Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Хамиджон Хомидий
Тасаввуф алломалари
«ШАРК» НАШРИЁТ-МАТБАА
АКЦИЯДОРЛИК КОМПАНИЯСИ
БОШ ТАХРИРИЯГИ
ТОШ КЕНТ - 2004
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Х -6 3
Ма с ъ у л му х а р р и р
филология фанлари доктори, профессор
НАЖМИДДИН КОМИЛОВ
Хамиджон Хомидий
Тасаввуф алломалари. — Т.: «Шарк,», 2004. — 208 б.
Ушбу рисола Ш аркнинг машхур машойихлари хаети хамда фао-
лияти хакида лунда маълумот беришга багишланган. Ундаги аксари-
ят ланхалар биринчи манбалар асосида, у еки бу аллома асарларига
суянган холда езилган. Китоб илмий ходимлар, маънаният тарихи
ихлосмандлари хамда кенг китобхонлар оммасига мулжалланган.
ББК.72.3
3&9U2IX
© «Ш арк» наш риет-матбаа акци и до р л ик компанм яеп
Бош та.\рп рияти. 2004 ii.
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
МАШОЙИХЛАР ТАЗКИРАСИ
Тасаввуф узок асрлар давомида халкимиз маънавияти-
ни бойитишга хизмат килиб келган. Инсоннинг рухий-
ахлокий покланиши, илохий мухаббат билан кжсалиб бо-
риш бу таълимотнинг асосий гояларидир. Шу боис тасав
вуф чукур инсонпарварлик гоялари билан омухта булиб,
хак икат талабида юрган одамлар калбига йул топди, одам-
ларнинг поклик, абадий хает, кунгил хуррияти хакидаги
орзуларини ифодалаб келди. Халкимиз суфий дарвешлар-
га хурмат-эхтиром оркали Аллох таолога, Унинг инсонни
улуглаган кудрати ва файзу футухига эътикодларини из-
хор этганлар. Шайхларнинг кароматлари, сузлари ва сий-
рату сурати юксак ахлок ва илохий мукаддаслик намуна-
си сифатида кабул килинган. Тасаввуф шайхлари халк-
нинг маънавий рахбарлари, рухоний мураббий сифатида
майдонга чикиб, пайгамбар фаолияти, холатларини да-
вом эттиришга жазм этганлар.
Шу боис тасаввуфнинг тарихий тараккиети, назарий
жихатларини урганиш баробарида, йирик шайхлар, авлие-
лар фаолиятини урганиш хам мухим хисобланади. Во-
кеан, назарий карашларнинг узи хам шайхларнинг сузи
ва холатлари, асарлари, насихатлари, улар хакидаги хоти-
ралар, ривоят ва хикоятларни урганиш замирида умум-
лаштирилган.
Улуг суфий ва шоир Фаридиддин Аттор узининг «Таз-
киратул авлиС» асари мукаддимасида кайд этадики, ав-
либларнинг сузи киши калбининг малхами ва рухининг
кувватидир, кимки авлие сузини дилига жо этса, У Куръ-
он ва Хадислар магзига эшик очади, узининг холати,
ахлокини, килаетган ишларининг яхши-емонлигини уйлай-
диган булиб колади ва хает, охират, инсонийлик хусусида
мулохаза юритиб, ички оламини тартибга солади.
Авлиелар \акида тазкира битиш, уларнинг макомат ва
манокибларини езиш хам бизда бир анъанага айланиб
колган эди. Жумладан, Абдурахмон Сулламийнинг «Таба-
катус суфия», Абдуллох Ансорийнинг «Манозилус соирин»,
Атгорнинг «Тазкиратул авлие», Жомийнинг «Нафахатул
унс», Навоийнинг «Насойимул мухаббат», Мухаммад Сид-
3
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
дик, Рушдийнинг «Тазкиратул авлиеи туркий» каби китоб-
ларни курсатиш мумкин.
Булардан Навоий ва Рушдий асарлари узбек тилида-
дир. Аммо уларнинг тили хийла эскириб хозирги китоб-
хонларга кийинчилик тугдиради. Филология фанлари док-
тори, профессор Хамиджон Хомидов шу кадимий анъана-
ни давом этгирган холда суфий шайхлари, орифлар ва
валий инсонларнинг хаети ва асарларини урганиб чикиб,
«Тасаввуф алломалари» номи билан бир китоб яратибди.
Ростини айтсам, шундай китобнинг яратилишини анча-
дан бери орзу килардим. Китобни укиб чиадим ва кони-
киш хосил килдим. Чунки катга мехнат амалга оширил-
ган. Талай манбаларга суянган холда муаллиф 66 та шайх-
нинг таржимаи холи, фаолиятини ихчам, аммо равон ва
оммабоп усулда еритиб берган. Шу билан бирга шайхлар-
нинг баен этган хикматлари, фикру мулохазаларидан на-
муналар келтирилган. Тасаввуф тазкиралари, манокиблар
ривоят ва наклларга сероб. Чунки худди шу ривоят ва
накллар шайхларнинг тутган йули, узига хос тарикати,
ният-максадини очишга хизмат килади. Китобда ривоят-
лардан унумли фойдаланган.
Китоб шайх Хабиб Ажамий билан бошланиб, Мухам
мад Сидцик Рушдий билан якун топади. Китобда тасав-
вуфнинг турли йуналишига мансуб шайх ва орифлар хаети
зикри мавжуд. Китобда Боязид Бистомий, Мансур Хал-
лож, Абулхасан Харраконий, Абусаид Абулхайр каби жу-
нунтабиат, илох ишкининг сархушлари, Жунайд Багдо-
дий, Зуннун Мисрий, Абдуллох Ансорий, Абдухамид Fa3-
золий, Нажмиддин Кубро каби «хушёр» валилар, узбек
китобхонига унчалик таниш булмаган Зайнул Ислом, Абу-
лаббос Кассоб, Мухаммад Хафиф сингари унлаб шайх-
ларга урин берилган. Уларнинг бир кисми янги тарикат-
ларни асослаган кишилар булса, баъзилари илмий фао-
лиятда, рисолалар езишда ном козонган, баъзилари тарги-
ботчилик ва кашфу-кароматда узини курсатганлардир.
Хуллас, тасаввуф ва тарикатлар билан кизикадиган
одамлар учун бу китоб кимматли манбадир. Ислом тари-
хи, Мовароуннахр тасаввуфини урганувчилар хам ушбу
китобдан узларига керакли маълумотларни топа олади-
лар. Шубхасиз, бу каби асарларнинг купайиши маънави-
ят тарихини урганиш нуктаи назаридан хам, бугунги маъ-
рифатимиз учун хам фойдалидир.
н. комилов
филология фанлари доктори, профессор
4
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Мукдддима
Мустакиллик туфайли миллий кадриятларимизни
хар томонлама, мукаммал урганиш борасида олимла-
римиз улкан ютукларни кулга киритдилар: Исломий
билимлар кенг халк оммасига етказилмокда; Куръони
Карим, хадиси Шарифлар бир неча марта чоп этилди;
маънавиятимизнинг буюк дахолари тугилган саналар
халкаро микёсда нишонланаётир. Бир гурух олимлари-
миз суфизм таълимоти даргалари ижодини тадкик
килиш йулида фидойилик курсатмокдалар. Фан док-
торлари, профессорлар Н. Комилов, О. Усмонов,
И. Хаккулов, И. Сувонкулов, Б. Назаров, филология
фанлари номзодлари Султонмурод Олим, Сайфиддин
Рафиддиновлар бу сохада узгаларга намуна булиб ке-
лаётирлар. Ушбу сатрлар муаллифи хам ана шу хам-
касбларига эргашиб купдан бери суфизм тарихи ва
буюк машойихлар хаётини урганиб, укиган ва билган-
ларини «Тасаввуф алломалари» номи билан бир маж-
муага жамлади. Китобни езишда муаллиф касбдошла-
ри асарлари, бошка манбалар билан бир каторда Ат-
торнинг «Тазкират-ул-авлие», Жомийнинг «Нафахот-ул-
унс», Рокимийнинг «Тарихи томм», Мухаммад Сиддик
Рушдийнинг «Тазкират-ул-авлиёи туркий», Саидзиёвуд-
дин Сажжодийнинг «Ирфон ва тасаввуфга мукадци-
ма», Абдулрофеъ Хакикимнинг «Эронда тасаввуф та
рихи» сингари асарларга хам суянди. Рисола кенг халк
оммасига Шаркнинг буюк суфий авлиёларининг хаети
ва фаолияти хусусида лунда маълумот беришга мулжал-
ланган булиб, уларнинг хикматларидан намуналар хам
берилди. Авлиеларнинг шахсий хаёти, касб эгаллаш,
илм урганиш йулидаги захмат ва риёзатлари, эътикод-
да метиндек собитликлари барча замон кишилари учун
намунадир. Алломаларнинг китобда келтирилган хик
матлари, асосан, Рушдийнинг «Тазкират-ул-авлиёи тур-
кий»сидан олинди.
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ТАСАВВУФ ТАРИКДТЛАРИ
Шарк тасаввуфи тарихида бир канча мактаблар еки
тарикатлар булган. Уларнинг пайдо булиши ва тарак,-
киёти тарихи Абулхасан Исмоил Хужвирийнинг «Кашф-
ул-махжуб», Абдулрофеъ Хакикатнинг «Эронлик ориф-
лар ва ирфон тарихи», Саидзиевуддин Сажжодийнинг
«Тасаввуф мукаддимаси», Нажмиддин Комиловнинг
«Тасаввуф» китобларида бир мунча батафсил ёритил-
ган ва тахлил килинган. Биз хам укувчиларда утмиш-
даги Шарк мамлакатларида кенг таркалган тасаввуф
мактаблари, тарикатлари хакида маълум тасаввур туг-
дириш ниятида уларнинг мохиятини мухтасар баён
этишни лозим топдик. Илмий адабиётларда бу оким-
лар «мактаб», «тарикат» тарзида зикр этилган. Биз хам
шу йулдан бордик.
Му^осибия. Ушбу окимнинг асосчиси Хорис бин-
ни Асъад Мухосибийдир. У ризога эътикод куйганди.
Ризо аслида маком маъносини англатиб, икки хил
булади: бири Худонинг инсонлардан ризолиги булса,
иккинчиси инсонларнинг Худодан ризолигидир. Ху
донинг инсонлардан ризолигининг маъноси шуки,
одамлар хамиша Худога мухаббат йулида яхши амал-
ни бажаришга интилсин; инсонларнинг Худодан ри
золиги булса, уларнинг Худога таслим булиш ва унга
хамиша хизмат килишидир. Шунинг учун хам инсон
ризоси билан Худо ризолиги орасида узвий боглик-
лик мавжуд. Шу сабабли ризо сабр ва бардош асосига
курилган илохий мухаббатдир. Бу мухаббат сохиби
хаётдаги огирлик ва енгилликни, хушлик ва нохуш-
ликни илохий бир жилва деб кабул килади ва шу
сабабли турмушдаги барча кийинчиликларни бамай-
лихотир кабул килади ва утказади. Ризо зухд еки нафс
инкоридан устун туради. Зероки ризонинг сарчаш-
маси Худога ишкдир. Мухосибий тасаввуфда ризо-
ни хол ва маком билан чамбарчас боглик, деб изох-
лайди.
6
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Мухосибий, шунингдек, уз-узини, нафсини назорат
килиш, уз-узига хисоб бериш (тахаллуси шунга асосла-
нади)ни соликнинг мухим фазилати деб билган.
Маломатия. Бу окимнинг пайдо булиши тарихи ис-
лом вужудга келган илк даврлар билан боглик. Унинг
маркази Нишопур шахри хисобланади. Бу таълимотга
дастлаб буюк машойихлардан Абу Хафс Нишопурий,
Хамдун К,ассор, Абу Усмон Хирийлар асос солишган.
Шу боисдан уша даврларда бу окимни «хамдуния» еки
«кассория» окими, деб аташ хам одат тусига кирган.
Мазкур тарикат асосчиларининг бош назариясига кура
хар бир суфий уз фазилатлари ва одамларга килган
яхшиликларини пинхон тутмоги, узини айбдор ва гу-
нохкордек курсатиб юрмоги даркор. Токим кишилар
улардан бирон нук,сон еки галат кидирсин. Яъни хар
бир маломатий узининг олий хислати ва элга килган
хизматидан худбинлик ва гурурга берилмаслиги лозим.
Уларнинг акидасича, Оллох кишининг барча яхшилик
ларини куриб туради. Шунинг учун бу сифатлар узга-
ларнинг назарига тушиши еки булмаса халкка куз-куз
килиниши шарт эмас. Маломатийлар муъминларнинг
узаро адоватда булиши, мазхаб талашиб, низоъ пайдо
килишига карши эдилар. Шунинг учун халк улардан
айб кидириб, камситиб, «маломат» килсалар хам, бу
тоифа вакиллари хеч ким билан мунокашага бориш-
мас, «маломат килувчи»лардан асло куркмас ва ранжи-
мас эдилар.
Маломатийлар аслни уз нафсларининг маърифати,
деб билишади ва маърифатни эса, раббий маърифати-
нинг восиласи хисоблашган, шунга амал килишган.
Улар ибодатни банда билан Хакни боглаб турадиган
ришта, деб билишган. Шунинг учун улар канчалик
маломатга колсанг, шунча гурур ва фиребдан йирок
буласан, деган акидага суянишган. Маломатий ички
туйгуларни ташкарига чиказишмас, зухд, риёзат ва ка-
роматни изхор этмокни жохиллик, рие, деб билишган.
Аксарият тадкикотчилар маломатийларни энг ин-
сондуст, адолатпеша, маърифатпарвар, Хакка якин ахл,
деб таърифлашган.
Тайфурия. Шаркда энг куп таркалган суфиена таъ-
лимотлардан бири тайфуриядир. Унинг асосчиси унлаб
машойихларнинг устоди, метиндек ирода сохиби, буюк
шайх, «султон-ул-орифин» Боязид Бистомийдир. Бу таъ-
7
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
лимотнинг асосини сукр, яъни купрок, халкдан узокла-
шиб, хилвату узлатда, гушанишинликда фаолият курса-
тиш ташкил килади. Демак, тайфурия тарафдорлари
узлатга чекиниб, зикр тушиб, хак бди билан яшашни
таргиб этганлар. Мазкур таълимот мохият эътибори
билан жунайдия окими назариясига зиддир. Боязид
Бистомийнинг акидасича, сукр (мастлик) хушёрлик
(сахв)дан устундир. Зероки сукрда инсонийлик сифати
кутарилиб, илохийлик галаба килади, яъни нафс фано-
сига Хакка якинлашади. Аммо аксарият тасаввуф до-
нишмандлари, жумладан, Захириддин Муръаш бу таъ-
лимотга танкидий нуктаи назардан ёндошган.
Жунайдия. Бу тарикатнинг асосчиси машхур шайх
Жунайд Багдодийдир. Жунайдия тасаввуфда мастлик-
сукр холатидан хушёрлик-сахвни устун куйиб, хушёр-
лик табиий холат, мастлик эса гайритабиий рухий холат-
дир, деб таъкидлаган. Бу тарикат тарафдорлари ислом
акидаларига якин, муътадил йул тутганлари учун олим-
лар Жунайд Багдодийни суфизмда муътадиллик таъли-
мотининг байрокдори, деб аташади. Абунаср Саррож,
Абуали Даккок, Абулкосим Каширий каби машхур ма-
шойихлар жунайдия тарикатининг тарафдорларидандир.
Кейинги асрлардаги исломий ахкомлардан узоклашиш-
ни истамаган кодирия, накшбандия сингари бир катор
тарикатлар намояндаларига хам жунайдия таълимоти
талаблари кул келган.
Нурия мактаби. Шарвда анча кенг таркалган ва
фаол суфистик мактаб еки тарикатлардан бири Нурия
мактабидир. Унинг асосчиси Хуросонлик шайх Хусайн
Ахмад Нурийдир. Бу тарикат тарафдорларининг акида
сича хар бир ориф факат узгаларнинг манфаати ва
осойишталигини уйлаб хаёт кечирмоги зарур. Зероки
бошкаларнинг химоясини деб, уларга хизмат килиб,
факирона яшашга ружу килмок инсонни кибру хаво-
дан асрайди, нафсни чегаралаш имкониятини яратади.
Крдирия тарицати. Ушбу тарикатга машхур шайх
Абдулкодир Гелоний (Гавсул Аъзам, Кутбул Аъзам)
асос солган. Кодирия таълимотининг асосини калбий
риёзат ташкил этади. Бу таълимотнинг куп жихатлари
шофеия ва ханбалия мазхаблари дунекарашига якин.
Абдулкодир Гелоний ханбалия суннийларидан булиб,
«Шайхи Машрик» номи билан хам шухрат топганди.
Уларнинг карашлари билан шиалар назарияси уртаси-
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
да жиддий зиддият мавжуд эди. Шунинг учун К,оди-
риялар Сафавийлар даврида Багдодга хижрат килади-
лар. Улар хамиша яшил либос кийиб юришган, яъни бу
тарикат рамзи яшил ранг булган. Кодирия тарафдорла-
ри, Мовароуннахр, Туркистон, Эронда куп учраган.
Сухравардия. Ушбу тарикатнинг асосчиси Шахобид-
дин Абухафс Умар Сухравардийдир. Унинг асоеини
ибодат, зухд ва мужохадат, умуман, ирфоний маъри-
фат ташкил этади. Сухравардия силсиласининг Хин-
дистонда Бахоуддин Закариё Мултоний ривожлантир-
ди. Хозир хам Покистон, Хиндистон ва Афгонистонда
сухравардия таълимотининг давомчилари бор.
Мавлавия. Шаркда анча машхур ва кенг таркалган
мавлавия тарикатининг муассиси Жалолиддин Мухам
мад Балхий (Румий)дир. Унинг асосини осмоний
жисмларнинг рамзи булмиш раксу самоъ ташкил кила-
ди. Мавлавийлар устозлари атрофида мусика журлиги-
да завк-шавк билан гир айланиб раке тушиб, кушик
айтадилар, зикр тушадилар. Ш унинг учун уларни
«тавоф этувчи» — «чарх уриб айланувчи» дарвешлар
дейишган. Улар шидцатли харакат ва раке жараёнида
узидан кетишни Хакка етиш они, деб билишган. Мав
лавия асосан Усмонли Туркиясида равнак топган. Улар
чукка калпок кийЬб юришга одатланишган. Хозир хам
Туркиянинг Куне шахридаги Мавлавий макбарасидан
куй таралиб туради.
Кубровия. Бу тарикат Урта Осиёда пайдо булиб, унга
шайх Нажмиддин Кубро Хоразмий асос солган. Маз-
кур таълимот негизини хуфя зикр ташкил килади. Улар
Куръонни хуфя укиб урганиш тарафдори эдилар. Куб-
ровиялар бошка тасаввуф тарикатларида булганидек,
узлатда, гушанишинликда булишни, таркидунёчилик-
ни таргиб килганлар. Улар Урта Осиё халклари маъна-
вий-ижтимоий-сиесий хаётида сезиларли рол уйнаган.
Мажидиддин Багдодий, Саъдуддин Хамавий, Бобо
Камоли Чандий, Сайфиддин Бохарзий, Нажмиддин
Розийлар машхур кубровия шайхларидан хисобланади-
лар. Шуни хам алохида таъкидлаш керакким, Кубро
вия тарафдорлари жавонмардликни узларининг мухим
фазилатларидан бири деб билишган.
Чиштия. Тасаввуфшуносликка дойр адабиётларда
Иброхим Адхам, Муйниддин Чиштийлар бу таълимот-
нинг дастлабки асосчилари, деб уктирилади. Бу тари-
9
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
кат асли Хирот атрофларида пайдо булиб, сунгра Хин-
дистонда кенг таркалган. Чиштияларнинг таълимотига
кура Оллох барчани тенг яратгани учун бандалари ба
робар яшамоги зарур. Шунинг учун дардмандларга дар-
мон булмок, очларни туйдирмок олижаноб инсоний
фазилатдир. Уларнинг акидасича хар бир мумин дарё-
дек сахий, офтобдек нурпош, заминдек таъзим — тава-
зуъда булмоги даркор. Зероки Оллох ана шундай бан-
даларини севади. Тенглик ва инсонпарварликни тар-
гиб этгани учун оддий мехнаткашлар Чиштияларга куп
эргашдилар. Бу харакатнинг пешвоси Муйниддин Чиш-
тий (XII аср) Хирот якинида тугалиб, Бухоро ва Са
марканд мадрасаларида укиган. Сунг Багдодга хижрат
килиб, машхур шайх Хожа Усмон Хоруний хузурида
20 йил хизмат килади ва унинг кулидан хирка кияди.
Шундан сунг Хиндистонга бориб, тасаввуфда уз макта-
бини яратади.
Нацшбандия. Бу таълимотнинг асосчиси бухоролик
Баховуддин Мухаммад Накшбанддир. Накшбандийлик
уз таълимоти асосини Абдулхолик Гиждувонийнинг
хуфя зикр хакидаги фикридан олган. Уларнинг акида
сича, хар бир суфи фаол инсон булмоги, бирон-бир
касб-кор билан шугулланиб кул кучи билан топилган
ризку рузи эвазига кун кечирмоги лозим, яъни «дил ба
еру даст бакор» булмоги зарур. Ш унинг учун хам
накшбандийлар гушанишинлик, таркидунечиликни
катьиян рад этишган. Накшбандийликда муриднинг
шахсияти ва тарбиясига, вазифа хамда масъулиятига
алохида эътибор беришган. Шу сабабли бу таълимот
Урта Осиё, Эрон, Афгонистон, Туркия хагго Кавказ
каби минтакаларда кенг таркалган. Унинг асосчиси
«Баховуддин Балогардон» лакаби билан кенг халк
оммаси орасида дин ва маънавиятнинг буюк арбоби
сифатида шухрат топган.
Бектошия. Кичик Осиёда вояга етган Хожи Бектош
Валий (XII аср) бу тарикатга асос солган. Бектоший-
лар Алига мухаббат куйиб, шиаларнинг 12 имомини
ардоклаб, Оллох, Мухаммадга эътикод куйиш, шаръий
таом ва шаробларнигина тановул этиш, ахду паймонда
собиткадам булишга риоя килишган. Бектошийлар мах-
сус дарвешлар манзилгохларида истикомат килсалар-
да мол-мулклари куп буларди. Бектошийлар манзили-
дайрини муршид (бобо) назорат ва идора килиб тур-
10
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ган. XIX асрга кадар бектошийлар Туркия сиесатида
кучли таъсирга эга эдилар. Зероки, улар мамлакатдаги
асосий сиесий оким яничарларни куллаб-кувватлар эди.
1826 йили яничарлар корпуси тор-мор этилгач бекто
шийлар фаолияти хукумат томонидан таъкиклаб куйил-
ди. Натижада бу тарикат тарафдорлари уз кароргохла-
рини Албанияга кучирадилар. Аммо бектошийлар хамон
яширин фаолият олиб боришар эди. Иккинчи жахон
урушидан сунг эса мамлакатда бектошийлар янада жон-
ланишди.
Бундан ташкари утмишда Машрикзаминнинг тур-
ли минтака ва шахарларида «Шотирия», «Ахрория»,
«Хакимия», «Харрозия», «Хафифия», «Сайерия», «Ро-
феъия», «Хайдария», «Шозилия», «Неъматуллохия»,
«Нурбахшия» сингари турли тасаввуф мактаб ва тари-
катлари фаолият курсатиб, ирфоний маърифат инки-
шофига у ёки бу даражада улуш кушган. Жумладан,
XIX асрда Эронда пайдо булган «Неъматуллохия» та-
рикатининг пайрав хамда давомчилари мамлакатда
хозир хам мавжуд. Ушбу рисоланинг алохида фаслла-
рида «Яссавия» хамда «Накшбандия» тарикатлари кенг
талкин этилганлиги учун мукадцимада уларга батаф-
сил тухташни лозим топмадик. Умуман, тарикатлар
хусусидаги маълумотноманинг иложи борича мухтасар
булишига интилдик.
ХАБИБ АЖАМИЙ
ХДСЛН БАСРИЙ
19
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур, муридга, яъни тарикат йулига кирган ки-
шига уч нимарса зарурдир: аввал ултургунча макон,
иккинчи тириклик килгунча ризк ва рузона, учинчи
илмеки анинг бирла хунарпешаси булгай.
***
Дебдур, вактеки мурид тула емокка мубтало булса,
фаришталар анинг холига йигларлар.
***
Дебдур, хар киши емокка харис булса, ботга нафс
утида куйиб кетар.
***
Дебдур, хар кишиким анинг сузи хикматдин ташка-
ридур айни офатдур.
***
Дебдур, хар кишиким каноат килса, халкга мухтож
булмас ва кишиким нафс хавосига голиб келса, озод-
лик топар.
***
Айтибдурлар, Шайх кошига бир аробий келди ва
сабрдин савол килди. Шайх айди: сабр икки хил булур:
аввал балога сабр килмок, иккинчи, ул гунохлареки
Худой таоло пур бандаларини анингдин маън килиб-
дур сабр килмок. Чунончи угурлик килмок, нохак ки-
шини пулини олмок ва зино килмок-
ИБРО^ИМ АДХДМ
РОБИЯ АДАВИЯ
ФУЗАЙЛ АЁЗ
27
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Башир Ховфий айтибдур:
Кунлардан бир кун Фузайлдан сурадим:
— Зувд яхшими, Ризо яхшими?
— Албатта, Ризо яхши. Зероки Ризода тамаъ булмай-
ди, — жавоб берди у.
***
Фузайл дебдур:
— Агар менга: «Сен бир дуо килгин, ул мустажоб
булгай» десалар албатта, Султонни дуо киламан. Зеро
ки уни дуо килсам, у мустажоб булса, савоби бутун
халкка тегади.
***
Тухмат орага аралашдими, биродарликка рахна ту-
шади. Зероки биродарлик рухият мевасидир.
***
Танхолик ва Хакка муножот билан яшашдан яхши
халоват йук.
Фузайлдан сурадилар:
— Асл дин нима?
Деди:
— Акл!
— Хакикий акл нима?
Деди:
— Хилм!
— Хакикий хилм нима?
— Сабр!
***
Фузайл дебдур: бу замона халкининг дустликини
бозор таоми янглиг топибдурманки, ранги, буйи хуш-
дур, аммо таъми нохушдур.
***
Окил ва хирадманд киши бирла жанг килмок ва
уруш килмокдин бехирад киши бирла халво еган хубдур.
Чунончи тамсилда кетибдур, зийрак душман нодон
дустгин хуброкдир.
28
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Фузайл дебдур: Хар киши фосикнинг юзига бокиб
хушлаб курса, мусулмонлик иморатини вайрон кил-
мокга саъй килгон булур.
***
Фузайл дебдур: Хар киши биродарига тилида дустлик
изхор килса, кунглида душманлиги булса Худой азза
ва жалла анга лаънат килиб, кунгли кузини кур килур
ва кулогини эшитмас килур.
***
Фузайл дебдур: халкка курсатмак учун амални дуст
тутмок риёдур, яъни халк курмаки учун амал килмок
ширкдур. Яъни намоз утамасам халк мени айб килур,
деб намоз утамок ширкдур, яъни кофур булур.
***
Фузайл бир куни углини курдиким, ашрафийни мух-
тож кишига бермок учун сийпаб ултирибдур. Фузайл
ани куриб деди:
— Эй угил, санинг бу ишинг ун хаж килгондин ва
ун ош бергандин зиёдадур.
***
Фузайл дебдур: халойик бир-бирларидан ёмонлашиб
айрилишибдурлар, ул такаллуфнинг нишонасидур. К,а-
чонким такаллуф ародин йук булса, бир-бирларидин
ёмон иш курунмас.
***
Фузайл дебдур: утганларни ёдламок фарздур. Гурис-
тон олдидан утганда «К,ул-фу оллоху ахад»ни укиб, са-
вобини анда ётганларга бахшида эт.
***
Фузайл дебдур: икки нимарса кишини фасодга эл-
тур: бири тула емок, бири тула уйкуламок.
29
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ДОВУД тойи
АБУТУРОБ НАХШАБИЙ
ХАКИМ АТ-ТЕРМИЗИЙ
35
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Бир дафъа даре лабига бордим ва бир кишига де-
димки:
— Менинг кулимни ва оёгимни махкам боглаб
куйгил.
Ул киши кулумни ва оёгимни боглаб куйиб кетди.
Юмаланиб бориб узимни дарега солдим, то гарк булиб
кетгайман. Даренинг суви манинг кулимни ва оёгимни
бушатиб, канорага отиб тошлади. Ва мен яна узимдин
навмид булдум. Дедимки, «Субханолло худоим бир
нафсни ёндирибдурки, на бихиштга лойик ва на ду-
захка сазовор». Ва мен узимдан навмид булдим эрса,
асар менга очилди. Ончаким муродим эрди. Курдим,
ушал соат узумдин гойиб булдим. То тирикман, ушал
соатнинг баракотидин тирикман.
***
Наклдурки, бир дафъа Шайх Али тамоми тасниф
килгон китобларини сувга ташлади. Ва Хизр алайхис-
салом китобларни сувдин олиб, яна келтуруб бериб
дедиким:
— Узингни мунга машгур килгил.
***
Айтур, ман харгиз бир варак китобни «фалоний-
нинг китоби» десунлар деб тасниф килмадим. Лекин
вактеки кунглим хуш булса ва кунглим холи бузилса,
китоб битмок бирла узимга тасалли берурман. Тамоми
умрумда хак таолони минг марта туш курибман.
***
Дебдур, Шайх Али Хакимнинг аёлидин сурди-
ларки:
— Шайхнинг аччиги келгонини билурмусиз? Деди
ким:
— Билурманким биздин озор топгон кун бизларга
кундошдин зиёда пеш келодур ва айтурки: «Илохо,
ман тавба килдим, сен буларни хам салохга еткургил».
Ахли аёл айтур:
— Биз Шайхни бу холда куруб айтурмизки, биз-
лардин озор топиб эрмиш, дархол биз тавба килиб,
узрлар айтиб, Шайхни озурдаликдан халос айлар
эдук.
36
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
— Илмнинг асли надур?
Дедиким:
— Илмнинг асли ибтидони билмак, яъни азални
билмак ва интихони билмак ва авди майсохни билмак
ва илми хуруфни билмак. Ва илми хуруф хикмат ил-
мидур. Олимларнинг илми ушбу хикмат илмидур. Бу
мазкур булгон илмлар авлиёларнинг улугларига зохир
ва ошкора булур. Бу илмни авлиелардин ул киши кабул
килодурки, анинг мартабасига Иблиснинг тасарруфи
сигмагай.
***
Дебдур, азиз улуг киши улдурки, пархезкорлик Ху
дой таоло учун килса, уз нафсининг хисобини олса.
***
Дебдур, хар кишиким Худодин куркса, Худога кочуб
борсун.
***
Дебдур, эр кишига хаммадин ёмон сифат улдурки,
такобур килмокни дуст туткай. Такобур ул кишидин
лойикдурким, Худога эхтиёжи булмагай ва хар ишда
уз эхтиёжи бирла булгай. Ва ихтиёр ул кишидин ло-
йикдурки хаммани билгай ва ул билмайдургон хеч нима
булмагай.
***
Дебдур, юз шайтоннинг одамига киладургон фасо-
дидин нафснинг одамийга киладургон фасоди ёмон-
ДУР-
***
Дебдур, жавонмардлик, яъни сахийлик улдурки, ке-
татургон ва кошида тургонни эхсон килурда яксон
булгай.
***
Дебдур, йулнинг нихояти ва интихоси булгай ва
кунгулнинг йули бенихоят ва багоятдир.
***
Дебдур, озод ул кишидурким, хеч бандадин хеч нима
тамаъ килмагай.
37
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур, жавонмардлик улдурки, хеч кишини этаги-
ни тутмагайсен.
***
Дебдур, хар киши илмга зухд-таквийсиз хурсанд
булса, китоблик бадмазхаблар каторига киргай.
***
Ибтидои холда бир толиб илм киши бирла тани-
шиб укигони яна бир шахарга борур булдилар. Волида-
си англаб гамгин булиб дедиким:
— Эй жоним бутам, мен ожиз ва бекас. Менинг
хизматимни киладургон сендин узга киши йук ва мен
ожиз ва танхо, мени кимга ташлаб кетарсан?
Бу сузлардин Али Хакимнинг кунглига бир дард
суз пайдо булди. Сафарни тарк килди. Ва ул икки
хамрохи укиголи кеттилар. Вактеки неча махал утги
эрса, бир куни гуристонликда ултуруб йиглар эрдики,
мен мунда туруб колдим, ёронларим укиб олим булиб
келсалар мен бу янглиг жахолатда колурман. Ушбу
вакт эрди, бир пир нуроний киши келди. Ва деди:
— Эй угул, не учун йигларсан?
Углон тамом ахволини пир кишига баён килди.
Пир деди:
— Эй угул хохиш килурмусанким, бир кун бир
сабок ургатиб куйсам?
Угул деди:
— Эй пири бузруквор, менинг хохишим ушбудур.
Угил айтур:
— Хар куни бир сабок ургатти, то уч йил утги.
Андин кейин менга маълум булдики, ул пир Хизр алай-
хиссалом эрмуш. Мен давлатни волидамнинг ризоли-
гидин топдим.
МАЪРУФ КАРХИЙ
39
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ЗУННУН МИСРИЙ
ХОТАМ АСИМ
ШАК.ИК.И БАЛХИЙ
БОЯЗИД БИСТОМИЙ
50
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБДУЛЛО МАРРИБИЙ
ХУСАЙН НУРИЙ
Я \Ё МАОЗ
55
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Хеч киши ахли хикмат ва донишманд була олмас,
то уч хосият анинг бирла жамъ келмагунча. Аввал улки
ахли дунёга насщ ат кузи била каролагай ва хасад кил-
магай; иккинчи улки хотунларга шафкат ва мехрибон-
лик кузи бирла бокгай; нафснинг хохиши бирла каро-
ламагай; учинчи улки, дарвешларга тавозеъ ва иззат
кузи бирла каролагай. Ва такаббур бирла бокмагай.
***
Хар киши Худой таолога махфий хиенат килса, Ху
дой таоло анинг махфийсини ошкор килиб, халк аро
расво кил гай.
***
Дебдур: ахли тавхид деб Худони бирлик бирла бил-
ганни айтур.
***
Дебдур: авлиёлар рие килмаслар ва мунофик булмас-
лар.
***
Дебдур: дустлукнинг емонроги улдурким, санинг
анга хожатинг тушгай. Ва бир нимарса анингдин тила-
гайсен.
***
Дебдур: муминнинг сандин уч нимарса нафъи
булгай: аввал улки, манфаат еткургайсен, агар манфаат
еткуролмасанг бори зарар хам еткурмагайсен; иккинчи
агар хушвактлик кила олмасанг, бори бедумог ва гам-
гин килмагайсен; учинчи муминни ситойиш килолма-
санг, бори ямон хам деб гийбат килмагил.
***
Дебдур: бу дунё шайтонинг дуконидир. Зинхор ул
дунёдин бир нимарса угирламагил, ул санинг аъзонгга
кириб, ани олмай куймас.
56
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
А\МАД ХАЗ РАВИ Я
СА \Л ТУСТАРИЙ
60
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Накл килибдурларким, Сахл бинни Абдулло сув узра
юрур эрди, аммо кадами хул булмас эрди. Ростмудур,
деб Сахлдан сурдилар.
Са\л дед и:
— Масжиднинг муаззинидин сургилки, у ростгуй
кишидир. Ул киши айтур:
— Мен ани билмасмен, аммо кайси куни гусл кил-
гали кулга кириб эрди, сувга чукди. Агар мен булма-
сам, халок булур эрди.
Шайх Абу Али Даккох айтур:
— Анинг каромати туладир, элдан яширмок учун
сувга чукиб курсатди.
***
Келтирибдурларким, бузруклардан бирлари дебдур-
ларким, одина куни эрди Сухайлнинг уйига бордим,
курдимки бир улуг йилон анинг уйида етибдур. Мен
куркиб тухтаб турдим. Сухайл деди: Киргил. Мен де-
дим: Эй бузруквор куркарман. Сухайл деди: Имони
хакикатга етган киши Худодин узгадин куркмасдур.
***
Дебдур, хилватда булмок, элдин узилмок то халол
емагунча рост келмасдир. Ва халол емак Худонинг
хаккини адо килмагунча рост келмагусидир. Худонинг
хакки эрса тамом аъзони гунохдин сакдамокдир.
***
Дебдур, хар киши бир кеча-кундуз бир вакт таом
еса, ул сиддикларнинг гизосидир.
***
Дебдур, хеч кишининг ибодати дуруст ва килган
амали холис, яъни Худо учун булмас, то ул кишининг
корни оч ва гурусна булмагунча.
***
Дебдур, солих яъни Худо йулига кирган киши турт
ишдин кочмагай, то килур ибодати рост ва маъкул
булгай: аввал очлик, иккинчиси номуродчилик, учин-
чиси хорлик, туртинчиси каноат.
61
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ЖУНАЙД БАРДОД ИЙ
63
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Келтирибдурларким, Ибни Шарих Жунайднинг маж-
лисига келиб эрди. Анингдин сурдиларким, Жунайдни
нечук курдингиз? Дедиким: узини худ билмасман ва
мунча билурманким, сузини эшитдимки, Худой таоло
сузини суратга келтуруб, Жунайднинг хохишидек анинг
тилидин жорий килур.
***
Банда булмок икки иш бирла собит булур: бири
улким ростлик бирла ошкора ва пинхон Худога мух-
тож булмок. Иккинчи хамма ишда Расули Худога икти-
до килмок дебдур.
***
Дебдур, банда булмок тамоми шугулни тарк кил
мок ва асл тоатга юз келтирмок. Банда бу икки ишни
ташламокдир: бири улким, хар нимарсаки, нафснинг
иззатидур, анга тухтамок, иккинчи улким, сайъ кушиш-
га эътимод килмок- Вактеки бу икки иш сандан йук
булса, бандалик хаккини адо килмогонинг булур. Бил-
магайсан, яъни бу неъматни манинг учун халк килгон,
мани бу неъмат учун халк килгон эмас, деб билгайсан.
Хар кишиким уз нафсининг нофайзлигини курса, де-
гилким Худой талони сано килди.
ХДМДУН КДССОР
3 -5 6 4 9 65
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур: факирликнинг холидин тавозеъ зохир було-
дур. Вактеки факирлик дарвешлик бирла такаббур кил-
салар, таъма дунедорлар такаббурида зиеда килур.
***
Дебдур: хар кишини Худой таоло дуне талабига
машхур килибдур, иккала дунеда хор ва рохатдан мах-
рум килгай.
***
Дебдур: имоннинг офати пурхурликдур.
***
Дунёни хор тутгил, то ахли дунёнинг олдида азиз
ва улуг булгайсен.
***
Дебдур: мотамда нола-фигон килиб йигламок Ху
дой таолога нухад кил гон булур.
МАНСУРИ ХАЛЛОЖ
68
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Хакикатдан хам аксарият олимларнинг таъкидлашича
дунбвий билим ва исломий ахкомларни мукаммал эгал-
лаб Хакка етиш макомига эришган Мансури Халлож
узидаги рухоний кудратни калбига сивдира олмай,
«аналхак — мен Худоман» деб фаред чеккан. Бундан
ташкари суфизмдаги пантеистик таълимотга кура хар
икки оламнинг яратувчиси — Оллох узи халк этган
парса ва махлукларда зухур этади, яъни улар мутлак
моянинг заррачаларидир. Мансури Халлож таълимоти-
пинг асосини ана шу нарсада «Тангрининг инъикоси»
гашкил этади. Шайхнинг мухолифлари ана шу жихат-
ни хисобга олмай, аникроги, чукур тушуниб етмай,
уни «пайгамбарлик», «Худолик» даъво этди, деб жо-
хилликка йул куйдилар. Вахоланки, Мансури Халлож
фикрлари негизини исломий маърифат, фарз ва сун-
натларни собитлик билан бажариш, бу йулда жонфи-
долик курсатиш ташкил этади.
Мансури Халложнинг илм урганиш йулидаги сабо-
ту матонати, мухолифлари билан булган даханаки
жанглар жараёнидаги бардоши, эътикоди учун собит-
кадамлик билан мардонавор кураши хусусида Шаркда
куплаб ривояту афсоналар мавжуд. Хатто турли тоифа
машойихлари уни буюк донишманд сифатида алохида
эъзозлашган. Агар Абу Абдулло Хафиф «Хусайн Ман
сур раббоний олим эди», деса Шиблий «Мен билан
Халлож бир нарса-кишимиз, фаркимиз шундаки, мени
жинни деб эълон килишди — кутулиб колдим. Ху-
сайнни эса унинг акли халок этди», деган. Чунки у
хамиша риезат ва ибодатда булиб, тилидан маърифат
ва тавхид нури сочиларди. Бу хислат унинг зиндон-
бандлиги еки дорга элтиш жараёнлари баёнида хам
яккол кузга ташланади. Накл килишларича, зиндонда
яна 300 та махбус мавжуд эди. Кеч кириши билан
Мансур уларга караб деди:
— Эй бандилар сизларни халос этаман.
Улар дедилар:
— Нега узингни куткармайсан?
Мансур деди:
— Биз Худонинг бандидамиз, уни хурмат киламиз.
Агар истасак бир ишорат билан барча бандиларни
бушатгумиз.
Шундан сунг курсаткич бармоги билан бир ишора
килувди, хамманинг кулидаги богичлар очилди-кетди.
69
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Улар яна дейишди: ,.
— Эшиклар кулфланган-ку?! Бу ердан кандай чика-
миз?
Бир ишорат килувди, зиндондан ташкарига туйнук-
лар пайдо булди.
— Ана энди хар бирингиз уз бошингизни кутка-
ринг, — деди Мансур.
— Сиз биз билан кетмайсизми? — сурашди улар.
— Хакдан куркканим учун чикиб кетолмадим, —
жавоб берди Мансур.
Бу хабар халифанинг кулогига етгач, у деди:
— Мансур фитна кузгаб, бир балони бошламокчи,
тезда улдириб юборинглар.
Уни судраб дор остига элтишди. Юз минг одам
тупланган эди. Мансур турт томонга бепарво назар
соларди-да, «Хак!», «Хак!», «Анал Хак» дерди, холос.
***
Накл килишларича, ана шу холатда бир дарвеш
Мансурнинг енига келиб сурабди:
— Ишк нима?
— Ишк нима эканлигини бугун, эртага ва индин
курасан, — жавоб берибди Мансур.
Хакикатда хам уша куни Мансурни улдиришибди.
Эртасига батамом куйдиришибди, учинчи куни эса,
кулларини супириб олиб, шамолга совурибдилар. (Бош-
ка бир ривоятга кура Дажла даресига ташлабдилар.)
***
Накл килишларича, Мансурнинг якин кишилари-
дан бири дор остига етиб келиб ундан васият килиш-
ни сурабди. У шундай васият килибди:
— Нафсни бажарилиши шарт булган нарса билан
машгул эт, токим у сени бирон иш билан банд этма-
син. Бу хол авлибларнинг ишидир.
***
Мансурни ун икки жойидан банд этиб, дорга олиб
бораетганларида кулиб, раке тушиб бораетган экан,
ундан сурабдилар:
— Бундай хиром этиб боришнинг сабаби нима?
— Нахоргох — катлгохга бормокдаман, — жавоб
берибди Мансур.
70
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Дор остига етгач, киблага караб таъзим килгач,
нарвонга обк куяетганида ундан сурадилар:
— Хол надур?
Мансур жавоб берди:
— У билганни хеч ким билмайди.
Шундан сунг кулларини банддан тортиб, киблага
караб муножот этгач, бошини дорга тутди.
Барча унга караб т о т отарди. Бир пайт Шибли лой
отди. Мансур чукур хурсиниб, «ох» тортди. Нега шун-
ча одам тош бурон килса, мик этмадингу Шибли лой
отса «ох» тортдинг, суради енидагилардан бири.
— Улар нима килишаетганини билишмайди, шу-
нинг учун кечириш мумкин. Шибли эса кура била
туриб, тушунган холда лой отганидан хафаман.
Шундан сунг кулини кесдилар, ках-каха уриб кулди.
— Нега кулмокдасан, — сурайди.
Мансур деди:
— Занжирбанд одамнинг кулини кесмок осондир.
Шундан кейин обкларини кесдилар. Бир табассум
килди-да деди:
— Бу обкларим билан замин узра сафар килардим.
Энди бошка кадамларим билан хар икки оламга сафар
киламан. Кулингиздан келса бу оёкларимни кесинг
деди-да кесилган икки кулини юзларига суртиб, афти-
ни лола ранг этди.
— Нега бундай килдинг, — сурашди.
— Мендан кон куп кетиб, рангим саргайди, деб
уйламанглар учун юзимни кизартирдим.
— Юзингни кизартирган булсанг, нега билакла-
рингни хам конга буядинг, — яна сурашди.
— Тахорат олдим.
— Нега тахорат оласан?
— Ишк учун икки ракаат намоз лозим, унга кон
билан вузуъ килса хам булади, — жавоб берди.
Шундан кейин кузларини уйиб олдилар. Халк ора-
сида кибмат купди. Айримлар нола чекишар, баъзилар
хамон тош отишарди. Кейин эса тилларини кесмокчи
булишди. Шунда у деди:
— Бироз сабр килинг, менинг айтар сузим бор, —
деди-да осмонга караб хитоб килди:
— Эй Худо, сени деб менга килабтган жабрларни
асло кам килмагил. Уларни бу имкониятдан бенасиб
71
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
этма. Алхамдулилло сенинг йулингда кул-оекдаримни
кесдилар, энди эса сенинг дийдоринг учун бошимни
дорга тортадилар. Кулок-бурунларимни кесиб, яна тош-
бурон кила бошладилар. Illy ердан куза кутариб утиб
бораетган бир заифанинг кузи Хусайнга тушиб деди:
— Уринг бу лаънатини, унга Худони тилга олишни
ким куйибди.
Сунг тилларини кесиб, шомга якин бошини тани-
дан жудо килдилар,— Бир табассум билан жон таслим
килди.
Шаркда бу дахшатли фожиа билан боглик куп аф-
соналар мавжуд. Уларнинг бир кисми Фаридиддин Ат-
торнинг «Тазкират ул-авлиё», Абдурахмон Жомийнинг
«Нафохат ул-унс», Мухаммад Сиддик Рушдийнинг «Таз
кират ул-авлиби туркий» сингари китобларида, Саъ-
дий, Навоий, Мухаммад Икбол, Рокимий, Машраб син
гари мутафаккирларнинг асарларида зикр этилган, тур-
ли муносабатлар билан эслатиб утилган. Энг мухими
Мансур Халлож уз эътикоди, маслаги йулида собитка-
дамлик, жонфидоликнинг олий намунаси, рамзига ай-
ланиб колган. Мансур Халложнинг шеърлар девони
2001 йили Техронда куп нусхада чоп этилган.
* * *
АБУБАКР ШИБЛИЙ
75
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур, адаб борасига келганда халойик уч кием булур:
аввал дуненинг одоби улдурки, o c h f суэламанг. Ва под-
шолар расмларида иззат килмокни узига лозим тутгай.
Ва дигар дарвешларнинг одоби: кунгулни ориг тутмок ва
асрорни махфий сакламок ва ваъдага вафо килмок ва
килур ишда вактни уткармагай. Ва дигар фириб евук-
лук хосил килгон вактда кунгул хузури вактида ва
талаб вактида килгон ишини ишга назар килмагай.
АБУЛАББОС КАССОБ
76
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Дебдур: Пири муршидлар синадурлар, уларга карол-
санг андог курсангким узингни курар эрдинг.
***
Дебдур: Саодатманд ул бандадурки, ани узига курса-
тибдурлар.
***
Дебдур: Жавонмардлик авлиёлар халойикга рохат
еткурурлар.
***
Дебдур: Яхшиларнинг сухбати бандани Худога евук
килур.
***
Дебдур: Сухбат ул киши бирла тутингларким, зохи-
ру ботинига анинг сухбатидин равшанлик пайдо булгай.
#**
Дебдур: Дуне нажосатдур, андин нажосатрок ул
кунгулдурким, Худой Таборак ва Таоло ани дуненинг
ишкига мубтало килгон булгай.
***
Дебдур: Таъма килгон жавонмардлик эрмасдур ва
манъ килгон хам жавонмардлик эрмасдур. Ва халкни
ва хал к хожатини Худога деса хуброкдурким, халк хам-
мадин Худога евукрокдур.
***
Дебдур: бир киши Шайхнинг олдига келди ва деди-
ким, мен Хажга бормокни хохиш килибман. Шайх
дедиким: Отанг ва Онанг борму? Деди: Иккаласи хам
бордур. Шайх деди: Боргил, уларнинг ризосини изла
гал.
***
Бир куни Шайхнинг кошига бир киши келиб деди
ким: Эй Шайх, сиз хеч каромат курсатмайсиз? Шайх
деди: Ман каромат курмайдурман ва билмайдурман.
Аммо бунча биладурманким, ибтидои ахволимда хар
77
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
куни бир куйни ултуруб, лаганга солиб, бошим узра
кутарур эрдим. Ва куча-бакуча, шахар юрур эрдим. Бу
янглиг килиб гушт сотиб суд топар эрдим. Бу кун
андог эрмасдурки, олам халки машрикдин магрибга
мани курмак учун утук атрофдадурлар. Хеч каромат
бундин зиёд булмас.
МУХАММАД ХДФИФ
АБУЛХДСАН ХАРРАЦОНИЙ
84
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБУСАИД АБУЛХАЙР
АБДУЛЛО АНСОРИЙ
93
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Эй Худо! Сенинг ёдингсиз барча шодликлар гурур-
дир, барча гам сенинг единг билан сурурдир..
Абдулло Ансорий форс-тожик адабиётида биринчи-
лардан булиб, «Анис-ул-муридин ва шамсул-мажолис»
китобида Юсуф ва Зулайхо севги саргузаштини ун турт
мажлисда гоятда гузал тарзда насрда баен этиб, у орка-
ли илохий ишк гоясини муваффакиятли инъикос этти-
ра олгандир. Бу асарни мархум профессор Аълохон
Афсахзод махсус тахлил килган, тадкик этган.
АБУЛХДСАН ХДЖВИРИЙ
100
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБУХОМИД ГАЗЗОЛИЙ
103
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
17. Кимёи саодат
18. Ал-идрот-ал-фохира
19. Ал-кастос ал-мустаким
20. Файсал ал-тафика байн ал-ислом ва ал-зиндика
21. Ал-мустасфи мин усул ал-фикх
22. Мушкилот ал-нур
23. Ал-жомеъ ал-авом мин улум ал калом
24. Меърож ал-соликон
25. Ажойиб ал-махлукот ва асрор-ал-коинот
26. Ал-одоби фи-ал-дин
27. Ал-кавоиди ал-ашра
28. Минхож ал-орифин
Бундан ташкари Газзолий истеъдодли шоир хам
булган. Унинг араб ва форсий тилдаги газал, касида,
рубоийлардан ташкил топган шеърлар туплами бизга
Кадар етиб келган. Шеърларнинг барчаси тасаввуф
гояларини таргиб килишга каратилган:
Касеро паси пардаи %азо ро%е нашуд,
Ва зи сири чадр %еч кас огол; нашуд.
Аз руи %иёс %ар кас низе гуфт,
Маьпум нагашт ва цасд кутоу; нашуд.
ЮСУФ ХДМАДОНИЙ
ИМОМ МОТУРУДИЙ
108
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
САНОИЙ РАЗНАВИЙ
АБУЛ^ОДИР ГИЛОНИЙ
115
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Келтирибдурларким, хар масалаки, Хазрати Имом-
га мушкул булса, К,уръонни тамом килур эрдилар, го
ул мушкулнинг рости кунгулларига тушар эди.
***
Келтирибдурларким, Довуд Тойи айтур: йигирма йил
Хазрати Имомни хизматларида булдим. Ва бу мудцатда
харгиз улардин жудо булмадим. Хабардор булур эдим
хох йигинда, хох хилватда харгиз ялангбош ултурмас
эрдилар ва оегларини сурмас эрдилар. Ва мен дедим-
ки: Эй Имом бир дам оёгларингизни сунуб ултурсан-
гиз не булгай. Хазрати Имом айдиларким Худой Тао-
лога одоб сакламок хилватда авлодур.
***
Келтирибдурларким, Довуд Тойи Имом булди. Эрса
Хазрати Имом кошларига келиб дедиларким: Эй Имом
энди не йусинда иш килайин? Хазрати Имом дедилар
ким, илмга амал килмокни узингга лозим тут. Хар
олимки, илмни амалга келтирмаса, у рухсиз бадан ми-
солликдур.
Не * *
Келтирибдурларким, бир куни Хазрати Имом бо-
зордин утиб боргунча этакларига тирнок чоглик лой
сачради. Утиб даре лабига бориб, ушал лойни этакла-
ридан ювдилар. Хамрохлардин бири дедиларким: Эй
Имом тирног чоглик эгинда нажосат булса ювмок ло
зим эмас дейдурлар. Бу мивдор лойни узингиз юва-
сиз? Хазрати Имом дедиларким: ул фатво эрди, бу
такви турур.
ШАЙХ РУЗБЕХОН
ИБРОХИМ ХАВВОС
123
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Баландхиммат булгилки, халойик баланд химмат-
лик бирла эранлар маком ва мартабасига етарлар. Риё-
зат бирла етгали булмас.
***
Дебдур: Шайхнинг бир ангуштари бор эрди. Илик-
дин сачраб дарега тушиб кетди. Шайхни бир озмуда
кил гон дуоси бор эди. Ул дуони укиди, эрса ангушта
ри китоби аросидин чикди.
Шайх Абу Али Фарюмодийнинг вафоти Бовдодда-
дур. Шайх Сари Сактий ва Жунайд Багдодий мозори-
дадурлар.
НАЖМИТДИН КУБРО
126
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Умр ва ризкнинг баракали булишини Оллох таоло-
га итоат килишда курдим. Дунё-ю охират яхшилигини
Расул алайхиссаломнинг суннатига эргашишда курдим.
Неъмат бутунлигини неъмат бергувчидан миннатдор
булишда курдим. Энг яхши дуст илм экан.
***
Шариат ва диннинг пойдевори сабр ва ишонч; ибо-
датларнинг энг афзали фарзларни адо килиш; одатлар-
нинг энг маъкули ва чиройлиси гунохлардан, одамлар-
га озор беришдан тийилиш экан; улимдан огиррок
кулфат утган ишга пушаймонлик экан.
***
Курдимки, экмаган, урмайди. Шафкат килмаганга
шафкат килинмайди.
***
Жаннатга киришни халол ейиш ва амри махол ишни
тарк килишда курдим
***
Инсонга келадиган барча офат тилдандир.
***
Нажмитдин Кубро рубоий жанрида хам баракали
ижод килган. Шоир уз рубоийларида ирфоний фикр-
ларни чукур акс этгириш билан бирга ахлок-одоб, ин-
сонпарварлик, маърифатдустлик гояларини хам анча
теран тасвирлаган.*
Гар тоати худ нак,ш кунам бар ноне,
В-он нон них,ам пеши саге бар хоне
В-он саг соле гурусна дар зиндоне.
Аз нанг бар он нон наниу;ад дандоне.
(Агар тоатимни бир нонга накш этиб, дастурхонга
солиб бир кучук олдига куйсам уша ит йил буйи зин-
донда оч ётган булса хам, номусдан у нонга тишини
хам тегизмайди).
* Нажмитдин Кубро хпкидп мукпммал маълумот олпш учун профессор
Нажмпдапн Комнловнмнг «Тасаввуф» (1999) кнтобинпнг 151 — 188-бетларпга
мурожаат кплши мумкпн.
127
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Нажмитдин Кубронинг бир туркум рубоийларини
иктидорли мутаржим Эргаш Очилов узбек тилига угир-
ган. Ушбу таржиманинг бошка угирмаларидан фарки
шундаким, асл матннинг вазнига риоя килинган. Унинг
гоявий-бадиий кудратини иложи борича тулаконли ифо-
далашга харакат килган.
Ошиц кишининг кунгли /пула дард булгай,
Дил дарди билан мард яна %ам мард булгай
Уз ишци утида у ёнаркан бул дам,
Дузах ути узгалар учун сард булгай.
***
Ишцингни бу мардона-ю фарзона кунгул,
Бир сония тарк этмади, жонона кунгул
Ишц бодасини цулимда тутган лацза,
Лик, тулди жигар кон ига паймона кунгул*
ШАМСИ ТАБРИЗИЙ
128
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ташланадилар. Шаме ногахоний овоз билан бир чин-
киради-да куздан гойиб булади. Котилларнинг барчаси
хушдан кетиб йикиладилар. Узларига келиб карашеа,
ерда бир-икки кон томчиси бору Шайхдан дарак йук.
Румийнинг ёш угли Оловиддин Мухаммад хам улар
билан хамрох эди. Шу кетгани буйича Шамси Табри
зий турли шахарларда дайдиб юради, баъзан мактаб-
ларда даре беради, баъзан эса ота касби тукувчилик
оркасидан кун кечирарди, минглаб шогирдлар, мурид-
лар орттирарди.
Шамси Табризийнинг К,унеда булиши Жалолиддин
Румий хамда шахар ахли факихлари дунекарашида туб
бурилиш ясаб юборади. Румий оддий фикх донишман-
дидан Хак йулидаги оташин ошикка айланди; хеч ким
ва хеч нарсага эътибор бермас, хамиша раксу самода
банд эди. Ана шунинг учун хам мурид ва мухлислари
Шамсни йукотиш пайига киришади. Зероки, Шаме
Табризий таъсирида Румий хакикий суфийга айлан-
ган — купрок вактини савту суруд, раке ва най ноласи
остида утказадиган булиб колганди.
Шу билан Шамси Табризий дом-дараксиз кетди.
Орадан бир неча йил утгач, бир мактуб келади, укиб
куришеа, Шомда мактабдорлик килаётган экан. Румий
нинг шодлиги хад-худудсиз эди. У тезда шеърий нома
ва маблаг билан угли Султон Валадни Дамашкка юбор-
ди. Шогирдлар хам Шамсга нисбатан уюштирилган
таъна, тухмат ва баломатлардан пушаймон булиб, «Агар
Шайх келсалар оёкларига йикилиб, тавба килурмиз»
дейишади. Аммо Шамси Табризий келгач, бошка гала-
мисларнинг тугёни авжга минади. Шундан сунг шоир
бир кечада дом-дараксиз гойиб булади. Бу хол — мур-
шидидан иккинчи бор ажралиш Румийни дахшатли
изтироблар гирдобига тортди. Уни кидириб бутун Шом
улкасини кезиб чикди. Хеч каердан асарини топишол-
мади. Шамси Табризийнинг вафоти санасида турли
ихтилофлар мавжуд эди. Аммо кейинги тадкикотлар
натижаларига кура Шайх 1248 йили оламдан утган ёки
мухолифлари томонидан улдирилган.
Куп сарсон-саргардонликлардан сунг Кунёга кайт-
ган Жалолиддин Румий Шамси Табризий имзоси би
лан оташин газаллар бита бошлайди. Зероки, Румий
5 -5 6 4 9 129
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Шаме сиймосида мутлак идеал инсонни — Хакка ет-
ган комил шахени курган эди. Унинг шеърий номала-
ридан бирида куйидаги байтларни укиймиз:
Шамсу цамарам омад, самьу басарам омад,
Ва он симбарам омад, он кони зарам омад
Имруз бе% аз дина, эй муниси дери на,
Ди мает бадан будам, ки аз вай хабарам омад
Он каски %амежустам, ди ман бечаро уро,
Имруз чу танга гул дар ра^гузорам омад
Аз марг чаро тарсам, ки оби %аёт омад,
Ва зи таьна чаро тарсам, чун у сипарам омад.
АЗИЗИДДИН НАСАФИЙ
131
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тан олди. Натижада шунга муяссар булдики, уни ва
унинг рухини иймонли дейдилар. Агар инсон пайгам-
барларга иймон келтириш ва улар суннатига амал
килиш баробарида сурункали равишда раббиул аламинга
ибодат бажо келтирса ва туну куннинг куп кисмини
тоат-ибодат билан утказса, уни солих ва сохиб такво
деб, унинг рухини хам такволи солих рухи деб атайди.
Агар у сурункали ибодат устига, дунёдан буткул юз
угирган булса, уни Зохид деб унинг рухини хам зохид
деб атайдилар. Агар яна боз устига, зохидликдан таш-
кари, нарса-ходисалар ботиний мохиятини англаса, на-
заридан хеч нарса яширин колмаса ва таклид чегара-
сидан ирфон чегарасига кадам куйган булса, уни до-
нишманд (ориф) дейдилар ва унинг рухини дониш-
манд (ориф) рухи деб айтадилар. Агар ирфоний маъри-
фат устига боз Хак таоло уни узига курб (якин) килиб
танлаган ва мухаббатига мушарраф этиб, калбини нури
билан еритган булса, уни валий деб, унинг рухини
валий рухи деб атайдилар.
(Нажмиддин Комипов таржимаси)
ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ
134
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Дури зи борадари мунофик беутар,
П арф з зи ёри номувофик; бе^тар
Хоки радами ёри мувоф щ , %ащо,
Аз хуни бародари мунофик бе%тар.
(Мунофик биродардан йирок юрган яхши, номуво-
фик ердан кунгил узмок яхши. Худо хакки, содик
ернинг хоки пойи, мунофик биродар конидан яхши).
Хо%и ки %амеша шоду хуррам боши,
Хрржо ки рави, азизу маврам боши
Покиза шаву рост бизи, илм омуз,
Токи наберагони Одам боши
МУХАММАД ХДМАВИЙ
КАМОЛ ХУЖАНДИЙ
1ШУ1АВОН МАХМУД
МАЖИДИДДИН БАРДОДИЙ
АВХДЦИДЦИН КИРМОНИЙ
149
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
ФАРИДИДЦИН АТТОР
151
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Надидам %еч вацте лаъли хандонаш,
Ки хун аз чашми гирёнам наёмад.
Чи тобе буд дар зулфи чу шасташ,
Ки он сад бор дар жонам наёмад.
Басе достон бикардам, лек дар даст,
Сари зулфаш ба дастонам наёмад.
Сари зулфаш басе дорад pajçu дур,
Вале як рах, ба поёнам наёмад
(Лаълингни хеч хам курмадим, шунинг учун кузим-
ни хам ешсиз курмадим. Зулфинг гажаги товланган
билан жонимга оро бермади. Кулларимни неча илти-
жо билан узатсам хам, сочлари кулимга асло келмади.
Зулфига етмок йули олис булгани учун бу йул бизга
хеч хам якин келмади).
Бошка бир газалида шоир «ёрим дардида бир ох
тортсам, дахонимдан чиккан тутундан оламни зулмат
коплайди» — дейди. Айрим газалларида шоир хакикий
ишкни узига хос йусинда тасвирлаб, китобхон калбида
Хак нурига талпиниш хиссини уйготса, бир катор
шеърларида замона иллатию кишилар уртасида юз бе-
радиган каззобликни руй-рост танкид килади. Уларга
шайтоний йулдан тийилиб, рахмоний йулга кириш
лозимлигини уктиради.
Аммо Фаридидцин Атторга жахоний шухрат кел-
тирган асарлар унинг рубоийлари, маснавийлари-ю «Таз-
кират ул-авлие»сидир. Зероки бу асарларда адиб, бир
томондан, суфизм таълимотидаги таваккул, ишк, маъ-
рифат, шариат, тарикат, шукур, ризо, каноат, нафс,
тавхид, хакикат, адолат, химмат, хайр, сахо, жавон-
мардлик сингари талаб ва йулларни ташвик этади; Хак-
ка етмок учун захмат, риезат чекмок шартлигини таъ-
кидлайди; иккинчи томондан эса, уз илмий назарий
фикрлари таълимотини асослаш, тасдиклаш учун тари-
хий вокеалардан, уз хаетий тажрибаларидан, утмиш
машойихлари кечмишларидан юзлаб хикоятлар, масал-
лар, маъвизалар келтиради. Жумладан «Илохийнома»
достонидаги вокеанинг асосини олти угилнинг отаси
билан савол-жавоби ташкил этади. Угиллар мажозий
тимсоллар булиб, нафс, шайтон, акл, илм, факир ва
тавхвдни билдиради. Савол-жавоблар асносида санъат-
кор узидан олдин утган машойихлар, тарихий шахслар
152
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
хамда замондошлари хаёти билан боглик 282 хикоят
келтиради. Уларнинг баъзилари тарихий ва илмий
ахамиятга хам моликдир. Жумладан Фахридцин Гурго-
ний, Махасти Хужандий, Робиа Балхий хакидаги хико-
яту ривоятлар бу санъаткорлар хаети, ижодий биогра-
фиясини яратишда хам кимматлидир.. Гарчи шоир
«Мантик ут-тайр» достонида утгизта куш саргузашти
оркали ишки илохийни куйлаган булса-да, аммо асар
таркибидаги «Шайх Санъон» киссасида дуневий севги
тамойиллари хийла кучлидир. Буни биз Шайх Санъон
томонидан Тарсодухтар куйган шартларни бажаришда-
ги садокати, охир-окибатда христианканинг хам муйса-
фид фидоийлигига акс жавоби, уни излаб Маккага
бориши лавхалари тасвирида кузатамиз.
Юкорида таъкидлаганимиздек, ахлокий-таълимий
мохиятдаги «Асрорнома» Мавлавий Румийга багашлан-
ган. Зероки, Румий отаси билан Хаж сафари пайтида
бир неча кун Нишопурда Аггор сухбатларидан бахра-
манд булган, унинг мехрини козонган. Румийдаги би-
лимга чанкоклик, теран мушохадаю халимлик шоирга
хуш ёккан. Жалолиддин Румий хам уз асарларида Ат-
торни куп тилга олади, ундан мурувват кургани, файз
топганлигини алохида уктиради. Ун икки маколотдан
иборат булган мазкур достонда тасаввуф таълимоти
хакида маълумот берилади; суфизм истилохлари шарх-
ланади, жавонмардлик таълимоти кенг изохланади.
Маколотларда келтирилган хикоятларда Атгор акл-за-
коват, хушёрлик, сир саклаш, яхшилик, эхсон, ширин-
суханлик, ростгуйлик, вафодорликни ташвик этиб, зулм,
гафлат, гаразгуйлик, фитна, гийбат, елгончилик ва гина-
кудуратни танкид кил ади.
Фаридиддин Атгор суфизмдаги солик ва пир муно-
сабатларини мукаддима ва хотимадан ташкари 40 ма-
кола (боб)дан иборат «Мусибатнома» достонида хийла
батафсил ёритган. Достон инсоннинг спермадан пайдо
булиб, то камолот чуккисига етгунга кадар булган бос-
кични батафсил тасвирлашга багишланган. Инсон ба-
логат ешига етгач, уз аслини англаш пайига тушади;
оламнинг тузилишини акл тарозуси билан улчай бош-
лайди. Шунда уни тугри йулдан бошловчи бир пир
пайдо булади. Шоир ана шу рахнамо тилидан суфизм
153
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
тарафдори, шогирд-соликнинг кандай булишини, бурч
хамда вазифаларини бирма-бир баён этади. Натижада
узининг хает ва коинот, инсоннинг узлигини таниши;
хакка етмок учун хис, хаел, акл, дил ва жон водийла-
рини босиб утиш хусусидаги, аклий ва калбий фикр
хакидаги мураккаб назарий мулохазаларини изхор эта
ди. Булар «Бахлул», «Мажнун», «Девона киссаси», «Нух
ибни Мансур», «Масъуд Газнавий», «Хизматкор ва шох
кизи», «Наср бинни Ахмад» сингари 340 та хикоят ва
масаллар оркали тасдикланиб, зийнатланиб борилади.
Муаллиф нафс ва уни асраш, маърифат ва одамий-
лик, саховат ва жавонмардлик хусусида «Мухторнома»-
да фикр юритар экан, юздан ортик суфистик истилох-
ларни изохлаб-шархлаб утади; замонасидаги айрим
хукмронлар, уламолару рухонийларда учрайдиган зулм,
разолат, риёкорлик, фиску фужур, харомхурлигу таъ-
магирчиликни катгик коралайди. «Мухторнома» суфизм
назариясига дойр жиддий кулланма булиш билан бир-
га, пиру солик уртасидаги садокат хусусидаги бир
панднома хамдир. «Хусравнома» достони хам ижти-
моий-фалсафий, ахлокий-таълимий, комил инсон ма-
салаларига багишланган.
Аттор ижодининг фалсафий, ирфоний жихатлари
машхур олимлар Е. Э. Бертельс ва А. Мухаммадхужа-
евлар томонидан махсус урганилган; профессор Н. Ко-
милов «Илохийнома»нинг бир кисмини насрда таржи-
ма килиб, «Тавхид асрори» тадкикоти билан (1994)
бирга нашр этгирди; олим Махкам Махмудов «Атгор
ва Навоий» номли макола эълон килди.
Маънавият ва маърифат таргиби, таълимига махсус
эътибор берилаётган шу кунларда бобомиз Навоийдек
дахоларни узига ром этган Фаридиддин Атгорнинг ижо-
дини хар томонлама урганиб, таргиб этиш факат наф
келтиради, холос.
154
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБДУРАХ.МОН СУЛАМИЙ
АХД1АД ЯССАВИЙ
158
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Багрим куюб, жондан туюб улдим мано.
TyFpu айтсам эгри йулга буйин тулгар,
Крнлар ютуб, гам за^рига туйдум мано.
Кайда курсанг кунгли синук, маржам булгил,
Андок; мазлум йулда колса %амдам булгил.
Уммат булсанг гарибларга тобеъ булгил,
Оят, %адис %ам ким айтса, сомеь булгил.
Оцил эрсанг, гарибларнинг кунглин овла,
Мустафодек элни кезиб, етим ковла,
Гариб, факир, етимларни цилгил шодон,
Хацлар %илиб, азиз жонинг аила курбон.
Таом топсанг жонинг била цилгил э%сон,
Хардин жо эшитиб, бу сузларни айдим мано.
160
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
Туну куни ухламай ху зикрини айтцонлар,
Малойиклар хамрохи арши устида курдим.
Ахмад Яссавий хикматлари нафакат гоявий жихат-
дан, балки бадиий нуктаи назардан хам XII аср туркий
шеъриятининг мумтозидир. Зероки улар гоятда равон
охангда, жонли тилга якин иборатларда битилган. Хар
бир суз ва ибора катьий мезонга, мувозанатга эга. Охир-
ги мисра-накоратомиз булиб бандаларни бир-бирига пай-
васт этиб туради. Бундан ташкари биз хикматларда
Фиръавн, Фаридун, Мусо, Вомик Узро, Юсуф, Фар-
ход, Мажнун, Од, Шаддод, Мансур, Шибли, Боязид,
Жунайд, Зуннун, Яъкуб, Зулайхо, Зол, Рустам сингари
унлаб афсонавий, тарихий номлар билан боглик риво-
ятлар, накллар, хикоят ва масалларга ишораларни, рамз-
ларни курамиз. Шунингдек пули сирот, оби кавсар,
салсабил, махшаргох, арафот, аросат ва бошка атама-
лар, Расулуллох, сахобалар, чахрёрларнинг фаолиятла-
рига дойр тафсилотлар хакидаги кайдларга хам дучор
буламиз. Улар китобхонни уйлашга, фикр юритишга
ундайди, тафаккур кирраларини чархлашга ердам бера-
ди: Куйидаги байтларда бутун бир тарих уз аксини
топгандай. Уларни тула шархлашга бир китоб битмок
лозим:
Юнусдек хам дарё ичра балик булсам,
Юсуфдек ^ам кудук ичра ватан килсам.
Ёцубдек хам Юсуф учун куп йигласим,
Бу иш бирла, ё Раб, сени топгаймумен ?
Шиблидек хам ошик, булуб само урсам,
Боязиддек тун-кун тинмай Каьба борсам.
Каъба ичра юзум суртуб зор инграсам,
Бу иш бирла, ё Раб, сени тотаймумен ?
Маъруфдек хам ушбу йулга кодам куйсам ,
Мансурдек хам жондан кечиб дорга цунсам.
Дор узра шавкланибон х,сщни айтсам,
Бу иш бирла, ё Раб, сени топьаймумен?
Х.ИКМАТЛАРДАН НАМУНАЛАР
162
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
АБДУЛХОЛИК ГИЖДУВОНИЙ
«ВАСИЯТНОМА»ДАН
165
www.kitob.uz saytida elektron kitoblar, audio ertaklar, darsliklar mavjud
***
Бировларнинг мактовига учма.
***
Куп кулмок, гафлатдандур ва у калбни улдиради.
***
Кам кулу куп Ингла.
**#
Хакнинг мархаматидан ноумид булма.
***
Хар бир муриднинг пири ота мартабасидадур.
***
Шайхларга ботинда хам, амалда хам хизмат кил.
***
Ота-онанинг хаккини хамиша адо эт.
***
Барча машойихларни эъзоз эт.
МАХМУД ШАБУСТАРИЙ
Ushbu kitobni to'liq holda olmoqchi bo'lsangiz kitob
Ун учинчи асрнинг охири ва XIV асрнинг бошлари-
do'konlariga murojaat qiling
да яшаб утган шоир ва файласуф Саъдидцин Махмуд
бинни Абдулкарим Табриз якинидаги Шабустар киш-
логида рухоний оиласида дунега келган. У умр буйи
Озарбайжонда яшаб даврининг машхур машойихлари-
дан даре олиб, хаётининг охирги йилларини Табризда
утказиб, шу ерда вафот этган.
Махмуд Шабустарий Султон Махмуд Худованд
хамда Абусаид Баходурхонлар хукмронлиги даврида Таб
ризда катга шухрат козонган эди. Гарчи олим замона-
сининг машхур шайхлари Баховуддин Яъкуб Табрезий
хамда Яминиддин Табрезийлар кулида тарбияланиб,
тахеил курган булса-да тез орада ислом ва суфизмнинг
буюк назариётчи донишманди булиб танилди; маъкул
ва манкул билимларда пешкадамлик даражасига етади.
Айрим сарчашмаларда Шабустарийнинг Кирмон сафа-
166