кейин унинг ирфоний-фалсафий
мактабининг идомачиси, унинг мандур шогирди Сад-
руддин Мухаммад ибн Исхох Кунявий (в. 1273 йил) эди.
М.Муин берган маълумотга кУра Ибни-Арабий унинг
онасига уйланиб, Садрудцинни тарбиялади, уни Узининг
етук шогирди ва йирик олим даражасига кутарди.
Садруддин Кунявий Уз устодининг ишларини катта
муваффахият билан давом эттириб, «Мифтохул-гайб» ва
«Илохий нафахот» каби китоблар ёзиши билан, янги та-
рщатнинг йуналишини Ургангандан кейин, Уз мандур
асари «Ламаот» (ёгдулар) китобини яратди. Ушбу асар
Абдурахмон Жомий томонидан «Ашиъатул-ламаот» но-
ми билан шархяанган.
Энди дин билан тасаввуф таълимоти айницса «вах-
датул-вужуд» Уртасидаги муносабатни бир оз ёритиб
Утайлик. Шариат ахди хар доим ирфон ва тасаввуф таъ­
лимоти, айшщра вахдатул-вужуд назариясига харши чи-
хиб келдилар. Улар ирфон ва тасаввуф ахлини и/дод
(динсизлик) ва хулулият (рухнинг бир инсон баданидан
бонда бир баданга Утиши) ахидасига ишониш билан
айблаб келиб, уларни ислом динига хзрши деб талхин
хилардилар.
СУфийлар ва орифлар хам уларни хшнрийлик (юза-
килик) ва тушунмасликда айблаганлар. Натижада маш-
ХУР суфийлардан Хусайн ибн Мансур Халлож (В. 922 й.),
Шихобуддии Сухравардий (1145-1191 й.), Имодуддин
Насимий ( В. 1417 й.) ва Бобо Рахим Машраб (В. ... й)ни
Улдиришга хукм чихарганлар. Мандур ориф шоир Жа-
лолуддин Румий Уз маснавийсида улар хахида бундай

28
дейди. Таржимаси: Биз Куръоннинг магзини чахиб
олиб, боищаларга унинг пучогини крлдирдик.
Мазкур харшиликларнинг сабаблари хуйидагилардан
иборат:
Биринчидан, ирфон «жахон худонинг гавхари (вужу-
ди) билан тупа ва унинг файзу тажаллийсининг самараси
булиб, инсон бу илохий гавхардан тулиб тошган» дейди.
Аммо д и н нухгаи назаридан жахон адам яъни йУхлик-
дан яралган ва худо барча борликдан устун туриб, боища
мавжудот билан хУшипмайдиган яратувчи ва мустахил
зотдир.
Иккинчидан, Э. Табарий ёзишича кУпинча, динлар-
да «анти космик» яъни оламга хзрши ва инсоннинг кун-
далик хаётига кэрши томонлар булмайди, балки дин кУ-
ггинча унинг хаётини тартибга солиш учун к;онун-к;ои-
даларга асосланган. Пекин ирфон ва тасаввуф кУпинча
«анти космик» хусусиятларга эга, яъни модца ва баданни
хурлайди, бу жахондаги хаётни ахамиятсиз ва Улимни
азалий маъшухха эришиш учун куприк деб хисоблайди.
Учинчидан, ирфон вахдати-вужудга ишониш нати-
жасида, динлар ва мазхаблар орасидаги тафовутларни
шаклий деб хисоблайди, жазба ва умумий мухаббатнинг
Хонунини, олам крнуни ва инсонга хос вазифа деб би-
либ, ундан бир хил жахонни севши ва универсализмга
эришади. Аммо дин нухгаи назаридан динлар айникра
ислом дини билан бошхэ динлар орасидаги тафовутлар
фадатгина шаклий булмасдан, мазмунан хам мавжуддир.
Вахдати-вужуд назарияси - турли дину мазхаблар
пайровларига бир куз билан хараш ва уларнинг барча-
сини ягона хак?щат кддирувчилари деб тушуниш ахи-
даси, Узбек, форс ва араб шеъриятида кенг куламда Уз
аксини топтан. Биз хуйида, улардан уч мисол келтира-
миз:
Ононки талабгори Худоийд, Худоийд!
Берун зи шумо нест, шумоийд, шумоийд! (Жало-
луддин Румий)
Таржимаси: Эй яратувчини хидириб юрган кипшлар,
У, Сиздан ташхарида эмас. У, Сизнинг Узингизсиз,
Узингизсиз!
Бохиб сужударо хошингга габр, агар мумин.
29
Тилаб кадах аро аксингни мает, агар Махмур.
(Алишер Навоий).

Максуди ман аз каъба-у бутхона туйи ту,


Максуд туйи каъба-у бутхона барона. (Шайх Бохоий)
Таржимаси: каъбаю бутхонадан менинг мацсадим,
факат Узингсан. Асл максад сенсан, каъбаю бутхона ба-
хонадир.

Кубравийлик тарик,ати (Кубравия)

Хийва шахрида тугилиб Шайх Нажмуддин Кубро


лакдби билан шухрат козонган Ахмад ибн Мухаммад
Хийвакий, XII-XIII аерлар тасаввуф осмонида нур сочиб
турган порлок юддузлардан бири эди. У факатгина та-
саввуфга хос болтан таълимотлар билан чекланиб кол-
май, Уз замонасининг барча илму-фанларини узлашти-
риб олди. У шайх Рузбихонул-Ваззонул — Мисрий назо-
ратида отир риёзат боскичларини бошдан кечирди ва
кУп утмай шайхнинг ишончига сазовор булиб, унинг ки-
зига уйланди.
Хакни комил маънода англаб олиш ва унта эришиш
йулларини кидириб топиш дарди бир лахза хам уни тинч
кУймасди. У Табриз шахрига бориб имом Абунаср Хаф-
дадан «калом илмини» чукур Урганиб олди. Ушанда ёш
Нажмуддин «калом илми» буйича узининг биринчи аса-
рини «Шархуссунна вал-масолих» (суннат ва эзгуликлар
шархи) номи билан ёзди.
Ислом энциклопедияси берган маълумотга кУра уш-
бу асар мукаддима мохиятида ёзилган эди. Бу асарга до­
йр бщ> мунозара жараёнида у шайх Бобо Фараж Таб-
ризий билан танишади. У ёш Нажмуддинга чукур таъсир
кУрсатиб, карашларини узгартиради. Ундан кейин калом
илми мавзуларида уз тадкикотларини тУхтатиб кУйиб,
бутунлай тасаввуф мурокдбасига берилади. Чунки Бобо
Фараж ишрок (кунгил нури) оркали хакикатга эришмок-
чи булган солик (мурид) учун хеч кандай билим олиш
зарур эмаслигини таъкидларди. Негаки хаки кий билим
илохий илхом оркали хосил булади. (Ислом энциклопе­
дияси, 9-жилд, турк тилида, Истанбул, 1950 й.).
30
Нажмуддин Кубро ушбу йулдан борди, аммо кУп $гг-
май бундай кдлиб Уз махсадларига эриша олмаслигини
билиб одци. Негаки тасаввуф таълимотига биноан х^ки-
кдтга ахлу-мантих билан эмас, балки севги мухаббат ва
илохий «иноят» орхали эришиш мумкин эди.
Турли манбаларда у холдирган асарларнинг сони Ун-
тага яхин деб курсатилган. У асос солган «кубравия» та-
рихати «Олтин тарихат» деб хам аталган. Унинг Узи «ри-
солаттурух» деган асарида уни «тарихушштаттор» (ишх
ахли бебокларинршг йУли) деб хам атаган. Унинг бу аса-
ри «рисолату-одоббиззокирийн» номи билан Абдулгафур
Лорий томонидан форс тилига таржима хилиниб, асар-
нинг арабча матии билан бирга Абу Райхон Беруний
номидаги шархшунослик институти х^лёзмалар кутубхо-
насида 503 рахам остида сак'ханмохда. Мазкур рисолада
ушбу тарихаиинг Унта усулини хисха суратда зикр этиб
Узади. Биз уларни хуйида хискдча изохдаб утамиз:
1. Тавба —содир булган хатолар-гунохлардан пушай-
мон булиб, худога юз тутмох.
2. Зухд — тахво ва пархезшрлик, Аллохдан хУркйб,
ман этилган ишлардан Узни сахлаш.
3. Худога таваккал хилиш - уз ишларини бутунлай
худога гопшириш.
4. Кдноат — озга рози бУлиб, куп исташдан воз ке-
чиш - тамаъгирликнинг зидди.
5. Узлат — гушагирлик — бошхалардан ажралиб якка
Утирмох-
6. Хар доим зикрда булиш — хам огиз, хам юрак
билан худони ёд этиш.
7. Бутун вужуди билан тангрига таважжух хилиб,
сигиниш.
8. Сабр - бошга тушган огир ахволдан нолимай чи-
дам курсатиш.
9. Мурохаба — бохиб кузатмох, тангри борлиишинг
денгизига ботиб, илохий оламга бохмох-
10. Ризо - тангри иродасига харшилик кУрсатмасдан
хазо ва хадар - тахдир хукмига тан бериш. (Нажмуддин
Кубро, Рисолату одобиззокирйн, охирги хисм, хУлёзма).
Нажмуддин Кубро мутакаллим, мухаддис, буюк
ориф, суфий ва шоир булгани учун баъзан унинг ирфо-
31
ний гоялари мутакаллимларга хос болтан буёк билан без-
атилади. Алмунжид к°мусининг иккинчи кисмида бе-
рилган маълумотга кура унинг «Ал-усулул-ашара» (Унта
асосий крида) номли асари 13-асрда фалсафий йуналиш-
ларнин 1' манбаи булиб келган.
Ислом энциклопедияси муаллифлари фикрига кура
Нажмуддин Кубро зеки тасаввуф илк назариётчилари
(10-11-асарлардаги Нишопур мактаби) билан Ибни-Ара-
бий ва унинг халафлари (Садриддин Кунявий ва Фах-
руддин Ирокий) ва шунингдек сунгги тасаввуф акдда-
лари орасида бир интикол (кучиш) даврини ташкил эта-
ди. Нажмуддин Кубро \ам зеки назариётчилар каби, та-
саввуфнинг амалйй томонлари ва билим йулидаги бос-
кичлари билан бирга метафизикага дойр масалалар би­
лан хам нгугулланиб келган. Хуллас унинг асарлари Иб-
ни-Арабий асарлари билан биргаликда XIII аср фал­
сафий назарияларининг тамал тошини ташкил этиб кел-
ди.

Кодирийлик тарикдти (Кодирия)

Крдирия тарикдтининг асосчиси манщур ориф Мух-


йиддин Абу-Мухаммад шайх Абдукодир Жийлоний
(1078-1166) булиб, унинг силсиласи нисбати беш восита
билан Абубакр Шиблийга сгиб боради. У машхур сУфий-
лардан булиб, Ханбалий мазхабига мансубдир. У асос
солган тарикдт катга эътибор крзониб, кенг кУламда
таркдлган.
Абдукодир Жийлоний ё Гийлоний биринчи марта
Абу-зикриё Табрезийдан арабий илмларини Урганиб,
фикх ва усул илмларини хам Багдодца Узланггирди. Ун-
дан кейин ваъз ва даре бериш билан шугилланиб, шух-
рат чуххисига етиб борди. Укиш даврида Уз касбидан
Хаёт кечирарди.
Жийлоний куп асарлар муаллифи булиб, улардан
«Башоирул-хайрот» (эз1уликлар башоратлари),«Тарикул-
Хак», «Алфатхурраббоний вал-файзуррахмоний», «футу-
хулгайб» (гайбнинг отшлишлари), «Малфузоти кодирия»,
«Малфузоти Жийлоний» ва шеърлар девони купрок зикр

32
этилган. У чикэрган хукмлар ва фатволар хам Ханба-
лий ва \ам Шофиъий мазхабига мувофих болтан.
Унинг хаетлиги чощда бир гурух тарафдорлари хо-
дирия тарикдтини таркдтишга бошладилар. Ундан кейин
Уши унинг уринбасари ва ходирия тарихатининг бош-
лиги булди, ундан кейин Угли Абдуссалом, сунгра укаси
Абдураззох иршод махомига кутарилдилар.
Биринчи марта ходирия хонахоси Ирохдан тадща-
рида хурилди, лекин айрим тадхихотчилар фикрича
унинг биринчи зовияси Багдод шахрида хурилган экан.
Крдирия гарихаси биринчи марта М арокатнинг
машхур шахарларидан бири булмиш «фоода, унинт ик-
ки Угли Иброхим ва Абдул-азиз авлодлари орхали ри-
пожлангирилди. Улар Аспанияга бориб яшаб «Fapuora»
сухути (1492 й.)дан кейин, уларнинг фарзандлари, Ма-
рокашга панох истаб Утдилар.
Крдирия тарахэти хозирги Тур кия хУДУДига, Хона-
хохи тупхона (Крдирийхона) асосчиси Исмоил Румий
орхали кириб келди. Иккинчи пир лахаби билан танил-
ган утбу ориф (в-1631 й.) мазкур сохэда 40га яхин хо-
нахо хУРДирган эди (Лугатнома).
Юсуф Хусайн маълумотига кУра, ходирия тарщаси
Хиндистонда биринчи марта Мухаммад FaBc номли ки­
ши томонидан хУРДирилган хонаходан тархалиб, бобу-
рийлар даврида Шох Неъматулло ва Махмуд Мухаммад
Гийлоний орхали мустахкамланди.
Ушбу тарихат Миён Мир номи билан шухрат хо-
зонган, Дорошухух ва Жахоноро (Шохжахоннинг щ зи
ва Угли)нинг муршиди булмиш Мухаммад Мир орхали
катга эътиборга эга булган эди. Миён Мир Ибнул-Ара-
бий ахидаси (вахдатул-вужуд)га чухур берилган эди.
Хиндистондаги ходирия тарихэси бошликдари ку п и л а
Ибнул-Арабий фалсафасига тамойил кУрсатиб, калом
илми намояндалари билан мунозара олиб борганлар.
Улар бошха мусулмонларга нисбатан, мусулмон б^лма-
ган кишилар тУгрисида багри кенглик билан муомала
хилардилар. Азиз Ахмад фикрича бундай муомала Доро-
шукухда илтихотий (а кликтивистик) тафаккурлинг
шаклланишига сабаб булган омиллардан бири булшпи
мумкин.
3-4217 33
Деххудо «риёзул-орифин»дан олиб берган маълу-
мотга кУра, Дорошукух лакабли Мухаммад Хиндистон
подшохи Шохжахоннинг катта Угли ва вали-ахди эди.
Укаси Аврангзеб оламгир унинг устидан галаба хозониб,
уни улдирди. Дорошукух шохзодалигига кдрамасдан, ир-
фон таълимотини узлаштириб Сайдой Сармадий билан
дУстона муносабатда булган, бадахшонлик Муллошохга
ихлос ва иродат биддирган. У Муллошох ва Миёншох-
мир лохурий силсиласи кодирия тарикдтига мансуб бул-
ганлиги учун узига «Крдирий» деб тахаллус куйди. До­
рошукух крдирий, «ахли якин» яъни буюк ориф ва сУ-
фийлар гомонидан айтилган шатхиёт (юздан шариатга
Карши булиб, комил орифлар томонидан, важд ва хол
чогида тилга олинадиган сузлар, масалан мансур «анал-
Хак» яъни мен худоман деган сузи), хакида бир рисола
ёзиб, уни «Хасанотул-орифийн» деб атади. «Сафинатул-
авлиё» номли китоб хам унинг каламита мансубдир. Уш-
бу асар Урду тилига таржима хилиниб, 1961 йилда нашр
этилган.
Дорошукух чиройли шеърлар муаллифи булиб, улар-
дан бир байгни таржима хиламиз: Узимиздан утиб, ёрга
етушдик, Уздан утиш кандай муборак сафар экан.
Абдулходир Жийлоний хашшох ва факир одамларга
мухаббат ва мехрибонлик билан муносабатда булиб,
уларга ёрдам берихини тавсия хилган. Хиндистон мусул-
монлари Абдулходир Жийлоний (Гийлоний)га катта ХУР-
мат хоил булиб, унинг абадий ётаржойи — Багдодни Уз
мухаддас шахарларидан бири деб хисоблайдилар. Унинг
тарихати (ходирийлик) купрок шариатга жиддий богла-
ниб келганлиги сабабли булса керак, куп мамлакатлар,
жумладан Яман, Сурия, Хиндистон, Тур кия, Миср,
Ирох, Афгонистон, Марокаш ва бонща кУп исломий Ул-
каларда тархалиб, хозиргача хам унинг тарафдорлари
бор. Унга «Равен аъзам» яъни буюк хутб деган лахаб бе-
рилган. Купинча шу лахаб билан тилга олинади.

Сухравардийлик тарихати (Сухравардия)


Сухравардия гарихатининг асосчиси буюк суфий
илохиётшунос Шихобуддин Абухафс Умар ибн Мухам­
мад Сухравардий эди.
34
У 539 х-й. (1145 м.й.) кадимги «Жибол» вилоятида
жойлашган Су)фавард хишлогида тугилган. Тасаввуф
таълимотини уз амакиси машхур ориф Абуннажиб Зиё-
уддин Абдулкохир ибн Абдуллох ва шунингдек машхур
шайх Абдулходир Желийдан олди. Сухравардийнинг
таълимот силсиласи имом Ахмад Баззолийта етиб бора-
ди.
Сухравардий Багдодда яшаб, Аббосийлар Халифаси
(Анносир биллох ё Анносир ли-динниллох, - 34-халифа)
саройига цабул кдлинди ва суфийларнинг бошлиги хи-
либ тайинланди. У 89 ёшида 1234 й, Багдод шахрида
оламдан Утди. У шайх Саъдий, шайх Авхадуддин Кирмо-
ний, шайх Шамсудцин Сафий, Нажибуддин Али Ше-
розийнинг муршиди эди. Саъдий бу хахла «Бостон» ки-
тобида гапириб утган.
Сухравардий Бащод саройида катга хурмат ва эъти-
бор билан яшади. 1221 йил халифа томонидан бир му-
хим вазифани бажариш учун СалжУхийлар султони Ало-
уддин Кайхубод билан учрашиш махсадида Бардоддан
Куняга юборилган.
Сухравардий бир неча марта хаж зиёратига мушар-
раф булиб, ушбу еафарлар жараёнида Макка шахрида
Араб машхур мутафаккир ва суфий шоири Ибнул-Фориз
(118 i-1235) билан учращци. Ибнул-Фориз катга хасида-
лар муаллифи. Унинг «Тоия» (Т-харфи билан хофиялан-
ган) хасидаси 750 байгдан купрох булиб, унинг устидан
куп шархлар ёзилган. Ибнул-Фориз уз девони жумладан
шароб хахидаги бонща бир катга хасидаси билан хам
Шухрат хозонган. Ушбу хасида, М-харфли х°фиялар би­
лан ёзилиб, унда шароб хахида илохий мухаббат рамзи
сифатида чиройли бадиий мазмунлар киритилган. Шо-
ирнинг унда хуйидагидек ифодалари бор: махбуб ёди би­
лан хар доим ичиб келганмиз, хатго ток (узум дарахти)
яралмаган чогда хам, биз ундан мает булганмиз. Менга
сен гунохга олиб борувчи нарсани ичибсан дейдилар,
Холбуки мен шундай нарсани ичканманким, уни тарк
этиш (ичмаслик) менимча гунохдир.
Бундай суфиёна харашлар хар иккала орифни бир
бирига яхинланггирди ва шоир томонидан Сухравардий­
нинг икки углига хирха кийдирилди.
35
Бир гуру* сухравардия тарафдорлари Эрон ва Ирок-
да тинчлик бузилгани сабабли Хиндистонга Утиб, улар-
дан бири Бахоуддин Закариё 13-асрда ушбу тарщатни
Мултонда ва Жалолуддин Табризий номли киши уни
Банголда таркатдилар. 1443 йил Шайх Юсуф Мултон
сухравардийлари томонидан Мултон ва шимолий Синд
подшолигига кутарилди, лекин унинг хукмронлиги кУп
давом этмади.
Хиндистон сухравардийлари Ханафий маз*абининг
изчил тарафдорлари эдилар. (Азиз Ахмад. Хиндистонда
исломий тафаккур тарихи). Тадкикртчилар фикрича,
Умар Сухравардий тасаннун (Суннийлик) маз*абида та-
саввуфнинг бир танилган вакили *исобланади. Унинг
асарлари куйидагидек *айд этилган: Аворифул-маориф,
Рашфуннасои*, Аъломутгакий, Аъломулхудо. Биз куза-
тиш жараёнида унинг бонща икки асарини *ам учрат-
дик. Улар «васюггу Сухравардий Ли-нажибилмултоний»
(Нажиб Мулгонийга Сухравардийнинг васияти), «Рисо-
латун фи одобиттарийда» (тарикат одоблари *акида ри-
еола)дан иборат булиб, Абу Рай*он Беруний номидаги
шаркдгунослик институти кУлёзмалар кутубхонасида
уларнинг нусхалари мавжуд.
Сухравардийнинг айтиб утилган асарларидан икки-
таси яъни «рашфуннасоихил-иймония ва кашфул-фа-
зоихил-юнония» (иймоний угитларни сУриш ва юноний
фазихатлар-расволикларни кашф этиш) ва «Аворифул-
маориф» (билим тухфалари) нихоят мухим булиб, ХЭР
иккаласи халифа Носирга тавдим этилган.
«Аворифул-маориф» тасаввуфнинг энг куп таркалган
китобларидан бири булиб, Крхирада Баззолийнинг
«Ихёул-улум» китоби билан бирга нашр этилган. Вилбар
ФУрс Кларк уни инглиз тилига Угириб, 1891 йил Лон-
донда нашр этган. Ушбу асар ахлок ва тасаввуф одобига
оид бир мухим китоб булиб, жуда куп тарихий ходиса-
ларни Уз ичига олгани сабабли, тасаввуфий атамаларни
таърифлаш учун жуда химматли манба хисобланади.
Ушбу китоб ал-Кошоний номли бир киши томонидан
кискдртирилиб, баъзи бир кУшимчалар билан форс ти­
лига таржима кдлинган (мазкур кутубхона, Р. 10765 ра­
кам).
36
«Аворифул-маориф» китобидан шархшунослик «хУл-
ёзмалар кутубхонасида бир неча нусха мавжуд. Р. 5847
радомли нусха кУриб чихилди. У 63 бобдан иборат 6У-
либ, жуда хизидорли маълумотлар беради. КУпинча боб-
лар аввалида «^адцасано шайхул-ислом Абуннажииб Аб-
дулхохир ибн Абдиллох ибн Мухаммад ибн Саъд ас-
Сухравардий» ё Абдулходир Желий бундай дейдилар деб
сУз юритилади. Айрим бобларда бошкд устодларга хам
довода хилинади.
Унинг иккинчи мухим асари «Рашфуннасоих...»
имом Раззолийнинг «Тахофутул-фалосифа» китобига рх-
шаш, Юнон фалсафасига хзрши ёзилган бир асардир.
Муалгшф уни ёзищца хадислардан фойдаланиб, Юнон
фалсафий хридаларини оят ва хэдислар билан рад хи-
лишга уринади. Сухравардий «шифо» китобини ёзиш,
ибн Синони пайгамар изидан боришдан гафлатда
холишига сабаб бУдди деб файласуфларни такдидчи ко-
фирлар сифатида танитади.
Сухравардийдан бонща, файласуфларга дорши тур-
ган машхУР олимлардан хужжатул-ислом ладоб олган
Мудоммад Раззолий хисобланади. Унинг фикрича фал-
сафага дойр масалаларнинг куп хисми тасаввурдан бош-
до нарса эмас, илохиёт хахидаги барча файласуфлар таъ-
лимоти жумладан Афлотун, Арасту, Сухрот, Форобий ва
Ибн Сино фикрлари хато ва асоссиздир. Унинг фикрича
файласуфлар уч нухгаи назардан куфрга йул хУяДИлар:
1. Тангрини фахат «куллиёт»ни билувчи деб билиб,
«жузъиёт» яъни ишларнинг барча тафсилоти ва деталла-
ри билан билишига ишонмайдилар, 2. Жисмоний дойта-
дан тирилишга ишонмайдилар, 3. Оламнинг додийм ва
азалийлигига ишонадилар, хол буким олам «ходис» яъни
яралган бУлиб, яратувчи уни муайян мудцатда ярат-
гандур. Мазкур китобни Сухравардий динга харши фал-
сафа билан шугилланувчи баъзи бир ёшлар учун ёзган.
Шархшунослик хУлезмалар кутубхонасида Р. 505 ра­
ка мда сахланаётган араб тилида ёзилган «одобутгарийкд»
рисоласи, 50 бетдан иборат булиб, тасаввуф таълимотига
дойр муаллифнинг фикру-мулохазаларини Уз ичига ола-
ди. Унга биноан Сухравардий фикрича дунёда фахат
Тангрининг сифатларини кУриш мумкин, аммо унинг
37
узини куриш мумкин эмас. Муаллиф ибодатларни узига
хос услубда Таллин этади. Масалан: шариат ва тарикдт
ва хахихат рУзалари. Шариат, тарихат ва хахихат намоз-
лари. Биз рисола мукдддимасининг учинчи бетидан ин-
сон макомига боглих булган унинг фикрларини кискдча
таржима хиламиз:
Бизга берилган илмлар икки хил — зохирий ва боти-
ний илмлар, яъни шариат ва маърифатдан иборатдур.
Бизлар эса зохирий иишаримизда шариатдан итоат
хилишга ва ботинимиз учуй, маърифатга буюрилганмиз.
Бу икки битимнинг бирлашувидан хахихат илми хосил
булади.
Фахат зохирий билим оркдли хакдхатга етиш ва
махсадга эришиш мумкин эмас. Комил ибодат ХЭР икка-
ласи билан булади, факдтгина битгаси билан эмас.
Маърифат нафс пардасини кунгил кУзгусидан кУ-
тариш орхали \осил булади. Худованд кудсий хадисда
бундай буюрган: «Мен бир ёшурун хазина эдим. Узимни
танитишни истадим. Мени таниб олсинлар деб, хало-
ихни яратдим». Модомики яратувчи инсонни Узини та-
нитиш, яъни билиб олиш махсадида яратган экан, бун-
дан келиб чихиб маърифат икки хил булади: худо сифат-
ларининг маърифати ва худо зотининг маърифати ким у
билан охиратда «рухулхудус» махзуз (хурсанд) булади.
Муаллиф илми зохир ва илми ботин хэхида сузлаб,
бундай дейди: Маърифат олами-лохУт олами, яъни энг
чиройли ва гузал хилиб яратилган, рухулхудуснинг аслий
ватанидур. Рухулхудусдан махсад хахихий инсондур.

Чаштийлик тарицати (Чаиггия)


Ушбу тарихат Хиндистонда энг куп тархалиб, энг
катта нуфузга эга булган тарикдтлардан бири хисобла-
нади. «Чаиггия» сузи Хирогдаги «Чапгг» хишлоги номига
мансуб булиб, ушбу гарикдтнинг асосчиси Хожа Абу-
исхох Дамашхий унда яшаган (Азиз Ахмад). Аммо док­
тор Муин ёзишича, ушбу силсиланинг асосчиси Хожа
абу Ахмад Абдол эди.
Чашгия тарихати Хиндистонда, Сийстонда тугилиб
Хожаи Рарибнавоз лахаби билан шухрат хозонган Хожа
38
Муинуддин Хасан Чапггий Ажмирий (1141-1234 й) оркд-
ли гаркнлган. Хожа Муинуддин исломда, тасаввуф дунё-
сининг букж шахсиятларидан бири хисобланиб, Чанггия
тарикасини таркдтиш орхали, Хиндисгонда ислом ди-
нининг ёйилиши учуй муносиб шароит яратиб берган.
Айтишларича у, оворалик даврида кддирия, кубравия ва
сухравардия тарихатлари асосчилари билан учранпан,
Усмон Хярвоний (Хоруний) унинг муршиди булган.
Муинуддин Хиндистонга боргандан кейин, Ажмир-
ни Уз хонак.0 ва фаолияти маркази сифатида танлаб
олиб, тарифах таълимотини тархатишга бошлайди.Унинг
муридхаридаи булмиш Бахтиёр Кокий Дехдида ва Хами-
дудцин Но1урда иккита Чанггия тарихдти марказита асос
солдилар. Биринчи марказ умуман ислом маданиятига
яхин булса, иккинчи марказ Хиндистонда копилок; хаёти
шароитига жумладан гиёх; билан овкдтланиш ишвасига
юз келтирган эди. Бахтиёр Кокийнинг Муриди Фари-
дуддин, жшший интизом, зохидлик ва риёзатчиликка
асосланган бошкд бир марказга Ажудахон (Панжоб)да
асос солди.
Фаридулдин (1175-1265) авлиёларга багишланган ки-
тобларда «Ганжи шакар» лакдби билан манцур булган.
Унинг муридларидан бири Али ибн Ахмад «Собирия»
силсиласига асос солди.
Хиндистондаги Чаштий суфийларининг энг атокди
намоя1шаси, Фаридуддиннинг муриди Шайх Низомуд-
дин авлиё (вафоти 1323-25 й) эди.
Эронлик манцур тадхихотчи доктор Мухаммад Му-
ин «Фарханги Форсий» номли Уз асарида, янглишиб
Фаридуддин Ганжи шакарни, мандур ориф шоир Шайх
Фаридулдин Аттор деб тасаввур хилиб, Низомуддин Ав-
лиёни унинг муриди сифатида куйидагидек танитади
«Низомуддин авлиё ... шайх Фаридуддин Атгор хизмати-
га бориб, унта мурид бУдди ва камол даражасига етиб
Дехдига кдйтиб келди ва мухлислар тарбияси билан
маннул буллит (Фарханги Форсий. 6-жилд, 2129-бет).
Холбуки Низомуддин авлиё шайх Фаридуддин Атгор би­
лан х^ч кдчон учрашмаган, чунки Аттор 1230 йил вафот
этган булса, Низомуддин авлиё 1325 йил дунёдан куз

39
юмган. Уларнинг таваллуди ва вафоти орасида бир асрга
якдн фосила мавжуд.
Низомуддин авлиё Узининг тахводорлиги билан кат-
та иззат ва эхтиромга сазовор булиб, Уз асрининг му-
сулмонларига чукур таъсир утказган эди. Амир Хусрав
Дехдавий унинг бир мухлиси ва муриди сифатида унинг
хахида кдсидалар ёзган.
Низомуддин авлиё Дехлига келиб, Уз хонахоси учун
Урин танлагани у билан тушухийлар султони орасида
келишмовчиликка сабаб бУдди. Унинг буйругига биноан
халифаси Деэуш чароги-Насруддин, уларнинг Дехлида
истщомат кдлишига нисбатан хукумат эътирозига кдр-
ши туриб, Мухаммад ибн Тутлух томонидан таххирлан-
ди. Султон бир гурух Чанггий шайхларига босим Утка-
зиб, уларни вилоятларга таркдлиб, ислом таълимотини
сиёсий сохаларда таргибот этиш ва уни четда тархатиш
учун Узларини багишлашга буюрди. Шундай кдгшб чаш-
тийлик тарихасининг марказлашган фаолиятининг энг
мухим босхичи, 1325 йил, уларнинг вилоятларга таркд-
лиши билан тугади.
Хиндистонлик тадхихотчи Азиз Ахмад ёзишича, уш-
бу тарихат вакнллари чанггия тарикдтини Хиндистон-
нинг гурли сохаларида жумладан Бангал, Канг, Даканга
тархатиб, Даканга мансуб Мухаммад Гисудароз (В-1422
й) тасаввуф буйича турли асарлар ёзди. 16-асрда шайх
Салим Чанггий, Акбаршох томонидан катта хурматга са­
зовор бУдди. 18-асрда «Низомия» ушбу тарикдтнинг бир
кичик йуналиши сифатида шох Калимулло Саъй-хУши-
ши билан тиклаиди.
Чанггийларнинг дунёхараши, Ибнул-Арабий томо-
нидая асос солинган «ва\цати вужуд» назариясига асос-
ланган эди. Уларнинг одоби бонща тарихатлар одобига
Ухшаш зикр, забти нафс (нафсни сакдаб тУхтатиш), му-
рокдба ва бир хиндий русум яъни чиллага Ултиришдан
иборат эди. Охирги русумнинг ифротий (хэддан оша)
шакли маъкус яъни тескари чилла булиб, унда солик
хирх кун узини оёкдан хУДУКХа осарди. Уша тадхихотчи
фикрича, ушбу русум хеч хандай шубхасиз ЖУгийлардан
(Югадан) олинган эди. Чанггийлар хисхача самоъ маж-
лислари хуриб, рангли либослар киярдилар, озгина бо­
40
дом тановул кдииб, мусулмон булмаганларни хам уз хал-
Каларига кабул кдяардилар, адабиётга рагбат кУрсатар-
дилар.
Уларнинг баъзилари ХУРУК ерларни экиб, унинг до-
силвдан хаёт кечирарди ва баъзилари хинду ва Будда
рохиблари каби сабад кУтариб, уйма-уй юриб гадойлик
хиларди.
Чаиггийлар «иллаллох» сузини ишлатишга кУп хизи-
хадилар. Хар йили Хожа Муинуддиннинг тугалган ку-
нини нишонлаш учун барча хинду ва мусулмонлар
унинг кдбрини зиёрат хилишга борадилар. Низомуддин
авлиёни муридлар «Султонул-авлиё» ва «Махбубуллох»
деб атайдилар, Дехли яхинида жойлашган РиёспУрда
унинг кдбри барча мухлислар учун зиёратгохдир.

Яссавийлик тарщ ати (Яссавия)


Туркий халхларнинг буюк суфийси Хожа Ахмад Яс-
савий асос солган яссавийлик тарикдти бутун Туркистон
кенг сохасида таркалиб, асрлар давомида бу минтаха
халхлари учун рухий таянч, файзу-баракот булоги булиб
келди.
Турк буюк тадхихотчи ва адабиётшуноси Мухаммад
Фуод КУпрулузода «Турк адабиётинда илк мутасаввиф-
лар» номли Уз химматли китобида бу борада кенг ва
хонихарли маълумотлар бериб, ушбу тасаввуф мактаби
Туркистон халхлари рухий тарбиясида ханча таъсир Ут-
казганини ухгириб Утади„ Унинг маълумотига кУра ясса­
вийлик тарихатига биноан хахихий суфий риёзат ва му-
жохадага берилиб, хаёт нозу-неъматларидан, халоват,
шахват ва ишратпарастликдан узохла туриши лозим. Яс­
савия тарихатига мурид хуйидаги одобни риоя хилишга
мажбур хисобланади:
1. Xе4 бир кимсани Уз шайхидан афзал билмасин,
2. Мурид заковатли ва идрокли булиб, гпайхнинг ру-
муз ва ишоратларини билиши керак,
3. Шайхнинг хар бир сУзига ишониб, ундан содир
бу.лган хар бир ишга розилик кУзи билан хараши керак,
4. Шайхнинг барча хизматларини дангасалик билан
эмас, чаххонлик билан бажарсин,
41
5. Сузда содих, динда соглом булиб, хеч кдчон шаку
шубхага Урин бермасин,
6. Вафоли булиб, Уз аздида (бсрган сУзида) турсин,
7. Хар доим барча молу мулкидан Уз шайхи йулида
воз кечишга тайёр бУлсин,
8. Шайхнинг барча сирларини сакдаб, уларни хеч
кдчон фош этмасин,
9. Шайхнинг барча угит ва насихатларини назарда
тутиб, хеч кдчон уларни унутмасин,
10. Илохий висол учун шайх йулида жонидан утиб,
боншни беринпа тайёр булсин.
Тарикдт мулкининг ахкоми олтидур: Маърифати хах,
саховати муллах, сидхи мухаххах, яхини мустаграх, та-
ваккули ризхи муаллах, тафаккури мудаххах-
Шайхлик ва мухгадолик (рахбарлик) аркони хам ол­
тидур: Илми дину-яхин, хилми мубийни матийн, сабри
жамийл, ризои жалийл, ихлоси халийл, хурби жазийл.
Ислом энциклопедияси биринчи жштдидя «Хожа»
сузи остида берилган маълумотларга кУра, нахшбандия
тарикдти хам, яссавийлик тарихатидан келиб чиххан 6У-
либ, Хожа Ахмад Яссавий сулоласидан келганлар каби,
нахшбандия тарикдти асосчиси Бахоуддин Нахшбанд ва
ушбу тарихатга мансуб булган буюк муршидлар хам Хо­
жа унвони билан шухрат хозонганлар.
Фуод КУпрулузода фикрича, сулук силсиласи нукгаи
назаридан Хожа Ахмад Яссавийга мансуб булган тари-
хатлар бошлангич даврда иккига бУлинади. Улар нахш­
бандия ва бакгошия тарикдтларидан иборат эди. Булар-
дан танщари айрим кичик йуналишлар хам яссавийлик
тарихатидан келиб чиххан, лекин уларни мустахил та-
рихатлар деб хисоблаш тугри эмас. Унинг фикрича
нахшбандия тарикдти икки киши орхали яссавия та-
рихати билан богланади, улар Кдсам шайх ва Халил ота-
дурлар.
Кушимча хилиб айтиш мумкинки нахшбандия та-
рихати асосчиси Бахоуддин Нахшбанд хузуран ва гай-
бан, хар доим яссавийя тарихати муршидлари билан
алохада ва уларнинг хизматида булиб келиб, улардан
касби файз этган. «Махомоти хазрати Хожаи Нахшбанд»
китобининг муаллифи Абул-Мухсин Мухаммад Бохир
42
ибн Мухаммад Али, Хоха Алоуддин Атгор орхали Хо-
жаи Накдибаиднинг уз тилларидан накд хилшнича, Мав-
лоно Ориф Деккаронийдан кейин, Сайиид Амир кулол
тавсиясига биноан, Хожа Ахмад Яссавий авлодларидан
ва турклар буюк шайхларидан бири булмиш, К^сам
шайх ёнига бориб, икки уч ой унинг хизматида булади.
Ундан кейин Кдсам шайх хожа га кдраб «Менинг тух-
хизта углим бор, сен Унинчиси ва хаммасидан кУра мен-
га яхднрогасан» дейди. Шунинг учун Хожаи Нахшбанд
хар доим «хар ким турк машоихини танимаса, тарикдт-
дан умидсиз булиб, тааррузга Утгусидур» (хар киро ши-
нохти машаихи Турк набошад, хароина, аз тарийх ба-
куллий навмийд шавад ва мутаарриз шавад) деб таъкид-
лардилар.
Ушбу китоб Нафахотул-унс ривоятларидан ва Куп-
рулузода Салохуддин ибн Муборак ал-БухориЙнинг
«Махомоти Бахоуддин Нахшбанд» номли асаридан олиб
берган ривоятига биноан хэзрат Бахоуддин шундай де-
ган эканлар: Бир кеча тушумда турк машоихининг бу-
юкларидан бири Хаким Ота (хаддаса сирраху) мени бир
дарвишга топширдилар. Уйгонишим билан дарвишнинг
сурати зихнимда бор эди. Тушумни солиха бувимга айт-
дим, дедиларким гурк машоихидан сенга насиба еткуси-
дур. Ундан сУнг мазкур дарвиш билан учрашувни истар-
дим, бир куни Охангарон дарвозасидан чихгунча, Уша
дарвишга дуч келдим. Сочлари муваллахлар (шайдо ва
шийфга халандарлар) каби, бошида минг бахялик хал-
пох, хулида ассаси бор эди. Менга хеч бохмади. Мен
унинг изидан бордим. «Мургкуший» деган кучага етиб
бориб, бир уйга киргандан кейин, мен уйга кдйтдим.
Эртаси дУстлардан бири келиб, Халил отлик турк шайх-
зодаси сен билан учрашмохчи дейди. Мен хувониб Ур-
нимдан турдил/, куз фасли эди. Бухоро нозу-неъматла-
ридан бир михлорни олиб бордим. У Узи уйнинг бир гУ-
шасида ва бир жамият унинг оддида утирган эди. Салом
бериб Утирдим. Тушумни айтиш учун бир туртки менда
топилди. Пекин у бирдан менга бохиб, туркча хишб
«улким сенинг кУнглингдадур, Узи бизга аёндур, айш оги
не хожатдур» дейди. Х,олим Узгарди, ихпосим унга ошди.
Унинг муло.заматида (хизматида) булдим. Ундан ажоиб
43
доллар содир буларди. Олти йилдан кейин у Мовароун-
нахр подтоки булди. Уни Султан Халил деб атардилар.
$шал онларда хам ундан буюк «доллар» кУринарди (хол
- маънавий матлабларни тУгридан тугри воситасиз билиб
олишдан иборат булиб, маънавий тажрибалар, тарикдт
йулидан бориш, ёки илохий мавхибот самарси сифатида
Хосил булади). Подшолик чошарида хам олти йил унинг
хизматида булдим. Подшохларга хизмат хилиш одобини
Ургандим ва унинг одоб ва хурматини бажо келтирдим.
Хилватда унинг хос ва махрам сухбатдопш мен эдим.
Ундан кейин Уша тарзда авлиёлар хизматида бУддим. У
мен билан гохи хатгих, гохи юмшох муомалада булиб,
чексиз шафкат ва мехрабонлик кУрсатарди. СУнгра У Уз
душманлари мухобилида маглубиятга учради. Бир лахза-
да салтанат ишлари кУкка совурилди. Бутун дунё ишла-
ридан кУнглим совуб, Бухорога келдим ва РевартУнда
ихомат хилдим.
Куриниб турибдиким хазрат Бахоуддин Нахшбанд,
узох муддат - 12 йил давомида Халил Ота (Султан Ха­
лил) мулозаматида булиб келиб, унинг нафас ва сухба-
тидан файз олган. Ундан содир булган гароиб холатлар
ва ажоиб кароматлар, унда чухур таъсир холдириб, уни
тарбиялаган. Лекин Фуод Купрулузода ёзишича, хахи-
хдтда Хожа Бахоуддин Нахшбанднинг маънавий мураб-
бийси Хожа Абдулхолих Риждивоний эди. Шунинг учун,
уни Хожагон силсиласидан хисоблаш тугри булади.
Накшбандийлик бир томондан Кдсам шайх ва Халил
Ота орхали яссавийлик таъсири остида булганидек, бош-
ха бир томондан Абдулхолих Риждивонийнинг Ахмад
Яссавийдан сУнгра Юсуф Хамадоний халифаси булгани
нухгаи назаридан табиийким куп жихатлардан унинг яс-
савийликка Ухниш томонлари бор.
Рашахотда ёзилиншча Юсуф Хамадоний ва боцща
хожаларнинг зикри жахрия эди. Факдт Хожа Абдулхолих
Риждивоний Хизр томонидан зикри хуфяга мамур бул­
ган эди.
Манхабатларга кура Хожа Ахмад Яссавий хазрат
Хизр тавсияси ва йулланмаси асосида, кУнгил инхибози
(сихилиши)ни очиш учун жахрия зикрга бошлайди. Зик-

44
ри арра номи билан манщур болтан бу навь зикр яссавия
тврикдтига хосдир.
Рашахот ривоятларига биноан Накдлбандия етук
муршидларидан бири Хожа Убайдулло Ахрор баъзан бу
шивага кдршилик кУрсатган булса хам, бир марта шайх
Махмуд Туркистоний халифаларидан бири булмиш Ка-
мол Шайхдан зшсри аррани ижро этипши илтимос эта-
ди... - сУнгра «етар, кунглимизга дард сароят этди» ва
бопща бир ривоятга кУра «етар, Арщдан Фаршга кддар
ёнди, агар бир мункир, бу дандай зикрдур деб сураса,
унта кдндай экан деб жавоб беришни билиб олдим» деб,
ушбу байтни Ухиган экан:
Мургони Чаман ба хар сабохий
Хонанд туро ба истилохдй

Таржимаси: Чаман кушлари хар тонг чоги, сени бир


ном билан атаб сайрайдилар.
Фуод Купрулузода ёзишича Туркистон туркларидан
бири булмиш Хазиний номли бир дарвиш «Жавохирул-
аброр мин амвожил-бихор» номли бир асар ёзиб, учинчи
Султонмуродга хэдя кдлган экан. 324 бетли ушбу китоб-
нинг 221 бети Туркча (узбекча-ж) ва долгани эса Форс
тилида ёзилган. Урта Осиёда тасаввуф жараёни олий бир
савияга етгани учун, унта 12 яшарлигида жазба галаба
дилиб, сунгра Саййид Мансур Крпшхгарощцан касби
файз этибдур. 19 ёшида камар ва хиркд олишга муваф-
фах булиб, авлиёлар манохибини ёзишга бошлабдур.
Купрулузода фикрича ушбу асар яссавийликка махсус
булган таълимотни ёритиш учун асосий ва биринчи ман-
ба булиб хизмат хилиши мумкин.
Жавохирул-аброрда Арра зикри хахвда 12 байтлик
бир шеър берилган. Ундан бир неча байтининг таржи­
маси: Бизнинг бу зикримиз кунгил кУзгусига сайх&л бе-
ради. Арра зикри илохий океаннинг тулхинидир. Арра
зикри Уз жозибаси билан рух олами эшикларини очиб
беради. Арра зикри фарёду оху нола билан хУшилиб, ун­
дан гохи «Хай», гохи «Ху» ва гохи «Аллох» сузлари ян-
грайди. Арра зикри азалият дарёсининг охими булиб,
ундан висол дурларини териб олиш мумкин.

45
Ясеавия тарикатининг муршидлари Хаким Ото (Су-
лаймон Бокиргоний), Занги Ото, Узунхасан Ото, Сай-
йид А\мад Ото (Саййид Ото), Садрудцин Мухаммад
(Садр Ото) ва Бадруддин Мухаммад (Бадр Ото), шайх
Махмуд Туркистоний ва бошкд кУп таникди халифалари,
шохлар ва давлат арбобларининг диктат ва эътиборини
тортиб келиб, улар томондан катга хурмат ва ишончга
сазовор булганлар. Мисол суратда Бугрохон Уз кизи Ан­
бар Онони ушбу тарикдтнинг буюк муршиди хазрат
Хаким Отога турмушга чикдрди. Хаким Ото вафотидан
кейин унинг уринбоеари хазрат Занги Ото, шайхнинг
маънавий далолати билан у билан турмуш куришни ил-
тимос килди. Анбар Оно истамаган булса хам, Занги
Отодан курган каромат натижасида такдирга тан берди.
Бу малика энг олий табакд-шох оиласига мапсуб бу-
лишига карамасдан, хар иккала рухоний рахбар билан
Хаёт кечирди ва уз инсонийлиги билан бугунга кдцар
номи буюк инсонлар каторидан Урин олиб, хУРмат ва
олкишларга сазовор булиб келди.
Занги Ото бир оддий баркамол инсон, рухоният
о;гай даражаларига кугарюгган суфий, кУп муридларни
тарбиялаб юксак мартабаларга етипггирган мураббий,
авом ва ха вое хурмат ва ишончини Узига тортган мур-
шид сифатида Урта Осиё шоирлари асарларида Узига хос
Урин тутиб келган.
КУпрулузода ёзишича Шамсий исмли бир шоирнинг
Занш Отога хитобан ёзган Мусаммати муножот шаклида
девони хикматда нашр этилган. Унинг матлаи куйидаги-
дек:
Ул Саййиди акрам хаки, ё Занги бобо химматий!
Ул мафхари одам хаки, ё Занги бобо химматий!

Шунингдек манщур шоир Камай Тошкандий унинг


манкабатида бир шеър ёзган. Куйидаги байтлар ундан
келтирилади:
Даргахи хака посбони, хазрати Занги Ото.
Сирри гайбий роздони, хазрати Занги Ото.
Эрдилар зохир сия фому вакелин ботинан,
Тобтилар нуру зиёни хазрати Занги Ото.
Турфа бир кашфу каромат кУргузуб дахр ахлика,
46
Олдилар Анбар Онони хазрати Занги Ото.
Айладилар то мамотидан бери вирди забои
«Аллах-Аллах Раббано»ни, хазрати Занги Ото.

, «Хазинатул-асфиё» китобида, унйнг вафоти тарихи


(вафоти йили) хасида куйидаги шеър хайд этилган: ушбу
шеърда унинг вафот йилидан талщари у, дунёдан куз
юмиши билан юксак бихиштга йУл олйб, Аллох висолига
мущарраф будди дейилади:
Чу дар хулди муалло аз жахон рафт,
Жаноби хожаи масъуд Зангай.
Валию-ллохи муршид гу висолаш,
Дуборо оиищ и Махмуд Зангий.

Накдгбандия тарикдтига булганидек, Яссавия тари-


хатига хам содих мухлис булган шоирлардан бири,
Убайдий тахаллуси билан шухрат хозонган суфий маш-
ра(> етук шоир ва сУз устоди Бухоро подшохи Убайдулло
Баходурхон эди. Унинг 700 бетга яхин куллиётида, куп
дунёвий шеърлар хаторида, ирфоний ва суфиёна маз-
мунда ёзилган Узбекча, форсча ва арабча. шеърларни
кУрамиз. Мазкур тарихдтларни талхин этшцда унинг
шеърлари катга ахамиятга эга булиб хар хандай махговга
сазовордир. Убайдий куллиётининг ягона хУлёзма нус-
хаси Абу Райхон Беруний номидаги шархшунослик ин­
сти ту т кутубхонасида Р. 8931 рахэмда сакданмохца.
Убайдий ёзган ирфоний шеърлар ахамиятини шун-
дан билиб олиш мумкинки, йирик мугасаввиф Махдуми
Аъзам лахаби билан шухрат хозонган хазрат Саййид
Ахмад ибн Жалолуддин Косоний узининг икки кичик
рисоласини унинг бир газали ва бир рубоийси шархига
ва бир катгарох рисоласини унинг Унта рубоийси ва бир
газали шархига баппнлаган. Ушбу рисола таржимасини
ушбу тупламда «Рубоийлар шархи» рисоласи сарлавхаси
остида ухишингиз мумкин.
Убайдий девоиида Хожа Ахмад Яссавий мадх этил­
ган ажоиб бир шеър бор. Уни эъгиборингизга хзвола
хиламиз.

47
Барча машоих сарвари, Суягон Хожахмад1 Яссавий.
Сонсиз муридлар рахбари,
Султон Хожахмад Яссавий.
Хизр Отонинг хамра^и, огохгарнинг огахи,
Доим илохий волахий,
Султон Хожахмад Яссавий.
Аллох зикри хамдами, барча валилар аъзами,
Сирри илохий махрами,
Султон Хожахмад Яссавий,
Хам ишх ахди содихи, ушшох хайли Вомихи,
Дедор ганжи шоихи,
Султон Хожахмад Яссавий.
Уши шахид улгон замон, берди хабар бир нотавон,
Аблах отин берди равон,
Султон Хожахмад Яссавий.
Лозола раъсуссобирийн, манзУру куллиннозирийн,
Султону куллил-орифийн,
Султон Хожахмад Яссавий.
Бахту Саодаг ахтари, жон махзанининг жавхари,
Хикмат бихорин гавхари,
Султон Хожахмад Яссавий.
Эй дуст кони мархамат, хам бахри илму маърифат,
Султони мулки офият,
Султон Хожахмад Яссавий.
Кунглумда холмасдур Faмим,
сиз каби булса махрамим,
Гар булса хар дам хамдамим,
Султон Хожахмад Яссавий.
БУлгон хаво йулида сад, айлаб хаво ишини рад,
Айлар боримизга мацад,
Султон Хожахмад Яссавий.
Иззат самоси ховари, хам ишх мулки довари,
Мискин Убайдий ёвари,
Султон Хожахмад Яссавий.

1 «Хожа Аидиад Яссавий» Вазн бузилмаслиги учуй «Хожаз(мад Ясса­


вий» шаклда Укилиши керак.
48
Нацшбандийлик тарик^ати (Нацшбандия)

XIV асрнинг иккинчи унлигида Бахоул-хаххи вадцин


лацаби билан шухрат топтан бухоролик мандур суфий
Мухаммад ибн Мухаммад Накдибанд (1317-1389 й.)
«Накднбандия» тарихатига асос солиб, Уз таълимоти
ёруглигида гасаввуф таълимотини хаёт билан чамбарчас
боьлашга харакат дилди.
У худога эришиш, хакдш таниб олиш учун жамиятда
яшаш, халх билан булиш ва халх манфаатини Уз ман-
фаатидан устун хУйишни укдириб, ХЭР доим соликдинг
кунгли худо билан, хУли иш билан банд булишини тав-
сия кдлди. У Уз отаси битан биргаликда кимхоб (атлас)
тукдш билан шутултаниб, товар юзига махорат билан
чиройли накднлар чизарди.
Унинг манкдбатларини ёзган Мухаммад Бокдр уз
китобида берган маълумотларга кура Бахоуддин Накдп-
банд хар йил бир микдор мош ва арпа экиб, ундан хаёт
кечириш учун фойдаланарди. Шунингдек манкдбат му-
аллифи, унинг шогирдларидан бири булмиш Хожа Ало-
уддин Аттордан бир ажойиб можарони хикоят кдлади.
Унга кУра Бахоуддин Нахшбанд бир ажойиб ходиса на-
тижасида олги йил турклар мандур машойихидан бири
булган Халил Ото хизматида булади. Халил Ото (Султон
Халил) Мовароуннахр подшохдигига кУгарилганидан ке-
йин хам, ол 1 и йил унинг мулозаматида булади. Унинг
Узи айгишича «олти йил унинг мулозими булиб хизмат
кдлдим, шохлар хизматида булиш одобини ургандим,
уни куп одоб билан хурмат хилардим, бушлик пайтида
унинг хос махрами мен эдим. У менга баъзан хаттих
Хуллик ва баъзан эса мехрибонлик билан лутфу мар-
хамат кУргазарди. (Абулмухсин Мухаммад Бохир ибн
Мухаммад Али, Махомати Хазрати Хожаи Нахшбанд, 7-
8-бетлар).
Шундай хи-тиб у Халил Ото билан тасаввуфий мзчю-
сабатлардан ташхари, энг мухим дунёвий ишлар яъни
давлатни идора хилиш юнтарида ипггирок этиб, Уз ама-
лий ва хаётий фалсафаси учун энг яхши Урнак булиб
келди.
4-4217 49
Накдпбащщя тарикдти «сафар дар ватан», «хилват
дар анжуман», «дил ба ёр, даст ба кор», «хУш дар дам,
назар бар хадам» каби хам ирфоний, хам амалий шиор-
ларга асосланган.
Ушбу усулларни ёритиб изохдаш учун унинг шо-
гирдлари. халифалари ва мухлисларидан куп кишилар
турли асарлар ёзиб колдирганлар. Улар жумласидан Хо-
жа Убайдулло Ахрор, Хожа Мухаммад Порсо, Махдуми
Аъзам ва Абдурахмон Жомийлар ёзган асарлар катта
ахами ят касб этади.
Афюнистонлик машхур муаррих M.Fy6op «Афгонис-
тон тарих Узанида» номли китобида айтишича, бу та-
риханинг энт комил пайраларидан Афгонистонда Абду­
рахмон Жомий ва Мир Алишер Навоий хисобланади.
Улар бири факру такро либосида, ахлок; ва маданиятни
тархатиш йУлида хизмат хилган булса, иккинчиси эса
Амирлик ва раислик (рахбарлик) макрмида туриб, илму-
фанни ривожлантиршп йулида фаолият олиб борарди.
Муаллиф ёзишича ижтимоий шароит таъсири остида,
унинг тарикдти илгариги вавдатул-вужудий тарихдт би-
лан, XVII асрдаги «вахдату-ш-шухудий» тарифа Уртасида
булса хам, унинг амалий томонлари жуда куп эди.
(M.Fy6op, Афганистан тарих Узанида, 279-бет).
Пекин бизнинг фикримизча мархум М.Руборнинг
Накдибандия таридатига берган бахоси умумий суратда
тугри булса хам, унинг айрим намояндалари, айнихса.
машхур халифаларидан бири булган Хожа Убайдулло Ах-
рор ёзган асарларида «вахдатул-вужуд» назарияси купин-
ча марказий уринда туради, масалан унинг мапдур ри-
соласи «фикдроти Ахрория»дан куйидаги ибораларга
диктат килайлик: жазба завх оркдли топилган мухаббат-
дир. Жазба таъсири натижасида завх юзасидан хахни та-
нилпа муяссар булади ва бу таниб олишдан кунгил бир
ажойиб лаззат сезади. Хожа Ахрор айтишича мацсуд
(ха к.) тажаллисининг нурлари хар доим порлаб туради.
Кунгил, руху-баданнинг тириклиги Уша нур билан була­
ди. Агар нихоятсиз нурларнинг порлаши бир лахза мум-
кинот (коинот)дан узилса (тухгаса) ушанда хеч нарса-
дан асар холма йди.

50
У шунингдек мазкур рисолада куйядагиларни ёзади:
Тияллук риштаси, худо мухаббатидан таищари (барчадан)
узилганидан кейин, инсоний хэкикат (тангридан) бош-
ХЭНИ унугиш шарафига эришиб, тангридан узга ^еч бир
кУринувчи холмайди, балки бир зотдан бопща нарса куз-
га кУринмайди. Шунда шохидлик ва маищудлик (кУрув-
чи ва кУринувчилик) сифатлари орадан кУтарилади
“Аллохни Аллохдан бошха (киши) танимайди” деган
сУэнинг сири ошкор булади. Алловдан нари чегара йух
"Албятга охирги чегара факдг раббингга (эгангга) бо-
ради" (Куръони Карим, 53-сура, 42-оят). Бу жойга келиб
кдламнинг учи синди. (Убайдулло Ахрор, Фихэроти Ах-
рория, 14-варак;, кулёзма).
Нахшбандия таълимоти, Уз хаётийлиги, ссддалиги ва
амалийлиги учун аста-секил бутун Туркистон, кддимий
Хуросон (хозирги Афгонистон)ни ва XVI-XVII асрлар-
дан бошлаб Хин листом сохасини уз таъсири остита ол-
ди. Унинг таъсирини айникра адабиёт сохасида XV аср-
дан бошлаб хозирги давргача яххол кУриш мумкин. Ма-
салан, Абдурахмон Жомий ва Алишер Навоий шеърия-
тида на шунингдек хозирги Афгонистон айрим шоирла-
рининг асарларида унинг таълимоти хилма-хил шакл-
ларда Уз аксини топган.
Амир Алишер Навоий «Лисонуттайр»да шайх Фари-
дуддин Атгорнинг вахдатул-вужуд фалсафаси ва тарки
дунёчиликка асоеланган «маитикутгайр»идаги фикрлар-
ни ижодий шаютда талхин этиб, кдландарчилик рухи ва
тарки дунёчшшк йуналишларига танкдций ёндошади,
авлиёлик даъвосини хилиб юрган илмсиз, жохил ва те-
кинхУр кимсаларни аёвсиз фош этади.

Мужаддидийлик тарицати (Мужаддидия)

XVII асрда Афтонистонга мансуб булган бир киши


«Мужаддиди алфи соний» (иккинчи минг йилликнинг
янгиловчиси, тикловчиси) ва «имоми Раббоний» лакдб-
лари билан шухрат хозонган шайх Ахмад Форухий
Нахшбандий Ахрорий Сархиндий, нахшбандия тариха-
тининг бир шохаси (шохчаси) сифатида «Мужаддидия»
тарихдтини юза га келтирди.
S1
Имоми Раббоний 1650 йил Хиндистоннинг «Сар-
Хинд» минтахасида тугилиб, 1703 йил хаётдан кУз юмди.
У отаси шайх Абдулвохиддан турли илмлар ва ирфоний
билимларни Урганиб олиб, унинг рухсати билан «Чаш-
тия» силсиласида унинг Уринбосари булди. «Чанггия»
силсиласининг асосчиси Хиротнинг «Чашт» хишлогидан
булган Хожа Абу Ахмад Абдол эди. Бу тарихат Хиндис-
тонда кенг тархалиб, мусиха ва хУших орхали хам зикр
Хилади.
Имом Раббоний 17 ёншда барча зохирий ва ботиний
илмларни Узланггирди. Сунгра Дехлида яшовчи хожалар
тарихатининг идомачиси Хожа Мухаммад Бохий хузу-
рига мушарраф булди. Шайх Мухаммад Бохий олти йУл-
дан - олти восита ё силсила орхали Хожа Бахоуддин
Нахшбандга бориб такдларди. Имом Раббоний икки ой
ичида ундан куп нарсаларни эгаллаб олиб, нахшбандия
тарихатининг хомийси сифатида иш бошлади.
«Мактуботи имоми Раббоний» китобининг охирида
берилган маъ.лумотларга кУра, Хожа Мухаммад Бохий Уз
мухлисларидан бирига бундай деб ёзган экан: «Шайх Ах­
мад исмли куп билимли ва хавиюл-амал бир шайх бу
фахир билан улгиришганди, ундан кУп рузгор ажойи-
боти содир булиши мумкин. У бир хуёш сингари оламни
ёритса керак». Шайх Ахмад Сархиндий Узи ёзган 535та
макгублари мажмуаси билан нахшбандия тарихатининг
шархловчиси ва хомийси булиб хизмат ХИ-ВДИ ва мазкур
тарихатнинг кенг куламда Хиндистон, Покистон ва Аф-
гонистонда тархалинш учун замин яратиб берди. «Мак­
туботи имоми Раббоний» номи билан шухрат топтан уш-
бу мактублар унинг мухлисларидан бири булган Ёр-
мухаммад Бадахший Толхоний томонидан уч жилдлик
китоб шаклида туитанган. Мазкур китоб 1328 хижрий
йил Тошкент «порсов» босмахонасида ва шунингдек
Хиндистон матбааларида бир неча марта катта ададда
нашр хилиниб, нахшбандия тарихатида ёзилган энг кат­
та хажмли, катта бичимда 665 бетли китоб хисобланади.
Имоми Раббоний Уз замонининг машхур давлат ва
сиёсат арбоблари, уз халифалари ва шунингдек буюк
олимлар ва ^^yтacaввифлap билан кенг алохада булиб,
уларга Хиндистондан туриб, Афгонистон, Туркистонга
52
\ар доим мактуб ёзиб турган ва турли мавзулардаги му-
ракхаб масалалар ва янги тогшлган фалсафий, тасавву-
фий ва акицавий муаммоларни ечиб беришга интилган.
У мовароуннахрлик Хожа Мухаммад Крсим Амканагийга
юборган мактубида (268 мактуб), нащпбандия тарикдти-
нинг бешиги булган Мовароуннахрда топилган бидъат-
лар борасида ачиниб сузлайди, у ерда ривожланиб бора-
ётган жахр, раксу самоъ, нафл намозларини жамоатда
УКИШ ва чиллада утиришга кдршилик билдиради ва ушбу
бидъятларни накшбандия тарикдтини бузишга царатил-
ган буэгунчилик деб доралайди (Албатга накшбандия та-
рикдти нукгаи назаридан —Ж).
У тасаввуф таълимотида павдатул-вужуд назариясига
царши туриб, уни суфастоийлар мазхабига ухшатади, ир-
фоний таълимотни ислом шариатига якднлаштиршпга
уринади. Бу \акда ёзган унинг 13 макгубида куйидагилар
бор: Такрор этиб уггаиимиздек илгарилари тавхид (вад-
датул-вужуд) масаласида афъол ва сифотни (худонинг
феьлу-сифатларини) аслга берадилар. Ишнинг хадидати
маълум булгаиидан кейин, «\амма нарса ундандир» де-
ган (шиор) паллиси, «хамма нарса унинг Узидир» деган
суз палласидан огаррод булиб турди ва камолот унда
к^йгрод кУринди. ...бутун кашфиёт (мукошафалар) шари-
атта мутобик булиб, шариатдан кдлча дам фард дилмай-
ди. Шариат зодирига дарши баъзи суфийларнинг сузла-
ри эса, нафс истаклари ёки ички сукр (мастлик)дан ке-
либ читали. Шунча тафовут борки, олимлар илму-ис-
тидлол йулидан ва бу улугворлар (сУфийлар) катфу-завд
йулидан билиб оладилар.
Имоми Раббоний ёзган макгублар ичида 11 макгуб-
дан купроги надшбандия таридатининг мадгови, унинг
хусусиятлари, камолоти, юксаклиги ва бу таридатнинг
машоихларига багишлаб ёзилган. Баъзилари унинг «вад-
дату-шшудуд» назариясини ёритишга кдратилган.
Шундай хилиб шайх Ахмад Сархиндий нахшбандия
таридатининг идомаси булган долда, айрим масалаларда
у билан фарх хилган мужаддидия тарихатига асос солиб,
унта дойр ирфоний тафаккурни вахдатул-вужудга эмас,
балки «вахдату-шшудуд» яъни «дзмма нарса ундандир»

S3
деган хоидага асослантирди. Ушбу назария кейинги та-
саввуф тарихйда Узига хос Урин тутган.
Имоми Раббоний 291 мактуб охирида бундай деб
ёзади: Бу фахир бу вахт авлодлари ва толиблар тарбияси
учун Хожаи Нахшбанд тарикдтини ихтиёр хилганман.
Шариат арконлари сует булган шундай бир пайтда,
нахшбандия илму-маърифати, шариатнинг зохирий илм-
лари билан купрох муносабатдадир.

Хулоса
Инсон илк бор табиат ва хает сирларини билиб
олишга интилиши билан бирга, бонщаншч ирфоний та-
хаййуллар хам топила бошланди. Илк ирфоний тасав-
вурлар мифология (устУралар) билан чамбарчас ботлих
булиб келган.
Инсон тафаккури тараххиёт босхичларини босиб Ут-
гани туфайли, аста-секин бу тахаййул ва тасаввурлар хам
фалсафий шакл ола бошлайди. Хинд, юнон фалсафасида
хилма-хм ирфоний фикрлар, айнихса «вахдатул-вужуд»
(пантеизм)га дойр фалсафий таълимотлар юзага келиб,
турли маданиятлар алмашуви натижасида, ислом тасав-
вуфига хам уз гаъсирини утказади.
Ислом тасаввуфи асосан Куръони Каримдан сар-
чина олган булса хам, Афлотун ва Неоплутинизм, шу-
нингдек Хинд ирфоний йУналишларидан кенг куламда
фойдаланган. Шунингдек Исавият ирфоний таълимоти
билан хам алохада булган.
Ислом тасаввуфида турли фалсафий йУналишлар-та-
рикдтлар топилди. Уларнинг энг мухими Ибнул-Арабий
асос солган «Вахдатул-вужуд» фалсафаси хисобланади.
Бу фалсафий тафаккур зохиран шариат ва мутакаллим-
ларга харши уларох йуналиш сифатида инсон рухи би­
лан улухият орасида бирлик ва мунггаракликни талхин
этади. Хар бир акидали инсон комил пир рахбарлигида
модций дунёдан уз алохасики узиб, рухини покизалаш
ва бир хатор ахлок ва одобни хуллаш йулидан Уз аслига,
яъни бошлангач нухшеига етиши ва у билан бир бу­
лини мумкин деб таъкидлайди.

54
Вахлатул-вужуд тарафдорлари, хаКЩИЙ илм факдт-
гина кашфу шухуд яъни кялбу рух ёруглиги оркали \а-
Кикий рухга уланган суратда хосил б^лади, фалсафа ва
мантик й^лидан \еч качон хакикатни билиб олиш мум-
кин эмас, дейди.
Шариат акли вавдатул-вужуд тарафдорларини дин-
сизлик, хулулият (рухнинг бир бадандан боища бир ин-
сон баданига утиш а кидас и) билан айблаб улардан баъ-
зилари, масалан мансур Халлож ва Сухравардийни Улди-
ришга хукм чикдрганлар, ирфон ва тасаввуф ахли улар-
ни юзакилик ва билимсизликка махкум кдлиб келганлар.
Хоразмлик машхур суфий Шайх Нажмуддин Кубро
таълимоти тасаввуф илк назариётчилари билан Ибнул-
Арабий ва унинг июгирдлари ва шунингдек сунгги та-
саввуфий а кидала р Уртасида бир интикол (кучиш) даври
булиб келди. Унинг асарлари Ибнул-Арабий асарлари
билан бирга XIII аср фалсафий назарияларининг тамал
тошини ташкил этиб келди.
Абдукодир Жийлоний томонидан асос солиниб, ун-
дан кейин унинг Угаллари ва шогирдлари оркали тарка-
тилган кодирийлик тарикати хам вахдат фалсафаси дои-
расида каракат кдлиб келди. Лекин бунта. карамасдан
кодирия гарикати кУпрок шариат коидаларига мустахкам
богланган булиб, шу сабабли кУп исломий Улкаларда
таркалди ва хозиргача хам унинг тарафдорлари жуда куп.
Бобурийлар оиласи айникса буюк Султон Аврангзеб
Оламгирнинг Угли Дорошукух Крдирий ушбу тарикат-
нинг таълимотини таркагиш учун китоблар ёзган.
Сухравардия тарикатини йирик илохиётшунос олим,
атокди суфий ва ориф Умар ибн Мухаммад Сухравардий
таъсис этди. Унинг таълимотида фалсафий карашлар ва
ирфоний гоялар бир-бири билан йУгрилиб кетган.
Сухравардий имом Баззолий каби мантик ва фалса -
фага карши туриб бу бсрада китоблар ёзди ва хакикатни
факат кунгил нури яъни ишрок оркали билиб олиш
мумкинлигини кенг куламда таргабот килиб келди.
Умар Сухравардийнинг нашр этилмаган асарларидан
айрим нусхалар Абу Райхон Беруний номидаги Шарк-
шунослик институти кугубхонасида мавжуд. Унинг таъ­
лимотида инсон ва унинг тарбияси хакида билдирилган
55
фикрлар нихоят мухим булиб, комил инсонни «рухул-
ХУДУс» деб атаган.
Чапггия тарихаги Хиндистонда энг куп таркдлган ва
казта нуфузга эга булган тасаввуфий макгаблардан хи-
собланиб, XII асрда Хожа Ахмад Абдол томонидан асос
куйилган. Ушбу тарикдт доирасида атокуш суфийлар ва
валилик даражасига етишган деб танилган орифлар ма-
салан Фаридудцин ва унинг муриди Низомуддин авлиё
камолга етганлар. Ушбу тарикдтнинг дунёхэраши хам
Ибнул-Арабий асос солгаи вавдатул-вужуд фалсафасига
асослангаи.
Яссавия тарихати Хожа Ахмад Яссавий томонидан
таъсис этилиши Туркистонда йирик бир диний охим-
нинг тасаввуф гоялари билан й$трилган холда юзага ке-
лиши учун шароит яратиб бериб, туркий халкдар ора-
сида ислом динини таркдтиш учун нихоят катта рол Уй-
нади. Унинг таълимотига кУра риёзат орхали рухни по-
кизалаш ва маънавий камолот даражасига кУтариш Узига
хос услуб ва одобга эга. Яссавия нахшбандия тарихати
ривожига турли йуллардан чухУР таъсир угказгани ман-
баларда хайд этилган. Ушбу тарикзтнинг идомачилари
булмиш Хаким Ото, Занги Ото ва бошха куп муршидлар
ва халифалар, инсонларни рухий юксакликка таргиб
этиш йулида катта хизматлар хилиб келганлар.
Ахмад Яссавий асарлари айнихса «Девони Х,икмат»
туркий тил (узбек тили) ривожи ва у орхали тасаввуф
таълимотини тархатиш йулида унутилмас хизматлар хи-
либ келди.
Бахоуддин Нахшбанд асос солган нахшбандия та-
рихати XIV асрда тасаввуфни хаёт билан чамбарчас
бошашга харакат хилди. У илгари сурган шиорлари би­
лан худога эришиш ва хахни таниб олиш учун жамиятда
яшаш, халх билан булиш ва халх манфаатини Уз ман-
фаатидан устун хУйишни ухгириб соликнинг кУнгли ХЗР
доим худо билан ва хУли иш билан банд булшшши тав-
сия хилди.
Унинг таълимоти фалсафий томондан вахдатул-ву-
жуд ва вахдатуш-шухуд Уртасида турган булса хам, унинг
йирик намояндаларидан бири (Хожаи Ахрор) «фихароти
Ахрория»да вахдат назариясрши купрох талхин хилган.
56
Имоми Раббоний асос солган мужаддидия тарихати
XVII асрда накдибандия тарихатининг бир Усувчи шоха-
си сифатида Хиндистон ва Афгонистонда кенг таркдлди.
Имоми Раббоний вахдатул-вужуд назарияси ва Хожаи
Ахрорга кдрши туриб, уз асарида «Вахдатуш-шухуд»
мафкураси, яъни «хамма нарса ундан - худодандир» де-
ган фикрни «Хамма нарса унинг Узидир» деган хоида
Урнида хУйди. У Уз дастзфлари орхали, тасаввуф таъли-
мотини ислом шариати билан мослаштирди ва буни уз
бурчи деб хисоб.лади.
Шундай хилиб ислом тасаввуфи Узининг ирфоний
ва фалсафий йуналишлари билан барча ислом Улкала-
рида, айнихса Vpra Осиё мамлакатларида кенг куламда
тархалиб, унинг таълимоти кУпинча мухаддас туйгулар
сифатида халхларнинг рухига сингиб кетди.
Тасаввуфнинг айрим гаълимотларидаги тарки дунё-
чилик, жамиятдан узилиб гУшада яшаш, барча хает лаз-
затлари ва шунингдек илму-маърифатдан воз кечиш ка-
би салбий томонларни истисно хиладиган булсак, унда
жуда кун ижобий таълимотлар мавжуд.
Тасаввуф динлар ва мазхаблараро тафовутларни юза-
ки деб билиб, мазхабий догматизмга харнш курашда
барча инсонларни уларнинг линий эътиходларидан
Хатьи назар, хурмат хилиб келди, хаммани ягона хахи-
хат изланувчилари деб таниди.
Тасаввуф таълимоти ватанпарварлик рухи билан су-
FopmraH булиб, бу йулда унинг энг ажойиб мисоли На-
жмудцин Кубро Уз улкаси Хоразмни мудофаа хилиш йу-
лида шахид бУдди. Шунингдек тасаввуф инсонлараро
келишмовчилик ва тинчсизликка кдрши туриб, одамла-
раро ахиллик ва бирдам булиб яшашни тавсия хилади,
уруш ва хУзголонларни хоралайди, дунё михёсида бир
ажойиб универсализм яъни барча инсониятни севиш
юясини талхин этади. Кдрамлик ва инхироз босхичи-
дан, бутунлай янги бир босхич - мустахиллик босхичига
Утган бир пайтда, Узбекистан миллий маънавий хэд-
риятларини тиклаш, жумладан ирфоний ва тасаввуфий
таълимотларни халхха етинггириш, уларнинг маънавий
савиясини юксалтириш учун катта хизмат хилади, мил-
латншгг учлигини англаб олишга ёрдам беради. Узбе-
57
кистон мустакдллигини мустахкамлаш, тинчлик ва бар-
харорликни таъминлаш ва ватанпарварлик гояларини
кучайтирищда катта рол уйнайди.
Тасаввуф таълимотида талкдн этилган хукукдй кд-
рашлар, масалан, боцщаларнинг хукухшш таниб хурмат
хилиш, инсонларга тажовуз хилмаслик, уларнинг яшаш
ХУХУК й н и сахлаш, хатго хайвонларга хам озор ва азият
бермаслик каби олий гоялар, инеонларни тарбиялаш
учун мухим омил булиб хизмат хилади.

58
К^лланилган адабиётлар:

1. Эхсон Табарий, Баъзи бир тадкдоотлар..., Кобул,


1361 й.
2. Жавод Нурбахш, СУфийлар бихиштида, Лондон,
1362 й.
3. Мир Булом Мухаммад Fy6op. Афгонистон тарих
Узанида, Кобул, 1967 й.
4. Мухаммад Муин, Форсий крмус (Фарханги фор-
сий), Техрон, 1364 й.
5. Абдурахмон Жомий, Нафахотул-унс..., Техрон,
1336 й.
6. Алишер Навоий, Хамса, Тошкент, 1893 й.
7. Алишер Навоий, Хазоинул-маоний, Тошкент.
8. Алишер Навоий, Лисонут-тайр, Тошкент, 1991 й.
9. Али Акбар Деххудо. Луратнома, 135 жузъ, Техрон,
1346 й.
10. Ислбм энцикяопедияеи, турк тилида, 9-жилд,
Истанбул, 1950 й.
11. Хожи Халифа /Котиб Чалабий/ Кашфуззунун...,
Истанбул, 1893-94 й.
12. Куръони карим, Мадина, 1412 X- Кдмарий йил.
13. Алмуъжамул-муфахрас... Абдулбокий М.Ф., Ис­
танбул, 1982 й.
14. Забихулло Сафо. Эронда адабиёт тарихи, 5 жилд,
3 китоб, Техрон, 1369 й.
15. Мухаммад ибн Абдуллох ал Хатийб, Мишкотул-
масобийх /Хадислар туплами/, Дихлий, 1963 й.
16. Ислом буюк. доиратул-маорифи, 4-жилд, Техрон,
13 й.
17. Мухйиддин Ибнул-Арабий. Алфутухотул-маккия,
Миср, 1910 й.
18. Жало.туддин Румий, Маснавий маънавий, Тех­
рон, 1315 й.
19. Хофиз Шерозий, Девон, Бомбай.
20. Имоми Раббоний, Мактубот, Тошкент, Порсов
босмахонаси, 1328 й.
21. ал Мунжид фил-лугага вал-аълом, Берут, 1984 й.
22. Нажмуддин Кубро, Рисолату одобиззокирийн
/Абдулгафур Лорий томонидан «Рисолатупурук;» устидан
59
ёзилган шарх/, 503 номерли хУлёзма, Абу Райхон Беру-
ний номидаги шаркдпунослик институти кУлёзмалар
фонда.
23. Нажмудцин Кубро, Рисолату Нажмуддин Кубро,
Араб тилила, уша кутубхонадаги, 295 номерли хУлёзма.
24. Убайдулло Ахрор, Фикдроти Ахрория, Уша кугуб-
хона, хУлёзма Н...
25. Махдуми Аъзам, Рисолаи Бобурия, Уша кугубхо-
на, кулёзма 501 номер.
26. Абдуллох Ансорий, Табакотуссуфия, Кобул,
1341 й.
27. Фарвдуддин Аттор, Тазкиратул-авлиё, Техрон,
1346 й.
28. Шамсуддин Сомий, Крмусул-аълом, Истанбул,
1306 й.
29. Шамсуддин Сомий, Крмуси Тур кий, Истанбул,
1317 й.
30. Мухаммад Бодар, Манодаби хазрати Хожаи
Накцнбанд, Тошкент.
31. «Суфий» мажалласи, Лондон, 12-сон, 1370 й.
32. Шахсавор Углу, Форобий Туркий насаб Мусул-
мон файласуф, «Хонданийхо» мажалласи, Техрон,
1333 й.
33. Саъдий Шерозий, Гулистон, Дехли, Хиндистон.
34. Мухаммад Ихбол, Паёми машрик, Покистон.
35. Т.Туленова, 3.Гафуров. Фалсафа, ТощЦУ, 1992 й.
36. Азиз Ахмад. Хтацистонда исломий тафаккур та-
рихи. Форсча таржимаси, Техрон, 1367 й.
37. Доктор Крсим Банай, Хофазнинг хаети ва асар-
лари атрофида текширувлар. 2-жилд, Техрон, 1340 й.
38. Доктор Саййид Жаъфар Сожжодий. “Фарханги
истилохот ва таъбироти ирфоний”, Техрон, 1378 х-й.
39. Доктор Саййид Жаъфар Сожжодий, “Фарханги
улуми фалсафий ва каломий”, Техрон, 1375 х-й.
40. Имом Мухаммад Абузухра “Таъррихул-мазохиби
л-исломия”, Крхира, Дорул-фикрил-арабий.

60
НАЖМУДДИН КУБРОНИНГ КАРАШЛАРИ
ВА АСАРЛАРИ

(Нажмуддин Кубро хаёти ва нжодидан лав^алар)

Хоразм диёри асрлар давомида Буюк Туркистоннинг


маданият учокдаридан бири булиб келган. Бу тарихий
диёр нафакдт Мухаммад ибн Мусо ал-Хоразмий каби
буюк риёзиёт олими, Жорулло аз-Замахшарий каби йи-
рик муфассир, Абу Райхон Беруний каби улкан хомусий
олим, куплаб шоир ва адиблар, давлат ва сиёсат арбоб-
ларини етииггириб, жахон маданияти хазинасига уну-
тилмас улуш каштан, балки тасаввуф ва ирфон оламида
ХЭМ мангу ва бархаёт сиймолардан бири болтан шайх
Нажмуддин Кубродек буюк суфий ва мутафаккир ориф-
ни камолга етказиб, у асос солган кубравия тарикдтини
фалсафий фикрлар билаи йугрилган янги тасаввуф мак-
таби сифатида ислом оламига тавдим этган.
Ахмад ибн Умар ибн Мухаммад Хивахий XII-XIII
асрлар тасаввуф осмонида порлаб турган ёрхин юлдуз-
лардан бири эди. У 540 хижрий (1145 м йили) Хоразм-
нинг Хива шахрида тукилиб вояга етди.
Абулжанноб куняси, Нажмуддин (диннинг юлдузи),
Атгомматул-кубро (буюк Офат) ва Валитарош шайх (ва-
лилар етиштирувчи шайх) лакдблари билан шухрат хо-
зонган бу мутафаккир, ориф ва суфий, факатгина та-
саввуфга хос булган таълимотлар билан чекланиб кол-
май, уз замонасининг барча илм-фанларини Узлашти-
риш йулида машахкатли сафарлар килиб, шахзрдан ша-
харга билим изидан юрди, «илм Хитойда булса хам, уни
изланг» ва «бешикдан лахадгача билим Урганинг» деган
ХЭДислар мазмуиига чин кУнгилдан ишонган бу илм
шайдоси хаётининг охирги дакщаларигача ушбу йулдан
озмади.
Нажмуддин Кубро ёшлигидан сафарга хизихиб, куп
Улкаларни кезиб утиб Мисрга боради, у ерда машхур су­
фий шайх Рузбехон Ваззон ал-Мисрий билан танишиб,
унта иродат хУлини беради ва унинг назари остида огар
риёзат боскичларини Утади.

61
Ёш Ахмад ибн Умар Уз иродаси, истеъдоди ва
датьюгги билан шайхнинг дик^атини узига тортиб,
унинг щшжч ва хурмазига сазовор булди ва куп Угмай
унинг кизига уйланди, бир неча йил Мисрда яшаб,
Рузбехон кугзидан иккита угил кУрди.
«Хак»ни аник; англаб олиш ва унТа эришиш йУлла-
рини кдлириб гопиш дарди уни бир лахза хам зинч
куймасди. Бир купи кмом Абу-Мансур Хафданинг Таб-
риз шахрида «сунна»га дойр бериладиган гУзал илмий
дарслари борасида эшигиб, дархол Табризга кдраб жу-
найди ва «Сармайдон» махалласвда булган «Зохида» хо-
накрсида ушбу калом олимининг дарсларини тинглай
бошлайди, калом илмини ундан чукур урганиб олади.
Ёш олим калом илмига дойр узининг биринчи аса-
рини «Шархус-сунна вал-масолих» (Сунна ва эзгуликлар
шархи) номи билан Уша ерда ёзади. Ислом энциклопе-
диясида беритнан маълумотга кура ушбу аё&р мубохаса
шаклида, мукдддима мохиятида ёзилган эди. Бу асарга
дойр бир мунозара жараёнида муаллиф бир янги сйймо
- Бобо Фараж Табризий билан танишади. Шайхнинг
сухбатлари ёш олимга чукур таъсир кУрсатиб, кдрашла-
рини узгартирди. Бу таъсир унинг амалий хаётида яккол
сезилади. Изланувчан олим ундан кейин калом илми
мавзуларида Уз текншришларийй тухтатиб кУйиб, бутун-
лай тасаввуф мурокдбасига берилади, чунки Бобо Фараж
широк; йУлидан хахикдтга эрингмок^ш булган солик учун
Хеч кандай бшшм урганиш зарур эмаслигини таъкидлар-
ди. Негаки хакдхий бил им илохий илхом оркдли хосил
булади.
Нажмуддин бу йулдан борди аммо куп утмай бундай
кдлиб Уз макрадларига эриша олмаслигини англаб одди,
ундаи сУнг Аммор Ёсирга кушилиб унинг тавсиясига
биноан ко мил суфий даражасига эришмок; учун Исмоил
Кдсрий мактабига кирди ва унинг кулидан хирка кийиб,
Узининг биршгчи шайхи — Рузбехон ал-Мисрий ёнига
кдйтиб борди.
Шайх Рузбехон Нажмуддин тасаввуфнинг назарий
асосларини бутунлай англаб олганини кУриб, уни она
юрти Хоразмга бориб, засаввуф таълимотини таркатиш
йулида фаолият курсатишга даъват килади. Нажмуддин
62
унииг буйругага биноан, уз оиласи билан она юрти -
Хоразмга хайтиб келли. У ерда жойлашгандан кейин бир
хонацо таъсис эгиб, манбаларда «ат-Тарихатуз-захабия»
мъни «олтин тарихат» номи билан \ам зикр этилган куб-
равия тарихатига асос солди на ушбу тарифа гга оид ир-
фоний таълимотларни талхин эта бошлади.
КУп Утмай, янги тарихат асосчисининг теварагида
сонсиз шогирд ва муридлар йишлишиб бу йУлга кдцам
ХУйдилар. Улардан XI 1-Х III асрларнинг бир кдтор маш-
Хур сУфийлари камолга егишиб, муршид ва вали си-
фатида танилдилар.
Шайх Нажмуддии Кубро олий истеъдод ва юксак за-
коват эгаси булгани сабабли, хар кдндай саволга к;они-
Хэрли жавоб кдйтариб, хар кдндай мураккаб муаммолар-
ни ечишга муваффах буларди ва илмий масалалар бора-
сида мубохаса, мунозарани севиб хар доим бонщалар ус-
тидан галаба хозонарди. Шу сабабдан уни «Аттомматул-
кубро» (буюк офат) деб атаганлар. Шамсиддин Сомий
ёзишича, бора-бора «аттомма» (Офат) сузи сузлашув жа-
раёнида тарк этилиб, «Ал-Кубро» (буюк) сузи унинг ла-
Хаби яъни Нажмуддии Кубронинг ажралмас хисми бу-
либ келмохда.
Шунингдек, унга Абул-Жанноб куняси берилган.
ААДеххудо фикрича у иафс тилакларидан ижгиноб
этиб, дунё лаззатларидан воз кечгани учуй ушбу кун би­
лан аталган.
Нажмуддии Кубро ватан севшей билан яшаб келди.
У хеч кдчон киндик хони тукилта и ватани — Хоразмни
унутмади, Уз халди билан яшаш ва улар орасида маъри-
фат нурини тархатиш туйтулари унинг Уз ватанига кдй-
тиб ке;шшига сабаб бУдди.
Унинг хаёти охирларида Туркистонда кутилмаган
Ходисалар юз бера бошлади. М^йуллар босдини барча
халхдар хаётини хавф-хатар остида долдирди. Нажмуд-
дин Кубро Урганч мудофаасида хатнашиб, 618 хижрий
йил (1221 мелодий йил) жумодил-аввал ойининг 10-куни
шахид будци.
Чингизхон Нажмуддии Куброга киши юбориб, Хо-
размдан унинг чихиб кетишини сУрайди. Шайх эса, мен
76 йил хаётниит аччих-чучукларини хоразмликлар билан
63
Утказганман, энди нокулай ахдолда уларни ташлаб ке-
тиш номардлик булади деб жалоб кдйтаради. Шайх На-
жмуддин Кубро душманга кдрши курашиб жанг майдо-
нида кахрамонлик билан шах;ид булади.
Лугатномада ёзилишича, ундан кейин тарихий ки-
тоблар ва тазкираларда ушбу хрдиса куп кУшимча мат-
лаблар билан такрорланган. Вокеа юз берган замондан
кднча узокдашар эканмиз, шайхнинг улими тафсилот-
ларига кушилган к^шимча ва афсонасимон матлабларга
купрок; дуч келамиз.
Ислом энциклопедиясида берилган маълумотга кУра,
Санкт-Петербург шаркшунослик институтида шарк
туркчасида ёзилган «Шайх Нажмудцин Куброни ша^ид
килиб шахри Хоразмни хароб кдлганининг баёни» номи
билан аталган бир кулёзма бор. Бу асар Хоразмнинг
сунгги кунлари ва бузилиши хдкида ёзилган бир тарихий
асардир. Шайх Нажмудцин Кубро бу асарда МУгулларга
кдрши Хоразмнинг мудофаачиси сифатида гавдаланади.
Мазкур асарга кУра, буюк шайх Уз маънавий кучи
соясида нщ арга киришда Мугулларга тУскинлик килиб
туради, лекин кдндайдир у ердан бонща томонга утиш
учун кдрор бергунча шахдр душманнинг кулига тушади.
Нажмудцин Кубронинг кдбри борасида манбаларда
зиддиятлар мавжуд. Баъзилар, масалан, М.Муин унинг
мозори мавжуд эмас деса, араб сайёхр: Ибн Батута Уз
саёхатномасида куйидагидек маълумот беради: «Хоразм-
дан чикаверишда бир зовия бор. У энг буюк авлиёлардан
бири булмиш Нажмудцин ал-Кубро кдбри узра бунёд
этилган. Бу ерда зиёратчилар учун таом тайёрланади.
Хоразмнинг обрУли кишиларидан булмиш мударрис
Сайфиддин ибн Асаба зовияда шайхлик килади».

Нажмудцин Кубронинг асарлари

Нажмуддин Кубро ёзган асарларнинг сони манба­


ларда турлича КЭЙД эталган. Хожи Халифа Уз кимматли
асари «Кдшфуз-зунун»да улардан саккизтасини танитиб
Утади. Уларнинг купчилиги араб тилида ёзилган. З.Сафо
булардан ташкари унинг учта асари борлигига шпора
килади. Шунингдек Уз китобининг 3-жилдида «Мшщо-
64
жуссоликин», «Истилохус-суфия» ва «одобус-сулук»
номли асарларини хам эслатиб Утади. Умуман Кубро
асарлари манбаларга кура куйндагилардан иборат:
1. «Шарх-ус-суннати вал-масолщ» (суннат ва эзгу-
ликлар шархи);
2. «Ал-усул-ал-ашара» (Унта асосий хонда);
3. «Рисолатун фис-сулук» (сулук хэкида рисола);
4. «Рисолат-ут-турух» (худога эришиш йУллари хэхи-
да рисола);
5. «Таволиъ-ут-танвийр» (ёритиш юлдузлари, ёвду
манбалари);
6. «Фавотихул-жамол» (гузаллик бошланишлари);
7. «Алхоиф-ул-хоим ан-лавматиллоим» (маломат хи-
лувчининг маломатидан кУрххан оших);
8. «Хидоят-ут-толибин» (изланувчиларга т$три йул
кУрсатиш);
9. «Одоб-ул-муридин» (муридлар одоби хахида);
10. «Сакинат-ус-солихин» (солих кишиларнинг ви­
хор ва оромлига);
11. «Вусулу илаллох» (Аллохга эришиш);
12. «Минхож-ус-соликин» (соликларнинг йул-йурих-
лари);
13: «Истилох-ус-суфия» (тасаввуф истилохлари-ата-
малари);
14. Одоб-ус-сулук (сулук одоби хахида);
15. Тафсир (12 жиддлик).
Ислом энциклопедиясида «Айнул хаёт» номи билан
танилган ва биринчи жилди Санкт-Петербургда сахла-
наётган буюк тафсир, унинг ушбу асари булса керак деб
тахмин хилинган.
Абу Райхон Беруний номидаги шархшунослик ин-
ститути хУлёзмалар кутубхонасида, Шайх Нажмуддин
Кубро халамига мансуб учта хУлёзма мавжуд. Биринчиси
«Рисолаи одоби зокирийн» номи билан Р. 503 рахамда
сахланаётган хУлёзмалар мажмуасининг Урта хисмида
жойлашган ва Абдурахмон Жомийнинг машхур шогирди
Абдултафур Лорий томонидан форс тилига шархланган,
араб тилида ёзилган рисоладир.

5-4217 65
Иккинчи рисола, мазкур кутубхонада Р. 295 ракам
остида вг унинг бошка бир нусхаси Р. 1956 ракам остита
сакданмокда.
Мазкур рисола ха жми кичик булиб, биринчи нусха 6
варакдан иборатдир. Иккинчи нусхада хам унинг номи
«Рисолату Нажмуддин Кубро» деб берилган. Биз турли
манбаларда хам унинг хакдда бирон бир маълумот кур-
мадик. Ушбу рисола Нажмуддин Кубронинг янги асари
булиши хам эхтимолдан узок эмас.
Асар араб тилида ёзилглн булиб, шайх Нажмуддин
Куброга хос булган адабий-бадиий услуб жихатидан юк-
сак даражада туради. Рисолани шайх дунёкдрашининг
кузгуси десак Хйм хато килмаймиз. Шайх рисолани кан-
дайдир бир кишининг талабига жавобан ёзган. Муаллиф
Уз рисоласини 14 мисрали арабча шеъри билан тугатади.
Бу шеърнинг мактаъи (охирги байги) куйидагича: «Наф-
сий Иблийсун жаррабтухо - тааввазу мин шарри Иб-
лийсий». Таржимаси: Менинг нафсим Иблис (Шайтон)-
дур, уни мен куп синаганман. Менинг Иблисим шарри-
дан (худога) панох тиланглар.
Шайх Нажмуддин Кубро мухадцис-хадислар илми-
нинг олимидир. У мутакаллим, буюк ориф, суфий ва
иктидорли шоир булгани учун, баъзан унинг асарларида
ирфоний гоялар м^такаллимларга хос булган фалсафий
буёктар билан безатилиб, бадиий услуб билан ифода
этилади. У асарларида соликнинг кУп олий сифатлар
эгаси, жумладан, саховатли ва карамли, уйгок ва аклли
бУлишини укдириб угади.
Унинг баъзи асарлари айрим кишилар томонидан
шархланган. Котиб Чалабий маълумотига кура, унинг
«Ал-усулул-ашара» асари, Рум (Туркия)нинг баъзи шайх-
лари томонидан шархланиб, «Ароисул-вусул» деб атал-
ган.
Айрим тадкикотчилар чикарган хулосаларга биноан,
унинг асарлари, айникса, «Ал-усулул-ашара», «Ибнул-
Арабий» асарлари ва бошка манбалар билан биргаликда
XIII аср фалсафий карашлари ва фалсафий назарияла-
рининг урганиш манбаи ва тамал тошини ташкил этиб
келди.

66
Кубравия тарицати

«Кубравия» гарикдти Шайх Нажмуддин Кубронинг


кУп йиллар давомида эгаллаб олган маълумотлари, турли
фянлар сохасида эришган муваффакдятлари, унинг кенг
кУламла кУлга киритган тажрибалари натижаси сифатида
lo iaia келди.
«Атгарикатуз-захабия» (О лпщ лзрикдт) номи билан
ХНМ шухрят цозонган кубравия тарикдти, унинг асосчиси
томонидан «Тарикуш-шаттор» яъни бебоклар, кУркувсиз
на парвоеизлар йули деб хам аталгаи.
«Кубравия» тарикдтига дойр турли маълумотларни
унинг ирфоний ва фалсафий кдрашларига хос булган
рисоласида кУриш мумкин. Араб тилида ёзилган ва хУл-
ёэмади «Рисолату Нажмуддин Кубро* деб аталган ушбу
рисола хэкила юкррила маълумот бериб утган эдик. Am­
mo «Кубравия» тарикдтининг асосий усул ва кридалари
унинг «Рисолатут-туруц» асарида ёритиб берилган. Айт-
гинимиздек, бу рйсола Абдулгафур Лорий томонидан
форс гилига таржима килиниб, «Рисолаи одоби зоки-
рийн» деб номланган.
Нажмуддин Кубро мазкур рисолада Уз тарихатининг
10 т'\ асосий хоидасини изо\лаб бериб, бопща йулларга
нисбатан унинг юксаклиги ва хак^п^тга яхи н ли тн и таъ-
кидлайди. Рисола куйидагедек бошланади: «Тангрига бо-
риш йУллари, халойик нафаси сонига тенгдир. Биз
шархдамохчи булган йулимиз йулларнинг энг яхини, энг
аниги ва энг тугрисидир».
Ундан кейин муаллиф сонсиз йУлларни учта асосий
йУлга булиб, уларнинг \ар бирини Узига хос булган хусу-
сиятлари билан изохдаб угади: «Йуллар ХЭР ханча куп
булмасин, уларнинг барчаси уч йул билан чегараланади.
Улардан биринчиси муомалот эгалари (аш л кддувчилар)
йули булиб, ахёр (турли фазилатлар эгалари булган энг
яхши одамлар)нинг йули хисобланади. Улар рУза тугиш,
намоз Укиш, Куръон тиловат хилиш, хджга бориш, жи-
ХОД хилиш ва бопща зохирий ишлар билан шугуллана-
дилар. Бу йУддан бориб Аллохга етишганлар камдаи
камдирлар.

67
Йулларнинг иккинчиси мужохадйлар (саъй-харакат-
лар) ва риёзатлар эгаларининг ЙУли бУлиб, бу йулдан ах-
лохни Узгартириш, рухга жило бериш, кУнгилни соф-
лаш, нафсни покдаалаш ва ички дунёни ободлаш учун
саъй-харакат хилурлар. Бу аброр (бир сузининг кУплиги,
яхши, солих ва гахволик кишилар маъносида) йУли бу-
либ, бу йул орхали (махсадга) етишганлар нодир булса
хам, илгариги гурухга нисбатан купрокдир.
Йулларнинг учинчиси, Аллохга кдраб юрувчилар ва
у томонга учувчилар йУли булиб, хэхиз^тда жазбага бе-
рилган шатгорлар (бебок, хУРКУвсиз ва парвосиз киши­
лар) йУли булиб, ушбу йулнинг боншда (хахха) эришган-
лар сони бонща йулларнинг охирига бориб эришганлар
сонидан кУпрокдир».
Ундан кейин шайх Нажмуддин Кубро учинчи йУл
яъни «кубравия» тарщатининг мазмун ва мохиятини ХУ-
йидагича ёритиб беради: «Ушбу танланган йул «Уз их-
тиёри билан Улиш» (хоидаси)га асослангандир. Пайгам-
бар алайхиссалом дебдурларким, «Улмасдан бурун Улин-
гиз!», табиий УЛим, яъни рух бадандан айрилмай туриб,
Уз ихтиёрингиз билан вужудни тарк этинг, тугилган кун-
дан буён сизда сингиб кетган хаваслар ва унс-улфат
олиб келган истаклардан воз кечиб, ХЭХ исташ махса-
дини Уз мак;садингиз урнида куйинг. Албатга, бу хил
Улиш хахихий хаётга олиб боради».
Тадхихотчилар берган маълумотларга кУра, Нажмуд­
дин Кубронинг тасаввуфий мактаби, тасаввуфнинг илк
назариётчилари (X-XI асрларда Нишопур мактаби) би­
лан Ибн-ул-арабий ва унинг салафлари (ундан илгари
Утганлар) Садруддин ал-Кунявий ва Фахруддин-ал-Иро-
хий билан сУнгги тасаввуф ахидалари орасида бир ин-
тихол (кучиб утиш) даврини ташкил этади. Эски назари-
ётчилар каби Нажмуддин Кубро хам купинча тасаввуф­
нинг амалий томони ва билги йулидаги босхичлари би­
лан ва айни холда мегафизикага о ид масалалар билан
шугулланган.
Шундай хилиб, Нажмуддин Кубро узи асос солган
«кубравия» тарихати билан, Туркистон, Хуросон ва
Эронда узила куп хомий ва муридлар топиб, машхур сУ-
фий ва орифларни камол даражасига етказди.
68
Нажмуддин Кубронинг шогирдлари

Биз кубравия таридатида Нажмуддин Кубро тарбия-


си остида юксак даражаларга кутарилган унинг шогирд-
ларидан куйидагиларни хискдча ганитиб утамиз:
1. Мнвдулюш Багдодий: гулих исми ва куняси Абу-
саъид Шараф ибн Муаййад булиб, хижрий 544 йили Хо-
размдаги «Баидодак» деган жойда тугалиб, 607 ва баъзи
бир ривоятларга кУра 617 хижрий йили хаётдан куз юм-
ган. У XII асрнинг мандур суфий, шоир ва муаллимла-
ридан булиб, Нажмуддин Кубронинг атодли муридлари-
дан эди. Мухаммад Авфий уз мапдур китоби «Лубоб-ул-
албоб» (аклларнинг магзи-хулосаси)да берган маълумотга
кура Багдодий мандур табиб сифатида шохлар саройида
катга майке га эга экан, лекин бирданига илохий мухаб-
бат унда топилиб, Нажмуддин Куброга эргашиб, 15 йил
риёзат чекищдан кейин Хоразмнинг «шайхуш-шуюхи»
(шайхлар бошлши) деб танилади. Ундан купдан-кУп
асарлар, чукур фалсафий мазмунга эга булган шеърлар
Колган. «Сафар рисоласи», «Тухфатул-барара» («Яхшилар
совгаси») асарларидан илова, бир кднча ёзув ва шеърлар
унинг кдламига манеубдир.
2. Саъдуддин ^амавий: Мухаммад ибн Муаййад, На­
жмуддин Кубронинг мурид ва халифаларидан булиб,
Даманщ ва Хуросонда истихомат килган. Унинг асарла­
ридан «Сажанжалул-арвох» («Рухнинг кУзгусу») мандур
булиб, унда ва бшнда асарларида мураккаб ва рамзли
сУзлар, мушкул калималар ва турли ноаник шакл ва
радамлар жой олган.
3. Сайфудднн Бохарзий: Шайхул-олам лакаби билан
Шухрат дозонган Абул-Маолий Саъид ибн Музаффар
Х11-ХШ асрларнинг ганилган суфий ва шоирлари дато-
ридан Урин олади. У Уз шайхи Нажмуддин Кубронинг
буйругига биноан, Бухоро шахрига бориб, умрининг
охиригача у ерда яшади ва кубравия таридатини тарда-
тиш билан шугулланди. У 629 хижрий йили оламдан куз
юмди. Доктор М.Муин берган маълумотга кУра, унинг
асарларидан ишх маъносида бир рисола ва бир михдор
шеърлар холган.

69
4. Няжмуддип Рознй: Шайх Нажмуддин Доя лахаби
билан маидур булпш шайх Абдулло ибн Мухаьшад XII-
XIII асрлар атокди суфийси, Нажмудцин Куброяинг та-
нилган муридларидан эди. У Уз устодинкнг улимидан
кейин Хуросон, Хамадон ва Румга сафар хилиб, Салжух
подшохи Султон Алоуддавла хомийлигида яшади ва
«Мирсодул-ибод» («Бандаларнинг пойлаб турадиган жо-
йи») номли асарини уига багишлаб езди. Умрининг охи-
рига ча Жалолуддин Румий ва Садруддив Кунявий сух-
батдоши булиб хаёт кечирди. Шайх Розий 645 хижрий
йили дунёдан утди.
5. Разиюддин Али Лоло: тУлиц исми Али ибн Саъид
ибн Абдулжалил Лоло булиб Разна шахрида тугилган. У
гурли муршидлар хизматида булиб, «Нафахотул-унода
айтилишича, 124 етук шайхдан хирк;а кийган эди. Али
Лоло Нажмуддин Кубронинг мандур муридларидан хи-
собланади. У 642 хижрий йили вафот этган.
6. Бобо Камол Жапдий: Кубронинг истеъдодли шо-
гирдларидан бу.диб, Туркистондаги Жанд шахрида тутил-
ган. Ушбу шахар МУгуллар хужуми даврида харобага ай-
ланган.
7. Айнуз-замон Жамолуддин Гийлнй.
Улар Уз ёзган асарлари ва ташкил этган тарикдт
халхалари орхали кубравия тарихатига дойр Нажмудцин
Кубро таълимотини Туркистон, Хуросон, Эрон ва Рум
(хозирги Туркия хУДУДи)да тархатиб, илмий тасаввуф ри-
вожига катта хисса хушдилар.
Шайх Нажмуддин Кубронинг хуйидаги хикматли
сузлари х^ч хачон Уз химматини йухотмайди (улар «Ри-
солату Нажмуддин Кубро» номли арабча асари хУлёзма-
сидан эркин таржима хилинди):
- Эй ахл ва тафаккур ахди, билингизким, дунё бо-
кира кампирдур. У маккор, гаддор ва хочох булиб, ХЭР
лахза бир дУст танлайди ва хар он анчаларни Улимга
чорлайди. Унинг денгизи чухур, унда сузган чукади, уни
севган йулдан озади ва унинг дусти халокатга учрайди.
- Энг тез Утадиган ва энг тез завол топадиган нарса
умр ва дунёдур. Энг яхин нарса Улим ва энг узох нарса
умид-истак ва энг яхши нарса вихор (огирлик)дур.

70
- Яхшиликларни кдмраб олган сифатлар ичида энг
эзгуси ахлок, г^заллига, ёмошшкларни цамраб олган си­
фатлар ичида энг ёмони \асаддур.
- Камтарлик энг яхши безак, бахиллик энг ёмон
нарсадур.
- Мен улимни тиламчиликда, мангу хаётни xai^BO ва
Уз хрлини яширишда, муваффак,иятни саъй-харакатда ва
хУрликни дангасаликда кУрдим.

71
ШАЙХ НАЖМУДЦИН КУБРО
“КУнглим кУзи билан кУрганларим”

Нажмуддин Кубронинг ушбу рисоласи хасида


«Кубравия» таршдшшинг асосчиси шайх Нажмуд­
дин Кубро 1145 йил Хоразмнинг Хива шахрида тугалиб,
1221 йили хаётдан куз юмган.
У турли илму фанни уз даврининг мапщур олимла-
ридан урганиб, мисрлик буюк суфий Файх Рузбехон-ал-
ваззон муридлари халхасига кирди, куп Утмай Уз олий
истеъдоди ва юксак шахсияти билан шайхнинг ишон-
чига сазовор булиб, унинг хизига уйланди.
Нажмуддин Кубро хахикдтни чухур англаб, унга
эришиш йУлларини кддириш учун тинимсиз сафарлар
к-игтпи. Шунингдек, аурли юртларни кезиб, илм даргох-
ларига бош урди, турли тарикдтларни синовдан Утказ-
гандан кейин, Узига хос йулни танлаб олди.
Кубро ёшлигидан бошлаб илму фан шайдоси эди. У
барча фанлар, жумладан калом илми билан шугулланиб
келди. КУп ривожланган калом илми, худонинг борлиги,
бирлиги, азалий-абадийлиги, унинг зоти, турли сифатла-
ри ва илохий таълимотга дойр боппда куп масалаларни
Куръон ва Сунна га таянган холда акдий далиллар, ман-
тих ва фалсафанинг усул ва хоидаларидан фойдаланиб
Урганади.
Ёш олим табризлик йирик калом олими имом Абу-
наср Хафданинг даре халхдеига Утириб, ушбу илмни ХЭР
томонлама узлапггирди. Биринчи асарини «Шарху-сунна
вал-масолих» (сунна ва эзгуликлар шархи) номи билан
калом илми мавзусида езди.
Шайх Нажмуддин ундан кейин габризлик Бобо Фа-
раж таълимотидан фойдаланди. СУнгра шайх Аммор
Ёсир Бадлисий халхасига утди ва унинг тавсиясига би-
ноан шайх Исмоил Кдсрий билан учрашиб, унинг хУ-
лидан иккинчи хирхани (табаррук хирхасини) кийди.
Табризлик Бобо Фараж Нажмуддин Куброга ХФФ-
хатни хидирган солик учун хеч хандай илм керак эмас,
балки севги, мухаббат ва илохий иноят, ишрох (халбга
тушадиган нур) орхали хахихат хосил булади деб таъ-
72
кидлаган булса хам, у амалда бир лахза хам Урганиш ва
билим ортгирищцан тинмади. Илмсиз Уз максадига эри-
шиши мумкин эмаслигини англаб одни. Бу изланишлар
ва хак?щатга чанкокдик уни йирик суфийлик даражасига
кУтарди. Айни холда у мухаддис, мутакаллим, ориф, шо-
ир ва фалсафий кдрашлар эгаси булиб волга етди.
Кдцириш ва Урганиш тугагандан кейин шайх На-
жмуддин Кубро куп йиллик сафарлардан сУнг оиласи
билан Уз она юрти Хоразмга кучиб келиб, умрининг
охиригача тушлиб усган ватанида яшади.
Хоразм халки билан биргаликда, мУгуллар хужумига
Карши урушга кирди. «Ватанни севмок; иймондандур»
деган хздиснинг хукмига амал кдлиб, ватан мудофааси
йулида кдхрамонларча шахид будди ва келажак авлодлар
учун ватанссварлик олий тимсоли булиб колди.
Нажмуддин Кубро Хоразмга кдйтиб келганидан
сУнг, у курдирган хона ко жуда куп муридлар марказита
айланиб, катта шухрат ва эътибор козонганди. «Олтин
тарикат» (ат-тарикатуз-захабия) деб аталмиш кубравия
тарикатининг тамал то ши мана шу хонакода кУйилиб,
унга хос булган таълимот, Кубронинг турли асарлари
оркали ёритаб берилди.
VII—VIII хижрий асрларда тасаввуф таълимотида ик-
ки хил йуналиш мавжуд эди. Биринчиси важду хол та-
рафдорлари йули, иккинчиси илмий тасаввуф тарафдор-
лари йули.
Важд (завк-шавк) ва хол тарафдорлари турли фанлар
билан ошно булишларига карамасдан, шавк, хзяжон,
жазбага берилиб, оят, хадис ва тамсиллар асосида хис-
сиёт ва хаяжон оркали муридларни йулга солиб тарбия-
лаш фойдали деб билардилар. Улар фалсафа ва мантикка
Карши туриб, файласуфлар жумласидан Абу Али ибн
Сино танлаган йулни танкид килардилар. Мисол тари-
касида Жалолиддин Румий истидлол ахли (акд, мантик
тарафдорлари - файласуфлар)нинг оёкдари ёгочдан, ёгоч
оёк эса жуда кучсиз булади дейди.

Шайх Фаридуддин Аттор, Жалолуддин Румий, унинг


Угли Султон Валад, Салохиддин ЗаркУб Кунявий ушбу
йуналипшинг илгор намояндаларидан эдилар.
73
Йккинчи йуналиш тарафдорлари тасаввуфни мантик
ва фалсафа билан якднлаштириб, ирфоний таълимотни
илмий асосларда куриш учун харакат килардилар. Ил-
адий тасаввуфнинг буюк асосчиси Мухйидцин Ибнул-
Арабий (вафоти 1240 йил) булиб, унинг тафаккур ши-
васи бонда суфийлар шивасидан Уз илмийлиги билан
фарк кдяади. «Аш-шайхул-Акбар» яъни энг буюк шайх
деб аталган бу ориф ва суфий 400 асар муалляфи булиб,
улардан, «Фусусул-хикам» ва 4 жилдлик «Ал-футухотул-
маккия» кигоблари илмий тасазвуф сохасида ёзилган
асарларнинг чуккиси хисобяанади.
Ибнул-Арабий уз асрининг илгор олими булганлиги
туфайли тасаввуф таълимотини фалсафий услуб билан
ифодалади. У хикмат (фалсафа) ва ишрокни якинлашти-
риб, вахдатул-вужуд (пантеизм)ни акдий услуб ва илмий
усуллар билан изохлашга уринди.
Шундай килиб иккинчи йуналиш (илмий тасаввуф)
намояндалари завк, хаяжон, шеъру амал билан хУшилган
содда тасаввуф таълимотининг назарий томонлари, яъни
ирфонни ривожлантириб унга илмий-фалсафий туе бер-
дилар. Доктор З.Сафо ифодаси билан айтганда, Ушандан
нари тасаввуф «Ход» (севги, хме, хаяжон ва завк)дан бир
микдор «Крл» (суз ва ёзув оркдли ифодалаб буладиган
фан)га утиб, бошка фанлар каторида мадрасаларда Ухи­
тила бошлади.
Кубронинг му\им асарлари 15дан ошади.
Узбекистон Фанлар академияси Абу Райхон Беруний
номидаги шархшунослик институти кугубхонасида шайх
Нажмуддин Кубро кдламига мансуб учта хУлёзма мав-
жуд. Биринчиси «Рисолаи одобуз-зокирин» Р.503 рахами
билан сакданаётган турли рисолалар мажмуасининг урта
хисмида жойлашгак ва Абдурахмон Жомийнинг мандур
шогирди Абдулгафур Лорий томонидан форс тилига тар-
жима хилиниб шархданган рисоладир.
Хожи халифа (Ко гиб Чалабий) ушбу рисолани «Ри-
солату-тгурук» (худога эришиш йуллари х^хида рисола)
номи билан танитиб угган. Аммо мазкур рисоланинг
шарху таржимаси «Рисолаи одоб-уз-зокирин» деб ном-
ланган. Эхтимол Абдулгафур Лорий уз шархйни шундай
деб ататандир. Мазкур рисолада худога эришиш учун
74
учта асосий йул борлиги ва учинчиси энг мухим, эяг
якдн ва самарали йул эканлиги хакида суз кетади.
Кубро учинчи йулни, яъни узи танлаган йулни «та-
рик-уш-шатгор» (довюрак ва кУРКмаслар йуля) деб тав-
сифлайди ва унинг унта асосий кридаларини курсатиб
утади.
Иккинчи ва учинчи кулёзмалар бигта рисоланинг
иккита нусхаси булиб, биринчиси Р. 295 раками ва ик-
кинчиси Р. 2956 раками билан сакданмокда. Биринчи
нусха чиройли пухта настаълик шикает хати билан, 1117
хижрий йил сафар ойининг 24 куни кУчирилган. Ик­
кинчи нусха эса оддий настаълик ёзувида кУчирилган.
Хар икки нусхада бобларнинг унвонлари кизил буёк би­
лан ёзилган. Рисола учун муайян ном берилимаган. Биз
уни муаалифнинг сузларидан фойдаланиб «кУнглим кУзи
билан кУрганларим» деб атадик.
Биринчи нусхада «бисмиллохир рахмолир рахимадан
кейин (хозихир-рисолату лиш-шайх Нажмуддин-ал-Куб­
ро), (яъни бу шайх Нажмудцин Кубронинг рисоласи) ва
иккинчи нусхада «бисмиллох»дан олдин «хозихир-рисо­
лату мин муаллафот-иш-шайх Нажмил-миллати ва-д-
дин-ал Кубро кэДДаса сирраху» (ушбу рисола шайх Наж-
мул-миллати ва длин Ал-Кубро кэддаса сирраху асарла-
ридандур) деб ёзилган.
Шайх рисолани кандайдир бир кишининг талабига
жавобан ёзган. Унинг учдан бир кисмидан иборат булган
бошлангич булимида муаллиф хамду наътдан кейин хаёт
жараёнида ортгирган тажрибаларига таяниб турли ходи-
салар ва кддриятларга нисбатан Уз фикр мулохазаларини
билдиради, турли хислатларга эга булган одамларга бахо
беради. Рисоланинг ундан кейинги кисмлари куйидаги
сарлавхалар билан берилади:
- Тасаввуф йулига кирган фацирлар хакида.
- Буюк Аллох уз бандаларини севишининг аломат-
лари.
- Факирнинг хилватда ултириши ва унинг одоби ха-
кида.
- Нафс ва унинг издошларини билиш хакида. Унинг
мохиятини хеч ким хеч качон била олмайди.
- Факирга Угит бериш ва унга йул курсатиш хакида.
75
- Факдрликни бонща нарсалардан афзал кУриш хд-
вда.
- Дунё ва унинг мохияти хакида.
- Буюк Аллохнинг йули хакдца.
Муаллиф Уз рисоласини етги байтлик бир гузал
Арабча шеъри билан тугатади.
Рисола араб тилида равон услуб билан ёзилган булса
хам, муаллиф унда балогат василаси булмиш ийжоз (му-
жаз ёзиш, яъни куп макрадни энг кискд ибора билан
ифодалаш) усулидан хар томонлама фойдаланган. Мисол
сифатида куйидаги жумлага дш дат кдлинг: «худо хулул,
интикрл, итгисол ва инфисолдан покдур» (худо кириш,
Утиш, кучиш, кушилиш ва ажралишдан покдур).
Бу тУрпа суздан иборат булган ифодада, фалсафа ва
калом илмига дойр чукур мазмунлар ётади. Масалан
«Хулул» сУзи рухнинг бонща бир баданга Утшпидан ибо­
рат бУлиб, «Хулулия» фиркдсининг акдоавий асосини
ташкид этади.
Рисоланинг иккинчи хусусияти унинг мусажжаълиги
яъни турли иборалар охирини вазн жихатидан уйтун-
ланггириб бир бир ига кофиядош кдлиб ёзилишидир.
Сажь такаллуфсиз булганда яъни сунъий бУлмаганда
сузга куч ва гУзаллик багишлайди ва ибораларга ёк^имли
буёк; хамда жаранг багишлайди.
Айтиб утилган хослик ва баъзи бир бонща хусусият-
ларга биноан шайх Нажмуддин Кубронинг мазкур рисо-
ласи «сахли мумтанеъ» яьни зохиран сахд-осон, аммо
унингдек ёзшн махол-имконсиз деб аталган асарлар
жумласидан хисобланади. Мазкур сабабларга кУра рисо­
ланинг таржимаси осон кечмади. Сажь тартибини узбек
тилида риоя килиш билан- таржима этиш мумкин
булмагаюшги учуй б из айрим жойларда жумлаларни
синдиршп ёки бир хисмини бир жумла билан ифода-
лашга мажбур булдик. Шунингдек айрим жойларда баъ­
зи бир сУзлар маънисини кдвс ичида ёритиб бердик.
Баъзи бир ибораларни кдвс ичида берилган сУзлар ор-
кдли изохдашга уриндик.
Ушбу таржима кдлинган рисола хакдца хеч бир ман-
баъдан хеч кдндай маълумот хУлга кирита олмадик. Агар
ушбу рисола шайх Нажмуддин Кубронинг янги топилган
76
асари булса, унинг киммати яна \ам ошади ва шайх
асарларига яна битта асар кУшилади.
Мазкур рисола к^скдлигидан кдтьи назар, буюк
шайхнинг ирфоний тафаккури, линий фалсафий караш-
ларини ёригиб берувчи кимматли асардир. Унда муал-
лиф Уз ирфоний назарларини баъзан фалсафий буёкдар
билан безатади, тасаввуф йулига кирган соликнинг сахо-
ват ва карамли, уйгоц юрак ва соглом акд эгаси були-
шини укгириб утади. Шунингдек акдни эъзозлаб уни
нафсга кдрши куяди. Унингча акд ралабаси - иймон
ралабаси, нафс ралабаси - шайтон ралабаси демакдур. У
рисолада бундай дейди: - Билгилким Аллок таоло нафс-
ни бор нарсаларнинг энг ёмони кдлиб яратди..., у шай-
тоннинг дУсти, барча ёмонликларнинг манбаидур..., ша­
риат ва акпга карши туриб, ^авою ^авас билан келиша-
ди.
Муаллиф бошкд бир жойда нафсни тарбиялаш хдки-
да Уз назарини куйидагидек билдиради: «Солик уни тар-
биялаб риёзат чекдиришдан гофил булмаслиги зарур.
Акдни унинг кишани, шариатни унинг зиндонига ай-
лантириб...» ёки «нафсни какорат кдшиб акдни эъзоз-
лаш> каби иборалар оркдли кеч кдчон тоат-ибодат ва
сулук йулига киришни акд талабларига кдрши кУймас-
ликни таъкидлайди ва бу масалага дойр Уз ишончини
Куйидагидек ифодалайди: - мен билиб олдимки нафс
орга (иснодликка), истак ва кавас норга (оловга) тортар
ва акд эзгуликка чорлар экан.
Рисолада шайх томонидан курсатилган йУлланмалар
ва огир риёзатларга дойр угитлардан максад кэетдан воз
кечиб, тарки дунёчиликка берилиш эмас, балки нафсни
покизалаш туфайли уни хдйвоний ва шаквоний истак-
лардан озод кдлиб, рукни юксак даражага кУгариш, ин-
сонларда кар доим виждонни уйгок сакдаб, рукий тубан-
ликдан куткдзиб, уни ка*9 Щий инсон макомига етишти-
рищдир.
Биз буюк олим, мутафаккир ва йирик суфий шайх
Нажмуддин Кубронинг ушбу рисоласини балогат ва фа-
сокат нукдаи назаридан унинг арабча матнига тент кела-
диган даражада таржима килдик деб иддао кнлмокди
эмасмиз. Биз факдт ихлос ва иродат дукмини бажардик
77
холос. Агар ушбу таржима, хурматли Укувчилар дюдат-
эътиборига сазовор булса, мутаржим Узини бахтли деб
билзди.

«Кунглим ф и билан курганларим»


Бисмиллох,ир разуштир разрзйм.

Денгизлар улчовлари ва тоглар огирликларищг би-


лувчи, ошр булутларни юрдирувчи, ишларни тадбирга
солувчи, холларни узгартирувчи, ризку рузи ва Улимлар
ва^гини белгиловчи, эзгулик, улутлик ва буюклик эгаси,
кириш, кушилиш ва ажралишдан узох, олий сифатлар
билан макдалган, озайиш ва йУколишдан пок, кофирлар
ва адашганлар сузларидан бутунлай юксак турган Ал-
лохга сано ва сифатлар булсин. У шундай бархаёт, буюк
ва юксак зотким, ундан Узга хеч бир тангри йУкдир. У
шериксиз ва бемислдир. Барча жонлиларнинг кэйтадан
тирилиб йигалиши, (шунингдек) кдбр (ва унда булади-
ган) сурокдарга ишонувчи бир банда сифатида гувозушк
бераманки, Мухаммад унинг бандаси, юборган элчиси ва
пайгамбари сифатида Уз сУзларида содих, макдовга сазо­
вор ишлар ва рози хилувчи хислатлар эгаси эди. Энг
яхши оила ва сафдошлар бУлган унинг оиласи ва саф-
дошларига тангридан дурудлар булсин.
Аммо баъд, — тангри сенга тавфих насиб этсин —
Аллох менга насиб этган фахирлик неъматининг баъзи
томонларини, хос суратда менга ва умуман барча фахир
бандаларига курсаттан гузал эхсонларидан кУнглим кУзи
билан кУрганларимни баён этишни мендан сУраган
экансан. Мен эса шошилинч билан сенга жавоб кдйта-
ришга уриниб, кунглим дафтари ва хотирам сахифаси-
дан тангри хос суратда менга иноят хилган ва уларни
олишга мени илхомлантирган нарсаларни йигиштириб
олиб, Аллохдан тавфик; тилаган холда бундай дейман:
Дунёнинг бир хисмини кезиб, ишларни синовдан
утказдим, турли амаллар билан шугулланиб, маълум ки-
шилар билан мулохотда булдим. Буюк ишларни амалга
ошириб, барча нарсаларнинг аччих-чучугини татиб кУр-
дим. Китобларни текшириб чихиб, олимлар хизматида
бУддим. Дунё истаб умримни бекорга Утказдим. Куп
78
МВОНиб иарсаларни куздан кечириб бидиб олдимки: энг
ТМ Угиб, эиг тез завод топадиган нарса умр ва дунё
Ю Н. Хеч бир нарса ни удим ва охиратдан якинрок, деч
Кврсани умид-истахдан узокрок; ва хеч нарсани таанний
(огирлик ва матонат)дан яхширок курмадим.
Икки дунёнинг энг яхшилигини кдноатда, энг ёмон-
лигини тамаъгирликда курдим. Одамлар орасида Уз вак-
ТИНИ «кошки», «керак», «мумкин» деб даргумонликда Ут-
юзадиган кишини, энг киска умр эгаси деб билдим.
Камтарлик энг яхши безак ва бахиллик энг ёмон нарса
деб ишондим. Барча яхшиликларни камраб олган сифат-
лар ичида энг яхшиси хулк гузаллиги ва барча ёмонлик-
ларни кэмраб олган сифатлар ичида энг ёмони хдсад
экан.
Мен кизил Улимни тиламчиликда, мангу хдётни Уз
адролини яширищца, муваффакиятни саъй-каракатда,
хурликни дангасаликда, бало-мусибатни сузлашда, ви-
Корни сукугда курдим. Хар бир Харис махрум, ХЭР бир
дунё кидирувчи махзун экан. Хар бир аёлмандни чУккан
ва кар бир мол эгасини мискин деб топдим. Энг оз нар­
са содикдик ва улугворлик эгалари ва энг куп нарса ни-
фок кардошлари экан.
Мен тангри томонидан дунё куллигидан кутказилган
кишидан бошкани эркин кУрмадим. ХУрлик ва хакорат-
ни махлукдар хизматида, иззат ва шарофатни яратувчи
хизматида курдим. Подшохлар юракларидан шадидрок
ва кат^икрок нарса бУлмас ва факирлар учун ямалган
Хиркддан яхширок безак топилмас экан.
Энг яхши хисоб-китоб, уз нафси билан хисоб-китоб
килшццир. Хар о кил киши охиратта юз тугган ва хар
жохил киши дунё билан кизиккан булади. Рогиб (нафс
истакларига берилглн киши) хар доим машгул ва зохид
(нафс истакларидан воз кечган киши) хар доим фаро-
гатда яшайди. Мур ид (худо йулига кирган киши) киди­
рувчи ва муддаъий (кашф-каромат ва улугворликни даъ-
во килувчи) ёлгончи булади.
Мен хеч бир безакни тУгри сУэдан чиройлирок топ-
мадим. Мен тангрининг барча яраттан нарсаларида
унинг Узини курдим. Мен билиб олдимки нафс орга (ис-
нодликка), истак ва хавас норга (оловга) тортар ва акд
79
эзгуликка чорлар экан. Энг кучли инсон Уз нафсини
тарбиялаб, истаклар йУлларини тусишга ходири экан.
Буюк тангрига буйсуниш, умр, ризку рУзига барака хУ-
шар, унинг пайгамбари - унга ва о ила аъзоларига ху-
додан саломлар булсин - изидан бориш, дунё ва охи-
ратда яхшиликка олиб борар ва неъмат эгасига шукур
билдириш, унинг купайишига сабаб булар экан. Билим,
энг яхши сухбатдош, хирсу тамаъгирлик энг ёмон Уртох
экан. Барча осийлар, гунохкорлар ва кабираларга (катга
гунохларга) ботганлар ва исрофгарчиликка йул хУйган-
ларни куздан кечириб, у;ир ичида Узимдан ёмонрокри
кУрмадим. Жаннатга киришни халол овхатланиш ва им-
консиз ишлардаи воз кечишда, дУзахга тушишни нафс
истакларига берилишда кУрдим. Мента аник; бУдди-ки,
халх уетидан Шайтон хокимлигининг боиси дунёни се-
вишда экан. Улганларнинг холидан, улар холдирган уй-
жой ва мол-мулкидан ибрат олмаган кишини одамлар-
нинг энг жохили деб санадим. Энг бахтсиз инсон тангри
белгилаб берган ХУДУДНИ (чегараларни) бузиб утган киши
экан. Тил барча мусибатларнинг манбаи, чидам ва
ишонч шариат ва дин устунлари булиб, ибодатларнинг
афзали фарзларни адо этиш, одатларнинг энг эзгуси гу-
нохлардан четда туриш, энг савобли иш кишиларга озор
бермаслик, энг яхши бойлик - кучли ирода экан. Худо-
нинг зикридан сУнг энг яхши зикр Улимни эслаш,
Улимдан хам огиррох нарса хУлдан кеттан нарсага аф-
сус-надомат чекиш экан.
Мен нафснинг покизалиги факдт пайгамбарларга ва
кунгилнинг тириклиги авлиёларга хос эканлигига ишон-
дим. Хар ханча хидирсам хам, тинчлик ва рохатни дунё-
дан воз кечиш ва уни тарк этишдан боища нарсада кУр-
мадим. Буюк тангри билан унсу-улфатда булишни истаб,
уни фахат одамлардан узилиб гУшада Улгиришда топдим.
Шайтонга харши курашдим. Унга фахат уз нафсимга
Харшилик ва унга душманлик билдириш йулидан эриш-
дим. Худога нисбатан яхши хаёдда булишни умид ;ар-
чашмаси деб ишондим. Эшитдимки экмаган урмайди,
рахм хилмаганга рахм хилинмайди, туну кун кемаси,
унга минганларни жаннат ё дУзахга олиб боргусидур.
Зинхор-зинхор кибрга йул хУймангиз. Халифалар, под-
80
шозушр, Кучу фшшмат эгаларини, шавкат ва дабдаба-
ларп) бврилиб Уэларидан гофил крлганликларининг гу-
1ю\и будим. Бу йУддан улар учун хрч бир фойда ун-
мнди. ОЛИМ нлай\иссалом яралгандан бери то (Исрофил)
сур торткунга кадяр барча инсонлар ню рят ожизликдан
бир чумолининг синган оёш ни уз долита кдйтаролмас
зкниляр. Бар'Ш фазилатлар ва фасо^ат эгалари, мунаж-
жимляр ва турли фанлар билимдонлари учун о ттоки
пашшанинг бир кднотини яратиш з^ам имконсиз экан.
Улар бу ишга кодир эмасликларини билдириб, ни^оят
\айрат ва дармондалшс билан уз камчилик ва ожизлик-
ларини эътироф эттанлар.
Яратиш, буюриш, билим ва куч эгаси булмиш Алло*
барча айбу нукронлардан покдир. Энг гУзал яратувчи
Алло*, файз-барака эгаси ва улугдир. Эгаликда унинг
шериги йУкдир. У бархаёт зот, ундан Узга *еч бир тангри
булиши мумкин эмас. У барча ашёнинг ижод кдлувчиси,
еру кУкнинг безатувчисидир. Аршу Курсининг яратув-
чиси, инсу жин (инсонлар ва ажиналар)га ризку рУзи
берувчи зот булиб, текис ва Урта жойда кррор топшццан
(Урин олищцан) покдир. У хозугаганидек хукм кдлади,
истаганини амалга оншради, чириган суякларни асбоб-
анжомсиз тиклайди. У тирикларни Уддирувчи, Уликлар-
ни гирилгирувчи, ажаллар, ризку рУзиларни белгиловчи,
сезги ва *аракатларни билувчи, чумоли юриши ва энг
заиф овозни эшитувчи зотдир. Ер юзи ва кУкларда *еч
бир нарса унинг измидан четда колмайди. У барча сир-
лар ва яширин нарсаларни билиб туради.
Унинг узига, барча фаришталарига Улгандан кейин
кдйта тирилиш, шафоат, жаннат, дУзах, кдбр (унда була-
диган) сУрокдар, *авз (Кавсар зугвзи), тарози, сирот, ко-
фирлар учун оловнинг абадийлигига, муминлар учун
зканнатнинг мангулигига иймон келтириб ишонч билди-
рамизки, (киёмат купи) тангри одиллик билан бандалар
орасида золем юритиб, катъий суратда адл кдлгандан
сунг, ер юзида зулм килинга нлар зущ-зотукдни олиб бе-
ради. Шунингдек, дардли азоблар дУзахдалигига, тангри
Уз дУстлари учун жаннатда берган барча ваъдалар хдкди-
гига, Ушанда юзларнинг энг мукаррами булмиш унинг
карамли юзига бокиш муяссар булишига ишонамиз.
6-4217 81
Ишонч билдирамизки, Алло* томонидан юборилган ки-
тоб (Куръон)даги барча ваъда ва ваъшшар бахтлилар ва
бахтсизларга бериладиган мукос!ютлар ва жазолар, амру
на*й (буюриш ва кдйтариш) хабарлар, хиссалар, масал-
лар ва хикматлар, *алол ва *аром (хахида берилган *укм-
лар), мухкам ва муташоби* (маъниси биз учун аних ва
ноаних бУлган оятлар) ва шунингдек, биз учун изо\паб
ва шархдаб берилган нарсаларнинг хаммаси хакдир. Шу
каби биламизки, Аллохнинг Расули - унга ва унинг ои-
ласига саломлар булсин - хакдир. Исо, унинг бандаси ва
пайгамбари эди. Алло* уни хазрати Одам каби тупрох-
дан яратиб сунгра «бул» - деди ва у булди. Исонинг она-
си садокдлли-покиза аёл эди. Хар иккаласи овкдт ейи-
шардй (яъни инсон эдилар, худо эмасдилар).
...Биз ишонамизки, пайгамбардан кейин энг яхши
одам Абубакр, сунгра Умар, сунгра Усмон ва сунгра
Алидир - Алло* улардан рози булсин! - Алло* томонидан
гунохлари ювилиб, бугунлай покланган пайгамбарнинг
пок оиласини севамиз. Икрор этамизки, Алло* таоло
барча ходисалардан йирок, булиб, халойихка *еч кдндай
мухгожгиги йукдир. У барча махлукдарни Уз иродаси ва
хикмаги билан яратди. Йукдан бор хилишда ва из*ор
этищца хеч кдндай мухтожлик сезмайди. У барча ишлар-
ни бирон-бир сабаб оркдли эмас, балки илохий хикмат
ва Уз бирлиги кудратини изхор этиш асосида Уз тадбири
ва иродаси асосида юритади. Булар барчаси унинг бир-
лигидан далилдир.
У барча камчиликлардан пок, уз-узига таянган зот-
дир. Кукдан тортиб Ернинг кдтламларигача жойлашган
барча ашё мавжудот унга чиянган. Барча халойик мажбу-
рий суратда унинг хокимияти остида булиб, амрини ба-
жаришга мажбурдирлар. Мохиятининг тубига етиб бо-
риб, у юритган хукмлар ва белгиланган такдирлар сир-
асрорини билиб олинпа ходир эмаслар. Улар Узлари
учун зарар ва фойда келгириш, хэвт бериш ва кдйтадан
тирилтириш имкониятига эга эмаслар.
Буюк тангри бизнинг хотирамизда йигиладиган, кук-
симиз ва уйларимизда кечадиган тасаввурлар, кУнпш-
миздаш хаёллардан пок булиб, узи истаган барча иш-
ларга худратлидир. Уншзг учун мислдош, бошланкич,
82
завод, *улул (бирон-бир бандага Утиш) иртихол (бир
жойдан бошкд жойга кучиш), макон (Урин) ва маол
(охибат, келажак) йухдир. Аллох буюк эхсон, азамат ва
юксаклик эгасидир. У зулм ахли булмиш кофирлар ва
ядашганлар сУзларидан юксак туради. Кишининг жан-
ннтга бориши ва оловга кириши унинг одиллиги билан
булади. Бирон ишни хукм кдлса, унга фахатгина «бул!» -
дейди, Ушанда Уша иш булиб холади. Унинг хукми ва
буйругани кайтарувчи булмас. У билувчи ва кудрат эгаси
булиб, хеч бир нарса унга Ухшаш эмае. У энштувчи ва
кУриб чурувчидир. Ул зот нахадар яхши хожа ва нахэдар
яхши ёрдам берувчи зогдир. Биз ушбу (эътиход) билан
яшаймиз, у билан Уламиз. Агар буюк тангри истаса, шу
билан (ушбу ахида билан) хайтадан тириламиз. Мен
маэкур хатьий сУз ва аних эхсонни рад хилган мункир-
ларга кдрлш туриб, узим учун хуйидаги шеърни ёздим:
- Эй тугри йулдан озиб уйхуда холган мункир, сен
Уз эгангга исён к^гардинг.
- Эй нафс истакларига хул булиб кузлари кУр булган
киши, сенга афсуслар булсинки, унга (тангрига) нисба-
тан инкор йУлини зугдинг.
- Бизнинг барча бурхон ва хужжатларимиз, ёрхин ва
аних ва барча далилларимиз хозир ва шохиддир.
- У яратганларнинг хаммаси шундан далолат бера-
дики, ул зот бир ва ягонадур.

Тасаввуф йулига кирган фацирлар щ и д а

Буюк тангри сенга тавфих берсин, мендан садохатли


ва фахир соликнинг безаклари ниш ? деб сУрагансан.
Эй, биродарим, Узинг учун тахвони тУшак, касодни
сармоя хилиб ол. Охират-сафаринг; нафаслар - тухтаб
Угар жойларинг; кдбр - шнзилинг; сабр - яхининг,
ишонч - сухбатдошинг; ожизлик - чора-тадбиринг; со-
кинлик - харака гинг; хюшат - уйинг; очлик - овхатанг;
кУзёши - ичимлигинг; фахирлик - кийиминг, умр хисоб-
юггоби - yftxynr; тиззанг - ёстипшг; ш сж ид - турар
жойинг; хикмат - дарсинг; ибрат олиш - харашинг; хаё -
кузатувчинг; тавфих - уртогинг; олий ахлох - сифатинг;
Ханоат - Ухитувчинг; пархезгорлик - намозгшт; жим
83
юриш - руза тутишинг; дУзах Уйлови - кдйгу-гаминг;
жаннат(ёди) - хурсандчилигинг; иложсизлик - сорлиринг;
тамаъгирлик - маразинг; кдбрлар - эслатувчинг; кунлар -
Угиг берувчинг; ма^зунлик - куйинг; Улимни эслаш -
самоъинг; дунё ва унинг ахдидан куз юмиш - рацсинг;
та^орат - куролинг; такдо - уловинг; шайтон - душма-
нинг; нафс - ганиминг; дунё - зиндонинг; истак ва хдвас
- кдровулинг бУлсин.
Тунларинг кузёши билан, кунинг кечирим тилаш ва
огоугак билан Угсин. Вакд - хосилинг, дин - кУргонинг,
шариат - шиоринг, Аллох. китоби сузлаб берувчинг, ху-
дога эзгу гумон кдтиш - сармоянг, Алло); пайгамбарига -
Оллохдан унга, унинг оиласи ва са^обаларига саломлар
булсин! - дуо ур^нн (саловат айтиш) касбинг булсин.
Барча мусулмонлар хдкдца дуо кдлиш одатинг, эзгу иш-
лар кдгшш ниятинг, бажарилган ишлар (тоат ва ибодат-
лар)нинг кдбул булмаслиги ва о^ибатнинг ёмон булиши
э^тимоли - куркдшшнг, Аллоэуа эришиш энг олий мак;-
садинг ва ушбу (айтиб утилган) факедэлар сифатларига
эга бу;шш энг кичик исгагинг булсин. Булардан Узгаси,
истаклар ва рурурдан бонща нарса эмас.
Агар буларни бажаришга улгурсанг, зедэ доим эркин
яшаб, ^отиржамлик билан дунёдан Утгайсан. Агар буюк
тангри истаса, худо хдмди билан хавфсиз кдбрдан туриб
бахтиёрлик билан жаннатга кддам кУйгайсан.

Буюк Аллох, уз бандасини севишининг


аломати х,ак,ида

Бандага нисбатан Алло^нинг му^аббати, шунингдек,


банда Уз буюк хожасига эришиб, унинг мувдпдас ва юк-
сак сифатларини билиб олишининг аломатлари КУЙида-
гилардан иборат: Тангрига юз тутиб унинг хузурига бо-
радиган киши шуни билмога керакки, цайтарувчи ва бе-
рувчи, фойда ва зарарга етипггирувчи, йулга солувчи ва
йУддан оздирувчи, факдт ушал Зотнинг узидир. Бокусй-
лик факатгина унинг Узига хос булиб, бонщалар фоний-
дирлар. Унинг (кищининг) юраги билан тили бир-бири-
га тенг зикр вушиб, томирлари Аллох му^аббати ва зикри
84
билли тулиб тошган булади. Узи учун бирон-бир кддр-
*иммят цойил булмай, дунё ва унинг истакчиларига
иафрят кУзи билан кдрайди. Улимни ва Алло* билан уч-
рашувни севади, хилватда яшаб одамлардан узовда тура-
ди. Макгаш ва ёмонлаш, яхшилик ва ёмонлик, бериш ва
бермаслик, шуиингдек, олтин ва тупрок унинг назарида
тент булиб, Узидан содир булган тацсирлар (кусурлар)
учун туну кун ЙИЕЛаЙДИ.
(Худо йУлига кирган солик) дунёда уз колипи (гав-
даси) билан яшаб, кдлби охират билан булади. Иймон-
эътикоди худога бутун булиб, тилида хдк зикри ё улим
ёди, киёмат (куни) кУркуви, жаннат ё дУза* сифатла-
ридан боища бирор нарса юрмайди. Унта энг якдн нарса
Улим ва энг узок нарса орзу-истак булади. Халойикдан
маъюс (умидсиз) булгани учун бе*удага Утказган Уз ум-
рига йиглайди.
Бу (айтиб Утилган нарсаларнинг *аммаси) буюк Ал­
ло* Уз фа:1лу-э*сони билан Узшшнг ожизу-заиф банда-
сига илтифот кУргазганидан ва банда барча олий ва юк-
сак сифатлар эгаси булган уз хожаси эшигининг бусага-
сига етиб борганидан далолат беради.

Факирнинг хилватда Ултириши ва унинг


одоблари шар*и

Максад шудирким, ушбу йулга кадам кУйган мурид


банда, дунё ва охират (фикри)дан фориг булиб, буюк
Алло*нинг ризосини истаб *албу-*олини исло* килиш
ниятида гавба орка ли (гуно*лар касофатидан) поклан-
син, *алол билиш ё рад килиш юзасидан одамларга си­
там килтанидан тавба килсин, дунё ва унинг а*лидан
узокдаишб охиратга юз тугсин, унинг асбоблари (тоат ва
ибодат) билан шугуллансин. Зо*ир ва ботинни барча
ирода ва истаклардан бушатиб, овозсиз, *аракатсиз, к$р-
*иб сигиниб, йиглаб, ожизлик ва *аё из*ор этсин. Ша-
риатта катти* ёпишиб, худонинг чегараларини бузмас-
дан, барча хукмларини билиб туриб, унинг расулининг -
худодан унта ва унинг оиласига саломлар булсин! - сун-

85
натларига пайравлик кдаган човда, бугун кдлби ва барча
вужуди билан улур хак; хузурига юз тутсин.
Факир кипш хилватда Утиргандан кейин Узини Улик
ва хилват (жой)ни кабр деб гумон килади. Улик учун хеч
кдидай ихтиёр ва ирода крлмайди. Кунгли тангридан
боища бирор нарсага тортилмаслиги учун, хилватга ки-
ришдан бурун Узининг барча ишларини бажариб, ке-
ракли нарсаларини таъмин кдлади. Халойикдан узок,
жомеъ (масжид)га якин ё жумъа (намози)га бориш зарур
булмайдиган жойда бир Уринни танлайди. Урин тор бу-
либ, унга куёш нури ва кун ёруглиги тушмайдиган бу-
линш керак.
(Хилватда Утирган кишининг) ёнида таом, маълумот
оладиган (укийдиган) нарса булмайди. Хар Доим - туну
кун, яширин суратда сустлик кУрсатмай, барона кил-
масдан зикр битан машгул бУлади. (Зикр чогида) кдлби
тилидан, тили кдлбидан олади (кунгли билан кдлби бир
булади).
Бу ишни бажаришга унга нисбатан эзгу ниятли бул-
ган, озик-овкдти ва мижозини тушунадиган, касаллик
сабабларини англаб олиб, дорилар таъсиридан вокиф
булгаи хозик табиб сингари унинг яхнш-ёмон томонла-
рини, акду-фикрини, чипами ва шошилиши, куч ва иро-
даеи ва нафсининг гамойилларини биладиган бир Угит
берувчи шайх ё мехрибон бир ога-ини ё салохиятли ур-
ток, ва ё садокдтли дУст унга ёрдам бериши керак.
(Солик) Тангрига сигиниб куп марта унга истихора
(яхнш шпни талаб килиш)дан кейин, унинг хузурида Уз
юзини тупрокда суртиб, калбу рухини унинг хазратига
топширади. Иродасиз булмаган пайтлардан боища холла,
овоз билан зикр кдпмайди, Уз ихтиёри билан ухламайди,
бирор нарсага суянмайди, бирор нарсани бахона кил-
майди, фарзу-суннат (намозларидан) боища намоз (яъни
нафл намози) укдмайди. Улар эса Укдпадиган (суннат
намозлари) тонг намозининг икки ракъати ва тахоратни
тозалагццан кейин (Ухиладиган) икки ракьат намоздир.
Унинг хотирида кароматлар ва мавхибатлар (худо
томонидан ато килинадиган имтиёзлар) кечмаслиги ке­
рак. У, Узининг хилватда утириши учун хеч кандай аха-
мият цойил булмайди, худони эслаипа давом бериш би­
86
лан, унда хеч кдндай иддао ва худбинлик холмайди. Уз
нафсидан ёмон кечинмаларни ва кунглидан фосид ва
тубан истакларни чихариб таншайди. Уз кучи, чидами,
токдти, заифлиги ва сошомлигига кдраб овкдт ёйишини
озайтиради. Хдр доим ёхимли хидлик нарсалардан фой-
даланиб туради. Ё и т х емайди. Худони эслаш билан
одобни сакдаб туради. Хар доим узини азаматли бир
жаббор султон хузурида турган катта жинояткордек се-
зади. Шариат ва Суннага кдрши \еч иш хилмайди. Нар-
саларни кУрсатишга илтифот билдирмайди. Уз нафсини,
(васвасалардан) зикр билан химоя кдлади. Буюк Аллох-
дан уялган (\аё кдлган) \олда, уз гунохлари учун кечи-
рим сУрагаиидск, Уз тоаг-ибодати учун хам кечирим су-
райди. Кофирлар учун кдндай кУреддиган булса, Узи
учун х,ам шундай хУркади.
Хилватда ултириш чокида, (солик)нинг ишончи ко-
мил, ахидаси бутун булиб, Аллохга унинг фаришталари,
китоблари, пайгамбарларига иймон келтирган, кдйтадан
тирилиш, жаннаг ва оловга, худо берган барча ваъда ва
ваъидларга (тахдидларга) ишонган, худо пайгамбарининг
- худодан унга ва унинг оиласига саломлар булсин! -
сахобаларини севиб, пайгамбардан кейин, барча халх-
ларга нисбатан уларнинг афзалликларини эътироф кдл-
ган булиши керак. Айтиб утилганларнинг акси булган
холда, хилватда фосид-мунофих сифатида Ултириб, ун-
дан бидъатчи ва зиндих сифатида чикдан булади.
(Хилватда Утирган солик) Тангри иродасини Уз иро-
дасидан устун хУяди. Узига раво кУрган нарсани барчага
раво кУради. Хилватдан чиххэндан кейин ожизлик кУр-
сатиб (Уз сирларини) яширишга уринади, уз юраги ва
тилини сакдайди. Хилватда булсин ё булмасин, хар доим
тахорат билан юради. Унда дунёга ва дунё эгаларига, хеч
хандай мехру-мухаббат холмайди. Буюк Тангридан,
ёмонликларга буюрувчи Уз нафсининг шарридан омон-
лик ва панох излайди, тоагу-ибодат хилиш ва (ишлар)
охибати эзгулик билан тугаши учун тавфих (ёрдам) су-
райди. Негаки, барча ишлар Уз хотимаси билан бахола-
нади. Тавфих худодандир.

87
Нафсни талиб олиш ва унинг
издошлари зацида
Унинг мо^иятини х,еч ким кеч к,ачон
билаолмайди
Билгилким, Аллох таоло нафсни бор нарсаларнинг
энг ёмони килиб яратди. У эса хамила сен билан булиб,
сенинг уловингдир. Сен унга мухгожсан. У уйингдаги
матолар устида туриб, уларга куз тикиб турган У^рига
Ухшайди. У шайтоннинг дУсти, барча ёмонликларнинг
турар жойидир. Унинг кУп ёмон сифатлари бор: ёмон-
ликни яхши куриб, яхшиликни ёмон кУради, шариат ва
акдга кдрши туриб, истаклар ва хаваслар билан келиша-
ди. Сен уни тоат-ибодатга чакирасан, лекин у осийлиюса
караб юради. У тукдикда йир-щичларга, очликда мургак
гУдакка, газабланганда подшолар ва золимларга, шахдат-
да хайвонларга, кУркканда мушукка, хавфсизлик сезган-
да коплон ва арслонга Ухшайди. Унинг ёмон одатла-
ридан бири шундан иборатки, факирлик (йУксуллик) ва
камчилик (ризку-рУзи озлиги)дан кУрвдди, лекин буюк
Аллох, ва унинг огир азобидан кУР^майди. У шайтоннинг
уйинчогидир. Дунё ва унинг безаклари, хавас ва шайтон,
хамда уларга боглик булган нарсалардан унинг куп ёр-
дамчилари булиб, хар бир ёрдамчисининг дунёвий хдёт-
ни безатувчи нарсалардан лашкарлари, отликлари ва
хизматчилари бор. Мисол суратда куп емок, куп ухла-
мок, кУп кулмок, ошикдик киссаларини тингламок, ду-
нёни севмок, бойликни танламок, такаббурлик, хасад,
гийбат, ёмон-лик билан шугулланмок, ичимликлар ичиб
гунохга кУл уриш, турли Уйинларга берилиб, фойдасиз
ишларга уриниш, мол-мулк йигиб истаклар ва орзулар
ипини чузиш, ёмонликка буюриб, яхшиликдан воз кеч-
диршп, истак-хавас ва сурур (хурсандчилик), иморат ва
тижорат (уй-жой куриш ва савдо)га кунгил боглаб ёмон-
ни яхшилаш; бошкдлар сир-асрорларини фош этиш, че-
гарадан (ахлок ва одоб чегарасидан) чикиш, ботилдан
ёрдам сУраб хакни инкор этиш , дунёпарастларга ХУРмат
билдириб, охират ахлини хэкорат килиш, шулар жумла-
сидандир.
88
Буларнинг х;аммаси, ёмонликка буюрувчи нафс
(нафси аммора)нинг сифатларидан хисобланади. Одам
авлодининг барча томирлари бирликда унинг ёрдамчи-
лари учун малайлар вазифасини бажариб туради.
Факдт худо тавфики билан Уз айбларини кУришга
кодир булган ва унинг ёрдами билан Уз нафсининг мак-
ру хийлаларини билиб олиб уни енгишга муваффак; бул-
ган киши, такво ва пархезгорлик юганини унинг огзига
солиб, хУрлик ва ожизлик кишанлари ва шариат буй-
рукдари билан уни кдйд этиб, мужохдда (жиход) кдличи
билан уни улдиришга муваффак; булади. Ундан кейин
очлик, чанк;окдик, уйкусизликни унинг устидан кучай-
тириб, Тангрига итоатдан бошкд ишларда унта кдрши
туради.
(Солик хатго) тоат-ибодат килшцда хам ундан (Уз
нафсидан) кУркиб туриб унинг барча килмишларини
коралаб, дунёдан кУз юмгунча хдтго бир лахза хам уни
тарбиялаб, риёзат чектиришдан гофил булмаслиги зарур.
Аклни унинг кишани, шариатни унинг зиндони, тоат-
ибодатни унинг крровуллари, Улим ёдини унинг овкдт ва
ичимлигига айлантириб, унга нисбатан хаддан ортик;
эхгиётни риоя кдлгандан кейин, Ушал бечора банда, на-
фснинг яратувчисига ёлбориб, унинг макру-\ийласи,
ёмон одатларидан ва (мабодо) акд устидан унинг галаба
козонишидан пано\ тилаб, буюк Тангридан унинг шар-
ридан омон колдиришни сурайди.
Акт билан нафс иккита кдцимий душман кишига ух-
шайди. Улардан хар бири уз кУлида ялангоч килич ту-
тиб, иккинчисини Улдиришга шайланиб туради. Бир
лахза хам бир-биридан кУз узмайди. Кдй бирини гафлат
босса, уша захоти маглубиятга учрайди. Уз нафсига зо­
лим булган киши унинг шарридан кугулиб, хййла ва
макрларидан четда колади. Буюк Аллох шундай мар-
хамат килган: «Ва минхум золимун линафсихи» (улардан
баъзилари уз нафсларига зулм кдлувчидур) (Куръони
Карим, 35-сура, 32-оят).
Нафс га жабр килиш, уни фосид истаклари, фоний
лаззатлар, ботил умидлар, асоссиз орзулар, дунё гурури,
нафс тилаклари, шухрат ва эътибор, молу давлатга кУн-
гил боглашдан кдйтариш, истайдими истамайдими, уни
89
Шариат ва Сунна га буйсундириш, худонинг тоату-ибо-
дати йулига солиш, улимни эслатиб, у дунёни севишга
рагбатлантириш ва шунингдек унинг макр, хийла ва худ-
бинлигидан куркиш демакдур. Нсгаким, унинг алдам-
чилик ва бузгунчилиги, гунохдан кУра, тоат-ибодатда
купрок булади. Чунки тоат килиш жараёнида гунох, ки-
лишдан кура купрок, лаззат сезади. Масалан, тоат-ибо-
датни безаб кУрсатиш, уз ишига катта баз^о бериш, риё
ва мунофиклик, халк томонидан кУрсатилган ихлосни
ёкдириш, кулни уптириш, табарруклик ва зиёратманд-
лик, кагта шухрат козониш, одамлар олкишини исташ,
подшолар томонидан кУрсатилган рагбатлар ва одамлар
ке.тиб-кетишидан хурсандтигини билдириш, самоъ маж-
лисларида х,озир булиб харки одат (фавкулодда ходиса-
лар) кУреатишга уриииш, сунъий суратда (хУжа кУрсин
учун) рУза тутиб оз овкдтланинпши кУрсатиш, ёлгондан
йиглаш, лаблар билаи тамшаниб, кУз билан ишора ки-
лиш, кдлби хузурсиз Алло\га ёлбориш, ямалган либослар
кийиш, гушлар кУриб утмиш ва келажак хакида хукм
юршзиш, ожиз кишиларни куриш билан тоат-ибодатда
муболага килиш, аммо хилватда (ёлтиз колганда) данга-
салик килиш, мажлисларида жавонлар инггирокига ро-
зилик билдириш, аёлларга бокиш - шайтон шарридан
худога панох тилаймиз! - шулар жумласидандир.
Хакикдтда хам, булар (айтиб утилган хислатлар),
арок ичиш, гунох килишдан ёмонрокдир. Тангри бизни
нафсимиз шарридан ва уз (бажарган) ишларимизни кУр-
сатишдан (риёдан) асрасин. Пайгамбар - Саллоллоху
алайхи ва олихи ва саллам - (худодан унга ва оиласига
салошмр булсин!) буюрганлар: агар Тангри бирор банда
учун эзгулик ирода кдгтса, уни узининг камчиликларини
куришга кодир килади. Илохим, биз учун Уз камчилик-
ларимиз ва ёмон килмишларимизни кУриб олишга кучу-
гайрат бергайсан, кУз-юмиб очгунча ва ундан озрок муд-
дат ичида хам, бизни нафсимизга, нафсимиз истаклари-
га, ёмон килмишларимизга буйсундирмагайсан! Бизга уз
ганимларимиз устидан галаба козонишга ёрдам бергай­
сан, бизни иймон ва ишонч билан дунёдан утган киши-
лар каторида кабул килгайсан, бизни одамлар орасида

90
шар манда килмагайсан! Хакикдтан хам сен, Уз берган
ваъдаларингдан кдйтмагувчисан.

Фацирга угит бериш ва унга йул


курсатиш ^ацида

Охират йулига кириб, дунё балолари денгизларидан


сошом Утишни истаган факир, куйидагиларнинг барча-
сини жиддий суратда эгаллаб олиб, Уз нафси билан бир-
га уларни бажариши керак. Негаки улар бандалик асоси,
хизмат ва тоат маркази хисобланади:
Халол (лукма) емок, макол (имконимиз шн)ни тарк
этмок, эътикод бутунлиги, саъй-харакатда содшушк,
улимга тайёр булиш, кУлдан чикканини жабийра килиш,
кабрга кирмай туриб уз килмишларини кУздан кечяриш,
инсон ва инсон булмаганларга (гайри инсонларга) тил
тегизмаслик, бопщалар айбидан куз юмиб уз айбларини
кузатиш, ога-инмарга угит беришдан одцин Узига наси-
Хат килиш, буюк Аллох мухаббати учун хам ичдан, хам
юздан дунёга нафрат билдириш, ундаги нарсаларни ун-
дагиларга (дунёга берилган кишиларга) колдириш, Уз хо­
дили яшириб сузни (бехуда сУзлашни) тарк этиш, барча
нарсалар ичида бехуда нарсалардан воз кечиш, барча му-
сулмонлар учуй дуо килиш (эзгуликлар тилаш), юз бер­
ган мусибатларни яшириб Уз камчиликларини изхор
этиш, хар куни кайтадан барча (бадан) аъзоларини нафс
ихтиёрида кУйиб, уни (нафсни) уз раъиятини (хукми ос-
тида булган аъзоларни) сакдашга мажбур килиб, дУзах
азобидан кУркитиш, халойикка мехру-шафкат кузи би­
лан кэраб, дунё ахдша инкор ва хасад билан эмас, балки
ибрат кузи билан бокиш, (бонщаларга) панд бериб фа-
зихат (расволик)дан чекиниш, икдидорли булган пайт-
ларда, худо томонидан харом килинганлардан бонща
(узга ишлар буйича) дУст-душман тУгрисида уз газабини
ютиб жахлини тУхтатиш, бажарган амалига Узи бахо бер-
масдан, унинг учун амал ки.линадиганга уни топшириш,
охирги нафасларини тортадиган кишидек (ибодат буйи­
ча) Уз кашшоклигига надомат билдириш, ахлокни поки-
залаб, юриш-тиришни узгартириб одамлар билан муро-
91
саю мадора фотон, лаззатлар ва истаклар таркининг
аламига чидаб, тириклар ва Улюслар \акида ёмон суз-
лащдан тилни caxyiaui, сафар ва з$азар (истик;омат)да, со-
вукдик ва иссиглик, очлик ва ялангочлик пошарила,
нафс ва шайтоний хавасларга кдрши туриш, инсон маъ-
навиятининг хулосаси булмиш тил тУгрилиги ва содик-
лигини сакдаш, ёлгон айтишдан четланиб, тилни рост
гапириш ва турриликка Ургатиш, кдёмат куни дазрнатла-
рини такроран (эслаш билан) тутри йулни босиб Угищда
изчиллик кУрсатиш, эзгу сузлар из^ор этишда барча 1суч
ва дю датни ишга солиш, бУлмаганда эса жим Утириш,
буюк тангри насиб килган ризку-рУзига кдноат килиб,
унинг буйру^ларини бажариш, кам овкдтланишга Урга-
ниш, тилни худо зикрига махшул кдлиш, з(ар соату, з^ар
куни умрни сарздесоб этиш, ном чикаришдан воз кечиб,
сабабсиз *ар ишга аралашишдан тийилиш, шузузатпа-
растликдан сакданиш, одамлардан четланиш, халойиеда
аралашмаслик, тадбирни тарк этиб, тавдирга тан бериш,
юриш-туришда истихора намозини адо этиш, уйда бу-
лиш, жим Утириш, улимни эслаш, вакдни бекорга угказ-
маслик, них,оят зарур булмаган *олда (бировдан бирор
нарсани) талаб кдлмаслик, нафс истакларини тарк этиб,
шариат зогссмларига буйсуниш, барча халойикдинг дУза\-
дан чикиши, аммо узининг унда крлишини гумон кд-
лиш, дунё ва дунё азутнинг зужоятларига, подшолари-
нинг таржимаи долита, озодлари ва кулларининг одатла-
рига кдзикмаслик, намоз вакдларини бошланишидан ол-
дин (охиригача) риоя килиш, кийим ва бадан поклипши
з^ар доим сакдаш, машойюугар сУзини зсурмат билан, би-
лимсизлар сУзини ибрат билан тинглаш, нафсни зфцорат
кдлиб, акдни эъзозлаш, азухулло* (худонинг дУстлари)
булган гуруадан ташкдри мугасаввифлар (суфийлик даъ-
восини кдлувчилар) билан алокдни узиш, пайгамбар -
унга ва оиласига тангридан саломлар булсин! - хддис-
ларига (сузларига) берилиб, бой-давлат эгалари сузлари-
ни эшкгмаслик, факдрлар су\батига интилиш, рарбат ва
хурсандчилик билан тоат-ибодат кдлиш, куп айблар би­
лан бирга нафс истаги асосида содир булган гунозухар
учун йиглаш, ибодат матои рад бУлиши кУркувидан Уз
тоат-ибодаги учун кечирим тилаш, умид билан амал
92
килиш, ажалдан кУркиш, сенга тухфа берувчилардан
яшириниб, одобсизлик килганлар тугрисида сукут ки-
лиш, дунёни бир томонга кУйиб, охиратга таважжух ки-
лиш, хулк гУзаллигига эътибор бериб, тоатни унугиб
(килинган тоат-ибодатга бах;о бермаслик), сУкиш ва ши-
коятдан узок; туриш, хожа хузурида ёлбориш, бехуда
сузлардан воз кечиб халкдан четланиш, тунлар намози,
тонглар йишси, дунё рузаси, охират ифтори.
нафсингдан воз кеч, чунки у касофатлар ва гу-
нохдар маконидир. Узгалар оёш остида тупрок бул! Эй,
кусурларга йул кУювчи, амал кдни? Эй, истакчи, качон-
гача истайсан? Сафар вакги етиб келди, йулнинг туша
(йул овкдти) ва асбоблари кдни?
Ушбу фойдали сузлар сен учун, тилни (куп суздан)
сакдаб, кУзни юмиб-кискэртириб ёзилди.

Фацирликни боища нарсалардан афзал


куриш боби
Яратувчи, кайтадан тирилтирувчи ва ундан Узга
тангри бу.ттмаган Аллох номига онт ичиб айтаманки, агар
борди-ю мукдддас ва буюк эгам томонвдан бирон-бир
оят (нишона-аломат) оркали менга билдиршшб «Сен
махшар кунигача яшаб хеч кандай низо-эътирозсиз, бар-
ча дунё мулкини эгаллаб олиб, сунгра бой кшпилар би-
лан жаннатга кириш ва ё шу соати улиб, оловга тушиб,
аммо махшар куни худонинг иззат ва азамати туфайли
кайтадан факирлар билан бир кдторда тирилишдан би-
рини танлаб олгин!» дейилса, Ушанда мен дунё неъмат-
лари ва жаннатга киришга хеч кдндай рагбат кУргазмас-
дан шу лахза факирлар билан оловга тушишни танлаб
олардим.
Факирлик ва дузах, исноддан яхширокдир, чунки
мен яшаш лаззати, вакгнинг ёкимлилиги, кайфиятнинг
яхшилиги, кунгилнинг фориглиги, баданнинг рохати,
нафснинг сотомлиги, тунлари кечирувчи Аллох билан
бУлган муножотлардаги халоватни, шунингдек крлган-
кугган нон парчаларини еганда Уз нафсимда иззатни ва
ямалган хиркаларни кийганда тангри хузурида камтар-
93
ликни ва кар доим кает сафолигини, мен факат факир-
ликда топганман.
Факир биродарлар, улим сизнинг улимингиз, тирик-
лик сизнинг тириклигингиз, дунё сизнинг дунёйингиз,
охират сизнинг охиратингиз, яшаш сизнинг яшашингиз-
дир. Модомики, тириксиз факирликни кучиб олиб ОфТ-
то) ётганда кам тиззангиз билан унга тегишиб туринг.
Агар факат Алгокнинг узигагина сигинадиган булсангиз,
унга шукр Килинг, сизларга берилган ушбу буюк неъмат
ва йирик мавкибат (эксон, яъни факрилик)ка чидаб сабр
Килинг. (Жаноза намозидаги) тУртта такбийрни («Аллоку
акбар»ни) ундан бошкага айтинг (худодан бошкаларнинг
жанозаси намозини укинг, яъни йУк деб кисобланг).
Унинг багщаси ва пайгамбари Мукаммад Мустафо-ху-
додан унга ва оиласига саломлар булсин! - шариатида
булинг, чунки кун ёруглиги ва тун коронгулиги орасида
тур.гш-туман ажойиб ишлар, ёмонликлар ва мусибатлар
юз бергусидир. Кднча фосикдар тавба килиб, канча
обидлар рад жавобига учрагусщщр. Кднча якин кишилар
узокташиб, канча бахтлилар бахтсизланиб, канча гойиб-
лар (калби худо кузурида булмаганлар) козир (кузурда)
булгусидирлар.
Шундай экан, тангридан кУРКиб, унга буйсунинглар.
Эй, онг акли, ибрат кУзи билан бокинг, эй, фикр эгала-
ри, кеч качон гурурга йУл кУймангиз, билиб олингизким,
сизда бор нарсалар сизники эмас. Шундай экан, истак-
ларга чек кУйиб уз ажалларингизни кутиб туринг, эрта
учун (киёмат куни учун) бажарган ишларингизни назар-
дан кечиринг, негаки кутиб турувчилар учун эрта куп
якиндур.

Дунё ва унинг молртяти кацида


Дунё - уйлаш Урни, ибрат манзили, ишрат саройи,
куприте биносидир. У мУминларнинг экинзори, кидирув-
чиларнинг бозори, интилувчиларнинг сзвдо дУкони, из-
ланувчиларнинг улови, сулук йулига кирганларнинг куп-
риги, алданганларнинг маъшукаси, содикдарнинг Угар
жойи, орифларнинг ахлатхонаси ва шайтонларнинг Ул-
касидир. Хар лакза узи учун бир дуст танлайди. Хар соат
94
бировни Улдиради. Уммонининг киргога ва унда чуккан-
ларнинг сони йух- Уни севганлар йУдцан озганлар, унга
ишонганлар улим бусагасига бош хУйганлардир. Ундан
воз кечган фарогатда яшайди, унга интилган факдт у би-
лан шугулланади. Унинг билан савдо кдлган алданади,
унга кУнгил берган ЙУдцан озади. Унинг изланувчиси
мажнун ва истакчиси махзундир. Унинг хурсандчилиги
хайгу-гам, туй-тУзгуни мотам, захардоираси сам (захар)
ва хиргоги ям (дарё)дир. Унинг соглиги касаллик, сух-
бати ранжу-бало ва одати жавру-жафодир. Барча муси-
батлар ва пасткашликлар учун яралган булиб, барча ха-
лойихнинг душмани урнида туради. Унинг кУрсатган
шароби сароб, курган биноси харобдир.

Еуюк Алло^нинг йули хакдда

Билгилки Аллохнинг йУли куёшдан порлохрох, ой-


дан ёру^рок ва кундан очикрох турур- Унинг ёркдн ало-
матлари ва аник; нишоналари бор. Уни тарк этган ада-
шади, уни танлаган тУгри йулдан боради. Аммо у (ушбу
йул) жуда куп тусхинликлар, хавфу хатарлар, юксак тог-
лар ва галаёнли денгизларга тУла. Хар бир тош остида
бир аждар яширинган, ХЭР кдмишзорда бир арслон ёт-
ган. Узохдан туриб боххан кишига у шундай кУринади.
Аммо яхиндан, чанхох киши сув деб тасаввур кдаган
хурмазорнинг саробига Ухшайди. Факдт худодан курхиб
садохат билан дунёни тарк этган, тавба кдлиб тангрига
мойил булган, илохий файзга эришган юраклар, (Уз хил-
мишлари орхали) розиликка сазовор булган вужудлар-
гина бу йулни босиб Утиш имкониятига эгадир.
Эй, худо йулида юрувчи солик! Билиб олгилки барча
истаклардан кунгшши совутган, дунёдан юз Угирган,
Улимни ёхгириб дунё ва Уз нафсига душман булган, охи-
рат ва унинг ахдини севиб Узида бор бойликни бонща-
ларга багишлаб, Узида булмаган нарсаларга куз тикма-
ган, эркин юрак ва Улик нафс, бутун ахл ва заиф истак
эгаси булиб, оз овхатланиб, кУпрох зикрга берилган
Раббоний олим ё садохатли рухоний муриддан бонща
кишига хилватда Утириш тУгри келмайди.

95
Ундан кейин (солик) барча султонлар эгасига юз
келтириб «Ло илоха иллаллох» (Алловдан боища х,еч
тангри йУхдир) сузларини такрорлаб туради. Барчадан
безорлик билдириб, узининг барча даъволаррщан воз ке-
чиб, худога тавба кдпади. СУнгра куйидагиларни тил би-
лан такрорлаб, хэлби билан тасдикдаб туради: «Ло илоха
иллалох- Вахдаху ло шарика лаху ва ло маъбУда сивоху ,
Ло илоха иллоху, Алхай, Албохий ва Мосивоху Маййи-
тун» (Оллохдан бопща тангри йУхдир, у шериксиз яго-
надур, ундан узга маъбуд йУвдур. Ушал тирик ва мангу
зотдан бошха хеч кандай илох мавжуд эмас. Ундан Уз-
галарнинг (барчаси) Уликдурлар).
Мен Уз холимни изохдаш махсадида Узим хахимда
куйидаги байтларни ездим:
- Эй огайнилар, мен барчангизга Угит бериб айт-
мохчиманки, хахихатни яширувчи мен кийган кийим-
ларга эътибор берманг.
- Мени зохид (гахволи) деб сУз юритманг, сузларим-
га хулох солманг, гунохдаримдан куз юмманг.
- ЧУнтагим ва косам гунохдарим билан тенгдур.
Чунтагим ва косамга яхинлашманг.
- Мени рохиб (насроний рухонийси) деб эшитма-
гансизларми? (бу тугри суз) мен кийган хирхд остида ах-
лим менинг яширин кашишим - попугимдир.
- Мен эккан жахолат дарахтининг гуллари, гунох-
лардан бонща нарса эмас. Менинг экканим ва ундирган
гулларимни хабул хилманглар.
- Менинг юрагим хам муаллимим, хам маъбадим
(ибодатхонам)дур. Аллох кечиради деб куп гунох Хйла-
ман.
- Менинг нафсим иблис (шайтон)дур, уни кУп си-
наганман. Менинг иблисим шарридан панох тиланглар.
Илохий, ушбу мухаддас сузларни ёзишда мента тав-
фих берганингдек, ундаги покиза Угитларга амал хилиш
учун менга ва барча мУмин-мусулмонларга тавфих иноят
хилгайсан. О мин.

96
Лугатлар ва атамалар

ТЛНГРИНИНГ ЧЕГАРАЛАРИ (ХУДУДИ)ГА РИОЯ


КДЛИШ - Узини унга топшириб, белгиланган йулдан
чи^масдян унинг хукмлари ва донунларига амал кдпиш.
СУР - катга дойвон шохи ёки металдцан ясалган
пуфлаб чалинадиган кучли овозли асбоб.
ИСРОФИЙЛ - тУртгл мукдрраб (худога энг якдн)
фаришталардан бири булиб, к^ёмат кун бошланганда
Сур га пуфлаш вазифасини бажаради.
ИСРОФИЙЛ СУРИ - Исрофийл томонидан кдаёмат
куни бошланишида чалинадиган кучли овозли асбоб.
Унга пуфлаш билан, барча уликлар кдйтадан тирила
бошлайди.
ИНСУ ЖИН - одамлар ва парилар, инсонлар ва
ажиналар.
АМРУ-НАХЙ - бировни бир ишга буюриш ва ёки
ундан кдйтариш.
ИСТИХОРА - эзгуликни талаб кдлиш, бирор ишни
бошлашдан илгари, махсус одобга риоя килиб дуо Укрб
ухламок^ истихора намозини Укимок;.
АХЛУЛЛОХ - худошшг дУстлари, авлиёлар.
БУБЗ - душманлик, гина, адоват.
БИДЬАТ - ислом пайтамбари замонидан кейин ян-
гидан топилган одатлар, ишлар. Ислом шариати ну^гаи
назаридан бидъатлар икки хил (досана ва саййиа - яхши
ва ёмон бидъатлар)га булинади.
БИДЪАТЧИ - динга кдрши ёмон одатлар билан шу-
гулланувчи.
БУРХОН - кучли далил, мантикий киёс.
АХЛ И ХОЛ - важду дол, главку дояжон ва жазбага
берилган кишилар, сУфийлар.
ДУНЁ АХЛ И - дунё ишлари билан шукулланиб,
охиратни унутганлар.
АЖДАР, АЖДАХО ВА АЖДАРХО - катга илон, эч-
киэмарга Ухшаган турт донотли, огзидан олов сочувчи
афсонавий дойвон.
ЖАББОР - кувват, кудрат, азамат ва жабарут эгаси,
энг кучли ва кудратли зот.

7-4217 97
ТАВФИК, - илохяй ёрдам ва хвдоят (худо тавфщ
бермаса, киши ёмок йулдан яхши йулга ута олмайди).
РОХИБ - дунёни тарк этиб калисо(черков)да Утар-
ган киши яъни христиан обид.
ХУЛУЛ - бошкд бир нарсани ичига кириш, Уташ.
Хулулия фиркасининг акддасига биноан рухнинг бир
бадандан бошкд бир баданга утиши.
ХАСАД - бировга насиб этилган неъмат ва фазилат-
ларни кураолмасдан уларни заволини орзу кдтмок;.
ШАФОАТ - бировни кечириш учун бировга воеита
булиш, киемат куни Хазрат Мухаммад (алайхис-саллом)
барча мусулмон умматини кечириш учун, худога восита-
чилик хилиши.
ТАРОЗИ (МЕЗОН) - махшар куни инсонларнинг ях-
пш-ёмонлигини Улчаш воситаси булган маънавий таро-
зи.
ШАРИАТ - тугри йул, ислом динининг барча хуку-
кий, конуний томонлари билан ахлокдй нормаларининг
мажмуаси. Ислом шариата айницса унинг асосий крсми
булмиш хукукдй тазими, тУртта асосий манба (Куръон,
сунна, ижмо ва гдисс)га таянади. Шариат бошкд линий
цонунларга хдм нисбат берилади. Масалан: Мусо шариа­
та, аммо «шарь» сузи Шамсуддин Сомий фикрича фахат
ислом шариатига хосдир.
КАВСАР - жаннатдаги зилол сувли ховуз, Хавзи
кавсар.
ХАРК, - йиртмох-
ХАРКНИ ОДАТ - одатта хилоф иш. Авлиёлар каро-
мати.
ХИРКА - дарвишлар киядиган либос. Турли парча-
лардан тикилган кийим, курокди либос.
БОТИЛ - хакущатга кдрши, нотУгри.
РАКЬАТ - намоз ухишда бир хиём (Ултириш), бир
рукуь (хам булиш) ва бир саждадан иборат бУлган ХЭ-
ракат.
РАЪИЯТ - чупон оркдли бокдтадиган бир сурук
хайвон - бир хукмдорнинг хукмига буйсуниб, Уша хукм-
дорнинг идораси остида яшайдиган халх-фукдролар.
ЗИНДИЙК, - тангри ва охиратга ишонмаган мункир,
динсиз киши.
98
ЗАВОЛ - фано ва йух бУлмок,.
ХАЗАР - шахарда туриш холати, сафарга кдрши.
СОЛИК - бир йУлга кирган киши, тасаввуфда: су-
фийлик тарихасига кириб хидоят йулидан борган киши,
мурид.
СУННАТ-СУЙНА - ислом пайтамбарининг сузлари,
феъятари ва улар томонидан тасдикданиб инкор этил-
магвн ишлар.
СИРОТ - йул, турри йУл, хидоят йУли. ДУзах устида
ХУрилган тор ва ундан утиш хийин бУлган куприк. Ун-
дан Утиш жаннатта олиб боради.
ЖАН HAT - бор-бустон, Куръон оркдли у дунёда му-
сулмонларга ваъда берилган хилма-хил неъматлардан
тУла булган бору бустон, бихишт.
ОЛОВ - дУзах, жаханнам.
АРШ - соябон, кукда ХЗХ таоло хУДРати ва азамати-
нинг тажаллийгохи булмиш буюк тахтдан рамзий ифода.
Эски хайъат илмига биноан барча осмонларни Ураб
олиб, самовий сайёра ва юлдузлардан буш тасаввур
этилга н тУххизинчи ва энг буюк осмон, фалахул-афлок,
фалаки аъзам ва фалаки атлас хам деб аталган.
КУРС ИЙ - ултириладиган юксак жой, тахт. Арш
ёнидаги осмоннинг бир табахаси.
МУНОФИК - икки юзлик киши, ёшурунда Уз ахи-
дасини сахдаб юзаки мусулмон булган киши.
МАВХИБАТ - атийя ва эхсон.
ИЛОХИЙ МАВХИБАТ - Аллох томонидан ато хи-
линган фазилат, имтиёз.
КАРО МАТ - авлиёлардан содир булган гайри таби-
ий, фавхулодда ход.
ФУЗУЛИЙ - хахсиз, Уз вазифасидан танщари унта
борлих булмаган ишларга аралашадиган киши.
ВАСВАСА - шубха, кУнгил рохдтсизлиги, хотирда
кечадиган асоссиз Уйлар, фикрлар.
ХУЗУР - тасаввуфда икки хил хузур булади: нафас
(дам) хузури ва кУнгил хузури. Биринчисида солик хар
нафас олганида хах ёди билан булиб, уни эслашдан гаф-
латда колмайди. Иккинчиси, яъни кУнгил хузури нафас
Хузурини такрорлаб давом эттириши натижасида хосил
булади.
99
БАЙБАТ - Аллох ёди билан булиб Уз нафсини уну-
тшп, нафс лаззатларидан гоиб булиш.
МУТАСАВВИФ - узини суфий билдирувчи, суфий-
лик иддаосини кдлувчи, тасаввуф таълимотини билувчи.
МУХКАМ - маъни ва тушунчаси аник; булган,
Куръон оятлари.
МУТАШ ОБ ИХ - мухкамга кдрнш, маъниси одам-
ларга аник булмаган, Куръон оятлари.
НАФС - рух, хаёт, инсонда табиий эхгиёжлар (емок,
ичмок ва шакват)га булган табиий майл. Кдцимий фал-
сафа таълимотига биноан нафс Узига таянган мустакда
ва бархаёт шай булиб, Уз фаолияти учун жисм ва баданга
мухтождир. Мазкур таълимотга кура нафс кУп хилларга
булинади. Улар жумласидан Куръонда зикр этилган уч
навъи куйидагилардан иборат:
- нафси аммора (буюрувчи) - энг тубан нафс. Хар
доим хавас ва истакларга берилган булиб, хамиша ин-
сонни ёмонликларга чорлайди;
- нафси лаввома (маломат килувчи) - юракка тунпан
гайб нури оркали окибати ёмонлигини англаб олиб, ба-
жарилган ишлар учун нафси амморани маломат килиб
турувчи ва камолот томонга интилувчи нафс;
- нафси мутмаинна - олий фазилатлар касб этиш
билан барча разилликлардан Узини сакдаган, нафсоний
истакларга кдрнш туриб, камолга етгандан кейин ором
топтан нафс. Ушбу нафс хакДДа Куръони Каримда бун-
дай дейилган: «Эй хотиржам сокин нафс, сен рози бул-
ган, (сендан) рози булинган холда эгангга (Аллохга)
КЭЙт» (8-9-сура, 27-28-оят).
ФАКР (ФАКИРЛИК) - йУксиллик, дарвишдик, бой-
лик эгаси булганда хам уни Узининг мулки деб хисоб-
ламаслик. Баъзиларнинг фикрича, тасаввуфда факрнинг
энг охирги мартабаси томчи дарёга туппандек, Аллохга
фано булищдир.
ФАХИР - Аллохдан бонща хеч кимга мухгожлик сез-
масдан, Уз тилакларини факдт ундан талаб киладиган
кинш.
НАФЛ - вожиб булмаган савобли ибодат, намоз.

100
ИСМАТ - крйтариш, ман килиш. Ахлок; илмида, гу-
нох ва хато ишларга кодир болтан чогда, узини улардан
сад о в колиш малакаси.
ФАРИШТА - худо зикри ва унинг буйрукдарини ба-
жариш билан шугулланиб турган, кУз билан кУрилмай-
диган латиф, рухоний ва осмоний мавжудотнинг \ар би-
ри. Араб галида фаришта - малак ва куплиги малоик,
малоика деб аталади.
ВАЪИД - ёмон нарса учун сУз бериш, тахлид килиш.
ВАЪДА - бирор ишни бажариш учун бировга суз бе-
риш, авд, кдвлу - кдрор.
АСХОБ (САХОБАЛАР) - Хазрата Мухаммад (Алай-
\ис-салом)нинг сухбатдошлари, у билан биргаликда
яшаб утган зотлар.
ХАМД - бировни макдаш, сано ва сифат килиш, ху-
дога сано ва сифат айтиш.
НАЪТ - яхши сифатларга нисбат бериш, макдаш.
КУпрок пайгамбарга хос сано ва сифатлар, унга багаш-
лангаи шеъру кдсидалар.
ХАЛИФА - вакил, Уринбосар. Ислом пайгамбари-
нинг Уринбосарлари, мусулмонларнинг давлат рахбари.
Тасаввуфда буюк муршиднинг Уринбосари, муридлар-
нинг каттаси.
ХОНАК.ОХ - бир шайхнинг рахбарлигида булган
дарвишларнинг яшаш, зикр ва ибодат килиш жойи.
ХАБАР - хадис, ислом пайгамбарининг сузлари.
МАСАЛ - бир умумий кридани ифода этмок учун,
намуна сифатада айтиладиган суз, одоб-ахлок ва Угат-
ларга дойр кичик хикоятлар.
ФОСИК, - шариатда такдкданган ишлар билан шу­
гулланиб, фиску фасодга ботган киши.
ФАЗ ИЛ АТ - юксаклик, илму маърифатнинг кУп-
лиги, эзгу сифатлар, куплиги фазоил.
ФАСОХАТ - сУзнинг равонлиги, тал тутилмасдан
гапириш, равон сузлаш икгидори.
КДЙТАДАН ТИРИЛТИРИШ - Ислом ттшшнинг
асосий акидавий гояларидан бири «баъси баъдалмавт»
яъни улгандан кейин кэйтадан тарилтаришга ишониш-
дир. Киёмат куни худо барча Улганларни хйсоб-китоб
килиш учун кайтадан тирилтаради.
101
ТАРЁК, - таскин берувчи ва этни улдирувчи модца-
лардан ясалиб турли дардлар ва огуларга дарши ишлати-
ладиган дори. Тарёднинг таркибида кУкнор ва унинг ои-
ласига мансуб булган гиёдлар шираси ишлатиларди.
ЗИКР - фадат хак; ёди билан булиб ундан бошда-
ларни унутиш.
Х.ОЛ - инсон далбида годи гойибдан юз бериб тура-
диган давомсиз кайфият.
МАК.ОМ - банданинг худо дузурида тУхтаб туриши.
СУЛУК - нафсни тозалаш йулидан дадда эришиш
учун муршид радбарлигида муайян шартларга риоя ди-
лиш билан хилватда Ултириш ва риёзат чекиш.
РИЁЗАТ - огир синовлардан Утиб, кунгилни нафс
истакларидан поклаб, уни дадидатни англаб олиш учун
муносиб дилмод. Риёзат чекиш учун дайвоний шадватни
кучайтирувчи овдатларни емаслик, Узини дийинчиликка
Ургатиб, жун кийимлар кийиш, дар доим дад ёди билан
булиш, оддий одамлардан кУпрод рУза тутиш ва шу ка-
биларни бажариш.
ШДЙХ - соликлар, муридларни тарбияловчи, хона-
до адтанинг бошлига. У пир, дутб ва мурод дам деб ата-
лади. Йирик тасаввуф пешволари шайх деб аталардилар.
Унинг тутган мадоми юксак булиб, ofhp шароитларни
бощдан кечириб, синовлардан Утгандан кейин таридат
машоихлари томонидан рухсат олиб, салодиятли мур-
шиддан хирда кийгандан кейин, ушбу мартабага эри-
тшптги мумкин эди. Шайхнинг барча шариат, таридат ва
дадидат билимларидан хабардор булиб кенг кУламда
тажриба эгаси булиши шарт эди.
САМОЪ - сУфийларга хос булган радссимон дара-
катлар. Самоъ мажлисида сУфийлар ашулахонларга дУ-
шилиб аста-секин оёд додиб айланишга бошлайдилар.
Уларнинг фикрича самоъ эшитувчида иштиёд топили-
шига сабаб булиб, уни рудоний дунёга йуллайди. Суфий
далбини топилган галу-гашдан тозалайди.
ЗУХД ва ТАКВО - Ачлоддан кУрдиб ман этилган
ишлардан Узини садлаш.
ТАВБА - содир булган хатолар, гунодлардан пушай-
мон булиб, тангрига юз тугмод.

102
С а БР - бошга тушгаи огар ахволдан нолимай, чи-
дам кУрсатиш.
хМУРОКДБА - тангри бирлиги дунёсига бершшб,
кдлб к^зи билан ило\ий оламга бок^юк;.
РИЗО - Аллох иродасига кдршилик кУрсатмасдан,
кэзо ва кддарга (такдирга) тан бермок;
НАСХ ёзуви - ибни Мукла томонидан уйгунлашти-
рилиб, гузаллаштирилган Араб ёзувининг бир тури. Хо-
зирча Куръони Карим, китоблар ва матбуот шу хатда
нашр цилинади.
НАСТАЪЛИК, ёзуви - ушбу ёзув насх хатининг
харфларини кичик ва калла кдлиб ёзишдан келиб чикди.
Мазкур ёзув темурийлар, айник,са Навоий ва Хусайн
Бойкдро даврида уларнинг ташвикрти ва химояси нати-
жасила гузаллик олий даражаларига кутарилди. Унинг
машхур устодларидан Мир Алий Хиравий эди.

Адабиётлар
Суз боши ва изохдарни ёзишда, шунингдек рисола
таржимасида куйидаги манбалардан фойдаланилган:
«Ислом энциклопедияси», турк тилида, Истанбул,
1950 й.
Шамсуддин Сомий. «Крмусул-аълом», Истанбул,
1306 хижрий йил:
Шамсуддин Сомий. «Крмуси тур кий», Истанбул,
1317 хижрий йил.
Хожи халифа (Котиб Чалабий), «кашфузунун», араб
тилида, Истанбул, 1893-94 й.
Нажмуддин Кубро, «Рисолатуггурук;» Абдултафур
Лорин томонидан «Рисолаи одобуз-зокирийн» номи би­
лан форс тилига гаржима килинган ва шархланган асар.
Абу Райхон Беруний номидаги шаркднунослик института
кУлёзмалар кутубхонаси. № Р. 503.
Мухаммад Муин, «Фарханги форсий»,Техрон, 1963 й.
Забеху.лло Сафо, «Эронда адабиёт тарихи», 3-жилд,
1-кдсм, Техрон, 1369 Х-й
«Алмунжид филлурати ва-улум», Бейрут 1986 й.
«Фарханги жадиди арабий-форсий», («мунжидут-
туллоб» форсча гаржимаси), Техрон 1360 х-й.
103
Узбек тилининг изозуш лугати, 1-2 жилд, Тошкент,
1981 й.
Деххудо А.А. «Лутатнома», 112-жузъ, Техрон, 1965 й.
Мухаммад Авфий, «Лубобул-албоб», 1-жилд, Ледан.
Абдурахмон Жомий, «Нафахотул-унс*, Техрон,
1336 х-й.
Ибнул-Арабий, «Алфутухотул-маккия», Миср,1990 й.
Жавод - Нурбахш, «Суфийлар бихишти», Лондон,
1362 й.
Доктор Фуод Купрулузода «Турк адабиётида илк му-
тасаввифлар», Анкара, 1991 й.
Доктор Косим FaHH. «Бахе дар осор ва афкор ва ах-
воли Х,офиз», 2-жилд, биринчи кием, Техрон, 1340 х й.

104
ХОЖАИ АХ,РОР - НАК1Н БАНДИЯ
ТАРИКДТИНИНГ ЙИРИК
ВАКИЛИ

Мустакдплик эълон кдгшнганидан кейин, Узбекис-


тон Республикаси Узининг бутун моддий ва маънавий
бойликларининг хакикий эгаси сифатида иш бошлаб,
атайлаб унутдирилган барча хэдриятларни тюслаш йУли-
да дадил кддам ташлаб, фахрланишга сазовор ишлар
Килиб келмокда. Ун йилдирки Узбекистан Республикаси
буюк Навоий, Беруний, Ибн Сино, Мирзо Улугбеклар
хаторида Имом Бухорий, Имом Термизий, Бурхонуддин
Маришоний, Бахоуддин Накдцбанд, Бобо Рахим Маш-
раб, Садрушшариалар, Сохибхирон Темур ва бонща Ун-
лаб маънавият, рухоният ва сиёсат осмонининг порлох
юлдузлари булмиш буюк шахсиятлари билан жа^онга юз
тутмокда ва жахон ахли ушбу зотлар орхали Узбекис-
тонни хайтадан танимохла.
Тадхихотчилар угган даврларда буюк шахсиятлар-
нинг ярим хиёфасини курсатиш билан четланиб, улар-
нинг маънавият ва рухоният дунёсига каштан улкан
улушларини тилга олишга хам ходир эмас эдилар. Ми-
сол тарихасида Абу Наср Форобий хахида куп асарлар
ёзилган, лекин уларни Ухиган киши ушбу буюк файла-
суфнинг хахихий дунёхарашининг тубига ета олмайди,
негаким мазкур асарларда метафизика (Табиат орти)
хяхидаги унинг фалсафий дарашлари, шунингдек инсон
рухи билан булган муносабати, ёритиб берилмаган, ёки
нотУтри талхин этилган.
Хожа Ахмад Яссавий хахида бир хатор салбий на-
зарлар ва камситишлардан бошха хеч кандай бир ижо-
бий фикр курилмайди, хеч булмаганда унинг т у р и й тил
(Узбек тили) ва адабиёти ривожи йулвда хилган хизмати
ва холдирган асардарига хам ишора хилинмайди.
Шунингдек улуг сУфий Бахоуддин Нахшбанд, ориф
шоир Бобо Рахим Машраб, улкан шоир ва мутафаккир
Алишер Навоийнинг дин, тарихат ва маънавиятга дойр
таълимотлари четлаб х^йилган эди.
Йирик суфий, атокди рухоний, XV асрда нахшбан-
дия тарихатининг буюк намояндаси Хожа Убайдулло
105
Ахрорга муносабат бундан хам ёмонрох болтан. Уншп1
рухоний киёфаси, турли нораво бУхтонлар нихоби ости-
да кУрсатилган.
Энди Узбекистонда мустахкллик куёши порлай бош-
лагандан кейин, улка тарихида муаммо булиб Урин олган
айрим масалаларни ечиш учун муносиб шарт шароит
юзага ке.либ, миллий-маънавий шахсиятларнинг хакихий
саймоларини курсатиб бериш мумкин булган.
Хожа Ахрор Туркистон ва Хуросонда тутган сиёсий
ва ижгимоий юксак махомидан ташхари, узидан холдир-
ган ирфоний фикрлар ва химматбахо асарлари билан
хам диххат ва эътибор марказида туради.
Хожа Ахрор (эркин кишиларнинг сардори) ва Носи-
руддин (Диннинг ёрдамчиси) лахаблари билан шухрат
хозонган Хожа Убайдулло нахшбандия тарихатининг
буюк муршидларидан хисобланади. У мавлоно Саъдуд-
дин Кршгарий вафотидан кейин, иршод махомида Ул-
тириб, нахшбандия тарихатини ривожлантирди ва унинг
гаълимотини юксак даражаларга кутарди.
«Рашахату айнил-хаёт» (Хаёт булогининг томчилари)
китобининг муаллифи Фахрудцин Али ибн Хусайн Воиз
Кошифий берган маълумотларга кУра Хожа Ахрор ёш-
ликда йУхсиллик билан хаёт кечирган. 12 ёшлигида уни
то гаси Хожа Иброхим унинг Уз ватани бУлмиш Тошкен-
тдан иям урганиш учун Самархандга олиб боради. Ушбу
шахарда у турли фанлардан таълим олиш ила маинул
булади.
XV асрда Хуросон маркази Хирот шахри темурий-
лар давлатининг пойтахти булиб, Шарх Ренесанси (уй-
гониш даври)нинг марказита айланган эди. Уша Замон-
нинг турли фан ва санъат вакиллари, тасаввуф тарихат-
ларининг йирик намояндаларини ушбу шахарда учратиш
мумкин эди.
Хожа Ахрор 24 ёшлигида Хиротга бориб, у ерда ис-
тихомат хилувчи турли тасаввуфий тарикдтлар вакилла­
ри билан учрашиб турарди. Улардан бири машхур ориф
ва шоир табризлик Саййид Крсим Анвор (вафоти 1433
й.) эди. Хожаи Ахрорнинг узи бу борада хуйидагидек
маълумот беради:

106
Хиротда болтан чогларимда Хазрати Саййид Косим
Табризий хузурларша бориб гурардик. Ул зот ошининг
ярми ейилган Уз косаларини менга узатиб бундай бую-
рардилар: «Эй шайхзодаи Туркистоний, хдмчунонки ин
нохушон кибоби мо шуда-анд, зуд бошад ки дунён ту
кибоби ту шавад». Саййид бу сУзларни айтган чотларда,
дунёдан менинг кеч насибам йУк эди.
Маълумки Саййид, мазкур сУзлар билан Хожанинг
тез орада катта мулк ва бойлик эгаси булишини башорат
каштан эди. Хожа Акрор беш йилдан кУпрок; муддат ис-
тикомат килгандан кейин, Хирот шакридан Уз ватанига
кайтиб келиб, экинчилик билан шутулланади. Куп Утмай
унинг мулку давлати кУпайиб Туркистонда энг буюк
мулк эгаларидан бирига айланади. Мазкур манбада бе-
рилган маълумотларга кура Хожанинг сарриштадорлари-
дан бири берган маълумотга биноан унинг мазраалари
(экинзорлари) 1300 тадан ошган экан. Абдуракмон Жо-
мийнинг бу какда кУЙидагидек ифодаси бор:

Хазораш мазраа дар зери кишт аст,


Ки золи рафтани роки бикингг аст.

Таржимаси: Унинг мингта мазрааси экилиб туради,


уларнинг косили жаннатга бориш йУлининг тушасидир.
Шунингдек Алишер Навоий Хайратул-Аброрда ушбу
мавзуга КУЙидагидек шпора килади:

Мулки жакон мазрааи деккони ул,


Балки жакон мулки нигакбони ул.

Темурийлар сулоласи, умуман Хожа Акрорга курмат


кузи битан кдраб кслганлар. Айпикра, Мирзо Абусаид
КУрагоний ва унинг авлодлари томонидан унта курса-
талган курмат, бошка бирон шайхга муяссар булган
эмас. Ривоятларга кура Хожа унинг шокник макомига
кУтарилишини башорат килтан экан. Хожа Акрор шок
шггимосига биноан Марв шакрига сафар килган чогда,
шок куп масофалар юриб уни кутиб олган экан. Жомий
«Силсилатуз закаб» номли асарида ушбу кодисага КУЙи­
дагидек бако беради:
107
Тофт аз шггимоси шохи жахон,
Аз Самарканд суйи Марв инон.
Шох бо кибриё-у жоху жалол
Рафт фарсанщо ба испщбол.
Кдрнхо даври осмон гардад
То чу у ахтарий аён гардад.

Таржимаси: Шох илтимосига биноан, (Хожа Ахрор)


Самархаыддан Марвга кдраб сафар кдлди. Шох Уз аза-
мат-хашамати билан куп чахиримларни босиб утиб, уни
кугиб олди. Куп асрлар осмон айланишидан кейин, унта
Ухшаган яна бирон юлдуз порлаши мумкин.
Хожа Ахрорнинг муносабати Абдурахмон Жомий,
Алишер Навоий билан жуда дУстона булган. Жомий Тух-
тафул-ахрор китобини унинг номига баппнлаб ёзади ва
нахшбандия тарихатига ихлос, иродат изхор этиш би­
лан, уни жахонда «фахр» эркинлигини англаб олган ки­
ши деб махгайди:

Зад ба жахон сиккаи шоханшахий,


Кавкабаи фахри Убайдуллахий.
Онки зи хуррияти фахр огах аст,
Хожаи Ахрор Убайдуллах аст.

Алишер Навоий Хайратул-аброрда уни Муршиди


офох (оламнинг муршиди) деб, хуйидагидек махгайди:

Улки бу офох ичида тох эрур,


Тох не ким муршиди офох эрур.
Юз куйибон хуллитига шохлар,
Базмида бехуд бУлиб огохдар.
Хидматидин ХЭР киши огох Улуб
Гарчи гадо, маъни ила шох Улуб.

Токи жахон хасрининг имкони бор,


Устидан онинг фалак айвони бор,
КУймосун айвони жахонни тихий
Дабдабаи кУси Убайдуллахий.
Химматидин бизни хам этсун худой,
Фахр йУлида Faни, иймонга бой.
108
Захириддин Му\аммад Бобур нихоят ихлос ва иро-
дат билан унинг «Волидия» рисоласини Узбек тилига
манзум таржима кддди. Бобур асарнинг бошлангич
хисмида унинг хахида хУйидагидек ёзади:

Хазрати хожа Убайдуллахдин,


Эшит ул сирри худо огахдин.
Хожалар хожаси ул Хожа Убайд,
Ходиму-чокари Шиблий-ю Ж унайд1
Холату мартабаси зохирдур,
Васфу таърифида тил хосирдур.

Хазраги Хожаи Ахрор Узидан ходдирган сермазмун


асарлар, жумладан КАЛИМОТИ К.УДСИЯ, МАЛФУ-
ЗОТ, ФИКДРОТИ АХРОРИЯда нахшбандия тарихатига
дойр таълимотни кенг хУламда ёритиб беради. Хожа
Ахрор нахшбандия тарихатининг бонща намояндалари-
дан ажралиб туради. У ВАХДАТУЛ-ВУЖУД ва ВАХДА-
ТУШ-ШУХУД Уртасида турган нахшбандия таълимоти-
ни, купрох Вахдатул-вужуд (пантеизм) томонига йунал-
тирди. У РИСОЛАИ ВОЛИДИЯ ва ФИКДРОТИ АХ.РО-
РИЯ номли асарларида бу борада Уз фикру мулохазала-
рини хуйидагидек талхин этади:
Иймоннинг хахихдти эхсондир, яъни инсон, унга
ишониб муътахид булган нарса унинг учун зохирий хис-
лар билан (сезги ва хис орхали) сезиладиган нарсалардек

1 Жунайд ибн Мухаммад (Абулхосим Аззажжож алхаворий)


машхур ориф, суфий, зоход ва дни олимя эди. Фивд нлмини СУфён
Саврий, тасаввуф хамим ото ни Уз хохаси Сарий Сахдтйдан Урганди. У
тасаввуф йулининг ахшуш иешволаридан бири эди. Жунайд бирянчи
булиб Бахдодда хаихийд илми борасида сУз юрихтан. 910 йили Бахдодда
Хаётдан кУз юмди. Баъзи бир ривоятаарга кУра у 30 марха оёх яланг
хажга борган экан.
Шиблий Далф ибн Жаадар Абубакр (861-946 й.) буюк суфий-
лардан хисобланади. У Дамованд \окпми эди. 40 ёшида дунёдан воз ке-
чиб, хасаввуф тарнхатининг буюк шайхлари хаторидан урин олди.
Унинг аслп ХУР0С°н диёридан бУлиб, Мовароуннахркияг Шябла
Хишлохига мансубдир. Сомуррода тухилиб Бахдодда вафот эттан. У ота-
сидан холган куп мулку жойлардан тацщари, 60 минг Дийнорни худо
йулига бахишлади. Шиблий, Жунайд Бахдодийнинг сухбахдоши эди.
Араб хилида шеър ёзарди. Ундан куп хисхд сУзлар, мужаз жумлалар ва
орифона иборалар ривоят хнлинган.
109
ишонарли булсин. «Ал-эхсону ан таъбудаллоха кааннака
тароху» (Худони курадигандек булиб, унта сибиниш, эх-
сон демакдир). Бутунлай ушбу маконга эришиб, Худодан
бонща нарсалар, мухаббат пардаси, х^хихат нури оркдли
уртадан кутарилиб, инсон хэхихий яратувчидан болща
нарсаларни унитиш шарафига нойил булгандан кейин,
Хах (субхонаху ва таоло)дан болида хеч нарса холмай,
унинг (банданинг) назарида, фахат бир зот холади. Шу
орада шохидлик ва малгхудлик (Шохид кУрувчи яъни
банда, Машхуд - кУринувчи яъни тангри) сифатлари
уртадан кутарилиб «Лояърифуллоха иллаллох» (Оллохни,
Оллохдан болща кшли танийолмайди) маъниси аён бу-
лади... Калам инжо расийду cap бшлкаст (Бу ерга етиб,
халамнинг учи синди).
Куриниб турибдики шохидлик ва малщудлик сифат­
лари орадан кутарилгандан кейин, ХЭР иккаласи сифат-
сиз булиб, ораларида фосила холмайди, яъни бир була-
ди. Бу эса «Вахдат» масаласининг энг ёрхин ифодаси-
дир. Лекин Хожа Ахрор давр шароити доирасидан чиха,
олмай, масалани анихрох хилиб ёрита олмайди ва бу
ерга келиб халамнинг учи синди яъни купрох ёзиш мум-
кин эмас деб, сузини тугатади.
Шунингдек Рисолаи Волидияда (Бобур таржимаси-
да) хуйидагиларни Ухиймиз:
Билки бу ерда турур бир мушкил,
Айни мазкур булур зокир тил.
Зокирият била мазкурият,
Бил мубадлал улур ушбу фурсат.

Зокирият билан мазкурият (зокирлик ва мазкурлик),


шохидлик билан машхудликнинг бирлашуви, Вахдатул-
вужуд ахидасининг ёрхин ифодаси хисобланади.
Нахшбандия тарихатининг идомачиси булмиш му-
жадцидия тарихатининг асосчиси ИМОМИ РАББОНИЙ
ва МУЖАДДИДИ АЛФИ СОНИЙ (иккинчи минг йил-
ликда шариат усулларининг тикловчиси) лакдблари би­
лан шухрат хозонган шайх Ахмад Сархиндий, мавлоно
Абдулхайга ёзган 291 мактубида бундай дейди: Нахш­
бандия жазба махомига етушкандан кейин, Хожаи
Нахшбанд ва Хожаи Ахрор таршдалари, бир биридан аж-
110
ралади. Илму маорифлар хам бир-биридан ажралган бу-
ладилар (мактуботи Имоми Раббоний, 249-бет, Тошкент,
1328 х.й.).
Имоми Раббоний Узининг 13 мактубида «ХАМА
УСТ» (хамма унинг Узидир) деган вахдатул-вужуд шиори
урнида, «ХАМА АЗУСТ» (хамма ундандур) деган ВАХ-
ДАТУШ-ШУХУД шиорини илгари суриб, унинг ислом
шариата усуллари билан мутобих эканлигини исботлаб
беради. Шундай цилиб у Хожа Азфор Вахдат масаласини
куп илгари сурганига ишора кдлиб, уз фикрига биноан,
унинг сабабларини айтиб утади.
Хожа Ахрор Хирот шахрида беш йилдан купрок;
муддат хдёт кечирган эди, унинг таълимота Афгонистон-
да яшаб ижод этган шоирлар асарларида Узидан чухур
таъсир крлдирган. Виз Абдурахмон Жомий, Алишер На-
воий ва Бобур Мирзо шеърларини келтардик. Афгонис-
тонда мутавдадим шоирлардан танщари, хозирги замон
шоир-адиб ва олимлари хам унга нисбатан чукур хурмат
ва эътиход билдирадилар. Мисол тарзида биз афгонис-
тонлик узбеклар буюк олим ва зуллисонайн шоири ал-
Хож устод хорий Мухаммад Азим Азимий ЖУзжоний де-
вонидан бир-икки шеърни намуна хилиб келтирамиз:
Устод Азимий 52 байтлик хасидасини «Нахшбан-
дияи Мужаддидия олий силсиласига» деб атаган. Шоир
Хазрата Мухаммад алайхиссаломдан бошлаб, 31 та Ис­
лом рахбарлари ва машхур шайхларнинг исмларини тал-
га олиб, Уз хасидасини 12 байтини Нахшбандия тариха-
тининг машхур намояндаси - Убайдуллох СУфижон ха-
лифага багишлайди, уни Хожа Ахрорнинг отдоши (хам-
номи) деб чухур хурмат билдиради ва Хожа Ахрорни дин
шохи, саховат булути, хайр ва эхсон кони, бахшиш ва
ато уммони деб махтайди:
Ёраб ба жУди Хожаи Ахрор шохи дин,
Абри атоу, кони карам, хулзуми навол.

Омад самийи Хожаи Ахрор чун баном,


Хам кам мадон зи Хожаи Ахрор дар камол.
Машхур дар замона, Махдум СУфижон,
Махруз бод мехри вужуди вай аз завол.

111
Шунингдек устод Азимий накднбандия тарикдтига
бапшшанган 26 байтлик боища бир кдсидасида, ушбу
тарикдт пешволари жумласидан Хожа Ахрорни макдаб,
ХУР ва озод инсонларнинг сарвари булгани учун унинг
лакдби Хожаи Ахрор булди дейди:
Ёраб ба онки сарвари озодагон бувад,
Зон, ном гашт Хожаи Ахрор, мар варо.

Шундай цилиб Хожа Носируддин Убайдуллох Ах­


рор нинг уз клан крлдирган катга маънавий мероси билан
на факдт Узбекистан ва Урта Осиёда, балки Афгонис-
тон, Покистон, Хиндистон ва боища ислом мамлакатла-
рида, барча тасаввуф ва маънавият мухлислари кдлбидан
Урин олиб, файз ва барака манбаи булиб келган. Унинг
номи чукур эхтиром ва эъзозга эга булган холла Узбе­
кистан ва Афтанистон халкдари орасида, олтин маъна­
вий куприк булиб хизмат кдтаверади.

112
МАХДУМИ АЪЗАМ - САЙЙИД АХМАД ИБН
ЖАЛОЛУДДИН КОСОНИЙ ДАХБЕДИЙНИНГ
«РУБОИЙЛАР ШАРХ.И» РИСОЛАСИ

Бухоролик буюк суфий шайх, Хожа Бахоул-хаххи-


ва-дцин Мухаммад Ибн Мухаммад Накднбанд асос сол-
ган нахшбандия тарикдти асрлар давомида хаётга мос
келган Уз таълимоти оркдли кенг кУламда таркалиб, ис-
лом оламида тенги йУх даражада муваффахиятларга
эршцци.
Хазрати Нахшбанд Уз таълимотининг ёгдулари би-
лан тасаввуфни ижтимоий хаёт ва шариат усуллари би-
лан уйгунлаштириб, «лорахбонията фи-л-ислом» (Ислом
динида таркидунёчилик йУвдур) мазмунидаш хддис хук-
мига биноан, унга лиги рух баппнлади.
У мерос килиб холдирган сермазмун хоидаларнинг
хар бири узига хос фалсафага эгв булиб, рухоният билан
дунёвий хаётни бир-бирига чамбарчас боглаб келди. Ай-
нихса мазкур тарихатнинг «Дилинг ёр (Аллох) билан бу­
либ, хУлинг иш билан банд булсин» деган мужаз шиори,
ушбу тарихатнинг асосий мазмунини узида акс эттира-
ди.
Хазрати Бахоуддиндан кейин унинг халифалари,
жумладан, Саъдуд-дин Коштарий, Хожа Мухаммад Пор-
со, Хожа Убайдуллох Ахрор ва бонщалар бу тарихатнинг
ривожи учун узларининг салмохли улушларини хУшиб
келдилар. Мазкур зотлардан кейин тасаввуф таълимоти-
ни олий махомга етказиб, уларни шархдаганлардан бири
булмиш Махдуми Аъзам лахаби билан шухрат хозонган,
Хазрати Саййид Ахмад Ибн Жалолуддин Хожагий Косо-
ний, ушбу тарихатнинг куллиёти ва жузъийётини ёри-
тиш сохасида катга фаолият олиб борди. У ирфоний-та-
саввуфий мураккаб масалалар, айнихса, «вахдат-ул-ву-
жуд»га дойр муаммоларни баъзан содда халх тилида ва
баъзан илмий ифодалар орхали изохлаб берди. У турли
мавзуларда, турли хажмларда ЗОдан ортих рисолалар
ёзиб, хожалар тарихатини жахон ахдига танитиш ва тар-
гиб хилиш ва хакихий инсон махомини ёритиб бериш-
дек шарафли вазифани адо этди.

8-4217 113
Махдуми Аъзамюшг ёзшц услуби содца, чиройли ва
такаллуфсиз булиб, уз асарларини баъзан оддий мурид-
лар савиясини назарда тугган холда ёзган. Унинг асар-
лари купинча Жалолуддин Румий, Боязид Бистомий ка-
би кдтор машхур ориф шоирларнинг асарларидан кУчи-
рилган шеърлар билан безатилган.
Махдуми Аъзам «Убайдий» тахаллуси билан машхур
булган, Убайдулло Баходурхон, Жонибекхон Султон,
Захириддин Мухаммад Бобур каби кУпгина шоирлар,
султонлар, вазирлар, давлат арбоблари билан якиндан,
самимий ва дУстона муносабатда булган, рухоний ва иж-
тимоий фаол инсон эди.
Захириддин Мухаммад Бобур Хожа Ахрорнинг «Во-
лидия» рисоласини Узбек тилига назмий таржима этиб,
унинг бир нусхасини Узининг бир неча рубоийлари би­
лан биргаликда ул зоти бобаракотга юборади. Махдуми
Аъзам Мирзо Бобурнинг ихлос ва акидатини сезиб, у
юборган рисоладан илхомланиб, «Рисолаи Бобурия» де-
ган асарини ёзади ва камоли эхгиром ила уни Бобур га
такдим этади.
Махдуми Аъзам рисолалари тупламидаги «Убайдий»
шеърларига багишлаб ёзилган учта рисола, алохида дик;-
кдтга сазовордир. Улардан бири «Рисолаи чахор калима»
деб аталмиш жуда бир фгскд асардир. Ушбу асарда хо-
жалар тарикатининг турт рукни Убайдийнинг куйидаги
Узбекча рубоийсига асосланиб изо\ланади:

Хар лахза ватан ичра сафар килгумдур


Юрмокда кддам узра назар килгумдур
Хилват тутубон хам анжуман ичра мудом
Хилватга карийбда гузар килгумдур.

Муаллиф унинг номини камоли эхгиром билан тил-


га олиб, жумладан шундай дейди: «Чунонки, хазрати хо-
ни олийшон, макбУли хазрати рахмон мухиб ва махбуби
кулуби дарвийшон Убайдуллохон мефармоянд...».
Муаллиф ушбу мужаз рисоладаги мазкур тУртта асо-
сий рукнларнинг изохлаш жараёнвда «Вусул ило-лико-
иллохи ва бакобихи» (Худо дийдорига эришиш ва у би­
лан бокдй булиш) макомларини шархдаб, ХЭР рукннинг
114
аввали, уртаси ва охирини анш утб Утади. Шунингдек
«туз^ди вавдат дар касрат» (кУгошкда бирликни кУриш)
макрмини изозугаб беради.
Махдуми Аъзам узининг бошкд бир рисоласида
Убайдийнинг орифона бир Разалини накдибандия тари-
кдти коидаларини ёритиш максадида шарзуюйди. Мазкур
рисола «Шарзде як Разали Убайдуллохон» деб аталади.
Учинчи рисола «Рубоийлар шарзда рисоласи» номи
билан ёзилган булиб муаллиф унда Убайдийнинг 12 та
суфиёна мазмунга эга болтан форсча рубоийларини
шарзугаб утади. Мазкур рисоланинг охирида Убайдий­
нинг орифона форсча бир газалини келтириб, унинг \ар
бир байтини алозрща суратда изозугайди. Рубоийларни
шарзугаш жараёнида турли суфиёна атамалар, сулук азу-
лига хос булган иборалар, жумладан, тазкаллий, зсузур,
гайбат, тааллук, гафлат, жазба, хакдаат, зот ва сифот та-
жаллийси, з^кикий махбуб, висол, инсу-зкин шайтонла-
ри, пиру мурид сингари куп мавзулар борасида сУз бора-
ди ва здекдаат кидирувчилари учун бу бораларда етарли
маълумотлар берилади. Муаллиф рисолани Убайдийнинг
уч байтдан иборат узбек тилида битилган манзумаси би­
лан тугатади.
«Убайдий» нафакдт зцгкмдор сулгон, балки буюк му-
тасаввиф шоир булган. Унинг турли зканрларда узбек,
форс, араб тилларида ёзилган шеърлари 700 бетдан ибо­
рат «Куллиёти Убайдий» номли тупламда зкамланган 6У-
либ, ундаги аксарият шеърлар ирфоний ва тасаввуфий
гоялар билан суторилган. Ушбу асар Узбек адабиёти та-
рихида узига хос Урин эгаллайди.
Убайдийнинг ихлоси ва авддати нафакдт назуыбан-
дия тарикдтига, балки Яссавия тарикдти ва унинг асос-
чисига хам чукур ва самимий булган. Масалан унинг Де-
вонида Хозка Аз^мад Яссавийнинг мадх *у*лувчи куйидаги
шеър бор (матлаъ ва макдаъи)1:
Барча машойих сарвари,
Сулгон Хозказулад Яссавий
Сонсиз муридлар разфари,
Султон Хозказунад Яссавий

1 Боши ва охирп.
115
Иззат самоси ховари, х»м ипщ мулки давари,
Мискин Убайдий ёвари,
Султон Хожахмад Яссавий1.

Хазрати Махдуми Аъзам Убайдийга хос бир кУз би-


лан бовдб, унинг шеърларига катта бахо берган. Уни
яссавиядан кейин накдпбандия тарикдтининг содик; пай-
равларидан бири ва таргиботчиси деб билган.
Махдуми Аъзамнинг эътиборингизга хавола этилаёт-
ган «Рубоийлар шархи» номли рисоласини таржима iф-
лиш жараёнида биз жумлалар ва ибораларнинг аслини
сакдаб крлишга, имкони борича уларни Узгартирмаслик-
ка уриниб, кУпинча муаллиф ишлатган арабча ёки форс-
ча сузлардан фойдаландик. Рисолада Убайдий рубоийла-
рининг форс тилидаги асл матни, оят ва хэдисларнинг
арабча матни, шунингдек форс тилида битилган бонща
купгина шеърлар квлтирилган. Биз имкони борича улар­
ни Узининг аруз вазнида баъзан эса бармок; вазнида
шеърий таржима хилдик. Убайдий рубоийларини, рубо-
ий вазни булмиш аруз вазнида таржима кдишб, мумкин
кддар уларнинг асл мазмуни ва ифода услубини сакдаб
холишга интиддик. Баъзи бир шарх талаб сузларга рисо-
ла охирида изох, бердик. Биз ушбу таржимани «Миллий
тикланиш» газетасида нашр килиб уни шартли равишда
«Садоцатли талиб» деб атаган эдик.
Хуласси калом, рисоланинг Узига хос услубини сац-
лаб крлиш ниятида уни эркин сувратда таржима щ ш ш -
дан воз кечдик. Шу боис таржимада айрим камчиликлар
булиши табиийдир.

РУБОИЙЛАР ШАРХИ

Бисмилла^ир рацмонир рщийм ( 1)


Узининг (гУзал) исмлари ва сифатлари тажаллиёти
нури билан толиблар ва ошшутарнинг кУнглини ёри-
тувчи, Уз жамоли ва буюклигини курсатиш учун орифлар
ва мухакких (2)ларнинг кУзларига сурма тортувчи зотга

1 «Хожа Ахмад Яссавий» вазнга риоя хилиш учун «Хожахмад Ясса­


вий» деб Ухилади.
116
хамду санолар булсин! Унинг расули-хазрати Мухаммад-
га дуруд ва саломлар булсинким, ул жаноб маърифат ва
хахихат турларини узининг холис авлодлари ва сахоба-
ларига изхор этди.
Аммо баъд, пайгамбар алайхиссалом дейдилар: «Хар
бир бола Уз фитрати (3) билан тушлади. CyHipa ота-она-
си уни яхудий ё насроний (4) ва ё мажусий (5) хилади».
Эй садохатли толиб, билгилки, одам авлодининг ХЭР
бир боласи Узининг асл покизалигига эгадур, яъни по-
кдур ва хеч хандай поксизлик унда йУхдур. «Сибгатолло-
хи ва ман ахсану миналлохи сибгатан» (6), яъни худо-
нинг буёга (7) ва буёх юзасидан ким худодан кУра яхши-
рохдир?».
Барча рангларнинг асли Уша буёхсизликдан келиб
чихади. Эй кунгил, буёх юзасидан ким Худодан кУра ях-
широхдур?
Одам боласи дунёга келгандан кейин, куйндаги
«дунё ифлосликдур ва уни истагувчилар итлардур» маз-
мунидаги хадис хукмига биноан у, дунёнинг хдр хандай
мурдорликларига кунгил бериб, илохий рухдан иборат
булган унинг пок борлиги бултанди, унинг хахихати,
мазкур булганишнинг куплигидан бутунлай куздан бер-
кинди. Булар, у (инсон) билан хэхихий махбуб (8) васли
Уртасида хижоб (9)га айланди:
Тааллух пардадур, хамда бехосил,
Тааллухни Узган кишидур восил.

Кдрохчи ва хасис нафснинг хосиятлари ифлослик ва


нопоклик булгани учун, у (инсон) хам, нафснинг барча
сифатларини узига олди. Шунда нафс унинг рахнамоси
булиб, Шайтон билан тамомила муносабатда бУдци.
Унинг Шайтон билан муносабати кУпайганидан гуёки
Шайтон унинг айнан Узига ва унинг Узи эса айнан Шай-
тоннинг узига айланди. Чунки Шайтоннинг кдлмиши
хар доим хасад, душманлик, саркашлик (10) ва итоатсиз-
лик булиб, у хатто тангри хузурида хам итоатсизлик ва
саркашлик хила бошлаган эди. У хам (яъни инсон)
Шайтонни хУллаб-хувватлади. «Саркашлик хилма, хУ-Ди-
да хора тоши мумдек юмшох буладиган дилбар, сенинг
гайратингда шам сингари ёнмасин».
117
Шу йусинда у бултаниб, нафс калига тушиб, бу вар-
та (11)да крлди. У Уз нафси устидан хукмини утказа ол-
май, тамомила унга тобеъ булиб колди. Шу боне и щ
ахли мазхабида уни булганган, нопок ва ифлос дейурлар.
Чунки у мазкур булганиш ва нопоклгас йулидан бориб,
билиб олиш ва тушуниш хусусиятига эга илоздей рухдан
иборат булган Уз хакдкатининг юзини ёпди. Унда гафлат
ва зулматдан бонща хеч нарса колмай, Уликлар кдторида
турди.
Бофил булмаким, гофиллик зулмат сарчашмасидур,
ДУстнинг ёди билан булсанг, у рухингаи ёритур.

Одам хаётининг мазмуни Хах субхонаху ва таоло


билан онгли равишда хузурда булишдир. Агар ушбу си-
фат унда кузлмаса, ундай холда унинг тирик юрганидан
кУра Улгани афзалдур.
Хахихий севгини шиор этмасанг,
Улганинг яхширох, борлигинг ордур.

Умрим шундай угар булса мен кунгилсизнинг,


Афзал эрур борлигимдан кУра йукдигим.

Чунончи хазрати хони олийшон Убайдуллохоннинг -


худо уни хар доим согу-саломат асрасин! - хуйидаги ру-
боийлари ушбу маънидан далолат берур:
Уз нафеига хар кимсаки ходир эрмас,
Севги эли мазхабида тохир (12) эрмас,
Улган дегил ул тирикниким тангридин,
Бир лахза булиб гофилу, хозир эрмас.

Бундай кишини ишх ахли мазхабида «кофир» дер-


лар. Чунончи дебдурларким, «агар хозир булсанг мУмин-
сан, агар гофил булсанг кофирсан».
Бировким гофил ундан бир замондур,
Ушал дам кофиру куфри нихондур.
Бировким тебратур гафлат бешигин,
Юзига ёпгай ул, ислом эшигин.

Пасткаш ва йултУсар нафенинг сифати гафлат ва


игоатсизлик булганлиги учун бундай нафс эгасидан
118
куфр, зиндгадшк (13), саркашлик ва итоатсизликдан
бошка нарса содир булмайди. Магарким ХДК субхонаху
ва таоло шафкдт ва мехрабонлик юзасидан уни Уз дУст-
ларидан биронтасининг сухбатига мушарраф килса,
Ушанда унинг шарафли сухбати ва хотирининг илтифоти
туфайли узига кслиб, хузур топиб «гунохдан тавба ки-
лувчи киши, гунох килмагандек булади» деган \адис хук-
мига биноан, тавба килганича кечирим сУраб, Уз наф-
сини маломат кдпиш билан шугулланади.
Кдйгтар ичган хам еганни, тавба кил,
Доглаш эски яра дармони бил.

У Уз нафсига хигоб этиб, уни олдинги итоатсизлик-


лари ва кофирларча бажарган ишлари учун маломат ки-
лади. Чунки бу маком, надомат ва пушаймонлшс макоми
булиб, надомат ва пушаймонлик факатгина худо тавфик
бериб, иззат ато килгандан кейин муяссар булади. «Ат-
тавфийку шайъун азиймун, ло йуъто илло би-абдин
азийз», яъни «Тавфийк шундай бир буюк нарсаким, у
азиз бандадан бошкага берилмайди». Чунончи ушбу ма-
Комда олий мартабали хон Уз нафсига хитоб кдтиб,
одамзод килмишидан шикоят килади:
Нафсо! юрдинг мутеъи фармон булмай,
Уз килмишидан кеч пушаймон булмай,
Хукмига кУра жумлаи мазхабларнинг,
кофир булдинг, кеч мусулмон булмай.

Солик (14) Уз нафсига хоким булганидан кейин, уш­


бу таъна ва маломатлар билан уни йулга сола бошлайди.
Бир неча муддат комилу мукаммил пир ёрдамида ва сух-
батида булади:
Барча ишдан яхши пирнинг сухбати,
У билан Ултириш амал сюдати.
Сир эрур ёшурун, боксанг аслига,
Етаклайди сени Жонон васлига.

Ёки унинг Узи зикру фикр килиш, рУза тутиш, кеча-


лари ухламасдан комилу мукаммил муршид иродати ва
рухсати билан, «хайру-л-аъмоли адвамухо» - «ишпарнинг
энг яхшиси, унинг давомлирощдур» деган хадис хукмига
119
кУра узок; мудцат амал килиш туфайли, уз нафсини по-
кизалайди, тоинки «Хакнинг бир жазбаси, сакдлайн
(инсу жин) амалига тенгдур» деган маънога мувофик,
унинг кдлби жазба сулшнининг тушуб Утиши учун му-
носиб булади.
Бир жазба келди Хакдан, килди кУнгилни горат,
Лайлидин Улса тортиш, Мажнун на кдлсун энди.

Солик нафси, худо тавфийки туфайли, йул юрган ва


йУлни биладиган пир ёрдами билан, хар кандай ички ва
ташки касофатлардан покиза булиб, жазба султонининг
келиб кУнишига мушарраф булса, унда солик шукр ки-
лиши керак, чунки солик шариат зохири ва тарикдт одо-
бига риоя килиш билан улут саодатларга эришади.
Бу Уринда шукр килиш соликнинг олий мартабали
тоифанинг энг юксак даража ва макомларига кУгари-
лиши учун сабаб булади. Аллок таоло буюрадики «Лайн
шакартум ла-азийданнакум» яъни «агар шукр кдлсангиз,
сизларга (неъматларимни) кУпайтираман» (15).
Хар кишидан сенга етушса неъмат,
Унинг кадрини билгину шукр кил.
Хар бир шукр килмайдиган бандани,
Худо га шукрнинг торики (16) деб бил.
)

Шунингдек, ушбу уриНда олий мартабали Убайдул-


лохондан куйидаш рубоий ворид (17) булубдур:
Юз шукрки, мен акли шариат бУдцум,
Бу зумра (18)да арбоби тарикдт бУлдум,
Гар изласам асрори тарикатни нетонг,
Жуяндаи асрори какикдт (19) булдум.

Бу маком, солик учун хакикат билимларининг дарди


ва уларни талаб килиш макомидур. Шунингдек «Ман
талаба ва жадда, важада» яъни «хар ким бир нарсани ис-
таб саъй харакат килса, унга албатта эришади» деган
Хадис хукмига биноан, солик учун Хак асрори ва билим-
ларини истагандан кейин, уларни Уз калбида топиш
макомидур.
Кечаю кундуз кидирдим васлини,
«Ман талаб» хукми билан топдим уни.
120
Икки кУл бирлан талаб кил доимо,
Эзгуликка бу «талаб» дур ракнамо.

Шу онда унинг бирдан бир йули мазкур талаб \и-


собланади.
Солик уз кдлбида илокий асрор ва маорифга эриш-
гандан кейин, завк, кувонч ва шодлик унта камрок Щ-
лади.
ДУстдин мамнун бул Узни шод бил,
Щ ст ичида гунчадек сиш ай очил.

Бу маком - шик, дард ва куймок макоми бУлиб, у


тупрок сифат, карорсиз ва оромсиз булиш Урнидур. Ха-
кикий махбуб ишкида асир булиб, барча инсонлик си-
фатларини талон-тарожга бериб, ёкрб юбориш мако-
мидур.
Кимлар юрадур севги йУлидин дединг, эй дУст,
Мотамда эзилган неча бир хокбасарлар!

Севгидур оташ бу ерда, акд дУд (20),


Севги келмогила кочгай акд зУд (21).

Макбуб севгисининг алангаси ошик кэлбида туташ-


ганидан кейин, унинг калбидаги какдкий махбуб васли
йулида тускинлик кдлиб турган барча хржобларни ёнди-
риб ташлаш ва бу кижоблар куйдирилгандан кейин, му-
хиб (22) макбубнинг Узи булиши макомидур.
КУзадан дарёга тушса сув агар,
Ма^в Улуб дарё булур, сУз мухтасар.

Ушанда у н и и забони коли (23) ушбу таронани куй-


лайди:
Севги келибон кУшилди коним бирлон,
Мендан чикариб «Мен»ни, утирди Жонон.
ДУст олди вужудимни бутунлай, колди
Мендан факат от, бошкэ бариси ул жон.

Хакикатда хам бу «ман арафа нафсаку, факад арафа


раббаху» яъни «кар ким Узини таниса, худосини кам та-
нийди» деган маком ана шундан иборатдур.
121
Солик узини танигандан кейин Хах таолони ва
унинг дустларини таниб олиши лозим булади. (Чунки)
Тангри субхонаху ва таоло ва унинг дУстлари бир ха-
Хикдтдандурлар. Уларнинг барчалари Уз хахихатларига
эришиб олгандурлар. Шу аснода улардан содир булади-
ган нарсалар, дархэхихат, ушал хэхихатдан содир булгу-
сидур ва уларда хеч хандай бонща бир нарса булмагай.
Улар холининг тили ушбу замонда куйидаги байтни
куйлагай:
Севги нимадур дема, Узилшан,
Жонман бугуну, Уринда йУх тан.
Боища матлаб булдурким, Хах субхонаху ва таоло-
нинг дустлари ушбу фахру муродсизликлар билан (хахи-
хий) салтанатнинг хандай бир хузур ва даражасида турар
эканлар. Дархахихат, хазрати пайгамбар алайхиссалом
бутун коинотга фахирлик билан фахрланиб «Алфахру
фахрий ва бихи афтахиру* яъни «фахирлик менинг фах-
рим, мен у билан фахрланаман» (24) деган эдилар. Олий
мартабали Хон (25) хам хуйидаги рубоийлари билан,
ушбу махомдан хабар берадилар:
Онларки, асири ишхи Жонондурлар,
Йул тУпоги бирла тенгу яксондурлар.
Дарвиш сифат кУринсалар зохирда,
Маъни юзидин ябгу-у хохондурлар.
Тарихат солики дарвишлар кийими ва суратида ха-
хихий салтанатга эришиб, зохирий подшолик ва унинг
захмату хийинчиликларидан хутилиб, бу тоифага хос
булган завхлар, холатлар, юксак махомларга мушарраф
булгандан кейин, унинг кУнгли ко мил пир сухбати ва
уларга мансуб бул1ан одобни машхлар хилиш орхали
нафс махомидан юксалиб, соликнинг хигобга Урин бул­
ган халбига айланади. У хар доим уз халбини хушёрлик-
да сахлаб, хар хандай дунёвий ва бонща крйгу гам сар-
чашмаси булган зохирий шохликха такрор хайтмаслиги
учун, унга танбех бериб туради.
Чунончи, олий мартаба сохиби булмиш Убайдулло-
хоннинг ушбу рубоийлари Узга салтанатга мушарраф

122
булгандан кейин, зохирий шохликдан воз кечиш бора-
сида танбех ва муболагадур:
Султонлик уйида эй кунгил Ултурма
Узингга FdMy-Fycca биносини курма.
Бойликни-ю, муъгабарлигу, шахликни,
Дарвишлигу факрдан афзал курма.

Шунда солик билиб оладиким ички душман, яъни


хасис нафс карокчи Шайгон ва шунга ухшаш инсоний
шайтонлардан иборат булган зохирий сухбатдошлар бар-
ча ифлосликларга, нопокликларга, шунингдек хдк,ик,ий
махбубдан узокда к;олишга сабаб булган эканлар.
Уларнинг сухбати натижасида солик Уз кдлбининг
мак;оми ва мартабаси булмиш олий мацомдан, нафс мар-
табаси ва макоми булган тубанлик даражасига тушга-
нини аник англайди. Муршид сухбати, унинг нирофатли
мулозамати ва хизмати туфайли гарчи солик ушбу ту-
банликдан нажот топтан булса хам, лекин у Уз нафсидан
ва инсу-жин шайтонлари тузогига илиниб хрлшццан
кУркинш керак, улар, яъни ршсу-жрш шайтонлари мак-
ру-хийла.1 ар билан уни, яъни соликни йУддан (пир сух-
батидан) адаштириб, бошини еб (26), яна бир маротаба
уни нафс мартабаси булган ушал тубанлик мартабасига
тушурмасинлар. Бундан бизни Худонинг Узи асрасин!
Кимки кулдан берди Уз йуддошини,
Бекас айлаб, дев ейдур бошини.
Бир замон холмок узокда жамъдин,
Шубхасиздур макри шайтони лаъин.

Ушбу макомда олий мартабали хон Уз кунтилларига


хитоб килибдурлар:
КУркиш йУкдур дилимда деву-даддан,
Ё ошса бориб ямонлигим хам хаддан.
Хеч кУРКишим ушбу нарсалардан ЙУкдур,
Кур кар юрагим факат жалийси бад (27)дан.

Эй садокатли толиб, мана кУрдингки, одам авлодла-


рининг барчаси аслида хар кандай булганишликлардан
поку покиза булган эканлар, бу дунёдаги нопокликларга
ва булганчликларга мазкур хунук, ёзув ниятли сухбат-
123
дошларнинг сухбати оркдли йУлиххан эканлар ва бу
сухбатдошларнинг энг ёмони, ёмон инсонлардур. Улар-
нинг шарр (28)и дан кУпрох хазар хилиб, комил пир
этагини маркам тутиш керак. Чунки нафс ва шайтон
сухбати шарридан, пир сухбати ва унинг шарафли шгги-
фоти баракоти туфайли кугилиш мумкин, чунончи ай-
тибдурлар «Шайтон Умарнинг соясидан хам крчади» ёки
«Хак зикридан рахбар пирнинг сояси афзалдур».
Аммо Шайтон хиёфасидаги одамлар шарридан ку-
тилиш жуда огирдир. Чунки ХЭР доим хамжинслик юза-
сидан улар билан ултириб туриш лозим булади. Ултириб
гуриш хар ханча лозим булса, нафс Ушанча уларга хараб
мойил бУлади. Уларюшг нафсонияти голиб булгани
учун, нафсни хам Уз томонига тортиб олади. Пайгамбар
алайхиссалом айтганларидек «куллу жинсин йамилу ило
жинсихи» яъни (барча жинслар уз хамжинсларига тор-
тадилар).
Кдлур хар жинс Уз жинсила парвоз,
Кабутар бирла кафтар, боз ила боз. (29)

Чунончи, хах субхонаху ва таоло одамни шунта хо-


бил (30) хилиб яратганки, хар бир инсон ким бирла Ул-
турса, андин ранг олур. Бас, солик зарурат юзасидан,
шундай ёвуз ниятли сухбатдошларга дуч келиб холганда
Хам, улар хаторига кириб холмаслик учун иложи борича
бундай хамжинс сухбатдошлар шарридан хочиши кУгфох
лозим бУлади.
Борма Исо сингари, аблах томон,
ТУкги аблах бирла сухбат, кднча хон.

Эй солик! Бу булганчлигу, бу кургуликлар, ул жаноб-


дан йирохаа холишу сен бирла хахихнй махбуб васли
орасидаги тусхинликлар ёвуз ниятликларнинг сухбати
натижасида хосил булганлигини билиб олганингдан
кейин, мабодо хэхихий махбуб висолига эришишни ис-
тар булсанг, йУл курган ва йулни билиб олган комилу
мукаммил Муршидга мурожаат хилиб, унинг этагини
тутишдан Узга ЙУл йУкдур. Пирнинг шарафли сухбатига
эришиб муборак бусагасини Упиш, узох мудцат бу тои-
фанинг тарихаларидан бирига амал хилиб, «хайрул-
124
аъмоли адвамухо» яъни «амалларнинг энг яхшиси улар-
нинг давомлирощдур» деган хадис хукмига биноан,
кирк-эллик йил хизмат кдлиш лозим булади.
Эллик йил кон йигламаса кУнгил кУзи,
«Кол»дан «Хол»га утиш йули булмас рУзи (31).

Соликнинг кУнгил кузгусидан ушбу булганчлик ва


тааллукдилик кетмагунча, унга хакикий махбуб васли
муяссар була олмайди:
Тааллуц хижобдур, хамда бехосил,
Тааллукни узган кишидур восил.

Эй солик! Сен качон айгиб утилган йуллардан бири


оркали кунглинг кузгусини хар кандай зангу губорлар-
дан покиза килсанг, Уша замон хэкикий махбуб жамол
ва жалол сифатида кУнгилнинг кУзгусида тажаллий (32)
килгусидур:
Раб (33) нинг зоти тажаллий килар булса,
Кдсам бердим сенга гофил крлмагил.

Хакикий махбуб тажаллийси завкини тотганингдан


кейин, кунглингда оромсизлик, бекарорлик ва ошуфга-
лик пайдо булиб, хеч бир ерда ором топа билмайсан:
ХУшдурлар ёр излабон, ёр топганлар,
Куп кэрорсиз булиб, карор топганлар.

Ушбу Уринда сендан, о шик булиб ишк макомига


эришганингга далолат килувчи сузлар ва хнкоятлар со-
дир булгусидур, чулки бу севги ва мухаббат макомидур.
Севгидур оташ бу ерда акд дУд,
Севги келган онда, кочгай акд зУд.

Ушбу макомда хар бир хакикнй о шик илик ва жози-


бадор сузлар айтиб Утган:

Севги булмасайдию, кайгулари,


Бу чиройли сузларпи ким айтарди.
Шамол тебратмасайди зулфини, ким
Маъшук юзин ошикка кУрсатарди.

125
Се вга куши энди кднот кок,иб учади ва хар нафас
олганда узини ул жанобга етуштиради:
Хар бир нафасинг, билгил бир гавхардур,
Хар бир зарранг Хак йулига рахбардур,

Беш юз пари бор севгинингу, \ар бир пар


Ер каъригача, Арш мадомидан учар.

Бу уринда ошикдарнинг иши хар лахза ва хар он


кугаринки холда булади. Чунончи олий мартабали хон-
нинг куйидаги рубоийлари бундан далолат беради:
То севги тарику расми булди пайдо,
Ошуфга бу кунглим ичра солди гавго.
Зулфига бокиб чидолмаган хар бир дил,
Девона бу кУнглум каби, булди расво.

Чунки, йул соликининг кдлби, Хакдан Узгалар сев-


гисидан кутилиб факдт Хак субхонаху ва таолонинг
ишку-мухаббатига берилиб колади. Шунинг учун у бир
лахза ором ва кдрор топа олмайди, чунки кУнгил мута-
аллих (34)дур ва тааллуксиз булиши мумкин эмас.
Сакдайолмас кУдда эркин киши, мол,
О шик дил, сабрни ва сувни гарбол (35).

Ошик биргина махбуб зотининг васлига эришганда,


ором ва кдрор то пиши мумкин. Аммо ХаК субхонаху ва
таолонинг тари ф зоти, бир кафг тупрок унга восил бу-
лшпдан муназзах (36) дур. «Мо литгуроби ва раббил-
арбоби» яъни гупрок кайдаю, эгаларнинг эгаси кайда!?
Нихоят шулким, Хак субхонаху ва таоло иноят ва шаф-
кат кУплиги юзасидан, хар лахза ва хар замон ошикдар
ботин (37)ига гажаллий кдлиб туриб, улар таскин топсин
деб, хар нафас ва хар замон уларнинг хаяжон ва дево-
н ал и ти и оширади. Ушбу куйиш ва девоналик оркали
улар хар лахза Узларини ул жанобга якин ва ошно эта-
дилар. Чунончи айтибдурлар:

Жунун(38) йулидур, Узга йулдин айру,


Бу йУддан воз кечиш девоналикдур.

126
Тажаллий *ар кднча куп булмасин, унга кдраб ваъда
берилган учрашув кунигача, ул жанобга ошикнинг ги-
рифторлиги хам кУпайиб боради. Чунончи, хазрати хони
олийшои буюрурлар:
Ишк ичра гирифторинг эрурман, эй ёр!
Юз дард ила афгоринг эрурман, эй ёр!
Гохи утибон, узокдан узни курсат,
Мен толиби дийдоринг эрурман, эй ёр!

Хдкикий махбубнинг васли ва уни хдкикий борли-


гида курит дунёда муяссар булмагани, ул жаноб томо-
нидан юз берган тажаллийлар билан ошикдар кувониб,
кунгиллари гаскин то пади.
Сочинг бир толаси менга хавасдур,
Адабсиз булмайин, бир тори басдур.

Ошикдар севги ва интизорлик шиддатидан йитла-


мок, инграмок, KyiiMox ва куйинмокдан Узга илож топа
олмаслар:
Севги кунгил зорисидан билинур,
Дардаар кдчон дил дардига тент келур.

Чунки о шикни махбуб висолига йига ва зоридан


Узга нарса етиштира олмайди.
Бу йиги-зори ажаб сормоядур,
Кулли давлатдур, бу кучли доядур,
Дояю-она бахона ахтарур,
То качон ётган бола йиглаб турур.

Куйган ошикдар ипггиёк шиддатидан хдр лахза кон


йиглашиб, шавк галабасидан уларнинг кУксидан ХЭР лах-
за алангали ох чициб турар. Х,ар нарса гайр булиб, унда
гайрлик(39) булса, ушбу алангада ёниб кул булур.
Барчани охинг Утида куйдуруб,
Шукрлар килгил, кули узра туруб.

Ушбу макомда олий мартабали хон буюрурлар:

К.он томса агар дийдаи намнокимдан,


Ох урсам агар ушбу дили чокимдан,
127
Ул к;оним ила буянг мазорим аламин (40),
Ул ох ила кркка совуринг хокимдан.

Ошихлар хахихий махбубнинг бехад тажаллиётидан


чексиз завку лаззат сезиб, дунёвий гулу сунбулу лолаю
райхонлар, уларнинг кунглига кдндай лаззат багиш-
ламайди. Чунончи, олий мартабали хон бундай буюрур-
лар:
Гар булмаса оразинг, менга гул на керак,
Лола хакдда кдлиш тааммул (41) на керак?
Киприклар учидан оххдн ушбу хоннинг,
Хар кдтраси гулдур, менга сунбул на керак?

Ошикдар хахихий махбуб зотига нисбатан Узларида


тугилган шУру шавх лаззатидан ХЭР доим бирон байту
газал оркдли иштиёк; изхор этиб, узларига таскин берур-
лар. Чунончи, олий мартабали хон буюрурлар:
Мупггохи жамоли олам оройингман,
Туррангни (42) куриб волаи шайдойингман.
Излаш сойвда эсиб сабодек доим,
Мен толиби ул комати раънойингман.

Ошикдар махбуб васли билан яшайдилар. Хахихий


оншкдарга дунёда хахихий махбубнинг висоли муяссар
булмагани учун унииг севгисидан топилган хайгу ва
гамни, дунёда Узларига тириклик сабаби хисоблайдилар
ва ушбу гаму андух билан яшайдилар. Чунончи, хазрати
Хони о.тийшон буюрурлар:
Борлих негизи менга гами жонондур,
Бу кунглим анинг хайгусисиз вайрондур,
Жон бермак ишидан нега хУРХЭР кишилар,
Жон бермак агар булса нгу хил, осондур.

Ошихлар дунёда имкони борича хахихий махбуб


васлига етиб мазкур тоифанинг барча махомоту даража-
ларига эришгандан кейин, утмишда жахолат ва нодон-
лик юзасидан, хахихий махбубдан узгалар мехри билан
богланиб холиб умрларини бехудага Утказганликларидан
пушаймон буладилар. Улар Уз хУллари ва бошха аъзо-
лари билан хахихий махбуб бандаларига азияту озор
128
берганликларидан шармаидалик сезиб, уяладилар ва ун-
дан узр сурайдилар. Чунончи, олий мартабали Хон ку-
йидаги рубоийда ушал махомга ишорат хилурлар:
Юрдим берилиб жахлга, нодонликдан,
Кунглимга дедим ёниб, пушаймонликдан:
Хар кимга тилу кул била бердинг озор,
Мен куп уялурман бу мусулмонликдан.

Эй садодатли юлиб! Билгилки, хазрати хони олий-


шон шундай буюрурлар:
Сузлаганда ул огиз, гунча каби хандон бУлур,
Гар табассум айласа, олам юзи бустон булур.
Зарраларта тушса гар, хуснинг куёшин ёгдуси,
Нур сочиб зарра куёшдек - мехрдек тобон булур.
Зулфидан айру, купгил холи харобшш кУриб,
Мен учун ушбу жахол, бир кулбаи ахзон булур.
Кдсру айвонига оламнинг кунгил хеч бермаким,
Барчаси охир бориб, тунрок; ила яксон булур.
Эй «Убайдий» ахг1И Хахиинг сухбатидан гортма бош,
Кимки, хизмат кдиса бу йудца, худосевгон булур.

Эй садокдтли юлиб! Билгилки, еузлаш ва кулишдан


махсад ул зотниш гузал исмлари-ю, сифатлари, солик
халбида тажаллий хилишидур. Чунки, ул зот сузда ифо-
даланиш ва инсоний кулингдан муназзах ва пок эрур.
Аммо ул зотнинг 1узал иемлари ва сифатлари тажаллий-
сини гунчага нисбат бериш шу жихатдандурким, гунчага
хос очилмаганлик худонинг иемлари ва сифатлари та-
жаллийсидан сунгра, солик халбида хам хосил булади.
Аввало ул зот узининг сифот (43)и-ю иемлари орхали
солик халбига тажаллий хилиб, зотининг тажаллийси
йУлида гУсих булиб турган пардаларни бутунлай кугариб
гашламаса, соликнинг ботини Хах субхонаху ва таоло-
нинг зоти шарифи унда тажаллий хилиш учун муносиб
булмайди:
Гар табассум айласа, олам юзи бустон булур.

Эй садохатли юлиб! Хах субхонаху ва таолонинг та­


бассум хилишидан махсад, солик кунглига Узининг ша-

9-4217 129
риф зоти билан тажалтай килишидур. Чунки ул зот огиз
ва табассум килюцдан муназзах эрур.
Солик, зот тажаллийсига мушарраф булгандан
кейин, унинг калбида очилиш ва ёзилиш юз беради. Зот
тахаллийси билан ба\ор чогларида богу-бустонларда
гуллар очилиб, барча олам гулга тулади. Табассумни гул-
га нисбат беришдаи максад, бахор фаслида гуллардаги
очилиш ва ёзшшщцур.
Зарраларга гушса rap, хуснинг куёшин ёгдуси,
Нур сочиб зарра куёшдек - мехрдек тобон булур.

Эй дарвиш! Билгилким, жамол ёгдуси зарраларга ту-


шишидан максад, ул зотнинг жамолий сифати билан
зарраларга тажаллий килишидур. Зарраларнинг хар бири
Хак субхонаху ва таолонинг жамолий сифатига мушар­
раф булгандан сУнг, куёш каби нур сочиш сифатига эга
булиб, уларнинг ойдинлик ва ёруглигидан барча олам
мунаввар булади.
Зарралар умумий маънони ифода кдчиб, инсон ва
ундан бошка оламларни хам уз ичига олади. Аммо, ушбу
зарра инсонни англатгудек булса, бундай холда Х»К
субхонаху ва таолонинг зотий гажаллийсига мушарраф
булгандан кейин, бутун оламни Уз нур и билан ёритади.
Зулфидин айру кУнгил, холи харобини куруб,
Мен учуй ушбу жахон, бир кулбаи ахзон булур.

Ул зотнинг зулфу холини кУриш учун солик аввало


ул зотнинг гУзал исмчари ва сифатлари тажаллийсига
мушарраф булиш иштиёкини изхор этмоги лозим бу-
лади. Солик ул зотнинг зулфу-холидан иборат булган
энг гУзал исмлари ва сифатлари тажаллийсига эришган-
дан кейин, дунёда узи севган ва улар билан унсу улфат
(44) олиб келган нарсаларидан ажралиши жихатидан хам
уншн учун паришонлик урни булади. Ёинки, ушбу гУзал
исмлар ва сифатлар тажаллийси амалан (45) солик билан
худонинг зотий тажаллийси уртасида тУсик булиб тура-
ди. Шу сабаб;ш хам солик паришонхол булиши мумкин.
Касру айвонига оламнинг кунгил хеч бермаким,
Барчаси охир бориб, тупрок ила яксон булур.

130
Бу создан махсад шул эрурким, гУзал исмлар ва си-
фатлар тажаллийси охибатида соликнинг кУнгли унинг
зотидан бошкд барча нарсалардан совуб холади.
Хакдин узга харна ким махсуд эрур,
«Ло» ти1 ин сур унга гар маъбуд эрур.
Хакдин узгаларга ургил, «до» тигин,
Сунгра «ло»дин, кур налар холгай тагин.
Крлиб «иллаллох», йух улгай Узгаси,
Тинглагил эй ишх, бу шодлик саси.
Эй «Убайдий» ахай хакдинг хизматидан т о р т а бош,
Кимки хизмат хилса бу йудда, худосевгон булур.
Бу суздан махсад шул эрурким, солик мазкур тоифа-
нинг шарафли сухбати, хизмат ва мулозамати орхали ха-
тор саодатларга эришгандан кейин, бундан буен хам
уларнинг хизмати ва мулозаматларидан бош тортмаслиги
ва ушбу саодатлардан махрум булмаслиги учун у Уз наф-
сини гафлат уйхусидан уйтотиб, бу йУдда уга хатъийлик
билан жиддий харакат хилишга даъват хилмога даркор.
Чунки, жамики бахтиёрлигу бойликлар, хуйидаги «Ман
хадама, худима» яъпи «хар кимки хизмат хилса, унга хам
хизмат хилинади» мазмунидаги хадисга биноан уларга
хизмат хилиб туришдур.
Хизмат хилиб зурсанг, ютух сенингдур,
Сен хилмасанг, бонща хилса, унингдур.
Набий алайхиссалом буюрубдурларки «ман иттасала,
иттасала бил - хидмати ва ман лам йаттасил, лам йатга-
сил битаркил - хидмати» яъни «Юшки, Хахкд етушса,
хизмат орхали етушади, хизматни тарк хилган киши
етуша олмайди».
Етушасан хизматдан, кибриё (46)га
Бу кук учун, бундан яхши нарвон йУк.
Хакни хдчон танирсен сени уйготмагунча,
Мардонлар остонасин ястаниб топмагунча.
Султон Иброхим Аадам, атлас палоска сотти,
Топмади дарвишликни туфрохха ётмагунча.
Султон Иброхим Адхам курмади маъшух юзин,
То жумла борлигани, йухлухкэ солмагунча.
131
Лугатлар из охи

СОЛИК - пирнинг изидан бориб, унинг рахбарли-


гида бирон бир тарицат оркдли \идоят йулига кирган
киши.
ТАЖАЛЛИЙ - кунгли х^Х билан учрашув лаёкдтига
эга булган бахтиёр кишилар кунглига, щфол ёрдами би­
лан х;ак; нурининг сочилиши.
ТААЛЛУК, - муносабат, иртибот, алокд ва богланиш.
ХУЗУР BA FАЙ БАТ - тасаввуфда икки хил хузур
бор: дам яъни нафас хузури ва кУнгил хузури. Бирин-
чиси солик хар бир нафас олишида хах ёди билан булиб,
ундан гафлатда холмайди. Иккинчиси яъни кУнгил ХУ-
зури нафас хузурини такрорлаб давом бериши натижа-
сида хосил булади. Албатта бу соликда халвдан гайбат
Хосил булиб (уни эсдан чихдриб) хакдан бошкд нарса-
ларни унутишига сабаб булади.
ЖАЗБА - кунгилда топилган хах мухаббати ва уни
таниб олихн завхидан иборат булиб, ушбу завхдан, со-
ликнинг кунгли нихоят лаззат сезади.
АСМО ВА СИФОТ - Худонинг энг гузал исмлари ва
сифатлари. Худонинг хар бир исми, бир сифатнинг да-
лилидир, унинг хар сифатига хос маърифат мавжуд. Ху­
до сифатларининг гузаллиги инсон истеъдодига кдраб
Хах муштокдарига жилва килади.
ЗИКР - бопщаларни унутиб, факдт хэхха таважжух
Хилиш, яъни юзланиш.
МУРОКДБА - зохир ва ботинни хэхдан бошха нар-
садан сакдаб, фа хат унга таважжух хилиш, яъни юзла­
ниш.
САКДЛОН (САКАЛАЙН) - инсу жин.
ХОЛ ва КОЛ - «Кол» сУзлашиш, далил ва мантих
билан гапиришдан иборат булса, «Хол» сУзсиз маънавий
матлабларни тугридан-тугри, воситасиз билиб олиш ма-
лакасидир. Ушбу малака куп маънавий тажрибалар ва
сУфиёна сулук натижасида хосил булади ёки Аллох то-
монидан берилади.

132
Рисоладаги лугатлар изох,и

1. Мехрибон ва рахмли Аллох номи билан (бошлай-


ман).
2. МУХАККИК, - хахикат хидирувчиси.
3. ФИТРАТ - табиат, туш а хобилият.
4. НАСРОНИЙ —христиан.
5. МАЖУС —оловга ситинувчи.
6. К,УРЪОНИ Карим, 11-сурадаги 138-оятнинг иб-
тидоси. (Тошкент, «Чулпон» 1992-йил, 17-бет).
7. БУЁК, - буёх, ранг - бу ерда дин маъносида.
8. ХАКИКИЙ МАХБУБ - худо, тангри.
9. ХИЖОБ - нарда.
10. САРКАШЛИК - Ужарлих, кдйсарлик.
11. ВАРТА - жар, халокат жойи.
12. ТОХИР-ПОК. Бошхз бир нусхада «тохйР» Урнига
«зохир» деб ёзилган.
13. ЗИНДИКДИК - яширин динсизлик.
14. СОЛИК - Аллох васлига эришиш йулида юрувчи
мурид.
15. Куръони Каримдаги «Иброхим» сурасининг 7-оя-
тидан танланган.
16. ТОРИК - тарк этувчи.
17. ВОРИД БУЛИБДУР, яъни унинг томонидан ай-
тилибдур.
18. ЗУМРА - жамоа, тоифа.
19. ЖУЯНДАИ АСРОРИ ХАКИКДТ - хзхихат сир-
ларрши изловчиси.
20. Д^Д - тутун.
21. ЗУД - тезда, дархол.
22. МУХИБ - севгувчи, оших.
23. ЗОБОНИ ХОЛИ - хол забони, хол тили.
24. ХАДИС - Пайгамбарнинг сузи.
25. Бу ерда Убайдуллохон назарда тутилган.
26. Бу ерда соликни Узининг ахлу-хушидан айириб
бехуд хилиш ва уни мустахил фикрлаш истеъдодини
олиши назарда тутилган.
27. ЖАЛИСИ БАД - ёмон, бехосият, бефайз, нопок
сухбатдош.
28. ШАРР - ёмонлик, ёвузлик.
133
29. БОЗ - лочин.
30. К.ОБИЛ - крбул кдлувчи.
31. РУЗИ - бу ерда насиб ва муяссар булиш маъно-
сида.
32. ТАЖАЛЛИЙ КДЛИШ - жилва кдяиш, номоён
булиш.
33. РАБ - парвардишр.
34. МУТААЛЛИК, - бошанувчи.
35. БАРБОЛ - галвир.
36. МУНАЗЗАХ - пок, юксак.
37. БОТИН - ички, ички дунё.
38. ЖУНУН - жиннилик, девоналик.
39. БАЙРЛИК - узгалик, бегоналик.
40. АЛАМ - байрок,-
41. ТААММУЛ - чукур уйлаш, фикрлаш, дш дат би-
лан мулохаза кдяиш.
42. ТУРРА - гажак, зулф.
43. СИФОТ - сифатлар.
44. УНСУ УЛФАТ - биров билан сухбатдош булиб у
билан улфат топиш.
45. АМАЛАН - амалиётда, хаётда.
46. КИБРИЁ - буюклик, азамат.

134
«БОБУРИЯ» РИСОЛАСИ

Узбекистан Фанлар академиясининг Абу Райхон Бе-


руний номидаги шаркддупослик институти хУлёзмалар
кутубхонасида Р. 501-ракдмли нодир кулёзма мавжуд. У
26 рисоладан иборат мажмуа булиб, Махдуми Аъзам
лакдби билан маидур булмиш Саййид Ахмад ибн Жало-
луддин каламита мансубдир. Мажмуадаги 25нчи рисола
«Рисолаи Бобурия» деб номланган.
Мазкур рисола номидан хам маълумки, буюк шох ва
шоир Захириддин Мухаммад Бобурга багишлаб ёзилган.
Уиинг ёзшшшигл Хожа Убайдулло Ахрор «Рисолаи во-
.лидия» асарининг Бобур мирзо кдламига мансуб шеърий
таржимаси сабаб бу.лган. «Бобурнома»да ёзш&шшча, Бо­
бур хэгтик, касалликка чалиниб, «Кдсидаи Бурда» асари­
нинг муаллифи шайх Шарафуддин Абу Абдулло БУсий-
рийни хотирлайди. БУсийрий кдсидасини ёзиб тугатгач,
ихлос ва адида кучи билан фалаж маразидан халос бул-
ган экан. Бобур шуни эикр этиб, Хожа Ахрорнинг «Бо­
лид ия» рисоласиии луркий назм килишга кирихнгани ва
охирига етмай луриб касалликдан форит булганини таъ-
кидлайди.
Бобур бу шеърий гаржимадан бир нусха кучиртириб,
уз рубоийлари билан бирга хазрат Махдуми Аъзам хузу-
рига юборади. Махдуми Аъзам «Бобурия» рисоласи му-
Каддимасида Аллохга хамду санодан кейин бундай деб
ёзади: «Ушбу нусхаи шариф ёзилишша сабаб шу эдики,
Хад даргохига кабул булган дарвишларга нисбатан ихлос
ва ахидат кУргазиб, улар томонидан чин кУнгилдан се-
вилган подшох хэзратлариким, жон ичида Урин гутгани
учун унинг номини тилга олиш адабдан эмас, йирик дин
арбоби ва илмнинг яхин лгУлчиси, фахр эркинлигига ту-
шунган Хожа Убайдулло Ахрор уларга худо нури орхали
назар хилган экан. Шунинг натижаси сифатида у киши-
да талаб дарди топилиб, оромсизлик ва кдрорсизликка
сабаб булган экан. Мазкур дардни бартараф этиш, ушбу
тоифадан бошхаларга муяссар эмас. Шунинг учун хдз-
ратнинг «Волидия» рисолаларини назмда таржима ди-
либ, уз рубоийлари билан бизга юборган эканлар. Шунта
биноан камина бир нусха ёзишга уриндим. Худо хох-
135
ласа, умна борки, муборак хотирларига таскин бериб,
ушбу саодат сармояси булган талаб дардининг купайи-
шига сабаб булгай...»
Махдуми Аъзам рисолада тасаввуф тарикдтига о ид
баъзи бир кридаларни хар томонлама шархлаб, зикри
хуфя хамда зикри жахрия масаласига тухталади.
МуаллИф пайгамбар зикрни хуфя суратда танлаган
булса хам, «тобиъин ва табъи тобиъин» (пайгамбар са-
хобалари билан учрашган ва улар билан мулохотда бул­
ган зотлар) замон талабига биноан жахр хилшнга рухсат
бериб, Узлари хам жахр кдаганлар деб таъкидлайди. У
зикри хуфяни - азимат (хасд) хам шариат йули ва зикри
жахрни - рухсат йули деб белгилайди.
Махдуми Аъзам фикрига кУра, хожалар зикрда ази­
мат йулидан борган булсалар хзм, улардан баъзилари
замон такрзосига кдраб ва хавмларининг истеъдодини
назарда тутиб жахр хилганлар. Мисол учун у хазрати
Хожа Ахмад Яссавий Туркистонга борганларидан кейин
зикри жахрни ихтиёр хилганларини айтади. Хатто, зик­
ри арра, воситасида k$t i кишиларни йулга солиб, буюк
саодатга мушарраф этдилар деб ёзади, хамда бундай деб
таъкидлайди: «Хеч айби нест, багоят хубаст, тарийхи
анбиёи мотакдцдам нез хамин будааст» (яъни: бунинг
хеч айби йУх, багоят яхшидур, Улин пайгамбарларнинг
йули хам шундай булган). Бунда муаллиф улар - пайгам­
барларнинг хар хайсиси Узига хос шева билан хавмини
йулга солди, сузларнинг фархи одамлар ахволидаги
тафовутдан келиб чихади, дейилганидек, аслида хамма-
нинг махсади бир, суратларнинг, шаклларнинг фархи
эса шевалардан бошха нарса эмас, деган фикрни баён
хилади.
Шундан кейин Махдуми Аъзам жахр зикр хилган
хожаларнинг хар бирини алохида хайд этиб Угади. Чу-
нончи, Хожа Ориф Ревгарий, Хожа Махмуд Фагаавий,
уларнинг халифаларидан Хожа Али Ромитоний, Хожа
Мухаммад Бобои Самосий; уларнинг халифаларидан
Саййид Амир Кулол ушбу шевада амал хилиб кетганлар.
Муаллиф буюк Хожа Бахоуддин Амир Саййид Кулол-
нинг муриди эдилар, дейди.

136
Махдуми Аъзам «Рисолаи Бобурия» асарида жахр
зикрининг тугрилигини исботлаш учун бундай дейди:
«Хдх субхонаху ва таоло истшфор савтини (кечирим ти-
лаш сасиии - Ш.Ж.) севаман деганмиш». Савт, яъни
овоздан махсад жахр зикри булиши керак.
Муаллиф асарда «та игр и - токдир, тохни севади» де-
ган хикматни изоугаб, зикр чогида калималар кдндай та-
лаффуз этил шли ва уларни зикр этиш тартибини кур-
сатиб беради. С у тр а накдхбандия тарикдти асосида уч
вукуф (билиш, туигуниш) - вукуфи ададий, вукуфи замо-
ний ва вукуфи кдлбийни гавсифлаб, уларнинг шарт-
ларини таъкидлайди.
Хазрат Мавдуми Аъзам тавба ва надомат (пушай-
монлик) хахида суз юритиб, Убайдулло Баходурхоннинг
Х У й и д а г и шеърини т и л г а олади:
Дар хавои нафси гумрах, умр зоиъ кардаийм,
Пеши ахтуллох аз атвори худ шармандаийм.

(Таржимаси: адашган нафс куйига тушиб, умрни бе-


ХУДа угказганмиз. Эиди тангрининг мухарраб бандалари
хузурида уз кдтмишиммздан шармандамиз.)
Шундан сУнг муаллиф «Сенинг мавжудлигинг шун-
дай бир гуиохки, бошха хеч кдндай гунохни у билан
такдослаб булмайди» деган суфиёна хикматни ва «Уз ру-
химдан унга (одамга) дам солдим», «барча мУминлар
бир-бирларига ота-инидирлар» дейилган оятларни ва
«хар ким узини бир кдвмга Ухшатса, Уша кдвмдан хи-
собланади» деган хадисни изохлаш жараёнида бот-бот
Убайдуллохон (Убайдий) шеърларини мисол ва далил
Урнида зикр этади.
Рисола хотимаеида яна бир бор Махдуми Аъзам За-
хириддин Мухаммад Бобур номини ёдга олади ва бундай
деб ёзади: «...таржима ва рубоийлар нихоят яхши туш-
ган. Бу фахирнинт Туркий тилда саликдси озрох булгани
учун жасорат хилинмади, аммо Форсий тилда етарли да-
ражада жасорат хилинди, маъзур тутгайлар. Ушбу муно-
сабат билан бир нусха ёзилди, манзур булса деб умид
хиламиз».
Шундай хилиб, «Бобурия» рисоласи «Волидия» ри-
соласининг Захириддин Мухаммад Бобур халамига ман-
737
суб Туркий гаржимасига жавобан ёзилган асар булиб,
атокди шоир ва буюк салтанат сохиби билан, олий ма­
ком суфий, накшбандия тарикдтининг йирик вакили,
машхур таблиготчиси Уртасидаги муносабатнинг олтин
таноби, камалак куп ри т сифатида юзага келади.
«Рисолаи Бобурия» китоби Захириддин Мухаммад
Бобур ва хазрат Махдуми Аъзам Уртасидаги ажойиб
мехр-мухаббат, ихлос ва самимият ифодаси хисобланади.
Бобур ирфоний туйгулар таъсирида манманликни
улдириб, юксак ва щтидорли подшохлик мак;омидан
суфиёна камтарлик билан факирлик мартабасига кддам
куяди. Бу рухий Узгариш, илохий бир тарзда юз бера-
дики, у «Вол идия» рисоласи таржимаси асносида огар
касалликдан фориг булади. Бундан мутаассир булган
Махдуми Аъзам . илхомланиб, ушбу ихлосни кддрлаш
учун «Рисолаи Бобурия»ни ёзшша жазм этади.
Юксак ихлос ва ишончга асосланган бу муносабат
темурийлар са.тганати давомчиси булган бобурийларнинг
буюк аждодлари анъанасига содикдигининг исботи ва
накшбандия тарикдти мубаллигларининг Уша замой дав-
лат рахбарлари билан рухан гоят якин алокдда экани,
уларга маънавий таъсир утказганининг далолатидир.
Рисола матнида купгина ирфоний атамалар, тасав-
вуфий истилохлар, суфиёна макулаларнинг (сУзларнинг)
маъноси ёритиб берилади. Шунингдек, Куръон оятлари,
пайгамбар х^дислари тасаввуфий таълимот кридаларига
мос холда тафсир этилади. Шу боис, «Рисолаи Бобурия»
ирфоний, таълимий ва тарихий тарикдт усулларини
изо\лаб бериш, Бобурнинг ушбу тарикдт арбоблари би­
лан алокдсини урганишда мухим манба булиб хизмат
кдлади.

138
БОБО РАХИМ МАШРАБ

«Ваадат» уммопинипг гавноси

Бобо Рахим Машраб (1653—1711) узбек классик ада-


биётининг порлох юлдузларидан бири сифатида асрлар
оша у шдан тарагган нур билан кдлбу-рухимизни ёритиб,
Уз ёхимли шеърлари билан халхимизга манзур булиб
келмохда.
У хам суфий, хам лирик ва файласуф шоир, айни
холда инсон севар мугафаккир ва эркин тафаккур ялов-
дори, адолагсизликка харши кураш фидоий йулчиси
эди.
Машрабиинг ижоди кун хиррали. Биз ушбу махола-
да унинг шеърларидаги ирфоний харашлар айнихса
«вахдат» фалсафасига дойр бир хатор муаммолар буйича
Уз фикру мулохазаларимизни билдирмохчкмиз.
«Вахдат»га оид фикру-харашлар, хис-туйгулар, Бобо
Рахим Машраб ижодида юксак уринда туради. У завку-
жазбага берилган шоир сифатида, барча олам ва бор-
лихни ишхдан иборат деб тушунади. Унингча ишх ХЭёт
ва харакатнинг турткиси ва яралишнинг махсади.
«Бараз кавну макомдан ишх эди, не кону не жавхар»
у, хахихий оших, ишх угида куйиб кул булган шоир. Ру-
хининг уммонида ишх тулхииланиб туради, алангали
хис ва хаяжонларии юракка ситдиролмай, суз орхали
ифода хилмохчи булади. Пекин туйтулари шунча алан­
гали, нихоясиз ва сонсизким лафз, калима ва иборалар
холипига ситмайди, шеър вазни унта торлик хилади. Шу
сабабли у хам баъзан Жалолудцин Румий сингари шеъ-
рий анъаналар чегарасидан чихиб, нихоят ширин, ёхим-
ли ва содда иборалар билан Уз хис-хаяжонларини ифо-
далаб «минг маънини бир нукта билан мухтасар этдим»
дейди.
Машраб шеърларида вазн ва хофиялар буйича баъзи
камчиликлар кузга гашланади. Унинг биринчи сабаби
айтиб угилган о мил хисобланса, иккинчи о мил унинг
шеърларини кучиришда хатготлар (котиблар) томонидан
йул хУйилган сахв ва хатолар хисобланади. Бизнинг
фикримизча, Бобо Рахим Машраб кдландарона хэёт ке-
139
чириш жараёнида, уз шеърларининг хаммасини тУплаб
девон шаклида тартибга солишга муваффак; булмаган.
Кейинрок; купинча унинг шеърлари ёзма нусхалардан
танщари ошзма-ош з хам айтилиб келган ва турли мин-
такдларда ривоят хилиниб юрган. Болибан, унинг асар-
ларини туплаганлар хам ёзма нусхалар, хам ана шу халх
оркдли айтилиб юрган шеърларни, унинг ажойиб ходи-
саларга тулиб тошган хает хиссалари билан кУшиб ёзиб
олганлар.
Бобо Рахим Машрабнинг форсча шеърлари, унинг
Узбекча шеърларига нисбатан т^грирох кУчирилган. Бу-
нинг сабаби шу булса керакки, купинча нусхалар туркий
тил билан чухур ошно булмаган котиблар томонидан
кУчирилган. Бундай холатни Алишер Навоийнинг баъзи
бир асарлари ва Убайдийнинг куллиётида хам яххол ку-
риш мумкин.
Машраб барча «Вахдатул-вужудий» суфийлардек бу-
тун коинотда факдт битта хахихат, битга хахихий мах-
буб-ягона яратувчини кУради. Бу йУдда каъба ва бутхона
фархига бормайци, Каъба га кдраб йул олган ва бутхонага
хараб юз тутганларнинг хаммаси, Уша ягона хахихатни
излайдилар. Шунинг учун хам унинг кофирлиги ёки му-
сулмонлигига кУнгил богламаслик керак, негаки у азал-
дан «Анал-хах» айгиб келган, шу сабабли унинг инщ со-
гарида хар дойим Мансур хони май Урнида мавж уриб
туради:
Анал-хахгУйи ижодам, тажаллий-парвари ишхам,
Мудом аз хУни Мансурам майи дар согари инщам.

На аз куфрам таманноий, на аз исломам уммидий,


Надонам каъба-у бутхона аз хам, кофари ишхам.

Шуиингдек у самадга (тангрига) сигинувчилар ва


санамларга ибодат хилгувчиларни бир томонга бориш-
ларини куриб, баъзан хайратланиб холади:
«Ё, самадо»ни тарк этиб, «Ё санамим» десаммукин?
Айшу сурУрни хУтйиб, ёки гамим десаммукин?

\ахи хи й инсон хахияа Машрабнинг хараши ажойиб


ва хизихарли. У барча коинот, хаттоки фаринггалардан
140
Хам устун туради, чулки хазрати инсон (хазрати Одам)
улар учун масжУд булган, яъни инсон яралганидан
кейин яратувчи уларга бош к^йиб унта сажда кдлишни
буюрган эди. Инсон уз х^кихий маънавий махомига
эришгандан кейин, еру-кук, махшару кавсар ва хатго
Жибраилдек буюк ва мухэрраб фаринггалар хам унга
тенг тура олмайди, негаки улар инсон эмаслар, шунинг
учун хэм ишхдан-севгидан hpof булиб, нищ дарду
хайрусини сеза олмайдилар:
«Тортсам бир ох дард билан махшаринг куяр!»
«Кдтсам фигон, булоги куриб кавсаринг куяр!»
«Крч осмон панога ёшун пайкаринг куяр!»
«Эй Жибраил йир эмди узингни паринг куяр!»
«Бедардсан, фаринггасану ишкдан ярор!»

Машрабнинг шеърларида Мусо, Хизр ва Исо образ-


лари жуда куп учрайди. Машраб хахихий махбуб яъни
яратувчи дийдорининг муштохи. Дийдор иштиёхи унга
бир лахза хам ором бермайди. Аллохни ушбу дунёда кУ-
риш имконсиз булса хам, Мусо каби уни кУришга ин-
тилади, унинг жамолини кУришга муяссар булмаса, жан-
нат ва ундаги хурларни хам ёхгирмайди:
«Ю ннату хурингни иайлай то жамолинг булмаса»

Адлох тажаллийсининг рамзи бу.лмиш ТУр тори , «Ай-


ман» водийси бот-бот унинг шеърларида такрорланиб
зуради. Куръони Каримда зикр этилган ТУр тори , Айман
водийси номли катта биёбоннинг чап томонига жойлаш-
ган булиб, хазрат Мусо пайгамбар, Уша ерда Аллохдан
«раббий ариний» яъни «эй эгам узингни менга кУрсат»
деб илтижо хилганда, унга «Лан тароний» яъни бу дунё­
да мени хеч цачон куришинг мумкин эмас деб жавоб
берилган эди. СУнгра худо томонидан Мусога-дохКЭ бох,
агар мен кУринганимда у уз жойида тура олса, сен хэм
мени куражаксан дейилади. «ТУр» тога Аллох тажаллий-
сига чидаёлмай парчаланиб кстганини кУрганда, куръона
«Ва харра Мусо Саихо» (Мусо хушсиз булиб йихилди)
дейилган.
Мазкур илохий ходиса, хар доим Машрабни Узига
тортиб тулхинлантириб туради. У неча Уринда, мазкур
141
Ходисага шпора хилиб, нщ оят жасорат ва шахомат би-
лан:
«Наям Мусо ник;об аз чехра бардор»
«Нами ояд хушам ин «Лан тароний»»

Яъни мен Мусо эмасман, юзингдан пардани кУтар,


бу “Лан тороний-мени хеч хачон куролмайсан” деганинг
менга хеч ёхмайди деб ёзади. Боища бир шеъридан
(“Харра Мусо" рафтаму “инний аналлох” омадам), яъни
мен Мусо каби йихилиб тущцим, лекин “инний анал­
лох” (шубхасиз мен худоман) деб келдим, деб “шатхиёт”
айтшпта утади. Шатхиёт, юзаки маъноси шариатга хар-
ши булиб, комил ориф ва сУфийлар томонидан важду
хаяжон ва жазба холатида тилга олинадиган сузлар, ма-
салан мазкур байт ва Мансур Халлож айттан “Акал-хах”
(“мен хахман” деган суз). Бу каби сУзларни тилга олиш
охибатида Мансур Халлож, Имодуддин Насимий, Яхё
Сухравардий ва Машраб хишрий (юзаки) мутаассиб дин
арбоблари томонидан Уддирилдилар.
Машраб Мусо образини у худо дийдорига ета ол-
мади деб яна бир жойда куйидагидек тилга олади.
“Раббий ариний”деди.“Мусийи калийм, хеч етмади”
“ Ишхдин полон болубон, кечалар бедор Узум”

Яна бир жойда Мусонинг зидди булмиш Фиръавн-


нинг золим ва шаддод вазири “Хомон” номи билан уни
эслатади:
“Дар чашми ахди олам суфийвашам базохир”
“Сшйрат, гарози “Хомон”, андар либоси Мусо”

Яъни олам ахчи назарида афтидан суфи сифат бу-


либ, Мусо либосида кУринсам хам, лекин хахихатда
сийратим-хулхим “Хомонга” ухшайди.
Мусо образи ва ТУр тоги улухият тажаллийси маз-
хари булгани учун, Мансур Халлож назаридан хам узох-
лашмай туради. Мансур Уз мохиятини изохлаш махсади-
да муаммосимон бир шеъриншгг охирида бундай дейди:
“Абсарганий би-макони Мусо хоиман,”
“Финнури фавхат - Тури хийна тароний”

142
яъни (ушанда менга кдрасанг, мени Тур тоги узра,
Мусо тухтаган жойда пурга чУлганган холда курган бу-
лардинг). «Хизр» эса Мусога йул курсатган, абадий хаёт
рамзи ва ха К йулига йулловчи зот сифатида танилган.
Машраб хам у каби махбубнинг абадияти зулол чашма-
сидан сув ичиб, хизр каби абадий хаётга эришмокчи
булади:
“Зилом чашмаеидан хизр тодди умри тавийл”
“манго бакрлиг учун чашмаи зулолинг оч”

баъзан эса уни Исо-масих билан бир жойда зикр


этади. Исий масийх (Хазрат Исо), хазрат Мухаммад
алайхиссаломдан илгари охирги пайгамбар булиб, зохи-
ран дорга (салийб-хочга) осилган, лекин худо уни кукка
(туртинчи осмонга) кутарган. У киёмат кунигача бархаёт
яшайди.
Исонинг можароларга туда хаёти, айнщ са охирги
кунлари нихоят огир, азоб-укубатли булиб утган. У хаки-
кат галабасини таъминлаш ва адолатни Урнатиш йулида
олиб борган изчил кураши учун душманлар томонидан
дорга осилиб, вахшиёна тарзда кийналган. Шу жихатдан
Машраб уз такдирини унга Ухшатади, баъзан Исосифат
булиб, хатго ундан хам юксакрок даражага кутарилгиси
келади:
“Бошим хафт осмонга етса, ман исий сифат булсам”

“Исий рухпарвар, тарки тааллук, айлар”


“кУк сахнида кдлапдар, яхши макон эмасму?”

Хазрати Исо хар крича уруж килиб осмонларга ку-


тарилгаи ва кибриё харимида яшайдиган булса хам, ХРК
дийдорини куришга муяссар булгани йУк. Машраб висол
давлатига эришиш учун “ёри-гор” булишни орзу килади.
“Ёри-гор” атамаси хижрат жараёнида хазрат пайтамба-
римиз билан уз гакдирини боглаб, унинг йУддоши, па-
нох изланган гор ичида унинг сухбатдоши, содик ва мух-
лис дусти сифатида, у билан хатарли онларни кечирган
биринчи халифа Абубакр Сиддикка берилган лакаб бу­
либ, Куръонда “Сони иснайн из хумо филгор” (горда

143
булган икки кишининг бири иккинчиси) каби сУзлар
билан унга ишора хилинган.
“Исий чихиб ха во уза, кУрмади маъшухи юзин”
“Инщиинг Угота ман куйиб, биллохи ёри-гор, узум”

Исо па у л и т такдирига хизихиш Машрабни Мансур


Халложга якинлаштиради. Мансур назарида хам Исо-
Масийх Узига хос хусусиятлари яъни яратувчи хукми би­
лан отасиз тугилгани, улугворлиги, хаК нули фидойилиги
билан Мансурнинг чексиз хурматини Узига тортиб тура-
ди, хатго у бир шеърида Салийб (Хож) мазхаби асосида
дунёдан уткумдур, Батхо (Макка) ва Мадинани иста-
майман деб, уз такдирини Исо такдирига Ухшаншни ис­
та йди:
“Ало дийниссалийби якуну мавтий”,
“Ва ла-л-Батхо урийду ва ла-л-Мадийна”

Мансур Халлож, Имодуддин Насимий “Вахдат”


фалсафаси йулининг курбоазари булиб, Машраб нухгаи
назаридан иорлох сиймолар ва ортга чекинмас хахра-
монлар сифатида гавдаланиб турадилар. Машраб уларга
нисбатан чухур хурмах, чексиз мухаббат билдириб, Уз
тахдирини улар билан боглайди ва мансурга хУшилгани
учун худога шукрлар хилади.
Ривоятларга кура шох Машрабга унинг муршиди
Офох Хожа, сен Махмудхон номли киши томонидан
шахид хилинасан деб башорат хилган экан. Машраб хэр
доим уз шеърларида унинг тахдири Мансурга Ухшаган
булиб, охибатул-амр Балх шахрида Махмудхон кулидан
шаходат шарбатини ичиши хэхнда эслатиб юрган. Ку-
йидаги шеърга диххат хилинг:
“ Крнимни тУкор эрмиш, Балх шахрида Махмудхон”
“Тахдири азал булса, найлай анга бермай жон”
“Минг шукур худойиша, Мансурга хУшилдим”
“Ул руй-сияхларким, Мансурни Уддургон”
“Ишхинг йулига кирган, албатта кечар жондин”
“Кечмаса бу дунёдан, айтган сузидур ёлгон”

Шунингдек Бобо Рахим Машраб “ал-фахру фахий”


мазмунида ривоят хилииган хадис асосида, барча дунё-
144
вий хаво ва хавас, нафсоний истаклар, молу давлат, хо­
жу-гахтга берилищдан озод бир инсон сифатида, факр
(факдрлик) гадоси булиб яшайди. Хофиз Шерозий “дар-
вишу гадо булиб яшаётгаи булсам хам, узимнинг битта
жундан тукдлган кдлпогимни, юзта шо\она тож бшхан
алмаштиришга хозир эмасман” деган эди. Машрабнинг
Узидан эшитайлик:
Бихишат айвонида ХУРУ равокдн орзу кдлмай,
CoxapFa дину дунёни, ривожин орзу кдлмай,
Борий, руму ч т о божу хирожин орзу кдлмай,
Шахд руйи замину тахту гожин орзу кдлмай,
Гадойи факр булдум, сайр этарман бахру бар тащо.

Гохд икки оламни иккита кавуш (наълайн) каби бир


томонга гашлаб кетади, чупки у хакдкдй суллоннинг де-
воналаридан ва оёк, яланг риндларидан булади:
“Кавнайнро чу наълайн андохтийму рафтийм”
“Девонагани 1Лохдйм, ринди барака пойим”

Ай ни холда Бобо Рахим Машраб нихоят жонкуяр,


инсонсевар шоир булиб, эзилган, жабрланган ва мазлум
одамлар учун кдйгуриб юради, уларнинг дардларини чу-
кур сезади:
“Дили тийги ситамдин ёра булгон халкди кУрдум”
“Тани дарду аламдин пора бултон халкди курдум”
“КУзи, вакги сахар сайёра булгон халкди курдум”
“Фано шахрида кУп овора булгон халкди курдум”
" Зулм тутён этибдур хар бириси бехабар тащ о”.

У уз даврининг мутаассиб дин арбоблари билан ке-


лиша олмайди, негаки у хар ерда Уз буйнига ишк; тумо-
рини осиб юради. Бундай \акдкдй идщнинг туб
мохиятига тор фикр мутаассиблар ета олмасдилар:
“Мени курса цочодур шайхул-ислом
ахраман янглиг”
“Нечун, буйнумга зулфи тори
чермопщон туморим бор”

Бобо Рахим Машрабнинг асарларини дикдат билан


тахлил кдлиб укдганда, ундаги мазмунлар ханча чукур,
10-4217 US
иборалар чилол сувдек шаффоф эканлигини сезиб бора-
миз.
Юцоридаги кузатишларга асосланиб айтиш мумкин-
ки Бобо Разжим Машрабнинг шеърларида бир томондан
инсон хаётига тегишли болтан олий хислатлар яъни илму
фазилатга интилиш, иймонли ва вгокдонли булиш,
ёмонликдан узокдашиб, эзгуликка юз тутшп, Уз сузи ус-
тида туриб ёлгон-яшигдан чекланиш, ота, она, халхи ва
юртига нисбатан мезуз, мухаббатда булиш ва бонща куп
юксак ахлохий нормалар урин олиб, уз ифодасини топ-
ган булса, иккинчи томондан, унинг асарларида тасав-
вуфий гоялар ва ирфоний харашлар, айницса “вахдат”
масаласи чухур илдиз отган. Мазкур гоялар, илоз^ий му-
хаббат туйгулари билан кУшилиб Машрабнинг шеърий
услубига йуналиш беради. У бундай юксак макрмга
эришган булса хам, унинг бархаёт исми ёнида “девона”
сУзи хУшилиб келган, хатго баъзан унинг хаётномаси
бир кдтор шеърлари билан “девонаи Машраб” номи би­
лан хам нашр этилган. Фикримизча бунинг сабаби бир
томондан унинг Узи “девона” сузини куп ишлатиб, Уз
номи билан хам уни куп хУшиб ёзгани булса, иккинчи
томондан унинг дунё кезиб, кдландарона сафар хилиб,
дарвишларча хаёт кечиргаии хисобланади. Биз бу хакда
таникди олим устод Райбулло Салом фикрига хУшила-
миз: “Хамонки муборак, куглуг, сирли табаррук номига
“девона” деган сифат тиркалган экан, унинг халбида ва
онг-шуурида, хакдкатдан хам, тиник инсоний тафаккур
билан баробар авлиёю анбиёларга хос зукколик, фариш-
та ва малоикаларга хос нур, девларга хос битмас-туган-
мас куч-кувват мужассамдай кУринди менга. Девонани
бу “жинни”, “телба” деб англамаймиз. Нетонг! афсуски,
купинча “девона” сузининг Узагига эътибор хилмаймиз.
Дев!!! Дев!!”
Таъквдлаганимиздек тасаввуф таълимотида Ибнул-
Арабий асос солиб ривожлантирган “Вахдатул-вузкуд”
(пантеизм) - фалсафий йУналиши, Машраб ижодиёти-
нштг иккинчи томони ва ажралмас хисмини ташкил
этиб, унинг шеърларига Жалолуддин Румий тазаллари-
дек шУру хаяжон, жозиба ва завх, харорат ва гузаллик
багишлайди. Уларни Укиган киши хайтадан Ухигиси ке-
146
лади. Шоир Жалолиддин Румий ва унинг сирдоши маш-
ХУР ориф Шаме Табризийга ихлос к^зи билан вдраб, уз-
бекча шеърларидан бирида “Шамси Табризий манам,
гохий Жалолуддин манам” деб уларни тилга олади.
Машрабнинг айрим форсча шеърларида “Немийм зи
Туркистон, немийм зи Фаргона” (Менинг ярмим Турки-
стондан булса, ярмим Фаргонадандур) деган Жалолуд­
дин Румийнинг шеърий услуби акс этади ва у ишлатган
айрим агамалар кузга ташланади, масалан:
"Аз ошно гусаста, пайваста эм бо дуст”,
"Бо хийштан нишаста, лекин зи- худ рахоийм”
"Бо шайх ахд баста, бо лулиён нишаста”
“Дар \ар кужоки бийний, хднгомаи худойим”

таржимаси: - ошнолар билан ало хани узиб, дУстга


кушилганмиз, Узимиз билан утирган булсак хам, узимиз-
дан озод булганмиз - ажралганмиз.
- Биз шайх билан ахду паймон хилиб, лулилар билан
утиришганмиз, хар жойда курсант биз худонинг ханго-
масимиз.
Вахдат, вахдазул-вужд ёки “Пантеизм” машхур та-
саввуфшунос олим Роже Арналдз хисхача ифодаси би­
лан айтганда лутавий жихатдан модда (материя) бирли-
гидан иборат булса, ирфон фалсафасида ушбу атамадан
махсад “кавну амкон” яъни бутун коинотда факдг бир
зот мавжуд булиб ва у яратувчининг узи эканлигини
ифодалайди.
Олмониялик олим Макс ХУртан “Ислом фалсафаси”
китобида ёзишича Халлож тасаввуфга куйидагидек тав-
сиф берган: суфий хаддан ортих “Ифрод” (яккалашти-
риш) натижасида яратувчининг зотида мустахийл булиб
(хУшилиб, хал булиб), худодан бопща нарса холмайди.
СУфийнинг сунги махсади уз вужудини илохий зотда
махв э гищдан иборатдир. (Фано - яъни яратувчи зотида
фоний булиш - Буддистларнинг “Нирвоно”си яъни бу-
тунлай фоний булишига генгдир).
Роже Арналдз фикрича “Ифрод” фахат яратувчита
хос булган амал хисобланса, Лое Масинион таъкидла-
шича “Ифрод” шундай бир инсоний амалким киши узи
назарда тутган вужудни танлаб олиб, уни бопщалардан
147
шу даражада ажратадики, Узи ва ундан (одам ва яратув-
чидан) бонща нарса колмащщ.
Суфий олимлар айтган даражага етгандан кейин,
улщият зотида махв булади, бир кдтра сув чексиз ум-
монга тушиб узини кУрмохчи булганда факдт уммонни
кУрганидек, у хам Узини курмохчи булганда фахэт
“Зот”ни куради. Навоий ифодаси билан айтмохчи бул-
сак:
Кдлиб ха к вужудида махв уз вужудин,
Навоий муки бил тарихи тасаввуф.

Шундай кдлиб вахдатга эътиход Ибнул-Арабий, Ат-


тор, Жалолуддин Румий, Боязид Бустомий, Мансур Хал-
лож, Имодуддин Насимий, Алишер Навоий каби Бобо
Рахим Машрабда хам кучли даражада мавжуд эди. Жа­
лолуддин Румий:
“Онанки талабгари худоийд, худоийд,
Берун зи шумо нест, шумоийд, шумоийд”.

яъни: Эй яратувчини кдцирувчилар, у сизлардан


танщарида эмас, Узингиз, Узингиз сизлар! —деган булса,
Машраб:
“Сар ба жайби хеш бурдам, аз адам боз омадам”,
“Мазхари зоти аластам, якган автод омадам”

яъни: “ёкамга бош эгиб (чухур тафаккурга бориб),


адамдан хэйтиб келдим. Мен “аласт” зоти (яратувчи)-
нинг мазхари (зохир буладиган жойи)ман, бир Узим “ав­
тод” урнида турганман, - деб ёзади.
“Автод”, Хажвирий ифодасича тасаввуф ахли наза-
рида, Аллохга яхин олти гурух жумласидан, “Кугб” ва
“Нахиб”дан кейин, учинчи Уринда тур тан турт кишидан
иборат булиб, дунёнинг турт томонида, оламнинг тУрт
рукни - уступи сифатида тухтаган булурлар.
Шунингдек Машраб бонща бир шеърида “инний
аналлох” (мен худоман) деган яратувчи сУзини Узига
нисбат бериб ишлаттан. Юхоридаги Машрабнинг хар
иккала шеъридан ва бонща куп сУзларидан, унда вахдат
назариясига дойр кдрашларни якщол кУриш мумкин.

148
Хар холла Бобо Рахим Машрабнинг шеърларини
унинг ирфоний харашлари ёрухлигида чухур ва ХЭР то-
монлама текшириб, болща вахдат шоирлари билан
унинг муштарак томонлари ва Узига хос болтан кдраш-
ларини илмий нуктаи-назардан белгилаб бериш, ушбу
ориф шоирнинг илмий-ирфоний шахсиятини ёритишга
катга ёрдам беради. Негаки Машраб факдт Узбек ва форс
тилларидаги шеърлари билангина эмас, балки Узининг
ирфоний-фалсафий дунёкдраши ва ушбу харашларнинг
изчил таргиботчиси, адолатсизлик ва хурофот хомийла-
рига харши уз акдшасининг тархатувчиси ва таргаботчи-
си, хах йулида Уз жонини курбон каштан фидоий шахид
ва кдхрамон сифатида хам катга эътибор ва эхгиромга
сазовор инсондир.
Булардан тапщари Бобо Рахим Машраб на факдт
Узбекистан, балки бутуи Туркистон ва Марказий Осиё
худудида “вахдат” ирфоний-фалсафий йУналишининг
охирги намоёндаси хисобланади. Ундан кейинги айрим
шоирларда ушбу тамойил баъзан кУзга ташланса хам, кУ-
пинча тахлид асосида булиб, чухУР ахидавий ва гоявий
негизга эга эмас.
Бобо Рахим Машраб хаёти ва ижод билан бир хатор
танихли олимлар айнихса Абдиходир Хайитметов, Аб-
дирашид Абдурофуров, Байбулло Салом, Вахоб Рахимов,
Комилжон Исроилов ва Жалолидцин Юсупов ва бош-
халар узох муддатлардан бери шутулланиб келиб, унинг
шеърий тУгшамларини тайёрлаб, таржимаи холини ёзиб
китобхонларга тахлим этганлар. Айнихса Жалолиддин
Юсупов томо нидан интиходий услубда тайёрланиб, му-
фассал сунг сУзи ва лугатномалар билан 400 бетда нашр
этилган “Мехрибоним хайдасан” номли Машрабнинг
катга шеърий туплами узига хос ахамиятга эга. Танихли
олимлар Нажмиддин Комилов ва Байбулло Салом томо-
нидан ёзилган сУз боши Уз илмий тахдили ва интиходий
томонлари билан Машрабнинг бадиий ижоди ва дунё-
Харашини яхши англаб олиппа ёрдам беради.
Асар тУпловчиси шоир асарларини Уз ичига олган 12
нусхани солиштириб урганиб, мазкур гупламни катга
мехнат ва узох муддатли саъй хУшиш билан тайёрлаган.
Юсупов кУп жойларда шеърлардаги камчиликларни ту-
149
затишга уриниб, баъзан уларни хиёсий шаклда, баъзан
мантикдй йусинда ва баъзан узининг шахсий завхи, ту-
шуниш ва таъбири асосида ислох кдгшб келган. Лекин
бу сохада бажаршшш ишлар етарли эмас. Ж. Юсупов
узи ёзган сунги сузда “Машрабнинг хаёти ва айнихса ба-
диий меросини тахкик; хилишдек шарафли айни чогда
жуда мураккаб иш давом эттирилиши керак” деб таъ-
кидлаган эди. Негаки хануз хам Машрабнинг шеърла-
рида аруз вазнлари ва мазмун нухгаи-назаридан анча
камчиликлар узини сакдаб холган. Агар биз шоирнинг
буюк икдидори, идмий даражаси ва олий шеърий хари-
хасини (истеъдод) назарда тутадиган б^лсак, мазкур кам-
чиликларни (айримларидан ташхари) унинг ижодида та-
биий деб тасаввур хилишга хакди эмасмиз. Шунинг учун
ушбу Халлож ва Насимий й^лдоши, Ибнул-Арабий ва
Жалолуддин Румий издоши ижодининг мукаммал илмий
интиходий матаини тайёрлаб, ундаги ирфоний атама-
лар, талмийхлар ва тарихий образлар, Куръон оятлари ва
хадисларга тегшлли шиоралар, арабча мисралар ва ибо-
раларни изохлаб утиш, турли нусхалардаги сузларни чу-
ХУР урганиш, топилган кдрийналарга асосланиб хиёсий-
мантихий услубдан фойдаланган холда камчиликларни
тузатиш билан бирга, унинг дунёкдрашини хар томонла-
ма ёритиб бершп, адабиётшунос ва тасаввуфшунос
олимларимиз олдида турган буюк фахрли вазифа хисоб-
ланади.
Махола охирида мамнуният билан эслатмохчимиз-
ким Машрабнинг рухий кечинмаларини чухур сезган,
унинг ижодидаги бадиий томонлар ва ирфоний гояла-
рини яхнш идрок этган шоиртабиат ёзувчи устод Рай-
булло Салом “Ёзувчи” газетасида эълон хилган Узининг
тахдилий ва хизихарли махоласида, тадхихотчи олим
Жалолипдин Юсуфий томонидан зфт йиллик мехнат са-
мараси сифатида Машраб “девон”и билан унинг “Маб-
даи нур” асари янги ишлов, тахлил ва тахрирдан чикд-
рилиб, икки жигщлик хажмда нашр арафасида тургани-
дан хабар беради.
Биз Машрабшунослик сохасида бажарилган бундай
илмий-таххихий иш хозирги даврда хэнча катта ахами-

750
ятга эга эканлигига эътибор берган \олда, унинг тез ора­
ла нашрдан чик,ишини кутиб крламиз.

ИЗОХПАР

Уруж - юкррига кутарилиш.


Маз^ар - Зохир булиш, куриниш ва жилва килиш
жойи.
Кибриё - буюклик, улутворлик, азамат.
Талмийх - шеърда бирон-бир маидур к^сса, ходиса
ёки маыдур маеалга ишора кддиш.
Кдрийна - бирон матлабани билиб олиш ёки мурак-
каб ва маж^ул масалани англаш ва ё бирон максадга
эришиш учун далил буладиган нарса, аломат, нишона.
Кдрий^а - завк, идрок, шоирлик ва ёзувчилик учун
табиий куч ва истеъдод.

151
ИШКАМИШДА

Бобо Рахим Машрабиипг мазори

Афгонистоининг гУххизта шимолий вилоятлари ха-


мда Кобул, Хирот ва Бодгис каби вилоятларда яшайди-
ган кУп миллионлик узбеклар ва боища туркий халкдар
орасида Бобо Рахим Машрабнинг номи хурмат билан
тилга олиниб, Узбекча ва дарий тилидаги шеърлари ма­
рок; билан Укилади. Афгонистонда, айнихса, Тахор, Кун-
дуз, Бадахшон, Саманши, ЖУзжон, Сарпул ва Форёб
вилоятларида бу атохли шоир асарларини кУплаб учра-
тиш мумкин. Унинг шеърлари афсонавий туе олган
унинг хает хиссаси билан кушилиб кУп марта чоп этил-
ган. Шунингдек, *‘Мабдаи нур” номи билан унинг кдла-
мига мансуб асарнинг кУлёзмалари хам куп топилади.
Бундан ярим аср олдин замонавий мактаблар озлиги
сабабли шимолий вилоятларда болалар - Угил-хизлар
махаллий мадрасаларда Ухиб савод чикдришарди, кУпин-
ча шахар махаллаларида, ахоли заруратига кУра, Утил-
хизлар учун озми купми мадрасалар буларди. Угиллар
мадрасаларида охунлар ва хизлар макгабларида бибио-
тунлар (муаллималар) даре берардилар. Бизнинг шахри-
миз Сарпул (Сарпул вилоягаинг маркази) макгабларида,
бошха макгаблар сингари, махсус хизлар макгабларида
Куръони Карим, гурли диний китоблар, шеърий асарлар
Узбек ва дарий тилларида Ухитиларди. Улар хаторида
Хофиз, Навоий, Бедил, Хувайдо девонлари ва баъзан
Суфи Оллоёр ва Бобо Рахим Машраб кигоблари хам
Ухитиларди. Вахт Утиши билан замонавий мактаблар ку-
пайиши натижасида ушбу махаллий макгабларнинг катта
Хисми тархалиб кетди.
Узбеклар Бобо Рахим Машрабни бир валий (худо-
нинг дУсти) ва кашфу-каромат эгаси сифатида танишиб,
ундан содир булган кароматлар борасида куп гапириша-
ди.
Бир инсонга нисбаган ахида ва ихлос хаддан ош-
ганда уша инсон юксак даражага кутарилиб, мухаддас
зотлар хаторидан Урин тотхади. Халх унга инониб, сити-

752
нади ва ундан у.з мушкулларини ечиб бериш учун ёрдам
сУрайди.
Бобо Ра^им Машрабга нисбат берилган оддий бУл-
маган турли-туман ходисалар баъзан унинг хаётига фан-
тастик туе беради ва унинг сиймоси теварагида бир
мухаддас хола (хУтан) яратади.
Мавлоно Жялолуддин Румий, Имодуддин Насимий,
Хожа Ахмад Яссавий каби буюк зотларнинг хаёти ана
нгундай ажойиб можаролар ва фантастах вохеалар, эр-
таксимон ходисалар билан хУшилиб кетган.
Афгонистон Узбеклари ва тожиклари орасида Шох
Машрабнинг мунча шухрат ва махбублих хозонганига
сабаб аввало унинг ХЗР ихки тилда ёзган ширин, такал-
луфеиз ва халх тал ига яхин шеърлари булса, иккинчи-
дан, унин 1' умр охирида Балх шахрига хилган сафари ва
Уша ерда шахид булганидир.
Бобо Рахим Машраб турли-туман мулкларни кезиб,
хаётининг охирги пайтларида Балх шахрша келади, у
ердаги адиб, олим ва муллолар билан учрашиб, Балх ва
Кундуз хукмлори Махмудхон Кдтагон билан мулохотда
бУлади.
Машраб уз замонасининг йирих олим ва орифи си-
фатида хеч кдчон хам хахикдтдан воз кечмас ва нохахКЭ
таслим булмас эди. У хаерга бормасин, риёий шайхлар,
амалсиз муллолар ва халх жонига бало булган золим
шохдар ва хокимларга харши туриб, баъзан тугридан-
тугри ва баъзан хажвий гарзда уларнинг хахихий хиёфа-
сини очиб берар, адолат ва инсонпарварлик гоясини
илгари сурарди.
Махмудхон атрофида йигалган дин мохиятадан ха-
барсиз олимсимон кишилар унинг эркеввар ва адолат-
парвар гояларига харши туриб, Махмудхонни шоирни
осиб, Уддиришга хэйрадилар.
Бобо Рахим Машраб кишрий (юзаки) уламолар фат-
воси билан Махмудхон фармонига биноан Балх шахрида
дорга осилиб Улдиризди ва жасади уша ерга дафн этил-
ди.
Хиндистонда босилган Шох Машраб Намангоний
девонининг охирида ёзилишича, бир оз муддатдан хейин
шоирнинг хомий ва муридлари келиб, Махмудхондан
153
касос оладилар ва Машрабнинг жасадини унинг васия-
тига кУра, Балхдан Ишканмиш (Ишкамиш) шахрига
олиб бориб кумадилар. Аммо баъзи-бир ривоятларга Ка­
раганда, Машраб бир туи Махмудхоннинг вазири Масъ-
уднинг тушига кириб, унга менинг жасадимни Ишка-
мишга олиб бориб кумгил, деб буюради.
Хозирча Балх ша\рида “Жавонмарди кассоб” деган
машхур зиёратгох якинида Машрабнинг биринчи кдбри
туради. Эл уни бир мукаддас мазор сифатида хУРмат
килиб, турли жойлардан уни зиёрат килиш учун одамлар
келишади. Аммо бу ориф шоирнинг абадий ётар жойи
Ишкамиш деган шахардадир.
Ишкамиш Тахор вилоятининг бир кичик шахри
булиб, кддимдан Вазволин номи билан шухрат топтан.
“Ориёна доиратул-маориф” (Афгонистон энциклопедия-
си, 3-жилд, 177-бет)да берилган маълумотга Караганда,
Ишкамиш шахри Хонобод шахридан 30 км масофада,
Ишкамиш дарёсининг ёнида воке бУлган. Унинг гарбий
томонида Хонобод шахри ва Шуроб чУли жойлашган.
Илгари Хонобод - Нахрин - Кобул йули шу дапггдан
Утарди.
Ишкамишнинг шимол ва жануб томонларида тош ва
тупрокдан таркиб топган кичик тоглар туташиб, шимо-
лида Толцон шахри, шаркида Хусту-Фиринг тумани,
шимоли-шаркида Фархор тумани туради.
Икдими курук иссик- Ишкамиш дарёси, Хусту-Фи-
ринг тогларидан сарчина олиб Ишкамишдан Утади ва
беш ярим километрдан кейин Хонобод дарёсига тУки-
лади. Бу дарё купинча КУРУК булиб, факдт ёшнгарчилик
ва сел фаслида унда сув окади.
Ишкамишда экинчилик купинча дайма (лалми) бу­
либ, бугдой, арпа, нухот, тарвуз ва ковун экилади. Ша-
харчанинг гарбий томонида тошкумир кони бор. Ундан
хар йили 250 тонна га яцин тошкумир кдзиб чикдрилиб,
Баглондаги кднд фабрикаси учун кУкс (тошкУмирнинг
тури)га айлантирилади ва кцсман ахоли эхтиёжларига
ишлатилади.
Олмониялик Арвин Грош Бох “Афгонистон жугро-
фияси” номли китобида, бошкд шахарлар кдторида,

154
Ишкамиш борасида хам кискача килиб кУйидаш маълу-
мотни беради:
“Тахор вилоятининг жанубий сохаларида иккита ки-
чик бозор урин тутган - Ишкамиш ва Фархор. Ишка-
мишнинг зеки бозори Наэцжн ва Фархор даралари Ур-
таевдаги ерларда шахрий хусусияглар билан жойлашган
булиб 200 та дукон ва 8 та саройи бор”.
Афюнистонда сарой маркетсимон катта жой булиб,
тУрт томони хоналар билан уралган булади. Ундан, катта
шахарларда марке! ва мусофирхона сифатида, кичик
шахарларда мусофирхона, гараж ва бозорчилар уловла-
рини сякдаш макеадида истифода килинади.
Кигоб муалчифи 1972-73 йиллари ушбу шахарни ку-
риб утган. У анчагина обод булиб, унда 40-45 минг ахоли
яшарди. Уларнинг 70 фоизи узбек ва 30 фоизи тожиклар
эди. Эхгимол, урушдан сунг ахвол бошкачарокдир. Ана
шундай бир минтакада, Ишкамиш шахарчасидан бир
ярим километр шарк томонда Узбекнинг султонул-ори-
фин, бурхонул-мухаккикин ва зубдатулмутакаллимин
шоири Мавлоно Машрабнинг макбараси жойлашган.
Макзбара хом гинггдан курилган гумбазли бино булиб,
турба гнинг узи хам лойдан ясалган. Кдбрнинг тепасида
араб тилида ёзилган бир тош лавха киши дшдатини
узига тортади.
Макбаранинг гарбий томонидан чикадиган булок
капа (100x100 метр) ховузга тукилиб, ундан шахарга кд-
раб окдди. Ховуз макбарадан 10 метр масофада воке
булган. Ёзда суви салкин ва кинща иссик. Ховузнинг
геварагида баланд дарахтлар кад кУтарган. Ёз пайтлари
ахоли дам олиш учун у ерга боради. Макбаранинг атро-
фини 2-3 тут дарахти безаб туради.
Ишкамиш ахолиси ва унга якин минтакалар улуси
Шох Машрабни улуг олим ва шайх деб танишади. Унинг
Узбекча ва дарий (форсий) шеърлари кодирия тарикати
пайровлари томонидан жахрларда оханг билан Укилади.
Шох Машраб мухлислари унинг кабрини хамиша
зиёрат килиб туршнади, айникса чоршанба кунлари аёл-
ларнинг сони купаяди. Зоиралар Шох Машраб рухония-
тидан хожат тилаб, уз мушкулларини хал килиш умидида

155
буладилар. К апа борда назру-хайрот Утказиб дам оли­
шал и.
Неча йиллар мукдшшм баъзи-бир шайхлар бу мах-
барада чилла утириб, маънавий камолотга интилар эди-
лар. Шундай килиб, Бобо Рахим Машраб, бу улур шоир
ва ориф уз юксак рухи, орифона ва риндона шеърлари
билан мухлислар халбида яшайди, минглаб мустаманд
кишилар учун рухий таянч ва маънавий ёрдамчи сифа-
тида хизмат кдлиб келади.
Бобо Рахим Машрабнинг турбати Ишкамищда, Бо-
бур Мирзошшг хдбри Кобулда, хазрати Амир Алишер
Навоий, Гавхаршод бегим ва Султон Хусайн Байкдро
абадий ётар жойлари Хирот шахрида, уларнинг маъна-
виятлари билан бирга Афрониетон ва Узбекистан халх-
ларини камалак кУприк булиб бир-бирига чамбарчас
боглаб туриб, дУстликни мустахкамлаш о мили булиб
келмохда.
Махола охирида шуни хам ХЭЙД этиб Утиш керакки,
яхингинада Узбекистонда бу улурвор шоир ва ориф ту-
ридган кунининг 350 йиллиги тантанали нишонланди.
Афронистонда сиёсий ва ижгимоий ахвол ofhp булганига
Харамаедан, Амир Алишер Навоий фархангий (маданий)
уюшмаеининг Балх вилоятидаги булими ушбу тарихий
еанани эъзозлаш махеадида “Гузидаи аз аигьори Маш­
раб” номи билан Машрабнинг танланган дарий (фор-
еий) ва узбекча шеърлари мажмуасини, унинг сурати би­
лан, юбилейдан бир неча ой мухаддам нашрдан чихарди.
Бу мажмуани Балх вилоятида Навоий фархднгий
уюшмаеининг раиси журналист Абдулла Руйин нашрга
тайёрлади. “Мавлоно Машраб таржимаи холи туррисида
бир неча суз” ёзиб унинг хисхача таржимаи холини баён
этган. Балх вилоятидаги ёзувчилар уюшмаеининг раиси
Солих Мухаммад Халих эса “Риндлар уругадан бир эр-
кин инсон” сарлавхали мухаддимасида Машрабнинг
шеърий хэрихаси ва ирфонда тутган юксак махомини
хисхача ёритган.
Мажмуа 1991 йил охирларида Балх давлат босмахо-
насида нашрдан чихарилган.

156
БОБО ТОХИР ВА УНИНГ ИРФОНИЙ
ТАРОНАЛАРИ

Форсий - дарий тилини билганлар орасида Бобо То-


хирнинг таронлаларини укимаган ёки эшитмаган киши
кам бУлса керак. Чунки унинг рубоийларидан анчаси
минг йилга якдн мудцат жараёнида халк, огааки адабиё-
тига кУшилиб кетиб турли шеваларда Укилиб келинмок-
да.
Бобо Тохир Урён номи билан катга шухрат крзониб,
уз сехрли туртликлари билан рухдарни тасхир этган ва
кУнгилларга йул очган шоир ким эди?
Унинг хаёти, таржимаи холи хатго тугалган йили ха-
кида етарли даражада маълумот мавжуд эмас. Турли
манбаларда берилган киска маълумотларга кУра у бе-
шинчи хижрий аср Урталарининг шоир ва орифларидан
булиб, тУртинчи хижрий аср урталарида тутилган, маш-
ХУр бухоролик мутафаккир ва фаШисуф Абу Али ибн
Сино билан замондош булиб яшаган.
Араб манбаларида берилган маълумотларга кУра у
машхур суфий, шоир ва дарвиш сифатида каландарона
хаёт кечйриб, хар доим харакатда булган, ундан ирфо-
ний гоялар ва тасаввуфий карашлар билан йУтрилган
бир катор тарона.лар колган. Унинг тароналари тасав-
вуфда юксак Урин тутган “вахдат” гояларини Узида акс
эпирган.
Шунингдек, Бобо Тохир салжукийлар султони Туг-
рулбек билан замондош булиб, сулгон Хамадонга бор-
ганда, у камолот даражасига етган ориф ва етук суфий
булган. Салжукийлар даврининг машхур ёзувчиси ва та-
рихчиси Ровандий узининг машхур асари ’’Рохатуссу-
дУр” ’’Кунгиллар рохати”да Султоннинг Бобо билан уч-
рашуви (447 х-й.) хакида куйидагидек ёзган. ’’Эшити-
шимча Сулгон Тугрулбек Хамадонга келганда, у ерда ав-
лиёлардан учта пир мавжуд эди. Бобо Тохир, Бобо Жаъ-
фар ва шайх Хамшо. Улар Хамадондаги Хизр деган тог­
да зурарди. Султон уларга кУзи тушиши билан лашкар
кавкабасини тухтатиб отдан тушди, вазири Абунаср ал-
Кундурий билан илгари юриб улар билан кУришди. Бобо
Тохир ундан суради: Худо халки билан на килгунгдир?
157
Султон дейди: ”Сен айтганингдек!” Бобо дейди: “Инна-
ллоха яъмуру бич-адли вал-щсон” (Алло); адолат юри-
тиш ва эхсон килишга буюради.) Султон йиклаб дейди:
Шундай кдлгумдур”.
Ривоятга биноан, Бобо йиллар тахорат кдлиш учун
фойдаланиб келган бир ибрийх (кузача)нинг бошини
бармопща сакдаб юргаи, уни чахириб султоннинг бар-
могига солган ва ’’шундай кдлиб одам мамлакатини ку­
ли игга бердим, адолатли булгчн” деган. Султон уни хар
доим туморлар ичида сакдаган, уруш юз берган чогларда
уни Уз барморига солган.
Манбаларда ёзшшшича, Бобо Тохирдан араб тилида
”ал-фтухотур-раббония” (илохий кашфиётлар) номли
унинг хисхача сузларидан иборат булмиш бир мажмуа
холган. Ушбу мажмуада ирфоний акддалар, илму маъ-
рифат, зшфу ибодат, важду мухаббат борасида сУз юри-
тилиб, ахлохий таълимотлар хакдда фикр билдирилган.
Бобо Тохирдан холган энг мухим асар унинг тарона-
лари - тУртликлари мажмуасидан иборатдир. Бу туртлик-
лар рубоийлар анъанавий вазнда ёзилмаган булса хам,
рубоийлар деб аталади. Ушбу, хаяжон ва нозик туйрулар
билан тулиб тошган, нихоят латиф, гузал туйруларни
Узида мужассам этган тароналар замон Утиши билан
купгина Узгаришларга учраб Узининг асл шакли (Лур
лахжаси)дан чихиб, Дарий тилига яхин булган. Мисол
учун унинг айрим тУртликлари Афгонистонда турли ма-
халлий лахжаларда айрим узгаришлар билан дарий тили­
да айтилади. Али Рохжирий унинг рубоийлари мажмуа-
сига ёзган суз бошисида хуйидагича фикр биддирган:
’’Унинг сузларининг равонлиги, соддалиги, нозик ва на-
фислиги айни холла ундаги фасохат ва балогат, мухим-
рога ундаги куйиниш ва хаяжон, каломнинг нуфуз ва
таъсирчанлиги шу хадар кучлики, хозкргача хам форс
тилида унга тенг келадиган, унга ухшайдиган асар яра-
тилмаган”.
Бобо Тохирнинг 160 дан ортих тароналари бор. Ай-
римларининг инглизча таржимасини уз ичига олган чи-
ройли туплам устод Али Рохжирий суз бошиси, маидур
хаттот устод Али Акбархон Кованинг нихоят гУзал ва чи-
ройли хатида ’’рубоиёти Бобо Тохир Урён” номи билан,
158
1371 Х-й. нахот рангли нафис кргозда нашр этилган. Ал-
бом шаклида ёзилган 68 бетли бу нафис китобнинг \о -
шиялари чиройли гуллар, каиггалар, суратлар ва ми-
ниатуралар билан безатилган булиб, китоб матнида Ризо
Аббосий (XV1-XVII асрлар) миниатураларидан фойдала-
нилган.
Бу уринда шуни хам эслатиб утиш керакки, тангоуш
олим ва таржимон Ш.Шомухамедов томонидан унга
мансуб уч юздан ортик; рубоий узбек тилига таржима кда-
линиб, 1994 йил ’’Рудакий ва Бобо То\ир” номли маж-
муада нашр этилган.
Биз хам Рохжирий туиламидан унинг тароналаридан
19 тасини танлаб олиб, у.лардан 10 тасини аруз вазнида
ва 9 тасини бармоц вазнида шеърий таржима кдпдик.
Кдзихиш ва иулос махсули б^лмиш ушбу ишимиз ХУР-
мат.ти укувчиларга маизур булгусидур деган умиддамиз.

”СЕН ЦУВСАНГ ЭШИКДАН


КИМГА БОРАЙИН?”

АРУЗ ВАЗНИДА

Кдсам тангрига жононим эрурсан,


Паямбарга1 кдсам жоним эрурсан.
Узимнинг кимлигимни билмасам хам,
Сени билдимки дармоним эрурсан.

Таратса атрини ул турфа кокул2,


Йукртар уз хидин богларда сунбул.
Хаёлинг согиниб тунларда кучсам,
Атр сочгай жойимдан, тонг чоги гул.

Кулим етса фалак чархига бир он,


СУрардим ундан: эй гардуни гардон.
Бировга юз туман неъмат берибсан,
Кушибдурсан бировнинг нонига хон.

1 Пайгамбар.
2 Кокил.
159
Келиб кУргил бу кдйгули кУнгилни
Сарик юзда кизил ёш, хаста дилни.
Чидам дарди, фирок; андуки бирлан,
Кечирганман нечук бу ой - у йилни.

Агар мастонамиз, сендан эрурмиз,


Агар девонамиз, сендан эрурмиз.
Агар муслим, агар кинду, агар габр,
Булиб афсонамиз, сендан эрурмиз.

Кдлайлик йиглабон кУзларни жайкун,


БУлайлик ишкида Лайлию Мажнун.
Севимли бир Фаридунни йУкотдик,
Тузайлик янги бир бошка Фаридун.

Тун ойга бокибон ёлборадурмен,


Кун улса к^йгудан бечорадурмен.
Уз урнингда сенинг бордур кдроринг,
Мен эрса дакр аро оворадурмен.

Эшитмас кук менинг оку фигоним,


Эзилди гардишидан хаста жоним.
Хдётим угди FaM-кайгу билан лек,
Тузук айламади кеч осмоним.

Бирон гул усмасин сенсиз чаманда,


Усиб, ёкдирмасин атрини банда.
Юрак кони юзидян кетмасин кеч,
Бировким кулса сенсиз кдлса канда.

Танимни босди юз кулфат худоё,


КУнгилда тошди гам-касрат худоё.
Рариблик дарди маскан шавки бирлан,
Юракни куйдирур каркдт худоё.

Кузу кУнгил кУлидан дод-фарёд,


КУнгил куз кУргани доим кдлар ёд.
Ясай пулатдан бир тез ханжар,
Кддаб кузга килай кУнгилни озод.

160
Б А Р М О К ВАЛ Н И ДА

Кузларим косаси сенинг саройинг,


Оёпшг тупроги кузларимга тенг.
Кддам кУйсаш озор топмасин дейман,
Киприкларим тиканидан оёгинг.

Куркмас севган киши узидан, жондан,


Куркмайди о шик; кишандан, зиндондан.
О шик кунгли оч бури - ^айикмайди,
Х,ар канча \ам кай-кай леса чупондан.

Икки зулфинг эрур рубобимга тор,


Бу ёмон \олимдан на истагинг бор.
Менга ёрлик килмас экансан нега,
Кирарсан тунлари тунгамга эй ёр.

Мусулмонлар келди уч, рузгор гами,


Бариблик, асирлик гами, ёр гами.
Парвойим йук гариблик - асирликдан,
Мени охир Улдиргай дилдор гами.

Лола экманг, эн лола эккувчилар,


Гул экищдан богбонлар кУл тортинглар.
Гуллар авди мен курганимдек булса,
Гул Урнида тикан эксангиз бе^тар.

Салламно Узларин билмаганларга,


У'тда кул-курукни сезмаганларга.
Дайру бугхона, каъба, сумаъада,
Ёрдан буш бир жойни курмаганларга.

Бу далада йиглаб юриб бир деккон,


Лола экарди кУздан окизиб кон.
Экиб юриб дер эди: "во дариго,
Экиб ташлаб кетшн экан бу жакон!?”
Раббим кимга, дейман кимга борайин,
Ожиз - нотовонман кимга борайин.
Бонщалар кувсалар сенга юз туткум,
Сен кувсанг эшикдан кимга борайин?
1 1 -4 2 1 7 161
Изохлар:

• лашкар кавкабоси - лашкарнинг шпор хитьаси


• важд - зав^, шавк;, иищу мухаббат.
• Гард^ни гардон - айланувчи осмон.
• Харкат - куйиш, ёниш.
• Сумаъа, дайр - христиан обид ва зохиднинг ибо-
датхонаси.

162
* 0 3 ИРГИ ЗАМОН УЗБЕК
ТАСАВВУФШУНОСЛИК ИЛМИГА БИР НАЗАР
(Н.Комиловпипг «Тасаввуф» кигобига такриз)

Инсон илк марта уз атрофини урганиб, хаёт ва кои-


нот сирларини билиб олишга уриниши билан бирга, илк
ирфоний тахаййуллар ва тасаввурлар хай юзага келган
экан. Илк ирфоний тасаввурлар, мифология билан чам-
барчас ботлик; булган булса хам, инсон тафаккури та-
раххиёти билан бирга ривожланди ва фалсафий тафак-
курлар билан йутрилиб кетиб, Узига хос йуналишларга
эта булди.
Ирфонпинг Узига хослиги шундан иборат эдики,
хикмат ва тафаккур, коинот сирларини билиб олиш жа-
раёнида, \fантик; ва истидлол айланаси ичвда ок;саб к;ол-
ганда, ирфон ва тасаввуф, «широк; чароти» билан ёрдам-
га келиб. ак;ту мантих босиб ута 0 .дмайдиган йулга уни
бошларди ва хозиргача хам шундай бУлиб келмокда.
Шунинг учун хам тасаввуф ва ирфон борлик; сирларини
билиб олишда, тааххул ва тааббуд (акду-мазхаб) ожизли-
гининг натижаси ва аксул-амали деб бежиз айтмаган
булсалар керак.
Кддимий хинд ва юнон фалсафасида хилма-хил ир­
фоний фикрлар, айиикса «вахдат»га дойр таълимотлар
юзага келган эди. Ислом тасаввуфи исломий манбалар-
дан тацщари, Юнон фалсафий таълимоти, айнихса Аф-
лотун кдрашларидан фойдаланган булса хам, тадхихот-
чилар фикрига кура Афлотун ва неоплатонизм, шунинг-
дек хинд ирфоний йуналишлари, унта уз таъсирини ут-
казган. Франциялик тасаввуфшунос олим Роже Арланд
ёзишича, ундаги куп мавзу ва материаллар, ислом мазха-
би таълимоти ва анъаналари билан чухур хупшлиб кет-
ган.
Тасаввуф ислом оламида кенг куламда таркдлиб, на-
фахат халхнинг амалий хаётида, балки тафаккур, ада-
биёт ва бадиий ижод сохасида хам, узилан чухур таъсир
ва из холдиргаи.
Тоталигар тузум тасаввуф таълимотига кдрши ва
салбий муносабатда булгани туфайли, барча халх, ай-
нихса ижодкорларни, ундан узокдаштириб, уларни ушбу
163
таълимот файзидан махрум хилиб келган эди. Шу са-
бабли, совет хокимияти хулаб эркинлик шароити юзага
келгандан кейин тасаввуф фалсафаси ва унинг турли та-
рикдтларюа тегишли болтан гаълимотни чукур Урганиш
учун, мукаммал шаклда ёзилган асарларга зарурат се-
зилмокда.
Мустакиллик шарофати билан маънавий хадрият-
ларни тиклаш жараёнида айрим олимлар томонидан, та-
саввуфий мавзулар буйича жуда кУп махолалар, рисола-
лар, тадхихот ва таржималар нашр хилиниб келди. Ай-
нихса олимлар филология фанлари доктори Иброхим
ХдхХУлов, Ориф Усмонов, Ёкубжон Исхохов, Султонму-
род Олим ва бошха бир хатор тадхихотчилар томонидан
ёзилиб нашр этилган асарлар диххдтга сазовордир. Шу-
нингдек камина кдламига маисуб «Тасаввуф таълимоти
илдизлари» номли илмий реферат «Мулохот» журнали-
нинг 1995 йиддаги 1-2, 3-4, 5-6-сонларида, «КУнглим ку-
зи билан курган-ларим» номли шайх Нажмуддин Кубро
рисоласининг арабчадан таржимаси «Хаёт ва хонун»
журналининг 1995 йил 4,5,6-сонларида ва «Садохатли
толиб» деб аталган Махлуми Аъзамнинг «Рубоийлар
шархи» рисоласининг форс тилидан таржимаси «Мил-
лий тикланиш» газегасининг 1996 йил сонларида нашр
этилган эди. Лекин шундай булса хам тасаввуф гоялари,
унинг мохияти ва махсадларини хар томонлама илмий
тахлил этувчи мукаммалрох асарларнинг Урни буш хо-
либ келмохда. Мазкур бушлихлардан бирини, таникди
гасаввуфшунос олим ва мутасаввиф устод Нажмиддин
Комилов тулдирганга муваффах булиб, шарх фалсафий
тафаккури тарихи туркумидан «Тасаввуф» деб аталган
китобининг биринчи жилдини нашр хилди. Виз ушбу
махолада, мазкур асарни имкони борича хурматли Ухув-
чиларга муаррифий этишга урршамиз, чунки ушбу китоб
Узбек гасаввуфшунослик илмига тегишли булган мухим
асардир.
Устод Нажмиддин Комиловнинг «Ёзувчи» нашриёти
томонидан нашр этилган «Тасаввуф» китоби, бир дебоча
(мухдддима), 12 унвон (боб) ва бир хотимадан ташкил
топтан булиб, 272 бетни Уз ичига олган. Биринчи боб,
«тарих ва гаъриф» деб аталади. Муаллиф ушбу унвон
164
остида тасаввуф таълимотининг топилиши ва бошланпга
босхичи хахида суз юритиб, унинг хайси омиллар таъси-
ри остида юзага келганлиги хахида маълумот беради,
«суф» (жун) сузидан «суфий», «тасаввуф», «мутасаввиф»,
«мустасуф» сУзлари хосил булганлиги борасида гапириб,
Хар бир калиманинг маъносини очиб беради. Шу Уринда
Хайд этиш лозим буладики «мустасуф» сУзи Араб тили
лугатномаларида кУзга гашланмади. Муаллиф уни Ко-
шифий асарларидан олган экан. Шундай экан, ушбу сУз
кошифий томонидан «суф» сУзи Узаги асосида, «исти-
фъол» к°идасига бииоан зузилган булиб, уни тугри бул-
маса хам, «мустафъил» вазнида «мустасвиф» шаклида
Ухиш ва ёзиш лозим булади.
Муаллиф тадкихоти асосида, тасаввуф тарихи икки
даврга: зохидлик даври, орифлик ва ошикдик даврига
булинади. У суфийларнинг Узларини хам ориф суфий-
лар, зохид суфийлар, ринд суфийлар, фахир суфийлар ва
файласуф суфийларга ажратади. XII асргача булган та­
саввуф гараххиёти, Миср, Хуросон, Мовароуннахр,
Ирох ва Туркистон макгабларининг топилиши учун, за-
мин яратиб бериб, XIII асрда бошланган охим, тасав-
вуфда «вахаатул-вужуд» номи билан шухрат хозонганини
муфассал шаклда ёритиб Утади.
Муаллиф фикрича, тасаввуф таълимоти тарихида,
бошха силсилалар юзага келгандан сунг, XV асрдан
бошлаб ушбу таълимотнинг назарий-фалсафий томони
сУна бошлайди, лекин шундай булса хам Хиндистонда
бир хадар тафаккурий силжишлар жумладан «вахдати
шухуд» ва «вахдати вужуд» охимларини янги фалсафий
охимлар деб хараш мумкин.
Мазкур боб туркиялик олим ГУпёнарли томонидан
суфийларнинг саккиз тоифага булинганлиги ва уларнинг
хусусиязлари хахида маз.лумотлар берилиб, тасаввуф хэ-
хида Навоий берган таъриф билан тугатилади. Муаллиф
Уз кузатишлари натижасида «гарих ва таъриф» деб ата-
ган унвонни ёритишга муваффах булади.
Кейинги боб «тарихаг» деб номланган. Бу бобда, та-
рихат, маърифат ва хахихдт тушунчаларининг топили­
ши, асга-секин тасаввуф бир илм сифатида илми хол-
дан, илми холга Утиши жараёни ва шариат арбоблари
165
билан топилган келишмовчиликлар хакдца суз кетади.
Муаллиф гарихфт нималигини текшириб, мисрлик Зун-
нун биринчи булиб, сУфиёна холатларни сУз билан ифо-
далаганлигини таъкидлайди, тарикдт усуллари, шайхлик-
нинг 7-рукни ва шайхнинг сифот ва хусиятларини ёри-
тади, баъзи бир соликларнинг битга эмас, балки бир не-
ча муршидлари булга ни хакдда маълумот беради. Маса-
лан, Накднбанд, тасаввуфнинг турли томонларини турли
муршидлар, жумладан Бобой Самосий, Амир Саййид
Кулол ва Абдул-Холик; Риждувонийдан олганлигини тах-
лил кдхлади. Бобда тарик;ат макрмоти яъни бекатлари
мохияти борасида суз юритилиб, унинг 9-тури изозута-
нади, соликни тарбиялаш жараёнида солик билан мур-
шид орасида булган муносабатлар ва мурид бошидан ке-
чирадиган турли мадориж кискдча ёритилиб, натижада
истеъдодли соликнинг кдлб кузи очилгандан кейин,
бепгга танщи ва бешта ички хислардан таищари, яна бир
хайратга солувчи зимний ва важдий (интуитив) хоби-
лиятлар пайдо булиши анализ этилади.
Муаллиф бутун тасаввуф окдхмларида катта ахамият-
га эга булган «хол»ни, мустакил унвон остида янги боб
кдлиб изозухайди ва уни тасаввур ва тахаййулда илозухй
жамолни мушохада кдла бошлаш, кдпбни завку-шавк;
кдмраб олиш мартабаеи сифатида ёрхпиб утади. Шу-
нингдек хол ва унга к;ачон эришиш мумкинлиги хахдада
айрим олимлар фикру мулохазаларини келтириб, унхшг
7-босхухчи булмиш (курб, мухаббат, шавх, унс, мужоха-
да, мушохада, мукошафа)нинг хар бирини алохида тарз-
да изозухайди. Навоий ва Жомий фикрлархши назарда
тутган холда, жазб ва мажзуб атамалари, суфийнинг ру-
хий такомули жараёнида унинг тутадиган урни тушунти-
рилади.
Муаллиф ёзишича айрим назариётчилар макрмлар
билан хол мартабасини кутииб тилга олганлар, яъни та-
рикдтни «макрмот» ва «хол» деб ихски хисмга булмасдан,
ихасаласини бирга олиб кдраганлар. Сунгра бу хакда хи-
ротлик суфий Абдулло Ансорий фикрича, тарикдт ман-
зиллари Ухгга булиб, хар бири бошкд ном билан аталган-
лиги ва таснийфххинг кандай далилларга асосланганлиги
ёритилиб хулоса чик;арилади. Ансорийнинг манзиллари-
166
да pyx диалектика с и чукуррок акс этган деб таъкидлана-
ди. Бобнинг охирида муаллиф соликнинг рухий-маъна-
вий сафари турт хили - сайр илаллох (Аллох томонига
сайр), Сайр фшш>х (Аллох олимида сайр), Ахадият хузу-
рига тараккий этиб бориш ва сайр биллохни тушунарли
килиб изохтаб, тУртинчи сафардан мадсад Аллохдан яна
' узига кдйтиш яъни хак номидан гапира олиш, дунёга ХДК
нурини таркатишдан иборатдир деб таъкидлайди.
Китобншгг кейинги боби «маърифат ва хздихат» деб
аталган. Муаллиф бу бобда маърифат нималиги ва унинг
губ мохиятини тушунтириш учун жуда кУп манбаларга
таянган холла текшириш олиб бориб, таридэтдан максад
маърифат булиб, у эса суфийлар назарида фикрдан ол-
дин кетадиган ва шубхага хам Урин колдирмайдиган ил-
мдир деган хулосага келади.
Текшириш жараёнида олим турли тасаввуфшунос
олимлар фикр ва кдрашларига ёндашиб, рух нималиги
хахида имом Раззолийнинг фикрини келтиради ва буюк
аллома Ибнул-Арабий гомонидан билимларнинг уч хил-
га булинишини курсатиб, имлул-яхин, айнул-якин ва
Хаккул-якинни етарли даражада ёритиб Утади. Шунинг-
дек лохут, жабаруг ва носут оламларини изохлаб, таж-
рид, тафрид ва ишк каби тушунчаларнинг ирфоний
мохиятини очиб беради.
Муаллиф гасаввуф гарихида куп асрлар давом этиб
келиб, зурли окимлар, силсилалар топилишига сабаб
булган «сукр» яъни мажнун булиб аллохни севши ва бе-
худлик холатида ирфон козониш концепцияси ва «сахв»
яъни хушёрлик концепциясини мисоллар билан ёритиб
Утиб, «сукр» окимини хозирги пайтларда гарбда Ургани-
лаётган «онгсизлик онги» муаммосига ухшашлипши
кУрсагади ва инсонда акт билан тушунтириб бУлмай-
диган холатлар булишини фан исботламовда ва улуг
кашфиётлар айнан ана шундай «бехудлик» холатида юз
беради деган хулосага боради.
Муаллиф китобнинг кейинги бобини «мухаббат*га
багишлаган. У мухаббатни тасаввуфнинг асосий рукнла-
ридан бири сифатида жуда куп ирфоний тушунчалар ун­
та бориб така лиши хахида сУз юритиб, машхур арабча
макула «алмажозу кднтаратул хакзийхэти» (мажозий ишк,
167
хакикий иищ яыги штохий мухаббатнинг кУпригидир)
деган мазмунни ёритиб беришга харакат килади. У та­
саввуф ахлининг «инсон инсоннинг биродаридир» деган
гоясини текшириб Уз хулосасини чикдради.
Китобнинг олтинчи боби «каромат»га башшланган.
Бу унвон остида кашфу-каромат, унинг мохияти ва ин-
сонлардан содир булиши мумкинми деган савол атрофи-
да сУз юритилади. Муаллиф вали ким, унинг хусусият-
лари нималардан иборат, валилик даражасига кдйси йул-
дан эришиш мумкинлиги хакида кузатиш олиб бориб,
набийлардан содир буладиган мУъжизалар ва валилардан
содир буладиган одатга хилоф ишлар (хаворики одат)
билан фарки нимада эканлишни изохдаб угади. Ушбу
бобга тешшли булган муаммолар ва мураккаб масалалар
саккизта кичик унвон (боб) остида, манбаларда келти-
рилган ривоятлар ва акдий далилларга асосланган холла,
Хар томонлама ва муфассал шаклда, кизикарли услубда
ёриталади.
Асарнинг еттинчи боби «тарикдт ва шариат» деб
номланган. Биз унвонни изохлаш максадида бир оз тух-
таб утмохчимиз. Тасаввуф таълимоти таркдлиши билан
бирга, ушбу таълимот тарафдорлари ва шариат намоян-
далари орасида, аста секин келишмовчиликлар чикд
бошлади. Хдм шариат хомийлари ва хам тасаввуф та­
рафдорлари, Уз фикру акдцаларининг тУ1рилигани ис-
ботлаш учун, шариат манбалари айникра Куръон ва сун-
нага мурожаат кдлардилар. Куръон оятлари ё хадисларда
келган айрим сузлар, иборалар ва баъзан бутун матн,
Хам фахихдар ва хам мутасаввифлар томонидан далиллар
сифатида ишлагиларди. Факийхдар кабул кдлинган кои-
далар асосида оят ва хадисларга мурожаат килсалар, та­
саввуф ахли уларни Уз таълимотларига мослаштириб
гафсир ёки таъвийл (бир сузни, унинг зохирий маъноси-
дан бошкачарок килиб изохлаш) этардилар.
Афгонистонлик муаррих M.Fy6 op ёзишича ислом
шариати билан тасаввуф орасида карама-царшилик аник
шаклда мавжуд. Шариатга биноан халк ва борликдан
ташкари турган «холики муфорики аъло» (моддадан ай-
рув, барча жисмониётдаи устун турадиган, акдий олам-
дан ташкари, барча аклий ва рухий оламнинг яратувчиси
168
— Ш.Ж.) мавжуддир. Аммо суфийлар фикрича худо бар-
ча ашёда (дунёда) жорий ва сорий (харакатда)дир. Улар
барча оламда ёйилган бир хакдаий ва вокеий вужудга
ишонадилар. Суфий нукгаи назаридан, ислом, бутга си-
пшиш, каъба ва майхона, самад ва санам бир нарсадир.
Уларча ушбу муиггарак хакикат «сулхи кул»да (барча дин
ва мазхаблар тарафдорларининг гикчликда — Ш.Ж.)
яшаши учун замин яратиб беради (Афгонистон тарих
Узанида - 173-бет).
Шиа олимларидан Мулло Садро Узининг суфийлар
кофирлиги хакида ёзган китобида ва унинг шогирди
Мулло Мухсин Файзий Кошоний суфийларни коралаб
ёзганлар. Шунингдек шиа олимларидан Мулло Мухам­
мад Тохир Кумий узининг «Тароикул-хдкоик;» (хакикат-
лар йуллари) номли асарида сУфийларга нщ оят душман-
лик кУрсатиб, уларни инкор этиб сУз юритган. У Узи­
нинг бир кдсидасида хам хикмат аудита ва хам суфий-
ларга каттик каршилик кУрсатган. Масалан:
Хавой дарди анал-хак фитода дар саришон,
Азои кунанд чу мансУр, куфри худ изхор.
Зананд лофи худоий ба зикри субхоний,
Хамин камаст аз ойини куфришон зиннор.

Таржимаси: Улар бошига «Аналхак» дардининг хдво-


си тушгани учун, Мансур Халлож каби, Уз кофирлик-
ларини изхор этадилар. «Субхоний» зикр билан, худолик
лофини урадилар, кофирликларидан шунча холганки,
зиннор (хож) тохсалар. (Эронда адабиёт тарихи. 5-жилд,
1-ХИсм, 213-бет).
Китоб муаллифи устод Нажмидцин Комилов, мазкур
бобда, Уз тадхихоти ва кузатишларини ана шундай бир
мураккаб муаммони ечиб, шариат билан тасаввуф ораси-
да, юз фоизи бир-бирини инкор килувчи харама кзрши-
лик мавжуд эмаслигига кнратган. У бундай деб ёзади:
шариат ахдига ташвиш келтирган нарса, бу тасаввуф-
нинг фано, тавхид, ишх, васл каби гоялари эди. Чунки
мазкур тушунчалар, ХУР фикрликни, хакикатни излаш
йУлидаги мантихий — тафаккурий жихатни кучайтирар,
вахдат, рух, илох ва инсон хакида теранрох билим берар,
олам асрорини англашга йУл очарди... боз устига ХЗХ
169
инщида бехуд ва девона валиларнинг «шатхиёти» яьни
зохирда куфр булиб куринган ганлари... акддапараст ки-
шиларни ташвишга солар ва улар буни имондан чекла-
ниш деб бахолардилар.
Муаллиф мазкур кдрама кдршидикларнинг курбони
болтан Яхё Сухравардий, Мансур Халлож, Имодуддин
Насимий ва Бобо Р а ^ м Машраб каби ХУР фикр инсон-
ларни санаб угиб, хонакд ахлига Ибн Жавзий ва бошкд
муаллифлар томонидан ёзилган китобларга танкдций ён-
дашади. Буюк мутасаввиф олимлар асарлари ва фикр-
ларига гаянган х°лда, тасаввуф таълимоти шариатнинг
асосий кридаларига кдрши эмаслигини курсатиб утади.
Ибн Жавзий томонидан суфийларга билдирилган кдрши
фикрларга жавоб кидиради хамда Мавлавийнинг бир
байги билан бобни тугатади. Байтнинг мазмуни: хар бир
пайгамбар ва валининг уз мае лаки ва мазхдби бор, лекин
хак; олдига борганда, уларнинг хаммаси бирдир.
«Хилват ва анжуман» саккизинчи бобнинг унвонини
танпсил этади. Муаллиф тасаввуф таълимотидаги айрим
нормалар, масалан тарки дунёчилик, тавхид, вахдат,
рак;с-самоъ, халкдан ажралиб тажаррудда яшаш каби
хислатлар хакдда суз юритиб, имом Баззолий томонидан
курсатилган узлатнинг олтита фойдаси ва олгита зара-
рини изохдаб утади. Баъзан инсон учун узлатда булиш
ва хилватда Ултириш айникса чукур тафаккурга Утшн
учун бир заруратга айланиб крлади деган фикрни илгари
суради.
Муаллиф, Бахоуддин Накдгбанднинг рухий таракки-
ёт боскичларига тегишли булган айрим воцеаларни зикр
этади, жумладан кдршидаги кусам (кдсам) шайх билан
учраншб, ундан тарбия олгандан кейин, устоди унта кд-
раб “энди сен гурку тожикка рахдгамо буласан”, дейди.
Ундан илгари Амир Кулол хам унга кдраб “турку-тожик
машоихларидан кимни хохласанг хузурига бориб, бахра-
манд булишинг мумкин” деган эди. СУнгра рус олими
В.Л.Гордлевский “Бахоуддин туркларнинг кддимий шо-
моний тасаввурларидан хам яхши фойдаланган”, деган
фикрни зикр этиб, Халил Ота билан унинг дУстлиги
бунга яна бир мисол, деб таъкидлайди. Вокеа шундан
иборатки хазрати хожа Узи накд этишича, дастлабки
170
кезларда туркнинг y;iyF шайхи (Сулаймон Бохиргоний)
унинг тушида уни бир дарвишгд топширади. Хазрат бу-
висига уз тушини айгганда бувиси унга хэраб «Эй фар-
занд, турк машощидан ссига насибалар етгай» деб уни
таъбийр этади. Ундан кейин Бахоуддин Халил Отани
хидириб топиб, унинг хизматида булади. Халил Ога олти
йил Мовароуннахр подшохи булган даврда хам, унга
хизмат хилиб, давлатни бопщариш ишларидан ханщари,
сулук оламида хам у билан бирга булади. Муаллиф бун-
дай холатни яъни дарвишнинг тахтда Утириб мамла-
катни идора кдлиши, айни холла муридлар тайёрланш,
Халил Ота мисолида, нюху дарвинши бирланггириш
мумкинлигини исботлаган булса, Бахоуддиннинг унга
хизмат хилиши, тасаввуф хукмрон булган салтанатни
вужудга келтириш мумкинлшини кУрсатган тасаввуф та-
рихида нодир ходиса, деб бахолайди.
Муаллиф уз бахсидан нахшбандия шундай улуг бир-
лаштирувчики, цавмлар, табахалар ва тоифаларни тасав­
вуф таълимоти аеосида чипслашгириш вазифасини
амалга оширган деб хулоса чщаради, уни тасаввуф таъ-
лимотини демократланггириб, омма орасида уни таркд-
тиш учун муносиб замин хозирлаш деб бахо беради.
Китобнинг тУххизинчи боби, тасаввуф таълимоти-
нинг амалий томонидан бири бУлмиш «футувват»га ба-
гишланган. Ушбу арабча суз йигитлик, мурувват, рашо-
дат ва жавонмардлик маъносида булиб, замон Утиши
билан узига хос ва куп хиррали мазмунга эга булган.
Тасаввуф ахли футувватни инсон боищаларни уз
манфаатидан устунрок кУйшни маъносида тушунарди-
лар. Шу сабабли сахийлик, фидокорлик, кечириш, хи-
моя ва мудофаа хилиш, ушбу олий хислатнинг сифатла-
ридан хисобланарди. Футувватта тегишли булган хар бир
хусусият илмий бахсу муиозарага сабаб булгани учун,
ушбу тушуича бир илм сифатида шаклланган. Н. Коми-
лов фугувватнинг лугавий ва истилохий маъносини кенг
ёритиб, унинг гарихий томонларига хам шпора хилади.
Араб сайёхи ибн Батута ёзишича «Футувват ахлини
ирохла шотирлар, Хуросонда Сарбадорлар, Магриб (Ан-
далусия)да сукралар, (Афгонистон-Кобулда Кокалар -
Ш.Ж.) деб азаганлар. Уларга тегишли жойларда адолат
171
шундай ривожланганки уларнинг лашкаргохлари ва уй-
лари остонасида олтин ва кумуш тангалар ерга сочилиб
ётади ва эгалари топилмагунча хеч ким бу пулларга тег-
майди».
Муаллиф ёзишича жавонмардлар оддий халк ичидан
чш дан хунармандлар, сапохийлар, кучаларда тамоша
кУрсатувчи халк театри вакиллари, пахдавонлар, киэик-
чилар, дорбозлар ва бошка тоифалардан ташкил топтан.
Уларнинг \ар бири учун пири, уз жамоасининг таълим
берувчи устодлари ва йигиладиган жойлари бУлган. Ибн
Батута ривоятига биноан хонако\ларда мусофирлар ва
дарвишлар истаганларича яшатанлар, уларга те кин озик-
овкат, кийим-кечак берилган. Агар мусофир сафарни
давом эттирса, у от-улов, эарур асбоб-анжом ва йул хар-
жи буладиган маблаг билан таъминланиб, хурсанд килиб
жУнатилган. Хонакохга кадам кУйган кишидан уч кунга-
ча сен кдердан келдинг, кимсан деб суриштирилмасди.
Ибн Батута бемалол иззат ва хурмат билан яшаб шайх-
лар, ша\ар хокимлари, амирлар ва хдгто сарой хонлари
билан учрашиб, улардан тухфалар олган. Мисол суратда
Моварауннахр подшохи Чигатойбек укаси булмиш Сул­
тан тармашириннинг гайрат-шижоати, сахийлиги, адо-
латпарварлиги хакида тУлкднланиб гапирган. Шунинг-
дек Бухоронинг машхур шайхи Сафиюддин Бохарзий
билан унинг хонакосида учрашиб, унинг уйига мехмон
бУлиб унинг уйида Куръон тиловати, амр-маъруфдан ке-
йин хофизлар форсий ва тур кий тилларда ажойиб кУ-
шикдар ижро этгашшклари хакида хикоя кдтади.
У X-XI асрларда бошланиб, XIII асрга келиб футув-
ват ва тарикат бир бири билан кУшилиб кетганлиги ха-
кида маълумот бериб, футувватнинг 1 1 - 1 2 -рукнини хи-
соблаб утиб, амалий мисоллар ёрдамида уларни тушун-
тиришга харакат килади. Булардан ташкари, футувват
ахчи, ижобий хислатларии эгаллаб олиб, салбий хислат-
лардан сакданиши кераклигини эслатиб, «вужудий» -
ижобий хислатларнинг 48 та турини зикр этади.
Асарнинг Унинчи боби «мохият - инсон учун кураш»
деб аталган. Инсоннинг нима эканлиги яъни мохияги, у
босиб Утган моддий ва маънавий тараккиёт боскичлари-
ни чукур англаб олиш турли фанларда асосий муаммо-
172
ларни ташкил этиб келган фалсафа ва тасаввуф илмла-
рида инсон марказий муаммо сифатида Урганилади.
Тасаввуф таълимоти инсоннинг рухий-маънавий та-
комулига кдратилган булиб, ундан махсад барча модций
ва нафсоний тубанликларни оёх ости хилиб утиб, ин-
сонни, комил инсон-хахихий инсон даражасига кута-
ришдир. Ирфон а\ли назарида инсон рухий тарбиятлар
босхичларидан утгандан кейин, хдхихий муршид рахбар-
лигида шундай бир олий махомга кутариладики, уни та-
саввур хилиш, инсон тафаккури доирасига хам сишай-
ди. Мавлавий тили билан айттанда «Вончи кандар вахм
Нояд он шавам» (Вахму тасаввурда сишайдиган нарсага
айланаман).
Олим асарнинг шзкур бобида ана шу каби мухим
фалсафий-ирфоний масалаларии Уртага ташлаб, уни хар
томонлама гахлил ва тажзия хилади. Илмий хулосалар
чикдради.
Муаллиф тасаввуф гояларининг кУп тармохлилиги
ва ундаги айрим харама-харшиликларга ишора хилиб,
уни тур;ш мазхаблар ва силсилалар хдрашларини бир-
лаштирувчи чексиз фикр олами деб бахолайди. Инсон
учун хайгуриш, уиинг маънавий камолотини уйлаш, та-
саввуфнинг доимий узак масаласи булиб келган, деб таъ-
кидлайди.
Муаллиф тасаввуфга турли олимлар ва орифлар то-
монидан берилган таърифларни эслатиб утиб, нафс ту-
шунчаси устида муфассал тухталиб, унинг салбий томон-
ларини ёритиб беради ва нафс, худбинлик — Узим булай
фалсафасини тугдиради дейди. У, тасаввуф ахдининг
«инсон инсоннинг биродаридир» деган гоясини, Саъдий
Шерозийнинг мандур шеъри «Баний одам аъзойи якде-
гаранд...» асосида изохдаб, уни Мавлавийнинг бир шеъ­
ри билан солиштириб, назарда тутилган маънони ундан
чихэради.
Бу Уринда нгуии хам хайд этиш керакки, шайх Саъ-
дийнинг мазкур шеърининг мазмуни, Куръон оятлари,
айнихса хуйидаги хадисдан олинган булиб, чухур линий
маънога эта. Хадиснинг таржимаси: МУминлар бир-бир-
ларига дУстлик, мехру шафхат кУрсатшцца, бир баданга
Ухшайдилар. Агар бирон узв (аъзо) шикоят хилса (дардга
173
йУлукса), у билан барча бадан аъзолари уйкусизлик ва
иситмага учрайди (ропатеиз булади) - Бухорий ва Мус­
лим ривояти асосида.
Китоб муаллифи ун биринчи бобни «комил инсон»га
багишлайли. Комил инсон ва унинг хислатлари хакдда
турли манбаларда зикр этилган фикру мулохдзаларни эс-
латиб утгандан кейин гасаввуф ахли ситинган - идеал -
комил инсон, аслида халк идеали, адабиёт идеали эди —
бу одамлар жамиятнинг гирик виждони эдилар. Киши-
лар уларга кдраб хушёр тортар, дунё бехудалигидан узига
келиб, уз к,албига ва килаётган ишларига разм соларди-
лар, тавба килардилар. Уларнинг афьоли ва аъмоли ин-
сонлар дилига кувват, кУзига нур багишлаган деб хулоса
беради.
Шу Уринда комил инсон гасаввуф адабиётда куп
марта тилга олиниб, муно зараларга сабаб булгани ва бу
хавда махсус китоблар ёзилгани муаллифнинг дшдатини
Узига тортиб, Саййид Абдукарим Гелоний ва Азизуддин
Насафий томонидан ёзилган «инсони комил» номли ри-
солаларни махсусан тилга олиб Утади.
Биринчи булиб тасаввуф адабиётига «комил инсон»
тушунчасини киритгаи Ибнул-Арабий (1165-1240)нинг
назари уни к^ззикриради. Муаллиф манбаларга таяниб
уни изохдайди. Ибнул-Арабий назарида комил инсон
акута аввал - акута кул тушунчаси билан маънидощдир.
Чунки Тангри таоло илохий нурдан илк марта акута ав-
вални яратди ва унинг сурати-шакли комил инсон кузё-
фасида зухур этди. Шунинг учун «Халакдллоху одама ало
суратир-рахмон» деган хадис мавжуд. Комил инсон шу
тарик;ада Аллохнинг Рахмон ва Рахим сифатларига эга
бУлди дейдилар.
Муаллиф Ибнул-Арабийнинг фикрини куйидагидек
изохлайди: Ибнул-Арабийнинг фикрича комил инсон-
нинг ердаги тимсоли Хазрат Мухаммад Пайгамбар
(С.А.В.)дур. Ул зот вужудида акутай, рухий камолот, ду-
нёвий ва илохий билимлар жамулжам эди. Пайтамбари-
миз халк ва х<*К мукобилида турдилар ва орада восита
эдилар. Шундай булгач хамма одамларни комил инсон
деб аташ жоиз эмас, агар пайгамбардан Узга зотларга
нисбатан бу сифат айтилар экан, буни шартли таъриф
174
ёинки шу улут мартабага хурмат-эхтиром белгиси сифа-
тида кабул килиш керак.
Китоб муаллифи, Саййид Абдулкарим Гелоний ва
шайх Омилий карашларини зикр этгандан кейин, Иб-
нул-Арабий билан бу икки мутасаввифнинг карашларича
комил инсон бир Кащоний вужуд булиб куринади,
унинг сифатлари ердаги фоний одамлар сифатига, аник
шахслар хислатига Ухшамайди, унда биз жамики кароиб
табиьий кучларнинг мажмуини мушохдда этгандай бу-
ламиз деб таъкидлайдики комил инсон булар назарида
бир рувдир, маънавий, аклий кУДратдир. Шу мазмунда
уни Аллохнинг халифаси, уринбосари дейиш мумкин.
У бу борада кУп киррали ва чукур текширишлардан
кейин, шайх Азизуддин Насафий «зубдатул-хакоик»
номли рисоласидан бир кизикарли фикрни келтиради.
Унга биноан бутун борлик ва мавжудот хэракатдадир.
Лекин бу харакатдан максад, инсон мартабасига эри-
шищдаи нборат, яъни барча жисмлар, Усимликлар ва
хайвонлар, ииеонга гакдид килади, инсон даражасига
кУтарилиш учун интилади ва одамий хам Уз мо\иятига
эришмагунча тинмай интилади.
Агар биз Н. Ко милов келтирган Насафийнинг тарак-
киёт хэкидаги фикрини, Жалолудцин Румийнинг тарак-
киёт хакидаги назари билан солинггирадиган бУлсак, ик-
каласи бир хил максадни ифода этади.
Мавлавий шеъри:
Аз жамодий мурдаму, номий шудам,
Ваз намо мурдам, зи хайвон cap задам.
Мурдам аз хайвонийю одам шудам,
Пас чи гУям, чун зи мурдан кам шудам.
Бори дегар аз фалак паррон шавам,
Вончи кандар вахм нояд, он шавам.

Таржимаси: Кдтгик жисмдан Улиб (Утиб), усимликка


айландим, Усимликни йукотиб, хайвонликдан бош чи-
Кардим. Хайвонликни йУкотиб одам булганимдан кейин,
Улимлар сони канча камазггани хэкида нима десам экан.
Яна бир марта кУкдан капот к«киб учиб, вахму тасав-
вурга ситмайдиган нарсага айлангумдур.

175
Муаллиф, тасаввуф Узига хос усули билан инсонни
тарбиялар, уни шак-шубка, изланиш, кдциришлар йули-
дан бошлаб, уз хилк;а ги, уз мокияти \акдда уйлашга ур-
гатарди, шгсонга Узини ва оламни таниб олиш ва илокий
севшяни таълим берарди деган хулоса билан бобни туга-
тади.
Асарнинг охирги боби (12-боб), «Тасаввуф ва бадъи-
ий ижод» унвони би.лан бошланали.
Айтиш мумкинки ушбу боб китобнинг энг яхши, энг
кизикарли кисмларидан биридир. Унда тадкикот остида
олинган мавзу никоят кенг, куп киррали ва кизикарли
булиб, китобнинг энг катга бобини гашкил этади. Муал­
лиф ушбу мавзуни «тимсоллар тимсоли», «шоку дарвиш
кикмати», «Сукрот - комил инсон тимсоли», «ишк ота-
шининг самандари», «жон ва жонон можароси», «ахта-
рин ишк; этдию совук нафасни ох, субк», «эрур кУнгилда
сафо ишк, то за доги била», «ахд киддим ишк лафзин
тилган мазкур этмайин», «сокиё, талх Улди айшим кажр
бедоди била» каби туккизта фаръий унвон остида изок-
лаб тугатади.
Муаллиф мазкур бобда шарк улкаларида тасаввуф
таълимотининг кенг куламда таркалиши какида суз юри-
тиб, унинг сабабини араб, форс ва турк тилларида буюк
бир шеъриятни вужудга келиши учун замин яратиб бер-
ганида кУради ва тасаввуф талкин этган гоялар, шеърият
гояларига айланиб кетгани окибатида, кис-кояжонга се-
роб ажоиб шеърият вужудга келди дейди. У тасаввуф-
нинг Узини бир буюк романтик олам деб билиб, тасав­
вуф акдига хос булган турли бадиий, ирфоний кдрашлар
ва романтик тасаввурларни унинг хусусиятлари сифати-
да курсагиб утади. Унингча оламни бир мутлак яратув-
чининг ижоди деб караш, дунёни илокнинг кУзгуси деб
тушунтириш, борликни романтик рангларда, шоирона
каёлий суратлар-гимсоллар тарзида, илокий нурнинг
порлашидан доимий кара кат ва ижодда деб тасаввур
этишнинг Узи бир поэзиядир.
Муадлиф тасаввуф романтизмини чиройли мисол-
лар, жонли далиллар билан изохдаб, уни сУфий шоир-
нинг эстетик дунёси ва \аёт мазмуни сифатида талкин
эгади. Тасаввуфда бадиий ижод деганда, нафакат сУз
176
санъати, балки тасаввуфга хос булган муыща, тасвирий
санъат, раке санъати ва хатго суфиёна театрни хам на-
зарда тутиш кераклигшш укдиради. У: бирпша самоъ
(суфийларга хос болтан ракесимон мавзун ва мутаносиб
харакатлар - Ш.Ж.)нинг узила хам шеърият, хам раке,
Хам кушик - мусикд инггирок этади. Купинча самоъ
мажлислари театрлашган тамошага айланиб, факат су-
фийларнинг узларигина эмас, балки атроф-жавонибдаги
кишилар хам бу тамошани йшилишиб кУрардилар. На-
фахотул-унсга асосланиб, шайх Абусаид Абулхайр маж-
лисларига хатто хотинлар хам келиб, томларга чикиб та-
моша кдтар эканлар, дейди.
Шу уринда муаллифга кушилиб айгмокчимизки, Аф-
тонистонда хозиргача хам сакданиб келинаётган хона-
Кохдарда айникса Кобул шахридаги баъзи хонакохларда,
суфиёна кУшикдар жумладан «маснавий»дан Укиладиган
шеърлар билан хамоханг жахрлар килиш ва унинг жа-
раёнида сукр ва сахвсимон холатлар юз бериши, жихо-
дий кучлар ва «толибон» келгунга кадар мавжуд эди.
Жумъа кечалари суфий машраб хонандалар, машхур
наътхоилар тупланган жамиятда инггирок этиб, мусикд
билан мужроий берар, яъни хамду, наъту манкдбат Укир-
дилар. Машхур наъгхон ва маснавийхонлардан Фахрид-
дин Ого Узининг жарангли садоси билан машхур эди,
Хозирча у Мазори Шариф шахрида хофизлик кдлиб
келмовда.
Камина ёшлигимда шахримиз «Сарпул»да, неча мар­
та «Крдирия» тарикдтига мансуб Иулом FaBC Ofo номли
бир пир уйида, жумъа кечалари булиб утадиган жахр
зикрининг гувохи булганман: Ofohhht ички ховлисида,
турли жойлардан нарзу ниёзлар билан келган аёллар ва
майда болалар ва ташки ховлида эркак муридлар ва мух-
лислар тугианиб, овкат ейилиб, хуфтон намози укилган-
дан кейин, жахр ки.линарди. Муридлар дойра шаклида
ултириб, белларини боглаб, пирнииг халифаларидан би-
ри назоратида бир катор \гукдлдас калималарни бир овоз
билан кушилиб айтишга бошлардилар. Калималар к?йи-
дагилардан иборат эди: Аллоху, Ёху, Ёман-ху, Лоилоха
иллоху ва шу каби мукаддас иборалар. Жахр (зикр) бир
оз кизигандан кейин, овози ёкимли бир киши, Хусрав
12-4217 177
Дехдавий ёки Хасан Дехлавийнинг суфиёна шеърлари-
дан, купинча Ха мд ёки пайгамбарга багишланган наът-
ларидан Ухий бошларди. 15-20 киши тоКюнидан бир
овоз билан такрор буладиган сузлар мазкур хофизнинг
ёхимли овозига хУшилиб, хозирги замой «Хор»лари то-
монидан ижро этиладиган тароналарга Ухшаб кетарди.
Хаяжон о шиши билан халкдцагилар ритмик Ухишга хУ-
шилиб, мазкур сузларни бутун вужуди билан, шУру
шавхга берилган холла такрорлаб турарди. Уларнинг
Хаммаси хар-бир сУзнинг биринчи жузъини адо хилищда
бошини юхорига кутариб, иккинчи хисмини айтищца
пасга кдраб хам булардилар. Хаяжон о шиши билан,
овозлари халкдарининг (халкум) тУридан чиха бошлаб,
яссавий тарикдтига хос булган «Арра зикри»ни эслатар-
ди ва нихоят ёкдмли, таъсирчан бир сахнани ташкил
этиб, Х9Р бир мурид Узига хос рухий холатга учраб,
баъзилари сукрга Ухшаш холатга тушиб, айримлари шун-
дай холатларни тамсийл хиларди, баъзилар фарёд чекиб
халхэдан ташхэри чихарди. Болалар суфа атрофида туп-
ланиб, аёллар эса эшихслар оралитидан сахнани томоша
хилардилар.
Китоб муаллифи, тасаввуф билан бадиий ижод ора-
сидаги яхинликни, суфийлар ва ижодкорларнинг рухан
яхинлш’идан хам излаш мумкинлигини изохдаш махса-
дида, жазба теккан киши узини тухтатиб туролмасдан
Хамма нарсани унитиб, махбуба (албатга махбуб - Ш.Ж.)
жамолига галпинади дейди. Унингча жазба холати дар-
вишлик билан шоирликни ва кенгрох маънода оладиган
булсак, ласаввуф билан бадиий ижод хусусиятларини
бир-бирига яхинлаштиради. Бундай талхин жуда тутри
ва Уринли. Менимча мана шу хусусият, бошхз омил-
ларга нисбатан купрох шоирни тасаввуф гояларига
яхинлаштиради ва хатго баъзаи уни орифлик даражасига
кУтарилиши учун сабаб булшпи хам мумкин. Суфий-
лардаги жазба холати (муаллиф ифодаси билан суфий-
нинг холга кирши лахзаси), шоирлардаги илхом холатига
Ухшайди. Шудщай экан, шоирона илхом нималиги ха-
хида бир оз тУхтаб Утиш лозим булади. Артур Рембу
ёзишича инсон шеър ёзиш вахшда Узлигидан чихиб,
бошха бир кишига айланади, яъни Узидан кетиш (сукр)
178
даражасига етиб боради. Мисол суратда, машхур суфий
шоир Мансур Халлож яратувчига Ухшаш «хувият» (мо-
хият)га якдн булиб, Уз мансурлигини унутган эди. Яъни
инсон бундай холатда уз исм ва шахсиятини (ким экан-
лигини) кулдан бериб, бир маънавият ёки бир куч эгаси
терисига кириб, шеър ёза бошлайди.
Мартин оса илхом холатини юрак ва томирларнинг
инхибози (сикдтиб йигилиши) ва инбисоти (очилиши,
ёзилиши) деб ифодалаган эди... Инхибоздан кейин шо-
ирнинг барча сезгилари, онги ва рухи тайёр булиб ту-
ришга чахирилган булади. Инбисот юз бергандан кейин
РУХ чукур нафас тортиб, ундан кейин шоир уни кдн-
дайдир бир куйдирувчи уг мажбур хилганидек суз дур-
доналарини бирин кетин тука бошлайди. Шеър ёки
боища бир буюк асарни ижод килиш учун, илхомдан
кУра вокеийрок. ва кераклирох нарса йукдир.
Комилов фикрича ориф ва дарвиш Пайтамбарона
рухи билан хайр ва эзгуликни элга тухфа этса, шоир бу-
ни тоза гуйгулар, оташин сузи кучи билан амалга оши-
ради, шунингдек машхур машоихнинг аксари ажоиб ру-
боий ва тазаллар ёзгани, девонлар холдиргани хам та-
рихдан маълум.
Муаллиф, Алишер Навоийнинг тасаввуф ва ижод ха-
кддаги фикру мулохазаларини зикр этиб, суфий кдлби
билан, шоир кдлбининг бир-бирига йулдош ва сирдош
эканлигини кузатади ва суфийларнинг табиати, ботиний
дунеси, шеъру naFMa, куй-мусихага ташна эканлигини
эслатиб, махбубул кулубдаги унинг хулосасини келтира-
ди: «Басо ахдуллох ким Артунун унидин дайрга кирди ва
дину ислом накдини муьбачаларта бойберди».
Муаллиф, шоирлик истеъдоди билан соликларда, бу
дард, шеър булиб кугшлиб келганда, хахихий вахийлик
юз бергаи деб ёзади. Бу Уринда агар «хахихий вахийлик»
ибораси уринда «илхом» сузи ишлатилса, дахихрох ифо-
даланган буларди, чунки «вахй» сузи лугавий маънода
муаллифнинг махсадини ифода хилган булса хам, уни
«Хакдкий вахй» деб аташ мумкин эмас, негаки хам ша­
риат ахди ва хам лугатшунос олимлар томонидан «Вахй»,
Аллох, Пайгамбарга йуллаган Пайтом (Хабар, сУз)дан
иборатдир деб изохдангаи (М.Муин. Фарханги форсий,
179
4-жилд, 4991-бет). Шамсулдин Сомийнинг «Крмуси тур-
кий» лугатномасида Вахй бир фикр ва ё ишнинг Аллох
томонидан, бир пайгамбарга илхом булиши деб изохда-
ниб, авлиёларга нисбатан илхом сУзи ишлатилади де-
йилган (Крмуси тур кий, 2-жилд, 1488-бет).
Муаллиф тасаввуфни соф назариётчи олимлар ва
шайхлардан кура шоирлар чухуррох идрок этганлар дей-
ди. Муаллифнинг сузига хушимча хилиб айтиш мум-
кинки суфийлардан завху шавх, висол ва ишрох ахли
масалан Жалолуддин Румий, Фаридуддин Атгор, Мансур
Халлож, Хофиз ва бошхалар, илмий тасаввуф намоянда-
лари масалан Нажмуддин Кубро ва Ибнул-Арабийларга
нисбатан купрох шеър ва адабий ижодга берилиб, уз
ХЭрашлари ва ички холатларини кУпинча шеър орхали
ифодалаб Утганлар. Уларда бадиий ижодга тамойил шу
Хадар кучли булганки, хар бирлари шеъриятнинг юксак
махомига кутарилиб, буюк шоирлар хаторида турганлар,
аммо илмий тасаввуф намояндаларида бадиий ижод, ил-
мий ижодга нисбатан иккинчи уринда турган.
Тадхихот жараёнида, Навоий асарларида, инсоннинг
яратувчи томои уружи (кутарилиши) асосий гоя эканли-
ги, муаллиф диххятини узига гортиб, ушбу йУл изтироб-
лари ва мартабаларининг акс этиши хлхида сУзлаб шун-
дай хулоеага келадики Алишер Навоийнинг Узи Комил
ИНСОНШШГёрхин тимсолидир.
Нажмиддин Комилов, айтиб утилган тукхизта кичик
унвон остида юритган кенг кУламли кузатишлари билан,
навоийшуносликда янги бир боб очишга муваффах бул-
ган десак муболага булмайди. Олимнинг таъкидлашича,
шарх халхлари тафаккури тарихига чухур илдиз отган
тасаввуф таълимотини яхши билмай туриб, Алишер На­
воий дунё кдраши ва адабий меросини барча мураккаб-
ликлари, фалсафий теранлиги билан тулих холда, тугри,
хакхоний ёритиб бериш мушкул.
Шунингдек муаллиф, атеистик уриндан туриб, На-
воийга нисбатан салбий муиосабатда бУлган Е.Э.Бер-
тельсга илмий рад жавоб беради. «Жон ва жонон можа-
роси» кичик унвонини Навоийнинг газаллари туплами
булмиш, «Ха юинул-маоний»га багишлайди. Ушбу бобни
дихкдт билан ухиган киши, Нажмиддин Комилов Наво-
180
ийнинг ирфоний киряшларининг туб мохиятига етиб
борганининг гувохи булади.
Муаллиф китоб хотимасида Васлий Самаркдндий-
нинг «Назмус-силсила» килобита асосланиб нахшбандия
тарихаси - силсиласи ва унинг кейинги намояндалари
Хакдда маълумот беради, маънавият ва мустахиллик ту-
шунчалари узаро алокдцор эканлигини таъкидлаб, тари-
химиз ва маънавиятимизни ханчалик чухуррох ургансак,
мустахиллигимизнинг мохиятини шунчалик чухуррох
англаб борамиз деган хулосаси билан китобни тугатади.
* * *

Бахе охирида, китоб мазмуни ва унинг ахамияти бо-


расида билдирилган фикру-мулохазалардан хулоса чикд-
риб айтиш мумкинки:
Биринчидан, икдидорли тасаввуфшунос олим устод
Нажмиддин Комилов томонидаи ёзилган «Тасаввуф» ки-
тоби, узок, муддатли илмий гекширишлар, изланишлар
ва кузатишлар махсули булиб, муаллиф унда тасаввуф
илмида асосий мавзулардан иборат булмиш жуда куп
масалалар ва атамаларни ишончли манбаларга таянган
холда, хар томонлама тахдил ва тажзия килади ва ёкдм-
ли услубда ёритиб беради.
Иккипчидан, муаллифнииг кузатиш ва тадхихот олиб
бориш услуби, илмийлигидан танщари, ёхимли ва содда
булиб, айрим жойларда у, бир мавзуни ji,ap томонлама
ёритиш макеадида, турли манбаларни' хиёсий шаклда
Урганиб, Урни келганда «хилни хирхка» ёради ва ундан
Ханоатланз ирувчи хулосалар чихаради. Унинг ушбу хусу-
сиятини айнихса китобнииг охирги бобида ва унга те-
гишли фаслларда кУриш мумкин.
Учипчидан, устод Нажмиддин Комилов тасаввуф
таълимотига чин кунглидан ишонган олим. У инсоннинг
маънавий уружи ва рухий такомулини, хакдхий инсон-
комил инсон даражасига эришиш нарвони деб билади.
Бундай эътиход ва инонмокдан келиб чиххан бахсу-ху-
лосалар, кигобга ёхимли гус ва кдндайдир чиройли буёх
беради. Муаллиф уз китоби билан, хираланиб бораёттан
«ишрох» чирокига мой солди, десак муболага булмайди.

181
Туртипчидаы, барча тасаввуф ахли каби, муаллиф
бир навъ жахонсеварлик ва универсализмга, барча ин-
сонларнинг ягоиа мак,сад - хакка эришиш ва уни билиб
олиш учун интилишига эътикрди кучли булгани сабабли,
турли миллатлар ва халкдараро дустлик, биродарлик ва
тенглик мафкурасини илгари суради, тил, мазхаб ва эт-
ник тафовутларни эътиборий яъни хакикий эмас деб би-
лади.
Бешипчядап, муаллиф уз тадкикот ишлари жараё-
нида фойдаланган маибалар оркали, тасаввуф ва адаби-
ётшунослик сохасида, улка тадкикотчилари учун бир ка­
гор янги адабиётларни киритди ва улардан фойдаланиш
учун замин яратиб берди, айни холда бир кдтор атама-
лар учун муодил (тенгдош) сузларни ишлатишга муваф-
фак булди. Мисол суратда Худбинлик - узим булай фал-
сафаси, маком - бекат, Адлок - тангри таоло ва шу ка-
билар.
Бир суз билан айтадигаи булсак, дустимиз устод Ко-
милов ёзган мазкур китоб, узининг айрим хусусиятлари
билан, нафакат Узбекистан, балки урта Осиё мустакил
мамлкатлари худудида, илмий тасаввуфшунослик буйича
Узбек тасаввуфшунослигида кенг камровда ёзилган янги
асардир. Шунингдек ушбу асар, навоийшунослик сохд-
сида хам катга ахамиятга эга булиб, у.туг Амирнинг асар-
ларини ирфоний карашлар, диний кадриятлар ва тасав­
вуф фалсафаси ёрукдигида урганиш буйича куиилган
катта жасоратли кадам хисобланади ва бу сохадаги буш-
ликни гулдириш билан бирга, ёш изланувчилар учун йул
очиб беради.
Шу Уринда, китобдаги айрим юзаки камчиликларга
Хам ишора килмокчимиз. Мазкур камчиликлар кейинги
нашрларда эъзибордан тушурилмаса, максадга мувофик
булади. Улардан айримлари куйидагилардан иборат: 15-
бетда Суфиёна Саврий эмас, «Суфёни саврий», 109-
бетда «Судра», эмас, «Сидра», «Мукар» эмас «Макар»,
165- бетда «Сунь паргори» эмас - «Сунъ паркори», 157-
бетда «таълиё» эмас - «таълиф», «турук» - тарикат эмас,
балки унинг кунлиги, «оташпок» эмас - «оташнок», 2 0 0 -
бетда Навоий касидасида «шохки» эмас - «шахки»,
«Вайронаи мулк» эмас - «вайронийи мулк», шунингдек
182
147-бетдаги оят (95-сурадан 4-оят) «лакдд халатно ин-
сона фи ахеануг - гахвим» хУйидагидек - «лаадд ха-
лахиал-инсона, фи ахсани тахвийм» ва 145-бетда
хадисдаги иборалар «ало суратар - рахмону» эмас - «ало
суратир - рахмони»дир.
Хотимада «Тасаввуф» китоби хэхида бир икки так-
лиф билдирмохчимиз:
Бнринчидан, китобнинг охирги боби «Тасаввуф ва
бадиий ижод» узига хос хусусиятларга эга булиб, асосан
тасаввуф таыгимоти доирасида, навоийшуносликка хара-
тилган. 113 бетни уз ичига олган мазкур боб, бир муста-
хил рисола шак.чида иашр этилса, навоийшунослик бу-
йича, излаиувчилар учун катта ёрдам берилган буларди.
Иккипчидап, муал'шф юмонидан фойдаланилган
турли гилларлаги куп сонли адабиётлар, баъзан тУлих
шаклда яъии муаллифлар номи билан биргаликда улар-
нинг хайси тилдалиги, нашр жойи ва йили, но шири му-
каммал гарзда кУрсатилмаган. Кейинги нашрларда, фой-
далаиилган манбаларнинг гулих фехристи, шунингдек
ишлатилхан айрим тасаввуфий ва ирфоний атамалар,
кигобда эикр этилган тарихий шахслар ва жутрофий
жойлар руйхати изохи билан китобнинг охирида бе-
рилса, укупчилар учун хар томонлама фойдали буларди.
Биз махоламизни якунлар эканмиз, ушбу химматли
асар таълифи ва нашри билан, унинг муаллифи дУсти-
миз устод Нажмиддии Комиловни самимиона табрик-
лаб, асарнинг иккинчи жидцини ёзиш учун унга ижодий
куч ва гайрат тилаб холамиз.

183
ТАСАВВУФ ИЛМИ - МАЪНАВИЙ К^ДРАТ
(Хотима урнида)

Тасаввуф куп к;ирраяи илм сифатида турли тарак;-


к.иё'1 босхичларини босиб утган. Ушбу еодда кУринишли,
бирок; ички мазмун ва мохияти жихдтидан роят мураккаб
хамда бой болтан бу илш 1и хар томонлама узланггириш
учун унинг узок; тарихга эга утмиши, теран илдизлари,
асосий манбаЛари, роялари, устивор йУналишлари ва
охимларини илмий услубда танхидий тадхих хилмох за-
РУР-
Ислом тасаввуфи, шариат илмлари, яъни Куръони
Карим ва Суннатга оид фанлар, адабиётщунослик илм­
лари, жумладан, «бадиъ» ва «баён» илмлари, уларнинг
кенг кдмровли агамалари ва мажозий ифодалари билан
чамбарчас боглик; булган холла, юной фалсафасидаги ир-
фоний фикрлар, айнихса, Афлотун таълимоти, неопла­
тонизм кдрашлари, шунингдек хинд фалсафаси, Брахма
ва Будда таълимотига мансуб булган ирфоний кдраш-
лардан хам озуха олган. Шу сабабли хозирги давр тасав-
вуфшунос олими мазкур фанлар ва кдрашларни узлаш-
тирмасдан тасаввуф ва ирфоннинг туб мохиятига етиб
бориши ва уни бошкаларга хар томонлама тушунтириши
мумкин эмас.
Ислом тасаввуфи фа хат ислом, дунёси билангина
чекланиб холмай, Fap6 дунёсига хам Утиб, уларнинг му-
тафаккирлари, шоиру орифларига хам Уз таъсирини Ут-
казган. Масалан, Данте, Гёте ва бошкдлар асарларида
тасаввуф таъсирини яххол кУриш мумкин.
Fap6 гасаввуфшунос олимларидан Луи Масиннон
(Louis Massignon), Николсон (Nicholson), Голдциэр,
Хенри Курин, Рожи Арнолдз ва Макс ХУртин (Max Hor­
tens) ва бошкдлар ислом тасаввуфи буйича самарали тад-
кдхотлар олиб бориб, димматли илмий асарлар ёзганлар.
Айнихса, венгриялик Голдциэрнинг текширишлари ва
франциялик олим Луи Масинноннинг вахдат муаммоси-
га тешшли тадхихотлари диктат ва тахсинга сазовордир.
Шунингдек, турли Шарх мамлакатлари, хусусан, Тур-
кия, Хиндистон, Покистон, Афгонистон, Эрон ва айрим
араб мамлакатларида кенг кУламли илмий изланишлар
184
а малга о ширил иб, хар бир тарихат буйича алохида тад-
хихотлар олиб борилган.
Бу Уринда шуии ^ам айтиб утиш керакки, Мухаммад
ибн Абдулвахоб асос солган Ваххобийлар харакати та-
саввуф таълимотига карши чихиб, уни хоралаб, инкор
зтиш билан бирга, турли тарихатларга мансуб кишилар-
ни танхид хи.либ (динсизга чихариб), ирфоний хзраш-
ларни залолат ва гумрохдикдан бошкд нарса эмас деб
талхин этиб келуюхдалар. Профессор Акмал Саидов таъ-
кидлаганидек, "тасаввуф таълимоти барча динлар, маз-
хаблар ва миллатлараро дУстлик, бирдамлик, тенгликии
таргиб хилувчи таълимот болтани туфайли, у Уз универ­
сал инсондустлик гоялари билан ХЭР хандай линий фун-
даментализмга (жумладан, ислом фундаментализми ва
ваххобийлик охимига) харши кураш олиб боришда катга
омил булиб хизмат этади. Шу сабабли бугунги кунда,
яъни мусгахилчик даврида тасаввуф таълимотини яхши
Урганиш, халх оммасини унинг эзгу гоялари ва ахлохий
хадриятлари билан ошно хилиш хам линий экстремизм-
га харши, хам коммунистик ва шовинистик гояларни та-
шувчи йуналишлару кучларга харши зарурий булган ку-
рашда мухим ахамиятга эгадир.
Хозир Узбекистан ва бутун Марказий Осиёда тасав-
вуфшунослик фаии Узининг бошлангич босхичини бо-
сиб утмохда ва хали ривожланган бир фан даражасига
кугарилган эмас, яъни тасаввуф ва ирфоннинг илмий
томонлари, фалсафий мохияти чухур Урганилмаган.
Тоталигар тузум даврида собих СССР, айнихса, Ур-
га Осиё хУДУДИДа тасаввуф таълимоти атеистик роялар
асосида «Урганилиб», купинча унга нисбатан бир томон-
лама салбий муносабатда булинди. Фахат мустахиллик
давридагина ушбу сохани урганиш харакати бошланди.
Бир ханча илмий асарлар ёзилди. Бирох бажарилган
ишлар денгиздан томчи, холос. Тасаввуф фалсафасини
ва турли тарихатларини кенг кУламда Урганиб, мохият-
мазмунини халх оммасига етказиш ва талхин хилиш
учунбажариладиган ишлар рояг кУпдир.
Утган 7-8 йил давомида устод Нажмиддин Коми-
ловнинг «Тасаввуф» номли химматли китоби, Иброхим
Хаххуднинг «Тасаввуф ва шеърият» китоби ва «Ориф-
185
нома» рисоласи, Иззат Султоннинг «Бахоуддин Накдн-
банд абадияти» рисоласи, Султонмурод Олимнинг «Ба­
хоуддин Нахшбанд ва Навоий», «Лисонут-тайр» хахида
ёзган «Ишх, оших ва маъшух» рисолалари, Азиз Кдю-
мовнинг «Бу оханг бирла...» номли рисоласи, Ориф Ус-
моновнинг «Занги ота», (Туртун Файзиев билан бир-
галикда) ва «Бахоуддин Нахшбанд» рисоласи, Рахим Во-
ХВДовнинг «Навоий ва илохиёт» рисоласи, Ботир Вали-
хУжаевнинг «Хожа Ахрор Вали» рисоласи ва Мухаммад
Кози томонидан Хожа Ахрор махомоти хахида ёзилган
китобнинг таржимаси, Абдусалом Кодировнинг «Тасав-
вуф ва Навоий» асари, Улугбек Абдулвахоб томонидан
«Ичиндаги ичндадир» номи билан таржима хилинган
Мавлоно Жалолуддии Румийнинг «Фщи мофихи» кито-
бининг таржимаси, мазкур муаллифлар ва бошха тад-
хихотчилар томонидан ёзилтан айрим рисолалар, махо-
лалар, таржималар, шунингдек, Барот Бойхобиловнинг
«Хайратул-ахрор» номли манзум бадиий асари ва айрим
махолалар тупламтари нашр этилди. Лекин шундай б^л-
са-да тасаввуф илми сохаларида бажарилиши хам харз,
Хам фарз булиб турган ишлар тотдек уйулиб, тадхихот-
чиларини кутиб турибди.
Хозирги даврда тасаввуфшунослар, файласуфлар,
диншунослар, адабиётшунослар, шархшунослар ва му-
аррихлар учун зарурий вазифалар сифатида амалга оши-
рилиши лозим булган ишлар фикримизча хуйидагилар-
дан иборат:
Биршлидаи, Турктистонда яшаб, ижод этган тари-
хатлар асосчилари ва уларнинг йирик намояндалари,
масала н, Нажмуддин Кубро, Хожа Ахмад Яссавий, Бахо­
уддин Нахшбанд, Хожа Убайдулло Ахрор, Махдуми
Аъзам, Бобо Рахим Машраб, Азизуддин Насафий, Наж-
миддин Насафий ва бошха куп мутасаввиф олимлар
холдирган хозирги нашла Узбекистон ва дунёнинг турли
кутубхоналарида . сахданиб келинаётган асарлар р^йха-
тини тайёрлаб, уларнинг хар бирининг хисхача мазмуни
ва мохиятини ёритиб, нашр этиш зарур. Бу иш шубхасиз
катга илмий ахамиятга эгадир. Чунки бундай нашр бир
томондан, Туркистон улкаси жахонга тахдим этган ир-
фоний ва тасаввуфий мактаб.лар вакиллари таълимотла-
186
рини тугридан-гУгри Урганиш учун ишонарли йулланма
сифатила хизмат килса, иккинчи томондан, улар ораси-
дан энг мухимларини танлаб глржима адшиш ва нашр
этиш ишини осонлаиггиради.
Иккинчидаи, Шарк, мамлакатларида ислом тасаввуфи
буйича ёзилган китоблардан энг мухимларини танлаб
олиб, узбек гилига тар жима ва нашр к,илиш зарур.
Учиичидап, Fap6 олнмлари, айникса, Голдциэр, Луи
Масиинон, Роже Арнолдз ва бошкдлар томонидан ёзил­
ган асарлардан энг кераклиларини танлаб олиб Узбек ти-
.лида таржима ва нашр этиш лозим.
Туртипчидап, Туркистонда тасаввуф таълимоти тари-
хини ёзиш учун дастлабки кддамларни кУйиш ва бу за-
минда юзага келган тасаввуф окимларининг амалий хам-
да назарий таъсирини бошка мусулмон мамлакатлари-
даш ирфоний окимларга курсатиб бериш керак.
Бешинчидан, файласуф ва тасаввуфшунос олимлари-
миз тасаввуф таълимотини фалсафий фанларнинг аж-
ралмас бир кис ми сифатила ёритишлари, яъни уни фал­
сафий нукгаи назардан киёсий. Урганишлари зарур.
Олтиичидап, тасаввуф таълимотига дойр фалсафий,
илмий, гасаввуфий, ирфоний ва адабий атамалар суз-
лиги яъни лугатномасини ёзиб, кУп нусхада нашр этиш
керак.
Узбекиегон кутубхоналарида, айникса УзРФА Абу
Райхон Беруний номидаги шарктунослик институти-
нинг кулёзмалар фондида тасаввуф илмига оид юзлаб
нодир, нашр этилмаган асарлар мавжуд булиб, Уз тадки-
котчилари ва ноширларшги кутмокда. Мисол тарикасида
биргина Махдуми Аъзам кдламига мансуб 30 дан ортик
рисола ва Хожа Ахрор битиб колдирган нодир асарларни
айтиб утиш мумкин.
Тадкикотчи олимлар томонидан мазкур сохаларда
изчит ишлар олиб борилиши натижасида Узбекистан ва
Марказий Осиё худудида гасаввуфшунослик фанининг
ривожи учун катга имкониятлар юзага келиб, мустакил-
.лик шароитида бизга зарур маънавий кудратни узлаш-
тириш учун муносиб имкон яратиб берилади деб ишо-
намиз.

187
“Тасаввуф ва инсон” китоби довдаа
Абдущаким Шарьий Жузжонийнинг "Гасаввуф ва инсон”
китоби гарчи муаллифнинг бир рисоласи, етти йирик макала
хамда араб ва форс тилмридан таржима цилинган икки рисола
ва хотимани .га ичига олган трплам сифатида, бир харашда бир-
биридан фархли, бокланмаган ишлар мажмуи булиб куринсада,
лекин аслида бу рисола уч номига муносиб тарзда бир-бирини
тулдириб борувчи ягона мазмун ва мавзу атрофида бирлашти-
рилган яхлит - монографик асардир.
Гасаввуф %а%ида охирги беш-олти йил ичида Республика-
мизда куплаб мсщалалар, алощда рисолалар ёзилди, таржимамр
Хилинди, Н.Комиловнинг икки жилдли китоби чицди. Бироц хапи
тасаввуф фалсафаси, тарихи, адабиёти %ак;ида рнлаб китобмр
ётлса хам оз. Чунки, тасаввуф шарада узига хос булган жуда
куп циррали, куп хатламли, диний-фалсафий йуналишлардандир.
Абдущаким Шарьий Жузжоний рз рисоласига бу йрна-
лишнинг йирик ва мураккаб бир тармот - тасаввуфда инсоннинг
урни, мавхеи масаласини асосий мавзу килиб олиб, бу тупламга
кирган асарларида кутарилган барча масалаларни ана шу мавзу
нуцтаи назардан очиб беришга харакат хилинган.
Тупламнинг "Тасаввуф таълимотининг илдизлари ва асосий
йуналишлари" деб номланган бошланиш цисми муаллифнинг куп
йиллар давомида араб, r/юрс, узбек, турк тилларидаги жуда куп
манбалар ва тасаввуфга оид ёзилган унлаб илмий асарларни чухур
урганиш жараёиида вужудга келган илмий мулохрзаларининг
ичохидир.
Тасаввуфнинг энг мураккаб, болели йирик масалалари, жум-
ладан, "ирфон" ва "тасаввуф” тушунчаларининг муштарак ва
фархли томонлари, унинг исломии илдизлари, тасаввуфда "вщ-
дат ул-вужуд ва ва.удату ш-шухуд” тушунчалари билан борлих
Харашлар, муаммолар, хал этилмаган бахсли масаламр ишнинг
айни шу хисмидан жой олган. Бу ерда муаллиф хадимги Юно-
нистон ва Хрндистондаги мистик - оцимлар, уларнинг ислом та-
саввуфи билан ухшашлик томонлари, тасаввуфдаги йирик тари-
хатлардан Кубровия, К,одирия, Сухравардия, Чаштия, Яссавия,
Нацшбапдия, Мужаддидия кабилср хахида, уларнинг узига хос
томонлари, зелементлари ва умумийли/слари хасида мухтасар,
аммо катта ва чухур билимдонлик билан мулохаза юритади.
Умуман тупламнинг ана шу биринчи рисоласи катта щзщиш ва
марок, билан уцилади. Бу рисоланинг узи, назаримизда, келгусида
тасаввуф хахида ихчам, шу билан бирга чухур илмий асар си­
фатида купчилик омма учун алохида нашр этилса хам айни
муддао булур зди.
Тупламнинг "Нажмуддин Кубронинг харашлари ва асарлари ”
номли хисми хам узох изланишлар, кузатишлар, манбаларни
синчиклаб урганиш асосида дунёга келганидан далолат бериб
турибди.
Нажмуддин Кубро хазратлари, у кишининг хаёти ва асар­
лари хахида Республикамизда талайгина махолалар, рисоламр
чоп этилган. Бирох Абдулхаким Шаръийнинг. кубравия тариха-
188
типинг узига хос хусусиятлари уауида боища олимларнинг мауола
ва китобларида эслатилмаган манба ва асарлар аргали ёритишга
уаракат к;илипади. Олимнинг Нажмуддин Куброга оид изланиш ва
мулоуазаларига шайхнинг "Кунглим кузи билан кррганларим ”
рисоласининг таржимасини илова уилиниши тадуиуотга алоуида
салмоу бахш этган.
А.Шаръий Жузжонийнинг ушбу тупламидан жой олган Хожа
Аурор Валийнинг уаёт Нули ва таълимотларининг мууим уирра-
лари, бу зот уауидаги таълимотининг таъсир доираси уауидаги
мулоуазалари уам уизиуиш билан ууилади.
Олимнинг Махдуми Аъзам Косонийнинг ’’Бобурия” рисаласи,
"Рубоийлар шаруй ” рисоласи уауидаги кузатишлари диууатга
сазовордир. Хусусан иккинчи асарнинг таржимаси тасаввуфшу-
нослар учун уимматли материалдир.
Машуур узбек шоири Бобо Рауим Машрабнинг тасаввуфий
уарашлари борасидаги А.Жузжоний изланишлари уам алоуида
эътиборга лойщ. Маълумки, шоир Машраб, унинг шеърияти
борасида талайгина тадуиуотлар, монографик ишлар мавжуд.
Аммо уларнинг аксарияти совет даврида ёзилганлиги учун шоир
ижодида, дунёуарашида асосий Хрипни тутган тасаввуфий
уарашлари хусусиятлари уауида дищатга сазовор ишлар жуда
камёб, борларида уам чалкашликлар куп. Хусусан, Машрабнинг
’’ваудат ул-вужуд” тушунчаси билан боглиу уарашлари уануз
фанда тулиу ва руйи рост очилган эмас. Шу нуутаи назардан
уараганда А.Жузжонийнинг Машрабнинг ’’ваудат ул-вужуд” фал-
сафаси ва унинг марказида турган инсон уауидаги фикрлари ян-
гиликдир.
Т$пламни таниули тасаввуфшунос олим Н.Комиловнинг
"Тасаввуф” номли китобига ёзилган катта ва жиддий тауриз
якунлайди ва бу тауриз туплам мавзусига мос келади, уамда
муаллифнинг ’’Тасаввуф ва инсон ” концещияси борасидаги муло-
уазаларипи тулдиради.
Хулоса уилиб айтганда, Абдулуаким Шаръий Жрзжонийнинг
’’Тасаввуф ва инсон ” нами билан нашрга тайёрланган китобининг
чоп этилиши узбек тасаввуфшуноашгининг жиддий ютут бу-
лиши мумкин. Китобни нафауат олимлар, балки кенг китоб-
хонлар оммаси томонидан уам катта уизиуиш билан кутиб оли-
нишига шубуа йуу.

Филология фанлари доктори,


профессор А.Маннонов

189
МУНДАРИЖА

Тасаввуф влми Шард фалсафий тафаккури тарихи-


нипг мудим таркибий днсми (Суз боши урнида).......... .......... 3

Тасаввуф таълимотипииг илдизлари ва асоснй нуна-


лншларн................................................................................... Щ
Икки огиз суз..............................................................10 L
«Ирфон» ва «тасаввуф» тушунчалари..................... 10 J
Киндистон ва Юноида ирфоний фикрлар............13
Тасаввуфнинг исломий илдизлари......................... 18
Тасаввуф таълимотгашнг асосий йуналишлари.... 19
Ибнул-Арабий ва “Вахдатул-вужуд” фалсафаси....20
Кубравийлик тарщати (Кубравия)..........................30
Кодирийлик тарикати (Кодирия)........................... 32
Су)фавардийлик тарикати (Сухравардия)............. 34
Чаштийлик тарикати (Чанггия)...............................38
Яссавийлик тарикати (Яссавия)...............................41
Накдибандийлик тарикати (Накшбандия).............49
Мужаддидийлик тарикати (Мужаддидия).............51
Хулоса.......................................................................... 54
КУлланитган адабиётлар...........................................59

Нажмуддин Кубропипг дарашлари ва асарларн


• Нажмуддин Кубро хаёти ва ижодидан лавхалар....61
• Нажмуддин Кубронинг асарлари.............................64
• Кубравия тарикати.................................................... ГГбТ)
• Нажмуддин Кубронинг шогирдлари........................69

Шайх Нажмуддин Кубро: «КУпглим кузи билаи кур-


грнларнм»
• Шайх Нажмуддин Кубронинг ушбу рисоласи хаки- -
•да............................................................................................... 72
• «Куш л им кузи билан курганларим»....................... 78
• Тасаввуф йулига кирган факирлар хакида............. 83
• Буюк Аллод уз бандасини севишининг аломати
Хакдда................................................................................................84
• Факирнинг хилватда утириши ва унинг одоблари
шархи........................................................................................ 85
190
• Н аф сн и тан и б ол и ш на у н и н г и здош л ар и д а ди -
да............................................................................................... 88
• Факир га угит бериш ва унга йул курсатиш да-
дида.......................................................................................... 91
• Фадирликни бошда нарсалардан афзал курит бо-
би................................................................... 93
• Дунё ва унинг модияти дадида.................................. 9 4
• Буюк Аллоднинг й$>лидадида.....................................95
• Лутатлар ва атамалар.................................................. 97
• Адабиётлар.................................................................. 103

Х ож аи Ахрор - Н адш баидия таридатиниш йирик вани­


ли......................................................................................105
Махдуми Аъзам — Саййид Ахмад ибн Жалолуддип Ко-
соний-Дахбедий: «Рубоийлар шарди» рисоласи...............113
• Рубоийлар шархи........................................................116
• Лутатлар изоди............................................................132
• Рисоладаги лутатлар изоди.......................................133

«Бобурия» рисоласи.........................................................135
• Бобо Радим Машраб «Вахдат» уммонининг тавво-
си............................................................................................ 139
• Изодлар...................................................................... 151
• Ишкамишла Бобо Радим Машрабнинг Мазори.Л52
• Бобо Тодир ва унинг ирфоний тароналари......... 157
• "Сен дувсанг эшикдан кимга борайин?”.............159
• Бармод вазнида.........................................................161

Хозирги замой узбек тасаввуфшунослигига бир пазар


(Н.Комиловпипг «Тасаввуф» китобига тадриз)................163

Тасаввуф ил ми - маъпавий дудрат (Хотима урнида).. 184

“Тасаввуф ва инсоп” китоби дадида............................ 188

191
Абдулх.аким Шаръий Жузжоний

ТАСАВВУФ ВА ИНСОН

Узбек тилида

Myxflppup Насиба Хожимурод кдзи


Рассом Зиёд Абдурасулов
Техник Myxflppup Мардабо Мирилёсова
Компьютерда
сащфаловчи Матлуба Хожиева

Босишга 18.01.2001 й.да рухсат этилди. Бичими


84x108 1/32. Нашр табога 9,28. Босма т а б о т 12,0.
Адади 1000 нусха.
Буюртма ^2|Ч- Бахоси шартнома асосида.

Узбекистан Республикаси Адлия вазирлиги “Адолат”


нашриёти. Тошкент, Ф. Мухитдинов кучаси, 26-уй.

Узбекистан Республикаси Давлат матбуот кУмитаси-


нинг 1-босмахонасида чоп этилди. Тошкент, 700002,
Сагбон, 1-берк куча, 2-уй.

192

Вам также может понравиться