Вы находитесь на странице: 1из 166

www.kitob.

uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud


Kitobni to'liq holda olish uchun
kitob do'konlariga murojaat qiling.

Хамиджон Хомидий

Тасаввуф алломалари

«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА
АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ
БОШ ТАХРИРИЯГИ
ТОШ КЕНТ - 2004
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Х -6 3

Ма с ъ у л му х а р р и р
филология фанлари доктори, профессор
НАЖМИДДИН КОМИЛОВ

Хамиджон Хомидий
Тасаввуф алломалари. — Т.: «Шарк,», 2004. — 208 б.
Ушбу рисола Ш аркнинг машхур машойихлари хаети хамда фао-
лияти хакида лунда маълумот беришга багишланган. Ундаги аксари-
ят ланхалар биринчи манбалар асосида, у еки бу аллома асарларига
суянган холда езилган. Китоб илмий ходимлар, маънаният тарихи
ихлосмандлари хамда кенг китобхонлар оммасига мулжалланган.

ББК.72.3

3&9U2IX
© «Ш арк» наш риет-матбаа акци и до р л ик компанм яеп
Бош та.\рп рияти. 2004 ii.
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud

МАШОЙИХЛАР ТАЗКИРАСИ
Тасаввуф узок асрлар давомида халкимиз маънавияти-
ни бойитишга хизмат килиб келган. Инсоннинг рухий-
ахлокий покланиши, илохий мухаббат билан кжсалиб бо-
риш бу таълимотнинг асосий гояларидир. Шу боис тасав­
вуф чукур инсонпарварлик гоялари билан омухта булиб,
хак икат талабида юрган одамлар калбига йул топди, одам-
ларнинг поклик, абадий хает, кунгил хуррияти хакидаги
орзуларини ифодалаб келди. Халкимиз суфий дарвешлар-
га хурмат-эхтиром оркали Аллох таолога, Унинг инсонни
улуглаган кудрати ва файзу футухига эътикодларини из-
хор этганлар. Шайхларнинг кароматлари, сузлари ва сий-
рату сурати юксак ахлок ва илохий мукаддаслик намуна-
си сифатида кабул килинган. Тасаввуф шайхлари халк-
нинг маънавий рахбарлари, рухоний мураббий сифатида
майдонга чикиб, пайгамбар фаолияти, холатларини да-
вом эттиришга жазм этганлар.
Шу боис тасаввуфнинг тарихий тараккиети, назарий
жихатларини урганиш баробарида, йирик шайхлар, авлие-
лар фаолиятини урганиш хам мухим хисобланади. Во-
кеан, назарий карашларнинг узи хам шайхларнинг сузи
ва холатлари, асарлари, насихатлари, улар хакидаги хоти-
ралар, ривоят ва хикоятларни урганиш замирида умум-
лаштирилган.
Улуг суфий ва шоир Фаридиддин Аттор узининг «Таз-
киратул авлиС» асари мукаддимасида кайд этадики, ав-
либларнинг сузи киши калбининг малхами ва рухининг
кувватидир, кимки авлие сузини дилига жо этса, У Куръ-
он ва Хадислар магзига эшик очади, узининг холати,
ахлокини, килаетган ишларининг яхши-емонлигини уйлай-
диган булиб колади ва хает, охират, инсонийлик хусусида
мулохаза юритиб, ички оламини тартибга солади.
Авлиелар \акида тазкира битиш, уларнинг макомат ва
манокибларини езиш хам бизда бир анъанага айланиб
колган эди. Жумладан, Абдурахмон Сулламийнинг «Таба-
катус суфия», Абдуллох Ансорийнинг «Манозилус соирин»,
Атгорнинг «Тазкиратул авлие», Жомийнинг «Нафахатул
унс», Навоийнинг «Насойимул мухаббат», Мухаммад Сид-
3
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
дик, Рушдийнинг «Тазкиратул авлиеи туркий» каби китоб-
ларни курсатиш мумкин.
Булардан Навоий ва Рушдий асарлари узбек тилида-
дир. Аммо уларнинг тили хийла эскириб хозирги китоб-
хонларга кийинчилик тугдиради. Филология фанлари док-
тори, профессор Хамиджон Хомидов шу кадимий анъана-
ни давом этгирган холда суфий шайхлари, орифлар ва
валий инсонларнинг хаети ва асарларини урганиб чикиб,
«Тасаввуф алломалари» номи билан бир китоб яратибди.
Ростини айтсам, шундай китобнинг яратилишини анча-
дан бери орзу килардим. Китобни укиб чиадим ва кони-
киш хосил килдим. Чунки катга мехнат амалга оширил-
ган. Талай манбаларга суянган холда муаллиф 66 та шайх-
нинг таржимаи холи, фаолиятини ихчам, аммо равон ва
оммабоп усулда еритиб берган. Шу билан бирга шайхлар-
нинг баен этган хикматлари, фикру мулохазаларидан на-
муналар келтирилган. Тасаввуф тазкиралари, манокиблар
ривоят ва наклларга сероб. Чунки худди шу ривоят ва
накллар шайхларнинг тутган йули, узига хос тарикати,
ният-максадини очишга хизмат килади. Китобда ривоят-
лардан унумли фойдаланган.
Китоб шайх Хабиб Ажамий билан бошланиб, Мухам­
мад Сидцик Рушдий билан якун топади. Китобда тасав-
вуфнинг турли йуналишига мансуб шайх ва орифлар хаети
зикри мавжуд. Китобда Боязид Бистомий, Мансур Хал-
лож, Абулхасан Харраконий, Абусаид Абулхайр каби жу-
нунтабиат, илох ишкининг сархушлари, Жунайд Багдо-
дий, Зуннун Мисрий, Абдуллох Ансорий, Абдухамид Fa3-
золий, Нажмиддин Кубро каби «хушёр» валилар, узбек
китобхонига унчалик таниш булмаган Зайнул Ислом, Абу-
лаббос Кассоб, Мухаммад Хафиф сингари унлаб шайх-
ларга урин берилган. Уларнинг бир кисми янги тарикат-
ларни асослаган кишилар булса, баъзилари илмий фао-
лиятда, рисолалар езишда ном козонган, баъзилари тарги-
ботчилик ва кашфу-кароматда узини курсатганлардир.
Хуллас, тасаввуф ва тарикатлар билан кизикадиган
одамлар учун бу китоб кимматли манбадир. Ислом тари-
хи, Мовароуннахр тасаввуфини урганувчилар хам ушбу
китобдан узларига керакли маълумотларни топа олади-
лар. Шубхасиз, бу каби асарларнинг купайиши маънави-
ят тарихини урганиш нуктаи назаридан хам, бугунги маъ-
рифатимиз учун хам фойдалидир.
н. комилов
филология фанлари доктори, профессор

4
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud

Мукдддима
Мустакиллик туфайли миллий кадриятларимизни
хар томонлама, мукаммал урганиш борасида олимла-
римиз улкан ютукларни кулга киритдилар: Исломий
билимлар кенг халк оммасига етказилмокда; Куръони
Карим, хадиси Шарифлар бир неча марта чоп этилди;
маънавиятимизнинг буюк дахолари тугилган саналар
халкаро микёсда нишонланаётир. Бир гурух олимлари-
миз суфизм таълимоти даргалари ижодини тадкик
килиш йулида фидойилик курсатмокдалар. Фан док-
торлари, профессорлар Н. Комилов, О. Усмонов,
И. Хаккулов, И. Сувонкулов, Б. Назаров, филология
фанлари номзодлари Султонмурод Олим, Сайфиддин
Рафиддиновлар бу сохада узгаларга намуна булиб ке-
лаётирлар. Ушбу сатрлар муаллифи хам ана шу хам-
касбларига эргашиб купдан бери суфизм тарихи ва
буюк машойихлар хаётини урганиб, укиган ва билган-
ларини «Тасаввуф алломалари» номи билан бир маж-
муага жамлади. Китобни езишда муаллиф касбдошла-
ри асарлари, бошка манбалар билан бир каторда Ат-
торнинг «Тазкират-ул-авлие», Жомийнинг «Нафахот-ул-
унс», Рокимийнинг «Тарихи томм», Мухаммад Сиддик
Рушдийнинг «Тазкират-ул-авлиёи туркий», Саидзиёвуд-
дин Сажжодийнинг «Ирфон ва тасаввуфга мукадци-
ма», Абдулрофеъ Хакикимнинг «Эронда тасаввуф та­
рихи» сингари асарларга хам суянди. Рисола кенг халк
оммасига Шаркнинг буюк суфий авлиёларининг хаети
ва фаолияти хусусида лунда маълумот беришга мулжал-
ланган булиб, уларнинг хикматларидан намуналар хам
берилди. Авлиеларнинг шахсий хаёти, касб эгаллаш,
илм урганиш йулидаги захмат ва риёзатлари, эътикод-
да метиндек собитликлари барча замон кишилари учун
намунадир. Алломаларнинг китобда келтирилган хик­
матлари, асосан, Рушдийнинг «Тазкират-ул-авлиёи тур-
кий»сидан олинди.
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud

ТАСАВВУФ ТАРИКДТЛАРИ
Шарк тасаввуфи тарихида бир канча мактаблар еки
тарикатлар булган. Уларнинг пайдо булиши ва тарак,-
киёти тарихи Абулхасан Исмоил Хужвирийнинг «Кашф-
ул-махжуб», Абдулрофеъ Хакикатнинг «Эронлик ориф-
лар ва ирфон тарихи», Саидзиевуддин Сажжодийнинг
«Тасаввуф мукаддимаси», Нажмиддин Комиловнинг
«Тасаввуф» китобларида бир мунча батафсил ёритил-
ган ва тахлил килинган. Биз хам укувчиларда утмиш-
даги Шарк мамлакатларида кенг таркалган тасаввуф
мактаблари, тарикатлари хакида маълум тасаввур туг-
дириш ниятида уларнинг мохиятини мухтасар баён
этишни лозим топдик. Илмий адабиётларда бу оким-
лар «мактаб», «тарикат» тарзида зикр этилган. Биз хам
шу йулдан бордик.
Му^осибия. Ушбу окимнинг асосчиси Хорис бин-
ни Асъад Мухосибийдир. У ризога эътикод куйганди.
Ризо аслида маком маъносини англатиб, икки хил
булади: бири Худонинг инсонлардан ризолиги булса,
иккинчиси инсонларнинг Худодан ризолигидир. Ху­
донинг инсонлардан ризолигининг маъноси шуки,
одамлар хамиша Худога мухаббат йулида яхши амал-
ни бажаришга интилсин; инсонларнинг Худодан ри­
золиги булса, уларнинг Худога таслим булиш ва унга
хамиша хизмат килишидир. Шунинг учун хам инсон
ризоси билан Худо ризолиги орасида узвий боглик-
лик мавжуд. Шу сабабли ризо сабр ва бардош асосига
курилган илохий мухаббатдир. Бу мухаббат сохиби
хаётдаги огирлик ва енгилликни, хушлик ва нохуш-
ликни илохий бир жилва деб кабул килади ва шу
сабабли турмушдаги барча кийинчиликларни бамай-
лихотир кабул килади ва утказади. Ризо зухд еки нафс
инкоридан устун туради. Зероки ризонинг сарчаш-
маси Худога ишкдир. Мухосибий тасаввуфда ризо-
ни хол ва маком билан чамбарчас боглик, деб изох-
лайди.
6
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Мухосибий, шунингдек, уз-узини, нафсини назорат
килиш, уз-узига хисоб бериш (тахаллуси шунга асосла-
нади)ни соликнинг мухим фазилати деб билган.
Маломатия. Бу окимнинг пайдо булиши тарихи ис-
лом вужудга келган илк даврлар билан боглик. Унинг
маркази Нишопур шахри хисобланади. Бу таълимотга
дастлаб буюк машойихлардан Абу Хафс Нишопурий,
Хамдун К,ассор, Абу Усмон Хирийлар асос солишган.
Шу боисдан уша даврларда бу окимни «хамдуния» еки
«кассория» окими, деб аташ хам одат тусига кирган.
Мазкур тарикат асосчиларининг бош назариясига кура
хар бир суфий уз фазилатлари ва одамларга килган
яхшиликларини пинхон тутмоги, узини айбдор ва гу-
нохкордек курсатиб юрмоги даркор. Токим кишилар
улардан бирон нук,сон еки галат кидирсин. Яъни хар
бир маломатий узининг олий хислати ва элга килган
хизматидан худбинлик ва гурурга берилмаслиги лозим.
Уларнинг акидасича, Оллох кишининг барча яхшилик­
ларини куриб туради. Шунинг учун бу сифатлар узга-
ларнинг назарига тушиши еки булмаса халкка куз-куз
килиниши шарт эмас. Маломатийлар муъминларнинг
узаро адоватда булиши, мазхаб талашиб, низоъ пайдо
килишига карши эдилар. Шунинг учун халк улардан
айб кидириб, камситиб, «маломат» килсалар хам, бу
тоифа вакиллари хеч ким билан мунокашага бориш-
мас, «маломат килувчи»лардан асло куркмас ва ранжи-
мас эдилар.
Маломатийлар аслни уз нафсларининг маърифати,
деб билишади ва маърифатни эса, раббий маърифати-
нинг восиласи хисоблашган, шунга амал килишган.
Улар ибодатни банда билан Хакни боглаб турадиган
ришта, деб билишган. Шунинг учун улар канчалик
маломатга колсанг, шунча гурур ва фиребдан йирок
буласан, деган акидага суянишган. Маломатий ички
туйгуларни ташкарига чиказишмас, зухд, риёзат ва ка-
роматни изхор этмокни жохиллик, рие, деб билишган.
Аксарият тадкикотчилар маломатийларни энг ин-
сондуст, адолатпеша, маърифатпарвар, Хакка якин ахл,
деб таърифлашган.
Тайфурия. Шаркда энг куп таркалган суфиена таъ-
лимотлардан бири тайфуриядир. Унинг асосчиси унлаб
машойихларнинг устоди, метиндек ирода сохиби, буюк
шайх, «султон-ул-орифин» Боязид Бистомийдир. Бу таъ-
7
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
лимотнинг асосини сукр, яъни купрок, халкдан узокла-
шиб, хилвату узлатда, гушанишинликда фаолият курса-
тиш ташкил килади. Демак, тайфурия тарафдорлари
узлатга чекиниб, зикр тушиб, хак бди билан яшашни
таргиб этганлар. Мазкур таълимот мохият эътибори
билан жунайдия окими назариясига зиддир. Боязид
Бистомийнинг акидасича, сукр (мастлик) хушёрлик
(сахв)дан устундир. Зероки сукрда инсонийлик сифати
кутарилиб, илохийлик галаба килади, яъни нафс фано-
сига Хакка якинлашади. Аммо аксарият тасаввуф до-
нишмандлари, жумладан, Захириддин Муръаш бу таъ-
лимотга танкидий нуктаи назардан ёндошган.
Жунайдия. Бу тарикатнинг асосчиси машхур шайх
Жунайд Багдодийдир. Жунайдия тасаввуфда мастлик-
сукр холатидан хушёрлик-сахвни устун куйиб, хушёр-
лик табиий холат, мастлик эса гайритабиий рухий холат-
дир, деб таъкидлаган. Бу тарикат тарафдорлари ислом
акидаларига якин, муътадил йул тутганлари учун олим-
лар Жунайд Багдодийни суфизмда муътадиллик таъли-
мотининг байрокдори, деб аташади. Абунаср Саррож,
Абуали Даккок, Абулкосим Каширий каби машхур ма-
шойихлар жунайдия тарикатининг тарафдорларидандир.
Кейинги асрлардаги исломий ахкомлардан узоклашиш-
ни истамаган кодирия, накшбандия сингари бир катор
тарикатлар намояндаларига хам жунайдия таълимоти
талаблари кул келган.
Нурия мактаби. Шарвда анча кенг таркалган ва
фаол суфистик мактаб еки тарикатлардан бири Нурия
мактабидир. Унинг асосчиси Хуросонлик шайх Хусайн
Ахмад Нурийдир. Бу тарикат тарафдорларининг акида­
сича хар бир ориф факат узгаларнинг манфаати ва
осойишталигини уйлаб хаёт кечирмоги зарур. Зероки
бошкаларнинг химоясини деб, уларга хизмат килиб,
факирона яшашга ружу килмок инсонни кибру хаво-
дан асрайди, нафсни чегаралаш имкониятини яратади.
Крдирия тарицати. Ушбу тарикатга машхур шайх
Абдулкодир Гелоний (Гавсул Аъзам, Кутбул Аъзам)
асос солган. Кодирия таълимотининг асосини калбий
риёзат ташкил этади. Бу таълимотнинг куп жихатлари
шофеия ва ханбалия мазхаблари дунекарашига якин.
Абдулкодир Гелоний ханбалия суннийларидан булиб,
«Шайхи Машрик» номи билан хам шухрат топганди.
Уларнинг карашлари билан шиалар назарияси уртаси-
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
да жиддий зиддият мавжуд эди. Шунинг учун К,оди-
риялар Сафавийлар даврида Багдодга хижрат килади-
лар. Улар хамиша яшил либос кийиб юришган, яъни бу
тарикат рамзи яшил ранг булган. Кодирия тарафдорла-
ри, Мовароуннахр, Туркистон, Эронда куп учраган.
Сухравардия. Ушбу тарикатнинг асосчиси Шахобид-
дин Абухафс Умар Сухравардийдир. Унинг асоеини
ибодат, зухд ва мужохадат, умуман, ирфоний маъри-
фат ташкил этади. Сухравардия силсиласининг Хин-
дистонда Бахоуддин Закариё Мултоний ривожлантир-
ди. Хозир хам Покистон, Хиндистон ва Афгонистонда
сухравардия таълимотининг давомчилари бор.
Мавлавия. Шаркда анча машхур ва кенг таркалган
мавлавия тарикатининг муассиси Жалолиддин Мухам­
мад Балхий (Румий)дир. Унинг асосини осмоний
жисмларнинг рамзи булмиш раксу самоъ ташкил кила-
ди. Мавлавийлар устозлари атрофида мусика журлиги-
да завк-шавк билан гир айланиб раке тушиб, кушик
айтадилар, зикр тушадилар. Ш унинг учун уларни
«тавоф этувчи» — «чарх уриб айланувчи» дарвешлар
дейишган. Улар шидцатли харакат ва раке жараёнида
узидан кетишни Хакка етиш они, деб билишган. Мав­
лавия асосан Усмонли Туркиясида равнак топган. Улар
чукка калпок кийЬб юришга одатланишган. Хозир хам
Туркиянинг Куне шахридаги Мавлавий макбарасидан
куй таралиб туради.
Кубровия. Бу тарикат Урта Осиёда пайдо булиб, унга
шайх Нажмиддин Кубро Хоразмий асос солган. Маз-
кур таълимот негизини хуфя зикр ташкил килади. Улар
Куръонни хуфя укиб урганиш тарафдори эдилар. Куб-
ровиялар бошка тасаввуф тарикатларида булганидек,
узлатда, гушанишинликда булишни, таркидунёчилик-
ни таргиб килганлар. Улар Урта Осиё халклари маъна-
вий-ижтимоий-сиесий хаётида сезиларли рол уйнаган.
Мажидиддин Багдодий, Саъдуддин Хамавий, Бобо
Камоли Чандий, Сайфиддин Бохарзий, Нажмиддин
Розийлар машхур кубровия шайхларидан хисобланади-
лар. Шуни хам алохида таъкидлаш керакким, Кубро­
вия тарафдорлари жавонмардликни узларининг мухим
фазилатларидан бири деб билишган.
Чиштия. Тасаввуфшуносликка дойр адабиётларда
Иброхим Адхам, Муйниддин Чиштийлар бу таълимот-
нинг дастлабки асосчилари, деб уктирилади. Бу тари-
9
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
кат асли Хирот атрофларида пайдо булиб, сунгра Хин-
дистонда кенг таркалган. Чиштияларнинг таълимотига
кура Оллох барчани тенг яратгани учун бандалари ба­
робар яшамоги зарур. Шунинг учун дардмандларга дар-
мон булмок, очларни туйдирмок олижаноб инсоний
фазилатдир. Уларнинг акидасича хар бир мумин дарё-
дек сахий, офтобдек нурпош, заминдек таъзим — тава-
зуъда булмоги даркор. Зероки Оллох ана шундай бан-
даларини севади. Тенглик ва инсонпарварликни тар-
гиб этгани учун оддий мехнаткашлар Чиштияларга куп
эргашдилар. Бу харакатнинг пешвоси Муйниддин Чиш-
тий (XII аср) Хирот якинида тугалиб, Бухоро ва Са­
марканд мадрасаларида укиган. Сунг Багдодга хижрат
килиб, машхур шайх Хожа Усмон Хоруний хузурида
20 йил хизмат килади ва унинг кулидан хирка кияди.
Шундан сунг Хиндистонга бориб, тасаввуфда уз макта-
бини яратади.
Нацшбандия. Бу таълимотнинг асосчиси бухоролик
Баховуддин Мухаммад Накшбанддир. Накшбандийлик
уз таълимоти асосини Абдулхолик Гиждувонийнинг
хуфя зикр хакидаги фикридан олган. Уларнинг акида­
сича, хар бир суфи фаол инсон булмоги, бирон-бир
касб-кор билан шугулланиб кул кучи билан топилган
ризку рузи эвазига кун кечирмоги лозим, яъни «дил ба
еру даст бакор» булмоги зарур. Ш унинг учун хам
накшбандийлар гушанишинлик, таркидунечиликни
катьиян рад этишган. Накшбандийликда муриднинг
шахсияти ва тарбиясига, вазифа хамда масъулиятига
алохида эътибор беришган. Шу сабабли бу таълимот
Урта Осиё, Эрон, Афгонистон, Туркия хагго Кавказ
каби минтакаларда кенг таркалган. Унинг асосчиси
«Баховуддин Балогардон» лакаби билан кенг халк
оммаси орасида дин ва маънавиятнинг буюк арбоби
сифатида шухрат топган.
Бектошия. Кичик Осиёда вояга етган Хожи Бектош
Валий (XII аср) бу тарикатга асос солган. Бектоший-
лар Алига мухаббат куйиб, шиаларнинг 12 имомини
ардоклаб, Оллох, Мухаммадга эътикод куйиш, шаръий
таом ва шаробларнигина тановул этиш, ахду паймонда
собиткадам булишга риоя килишган. Бектошийлар мах-
сус дарвешлар манзилгохларида истикомат килсалар-
да мол-мулклари куп буларди. Бектошийлар манзили-
дайрини муршид (бобо) назорат ва идора килиб тур-
10
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ган. XIX асрга кадар бектошийлар Туркия сиесатида
кучли таъсирга эга эдилар. Зероки, улар мамлакатдаги
асосий сиесий оким яничарларни куллаб-кувватлар эди.
1826 йили яничарлар корпуси тор-мор этилгач бекто­
шийлар фаолияти хукумат томонидан таъкиклаб куйил-
ди. Натижада бу тарикат тарафдорлари уз кароргохла-
рини Албанияга кучирадилар. Аммо бектошийлар хамон
яширин фаолият олиб боришар эди. Иккинчи жахон
урушидан сунг эса мамлакатда бектошийлар янада жон-
ланишди.
Бундан ташкари утмишда Машрикзаминнинг тур-
ли минтака ва шахарларида «Шотирия», «Ахрория»,
«Хакимия», «Харрозия», «Хафифия», «Сайерия», «Ро-
феъия», «Хайдария», «Шозилия», «Неъматуллохия»,
«Нурбахшия» сингари турли тасаввуф мактаб ва тари-
катлари фаолият курсатиб, ирфоний маърифат инки-
шофига у ёки бу даражада улуш кушган. Жумладан,
XIX асрда Эронда пайдо булган «Неъматуллохия» та-
рикатининг пайрав хамда давомчилари мамлакатда
хозир хам мавжуд. Ушбу рисоланинг алохида фаслла-
рида «Яссавия» хамда «Накшбандия» тарикатлари кенг
талкин этилганлиги учун мукадцимада уларга батаф-
сил тухташни лозим топмадик. Умуман, тарикатлар
хусусидаги маълумотноманинг иложи борича мухтасар
булишига интилдик.

ХАБИБ АЖАМИЙ

Хабиб Ажамий Шарк суфизмининг буюк намоян-


даларидандир. У Басрада сарватманд оилада тугилган.
Отасидан катга бойлик мерос колгани учун ана шу
маблагни одамларга карзга бериб, фойда эвазига суд-
хурлик билан кун кечирарди.
Кунлардан бир кун Хабиб гушт, сабзавот ва нон
келтиради. Хотин козон осиб овкат пиширади. Таом
энди тайер булганда эшикка гадой келиб, тиланчилик
килади. Вокеа давомини Мухаммад Сиддик Рушдий
«Тазкират-ул-авлиеи туркий»да куйидагича баен этади:
Хабиб сойилга дуруштлук бирла кичкирдиким:
— Мен боримни сенга берган бирла сен зардор
булмассан, аммо мен гадой булиб колурман.
Сойил новмид булиб енди. Качонки мазлума таом-
ни олгали козонга борди, курдиким гушт кора кон
п
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
булубдур. Хотин муни куруб куркди ва чиройи саргай-
ди ва Хабибнинг илкидан тутуб козон бошига келту-
руб деди:
— Кургилким, сенинг шумлигингдин ва молингни
судга бергонингдин ва гадойга дуруштлук килгонинг-
дин бизга на булутдур.
Хабиб ани курди эрса ичига бир ут тушдиким, хар-
гиз ул ут кам булгуси йукдир. Хабиб айтди:
— Эй хотун, тавба килдиким минбаъд бу ишни
килмагайман.
Шундан сунг Хабиб карздорлардаги пулларидан хам
воз кечиб, Хасан Басрий хузурига бориб, батамом ило-
хий ишкка берилиб, суфизмнинг барча конун-коидала-
рини урганади. Бор маблагини сарфлаб, Фрот дарёси
сохилида мухташам Хонакох куриб, элни хак йулига
хидоят кила бошлайди. Халк орасида унинг рухий куд-
рати ва кароматлари хусусида куп накллар бор. Хатто
у дарёдан куприксиз утиш салохиятига хам эга булган
экан. Хабиб Ажамий манбаларда курсатилишича хиж-
рий 120 йили вафот этган.
***
Келтирубдурлар, бир кун намози шом вакти бирла
Шайх Хасан Хабибнинг масжиди олдидан утар эрди.
Хабиб намози шомга такбир айтди. Хасан намози
шомга масжидга кирди. Хабиб намозга турди. Хасан
иктидо килголи келиб эрди.
Хабиб «алхамдилиллох»ни «алхам» укиди. Хасан «му-
нинг оркасида намоз утамак раво эрмас» деб намозни тан-
хо утади. Ва кечаси хак субхона ва таолони тушида курди.
Сурди:
— Худовандо, сенинг розилигинг не ишдадур?
Хак таоло деди:
— Эй Хасан, менинг розилигимни топиб эрдинг,
аммо кадрини билмадинг.
Айтди:
— Худовандо, ул на эрди?
Худой таоло айтди:
— Эй Хасан, агар сен Хабибнинг оркасида намоз
утасанг эрди бу намозинг хамма умрингда килгон на-
мозингдан хуброк эрди, аммо сен ибратнинг галатини
курдинг, ниятинг ростлигига бокмадингким, «Иннама
ало амалу ба алнияту» — амалнинг кабули ниятинг
ростлиги бирладур.
12
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Наклдурким, ийди К,урбонга икки кун колгонда
Хабибни ,Басрада курдилар. Тонгласи арафа куни Аро-
фагда курдилар.
***
Хадисда келубдирким, «Иннало таоло наззора ало
совинум ва ло ало амалакум ва лаким наззора ало
кулубакум ва ниятакум» — хак таоло сизларнинг сузла-
рингизга ва килгон амалларингизга бокмайдур ва ле-
кин кунгилларингизнинг ниятларига бокар ва кунгил
бирла тилнинг оросида тафовут ва фарк бисердур.
***
Накл килибдурлар, бир кун Шайх Хасан Хажжож-
дан кочиб Хабиб Ажамийнинг маежидига кириб яши-
рунди.
Хажжожнинг кишилари излаб Хабибнинг эшигига
кирди.
Хабибдин сурди:
— Бу кун Хасанни курдингизму?
Хабиб айди:
— Курдум.
Сурдиларким:
— Кайдадур?
Хабиб деди:
Ушбу маежидга кирди.
Масжидга кириб харчанд бокдилар. Хасанни топ-
мадилар.
Хасан деди:
— Неча марта иликлари менга тегди, аммо мени
курмадилар. Охир улар Хасанни тополмай чикиб кет-
дилар. Андин кейин Хасан чикиб айдилар:
— Эй Хабиб устодлик хаккини сакламадингму? Бу
душманларга нишон бердинг.
Хабиб деди:
— Эй устод, менинг бу рост сузларимдин хар икки-
миз халос булдук- Агар мен айтсам эрди, хар иккимиз
гирифтор булур эрдик. Ондин Хасан айди:
— Эй Хабиб, сен кайси дуони укидингким, мени
улар курмадилар?
Хабиб айди:
13
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
— Ун мартаба «оят ал-курси» ва ун мартаба «омин
ал-расул» ва ун мартаба «кулху оллоху ахад»ни укидум
ва дедум, «Худовандо, Хасанни сенга топширдим».
***
Келтирибдурлар, бир кун Хасан бир ерга бормок
учун чикди. Даре лабига келиб, даредин утмакнинг
андишасида ултуруб эрди. Хабиб етиб келди. Айди:
— Эй имом, не важздин тухтаб турдингиз?
— Кемани келтиргунча турдум.
Хабиб айди:
— Устод илмни мен сиздин ургандимким, халойикга
хасуд килмокни кунглингиздин чикоринг ва дунедин
кунгил совутинг. Ва худованди таолодин келган бало-
ни ганимат билинг ва хамма ишни худодин курниг.
ондин кейин дарега кадам куйинг ва утинг деди. Хабиб
сувга кадам куйди, утиб кетди. Хасан муни куруб бе-
хуш булиб йикилди. Качонким хушига келди суради-
ларким:
— Эй имом, сизга на булди?
Хасан деди:
— Хабиб мени шогирдим эрди, бу вактда менга
маломат ва эътироз килди ва даредин утиб кетди, мен
туруб колдим. Тонгла киёмат куни кичкирсаларким,
дузах устида Сиротдин утинглар, деб мен бу янглиг
бокиб колсам холим не кечгувсидир? Андин кейин
Хасан айди:
— Эй Хабиб, бу мартабани кайси иш била топ-
динг?
Хабиб айди:
— Сизга когоз юзини каро килгон илм бирла ме-
нинг кунглум сахфаси окарди, яъни сиздин урганган
илм — амал бирла бу мартабани топдим: «Гайрга фой-
да еткургон ил мим менга фойда еткурмади», яъни бу
мартабаи кароматдин утуб валоятга улашубман. (Бу ерда
ахли толибга гумон тушмагайким, Хабибнинг даража-
си Хасаннинг даражасидан баланд булгай, анинг учун-
ким, хеч маком ва мартаба худонинг йулида илмнинг
маком ва мартабасидан зиёда эрмасдур, ушбу жихат-
диндурким, хеч нимарсанинг зиёдалигини талаб кил-
голи келмабдур, магар илмнинг зиёдалигини талаб кил-
голи фармон келибдур. Чунончи бу оят хадис пайгам-
14
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
бар саллалохи алайхи вассалламга келибдурким, «К,ул
рабби золини уламон» — айтгил эй Мухаммад, парвар-
дигоро, менга бу илмни зиёда килгил).

ХДСЛН БАСРИЙ

Куплаб машойихдарга пешволик килган, замонаси-


нинг аксарият арбобларини аклу заковати билан лол
колдирган машойихлардан бири Хасан Басрийдир. Була-
жак буюк авлиё, забардаст олим пайгамбаримиз с.а.в.
хотинлари Умма Салама разияллоху анхунинг озод этил-
ган чурилари Хайра хонадонида дунёга келган. Унга
онамизнинг узлари «Оллох баракатли килсун» деб ис-
мини Хасан куйганлар. Унинг отаси сахоба Зайд ибн
Собитнинг озод этилган кули Ясор эди. Булажак Шайх-
нинг тугилган йили сарчашмаларда аник кайд этилма-
ган.
Унинг дастлабки тарбияси билан «илмда юксак
мавкега эга булган» Уммо Салама шугулландилар, уни
эмиздилар. Кейин эса Набий масжидидаги сахобалар-
дан таълим олган. Хасаннинг камолотида Хазрат Али-
нинг даъвату ваъзлари, хикматлари, шахсий ибратлари
мухим роль уйнади. Хасан 14 ёшга етгач, оила Басрага
кучди ва у «Хасан Басрий» номи билан шухрат козона
бошлади. Бу ерда Абдуллох ибн Аббосдан тафсир,
хадис, кироат илмларини урганди. Басра ва унинг ат-
рофида бир канча илмий дойра — халка бор эди. Хасан
Басрий уларга фаол катнашиб тил билими, илми
бадеъ, фикх ва бошка замона билимларини урганиб,
забардаст фикх донишманди даражасига етади; хал к
наздида ваъз айтиб, маърузалар укий бошлади. Барча
хосу ом унинг нуткларини марок билан тинглар, хик-
матларини ёд олишарди. Хасан умр буйи муминларни
маърифатга, золимларни адолатга хидоят этишни узи-
га одат килиб олди. Робия Адавия, Иброхим Адхам
сингари бир неча машойихлар Хасан Басрийнинг
дуосини олган, унинг кулидан хирка кийган. Шайх
тахминан 80 йил умр куриб, хижрий 110 йили Басрада
вафот этган. Унинг хикмат ва кароматлари, у хак-
да хикоятлар барча тазкира ва манокиблардан жой ол­
ган.
15
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дуне ва унинг холати хусусида суровчиларга кай-
тарган жавоблари Хасан Басрийнинг пурмаъно хик-
матлари жумласига киради: «Мендан Дуне ва охират
хакида сурадинг. Дунё ва охират Машрик, ва Магриб
холатига ухшайди. Уларнинг бирига канча якин бор-
санг, иккинчисидан шунча узоклашасан!».
***
Сен мендан бу дунёга тавсиф беришимни сурадинг:
Мен аввали азоб-укубат, охири йуклик булмиш бу
дунёнинг нимасини тавсиф килайин! Унинг халолида
мукофот, харомида азоб бор. Бунда ким бойиса, фит-
нага дучор булади, кимки кашшоклашса, уни махзун-
лик эгаллайди.
***
Холимизга вой булсин! Узимизга узимиз нима килиб
куйдик? Динимизни хорладик, дунёмизни захарладик,
хулкимизни буздик, кийим-кечак ва курпа-тушагимиз-
ни янгиладик.
***
Клмдир кингир йулга кириб, бировнинг молини
ейди. Унинг таоми зурлик, хизмати мажбурийликдир.
У киши аччикдан сунг ширинни, совукдан сунг иссик-
ни, курукдан сунг серсувликни хохлайди. Агар жуда
туйиб кетса, овкатни хазм кила олмаганидан кекира-
ди: «Эй хизматкор овкатни хазм киладиган бирон егу-
лик келтир» деб буюради.
Эй нодон, сен шу йусинда уз динингни хазм киляп-
сан, холос. Хой, мухтож кушнинг холига бок! Сенга
куз тикиб турган бечораларнинг холи не кечди? Ол-
лохнинг курсатмаларига амал килганинг шуми?! Кош­
ки умр уткинчи эканини билсанг эди.
***
Хажжож ибн Юсуф Сакофий Ирокка хоким булгач
Куфа билан Басра орасидаги Восит шахрида узига мух-
ташам уй курдирди. Сунгра еб-ичиб, байрам килиб,
кейин хакига дуо этишлари учун одамларни чорлади.
Хасан ана шундай жамоат жам булган фурсатдан фой-
даланишни кунглига тугиб куйди. Одамларга панд-
16
насихат saytida
www.kitob.uz килиш,elektron
Оллохни эслатиш,
kitoblar, дунё зеб-зийнатла-
audio ertaklar, darsliklar mavjud
рига хирс куйишдан кайтариш ниятида йулга чикди.
Курилган бинони куриб, унинг хашаматидан ажаб-
ланди. Одамлар эса уша бахайбат касрни тавоф килар
эдилар. Хасан ниятига мувофик равишда оломонга
караб сузлади:
— Биз золимлар золими нима курганини курдик,
албатта. Фиръавн бундан хам баланд ва куркам бино
курдирганини яхши биламиз. Бирок Оллох таоло Фиръ-
авнни халок этди ва биносини кулатди.
Хасан шу зайлда сузлайверди. Шунда уша ерда хозир
булганлардан бири золим хокимнинг хайбатидан
куркиб:
— Кифоя килар энди, э Абу Саид, кифоя килар
энди? — деди.
— Оллох таоло илм ахлига билганларини яширмай,
одамларга очик баён этиш масъулиятини юклаган!
Газабланган Хажжож эртасига маслахатгуйларига зах-
рини сочди:
— Улим сизларга, сизларга улим булсин! Басралик
бир кул чикиб бизга хохлаган гапини айтса-ю нахотки
сизлардан бирон тирик жон унга рад жавобини бера
олмаса. Оллохга касамки, мен сизларга унинг конини
ичираман, эй куркоклар жамоаси!
Шундан сунг Хажжож килич ва кунда хозирлашга
буюрди. Мосламалар тайёрланди. Жаллодлар чакирил-
ди. Хасанни олиб келиш учун миршаблар жунатилди.
Бир пасдан сунг Хасан кириб келди. У килич, кунда
ва жаллодни курган махали лабларини кимирлатиб
куйди. Хажжожга муминларнинг улуги, Оллох йулига
даъват этувчиларнинг энг саботлиси рубару келганди.
Хасанни бундай хайбатли курган Хажжож шошиб кол-
ди ва:
— Мана бу ерга, Абу Саид, мана бу турга... — дея
дудукданди. Одамлар бу манзарани хайратланиб томо­
ша килар эдилар. Чунки Хажжож Хасан Басрийни уз
урнига утказиб куйганди.
Хасан Басрий жойлашиб олгач, Хажжож ундан баъ-
зи ишлар хусусида масала суради. Олим унга шошил-
май, лунда, чиройли ибора ва катьий асос билан жа-
воблар кайтарди.
— Сиз илмлилар улугисиз, эй Абу Саид, — деди
Хажжож барча масалаларга каноатланарли жавоб ол-
Г
: ¿ 2 ,2 г’/о.
< 17
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
гач. Сунг ораларидаги зидциятни бартараф этиш ния-
тида унинг соколига мушк суртди ва кузатиб куйди.
Хасан Басрийнинг изидан эшиккача бир хизматкор
эргашди:
— Эй Абу Саид, билишимча хоким сизни мутлако
бошка ниятда чакирган эди. Келган пайтингизда лаб-
ларингиз кимирлаганини курдим. Шунда нималар де-
ган эдингиз, — дея суради у.
Хасан дед и:
— Эй неъмат ато этгувчи ва кулфатда панох, бергув-
чи Эгам! Оловни Иброхимга совук килиб, саломат кол-
дирганингдек, мени хам Хажжож азобидан асраб, са­
ломат килгин, дея дуо этган эдим.
***
Андок келтирибдурларким, Шайхнинг бир муриди
бор эрдиким хар качон К,уръондин оят укиса, фаред-
лар килиб узини ерга урар эрди.
Анга айди:
— Эй угул ончаки килурсен, узингни тухтатгунча
кувватинг булса тухтамасанг умринг ичидаги ибода-
тингни хирмонини фано утида куйдирурсен. Агар узинг­
ни тутмокга кувватинг ва ихтиеринг булмаса менга
хам пора бергайсен ва гарна мани ун манзил йирок
ташлагунгдур. Андин кейин айди: албатта шайтон хар
кишигаким хоюхаво анингдин пайдо булса, ул шай-
тондиндур. Хазрати Шайх бунда хукми голибга колиб
сакаи шайтонни дебдурларким, баъзи хол доим рахмо-
ний булур. Ва бу маънининг ифодасини шарх килиб,
айтибдурларким узингда бу сайкани дафъ килмокга
кадр кувватинг булиб, сандин сайка пайдо булса, ул
шайтонийдур.
***
Накд килибдурларким, бир кун шайх Хасан маж-
лисда ултуруб ваъз айтур эрди. Хажжож бисер лашкар
бирла тиглар тортиб, сипарлар кутариб мажлисга ки-
риб келди ва ултурди. Бир бузурге хозир эрди айди-
ким, Хасанни не имтихон килоликим бу кун имтихон
куни. Хасан бир зарра илтифот килмадилар ва харгиз
анинг тарафига карамадилар. Ва айтур сузларидин енма-
дилар. Мажлис тамом булди, ул бузург айдиким Хасан-
дур, охир Хасандур. Ул бузург Хасан олдига келиб:
18
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
агар эр кишини курмок издасанг бу эрнинг жамолини
курингузлар.
Хажжожни туш курдиларким арафоти киёматга ту-
шибди. Айдиларким не тиларсен? Айдиким ани тилар-
менким, ахли тавхидлар тиларлар. Бу суз андин эрди-
ким жон берур вактда айдиким: Худовандо сала бирла
бир овуч тупрокга узунгнинг Гаффор ва Акрам ва ал-
Караминлигинг курсатгилким хамманиНг кунглида ва
огзида будурким мани дузахга ташлагайсен ва магфи-
рат килмагайсен. Мани бу халойикнинг тамизлигидин
чикоргал ва буларга фаол ал-муридлигингни курсат-
гил. Бу суз шайх Хасанга етди у айди: анга ухшарким
бу чиркин бу айерилик бирла охиратни хам алдагай.
***
Наклдурким, бир кун шайх Хасаннинг хонакохи
эшиги тубида бир киши ултуруб эрди. Шайх Хасан
хонакохнинг угзасида намоз килур эрди. Саждада онча
йигладиким, куз еши нарвондин ул кишининг энгаги-
га томди. Ул киши кичкирди: бу сув нопокму ё оруг-
мудур? Шайх Хасан деди: энгагингни ювгилким, гу-
нохларингни яширур.
***
Дебдур, одамдин куй авлорокдурким бир куйчи неча
юз куйни утлогдин ёндиродур, аммо халкни Худой
азза ва жалла сузи гунохдин ёндиролмайдур.
***
Дебдур, очлик Худойи таолонинг ер юзида куйган
таомидурким, содикларнинг бадани анинг бирла кув-
ват олур.
***
Дебдур, очлик муридларга тавбадир.
***
Дебдур, дин ва имон таъма килгондин зоеъ булур,
яъни йук булур.
***
Дебдур, яхши бирла гунохнинг замони (умри) кам-
рок булур.

19
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур, муридга, яъни тарикат йулига кирган ки-
шига уч нимарса зарурдир: аввал ултургунча макон,
иккинчи тириклик килгунча ризк ва рузона, учинчи
илмеки анинг бирла хунарпешаси булгай.
***
Дебдур, вактеки мурид тула емокка мубтало булса,
фаришталар анинг холига йигларлар.
***
Дебдур, хар киши емокка харис булса, ботга нафс
утида куйиб кетар.
***
Дебдур, хар кишиким анинг сузи хикматдин ташка-
ридур айни офатдур.
***
Дебдур, хар кишиким каноат килса, халкга мухтож
булмас ва кишиким нафс хавосига голиб келса, озод-
лик топар.
***
Айтибдурлар, Шайх кошига бир аробий келди ва
сабрдин савол килди. Шайх айди: сабр икки хил булур:
аввал балога сабр килмок, иккинчи, ул гунохлареки
Худой таоло пур бандаларини анингдин маън килиб-
дур сабр килмок. Чунончи угурлик килмок, нохак ки-
шини пулини олмок ва зино килмок-

ИБРО^ИМ АДХДМ

Шаркда «Уммул булдон», «Куббатул ислом» номи


билан машхур булган Балх энг кадимий шахарлардан
бири хисобланади. У дастлаб зардуштийлик, кейин эса
буддизм дини марказларидан хисобланган. Бу кухна
маданий манзилдан куплаб дин, илм-фан, бадиий суз
санъати арбоблари етишиб чиккан. Ана шулардан бири
саргузашти халк орасида сонсиз хикояту ривоятлар,
киссалар пайдо булишига замин яратган Иброхим Ад-
хамдир.
20
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Иброхим Адхам зодагон оилада дунега келди. Ёшли-
гида яхши билим олди, илохиетга кизикиб, хак йулига
кирди. Бир оз вакт шахар хокими вазифасида ишлади.
Унинг хак йулида фидоийликка кириши хакида шун-
дай накл бор: тунлардан бир тун Иброхим Адхам уз
саройида ухлаб етса, томида биров юрганини сезибди.
Ховлига чикиб караса, хакикатдан хам томда биров
тимирскиланиб юрганмиш.
— Хай кимсан, кечаси томда нима килиб юриб-
сан,— сурабди.
— Туямни кидириб юрибман, — дебди халиги одам.
— Канака одамсан, томда туя нима килади, — деб­
ди Иброхим Адхам.
— Сен хокимлик тахтида утириб Хакка етаман деб
юрганингдан сунг, мен томда туямни кидирсам нима
Килибди, — жавоб берибди у.
Бу ran Иброхим Адхамга катгик таъсир килиб, бу-
тун давлати, оиласидан воз кечиб, зохидона хает кечи-
ришга ахд килиб, сахрога чикиб кетибди. Бир чупонга
шохона кийимларини бериб, дарвешлар либосида пиё-
да Маккага караб жунабди.
Бу ерда Иброхим Адхам мусофирлар хизматини
килиб, фаррошлик вазифасини бажаради; Фузайл Аез,
Суфён Сурий сингари суфийлар сухбатида булади.
Сунгра Шомга бориб, умрининг охиригача шу ерда
яшайди. Тахминан хижрий 144 йили Бизоне дарёси
учун булган жангда халок булади. У халолу пок, уз кул
кучи билан -яшаш, кишилар назр-ниези, инъом-эхеони-
ни олмаслик тарафдори эди. Шунинг учун умр буйи
фаррошлик, дурадгорлик, мошок териш ёки одамлар-
нинг бущойини янчиб бериб, богини караб, кутариш
эвазига ризки руз топиб кун кечирарди. Унинг хаети-
ни тасаввуфда Будда турмушига киес килишади. Чун-
ки Будда хам хакни деб, оддий халкни деб факирона
хает кечиришни ихтиёр этган.
Бир калбга Худо ва дуне мухаббати сигмайди.
Инсоннинг бир йула хам Оллохга, хам дунега эриш-
m o f h мушкулдир.

Бир кавмга хукмрон булгандан кура бир нафега


хоким булмок афзал.
Амалсиз акд акд эмас.
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Келтирибдурларким, уч киши Иброхим Адхам бир-
ла хамрох булдилар. Бир кеча бир кухна масжидга
кириб ибодат килдилар. Вактеки уйкуга машгул булди­
лар. Иброхим то субхгача масжиднинг эшигида ура
турди. Сурдилар:
— Не учун мундог турдинг?
Иброхим Адхам деди:
— К,аттик совукдир, совук шамол масжидга киро-
дур. Ман эшикни тутуб, шамолни киргали куймай,
узумни эшикнинг урнида тутуб турдум, совукнинг озо-
ри сизга камрок етгай.
***
Келтирубдирларким, Сухайл бинни Иброхим айтур:
Иброхим Адхам бирла бир сафарда булдум. Ман са-
фарда огридим. Хар неки илкида бор эрди, хаммасини
манга сарф килди. Ва бир эшаки бор эрди, ани хам
сотиб манга харж килди. Ва мен согайдим ва яхши
булдум.
Сурдумким, эшакни нима килдинг?
Деди:
— Сотдим!
Ман дедим:
— Манга молу макдурим йукдур, нимага минар-
ман?
Иброхим деди:
— Менинг буйнумга мингил, деб то уч манзилга
боргунча мани буйнига миндуриб олди.
***
Наклдурким, хар киши Иброхим Адхам бирла хам-
сухбат булгали келса, Иброхим айтур эрди:
— Уч ишни бажо келтургил, ман бирла хамсухбат
бугил. Аввал улки, хар не хизмат лозим булса, ман
килай. Иккинчи улки, намозга ман азон укуй, учинчи
улки, хар нима нисор келса, хаммамиз баробар олгай-
миз.
Бир вактда бир киши дедиким:
— Манинг бу ишларга токатим йукдур.
Иброхим деди:
— Санинг ростлигингдан таажжуб килурман.
22
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Келтирибдурларким, бир куни жами Шайхлар улту-
руб эрдилар, Иброхим Адхам уларнинг сухбатига кел-
ди. Йул бермадилар.
Дедилар:
— Ёнгилки, доги сандин подшолик ва хукуматнинг
сассиги келодур.
***
Накл килибдурларким, Иброхим Адхамдин сурди-
лар:
— Не холда кунингни утказурсан?
Иброхим деди.
— Турт от саклабман: бирининг оти Шукрина, би-
рининг оти Сабрина, бирининг оти Ихлос ва бири­
нинг оти Тавба. Агар менинг олдимга бир неъмат кел-
са, Шукур отига миниб анинг олдига чикарман. Агар
малол манга юзланса, Ихлос отига миниб, рубару булур-
ман. Ва агар манда гунох пайдо булса, Тавба отига
миниб, кувлаб кочарман.

РОБИЯ АДАВИЯ

Робия Адавия Шарк тасаввуфида хакикий мухаб-


бат-ишки илохий гоясини таргиб этган биринчи мута-
саввиф аёлдир. У тахминан 713—718 йиллар оралигида
Басрада донишманд Исмоил Адавий Кайси оиласида
дунёга келган. К,из оилада туртинчи фарзанд булгани
учун унга «Робия» ном куйишган. Уни гудаклигидаёк,
угирлаб, кул сифатида сотиб юборишган экан. У та-
биатан шоира ва халк .кушикларини юксак махорат
билан ижро этадиган лапарчи-хонанда булган. Ана шу
сифатлари учун Хожаси уни озод этади. Шундан сунг
Робия бу дунё мехридан юз угириб, ишки кулга богла-
нади. Бир неча йил сахрода чодирнишинлик килиб,
узига куплаб муридларни жалб этгач, Басрага келади;
замонасидаги куплаб донишмандлар билан бахсу та-
лашларда булади. «Кашф-ул мажхуб ли арбобул-кулуб»,
«Тазкиратул авлиё» сингари манбаларда у хакда ранг-
баранг, турли-туман накдлар, хикояту ривоятлар келти-
рилган.
23
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Накл килишларича кунлардан бир кун Робия бир
кулида оташ ва иккинчи кулида сув ушлаганча кучада
кетаетган экан.
— Бу не хол, буларни не килмокчисиз, — сурашиб-
ди уни ураб турган одамлар.
— Олов билан жаннатга ут куяман, токим одамлар
бихиштга кириш умиди билан юрмасинлар, сув билан
эса дузах оташини сундираман, токим одамлар бу
куркинч ва азобдан абадулабад кутулсинлар, — жавоб
берибди Робия. Зероки, у Оллохга ибодатни чин му-
хаббат билан, бетама, килган иноятига, берган умрига
шукроналик билан адо этишни уктирарди.
Робиянинг акидасича азалият хакикати, ишки ило-
хий маърифатнинг асл мохиятидир. Обид билан Ориф
уртасидаги фарк хам ана шу хакикат мохиятини кан-
дай англаб етишидадир. Унинг таълимоти асосида
Одаму Олам бирлиги етади. Шунинг учун хам олима
гоясининг асосини пок ахлок, юксак даражадаги ин-
сонпарварлик ташкил килади. «Боязид Бистомийдан
Нуралишохи Гунободийгача»... китобининг муаллифи
Абдулрафеъ Хакикат томонидан аникланишича Робия
Адавия умрининг охирларида Байтул мукаддасга кучиб
бориб яшаган ва уша ерда 781 йили вафот этган.
«Модомики гунохларингизни яширишга интилар
экансиз, яхшиликларингизни пинхон тутишга хам одат-
ланинг», дейди хикматларидан бирида Робия.
Робия араб тилида куплаб кушик ва шеърлар ярат-
ган. Сарчашмаларда Робия шеърларидан намуналар кел-
тирилган. Жумладан Фаридуддин Атторнинг «Тазки-
рат-ул-авлие» хамда «Мантикут тайр» достонида Робия
хакида фикр юрита туриб, шеърларидан мисол келти-
риб утади. Робиянинг каромат ва шижоатлари хусуси-
да куплаб хикоят ва накллар таркалган.
Хасан Басрий бир куни Робиянинг ибодатхонасига
бориб дед и:
— Эй Робия! Кишидан урганган ва хеч кимдан
эшитмаган, пайваста кунглингга тушган илмдан манга
бир харф ургатгил.
Робия дед и:
— Бир камиш иф йигириб эрдим. То ани сотиб
гизо килгайман. Икки пулга соттим. Бирини бир ил-
кимга олдим ва яна бирини бир илкимга олдим ва
24
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
курктимким, иккисини бир кулимга олсам, икковлон
жамъ булиб мени йулдан чикоргайлар. Бугун кунглум-
га тушган кушойиш ушбудир.
***
Накдцурким, бир неча киши озмойиш ва имтихон
килмок учун Робиянинг KomHFa келдилар. Гаразларй
буким, бир неча суз унга дегайлар. Робия анга жавоб
тополмагай.
Бас дедиларким: худо хамма фазилат ва зиедаликни
ва улугликни эр кишига берибдур; пайгамбарлик тожи-
ни эр киши бошига куйибдирлар, каромат путасини
эр кишининг белига боглабдурлар.
Хеч хотинга пайгамбарлик етмабдур. Сен бу каро-
матларни кайдин урарсен?
Робия деди:
— Хар неки дерсизлар, ростдур: худпарастлик хам
эранлардин чикди. «Сизнинг худойингизман» деб даъ-
во килмок хам эранлардан чикди. Хеч хотин харгиз
«хожи киз» булмабдур, «хожи кизи» хам эранлардан
чикибдур.

ФУЗАЙЛ АЁЗ

Шарк суфизми тарихида, суфийлар хаёти ва фаоли-


ятида ажабтовур вокеалар, фавкулодда ходисалар, но-
гихоний таъсир натижасида янги бир хает тарзини бош-
лаш сингари холатлар куп учрайди. Машхур Шайх Фу-
зайл Аезнинг хает йули хам ана шундай кечган.
Фузайл тахминан 728—731 йиллар орасида Марв
шахрида тугилган. Унинг болалик ва йигитлик онлари
Сарахс, Обевард шахарларида утган. Абу Али Фузайл
бинни Аезнинг ешликдаги устози, касб эгаллаш, укиш-
урганиш жараени хакида манбаларда аник далиллар
мавжуд эмас. Аммо барча сарчашмаларда ешлигидан
инсонпарвар, адолатпеша, халкка зулм утказадиган
хукмрону зодагонларга нафрат билан карагани учун
йигитлик палласида йултусарлар гурухига кушилиб кет-
гани уктирилган. Унинг уз хунаридан тавба килиб,
ирфон йулига утиши хакида куплаб ривояту хикоятлар
таркалган. Улардан бир нечтаси Фаридуддин Аттор-
25
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
нинг «Тазкират-ул-авлие»сида келтирилган. Накд килиш-
ларича Фузайл пистирмада бир карвонни горат килиш-
ни мулжаллаб пайт пойлаб етган экан. Карвонда бир
аел боласи билан хамрох экан. Иттифоко бола баки-
риб йиглаб юборибди. Шунда онаизор:
— Вой болам, жим бул! Фузайл овозингни эшитса,
бизни талайди, деб уни тинчита бошлабди.
Шунда Фузайл хушер тортиб, «Нахотки оналар ме-
нинг номимни айтиб, фарзандларини куркитиб, тинч-
лантирадиган даражага етган булса» деб килмишидан
пушаймон булиб, сахрога караб йул олибди. У йул
юрибди, йул юрса хам мул юрибди. Охир бир карвон-
саройга етиб келиб, жон асрабди. Шуни алохида таъ-
кидлаш керакки, Фузайл оддий чорик, шолчадан чак-
мон, жулдурвоки калпок кийиб юрар, беш вакт намоз-
ни канда килмас, карвондаги кекса, камбагал, еш-яланг
аелларни талашга йул куймасди.
Шу кетганча Фузайл куп шахарларни кезади, суфию
донишмандлар сухбатида булади. Охири бир карвонга
кушилиб, Куфа шахрига хижрат килади. Масур бинни
Муьтамар, Имом Жаъфар Содик, Сулаймон Тамимий,
Хамид Товал, Яхе Ансорий сингари донишмандлардан
даре олади, машхур шайх Суфиён Сурий билан дустла-
шади, куплаб ровийлардан хадис тинглайди. Ва тез
орада утмиш билан видолашиб, буюк мутасаввиф си-
фатида шухрат козонади. Аммо дин ва дунё, замон ва
охират масаласидаги бахсларда Куфа уламолари билан
Фузайл орасида зиддият пайдо булади. Айникса Фу-
зайлнинг зодагонлар, бою хокимлар томонидан бери-
ладиган инъомларнинг «харом», «уларнинг каердан
олинганлигини билмок керак» дейиши уларга екмас-
ди. Натижада у Маккага кучишга мажбур булади. Ман-
баларда зикр килинишича бу ерда фаррошлик билан
кун кечирар экан. Куфа ахлидан юз берган дилгирлик
Фузайлни батамом хоксорона, одамлардан четда бур-
чак-кунжакда яшашга олиб келади. Бу уз-узи билан —
Хак билан булмок ва хакка етмок нишонаси эди. Минг-
лаб маккаликлар унинг сухбатида булиш ва дуосини
олишни истарди. Аббосий халифалардан Хорун ар-Ра-
шид Фузайл билан дийдор куришишга келгани хусуси-
да бир канча хикоятлар бор. Улардан бирида накл
этилишича Хорун ар-Рашид бир сухбатдан сунг «ти-
26
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
рикчилигингга ишлат ва осуда хаелот билан парварди-
гор ибодатида бул» деб минг динор берибди. Шайх
олмабди. Шу пайт хонадан бир хабаш канизак чикиб:
— Нега кечадан бери шайхга озор берасизлар, —
кани бу ердан жунаб колингларчи, — деб мехмонлар-
ни хайдаб юборибди. У 878 йили Маккада вафот эт-
ган. Унинг куплаб шогирд ва муридлари булган. Нази-
ри Зуфунуни Мисрий, Исмоил бинни Водод, Абу Мах­
муд ибни Хадаш Толиконий, Абу Абдулло Мухаммад
бинни Асад Нишопурий, Абул Абдурахмон Мухаммад
бинни Хорун Ансорийлар унинг энг як,ин шогирдлари-
дандир. Фузайл суфизмда маломатия окимининг та-
рафдори ва фаол таргиботчиларидан эди. Бу таълимот
Хуросоннинг Нишопур шахрида вужудга келган булиб,
унинг пайдо булиши илк ислом тарихи билан боглик.
Унинг асосчилари Абухафс Нишопурий хамда Хамду-
ни Кассор Нишопурийлардир. Бу таълимот асосчила­
ри «инсон уз фазилат ва яхшиликларини пинхон тут-
m o f h лозим. Уларни куз-куз килиб юриш кишини худ-

бинлик ва такобур сари етаклайди» деб тушинтириш-


ган. Уларнинг акидасича бандаларининг амали ва узга-
ларга килаётган яхшиликларини Оллох куриб турибди,
яна уни ошкор этиб юриш шарт эмас. Шунинг учун
бу тоифа вакиллари узларини хоксор, камсукум тутиб,
кишилар бизни таъриф этмай иложи борича айбимиз,
хато ва гунохларимизни топиб «маломат» килишга ин-
тилишсин, деган акидада булишган. Фузайл бутун хаёти
ва фаолияти давомида ана шу коидага амал килиб,
уни кенг халк оммаси орасига ейишга интилган.
***
Узингга алокаси булмаган нарса хакида бош ко-
тирма.
**♦
Агар инсон хаммага яхшилик килса-ю уйидаги то-
вугига бефарк караса, у хакикий мусулмон эмас.
***
Бешта нарса бадбахтлик аломатидир. Улар: багри-
тошлик, кузида ёш булмаслик, хаёсизлик, дунёга мехр
куйиш, узун амаллиликдир.

27
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Башир Ховфий айтибдур:
Кунлардан бир кун Фузайлдан сурадим:
— Зувд яхшими, Ризо яхшими?
— Албатта, Ризо яхши. Зероки Ризода тамаъ булмай-
ди, — жавоб берди у.
***
Фузайл дебдур:
— Агар менга: «Сен бир дуо килгин, ул мустажоб
булгай» десалар албатта, Султонни дуо киламан. Зеро­
ки уни дуо килсам, у мустажоб булса, савоби бутун
халкка тегади.
***
Тухмат орага аралашдими, биродарликка рахна ту-
шади. Зероки биродарлик рухият мевасидир.
***
Танхолик ва Хакка муножот билан яшашдан яхши
халоват йук.
Фузайлдан сурадилар:
— Асл дин нима?
Деди:
— Акл!
— Хакикий акл нима?
Деди:
— Хилм!
— Хакикий хилм нима?
— Сабр!
***
Фузайл дебдур: бу замона халкининг дустликини
бозор таоми янглиг топибдурманки, ранги, буйи хуш-
дур, аммо таъми нохушдур.
***
Окил ва хирадманд киши бирла жанг килмок ва
уруш килмокдин бехирад киши бирла халво еган хубдур.
Чунончи тамсилда кетибдур, зийрак душман нодон
дустгин хуброкдир.

28
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Фузайл дебдур: Хар киши фосикнинг юзига бокиб
хушлаб курса, мусулмонлик иморатини вайрон кил-
мокга саъй килгон булур.
***
Фузайл дебдур: Хар киши биродарига тилида дустлик
изхор килса, кунглида душманлиги булса Худой азза
ва жалла анга лаънат килиб, кунгли кузини кур килур
ва кулогини эшитмас килур.
***
Фузайл дебдур: халкка курсатмак учун амални дуст
тутмок риёдур, яъни халк курмаки учун амал килмок
ширкдур. Яъни намоз утамасам халк мени айб килур,
деб намоз утамок ширкдур, яъни кофур булур.
***
Фузайл бир куни углини курдиким, ашрафийни мух-
тож кишига бермок учун сийпаб ултирибдур. Фузайл
ани куриб деди:
— Эй угил, санинг бу ишинг ун хаж килгондин ва
ун ош бергандин зиёдадур.
***
Фузайл дебдур: халойик бир-бирларидан ёмонлашиб
айрилишибдурлар, ул такаллуфнинг нишонасидур. К,а-
чонким такаллуф ародин йук булса, бир-бирларидин
ёмон иш курунмас.
***
Фузайл дебдур: утганларни ёдламок фарздур. Гурис-
тон олдидан утганда «К,ул-фу оллоху ахад»ни укиб, са-
вобини анда ётганларга бахшида эт.
***
Фузайл дебдур: икки нимарса кишини фасодга эл-
тур: бири тула емок, бири тула уйкуламок.

29
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ДОВУД тойи

Довуд хижрий иккинчи асрда яшаган букж тасав-


вуф сиймоларидандур. Накл килишларича у Балх якини-
даги кишлоклардан бирида рухоний оиласида тугил-
ган, замонасидаги куп машойихлар билан хамсухбат
булган. Довуд Балхий Арабистон, Ирокнинг куп ша-
харларини кезиб чиккан. Ана шундай сафарлардан би­
рида Маккада Иброхим Адхам билан учрашиб, уз ка-
роматлари билан уни лол колдирган. Довуднинг киш-
логидан Сойир Бако номли донишманд чикканидан
фахрланиб юрар экан. У Имоми Аъзам, Хабиб Ройи-
лардан даре олган. Умрининг асосий кисмини бедор-
ликда, гушанишликда утказар экан.
***
Накл килибдурларким, Довуд 20 ашрафий мерос-
дин топиб 20 йил ани машойихлар бирлан рузона кил-
дилар. Баъзилар эътироз килдиларким, тарикат дунени
исор килмокликдур. Сакламок эрмасдур. Довуд дер
эди: мен мунча дунени анинг учун сакларманким, ма-
нинг дунёдин фариг булмогимга сабаб булгай. То улгун-
ча мунга каноат килибдурман. Ва Довуд хеч вакт ибо-
дат килмокдин фариг булмас эрди. Окшом булса нон-
ни сувга чалоб куяр эрди. Ва эрта купуб ушал сувни
ичар эрди. Ва айтур эрди, сув ичмак ва нон емакнинг
орасида эллик оят Курьон укигали буладур. Нон ей-
дурман, рузгорни зое килмасман. Бир йули сувни ичар-
ман ишимни килурман.
***
Шайх Абубакр Аббос айтур: Довуднинг уйига бор-
дим, ани курдимким бир пора курук нон илкида йиг-
лаб ултирадур. Сурдим:
— Эй Довуд, сизга не иш булди? Дедиким:
— Бу фучук нонни егали олдим. Билмасменким,
халолмидур ёки хароммидур.
***
Сари Сактий айтур: Довуд кошига бориб эрдим,
курдимким, бир косада сув офтобда куйибдур. Дедим-
ким: Бу сувни не учун сояда куймадинг, то совукга
турмасму эрди? Дедиким: Сояда куйиб эрдим, офтоб
30
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тушди, офтобдан олиб сояга куяй десам Худойи таоло-
дан шарм тутдимким, нафсим ризоси учун лаззат топ-
гайман.
***
Накл килубдирларким, Довуднинг бир кенг ховли-
си бор эрди. Уйлари тула эрди. Бир уйда ултурур эрди,
ул йикилса чикиб яна бирида ултурур эрди. Сурдилар-
ким: Не учун уйни ясаб ултурмассиз? Дедиким: Ма-
нинг Худойи таоло билан паймон килгоним бор эрди-
ким, харгиз дунёни обод килмагайман.
***
Бир кун Довуднинг уйига бориб эрди, дедиким,
уйингизнинг торуси шикает топибдур, йикилгудек холда
турибдур. Довуд деди: 20 йил булубдур ман бу уйнинг
торусига каролганим йукдур ва хамма уйлар йикилиб
шикает еб, бир эшик бошиси колди. Ул кеча вафот
килди, эшик бошиси хам йикилди.
***
Накл килибдурларким: Довудга дедиларким, не учун
халк бирла ултирмассиз? Довуд дедиким: ким бирла
ултирайин. Агар узимдин кичик бирла ултирсам мани
дин ишига сурмайдур ва агар узимдин чунг бирла ултур-
сам, манга узимни айтмайдур. Мани азиз куриб улур
лайдур. Бу янглиг булгандин кейин халкнинг сухбати-
ни не килай.
***
Довуддин сурдиларким: не учун хотин олмокни их-
тиёр килмассиз? Бир мумин хотинга панд уролмасман.
Дедилар: нечук панд ургон булур? Деди: агарким хо­
тин олгон булсам аниндин дунелик ишини тамом уз
гардонимга олгон булурман. Вактеки ман анинг ло-
зимлигларин бажо келтиролмасам, анга панд ургон
булурман.
***
Келтирибдурларким, бир кеча ойдин эрди. Довуд
угза бошига чикиб эрди. Осмон тарафига бокди. Эрса
бехуд булиб хамсоянинг угзасига йикилди. Гумон кил-
диким, угзага угри келибдур, деб кулига килич олиб
угзага чикди. Эрса Довудни курди. Илкидин тутиб
31
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
сурдиким, сизни ким угзага ташлади? Довуд деди: бил-
масменким бехуд булиб эрмишман.
***
Накл килибдурларким, Фузайл Аёз умри ичида До-
вудни икки маротаба курган эди. Аммо ани курганда
фахр, нозиш килур эрди. Фузайлнинг Довудни курга-
нининг бири ул эрдиким, бир мартаба Довуд бир йир-
тик уйнинг ичида ултуруб эрди. Фузайл келди ва деди-
ким купгилки бу угза йикилодур. Довуд деди: токи
ушбу уйда ултурубман. Торусига каролганим йукдир.
***
Фузайл деди: эй Довуд манга бир панд-насихат кил-
гил, Довуд дедиким: халкдин кочгил.

АБУТУРОБ НАХШАБИЙ

Абутуроб Нахшабий IX асрда етишган буюк машо-


йихлардан хисобланади. У тахминан 806 йилда Нах-
шаб (хозирги К,арши) шахрида тугилган. Бухоро ва
Сарахс мадрасаларида тахсил курган. Шарк мамлакат-
лари буйлаб куп сафарларда булган. Басрада машхур
Шайх Хасан Басрийдан таълим олган ва унинг кули-
дан хирка кийган. У суфизмда футувват ва таваккул
назариётчиларидандир. Машхур донишмандлар Абу
Абдулло Жало, Абу Обид Басрийлар унинг кулида тар-
бияланганлар. Абутуроб Нахшабий тахминан 887 йили
Басрада вафот этган. Шарада унинг илмий кудрати-ю
кароматлари хакида куп хикояту ривоятлар таркалган.
Наад килишларича Абутуроб Нахшабий кирк марота­
ба пиёда хажга борган. У аксарият пайтларда оч ва
ярим оч юраркан. Абутуробни машойихлар сабр-бар-
дошнинг буюк тимсоли, деб билишаркан; кечаси ухла-
май, кундузлари гафлатда колмай юрар экан.
***
Шайх Ибни Жало айтур: уч юз пиру комилни
курдим. Улар асосиндин турт кишидин улугроги йук
эрди. Ул туртнинг бири Абутуроб Нахшабийдир.
***
Келтирибдурларким: Шайх Абутуробнинг бир неча
угли бор эрди. Ва ул вактда одамхур бури пайдо булди.
32
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Ва нечта углини бури еди. Бир куни Шайх саждада
ултириб эрди, бури келиб Абутуробга касд кидци. Абу-
туробга хабар килдилар, эрса харгиз жойидин тагйир
гопмади. Бури келиб, Абутуробни курди ва уйрулуб
ёниб кетди.
***
Дебдур: таваккул улдурки узингни куллик ва банда-
лик даресига ташлагайсан ва кунглунгни худога богла-
гайсен, агар берса шукр килгайсен, агар олса, сабр
килгайсен.
***
Дебдур: Худой таолога восил булмокнинг сабаби ун
етги даража ва мартаба бирла булур. Ун маротаба хар
нарса худодин етса, кабул килмок ва етти маротаба
худога таваккал килмок.
***
Дебдур: Факр улдурким анинг гизоси не топса, ул
булгай ва либоси аврат ёпгунча булгай, макони не
ерда ултурса, ул булгай.
***
Накл килибдурларким, Абутуроб бир маротаба му-
ридлари бирла биебонда кетур эрди, асхоблар ташна
булдилар, тахорат килмок лозим булди. Шайхка арз
килдилар. Абутуроб оёгини ерга сукди (ерни тепди) ва
бир булок пайдо булди.
***
Абутуроб дебдур: Худо йулига кирганга озукасиз-
лик озукдир. Бир кеча биебонда йул босуб борур эр-
дим. Кеча коронгу эди. Бир мунир янглиг каро ни-
марса курунди. Ман бисер куркдум. Дедимким:
— Сен девмусан е одаммусан?
Ул дед и:
— Сен мусулмонмусен е кофурмусен?
Мен дедим:
— Мусулмон!
Ул дед и:
— Мусулмон худодин булакдин куркмас.
Мен узимга келдим. Билдимки бу гайбдиндур, деб
таслим килдим ва тамоми куркинч мандин кетди.
2 -5 6 4 9 33
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
* **
Дебдур: каноат демак — емак ва ичмакни худой
таолодан олмакни айтурлар.
***
Дебдур: кунгил аросинда кунгул бордурким худо-
дин етган фахм-идрок нури бирла тириклик килур.

ХАКИМ АТ-ТЕРМИЗИЙ

Абу Абдуллох Мухаммад бинни Али Хаким ат-Тер-


мизий «машойихи бибиорлардан» (Навоий) хисоблана-
ди. Алишер Навоий «Насойимул мухаббат» асарида Али
Хаким Термизий хакида анча батафсил маълумот бе-
риб, ботиний ва зохирий билимларга дойр куп китоб
езгани, Абутуроб Нахшабий, Ахмад Хазравия ва Ибни
Жалолар билан хамсухбат булганини алохида кайд эт-
ган.
Али Хаким ат-Термизий тахминан 750—760 йиллар
орасида таваллуд топган. Алломанинг ешлик йиллари
хакида аник маълумот йук- Онасидан 8 ешида етим
колган Хаким Термизийнинг тарбияси билан отаси жид-
дий шугулланади ва ботиний хамда зохирий билимлар-
ни ургатади. Хадис илмини Абу Мухаммад Сиддик
Солих ибни Мухаммад ибни Наср ат-Термизий, Солих
ибни Абдуллох ат-Термизийлардан урганади. Бундан
ташкари у Али ибни ал Хасан ат-Термизий, Суфиён
ибни Вокиъ, Умар ибни Шафик ал-Балхий, Ахмад Хаз­
равия, Яхё Маоз, Якуб ибни Шайба сингари машхур
олимлардан хам даре олган. Хаж сафари даврида Хаким
ат-Термизий Нишопур, Багдод, Миср, Макка ва Мади-
нада, Шомда булиб, замонасидаги барча илмий ва ада-
бий жараёнлар билан ошно булади. Уз ватанига кайт-
гач, баъзи мухолифларнинг игво хамда тухматларига
карамай, муттасил ижод билан шугулланади. Аллома
869 йил вафот этган. Унинг макбараси даре сохилида
жойлашган.
Хаким ат-Термизий Абу Мухаммад Мансур Козий,
Абу Мансур Али Хиравий, Абу Али Хасан Журжоний,
Абубакр Варрок, Ахмад ибни Мухаммад ибни Исо,
Мухаммад ибни Жафар сингари унлаб буюк шахслар-
нинг устозидир. Алломадан бизга кадар «Китоб-ул-эхтиё-
34
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тот», «Китоб-ул-хаж ва асрорихи», «Китоб хакикат ул-
одамия», «Китоб ул-акд ва хаво», «Баен ул-касб», «Адаб
ун-нафс», «Китоб ул-зиезат», «Китоб ул-фурук» синга-
ри элликдан зиед асарлар мерос булиб колган. Алишер
Навоий олимнинг каламига мансуб Курьоннинг тугал-
ланмаган тафсири мавжудлигини хам кайд этган. Хаким
Термизийнинг хаёти ва ижодий мероси олимларимиз
гомонидан бир кадар урганилган. Жумладан тарих фан-
лари доктори Убайдулла Увватов «Ал-Хаким- ат-Терми-
зий»* рисоласини чоп этгирган. Хаким ат-Термизий уз
асарларида ислом тарихи, таълимоти, суфизм назария-
си, хадис илми, ахлох-одоб, турли тарикатлар хакида
бекиёс мулохазаларини баён этган. У. Увватов ана шу
бебахо меросни мукаммалрок тахлил килишга харакат
килиб, куйидагича хулосага келган: «Бинобарин унинг
асарлари жамиятнинг муайян эхтиёжларидан келиб чи-
киб, хилма-хил услуб ва йуналишда яратилганини кура-
миз. Айни вактда у уз таълимотининг янгилигини хам
биларди ва шу боис уша давр илмий доиралари микё-
сида узига хос уринни эгаллаб, шу пайтдаги билиш
(ал-маърифа) назариялари уртасида уз макомига эга
булишга алохида эътибор билан каради. Шунга кура
хам асарларининг аксар кисмига ёзган мукаддимасида
билиш назарияси ва турли билимлар хакида жиддий
тарздаги гояларни илгари сурган». Хулоса килиб айт-
ганда ат-Термизий ижодида жамият манфаатини химоя
килиш, инсон камолотини кузлаш, уни шарафлаш, илм-
маърифат таргиби, уз гоялари, назарий фикрларини
собитлик билан химоя кила билиш бош масала булган-
ким, бу барча замонлар ^ у н долзарбдир.
***
Дебдур: якин калбнинг оллох ва унинг амрлари
билан карор топишидур.
***
Дебдур: шукр калбни мунъим-неъмат сохиби оллох-
га багишлашдир.
***
Дебдур: Исор бошкаларнинг насибасини узингни-
кидан ортик курмогингдур.
* У. Увватов «Ал-Хаким ат-Термнэпп». «М аънавият». 2001.
* Уша китоб. 29. 30-бетлар

35
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Бир дафъа даре лабига бордим ва бир кишига де-
димки:
— Менинг кулимни ва оёгимни махкам боглаб
куйгил.
Ул киши кулумни ва оёгимни боглаб куйиб кетди.
Юмаланиб бориб узимни дарега солдим, то гарк булиб
кетгайман. Даренинг суви манинг кулимни ва оёгимни
бушатиб, канорага отиб тошлади. Ва мен яна узимдин
навмид булдум. Дедимки, «Субханолло худоим бир
нафсни ёндирибдурки, на бихиштга лойик ва на ду-
захка сазовор». Ва мен узимдан навмид булдим эрса,
асар менга очилди. Ончаким муродим эрди. Курдим,
ушал соат узумдин гойиб булдим. То тирикман, ушал
соатнинг баракотидин тирикман.
***
Наклдурки, бир дафъа Шайх Али тамоми тасниф
килгон китобларини сувга ташлади. Ва Хизр алайхис-
салом китобларни сувдин олиб, яна келтуруб бериб
дедиким:
— Узингни мунга машгур килгил.
***
Айтур, ман харгиз бир варак китобни «фалоний-
нинг китоби» десунлар деб тасниф килмадим. Лекин
вактеки кунглим хуш булса ва кунглим холи бузилса,
китоб битмок бирла узимга тасалли берурман. Тамоми
умрумда хак таолони минг марта туш курибман.
***
Дебдур, Шайх Али Хакимнинг аёлидин сурди-
ларки:
— Шайхнинг аччиги келгонини билурмусиз? Деди­
ким:
— Билурманким биздин озор топгон кун бизларга
кундошдин зиёда пеш келодур ва айтурки: «Илохо,
ман тавба килдим, сен буларни хам салохга еткургил».
Ахли аёл айтур:
— Биз Шайхни бу холда куруб айтурмизки, биз-
лардин озор топиб эрмиш, дархол биз тавба килиб,
узрлар айтиб, Шайхни озурдаликдан халос айлар
эдук.
36
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
— Илмнинг асли надур?
Дедиким:
— Илмнинг асли ибтидони билмак, яъни азални
билмак ва интихони билмак ва авди майсохни билмак
ва илми хуруфни билмак. Ва илми хуруф хикмат ил-
мидур. Олимларнинг илми ушбу хикмат илмидур. Бу
мазкур булгон илмлар авлиёларнинг улугларига зохир
ва ошкора булур. Бу илмни авлиелардин ул киши кабул
килодурки, анинг мартабасига Иблиснинг тасарруфи
сигмагай.
***
Дебдур, азиз улуг киши улдурки, пархезкорлик Ху­
дой таоло учун килса, уз нафсининг хисобини олса.
***
Дебдур, хар кишиким Худодин куркса, Худога кочуб
борсун.
***
Дебдур, эр кишига хаммадин ёмон сифат улдурки,
такобур килмокни дуст туткай. Такобур ул кишидин
лойикдурким, Худога эхтиёжи булмагай ва хар ишда
уз эхтиёжи бирла булгай. Ва ихтиёр ул кишидин ло-
йикдурки хаммани билгай ва ул билмайдургон хеч нима
булмагай.
***
Дебдур, юз шайтоннинг одамига киладургон фасо-
дидин нафснинг одамийга киладургон фасоди ёмон-
ДУР-
***
Дебдур, жавонмардлик, яъни сахийлик улдурки, ке-
татургон ва кошида тургонни эхсон килурда яксон
булгай.
***
Дебдур, йулнинг нихояти ва интихоси булгай ва
кунгулнинг йули бенихоят ва багоятдир.
***
Дебдур, озод ул кишидурким, хеч бандадин хеч нима
тамаъ килмагай.
37
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур, жавонмардлик улдурки, хеч кишини этаги-
ни тутмагайсен.
***
Дебдур, хар киши илмга зухд-таквийсиз хурсанд
булса, китоблик бадмазхаблар каторига киргай.
***
Ибтидои холда бир толиб илм киши бирла тани-
шиб укигони яна бир шахарга борур булдилар. Волида-
си англаб гамгин булиб дедиким:
— Эй жоним бутам, мен ожиз ва бекас. Менинг
хизматимни киладургон сендин узга киши йук ва мен
ожиз ва танхо, мени кимга ташлаб кетарсан?
Бу сузлардин Али Хакимнинг кунглига бир дард
суз пайдо булди. Сафарни тарк килди. Ва ул икки
хамрохи укиголи кеттилар. Вактеки неча махал утги
эрса, бир куни гуристонликда ултуруб йиглар эрдики,
мен мунда туруб колдим, ёронларим укиб олим булиб
келсалар мен бу янглиг жахолатда колурман. Ушбу
вакт эрди, бир пир нуроний киши келди. Ва деди:
— Эй угул, не учун йигларсан?
Углон тамом ахволини пир кишига баён килди.
Пир деди:
— Эй угул хохиш килурмусанким, бир кун бир
сабок ургатиб куйсам?
Угул деди:
— Эй пири бузруквор, менинг хохишим ушбудур.
Угил айтур:
— Хар куни бир сабок ургатти, то уч йил утги.
Андин кейин менга маълум булдики, ул пир Хизр алай-
хиссалом эрмуш. Мен давлатни волидамнинг ризоли-
гидин топдим.

МАЪРУФ КАРХИЙ

Абумахфуз Маъруф Феруз углининг ота-боболари


асли Хуросоннинг Механ кишлогидан булган. Кейин-
чалик улар Багдод якинидаги Карх шахрига кучиб бор-
ган. Булажак суфи авлиё Маъруф шу ернинг Карх
38
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
кишлогида тугилгани учун «Кархий» тахаллусини ол-
ган. Фаридиддин Аттор «Тазкиратул авлиё»сида, Жо-
мий «Нафахотул унс» китобида Маъруф Кархийнинг
ижтимоий келиб чикиши, илмий салохияти-ю каро-
матлари хакида батафсил маълумот беришган; баъзи
манбаларда уни Имом Ризо шогирдларидан, деб укти-
ришади. У 200 хижрий йилда вафот этган булиб, хоки
Кархдадур. «Равзат-ул жаннат» китобида баён килини-
шича Жунайд Багдодий Маъруф Кархий иштирокида
Имом Ризодан хирка кийган экан. «Райхон-ул-араб»
китобининг муаллифи Мухаммад Али Мударриснинг
ёзишича унлаб утмиш машойихлари узларини бевоси-
та Маъруф Кархий шогирдларидан, деб билишган ва
шунинг учун хам «Маъруфия» гурухи тарафдорлари
булишган. У Шарада суфизм донишманди сифатида
жуда машхур булган. Саъдий Шерозий бир шеърида
«Кархда турбат куп, аммо хеч бири Маъруф кабридек
Маъруф эмас» деб ёзиб колдирган. Мухаммад Сиддик
Рушдий унинг ота-онаси тарсо эди, деб махсус таъкид-
лаган. У дастлабки муаллими билан келиша олмай, у
ердан кочиб Имом Али Разиоллоху Анху хузурида таъ-
лим олган ва унинг хизматида юриб исломни ка­
бул килган. Ва бунинг таъсирида ота-онаси хам ислом­
ни кабул килишади. У замонасининг Мухаммад Ман-
сур Тусий сингари машхур алломаларидан хам даре
олган.
***
Накд килибдурларким, Маъруф тахорат килмок учун
дарёга борди. Курдиларким бир аврат жойнамоз ва
мусхафни олибдурлар.
Оркасидин юриб етиб деди:
— Эй аврат хеч каролагудек углинг бормидур. Ав­
рат деди:
— Йукдур.
Маъруф деди:
— Андок эрса Куръонни манга бергил, жайнамоз
санга халол булсин.
Пиразан анинг бу хукмидин таажжуб килиб хар
иккисини берди ва кетди.

39
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud

Накл килибдурларким, бир кун Маъруфнинг хона-


кохига бир неча мусофирлар келиб эрди. К,иблани бил-
май узга тарафга бокиб намоз утадилар. Бир соатдин
кейин намоз вакти булди. Эрса кибла тарафга бокиб
намоз утадилар. Ул мусофирлар хижил булиб дедилар-
ким, не учун киблани бизга хабар килмадинг?
Маъруф деди:
— Бизлар дарвешдурмиз, дарвешларнинг узгалар
ишига тасарруфи сигмас ва эътирози етмас. Андин
кейин ул мусофирларни куп риоялар бирла узатди.
***
Келтирибдурларким, Маъруфнинг бир холаси бор
эрди, шахарнинг улугларидан эрди. Бир кун утуб бор-
гунча бир вайроналикда Маъруфни курдиким, бир сач
бирла нон еб ултурубдур ва бир лукма узи еса, бир
лукма сачка берадур. Холаси номус килиб дедиким,
шарм тутмасмусен ким сач бирла вайронада таом еб
ултурубсен. Уйингда зан ва фарзандларинг бирла улту-
руб емассан.
Маъруф деди:
— Шарм тутконимдин сачка нон берурман, деб
хаводин жониворни кичкирдиким, келиб Маъруфнинг
илкига кунуб, кулига узун юзин суртар эди.
Маъруф деди:
— Хар киши Худодин шарм тутса, хамма нимарса
анингдин шарм тутар.
***
Накл килибдурларким, бир куни Маъруфнинг даре
лабида тахорати синди, дархол таяммум килди. Сура-
диларким, даре олдингизда туриб, нечун таяммум килур-
сиз.
Маъруф деди:
— Эхтимол борким, то дарега боргунча улгайман.
***
Накдцурким, бир куни Маъруфга шавк ва иштиек
голиб келди. Олдида бир тукурук бор эрди. Тукурукни
кучокдаб онча куврадиким; евук эрдиким тукурук пора-
пора булди.
Маъруфнинг тарикат ишида баланд мартаба ва улуг
сузлари бор эрди.
40
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Келтирубдирларким, жавонмардликнинг нишонаси
уч нарсадур: аввал улки вафо бобида хилоф килмагай,
иккинчи улки, ситойиш бавужуд манфаатини курма-
ган кишининг таърифини килур, учинчи тиламасидан
илгари ато килур.
***
Накл килибдурларким, Маъруф айтур банданинг
хакки ва Худой таолонинг газабининг нишонаси ул-
дурким, лозим эрмас нимарсалар бирла ул банданинг
нафсининг кори борига машхур килур.
***
Дебдур, Худой таолонинг авлиёларининг нишонаси
уч нимарсадур: аввал улки фикр андишаси Худо учун
булур, иккинчи ором ва карори Худо бирла булур,
учинчи машгуллиги Худой таоло булур.
***
Дебдур, хар киши чунг булмокка ва халкга сарвар
булмокка ошикодур ва озулугдур, харгиз гамдин нажот
топмас.
***
Дебдур, мани Худой таолога элтмакка бир йул би-
лодурман, хаммадин евукрокдур. Ва ул йул будурки,
кишидин хеч нимарса емагил, агарчи берсанг хамма
кишига бергил, гарчи хеч нимарсанг булмаса хам.
***
Дебдур, кишини яхши демакдин тилингларни йи-
гинглар, чунончи ямон демакдин пархез килинглар.
Яъни, хохиш килманглар, гийбатдин пархез килгон-
дек.
***
Дебдур, хар не тиласанг, анинг хазрати даргохидин
тилагил, хамма дардларнинг давоси андадур.
***
Дебдур, хар бало ва очикдик ва ранж санга етадур,
мушаххас билгилким, анинг хушвактлики ушал холни
пинхон тутгонда пинхон хосил булур.
41
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Бир киши Маъруфдин васият тилади. Маъруф деди:
Худой таоло сени куриб туродур. Узингни гадолар ка-
торида тутгил, хазар килгил узингни улуг курсатмак-
дин.
***
Ул куни Маъруф огриди, Сари Сактий анинг бо-
шига келиб деди: манга васият килгил. Маъруф деди:
ман улмасдин ил гари манинг эгнимни садака бергил,
хохишим улки, дунядин ялонгоч кетгайман, андогким
ялонгоч келиб эдим.
***
Келтирибдурларким, бир куни Маъруф руза туткон
эрди ва намози дигар вакти булуб эрди, бозордин утуб
боргунча Сакко кичкирдиким:
— Бу сувни ичгон кишига Худо рахмат килсун!
Маъруф дархол саккодин сувни олиб ичди. Деди-
ларким, рузадор эрдингиз, не булдики, сувни ичдин-
гиз? Маъруф деди:
— Сакконинг дуосидин утолмадим.
Ва чун вафот килгондин кейин тушда куруб сурди-
ларким:
— Худой таоло санга не иш килди? Маъруф деди:
— Ушал Сакконинг дуоси борасида мани магфират
килди.

ЗУННУН МИСРИЙ

Жубон ибни Иброхим бинни Абулфайз Зуннун Мис-


рий IX—X асрларда яшаган улуг машойихлардан хисоб-
ланади. Унинг тугилган хамда вафот этган йиллари
хали аникланмаган. Аммо зиели зардуштий оилада
дунега келиб, Миср хамда Багдод мадрасаларида таъ-
лим олгани маълум. Уз тенгкурлари ва уламолар билан
бахсларда хамиша голиб чиккани учун уни зиндик —
зардуштий деб камситадилар, игво уюштирадилар. Ана
шу фитнага кулок солган аббосий халифалардан Мута-
ваккил уни Багдодга элтиб, зиндонга ташлайди. Кирк
кундан кейин уни зиндондан озод этадилар. Зуннун
Мутаваккил ва аркони давлат хузурида ваъз айтади.
42
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Халифа бошлик хамма юм-юм йиглаб, фасохат ва
балогат тула нуткнинг таъсирида унга мурид булади-
лар.
Мухаммад Сидцик Рушдийнинг «Тазкират-ул-авлиёи
туркий»сида Зуннун Мисрийнинг каромат ва шижоат-
лари батафсил баен этилган. Накл килишларича Шайх
кемага тушиб, бир шахардан иккинчисига кетаетган
экан. Иттифоко кемадагилардан бировнинг олтин тан-
гаси йуколибди. Куп тафтишлардан сунг хамма жул-
дурвоки кийимда, бир холатда юрган шайхдан гумон
килишиб, уни уркалтак килмокчи булишибди. Шунда
Шайх Оллох даргохига муножот килиб, денгизга кара­
тан экан, мингдан зиёд баликлар огзида олтин танга
олиб чикибди. Аллома улардан бирини олиб халиги
кишига берибди. Шундан сунг кема ахли унинг оегига
бош куйиб, узр-маъзур сураб «Бу Зунун экан» дейи-
шибди. Натижада Шайхнинг лакаби «Зуннун» булиб
колибди.
Бундан ташкари тазкирада Зуннуннинг бир гузал
аблга севги изхор этиш учун, уч сарик чакани екутга
айлантиргани хакида хам хикоятлар мавжуд. Суфизмга
оид барча китобларда Зуннун Мисрийнинг кимё фани-
нинг забардаст донишманди эканлиги зикр этилган.
Жумладан, «Тарихи хукамои кимедоний» рисоласида
Зуннун Мисрийнинг кимё фани сехрини билиши баё-
нига махсус боб ажратилган.
Накдцурким, Зуннун айтур: Тоглар орасида сайр
килиб юрур эрдим. Бир куни бир тоифа жамиятга уч-
радим. Хаммаси огрик, бир жойга жам булиб ётибдур-
лар. Сурдим: Сизларга не булди, бунда не учун ётдин-
гизлар? Дедиларким, бунда бир савма бор, ичида бир
обид киши бор, ибодат килиб ётодур. Хар бир йилда
ташкари чикодур. Бу огрикларга бокуб, бир нарса укуб
дам килодур. Бу огриклардин хаммамиз шифо топа-
дурмиз. Узи ениб савмага кириб кетодур, то яна бир
йилгача киши курмайдур. Зуннун айтур: мен хам ушбу
огриклар таъсирида бир йил таваккуф килиб турдим.
То бир кун савмадин чикди, курдимки, бир кишидур-
ки чехраси саргайиб, бисёр заиф булиб, кузлари тахни-
га ултирибдур. Анинг хайбатидан тог ларзага келди.
Андинки мархамат кузи бирла бу огриклар тарафига
бокуб, бир нима укуб дам килди. Хаммаси бир йула
шифо топди. Ва хохиш килдиким, ениб савмага кир-
43
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
гай. Мен бориб оёгига йицилиб ва этагини тутиб де-
дим: Худо учун зохир огригларга илож килдинг, ме-
нинг ботин огрикимга хам илож килгил. У манга бо-
киб дедиким: Эй Зуннун этогимдин кул йиггилким,
дуст, яъни Худой таоло жалол ва азамат ва улушук
бирла коралаб туродур ва сени курсаки узидин булак-
нинг этагига кул узотиб ва гайирдин борлик тиласанг
газаби сенга хам етар, менга хам етар. Бу сузни деди,
савмага кириб кетди.
***
Келтирибдурларким, бир куни Зуннун курдиларким,
йиглаб ултуродур. Сурдиларким, не учун йигларсиз?
Зуннун деди: Тунов куни кечаси саждада эрдим, кузим
уйкуга борди. Худой таолани туш курдим. Хак таоло
менга дедиким, эй Абулфайз мен халкни офарида кил-
дим, ун булак булдилар. Дунени уларга арза килдим,
туккиз булаклари дунега юз келтирдилар. К,олгон бир
булаклари неча булак булдилар. Бихиштни уларга арза
килдим, туккуз булаклари бихиштга майл килдилар.
К,олгон бир булаклари яна ун булакка булиндилар.
Дузахни уларга арза килдим, туккиз булаклари дузах-
дин кочдилар, колгон бир булаклари не дунега фириб
едилар ва не бахиштга майл килдилар ва не дузахдин
кочдилар. Уларга дедим: Сизлар не тиларсизлар? Хам­
ма бошларини куйи солиб дедилар: Олам маобиридур-
сен, билурсенким не тилармиз.
***
Накддурким, Зуннун кошига бир еш углон келди
ва дедиким: менинг 100 минг ашрафим борким, отам-
дин мерос колиб эрди. Хохишим улдурки сизнинг хиз-
матингизда сарф килгайман. Зуннун сурди, сенинг мо-
лингни сарф килмок раво эмасдир. Сабр килгил то
болиг сулгайсен. Вактеки угил болиг булди, эрса Зун-
нуннинг олдида тавба килди ва тамом ашрафийларни
суфиларга харж килди. То илкида хеч нима колмади.
Бир кун ходисае пеш келди. Бир хал лозим булди.
Узида йук эрди. Угил шикоятомуз бу сузни дедиким,
кошки яна юз минг ашрафим булса, эсон бу азизлар
хизматида сарф килсам. Шайх бу сузни эшитди ва
дедиким, угил хануз хакикат ишининг тахнига етмаб-
дур, дунёнинг анинг олдида хануз кадри бордур. Шайх
44
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
угилни кичкириб буюрдиким, фалон атторнинг дуко-
нига боргил ва фалон доридан уч мискол берсин. До-
рини олиб бунда к ел тл . Угил бориб Шайх буюргони-
ни олиб келди. Шайх буюрдиким дорини ховончага
солиб сукгил ва ёгда югургил уч юмалок к и л т л ва хар
бирини игна бирла тешик килгил, андин кейин манга
келтиргил ва шайх хар не ким буюриб эрди, андог
килиб келтирди. Ва шайх хар учаласини илкига олди.
Ва бир нима деб анга фудади. Уч дона ёкут булдиким
харгиз анга ухшаш ёкутни киши курмаб эрди. Муни
бозорга элтиб гавхарфурушга бахосини килдириб сот-
май олиб кел, деди. Угил ул ёкутларни бозорга элтиб
гавхаршуносга курсатди, эрса хар бирини юз минг аш-
рафий бахо килди. Угил ёкутларни олиб Шайхнинг
олдига куйди, вокеани баён килди. Шайх деди: ёкут-
ларни юмшок сукуб дарёга ташлагил. Эй угил, билгил-
ким дарвешлар, яъни ахли Оллох халк бир нон учун
очлик тортмаслар, очлик тортмок ва ё танглик курмак
уз ихтиёрларидадур. Угил бу сузларни эшитди, бу ахвол-
ни англади. Шайхнинг олдида тавба килди, гафлат
уйкусидин уйгонди. Кунглида дунёнинг бир зарра кад­
ри, киммати колмади.
***
Келтирибдурларким, бир киши Зуннун кошига келиб
деди: карздорман хеч нарсам йук ва хеч кишини билмас-
ман. Зуннун бир ердин бир тошни олиб анга берди ва ул
киши тошни олиб бозорга чикди. Ул тош зумрад булиб
эрди. Ани 400 рукаъга сотди ва карзига берди.
***
Дебдур, уч нимарса дунёдорликга лозим келур: ав-
вал баданнинг ранж-машаккати, иккинчи кунгилнинг
шугли ва парокандалиги, учинчи хисоби киёматнинг
котиглиги.

ХОТАМ АСИМ

Абу Абдурахмон Хотам Асим Юсуф угли Шарк-


нинг буюк суфи шайхларидандир. У Балхда тугилиб,
Иброхим Адхам сухбатида булган ва тарбиясини ол-
ган. Хотам Асим 238 йил хижрийда вафот этган. Унинг
45
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
фикрича хар бир суфи турли хил улимни кабул кил-
моги лозим:
1. Покиза — ок улим, яъни очликни кабул этмок;
2. Кора улим — яъни турмуш машаккатига бардош
бериш;
3. Кизил улим — яъни шахвоний нафсни чеклай
билиш;
4. Яшил улим — яъни хамиша кора ва яшил либос
кийиб (хашн ва забр либос) юриш мажбуриятини ол-
моги зарур. Демак Хотам Асим суфийларнинг маъна-
вий мажбуриятларига алохида эътибор берган.
***
Ихлоснинг нишонаси уч нимарсадир: Аввал улким
кишининг яхши ва емон дегани анинг олдида баробар
булгай, иккинчи улким килган тоатини фаромуш кил-
магай, учинчи улким килгон ибодатига киемат куни
савобини вожиб ва мушаххас билмагай.
***
Хеч нимарсани хилватда ихлос килмокдин котиг-
рок курмадим.
***
Хар нимарсаки куз бирла куринур, андин илм хосил
булур.

ШАК.ИК.И БАЛХИЙ

Абу Али Шакики Балхий Иброхим угли шиалар-


нинг еттинчи имоми Мусо Ал Козимнинг шогирди ва
якин сафдошларидан булган. У 177 хижрий йили На-
саф якинида фитна туфайли улдирилган. Накл килиш-
ларича уни Каъба зиератига кетаетганида халифа Хо-
рун ар-Рашид шахсан хузурига таклиф килиб, сухбат-
лашган. Шайх Хотам Асим унинг энг якин шогирдла-
ридан булган.
У бутун умрини таваккул билан утказди. Замонаси-
даги барча билимларни мукаммал эгаллаб тарикат ил-
мини Иброхим Адхамдан урганган эди. Мухаммад Сид-
дик Рушдийнинг езишича у 1700 устодцан таълим олган,
бир неча хачир кутаргудек китоблар езган. Афсуски биз-
га кадар унинг асарлари сакпаниб колмаган. У хакида
хикоятлар, хикматли сузлар сакланиб колган холос.
46
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Накл килибдурларким, бир кухансол киши Шакик-
нинг кошига келиб дедиким, тула гунох килибдурман,
тавба килгали келдим. Шакик деди: кечикиб келиб-
сен. Пир деди: кечикмадим, фотгина келдим. Шакик
деди: сузинг нечукдур? Пир деди: хаминки улимдин
илгори келибман, фотгина келибман. Ш акик деди:
яхши келибсан ва яхши сузладинг.
***
Шакик дебдур: тушда курдим, манга дедиларким
хар киши уз-узининг ризки учун Худога эътимод кил-
са, ул кишига яхши хуй зиеда булур. Ва сахт булур ва
тоатга харис булур. Ва шайтонга голиб булур, васваса
килолмас.
***
Дебдур, Хак таоло тоат киладургон халкни вактида
тирик тутар ва гунохкор бандани тирик вактида улик
тутар.
***
Дебдур, уч нимарсанинг лаззатига номурод халк етар:
аввал кунгил фарогати; иккинчи хисоби киематнинг
емаклиги; учинчи нафснинг рохатига.

БОЯЗИД БИСТОМИЙ

Шаркда «Султон-ул-орифин», «Бурхон-ул-мухакки-


кин» лакаби билан шухрат топган тасаввуфдаги тайфу-
рия окимига асос солган Абуязид Тайфур Исо угли,
Сарушон угли Бистомий саккизинчи асрнинг охирги
чорагида Бистомнинг Кумуш мавзеида зардуштий до-
нишманди хонадонида таваллуд топган. Айрим тадки-
котчилар Боязиднинг отаси Сурушон исломни кабул
килган, бир оз вакт мансабдор хам булган, дейишади.
Боязид Бистомийнинг укиш йиллари хакидаги фикр-
лар хар хил: баъзилар у бирон бир мактаб ёки устоз
кулида тахсил курмаган, барча илмлар унга Оллох то-
мондан инъом этилган дейишса, бир гурух шаркшу-
нослар «Боязид уч юз донишмандцан даре олган», де­
йишади. Шундай булсада Нишопур, Рай, Хамадон,
Ирок, Шом ва Арабистонларга сафар килган. Ахмад
Хазравия, Абухафз, Яхё Маоз, Шакики Бадхий синга-
47
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ри донишмандлар билан як,ин алокада булган. Улар-
нинг сухбатларидан файз топган. У 867 йили 103 ешда
уз ватанида оламдан утган. Унинг кабри Абу Муси
Ходим кабри пойгохидадир.
Орифлар Султони Шарк, суфизми тарихида «фано
ва бак;о» таълимотининг асосий назариетчисидир. Унинг
акидасича софи ирода, хохиш ва истагидан, яъни бу
дунега рагбатдан батамом холи булиб, бутун хаели фик-
ру зикрини махбуб (Худо) томон йуналтирмоги, яъни
хайвоний табиат рухонийга, моддий маънавийга ай-
ланмоги даркор. Солик билан Худо уртасида ягона-
лик, якинлик пайдо булмоги лозим. Боязид Бистомий-
нинг фикрлари хам «ан-ал-хак»ка якин булиб, «Хакикат-
да хам мен Худоман, мендан ташкари Худо йук» (инна
инналлох ло илаха илло ано) деган хулоса келиб чика-
ди. Шунинг учун хам халк уни «девона», «кофир» деб
етти маротаба Бистомдан хайдаб юборадилар.
Манбаларда хабар беришича Боязид нозикбин езув-
чи ва серзавк шоир хам булган. Имом Газзолий уз
асарларида унинг хикоят ва шеърларидан истифода эт-
гани хам буни тасдиклайди. «Китоб-ал-нур мин кала-
моти аби-ал Тайфур», «Шатохиёти Боязид Бистомий»
сингари китобларида Боязиднинг кариндошлари, шо-
гирду сафдошлари томонидан айтилган, накл этилган
куплаб хикоят, ривоятлар келтирилиб, изохланган булса
хам, лекин олимнинг бирон бир асари бизгача мукам-
мал етиб келмаган ёки хали топилмаган. Барча тазки-
ралар еки манокибларда келтирилган далиллар юкори-
да зикр этилган китоблардан олинган. Баъзи манба­
ларда Боязиднинг бир юз ун уч пирдан илм ургангани,
жумладан Имом Жаъфар Содик кулида етти йил тах-
сил курганлиги таъкидланади. Рушдий «Тазкират-ул
авлиеи туркий»да келтиришича Жаъфар Содик кунлар-
дан бир кун Боязидга «фалон токчадаги китобни кел-
тир» дебди.
— Кайси токчадаги китобни келтирай? — сурабди
Боязид.
— Шунча кундан бери хузуримда укуб, кайси ток-
чада кандай китоб туришини курмадингми? — сурабди
Жаъфар Содик.
— Устоз мен бу ерга токча томоша килиб, китоб
кургани эмас, билим олгани келганман, — деди Боя­
зид.
48
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
— Ундай булеа, сен тахеилни тугатибсан, бориб
хал к,ни хак, йулига хидоят кил, — деб ижозат берибди
устоз.
***
Боязид Бистомий бир неча бор Хаж сафарида
булган. Сарчашмаларда унинг сафарлари-ю одамлар би-
лан мулокотлари хакида куплаб ривояту хикоятлар мав-
жуд. Бир сафар Хажга кетаётеам йулда бир жулдур-
воки одам учраб суради:
— Каёкка кетиб боряпсан?
— Хажга кетяпман, — жавоб бердим.
— Бирон ниманг борми, бола-чакам оч, — яна сура­
ди у.
— Киссамда икки юз тангам бор, — дедим.
— Менга бергин-да атрофимда етти марта айлан-
санг, хажинг кабул булади, — деди халиги жулдир-
воки.
Шундай килдим-да, уйга кайтиб кетдим.
***
Накл килибдурларким, Боязиднинг волидаси айтур:
хар качонким шубхалик таом есам Боязид курсокимда
тепишур эди. То ул таомни ёндириб ташламгунча ором
олмас эрди.
***
Накл килубдурларким, Боязиднинг уйидин то мае­
жидка кирк кадам йул эрди. Уйидин чикиб маежидка
боргунча маежиднинг хурматини саклаб, харгиз йулда
тупурмас эрди.
***
Накл килубдурларким, Боязид айтур:
— Хамма ибодатдин кейин килур иш деб билгоним
волиданинг ризоси ва анинг хизмати эрмиш.
***
Накл килубдурларким, Боязид кирк йил маежидца
мужовирлик килди. Масжидда киядургон эгни булак
ва тахоратда киядургон эгни булак эрди. Ва бу кирк
йил ичида маежиднинг томидан булак ерга йуналмади,
яъни харгиз уйкуламади.
49
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Боязид айтур:
— К,ирк йил кунглимни сакладим, кароламадим,
эрса мушруклик зуннорин белимда курдум. Мушрук
улдурким, Худодин узгага илтифотла майл килмас ва
кунгулким Худодин булакка майл этмас, мушрук ул-
дур. Ва кунгулки Худодин булакка майл булса, мушрук
булмас.
***
Накл килубдурларким, бир тоифа жамоат Боязид-
нинг олдига келдилар. Ва кахатликдан нола килиб де-
диларким, бизларга дуо килинг то хак таоло бизларга
емгур юборгай. Шайх бир соат бошини куйи солди-
лар. Бошини кутариб дедиларким:
— Новдонни рост килингларким, ёмгур етги. Ушал
соат ёмгур era бошлади. То бир кеча-кундуз тухтамади.
***
Накл килубдурларким, Боязиднинг замони эрди. Бир
зардуштийга дедиларки, мусулмон булгил.
Зардуштий дедиким:
— Агар мусулмонлик бу булсаким, сизлар киласиз-
лар, андог мусулмонливдин нангу номусим келодур ва
мен андог мусулмонлик орзусини килмасман.
***
Накл килубдурларким, бир киши Боязид кошига
келиб дедиким:
— Манга бир нимарса ургатгилки, дузахдин озод
булмокга сабаб булгай.
Боязид деди:
— Икки ишни ёдингда тут: бири улким. Худой
таоло сенинг холингдин огохдур. Харна килсанг била-
дур ва курадур. Иккинчи улким, Худой таоло сенинг
тоат ва ибодатингга эхтиёжи йукдур.

50
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБДУЛЛО МАРРИБИЙ

Боязид Бистомийдан сунгги энг буюк шайхлардан


бири Абу Абдулло Мафибийдир. У Боязиднинг хали-
фаларидан булиб, Жомийнинг «Нафахот-ул-унс» асари-
да таъкидланишича Абулхусайн Али Ибни Заррин Хи-
расий кулида тахсил куриб, «илми маъкул» ва «илиди
манкул»да камолот касб этган. Иброхим Хавос, Ибро-
хим бинни Шайбон Кирмоншохий хамда Абубакр Бай-
кондий унинг шогирдларидандир. Суфий машойихлар
орасида Абдулло Магрибий равшанназар ва равшан-
бин булган. Шунинг учун хиротли шайх Абдулло Ан-
сорий «У хеч качон коронгуликни курмаган. Халкка
зулумат булиб куринган нарса Абдулло Магрибий учун
рушнолик эди» деган. Жалолиддин Румий «Маснавии
маънавий»сининг туртинчи дафтарида Магрибийнинг
халкнинг коронгу кечада тиканзор сахродан машъала-
дор сифатида бирон кишига хор тегмай олиб утгани
хакида хикоя келтирилган. Шайхнинг тугилган хамда
вафот этган йили аник, эмас.
Мухаммад Сидцик Рушдий «Тазкират-ул-авлиеи тур-
кий» китобида Абдулла Магрибийни замонидаги барча
машойихларнинг устоди эди, дейди. Иброхим Шайбо-
ний ва Иброхим Хослар Абдулло Магрибийнинг энг
якин дусти ва муридларидан булган. 125 йил умр куриб
хамиша пархездорлик ва рузадорлик билан кун кечир-
ган. Асосан, мева сабзавот ва гиех илдизлари билан
овкатланган. Хамиша эхром кийиб шогирдлари, дустла-
ри билан сафарда юрар эди. Бир сафари хакида Абдул­
ло Магрибий шундай дейди: отамдин бир сарой мерос
колиб эрди. Ани олтмиш ашрафийга сотдим, ул ашра-
фийни енчукумга солиб, Макка йулига кирдим. Бир
ароби келиб, манга рубару булиб дедиким, дунеликдин
санда не бор. Мен дедим: 50 ашрафий бор. Дедиким,
ашрафийни менга бергил деб олиб, санаб яна манга
бериб тевасини еткузуб дедиким: келгил тевага мин-
гил, деб мани тевасига миндириб олиб юрди. Ман
сурадим: санга не булдиким, ашрафийни мандан ол-
май ва яна манга бердинг? Ароби дедиким: сенинг
ростликингдин кунглум сани дуст тутди, деб манинг
бирла Хажга келди ва неча муддат манинг сухбатимда
булди. То Хак таолонинг авлиелари каторига узини
олди.
51
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Накд килибдурлар, Абдулло айтур: бир маротаба
Маккага борурда биебонда кетиб борур эдим. Бир угил-
ни курдим ажаб тоза юзлик, аммо хеч озукаси йук
кетиб борадур. Ман сурадим, эй озода мард хеч озик
галконинг йук, каерга борурсан? Угил деди: Эй Абдул­
ло унгу сунга каролагилким, Худодан узгани курар-
санму.
***
Келтирибдурларким, Абдулло Магрибийни турт угли
бор эрди. Хар углига бир хунар ургатмакни буюрди.
Сурдиларким, не учун углонларга хунар ургатмакни
лозим курарсиз. Абдулло дедиким: хар бир угулга бир
хунар ургатурман, то мандин кейин фалончининг угли
деб росггуй ахлнинг жигарларини емагайлар. Ва хожат
вактида касб-хунар килиб рузонасига сабаб килгай ва
элдин тамаъ килмагай.
***
Абдулло айтур: халойик орасида хаммадан хуброк
ул дарвеши номуродлигдурки, ахли дунёга хушомад ур-
гай. Ва халкнинг улугларига тавозеъ килгай. Ул киши-
ки дарвеш ва номуродликга розидур. Худой таоло олам
халкидин балони йук килур.

ХУСАЙН НУРИЙ

Абулхусайн Ахмад Нурий Хуросонда етишиб чик-


кан машхур шайхлардандур. Унинг таваллуд хамда ва-
фот этган йили аник эмас. Мухаммад Сиддик Рушдий,
Хусайн Нурий «уз замонасининг ягонаси ва ул вакт-
нинг муктадоси эрди ва тасаввуф ахлининг зарофат-
ликларидан ва мухаббат ахлининг шарофатликларидан
эрди» деб езиб колдирган. У замона машойихлари ора­
сида «амир ал-кулуб ва камарал суфия» унвонларига
сазовор булган ягона шайх эди. У Жунайд Багдодий-
нинг кариндошларидан булиб, шайх Ахмад Жаворий-
нинг якин дусти булган. Машхур шайх Сари Сактий
унинг муриди эди. У Жунайд таълимотининг давомчи-
си эди. Унинг «Нурий» лакаб олишининг асосий саба-
би кечалари каронгу уйда сухбат курса, уй еришиб
кетар экан. Бундан ташкари у фаросат нури билан
52
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
кишиларнинг коронгу калбидаги хар кандай фикрни
билиб олар экан. Шунингдек Нурийнинг ибодат кила-
диган хонакохи хам кечалари Шайх кириб борса му-
наввар булиб кетар эди. Хамма дарчадан чикаетган бу
нурни томоша килгани келар экан.
***
Наклдурким, Шайх Нурий бир куни бир кишини
курдиким, намозда туриб илки бирла соколини тебра-
тур. Нурий дедиким: Худонинг соколидин кул йиггил.
Бу сузни халифага еткурдилар. Олимлар хамма итти-
фок килдиларким, бу суз бирла кофур булубдур, деб
халифа олдига олиб бордилар. Халифа Нурийдин сурди-
ким: сен бу янглиг дедингму? Нурий деди: ори ман
дедим. Халифа деди: Не учун мундог дединг? Нурий
деди: банда кимнинг булса соколи хам анингдур. Ан-
дин кейин халифа деди: Алхамдилиллохки Худой тао-
ло мани сакладики, ман буларни ултурмадим.
***
Келтирибдурлар, Нурий бир куни бозордан утуб
боргунча бир кишининг эшаги узала ётибдур, хар чанд
килур, хеч турмайдур. Келиб эшакни оеги бирла тефиб
деди: купгил, уйкунинг оросиндин. Дархол эшак югу-
руб купуб турди. Ул киши юкини юклаб кетди.
***
Келтирибдурларким, Нурий огриб эрди. Жунайд ани
кургали келди. Бир дастида гул ва бир косада мева
олиб келди. Нурийнинг олдига куйди. Бир неча махал-
дин кейин Жунайд огриб эди. Нурий сахобалари бир­
ла ани кургали бордилар. Ва асхобаларига дедиким:
хар кайсингиз мунинг огригидин бир пора олинг. Асх-
об дедилар: олдук! Жунайд дархол согайиб урнидан
турди. Нурий деди: Эй Жунайд мундин кейин огрик
кургали келсангиз, бу янглиг келгайсиз.
***
Накл килибдур: Нурий айтурким, бир кори киши­
ни курдум, бисёр заиф ва камкувват эрди ва ани кам­
чи сукар эрдилар ва ул сабр килур эрди ва ани зин-
донга солдилар. Ва мен анинг кошига бориб сурадим-
ки, мунча заиф ва камкувватлик бирла камчига нечун
сабр килдинг?
53
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Дед и:
— Эй фарзанд, балога сабр килмокга химмат керак-
дур, на хашм.
— Сизнинг билишингизда сабр недур?
Дедиким:
— Сабр улдурки, бало келганда узини балодан ха-
лос булгандек билгай.
***
Нурийдин сурдиларким, ибодат надур? Яъни банда
булмокдик, на тарикада булур? Дедиким: Худога банда
булмок Худонинг парвардигорлигини мушохада ва му-
лохаза килмок ва анинг танхолигини андиша килмок
булур.
***
Сурдиларким, авлиёлар халкка суз айтмок ва панд-
насихат килмок мартабасига качон сазовор булур?
Дедиким:
— Ул вактда халойикка суз айтмокка сазовор булур-
ким, айтур сузини Худодин англагай ва Худодин айт-
кай. Ва хар не сузким Худодин фахм килибдур ани
халойикка англаткали ва фахм килдургали салохияти
булгай.

Я \Ё МАОЗ

Абу Закриё Яхё бинни Маоз IX асрнинг буюк ма-


шойихларидан булиб, Балхда рухоний оилада дунёга
келган. Хижрий 258 йили вафот этган. Абдурахмон
Жомийнинг «Нафохат ул-унс»ида ёзишича Юсуф бин­
ни Хусайн Розий «бир юз йигирмата шахарни кезиб
чикиб, куплаб уламо хамда шайхлар сухбатида булдим,
аммо Яхё бинни Маоздек кудратли донишмандни уч-
ратмадим» деб айтган экан. Шаркда унинг риёзат ва
кароматлари хакида куп накл ва ривоятлар таркалган.
Мухаммад Сидцик Рущций Маозни «ул чашмаи равзаи
ризо, ул нотики хакойик, ул воизи халойик» деб таъ-
рифлайди. У халк орасида «Яхё воиз» номи билан шух-
рат козонган экан. У куплаб рисолалар, араб ва форс
тилларида шеърлар битган. Уни хатто пайгамбарл ар-
дан булмиш Яхё бинни Закриё билан тенглаштиради-
лар.
54
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Накл килибдурларким, Яхенинг бир биродари бор
эрди. Маккага бориб мужовир булди. Ва Яхёга нома
юбориб, дедиким: Манга уч нимарса орзу эрди; хамма-
сини топдим, магар бири колди. Дуо килгилки, то ул
бирини хам Худой таоло манга бергай. Ул уч орзу бу
эрдики: охири умримда хамма ердин фозил убдонрок,
ерда булсам дер эрдим. Маккада булдимким, хамма
ерлардин хуб ва шарафликдур. Иккинчи орзу килуб
эрдимким, бир хизматкор булгайким менинг хизма-
тимни килиб, тахоратимга сув бергай эрди, Худой тао­
ло бир шоиста канизак берди. Учинчи орзум ул эрди­
ки, улмасдин илгари санинг дийдорингни кургайман,
шоядки Худой таоло бу орзуни каромат килгай. Яхе
Маоз жавоб битдиким: манга убдон бир орзу эрди
халкнинг убдони булгай, то хар ерда булсанг булгилки,
манга убдон киши азиздур. Аммо киши убдон макон
бирла убдон булолгали булмас. Ва дебсенки, хар не
манга лозим эрди, топдим. Агар сенда мурувват ва
жавонмардлик булса эрди, Худонинг хизматкори узинг-
нинг хизматкоринг килмас эрдинг. Ва Худога хизмат
килмакдин монеъ булмас эрдинг ва уз хизматингга
машгул килмас эрдинг. Худоим лозим, деб махдумлик
орзусини килурсен. Махдумлук Худонинг мархамати-
дур, ходимлик банданинг манфаатидур...
***
Дебдур: уч тоифанинг сухбатидин йирок булунглар:
аввал, олимеки- гафлат бирла умр кечургай, иккинчи
ул олимеки махлукга хушомад килгай, учинчи ул суфе-
ки, тасаввуфдин суз айткай.
***
Уч иш авлиёларнинг сифатларидур: аввал, хамма
ишларда Худога эътимод килмок. иккинчи, барча иш-
ларда Худога таваккал килмок, учинчи, барча ишларда
Худога юз келтурмак.
***
Дебдур, ахли дуне хизматини дунепарастлар килур-
лар, ахли охиратнинг хизматини дунедин озурда авлиё-
лар килурлар.

55
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Хеч киши ахли хикмат ва донишманд була олмас,
то уч хосият анинг бирла жамъ келмагунча. Аввал улки
ахли дунёга насщ ат кузи била каролагай ва хасад кил-
магай; иккинчи улки хотунларга шафкат ва мехрибон-
лик кузи бирла бокгай; нафснинг хохиши бирла каро-
ламагай; учинчи улки, дарвешларга тавозеъ ва иззат
кузи бирла каролагай. Ва такаббур бирла бокмагай.
***
Хар киши Худой таолога махфий хиенат килса, Ху­
дой таоло анинг махфийсини ошкор килиб, халк аро
расво кил гай.
***
Дебдур: ахли тавхид деб Худони бирлик бирла бил-
ганни айтур.
***
Дебдур: авлиёлар рие килмаслар ва мунофик булмас-
лар.
***
Дебдур: дустлукнинг емонроги улдурким, санинг
анга хожатинг тушгай. Ва бир нимарса анингдин тила-
гайсен.
***
Дебдур: муминнинг сандин уч нимарса нафъи
булгай: аввал улки, манфаат еткургайсен, агар манфаат
еткуролмасанг бори зарар хам еткурмагайсен; иккинчи
агар хушвактлик кила олмасанг, бори бедумог ва гам-
гин килмагайсен; учинчи муминни ситойиш килолма-
санг, бори ямон хам деб гийбат килмагил.
***
Дебдур: бу дунё шайтонинг дуконидир. Зинхор ул
дунёдин бир нимарса угирламагил, ул санинг аъзонгга
кириб, ани олмай куймас.

56
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
А\МАД ХАЗ РАВИ Я

Ахмад Хазравия VIII асрнинг охири ва IX асрнинг


биринчи чорагида Балхда яшаган шайхлардандир. У
Абутуроб Нахшабий, Иброхим Адхам, Яхе Маоз хамда
Хотам Асимлар билан хамсухбат булган ва улардан
таълим олган. Ахмад Хазравия бир неча марта Макка
ва Мадинада булган. Хаж сафарларидан бирида Нишо-
пур ва Бистом шахарларида булиб, машхур дониш-
мандлар Абу Хафс Хаддод, Боязид Бистомийларнинг
муборак нафасларидан файз топган. Ахмад мурувват
ва футуват бобида мислсиз мартабага эришган. Фари-
диддин Атторнинг «Тазкират ул-авлие»сида ёзишича
шайх доим аскарий либосда юраркан. Мухаммад Сид-
дик Рушдий Ахмад Хазравиянинг мингта муриди бор
эди, «хар бири сув узра юрмок, хаво узра учмок дара-
жасига етиб эрдилар», Хотам Асимнинг муриди Абуту­
роб Нахшабий билан куп сухбат курганди, деб езиб
колдирган. Шайх Абулхафз «Ахмад Хазравия хамма-
дин баланд мартабалик эрди» деган экан.
Ахмад Хазравия Балх хокимининг кизи Фотимага
уйланган ва у хам тарикатга кириб, Оллох ишкида
жавлон урди. Бу аел авлие ва унинг буюк суфилари
билан сухбатлари хусусида гаройиб хикоятлар таркал-
ган. «Кимки аел суратида пинхон мардни курмокчи
булса, Фотимани курсин» деган Боязид Бистомий.
Ахмад Хазравия тахминан хижрий 232—240 йиллар ора-
сида вафот этган.
Накл киладиларким, Шайхнинг уйига бир угри туш-
ди. Куп айланиб хеч нарса тополмади. Ноумид булиб
кайтиб кетмокчи эди, Ахмад айтди:
— Эй йигит! Челакни олгин-да сув тулдириб кел!
Тахорат олиб намозга машгул бул! Шу орада кулимга
бирор нарса тушса сенга бераман, токим менинг уйим-
дан КУРУК КУл билан кайтиб кетмагин!
Йигит шайхнинг айтганини килди. Тонг отгач бир
Хожа Шайхнинг хузурига юз эллик динор келтирди.
Шайх йигитга:
— Ол! Бу санинг бир кечалик намозинг мукофоти-
дир, — деди. Угрининг холати узгарди, аъзои баданига
бир титрок тушиб, бирдан йиглаб юборди. Дедики:
57
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
— Йулдан адашган эканман. Бу кеча Оллох таолога
ибодат килганим боис менга шунчалик икромлар ай-
лади.
Йигит тавба килиб, Оллох таолога йуналди. Олтин-
ларни кабул килмади. Шайхнинг муридларидан булди.
***
Накл килдиларки, бир куни бир дарвеш Шайх
Ахмадга мехмон булиб келди. Уша кеча Шайх етмиш-
та т а м екди. Дарвеш айтди:
— Бу иш менга хуш келмас, чунки такаллуф тасав-
вуфга мувофик эмасдир.
— К,ай бири Оллох учун очилмаган булса, уни
учир!— деди Ахмад. Дарвеш уша кеча тонггача урин-
ди, сув ва тупрок билан хам етмишта шамнинг бирон-
тасини учира олмади. Тонг отгач Ахмад ул дарвешга
деди:
— Буларнинг нимаси таажжуб? Юргил энди ажо-
йиброгини курасан.
Бир улкан калисога бордилар. Унда бир туда тарсо-
лар-рухбонлар ултирар эрди. Улар Ахмадни курдилар
ва бошликлари:
— Киринглар, — деди. Кириб ултирдилар. Дастур-
хон езиб, таом келтирдилар. Ахмадга:
— Егил, — деди рухбон.
Ахмад айтди:
— Оллохнинг дустлари Оллохнинг душмани билан
таом емас.
— Бас, бизга исломни-иймонни талкин эт, — дея
рухбон иймон келтирди. Рухбоннинг тобеинларидан
етмиш киши иймон келтириб, мусулмон булдилар.
Уша кеча Ахмад тушида курдики, Хак таоло: «Эй
Ахмад! Сен биз учун етмишта шам ёкдинг. Биз сен
учун етмишта кунгилда иймон нурини ёкдик» деб мар-
хамат килди.
***
Хар кимки дарвешларнинг хизматини килса, унга
уч нарса: тавозуъ, гузал адаб ва саховат икром этилгай.
***
Хар кимки Оллох таоло узи билан бирга булишини
хохласа, Сиддиклар билан бирга булсин. Чунки Оллох
содик зотлар билан биргадир.
58
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar,
* * * audio ertaklar, darsliklar mavjud
Сабр музтар — ночор кишиларнинг озигидир, ризо
эса орифларнинг даражасидир.
***
Хакикий маърифат Оллохни дил билан севмогинг,
тил билан зикр килмогинг ва ундан бошка хамма нар-
садан химматни узолмаганингдур.

СА \Л ТУСТАРИЙ

Абумухаммад Сахл Тустарий 203 хижрий йили Ахвоз


шахрида тугилган. У ешлигидан амакиси Мухаммад
бинни Савор кулида тарбияланади. Сунг мактабда укий-
ди. Аммо бу ердаги таълим-тарбия унга ёкмагач, уз
рухиятига мос устоз излаб Басрага боради. Бу ердаги
уламолар хам унинг мураккаб саволлари-ю эхтиёжига
жавоб бермагач, Ободонга келиб Абу Хабиб Хамза бин­
ни Абдулло Ободоний кулида бир неча ой тахсил куриб,
яна Тустарга кайтади. Орадан куп утмай Хаж сафарига
жунайди ва бу ерда Зуннун Мисрий билан учрашиб,
уни узига Пиру Муршид интихоб этади. Ана шу давр-
да у Хусайн бинни Мансур Халлож хамда Абдумухам-
мад Хасан бинни Ахмад Харирийлар билан сухбатла-
шишга муяссар булади.
Сахл Тустарийнинг дастлабки асари «Тавбаи фард»
булиб, унинг атрофида игво уюштириб, муаллифни халк
орасида бадном киладилар. Фаридиддин Атгорнинг ези-
шича Сахл бутун мол-мулкини рузгор буюмларию тан-
галарини когозларга битиб, аламон устидан сочади.
Кимга нима тушган булса олади, яъни халк Шайхнинг
бор бисотини талайди. У пок ва ростгуйлик, ваъз ва
сузамолликда бехамто, калом илмида хам купчиликдан
устун эди. «Сахл донишманд ва хакикий воиз эди,
минглаб кишилар унинг нутклари таъсирида тугри йулга
кирдилар» деб езади Фаридиддин Атгор. Сахл Туста­
рий 283 хижрий йилда Басрада вафот этган. Умрининг
охирги йилларида хам унинг атрофида 400 мурид жам-
ланган эди. Улимидан сунг шогирди Мухаммад бинни
Салим хикматларини туплаб, «Минг фикр» номи би­
лан алохида китоб килган. У куплаб марта кучирилган
59
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ва кейинчалик нашр этилган хам. Мазкур рисола, ис-
ломшуносликда узига хос мавкеъга эга. Бундан ташка-
ри Сахл Тустарий Куръонни тафсир этган. Гарчи унинг
тафсири бизгача етиб келмаган еки хали топилмаган
булса хам, Ибни Аббос, Ибни Масъуд, Акрама ва бош-
калар уз тафсирларида Сахлнинг бу борадаги хизмат-
ларини алохида таъкидлаб утганлар. Унинг фикрича
хар бир мумин уч. гурухнинг «такаббурлар хамда гофил
подшолар, риекор корилар хамда аччик забон ва но-
дон суфилар» сухбатидан пархез килмоги лозим.
Фаридидцин Аттор «Тазкират ул авлие»сида куйи-
дагиларни езиб колдирган: «Сахлнинг умри охирига
етган куни турт юз шогирди бошига келдилар». Улар-
дан бири:
— Устоз энди сенинг урнингда ким утириши керак
ва ким сенинг минбарингда туриб ваъз айтсин, — деб
суради.
Шогирдлар сафида Шолли л номли габр — зардуш-
тий донишманд бор эди. Кария кузини базур очиб
дед и:
— Менинг урнимга Шоддил утирсин!
Йигитлар гала-говур кутариб шундай дейишди:
— Пиримиз акддан оздиларми? Шунча диндор олим
шогирдлари була туриб бир зардуштийни уз урнилари-
га тайинлайдиларми?
— Гавгони бас килинг-да, бориб Шоддилни хузу-
римга келтиринг, деди у.
Шоддилни уз хузурида курган шайх унга караб деди:
— Менинг вафотимдан уч кун утгач, аср намозидан
сунг минбарга бориб, менинг урнимда утир ва халкка
ваъз айт.
Сахл шу сузларни айтди-да бу дунёи дунни тарк
этди.
***
Накл килибдурларким, бир куни Сахл бинни Аб­
дулл о масжидца ултириб эрди, бир кабутар узини мас-
жидга ташлади-да улди. Сахл деди:
— Бу соат шох Шужоъ Кирмоний вафот килди.
Анингдин тарих битдилар ва англадиларким, андок эр-
миш.

60
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Накл килибдурларким, Сахл бинни Абдулло сув узра
юрур эрди, аммо кадами хул булмас эрди. Ростмудур,
деб Сахлдан сурдилар.
Са\л дед и:
— Масжиднинг муаззинидин сургилки, у ростгуй
кишидир. Ул киши айтур:
— Мен ани билмасмен, аммо кайси куни гусл кил-
гали кулга кириб эрди, сувга чукди. Агар мен булма-
сам, халок булур эрди.
Шайх Абу Али Даккох айтур:
— Анинг каромати туладир, элдан яширмок учун
сувга чукиб курсатди.
***
Келтирибдурларким, бузруклардан бирлари дебдур-
ларким, одина куни эрди Сухайлнинг уйига бордим,
курдимки бир улуг йилон анинг уйида етибдур. Мен
куркиб тухтаб турдим. Сухайл деди: Киргил. Мен де-
дим: Эй бузруквор куркарман. Сухайл деди: Имони
хакикатга етган киши Худодин узгадин куркмасдур.
***
Дебдур, хилватда булмок, элдин узилмок то халол
емагунча рост келмасдир. Ва халол емак Худонинг
хаккини адо килмагунча рост келмагусидир. Худонинг
хакки эрса тамом аъзони гунохдин сакдамокдир.
***
Дебдур, хар киши бир кеча-кундуз бир вакт таом
еса, ул сиддикларнинг гизосидир.
***
Дебдур, хеч кишининг ибодати дуруст ва килган
амали холис, яъни Худо учун булмас, то ул кишининг
корни оч ва гурусна булмагунча.
***
Дебдур, солих яъни Худо йулига кирган киши турт
ишдин кочмагай, то килур ибодати рост ва маъкул
булгай: аввал очлик, иккинчиси номуродчилик, учин-
чиси хорлик, туртинчиси каноат.

61
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ЖУНАЙД БАРДОД ИЙ

Шаркда «Тож-ал-орифин», «Султон-ал-мухаккикин»,


«Устод-ал-тарикат» номи билан машхур булган Жунайд
Наховандий (Багдодий) IX асрнинг 20-йилларида Баг-
додда тугалган. Багдод мадрасаларида таълим олган.
Аллома кориси Масохибидан (791—857) суфизм наза-
рияси буйича таълим олади, бир неча ой унинг сухба-
тида булади. Жунайд жуда куп ешларнинг, жумладан
Мансури Халложнинг хам устозидир. У 91 йил умр
куриб, 910 йил Багдодда вафот этган.
Жунайд Багдодий ислом тарихи, назарияси хамда
суфизмга дойр куплаб рисолалар езган булса хам, улар
бизгача етиб келмаган еки хали топилмаган. Авлиё
асарларидан баъзи парчалар, хикматлардан намуналар
турли манбаларда сакланиб колган. У суфизмда жунай-
дия таълимотининг асосчисидир. Жунайд суфизмнинг
бошка назариётчиларига, жумладан Боязид Бистомий-
га карши уларок, суфизм амалиётида масти мустаграк
узидан кетишга нисбатан хушёрликни афзал куради.
Зероки хушёрлик табиий холат булиб, ориф хамиша
узида булиб, хушёрлик билан хакикатга етиши мум-
кин, дейди. Шундай килиб у суфистик таълимоту ама-
лиётни исломга якинлаштиришга интилди. Абу Наср
Саррож, Абу Али Даккох, Абулкосими Кушайрий Жу­
найд тарафдорларидандир. Ислом билан чамбарчас бог-
лик булган К,одирия, Накшбандия сингари суфизм
окимлари намояндалари Жунайдияни куллаб-кувватлаш-
ган.
Наклдурким, Жунайд доим руза тутар эрди. Вакте-
ки ёронлари келса, уларни хурмат килиб рузасини син-
дирур эрди. Ва айтур эрдиким, руза тутконнинг фази-
лати еронларга ёрий бергондин зиёда эрмасдур.
***
Наклдурким, Жунайднинг ва Абубакр Катгонийнинг
ораларида минг масала ёшурунуб тур гон эрди. Вактеки
Абубакр Каттоний вафот килур вакти булди, васият
килдиким бу масалаларни хеч кишига берманглар ва
манинг бирла дафн килинглар. Жунайд айтур: мен хам
андог дуст тутар эрдиким, бу масалалар халкнинг ил-
кига тушмагай эрди.
62
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Накдцурки, Жунайд уламолар тарикасича дастор-
фаражжи кияр эрди. Асхоблари дедиларким, эй пада-
ри пири тарикат, на булгайким устоз хотири учун
хирка киймокни лозим тутсангиз. Жунайд деди: агар
билмаски хирка бирла у \осил буладур,. темурдин ва
утдин либос кияр эрдим. Лекин менинг ботинимга хар
дам нидо киладурларким, эътибор хирка киймакда эмас-
дур ва куймакдадур.
***
Накддурким, Жунайднинг сузи улгайди ва Сари Сак-
тий дедиким: санга энди халкка насихат килмок ке-
ракдур. Жунайд тараддуд килиб, пирим ва дустум тур-
гонда суз демак одобдин эмас деб, сузга рагбат килмас
эрди. То бир кеча тушида Хазрати Саллолохи алайхи
вассалламни курди. Ул Хазрат дедиким, халкка суз
дегил! Жунайд бу сузни Сари Сактийга айтгали борди.
Эрса Сари эшикнинг тубасида мунтазир туриб эрмиш.
Жунайдни кургач дедиким: то бу дамгача узгалар хам
халкка суз айтгил демасун деб тараддуд килиб юрган
эрдинг. Эмди суз айтурга ул Хазратдин амр булди.
Айтмок керак. Жунайд кабул килди.
***
Келтирибдурларки, бузруклардан бирлари Жунайд
кошларига келиб эрди. Жунайдни курдиларким газаб
бирла бир кишига аччиклаб утирибдур. Сурди: Эй шайх
ман эшитиб эрдим, шайтон туларок фарзанди одамга
газаб ва аччик килгон вактда голиб келур. Бу соат
сизни курубманким газаб ва аччик бирла ултурубсиз.
Шайтон сиздан кочиб кетодур. Жунайд деди: курма-
динг ва эшитмадингмуким, бизлар газаб килсак ва
аччикласак узимиз аччикламасмиз. Балки Худо учун
аччиклармиз. Ночор шайтон хеч вактда биздан коч-
кондек кочмагусидир. Биздан узгаларнинг аччик ва
газаби уз нафсининг насибаси учун булур. Агар Хак
субханаху ва таоло авизубиллоху шайтонир рожийм
узи фармон килмагон булса, ман харгиз шайтондин
панох топмас эрдим.

63
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Келтирибдурларким, Ибни Шарих Жунайднинг маж-
лисига келиб эрди. Анингдин сурдиларким, Жунайдни
нечук курдингиз? Дедиким: узини худ билмасман ва
мунча билурманким, сузини эшитдимки, Худой таоло
сузини суратга келтуруб, Жунайднинг хохишидек анинг
тилидин жорий килур.
***
Банда булмок икки иш бирла собит булур: бири
улким ростлик бирла ошкора ва пинхон Худога мух-
тож булмок. Иккинчи хамма ишда Расули Худога икти-
до килмок дебдур.
***
Дебдур, банда булмок тамоми шугулни тарк кил­
мок ва асл тоатга юз келтирмок. Банда бу икки ишни
ташламокдир: бири улким, хар нимарсаки, нафснинг
иззатидур, анга тухтамок, иккинчи улким, сайъ кушиш-
га эътимод килмок- Вактеки бу икки иш сандан йук
булса, бандалик хаккини адо килмогонинг булур. Бил-
магайсан, яъни бу неъматни манинг учун халк килгон,
мани бу неъмат учун халк килгон эмас, деб билгайсан.
Хар кишиким уз нафсининг нофайзлигини курса, де-
гилким Худой талони сано килди.

ХДМДУН КДССОР

Абусолех Хамдун бинни Ахмад бинни Умар Кассор


Нишопурда рухоний оиласида дунега келган. У Шарк-
да фикх ва хадис илми данишманди сифатида шухрат
топган. Кассор Абутуроб Нахшабий кулида тарбия
курган булиб, Нишопурда маломатия гояларини кенг
таргиб этишга муяссар булган ва халк оммасини узига
эргаштира олган шайхдир. Уни хатто «суфилар пайгам-
бари» деб хам юритишади. Сахл Тустарий ва Жунайд
Багдодийлар унинг гояларини куллаб-кувватлаган хамда
Ирок суфилари орасида таргиб этишган. Хамдун Кас­
сор 271 хижрий йилда Хирада вафот этган. У малома­
тия ахлининг бош имоми ва пешво шайхи даражасига
етган эди. Суфен Сурини узига устоз деб билар эди.
Абдулло Муборакнинг пири булган.
64
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур: хар кишида бир яхши иш, тоат ибодат
курсанг анингдин жудо булмагилким, шояд анинг ба-
ракотидин Худо санга насиба бергусидир.
***
Дебдур: мен сизларни икки ишга васият килайки,
албатта амалга келтургайсизлар: ул икки ишнинг бири,
одамлар билан сухбатда булмок, (иккинчиси) жохил-
лар сухбатидин йирок булмок.
***
Дебдур: суфилар бирла сухбат килингизларким, агар
ямон иш килсангизлар улар сизларни улуг тутарлар.
Улар улуг туткондин мен хам уларга ухшаш булдум,
деб галат килмассизлар.
***
Дебдур: хар киши бузрукларнинг ахволига назар
килса, узининг кимлигини билур ва узининг уларча
даражага етмагонини ва уларча булмагонини англар-
ким, улар килгондек кил сам ва улар булгон холдек
булсам, андог булур эрдим.
***
Дебдур: неъматга шукр кил гон улдурки, узингни
туфайли неъмат билгайсен, яъни бу неъматни менинг
учун хал к килгон. Мени бу неъмат учун халк килгон
эмас деб билгайсен. Хар кишики уз нафсининг нокис-
лигини курса дегилким, Худой таоло ани бино кил-
син.
***
Дебдур: хар качон бир мает кишини курсангким,
йикилодур, куподур, тараххум килгинким, мабодо ул
балога мубтало булгайсен.
***
Дебдур: хушхулкни мен саховатдин узга нимарсада
курмадим. Ва бадхулкни бахилликдин узгада англама-
дим.

3 -5 6 4 9 65
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур: факирликнинг холидин тавозеъ зохир було-
дур. Вактеки факирлик дарвешлик бирла такаббур кил-
салар, таъма дунедорлар такаббурида зиеда килур.
***
Дебдур: хар кишини Худой таоло дуне талабига
машхур килибдур, иккала дунеда хор ва рохатдан мах-
рум килгай.
***
Дебдур: имоннинг офати пурхурликдур.
***
Дунёни хор тутгил, то ахли дунёнинг олдида азиз
ва улуг булгайсен.
***
Дебдур: мотамда нола-фигон килиб йигламок Ху­
дой таолога нухад кил гон булур.

МАНСУРИ ХАЛЛОЖ

Хаёти ва фаолияти тилларда достон булган Абумаъ-


фиб Абдулло бинни Ахмад бинни Абутохир Мансури
Халлож IX асрнинг охири ва X асрнинг бошларида
яшаб утган машхур авлиёлардандир. У Форс вилояти-
нинг Ботзо (баъзи сарчашмаларга кура Тур) мавзеида
858 йили хунарманд оиласида дунёга келган. Отаси
пахта тозалаш ва сотиш билан шугуллангани учун ке-
йинчалик оила Хузистон вилоятининг Товаст шахрига
кучади. Ота-онаси зардуштийлардан эди.
Мансури Халлож дастлабки билимни дорулхуффоз-
да олади, ун икки ёшида Куръонни тула узлаштириб,
ёд олади. Шундан сунг у илмини такомиллаштириш
максадида оилани тарк этади. Ва Сахл бинни Абдулло
Тустарийга мурид булади. Тустарий унга «Арбайни Ка-
ломулло», яъни Мусо пайгамбардек чилла утириб киро-
ат килишни ургатади. Бу ердаги таълим мухлатини
утагач, Мансури Халлож Басрага бориб, Хасан Басрий
мадрасасида тахсилни давом эттиради. Шу ерда у маш­
хур Ориф Абу Абдулло бинни Умар бинни Усмон Мак­
кий кулидан тасаввуф хиркасини кияди ва Абу Якуб
66
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
И кто Басрийнинг кизига уйланади. Аммо бу орада Хал-
лож билан Басра уламолари, жумладан, устози орасида
ихтилоф чикади. Жунайд Багдодий насихатига кулок
гутган Мансури Халлож Макка сафарини ихтиер эта-
ди. Шундай килиб 26 ёшида биринчи бор Хаж сафари-
га жунайди. Ахвозга кайтишда халк олдида нутк сузлаш
хамда ваъз айтишни бошлаб юборади: Замона суфила-
ри билан, хусусан К,ашрий ва зохирий суфийлари би­
лан дастлабки тукнашувга дуч келади. Ана шу зиддият-
дан сунг «мен бу эски одатларни тарк этдим» деб хир-
касини ечиб, ерга улоктиради. У ердан Мансури Хал­
лож Хуросонга — суфистик таълимотнинг асл марка-
зига бориб, 5 йил яшайди. Шундан сунг Ахвозга кай-
тади, у ердан Багдодга боради. Ана шу кезда 400 мури-
ди билан иккинчи дафъа Маккага йул олади. Шу йил-
лардан бошлаб мухолифлари унинг атрофида игво ва
тухматлар уюштира бошладилар.
Мухолифларининг хар хил найрангларидан зада
булган Мансури Халлож будда ва моний тарафдорлари
билан учрашиш бахонаси билан Мовароуннахр, Хин-
дистон томонларга жунайди. Дастлаб у Синд ва Мул­
тон оркали Кашмирга боради. Бу ерда Ахвоз ва Тус-
тарнинг зарбофт либосларини когозга алмаштириш учун
кетаетган карвонга хамрох булиб Чинга боради. Чинда
монийчилик тарафдорларининг учоги булмиш Турфонда
булади. Баъзи сарчашмаларда Мансури Халлож турон-
заминда хам булиб, Бухорода бир неча ой яшаб мадра-
саларда маъруза укиганлиги хам кайд килинган. Ман­
сур бир неча ойдан кейин Багдодга кайтади ва учин-
чи — охирги марта Хаж тавофига отланади. Арофотда
Худодан: «Эй Худо! Мени расвои жахон эт, токим
халк лаънатласинлар», — деб илтижо килади. Хаждан
кайтгач, унинг нутк ва ваъзларидан бир гурух одамлар
«Худолик даъво киляпти» деб юз угирадилар, тахдид
кила бошлайдилар. Натижада Мансури Халлож Ахвоз­
га кочиб бориб, уч йил яшириниб яшайди. Нихоят
айгокчиларнинг чакуви билан уни тутиб, Багдодга эл-
тиб, зиндонга ташлайдилар. Мансурни хибсга олиб,
уйини тинтув килганларида турли шахар, вилоятларга
жунатилган, тарафдорларидан келган куплаб мактуб-
лар топилади. Уларнинг бирида «халк сени буюк имом
деб атамокда», деб езилган булса, бошка бир номада
«Хамма сени пайгамбар демокда» деб кайд этилганди.
67
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Бир неча мактубда халк, сени унинг (Оллохнинг) узи-
сан демовда кабилидаги сузлар битилганди. У туккиз
йил зиндонда банд булади. Окибатда кози кал он Абу
Умар уни катл этиш хакида фатво тайерлаб, халифа
Муктадирга кул куйдиради. Натижада Мансури Хал-
ложни 922 йил зул-каъда ойининг 23-куни, яъни Нав-
руздан етти кун олдин дорга осиб улдириб, бошини
кесиб, бутун аъзосини куйдириб, кулини Дажла даре-
сига ташлайдилар. Бу инсоният тарихидаги энг фожиа-
ли улимлардан бири эди. Накл килишларича, уша йили
Дажла суви. тошиб, бутун сохилларини ювиб, Багдод
шахрига куп тахлика солган. Мансурнинг бир неча
кун овкатсиз яшаши, баъзан факат майиз тановвул
этиши, хар кандай шароитда хам инсонга рухий таъ-
сир эта олиши хакида хикоятлар куп.
Мансури Халлождан «Товсин ал-азал вал жавхар ал-
кабир», «Тавсин», «Ал-хаекал», «Ал-кабирият-ал-ахмар»,
«Нур ал-асл», «Жисм ал-кабир», «Ал-жисм-ал-сагир»,
«Бустон ал-маърифат» сингари рисолалар хамда араб
тилидаги шеърлардан иборат катга хажмдаги шеърлар
девони мерос булиб колган. Унинг девони аслида, инг-
лиз ва форс тилларида бир неча марта чоп этилган.
Машхур арабшунос Ибни Надим Мансури Халложнинг
когоз, харир ва бузга олтин суви билан олий даражада-
ги хатда битилган 45 та китобини санаб утган.
Шарку Гарбда Мансури Халлож катлининг сабаби-
ни турлича шархлаб, тахлил килиб келишади. Жумла-
дан инглиз шаркшуноси Эдуард Браун шундай сзади:
«Суфизм тарикати устоз ва авлиелар тарихини битган
езувчилар Хусайн бинни Мансури Халложни бир мун-
ча узгартириброк таништирган. Аммо унинг шухрати
ватандошлари орасида кандай булса, узга юртларда хам
ушандай овоза булган. Фаридиддин Атгор, Хофиз Ше-
розий ва бошкалар уни мамнуният билан таърифлай-
дилар. Мансури Халложни Багдод ва унинг атрофида
бидъатнома таълимоти учун тутиб, катл этдилар. Унга
куйилган айб-гунох шундан иборат эдики, у жазба хола-
тида (аналхак деб) фаред килди. Суфизмда буни хол
хамда важд пайтида Хак жамолини кургандек булиб,
узини унутиш дейдилар. Унинг гунохи шундаки, ана
шу холатдаги сирни фош этиб, намоён килди»*.
* Э рон адабиети тарихи . 1-жилд. 529-бет.

68
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Хакикатдан хам аксарият олимларнинг таъкидлашича
дунбвий билим ва исломий ахкомларни мукаммал эгал-
лаб Хакка етиш макомига эришган Мансури Халлож
узидаги рухоний кудратни калбига сивдира олмай,
«аналхак — мен Худоман» деб фаред чеккан. Бундан
ташкари суфизмдаги пантеистик таълимотга кура хар
икки оламнинг яратувчиси — Оллох узи халк этган
парса ва махлукларда зухур этади, яъни улар мутлак
моянинг заррачаларидир. Мансури Халлож таълимоти-
пинг асосини ана шу нарсада «Тангрининг инъикоси»
гашкил этади. Шайхнинг мухолифлари ана шу жихат-
ни хисобга олмай, аникроги, чукур тушуниб етмай,
уни «пайгамбарлик», «Худолик» даъво этди, деб жо-
хилликка йул куйдилар. Вахоланки, Мансури Халлож
фикрлари негизини исломий маърифат, фарз ва сун-
натларни собитлик билан бажариш, бу йулда жонфи-
долик курсатиш ташкил этади.
Мансури Халложнинг илм урганиш йулидаги сабо-
ту матонати, мухолифлари билан булган даханаки
жанглар жараёнидаги бардоши, эътикоди учун собит-
кадамлик билан мардонавор кураши хусусида Шаркда
куплаб ривояту афсоналар мавжуд. Хатто турли тоифа
машойихлари уни буюк донишманд сифатида алохида
эъзозлашган. Агар Абу Абдулло Хафиф «Хусайн Ман­
сур раббоний олим эди», деса Шиблий «Мен билан
Халлож бир нарса-кишимиз, фаркимиз шундаки, мени
жинни деб эълон килишди — кутулиб колдим. Ху-
сайнни эса унинг акли халок этди», деган. Чунки у
хамиша риезат ва ибодатда булиб, тилидан маърифат
ва тавхид нури сочиларди. Бу хислат унинг зиндон-
бандлиги еки дорга элтиш жараёнлари баёнида хам
яккол кузга ташланади. Накл килишларича, зиндонда
яна 300 та махбус мавжуд эди. Кеч кириши билан
Мансур уларга караб деди:
— Эй бандилар сизларни халос этаман.
Улар дедилар:
— Нега узингни куткармайсан?
Мансур деди:
— Биз Худонинг бандидамиз, уни хурмат киламиз.
Агар истасак бир ишорат билан барча бандиларни
бушатгумиз.
Шундан сунг курсаткич бармоги билан бир ишора
килувди, хамманинг кулидаги богичлар очилди-кетди.
69
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Улар яна дейишди: ,.
— Эшиклар кулфланган-ку?! Бу ердан кандай чика-
миз?
Бир ишорат килувди, зиндондан ташкарига туйнук-
лар пайдо булди.
— Ана энди хар бирингиз уз бошингизни кутка-
ринг, — деди Мансур.
— Сиз биз билан кетмайсизми? — сурашди улар.
— Хакдан куркканим учун чикиб кетолмадим, —
жавоб берди Мансур.
Бу хабар халифанинг кулогига етгач, у деди:
— Мансур фитна кузгаб, бир балони бошламокчи,
тезда улдириб юборинглар.
Уни судраб дор остига элтишди. Юз минг одам
тупланган эди. Мансур турт томонга бепарво назар
соларди-да, «Хак!», «Хак!», «Анал Хак» дерди, холос.
***
Накл килишларича, ана шу холатда бир дарвеш
Мансурнинг енига келиб сурабди:
— Ишк нима?
— Ишк нима эканлигини бугун, эртага ва индин
курасан, — жавоб берибди Мансур.
Хакикатда хам уша куни Мансурни улдиришибди.
Эртасига батамом куйдиришибди, учинчи куни эса,
кулларини супириб олиб, шамолга совурибдилар. (Бош-
ка бир ривоятга кура Дажла даресига ташлабдилар.)
***
Накл килишларича, Мансурнинг якин кишилари-
дан бири дор остига етиб келиб ундан васият килиш-
ни сурабди. У шундай васият килибди:
— Нафсни бажарилиши шарт булган нарса билан
машгул эт, токим у сени бирон иш билан банд этма-
син. Бу хол авлибларнинг ишидир.
***
Мансурни ун икки жойидан банд этиб, дорга олиб
бораетганларида кулиб, раке тушиб бораетган экан,
ундан сурабдилар:
— Бундай хиром этиб боришнинг сабаби нима?
— Нахоргох — катлгохга бормокдаман, — жавоб
берибди Мансур.
70
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Дор остига етгач, киблага караб таъзим килгач,
нарвонга обк куяетганида ундан сурадилар:
— Хол надур?
Мансур жавоб берди:
— У билганни хеч ким билмайди.
Шундан сунг кулларини банддан тортиб, киблага
караб муножот этгач, бошини дорга тутди.
Барча унга караб т о т отарди. Бир пайт Шибли лой
отди. Мансур чукур хурсиниб, «ох» тортди. Нега шун-
ча одам тош бурон килса, мик этмадингу Шибли лой
отса «ох» тортдинг, суради енидагилардан бири.
— Улар нима килишаетганини билишмайди, шу-
нинг учун кечириш мумкин. Шибли эса кура била
туриб, тушунган холда лой отганидан хафаман.
Шундан сунг кулини кесдилар, ках-каха уриб кулди.
— Нега кулмокдасан, — сурайди.
Мансур деди:
— Занжирбанд одамнинг кулини кесмок осондир.
Шундан кейин обкларини кесдилар. Бир табассум
килди-да деди:
— Бу обкларим билан замин узра сафар килардим.
Энди бошка кадамларим билан хар икки оламга сафар
киламан. Кулингиздан келса бу оёкларимни кесинг
деди-да кесилган икки кулини юзларига суртиб, афти-
ни лола ранг этди.
— Нега бундай килдинг, — сурашди.
— Мендан кон куп кетиб, рангим саргайди, деб
уйламанглар учун юзимни кизартирдим.
— Юзингни кизартирган булсанг, нега билакла-
рингни хам конга буядинг, — яна сурашди.
— Тахорат олдим.
— Нега тахорат оласан?
— Ишк учун икки ракаат намоз лозим, унга кон
билан вузуъ килса хам булади, — жавоб берди.
Шундан кейин кузларини уйиб олдилар. Халк ора-
сида кибмат купди. Айримлар нола чекишар, баъзилар
хамон тош отишарди. Кейин эса тилларини кесмокчи
булишди. Шунда у деди:
— Бироз сабр килинг, менинг айтар сузим бор, —
деди-да осмонга караб хитоб килди:
— Эй Худо, сени деб менга килабтган жабрларни
асло кам килмагил. Уларни бу имкониятдан бенасиб
71
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
этма. Алхамдулилло сенинг йулингда кул-оекдаримни
кесдилар, энди эса сенинг дийдоринг учун бошимни
дорга тортадилар. Кулок-бурунларимни кесиб, яна тош-
бурон кила бошладилар. Illy ердан куза кутариб утиб
бораетган бир заифанинг кузи Хусайнга тушиб деди:
— Уринг бу лаънатини, унга Худони тилга олишни
ким куйибди.
Сунг тилларини кесиб, шомга якин бошини тани-
дан жудо килдилар,— Бир табассум билан жон таслим
килди.
Шаркда бу дахшатли фожиа билан боглик куп аф-
соналар мавжуд. Уларнинг бир кисми Фаридиддин Ат-
торнинг «Тазкират ул-авлиё», Абдурахмон Жомийнинг
«Нафохат ул-унс», Мухаммад Сиддик Рушдийнинг «Таз­
кират ул-авлиби туркий» сингари китобларида, Саъ-
дий, Навоий, Мухаммад Икбол, Рокимий, Машраб син­
гари мутафаккирларнинг асарларида зикр этилган, тур-
ли муносабатлар билан эслатиб утилган. Энг мухими
Мансур Халлож уз эътикоди, маслаги йулида собитка-
дамлик, жонфидоликнинг олий намунаси, рамзига ай-
ланиб колган. Мансур Халложнинг шеърлар девони
2001 йили Техронда куп нусхада чоп этилган.
* * *

Дебдур: тилнинг гуе булгони кунгулнинг хомушли-


гининг нишонасидур, яъни тилнинг гублиги кунгулни
халок килур.

АБУБАКР ШИБЛИЙ

Жаъфар Абубакр Шиблий Шаркнинг буюк авлие-


ларидандур. Унинг ота-боболари асли Уратепалик булиб,
кейинчалик Багдодга кучиб боришган. Шиблий 861
йили шу ерда таваллуд топган. Отаси Юнус Аббосий
халифаларнинг хос хожиби булган. У Хайри Нассож-
дан таълим олиб хирка кийган, Жунайд Бащодийнинг
сухбатидан файз топган. Узининг таъкидлашича йи-
гирма йил турли ровийлардан хадис ёзиб олиш, йигир-
ма йил фикх асосларини урганишга умр сарфлаган.
Шиблийга хадисларни Мухаммад Ибни Бассорийдан
ривоят килган. Кейинчалик эса Абубакр Абхарий, Абу­
бакр Розий, Абусахл Саълуний, Хусайн бинни Ахмад
Саффор ва бошкалар ундан хадис ривоят килганлар.
72
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Хак, йулига ута берилгани, хамиша илохий шавк да-
ражсида юргани учун хал к уни телба деб, бир неча бор
жиннихонага олиб бориб ташлаганлар. Лекин уни бар-
ча буюкларнинг буюги деб эътироф этишган. Абдурах-
мон Суламий, Абулкосим Каширий сингари суфизм
донишмандлари Шиблийнинг ноёб фазилат хамда хис-
латлари хакида гаройиб хикоятлар ёзиб колдиришган.
Накл килишларича, кунлардан бир куни Шиблийни
икки учида оташ ловиллаетган чуб кутариб бораётгани-
ни куриб колишибди.
— Хой Шайх, бу оловлар билан нима килмокчи-
сан, — сурашибди халк.
— Бу оташнинг бири билан дузахни ёкаман, иккйн-
чиси билан эса жаннатни куйдираман, токим халк
Оллох номи билан яшайдиган булишсин, — жавоб бе-
рибди Шиблий.
Навоийнинг таъкидлашича Жунайд «хар бир кавм-
нинг тожи бор, бу кавмнинг тожи эса Шиблийдир»,
деган экан.
Шайхдан куплаб китоблару хикматлар колган. Шиб­
лий 956 йили 87 ёшида вафот этган. Унинг хоки Баг-
дод якинидаги Хизрон кабристонидадир.
Хужанд атрофи, Уратепа хамда Тошкент вилоятида
Шиблий номидаги мавзелар, кишлогу гузарлар учра-
ши хам бу буюк донишманднинг Мовароуннахрдан
эканлигини тасдиклайди.
***
Шиблий Абдурахмон Хуросонийга айтди: Эй Хуро-
соний, Шиблийдан узгани ёлгиз Оллох деганини эшит-
дингми?
Хуросонлик айтди: Мен бирон кун Шиблийнинг
Оллох деганини эшитмадим. Шиблий бехуш булиб
йикилди.
***
Абдурахмон Хуросоний дебдурки, биров Шиблий
уйига келди ва эшик кокди. Шиблий бош-оёк яланг
эшик кейнига келиб сурдиким: кимни тилайсен? Деди:
Ш иблийни. Ш иблий дедиким (кофир булиб улди,
Оллох унга рахм килмади).
***
Ва дебдурки, зохир кузни харомлардан, ботин кузни
Оллохдан бошкасига назар солишдан асранг.
73
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
* * *

Шиблийдан сурадилар: К,айси нима ажаброк? Деди:


ул кунгилки Тенгри таолосини танигай ва анга осий
булгай.
***
Анга дедилар, хуш семизсен ва мухаббатеки сен
даъво килурсен, такозои семизлик килмас. Дедиким,
калбим ишкибозлик килди, таним бехабар колди. Агар
хабардор булганда семирмас эди.
***
Шиблий мавт маризидан бир жума куни узида хуф-
фат курди. Бакирга дедиким, масжидга мани тегур. Ул
куллаб элтурда биров йуликди. Шиблий дедики, танг-
ла бу киши бирла ишимиз бор.
Бакир дебдурки, намоз килиб келган окшом Шиб­
лий дунедин утди. Тангласи манга дедиларким, фалон
махаллада бир солих бор. Анинг гусли учун ул киши-
ни келтурмак керак. Ул кишининг уйини топиб эшик
кокдим. Эшик кейинига келиб сурдики: Шиблий улди-
му? Мен таажжуб бирла сурдимки, кайдин билдингки
Шиблий улди? Ул дедиким, эй нодон, ул кайдин би-
либ эрдиким манинг бирла иши бор булгусидир. Эшик
очкоч курдим, хамул киши эрдики бурунки кун Шиб­
лий деб эрдики, тонгла анинг била ишимиз бор.

АБУНАСР САРРОЖ ТУСИЙ

Шаркда Товус ал-Факра лакаби билан шухрат козон-


ган Абунаср Саррож хижрий IV асрнинг буюк машо-
йихларидан бири хисобланади. У Абумухаммад Мур-
таш кулида тарбияланган. Сари ва Сахл сингари буюк
машойихлар сухбатида булиб, дуосини олган. Ёшлиги-
да хадис ва калом илмида беназир булиб етишгач, за-
монининг риезатшуносларидан даре олиб, бу сохада
хам камолот касб этган, Туе ва Нишопур мадрасалари-
ни тугатган.
Куръондаги суз ва оятларни шархлашда хеч ким
Абунаср Саррож даражасига ета олмаган. Шунинг учун
хам рамазон ойида Багдодга келганда шахарнинг энг
улкан жомеъ маежиди хисобидан унга хос хужра ажра-
74
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тиб бердилар ва имом этиб тайинладилар. Натижада
хайитдаги сахобалар намозига имомлик килдилар. У
378 йили Багдодда вафот этган. Айрим манбаларда
кабри Тусда, деб езилган. Абунаср Саррож суфизм та-
рихи ва назарияси, хадис ил мига оид ва К,уръон таф-
сири каби унлаб китобларнинг муаллифидир. Улардан
энг мухими «Ал-маъфи-ал-тасаввуф», «Ломеъ» рисола-
ларидир. Бу китобларда муаллиф, бир томондан, ис-
ломшунослик тарихини даврларга ажратиб, исломшу-
носларни икки гурухга булиб мукаммал еритса, иккин-
чи томондан, суфизм назарияси ва бу сохадаги караш-
ларни, суфизм ва ислом дини масаласини содда бир
тилда баён этган.
Накл килишларича, киш кечаларидан бирида катта
бир жамоа тупланиб, маърифат хусусида бахс юритает-
ган экан. Учовда ловиллаб олов енаетган экан. Абу­
наср Саррож узини йукотадиган бир холатга келибди-
да бошини олов устига куйиб, Оллохга сажда килибди.
Бу холатни курган муридлар куркканларидан тумта-
ракай кочибдилар. Эртаси келишса Шайхлари сихат-
саломат утирган эканлар. Муридларидан бири су-
рабди:
— Устод! Биз Сизни юз-кузларингиз куйиб кетди,
деб уйловдик, бу холни кандай тушуниш мумкин.
— Кимда ким бу даргохга узини тикса, оташ уни
куйдира олмайди, — жавоб берибди Саррож ва кушиб
куйибди: Ишк ошиклар калби ва куксидаги оташдир.
У Оллох изнидан ташкари нарсаларнинг барини куй-
диради.
***
Саррож дебдур: ишк бир утдурки, сийнада булур.
Вактеки ошиклар карор топса хар нимарсаким Худо-
дин узгадур, куйдуруб ани кул килур.
***
Дебдур, ибн Исломдин эшитдим, ул дедики Худога
булса, Худодин худойи учун булур. Чунончи, офатеки
намозда кунгулга тушса, ул намоз Худо учун булса, ул
намозни на тарозига солмаслар ва на хисобга олмас-
лар. То курарсанки худойи учун эрди, Худо учун булди.

75
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур, адаб борасига келганда халойик уч кием булур:
аввал дуненинг одоби улдурки, o c h f суэламанг. Ва под-
шолар расмларида иззат килмокни узига лозим тутгай.
Ва дигар дарвешларнинг одоби: кунгулни ориг тутмок ва
асрорни махфий сакламок ва ваъдага вафо килмок ва
килур ишда вактни уткармагай. Ва дигар фириб евук-
лук хосил килгон вактда кунгул хузури вактида ва
талаб вактида килгон ишини ишга назар килмагай.

АБУЛАББОС КАССОБ

Абулаббос Кассоб Ахмад бинни Абдукарим IV хиж-


рий аернинг иккинчи ярмида яшаб утган буюк дониш-
мандлардан биридир. У хусусий муаллимларда ва Ни-
шопур мадрасасида таълим олган. Мухаммад бинни
Абдулло Табарий кулидан хирка кийган. Абул Хасан
Харраконий бир неча ой давомида Кассоб хонакохида
булиб, ундан таълим олган. Гарчи у зохирий билим-
ларга таважжух килмасада, аммо барча билимларни
тез урганиб, шу соха буйича узгаларга даре айта олар-
кан. Хусусан исломшуносликда беназир устод даража-
сига етган.
Фаридиддин Атторнинг езишича, Абулаббос Кас­
соб, риезат, каромат, фиросат ва нафосат бобида катга
шухрат козонган. Накл килишларича, Шайх Абусаид
Абулхайр Кассоб билан якин алокада булган, улар урта-
сида бахсу мунозаралар булиб турган. У жавонмардлик
ва саховатда ягонаи даврон, омили мамлакат эрди, яъни
мамлакат ишини ислохга келтирувчи эди, деб ёзган
Мухаммад Сиддик Рушдий.
***
Шайх Абусаид Абулаббосга дебдур: агар сандин сура-
саларким, Худой таолони танирмусен? Танурмен, де-
магинки, ширк келтурган булурсен ва агар танимай-
дурмен, десанг кофир булурсен. Бу янглиг дегилки
Худой таоло фазли карами бирла мани уз зотига доно
килди ва танитди.

76
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур: Пири муршидлар синадурлар, уларга карол-
санг андог курсангким узингни курар эрдинг.
***
Дебдур: Саодатманд ул бандадурки, ани узига курса-
тибдурлар.
***
Дебдур: Жавонмардлик авлиёлар халойикга рохат
еткурурлар.
***
Дебдур: Яхшиларнинг сухбати бандани Худога евук
килур.
***
Дебдур: Сухбат ул киши бирла тутингларким, зохи-
ру ботинига анинг сухбатидин равшанлик пайдо булгай.
#**
Дебдур: Дуне нажосатдур, андин нажосатрок ул
кунгулдурким, Худой Таборак ва Таоло ани дуненинг
ишкига мубтало килгон булгай.
***
Дебдур: Таъма килгон жавонмардлик эрмасдур ва
манъ килгон хам жавонмардлик эрмасдур. Ва халкни
ва хал к хожатини Худога деса хуброкдурким, халк хам-
мадин Худога евукрокдур.
***
Дебдур: бир киши Шайхнинг олдига келди ва деди-
ким, мен Хажга бормокни хохиш килибман. Шайх
дедиким: Отанг ва Онанг борму? Деди: Иккаласи хам
бордур. Шайх деди: Боргил, уларнинг ризосини изла­
гал.
***
Бир куни Шайхнинг кошига бир киши келиб деди­
ким: Эй Шайх, сиз хеч каромат курсатмайсиз? Шайх
деди: Ман каромат курмайдурман ва билмайдурман.
Аммо бунча биладурманким, ибтидои ахволимда хар
77
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
куни бир куйни ултуруб, лаганга солиб, бошим узра
кутарур эрдим. Ва куча-бакуча, шахар юрур эрдим. Бу
янглиг килиб гушт сотиб суд топар эрдим. Бу кун
андог эрмасдурки, олам халки машрикдин магрибга
мани курмак учун утук атрофдадурлар. Хеч каромат
бундин зиёд булмас.

МУХАММАД ХДФИФ

Шайх Абуабдулло Хафиф 241 хижрий йили Шероз


вилояти хокимининг кушин бошлиги хонадонида
дунега келган, онаси нишопурлик булган. У дастлаб
шайх Абулаббос бини Ахмад бинни Яхёдан тарбия ола-
ди. Ёшлигиданок илохиёт, ислом асослари ва тасав-
вуфга шайдо булгани учун «Хафиф» лакабини олган.
Накл килишларича, у бир кеча-кундузда ифтор маха-
лида етти дона майиз еган халос. Шундан сунг у хадис
ил мига кизикади. Бу борада у Абдулло бинни Ахмад
Шордоний хамда Абдулло бинни Жаъфар Арзгоний-
лардан даре олади.
Хафиф Жунайд Бавдодий сухбатида булгач, Абуму-
хаммад Равимдан суфизм назариясини тугал урганиб,
унинг кулидан хирка кияди. Жарири Абулаббосдан даре
олади, зиндонда Мансури Халлож билан бахслашишга
муяссар булади. Бундан ташкари Хафиф 20 йил риёзат
ва маърифат йулида жавлон уради, хамиша шолча ёпи-
ниб юрарди, турт марта Хажга бориб, Шому Мадина
шахарларини пиёда кезиб чикади. Хафиф Маккада
Абулхасан Мазин, Абуали Рудборий, Абубакр Като-
ний, Абуякуб Нахржурий сингари машойихлар сухба­
тида булган.
Мухаммад Хафиф жахонгашта шайхлардан булган.
У Марказий Осиё шахарларида, Хиндистону Сарандиб
(Цейлон) да булиб, будда уламолари билан мунозара
килган. У замона шайхларидан Хорис Масохибий,
Абулкосим Жунайд, Абумухаммад Равим, Абулаббос
Ато ва Убру бинни Усмонларни илм ва хакикатни бир
билган донишмандлар сифатида алохида эхтиром килар-
ди. Шайх 40 йил умр куриб, 281 хижрий йилда Шероз-
да вафот этган.
78
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Мухаммад Хафифдан ислом тарихи, суфизм наза-
рияси ва амалиетига дойр унлаб илмий рисолалар ме-
рос к,олган. Улар уша давр исломшунослари, илм-адаб
ахли томонидан илик кутиб олинган. Унинг «Шарх ал-
факр», «Шарх ал-фазойил», «Ал-фусул фи-ал савол»,
«Ал-савомеъ ал-манкатайн», «Ихтилоф ал-нос фи ал-
рух», «Ал-муфрадот», «Ал-жомеъ ал-тафрика» сингари
рисолалари куплаб нусхаларда кучиртирилиб, кенг тар-
катилган. «Шарх ал-факр»нинг шухрати хакида муал-
лиф шундай хотирлайди: «Ушбу китобни ёзиб битир-
гач Абубакр Зайд номли дустим унинг нусхасини мен-
дан сураб олди. Факат хеч кимга курсатмайсан, деб
таъкидладим кулёзмани унга бературиб. Итгифоко бир
кун бир канча машойихлар сухбатида булиш насиб
этди. Буни карангки, Абубакр менинг уша китобимни
уларга укиб берар, хамма бошини кимирлатиб офарин-
лар айтишарди. Шу пайт улардан бири:
— Бу китобнинг муаллифи ким,— деб сураб колди.
Абубакр мени курсатди. Бу орада намоз вакти булди.
Барча мени имомликка утишимни сурадилар.
— Йуг-е, устод шайхлардан бири имомликка утиш-
син, мен хали бу мартабага муносиб эмасман, — де-
дим мен.
— Шундай китобни езган одамнинг имоматга ути­
ши вожиб, — сузларида катьий туриб олишди улар.
Шаркда буюк Шайх Хафифнинг илмий салохия-
ти-ю, машрикзамин буйлаб саехатлари хусусида куплаб
ривоят хамда накллар мавжуд.
***
Накл килибдурларким, Абдулло Хафиф айтур: бир
дарвеш киши манинг кошимга келди. Ман гурусна
эрдим. Эрса очликнинг асарин англаб мани уйига олиб
борди. Бир нон ва бир пора гушт манинг олдимга
куйди. Гушт андак буйлаб эркан, кунглумда карохит
булиб, гуштни емадим. Дарвеш дедиким:
— Егил халолдир.
Ва мен емадим. Дарвеш ман гуштни емаганим учун
тула хижил булди. Андин сунг ман Хажга сафар кил-
дим. Бисёр жамият бирла йулга кирдук. То боргунча
йулда озук ва егали хеч нарсам йук эрди. Ва мен сабр
килур эрдим. То улгунча булдумки бир неча хал Fa бир
эт сотиб олиб, кабоб килдим ва егали касд килиб
79
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
эрдим, ул дарвешнинг мехмон килгони ва мен гуштни
емаганим ва дарвешнинг хижил булгони едимга туш-
ди. Дархол тавба к,илдим. Чун Хаж килиб ендим, эрса
ул дарвеш ёнига бориб узр айтдим.

АБУЛХДСАН ХАРРАЦОНИЙ

Шайх Абулхасан Али бинни Салмон Харраконий


ёки Али бинни Ахмад Шаркнинг буюк орифларидан
хисобланади. У шу тоифа орасида ута хур фикрлиги,
инсонпарварлиги, хунарпешалиги билан алохида ажра-
либ туради. Абулхасан хижрий 351 йили К,умиснинг
Харракон касабасида дунега келиб, 425 хижрий йилда
уша ерда 74 ешида вафот этган. Замонасининг машхур
донишманди, Шайх Абулаббос Ахмад ибн Мухаммад
Абулкарим К,ассоб Илми кулида тарбия топган.
Кухна сарчашмалардаги маълумотларга Караганда
Харраконий йигитлигидаёк эл огзига тушган. Шунинг
учун хам машхур шайх Абусаид Абулхайр, комусий
билим сохиби Ибн Сино, шоир, ёзувчи ва давлат ар-
боби Носир Хисрав, хатго султон Махмуд Газнавий
унинг сухбати ва зиёратида булишган. Машхур Шайх
Абдулло Ансорий бир неча йил Харраконда Шайхнинг
нафаси бобаракотидан файз топиб, камолга етганлар.
Абулхасан Харраконийнинг дунбга келишини 170
йил бурун Харракондаги буюклар мазорини зиерат кил-
гани келган Боязид Бистомий «бу ердан буюк бир
шахснинг хиди келяпти, унинг номи Али, куняси
Абулхасан булади» деб башорат килган экан. Харрако­
ний эса, йигитлик палласида ун икки йил давомида
Боязид кабрини зиерат килиб, намоз укиб, унинг рухи
покидан бонасиб этишни Оллохдан сураган экан. Уму-
ман Харраконийнинг хаёти, илм, хунар урганиши, ка-
ромати, фаолияти, буюк донишмандлар билан мусо-
хиблари хусусида куп наклу ривоятлар мавжуд. Улар-
нинг айримлари дахо санъаткор ва ориф Атторнинг
«Тазкиратул авлиё»сида зикр этилган. Абулхасан маш-
рикзамин орифлари орасида ишки кулл ва башариятга
хизмат килиш гояси учун курашган машойихлардан-
дир. У узини Боязид Бистомийнинг рухий шогирди,
80
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
деб биларди. Унинг хонакохи тириклигида хам, вафо-
тидан сунг хам халкнинг севимли маскани, илму маъ-
рифат учоги, бева-бечораларнинг суянчиги эди. Зохи-
рий илм намояндаларидан Ибн Сино ва Носир Хис-
равларнинг хам бу хонакохда бир неча ой давомида
тахсили илм курганлари хам бу фикрни т'асдиклайди.
Уз замонасидабк «Шайхул мащойих» унвонига со-
хиб булган Харраконий хаети давомида жуда куп одам-
ларни зулмдан, жохилликдан рост йулга хидоят кил-
ган. Жумладан, Султон Махмуд Аез ва Канизаки би-
лан келганда «номахрамларни» хонакохдан чиказиб юбо-
риб, Султон билан хос сухбат куради. У менга масла-
хат беринг деганда «Турт нарсага эътибор бер дейди:
жамоатсиз намоз укима, Худонинг бандаларига рахм
ва шафкатли бул!». Энди мени дуо килинг деди: «Окиба-
тинг Махмуд булсин» деди. Шунда Махмуд Шайх ол-
дига зар тукди. Шайх тугмача-тугмача доруларни Мах­
муд олдига куйди-да:
— Егин, — деди.
Махмуд уни олиб огзига солиб, ютмокчи булувди,
ютолмади — томогига тикилиб колди.
— Томогингга тикилдими? — суради Шайх.
— Ха, шундай, — деди Султон.
— Сенинг бу зарларинг хам бизнинг томогимизга
тикилиб колишини истайсанми? — деди Шайх истех-
зо билан, — буларни ол, биз зарни уч талок килган-
миз.
— Бирон бир кисмини булса хам олинг, — деди
Султон.
— Йук, ололмайман, — деди Шайх.
— Ундай булса, бизга узингиздан бирон бир эсда-
лик беринг, — деди Султон.
Шайх бир эски куйлагини унга такдим этди.
Кетишда Шайх Махмудни урнидан туриб, кузатиб
куйди. Шунда Махмуд:
— Келганимизда илтифот курсатмадингиз, яъни
урнингиздан кузголмадингиз, энди булса, туриб кузат-
мокдасиз, бунинг боиси нима? — деди.
— Менинг хузуримга подшохлик билан ва имтихон
этмок учун келиб эдинг. Энди булса, дарвешлик рухи-
да булиб, шохлик куёши тобланиб турибди. Олдин
81
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
подшохлигинг учун турмаб эдик. Энди эса, дарвешли-
гинг учун туриб, тавозеъдамиз, — дебди Шайх.
Абулхасан Харраконий илмий, бадиий ижод билан
мутгасил шугулланган. Мухаммад Алининг «Райхон-ул-
араб», Ризокулихон Хидоятнинг «Риез-ул-орифан» ки-
тобларида Харраконийнинг куйидаги асарлари кайд
этилган:
1. «Рисолаи ал-хоиф ал-хоим мин лазма аллоим».
2. «Фавотех ал жамол ва гайри инхо».
3. «Нурул улум». Бу китобдаги баъзи мулохазалар
«Рафеъ» мажмуасида чоп булган. Куйидаги рубоийлар
шайх каламига мансубдир:
Асрори азалро на ту дони, на ман,
Ва ин %арфи муаммо на ту хони ва на ман.
Хает аз паси парда гуфту гуи ману ту,
Гар парда барафтад на ту мони ва на ман.
(Азал сирини на сен билурсан, на мен, бу муаммо
харфини на сен укий оласан, на мен. Парда остида
сену мен узаро сухбат курамиз, агар парда тушиб кет-
са, на сен коласану ва на мен.)
Он дустки диданаш биорояд чашм,
Бедиданаш аз гиря наосояд чашм.
Mo рози барои диданаш бояд чашм,
Гар дуст набинад ба чикор ояд чашм.
(Дустни куриш кузни яйратади, уни курмаса йиги-
дан куз тухтамайди. Дустни куриш учунгина бу куз
керакдир бизга, агар дустни курмокка ярамаса, бизга
бу кузнинг нима кераги бор.)
Накл килишларича Харраконийнинг бир угли булиб,
ганимлари уни курбон хайити куни улдиришибди. Шайх
фарзанди дафнидан сунг Оллох даргохига муножот тар-
зида куйидаги рубоийни укибди:
Хошоки ман аз уукми ту афгон кунаме,
Бо худ нафеи хилоф фармон кунаме.
Сад цурратулаин дигарам боисти.
То руз чунин ба%ри ту курбон кунаме.
(Эй тангрим, мен сенинг хукмингдан фигон чек-
майман, нафеимга хилоф фармон килмайман, кузни
юмиб очгунча юз асрор курсата олурсан, хар куни сен
учун шундай курбон кила олгум).
82
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ХАРРАКОНИЙ ВА ИБН СИНО

Юкорида таъкидлаганимиздек замонасининг купги-


на олимлари, шайху давлат арбоблари Абулхасан Хар­
раконийнинг зиератида булган, унинг дуосини олган.
Тиббиет билимининг буюк донишманди, файласуф адиб
Абу Али ибн Сино хам шайхнинг зиёратида бир неча
маротаба булган. Фаридиддин Атторнинг «Тазкират ул-
авлие»си хамда Жалолиддин Румийнинг «Маснавий-
маънавий» китобида ана шу мулокотлар хусусидаги
накллар келтирилган. Улардан бирида Ибни Синонинг
Харраконийни зиерат килгани келганида шайхнинг
шерга утин юклаб келаётганини курган вокеаси хикоя
килинса, иккинчисида бевосита рухий кудрат ифодаси
кузга ташланади. Ривоят килишларича Ибни Сино Са-
рахсга келганида Шайхни зиерат килгани Харраконга
борибди. Абулхасан хузурига кириб, мехмондорчилик-
да булиб, сухбатлашиб утирганда куккисдан:
— Кечирасиз мехмон, мен девор ураётувдим, ло-
йим котиб колмасин, — дебди-да куча деворининг йи-
килган жойини уришга киришиб кетибди. Шу пайт
Харраконийнинг кулидаги теша учиб тушибди.
Ибни Сино сакраб туриб уни олиб бермокчи булган
экан, теша муаллак кутарилиб бориб, деворкашнинг
кулига тушиб колибди. Ибни Сино Шайхнинг карома-
ти олдида бош эгиб, хайратдан донг котиб колибди.

ХАРРАКОНИЙ ВА АБУ САИД МЕХ.НАВИЙ

Абу Саид Абулхайр Мехнавий Харраконийнинг кек­


са замондошларидан хисобланади. Бу икки буюк ин-
сонлар бир-бирларини хаддан зиёд эъзозлаган. Абу Саид
Шайхнинг хонакохида олти ойлаб колиб кетган. Улар-
нинг дустлиги хакида «Нурил улум», «Тазкират ул
авлиё», «Асрор ул-тавхид» сингари куплаб китобларда
хикоятлар ёзиб колдирилган. «Мен гишт эдим, Харра­
конга боргач, гавхар булиб кайтдим» деган экан Абу
Саид Абулхайр. «Асрор ул-тавхид»да укиймиз: «Шай-
химиз Харраконга етгач, тугри хонакохга борибдилар.
Абулхасан уша ерда эканлар, дархол уринларидан
83
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
таъзим билан турибдилар ва масжиднинг уртасигача
Шайхга пешвоз борибдилар ва бир-бирлари билан
кучокдашиб куришибдилар. Шунда Абулхасан дебди:
яра дардига малхамни мана шундай куядилар. Бундай
муборак кадамга жон нисор этса арзийди». Шундан
сунг Абулхасан шайхимизни узининг урнига утиришга
ундабди. У киши унамагач, икковлари масжид сахнида
утириб, сухбатни давом эггирибдилар. Хар икковлари
маслак ва акидада, халкпарварликда бир тан, бир жон
булган.

ШАЙХ АБУИСХОК КОЗАРУНИЙ

Шайх Абуисхок Иброхим Козаруний 352 хижрий


йилда Шероздан унча узок булмаган Козарун кишло-
гида урмончи оиласида тугилган. У ешлигиданок кам-
багал отасига кумаклашиш билан бирга Куръонни урга-
нишга хам жидций киришади. Абуисхок Басралик Абу-
тамом ва шомлик Абу Али Мухаммад бинни Исхокдан
Куръонни мукаммал урганади, Мухаммад Хафиф сух-
батида булади; Абу Али Хусайн Мухаммад кулидан
хирка кияди. У Шайх Огар билан Ирок хамда Хижозга
сафар килган, Шайх сухбатидан файзу баракат топган.
Абуисхок 388 йили Хаж сафарига бориб, Худонинг
уйида муким хизматга колмокчи булади, аммо ерлик
хал к ранжитгани учун Козарунга кайтиб кетади.
Бу ерда у хонакох, масжид хамда работ курдиради.
Кишлок ахолисининг аксарияти зардуштийлар булга-
ни учун бу иш анча кийин кечади. Хатто икки томон
уртасида куролли тукнашув хам юз беради. Охир окибат-
да Шайх уз ниятига эришади. Шайх 424 хижрий йили
вафот этган. Унинг кабри уз кишлогидадир. Унинг
каромат ва риезатлари хакида хикоят хамда накдлар
халк орасида кенг таркалган. Улар Мухаммад бинни
ал-Хатиб томонидан араб тилида битилган. «Фирдавс
ал-муршидия фи асрор ал-самдия», «Мурсал ал-ах-
рор» китобларида тупланган ва анча муфассал баен
этилган.

84
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБУСАИД АБУЛХАЙР

Хозирга кадар машхур шоир, забардаст олим, уз


даври донишмандлари-ю, давлат арбобларини узига ром
этган Шайх Абусаид Абулхайрнинг хаети, шахсияти,
тугалган йили-ю, ватани хакидаги фикрларда ихтилоф-
лар мавжуд эди. «Тавхид ул-асрор» Китобининг нашр
этилиши (Техрон, 1998 йил) бу масалага аниклик ки-
ритди. Абусаид Фазлуллох бинни Ахмад, бинни Му­
хаммад бинни Иброхим Абулхайр 967 йили хозирги
Туркманистоннинг Мехна кишлопада дунега келди.
Унинг боболари Ховарон даштида чорвачилик билан
шугулланган. Отаси Ахмад — Бобулхайр Мехнада дору
сотувчи дукондор булган. Айни пайтда у забардаст олим,
нажжор, мохир ганжкор ва наккош булган. Унинг Мех­
нада мустахкам хонакохи булиб, бинонинг эшигу де-
ворларига Султон Махмуд, сипохийлари-ю жанговор
филларининг сурати ганж ва егоч уймакорлигида тас-
вирланган эди. Хонакох хамиша шоиру уламолар би­
лан гавжум эди.
Абусаид Абулхайрнинг болалик ва усмирлик йилла-
ри ана шу мухитда утди. У Куръон хофизлигини Хуро-
соннинг машхур кориларидан Абумухаммад Инозий-
дан урганди, каломи бадеъ буйича эса муфти ва адиб
Абусаид Инозийдан даре олди. Ун бир ёшида зукко
шеърдон, хушовоз кори сифатида эл огзига тушади:
шоир Жахмий ижодидан 3 минг шеърни еддан укий-
диган булади. У укиган китобларини шархлаб, тушун-
тириб беришда хаммадан узиб кетганди. Шундан сунг
Абусаид отаси билан муттасил тарзда суфиларнинг «са-
моъ мажлиси»га катнай бошлади. Бу орада Марвга бо-
риб Абу Абдулло Хазрийдан таълим олди: араб тили,
ислом асосларини эгаллади. Хазрий вафотидан сунг
Абусаид Абубакр Каффол хузурига бориб, беш йил
давомида фикхни урганади, «К,аффол Марвазий» та-
халлуси билан шеърлар ёза бошлади. Абу Али Санжий,
Носир Марвазий, Абумухаммад Жувайнийлар хам Абу-
саидга хамсабок эдилар. Булажак аллома 22 яшарлиги-
да Марвда укиб, «Сахихи Бухорий»ни шу ерда Абу
Али Шабуийдан урганади. Шундан сунг Абусаид Са-
рахсга бориб замонасининг буюк алломаси Абу Али
85
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Зохир бинни Мухаммада Факевдан тафсир санъати,
пайгамбаримизнинг хаёти ва фаолиятлари буйича даре
олади; тасаввуф назариясини Лукмоний Сарахсий хамда
Абулхасан Сарахсийлардан эгаллайди. Энди Мадраса
тахеилини тарк этиб, унлаб суфий алломалар хузурида
ил мини такомиллаштиради:
Абулаббос К,ассоб Омулийдан муборак хирка кия-
ди; Табаристон, Харракон, Марв, Астробод, Туе, Нисо
шахарларига сафар килиб, Абулхасан Харраконий,
Абулабдулло Достоний, Ахмад Наср Толиконий, Би­
бик Сеторий (Бибик Сарроф), Абуали Даккок, Маъ-
шук Тусий, Абубакр Тусийлар билан сухбатлашишга
муяссар булган. Хуллас, Абусаид Абулхайр замонаси-
нинг барча алломалари эътироф этган забардаст до-
нишманд, толмас мураббий булган. У 1049 йили ва-
фот этган. Кабри — макбараси хозир хам Мехнада
мавжуд. Уни ерли халк «Мона бобо мозори» деб ата-
шади. Истеъдодли мутаржим ва мунаккид Э. Очилов-
нинг «Муборак сарчашмалар» китобида Абусаид хакида
кимматли мулохазалар баён этилган.
Абусаид Абулхайр узидан кейин куплаб рисолалар,
шеърлар колдирган, юзлаб шогирдлар етиштирган буюк
донишмандцир. Абу Али Фарюмодий, «Хужжат-ул-ис-
лом» Мухаммад Газзолий, Озорбайжонда 400 хонакох
курдирган Абунаср Шервоний бевосита Абусаид шо-
гирдларидандир. Абусаид Абулхайр узигача булган давр-
даги суфизм назариясини замонасига пайваст этди, ри-
вожлантириб, кейинги наелларга етказишга хизмат кил-
ди. У Боязид Бистомий ва Мансури Халложларни узи-
га «пир» деб билиб, улар таълимотини давом эттирди.
«Магрибу Машрикда холат илмида Мансури Халложга
тенг келадиган донишманд йук» деган эди у. Аллома-
нинг бутун умри Башир Есин, Хасан Сарахсий, Бо-
буйи Ховароний, Абдурахмон Суламий, Абулхасан Маш-
шоний, Буали Сиех, Абуали Даккок, Абулкосим Гур-
гоний, Айнулкуззот Хамадоний, Абулаббос Шакконий,
Абумуслими Форсий, Абужаъфар Банжирхузий, Абу-
исхок Козуруний сингари юзлаб алломалар даврасида
утди. Абулхайр замонасидаги диний ва дунёвий билим-
лар пешволари Абулхасан Харраконий хамда Абу Али
ибн Синолар билан бир неча бор учрашиб, сухбатлаш-
86
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ган; дуневий, рухий-илохий билимлар буйича бахслаш-
ган; Ибни Сино билан доимий мукотибада булган.
Афсуски, ана шу буюк олим ва шоирнинг ижодий
мероси бизгача тула етиб келмаган. Шайхнинг карома-
ту риезатлари хакидаги хикоятларнинг бир кисми ва
рубоийларидан бир канча намуналар «Тавхид-уласрор»
еки «Макомоти Абусаид Абулхайр» китобида сакланиб
колган. Рубоийларида шоир ижтимоий-фалсафий, су-
фистик гояларни ифодалаш билан бирга илм урганиш,
касб эгаллаш борасида, ахлок-одоб хусусида, инсон-
дустлик, мехр-окибатли булиш хакидаги мулохазалари-
ни хам инъикос эттирган; ишку маърифат омухта тас-
вирланган:
Маро ба жуз ин жщони дигар аст,
Ж уз жузаху фирдавс маони дигар аст.
Кдллоши ва оши^и сармояи мост,
Курраи ва зо^иди жа^они дигар аст.
(Бизнинг жахонимиз бу жахондин узга жахондир,
дузах ва жаннатдан узга маконимиз бордир. Фидоий
ошиклик бизнинг насибамиздир, корилик ва зохидлик
узгалар дунесидир).
Д ар дида 6а жои хоб об аст маро,
Зероки ба диданат шитоб аст маро.
Гуянд: бихусб, то бахобаш бини,
Эй камхирадон жои хобаст маро.

(Дидамизда уйку урнига ешдир бизнинг. Зероки сени


куришга шошилурмиз. Ухла, тушингда курасан, дейи-
шади. Эй нодонлар бизда уйкуга урин йук).
Хамадон сафари пайтида Сарахсга тушган Ибни
Сино Абусаид Абулхайрни кидириб хужрасига бориб-
ди. Улар уч кеча-кундуз шайх хужрасида колиб кети-
шибди. Туртинчи кун бомдоддан сунг дустлар хайр-
хушлашиб, Ибни Сино карвон саройга, Абусаид мад-
расага караб йул олишибди. Карвонсаройда куршаб
олган дустлари Ибни Синодан сурашибди:
— Абусаид Абулхайр кандай одам экан? Унинг ил-
мий кудрати канака экан? Рухиятичи?
— Эх дустларим, — дебди Ибни Сино, — Абусаид
Хакка етган одам экан, биз нимани билсак, у хамма-
сини куриб юраркан.
87
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Абусаид мадрасага келса талабалар ураб олиб:
— Уч кундан бери нимани хал килдингизлар? Шай-
хурраиснинг салохияти кандай экан, — сурашибди улар.
— Хе буталарим, Ибни Сино куп буюк олим экан,
биз нимани куриб юрсак, у хаммасини билиб юрар-
кан, — жавоб берибди Шайх.
***
Накл килишларича бир куни Абусаид Ибни Сино
билан бомдод намозига бораетса, йулда бир чупнай
етган экан. Шайх уни олиб кулида уйнаб кетаетган
экан, бир харсанг тош учрабди. Абусаид найни синди-
риб юбормокчи булиб, харсангга урган экан най тошга
пахтага ботгандай ботиб колибди. Ибни Сино бехос-
дан эгилиб, Шайхнинг этагини упибди.
Бундай хикоятлар бошка сарчашмаларда хам куплаб
учрайди. Абусаид Абулхайр рубоийлари Узбекистон
Халк шоири Жамол Камол ва иктидорли мутаржим
Эргаш Очиловлар томонидан узбек тилига утирилган.
***
Бу гамзадалар давосини билгайсан,
Ушшок; дилининг дуосини билгайсан.
Айтиб нима цилдим сенга уз дардимни,
Мендан кура яхширок, уни билгайсан.
***
Сабримга, Худое, мени сарвар аила,
Х,ац нури билан дилим мунаввар айла.
Бу ошици саргашта цулинг ризк,ини %ам,
Эл миннатисиз Узинг муяссар айла.
***
Ошуфта этиб ишк, отли дарёда узинг,
Маце айладинг узликни бу савдода узинг.
Мен цайга етай зоту сифатинг тилаб,
Пию,он-да узинг сану Хувайдо-да узинг.
***
Кунглимки тминг билан тулицдир, эй дуст,
Дардинг туну кун менга рафикдир, эй дуст
Ман кунгли синикпарни севарман, дебсан,
Бизнинг-да шу кунглимиз синицдир, эй дуст
(Эргаш Очилов таржималари)
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБУЛК.ОСИМ КДШИРИЙ

Мусулмон оламида «Зайнул Ислом» лакаби билан


шухрат козонган Абулкосим Абдулкарим К,аширий X
асрнинг буюк машойихларидан хисобланади. У хиж-
рий 374 йили Нишопурнинг Устуво кишлогида дехкон
хонадонида дунёга келган. Гудаклигида отаси вафот
этгач, Абулкосим Яманийдан адаб ва кироат илмидан
даре олади. Шундан сунг Абулхусайн Хаффоф, Абуна-
им Исфароиний, Абуабдурахмон Суламий сингари
хадис донишмандлари хамда суфизм алломалари кули-
да тарбияланади; фикхни Абубакр Тусийдан, ил ми
Каломни Абубакр бинни Фуракдан, тасаввуф назария-
сини Абуали Даккок Нишопурийдан урганади; Абу Али
Фарюмодий кулида хам илм тахеил этган.
Каширий Абуали Дакк°книнг Фотима номли кизи-
га уйланган булиб, етти угли булган. У Аглаб, Абул
Саххоб Шодихий, Абдулжаббор Хорий, «Бовдод тари-
хи»нинг муаллифи Абубакр Хотиблардан хадис езиб
олади. У ислом оламида «Устод ал-жамоат», «Шайх-ул
машойих», «Зайн-ул-ислом», «Мукадцимаи тоифа» син­
гари лакабларга эга булган донишманд сифатида эъзоз-
ланган. Каширий Куръонни мукаммал тафсир этган,
Хаж тавофи пайтида юзлаб алломалар учун махсус ваъз
мажлислари ташкил этган авлиелардан хисобланади:
тасаввуф илмида Жунайд Багдодий ва Маъруф Кар-
хийлар даражасига етади, Багдод халифаси Коим Бо-
румло билан мулокот килиб, сарой ахлига ваъз айтган.
У салжукий хукмрон Алп Арслон томонидан хам катта
хурмат билан эъзозланган, имтиезларга эга булган. Ка-
ширий 445 йил хижрийда Нишопурда вафот этган. Ай-
рим манбаларда Шайхнинг вафотини 465 йил деб хам
ёзишади.
Каширийдан тасаввуфга дойр бир канча рисолалар:
«Рисолаи Каширий», «Китоби одоб-ал-суфия», «Ал-тоиф,
ал-ишорат», «Ал-такбир фи-ал-тазкир», «Китоби арбаъ-
ин», «Китоби ал-таъбир фи-ал-тафсир» сингари улкан
асарлар мерос колган. Бундан ташкари Навоий «Jla-
тоиф-ул-ишрат» китоби хам унинг каламига мансуб
деган. Унинг Маккадаги фаолияти, хадис урганиш йули-
даги риёзатлари, ваъз айтиш махорати хакида купдан-
89
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
куп наклу ривоятлар, таърифу мадхиялар мавжуд.
Каширий кейинги асрлар уламолари фаолиятига сези-
ларли таъсир этган Шайхдир. Хусусан унинг тасаввуф
назарияси ва тарихига дойр «Рисолаи Каширий» кито-
би куп машхурдир.
Алишер Навоий «Насойимул-мухаббат»да, «Лато-
йиф-ул-ишрат» тафсирининг сохибидур. «Ва анга хар
фанда расоил ва хар илмда тасониф бор» деб алохида
таъкидлаб утганлар.
Купгина манбаларда Абулкосим Каширий уз тенг-
дошлари орасида «Зайн-ул-ислом» унвонини олган яго-
на Шайх эди, деб битилган.

АБДУЛЛО АНСОРИЙ

Уз даври ва ундан кейинги асрларда хам Шаркда


улкан шоир ва шайх сифатида шухрат сохиби булган
Абдулло Мухаммад Ансорий 1006 йилда Хиротнинг
Кухандиж махалласида аллома Абуаюб Ансорий хона-
донида таваллуд топган. У устози Абулхасан Харрако-
ний оламдан утгунча унинг хузурида булиб, илмидан
файзу барокот топган ва пирининг минбарига сохиб
булган. У фикхни имоми Шариф Маргазийдан, хадис
ил мини Абулфазл Мухаммад Жорунийдан, тафсир ил-
мини Хожа Яхе Аммордан урганади. Замонасининг за-
бардаст давлат арбоблари Алп Арслон Салжук, Низо-
мулмулк хамда Шайх Абусаид Абулхайрлар Ансорий-
нинг якин дустлари булган.
Алишер Навоийнинг езишича Ансорийнинг отаси
Абу Мансур Маттул Ансорий Мухаммад пайгамбар с.а.в.
авлодидан булиб, халифа Усмон даврида Хуросонга ке-
либ муким яшаб колган. Хиротнинг Кухандизида ту-
гилган Ансорий дастлаб бир аел мактабида, сунгра эса
Молиний мактабида укийди. Туккиз ешида тула саво-
ди чикиб, Кози Абу Мансур хамда Жорузийлардан
даре олади. Ун турт ешида эса «адаб дабиристони»да
укиб, араб ва форс тилларида шеър ёза бошлайди;
Хожа Яхе Аммордан тазкира ва тафсир илмини урга­
нади. «Насойим-ул-мухаббатда»да Ансорийнинг 300 ки-
шидан хадис эшитиб, езиб олгани уз тилидан кайд
90
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
этилган; Щайхул-исломнинг Хизр назари тушган алло-
ма эканлиги таъкидланган.
Абдулло Ансорий мадрасаларда даре бериш, хона-
кохларда ваъз айтиш, Куръонни хаммадан утказиб киро-
ат килиши, турли сахобалар тилидан хадис ривоят
килиш билан бирга ешлигидан бошлабок, шеър ёзиш,
хикоятлар битиш, илмий рисолалар иншо этиш билан
шугулланади. «Пири Хирот», «Шайхулислом» номлари
билан шухрат топган Ансорий Абулхасан Харраконий-
ни узига устод деб билади ва унинг кулидан хирка
кийган. Харраконий уни алохида эъзозлаган ва у би­
лан к,илган сухбатдан «Хизр билан мулокотнинг фай-
зини топгандим» дер экан. Ансорий хам устозини буюк
илохий кудрат эгаси сифатида кадрлаган. Накд килиш-
ларича Балх ахли Ансорийни ёктиришмас экан. Бир
сафар Шайхнинг балхга кетаётганини эшитган халк
уни тошбурон килиб улдирмокчи булиб кулларига тош
олиб том бошида кутиб турган экан. Бу хабарни му-
ридлари Ансорийга етказишибди. Шунда Шайх Харра­
коний номини зикр этиб, шахарга дадил кириб бориб-
ди. Касдчилар кулининг томири тортиб колиб, бирон
киши хам Шайхга тош отолмабди. Унинг «Зод-ул ори-
фин», «Китоби асрор», «Малфузот», «Сад майдон», «Ма-
нозил-ул-соирин», «Рисолаи воридот», «Насоех», «Ри-
солаи дил ва жон», «Казул соликин», «Рисолаи иродат
ва каландар», «Хафт хисор», «Мухаббатнома», «Мавку-
лот», «Илохийнома», «Ганжнома», «Табокот-ус-суфия»
«Замм-ул калом ва ахлихий» сингари асарлари Ансо­
рийнинг суфизм назарияси ва амалиётига накадар ул-
кан хисса кушганлигини курсатади. Хусусан, турли там-
сил, хикоят ва ривоятлардан ташкил топган «Зод-ул-
орифин» китоби Ансорийга катта шухрат келтиради.
Чунки Ансорийга кадар форсий тилда бу хилдаги сод-
да, айни пайтда юксак бадиий кимматга эга булган
наср намунаси яратилмаган эди. Шу билан бирга у
куп шеърлар ёзган, шеърлар девони 6 минг байтдан
иборат. У ирфоний рухда энг куп ва хуб рубоий ёзган
хамда бу жанр такомулига муносиб улуш кушган шоир
хисобланади.
Ансорийнинг хаёти огир кечган. Унинг мухолифла-
ри икки маротаба зиндонбанд килинишига, уч марота-
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ба Хиротдан бадарга этилишига эришадилар. Шунга
карамай узи танлаган йулда собит колади ва икки ма-
ротаба Хажга боради. Ана шу сафарлар давомида олим
Эрону Араб юртларининг куплаб донишмандлари би­
лан сухбатлашишга муяссар булади. Ансорий 1088 йил
вафот этади. Унинг макбараси Хиротнинг Козургохий
махалл асидад ир.
Юкорида таъкидлаганимиздек, Абдулло Ансорий
суфизм таргиботи ва амалиетига хам жидций эътибор
берган. Шунинг учун хам у ваъзлари ва бошка маж-
лислардаги нутклари жараенида Абдурахмон Суламий-
нинг анча мураккаб илмий тилда битилган «Табакоти
суфия» китобидаги далилларни содца, Хирот лахжаси-
да кайта хикоя килиб юрган. Бир шогирди Ансорий
огзидан чиккан хикоятларни ёзиб олиб, алохида ки-
тоб холатига келтирган. Олдин кайд килганимиздек
Абдурахмон Жомий «Нафохат-ул-унс» китобини яра-
тишда ана шу манбадан хам истифода этган. Бугина
эмас, Саъдий Шерозий «Гулистон» ва «Бустон» асарла-
рини яратишда хам Ансорий ижодидан файз топган,
бахраманд булган. Зероки, Абдулло Ансорий форсий
адабиетда шеърий, ахлокий-таълимий хикоянавислик-
ка хам, назмаралаш насрий хикоятлар ёзишга хам асос
солган санъаткордир.
Тадкикотчилар Абдулло Ансорийга нисбат бериб
келинаётган форсий тилдаги учта шеърлар девони
«бошка шоирлар ижодидан тузилган мажмуалардир.
Аммо куплаб насрий асарлари таркибидаги шеърлар,
икки мингдан зиёд рубоийлар бевосита Ансорий кала-
мига мансуб», деган хулосага келишган. Адибнинг «Ма-
нозил-ул-соирин» асари Техрон (1898), К,охира (1963)
шахарларида, «Сад майдон» эса Абдулхай Хамидий то-
монидан мукаммал шархлари билан Кобулда (1962) чоп
этилган. «Анис-ул-муридин» ва «Шамс-ул-мажолис» аса-
рининг ягона кулёзма нусхаси «Индеа Офис» (Лон­
дон) китобхонасида сакланади. Бундан ташкари Ансо­
рий араб тилидаги шеърларини туплаб олти минг байт-
ли махсус девон тузгани хам маълум.
Ансорийнинг барча асарлари халк хикматлари, таъ-
бир ва иборалари билан зийнатланган булиб, катта
таълимий-тарбиявий ахамиятга эга; шоир уларда ин-
92
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
сондустлик, жавонмардлик, ахлок,, илму маърифатни
таргиб этиб, жохиллик, зулм-зурлик, риёкорлик, муно-
фикликни коралади, фош этди.

Ниманики тилингга чик;арсанг, у албатта сенга зарар


келтиради.
Дустингни эшикдан чик,арсанг х,ам, дилдан чицарма.
Оллоу, х,ам куради, хам яширади.
Шундай яшагинки, одамлар сени мацтасин.
Шундай улгинки, одамлар орцангдан дуо цилишсин.
Хавога учсанг, пашша бул, сувга тушсанг, хас бул.
***
Беш нарса багритошликнинг нишонасидир. Улар:
неъматга етгач, шукр килмаслик, мехнат вактида сабр-
сизлик, кисматга-такдирга ризо булмаслик, яъни тан
бермаслик, хизмат вактида локайдлик, сухбат вактида
хурматсизлик килишдан иборатдир.
Балик; сув билан тирик.
Бола сут билан тирик.
Шеъриятга-шоирга устод лозим,
Тарицатга пир даркор.
Зо%ид жаннатга даъват этади,
Ориф эса дустга элтади.
***
Уни излаб узимни тоддим. Эндиликда узлигимни
кидирсам, албатта, уни топаман.
* * *

«Муножот» китоби хам ана шундай панднома м о


хиятига эга: Эй, Оллох! Абдуллони шайтон васвасаси,
жисмоний хою хавас хамда нодонлик гурури сингари
уч офатдан узинг асра. Эй Худо! Жаннат куз ва чирок-
дек булса хам, сенинг дийдорингсиз дарду довдир.
***
Эй Оллох! Мени дузахга солсанг, асло инграмас-
ман, аммо сенинг жамолингсиз жаннатга ташласанг,
унга асло рози эмасман.

93
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Эй Худо! Сенинг ёдингсиз барча шодликлар гурур-
дир, барча гам сенинг единг билан сурурдир..
Абдулло Ансорий форс-тожик адабиётида биринчи-
лардан булиб, «Анис-ул-муридин ва шамсул-мажолис»
китобида Юсуф ва Зулайхо севги саргузаштини ун турт
мажлисда гоятда гузал тарзда насрда баен этиб, у орка-
ли илохий ишк гоясини муваффакиятли инъикос этти-
ра олгандир. Бу асарни мархум профессор Аълохон
Афсахзод махсус тахлил килган, тадкик этган.

АБУЛХДСАН ХДЖВИРИЙ

Абулхасан Али бинни Усмон Газна якинидаги Хаж-


вир мавзеида хонакох ва масжид сохиби булган хона-
донда таваллуд топган. У дастлабки таълимини маш-
хур Шайх Абул Фазл Мухаммад бинни Хатлий кулида
олади, тарикатни урганади. Шундан сунг Хаж сафари-
га жунайди ва Маккада Абулаббос Ахмад бинни Му­
хаммад билан танишиб, баъзи илмларни ундан ургана­
ди. Яхе Маоз унга устозлик ва пирлик килган. Ана шу
сафар вактида ва ундан кейин у замонасининг Абулка-
рим Каширий, Абусаид Абулхайр, Абуали Фарюмодий
сингари алломалари, бир неча мухаддислар сухбатида
булиб, даре олди. Шундан кейин Мовароуннахрга сае-
хат килади ва Хиндистонга бориб, Лохур шахрида яшай
бошлайди. У Жунайдия окимига мансуб эди. Хажви-
рий забардаст Шайх булиш билан бирга, нозиктабъ
шоир хам булган. Ундан бизга кадар кагга хажмдаги
шеърлар девони сакланиб колган. Бундан ташкари
шайхнинг «Минхожи дин» номли рисола битганлиги
хусусида хам маълумот мавжуд. Хажвирий 445 йили
Лохурда вафот этган. Унинг макбараси шахарнинг зиё-
ратгох жойларидан бири хисобланади.
Келтирибдурларким, бир куни Абу Усмон Хажви­
рий мактабхонадан кетиб борар эрди. Бошида заррин
дастор ва учасида булгон жубба ва турт гулом неча
хамрох бир кухна карвонсаройнинг олдидан утгунча
курдиким, бир ёгир эшакка каргалар уралашибдур. Ёгар-
ни чукуб жарохат узра жарохат килодур. Ва ул эшак
камоли озурдаливдин анча куввати йукким, каргалар-
94
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ни узидан дафъ к ил гай. Абу Усмон куруб, эшакка рах-
ми келиб, хизматкорларига дедиким: Сиз манга не учун
эргашурсиз. Хизматкорлари дедиларким: анинг учун
эргашурмизки, сиз хар не иш буюрсангиз биз килур-
миз ва хар неки фармонингиздур, бажо келтирурмиз.
Абу Усмон дедиким: бу жуббани эшакнинг учасига
епинг ва бу дастор бирла ани махкам богласанглар, то
ул Худонинг махлукига рохат ва осойиш етгай. Хиз-
маткорлар келиб жуббани эшакка ёпиб, достор бирла
махкам тангладилар. Хар хол ул эшак хол тили бирла
Хак субхонаху таолога Абу Усмон учун маърифат ти-
лаб муножот килди. Абу Усмон хануз уйига етмаб эрди,
авлиеларга булур холат ва вокеа анга ета бошлади. Ва
чун Абу Усмоннинг холига шуридалик туша бошлади,
эрса Яхб Маознинг сухбатига бора бошлади ва анинг
файзидин анга куп кушойишлар булди.
***
Накддурким, бир араххур каллош угил бор эрди,
доим мает булур эрди. Бир куни илкида рубоб ва шир-
мастдек утуб борур эрди. Абу Усмонни курди, дархол
кулохи ичида зулфини ешурди ва рубобни этоки ичра
ешурди. Гумон килдиким, Абу Усмон мани бу холда
куруб, манга яхши итоб килгусидур. Абу Усмон камо-
ли шафкат ва мехрибонливдин ул угулнинг олдига бо-
риб дедиким: куркмагилким ман санинг биродаринг-
ман, биродарлар хаммаси бир жону бир тан буларлар.
Вактеки угул Абу Усмондин бу янглиг шафкат ва мех-
рибонликни куриб тавба килди ва хонакохга борди.
***
Дебдур: хар кишининг андишаси хар ишда Худога
булмаса, хамма ишда Худонинг фазлу карами анга на-
сиб булмас.
***
Дебдур: хар киши охиратнинг бокий ва пойдорли-
кини андиша килса, кунглига охиратга рогиб булмок
пайдо булур.
***
Дебдур: хар киши рохатдин ва азиз булмокдин ва
халойикка сардор булмокдин пархез килса, кунгли
95
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
хаммадин фориг булур ва Худонинг бандаларига рахм
килгон булур.
***
Дебдур: куркмок Худонинг адлидин лозим келур ва
умид тутмок фазлу карамдин лозим булур. Хар киши
гафлат захрини тотмагунча анинг лаззатини топмагу-
сидур.
***
Дебдур: сабр килгучи ул булурки, алам тортмокка
хуй килгон булгай.
***
Дебдур: авомнинг шукр килмоги таом емакда ва
либос киймакда булур. Ва хоснинг шукр килмоги кун-
гулга тушган файзча булур.
***
Дебдур: саодатнинг нишонаси улдурки, гунох кил-
гайсан ва умид тутарсанки, макбул булгайсен.

АХ.МАДИ ЖОМ - ЖАНДАПИЛ

Шайхулислом Абунаср Ахмад бинни Абулхасан бин-


ни Ахмад бинни Мухаммад Номикий — Жомий —
Ахмад Жандапил тасаввуфнинг буюк арбобларидан
булиб, 1049 йили Жом шахридан унчалик узок булма-
ган Номик кишлогида зодагон оиласида дунёга кел-
ган. Ахмад болалик ва йигитлик палласида ялковлик
килиб, илм урганмай, касб эгалламай юради. Бодапа-
растликка берилади. Ва нихоят 22 ёшида бу йулдан
кайтиб, тасаввуфга юз буради: ун икки йил Номик
тогида, 6 йил Безд тогида танхолик — гушанишликка
берилади. Сунг Сарахсда Зуробод деган шахсдан илм
урганади; Марв, Нишопур, Бузжон, Хирот, Бохарз,
Бистом шахарларига сафар килиб, куп уламолар сухба-
тида булади, улар билан бахслашади, Хаж зиёратига
боради. Сафардан кайтгач, Жом якинидаги Маъдато-
бод кишлогида муким яшаб, хижрий 1141 йили 90
ёшида оламдан утади. Унинг хоки Турбат деган махал-
лага дафн этилган. Турбати Жом номи билан машхур
96
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
булган бу мавзеъ халкнинг кутлуг зиератгохи хисобла-
нади. Бу макбарани Гиёсиддин Мухаммад Карт уз маб-
лагига бунёд этган.
Ахмади жом Абутохири Гурднинг муриди булса-да
замопасининг Абдулло Ансорий, Хожа Мавлуд Чиш-
тий, Имом Мухаммад, Мансур Сарахсий каби букж
шахслари сухбатидан бахраманд булиб, дуоларини ол-
ган, Султон Санжар билан якиндан алокада булган.
«Райхон-ул-араб» китоби муаллифининг ёзишича Ахмад
кнрк ешида уч юз отмиш минг шогирд ва мурид-
ни узига эргаштира олган буюк авлие эди. Ахмади
Жом — Жандапилдан бизга кадар «Мифтох-ул-жаннат»,
«Сирож-ул-соирин», «Бурхон-ул-хак;икат», «Эътикодно-
ма», «Футух-ал-кулуб», «Анис-ал-мазнабин», «Анис-ал-
тобеин», «Ал-зухдиет», «Самаркандия», «Футух-ал-рух»,
«Кануз-ал-хикмат» сингари куплаб илмий рисолалар;
Султон Санжарга атаб тартиб этилган 4 минг байтдан
иборат шеърлар девони, «Мухаббатнома», «Суз ва гу-
доз» номли катта хажмдаги маснавийлар мерос булиб
колган.
Жандапил Шарада суфизм назариетчиси, маснавий
устаси, ирфоний шеъриятнинг пешволаридан бири си-
фатида нихоятда эъзозланган. Шунинг учун хам унинг
назарияси ва гоялари барча асрларда донишмандлар,
мутафаккирларнинг диккат марказида турган. Ахмади
Жомнинг хаети ва ижодига дойр турли даврларда «Нур-
ал-хакойик», 5 та «Макомот», «Макомати Жандапил»,
«Хулосатул-хакойик», «Хулосатул-макомот», «Сабз па­
рий» сингари илмий хамда бадиий асарларнинг яра-
тилганлиги ушбу мулохазаларни тасдиадайди. Жанда­
пил маснавий ва шеърларида тасаввуфий мулохаза хамда
акидаларни таргиб, ташвик этиш билан бирга дунёвий
гояларни хам илгари сурган. Зероки, хаётда у уз шо-
гирдларини бирон бир касбни эгаллаб халол мехнат
эвазига кун кечиришга ургатар, фарзандлар тарбиясига
алохида эътибор берарди. Унинг 3 киз ва 13 угилни
комил инсонлар килиб вояга еткизганлиги хакида ма-
коматларда кизикарли далиллар езиб кодирилган. Хат­
то, у бир неча шеърида рамзий тарзда булса хам Сул­
тон Санжарга васиятлар килган. Шоир рубоийлари мав-
зу жихатидан хам, гоявий-бадиий хусусиятлари томо-
4 -5 6 4 9 97
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
нидан хам юксак фасохат ва балогат намуналаридир. У
уз рубоийларида мехнатсеварлик, тугрилик, инсондуст-
лик, халоллик гояларини илгари суриб, худбинлик, та-
магирлик, гирромлик, фирибгарлик сингари гайриин-
соний хислатларни каттик, коралайди.
Чун теша мабош ва жумла бархуд матарош,
Чун ранда зи кори хеш беба^ра мабош.
Таьлим зи арра гир, дар ан,я маош,
Чиз суйи худ мекаш ва чизе мепош.
(Теша булиб, хамма нарсани узингга тарашлама,
ранда каби уз ишингдан бебахра хам булма. Аклинг
чархлашда аррадан таълим олиб, бир кисмини узингга
тортиб колганини узгага соч).
Айрим рубоийларида шоир таълим-тарбиявий маса-
лаларни тасаввуфий мулохазларга омухта тарзда инъи-
кос эггириб, хулосани китобхонга хавола килади. Ишк
талкинидаги мана бу рубоий ана шундай мохиятга эга:
Иши, ouнаест ки, андар у занге нест,
Бо бехабарон дар ин сухан чанге нест.
Доники киро ишк, мусаляам бошад,
Онроки дар бадном шудан нанге не.ст.

(Ишк, занг губорсиз бир оинадир, бехабарлар бу


сузнинг мохиятини англамас. Хакикий ишк эгаси
ким деб сурасанг, у бу йулда бадном булишдан ор кил-
мас).
Баъзан шоир ишк мавзусини хает ва шодлик рамзи
булган май образи билан биргаликда тасвирлаб, гузал
лавхалар яратади:
Ёрам зи ха робот даромад cap мает,
Монанди лаби хеш майи лаьл бадаст.
Гуфтам: санамо ман аз ту кай хоуам расид?
Гуфто: на рацад :\ар онки дар мо пайваст.
(Ёрим харобот (майхона)дан кулларида лаби синга­
ри кизил май тутганча сархуш чикиб келди, шунда
мен дедим: эй гузал мен качон сенга етишаман? Деди:
сенинг йулинг бизнинг изимизга хамма вакт хам ула-
навермайди).
Демак, Ахмади Жом суфизм гоялари-ю таълимоти-
ни илмий рисолаларидагина эмас, бадиий тафаккур
98
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
неъматлари воситаси билан хам таргиб этишга муяссар
булган буюк мутафаккирдир. Куйидаги рубоийда эса
тенгсиз олим ва санъаткор чукур фалсафий мушохада-
ларни мужассамлаштирган.
Гсщ тарки вужуди тм фазоянда кун,
Гах; орзуи хаёти поянда куни.
Ояндаи умр хо%и аз рафта фузун.
Дар рафта чи кардаики оянда куни.
(Баъзан вужудингдан гам кетишини истайсан, гохи-
да эса абадий хаетни хохлайсан. Келажак умрингнинг
утмишидан яхши булишини истайсан, утмишда кела-
жагингда давом эттириш учун кандай яхшилик кила
олган эдинг). Шоир аксарият рубоийларида одамларни
хаётда яхшилик уругини сепиб яшашга, шодлик билан
умргузаронлик килишга ундайди. Бу эса Ахмади Жом
асарларининг накадар хаётий ва маърифий, инсоний
мохиятга эга эканлигини курсатадиган хислатлардир.
Ахмади Жом шеърияти Шарк поэзиясидаги таълим-
тарбиявий, педагогик йуналишнинг энг ёркин сахифа-
ларини ташкил этади. Профессор Аълохон Афсахзод-
нинг аниклашича халк киссаси «Сабзпарий ва Зардпа-
рий» таркибидаги барча шеърлар Ахмади Жом девони-
дан олинган экан. Бу эса шоир асарлари кенг халк
оммаси орасида огиздан-огизга кучиб юрганлигини тас-
диклайди.

САИД КОСИМИ АНВОР

Амир Муиниддин Али Саид Косими Анвор хиж-


рий IX асрда яшаган буюк суфи шоирлардан хисобла-
нади. Абдурахмон Жомийнинг езишича К,осими Ан­
вор дастлаб Шайх Садридцин Ардабилий, сунгра эса
Шайх Садридцин Али Яманийлар кулида тарбия топ­
тан. У узидан кейин бир канча илмий рисолалар хамда
катга хажмдаги шеърлар девонини мерос колдирган.
Косими Анвор асли Табризлик булиб, Рум, Балх, Са-
маркандни кезган булса хам бутун умрини Хиротда
утказиб, Хожа Ахрордек авлиёларнинг камолотига таъ-
сир этган. Абдурахмон Жомий, Навоий хамда Давлат-
шох СамаркандИйнинг ёзишича Саид Косими Анвор
99
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
хижрий 437 йили Харжурдца (Хирот якинида) вафот
этган. «Качонки Саид Косим хузурига борсам, кузим-
га бутун коинот унинг атрофига жамланиб, унга син-
гиб, нопайдо булгандек туюлади» деб ёзиб колдирган
Хожа Убайдулло Ахрор. Хакикий ишк, тасвирига ба-
гишланган куйидаги рубоийлар унинг дахосидан ни-
шонадир:
Наметавон хабаре дод аз х,ак,ик,ати дуст,
Вале зи руйи х,ак,ик;ат хакщ ат и хама уст.
Аз лаззати ошици чу масрур шави.
Дар лашкари ошицон чу Мансур шави.
Аз зулмати худ даме агар дур шави,
Дар нур шави ва ок,ибат нур шави.

(Дуст хакикатидан хабар беролмайсан, аммо барча


хакицатлар юзида унинг хакикати мавжуд. Ошик,-
лик лаззатидан масрур булсанг, ошиклар лашкарида
Мансурдек булгайсен. Уз зулматингдан бир сонияга
узокдашсанг, нурда буласан ва ок,ибатда нурга айлана-
сан).
Куйидаги рубоийда эса шоир дустликни ирфоний
мохиятда талкин этади:
\а р чандки дар шмона як махрам нест,
Бунёди асоси дусти махкам нест.
Мо дар хама хол бо гамаш дилшодем,
Чун ю м ба саломат аст, дигар гам нест.

(Замонада бир махрам йук;, шунинг учун дустлик-


нинг асоси махкам эмас. Хамма холатда хам биз (унинг)
гами билан шодмиз, зероки гам саломатликда булган-
да бошка гам булмас).
Алишер Навоий хам «Насойимул-мухббат»да Саид
Косимнинг куплаб шахарларга сафар килиб, буюк ма-
шойихлар билан хамсухбат булганини езиб, «холо эл
аросида девонлари бор ва яхши маснавий рисолалари
ва яна расойил хам битибдурлар ва таржеълари девон-
да бор» деб махсус кайд этган.

100
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБУХОМИД ГАЗЗОЛИЙ

Ун биринчи асрнинг охирларига келиб салжукий-


лар салтанатида нотинчлик юз беради: бир гурух мута-
ассиб рухонийлар бош кутариб, Исфахон обсервато-
риясига ут куяд ил ар; илм-маърифат ахли кувгин кили-
нади, тахкир этилади, «Илму дониш ва адблат панохи»
(Муиззи), утгиз йил вазирлик килган Низомулмулк
Хаж йулида улдирилади. Хасан Саббох бошчилигидаги
мухолифлар мамлакатда тухмат, игво хамда жосуслик-
ни авж олдиради. Шаркнинг буюк мутафаккири, тол-
мас ижодкор Абухомид Газзолий ана шундай мураккаб
бир шароитда яшаб, ижод килган.
Абухомид Мухаммад бинни Газзолий — хужжат-ул-
ислом 1058 йилда Хуросоннинг Туе шахрида ипак йи-
гирувчи хонадонида таваллуд топган. Отаси узи йигир-
ган ипакларини бозордаги дуконида сотгани учун «Газ­
золий» лакабини олган экан. Айни пайтда у такводор
одам булиб, суфи ва факихлар мажлисларида иштирок
этиб юрарди. Аммо Махмуд ва Ахмадлар гудак чоги-
даёк ота бу оламни тарк этди. Улими олдидан отаизор
угилларини Азконий номли суфи дустига топширади.
Бир неча йилдан сунг Азконий болаларга «Отангиздан
колган барча маблагни сизлар учун сарфлаб булдим.
Мен бир факир одамман; энди бирон бир мадрасага
киринглар, у ерда ойлик маош берадилар. Ушанга гизо
еб, тахеилни давом эттирасизлар» дейди. Натижада ака-
ука Нишопурга бориб, мадрасага жойлашишди. Бир оз
вактдан сунг Абухомид Мухаммад диний ва адабий
таълимни Азконийдан олган булса хам, илмини чукур-
лаштириш учун Туе мадрасаларидан бирига бориб кир-
ди. Бу ердан Журжонга — Абунаср Исмоилий хузурига
борди. Бир оз вактдан сунг Тусга кайтиб, уч йил
мустакил мутолаа билан машгул булди. Имом Асъад
Механий Газзолий тилидан хикоя килади: «Журжон-
дан Тусга кайтишимда йулда карокчилар учраб, хамма
нарсамни тортиб олишди. Уларнинг кетидан «хамма-
сини сизларга бахшида этдим, факат халтамдаги бир
даста когозларимни кайтариб беринглар, улар сизларга
керак эмас» деб ялиниб-ёлвордим. Куп зорланганим
учун угрилар бошлигининг рахми келди шекилли, менга
караб дед и:
101
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
— Халтангдаги k ,o f o 3 шу даражада кимматлимиди-
ки, унга ёпишиб олдинг?
— Бир канча вакт хонадонимдан йирокларда юрга-
нимда билган ва урганганларимни езиб, туплаб юрган-
дим.
— Даре укидим, билим олдим деганинг нимаси,
сендан когозларингни олиб куйсак, билимсиз булиб
колибсан. К,арокчилар угирлайдиган, тортиб оладиган
илм хам илм буладими? — деди-да сафдошларига уша
когоз солинган халтани кайтариб беришни буюрди.
Угрилар сардори томонидан айтилган бу гаплар мен-
га Худонинг бир хидоятидай туюлди. Ушандан сунг
шундай харакат килдимки урганган нарсам узимда кол­
ени, яъни Тусга келиб едлаганларимнинг барини уч
йил давомида хотирамга мухрлаб олдим.
Абухомид Газзолий 1111 йили Нишопурга бориб
Имом ал-Харамайн, Абуалмаолий Абдумулк Жувайнийга
учрашиб, умрининг охиригача унинг мулозими булиб
колди. Ана шу йилларда у мантик, фалсафа, тиб били-
ми ва бошка фанлар буйича камолот касб этди, барча
уламолар уни эътироф этдилар. Имом ал-Харамайн эса
шундай шогирди борлигидан фахрланиб юрадиган
булди. Устози вафотидан сунг Газзолий Низомулмулк-
ни кургани боради ва унинг хузурида 6 ой яшайди.
Шундан сунг Низомулмулк Багдод хокими билан гап-
лашиб Газзолийни Низомия мадрасасида даре бериш
учун жунатади. Тез орада Газзолий фавкулодда икти-
дор сохиби сифатида шухрат топди ва фалсафа, фикх,
калом ил ми, суфизм тарихи, ботиния, исмоилия син-
гари окимлар тарихига оид асарларни ёза бошлади. Уч
йил давомида фалсафани чукур урганиш билан банд
булди; «Фалсафанинг максади», «Фалсафа тухфалари»
номли китобларини яратди; фикх ва калом илмига
оид бир неча асарларни езди. «Бу илмларни пухта эгал-
лагач суфизм тарикатларига юз тутдим. Шунда маъри-
фат билан тасаввуф тарикати булак-булак нарсалар экан-
лигини англадим. Яъни улар илм ва амал экан. Менга
амалдан кура илм осонрок куринди. Шунинг учун Абу-
толиб Маккийнинг «Кувват ал-кулуб»и, Хорис Масо-
хибий асарларини, Жунайд, Шиблий, Боязид Бисто-
мийларнинг китобларини мутолаа килдим. Шундагина
102
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
мен уларнинг хакикатига илм оркали эмас, балки завк
хамда хол билангина етиш мумкинлигини тушуниб ет-
дим» деб езган эди кейинчалик Газзолий.
Ватан иштиеки ва айрим маслакдошларнинг нора-
вонбинлиги туфайли Газзолий Тусга кайтиб ун йил
узлатда утиради ва машхур асарларни шу даврда ярата-
ди. Хижрий 499 йили Нишопурга келиб Низомия мад-
расасида даре бера бошлади. Низомулмулкнинг дониш-
манд угли Фахрулмулк Газзолийни уз химоясига ол-
ганди. Муаллимлик фаолияти икки йил давом этди ва
хаети хавф остида колгани учуй олим яна Тусга кай­
тиб, ижод билан шугуллана бошлади. Хатто Султон
Санжарнинг Низомияга кайтиши хакидаги хохишини
хам рад этиб, гушанишинликда яшаб хижрий 505 йили
56 ешида бу дунени тарк этди. Унинг кабри Табарон-
дадир.
Ислом донишмандлари орасида хеч ким Газзолий-
дек куп ва хуб асар езган эмас. Унинг езган асарлари-
ни санаб яшаган умрига таксимлаб чикилса, хар куни
4 жилддан асар езган булиб чикади. Газзолий фалсафа,
ислом тарихи, ХУКУК, ахлок, тасаввуф, калом илми,
шеърият, табобат, одоб, маърифат, хакикатга дойр юз-
лаб рисолалар езган. Уларнинг кадри улчовга сигмай-
ди. Виз куйида олим асарларидан баъзиларининг но-
мини келтирамиз:
1. Ал-басит, ал-васит, ал-вужиз
2. Макосид ал-фалсафа
3. Тухфат ал-фалсафа
4. Махак ал-назр
5. Меъер ал-улум
6. Мезон-ал-амал
7. Ал-музтазхирий
8. Хужжат ал-халк
9. Ал-иктисод фи-ал идтикод
10. Кавоид ал-акоид
11. Рисолат ал-куддусия
12. Эхеи улум ал-дин
13. Бадоеъ-ал-хидоя
14. Ал-максад ал-сани
15. Жавохир ал-акрон
16. Китоби ал-арбайин

103
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
17. Кимёи саодат
18. Ал-идрот-ал-фохира
19. Ал-кастос ал-мустаким
20. Файсал ал-тафика байн ал-ислом ва ал-зиндика
21. Ал-мустасфи мин усул ал-фикх
22. Мушкилот ал-нур
23. Ал-жомеъ ал-авом мин улум ал калом
24. Меърож ал-соликон
25. Ажойиб ал-махлукот ва асрор-ал-коинот
26. Ал-одоби фи-ал-дин
27. Ал-кавоиди ал-ашра
28. Минхож ал-орифин
Бундан ташкари Газзолий истеъдодли шоир хам
булган. Унинг араб ва форсий тилдаги газал, касида,
рубоийлардан ташкил топган шеърлар туплами бизга
Кадар етиб келган. Шеърларнинг барчаси тасаввуф
гояларини таргиб килишга каратилган:
Касеро паси пардаи %азо ро%е нашуд,
Ва зи сири чадр %еч кас огол; нашуд.
Аз руи %иёс %ар кас низе гуфт,
Маьпум нагашт ва цасд кутоу; нашуд.

(Хеч ким казо пардаси ортига йул тополмади, кадар


сиридан хам хеч ким огох булолмади. Киёс юзасидан
хар ким хар хил гапирди, нияти кискариб, хеч нарса
маълум булмади). Бундай рубоийларни шархлаш ва тах-
лил этмок учун махсус тайергарлик, билим лозимдир.

ЮСУФ ХДМАДОНИЙ

Хожа Абуяъкуб Юсуф Хамадоний 1048 йили Хама-


дон атрофидаги кишлоклардан бирида косиб оиласида
тугилган. Ёшлигиданок илм урганиш максадида Баг-
додга боради ва Абулисхок Шерозий тарбиясига кира-
ди. Айни пайтда Исфахон ва Багдод олимларидан хадис
илми буйича хам даре ола бошлайди; тасаввуф буйича
эса Хасан Симноний хамда Абдуллох Жувайнийлардан
тахеил курди, Абу Али Фарюмодий, Абулкодир Гило-
ний, Имо Газзолий, Хамидуддин Мултонийлар сухба-
тида булди. Шундан сунг яна Багдодга кайтиб, Низо-
104
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
мия мадрасасида даре бериш, ваъз айтиш билан маш-
гул булди. Халк, ва уламалар уни яхши кути б олади.
Икки-уч йилдан сунг Хужа Абуяъкуб Хуросон оркали
Мовароуннахрга караб сафарга чикади. Бир неча йил
Марвда яшаб, талабаларга даре беради, халкка ваъз
айтади. Алишер Навоий «Насойимул мухаббат» асари-
да «Хожа Юсуф Хамадоний куняти Абуяъкубдир. Шайх
Абу Исхокни ани кичик ёшлик эканида куп улуг по-
ялик асхобига тагдим килур эрди ва бу куп уламодин
Бавдод ва Исфахон, Самаркандца хадис истимо кил-
ди» деб ёзган.
Сарчашмаларда таъкидланишича Юсуф Хамадоний
орада Хирот, Урганчга бориб, талабаларга даре берар
экан. Бу орада Юсуф Хамадоний бир неча йил Бухоро-
га бориб яшайди. Бухоро мадрасаларида даре бериш
билан бирга Юсуф Хамадоний Шайхул ислом вазифа-
сини хам бажарган, Ахмад Яссавийдек мутафаккирлар-
га устозлик килган. Юсуф Хамадоний Хирот сафари
пайтида йулда 1140 йилда вафот этган. Мурид ва шо-
гирдлари Марв шахрига элтиб дафн киладилар. Жу-
найдий ва бошка муаллифлар Хамадоний «Хиротда
дафн этилган» деб езадилар. Навоий, Огахий ва Бар-
толдлар унинг кабри Марвца эканлигини аник таъкид-
лаганлар.
Маълумки, Юсуф Хамадоний нихоятда камгап, сер-
мулохаза, халим, саботу матонатли, хокисорона хает
кечиришга одатланган алломалардан булган. Унинг
уттиз саккиз марта Хаж сафарида булиб, бир неча ой-
лаб Маккада мужовир булгани хам бу фикрни тасдик-
лайди. Шайх Хожа Абдулхолик Гиждувонийнинг усто-
зи хаети ва фаолияти тасвирига багишланган. «Мако-
моти Хожа Юсуф Хамадоний»ни махсус тахлил килган
филология фанлари доктори Ориф Усмон «Юсуф Хама­
доний... Куръони мажидни ёд олган, минг мартадан
ортик хатми Куръон килган. Оятлар тахлилида 200 дан
ортик шайх билан сухбатлашган. Саккиз минг бутпа-
растни мусулмон килган. К,анчадан-канча одамлар тав-
ба килиб, унинг этагини тутган — тасаввуф йулига
кирган», деб ёзган. Кейинчалик Накшбандий тарика-
тига асос булган «Хуш дар дам», «Назар бар кадам»,
«Сафар дар ватан», «Хилват дар анжуман» шарт-коида-
105
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ларнинг кашшофи хам Юсуф Хамадоний булган. Шайх-
нинг таълимоти инсонни шарафлаш, маърифатни юк-
салтириб, банданинг хар жабхада собит, фаол булиши-
га таянади, инсонларни комиллик сари етаклайди.
Юсуф Хамаднийнинг риёзат ва кароматлари хакида
Шарада ривояту хикоятлар кенг таркалган. У хатто
бир карашда рухий касалларни, ааддан озганларни ту-
затарди, деган наадлар мавжуд. Унинг умр буйи этик-
дузлик билан кун кечиргани хам халк орасида анча
машхур. Алишер Навоий «Насойим-ул-мухаббат»да
езади: «Бир кун уз зовиясида ултуруб эрдики, кунгли-
да ташкари чикмок хутур килди ва тарики жумъа ку-
нидан узга кунда чикмас эрди ва бу анга огир келди-
ки, билмас эрдики, каен боргай? Охир бир маркабга
минди ва жиловини куйди, то каёнки Тангри таоло
элтса, боргай. Ул маркаб шахрдин чивди ва бодияга
кирди ва борур эрди то ани бир вайрон масжид эши-
гига еткурди ва турди. Шайх тушди ва ул масжидга
кирди ва курдики бир йигит бошини марокабага тор-
тибдур. Бир замондин сунгра бошин кутарди. Бир хай-
батлиг йигит эрди, деди: Ё Юсуф манга масъала муш-
кул булубдур ва зикр килди. Шайх ул мушкулни хал
килгондин сунгра деди: эй фарзанд, хар качон санга
масъала мушкул булса, шахарга кел, доги мендин сур
ва мени келурга ранжга солма».
Шайх дебдурки, ул йигит менга боади ва айтди:
хар качон масъала манга мушкул булса, анинг халлига
хар тош манга санингдек бир Юсуфдир.
Шайх Ибни Арабий дебдурки, ман мундин билдим-
ки, мурид таважжух сидки била Шайхни уз жонибига
жалб кила олур эрмиш.
Асхоб орасида хулофаси беш киши эрдилар: Хожа
Абдуллох; Баркий, Хожа Хасан Андокий, Хожа Ахмад
Яссавий ва Хожа Абдулхолик Гиждувоний.

ИМОМ МОТУРУДИЙ

Шайх Абу Мансур ибни Мухаммад Мотурудий тах-


минан 870 йили хозирги Самарканднинг Мотруд мав-
зесида тугилиб, 975 йили вафот этган. У Чокардиза
106
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
кабристонига дафн этилган. Мотурудий дастлаб хусу-
сий муаллимларда сунгра эса, замонасининг машхур
олимлари Абу Наср Ахмад ал-Иёдий, Абубакр Ахмад
бинни Исхок, ал-Жузжоний хамда Нусайр бинни Яхё
ал-Балхийларда калом илми хамда фикх буйича тахсил
курган. Кейинчалик узи Самарканд мадрасаларида даре
берган ва ислом таълимотининг софлиг'и учун кураш-
ган. Мотурудий «Радц-ал каромата», «Муътазилия мав-
хуми маъноси баенида», «Китоб-ут-тавхид», «Китоб-ул-
усул», «Китоб-ут-таълифот ал Куръон», «Китоб-ат тав-
хид», «Китоб таъвилот ахл ас-сунна», «Радд ал-усул-ал-
хамса», «Радд китоб ал-имом ли-баъдар-равофиз», «Таб-
сират ал-адилла», «Китоб ал-маколот», «Маъхаз аш-ша-
ройиъ», «Китоб ал-жандал», «Китоб радд тахзиб ал-
жадал лил Каъбий» сингари унлаб илмий-назарий асар-
лар, «Панднома» китобининг муаллифидир. Уша давр
уламолари Мотурудийни «Султон-ул-муиззин» дер экан-
лар. «Панднома» X аср форсий тилдаги наернинг гузал
намунасидир. У назм аралаш усулда езилган. Китоб
2000 йили Техронда нашр этилди.
Шарвда Мотурудийнинг илмий салохияти, уз дунё-
караши химояси йулидаги фидойилиги, кароматлари
хусусида куплаб накллар таркалган. Алишер Навоий
«Насойим-ул-мухаббат»да хикоя килади: икки мает ра-
зилваш элдин аларнинг эшикларига келиб, бири таш-
кари туруб, бири ичкари кириб, аларнинг шариф
овкатларига беадабона харакат ва суз била мушавваш
булуб эрмиш. Аларга гайрату газаб муставли булуб,
купуб, бир махкам чубдасте тургон эрмиш, олиб ул
беадабнинг бошига андог урарларким, магзи паришон
булуб йикилур. Аёгидин судраб бир чукур эрмиш анга
солурлар. Доги келиб хузур бирла киладургон ишла-
рига машгул булурлар. Яна бир хамрохи бир замон
турар. Бу кирган хамрохи чикмас. Ани тилай ул даги
кирар. Хамул навъ беадабона суз айта киришурки, ме-
нинг хамрохим бу уйга кирди, чикмади. Каён борди?
Айт! — деб. Шайх айтурларки, мунда хеч киши кирма-
ди. Бир ит кирди, телбалик килур эрди, уруб ултурдум,
даги ана у чукурда ташладим, деб чукурни кургузди-
лар. Ул мает ул чукур устига бориб, мулохаза килса,
курарки бир итдур, магзи парешон булуб, улуб ётур.
107
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Ул мастлигдин согалиб хазрати Шайх кошида тавба
килур ва туз йулга кирар.
** *
Чин эътикод безавол ганждир
** *
Куролингни илмдин яса
** *
Яхшилар билан дустлаш
** *
Аёллардан устун булишга интилма
** *
Хорлик истасанг, хиенатчи бул
** *
Сабрли бул, муродга етасан
** *
Хар бир ишда хамкор иста
** *
Донишингни хор килма
** *
Кам гапир, оз егину кам ухла
** *
Доно куринган нодондан хазар кил
** *
Урган ва узгаларга ургат
** *
Яхшиликни жондан изла
** *
Жонни амонат, умрни иноят бил
** *
Эл лаънатига учрай десанг, такобур бул

108
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud

Хамиша сир асровчи бул


***
Хар кимнинг нонини ема, аммо хаммага нон бер
***
Ажални хеч качон эсдан чикарма
***
Мартабаю иззатни илмдан изла
***
Сендан курккандан сен хам кур К
***
Душманингнинг душмани билан дуст тутун
***
Дустларнинг дустлари орасида бул
***
Нокасдан карз олма
***
Жохил зохидга инонма
***
Аждоднинг кадрини эъзозла
***
Одамларнинг олдида нима десанг, оркасидан хам
ушани гапир
***
Бировнинг миннатини кутару миннат килувчи булма
***
Хожат чикаришни буюк амал, деб бил
***
Душманинг билан иноклашган дустдан курк
***
Сенга иши тушган одамни ранжитма
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Отанг хатоси учун танбех бергувчи булма
***
Тугри йулнинг очкуси илмдир
***
Пайгамбарларни хамиша тирик бил

САНОИЙ РАЗНАВИЙ

Машхур шоир, мутафаккир донишманд, газнавий-


лар даври маданиятининг йирик арбоби Абулмажид
Маждуддин Одам Саноий 473 хижрий йилда Газнада
таваллуд топди. Булажак ориф шоир дастлаб хусусий
муаллимларда, сунгра Газна мадрасаларида тахсил олиб,
истеъдодли санъаткор сифатида шухрат козонди. Ижо-
дининг илк даврида Саноий ишкий шеърлар ёзиб, Сул­
тан Масъуд ва бошка подшохларга касидалар битган
булса-да, ногихоний бир таассурот туфайли тасаввуф
сулукига кириб кетади ва суфистик поэзиянинг юксак
намуналарини яратади. Саноий асосан Газнада укиб,
вояга етган булса хам Хуросоннинг куп шахарларига.
жумладан Балх, Марв, Сарахс, Туе, Нишопур, Урганч,
Хирот, Жом шахарларига сафар килган, халк бошига
Салжукийлар солган бедодликларни уз кузи билан
курган. Хожа Кавомиддин, Хуросон козикалони Сай-
фиддин бинни Мухаммад Сарахсийлар хомийлигида
бир неча йил Балхда яшаб колади. Айрим манбаларда
таъкидланишича, ана шу сафарлар пайтида Саноий
Юсуф Хамадоний билан учрашиб, унинг сухбатидан
файз топган. Уни Бахромшох яна саройга таклиф эт-
ган пайтда шоир аллакачон охиратга ярамайдиган бу
дуне шухрати-ю молидан юз угирганди. Бахромшох-
нинг синглисига уйланганлиги хам уни танлаган йули-
дан кайтара олмади. У эл орасида «Фахр-ул-орифин»
лакаби билан шухрат козонган эди. У Хаж сафари
даврида Хуросону араб шахарларини томоша килди,
куплаб машойихлар, авлиё-ю уламолар сухбатида булиб,
тасаввуф гоялари билан мукаммал куролланди, Хак ва
хакикат йулига кирди. Саноий хижрий 545 (баъзи ман-
110
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
баларда 499 йил езилган) йили уз ватанида вафот эт-
ган. Хозир бу мавзе халкнинг севимли зиёратгохи хисоб-
ланади.
Саноий Газнавийдан бизга кадар йигирма минг байт-
дан иборат шеърлар девони, ун минг байтдан ташкил
топган «Хадойик ал хакикат» маснавийси, «Тарикат
ал-хакикат», «Сайр ал-обод олий ал-мабод», «Аклно-
ма», «Ишкнома», «Корнома» сингари бир катор масна-
вийлар ёдгор булиб колган. Саноий форсий шеъриятда
факат тасаввуфий рухдаги газаллар ижод этган ижод-
кордир. У газалларида инсоннинг рухият билан, ило-
хиет билан боглик кечинмаларининг нозик кирралари-
ни ранг-баранг бадииятда ифодалай олганки, китоб-
хонни хайратга солади. Уларни мутолаа килган укувчи
мутлак хакикат, ишки куллнинг волаю шефтаси булиб
колади, сурур ва завк оламига гарк булади, эътикодца
собит булиб, поклик хамда ростликка юз буради.
Маълумки Шарада ирфоний мохиятдаги маснавий-
лар куп. Аммо уларнинг бошловчиси ва асосчиси Са-
ноийдир. Зероки, Саноий бир томондан, халк огзаки
ижодидан олинган ранг-баранг хикоятлардан, иккинчи
томондан, утмиш хамда замондош авлиелар хаетига
дойр ривоят, накллардан кенг истифода этган холда уз
достонларининг ирфоний, тарбиявий, ахлокий-ижтимо-
ий мохиятини, панднома хусусиятини оширишга му-
ваффак булган. Шуниси диккатга моликки, маснавий-
ларда келтирилган хикоятлар, образларнинг аксарияти
бевосита санъаткорнинг халк огзидан езиб олгани ёки
кухна сарчашмалардан сайлаб олинган лавхалар булиб,
форс-тожик адабиетидаги педагогик асарларнинг мум-
тоз намуналари хисобланади. Зероки, сиртдан Караган­
да мадхиядек туюлган шохлар, баъзи бир амалдору
дустларига багишланган мадхия-касидаларда хам ана
шу тарихий шахсларни чинакам адолатпарварлик, нек-
хохлигу мардумдустлик, илму маърифат, юксак инсо-
ний хислатлар тимсолидек куришни истайди; баъзи
мадхияларда киноя йули билан бир катор китъаларида
мардумозорлик, фаросатсизлик, танбаллигу бедониш-
лик, риекорлигу бевафоликни танкид кузга ташлана-
ди, тамаъгирлигу пасткашлик устидан захарханда сези-
лади: Бахромшох Саноийдек буюк истеъдод сохиби-
111
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
нинг саройидан йировдалигидан афсусланиб, Балхдан
чакиртиради. Шоир бу илтифотдан мамнун булади,
Бахромшохга атаб касида езади. Аммо жавобда шун-
дай дейди:
Дарвеш наям, агарчи кам мекушам,
Девона наям агарчи шуд %ушам.
Гар бебарге ба марг мол ад гушам,
Озодиро ба бандаги нафурушам
(Кам харакат (мехнат) кил сам хам, дарвеш эмас-
ман, хушдан озган булсам хам девона эмасман, йуклик-
дан улим овози кулогимга эшитилиб турса хам озод-
ликни бандаликка (кулликка) сотмасман).
Тохир бинни Али Акталмулкка насихат тарзида би-
тилган бир шеърида Саноий илм ва хунарнинг инсон
камолотида тутган урнига юксак бахо беради:
Бехи ицболки чун ш о у; зад аз бот хунар,
Гарчи пажмурда шавад боз %абул орад бар.
Давлати бохунаронро фалаки мардафкан,
Занад осеб ва лекин накунад зеру забар.

(Хунар богидан шох чиказган икбол дарахти, сулса


хам бари бир яна мева беради. Мардларни забун этгув-
чи хунарлилар давлатига зарар етказса, етказару ер
билан яксон кила олмайди).
Саноий хакикий ишк ва унга етишмок йуллари —
захмат хамда риезатларни тасвирлар экан, шеърлари-
дан бирида шундай дейди:
Хаме то миёни ошициро бу бастам,
Балоро суи хештан ро% кушодам.
Д у чашмам пур об аст ва пуроташ дил,
Сар оварда бар хок ва дар даст бодам.
Манам бандаи ишк, то зинда бошам,
Агарчи зи модар ман озод зодам.
Ба жуз ишь, то умр дорам наварзам,

(Ошиклик белбогини боглаган эканман, бу йулда


хар кандай балога тик бораман. Икки кузимда тула
ёш, калбим оташга лиммо-лим, бошим тупрокда-ю ша-
мол, онамдан эркин тугилган булсам хам умр буйи
хакикий ишкдан узга нарсани истамасман). Шоир-
нинг китьа, рубоийларида хам мана шу чукур боти-
112
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ний мазмун ранг-баранг куринишларда уз аксини топ­
тан. Улар сохирий санъаткорлик билан бадиий ифо-
даланган:
То них,он гашт офтоби хожагон дар зери хок,
Шуд лабам пурбод ва дил пуроташ ва дида пуроб
Чашму^о нашукуфт агар шуд пур ситора бах,ри он-ки,
Руй бинамояд ситора чун ни\он шуд офтоб

(Хужалар куйши тупрок, остида пинхон булганда


лабим титрок, калбим пуроташ, кузим пуреш булди.
Офтоб пинхон булганда, юлдузлар юз курсатишса хам
кузлар чараклаб кетмади). Куйидаги рубоий хам гоят-
да жозибалидир:
Харчандки бандаги фузудем туро,
Маро набуди чунонки будем туро.
Мо басту вафо намудем туро,
Ки андар гаму шодий озмудем туро.

(Сенга бандаликни канчалик изхор этсак хам, биз


билан булмадинг. Биз сенга боглангандик — вафо
кургиздик шодликда хам, гам хасратда хам сени синаб
курдик). Бундай шеърларни ирфоний тахлили куплаб
варакларни коралашни талаб этади. Авлие шоир Сано-
ий ижодининг кул етмас ва хар кимнинг тиши утмас
сехри хам шунда.

АБУЛ^ОДИР ГИЛОНИЙ

Шайх Мухиддин Абулмухаммад Абулкодир бинни


Абусолих Муси Хожагидуст Гилоний кодирия тарика-
ти суфиларидан булиб, у Гилоннинг Баштир кишлоги-
да 1068 йили дунега келган. Гилоний дастлаб Абузак-
риё Табризийдан адабиёт буйича даре олади. Ун сак-
киз ешида Багдодга бориб, Абубакр бинни Мухаммад,
Абулкосим Али бинни Ахмад бинни Баен, Абутолиб
бинни Юсуф каби уламолардан Калом ва Хадис илми-
дан тахеил куради. Шундан сунг Али бинни Абусаид
Махрамий мадрасасига кириб фикх буйича даре олиб,
мустакил мутолаа килиш учун гушанишинликни их-
тиёр этди. Бир оз вактдан сунг Махрамий уз мадраса-
си ихтиёрини Гилонийга топширади. Уша кундан эъти-
113
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
боран Гилоний даре утар, ваъз айтиб, зухду таквода
катта шухрат козонди. Абусаид Махрамий кулидан
шайхлик хиркасини кийди. Шундай килиб, Гилоний
Багдод уламолари-ю толиби илмлари, фозиллари-ю ар-
боблари орасида мислсиз обру козонди. Шунинг учун
хам унинг илмий кудрати, рухий кароматлари хакида
куплаб хикоятлар таркалган, китоблар езилган. «Бех-
жадал асрор ва маъдан ал-анвар», «Дур ал-анвор», «Дур
ал-дин», «Малфузи кодирия» каби макомотлар шулар
жумласидандир. У 90 йил яшаб, ваъз айтиш пайтида
вафот этган. Вафотидан сунг угиллари Иброхим ва
Абдулазизлар, кейинчалик набиралари Гилоний иши-
ни давом этгирган, кодирия тарикатини бутун Шарк
буйлаб ёйишга муваффак булишган. Аллома жуда куп
сохаларда камолот касб этгани учун «Гавсул Аъзам»
лакабини олган. Узбек тилида хам макомот мохияти-
даги «Гавсул Аъзам» киссаси мавжуд, уни доцент
И. Остонакулов суз боши ва изохлар билан нашрга
тайерлаб 1997 йили чоп эттирган.
Шайх Абулкодир Гилоний тасаввуфдаги кодирия
силсиласининг асосчисидир. Маъруф Кархий, Абулха-
сан Сарий Сактий, Абулкосим Жунайд, Абубакр Шиб-
лий, Абулвохид Тамимий, Абулфараж Тартусий, Абул-
хасан Али бинни Мухаммад Хакорий, Абусаид Мубо-
рак бинни Али Махзумий, Хамод бинни Муслим Да-
бос кодирия силсиласининг шайхлари, алломаларидир-
лар. Гилоний ислом тарихи, суфизм назарияси, ахлок
одобга дойр «Китоби башора ал-хайрат», «Китоби алга-
ния...», «Китоби ал-фатхи раббоний ва ал-файзи рахмо-
ний», «Китоби футух-ал-гайб», «Китоби ал-файзот ал-
раббония...», «Мактуботи Гилоний», «Сирр ал-асрор,
махзар ал-анвор», «Ал-Куня ли толиби торик ал-Хак»
сингари унлаб рисолалар муаллифидир. «Мактуботи
Гилоний» Хисомиддин Мутгакий томонидан хам узбек
тилига таржима килинган. Бундан ташкари ундан Му-
хий тахаллуси билан араб ва форс тилларида битилган
шеърларини уз ичига олган «Девони Гавсул Аъзам»
китоби хам бизгача етиб келган. Гилоний бир неча
рисолаларни араб тилидан форс тилига таржима кил-
ган. Жумладан Абдулмаоли Мухаммад ибни Абдуллох-
нинг ибратли хикоятлари, кавлларининг форсий тар-
114
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
жималари Гилоний — Гавсул Аъзам каламига мансуб.
Суфизмнинг к,одирия силсиласи Ирок, Эрон, Туркия
каби мамлакатларда кенг таркалган булиб, юз минглаб
тарафдорлари булган; турли шахарларда кодирияхона-
лар, хонаК,охлар курилган, мактаблар очилган.
***
Накл килибдурларким, бир жамоа гудаклар май-
донда гуй уйнар эдилар. Хазрати Имом асхоблари бир-
ла туруб эдилар. Гуй сочраб, асхобаларнинг орасига
тушди. Хеч гудак асхобаларнинг орасидин гуйни олиб
чиколмадилар. Орадан бир гудак беибоена ва густох-
лик бирла гуйни олиб чикди. Хазрати Имом дедилар:
бу гудак халолзода эрмастур. Асхобалар айтдилар: Эй
Имоми мусулмонон, буни нечук билдингиз? Имом де­
дилар: агар халолзода булса эрди, шарм-хаё анга монеъ
булур эрди.
***
Келтирибдурларким, Хазрати Имомнинг бир киши-
да пуллари бор эрди. Хазрати Имомнинг бир шогирд-
лари у кишининг махалласида вафог этди. Хазрати
Имом анинг номозига бордилар. Хаво бисер иссик
эди. Ул кишининг томининг соясидан узга ерда соя
йук эрди. Майит то хозир булди. Хазрати Имом оф-
тобда ултурдилар. Халойик дедилар: бу сояда бир соат
ором олиб ултурсангиз яхшидир. Хазрати Имом деди­
лар: манинг бу том эгасида бир мунча молим бордир.
Анинг соясидин манфаат олмогим раво эрмасдурким
Хазрати пайгамбар с.а.в. айтибдурларким карздордин
манфаат олмок харомдур, рие булур.
***
Келтурибдурларким, тула сажда килгондан Хазрати
Имомнинг икки тизлари теванинг тизи янглиг булиб
эрди. Айтибдурларким, хазрати Имом бир дафъа бир
дунёдорга имони учун тавозуъ килиб эрдилар. Деди-
ларким, анинг кафорати учун кирк маротаба Куръон-
ни тамом килдим.

115
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Келтирибдурларким, хар масалаки, Хазрати Имом-
га мушкул булса, К,уръонни тамом килур эрдилар, го
ул мушкулнинг рости кунгулларига тушар эди.
***
Келтирибдурларким, Довуд Тойи айтур: йигирма йил
Хазрати Имомни хизматларида булдим. Ва бу мудцатда
харгиз улардин жудо булмадим. Хабардор булур эдим
хох йигинда, хох хилватда харгиз ялангбош ултурмас
эрдилар ва оегларини сурмас эрдилар. Ва мен дедим-
ки: Эй Имом бир дам оёгларингизни сунуб ултурсан-
гиз не булгай. Хазрати Имом айдиларким Худой Тао-
лога одоб сакламок хилватда авлодур.
***
Келтирибдурларким, Довуд Тойи Имом булди. Эрса
Хазрати Имом кошларига келиб дедиларким: Эй Имом
энди не йусинда иш килайин? Хазрати Имом дедилар­
ким, илмга амал килмокни узингга лозим тут. Хар
олимки, илмни амалга келтирмаса, у рухсиз бадан ми-
солликдур.
Не * *
Келтирибдурларким, бир куни Хазрати Имом бо-
зордин утиб боргунча этакларига тирнок чоглик лой
сачради. Утиб даре лабига бориб, ушал лойни этакла-
ридан ювдилар. Хамрохлардин бири дедиларким: Эй
Имом тирног чоглик эгинда нажосат булса ювмок ло­
зим эмас дейдурлар. Бу мивдор лойни узингиз юва-
сиз? Хазрати Имом дедиларким: ул фатво эрди, бу
такви турур.

ШАЙХ РУЗБЕХОН

Шайх Абу Мухаммад Рузбех 1129 йили форс вилоя-


тига карашли Фасо шахрида майда савдогар оиласида
дунега келган. Унинг аждодлари бакколик ва кукфу-
рушлик билан машгул булганликлари учун «Фасоий»,
«Бакалий» тахаллуслари билан шухрат козонган. Рузбе-
хон ешлигида Ирок, Кирмон, Хижоз ва Шом улкала-
рига сафар килди; Искандарияда Шайх Абулхабиб
116
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Сухравардий билан учрашди, Садридцин Абутохир Ах­
мад бинни Мухаммад Исфахоний хузурида «Сахихи
Бухорий» буйича даре олди: Фахриддин Марям хамда
Али ибни Мухаммадлардан каломи бадеъ сирларини
урганади. Ёшлигиданок араб ва форсий тилларда турли
жанрларда шеърлар ижод кила бошлайди. У уз шеър-
ларида купрок орифона мушохадаларни инъикос этти-
ради.
Шундан сунг Рузбехон фикхни урганишга кириша-
ди. Бу йуналишда Рашидиддин Абулхасан Али Найре-
зий унга устоз ва рахнамолик килди. У Шайх Сиро-
жиддин Махмуд бинни Халифа бинни Абдусаломнинг
муриди булиб, унинг кулидан хирка кияди. Рузбехон
хол ва риезат даврини Шероз в Кухистон атрофларида
утказган. Бир неча вакт Маккада мужовирликдан сунг
Шерозга келиб, Атик номли Жомеъ маежидида ваъз
айтади. Фаолиятининг дастлабки пайтларида самоъ са-
хобаларидан булган булса хам кейинчалик Рузбехон
Шерознинг «Худош» мавзеида улкан Работ куриб, му-
рид ва шогирдлар тарбиясига киришиб кетади. Умри-
нинг охирида фалаж касалига дучор булган Рузбехон
1213 йили бу оламни тарк этди. Шерознинг «Болкафт»
минтакасидаги Шайхнинг макбараси халкнинг севим-
ли зиератгохи хисобланади.
Рузбехоннинг хабти ва фаолияти хакида Шарофид-
дин Иброхим бинни Шайхул Ислом Садридцин (Рузбе-
хони Соний)нинг «Тухфат-ал-ирфон фи зикри саид-ал-
кутоб Рузбехон» китобида батафеил маълумот келти-
рилган. «Абхар-ал-ошикин», «Минхож-ал-соликин»,
«Арос-ал-баен фи' хакойик-ал-Куръон», «Масолик-ул-
тавхид», «Мувашшах», «Кашф-ул-асрор», «Машраб-ал-
рух», «Мантик-ул-асрор», «Шарх-ал-тавосин» сингари 60
дан зиед рисолалар Рузбехондан мерос колган. Унинг
холат ва кароматлари хакидаги ривояту хикоятлар ки-
тобдан-китобга кучиб юради. Шайх Рузбехон Бакалий
суфизмнинг улкан назариетчиси булиш билан бирга
буюк мутафаккир мураббий хам булган. Замонасининг
унлаб машойихлари унинг кулида тарбия топган, хир-
ка кийган. У уз асарларида асосан, тасаввуфнинг фано
ва бако, само ва гино, важду илхом, сайру сулук, тари-
кат ва хакикат сингари масалаларини еритган. Фор-
117
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
сийда битилган «Абхар-ул-ошикин»да эса суфиларнинг
макоми ва ахволини тахлил хамда тадкик, этган.
Юкорида таъкидлаганимиздек Рузбехон умр буйи
араб ва форсий тилларда шеърлар битган. Унинг наз-
мий-бадиий мероси «Девон-ул-маориф фиш-шеър» ном-
ли китобида жамланган. У форс-тожик адабиети тари-
хидаги рубоийнависликда узига хос маком ва уринга
эга. Шоир рубоийлари асосан суфизм таълимотини та-
ргиб ва ташвик килишга каратилган булса-да баъзи
шерларида инсондустлик хамда маърифатпарварлик
гояларини хам илгари сурган.

ИБРОХИМ ХАВВОС

Уз даврининг буюк машойихларидан булмиш Абу


Исхок Иброхим Хаввос Богдодликдир. Тушлган йили
аник эмас. Алишер Навоий Шайхнинг «отаси Омил-
дин эрмиш» деб таъкидлаган. Жаъфар Хулдий ва Улуг
Ширвонийлар унинг шогирдидир. Балогат ёшигача ота­
си ва онасидан таълим олган. Сунгра эса, Жунайд
Багдодий хамда Хасан Нурийлар кулида тахсил курган.
Иброхим Хаввос деярли хамиша оч ва ялангоч юрган.
Навоийнинг уктиришича, Шайх «ич огриги билан» 913
йили оламдан утган. Унинг кабри Богдоддаги Табрук
калъасининг пойида булиб, кутлуг зиератгох хисобла-
нади. Шайх «Тажарруд ва таваккул тарикида ягона»
(Навоий) эди.
Шаркда Иброхим Хаввоснинг узи танлаган йулда-
ги, ишк бобидаги захмат, бардошу риезатлари хакида
хикоятлар кенг таркалган. Хатго у Оллох хурмати учун
Хизр учраганда у билан сухбат куришдан пархез кил-
ган экан.
***
Абулхасан Алавий дебдурки, киш куни Диновар мас-
жидида Иброхим Хаввосни курдимки, кор ичида яланг
утирибдур. Дедим: Эй Абу Исхок! Келким кийгуликка
кироликим, анга шафкат килдим. Айттиким: мени ма-
жусликка тиларсен, яъни тажарруддин сабабка. Андин
сунгра илкимни тутуб, уз танига суртди, терга гарк
эрди ва андог иссигки якин эрдиким, илким куйгай.
118
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud

Накдцурким, биебонда кетиб борур эрдим. Бир киши


учради. Сурдим: не ердин келурсан? Деди: Шом вило-
ятидан. Сурдимки не ерга борурсен? Дедики: Волидам-
нинг огзига солиб, едириб куяр эрдим. Илким орик-
сиз булди. Замзам сувида илкимни югали борурман.
Сурдимки: Эмди не ишга борурсан? Дедимким: ениб,
волидамни кечаси еткусини ростлаб берурман.
***
Накдцурким, бир вактдан эшитдимки, бир рахбон
бор эрмиш, етмиш йил булубдур савмада рахбонлик
тарикасида ултурур эрди. Ман дедимки: ажаб, рахбон-
лик шарти 40 йилдур эрди. Бу 70 йил ултурур булса не
киши булгай деб анинг кошига бордим, эрса эшикини
очди ва деди: Эй Иброхим, не ишка бунда келдингки,
ман бунда рахбонлик килиб ултурубман ва менинг бир
итим борки, халкга куп озор берадур. Ман ушал сагни
тутуб, сагбонлик килиб, халойикка озор бермакнинг
тухтатибдурман. Сан гумон килган киши мен эмасдур-
ман.
***
Иброхим айтур: бу сузники эшитдим эрса дедимки,
худовандо кодирсанки, гумрохликнинг ичида бандага
рост йул курсатурсен. Андин кейин менга деди: Эй
Иброхим! К,ачонгача киши тилида убдон издаб юрур-
сен? Б о р ти узингни излагил ва узингни талаб килгал.
Агар узингни топсанг, узингга посбонлик килиб сакла-
гилки, хар кун бу хавойига нафснинг хохиши 370 ранг-
лик Худолик либосни кийиб, бандани залолат ва гум-
рохликга таклиф киладур.
* * *

Наклдурким, Иброхим айтур: бир вактда биебонда


эрдим, очликка бисер танг булдим. Ушал замон бир
арабий кошимга кедци ва манга дедиким: эй корни
емон, не учун бу янглиг изтироб килурсен? Ман де-
дим: Ахир, неча кундурки хеч нима еганим йукдур.
Дедимким: Сен билмассен, бу йулда уз холидин хабар-
дор булмок даъво булуб, даъво банданинг сирини ош-
кор килур, сенинг узинг бирла не ишинг бор? Очлик
ва туклик, емак ва ичмак не билурсен?
119
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
111ЛХ.ОБ ИДД И Н Я ^Ё СУХРАВАРДИЙ

Абулфутух Шахобиддин Сухравардий хижрий 1153


йили Эроннинг Зинжон вилоятига карашли Сухравард
кишлогида дунёга келди. Дастлабки тахсилни у Маро-
гада Мажидиддин Жабалийдан олади. Шундан сунг
уша замоннинг асосий илмий марказларидан бири Ис-
фахонга бориб, Захриддин кулида тахсил куради. Ибни
Сино меросини урганишга киришади, Фахриддин Ро-
зий билан хамсабок булади. Шундан кейин Сухравар­
дий амакиси Абунажиб Абдуллохи Сухравардийдан
дунёвий билимларни урганади, замонасининг буюк ал-
ломалари билан сухбатлашиш ниятида Эроннинг куп
шахарларига, Шом ва Анатолияга сафар килади, суфизм
донишмандлари билан бахсларга киришади. Дамашк-
дан Халабга утишда Миср ва Сурия хукмронлари би­
лан мулокотда булади. Донишмандларга алохида эхти-
ром билан юрган Малик Зохир Сухравардийдан Халаб-
да колиб, уз саройида ишлашни илтимос килади. Олим
бу гузал диёрга махлиё булиб юргани учун унинг иста-
гини кабул килади. Аммо ёш Сухравардийнинг рост-
гуйлиги, рухият ва илохиётга дойр айрича карашлари,
бахсу мунозараларидаги муваффакияти ерли уламолар
калбида адоват хиссини кузгади. Улар «бу бедин ис-
ломга тил текизди, уни катл этмок керак» деб Малик
Зохирдан катьий талаб килдилар. Аммо хоким бу хо-
хишни рад этди. Шундан сунг улар Сурияни салбчи-
лар хужумидан озод этган Салохиддин Аюбдан ёрдам
сурайди. Шахар акобирлари-ю уламолари наздида хам
уз шухратини оширишни истаган Салохиддин Аюб ула­
молар фикрини куллаб-кувватлашни хокимга айтади.
Натижада Малик Зохир Сухравардийни зиндонга таш-
лашга мажбур булади. Олим 1191 йили ана шу зиндон-
да улдирилади.
М ашрикзаминнинг буюк файласуфи даражасига
кутарилган Сухравардийнинг такдири Мансури Хал-
лож кисматига ухшайди. Зероки у рухан Мансурга
ухшарди. Китобларида Мансури Халложни куп тилга
олиб, асарларидан сон-саноксиз мисоллар келтирар эди.
К,иска умри давомида у элликта китоб ёзишга улгурган.
Сухравардий асарлари тилининг содда-ю равонлиги, ба-
120
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
диий пишиклиги жихатидан форсий тилдаги насрнинг
энг мумтоз намуналаридир. Унинг адабий-илмий меро-
си мавзу доираси жихатидан хам, гоявий йуналиши-ю
фалсафий мохияти жихатидан хам ранг-барангдир. Улар-
ни тахминан беш гурухга булиш мумкин.
1. Араб тилида битилган туртта улкан кулланма;
улар «Талвиёт», «Маковамат», «Маторйхот», «Хикмат
ал-шариф» деб аталади. Уларда Арасту фалсафаси талк-
ин этилади. Суфизм фалсафасининг куп жихатлари
хусусида бахс юритилади.
2. Араб ва форс тилида битилган ихчам рисолалар.
Улар «Хаёкал-ал-нур», «Ало-ал-лавох ал-модият», «Партав-
нома», «Фи эътикод ал-хукамо», «ал-ламахот», «Яздон-
шинохт», «Бастон-ал-кулуб».
3. «Акли сурх», «Овози пури Жабраил», «Ал-гариба,
ал-гарибият», «Лугати Маврон», «Рисолати фи холати
туфулият», «Рузе бо жамоати суфиён», «Рисолаи фи ал-
меърож», «Сафири Семруг»лардан иборат. Ушбу кито-
бларда муаллиф латиф хикоят ва ривоятлар оркали нафс
сафари, ростлик ва дурустлик хакида фикр юритади.
4. Куръони карим, Хадиси шарифларга ёзилган таф-
сирлар, бошка бир катор фалсафий, суфистик асарлар-
га ёзилган шархлар, таржималар. «Ибни Синонинг
«Тайр» рисоласининг форсий таржимаси», «Хакикат-
ал ишк», Куръондан бир неча суралар тафсири, Хадис-
лар шархи шулар жумласидандир. Бу асарлар узига хос
тил ва услубга эга булиб, уша давр насрининг камёб
намуналаридир.
5. Дуо ва муножотномалар. Сухравардийларни «Ал-
вародот вал такдисот» деб аташган. Бу китобларни ёзиш-
да олим кадимги зардуштийлик дини ёдномаларидан,
Хермис, Афлотун, Фусогурус сингари кадимги Юнон
олимлари асарларидан хам фойдаланган, тамсил сифа-
тида куплаб мисоллар келтирган. Бундан ташкари Сух-
вардийнинг араб ва форс тилидаги шеърлари шеърий
ва насрий нутклари мактублардан ташкил топган катга
хажмдаги мажмуа хам мавжуд. Олим шогирдларидан
бири Шамсиддин Мухаммад бинни Махмуд Шахрзу-
рий узининг «Хукамолар тарихи»китобида Сухравар-
дий асарларининг мукаммал руйхатини келтирган. Шун-
дай килиб Сухравардий атокли файласуф олим, суфизм
121
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
алломаси ва шоир сифатида уз даври илмий-маданий
ва адабий хаетида катта урин тутган дин арбоби, маъ-
рифат пешвоси булган. Унинг «Хикмат-ал-ашрок» ки-
тоби энг нодир маънавий обидалардан хисобланади.
Зероки, унда Сухравардий ашрокий фалсафасининг му-
каммал ва батафсил баен этган, яъни у Шарк фалса-
фий тафаккурини янги бир погонага кутарди; якин
эсдан чикаезган кухна фалсафага янгитдан жон бахш
этди; уни ислом рухиятига якинлаштирди. У асос
солган «Сухравардия» окимининг тарафдорлари ке-
йинги асрларда хам куп булган.

АБУ АЛИ ФАРЮМОДИЙ

Шаркнинг буюк шайхи ва донишманди Абу Али


Фазл бинни Мухаммад бинни Али Фарюмодий хиж-
рий 402 йили Сабзоворнинг Фарюмод кишлогида ту-
гилди. У зохирий билимлар буйича тула савод чикар-
гач, ботиний илмни эгаллаш учун Абу Саид Абулхайр
хузурига борди. Сунг эса Абулкосим Гургоний кулида
тахсил куради, Абулкосим Каширийга шогирд тушади.
У замонасининг маърифатпарвар вазири Низомулмулк,
Тугулук шох, Алп Арслон, Халифа ал-К,одир сингари
машхур одамлардан мурувват курган ва сухбатлашган.
Фарюмодий устози Газзолийдан хам даре олган ва унинг
йулига кирганди. Фарюмодийни замонасининг олим-
ларидан, тарикат илмида ягонаи даврон эди, деб ёзади.
У Жунайднинг буюк сахобаларидан булган, тасаввуф-
нинг турли масалаларига дойр уттизта рисола битган.
У хакда тазкираларда куп накл ва хикоятлар мавжуд.
***
Наклдурким, Шайх Абуалининг бир муриди бор
эрдики, уттиз маротаба Хаж килгон эрди. Отини Хам­
за Улавий дер эдилар. Бир куни Хамза уйига бормок-
ни касд килди. Шайх деди: — бу кеча менинг кошим-
да булгил.
Хамзанинг касдида иродаси бу эрдиким, уйига бо-
риб фарзандлари учун таом тайер килиб куйгайманки,
улар хам менинг тобеимдурлар. Ман мунда кунуб то-
122
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
хир булсам, фарзандларим оч коларлар. Бу кеча бориб
козонни танурга осиб, гушт ва гуручни солиб, пиши-
руб куйуб тонгла номози чошдига Шайхнинг хизма-
тига келсам хубдур, деган булуб уйга бормокчи эрди.
Шайх яна деди: бу кеча мунда манинг кошимга кел-
гил, мунда булгил. Хамза деди: Эй Шайх манинг ан-
дак машгуллугум бор эрди, борсам яхшимикин? Шайх
деди: узунг билгил.
Хамза Улавий айтур: К,ачонким Шайх маломат бир-
ла ижозат бергондин кейин, уйимга келдим. Гушту
гуручни козонга солиб, танурга осиб, пиширгали бу-
юрдим. Токи бомдоддин кейин хизматкорга дедим.
Ушал таомни кетургунча кутлашиб, йикилиб тушиб
таом тукулуб кетти. Вактеки таом тукулуб зоеъ булди,
эрса хизматкорга дедим: таом тукулди, бор гуштни кел-
тур, чирки тупрогини юб, артиб егали булгай. Гуштни
олгунча бир ит хозир эрди, гуштни тишлаб кочди.
Хамза узига деди: бу хамани кулдин юбордим, бори
Шайх хизматини ковули кулимдин кетмасун, деб кунуб
Шайхнинг хизматига юзланди. Вактеки Шайхнинг
олдига келди, Шайх ани куриб дедиким: хар кишиким
машойихлар кунглининг сузига кулок тутмаса, анинг
гуштини итга берурлар. Вактеки Хамза бу сузни Шайх-
дин эшитди, узрлар айтиб тавба килди.
***
Акл улдурки, йирок килгай сени халок киладургон
ерлардин.
***
Дебдур: дуне ва охиратнинг яхшилик ва осойиши
бир соатлик сабр килмокдадир.
***
Дебдур: Худой таолога холис банда булгил. То агёр-
лардан булмагайсан.
***
Дебдур: Озодаларнинг сай-кушиши биродар учун
булур, уз нафслари учун булмас.

123
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Баландхиммат булгилки, халойик баланд химмат-
лик бирла эранлар маком ва мартабасига етарлар. Риё-
зат бирла етгали булмас.
***
Дебдур: Шайхнинг бир ангуштари бор эрди. Илик-
дин сачраб дарега тушиб кетди. Шайхни бир озмуда
кил гон дуоси бор эди. Ул дуони укиди, эрса ангушта­
ри китоби аросидин чикди.
Шайх Абу Али Фарюмодийнинг вафоти Бовдодда-
дур. Шайх Сари Сактий ва Жунайд Багдодий мозори-
дадурлар.

НАЖМИТДИН КУБРО

Шарк машойихлари орасида бутун умрини Хак йули-


га тикиш билан бирга халки, ватани, умуман инсони-
ятни зулм ва жахолатдан куткариш учун жонфидолар
куп. Ана шундай мутафаккирлардан бири ватандоши-
миз Нажмитдин Кубродир. Суфизм тарихида Абулжо-
ниб, Шайхи Валийтарош, Кубро лакаблари билан шух-
рат козонган Нажмитдин Абулжолиб Ахмад бинни Умар
Хевакий 1145 йилда рухоний оилада дунега келган.
Накл этишларича, Нажмитдин ешлигидан жуда зий-
рак булиб, йигитлик палласида тенгкурлари билан
булган барча бахсларда хамиша голиб чиккани учун
уни «таммат-ал-Кубро» деб аташган. Олим кейинчалик
ана шу Кубро сузини узига лакаб килиб олган. Унинг
«Валийтарош» лакаб олишининг сабаби кулида тарбия
олган бир неча киши валийлик даражасига етган экан.
Нажмитдин дастлаб шаръий илмларни, сунг суфизм-
ни урганади. Бобофараж Табризийдан риезат ва хил ват
коидаларини эгаллайди. Искандария ва Хамадон син-
гари замона уламоларидан хадис илмини узлаштириб,
Хадис ривоят килиш хукукини кулга киритди. Шун-
дан сунг Исмоил Касрий, Шайх Аммор Бадлисий,
Рузбехон Козруний — Мисрийлардан таълим олади.
Рузбехоннинг кизига уйланиб, бир неча йил Мисрда
колиб кетади. Бу орада бир оз вакт Табрезда булиб,
Имом Абумансурдан даре олади. Шундан сунг устози
124
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Рузбеххон маслахати билан Хевага кайтиб, улкан х'о-
накох куради, Кубровия окимига асос солади. У уз
акидаларида купрок Жунайд Багдодий таълимотига
суянади; тасаввуфий-фалсафий гояларни исломий таъ-
лимот билан якинлаштиришга, уйгунлаштиришга ин-
тилади; бунда билиш назариясини устун куяди, унинг
англаш ва тафаккур кудратига таянди. Шунинг учун
хам Кубро асарларининг бош гоясини хакикий ишкни
таргиб этиш, маърифатни ташвик этиш билан бирга
«Одоб-ус-суфия» асарида жамоат уртасида узини тутиш,
гапириш, салом бериш, овкатланиш, жамоат хурмати
ва манфаатини уйлаш, таъзим-тавозуъ, сузлаш меъери,
умуман, инсон маънавияти билан боглик, барча маса-
лалар хусусида бир мутафаккир сифатида фикр юрита-
ди. «Хирка чунтаги сир-асрор макони ва халк панохи-
дир, яъни кимки менга уз сир-асрорини айтса, ошкор
этмаслигим ва кимки мендан панох истаса, уни пано-
химга олишим шарт, гарчи у кофир булса хам. III у-
нингдек, хирка этаги тарикат йули булиб, уни мусул-
мон биродарим устига ташлаб, уни химоя киламан».
Касал куришга бориш, жаноза ёки жума номозига бо-
риш тартиблари, таом тановул этиш одоби хусусидаги
мулохазалар хам барча замонлар ахли учун ибратли-
дир: Суфи «то жамоат таом ейишни тугатмагунча та-
омдан кул тортмаслиги ва бошкаларни купрок ейишга
ундаши лозим. Мабодо нафл рузаси булса, уни очиш
лозим, зеро жамоанинг манфаати биринчи уринда були-
ши керак». Демак, Нажмитдин Кубро таълимотининг
магзини инсонни шарафлаш ташкил этаркан. У етти
маротаба Хаж килиб, кирк йиллик умрини сафарда
утказиб юрт кезиб, юзлаб замона алломалари билан
сухбатлашган, бахсу мунозарага киришган.
Шу йиллар мугул ягмоларининг Хоразмга боскини
юз беради. Абдурахмон Жомийнинг «Нафохат ул-унс»
асарида езишича боскинчилар шахарга кирганда Наж­
митдин Кубро олтмиш хамрохини туплаб ватан хи-
моясига даъват этади. Аммо улар куюндек душман вах-
мидан тумтаракай кочадилар. Кубро эса куйнига тош
тулдириб, кулига ханжар олиб жангга киради: душман-
нинг ёмгирдай уклари остида уларга тош отишни кан-
да килмайди. Ва нихоят бир ук калбига кадалиб, йики-
125
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тади. Шу орада Кубро ганим байрощдан бирини кулга
киритганди. Унта мугул унинг кулидан байрокни тор-
тиб ололмай, охир кесиб олишади. Бу жасоратли фо-
жиа 1221 йили юз берган эди. Нажмитдин Кубродан
бизга форсий ва араб тилида куплаб илмий рисолалар,
бадиий асарлар мерос колган: «Одоб-ус-суфия». «Фа-
войихул Жамол ва фавотихул-Жалол», «Факирлик
хакида рисола», «Xид оят-ут-тол и б и н », «Минхож-ус-со-
лихин», «Илал-хоимил-хоиф мин лавмат иллоим», «Ал-
усул-ал-ашара», «Ас-соир-ул-хоир», «Ас-сайр вал-хайр»
сингари рисолалари шулар жумласидандир. Булардан
«Одоб-ус-суфия» китоби энг куп таркалган булиб, Ис-
тамбул, К,озон, Техрон ва бошка шахарларда бир неча
бор нашр этилган. Хозир Кубронинг макбараси Кухна
Урганч (Туркманистон)да булиб, халкнинг энг кутлуг
зиёратгохидир. Афсуски, ана шундай кутлуг кадамжой
купдан бери таъмирланмай ётибди.
***
Дунё-ю охират яхшилигини каноатда, ёмонлигини
тамаъда курдим.
***
Энг гузал безак тавозеъ, энг хунуги бахиллик экан.
***
Муваффакиятни сайъ-харакатда, муваффакиятсиз-
ликни локайдлик ва дангасаликда, балони тилда, хало-
ватни сукутда курдим.
***
Очкузни махрум, дунёпарастни гамгин курдим.
***
Энг ноёб неъмат ростгуйлик ва кахрамонлик, энг
огир бало мунофик дустлар экан.
***
Энг яхиии сархисобни кишини нафси билан хисоб-
лашишида окилни охиратга, жохилни дунёга интили-
шида курдим.

126
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Умр ва ризкнинг баракали булишини Оллох таоло-
га итоат килишда курдим. Дунё-ю охират яхшилигини
Расул алайхиссаломнинг суннатига эргашишда курдим.
Неъмат бутунлигини неъмат бергувчидан миннатдор
булишда курдим. Энг яхши дуст илм экан.
***
Шариат ва диннинг пойдевори сабр ва ишонч; ибо-
датларнинг энг афзали фарзларни адо килиш; одатлар-
нинг энг маъкули ва чиройлиси гунохлардан, одамлар-
га озор беришдан тийилиш экан; улимдан огиррок
кулфат утган ишга пушаймонлик экан.
***
Курдимки, экмаган, урмайди. Шафкат килмаганга
шафкат килинмайди.
***
Жаннатга киришни халол ейиш ва амри махол ишни
тарк килишда курдим
***
Инсонга келадиган барча офат тилдандир.
***
Нажмитдин Кубро рубоий жанрида хам баракали
ижод килган. Шоир уз рубоийларида ирфоний фикр-
ларни чукур акс этгириш билан бирга ахлок-одоб, ин-
сонпарварлик, маърифатдустлик гояларини хам анча
теран тасвирлаган.*
Гар тоати худ нак,ш кунам бар ноне,
В-он нон них,ам пеши саге бар хоне
В-он саг соле гурусна дар зиндоне.
Аз нанг бар он нон наниу;ад дандоне.
(Агар тоатимни бир нонга накш этиб, дастурхонга
солиб бир кучук олдига куйсам уша ит йил буйи зин-
донда оч ётган булса хам, номусдан у нонга тишини
хам тегизмайди).
* Нажмитдин Кубро хпкидп мукпммал маълумот олпш учун профессор
Нажмпдапн Комнловнмнг «Тасаввуф» (1999) кнтобинпнг 151 — 188-бетларпга
мурожаат кплши мумкпн.

127
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Нажмитдин Кубронинг бир туркум рубоийларини
иктидорли мутаржим Эргаш Очилов узбек тилига угир-
ган. Ушбу таржиманинг бошка угирмаларидан фарки
шундаким, асл матннинг вазнига риоя килинган. Унинг
гоявий-бадиий кудратини иложи борича тулаконли ифо-
далашга харакат килган.
Ошиц кишининг кунгли /пула дард булгай,
Дил дарди билан мард яна %ам мард булгай
Уз ишци утида у ёнаркан бул дам,
Дузах ути узгалар учун сард булгай.
***
Ишцингни бу мардона-ю фарзона кунгул,
Бир сония тарк этмади, жонона кунгул
Ишц бодасини цулимда тутган лацза,
Лик, тулди жигар кон ига паймона кунгул*

ШАМСИ ТАБРИЗИЙ

Шамсиддин Мухаммад Али угли Маликдод Табри-


зий XIII асрнинг буюк машойихларидан булиб, Рук-
нидцин Сажжосийнинг халифаларидан, Зиеудцин Абул-
хожиб Сухравардий пайравларидандир. У шу даражада
шухрат ва таъсирга эга эдиким, хатто Жалолиддин Ру­
мий унинг мажзуби булган.
Шаме Табризий 1188 йили Табризда рухоний оила-
сида тугилган. Баъзилар Шамсни Шайх Абубакр Сим-
лий хамда Камол Хужандийларнинг муриди булган де-
йишади. У хамиша елкасига кора намат ташлаб юрар,
сафарларда факат карвонсаройларда яшарди. Шаме ана
шундай сафарларидан бирида Фахриддин Ирокий ва Ав-
хадидцин Кирмоний билан учрашиб масала талашган.
Шамси Табризий хижрий 642 йили Кунега келади
ва кандолотчилар кулбасига туш ади. Ана шунда Жало­
лиддин Румий Шайх билан куришиб, унга мажзуб була-
ди. Кунлардан бир кун окшом пайтида Румий билан
сухбатлашиб утирган Шайх «мени улдиришмокчи» дей-
ди-да ташкарига отилиб чикади. Хакикатда хам бир
бурчакда писиб етган етти киши пичок билан унга

* Ишк, д аф тар и . 2000. 3S. 39-бетлнр.

128
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ташланадилар. Шаме ногахоний овоз билан бир чин-
киради-да куздан гойиб булади. Котилларнинг барчаси
хушдан кетиб йикиладилар. Узларига келиб карашеа,
ерда бир-икки кон томчиси бору Шайхдан дарак йук.
Румийнинг ёш угли Оловиддин Мухаммад хам улар
билан хамрох эди. Шу кетгани буйича Шамси Табри­
зий турли шахарларда дайдиб юради, баъзан мактаб-
ларда даре беради, баъзан эса ота касби тукувчилик
оркасидан кун кечирарди, минглаб шогирдлар, мурид-
лар орттирарди.
Шамси Табризийнинг К,унеда булиши Жалолиддин
Румий хамда шахар ахли факихлари дунекарашида туб
бурилиш ясаб юборади. Румий оддий фикх донишман-
дидан Хак йулидаги оташин ошикка айланди; хеч ким
ва хеч нарсага эътибор бермас, хамиша раксу самода
банд эди. Ана шунинг учун хам мурид ва мухлислари
Шамсни йукотиш пайига киришади. Зероки, Шаме
Табризий таъсирида Румий хакикий суфийга айлан-
ган — купрок вактини савту суруд, раке ва най ноласи
остида утказадиган булиб колганди.
Шу билан Шамси Табризий дом-дараксиз кетди.
Орадан бир неча йил утгач, бир мактуб келади, укиб
куришеа, Шомда мактабдорлик килаётган экан. Румий­
нинг шодлиги хад-худудсиз эди. У тезда шеърий нома
ва маблаг билан угли Султон Валадни Дамашкка юбор-
ди. Шогирдлар хам Шамсга нисбатан уюштирилган
таъна, тухмат ва баломатлардан пушаймон булиб, «Агар
Шайх келсалар оёкларига йикилиб, тавба килурмиз»
дейишади. Аммо Шамси Табризий келгач, бошка гала-
мисларнинг тугёни авжга минади. Шундан сунг шоир
бир кечада дом-дараксиз гойиб булади. Бу хол — мур-
шидидан иккинчи бор ажралиш Румийни дахшатли
изтироблар гирдобига тортди. Уни кидириб бутун Шом
улкасини кезиб чикди. Хеч каердан асарини топишол-
мади. Шамси Табризийнинг вафоти санасида турли
ихтилофлар мавжуд эди. Аммо кейинги тадкикотлар
натижаларига кура Шайх 1248 йили оламдан утган ёки
мухолифлари томонидан улдирилган.
Куп сарсон-саргардонликлардан сунг Кунёга кайт-
ган Жалолиддин Румий Шамси Табризий имзоси би­
лан оташин газаллар бита бошлайди. Зероки, Румий
5 -5 6 4 9 129
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Шаме сиймосида мутлак идеал инсонни — Хакка ет-
ган комил шахени курган эди. Унинг шеърий номала-
ридан бирида куйидаги байтларни укиймиз:
Шамсу цамарам омад, самьу басарам омад,
Ва он симбарам омад, он кони зарам омад
Имруз бе% аз дина, эй муниси дери на,
Ди мает бадан будам, ки аз вай хабарам омад
Он каски %амежустам, ди ман бечаро уро,
Имруз чу танга гул дар ра^гузорам омад
Аз марг чаро тарсам, ки оби %аёт омад,
Ва зи таьна чаро тарсам, чун у сипарам омад.

(Шамсу камарим келди, нури басарим келди, ол-


тин баданим, кони зарим келди. Эй азалий дуст, бугун
кечадан яхши, кеча карахтбадан эдим, унга жон келди.
Кеча-кундузи чирог билан кидирганим бугун пойимга
гултуша келди. Улимдан куркмасман, оби хаетим кел­
ди, таънадан хайикмасман, калконим келди).
Шамси Табризийдан бизга кадар шеърлар девони
хамда «Маколот» номли пандномалар, нутку сухбатлар
мажмуаси етиб келган. Уларнинг барчаси илохий ишк
таърифи ва суфиена мулохазалар мажмуидир. Бундан
ташкари Румий узи битган «Девони Шамси Табри-
зий»си билан уни абадийлаш тирди. Ш аркш унос
М. Занд «Биз бу девонда Румийни курамиз, Шамси
Табризийни хис этамиз, идрок этамиз» деганда мут-
лако хак эди.

АЗИЗИДДИН НАСАФИЙ

Ун учинчи аернинг буюк шайхи ва алломаларидан


бири Абдулазиз бинни Мухаммад Насафийдир. У тах-
минан 1240 йил Насафда тугилган. Ёшлик йилларини
Хоразмда утказган Насафий мугуллар истилоси даври-
да бир оз вакт Бухорода яшади, сунгра аввал Хуросон-
нинг Бахрободига бориб замонасининг забардаст до-
нишмандларидан бири Саъдудцин Хаммуядан таълим
олади. У ердан устозининг ижозати билан Исфахон ва
Шероз шахарларига утади; замонасининг буюк шайх-
лари билан хамсухбат булади. Аммо душман ва мухо-
лифларининг тахдидидан хадиксираб, хар кун ва хар
130
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тун жойини узгартириб яшайди. Умрининг охирги йил-
ларини Язд вилоятининг Абиркухида утказган Азизид-
дин Насафий 1330 йили вафот этади. Баъзи манбалар-
да Насафий юз йил умр курган, деб езилган.
Азизидцин Насафийдан бизга араб ва форс тилида
яратилган бир канча илмий асарлар етиб келган. «Ал-
инсон-ул-комил», «Ат-танзил», «Зубдат-ул-хакойик»,
«Максад-ул-аксо», «Огоз ва анжом», «Асрор-ул-кобили-
ят», «Сулуки макомат», «Маротиб-ир-рух», «Нузул ва
уруж», «Нур», «Вужуд», «Нафси инсоний» каби рисо-
лалар шулар жумласидандир. Бу асарларнинг кулезма-
лари Тошкент, Техрон, Истамбул, Душанбе дастхатла-
ри хазиналарида сакланади. Мазкур асарларнинг ай-
римлари бир неча дафтардан иборат. Улардан баъзила-
ри турк ва узбек тилларига хам таржима килинган.
Насафий уз асарларида ишк, фано, бако, зикр, хакикат-
нинг куп назарий жихатларини хал килиб берган; узи-
гача булган суфистик таълимотларни киесий урганган,
узига хос янги акидалар билан ривожлантирган. Унинг
«Манозил-ул-соирин» асарини профессор Нажмиддин
Комилов узбек тилига таржима килган. Азизидцин На­
сафий ижодида инсон шарафи мухим урин тутади. У
инсонни жисм ва рухдан иборат, дейди. «Унинг таъби-
рича одам борлик мевасидир. Вужуд силсиласининг
мартабалари унинг хизматида. Олам яратилиши, барча
улуглиги ва азаматлиги билан бир инсондек хисобла-
нади. Одам елгиз холда барча оламларнинг жамловчи-
сидир».*
#**
Оламда донолар куп, аммо (комил инсон) олам-
нинг калбида булади, бирдан ортик булмайди. Бошка-
ларнинг хар бири хар хил мартабада булади ва у эса
оламнинг ягонаси. У оламдан утса, бошка бири унинг
даражасига етади ва унинг урнига утиради. Зеро олам
калбсиз булмайди.
***
Инсон рухини билганингцан кейин энди билгилки,
шариат ахли фикрича, инсон булиб, рахнамолигини
* (Д октор А бдулриэо С ай ф ). «А зизиддин Н асаф и й н и н г хаети ва ижоди»
<«Сино» № 7. 14-бет.

131
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тан олди. Натижада шунга муяссар булдики, уни ва
унинг рухини иймонли дейдилар. Агар инсон пайгам-
барларга иймон келтириш ва улар суннатига амал
килиш баробарида сурункали равишда раббиул аламинга
ибодат бажо келтирса ва туну куннинг куп кисмини
тоат-ибодат билан утказса, уни солих ва сохиб такво
деб, унинг рухини хам такволи солих рухи деб атайди.
Агар у сурункали ибодат устига, дунёдан буткул юз
угирган булса, уни Зохид деб унинг рухини хам зохид
деб атайдилар. Агар яна боз устига, зохидликдан таш-
кари, нарса-ходисалар ботиний мохиятини англаса, на-
заридан хеч нарса яширин колмаса ва таклид чегара-
сидан ирфон чегарасига кадам куйган булса, уни до-
нишманд (ориф) дейдилар ва унинг рухини дониш-
манд (ориф) рухи деб айтадилар. Агар ирфоний маъри-
фат устига боз Хак таоло уни узига курб (якин) килиб
танлаган ва мухаббатига мушарраф этиб, калбини нури
билан еритган булса, уни валий деб, унинг рухини
валий рухи деб атайдилар.
(Нажмиддин Комипов таржимаси)

ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ

Кунлардан бир кун Курбака анхор буйига сувдан


сакраб чикса, уясидан чикиб турган Сичкон салом
берибди. Курбака алик олибди. Икки орада дустлик
пайдо булибди. Сичкон дусти билан сухбатлашиб тур-
гиси келаркан. Аммо Курбака сувга шунгиб кетаверар-
кан.
— Мен сен билан чак-чаклашиб юргим келади. Сен
булсанг бир сония сухбатлашмасданок сувга тушиб ке-
таверасан, — дебди Сичкон упкалаб.
— Ундай булса, узун ип топайлик-да бир учини
сенинг белингга, иккинчи учини эса менинг белимга
боглаб куяйлик, качон керак булсам, ипни тортсанг
чикиб келавераман, — маслахат берибди Курбака.
Шундай килишибди хам. Иттифоко бир куни Сич­
кон уясидан чикиб офтобда бтган экан, учиб бораёт-
ган лочин таппа чангаллаб осмони фалакка кутарибди.
Ипнинг иккинчи учида Курбака хам жон ховучлаб
132
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
бораркан. Нодон ва ножинс дустнинг аклсиз маслаха-
ти икковини хам овчи домига гирифтор этибди.
Дуне эпик шеъриятининг гултожиларидан бири
«Маснавий маънавий» мингдан зиед ана шундай ибра-
томуз хикоятлар мажмуаси булиб, 25 минг байтдан
иборат. Унинг муаллифи буюк мутафаккир, файласуф
шоир Жалолидцин Румий еки Мавлавий Румийдир.
Булажак санъаткор Жалолидцин 1207 йили Балхда зиё-
ли оиласида тугил ад и. Унинг отаси Баховидцин Валад
суфизм ва фикх донишмандларидан булиб, замонаси-
нинг энг обрули алломаси эди. Шунинг учун хам Сул-
тон Мухаммад Хоразмшох (1199—1220) уни саройга
даъват этади. Лекин Валад бу таклифни рад этиб, мак-
табдорлик хамда илмий-ижодий ишлар билан машгул
булади. Унинг обруси кундан-кунга ошиб, турли улка-
лардан шогирдлар окиб кела бошлайди. Буни куролма-
ган ва шиа мазхабидагиларга терс караб юрган Хо­
размшох саройда унга нисбатан бухтон таркатади. Сул-
тон газабидан курккан олим, Жалолидцин 6 яшарлиги-
да 400 шогирди ва оиласи билан Маккага караб сафар-
га жунайди. Баховидцин йулда Хуросону Эроннинг куп
шахарларида тухтаб, замонасининг буюк донишманд-
лари билан хамсухбат булади. Жумладан, Нишопурда
Фаридуддин Аттор хузурида бир неча хафта яшайди.
Аттор еш Жалолиддинни севиб колади, кейинчалик
«Асрорнома» достонини унга багишлайди. Жалолид-
дин Дамашк ва Багдод мадрасаларида, буюк алломалар
хузурида илм урганишни давом эттиради; Халабда
хадис, тарих, фалсафа, калом ва илми бадеъ алломала-
ридан булмиш Умар бинни Ахмад бинни Хиббатуллох-
дан даре олади. Ана шу йиллардан бошлаб у «Румий»
тахаллуси билан шеърлар еза бошлайди. Шундан сунг
Жалолидцин Румий Куне шахрига келиб муким яшай
бошлайди ва мадрасаларда даре айтади.
Барча манба ва тадкикотларда Жалолидцин Румий
шахсияти камолотида буюк шоир ва шайх Шамси Таб-
ризийнинг таъсири кучли эканлиги таъкидланади. Ру-
мийнинг узи хам бир шеърида «Агар Аттор менга рух
бахш этган булса, Шамси Табризий тилсим калитини
тутказди», дейди. Зероки 1244 йили Шамси Табризий
Кунега келади ва Румий уч йил давомида ундан мутга-
133
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
сил даре олади: фалсафани, хусусан, суфизм таълимоти-
ни мукаммал эгаллайди, батамом унинг рухиятига утиб
кетади. Шунинг учун 1247 йилги бир исен пайтида Шам-
си Табризий бедарак йуколгач, Румий уз газалларида
«Шамси Табризий», «Шаме» тахаллусларини куллай бош-
лайди. Шоир газалларининг Шамси Табризий девони
номи билан шухрат козонишининг боиси хам шунда.
Жалолидцин Румий 1273 йили вафот этган.
Жалолиддин Румийдан бизга кадар шеърлар дево­
ни, «Макотиб», «Фих мо фих» хамда «Маснавии маъ-
навий» китоблари мерос булиб колган. «Фих мо фих»
насрий асар булиб, олимнинг турли мажлис ва сухбат-
лардаги фалсафий нуткларининг мажмуасидир. «Муко-
тиб» эса муаллифнинг замондошлари ва устозлари би­
лан булган турли ёзишмалари — мактубларидан ибо-
рат. Хар икки китобда хам муаллифнинг ижтимоий-
фалсафий, ахлокий-таълимий мушохадалари, суфиена
карашлари уз аксини топган. Шоир девони 25 минг
байтдан зиед шеърларни уз ичига олган. Жалолиддин
Румий мажозий севги билан илохий ишкни шу дара-
жада юкори пардада, жушу хуруш билан тасвирлайди-
ки, профессор Р. Ходизода таъкидлаганларидек «укув-
чи газалларнинг суфиена маъносини батамом унутиб,
уларни лирик шеъриятнинг тенгсиз намуналари сифа-
тида» кабул килади. Шоирнинг аксарият шеърларида
айрилик дарди хам, ошикнинг ерига илтижоси-ю хусну
камоли хам ажиб бир жозибада инъикос этади.
Аз руху лаб гулшакар бисер дорад %усни ту,
Кошки, бифурухти, то порае бихаридаме

(Сенинг хуснинг — юзингу лабларинг гулшакар ман-


баидир, кошки сотсанг эди бир оз харид килган булар-
дим). Шунинг учун хам утмишда яратилган куп кисса-
ларда гох ошик тилидан, баъзан маъшука нуткида Ру­
мий газаллари куплаб келтирилади.
Шоир рубоийлари хам мавзу жихатидан ранг-ба-
ранг, гоявий йуналиши бадиий кудрати нуктаи назари-
дан гоятда мумтоз ва жозибдир. Уларда ишк-мухаббат,
ахлок-одоб, ижтимоий-фалсафий масалалар узининг те-
ран ифодасини топган.

134
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Дури зи борадари мунофик беутар,
П арф з зи ёри номувофик; бе^тар
Хоки радами ёри мувоф щ , %ащо,
Аз хуни бародари мунофик бе%тар.
(Мунофик биродардан йирок юрган яхши, номуво-
фик ердан кунгил узмок яхши. Худо хакки, содик
ернинг хоки пойи, мунофик биродар конидан яхши).
Хо%и ки %амеша шоду хуррам боши,
Хрржо ки рави, азизу маврам боши
Покиза шаву рост бизи, илм омуз,
Токи наберагони Одам боши

(Хамиша шоду хуррам яшаб, каерга борсанг азизу


мукаррам булишни истасанг, покиза бул, тугри яша,
илм урган. Ушанда Одам Ато набираларининг тожига
айланасан).
Буюк мутафаккирга оламшумул шухрат келтирган
асар «Маснавии маънавий» китобидир. Зероки бу мас-
навийнинг узига хос яратилиш тарихи булгани каби,
унда ифодаланган масалалар камрови хам худудсиз-
дир. Егги жилд (дафтар)дан иборат асарнинг дастлаб-
ки кисмларини шогирди Хисомиддин Чалабий устози
огзидан езиб олиб, кейин тахриридан утказган. Чала­
бий вафотидан сунг, Румий асар давомини ун йилда
езиб тугатади. Китоб уз вактида хам, кейинчалик хам
муаллиф номини дунёга кенг таркалишига сабаб була-
ди. Чунки, биринчидан Жалолиддин Румий маснавий-
да Шарку Fap6 олимларининг, хатго антик дуне фай-
ласуфларининг фалсафий карашларини кенг укувчи-
лар оммасига тушунарли ва содда бир услубда шеърий
йул билан таърифлаб беради, шархлайди; турли суфис-
тик окимлар хамда уларнинг таълимот ва талаблари
билан боглик назария атамаларини лунда тарзда ту-
шунтиради. Иккинчидан, узининг ижтимоий-фалсафий,
диний, суфистик карашлари тасвири жараенида жуда
куп хикоят, афсона, масал ва латифалардан фойдала-
нади. Саноий ва Аггор каби суфий шоирлардан фарк-
ли уларок Румий хикоятлари хает хакикатига жуда якин;
уларнинг хар бирида киссадан хисса тарзида алохида
хикматомуз хулосалар, танбехлар мавжуд. Масалан,
«Баккол ва тутининг егни тукиб юбориши», «Савдогар
135
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ва унинг Тутиси», «Саховатда Хотами Тойдан утган
халифа», «Казвинийнинг кураги остига накш тушири-
ши», «Карнинг бемор кушнисини куришга боргани»,
«Лукмон ва куллар», «Мухтасиб ва мает» сингари юз-
лаб хикоятларида Жалолиддин Румий ношудлик, гир-
ромлик, тухмат, калтафахмлик, такаббур, судхурлик,
баднафелик сингари гайриинсоний хатти-харакатларни
коралаб, аклу фаросат, сабру каноат, ростгуйлигу халол-
лик, камтарлигу саховатпешаликни таргиб килади. «Мен
етмиш икки миллат билан итгифокда ва бирликда-
ман» деган Румий жуда куп хикояларида инсон кадри-
ни улуглайди. Инсонпарварлик гояларини исломий му-
лохазалар билан чамбарчас боглик холда таргиб ва таш-
вик этади.
«Уч угри ва богбон», «Лули бола», «Туя ва хам-
мом», «Муаллим ва шогирдлари» сингари бир туркум
хикояларда Румий хаетий иллатлар, инсонларда учрай-
диган салбий хислатлар устидан лутф билан кулади,
хажвий холат яратади. Муаллимнинг локайдлиги, уз
касбига бефарк караши, камфаросатлигидан фойдалан-
ган укувчилар «устоз, бугун рангингиз саргайиб колиб-
ди, кузларингиз каърига тортиб кетяпти» деб вахимага
солиб, узларига кушимча «озод кун» олишга муваффак
буладилар.
Жалолиддин Румийнинг «Маснавии маънавий»си
республикамизда севиб укилади. 2000 йил Узбекистон
Фанлар Академияси Навоий номидаги Тил ва адабиёт
институтида шоирга багишлаб махсус илмий анжуман
утказилди. Истеъдодли шоир Аскар Махкам «Масна-
вий»нинг бир жилдлик, Узбекистон Халк Шоири Жа-
мол Камол турт жилдлик (2000—2003 йиллар) нашрла-
рини чоп этгиришди.
Истамбул шахридан 200 чакиримчалик Гарбий-Ши-
молда Куне шахри жойлашган. Бу кухна маънавият
манзилгохига якинлашганингизда куз олдингизда ос-
монупар нилий гумбазли макбара намоен булади. Оби­
да рупарасига келсангиз, унинг юз хил накшу нигорли
зийнати кузни камаштиради. Унга ганж уймакорлиги,
ёгоч ва мис кандакорлиги санъатининг килкалам уста-
лари кадимий услубда зеб берган. Бутун пештоклар,
деворлару устунларга, хатто дарча панжараларига Курь-
136
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
они Карим оятлари сабт этилган. Уларни укишга «ти-
шингиз утмаса» хам мохиятини макбара гумбазининг
кайси бир гушасидан таралаетган най садоси вужудин-
гизга сингдириб юборади. Жалолиддин Румий бир бай-
тида Оллох бизга барча фарз ва суннатларни бажариш,
бир-биримизга гамхурлик килиб яшащ учун умр бер-
ган, деган фикрни изхор этади:
Зиндаги омад барои бандаги,
Зиндаги бебандаги шармандаги
Найнинг сехрангез оханглари бандаларига шоирнинг
ана шу байтларини хам эслатаетгандай туюлади. Унинг
макбарасини зиёрат килиш ва даъваткор най навосини
эшитиш Сизларга насиб этсин!

МУХАММАД ХДМАВИЙ

Шайх Саъдидцин Мухаммад бинни Муйдин бинни


Абубакр бинни Хусайн бинни Мухаммад Хамавий XIII
асрда яшаган булиб, Хуросонда тугилган. У Азизиддин
Насафий шогирди ва Нажмидцин Кубро, Шахобид-
дин Сухравардийларнинг халифаларидандир. Йигитлик
палласида уша замон суфизми марказларидан булмиш
Дамашкнинг Жалил Косиенида яшаб, Садроиддин К,у-
нийдан даре олади. 25 йил давомида Шом, Хоразм,
Ирок; шахарларини кезиб, куп донишмандлар билан
сухбатлашади, бахсларда иштирок этади. Ва нихоят уз
юртига буюк шайх, кароматгуй авлие сифатида кайта-
ди. Хамавийнинг тугилган хамда вафот этган йил и хали
аникланмаган. Хамавийдан бизга кадар «Сажнажил...»,
«Сакинат-ал-солихийн», «К,алб-ал-манкалб», «Кашф-ал-
махжуб», «Махжуб-ал-мухиббин ва матлуб-ал-восилин»
сингари рисолалар, араб ва форсий тилдаги шеърлар
мажмуи етиб келган. Уларда ислом тарихи, суфизм
назарияси узига хос содца, хаммабоп услубда баён этил­
ган. Адибнинг рубоийлари, айникса, халк орасида кенг
таркалган ва шухрат топган.
Гар бо f o m u и ш % созкор ояд дил,
Бар маркаби орзу савор ояд дил
Гар дил набуд кужо ватан созад ишь;,
Вар ишк; набошад ба чи кор ояд дил
137
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
(Ишк гамига саркор булсин дил, орзу отига мин-
син дил. Дил булмаса, ишк каерни ватан киларди,
агар ишки булмаса, нега керакдир дил).
Касе нестки у шефтаи руи ту нест,
Саргашта чу ман дар шикани муи ту нест.
Гуянд би^ишти жовидон хуш бошад,
Донам беу; яцинки хуштар аз руи ту нест.

(Сенинг жамолинг мафтуни булмаган кимса йук,


сочинг жингалаги учун мендек саргардон йук. Мангу
жаннат яхшидур дейишади, аник биламанки сенинг
юзингдан гузал нарса йук).
Хамавийнинг хаёти ва ижодий мероси хал и мукам-
мал урганилган эмас. Хатто, у Мухаммад Сиддик Руш-
дийнинг «Тазкират-ул-авлиёи туркий» китобига кири-
тилмаган хам.

КАМОЛ ХУЖАНДИЙ

Форсий тилдаги шеъриятнинг энг кузга куринган


сиймоларидан, тасаввуф донишмандларидан бири Ка-
мол Хужандийдир. Зероки, у анъанавий газал жанрини
мавзу ва гоявий йуналиши жихатидангина эмас, балки
узига хос бадиий нафосати нуктаи назаридан хам янги
погонага кутара олган санъаткордир.
Камолиддин Масъуд 1319—1321 йиллар орасида
Хужандда таваллуд топган. Унинг болалик йиллари она
юртида утган. Кухна Урганчда тахсил курган, бир неча
йил Тошкентда яшаган. Навоий Хожа Ахрор вали маъ-
лумотига асосланиб, Камолнинг отаси Тошкентлик эди,
деган. Ёшлигидан зехни уткир булган Камолиддин за-
монасидаги араб тили ва адабиётини, суфизм фалсафа-
си, хадис тафсирини пухта эгаллайди. Мадраса хатми-
дан кейин булажак шоир хам Валий Хажга бориш ба-
хонаси билан Хижозга жунайди. Каъба тавофидан кай-
тишда Табризга тушади ва бир умрга шу ерда колиб
кетади. 1375—1383 йиллар Ирок ва Озарбайжонда хукм-
ронлик килган Султон Хусайн Жалойири шахардан
унчалик узок булмаган Валиёнкухдан шоирга мулк инъ-
ом этади. Камолиддин бу ерда Бихишт отлиг катга бог
138
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ва хонакох барпо этиб, унинг даромадини шогирдлару
бева-бечоралар, мусофирларга улашиб юради. Лекин
шоирнинг бу осойишта хаети узокка чузилмайди. 1385
йили Дашти К,ипчок хокими Тухтамиш катта лашкар
билан Табризга хужум килиб, шахарни талайди ва бош-
ка асирлар катори Камолиддинни хам пойтахти Са­
рой шахрига элтади. У бу ерда исломий ахкомлар до--
нишманди, кароматгуй Шайх сифатида хам шухрат
козонади; машхур шайх Абдулл о Чочий билан ошно-
лик пайдо кил ади. Унинг илохий кудрати хакида куп
накллар таркалган. Гарчи Камолиддин саройда эъзоз-
ланган, Тухтамишнинг сафари-ю зафарларида хамрох
юрган булса-да, Табризни согиниб, мумтоз газаллар
битади ва Амир Темур Тухтамиш устидан галаба козон-
ган 1396 йили севимли шахарига кайтишга муваффак
булади. У Мироншох билан дуст булгзн, ундан мурув-
ватлар курган. Шоир темурийларга атаб газаллар езган
булиши керак. Мироншох хар ойда шоир учун 10
минг динор маош тайинлаган экан. Баъзи олимлар-
нинг таъкидлашича машхур Эрон олими ва ёзувчила-
ри Ризокулихон Хидоят (XIX) аср, унинг набираси
Содик Хидоят (1956 йили вафот этган) Камол Хужан-
дий авлодларидан экан. Камол Хужандий 1401 йили
Табризда вафот этади. Тонг сахарлаб шогирдлар кул-
басига киришса у ерда бир бурё хамда ёстик вазифа-
сини утаган бир гиштдан бошка хеч вако йук экан.
Унинг кабри Валиёнкухда булиб, илм-адаб ахли зиё-
ратгохи хисобланади.
Камол Хужандий шеърлар девонининг бир кулезма
нусхаси бизгача сакланиб колган. Остони Кудс (Маш-
хад), Боку, Душанбе шахарларидаги кулёзмалар хази-
насидаги дастхатлар нисбатан мукаммал ва кадимий-
рокдир. Барча тазкиранавислар шоир девонининг 14
минг байтдан иборатлигини таъкидлашган. Аммо биз­
гача етиб келган нусхалардаги шеърлар 7 минг байт
атрофида. Унда 4 касида, 917 газал, 101 китъа, 1 муста-
зод, 37 рубоий, 1 маснавий, 11 муаммо жамланган
газалларнинг купчилиги 7 байтдан иборат.
Камол Хужандий шеърлари гоявий-тематик хамда
бадиий нафосат жихатидан ранг-барангдир. Аммо газал-
ларининг асосий мавзуси мажозий ва илохий ишкдир.
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Шу билан бирга шоирнинг аксарият асарларида вафо
хамда садокат, инсондустлик, самимийлик, ошикнинг
турли-туман кечинмаларию, маъшуканинг бетакрор
хусну латофати, нозу карашмаси, агернинг галамисли-
гию тошбагирлиги гоятда нафис бир тарзда, халкона
соддалик билан чизилган. Ёрнинг вафосизлиги, ошик
калбига кадалган мужгон уклари дардини, нозик та-
бассумию, ширин гуфтори бартараф этади; хижрон азо-
бида куйиб, адою тамом булаётган ошикка маъшука-
нинг булут остидаги куёшдек «ялт» этиб куриниши
жон багишлайди. Шунинг учун хам Камол Хужандий
газалларидаги ишк бу хаетга, яшашга, гузалликка, ях-
шиликка мехр, истикболга ишонч ва умид билан караш-
нинг жозибали инъикосидир.
Куз ёшимни куну кушнияар куриб, хайрон колиб,
Дедилар: бузмасмикин бу сел бизнинг хонани
Гарчи гам дилни хароб этди ва лекин сен узинг,
Бир кадамла тиклагайсен кулбаи вайронани.
(Васифий таржимаси)

Профессор А. Хайитметов Тирозийнинг «Фунул-ул-


балога» (XV аср) асарига суяниб, шоир узбекча шеър-
лар хам езган, деган хулоса чикарган. Бу фикр янги
далиллар асосида янада аниклик киритишни талаб
этади.
Камол Хужандий форсий газалнависликда исломий
ахкомлар рухидаги, орифона шеърлар ёзишни хам авж
нуктасига кутарган суз санъаткорларидандир:
Зо^идон ком тар шиносанд ончи маро дар сараст,
Фикри зох;ид дигару савдои ошик дигар аст.
Зох;идо даъват макун моро ба фирдавси барин,
К-остони %иммати со^ибдилон з-он бартар аст.
Рах, баранд аз хонако х,ам пири хилват бок нест,
Дигаронро тоату маро иноят рах;бар аст.
Май ба руи гулрухон хурдан хуш аст, аммо чи суд,
Ин саодат зо^идони ша%ри моро камтар аст...
Дошт он савдо ки cap дар поят андозад Камол,
Сар ни^оду %ам чунонаш ин таманно дар cap аст.

(Бизнинг бошимиздагини зохидлар кам билишади,


зероки ошикнинг савдоси бошк;а-ю зохиднинг фикри
бошкадир. Эй зохид! Бизни жаннатнинг гузал богига
140
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
даъват этма, сохибдилларнинг остонаси ундан яхши-
дир. Хил ват пири хонакохдан элтсалар хеч ran эмас,
узгаларга тоату бизга иноят рахбардир. Гузаллар нози-
дай май ичмок яхшидир, бу саодат шахримиз зохидла-
рида камдир... Камол бошини оегингга куйиш учун
уша савдони узига олди, шунинг учун бошини шу куйга
фидо этди).
Демак, бир умр остига буре тушаб, гиштга бош
куйиб умргузаронлик килган Камол Хужандий инсон-
лар рухини ишки илохий билан мунаввар этиб, Оллох
йулида собитэътикод булишга хидоят килиб келган
суфизм даргаларидан булган эканлар.

1ШУ1АВОН МАХМУД

Махмуднинг галдаги Дехлига сафари хинд халки-


нинг миллий байрамига тугри келибди. Бундай айём-
ларда турли савдо расталари, халк сайллари, хар хил
томошалар, мусобакалар уюштирилар экан. Махмуд­
нинг шахар четидаги саройлардан бирига тушганини
эшитган султон уни эртанги курашда иштирок этиши
ва еш сарой полвони билан беллашишини сураб одам
юборибди. Махмуд ёш баходирнинг иззат-нафсига ши­
кает етказишни узига эп курмай, бу илтифотни рад
этибди. Уз мархамати кабул килинмаганини эшитган
султон газаб отига минибди. Мулозимлар бу хабарни
Махмудга етказиб, курашда иштирок этишини утиниб
сурабдилар. У розилик билдирибди.
Одатда мусобакалардан олдин Махмуд мусофирлар
мазори улугларининг кадамжоларини зиёрат килар экан.
Уша кеча хам шахардаги кабристонни зиёрат килиб
юрса, бир аёл эрининг кабрини кучоклаб: «Эй Худо
икки болам ва эримни олдинг, эртанги кун майдонда
ёлгиз углимнинг кулини баланд килгин» деб нола че-
каётган экан. Махмуд бу хотин султон саройидаги пах-
лавоннинг онаси эканлигини сезибди.
Эртаси кун кураш майдонида Махмуд узини гоятда
заиф ва лапашанг килиб курсатибди. Ёш баходир икки-
уч даврадан кейинок Махмудни чирпирак килиб кута-
риб урибди. Султон бу галаба шарафига кагга зиёфат
141
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
берибди. Тантаналардан сунг хоким бошчилигида ар-
кони давлат, барча хизматкорлар, мехмонлар филларга
миниб урмонга овга жунашибди. Чангалзорлар ораси-
дан кетаётганда бехосдан султон тахтиравони урнатил-
ган фил боткокка ботиб колибди, куп уринишибди,
филни лойдан чиказа олишмабди. Шунда Махмуд хиз-
маткорларга филнинг олдинги оеклари орасини ков-
лаб бушатишни буюрибди. Ш ундай килиш ибди.
Бушликка катта бир кундани ташлабдилар. Махмуд
ана шу кунда устига тушиб, фил оёкдари орасига елка-
сини куйиб, бир зур билан икки оёгини боткокдан
бушатибди, фил узини унглаб, халокатдан кутилибди.
Хамма мехмоннинг кудратига офаринлар айтибди.
Овдан сунг яна зиёфат бошланибди. Гап орасида сул­
тон Махмуддан:
— Кеча майдондаги заифлигингиз билан бугунги
жасоратингизни кандай тушунса булади, — деб су-
рабди.
— Эй олийхиммат султон! Бу йигит бир беванинг
ягона фарзанди. Истикболи порлок пахлавон, лекин
хали тажрибасиз. Мен у билан олишиб, майиб килиб,
умрига золим булишни истамадим. Аммо сиз газаблан-
ганингиздан сунг кураш тушишга розилик бергандим,—
дебди у.
— Тиланг тилагингизни, нима истасангиз мухайе
киламан, — дебди султон.
— Менга хеч нарса керак эмас, Сизнинг зиндонла-
рингизда 200 дан ортик юртдошларим асир экан, уша-
ларни озод килсангиз, ватанимга бирга олиб кетсам
бас, — дебди Махмуд.
Султон баходирга от-улов, сарполар берибди ва асир-
ларни хибсдан бушатибди. Махмуд ватандошлари би­
лан Хоразмга караб йул олибди.
Машхур файласуф олим, тасаввуф алломаси инсон-
парвар шоир Пахлавон Махмуд Пурёрвалий 1247 йили
Хива якинида пустиндуз оиласида дунёга келган. Кухна
Урганч ва Хива мадрасаларида таълим олди, турли би-
лимларни пухта эгаллаб, жисмоний тарбия билан мун-
тазам шугулланади, миллий кураш коидаларини урга-
нади. Йигитлик палласидаёк кураги ерга тегмаган
баходир, нозик дидли шоир сифатида шухрат козонди.
142
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
У Ш аркнинг деярли барча мамлакатларида булиб,
мусобакаларда катнашди, факат зафар кучди, тушган
инъом-эхсонларни, соврин, мукофотларни бева-бечора-
ларга улашиб бериб, узи ота касби пустиндузлик би­
лан кун кечирди. Пахлавон Махмуд 1325 йили она
шахрида вафот этган. Хамшахарлари унинг кабри ус-
тида мухташам макбара тикладилар. Хозир бу макбара
меъморий едгорлик сифатида давлат томонидан мухо-
фаза килинади.
Пахлавон Махмуд дин назарияси — фикх, фалсафа
ва мантикка дойр бир неча рисолалар ёзган, Рудакий,
Ибни Сино, Умар Хайём анъаналарини давом этгириб,
форсий тилда рубоийлар битган. Шеърларида Пурёрва-
лий ёки Китолий тахаллусларини куллаган. «Мажоли-
сун-ошикин» китобида шоир хакида кизикарли маълу-
мотлар бор. Шоир уз рубоийларида чин инсоний севги-
ни бетакрор нозикликда тасвирлайди, янги бадиий-тас-
вирий воситалар ишлатади; зулм-зурликни, тамагирлик,
пасткашлик, риёкорликни катгик коралайди; халоллик,
инсонпарварлик, мардлик ва маърифатни олкишлайди,
кишиларни дустликка, хушёрликка, илм урганишга даъ-
ват этади; айрим рубоийларида замонасидаги тенгсиз-
лик, жабр-ситамдан шикоят к илади; мехнаткаш халк-
нинг огир хаётига ачинади; хакикий ишкни тараннум
этади, ирфоний маърифатни, жавонмардлик гоясини
таргиб килган:
Х,ар ёцдан гам отган тошни кураман,
Куз очсам, чимирилган цошни кураман
Качонача поймол этиб фикримни,
Тизза кузгусида бошни кураман

Номардлик, пасткашлигу нодонликни коралаган шо-


ирнинг куйидаги рубоийси хам ибратомуздир:
Уч юз Ку%и Крфни келида туймоц,
Дил конидан бермок, фалакка буен;
Ёинки бир аср зиндонда ётмок,,
Нодон су^батидан кура яхширок,
Машхур ёзувчи ва шаркшунос Содик Хидоят «Риёз-
ал-орифин» китобида Пахлавон Махмуд «Канзул хако-
йик»ни тахминан 1319—1320 йиллар орасида ёзганли-
гини кайд этган. Олим маснавийнинг Шабустарийга
143
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
нисбат берилишига тухталиб, «бу маснавий, албатга
Пахлавон Махмуд асаридир. Зероки «Гулшани роз»
«Канзул хакойик»дан ун етти йил кейин езилган» деб
махсус таъкидлаган. Доктор Абдулрофеъ Хакикат «Та-
рихи ирфон ва орифони эроний» китобида Пахлавон
Махмуд асарининг Техрон нашридан куйидаги байт-
ларни келтирган:
Бищшту дузахат бо туст дар пуст,
Чаро берун зи худ мечуйи эй дуст.
Агар ту хуйи хеш дори бах,ри кор,
Аз он хуят бицишт ояд падидор.
Ва гар хуйи бадат андар рабояд,
Аз он чуз дузахат чизе наояд.
Забони ту калид, онро нигох, дор,
Бицишту дузахатро як калид аст.
Калиди инчунин хдргиз ки дидаст,
К -з-у гах, гул дамад дар 6 o f ва га% хор.
Гах,е жаннат гушояд з-у, гах,е нор.
Забонатро калиди хрм чунон дон,
Бад-он к -am орзу бошад ба гардон.
Дар ин олам мазан аз неку бад дам,
Гах, xfiM Иблис мебояд х,ам одам.
(Жаннату дузахинг сенинг терингдадир, эй дуст,
нега узингдан ташкаридагини кидирасан. Агар сен уз
хохишингни ишга солсанг, уша хохишингдан жаннат
пайдо булади. Мабодо бад хохишинг харакатга келса,
ундан дузахдан бошка нарса пайдо булмайди. Сенинг
тилинг калитдир, уни асра, бундай очкуни киши хеч
курмаган. Ундан боща гох гул унар, гох тикан, гох
жаннат очиладир, гох олов. Тилингни барчанинг кали­
ди бил, буйнингдаги барча орзуни ундан бил. Бу олам-
да яхшию емондан асло гапирма, чунки гох Иблис ва
баъзан одам булишингга тугри келади). Абдулрофеъ
Хакикат уз рисоласида Пахлавон Махмуднинг рамаки
жон пайтида битилган «Дили ман» деб номланган ру-
боисини хам келтириб, бир мунча батафсилрок шарх-
лаб утган. Истеъдодли тадкикотчи Жасур Махмудов
жуда куп дастхат манбаларни киесий-типологик урга-
ниш туфайли Пахлавон Махмуднинг кубровия тарика-
тининг жавонмардлик тармогига мансуб шайх валий-
лардан эканлигини асосли тарзда исботлашга муваф-
фак булди. У Пахлавон Махмуднинг айнан шу рухдаги
144
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
янги рубоийларни топиб, тахлил килиб, илмий исте-
молга олиб кирди.
Шаркнинг буюк мутафаккири Абдурахмон Жомий
«Силсилатуз захоб» — «Олтин занжир» достонида шу
рубоийга якин шеърлар битган, унинг гояларини узига
хос йусинда давом эттирган. Демак, Ж омий жавон-
мардлик акидасидаги Пахлавон Махмуд ижодини бил-
ган ва кадрлаган.
Шоир хаёти ва ижодий меросини урганиш, туплаб
таржима килиш ва нашр эттиришда Узбекистан Фан-
лар Академиясининг хакикий аъзоси Яхё Гуломов хамда
нозик дидли ёзувчи ва таржимон Тухтасин Жадолов,
шоир Абдулхакимларнинг хизмати катта. Пахлавон
Махмуднинг шахсий хаёти ва рубоийлари бизни доим
инсонпарварликка, мардлик ва жасорат хамда ватанпар-
варликка эътикодца собитамал булишга чорлайверади.

МАЖИДИДДИН БАРДОДИЙ

Мажидидцин Абусайид Шараф бинни Муйдин бин-


ни Махмуд бинни Абулфатх Багдодий Хоразмнинг Бог-
дод кишлогида хижрий 544 йилда дунёга келган. У
аслзодалар хонадонидан булган. Хоразмшох Такаш
унинг акасидир. Бу хакда «Тарихи гузида» ва бошка
манбаларда аник маълумот мавжуд. У замонасидаги
барча билимларни эгаллаб, узининг алохида иктидори-
ни намойиш эта олган. Кунлардан бир кун Мажидид-
дин Мехнага бориб, Абусаид Абулхайр макбарасини
зиёрат килади ва ана шу онлардан бошлаб унда алла-
кандай илохий кудрат зухур эта бошлайди. Натижада
ун беш йил Хак йулини топишда риёзатлар чекди,
Нажмитдин Кубро хузурида даре укиди, хеч ким эриш-
маган Хоразмнинг Шайх-ул-машойихи даражасига эриш-
ди. У 15 минг динорни суфийлар мулки сифатида вакф
эттирган; хонакохининг хар йилги харжи 2000 минг
динор ашрафий экан.
Тазкираларда Багдодийнинг каромат ва фасохатла-
ри хакида куп хикояту ривоятлар ёзиб колдирилган.
Ана шундай маълумотларга Караганда Шайх Хоразм­
шох газабига учраб, сувга чуктириб улдирилган. Бу-
нинг сабаби манбаларда турлича талкин этилади: баъ-
145
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
зиларнинг езишича шох суфийларга, айникса, сунний
мазхабдаги шайхларга терс карар экан. Мавлоно Ру-
мийнинг отаси Баховиддин Валаднинг Балхдан хижрат
килиш сабабини хам шу масала билан боглайди. «Рав-
затул нишон» китобида езилишича Мажидиддин Баг-
додий билан Шайх Фахриддин Розий ораларида жид-
дий келишмовчилик юз берган. Натижада Розийнинг
шикояти асосида Хоразмшох Багдодийни сувга гарк
этган. Абдурахмон Жомий бу фожиа сабабини оила-
вий можароларга боглайди. Уз мухолифларини пинхо-
нан йук килиш, хал к газабидан куркиб кечаси сувга
чуктириб, улдириб юбориш Хоразмшохларда анъана-
вий касос тури булган. Машхур шоир, чехракушо, жа-
моат арбоби адиб Собир Термизий хам кукрагига тош
боглаб, Амударёга чуктирилган. Э. Очиловнинг «Мубо-
рак сарчашмалар» китобида (1997) бу вокеа тафсилоти
анча тулик баен килинган.
Мажидиддин Багдодий истеъдодли насрнавис ва
шоир булган. Ундан бизга кадар «Рисолаи сафар»,
«Панднома», «Ижозати Розиддин Али Лола» номли ри-
солалар, шеърлар мажмуаси мерос булиб колган. Шоир
рубоийлари фалсафий-ирфоний, ахлокий-таълимий рух-
га йугирилган:
Шаме аст рух,и хуби ту парвона манам,
Дили хеш гами ту аст ва бегона манам.
Занжири сари зулфи ту дар гардони ту cm.
Дар гардони ман фиганки девона манам
(Сенинг гузал юзинг шамдир, мен парвонаман,
кунглимда сенинг гамингу бегонаман. Сочларинг зан­
жири сенинг гардонингдадир, уларни мен девонанинг
гардонимга сол).
Аз шабнами ишц хоки одам гул шуд.
Сад фитнаву шур дар жа%он х,осил шуд.
Сад ништари ишк бар раги рух заданд,
Як к;атра аз она чакид ва номуш atçi шуд

(Ишк шабнамидан инсон хоки гул булди, жахонда


юз фитна-ю гавго кулди. Инсон рухига юз ишк нашта-
рини санчдилар, ундан тукилган бир катра коннинг
номи кунгил булди). Бундай шеърлар буюк мутафак-
кир Багдодий мажмуасида куддир.
146
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Алишер Навоий «Насойимул-мухаббат»да Мажидид-
дин Багдодийни фитна ва тухмат туфайли сувга чукти-
риб улдирилишининг башорат килинишини куйидаги-
ча езган: Бир куни Шайх хазратлари (Мажидиддин-
нинг устози) Самоъда хуш хол булуб эрдилар. Шайх
Саъдуддин Шайх Мажидуддинга хабар килди: ул осг
яланг келди ва бир таштда ут тулдуруб, бошига кута-
риб кашфгохда турди. Чун Шайх хазратларининг мубо-
рак назарлари анга тушди, дедиларки, чун дарвешлар
тарики бирла парешон сузунг узрини киларсен. Имон
ва дин саломат элтгинг, аммо бошинг боргай ва дарё-
да улгайсан ва биз хам сенинг кошингга боргайбиз
ва сардорлар боши ва Хоразм малики сенинг бошинг-
да боргай ва олам хароб булгай. Шайх Мажидудцин
шайх хазратларининг муборак оегларига тушти. Ва оз
фурсатда Хазрати шайхнинг муборак нафаси зохир
булди.
Куйидаги рубоийлар шоир назмининг нафосат ва
балогатидан бир нишонадир.
Шамеъ булса юзинг, куйида парвона узим,
Дардингга к,ариндош дилу бегона узим.
Буйнингда узапган уша сон занжирини,
Ташла мени(нг) гардонимга девона узим.
Дунёси тугаб к,оронгулик келса, сикиб,
Бошлар кутарилганда мозорларни йициб.
Бечора шо%ид таним щ м уз цонига гарц,
Тузони циёмат ичра келмасми чик;иб...
Эй узини ишн, ичра билгувчи якто,
Таъна этма куриб тириклигимни зеро.
Мавжудлигим ишк, туфайли, жонни этдим,
Ул ёрни мушо^ада килай, деб пайдо.
(Эргаш Очилов таржимаси)

АВХДЦИДЦИН КИРМОНИЙ

Шайх Авхадиддин Кирмоний Хомид Абулфахр Кир-


моний 1168 йили Кирмон вилоятининг Бардсир мав-
зеида Салжук подшолари хонадонида дунега келган.
Айрим сарчашмаларда уни «тахт валиахди эди» деб
147
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
хам езишади. Корагузлар чопкинидан сунг еш йигит
Багдодга кочди. Натижада Авхадидцин «Хаккокия» мад-
расасига жойлашади. Бу ерда у Хадис ва фикх буйича
тахсил куради. Мадраса хатмидан сунг уни мударрис
этиб. колдирадилар. Лекин орадан куп утмай мударрис-
ликни тарк этади. Хижоз ва Маккага сафар ихтиер
этади. Аммо маблаги тугаганлиги учун Багдод кучала-
рида девонавор сарсон юрарди.
Ана шу кунларда Жалолидцин Румий ва Шамси
Табризийлар билан танишишга муяссар булади. Шайх
Шахобидцин унинг илми ва рухий кудратига ишон-
кирамай «кофир» деб эълон килади. Тазкираларда унинг
Жалолидцин Румий ва Шамси Табризийлар билан са-
вол-жавоблари берилган. Авхадидцин шайх Рукнидцин
Сажжосий, Авхади Марогаи хамда Фахридцин Хамадо-
нийлар билан якин дуст булган. У аббосий халифала-
ридан Мустансар, Султон Жалолидцин Маликшохлар
билан хам якин булган. Хатто халифа Мустансар унга
хадя хам юборган. Авхадидцин Ихлот, Хоразм, Марв,
Куне, Касрия сингари шахарларга сафар этган; Наж-
митдин Кубро билан мулокотда булган. У 1236 йили
Багдодца вафот этган. Фахридцин Ирокий хамда Авха-
дий Марогийлар унинг шогирдларидан хисобланади-
лар. Авхадидциндан бизга кадар каттагина илмий ме-
рос, шеърлар туплами колган. Унинг «Сабох-ал-рух
ва асрор ал-шабох» маснавийси ва ирфоний рухдаги
рубоийлари илм-адаб ахли орасида машхур. Айрим
рубоийларида пантеистик гоялар ифодалангандек тую-
лади.
Дил м а п и хацицат аст, тан пуст бубин,
Д ар кисват пуст сурати дуст бубин.
Хор низки он нишони %асти дорад,
Ё партави руй уст, ё уст, бубин.
(Дил хакикат магзи, тан теридир, кургин, тери тим-
солида дуст суратин кургин. Борлик нишони булмиш
хар бир нарса е унинг юзи акси ёки унинг узидир,
кургин). Алишер Навоий «Насойимул мухаббат»да
Шайх Рукнидцин Алоудцавла Авхадиддинга юксак хур-
мат билан караганини хикоя килади ва унинг «Мис-
бох-ул-арвох» маснавийсидан икки байт бир парча хамда
бир рубоийсини мисол тарикасида келтирган:
148
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
3-он менигарам ва чашми сару сурат,
Зероки зи маъни аст асар дар сурат.
Ин олам суратест ва мо дар сурем,
Маъни натвон дид магар дар сурат.

(Суратда маъно асари бор учун унга кузим билан


бокаман. Бу олам суратдир, биз суратлардабиз, маъно-
ни факат суратдагина куриш мумкин).

РАЗИИДЦИН АЛИ ЛОЛА РАЗНАВИЙ

Шайх Разииддин Али бинни Саид бинни Абдулжа-


лил Лола Саноийнинг амакиваччаси хонадонида дунё-
га келган. Ун беш ешида Нажмитдин Куброга шогирд
тушган. Кубро топшириги билан Хиндистонга бориб,
уша юртнинг буюк шайхи Абуризо хизматида булди.
Али Лола Шаркда энг куп шайх хизматида булган му-
ридлардан хисобланади. У 164 аллома сухбатида булиб,
хирка кийган. Али Лола Газнавий 643 хижрий йилда
Исфахонда бу оламни тарк этган. Унинг макбараси
«Лола гунбази» номи билан шахарнинг зиёратгох жой-
ларидан хисобланади. Ундан куплаб илмий рисолалар,
шеърлар мерос колган:
Ишк; арчи басе хуни жигар^о дищдат,
Майхур чу садафки %ам гу%ар%о ди^адат.
\ а р чанд бори ишк, боре аст азим,
Чун шох, бикаш борки бор%о дищдат.

(Ишк куп жигар конини талаб килади, ичавер, у


шундай садафки гавхарлар беради. Ишк юки огир юк
булса-да, бир шохини тортсанг куп мева беради).
Алишер Навоий «Насойимул-мухаббат»да Лола Газ­
навий Хаж сафари пайтида Хуросонга келганларида
Абу Яъкуб Имом Юсуф Хамадоний сухбатларига му-
шарраф булган, деб ёзиб колдирган. Асарда Лола Газ-
навийнинг Нажмитдин Кубро хизматига бориши би­
лан боглик бир ривоятнинг баёни берилган.

149
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ФАРИДИДЦИН АТТОР

Накл килишларича бурунги утган замонда бир ба-


давлат одам яшаган экан. У умр буйи йиккан бойлик-
ларини олтин тангаларгй айлантириб, бир хаменга
туплаб юрар экан. Итгифоко уша давлатманд вафот
этибди. Кунлардан бир кун угиллари туш курса, отаси
мушукка айланиб колган эмишу, уша ашрафий танга-
лар солинган хаменни беркитган жой атрофида айла­
ниб юрган эмиш.
— Бу ерда нима килиб юрибсиз, сизни ким бу
куйга солди отажон, — сурабди угли.
— Кимда ким дуне молига хирс куйиб йигса, шу
хасис мушук сичконни пойлагандек, бойлиги атрофи­
да саргардон юради, — дебди отаси.
Шундан сунг угиллари отадан колган бойликни бева-
бечоралару, Мадраса талабаларига таксимлаб бериб, наф-
си амморани чеклаб, ишки илохий йулида фидоийлик
билан риёзат чекиб яшай бошлабдилар.
Ривоят килишларича, бир Хожа кундан-кунга бо-
йиб кетаверибди, замонасидаги энг сулув кизга уйла-
нибди. Фавкулодца омад, гузал маликага эришган Хожа
босар тусарини билмай колибди, ортикча айш-ишратга
исрофгарчилигу киморга берилибди. Натижада орадан
куп утмай бойлигининг кули кукка соврилибди. Но-
чор колганидан хуриликодек хотинини хам кул сифа-
тида сотиб юборибди. Энди хеч иши унгидан келмай,
килмишидан афсус-надоматлар чекиб дунедан утибди.
Ношукурлик, нотежамлик хамда такобур уни шу ахволга
солибди.
Бу икки хикоят форс-тожик адабиетининг дахола-
ридан бири, Шаркнинг буюк мутафаккири Фаридид-
дин Атторнинг «Илохийнома» китобида зикр этилган.
Шоир асарларини куздан кечирар эканмиз, уларда ин-
сонларни рахмоний йулга даъват, шайтоний йулдан
пархез килишга ундаш етакчи эканлигини билиб ола-
миз. Булажак бехамто санъаткор Фаридидцин Абуха-
мид ибни Абубакр Иброхим 1145 йили Нишопур вило-
ятининг Кадакон кишлогида аттор ва табиб оиласида
дунёга келган. Бир шеърида Аттор доришунос ва дукон-
дор булган «отам хузурига баъзан беш юз киши тупла-
150
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
нарди», дейди. Адиб болалиги ана шу шоиру фузало,
олиму хозикдар даврасида утади, хусусий муаллимда
замонасидаги барча билимларни урганади. Бир туртли-
гида Аггор билимларимнинг поясини «фикх, тафсир
ва хадис ташкил этади» деган булса-да Нишопур ва
Машхад мадрасаларида тахсил куриб,. нужум, хайъат,
табобат, фалсафа, мантик каби билимларда хам камо-
лот касб этган, забардаст шоир, олим, хаттот, машо-
йих даражасига етади. Аммо ота касби дорифурушлик,
атторлик билан кун куради. Фаридиддин дукондорлик
билан бирга муттасил бадиий ижод билан хам шугул-
ланган. Барча тазкиранавислар унинг меросини 149
асардан иборат деб курсатишади. Лутф Алибек Озар
«Мусибатнома», «Илохийнома», «Асрорнома» — шо-
гирди Жалолидцин Румийга багишланган, «Мухторно-
ма», «Мантик ут тайр», «Хусравнома», газаллар дево-
ни-ю рубоийларнинг микдори эллик минг байт деб
таъкидлаган. Шоир рубоийларининг узи беш минг
байтдан ортикдир; юзлаб касидаю мингдан зиед газал-
ларни уз ичига олган шеърлар девони бизга кадар му-
каммал етиб келмаган. Адибнинг насрий асарларидан
факат «Тазкират ул-авлиё»гина бизгача тула сакланиб
колган. Буюк шоир 1221 йили Нишопурда вафот эт­
ган. Замонасининг куп шоху зодагонлари Атгорни уз
даргохларига тортишмокчи булишган, лекин суфи шоир
бу таклифларни рад этиб, отасининг дуконида умргу-
заронлик килган.
Фаридиддин Аттор уз газалларию рубоийларида
купрок мажозий ва хакикий ишкни таргиб этган. Ир-
фоний маърифатни муминлар кунглига сингдиришга
интилган. Аксарият газалларда шоир хает маъбудасини
мадх этади. Ундан нозу карашмали висол онларини
дариг тутмасликни, хеч булмаса жаврини хам кам кил-
маслигини илтижо этади. «Офтоб», «Бу кеча», «Дам
урмагил», «Келибдур», «Биздан», «Ишкинг» каби ра-
дифли газалларида ишк дардида «калби бирен», «дида
гирен», «жигар сузон» булган ошикнинг ранг-баранг
рухий холатлари, шодликлари уйноки байтларда гоят-
да нафис тасвирланган, Наврузи оламнинг бетакрор
фусункорлиги васф этилган:

151
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Надидам %еч вацте лаъли хандонаш,
Ки хун аз чашми гирёнам наёмад.
Чи тобе буд дар зулфи чу шасташ,
Ки он сад бор дар жонам наёмад.
Басе достон бикардам, лек дар даст,
Сари зулфаш ба дастонам наёмад.
Сари зулфаш басе дорад pajçu дур,
Вале як рах, ба поёнам наёмад
(Лаълингни хеч хам курмадим, шунинг учун кузим-
ни хам ешсиз курмадим. Зулфинг гажаги товланган
билан жонимга оро бермади. Кулларимни неча илти-
жо билан узатсам хам, сочлари кулимга асло келмади.
Зулфига етмок йули олис булгани учун бу йул бизга
хеч хам якин келмади).
Бошка бир газалида шоир «ёрим дардида бир ох
тортсам, дахонимдан чиккан тутундан оламни зулмат
коплайди» — дейди. Айрим газалларида шоир хакикий
ишкни узига хос йусинда тасвирлаб, китобхон калбида
Хак нурига талпиниш хиссини уйготса, бир катор
шеърларида замона иллатию кишилар уртасида юз бе-
радиган каззобликни руй-рост танкид килади. Уларга
шайтоний йулдан тийилиб, рахмоний йулга кириш
лозимлигини уктиради.
Аммо Фаридидцин Атторга жахоний шухрат кел-
тирган асарлар унинг рубоийлари, маснавийлари-ю «Таз-
кират ул-авлие»сидир. Зероки бу асарларда адиб, бир
томондан, суфизм таълимотидаги таваккул, ишк, маъ-
рифат, шариат, тарикат, шукур, ризо, каноат, нафс,
тавхид, хакикат, адолат, химмат, хайр, сахо, жавон-
мардлик сингари талаб ва йулларни ташвик этади; Хак-
ка етмок учун захмат, риезат чекмок шартлигини таъ-
кидлайди; иккинчи томондан эса, уз илмий назарий
фикрлари таълимотини асослаш, тасдиклаш учун тари-
хий вокеалардан, уз хаетий тажрибаларидан, утмиш
машойихлари кечмишларидан юзлаб хикоятлар, масал-
лар, маъвизалар келтиради. Жумладан «Илохийнома»
достонидаги вокеанинг асосини олти угилнинг отаси
билан савол-жавоби ташкил этади. Угиллар мажозий
тимсоллар булиб, нафс, шайтон, акл, илм, факир ва
тавхвдни билдиради. Савол-жавоблар асносида санъат-
кор узидан олдин утган машойихлар, тарихий шахслар
152
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
хамда замондошлари хаёти билан боглик 282 хикоят
келтиради. Уларнинг баъзилари тарихий ва илмий
ахамиятга хам моликдир. Жумладан Фахридцин Гурго-
ний, Махасти Хужандий, Робиа Балхий хакидаги хико-
яту ривоятлар бу санъаткорлар хаети, ижодий биогра-
фиясини яратишда хам кимматлидир.. Гарчи шоир
«Мантик ут-тайр» достонида утгизта куш саргузашти
оркали ишки илохийни куйлаган булса-да, аммо асар
таркибидаги «Шайх Санъон» киссасида дуневий севги
тамойиллари хийла кучлидир. Буни биз Шайх Санъон
томонидан Тарсодухтар куйган шартларни бажаришда-
ги садокати, охир-окибатда христианканинг хам муйса-
фид фидоийлигига акс жавоби, уни излаб Маккага
бориши лавхалари тасвирида кузатамиз.
Юкорида таъкидлаганимиздек, ахлокий-таълимий
мохиятдаги «Асрорнома» Мавлавий Румийга багашлан-
ган. Зероки, Румий отаси билан Хаж сафари пайтида
бир неча кун Нишопурда Аггор сухбатларидан бахра-
манд булган, унинг мехрини козонган. Румийдаги би-
лимга чанкоклик, теран мушохадаю халимлик шоирга
хуш ёккан. Жалолиддин Румий хам уз асарларида Ат-
торни куп тилга олади, ундан мурувват кургани, файз
топганлигини алохида уктиради. Ун икки маколотдан
иборат булган мазкур достонда тасаввуф таълимоти
хакида маълумот берилади; суфизм истилохлари шарх-
ланади, жавонмардлик таълимоти кенг изохланади.
Маколотларда келтирилган хикоятларда Атгор акл-за-
коват, хушёрлик, сир саклаш, яхшилик, эхсон, ширин-
суханлик, ростгуйлик, вафодорликни ташвик этиб, зулм,
гафлат, гаразгуйлик, фитна, гийбат, елгончилик ва гина-
кудуратни танкид кил ади.
Фаридиддин Атгор суфизмдаги солик ва пир муно-
сабатларини мукаддима ва хотимадан ташкари 40 ма-
кола (боб)дан иборат «Мусибатнома» достонида хийла
батафсил ёритган. Достон инсоннинг спермадан пайдо
булиб, то камолот чуккисига етгунга кадар булган бос-
кични батафсил тасвирлашга багишланган. Инсон ба-
логат ешига етгач, уз аслини англаш пайига тушади;
оламнинг тузилишини акл тарозуси билан улчай бош-
лайди. Шунда уни тугри йулдан бошловчи бир пир
пайдо булади. Шоир ана шу рахнамо тилидан суфизм
153
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тарафдори, шогирд-соликнинг кандай булишини, бурч
хамда вазифаларини бирма-бир баён этади. Натижада
узининг хает ва коинот, инсоннинг узлигини таниши;
хакка етмок учун хис, хаел, акл, дил ва жон водийла-
рини босиб утиш хусусидаги, аклий ва калбий фикр
хакидаги мураккаб назарий мулохазаларини изхор эта­
ди. Булар «Бахлул», «Мажнун», «Девона киссаси», «Нух
ибни Мансур», «Масъуд Газнавий», «Хизматкор ва шох
кизи», «Наср бинни Ахмад» сингари 340 та хикоят ва
масаллар оркали тасдикланиб, зийнатланиб борилади.
Муаллиф нафс ва уни асраш, маърифат ва одамий-
лик, саховат ва жавонмардлик хусусида «Мухторнома»-
да фикр юритар экан, юздан ортик суфистик истилох-
ларни изохлаб-шархлаб утади; замонасидаги айрим
хукмронлар, уламолару рухонийларда учрайдиган зулм,
разолат, риёкорлик, фиску фужур, харомхурлигу таъ-
магирчиликни катгик коралайди. «Мухторнома» суфизм
назариясига дойр жиддий кулланма булиш билан бир-
га, пиру солик уртасидаги садокат хусусидаги бир
панднома хамдир. «Хусравнома» достони хам ижти-
моий-фалсафий, ахлокий-таълимий, комил инсон ма-
салаларига багишланган.
Аттор ижодининг фалсафий, ирфоний жихатлари
машхур олимлар Е. Э. Бертельс ва А. Мухаммадхужа-
евлар томонидан махсус урганилган; профессор Н. Ко-
милов «Илохийнома»нинг бир кисмини насрда таржи-
ма килиб, «Тавхид асрори» тадкикоти билан (1994)
бирга нашр этгирди; олим Махкам Махмудов «Атгор
ва Навоий» номли макола эълон килди.
Маънавият ва маърифат таргиби, таълимига махсус
эътибор берилаётган шу кунларда бобомиз Навоийдек
дахоларни узига ром этган Фаридиддин Атгорнинг ижо-
дини хар томонлама урганиб, таргиб этиш факат наф
келтиради, холос.

154
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБДУРАХ.МОН СУЛАМИЙ

Абдурахмон Мухаммад бинни Хусайн Суламий Хиж-


рий 636 йили Нишопурда косиб оиласида дунёга кел-
ган. Унинг етги пушт авлодлари киборлар ва машо-
йихлардан булган. Отаси аслзодалардан, онаси эса маш-
хур шайх Абу Умар бинни Нажиднинг кизи эди. Сула­
мий Нишопурда отаси ва амакиси Абуамирий Сула-
мийдан диний билимларни эгаллайди, Куръонни ед
олади, тафсир этиш даражасига етади, сунгра араб ти-
лини ургангач, хадис илмидан даре олади, каломи ба-
деъни узлаштиради, юзлаб шеърлар, достонларни едаки
бадиий укиш санъатига сохиб булади. Натижада Сула­
мий ботиний ва зохирий билимлар донишманди, хофиз
шеършунос булиб камолотга етади. Замонасининг буюк
донишмандларининг сухбатига эришиш ниятида Сула­
мий уша даврнинг маданий марказлари булмиш Марв,
Рай, Хамадон, Хижоз, Ирок каби юртларга сафар кила-
ди. Ана шу мусофирлик даврида Абдулхасан Доркат-
ний, Абулнаср Саррож, Абулкосим Насрободий, Абу
Умар Нажидлардан таълим олади, Насрободий кули-
дан хирка кияди. Суламий умрининг охирида отаси-
дан колган бойликка Нишопурда катга хонакох курди-
ради. У ботиний илм толибларини тарбиялайдиган
асосий марказга айланади. Абубакр Байхакий, Ахмад
бинни Али Тусий Козий, Абу Мухаммад Жувайний,
Нишопурнинг имоми Абумаоли Жувайний, Абу Абдул-
ло Хоким Нишопурий сингари унлаб донишмандлар
бевосита Суламий кулида тарбия топишган.
Бу машхур Шайх 1012 йилда вафот этган ва уз
хонакохига дафн этилган. Суламийдан турли мавзулар-
да уттиздан зиед рисолалар мерос колган. Улар ораси-
да «Табакот ал-суфия», «Китоби тарихи ахли суфия»,
«Китоби жомеъ-ал-одоби суфия», «Хакойик-ут-тафсир»,
«Китоб-ал-зухд», «Китоби-ал-даражат ал-муомалот», «Су-
нан-ус-суфия» сингари асарлари ислом ва суфизм тари-
хини, Куръонни тафсир килиш мезонларини урганиш-
да энг мухим манбалар хисобланади. Бундан ташкари
суфизмнинг турли масалаларига дойр 20 жилдлик асар-
ларнинг муаллифи хам Суламийдир. Буюк шоир Абду­
рахмон Жомий машхур «Нафохот-ул-унс» асарини езиш-
155
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
да Сулаймийнинг «Табакот ал-суфия» асаридан ижо-
дий фойдаланган. Суламий Шаркда «Калом ровийси»
унвонига муяссар булган шайхлардан хисобланади, яъни
у Куръонни хам кироат килиш, хам бенуксон накл
этиш устаси экан.

АХД1АД ЯССАВИЙ

Ахмад Яссавий умр буйи Худо йулида фидоийлик


билан хизмат килган. Ислом фарзу суннатларини тар-
f h 6 этиб, инсон кадрини эъзозлаган санъаткордир.

Булгувси шоир ва дину шариат пешвоси Хужа Ахмад


Яссавий XI асрнинг урталарида Сайрамда Иброхим
ота оиласида дунега келади. У гудаклигидаёк, онаси-
дан, 7 яшарлигида отасидан ажралади. Уни бобоси
Арслон бобо (Арслонбоб) тарбиялайди. Балогатга ет-
гач, у отаси Шайх Иброхимнинг муриди — халифала-
ридан бири Мусо Шайхнинг кизи Ойшага уйланади.
Унинг Иброхим отли угли, Гавхари Шахноз отли кизи
булган. Ахмад дастлаб Яссида укийди, сунгра бобоси-
нинг тавсияси билан Бухорога бориб, мадрасада тах-
сил куради. Бу ерда у фикх илмининг устози Шайху-
лислом, тасаввуф фалсафаси донишманди Юсуф Хама-
донийдан таълим олган.
Ахмад Яссавий устози вафотидан кейин бироз вак;т
Бухорода унинг ишини давом этгиради. Яссавий фао-
лиятининг дастлабки йилларидабк уз дунекарашини
халк орасида кенфок; бйиш максадида тур кий кушик-
ларга якин шеърлар ижод к;ила бошлайди. Кейинча-
лик Яссига к,айтиб, куплаб тарафдорлар, шогирдлар
ортгиради. Ривоятларга кура Ахмад Яссавий 63 ёшга,
яъни пайгамбар ёшига етгач, ер ости ер тулага кириб,
умрини тоат-ибодат, Худо йулида риёзатда утказиб,125
ёки 133 ёшида 1166—67 йиллар орасида вафот этган.
Шаркда утган аксарият художуй, Хак йулида фидоий
суфи-донишмандларнинг 100—120 йил умр курганла-
рини инобатга олсак, Яссавийни шунча йил умр курга-
ни хам айни хакикатдир.
Бизга кадар Яссавийдан «Девони хикмат» номли
шеърлар китоби сакланиб колган. Бу асар хамма за-
156
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
монларда, барча туркийзабон авлодларга манзур ва мак-
бул булиб келган. Зероки, у инсонни асл комилликка
элтадиган дин, имон, Худо йулида фидоийлик, эъти-
кодда собитлик, халоллик, покликни таргиб-ташвик
этди. Кишиларни асл максад — Худога эришмок пайи-
да машаккат-риезат чекмокка, маърифат касб этмокка,
исломий ва дуневий ахкомларни эгалламокка чорлади.
Филология фанлари доктори Эргаш Рустамов «Хужа
Ахмад Яссавий Масжиди пештокига Хазрати Расулул-
лохнинг «Талабул илми фаризатун али кулли мусли-
мин ва муслиматин» — илм талаб килиш хар бир му-
сулмон эркак ва аел учун фарз», деган хадиси битилга-
нини кайд этган. Бутина эмас, Яссавий хикматларида
тугрилик, мехнатсеварлик, муъминларга мехрибонлик,
инсоф, мурувват гояларини илгари сурган. Айрим хик-
матларда биз ижтимоий адолатсизликка карши кескин
фикрларни, дилозор, мардумзор, муфтхур булмасликка
даъватни курамиз. Айни пайтда Яссавий, нодонлик,
жахолат ва разолатни катгик коралади. Шунинг учун
хам утмишда Яссавий хикматлари сингари унинг шах-
сияти, шухрати хам Туркистонда кенг таркалган. Халк
орасида Яссавийни донишманд, башоратчи ва нозик-
бин аллома Хаким сифатида васф этувчи куплаб риво-
ятлар, латифалар яратилган. Афсуски, бу хикоятлар
кухна дастхатлардан сараланиб, тупланиб бир китоб
холига келтирилмаган.
Саксонинчи йилларга кадар Яссавий ижоди тарки-
дунечилик, умидсизликни таргиб этади, деб камситиб
келинди. Хатто, Э. Рустамовнинг «Яссавий хикматла­
рида тарих ва хает садоси» номли жиддий маколаси
атрофида игво уюштирилди. Утмиш маданий меросга
муносабат узгарган шу кунларда эса, захматкаш олим-
ларимиздан Ориф Усмонов, Иброхим Хаккуловлар Яс­
савий ижодини урганиб, уз меросхурларига етказиш,
шажарасини аниклаш борасида хайрли ишларни амал-
га оширмокдалар.
Айрим хикматларда Яссавий мехнаткаш халкни та-
лаетган замон гадцорларини руй-рост танкид килади,
адолатли, мехр-шафкатли булишга чорлайди. Хусусан,
шайх-зохидлар, айрим муллоларда диёнат кетгани,
зулм-зурликка берилиб, етим-есир, фукаро хаккини
157
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ейишдан куркмаётгани фош этилади; XI—XII асрларда
Хуросону Мовароуннахрда юз берган кахатчилик, уза-
ро урушларнинг хунук окибатлари танкид килинади;
адолат, инсоф, рахм-шафкат урнини бедиёнатлик,
такобур олганидан нолийди, химоясиз колган халкка
хамдардлик изхор этади. Бундай хикматларда ижтимо-
ий рух билан маънавият хакидаги фикрлар коришиб
кетади.
На анода ра%м к;олди, на атода,
От-ини бир-бирига можарода.
Мусулмонлик даьво к;илур, ичар бода ,
Мастлиг билан içариндошдин тонди куринг.
Нокас, хасис, бедиёнат цуллар %оким,
Моуманлик %аддан ошиб булди золим.
Хал к; ичинда хор булдилар дарвеш, олим,
\имояти халцни кофир булди курунг.
Эшон, шайх. хужа, мулло дунё излар,
Ул сабабдин подшо^ларга ёлгон тузлар.
Оят, %адис сузин к,уюб, мулкни кузлар,
. XflK йулида хрргиз ме^нат mopmiçoHU йу%.
Охир замон шаихлар иши хдмма риё,
Рузи мацшар риёлари булгай гувох,.
Шаихман тею мунча х;аво мунча бино,
Салла учун зарра жаноб эткони wjщ.

Айни пайтда шоир бева-бечораларга рахм-шафкат-


ли булиш, хайр-саховат, мурувватли, очик кул булишга
хам чорлайди, халк бошига «турли бало» ёкканидан
афсус, надомат чекади:
Ацли дунё халцимзда саховат — йук;,
Подшоларда, вазирларда адолат йуц.
Дарвешларнинг дуосида ижобат йук,
Турлук бало халк; устига ёгди дустлар.

Яссавий хикматларида жахолат ва разолатни кора-


лаш, нодонлик, дустликка хилофлик килиш, манман-
ликни хам танкид кил ади:
Дуо дилинг нодонларнинг юзин курмай,
Xfliç таоло рафик; булса, бирдам турмай,
Бемор булса, нодонларни %олин сурмай,
Нодонлардин юз минг жафо курдум мано.
Аё дустлар нодон бирла улфат булуб.

158
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Багрим куюб, жондан туюб улдим мано.
TyFpu айтсам эгри йулга буйин тулгар,
Крнлар ютуб, гам за^рига туйдум мано.
Кайда курсанг кунгли синук, маржам булгил,
Андок; мазлум йулда колса %амдам булгил.
Уммат булсанг гарибларга тобеъ булгил,
Оят, %адис %ам ким айтса, сомеь булгил.
Оцил эрсанг, гарибларнинг кунглин овла,
Мустафодек элни кезиб, етим ковла,
Гариб, факир, етимларни цилгил шодон,
Хацлар %илиб, азиз жонинг аила курбон.
Таом топсанг жонинг била цилгил э%сон,
Хардин жо эшитиб, бу сузларни айдим мано.

Бир гурух хикматларда шоир кишиларни кадрдон,


халолу пок, илм-донишли, диенатли, имон-эътикодли
булишга даъват этади; дилозордан Хак безор, барчага
яхшилик, килмок — хар бир муъминнинг бош шиори-
дур; чунки мардумозорликнинг жазоси катгик.
Суннат эрмиш кофир булса, берма озор,
Кунгли катт иг дилозордан Худо безор.
Ок,ил эрсанг эранларга хизмат цилгил,
Амри маъруф н,илгонларни иззат килгил.

Сабру каноат, жавонмардлик, максад йулида фидо-


ийлик килмок; хам хакикий ош икнинг фазилати;
у йулдан озган гумрохларни йулга солмоги даркор.
Характерлиси шундаки, хар бир суз, ибора нихоятда
содца, айни пайтда мазмуни теран, ундан кузатилган
гоявий ният умумбашарий мохиятга моликдир.
Нафсдан кечиб, цаноатни пеша кил гон,
Хар ким monea, рози булуб, буйин сунгон.
Яхшиларга хизмат килиб, дуо олгон,
Андок ошик; мацшар куни армони йук.
Банда булсанг манманликни зинцор ташла,
Са^арларда жонинг кийнаб, тинмай ишла.
Йулдан 03F0H гумрохларни йулга бошла,
Бир назарда дилларини сафо кчлдим.
Мутакаббир, манманликка берилган одамни, уз кад-
рини билмаган, узгалар кадрини эъзозламаганларни
инсон санаб булмайди:
159
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Хайфи одам уз цадрини узи билмас,
Манманлик к;илиб, яхшиликларни кузга илмас.

Бу дунеда кимда ким нафснинг гапига кирса, нафс


йулида югуриб-елса, охир-окибат расво булади. Шунинг
учун нафси бадцин йирок юрган маъкул.
Нафс йулига кирган киши расво булур,
Йулдан озиб, тойиб, тузиб, гумрох, булур.
Нафсинг сени охир дамда гадо цилгай,
Дин уйини трат цилиб, ado /çujifoü.
Oiçu/i эрсанг нафси баддин булгил безор.

Хакикатда хам орифликнинг асосий белгиси, ко-


милликка эришмокнинг йули икки нафсдан хам пар-
хезкорлик, саховатпешалик, жавонмардлигу хакикат-
гуйликдир. Хикматларда елгончилик, икки юзламачи-
лик, товламачилик, хирс, таъмагирлик сингари чин
ошикка, орифларга номуносиб гайриинсоний хислат-
лар лаънатланади; мунофиклар кораланади, танкид
килинади.
Тугри юрган ошцлардин Худо рози,
Ошищ иши осон эмас, цилма бози.
ËjiFomunap ошик, мен, дер Оллох; цози,
Имонини пучак пулга comap эрмиш.
Эй биродар мунофи^ка булма улфат,
Ким улфатдур, боши узра юз минг кулфат.
Бошдин oëiç мунофик;ни зиён-защ ат .

«Девони хикмат» таркибидаги куйидаги фикрлар


китобдаги бутун ахлокий, маърифий, ишкий, инсоний
мулохазаларнинг умумлашма якунига ухшаб куринади;
чунки бу байтларда комил инсон учун мажбурий булган
барча фарз ва суннатлар гоятда ихчам тарзда уз ифода-
сини топган.
Хайру сано цилгонлар, етим кунглини олюнлар,
Чацор ёрлар щмрох;и кавсар лабинда курдим.
Омил булгон олимлар, йулга кирган осийлар,
Андог олим жойини доруссаломда курдум.
Муфти булгон олимлар, но>;ак; фатво берганлар,
Андо F муфти жойини сирот куфругда курдум.
Золим булуб зулм этган, етим кунглин огритган,
Каро юзлуу ма^шарда кулин apiçoda курдум.

160
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Туну куни ухламай ху зикрини айтцонлар,
Малойиклар хамрохи арши устида курдим.
Ахмад Яссавий хикматлари нафакат гоявий жихат-
дан, балки бадиий нуктаи назардан хам XII аср туркий
шеъриятининг мумтозидир. Зероки улар гоятда равон
охангда, жонли тилга якин иборатларда битилган. Хар
бир суз ва ибора катьий мезонга, мувозанатга эга. Охир-
ги мисра-накоратомиз булиб бандаларни бир-бирига пай-
васт этиб туради. Бундан ташкари биз хикматларда
Фиръавн, Фаридун, Мусо, Вомик Узро, Юсуф, Фар-
ход, Мажнун, Од, Шаддод, Мансур, Шибли, Боязид,
Жунайд, Зуннун, Яъкуб, Зулайхо, Зол, Рустам сингари
унлаб афсонавий, тарихий номлар билан боглик риво-
ятлар, накллар, хикоят ва масалларга ишораларни, рамз-
ларни курамиз. Шунингдек пули сирот, оби кавсар,
салсабил, махшаргох, арафот, аросат ва бошка атама-
лар, Расулуллох, сахобалар, чахрёрларнинг фаолиятла-
рига дойр тафсилотлар хакидаги кайдларга хам дучор
буламиз. Улар китобхонни уйлашга, фикр юритишга
ундайди, тафаккур кирраларини чархлашга ердам бера-
ди: Куйидаги байтларда бутун бир тарих уз аксини
топгандай. Уларни тула шархлашга бир китоб битмок
лозим:
Юнусдек хам дарё ичра балик булсам,
Юсуфдек ^ам кудук ичра ватан килсам.
Ёцубдек хам Юсуф учун куп йигласим,
Бу иш бирла, ё Раб, сени топгаймумен ?
Шиблидек хам ошик, булуб само урсам,
Боязиддек тун-кун тинмай Каьба борсам.
Каъба ичра юзум суртуб зор инграсам,
Бу иш бирла, ё Раб, сени тотаймумен ?
Маъруфдек хам ушбу йулга кодам куйсам ,
Мансурдек хам жондан кечиб дорга цунсам.
Дор узра шавкланибон х,сщни айтсам,
Бу иш бирла, ё Раб, сени топьаймумен?

Куриниб турибдики, Яссавий хикматларида инсо-


ният пайдо булгандан бери тарихий хакикат, афсона-
лар, ривоятлар, турли исломий арбоблар, диний-фал-
сафий окимлар асосчиларининг хаёти, турмуш тарзи,
комиллик йулидаги тутган русуми гоятда нафис, тад-
6 -5 6 4 9 161
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
рижий-такомилда уз аксини топган. Бундай хикматлар-
ни укиганда бизнинг билимимиз чукурлашади, имони-
миз бут булади, хаётга ва охиратга карашимиз теран-
лашади, Оллохга эришмок, изнида риёзат чекмок, ма-
шаккатларини хис этамиз. Бу байтлардаги хар бир суз,
ибора, хатто изофа замирида нозик нукталар кат-кат
булиб етибди. Ана шуларни тугри идрок этиб, аник
тушунтиргандагина биз максадга эриша оламиз.
Яссавий хикматлари ботинида яшириниб ётган панд-
насихатлар, инсон камолоти йулида амалга оширили-
ши, бажарилиши лозим булган бурч, вазифалар тасви-
ри хамон уз тадкикини кутмокда. Биз педагоглар улар-
ни саралаш, маърузалар магзига сингдириб бориши-
миз, амалий машгулотлар жараёнига олиб киришимиз
лозим. Шундагина улуг боболаримиз колдириб кетган
бебахо инжулардан барчани бахраманд этган буламиз.

Х.ИКМАТЛАРДАН НАМУНАЛАР

А^т дунё хшщимизда саховат йук,


Подшоларда, вазирларда адолат йук.
Дарвешларнинг дуосида ижобат йщ,
Турлук, бало халк, устига ёгди дустлар.
Аё дустлар нодон бирла улфат булуб.
Багрим куюб, жондан туюб улдум мано
Туури айтсам эгри йулга буйин тулюр,
Крнлар ютуб, гам закрыт ту идум мано
Ер остига кирдим нодонлардин,
Илким очиб дуо тилаб мардонлардин
Бариб жоним юз тасаддук, донолардин;
Доно топмай ер остига кирдим мано.
Кайда курсанг кунгли синук маржам булгил,
Андоч мазлум йулда колса %амдам бултл.
Бариб, фа^ир етимларни Расул сурди,
Ушал туни меърож чициб дийдор курди.
Кайтиб тушиб триб, етим излаб юрди,
Барибларни изин излаб тушдим мано.

162
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБДУЛХОЛИК ГИЖДУВОНИЙ

Шаркда Хожаи Жахон унвонига сазовор булган


машхур шайх, накшбандия тарикатининг асосчиси
Хожа Абдулхолик Гиждувоний XII асрнинг биринчи
чорагида Гиждувонда тугилган. Айрим манбаларда унинг
отаси Абдулжамил Имом Маликнинг (713—795) аж-
додларидан, донишманд одам булиб, хазрати Хизр би-
лан сухбатлашган, деб таъсидланади. «К,андия» асари-
нинг муаллифи Абдухаким Самаркандий Абдулхолик;
таваллуд топганда отаси Абдужамил 113 ешда эди, деб
ёзиб колдирган. Баъзи манбаларда Шайхнинг аждодла-
ри румлик булиб, Хазрати Хизр башорати билан Абду­
жамил Гиждувонга кучиб келиб, муким яшаб колган,
деган мулохазалар хам мавжуд. Абдулхолик дастлабки
таълимни оталари Абдулжамилдан хамда хусусий муал-
лимлардан олган. Шундан сунг Балхга бориб Хожа
Фазлиддиндан ун бир йил тахсил куриб, у кишининг
кулидан хирка кийган. Устози фотихасини олгач Аб­
дулхолик Марв, Сарахс, Туе сингари Хуросон шахар-
ларига сафар килади. Ана шу сафар давомида Сарахс-
да машхур аллома Юсуф Хамадоний билан учрашиб,
бир умрга устоз-шогирд булиб колади.
Машхур суфизмшунос, доктор Сажжодийнинг ёзи-
шича Абдулхолик Гиждувоний араб мамлакатлари
буйлаб куп сафар килиб, замонасининг буюк машо-
йихларининг сухбатидан файз топган; бир неча марта
Хаж зиёратида булган: Шайх 117 йил умр куриб, 1220
йили уз ватанида вафот этган. Абдулхолик Гиждуво-
нийдан бизга кадар ахлокий-таълимий ва соф илмий-
назарий мохиятдаги «Рисолаи тарикат», «Рисолаи са-
хобия», «Одоби тарикат», «Максадул соликин», «Васи-
ятнома», «Манокиби Хожа Юсуф Хамадоний», «Ибти-
дои-жомеъ-ул-кулам», «Маслак-ул-орифин» сингари бир
канча рисолалар мерос булиб колган. Шайхнинг «Ма­
нокиби» Юсуф Хамадоний хаёти, мероси хамда таъли-
мотини урганишда энг муътабар манбадир.
Мухаммад Сиддик Рушдий «Тазкират-ул-авлиёи тур-
кий»сида Абдухолик Гиждувоний юзлаб шогирдларни
тарбиялаб етиштирга^ини алохвда кайд этган. Хожа
Ахмад Сиддик, Хожа Ориф Ревгарий хамда Хожа Ав-
163
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
лиеи Калонлар шайхнинг халифаларидан булган. Хожа
Абдулхолик Гиждувонийнинг фавкулодда рухий кудра-
ти ва кароматлари хусусида Шаркда куплаб ривоят
хамда хикоятлар таркалган. Уларнинг айрим жихатла-
ри Н. Йулдошевнинг «Бухоро авлиеларининг тарихи»
китобида, профессор Ориф Усмоновнинг «Бухорои
Шарифнинг етти пири» китобида шархланган. Абдул­
холик Гиждувоний таълимотининг асосини кисмат-так-
дири азал-асл сарнавиштга ишониш, хар бир мумин-
нинг, жумладан, соликнинг илм урганиши (зохирий ва
ботиний билимларни), бирон бир касб-хунарни эгал-
лаб, халол ризк топиб яшашга даъват ташкил этади.
Абдулхолик Гиждувонийгача суфизм тарикати «Хуш
дар дам», «Назар бар кадам», «Сафар дар Ватан», «Хил-
ват дар анжуман» каби коидалардан иборат эди. Хо-
жаи Жахон эса уларнинг енига «Ёд кард», «Боз гашт»,
«Нигох дошт», «Ёд дошт»ларни хам илова килган. Баъ-
зи сарчашмаларда Абдухолик Гиждувонийнинг форсий
тилда шеърлар битганлиги хам кайд этилган. Куйида-
ги рубоий шулардан намунадир:
Бар дуст муборакам, бар душман шум,
Дар жанг чу ох;анам, дар сулу; чу мум.
Сарчашмаи нур, Риждувон манзили мост,
Ман теги дуруя мезанам то дари Рум.

(Дустга мехрибону, душманга шумман, жангда те-


мирдек, сулхда мумдекман. Нур сарчашмаси булмиш,
Гиждувон бизни манзилимиздир, аммо мен Рум осто-
насигача дудама килич ургайман).
Юкорида таъкидлаганимиздек, Абдулхолик Гижду­
воний забардаст шоир хам булган. Турли сарчашмалар­
да адибнинг ранг-баранг мавзуларда езилган рубоийла-
ри куп учрайди. Аммо уларнинг етакчи мавзуси суфизм
таълимотини таргиб килиш хисобланади. Шоир рубо-
ийларидан айримларини форсийдан Садридцин Салим
Бухорий таржима килиб оммалаштирган.
***
Шухрат илм шум нафсингни шод этма,
Узни мардум орасш да куп ёд этма.
Камтарлик эт! Сен ном чикарай деб,
Зин^орки динингни барбод этма.
164
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Айбларни ёпгувчи сатт ор булгайсен,
Калбларни топгувчи гамхор булгаисен,
Awox, розилигин топай десанг, эй дуст!
Эл бирла адабда х,ушёр булгайсен.
***
Ёмон билан су^бат этма %еч,
Анар номинг булгаб кетолгай.
Кара, улкан цуёш нурини.
Парча булут хира этолгай.

«ВАСИЯТНОМА»ДАН

Фикд ва хадис илмини мунтазам урган.


***
Жохил суфилардан йирок юргин. Чунки улар дин
угриси ва мусулмонларни йулдан ургувчилардир.
* **
Илм урганиш йулида собиткадам бул.
* **
Халол гизо егин, у сенинг хайриянг калитидир.
* **
Харомдан йирок, юргин, тонгла киемат куни оташ-
да куймайсан.
* **
Халол булсанг, ибодатдан халоват топасан.
* **
Козилар махкамасида ултирма ва султонлар билан
хамсухбат булма.
* * *

Нафсни хор этмок учун сафарни ихтибр эт.

165
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Бировларнинг мактовига учма.
***
Куп кулмок, гафлатдандур ва у калбни улдиради.
***
Кам кулу куп Ингла.
**#
Хакнинг мархаматидан ноумид булма.
***
Хар бир муриднинг пири ота мартабасидадур.
***
Шайхларга ботинда хам, амалда хам хизмат кил.
***
Ота-онанинг хаккини хамиша адо эт.
***
Барча машойихларни эъзоз эт.

МАХМУД ШАБУСТАРИЙ
Ushbu kitobni to'liq holda olmoqchi bo'lsangiz kitob
Ун учинчи асрнинг охири ва XIV асрнинг бошлари-
do'konlariga murojaat qiling
да яшаб утган шоир ва файласуф Саъдидцин Махмуд
бинни Абдулкарим Табриз якинидаги Шабустар киш-
логида рухоний оиласида дунега келган. У умр буйи
Озарбайжонда яшаб даврининг машхур машойихлари-
дан даре олиб, хаётининг охирги йилларини Табризда
утказиб, шу ерда вафот этган.
Махмуд Шабустарий Султон Махмуд Худованд
хамда Абусаид Баходурхонлар хукмронлиги даврида Таб­
ризда катга шухрат козонган эди. Гарчи олим замона-
сининг машхур шайхлари Баховуддин Яъкуб Табрезий
хамда Яминиддин Табрезийлар кулида тарбияланиб,
тахеил курган булса-да тез орада ислом ва суфизмнинг
буюк назариётчи донишманди булиб танилди; маъкул
ва манкул билимларда пешкадамлик даражасига етади.
Айрим сарчашмаларда Шабустарийнинг Кирмон сафа-
166

Вам также может понравиться