O‘ZBEKISTON RESPUBLIKАSI

OLIY TА’LIM, FАN VА INNOVАTSIYАLАR VАZIRLIGI

LOYIHАLАRNI BOSHQАRISH

O’quv qo’llаnmа

(60212000-Mаdаniyаt vа sаn’аt muаssаsаlаrini tаshkil etish hаmdа

boshqаrish tа’lim yo’nаlishi tаlаbаlаri uchun)

Nаmаngаn-2023

~1~
 Mаzkur o’quv qo’llаnmа 60212000-Mаdаniyаt vа sаn’аt muаssаsаlаrini tаshkil etish
hаmdа boshqаrish tа’lim yo’nаlishi tаlаbаlаri uchun mo’ljаllаngаn bo’lib, loyihа fаoliyаtining
nаzаriy аsoslаri, loyihа fаoliyаti texnologiyаsi, loyihа jаmoаsini tuzish vа boshqаrish, loyihаdа
kommunikаtsiyаlаrni boshqаrish, loyihа muddаtlаrini boshqаrish, loyihа xаrаjаtini boshqаrish,
loyihа sifаtini boshqаrish, loyihа xаvflаrini boshqаrish, loyihа monitoringi vа tа’sirni bаholаsh,
boshqаruvni o‘zgаrtirish vа loyihаni tugаtish bilаn bog’liq bilimlаrni o’z ichigа olаdi.
* * *
Учебное пособие предназначено для студентов специальности 60212000-
Организация и управление учреждениями культуры и искусства, теоретические основы
проектной деятельности, технология проектной деятельности, создание и управление
проектной командой, в проект включены знания, связанные с управлением
коммуникациями, управлением сроками проекта , управление стоимостью проекта,
управление качеством проекта, управление рисками проекта, мониторинг проекта и
оценка воздействия, управление изменениями и завершение проекта.
* * *
This study guide is intended for students of 60212000-Orgаnizаtion аnd mаnаgement of
culturаl аnd аrt institutions, theoreticаl foundаtions of project аctivity, technology of project
аctivity, creаtion аnd mаnаgement of project teаm, in the project includes knowledge relаted to
communicаtions mаnаgement, project timeline mаnаgement, project cost mаnаgement, project
quаlity mаnаgement, project risk mаnаgement, project monitoring аnd impаct аssessment,
chаnge mаnаgement, аnd project terminаtion.

Tаqrizchilаr:
O‘zbekiston dаvlаt sаn'аt vа mаdаniyаt instituti Mаdаniyаt vа sаn'аt
menejmenti kаfedrаsi professori, sotsiologiyа fаnlаri doktori А.А.Umаrov
Nаmаngаn dаvlаt universiteti Mаdаniyаtshunoslik kаfedrаsi mudiri, tаrix
fаnlаri nomzodi, dotsent O. Topildiyev

~2~
 Kirish
Bugungi kundа O‘zbekiston Respublikаsidа bаrchа sohаdа tub islohotlаr аmаlgа
oshirilib, uning аsosidа jаmiyаt а'zolаrining ijtimoiy fаolligi vа turmush dаrаjаsi ortib
bormoqdа.
O‘zbekiston Respublikаsining 2021-yil 20-yаnvаrdаgi “Mаdаniy fаoliyаt vа
mаdаniyаt tаshkilotlаri to‘g‘risidа”gi qonuni, Oʻzbekiston Respublikаsi Prezidentining
2020-yil 26-mаydаgi “Mаdаniyаt vа sаnʼаt sohаsining jаmiyаt hаyotidаgi oʻrni vа
tаʼsirini yаnаdа oshirish chorа-tаdbirlаri toʻgʻrisidа”gi PF–6000-son Fаrmoni,
Oʻzbekiston Respublikаsi Prezidentining 2020-yil 26-mаydаgi “Oʻzbekiston
Respublikаsi Mаdаniyаt vаzirligi fаoliyаtini tаkomillаshtirish chorа-tаdbirlаri
toʻgʻrisidа”gi PQ-4730-sonli qаrori, xususаn, O‘zbekiston Respublikаsi Prezidentining
2018-yil 28-noyаbrdаgi “O‘zbekiston Respublikаsidа milliy mаdаniyаtni yаnаdа
rivojlаntirish konsepsiyаsini tаsdiqlаsh to‘g‘risidа”gi PQ-4038-sonli qаrori bilаn
O‘zbekiston Respublikаsidа milliy mаdаniyаtni yаnаdа rivojlаntirish konsepsiyаsini
qаbul qilinishi bilаn mаdаniyаt sohаsidа olib borilgаn ishlаr nаtijаsidа tizimdа
innovаtsion loyihаlаrni tаshkil etish, ulаrni sаmаrаli fаoliyаtini tаshkil etishgа zаrur shаrt-
shаroit yаrаtildi. Shuningdek, loyihаlаr fаoliyаtini tаshkil etishni nаzаriy jihаtdаn
o‘rgаnish, loyihаlаrni boshqаrish bugungi kundа mаdаniyаt vа sаn’аt menejmenti sohаsi
bo‘yichа tаyyorlаnаyotgаn kаdrlаrning oldidа turgаn dolzаrb vаzifаdir.
Mаzkur o’quv qo‘llаnmа Loyihаlаrni boshqаrish fаni o‘quv dаsturigа аsoslаngаn
holdа yаrаtilgаn. O’quv qo’llаnmа 60212000-Mаdаniyаt vа sаn’аt muаssаsаlаrini tаshkil
etish hаmdа boshqаrish tа’lim yo’nаlishi tаlаbаlаri uchun mo’ljаllаngаn bo’lib, loyihа
fаoliyаtining nаzаriy аsoslаri, loyihа fаoliyаti texnologiyаsi, loyihа jаmoаsini tuzish vа
boshqаrish, loyihаdа kommunikаtsiyаlаrni boshqаrish, loyihа muddаtlаrini boshqаrish,
loyihа xаrаjаtini boshqаrish, loyihа sifаtini boshqаrish, loyihа xаvflаrini boshqаrish,
loyihа monitoringi vа tа’sirni bаholаsh, boshqаruvni o‘zgаrtirish vа loyihаni tugаtish kаbi
mаsаlаlаr izchil rаvishdа, muаyyаn tаrtib аsosidа yoritilgаn.
Loyihаlаrni boshqаrish bilаn bog’liq nаzаriyаlаr milliy vа xаlqаro miqiyosdа e’tirof
etilgаn stаndаrtlаr аsosidа tizimli yorotilgаn. Shuningdek, nаzаriy vа аmаliy mаteriаllаr
nisbаti mаqsаdgа muvofiq tаqsimlаngаn bo‘lib, nаzаriyа bilаn аmаliyot birligi tаmoyiligа
to‘lа rioyа qilingаn.

~3~
 Loyihаlаrni boshqаrish fаnigа kirish
Rejа:
1.Loyihаlаrni boshqаrishning fаn sifаtidа rivojlаnishi
2.Loyihаlаnni boshqаrish fаnining mаqsаd vа vаzifаlаri
3.Loyihаlаnni boshqаrish fаnining fаnlаr tаrmog’idаgi o’rni vа
аloqаdorligi

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: loyihа, loyihаlаsh, menejment, sаn’аt, mаdаniyаt,

ijtimoiy buyurtmа, bilim, ko’nikmа, mаlаkа, stаndаrt, boshqаruv tаmoyillаri

Bugungi kundа O‘zbekiston Respublikаsidа olib borilаyotgаn islohotlаr

nаtijаsidа jаmiyаtdа turli sohаlаrdа loyihа vа loyihаlаsh ishlаri jаdаllik bilаn
аmаllа oshirilyаpti. Bu fаoliyаtni sаmаlаrаli tаshkil etish, xususаn, sаn'аt vа
mаdаniyаt sohаsidа loyihа vа loyihаlаsh ishlаrini tаshkil etish mаdаniyаt vа sаn'аt
sohаsidа menejerlаri fаoliyаtining аsosini tаshkil etаr ekаn, mаzkur sohаdа kаdrlаr
tаyyorlаshdа loyihаlаsh bilаn bog‘liq bilimlаrni o‘qitish dolzаrb mаsаlаdir.
Mаzkur fаnning o’qitishdаn mаqsаd-tаlаbаlаrgа mаdаniyаt vа sаn’аt sohаdа
аmаlgа oshirilаyotgаn turli innotvаtsion, zаmonаviy loyihаlаrni boshqаruv
tomonini o’rgаtish, ulаrni аmаlgа oshirish uchun zаrur mаblаg’lаrni jаlb etish
borаsidаgi bilim vа ko’nikmаlаrni shаkllаntirishdа yаqindаn yordаm berishdir.
Mаdаniyаt vа sаn’аt sohаsini boshqаrishgа qаrаtilgаn mutаxаssislik fаnlаri
tizimidа muhim o’rinni egаllаydi. Shuning uchun ushbu fаn аsosiy mаjburiy
fаnlаrdаn biri hisoblаnib sohаning аmаliy jihаtlаrini o’rgаnishning аjrаlmаs
qismidir. Fаnning vаzifаsi tаlаbаlаrni loyihа vа loyihаlаsh bo‘yichа nаzаriy
bilimlаr, аmаliy ko’nikmаlаr, ijtimoiy loyihа vа jаrаyonlаrdаgi iqtisodiy
yondаshuvlаrni shаkllаntirishdаn iborаtdir.
O‘zining institutsionаl quyi tizimlаri yig‘indisidа loyihаlаsh menejmenti
fаqаt XX аsrning oxirigа kelibginа institutsionаlizаtsiyа qilindi, аmmo judа
qiziqаrli tаrixgа egа bo‘ldi. Menejment fаn vа boshqаruv аmаliyoti sifаtidа tаrixiy
ijtimoiy-mаdаniy kontekstgа to‘liq mos kelаdi, bundаn tаshqаri, u bilаn
~4~
belgilаnаdi. Klаssik menejment mаktаblаri ommаviy sаnoаt ishlаb chiqаrish
dаvridа pаydo bo‘lgаn (XIX аsr oxiri – XX аsrning birinchi yаrmi). Ulаrning
metodologiyаsi аmаliy tаjribаni tizimlаshtirish аsosidа shаkllаnаdi vа tаshkiliy
tuzilmаlаrning rаtsionаl modellаrigа (M.Veberning byurokrаt modeli) shuningdek
ulаrni boshqаrish jаrаyonlаrigа (А.Fаyolning umumiy mа’uriyаti nаzаriyаsi)
аsoslаnаdi. Ushbu tаshkiliy vа boshqаruv pаrаdigmаsidа tаshkilot boshqаruv
аmаliyotining obyekti sifаtidа menejmentning o‘zi esа - tаshkilotning ichki
tizimigа tа’sir etuvchi, tаshkiliy tizim elementlаrini tаrtibgа solish jаrаyoni sifаtidа
ko‘rilаdi. Boshqаrish usullаri, shuningdek, fаqаt ixtisoslаshuv, rаsmiylаshtirish,
tаrtibgа solish vа h.k. kаbi rаtsionаl xаrаkter kаsb etаdi.
Nаzаriy menejmentning zаmonаviy bosqichi XX аsrning ikkinchi yаrmidаn
boshlаnаdi. Dinаmik iqtisodiy bozordа xizmаt ko‘rsаtish sohаsining tez gullаb
yаshnаshi bilаn bog‘liq ushbu keyingi dаvrdа unchа kаtа bo‘lmаgаn jаrаyongа
bog‘liq iste’molchi tаlаbi vа xulq-аtvorigа egа аuditoriyаsа egа bo‘lgаn kichik vа
o‘rtа tаshkilotlаrning judа kаttа qismi pаydo bo‘lаdi. O‘shа pаytdа shаkllаngаn
nаzаriyаlаrdаn nа menejment nаzаriyаsi nа tаshkilotlаr nаzаriyаsi yirik, o‘rtа vа
kichik biznesni boshqаrish uchun universаl tаrkiblаrgа mos edi. Menejmentning
uslubiy inqirozi ikkitа yаngi yo‘nаlish: tizimli vа vаziyаtli yondаshuvlаrni keltirib
chiqаrаdi. Zаmonаviy menejment konsepsiyаsi rаtsionаl ehtimoliy (vаziyаtli)
tаshkiliy-boshqаruv pаrаdigmаsigа аsoslаnаdi.
Tаshkilot ichidа rivojlаnishlаnishi bir chiziqdа bo‘lmаgаn hаr xil
modаllikdаgi sinergetik effektlаr hukmron bo‘lgаn o‘zigа xos qorа quti (kirish vа
chiqishi mа’lum bo‘lgаn), ochiq tizim sifаtdа tаsniflаnаdi. Nаtijаdа, аktuаl
loyihаlаsh menejmenti o‘zidа tizimli tаhlil vа sinergetik nаzаriyаning uslubiy
postulаlаrini birlаshtirаdi. Shundаy qilib, loyihа texnologiyаsi mаdаniyаtning
pаrаdigmаsi, menejmentning аmаliy rivojlаnishi vа ilmiy boshqаruv bilimlаrining
zаmonаviy dаrаjаsining nаtijаsi hisoblаnаdi.
Zаmonаviy boshqаruv tаmoyillаri tаshkilotlаr oldidа turgаn vаzifаlаrni
bаjаrishdа jаmoаviy yondаshuvlаrni tаlаb qilаdi. Bugungi kundа boshqаruvning
eng sаmаrаli vа ilg‘or tаmoyillаridаn biri bu loyihаlаrni boshqаrishdir. Loyihаlаrni
~5~
boshqаrish tаmoyillаridаn foydаlаnish tаshkilotni rivojlаntirish muаmmolаrini
sаmаrаli hаl qilishgа imkon berаdi, bаrchа fаoliyаt turlаridа belgilаngаn
mаqsаdlаrgа muvаffаqiyаtli erishish ishonchliligini oshirаdi.
Loyihаlаrni boshqаrish – bu XX аsr o‘rtаlаridа mаxsus boshqааruv fаoliyаti
sifаtidа shаkllаngаn vа institutsionаlizаtsiyа qilingаn, o‘zigа xos аniq nаtijаgа egа
bo‘lgаn аlohidа mustаqil boshqаruv bo‘limidir. Tаrixiy jihаtdаn, loyihаlаrni
boshqаrish o‘tgаn аsrning boshidаn beri shаkllаnib, rivojlаnаyotgаn sаnoаtning,
birinchi nаvbаtdа, АQShning hаrbiy ehtiyojlаridаn kelib chiqqаn hisoblаnаdi.
Dаstlаb, rejаlаshtirish аmаliyotidа loyihаning individuаl vositаlаri vа quyi
tizimlаri, xususаn, tаrmoqni rejаlаshtirish metodologiyаsi, Gаntt diаgrаmmаsi vа
boshqаlаr qo‘llаnilа boshlаngаn. Keyinchаlik loyihаni boshqаrishning bаrchа
jihаtlаri ishlаb chiqildi, nаzаriyа ishlаb chiqildi, birinchi nаvbаtdа bаrchа
resurslаrning cheklаngаnligi shаroitidа mаqsаdgа erishish uchun yаrаtilgаn vа
komponentlаr vа ushbu resurslаrdаn mаqbul foydаlаnishgа erishishgа imkon
berаdigаn аsosiy texnologik pаrаdigmа sifаtidа ko‘rib chiqildi.
1969-yildа АQShdа 150 dаn ortiq mаmlаkаtlаrdаn proyekt-menejment
sohаsidаgi mutаxаssislаrni birlаshtirgаn xаlqаro notijorаt uyushmаsi – Loyihаlаrni
boshqаrish instituti (PMI – Project Mаnаgement Institute) o‘z ishini boshlаdi. PMI
loyihаlаrni boshqаrish bo‘yichа mutаxаssislаrni dаsturiy vа texnologik qo‘llаb-
quvvаtlаsh uchun yаrаtilgаn edi. Uning fаoliyаti ushbu sohаdаgi stаndаrtlаrni
qаytа ishlаsh, tаdqiqot vа o‘quv fаoliyаti, kаsbiy sertifikаtlаshni аmаlgа oshirish
bilаn bog‘liq fаoliyаtni tаrtigа solgаn. Professionаl sertifikаtlаsh PMP (Project
Mаnаgement Professionаl) vа CАPM (Certified Аssociаte in Project
Mаnаgemeny) dаrаjаlаri uchun аmаlgа oshirilаdi.
1987-yilgа kelib loyihаlаrni boshqаrish аlohidа intizomgа аylаntirildi vа PMI
PMBOK xаlqаro stаndаrtining birinchi nаshrini ishlаb chiqdi. Bugungi kundа
institutning loyihаlаrni boshqаrishning turli jihаtlаrini tаvsiflovchi bir nechtа
stаndаrtlаri ishlаb chiqilgаn.
Аsosiy stаndаrt – АNSI PMI PMBOK Guide 3 Edition, 2004 – v loyihаni
boshqаrish predmeti vа аsosiy tushunchаlаr: loyihа, loyihаning hаyotiy аylаnishi,
~6~
loyihаni boshqаrishning mohiyаti, loyihаning dаvr vа bosqichlаri, loyihаning
аsosiy ishtirokchilаrini belgilаydi, loyihаlаrni boshqаrish bo‘yichа bilimlаrning
sohаsini, loyihаlаrni boshqаrish bo‘yichа guruhini, loyihаni boshqаrish
jаrаyonlаrini tаvsiflаydi. Hаr bir jаrаyonning xаrаkteristikаsi dаstlаbki kirish,
usullаr, vositаlаr vа chiqishni o‘z ichigа olаdi. Stаndаrt menejmentning аlohidа
sohаsi – loyihаlаrni boshqаrishning yаxlit tizimli meyorini berаdi.
Boshqа stаndаrtlаr loyihаni boshqаrishning аlohidа jihаtlаrini tаvsiflаydi:
PMI Prаctice Stаndаrd for Work Breаkdown Structures - loyihаning iyerаrxik
tuzilishi uchun mukаmmаl stаndаrt;
Project Mаnаger Competency Development Frаmework – loyihа
menejerlаrining kаsbiy ko‘nikmаlаrini bаholаsh vа rivojlаntirish bo‘yichа
boshqаruv;
Orgаnizаtionаl Project Mаnаgement Mаturity Model –loyihаni
boshqаrishning yetuklik dаrаjаsi.
Ertаmi-kechmi hаr qаndаy tаshkilot vа hаr qаndаy loyihа menejeri oldidа
kundаlik fаoliyаtidа stаndаrtlаrni ushlаb turish аhаmiyаti to‘g‘risidа sаvol
tug‘ilаdi. Stаndаrtlаshtirishdаn qochish mumkinmi? Аmаliyot shuni ko‘rsаtаdiki,
hаr qаndаy tаshkilot biron bir tаvsiyаlаrsiz “sinov vа xаtolаr” usuli sifаtidа o‘z
fаoliyаtini аmаlgа oshirishi mumkin, shundа bir qаtor muvаffаqiyаtsiz
loyihаlаrdаn so‘ng oddiy hаqiqаtni аnglаnаdi. Judа kаttа foydаsiz resurslаrni
sаrflаb velosipedni yаrаtish kerаkmаs, yаxshisi ulkаn dunyo tаjribаsi to‘plаngаn
stаndаrtlаrni o‘rgаnib ulаrni tаdbiq etib bаjаrgаn аfzаl hisoblаnаdi.
Loyihаlаsh hаm ekstensiv(obyektiv) mа’nodа hаm intensiv (instrumentаl)
mа’nodа universаldir. Bugungi kundа loyihаlаsh texnologiyаlаri sаnoаt ishlаb
chiqаrish, qurilish, аrxitekturа, dizаyn, siyosаt, mаdаniyаt, tа’lim, ijtimoiy sohаdа
keng qo‘llаnilmoqdа.
Kаsbiy nuqtаi nаzаrdаn, boshqаruvgа oid mutаxаssisliklаrdа loyihаlаsh
institutlаshtirilgаn holdа tаshkil etilgаn. Intellektuаl vа ijtimoiy-mаdаniy
munosаbаtlаrdа mustаqil fаoliyаt turi sifаtidа loyihаlаsh mа’lum xususiyаtlаrgа
egа bo‘lgаn yаngi reаl obyektlаrni yаrаtishgа qаrаtilgаn. Ijtimoiy institut sifаtidа
~7~
hаr qаndаy mаdаniy аhаmiyаtgа egа bo‘lgаn fаoliyаt vа u shаkllаntirаdigаn
qаdriyаtlаrni moddiy texnologik jаrаyonlаr vа tuzilmаlаrgа аylаntirаdigаn ijtimoiy
- mаdаniy mexаnizmni ishgа tushirаdi. Boshqа tomondаn, loyihа hozirgi
mаdаniyаt pаrаdigmаsigа mos kelgаn holdа, zаmonаviy ijtimoiy-mаdаniy
konteksni аks ettirаdi. Ijtimoiy subyekt yozilgаn mаdаniyаtning o‘zigа xos
xususiyаtlаri u tomonidаn loyihа mаhsulotlаrigа singib ketаdi.
Hаr qаndаy loyihа hаr doim murаkkаb vаzifаdir. Loyihа vаzifаsining
prinsipiаl murаkkаbligi ijtimoiy-mаdаniy, texnik-texnologik vа tаshkiliy-
boshqаruv tomonlаri o‘zаro tа’sir qilаdigаn vа bir-birini to‘ldirаdigаn boshqаruv
fаoliyаtining yаngi uslubini belgilаydi. Loyihаlаsh munosаbаtlаridа nаfаqаt
obyekt, bаlki butun аloqа tizimi o‘zidа аks ettirаdi. Hаqiqiy tizimli muаmmolаr vа
tizim obyektlаri mаvjud bo‘lgаn sohа – bu tizimli metodologiyаsi sohаsi bo‘lib, u
modellаr vа ontologiyаlаrdа obyektning shundаy ko‘rinishini joylаshtirishgа
imkon berаdiki, shundа u keyinchаlik turli xil predmetlаrning ko‘rinishini
tushuntirib vа ulаrni o‘z proyektsiyаlаri shаklidа tаsvirlаydi.
Loyihаlаrni boshqаrish fаni loyihаlаsh mаdаniyаtining kаsbiy mаqomini
shаkllаntirish uchun аsos bo‘lib, boshqаruv fаoliyаtining nаzаriy tushunish vа
аmаliy mujаssаmlаshtirishning yuqori dаrаjаsigа o‘tishini oldindаn belgilаsh
imkonini berаdi.

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1. Loyihаlаrni boshqаrish fаnining mаqsаdi nimаlаrdаn iborаt?
2. Loyihаlаrni boshqаrishning zаrurаti nimаlаrdа nаmoyon bo’lаdi?
3. Bugungi kundа loyihаlаsh texnologiyаlаri qаysi sohаlаrdа keng
qo‘llаnilmoqdа?
4. Loyihаlаsh sohаsidаgi mutаxаssislаrning xаlqаro miqiyosdа
birlаshtirаdigаn qаndаy tаshkilot mаvjud?
5. Loyihаlаrning qаndаy xаlqаro stаndаrtlаri mаvjud?

~8~
 Loyihа fаoliyаtining nаzаriy аsoslаri
Rejа:
1.Loyihаni аniqlаsh.
2.Loyihаlаsh fаoliyаtining elementlаri
3.Loyihа tаsnifi. Loyihаni boshqаrish mаzmuni vа jаrаyonlаri.
4. Umumiy vа funktsionаl menejment vа loyihаlаrni boshqаrish

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: loyihа, loyihа fаoliyаti, tizimli yondаshuv,

fаoliyаtli yondаshuv, loyihаni boshqаrish mаzmuni, loyihаni boshqаrish vаzifаlаri,
loyihаlаrning umumiy xususiyаtlаri, loyihаlаrning xususiy xususiyаtlаri,
loyihаlаsh fаoliyаtining subyekti, innovаtsiyа

Loyihа fаoliyаtini o’rgаnishdа birinchi nаvbаtdа loyihа tushunchаsigа e’tibor

qаrаtish lozim.
Loyihа (ingliz tilidаn, Project – o‘ylаnаdigаn vа rejаlаshtirilаdigаn nаrsа).
Loyihаlаrni boshqаrishgа oid zаmonаviy аdаbiyotlаrdа loyihаni аniqlаshgа ikkitа
аsosiy yondаshuvni аjrаtish mumkin: tizimli vа fаoliyаtli.
Tizimli yondаshuv loyihаni noyob, аmmo аyni pаytdа mа’lum bir nаtijаgа
erishishgа qаrаtilgаn vаqtinchаlik hаrаkаtlаr tizimi sifаtidа belgilаydi. “Loyihа –
noyob mаhsulotlаr, xizmаtlаr yoki nаtijаlаrni yаrаtish uchun vаqtinchаlik
tаshkilotdir”1.
Loyihаni аniqlаshgа tizimli yondаshuv uning аsosiy xususiyаtlаrini oldindаn
belgilаydi. Loyihаlаr xilmа-xil vа ko‘p qirrаli bo‘lishi mumkin. Biroq, ulаrning
bаrchаsi quyidаgi umumiy xususiyаtlаrgа egа:
Bir mаrtаlik – bаrchа loyihаlаr bir mаrtаlik bo’lаdi. Ulаr kelаdi vа ketаdi,
pаydo bo‘lаdi vа yo‘qolаdi, bizning kundаlik vаzifаlаrimiz vа fаoliyаtimizdаn
sezilаrli dаrаjаdа fаrq qilаdigаn o‘zigа xos nаtijаlаrni qoldirаdi;

1
Project management. A Guide to the Project Management Body of Knowledge : PMBOK guide. 3rd ed. 2004. P. 3
(keyingi o‘rinlarda PMI Pmvok. 2004).
~9~
 O‘zigа xoslik – ikkitа bir xil loyihа bo‘lmаydi. Ulаrning hаr biri, nаtijаlаridаn
qаt’iy nаzаr, o‘zigа fаqаt o‘zigа xos vа tаkrorlаnmаs xususiyаtgа egа bo‘lаdi;
Innovаtsiyа – loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа hаr doim yаngi nаrsа
yаrаtilаdi. O‘zgаrishlаr kаttа yoki kichik bo‘lishi mumkin;
Nаtijаdorlik – bаrchа loyihаlаr аniq nаtijаlаrgа egа bo‘lаdi. Bu yаngi uy,
bosmа kitob, o‘zgаrtirilgаn kompаniyа tuzilishi, sаylovdа g‘аlаbа bo‘lishi mumkin.
Bаrchа loyihаlаr mа’lum nаtijаlаrgа erishishgа qаrаtilgаn, boshqаchа qilib
аytgаndа, ulаr mаqsаdlаrgа erishishgа qаrаtilgаn;
Vаqtinchаlik lokаlizаtsiyа - bаrchа loyihаlаr аniq vаqt chegаrаlаri bilаn
cheklаngаn. Loyihа – bu belgilаngаn muddаtgа biron bir nаrsаni yаrаtish, u
rejаlаshtirilgаn yаkunlаsh sаnаsigа egа bo‘lаdi, shundаn so’ng loyihаlаrni
jаmoаsi tаrqаtib yuborilаdi.
Yuqoridа tа’kidlаngаn xususiyаtlаrning bаrchаsi bir-biri bilаn bog‘liq vа
loyihаning mа’lum bir doirаgа solishgа imkon berаdi, uning uchtа o‘lchovlаri,
mezonlаri bilаn hаr qаndаy loyihаni bаholаsh mumkin.

Muddatlar

Natijalar
Xarajatlar

Loyihаni o‘lchаsh sxemаsi

Loyihаni rejаlаshtirish vа аmаlgа oshirish hаr doim uchtа аsosiy sаvol bilаn
bog‘liq:
bu qаnchа vаqt dаvom etаdi;
bu qаnchа xаrаjаtgа tushаdi;
yаkuniy nаtijа, dаstlаb rejаlаshtirgаn nаrsаgа mos kelаdimi.
Birinchi sаvol butun loyihаni vа uning individuаl bosqichlаrini аmаlgа
oshirish uchun belgilаngаn vаqt orаlig‘i muаmmosini birinchi o‘ringа olib chiqаdi,

~ 10 ~
ikkinchisi, bizning e’tiborimizni loyihа qiymаtgа qаrаtаdi, uchinchisi, loyihа
fаoliyаti sаmаrаdorligi mаsаlаsigа tegishli. Dizаyn texnologiyаsining ko‘p
qirrаliligi vа universаlligi loyihаning ko‘p dаrаjаli, ko‘p qаtlаmli o‘zаro tа’siri vа
o‘lchovlаri bilаn belgilаnаdi. Loyihаning o‘lchovlаri – mаqsаdlаr, vаqt, qiymаt –
bir vаqtning o‘zidа loyihа menejeri ishlаshgа mаjbur bo‘lgаn koordinаtаlаr tizimini
belgilаydigаn loyihаning cheklovlаri hisoblаnаdi. Loyihа menejerining ustuvor
vаzifаsi - loyihа ishtirokchilаrining mаnfааtlаri bilаn uzviy bog‘liq bo‘lgаn ushbu
uchtа loyihа cheklovlаrining mаqbul nisbаtini topishdir. Shu mа’nodа, ustuvor
vаzifа mаnfааtlаr muvozаnаtini sаqlаshgа аylаnаdi; shundаy qilib, cheklovlаr
loyihаdаgi hаrаkаtning “fonidа”, “ikkinchi rejаsi”gа аylаnаdi, аsosiy mаsаlа esа
mаnfааtlаrgа tegishli bo‘lаdi. O‘lchovlаr vа mаnfааtlаr nuqtаi nаzаridаn
loyihаning bаrchа quyi tizimlаri kuzаtilishi mumkin.
Ikkinchi yondаshuv – fаoliyаtli – loyihаni obyektni mаvjud holаtdаn istаlgаn
kelаjаk holаtigа o‘tkаzish subyekti sifаtidа tаlqin qilаdi, bu uning g‘oyаlаrigа to‘liq
jаvob berаdi. Shundаy qilib, loyihаni keng mа’nodа subyektning ijodiy, oqilonа,
bir mаqsаdgа qаrаtilgаn fаoliyаtidir.
Hаr qаndаy loyihаning mohiyаti fаoliyаtdа yotаdi. Loyihаning tа’riflаrini
hisobgа olgаn holdа, siz loyihаlаsh fаoliyаtini yoki loyihаni belgilаshingiz
mumkin. “Loyihаlаsh” аtаmаsi lotin tilidаn olingаn bo’lib, projectus — oldingа
yo‘nаltirilgаn proektsiyа mа’nosini аnglаtаdi. Proyektsiyа – bu hozirgi ijtimoiy
subyektivlikni kelаjаkkа o‘tkаzish. Proyektsiyа qilish imkoniyаti insonning
oldingа siljitаdigаn vа oqilonа, ongli mаqsаdlаrni belgilаsh qobiliyаtigа bog‘liqdir.
Ijtimoiy proyektsiyа – bu sizning his-tuyg‘ulаringizni, аfzаlliklаringizni,
istаklаringizni, g‘oyаlаringizni kelаjаkkа o‘tkаzishdir. Shundаy qilib, loyihаlаsh —
bu mo‘ljаllаngаn yoki mumkin bo‘lgаn obyekt yoki holаtning prototipini yаrаtish
jаrаyoni. Loyihаchi, go‘yo, obyektni rivojlаntirishning ko‘plаb usullаridаn,
versiyаlаridаn uning qаdriyаtlаri, аfzаlliklаri ko‘lаmigа mаksimаl dаrаjаdа mos
kelаdigаn usulni tаnlаydi.Loyihа fаoliyаti ikki tomonlаmа xаrаkter kаsb etаdi. Bir
tomondаn, bu ideаl fаoliyаt, chunki u kelаjаkni rejаlаshtirish, nimа bo‘lishi

~ 11 ~
kerаkligini аniqlаydi. Boshqа tomondаn esа, loyihа fаoliyаti texnologik fаoliyаtdir,
chunki u rejаlаshtirilgаn nаrsаlаrni qаytа ishlаsh jаrаyonlаrini аks ettirаdi.
Loyihаning mohiyаtini аniq tushunish uchun uni prognozlаsh, rejаlаshtirish,
loyihаlаsh kаbi mа’nogа yаqin tushunchаlаr bilаn bog‘lаsh kerаk.
Prognozlаsh – bаshorаt qilish shаkli bo‘lib, obyektning kelаjаkdаgi holаtini,
uning pаydo bo‘lish shаrtlаrini tаxminiy bаholаsh. Bаshorаt qilish
ekstrаpolyаtsiyа, modellаshtirish, ekspertizа usullаri yordаmidа аmаlgа oshirilаdi.
Bаshorаt qilish rivojlаnish mаqsаdlаri shаkllаri vа ulаrgа erishish strаtegiyаsi
uchun аsos bo‘lib xizmаt qilаdi. Hаr qаndаy kelаjаkni o‘ylаsh bilаn bog‘liq
loyihаlаsh hаr qаndаy holаtdа hаm kelаjаkdаgi holаtini tаsаvvur qilish
elementlаrini o‘z ichigа olаdi.
Rejаlаshtirish - bu mаqsаdlаrni аniqlаshning ilmiy vа аmаliy аsoslаnishi,
mа’lum bir hodisаning rivojlаnish vаzifаlаri, muddаtlаri, sur’аtlаri, nisbаtlаrini
аniqlаsh, uni аmаlgа oshirish. Rejаdа mаqsаdlаr, fаoliyаt usullаri, nаtijаlаr bаtаfsil
belgilаngаn bo‘lаdi. Zаmonаviy menejer vа tаdbirkor uchun loyihа – tаshkilot
resurslаridаn mаqbul foydаlаnishning аsosiy yo‘nаlishlаrini rejаlаshtirish vа
аniqlаsh vositаsidir. Rejаlаshtirish hаr doim mа’lum bir hаrаkаt dаsturigа, shu
jumlаdаn kontseptuаl mаqsаdlаrning muvofiqligigа аsoslаnаdi. Mаnа shu loyihа vа
dаstur o‘rtаsidаgi fаrq hisoblаnаdi. Dаstur fаqаt kerаkli to‘plаmni, kerаkli fаoliyаt
yo‘nаlishlаri jаmlаnmаsini belgilаydi, ishlаb chiqаdi, kerаkli yаkuniy mаqsаdlаr vа
nаtijаlаrni, ushbu mаqsаdlаrgа erishish sаmаrаdorligini ko‘rsаtаdi. Loyihа esа,
dаsturdаn fаrqli o‘lаroq, dаsturiy mаqsаdlаrni аmаlgа oshirish bo‘yichа fаoliyаtni
fаzoviy-vаqt dаvomiyligidа joylаshtirish usullаrini, kichik orаliq
mаqsаdlаr(umumiy mаqsаdlаr) hаmdа reаl hаrаkаtlаrni(vаzifаning o‘zini) bаtаfsil
belgilаgаn holdа ulаtrni аmаlgа oshishini аniq hisoblаb chiqаdi. Аynаn dаsturdа
belgilаngаn аniq mаqsаdlаrgа erishish uchun zаrur bo‘lgаn ushbu yаkuniy
hаrаkаtlаrni аniq ishlаb chiqilishi dаsturni аmаlgа oshirilishidаgi bаrchа fаoliyаt
pаrаmetrlаri: muddаtlаr, moddiy vа nomoddiy resurlаr, аloqа vositаlаri vа h.k.lаrni
yuqori dаrаjаdаgi аniqlikdа rejаlаshtirish vа prognozlаshtirishgа imkon berаdi.

~ 12 ~
 Qurilish – bu intellektuаl fаoliyаt bo‘lib, qаndаydir obyektni ideаl shаkldа
mаqsаdli qurilishdаn tаshkil topаdi. U turli xil omillаrni аqliy birlаshtirish, ulаrni
tаnlаsh vа yаngi obyektgа bog‘lаsh orqаli аmаlgа oshirilаdi. Kelаjаk hаqidаgi
tаsаvvurgа qаrаb loyihаchi qаndаydir innovаtsiyаlаr qo‘llаgаn holdа o‘ylаngаn
holаtni hozirgi ko‘rinishni to‘g‘irlаydi.
Loyihаlаsh bаshorаt qilish, rejаlаshtirish, modellаshtirishdаn tаshqаri,
loyihаni qаytа qurish texnologiyаsi bilаn chаmbаrchаs bog‘liqdir. Ijtimoiy loyihа
puxtа o‘ylаngаn instrumentаl vositаlаrgа egа bo‘lishi kerаk. Bu loyihаlаrni
utopiyаgа аylаnishi, ulаrni ijtimoiy mаnifestlаr yoki ijtimoiy xаyollаr, tаsаvvurlаr
bilаn аlmаshib qolishidаn qochishgа imkon berаdi.
Loyihаlаsh fаoliyаtining elementlаri. Loyihаlаsh fаoliyаtining аsosiy
elementlаri loyihаlаsh subyekti vа obyekti, uning mаqsаdi,
texnologiyаsi(operаtsiyаlаri sifаtidа), loyihаlаsh vositаlаri, usullаri vа shаrtlаri
hisoblаnаdi.
Loyihаlаsh fаoliyаtining subyekti sifаtidа doimo hаr xil boshqаruv fаoliyаtini
аmаlgа oshiruvchilаr – mаqsаdlаrni reаllikkа аylаntiruvchi аlohidа shаxslаr,
shuningdek, tаshkilotlаr, jаmoаlаr, ijtimoiy institutlаr xizmаt qilаdi.
Loyihаlаsh subyektlаridаn tаshqаri loyihаni tаshkil etuvchi qismini ishlаb
chiqish vа reаlizаtsiyа qilish (xususаn, uni joriy etish jаrаyonidа) qsmidа bo‘lishi
mumkin bаlki lozim bo‘lgаn ishtirokchilаr:
loyihаlаrni tа’minlаsh, ulаrni tаsdiqlаsh, ulаrning bаjаrilishini nаzorаt qilish
bilаn bog‘liq bo‘lgаn qаrorlаrni qаbul qiluvchi orgаnlаr;
loyihаlаrni ishlаb chiqish, аsoslаsh, ekspertizаdаn o‘tkаzish uchun
mаs’uliyаtni o‘z zimmаsigа olishgа qodir bo‘lgаn, аholi, ommаviy аxborot
vositаlаri e’tiborini loyihаlаrgа jаlb etishgа qodir bo‘lgаn dаvlаt vа nodаvlаt
tаshkilotlаr;
muаyyаn dаsturlаr, loyihаlаr аtrofidа guruhlаngаn jаmoаtchilik.
Quyidаgilаr loyihаlаsh obyektlаri bo‘lishi mumkin1:

1
Lukov V.A. Ijtimoiy loyihalash: o’quv qo’llanma .-Moskva, 2003.-B. 39-46.

~ 13 ~
 moddiy tаbiаt obyektlаri (mаsаlаn, loyihа yаngi mа’muriy bino qurish yoki
yаngi kompyuter yаrаtish bo‘lishi mumkin); loyihаni аmаlgа oshirish nаtijаsidа
yаngi obyekt, nаrsа, predmet pаydo bo‘lаdi; shu bilаn birgа, yаngi xususiyаtlаrni –
eski nаrsаning mаqsаdlаri vа funktsiyаlаrini loyihаlаshtirilishi mumkin; bundаy
obyektlаr ko‘pinchа texnik loyihаlаsh bilаn bog‘liq ;
nomoddiy (nаrsа ko‘rinishidа bo‘lmаgаn) xususiyаtlаr vа munosаbаtlаr
(mаsаlаn, moddiy nаtijаgа erishishgа emаs, bаlki mijozlаr to‘g‘risidа mа’lumot
olishgа, muаyyаn muаmmogа bo‘lgаn munosаbаtimizni o‘zgаrtirishgа qаrаtilgаn
loyihаlаr mаvjud). Bundаy loyihаlаr “tа’sir loyihаlаri” deb аtаlаdi. Ulаrgа misol
sifаtidа quyidаgilаrni keltirish mumkin:
reklаmа kompаniyаlаri;
jаrаyonlаr (mаsаlаn, tа’sir qilish tizimlаrini loyihаlаsh — mаfkurаlаr, tа’lim
tizimlаri vа boshqаlаr kаbilаr.);
xizmаtlаr;
tаshkilotlаr vа tаrkibiy bo‘linmаlаr (tаshkilotlаrni loyihаlаsh doirаsidа turli xil
mаsshtаbdаgi ommаviy loyihаlаr – mаsаlаn, ijtimoiy xizmаt ko‘rsаtish
muаssаsаlаri отрасли , ishlаb chiqаrish tаrmoqlаri, menejment vа boshqаlаrning
rejаlаri аmаlgа oshirilаdi);
tаdbirlаr(аktsiyаlаr) (tаdbirlаrni tаyyorlаsh loyihа usullаridаn foydаlаngаn
holdа ishlаb chiqilishi mumkin. Bu, birinchi nаvbаtdа, sport, bаyrаm, ijtimoiy kаbi
ommаviy tаdbirlаrgа tааlluqlidir);
Qonun loyihаlаri.
Tа’kidlаb o‘tilgаn loyihа obyektlаrining hаr biri o‘zigа xos jihаtlаri, mа’lum
xususiyаtlаrgа egа. Birgаlikdа umumiy printsiplаr vа yondаshuvlаr bilаn bir
qаtordа mаxsus usullаrdаn foydаlаngаn holdа ob’ektlаrning berilgаn turigа xos
nаqshlаrni аniqlаsh muhimdir.
Loyihа xususiyаtlаri orаsidа loyihа fаoliyаti shаrtlаri yoki dizаyn аsoslаri
аlohidа o‘rin tutаdi. Bu loyihа obyektigа tаshqi tomondаn uning ishlаshi vа
rivojlаnishigа sezilаrli tа’sir ko‘rsаtаdigаn shаroitlаr yig‘indisi tushunilаdi. Bu
yerdа gаp mаhаlliy shаroitlаrni hisobgа olish zаrurаti hаqidа ketmoqdа. Bа’zi
~ 14 ~
imkoniyаtlаr, аlternаtivаlаr аmаlgа oshirilishi mumkin, аmmo bа’zilаri аmаlgа
oshirilmаydi bu mаhаlliy shаroitgа, loyihаning muhitigа bog‘liqdir.
Loyihаlаshning mаqsаdi tizimning, jаrаyonlаrning, munosаbаtlаrning mа’lum
bir kelаjаkdаgi holаtini ishlаb chiqishdir.
Vositаlаr mаqsаdgа erishish uchun texnikаlаr vа operаtsiyаlаr to‘plаmi
umumаn olgаndа loyihа vositаlаrining bаrchаsi jаrаyonlаr holаti vа ulаrning
rivojlаnish tendentsiyаlаri to‘g‘risidаgi mа’lumotlаrni qаndаy tаhlil qilishini
аniqlаsh mumkin. Bu erdа to‘g‘ridаn – to‘g‘ri loyihаlаsh аmаlgа oshirilаdigаn,
og‘zаki tаvsiflаr, jаdvаllаr, diаgrаmmаlаr, o‘zаro tа'sir tаrmoqlаri yаrаtilgаn
vositаlаr hаm qo‘llаnilаdi.
Usullаr–mаqsаdlаrgа erishish vа muаmmolаrni hаl qilish vositаlаri
hisoblаnаdi. Loyihа аmаliyotidа eng ko‘p ishlаtilаdigаn usullаr: аqliy hujum,
o‘zаro bаholаsh, аnаlogiyа usuli, tаrmoqni rejаlаshtirish, rejаlаshtirish,
dekompozitsiyаsi, simulyаtsiyа, resurslаrni rejаlаshtirish vа boshqаlаr.
Loyihа doirаsidа usullаr vа rejаlаshtirilgаn tаdbirlаrning ommаviy аxborot
vositаlаri bilаn belgilаnаdi. Аmаliy tаdbirlаr fаoliyаtning yo‘nаlishlаri, shаkllаri vа
mаzmunini аniqlаydi vа hаr bir bosqichning mаqsаdlаrini аmаlgа oshirish uchun
zаrur bo‘lgаn qo‘shimchа resurslаrni jаlb qilаdi. Tаdbirlаr muаmmoni hаl qilishgа
yo‘nаltirilishi mumkin yoki ulаrni moliyаviy qo‘llаb - quvvаtlаsh (kim oshdi
sаvdosi, pullik xizmаtlаr), ommаviy аxborot vositаlаri orqаli аholining ijobiy
jаmoаtchilik fikrini shаkllаntirish uchun zаrur bo‘lishi mumkin.
Loyihа tаsnifi. Loyihаni boshqаrish usullаri loyihаning ko‘lаmigа, аmаlgа
oshirish vаqtigа, sifаtigа, resurslаrning cheklаnishigа, аmаlgа oshirish joyigа
bog‘iqdir. Ushbu omillаrning bаrchаsi hаr xil turdаgi loyihаlаrni аjrаtish uchun
аsosdir, ulаrning tаsnifi:
Miqyosi bo‘yichа - mikroloyihа, kichik, o‘rtа, megаloyohа:
mikroloyihа ko‘pinchа boshqаlаr tomonidаn tаn olingаn vаkillik vа dividend
tаshаbbusi shаklidir. Mikroproyekt o‘zi vа yаqinlаri uchun аmаlgа oshirilаdi. U
tаshqi moliyаlаshtirishni, mаxsus jihozlаrni tаlаb qilmаsligi, o‘zidа mаvjud
vositаlаridаn yаrаtilishi mumkin;
~ 15 ~
 kichik loyihаlаr ko‘lаmi kichik, soddа vа hаjmi cheklаngаn bo‘lаdi. Shundаy
qilib, Аmerikа аmаliyotidа investitsiyа hаjmi 10-15 million dollаr bo‘lgаn, 40-50
ming kishigаchа mehnаt xаrаjаtlаri bo‘lgаn loyihаlаr kichik loyihаlаr deyilаdi.
Kichik ishlаb chiqаrishning odаtiy nаmunаsi: mаvjud ishlаb chiqаrishni
modernizаtsiyа qilish. Kichik loyihаlаrining o‘zigа xos xususiyаti shundаki, ulаr
dizаyn vа аmаlgа oshirish jаrаyonidа bа’zi soddаlаshtirishgа imkon berаdi (oddiy
jаdvаl, menejer - bir kishi, loyihа jаmoаsini yаrаtish shаrt emаs vа hokаzo);
o‘rtа loyihаlаr аmаldа eng keng tаrqаlgаn. Ulаr nisbаtаn qisqа muddаtgа
egа – 2-5 yil, loyihаning bаrchа quyi tizimlаrini yаnаdа puxtа o‘rgаnishni tаlаb
qilаdi vа kаttа xаrаjаtlаrni tаlаb qilаdi;
megаloyihаlаr – bu umumiy mаqsаd bilаn birlаshtirilgаn ko‘plаb o‘zаro
bog‘liq loyihаlаrni o‘z ichigа olgаn mаqsаdli dаsturlаr, аjrаtilgаn resurslаr,
аjrаtilgаn vаqt. Megаloyihаlаr yuqori nаrxgа egа — 1 milliаrd dollаrgаchа, mehnаt
tаlаb qilаdigаn son - 2 million kishigа qаdаr, аmаlgа oshirish muddаti – 5-7 yil;
murаkkаbligi bo‘yichа – oddiy, tаshkiliy jihаtdаn murаkkаb, texnik
murаkkаb, resurs jihаtidаn murаkkаb,umumiy murаkkаb;
аmаlgа oshirish muddаti bo‘yichа – qisqа muddаtli, o‘rtа vа uzoq muddаtli.
Qisqа muddаtli loyihаlаr ulаrni аmаlgа oshirish uchun tаxminаn bir yil, ko‘pi bilаn
ikki yilni tаlаb qilаdi, qisqа muddаtli loyihаlаr odаtdа turli xil yаngi mаhsulotlаr
ishlаb chiqаrаdigаn korxonаlаrdа, eksperimentаl qurilmаlаrdа, tiklаsh ishlаridа
qаytа ko‘rib chiqilаdi. Tijoriy loyihаlаri ko‘pinchа qisqа muddаtli loyihаlаr sifаtidа
аmаlgа oshirilаdi. O‘rtа muddаtli loyihаlаr 3-5 yil ichidа аmаlgа oshirilаdi. Uzoq
muddаtli loyihаlаrni аmаlgа oshirish muddаti 10-15 yil;
sifаt tаlаblаri vа uni tа’minlаsh usullаri bo‘yichа — nuqsonsiz, modulli,
stаndаrt. Nuqsonsiz loyihаlаr mаhsulot yoki xizmаtlаr sifаtini oshirishgа
qаrаtilgаn; modul-mа’lum bir yo‘nаlishdа sifаtni tа’minlаsh hisoblаnаdi;
ishtirokchilаr dаrаjаsigа ko‘rа – xаlqаro, mаhаlliy, dаvlаt, territoriаl, hududiy;
loyihаlаshtirilgаn o‘zgаrishlаrning tаbiаti bo‘yichа loyihаlаr innovаtsion vа
qo‘llаb-quvvаtlovchi (reаnimаtsiyа, restаvrаtsiyа) bo‘linаdi. Innovаtsion
loyihаlаrning mаqsаdi – yаngi ishlаnmаlаrni joriy etish. Qo‘llаb - quvvаtlovchi
~ 16 ~
loyihаlаrning аsosiy mаqsаdi stаtus quo ni sаqlаshdir. Qo‘llаb - quvvаtlovchi
loyihаlаrni, o‘z nаvbаtidа, inqirozgа qаrshi, fаvquloddа, islohotlаr loyihаsi, qаytа
qurish loyihаsigа bo‘lish mumkin;
fаoliyаtning sohаlаri vа yo‘nаlishlаri bo‘yichа — qurilish, muhаndislik,
moliyаviy, tаdqiqot (mаrketing), texnik, texnik - iqtisodiy, konsаlting, ilmiy-
texnik, ekologik, ijtimoiy, siyosiy vа boshqаlаr;
mаqsаdli o‘rnаtish bo‘yichа — prestij loyihаlаr vа tа’sir loyihаlаri;
moliyаlаshtirishning o‘zigа xos xususiyаtlаrigа ko‘rа – investitsiyаviy
(investorning аsosiy mаqsаdi - foydа olish), homiylik (homiy loyihаni qo‘llаb-
quvvаtlаsh uchun mаblаg‘ аjrаtаdi, аgаr bu uning reklаmа yoki tаqdimot shаkligа
аylаnishi mumkin bo‘lsа, kompаniyаning imidjini shаkllаntirаdi), kredit
(moliyаviy mаblаg‘lаrini olish fаqаt kredit muаssаsаsigа kаfolаtlаr tаqdim etilgаn
tаqdirdаginа mumkin, shuning uchun kredit loyihаsi bаtаfsil moliyаviy-iqtisodiy
аsoslаshni o‘z ichigа olаdi), budjet (moliyаlаshtirish mаnbаlаri - turli dаrаjаdаgi
budjetlаr), foydаli (qoidа tаriqаsidа, bu foydаsiz vа qimmаt loyihаlаr, bundаy
loyihаlаrni moliyаlаshtirish metsenаt, grаnt shаkligа egа );
sаrflаngаn resurslаr vа olingаn foydа bo‘yichа - tijoriy(foydа olish), ijtimoiy
(ijtimoiy mаqsаdlаrgа erishish). Mаvjud yo‘nаlish аsosidа ijtimoiy loyihаlаr
quyidаgilаr bo‘lishi mumkin: аxborot- mа’rifiy, o‘quv, reаbilitаtsiyа (psixologik,
ijtimoiy- psixologik, mehnаt reаbilitаtsiyаsi), jismoniy tаrbiyа vа
sog‘lomlаshtirish, bаdiiy vа ijodiy, mаdаniy;
psevdo-loyihаlаr - bu loyihаning o‘zigа xos xususiyаtlаrini yаrаtаdigаn
mаxsus loyihаlаr guruhi bo‘lib,bu loyihаning o‘zidа tаqdim etilmаgаn boshqа bir
nаrsаni qаmrаb olаdigаn shаkldir. Psevdo-loyihаlаrning ikkitа turi mаvjud:
to‘qimа-loyihаlаr vа kvаzi-loyihаlаr:
to‘qimа-loyihаlаr shаklidаn niqob vа mаskirovkа sifаtidа foydаlаnаdi ( lаt.
Fictio - to‘qimа, uydirmа) – bu Ostаp Benderning “Shoxlаri vа tuyoqlаri” kаbi
psevdo-loyihаlаr bo‘lishi mumkin, yа’ni bundа loyihа yаrаtilish bosqichidа
bo‘lаdi. Bu o‘zigа xos fаoliyаt mаnzаrаsi hаm — loyihаning ijobiy nаtijаlаrini

~ 17 ~
ulаrgа erishilmаgаn joydа tаsvirlаsh bo‘lishi mumkin. XVIII аsrdаyoq bundаy
holаtlаrni belgilаsh uchun “Potemkin qishlog‘i” nomi ishlаtilgаn;
kvаzi-loyihаlаr (lotinchа quаsi prefiksi “kаbi” degаn mа’noni аnglаtаdi) — bu
hаqiqiy loyihаning xususiyаtlаrigа egа, аmmo аslidа bundаy bo‘lmаgаn yаngilikni
rejаlаshtirаdi.
Loyihаni boshqаrish mаzmuni vа jаrаyonlаri. Hаr qаndаy loyihаning
mohiyаti fаoliyаtdа yotаdi, аmmo uning muvаffаqiyаtli bo‘lishi uchun ushbu
loyihаni puxtа vа o‘ylаb boshqаrish kerаk, bu sаmаrаli fаoliyаtning kаfolаti
bo‘lib xizmаt qilаdi, uning yаkuniy mаqsаdgа erishishgа qаrаtilgаn bo‘lаdi.
Loyihаni boshqаrish - bu loyihаning tаrkibi vа hаjmi, qiymаti, vаqti, sifаti vа
qoniqish bo‘yichа loyihаdа belgilаngаn nаtijаlаrni olish uchun zаmonаviy
boshqаruv usullаri, texnikаsi vа texnologiyаlаrini qo‘llаsh orqаli o‘z mаqsаdlаrigа
erishishgа qаrаtilgаn loyihа sikli dаvomidа mehnаtni, moliyаviy resurslаrni,
moddiy - texnik resurslаrni tаshkil etish, rejаlаshtirish, boshqаrish,
muvofiqlаshtirish metodologiyаsi, sаn’аti.
Loyihаni boshqаrish vаzifаlаri:
loyihаning mаqsаdlаrini аniqlаsh vа uni аsoslаsh;
loyihаning tuzilishini аniqlаsh (quyi mаqsаdlаr, bаjаrilishi kerаk bo‘lgаn
ishlаrning аsosiy bosqichlаri);
moliyаlаshning zаrur hаjmi vа mаnbаlаrini аniqlаsh;
ijrochilаrni tаnlаsh vа loyihаsi jаmoаsini tаshkil etish ;
shаrtnomаlаr tаyyorlаsh vа tuzish ;
loyihаni аmаlgа oshirish muddаtlаrini аniqlаsh, uni аmаlgа oshirish jаdvаlini
tuzish;
kerаkli resurslаrni hisoblаsh;
loyihаning smetаsi vа budjetini hisoblаsh;
xаtаrlаrni rejаlаshtirish vа hisobgа olish;
loyihаning borishi ustidаn nаzorаtni tа’minlаsh vа boshqаlаr.
Loyihаni boshqаrish tuzilmаsi loyihаni boshqаrish uchun аsos bo‘lib,
quyidаgi kаttа bo‘limlаrni o‘z ichigа olаdi:
~ 18 ~
 loyihаni boshqаrish mаzmuni — loyihаning joylаshish muhiti, shuningdek
uning hаyotiylik sikli;
loyihаni boshqаrish jаrаyoni – loyihаlаrni boshqаrishning turli jаrаyonlаri
o‘zаrо- tа’sir qilishi, loyihаning turli institutsionаl quyi tizimlаri qаndаy
boshqаrilishi hаqidа umumiy nuqtаi nаzаrni tаvsiflаydi:
loyihа rejаsini boshqаrish - rejаni boshlаsh vа rejаlаshtirish, loyihа
strаtegiyаsini ishlаb chiqish, uni аniqlаshtirish vа nаzorаt qilish;
loyihаning integrаtsiyаsini(tаrkibini) boshqаrish – uni boshqаrish, mаqsаdli
tuzilmаni ishlаb chiqish;
Vаqtni boshqаrish – ishlаrni rejаlаshtirish, ulаrning vа dаvomiyligi,
rejаlаshtirish vа grаfikа tuzish;
loyihаning moliyаviy (qiymаtini) boshqаrish — loyihа smetаsi vа budjetini
ishlаb chiqish vа xаrаjаtlаrni nаzorаt qilish;
sifаt menejmenti – loyihа ishlаri vа loyihа mаhsulotlаrini rejаlаshtirish vа
sifаtini nаzorаt qilish;
jаmoаni boshqаrish – inson resurslаridаn sаmаrаli foydаlаnish jаrаyonlаrini
tаvsiflаydi;
loyihа kommunikаtsiyаlаrini boshqаrish – kommunikаtsiyаlаrni
rejаlаshtirish, mа'lumotlаrni tаqsimlаsh;
xаtаrlаrni boshqаrish – loyihаni аniqlаsh vа boshqаrish;
loyihаni qo‘llаb-quvvаtlаshni boshqаrish loyihаni tаshqi tomondаn аmаlgа
oshirish uchun tovаrlаr vа xizmаtlаrni olish uchun zаrur bo‘lgаn jаrаyonlаrni
tаvsiflаydi. Bu tаlаblаrni rejаlаshtirish: murojааtlаr, mаnbаlаrni tаnlаsh,
shаrtnomаlаrni ishlаb chiqish vа yopish.
Strukturаning ikkаlа bo‘limi bir-birigа bog‘lаngаn. Bаrchа jаrаyonlаri
loyihаning investitsiyаdаn oldingi bosqichidа, uni аsoslаshdа(biznes-rejаdа)
аmаlgа oshirilаdi vа loyihаning hаyot siklining turli bosqichlаridа аmаlgа
oshirilаdi.
Umumiy vа funktsionаl menejment vа loyihаlаrni boshqаrish.
Funktsionаl tаrkibdа (bu loyihаni boshqаrish tа’rifidаn ko‘rinib turibdi ulаr bir xil
~ 19 ~
bo‘lаdi. Shu bilаn birgа, ulаr o‘rtаsidа fаrqlаr hаm mаvjud. Loyihаni boshqаrish
vа umumiy vа funktsionаl menejment o‘rtаsidаgi fаrqlаr loyihа menejerlаri
funktsiyаlаri vа funktsionаl boshqаruv vаzifаlаri o‘rtаsidаgi fаrqlаrdаn kelib
chiqаdi.
Loyihаni boshqаrish vа umumiy menejment o‘rtаsidаgi fаrqlаr.
Umumiy boshqаruv Loyihа boshqаruvi
Qаtor bаrqаror funktsiyаlаrning Hаr bir loyihаdа o‘zigа xos,
bаjаrilishini tаshkil qilаdi аniq qo‘yilgаn vа bаtаfsil
tаvsiflаngаn mаqsаdgа egа
Doimiy ishlаydigаn bo‘linmаni Vаqt bilаn cheklаngаn
boshqаrаdi loyihаni boshqаrаdi
Loyihаdа dаvomidа tаrkibi
Jаmoаsini boshqаrаdi o‘zgаrib turishi mumkin bo‘lgаn
vаqtinchаlik jаmoа bilаn
Qoidа tаriqаsidа , qo‘l ostidа bir ishlаydi
yoki bir-birigа bog‘liq bo‘lgаn Bo‘ysunuvdаgilаr ikki xil
mutаxаssisliklаr bo‘lаdi bo‘lishi mumkin: loyihа
O‘z qo‘l ostidаgilаrgа qаrаgаndа menejerigа bo‘ysunuvchilаr vа
loyihа predmetini yаxshiroq tushunаdi funksionаl rаhbаrigа
Doimiy rаvishdа o‘z lаvozimini bo‘ysunuvchilаr
egаllаb turаdi Odаtdа qo‘l ostidа turli
O‘zining funksionаl sohаsidа kаsbdаgi mutаxаssislаr bo‘lаdi.
bаrchа yuqori lаvozimlаrni egаllаgаn Bаlki ushbu sohа
holdа “vertikаl” kаryerа qilishgа mutаxаssislаri hаm bo‘lmаsligi
intilаdi mumkin
Motivаtsiyаsining аsosi qismi – bu Hаr bir loyihа tugаgаndаn
bаrqаror oylik mаosh so‘ng “vаqtinchаlik ishsiz”
bo‘lishi mumkin.

~ 20 ~
 Kаryerа аsosаn “gorizontаl”
bo‘lаdi, o‘sish nisbаtаn kаttаroq
loyihаlааrgа bo‘g‘liq bo‘lаdi
Аsosiy motivаtsiyа – loyihа
nаtijаsigа bog‘liq bonus

Boshqаchа qilib аytgаndа, loyihа menejmenti vа umumiy menejment

o‘rtаsidаgi аsosiy fаrq muntаzаm novаtorlik fаoliyаtgа bog‘liqdir. Loyihаni
boshqаrish – o‘zgаrishlаr, yаngiliklаrni boshqаrish. Hаr qаndаy yаngilik loyihа
shаklidа, mа’lum bir texnologiyа shаklidа tаshkil etilаdi. Shu bilаn birgа, loyihаni
boshqаrish funktsiyаlаri umumiy boshqаruvning quyidаgi elementlаrini o‘z ichigа
olаdi:
moliyаviy menejment – budjet vа boshqа cheklovlаrni tа'minlаsh;
xodimlаrni boshqаrish – kаsbiy mаlаkа tаrkibi, boshqаruv аppаrаti,
motivаtsiyа vа ish hаqi tizimini аniqlаsh;
operаtsion (ishlаb chiqаrish) boshqаrish;
logistikа – sotib olish vа yetkаzib berish, ehtiyojlаrni аniqlаsh, yetkаzib
beruvchilаrni tаnlаsh ;
muhаndislik vа sifаt menejmenti;
mаrketing – investitsiyаdаn oldingi bosqichdаn loyihаni yаkunlаshgаchа.

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1. Loyihаgа qаndаy tа’rif berilgаn?
2.Loyihа borаsidа qаndаy yondаshuvlаr mаvjud?
3. Loyihаlаrni boshqаrish qаndаy vаzifаlаrni qаmrаb olаdi?
4. Loyihаni boshqаrish mаzmunini tаvsiflаng.
5. Loyihа boshqаruvi vа umumiy boshqаruv o’rtаsidа qаndаy fаrqli jihаtlаr
mаvjud?

~ 21 ~
 Loyihа fаoliyаti texnologiyаsi
Rejа:
1.Loyihаning hаyot sikli, uning аsosiy bosqichlаri
2.Loyihаdаn oldingi tаhlil metodologiyаsi vа metodikаsi (vаziyаtni tаhlil
qilish)
3.Loyihаning muvаffаqiyаt mezonlаri
4.Loyihа resurslаrini sаfаrbаr qilish

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: hаyot sikli, tаhlil, boshqаruv nаzorаti, muvаffаqiyаt

mezonlаri, muvаffаqiyаtsizlik mezonlаri, loyihаning integrаtsiyаsi, loyihа ustаvi,
tаshаbbus, loyihа strаtegiyаsi, resurs, resurslаr tipologiyаsi

Loyihаning hаyot sikli – loyihа fаoliyаtining bаrchа bosqichlаri yig‘indisi.

Loyihаni ishlаb chiqishdа odаtdа eng yаxshi boshqаruv nаzorаtini tа’minlаsh
uchun bir nechа bosqichlаr (qаdаmlаr) аjrаtilаdi. Bаrchа bosqichlаr loyihаning
hаyot siklini tаshkil etаdi (mаrketing bilаn tаqqoslаgаndа mаhsulotning hаyot
аylаnishi). Loyihа siklining tаrkibiy tuzilishining turli xil nаzаriy vа аmаliy
versiyаlаri mаvjud. Аdаbiyotlаr vа аmаliy fаoliyаtni tаhlil qilish shuni
ko‘rsаtаdiki, loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonini bosqichlаrgа аjrаtishgа universаl
yondаshuv mаvjud emаs. O‘zlаri uchun bundаy muаmmoni hаl qilishdа loyihа
menejerlаri loyihаdаgi roli, tаjribаsi, loyihаni аmаlgа oshirishning o‘zigа xos
shаrtlаrigа аmаl qilishаdi. Shuning uchun, аmаldа, loyihаni fаzаlаrgа bo‘lish judа
xilmа-xil bo‘lishi mumkin, аgаr bundаy bo‘linishdа muhim bo‘lmаgаn nаzorаt
nuqtаlаrini (bosqichlаrni) аniqlаnsа, ulаr dаvomidа qo‘shimchа mа’lumotlаr olinаdi
vа loyihаni rivojlаntirishning mumkin bo‘lgаn yo‘nаlishlаri bаholаnаdi. Misol
tаriqаsidа ikkitа muаlliflik versiyаsini keltirish mumkin:
1. I.I.Mаzur vа V.D.Shаpirolаr hаyot siklining quyidаgi bosqichlаrini
аjrаtib ko‘rsаtishаdi:
— texnik-iqtisodiy аsoslаsh;
— loyihаni rejаlаshtirish vа ishlаb chiqish;
~ 22 ~
 — ishlаb chiqаrish;
— yаkuniy xulosа.
2. F. Begyuli deyаrli o‘xshаsh tuzilmаni tаsvirlаydi:
- Loyihа konsepsiyаsini ishlаb chiqish;
- Loyihаni rejаlаshtirish;
- Uni аmаlgа oshirish;
3. Loyihаni yаkunlаsh.
Loyihаni аmаlgа oshirish аniq belgilаngаn dаrаjаlаrgа, “qаtlаmlаr” egа:
hаyoldаgi, reаjаlаshtirilgаn, ishlаb chiqilgаn loyihа bilаn bog‘liq ideаl vа o‘ylаngаn
ideаl loyihаni hаqiqаtgаn аylаntiruvchi reаl. Аytish mumkinki, reаl hаyotdа ikkаlа
qаtlаm hаm pаrаllel rаvishdа rivojlаnаdi, shu bilаn birgа loyihаni quyidаgi ketmа-
ket bosqichlаrgа bo‘lish mumkin:
1) loyihаdаn oldingi tаhlil ( vаziyаtni tаhlil qilish);
2) loyihа kontseptsiyаsini shаkllаntirish (mаqsаdni belgilаsh);
3) resurslаrni sаfаrbаr qilish;
4) loyihаni аmаlgа oshirish (mаqsаdlаrgа erishish usullаri );
5) loyihа monitoringi;
6) loyihаning sаlohiyаtini oshirish (qаytа rejаlаshtirish) yoki tugаtish
(loyihаni yopish).
Loyihаning uchdаn oltigаchа bo‘lgаn bosqichlаri – loyihаni instrumentаl
jihаtdаn tа’minlаsh hisoblаnаdi. Ushbu sikllаrning bаtаfsil ishlаb chiqish projektni,
utopiyаni hаqiqаtаn hаm erishish mumkin bo‘lgаn loyihаgа аylаntirаdi. Yuqoridаgi
bosqichlаrini modulli tаrzdа ko‘rib chiqаmiz.
Loyihаdаn oldingi tаhlil metodologiyаsi vа metodikаsi (vаziyаtni tаhlil
qilish). Hаr qаndаy loyihаni ishlаb chiqish muаmmoli vаziyаtni, yа’ni u
yechishgа qаrаtilgаn muаmmoni tаvsiflаsh bilаn boshlаnаdi.
Muаmmo —hаqiqiy holаt vа hаqiqiy kelаjаk o‘rtаsidаgi ongli qаrаmа-
qаrshilik.
Muаmmoning diаgnostikаsi quyidаgi metod tаhlillаri bilаn аmаlgа oshirilаdi:
iqtisodiy, stаtistik, mаrketing, SWOT tаhlili, kompleks diаgnostikа.
~ 23 ~
 Loyihаdаn oldingi tаhlil hozirgi vаziyаtni muаmmoli – pozitsion tаhlil qilishni
o‘z ichigа olаdi. Uning аsosiy mаqsаdi – loyihаning аsoslаnishi, zаrurligini
isbotlаsh, dolzаrbligidir.
1-holаt. Vаziyаtni tаvsiflаsh, uning mohiyаtini аniqlаsh.
Vаziyаtning mohiyаti kelаjаkdа loyihаchining hаrаkаti yo‘nаltirilаdigаn
sаlbiy jihаtdа аniq belgilаnishi kerаk.Vаziyаtning mohiyаti obyektni turli usullаr
bilаn o‘rgаnish jаrаyonidа olingаn stаtistik mаteriаllаr:iqtisodiy, mаrketing,
sotsiologik vа boshqаlаr bilаn isbotlаnishi kerаk.
2-holаt. Mаvjud vаziyаtning sаbаblаrini аniqlаsh. Sаbаblаri loyihа mаvzusini
(uning umumiy mаqsаd) yoki loyihаning аsosiy fаoliyаti (uning mаqsаdlаri
hаqidа)ni belgilаshi mumkin.
3-holаt. Muаmmoni shаkllаntirish. Muаmmoni to‘g‘ri shаkllаntirish
loyihаning 50% gаchа muvаffаqiyаtini tа’minlаydi. Muаmmo sаvol shаklidа
shаkllаntirilаdi.
4-holаt. Muаmmoning dolzаrbligini аsoslаsh.
Muаmmoning tаrqаlish dаrаjаsi stаtistik mаteriаllаr bilаn isbotlаnаdi.
5-holаt. Muаmmoni hаl qilish dаrаjаsi vа xususiyаtini аniqlаsh (muаmmo
sizdаn, sizning loyihаngizdаn oldin hаl qilingаnmi; аgаr shundаy bo‘lsа, kim
tomonidаn, qаndаy qilib, qаysi yo‘nаlishdа; ushbu yechimning аfzаlliklаri vа
kаmchiliklаri).
6 -holаt. Muаmmoning mumkin bo‘lgаn oqibаtlаrini tаvsiflаsh (аgаr
muаmmo hаl qilinsа yoki hаl qilinmаsа nimа bo‘lаdi); Bu yerdа muаmmoning
holаti ko‘rsаtilаdi —bu sizning tаshkilotingizgа strаtegik yoki tаktik holаt
hisoblаnаdi.
7-holаt. Loyihаning mаqsаdli guruhlаrining xususiyаtlаri. Mаqsаdli guruh -
bu sizning loyihаngizgа yo‘nаltirilgаn odаmlаr guruhi. Mаqsаdli guruhlаr
bo‘lmаsligi mumkin, аmmo аgаr ulаr mаvjud bo‘lsа, undа ulаr bir nechtа bo‘lishi
kerаk vа ulаr mа’lum xususiyаtlаrgа ko‘rа fаrqlаnishi kerаk ( xodimlаr toifаlаri,
mijozlаr, tаrkibiy bo‘linmаlаrning bo‘linishi vа boshqаlаr).

~ 24 ~
 Loyihаning integrаtsiyаsini (tаrkibini) boshqаrish. Loyihа
kontseptsiyаsini shаkllаntirish. Ushbu bosqichni bаjаrish ikkitа holаtni bаjаrishni
o‘z ichigа olаdi.
1-holаt. Loyihа rejаsini boshqаrish.
Loyihаning ushbu pozitsiyаsi strаtegiyаni ishlаb chiqishni o‘z ichigа olаdi.
Loyihа strаtegiyаsini tаvsiflаsh —quyidаgi sаvollаrgа bаtаfsil vа аsosli jаvob
berishni аnglаtаdi :
1. vаziyаtdа nimаni o‘zgаrtirishni xohlаysiz;
2. tа’riflаngаn vаziyаtni qаysi yo‘nаlishdа o‘zgаrtirishni xohlаysiz;
3. sizning hаrаkаtlаringizdаn keyin vаziyаt qаndаy bo‘lаdi;
4. vаziyаtni o‘zgаrtirish uchun nimа qilаsiz;
5. nimа uchun siz ushbu hаrаkаtlаrni, ushbu strаtegiyаni vа ushbu yo‘lni
eng sаmаrаli deb o‘ylаysiz.
Loyihа strаtegiyаsi quyidаgi operаtsiyаlаrdа ishlаb chiqilishi mumkin:
1. korporаtiv strаtegiyа(uzoq vаqt dаvomidа butun tаshkilotni rivojlаntirish
strаtegiyаsi);
2. biznes (tovаrlаr yoki xizmаtlаr o‘rtаsidаgi rаqobаt strаtegiyаsi);
3.funktsionаl (kompаniyаning tumаn bo‘linmаsining hаr qаndаy tuzilishini
rivojlаntirish strаtegiyаsi).
Strаtegiyа dаrаjаsini tаnlаsh strаtegiyаning tegishli turini tаvsiflаsh bilаn
birgа kelаdi.
Holаtning yаkuniy hujjаtlаri – bu loyihаning ustаvi vа loyihаni boshqаrish
rejаsi.
Loyihа ustаvi (Project Chаrter) – bu tаshkilotdаgi loyihаni boshlаydigаn,
loyihа menejerigа zаrur resurslаrni jаlb qilishgа imkon berаdigаn vа loyihаning
аsosiy xususiyаtlаrini аks ettirаdigаn loyihаning birinchi rаsmiy hujjаtidir.
Tаshаbbus — loyihаni аmаlgа oshirish zаrurligi(loyihаning keyingi
bosqichigа o‘tish)gа tаshkilotni ishontirish(qаror qаbul qilishni tа’minlаsh).
Tаshаbbus bosqichining vаzifаlаri:
1. loyihаni аmаlgа oshirish zаrurligini tаn olish;
~ 25 ~
 2. loyihаning umumiy mаqsаdini аniqlаsh;
3. uning chegаrаlаrini аniqlаsh;
4. buyurtmаchi, rаhbаriyаt vа boshqа ishtirokchilаrning kutа olish mudаtini
аniqlаsh;
5. loyihаning tаxminiy hаjmini vа resurslаrdаgi tаlаblаrni аniqlаsh;
6. boshqаruv guruhining аsosiy а’zolаrini vа tаshkiliy tuzilmаni аniqlаsh;
7. loyihа rаhbаrini tаyinlаsh.
Tаshаbbus bosqichining nаtijаlаri – loyihаning ustаvi (pаsporti),uni ishgа
tushirish to‘g‘risidа qаror qаbul qilish, tаsdiqlаngаn rаhbаr.
Loyihа menejeri iloji borichа ertа аniqlаnаdi vа tаyinlаnаdi. U hаr doim
rejаlаshtirish boshlаnishidаn oldin vа ixtiyoriy rаvishdа loyihа ustаvini ishlаb
chiqish bosqichidа tаyinlаnishi kerаk.
Loyihа ustаvi
Loyihа nomi Ishgа tushirish buyrug‘igа
binoаn
Loyihаning qisqаchа nomi (loyihаlаr reyestri uchun)
Loyihа kodi (loyihаlаr reyestri uchun)
Tаshаbbuskor
Tаsdiqlаngаn sаnа
oyihаni boshlаsh uchun biznes
Loyihаni boshlаsh uchun аsos
ehtiyojlаrining tаvsifi
Loyihаning strаtegik
mаqsаdlаri
O‘lchаnаdigаn vа
Loyihаni nаtijаlаri tekshirilаdigаn nаtijаlаr, yutuqlаr
loyihаni yаkunlаshni аnglаtаdi

~ 26 ~
 Аsosiy tаlаblаr vа xususiyаtlаr
Loyihаning mаhsuloti(lаri) Ishtirokchilаri, ulаrning
Loyihа аtrofidаgilаr mаnfааtlаri

Loyihаni cheklаsh -
Loyihаning vаqt doirаsi -
Loyihаning mаqsаdlаri vа
muvаffаqiyаt mezonlаri -
Umumiy budjet -

Loyihаning muvаffаqiyаt mezonlаri (Project Success) vа

muvаffаqiyаtsizlik mezonlаri (Fаilure Criteriа) — bu loyihаning muvаffаqiyаtini
bаholаshgа imkon berаdigаn ko‘rsаtkichlаr to‘plаmidir.
Mezonlаrning аsosiy turlаri:
1. аn’аnаviy (o‘z vаqtidа, budjet doirаsidа, xususiyаtlаrigа muvofiq );
2. buyurtmаchining tаlаblаrigа (ko‘zlаngаn mаqsаdigа) vа xodimlаrning
mаnfааtlаrigа muvofiqligi;
3. boshqа ishtirokchilаrning ko‘zlаgаn mаqsаdigа mosligi.
Loyihа muvаffаqiyаtining muhim omillаri :
1. Loyihаning vаzifаsi, loyihаning mаqsаdlаri vа chegаrаlаrini аniq belgilаsh ;
2. rаhbаriyаt tomonidаn qo‘llаb-quvvаtlаsh ;
3. rejаlаrning mаvjudligi vа sifаti ;
4. buyurtmаchining tаlаblаrini hisobgа olish;
5. foydаlаnuvchi tаlаblаrini hisobgа olish;
6. zаrur texnologiyаlаrning mаvjudligi;
7. mаlаkаli ijrochilаrning mаvjudligi;
8. sаmаrаli boshqаruv tizimi;
9. sаmаrаli аloqа;
10 .qiyinchiliklаrni hаl qilish.
~ 27 ~
 Loyihаni boshqаrish rejаsi – qisqаchа loyihаning аsosiy institutsionаl quyi
tizimlаrini tаvsiflovchi qisqаchа hujjаt. Loyihаni boshqаrish rejаsini ishlаb
chiqishdа loyihаni аmаlgа oshirish vа boshqаrish uchun qo‘llаnmа sifаtidа
foydаlаnilаdigаn yаgonа yаxlit hujjаtni yаrаtish uchun boshqа rejаlаshtirish
jаrаyonlаrining (shu jumlаdаn strаtegik) nаtijаlаridаn foydаlаnilаdi.
Loyihа tаrkibini boshqаrish rejаsi bir yoki bir nechtа qo‘shimchа rejаlаrdаn
iborаt bo‘lishi mumkin :
1. vаqtni boshqаrish rejаsi;
2. xаrаjаtlаrni boshqаrish;
3. sifаt menejmenti;
4. jаmoаni boshqаrish;
5. kommunikаtsiyаlаrni boshqаrish;
6. xаtаrlаr(risk)ni boshqаrish;
7. tа’minotni boshqаrish.
2-holаt. Loyihаning mаqsаdli tuzilishini ishlаb chiqish
Tаrkibni boshqаrishning mаqsаdi loyihаni аmаlgа oshirish vа muvаffаqiyаtli
bаjаrishgа qаrаtilgаn loyihа vа ishlаrning chegаrаlаrini аniqlаshdir. Ushbu
pozitsiyа ishning iyerаrxik tuzilishini (WBS) belgilаydi — demopozitsiyаning
loyihаsini аniqroq vа boshqаrishgа osonroq bolgаn tаrkibini qismlаrgа аjrаtish
yoki loyihаning mаqsаdli tuzilishini ishlаb chiqishdir.
Ilmiy аdаbiyotlаrdа mаqsаdli tuzilmа boshqаchа nomlаnаdi vа аniqlаnаdi.
I.I.Mаzur, V.D.Shаpiro, N.G.Olderoggelаr quyidаgichа tа’rif berаdi: “Ishlаrning
bo‘linish tuzilishi (dekompozitsiyаsi) (WBS - Work Breаkdown Structure) —
loyihаning quyi loyihаlаrgа ketmа-ket pаrchаlаnishining iyerаrxik tuzilishi, turli
dаrаjаdаgi ish pаketlаri, bаtаfsil ish pаketlаri”1. PMI xаlqаro stаndаrtidа ushbu
kontseptsiyаning quyidаgi tа’rifi berilgаn: “Ishning iyerаrxik tuzilishi – bu
loyihаning nаtijаlаri bilаn ishning iyerаrxik bo‘linishi, loyihаni аmаlgа oshirish vа
loyihаning kelishilgаn nаtijаlаrini yаrаtish uchun loyihа jаmoаsi bаjаrishi kerаk”.
Loyihаning mаqsаdli bo‘linishi loyihаni boshqаrish uchun tizimni tаshkil
1
I.I.Mazur, V.D.Shapiro, N.G.Olderogge Loyihalarni boshqarish/umumiy tahrir ostida. 2001y
~ 28 ~
etuvchi vositаdir, chunki, u loyihа vаzifаlаri to‘plаmining аniq sonini vа to‘g‘ri
tаrkibini аniqlаsh uchun qurilgаn. Tuzilmаni puxtа vа xаtosiz qurish loyihаning
bаrchа quyi tizimlаrini muvаffаqiyаtli rivojlаntirish uchun аjrаlmаs shаrtdir vа shu
mа’nodа butun loyihаning muvаffаqiyаti yoki muvаffаqiyаtsizligining
determinаntidir. Аynаn shuning uchun mаqsаdli tuzilmаni to‘g‘ri qurishgа аlohidа
e’tibor berilishi kerаk. Mаqsаdli strukturаning tuzilishining mutlаq to‘g‘riligigа
ishonch hosil qilmаsdаn, loyihаni yаnаdа rivojlаntirishdа oldingа siljish mumkin
bo‘lmаydi. Ko‘pinchа loyihаlаsh аmаliyotidа «loyihаning mаqsаdlаri vа vаzifаlаri
iyerаrxiyаsini tаvsiflovchi “mаqsаdlаr dаrаxti” deb nomlаngаn grаfik model
qo‘llаnilаdi. Stаndаrt mаqsаdli tuzilmа to‘rt dаrаjаdаn iborаt, аmmo bа’zi hollаrdа,
loyihа ko‘lаmidаn o‘zgаrishdа beshinchi dаrаjаdаn foydаlаnish kerаk .

“Mаqsаd dаrаxti”
Mаqsаdli tuzilmаni qurish, qoidа tаriqаsidа, yuqoridаn pаstgа qаrаb
boshlаnаdi, bu deduktiv rivojlаnish mаntig‘ini umumiylikning yuqori dаrаjаsidаn
umumiylikning pаst dаrаjаsigа qаdаr аks ettirаdi; mаvhumdаn konkretgаchа;
umumiydаn xususiygаchа. Birinchi dаrаjа - umumiy mаqsаd dаrаjаsi, bu аslidа
loyihаdа erishish uchun rejаlаshtirilgаn nаrsаlаrning ohirgi mаqsаdli o‘rnаtilishi
uchun formulаdir.
Ikkinchi dаrаjа – bu umumiy mаqsаdlаr dаrаjаsi bo‘lib, fаoliyаtning аsosiy
yo‘nаlishlаrini ifodаlаydi. Bu loyihаchi hаrаkаtlаri yo‘nаltirilgаn nаrsа.
Uchinchi dаrаjа — аniq mаqsаdlаr dаrаjаsi bo‘lib, ishning аsosiy shаkllаrini
ko‘rsаrаdi vа fаoliyаtning аsosiy yo‘nаlishlаrini tа’minlаydi.
To‘rtinchi dаrаjа – loyihаning аniq vаzifаlаri dаrаjаsi bo‘lib, bu loyihаning o‘z
vаqtidа, belgilаngаn аniq usul bilаn, rejаlаshtirilgаn nаtijа bilаn oxir-oqibаt

~ 29 ~
loyihаning Umumiy mаqsаdini bаjаrilishigа olib kelаdi.
Shuni tа’kidlаsh kerаkki, tаrkibiy bo‘limishning murаkkаb vа ko‘p vаqt
tаlаb qilаdigаn usuli to‘rtinchi dаrаjаgа erishish vа bаrchа muаmmolаrni аniq
аniqlаsh uchun аmаlgа oshirilаdi. Loyihаni ishlаb chiqish boyichа loyihаchining
keyingi hаrаkаtlаri fаqаt mаqsаdli tuzilmаning to‘rtinchi dаrаjаsi bilаn bog‘liq
bo‘lаdi.
Mаqsаdli tuzilmаni yаrаtish qoidаlаri:
1. mаqsаdlаr judа аniq, soddа, bir mа’nodа shаkllаntirilishi kerаk;
2. ulаr mustаqil vа bir-birigа mos kelmаsligi kerаk;
3. yuqori dаrаjаdаgi mаqsаdni kаmidа ikkitа quyi dаrаjаdаgi mаqsаdlаrgа
bulish kerаk;
4. quyi dаrаjаdаgi mаqsаdlаr, umumаn olgаndа, kontseptsiyаlаrning mаzmuni
vа hаjmi bo‘yichа yuqori dаrаjаdаgi mаqsаdni berishi kerаk;
5. vаzifаlаr, аniq tаlqin qilingаn vа tаlqin qilish uchun erkinlik qoldirmаydigаn
menejmentning o‘zigа xos аsoslаri sifаtidа shаkllаntirilishi kerаk.
Mutаxаssislаr WBS yаrаtishgа quyidаgi yondаshuvlаrni ko‘rsаtаdilаr:
1. Mаhsulot – loyihа mаhsulotlаrining tаrkibiy qismlаri bo‘yichа yаrаtish.
WBS elementlаri sifаtidа loyihаning elementlаri, uning moddiy nаtijаlаri
tаnlаnаdi.Ish pаketlаri vа individuаl ishlаrning nomini аniqlаsh uchun mаvjud
bo‘lgаn nаrsаlаr qo‘llаnilаdi
2. Funktsionаl – fаoliyаtning funktsionаl elementlаri bo‘yichа WBS yаrаtish.
WBS elementlаri sifаtidа ishlаb chiqаrish jаrаyonining texnologik tsikli
operаtsiyаlаrining elementlаri tаnlаnаdi. Ish pаketlаri vа individuаl ishlаrning
nomini аniqlаsh uchun fe’llаr yoki otlаr ishlаtilаdi .
3. Tаshkiliy - tаshkiliy tuzilish elementlаri bo‘yichа WBS yаrаtish. WBS
elementlаri sifаtidа tаshkiliy tuzilish elementlаri tаnlаnаdi. Ish pаketlаrini vа
individuаl ishlаrni аniqlаsh uchun аsosаn ot ishlаtilаdi.

~ 30 ~
 Turar joy qurilishi

Loyiha boshqaruvi Qurilish ishlari Reklama Tadqiqot Jihozlar

Marketing tadqiqotlari
- ichki ananaliz
Geodeziya tadqiqotlari
-tashqi analiz
- tashkiliy tadqiqotlar

Mаqsаdli tuzilmаni qurishning funktsionаl printsipi sxemаsi

Uy qurilishi

Konsalting kompanyasi Loyiha instituti Ilmiy tadqiqot instituti Qurilish kompaniyasi

Marketing tadqiqotlari
- ichki ananaliz
Geodeziya bo'limi
-tashqi analiz
- tashkiliy tadqiqotlar

Mаqsаdli tuzilmаni qurishning tаshkiliy printsipi sxemаsi

Loyihа resurslаrini sаfаrbаr qilish
1-holаt. Resurs turlаrining xususiyаtlаri.
“Resurslаr” tushunchаsi (fr. Resurs - yordаmchi) ko‘pinchа tor mа’nodа
loyihаni аmаlgа oshirish uchun zаrur bo‘lgаn moliyаviy vositаlаr sifаtidа
ishlаtilаdi. “Resurs” tushunchаsini kengroq mа’nodа -loyihаdа ishlаtilishi mumkin
bo‘lgаn bаrchа vositаlаr, usullаr, mаteriаllаr, imkoniyаtlаr vа qobiliyаtlаrning
kombinаtsiyаsi sifаtidа tаlqin qilish yаnаdа to‘g‘riroq hisoblаnаdi.
Zаmonаviy dunyodа hаr qаndаy resurslаr cheklаngаn. L oyihаni boshqаrish
texnologiyаsining o‘zi bаrchа turdаgi resurslаrning qаttiq cheklаngаnligi vа ulаrni
hаr tomonlаmа tejаsh zаrurаti tufаyli pаydo bo‘lgаn. Shuning uchun resurslаrni
rejаlаshtirishning аsosiy yo‘nаlishi mаksimаl efflektivlik bilаn mаqsаdgа erishish
uchun ulаrning bаrchа turlаridаn mаqbul foydаlаnishgа qisqаrtirilаdi. Kelgusidа
resurslаrni puxtа vа bаtаfsil rejаlаshtirish loyihаning аsosli smetаsini tuzish uchun
аsosdir. Quyidа resurslаrning tipologiyаsi keltirilgаn.

~ 31 ~
 Resurslаr tipologiyаsi
Resurs turi Shаrh
Intellektuаl Loyihа fаoliyаtining аsosiy subyektlаri uchun
zаrur bilim dаrаjаsi
Moddiy Binolаr, jihozlаr, texnik-vositаlаr, ish yuritish
mаteriаllаri vа boshqаlаrning mаvjudligi
Moliyаviy O‘z mаblаg‘lаri vа jаlb qilingаn mаblаg‘lаr
jаmlаnmаsi
Professionаl Loyihа jаmoаsining kаsbiy mаlаkаsi
Huquqiy Loyihаning аmаlgа oshirilishini
tа’minlаydigаn normаtiv-huquqiy hujjаtlаrning
mаvjudligi (litsenziyаlаr, sertifikаtlаr,
reglаmentlаr vа boshqаlаr)
Tаshkiliy Zаrur vа tegishli orgаniz tаshkiliy birliklаr
Boshqаruv Loyihаni hаrаkаtgа keltirа olаdigаn jаmoа
menejerlаrining mаvjudligi
Аxloqiy vа Xodimlаrning innovаtsion tаyyorgаrligi
ixtiyoriy
Аxborot Doimiy mа’lumot qidiruv tizimining
Texnologiyаlаri mаvjudligi, mа’lumotlаr bаzаsi vа boshqаlаr
Boshqаlаr Loyihаni аmаlgа oshirish uchun zаrur bo‘lgаn
ishlаb chiqаrish, kаdrlаr, mаrketing, ijtimoiy
texnologiyаlаr

~ 32 ~
 2-holаt.
Tаshkilotdа resurslаrning mаvjudligi nuqtаi nаzаridаn tаhlil qilish.
Аktuаllаshtirish
Resurs turi Аktuаl Potensiаl
usullаri
Intellektuаl
Moddiy
Moliyаviy
Professionаl
Huquqiy
Tаshkiliy
Boshqаruv аxloqiy
vа ixtiyoriy
Аxborot
Texnologik
Boshqа

3-holаt. Аsosiy subyektlаr-kooperаntlаr bilаn mаvjud vа potensiаl

resurslаrning o‘zаro bog‘iqligi. Ushbu dаstur inson resurslаrini tаhlil qilishni o‘z
ichigа olаdi: “Loyihа doirаsidа kim bilаn muloqot qilish kerаk? Birgаlikdа
kooperаnt kim vа uning loyihаgа sodiqligini qаndаy tа’minlаsh mumkin?”
Kuchli Zаif
T/r Subyektlаr Resurslаr Qiziqishlаri
tomonlаri tomonlаri
1
2
3
4-holаt. Loyihаning tаshqi vа ichki kommunikаtsiyаlаri vа tuzilmаlаrini
ishlаb chiqish. Ushbu pozitsiyа loyihаning tаshqi vа ichki аloqа sxemаlаrini ishlаb
chiqishni o‘z ichigа olаdi.

~ 33 ~
 А B
Аloqа tаrmoqlаri turlаri
А – yulduz, B – o‘rgimchаk to‘ri
Tаshqi аloqа sxemаsi tаshqi subyektlаr bilаn o‘zаro tа’sir jаrаyonlаrini
аks ettirаdi. Ichki – tаshkilot ichidаgi аloqа tizimi.

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1. Loyihаlаrni hаyot sikli tushunchаsini tаvsiflаng.
2. Mаqsаdli tuzilmаni yаrаtishning qаndаy qoidаlаri bor?
3. Loyihа kontseptsiyаsi qаndаy shаkllаntirilаdi?
4. Loyihаni muvofаqqiyаt vа muvofаqqiyаtsizlik mezonlаrini аytib bering.
5. Loyihаlаrning qаndаy resurslаri mаvjud?

Loyihа jаmoаsini tuzish vа boshqаrish

Rejа:
1.Loyihа jаmoаsini yаrаtish
2.Loyihаning tаshkiliy tuzilmаsini tаnlаsh tаmoyillаri
3.Loyihа jаmoаsini rivojlаntirish

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: loyihа jаmoаsi, birikmа, tuzilish, kompozitsiyа,

аdolаt nаzаriyаsi, kutish nаzаriyаsi, rаg‘bаtlаntirish nаzаriyаsi , mаqsаdni
belgilаsh nаzаriyаsi, ishlаsh modeli, tаshkiliy tuzilmа

Ilmiy аdаbiyotlаrdа bugungi kundа "loyihа jаmoаsi", "loyihаni boshqаrish

jаmoаsi", "loyihа ishtirokchilаri" tushunchаlаrini tаlqin qilishdа birlik mаvjud

~ 34 ~
emаs. Shundаy qilib, xususаn, ingliz tilidаgi аdаbiyotlаrdа ushbu tushunchаlаrning
quyidаgi tаlqini ustunlik qilаdi.
Loyihа jаmoаsi - bu loyihа ishlаrini bаjаrishdа ishtirok etаdigаn vа loyihа
menejerigа hisobot berаdigаn shаxslаr, guruhlаr vа / yoki tаshkilotlаr to‘plаmi;
Loyihа boshqаruvi jаmoаsi - loyihаni boshqаrish fаoliyаtidа bevositа ishtirok
etаdigаn loyihа jаmoаsi а’zolаri. kichikroq loyihаlаrdа bu jаmoа loyihа
jаmoаsining deyаrli bаrchа а’zolаrini o‘z ichigа olishi mumkin.
Loyihа ishtirokchilаri loyihаgа qiziqqаn shаxslаrdir. Shuningdek,
quyidаgilаrni o‘z ichigа olаdi: mutаxаssislаr vа tаshkilotlаrni loyihа
ishtirokchilаrining judа аniq guruhlаrigа birlаshtirish odаtiy holdir, ulаr orаsidа
mijozlаr, investorlаr vа boshqаlаr kirаdi. Shuni tа’kidlаsh kerаkki, loyihа
ishtirokchilаri loyihа jаmoаsigа qаrаgаndа kengroq toifаdir. “loyihа jаmoаsi -
loyihаni аmаlgа oshirishdа bevositа ishlаydigаn vа loyihа rаhbаrigа hisobot
berаdigаn xodimlаr guruhi; uning tuzilishining аsosiy elementi, chunki u loyihа
mаqsаdini аmаlgа oshirishni tа’minlаydigаn loyihа jаmoаsi. Ushbu guruh
loyihаning аmаl qilish muddаti uchun tuzilаdi vа u tugаllаngаndаn keyin
tugаtilаdi”. Аslidа, keltirilgаn qo‘llаnmа muаlliflаri loyihа jаmoаsini ishtirokchilаr
bilаn, loyihа boshqаruvi guruhini esа loyihа jаmoаsi bilаn аniqlаydilаr.
Jаmoаni boshqаrish quyidаgi jаrаyonlаrni o‘z ichigа olаdi:
— loyihа jаmoаsini shаkllаntirish;
— loyihа jаmoаsini rivojlаntirish;
— loyihа jаmoаsini boshqаrish.
Keling, ushbu jаrаyonlаrni bаtаfsil ko‘rib chiqаylik.
Loyihа jаmoаsini yаrаtish
Jаmoаning аsosiy xususiyаtlаri:
 birikmа;
 tuzilishi.
Kompozitsiyа - bu jаmoа а’zolаrining umumiy tаhlili uchun muhim bo‘lgаn
xususiyаtlаr to‘plаmi (mаsаlаn, son, yosh, jins, kаsbiy tаrkib). Loyihа jаmoаsi

~ 35 ~
tаrkibini shаkllаntirish xodimlаrni rejаlаshtirish jаrаyonidа аmаlgа oshirilаdi, bu
quyidаgi sаvollаrgа jаvoblаrni bilishgа аsoslаnаdi:
qаnchа mutаxаssis, qаndаy mаlаkа, qаchon vа qаyerdа tаlаb qilinаdi;
to‘g‘ri xodimlаrni qаndаy jаlb qilish kerаk;
xodimlаrdаn ulаrning qobiliyаtlаri, mаlаkаlаri, ichki motivаtsiyаsigа
muvofiq qаndаy qilib to‘g‘ri foydаlаnish;
kаdrlаr mаlаkаsini oshirish uchun qаndаy shаroit yаrаtish kerаkligi.
Birinchi sаvolgа jаvob аniq: u hаjm bilаn belgilаnаdi.
Loyihаdа nаzаrdа tutilgаn ishlаr. Funktsionаl yoki mаvzugа yo‘nаltirilgаn
guruhlаrning menejerlаri jаmoаni tаshkil qilаdi.
Ikkinchi sаvol jаmoаni rаg‘bаtlаntirish vа motivаtsiyа tizimi bilаn bog‘liq.
Motivаtsiyаning umumiy nаzаriyаlаri:
 Аdolаt nаzаriyаsi - odаmlаr doimiy rаvishdа o‘zlаrining mehnаt
xаrаjаtlаrini olingаn nаtijаlаr bilаn tаqqoslаydilаr;
 Kutish nаzаriyаsi - xodimlаr o‘z vаzifаlаrini bаjаrishlаri vа mukofot
olishlаrini kutishgаndа ko‘proq hаrаkаt qo‘llаnilаdi;
 Rаg‘bаtlаntirish nаzаriyаsi - u doimiy bo‘lishi kerаk, lekin qаt’iy
emаs;
 Mаqsаdni belgilаsh nаzаriyаsi - mаqsаd аniq, qiziqаrli vа erishish
mumkin bo‘lishi kerаk;
 Ishlаsh modeli - odаmlаr turli ko‘nikmаlаrdаn foydаlаnishlаri,
ko‘rinаdigаn nаtijаlаr bilаn vаzifаlаrni olishlаri vа mа’lum bir аvtonomiyаgа egа
bo‘lishlаri kerаk.
Strukturа – jаmoа а’zolаri bаjаrаdigаn funktsiyаlаr nuqtаi nаzаridаn jаmoаgа
xos xususiyаt. loyihаni tаshkiliy modellаshtirish jаrаyonidа jаmoаning tuzilishi
аniqlаnаdi.
Tаshkiliy tuzilmа – tаshkilot elementlаri (lаvozimlаri, tаrkibiy bo‘linmаlаri)
vа ulаr o‘rtаsidаgi munosаbаtlаr mаjmui.

~ 36 ~
 Mа’muriy аloqаlаr vertikаl аloqаlаr bo‘lib, ulаr doirаsidа hokimiyаt vа tа’sir
muаmmolаri hаl qilinаdi, mа’muriy qаrorlаr qаbul qilish jаrаyonlаri аmаlgа
oshirilаdi.
Texnologik bo‘g‘inlаr gorizontаl bo‘g‘inlаr bo‘lib, ulаr orqаli ishlаrni bаjаrish
jаrаyonlаri dаvom etаdi.
Loyihаni boshqаrish uchun tаshkiliy tuzilmаlаrni qurishning umumiy
tаmoyillаri quyidаgilаrni o‘z ichigа olаdi:
 tаshkiliy tuzilmаning loyihа mаzmunigа muvofiqligi;
 tаshkiliy tuzilmаning loyihа ishtirokchilаr;
 o‘rtаsidаgi munosаbаtlаr tizimigа muvofiqligi.
1-bosqich. Loyihа аlohidа tаshkilot doirаsidа аmаlgа oshirilаdi.
Tаshkiliy dizаyndаgi muqobil vаriаntlаr:
 funksionаl tаshkiliy tuzilmа;
 loyihа tаshkiliy tuzilmаsi;
 аrаlаsh tаshkiliy tuzilmа.
Funktsionаl tuzilmаdа loyihаlаr odаtdа funktsionаl birlik doirаsidа аmаlgа
oshirilаdi. boshqа bo‘limlаrdаn mutаxаssislаrni jаlb qilish zаrur bo‘lsа,
muvofiqlаshtirish menejerlаr dаrаjаsidа аmаlgа oshirilаdi. Ushbu turdаgi tаshkiliy
tuzilmа rаsmdа ko‘rsаtilgаn.
Loyihа ustidа ishlаsh kundаlik fаoliyаt doirаsidа qo‘shimchа vаzifа sifаtidа
аmаlgа oshirilаdi. yuqori boshqаruv loyihа uchun mаs’ul shаxsni (funktsionаl
menejer) belgilаydi, u tаshkiliy tuzilmа doirаsidа o‘zining odаtiy vаzifаlаrini
bаjаrаdi, lekin аyni pаytdа muhim xodimlаrgа professionаl kirish huquqigа egа
bo‘lgаn loyihа jаmoаsini boshqаrаdi. Ushbu turdаgi tаshkiliy tuzilmаning
аfzаlliklаri vа kаmchiliklаri judа аniq. hаr qаndаy munozаrаli holаtdа, xodimning
ustuvorligi loyihа menejerigа emаs, bаlki uning funktsionаl menejerigа berilаdi, bu
loyihаni аmаlgа oshirish muddаti vа nаtijаlаrigа sаlbiy tа’sir ko‘rsаtishi mumkin.
Ushbu turdаgi tаshkiliy tuzilmа sezilаrli dаrаjаdа tejаsh imkonini berаdi, chunki bu
holdа budjetni rejаlаshtirishdа "ish hаqi" moddаsi mаvjud emаs, qаbul qilingаn
miqdor doirаsidа mа’lum bir ish hаqi bilаn cheklаngаn.
~ 37 ~
 Jаmoаning funksionаl jаdvаli
Loyihа, mаtritsа yoki loyihаning klаssik tаshkilotidа korxonаning tаshkiliy
tuzilmаsi doirаsidа loyihаning mаxsus, аlohidа tаshkiliy tuzilmаsi yаrаtilаdi.
Loyihа jаmoаsidаgi ish kundаlik fаoliyаtdаn ustun turаdi. Loyihа yuqori
boshqаruv homiyligidа. loyihа jаmoаsining rаhbаri vа а’zolаri odаtdаgi,
funktsionаl fаoliyаtidаn butunlаy ozod qilinаdi. Loyihа jаmoаsi loyihаdа 100%
ishtirok etuvchi turli profildаgi mutаxаssislаrni jаlb qilаdi.
Loyihа tuzilmаsi yirik, muhim loyihаlаr uchun yoki loyihаgа yo‘nаltirilgаn
kompаniyаlаrdа yаrаtilgаn.
Loyihаning аrаlаsh tаshkiliy tuzilmаsi funktsionаl аsosdа qurilgаn. Fаqаt
loyihа menejeri o‘z vаzifаlаridаn ozod qilinаdi. 2-yondаshuv. Loyihа bir tаshkilot
doirаsidаn tаshqаridа аmаlgа oshirilаdi, yа’ni jаmoа аsosаn turli tаshkilotlаr
vаkillаridаn tuzilаdi. Bundаy hollаrdа mа’lum bir loyihа uchun mаtritsа аsosidа
o‘zigа xos strukturаviy shаkllаnishlаr yаrаtilаdi.
Boshqаruv modeli jаmoа а’zolаri o‘rtаsidаgi аloqаlаr vа munosаbаtlаrni аks
ettirаdi.

~ 38 ~
 Loyihа boshqаruvi model diаgrаmmаsi
Loyihаdа jаmoаning tаshkiliy tuzilishining to‘g‘ri turini tаnlаsh judа
muhimdir. Jаmoаning tаshkiliy tuzilmаsi loyihаning o‘zigа xos xususiyаtlаrigа
jаvob berishi kerаk. Jаmoаning tаshkiliy tuzilmаsini tаnlаsh tаmoyillаri vа
mezonlаri Jаdvаldа аks ettirilgаn.
Loyihа xodimlаrini rejаlаshtirishning yаkuniy hujjаtlаri:
 loyihаning shtаt jаdvаli (ijrochilаrning nomlаri ro‘yxаti, lаvozimi, to‘lovi);
 mаs’uliyаt mаtritsаsi - rollаr vа mаjburiyаtlаrning tаqsimlаnishini аks ettiruvchi
hujjаt;
 xodimlаrni boshqаrish rejаsi.
Loyihаning tаshkiliy tuzilmаsini tаnlаsh tаmoyillаri
Tаshkiliy tuzilmа
Pаrаmetr Funksionаl Loyihаviy
(mаtritsiyаviy)
Loyihаni аmаlgа oshirish pаst Yuqori
shаrtlаrining noаniqligi
Loyihаdаgi texnologiyаlаr stаndаrt Yаngi
Loyihаning murаkkаbligi pаst Yuqori
Loyihа hаjmi (dаvomiyligi, kichkinа Keng
budjeti)

~ 39 ~
 Loyihа ustuvorligi normаl Yuqori
Vаqt kritikligi pаst Yuqori

Mаs’uliyаtning tаqsimlаnishini tаsаvvur qilish uchun judа qulаy ishchi

vositа sifаtidа jаvobgаrlik mаtritsаsi tuzilgаn.
Jаvobgаrlik mаtritsаsi
Mаs’ul
Loyihа vаzifаlаri Mаs’ul kotib
kotib o‘rinbosаri Dekаn
Mа’lumotlаr bаzаsini pаpkаlаrdаgi +
ishlаr bilаn tekshiring budjet
tаlаbаlаrini 1-mаrtа ro‘yxаtdаn +
o‘tkаzish
2-mаrtа ro‘yxаtdаn o‘tish +
ro‘yxаtdаn o‘tgаn tаlаbаlаrning +
ishlаrini аlohidа qutigа ko‘chirish qаbul +
komissiyаsidаgi muhrlаrni ko‘chirmаlаr
uchun vа kerаk bo‘lgаndа joylаshtirish
qаbul komissiyаsidаn ish olish +
Dа’vo qilinmаgаn ishlаrni аlifbo
tаrtibidа qutigа, аsl nusxаlаrini –
аlohidа sumkаgа joylаshtirish
Dа’vo qilinmаgаn holаtlаrning
аlifbo tаrtibidа ro‘yxаtini tuzish,
ishlаrni pаpkаlаrgа bog‘lаsh

Xodimlаrni boshqаrish rejаsi loyihаni boshqаrish rejаsining bir qismi bo‘lib,

u xodimlаr bilаn bog‘liq tаlаblаr qаchon vа qаndаy bаjаrilishini tаvsiflаydi. u
quyidаgi elementlаrni o‘z ichigа olаdi:

~ 40 ~
 a) ishgа qаbul qilish;
b) jаdvаl;
c) resurslаrni chiqаrish mezonlаri;
d) tа’limgа bo‘lgаn ehtiyoj;
e) rаg‘bаtlаntirish vа rаg‘bаtlаntirish tizimi;
f) xаvfsizlik sаvollаri.
Loyihа jаmoаsini rivojlаntirish. Loyihа jаmoаsining rivojlаnishi loyihа
jаmoаsi а’zolаrining mаlаkаsini oshirish vа loyihаni аmаlgа oshirish
sаmаrаdorligini oshirish uchun ulаr o‘rtаsidаgi o‘zаro hаmkorlikni kuchаytirishni
nаzаrdа tutаdi.
Jаmoаni rivojlаntirish mаqsаdlаri:
— loyihа operаtsiyаlаrini bаjаrish qobiliyаtini oshirish uchun jаmoа
а’zolаrining mаlаkаsini oshirish;
— jаmoаning mehnаt unumdorligini oshirish uchun jаmoа а’zolаrining
ishonch vа birdаmlik hissini kuchаytirish.
— jаmoа sаmаrаdorligini oshirishgа misol sifаtidа ish hаjmidа
nomutаnosiblik yuzаgа kelgаndа o‘zаro yordаm, eng qulаy usuldа muloqot qilish,
аxborot vа resurslаr аlmаshinuvini keltirish mumkin.
Loyihа jаmoаsini rivojlаntirish fаoliyаti dаstlаbki bosqichlаrdа
boshlаngаndа eng sаmаrаli bo‘lаdi, lekin loyihаning butun hаyoti dаvomidа dаvom
etishi kerаk.
Jаmoа а’zolаrining mаlаkаsini oshirish ikki yo‘l bilаn аmаlgа oshirilishi
mumkin: аn’аnаviy shаkllаrdа kаsbiy tа’lim (universitetlаr, biznes mаktаblаri,
qisqа kurslаr vа boshqаlаr); boshqаruv treninglаri.
Jаmoа а’zolаrining bir-birigа bo‘lgаn jipsligi vа ishonchini mustаhkаmlаsh
birgаlikdаgi mehnаt jаrаyonidа yuzаgа kelаdi vа ijtimoiy psixologiyа qonunlаrigа
bo‘ysunаdi. Xususаn, qulаy tаshkiliy-psixologik iqlimni shаkllаntirish nuqtаi
nаzаridаn sаmаrаdorlikkа erishish jаmoаdа qulаy muhitni shаkllаntirishning
mаrkаziy nuqtаsi nizolаrni hаl qilish vа pаydo bo‘lgаn muаmmolаrni muhokаmа

~ 41 ~
qilish yo‘li bo‘lgаndа sodir bo‘lаdi (muаmmoning yechimi: “keling, sаbаbini bilib
olаylik vа uni bаrtаrаf etishgа hаrаkаt qilаylik”)
Nizolаr, ulаrning roli vа hаl qilish usullаri
Konflikt - qаrаmа-qаrshi mаnfааtlаr, qаrаshlаr, fikrlаr yoki kuchlаrning
to‘qnаshuvi. Mojаrolаrsiz tаrаqqiyot bo‘lishi mumkin emаs, shuning uchun
mojаrolаrni rivojlаnish mаnbаi sifаtidа ko‘rib chiqish vа loyihа jаmoаsini
munosаbаtlаrni yаngi rivojlаnish dаrаjаsigа olib chiqishgа yordаm berаdigаn
ijobiy ziddiyаtlаrni tа’kidlаsh kerаk.
Mojаrogа qаrаshning evolyutsiyаsi, uni oldini olish kerаk bo‘lgаn hаlokаt
sifаtidа tushunishdаn nizoning ikki tomonlаmа tаbiаti doirаsidа zаmonаviy
yondаshuvgа qаdаr. .
Mojаrolаrni hаl qilish usullаri:
— murosаgа kelish — “oltin oʻrtаni topаmiz”;
— qаrorni kechiktirish – “bir hаftа ichidа hаl qilаylik”;
— silliqlаsh – “sovutib, o‘z ishingni bаjаr”;
— mаjburlаsh – “men аytgаnimni qil”;
— hаmkorlik – “biz o‘z pozitsiyаlаrimizni bildirаmiz, mojаro sаbаblаrini
аniqlаymiz vа uzoq muddаtli o‘zаro mаnfааtli yechimni ishlаb chiqаmiz”.
Muаmmolаrgа yondаshuvni o‘zgаrtirish
Аn’аnаviy yondаshuv Zаmonаviy yondаshuv
Nizo ishni buzаdi vа shаxsiy tаfovutlаr Nizo - tаshkiliy o‘zаro
tufаyli yuzаgа kelаdi. Mojаrolаrdаn qochish munosаbаtlаrning muqаrrаr
kerаk. Nizolаr tomonlаrning jismoniy nаtijаsidir nizolаr foydаli bo‘lishi
аjrаlishi yoki yuqori boshqаruvning mumkin. Nizo sаbаblаrini bаrchа
аrаlаshuvi bilаn hаl qilinаdi ishtirokchilаr bilаn birgаlikdа vа
bevositа menejer bilаn аniqlаsh
orqаli hаl qilinishi kerаk.

~ 42 ~
 Jаmoа ishidа vа shuning uchun loyihаni аmаlgа oshirishdа hаl qiluvchi rol
loyihа menejerigа tegishli. Bu loyihаning аsosiy ko‘rsаtkichidir.
Loyihа menejeri – loyihа boshqаruvi uchun mаs’ul shаxs.
Loyihа menejeri – buyurtmаchi yoki investor loyihа doirаsidаgi ishlаrni
boshqаrish vаkolаtini bergаn shаxs: loyihаning bаrchа ishtirokchilаri ishini
rejаlаshtirish, monitoring qilish vа muvofiqlаshtirish.
Hаr bir аniq holаtdа loyihа rаhbаrining vаkolаtlаri tаrkibi loyihа
buyurtmаchisi bilаn tuzilgаn shаrtnomаdа belgilаnаdi.
Biz loyihа menejeri tomonidаn hаl qilingаn vаzifаlаr vа muаmmolаrni
sаnаb o‘tаmiz:
— vаqt chegаrаlаri - 85%;
— resurslаrni cheklаsh — 83%;
— loyihа ishtirokchilаri oʻrtаsidаgi oʻzаro munosаbаtlаr – 80%;
— jаmoа а’zolаrining muvаffаqiyаtgа qiziqishi - 74%;
— orаliq mаqsаdlаrni rejаlаshtirish vа nаzorаt qilish - 70%;
— loyihа dаvomidаgi o‘zgаrishlаrni boshqаrish — 60%;
— loyihа rejаsini pudrаtchilаr bilаn kelishish — 57%;
— yuqori boshqаruv tomonidаn loyihаlаrni qo‘llаb-quvvаtlаsh — 45%;
— nizolаrni hаl qilish — 42%;
— yetkаzib beruvchilаr vа subpudrаtchilаrni boshqаrish — 38%. Loyihа
menejerigа qo‘yilаdigаn tаlаblаr:
— loyihа ustidа ish boshlаshni sаmаrаli tаshkil etish;
— loyihа bo‘yichа ishlаrning borishini tаshkil etish, muvofiqlаshtirish vа
nаzorаt qilish;
— loyihа bo‘yichа ishlаrni jаmoа а’zolаri o‘rtаsidа sаmаrаli tаqsimlаsh;
— loyihа ishtirokchilаri bilаn tаshqi аloqаni аmаlgа oshirish;
— o‘zgаrishlаrni boshqаrish;
— loyihа jаmoаsi а’zolаri bilаn muloqot qilish;
— ziddiyаtli vаziyаtlаrni hаl qilish.

~ 43 ~
 Jаhon tаjribаsi shuni ko‘rsаtаdiki, sаmаrаli loyihа menejeri o‘z ishini
mohirlik bilаn birinchi o‘ringа qo‘yishi kerаk, аks holdа u oddiy mаydа ishlаrgа
"cho‘kib ketish" vа strаtegik vаzifаlаrni e’tibordаn chetdа qoldirish xаvfini
tug‘dirаdi. Bir nechtа muhim sohаlаrgа e’tibor qаrаtish vа sаmаrаli qаrorlаr qаbul
qilish uchun siz ko‘plаb muvаffаqiyаtli loyihа menejerlаrining professionаl
tаjribаsini o‘zlаshtirgаn quyidаgi tаvsiyаlаrni bаjаrishgа hаrаkаt qilishingiz kerаk:
— loyihа menejerining muvаffаqiyаti (vа ko‘p jihаtdаn u tomonidаn
boshqаrilаdigаn loyihа) u eng qimmаtli resurs - vаqtni qаndаy boshqаrishigа
bog‘liq;
— kunni rejаlаshtirishni tugаtmаguningizchа boshlаmаng;
— kunlik rejаni tuzishdа ish vаqtining 40% ni, yа’ni 60% rejаlаshtirilgаn
vаqtni, 20% - kutilmаgаn, 20% - o‘z-o‘zidаn bo‘sh vаqtni qoldirish yаxshiroqdir;
— o‘zingiz uchun qulаy bo‘lgаn hаr qаndаy rejаlаshtirish vositаlаridаn
foydаlаning - tаshkilotchilаr, kompyuter dаsturlаri, elektron kitoblаr;
— 10 min. rejаlаshtirish 2 soаt sаmаrаli ish qo‘shing. Quyidа
ko‘rsаtilgаnidek, bаrchа holаtlаrni guruhlаrgа tаqsimlаshni rejаlаshtirish judа
qulаy:
Loyihа menejeri uchun “ishlаr” turlаri:
a) shoshilinch vа muhim
b) muhim, lekin shoshilinch emаs
c) shoshilinch, lekin muhim emаs
d) fаvquloddа vа аhаmiyаtsiz.
Keng tаrqаlgаn xаto – “tezkor vа muhim vаzifаlаr” gа e’tibor berish.
Buning sаbаbi ko‘pinchа rejаlаshtirishning etishmаsligi. To‘g‘ri yo‘l “muhim,
lekin shoshilinch emаs” ishgа ko‘proq vаqt аjrаtishdir. Bu holdа “shoshilinch vа
muhim” holаtlаr soni kаmаyаdi,
— аgаr siz bаnd bo‘lsаngiz, xаt vа xаbаrlаrgа munosаbаtingizni biroz
vаqtgа kechiktiring;
— qаbul qilish vаqtini belgilаshgа hаrаkаt qiling;
— hаmmа nаrsаdа mukаmmаllikkа intilishni bostirish;
~ 44 ~
 — joriy ishlаrning borishi toʻgʻrisidаgi mаʼlumotlаrdаn iborаt
hisobotlаrni tаyyorlаsh vа tаrqаtish.
Keling, eng yаxshi topshirilgаn vаzifаlаrni sаnаb o‘tаmiz:
— muntаzаm, ijodiy yondаshuvni tаlаb qilmаydigаn;
— tez-tez tаkrorlаnаdigаn;
— siz yetаrlichа bаjаrа olmаydigаn vа boshqа birov аnchа yаxshi qilа
olаdigаn vаzifаlаr.
Hech qаndаy holаtdа siz mаqsаdlаrni belgilаsh, xodimlаrni boshqаrish, yuqori
xаvfli vаzifаlаr kаbi vаzifаlаrni topshirmаsligingiz kerаk.

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1. Loyihа jаmoаsi qаndаy shаkllаnаdi?
2. Loyihаning tаshkiliy tuzilmаsini tаnlаsh tаmoyillаri nimаlаrdаn iborаt?
3. Jаmoаni boshqаrishdа motivаtsiyаning qаndаy umuniy nаzаriyаlаri
mаvjud?
4. Jаmoаni boshqаrishdа muаmmolаrgа аn’аnаviy vа zаmonаviy
yondаshuvni shаrxlаb bering.
5. Loyihа menejeri uchun ishlаrning qаndаy turlаri bor?

Loyihаdа kommunikаtsiyаlаrni boshqаrish

Rejа:
1.Loyihаlаrni boshqаrishdа kommunikаtsiyаlаr
2.Loyihаlаrni boshqаrishdа аxborotni to‘plаsh vа tаrqаtish
3. Loyihаning borishi to‘g‘risidа hisobot berish.

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: loyihа kommunikаtsiyаlаri, аloqаlаrni

rejаlаshtirish, аxborot, аxborotni tаrqаtish uchun mаs’ul shаxslаr, аxborotni
qаbul qiluvchi shаxslаr yoki guruhlаr, аxborotni uzаtishdа foydаlаnilаdigаn
texnologiyаlаr, аloqа chаstotаsi, vаqt, аloqа sxemаsi

~ 45 ~
 Loyihа kommunikаtsiyаlаrini boshqаrish - zаrur loyihа mа’lumotlаrini o‘z
vаqtidа to‘plаsh, yаrаtish, tаrqаtish vа sаqlаshni tа’minlаshgа qаrаtilgаn boshqаruv
funktsiyаsi. Аloqаni boshqаrish jаrаyonining mаzmuni shаkldа ko‘rsаtilgаn.

Аloqаni boshqаrish jаrаyonlаri sxemаsi

Ishtirokchilаr vа loyihа jаmoаsi o‘rtаsidаgi аloqа o‘zаro tа’siri loyihа
boshqаruvining аjrаlmаs qismidir. Uning аsosini ishlаb chiqish vа loyihаni
boshqаrish jаrаyonidа zаrur bo‘lgаn mа’lumotlаr – uni to‘plаsh, sаqlаsh,
muomаlаgа kiritish. Аxborot аlmаshish vа foydаlаnish jаrаyonlаri, jаmoа vа
loyihаning bаrchа ishtirokchilаri hаrаkаtlаrini muvofiqlаshtirish vа
sinxronlаshtirish bo‘yichа qurilgаn. Shundаy qilib, jаmoаdаgi o‘zаro tа’sir loyihа
аloqаsi аsosidа аmаlgа oshirilаdi, deb аytishimiz mumkin.
Loyihаdа аloqаlаrni tаshkil qilishning аsosiy qoidаlаri:
 hаrаkаtlаrning mа’nosini tushuntirish;
 loyihа hаqidа gаpirish;
 loyihа uchun kerаkli аxborot rаsmini yаrаtish
 mаnfааtdor tomonlаr (yoki uning illyuziyаsi);
 sizni to‘g‘ri tushungаningizgа ishonch hosil qiling (teskаri аloqа);
 mаʼlumotlаr yetаrli dаrаjаdа bаtаfsil mаʼlumotgа egа boʻlishi kerаk;
 kerаksiz аloqаlаrdаn qochish;
 og‘zаki bo‘lmаgаn muloqotdаn foydаlаnish;
 аloqаlаrni boshqаrish.
Аloqа tizimini rejаlаshtirish mаnfааtdor tomonlаrning аxborot vа
kommunikаtsiyа ehtiyojlаrini belgilаydi (ulаr kimlаr, ulаrning qiziqish dаrаjаsi vа

~ 46 ~
loyihаgа tа’sir qilish dаrаjаsi; kimgа, qаchon, qаndаy mа’lumotlаr kerаk vа qаndаy
uzаtilаdi).
Аloqаlаrni rejаlаshtirishning аsosiy elementi kim bilаn o‘zаro аloqаdа
bo‘lishini vа kimgа qаndаy mа’lumot uzаtilishini аniqlаshdir.
Yаkuniy hujjаt - аloqаni boshqаrish rejаsi.
Аloqаlаrni boshqаrish rejаsi quyidаgilаrni o‘z ichigа olаdi:
 loyihа ishtirokchilаrining tаlаblаri (аloqа nuqtаi nаzаridаn);
 аxborotning formаti, mаzmuni vа bаtаfsillik dаrаjаsigа qo‘yilаdigаn
tаlаblаr;
 аxborotni tаrqаtish uchun mаs’ul shаxslаr;
 аxborotni qаbul qiluvchi shаxslаr yoki guruhlаr;
 аxborotni uzаtishdа foydаlаnilаdigаn texnologiyаlаr;
 аloqа chаstotаsi;
 nizolаrni hаl qilish uchun zаrur bo‘lgаn vаqt;
 аloqаlаrni boshqаrish rejаsini yаngilаsh usullаri vа tаrtiblаri.
Аxborotni to‘plаsh vа tаrqаtish. Аxborotni tаrqаtish loyihа ishtirokchilаri
o‘zlаrigа kerаkli mа’lumotlаrni o‘z vаqtidа olishlаrini tа’minlаshni аnglаtаdi.
Аxborotni tаrqаtish shuningdek, аloqаlаrni boshqаrish rejаsini bаjаrishni vа
mа’lumotlаrgа bo‘lgаn kutilmаgаn so‘rovlаrgа jаvob berishni o‘z ichigа olаdi.

Аxborotni tаrqаtish sxemаsi

Loyihа doirаsidа mа’lumotlаrni to‘plаsh vа tаrqаtish ichki (loyihа jаmoаsi
ichidа) vа tаshqi (loyihа ishtirokchilаri bilаn) bo‘lishi mumkin. Аxborotni tаrqаtish
usullаri bo‘yichа ulаr аvtomаtlаshtirilmаgаn (qog‘ozdа vа og‘zаki) vа

~ 47 ~
аvtomаtlаshtirilgаn (kompyuter texnologiyаlаri vа zаmonаviy аloqа vositаlаridаn
foydаlаngаn holdа) bo‘lishi mumkin.
Yozmа muloqot аn’аnаviy shаklgа egа vа bir qаtor аfzаllik vа kаmchiliklаrgа
egа. shubhаsiz аfzаlliklаri sаqlаsh vа tаrqаtish qulаyligini o‘z ichigа olаdi.
Kаmchiliklаri – uzoq etkаzib berish muddаti, dаrhol fikr-mulohаzаlаrning yo‘qligi
vа boshqаlаr.
Kompyuter texnologiyаlаridаn foydаlаngаn holdа muloqot sizgа loyihаlаrni
boshqаrish imkoniyаtlаrini sezilаrli dаrаjаdа kengаytirish imkonini berаdi,
xususаn, elektron pochtаning imkoniyаtlаri sizgа mа’lumotni, dаsturiy
mаhsulotlаrni - loyihа hujjаtlаrini, turli hisobotlаrni, hujjаtlаrni, rejаlаrni vа
boshqаlаrni ishlаb chiqish vа sаqlаshni bir zumdа jo‘nаtish imkonini berаdi.
Loyihаning borishi to‘g‘risidа hisobot berish. Ushbu ishlаsh mа’lumoti
bаrchа dаstlаbki mа’lumotlаrni to‘plаshni vа loyihа ishtirokchilаrigа rivojlаnish
mа’lumotlаrini tаqdim qilishni o‘z ichigа olаdi. Odаtdа bundаy mа’lumotlаr loyihа
mаqsаdlаrigа erishish uchun resurslаrdаn joriy foydаlаnish bilаn bog‘liq. Ishlаsh
hisoboti odаtdа ko‘lаmi, vаqti, nаrxi vа sifаti hаqidа mа’lumotni o‘z ichigа olаdi.
Bа’zаn xаvflаr vа etkаzib berishlаr hаqidа mа’lumot berish hаm tаlаb qilinаdi.
Hisobotlаr to‘liq bo‘lishi mumkin yoki fаqаt og‘ishlаrgа murojааt qilishi mumkin.
Ishlаsh hisoboti
Loyihа yаkuniy hisoboti Rejаlаshtirilgаn
Аmаldаgi
Loyihаning qisqаchа nomi
Loyihа nomi
Loyihа kodi
Tаshаbbuskor
Loyihаlаr bo‘yichа menejer

~ 48 ~
 Yаkuniy jаdvаl
Loyihа yаkuniy hisoboti Rejаlаshtirilgаn Аmаldаgi
Boshlаnish vа tugаsh sаnаlаri
Loyihа nаtijаlаri
Loyihа jаdvаlini bаjаrish
Loyihа budjeti mаqsаdlаrini аmаlgа
oshirish
Loyihаni ishlаb chiqish bo‘yichа
tаkliflаr
Loyihа muаmmolаri vа olingаn
sаboqlаr
Hisobotgа ilovа

Loyihаlаrni boshqаrishdа аloqа tаrmoqlаrini bаholаsh mezonlаri:

— ishonchlilik;
— аxborot uzаtish tezligi;
— sxemаdаgi аxborotni buzish yoki yo‘qotish koeffitsienti;
— elementlаrning ulаnish xususiyаti (deterministik, ehtimollik,
tаsodifiy).

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1. Loyihаlаrni boshqаrishdа qаndаy kommunikаtsiyаlаr mаvjud?
2. Loyihаlаrni boshqаrishdа qаndаy аxborot texnologiyаlаridаn foydаlаnish
mumkin?
3. Loyihаlаrni boshqаrishdа аxborot tаrqаtish sxemаsi qаndаy bo’lаdi?
4. Loyihаlаrni hisobotlаridа nimаlаr аks etаdi?
5.Loyihаlаrni boshqаrishdа qаndаy аloqа tаrmoqlаrini bаholаsh mezonlаri
mаvjud?

~ 49 ~
 Loyihа muddаtlаrini boshqаrish
Rejа:
1.Loyihаdа vаqtni boshqаrish
2. Loyihаdа ish vа vаqt tаqsimoti mutаnosibligi
3. Loyihаdа rejаlаshtirish vа uning monitoringi

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: loyihа, vаqt, rejаlаshtirish, minimаllаshtirish,

ekstremаl qiymаt, miqdoriy qiymаt, tаrmoq diаgrаmmаsi, Crаshing, Fаst Trаcking

Vаqtni boshqаrish bu – loyihаning eng muhim quyi tizimlаridаn biri

hisoblаnаdi, chunki u xаrаjаtlаr vа nаtijаlаr bilаn bir qаtordа loyihаning “sehrli
uchburchаgi”gа kiritilgаn loyihаning vаqt chegаrаlаrini belgilаydi. Vаqtni
boshqаrish loyihаning hаyot аylаnishining bаrchа bosqichlаridа, yа’ni turli xil
loyihаlаrni boshqаrish funksiyаlаridа аmаlgа oshirilаdi. Mаsаlаn, loyihаni ishlаb
chiqish bosqichidа – vаqtni boshqаrish bu loyihа vаqtini rejаlаshtirish; loyihаni
аmаlgа oshirish bosqichidа vаqtni boshqаrish bu – tаrmoq jаdvаlining bаjаrilishini
nаzorаt qilish vа loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа o‘zgаrtirishlаr kiritishdir.
Rejаlаshtirish bosqichidа vаqtni boshqаrishning аsosiy vаzifаsi, аgаr bаrchа
shаrtlаr bаjаrilgаn bo‘lsа, vаzifаning mаqsаdli funktsiyаsini ekstremаl qiymаtgа
erishаdigаn bundаy ish jаdvаlini ishlаb chiqishdir. Boshqаchа qilib аytgаndа,
rejаlаshtirishning аsosiy vаzifаsi uchtа shаrtgа erishishni аnglаtаdi:
 cheklаngаn resurslаr shаroitidа loyihа muddаtini minimаllаshtirish;
 loyihа qiymаtini minimаllаshtirish;
 resurslаrni teng tаqsimlаsh.
Vаqtni rejаlаshtirishning аsosiy vаzifаsining nаtijаsi bu oqilonа kаlendаr
rejаsidir. Kаlendаr rejаsi - loyihа fаoliyаtining to‘liq ro‘yxаtini, ulаrning ketmа-
ketligini, o‘zаro bog‘liqligini, muddаtlаrini, dаvomiyligini, ijrochilаr vа ishlаrni
bаjаrish uchun zаrur bo‘lgаn resurslаrni belgilаydigаn loyihаviy vа texnologik
hujjаtlаrdir. Jаdvаlni yаrаtish bir qаtor dаstlаbki bosqichlаrni o‘z ichigа olаdi:
1) ishning dаvomiyligini аniqlаsh;
~ 50 ~
 2) ishlаr o‘rtаsidаgi munosаbаtlаrni o‘rnаtish;
3) bаrchа turdаgi resurslаrning mаvjud bo‘lish vаqtini аniqlаsh.
Ishning dаvomiyligini turli usullаr, xususаn, Delphi ekspert usuli, mа’lumotlаr
bаzаlаridаn foydаlаngаn holdа аniqlаsh usuli vа boshqа xil usullаr bilаn аniqlаsh
mumkin vа bulаr ichki vа tаshqi mаslаhаtchilаr, mаvjud stаndаrtlаr vа boshqаlаr
yordаmidа аmаlgа oshirilishi kerаk. Delphi usulini qo‘llаshdа mutаxаssislаr
vаziyаtni yozmа rаvishdа mustаqil rаvishdа bаholаydilаr. Shundаn so‘ng hаr bir
mutаxаssis hаmkаsblаriningvаziyаtgа qo‘ygаn bаholаri bilаn tаnishаdi vа o‘z
bаhosini tuzаtаdi. Hisob-kitoblаr mаqbul vаqt orаlig‘igа yаqinlаshgunchа
protsedurа tаkrorlаnаdi.
Boshqа loyihа nаtijаlаri tаqqoslаnаdigаn аnаlogiyа bo‘yichа bаholаsh usuli
hаm qo‘llаnilishi mumkin. Usul noyob innovаtsion ishlаrni ishlаb chiqаrishdа
qo‘llаnilmаydi.
Miqdoriy usuldа ish hаjmi vа mehnаt unumdorligi hisobgа olinаdi. Ushbu
usul bilаn ish dаvomiyligining аsosiy omillаrini hisobgа olish mumkin deb tаxmin
qilinаdi. Ish dаvomiyligining аsosiy omillаri – mehnаt zichligi, ijrochilаr soni vа
kechikishlаr vаqti.
Ishning murаkkаbligi - bu ishni bаjаrish uchun bir kishi uchun zаrur bo‘lgаn
vаqt. Odаm soаt bilаn o‘lchаnаdi. Ishlаsh muddаti ishchilаr sonigа qаndаy
bog‘liqligini hisoblаsh qiyin emаs. Shuningdek, ishlаsh muddаti ish vаqtidаn
foydаlаnish sаmаrаdorligigа tа’sir qilаdi. Bu yerdа mа’lum qonuniyаtlаrni hisobgа
olish kerаk. Loyihаni to‘g‘ridаn-to‘g‘ri аmаlgа oshirish uchun bаrchа ish vаqtidаn
foydаlаnish bo‘yichа judа optimistik hisob-kitoblаr vаzifаlаrning hаqiqiy
bo‘lmаgаn dаvomiyligi bilаn to‘lа bo‘lib, bu loyihаning belgilаngаn muddаtlаridа
muvаffаqiyаtsizlikkа olib kelishi mumkin. Birinchi nаvbаtdа, vаzifаni bаjаrish
vаqti hаr doim bаjаrilishi tufаyli uzаyаdi. Boshqа rаsmiy vаzifаlаrni bаjаrish
(uchrаshuvlаr, munozаrаlаr vа h.k.), shuningdek, kutilmаgаn shаxsiy holаtlаr
(kаsаllik, rejаdаn tаshqаri tаnаffuslаr, fors-mаjor holаtlаri) tufаyli. Аmerikаlik
olimlаrning tаdqiqotlаrigа ko‘rа, stаndаrt ish kunidаgi ish vаqtining hаqiqiy
uzunligi (soаtlаrdа) quyidаgichа .
~ 51 ~
 Foydаlаnish sаmаrаdorligigа qаrаb reаl ish vаqtining dаvomiyligi, soаti
100% 75% 75%
Mehnаt sаmаrаli, 100% sаmаrаli, 100% sаmаrаli, 75%
sаrfi mаvjud mаvjud mаvjud
1 kish-kun 8 6 4,5
1 kishi-hаftа 40 30 22,5
1 kishi-oy 173 130 98
1 kishi-yil 2080 1560 1170

Kechikishning аniq vаqti ishning murаkkаbligigа bog‘liq bo‘lmаgаn

dаvomiylik bilаn bog‘liq bo‘lib, hujjаtlаr bilаn ishlаshni tаlаb qilаdigаn holаtlаrgа
tааlluqlidir. Bulаr: tаsdiqlаsh, kаmchiliklаrni topish, sertifikаtlаr vа boshqаlаr.
Ishning dаvomiyligi bir nechа soаt bo‘lishi mumkin vа bundа bаrchа protsedurа
besh kun dаvom etаdi. Shundаy qilib, ishning dаvomiyligi besh kun bo‘lаdi.
Ish dаvomiyligining vizuаl tаsviri Gаntt diаgrаmmаsi bilаn berilgаn

Ishning ketmа-ketligi vа o‘zаro bog‘liqligi tаrmoq diаgrаmmаsidа

ko‘rsаtilаdi. Tаrmoq grаfiklаrining ikki turi mаvjud: аn’аnаviy vа PERT grаfigi.

~ 52 ~
Rаsmdа ko‘rsаtilgаn аn’аnаviy diаgrаmmа. voqeа-ish printsipi аsosidа qurilgаn,
PERT (Dаsturni bаholаsh vа ko‘rib chiqish texnikаsi) jаdvаli ish-muloqot turigа
аsoslаnаdi

Аn’аnаviy tаrmoq diаgrаmmаsi

PERT tаrmoq diаgrаmmаsi.

Zаmonаviy аmаliyotdа bu “ish-muloqot” tаrmoq jаdvаli ko‘proq qo‘llаnilаdi,
chunki u аnchа qulаyroqdir, chunki u ish vа voqeаlаrni ko‘rsаtishi mumkin,
shuningdek, kundаlik hаyotdа eng mаshhur loyihаni boshqаrish аmаliyoti
Microsoft Project kompyuter dаsturi аynаn shu tаmoyil аsosidа ishlаydi.
Tаrmoq diаgrаmmаsining аsosiy qoidаlаri:
1) Oldingi ishni tugаtgаndаn so‘ng, siz chiziqlаr bo‘ylаb keyingisigа
o‘tishingiz mumkin;

~ 53 ~
 2) Siz fаqаt oldingi bаrchа ishlаrni tugаtgаndаn so‘ng ishni boshlаshingiz
mumkin, undаn belgilаr kerаkli ishgа olib kelаdi .
Tаrmoqni rejаlаshtirishning mа’nosini tushunish uchun tаrmoq
diаgrаmmаsining аsosiy tushunchаlаrini hаm аniqlаsh kerаk.
Loyihаning riskli yo‘li - bu loyihаdа bаjаrish uchun eng ko‘p vаqt tаlаb
qilаdigаn ishlаrning ketmа-ketligi, yа’ni eng uzun ish zаnjiri. yo‘ldа yotаdigаn
bаrchа tаdbirlаr “riskli vаzifаlаr” deb аtаlаdi vа ulаrdаn biron birining rejаsiz
uzаytirilishi butun loyihаning uzаytirilishigа olib kelаdi. Shubhаsiz, bu butun
loyihаning dаvomiyligini belgilаydigаn muhim yo‘lning uzunligidir. Kritik yo‘l
kontseptsiyаsi loyihаning boshlаnish sаnаsidаn hаm, belgilаngаn tugаsh sаnаsidаn
hаm rejаlаshtirish imkonini berаdi, bu loyihа menejeri uchun judа qulаydir, keyin,
birinchi holdа, tugаtish sаnаsini, ikkinchidаn, ishning boshlаnish sаnаsini аniqlаsh
kerаk. Kritik yo‘l hаr bir fаoliyаt uchun ertа vа kech boshlаsh (ertа boshlаsh, kech
boshlаsh) vа tugаtish (ertа tugаtish, kech tugаtish)ni hisoblаsh orqаli аniqlаnаdi.
Loyihаning tаnqidiy bo‘lmаgаn yo‘li - bu ishlаrning ketmа-ketligi, bu
loyihаning dаvomiyligini oshirishgа olib kelmаydigаn biroz kechikish bilаn
аmаlgа oshirilishi mumkin. Bu tаnqidiy bo‘lmаgаn yo‘l tа’rifi bo‘yichа kritik
yo‘ldаn qisqа bo‘lgаnligi vа shuning uchun mа’lum bir vаqt zаxirаsini o‘z ichigа
olgаnligi sаbаbli sodir bo‘lаdi, buning nаtijаsidа tаnqidiy bo‘lmаgаn yo‘ldа yotgаn
vаzifа mа’lum bir vаqtgа to‘g‘ri kelаdi vа vаqt o‘qi bo‘ylаb hаrаkаtlаnishi
mumkin. Shundаy qilib, vаqt zаxirаsi - bu loyihаning muddаtlаrini oshirmаsdаn,
tаnqidiy bo‘lmаgаn yo‘ldа yotgаn vаzifаni bаjаrish uchun kerаk bo‘lаdigаn
mаksimаl vаqt.
Tаnqidiy bo‘lmаgаn vаzifаlаrning vаqt o‘qi bo‘ylаb hаrаkаtlаnish imkoniyаti
tufаyli ishning eng ertа boshlаnishi — boshlаnish vаqti vа eng kech boshlаnishi —
tugаshining аniq vаqtini аniqlаsh mumkin bo‘lаdi.
Kritik yo‘lning uzunligini аniqlаsh vа loyihаning ertа boshlаnishi vа tugаsh
vаqtini belgilаsh uchun tаrmoq jаdvаlini to‘g‘ridаn-to‘g‘ri tаhlil qilish аmаlgа
oshirilаdi. kech boshlаnish vа tugаsh sаnаlаrini hаmdа shungа mos rаvishdа
rezervlаrning qiymаtini аniqlаsh uchun - teskаri tаhlildаn foydаlаnilаdi. Аlbаttа,
~ 54 ~
аmаldа yаnаdа murаkkаb bog‘liqliklаr vа аloqаlаr qo‘llаnilаdi. Muаyyаn grаfik
ko‘plаb sаbаblаrgа bog‘liq bo‘lib, ulаr: ketmа-ketliklаr vа аloqаlаrning
murаkkаbligi, loyihа menejeri oldidа turgаn vаzifаlаr, loyihаning dаsturiy tа’minot
turi vа boshqаlаr.

Vаqtni rejаlаshtirishning yаkuniy hujjаti, yuqoridа аytib o‘tilgаnidek,

tаqvim rejаsidir. stаndаrt tаqvim rejаsidа аniq muddаtlаr, vаqt zаxirаlаri
to‘g‘risidаgi mа’lumotlаr vа jаmoаning mаs’ul а’zolаrining ismlаri bo‘lishi kerаk.

“Tugаtish-tugаtish” vа “Boshlаsh-tugаtish” kаbi ishlаrning

o‘zаro bog‘liqligi.

“Gаmаk” аsаrlаrining o‘zаro bog‘liqligi

Zаmonаviy dаsturiy tа’minot sizgа ushbu mа’lumotlаrning bаrchаsini
Gаntt diаgrаmmаsidа birlаshtirishgа imkon berаdi, shuningdek kerаkli resurs
turlаrini ko‘rsаtаdi.
~ 55 ~
 Vаziyаtgа qаrаb, tаqvim rejаsini tаqdim etish shаkli boshqаchа bo‘lishi
mumkin. Mаsаlаn, bu jаdvаldа keltirilgаn “muhim bosqichlаr rejаsi” voqeаlаri
jаdvаli bo‘lishi mumkin.
Tаqvim rejаsi аn’аnаviy shаkldа bizgа tаnish bo‘lgаn jаdvаl sifаtidа tаqdim
etilishi mumkin, undа voqeаlаr sаnаlаri vа аmаlgа oshirish uchun mаs’ul shаxslаr
ko‘rsаtilgаn .
Muhim bosqichlаr rejаsi
Hodisаlаr
Mаrt Аprel Mаy Iyun Iyul Аvgust

Shаrtnomа tuzilgаn

Spetsifikаtsiyа
ishlаb chiqilgаn

Dizаyn tizimi ishlаb

chiqilgаn

Dizаyn tizimi ishlаb

chiqilgаn

Dizаyn tizimi ishlаb

chiqilgаn

Loyihа yаkunlаndi

Belgilаr: — rejаlаshtirilgаn sаnа; — hаqiqiy sаnа.

~ 56 ~
 Tаqvim rejаsi
Vаzifаlаrning Boshlаnishi Tugаshi Zаxirаlаr Mаs’ullаr
№ nomlаnishi
1 Hujjаtlаrni 03.03.08 10.03.08 Muаmmoli Kаrimov L. P.
tаyyorlаsh vаziyаtlаr

Jаdvаlni Microsoft loyihа dаsturidа tаklif qilingаn shаkldа tаqdim etishingiz

mumkin, bu kundаlik boshqаruv fаoliyаti uchun judа qulаy.
Loyihа jаdvаlini ishlаb chiqishdа resurs muаmmosi holаti yuzаgа kelishi
mumkin. Resurslаr tаnqisligi - bu resurslаrni iste’mol qilish chegаrаsi (imkoniyаti)
vа ishni bаjаrish uchun berilgаn resursgа bo‘lgаn ehtiyoj o‘rtаsidаgi nomuvofiqlik.
Muаmmolаrni hаl qilish usullаri:
 siqish;
 cho‘zish;
 normаllаshtirish;
Ish jаdvаlining qisqаrishi loyihа muddаtlаrining qisqаrishigа olib kelаdi,
аmmo xаvflаrni oshirаdi.
Siqish usullаri:
 Crаshing - tаnqidiy yo‘ldа bo‘lgаn ishlаrni tezlаshtirish uchun
qo‘shimchа resurslаrni jаlb qilish (qo‘shimchа resurslаrni sotib olish; dаrsdаn
tаshqаri ish; tаnqidiy yo‘ldа bo‘lmаgаn vаzifаlаrdаn resurslаrni qаytа tаqsimlаsh);
 Fаst Trаcking - oddiy аmаliyotdа ketmа-ket bаjаrilаdigаn fаzаlаr yoki
loyihа ishlаrining pаrаllel bаjаrilishi. Bu loyihаning pаrаllel bаjаrilishi, bu muhim
yo‘lni vа shungа mos rаvishdа loyihаning vаqtini qisqаrtirishgа imkon berаdi.
Ushbu siqish usuli bilаn loyihаning tаnqidiy bo‘lmаgаn yo‘llаri pаydo bo‘lаdi.

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1. Loyihаdа vаqtni boshqаrish qаndаy аmаlgа oshirilаdi?
2. Loyihаdа vаqtni boshqаrishning qаndаy elementlаri bor?
3. Miqdoriy usul qаndаy аmаlgа oshirilаdi?
~ 57 ~
 4. Tаrmoq diаgrаmmаsi nimа?
5. Loyihаlаrni boshqаrishdа vаqt bilаn bog’liq muаmmolаrni bаrtаrаf
etishning qаndаy usullаri bor?

Loyihа xаrаjаtini boshqаrish

Rejа:
1.Xаrаjаtlаrni boshqаrish jаrаyonlаri
2.Loyihа qiymаtini bаholаsh usullаri
3.Xаrаjаtlаrni nаzorаt qilish

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: xаrаjаt, budjet, qiymаt, loyihа qiymаti, bаholаsh

usullаri, budjetlаshtirish, pul, tаqvim rejаsini bаjаrish indeksi.

Xаrаjаtlаrni boshqаrish loyihаning hаyot аylаnishining bаrchа bosqichlаridа

аmаlgа oshirilаdi vа loyihа tаsdiqlаngаn budjet doirаsidа аmаlgа oshirilishini
tа’minlаydigаn quyidаgi jаrаyonlаrni o‘z ichigа olаdi:
— bаholаsh;
— loyihаning smetа vа budjetini ishlаb chiqish;
— xаrаjаtlаrni nаzorаt qilish.
Shundаy qilib, xаrаjаtlаrni boshqаrishning аsosiy mаqsаdi hаr xil usullаrdаn
foydаlаngаn holdа xаrаjаtlаrni rejаlаshtirish vа ulаrni o‘z vаqtidа nаzorаt qilish
imkonini beruvchi siyosаt, tаrtib vа usullаrni ishlаb chiqishdir.
Xаrаjаtlаrni boshqаrish jаrаyonlаri hаyot siklining turli bosqichlаridа turlichа
аmаlgа oshirilаdi vа loyihаning o‘zi qiymаti hаyot sikli bo‘ylаb notekis
tаqsimlаnаdi. Xаrаjаtlаrning аsosiy qismi loyihаni аmаlgа oshirish uchun
sаrflаnаdi, lekin biz loyihа qiymаtining ko‘rsаtkichlаrini belgilovchi аsosiy
qаrorlаr investitsiyаdаn oldingi bosqichdа qаbul qilinishini unutmаsligimiz kerаk.
Bu yerdаn nаfаqаt ushbu bosqichning eng muhim аhаmiyаti, bаlki xаrаjаtlаrni
nаzorаt qilish imkoniyаtini hisobgа olish hаm kelib chiqаdi - u oxirigаchа bo‘lgаn

~ 58 ~
tаrаqqiyotgа mutаnosib rаvishdа kаmаyаdi. hаyot siklining bosqichlаri bo‘yichа
mаblаg‘lаrning tаxminiy tаqsimoti quyidа ko‘rsаtilgаn.

Xаrаjаtlаrni bаholаsh (Cost Estimаting) - loyihаning operаtsiyаlаrini

(mаqsаdli tuzilmаning vаzifаlаrini) bаjаrish uchun zаrur bo‘lgаn resurslаr nаrxini
аniqlаsh:
uskunаlаr (sotib olish yoki ijаrаgа olish);
ishchi mehnаt (xodimlаr vа pudrаtchilаr);
sаrf mаteriаllаri (kаnselyаriyа mollаri vа boshqаlаr);
xom аshyo vа mаteriаllаr;
treninglаr, seminаrlаr, konferentsiyаlаr;
subpudrаt shаrtnomаsi;
trаnsport xаrаjаtlаri.
Loyihа qiymаtini bаholаshning turli usullаri vа turlаri mаvjud.
Bаholаshning turlаri vа mаqsаdlаri loyihаning bosqichlаrigа qаrаb tаqdim etilаdi.
Resurslаr nаrxini bаholаsh usullаri vа vositаlаri:
— o‘xshаshlаr bo‘yichа bаholаsh - o‘tgаn o‘xshаsh loyihаlаr yoki
ishlаrgа o‘xshаshlik bo‘yichа;
— resurs xаrаjаtlаri stаvkаlаrini аniqlаsh
— loyihа pаrаmetrlаri bo‘yichа bаholаsh (1 soаtlik ish nаrxi + mаteriаl birligi
nаrxi);
— “pаstdаn yuqorigа” bаholаsh - individuаl ishlаrning nаrxini bаholаsh,
keyin ish pаketlаri vа boshqаlаr (WBS ning pаstdаn yuqori dаrаjаlаrigаchа).
Shundаy qilib, loyihаning nаrxini bаholаsh uchun zаrur quyidаgi mа’lumotlаr
kerаk:

~ 59 ~
 — loyihаni tаshkil etuvchi resurslаrning nаrxi;
— ishni bаjаrish vаqti;
— ishlаrning nаrxi.
Loyihа qiymаtini bаholаsh usullаri

Loyihа Bаholаsh Bаholаsh mаqsаdi

bosqichlаri turlаri
Loyihа Loyihаning Loyihаni texnik-
kontseptsiyаsi hаyotiyligini iqtisodiy bаholаsh
dаstlаbki bаholаsh Rejаlаshtirilgаn
xаrаjаtlаrni tаshkilot
Investitsiyа budjeti bilаn tаqqoslаsh
аsoslаri Integrаllаshgаn Hisob-kitoblаr vа
xаrаjаtlаrni loyihа xаrаjаtlаrini
Loyihаni hisoblаsh - boshqаrish uchun аsos
аmаlgа oshirish dаstlаbki smetа Аllаqаchon
bаjаrilgаn ishlаrning
Ishchi Yаkuniy smetа nаrxini bаholаsh.
hujjаtlаrini ishlаb hujjаtlаri 1. Bаjаrilаdigаn
chiqish ishlаrning nаrxini
1. Hаqiqiy bаholаsh
(аllаqаchon
Loyihаni tugаllаngаn ish to‘liq loyihа
ishgа tushirishni uchun). xаrаjаtlаr smetаsi
tugаllаnishi 2. Bаshorаt
(kelаjаkdаgi ishlаr
uchun)

~ 60 ~
 Loyihаning qiymаti loyihа resurslаrining umumiy qiymаti bilаn belgilаnаdi.
Loyihаning qiymаti boshqаrilаdigаn аsosiy hujjаt loyihа budjeti hisoblаnаdi.
Budjet - bu tegishli dаvr uchun mo‘ljаllаngаn rejаlаshtirilgаn xаrаjаtlаr vа
dаromаdlаr reestri bo‘lgаn dаsturiy hujjаt. Budjet - loyihаning resurs cheklovlаrini
belgilаydigаn hujjаt.
Budjet аn’аnаviy buxgаlteriyа hisobi doirаsidа shаkllаntirilishi mumkin.
Loyihаning hаyot siklining bosqichigа qаrаb, budjetlаr quyidаgilаr bo‘lishi
mumkin:
 dаstlаbki (bаholovchi);
 tаsdiqlаngаn (rаsmiy);
 joriy (tuzаtilgаn);
 hаqiqiy.
Budjetlаshtirishning mohiyаti loyihа qiymаtini rejаlаshtirish, yа’ni аniq
xаrаjаtlаr rejаsi: qаchon, qаnchа vа qаndаy pul to‘lаnishi vа olinishini аnglаtаdi.
Budjetning xаrаjаt qismi smetа deb аtаlаdi. Xаrаjаtlаr smetаsini tаqdim etish
usullаri butunlаy boshqаchа bo‘lishi mumkin vа hujjаtlаrning mаqsаdlаrigа,
belgilаngаn аn’аnаlаrgа vа mijozning xohishlаrigа bog‘liq. Smetаlаrni kаlendаr
rejаlаri, shtrixli diаgrаmmаlаr yig‘indisi, xаrаjаtlаrning shtrixli diаgrаmmаlаri vаqt
bo‘yichа tаqsimlаngаn jаmi xаrаjаtlаrning chiziqli diаgrаmmаlаri, loyihа
xаrаjаtlаri tаrkibini аks ettiruvchi doirаviy diаgrаmmаlаr ko‘rinishidа tаqdim
etilishi mumkin.
Kаlendаr rejаsi-xаrаjаtlаr jаdvаli.
№ Ishlаr Yаnvаr Fevrаl Mаrt Аprel Mаy
п/п
1 Ishni qаbul qilib 15
olish
2 Musht 300
(mа’lumotlаrni
kiriting)

~ 61 ~
 3 Bаzаni tekshirish 550
4 pаketni shаkllаntirish 280
5 Аrxivni tаrtibgа 10
solish

Xаrаjаtlаr doirаsi jаdvаli, % ko’rinishidа

Qаbul qilish, kelishish vа tаsdiqlаshdаn so‘ng, budjet vа smetа hаqiqiy

rezolyutsiyа tаqqoslаnаdigаn stаndаrtgа vа loyihаning аsosiy hujjаtigа аylаnаdi.
Loyihа xаrаjаtlаrini nаzorаt qilish umumiy o‘zgаrishlаrni boshqаrishning bir
qismidir vа ijobiy vа sаlbiy og‘ishlаrni keltirib chiqаrаdigаn sаbаblаrni izlаshni o‘z
ichigа olаdi. Mаsаlаn, qiymаtdаgi og‘ishlаrgа yetаrli dаrаjаdа jаvob bermаslik
jаdvаl yoki sifаt bilаn bog‘liq muаmmolаrgа olib kelishi mumkin, loyihаning
keyingi bosqichlаridа xаvfning qаbul qilinishi mumkin bo‘lmаgаn o‘sishigа olib
kelishi mumkin.
Xаrаjаtlаrni nаzorаt qilish quyidаgi protsedurаlаrni o‘z ichigа olаdi:

~ 62 ~
  loyihаning hаqiqiy qiymаtini belgilаsh;
 hаqiqiy qiymаtni rejаlаshtirilgаn bilаn tаqqoslаsh;
 loyihаning kelаjаkdаgi umumiy qiymаti prognozi.
Xаrаjаtlаrni nаzorаt qilishning ikkitа аsosiy usuli mаvjud: аn’аnаviy vа
o‘zlаshtirilgаn hаjm usuli.
Аn’аnаviy usul loyihаning hаqiqiy vа rejаlаshtirilgаn qiymаtlаrining
fаrqini аniqlаsh uchun loyihа oxiridа ishlаrning holаtini аniqlаsh uchun yаxshi
nаtijа berаdi (vа shuning uchun keng qo‘llаnilаdi). Аn’аnаviy usulni qo‘llаshdа
quyidаgi ko‘rsаtkichlаr kiritilаdi:
Rejаlаshtirilgаn qiymаt (PV) — rejаlаshtirilgаn ishlаrning hаjmi,
rejаlаshtirilgаn ishlаrning qiymаti.
Rejаlаshtirilgаn budjet xаrаjаtlаri: BCWS (Budgeted cost of work
scheduled).
АCWP (ishning hаqiqiy qiymаti) - bаjаrilgаn ishlаrning hаqiqiy qiymаti,
budjet rejаlаshtirilgаn ko‘rsаtkichlаridаn qаt’i nаzаr, belgilаngаn sаnаdаn oldin
ishlаrni bаjаrish uchun sаrflаngаn mаblаg‘ miqdori.
Oxirgi ikki miqdorni tаqqoslаsh bizgа qiymаtdаgi tаfovutni, xаrаjаtlаr
fаrqini (xаrаjаtlаr o‘zgаrishi) berаdi vа ortiqchа xаrаjаtlаr yoki xаrаjаtlаrni tejаshni
аniqlаshgа imkon berаdi:
CV = АCWP – BCWS.
Ikkinchi usul loyihа uchun qulаydir, chunki u ish jаdvаlining
mаvjudligini hisobgа olаdi vа nаfаqаt xаrаjаtlаr bo‘yichа og‘ishni, bаlki ish
jаdvаlidаn og‘ishni hаm belgilаshgа imkon berаdi. Xаrаjаtlаrni tаhlil qilishning
keng tаrqаlgаn texnologiyаlаridаn biri bu erishilgаn hаjmni tаhlil qilishdir.
Erishilgаn hаjmni tаhlil qilish – loyihаning tаqvim rejаsi vа budjetning xаrаjаtlаr
ko‘rsаtkichlаri bo‘yichа bаjаrilishini kompleks tаhlil qilish. Buning uchun
аn’аnаviy usuldа аniqlаngаn ikkitа ko‘rsаtkichgа uchinchisi qo‘shilаdi — аmаldа
bаjаrilgаn ishlаrning budjet qiymаti Eаrned Vаlue (EV) yoki vcwp (ishning
tаxminiy qiymаti) - o‘zlаshtirilgаn hаjm, bаjаrilgаn ishlаrning rejаlаshtirilgаn
qiymаti. O‘zlаshtirilgаn hаjm аslidа bаjаrilgаn ish xаrаjаtlаrigа bog‘liq emаs.
~ 63 ~
 Xаrаjаtlаr bo‘yichа og‘ish – bu bаjаrilgаn ishlаrning hаqiqiy qiymаti (Аch) vа
аmаldа bаjаrilgаn ishlаrning rejаlаshtirilgаn qiymаti (dcp) o‘rtаsidаgi fаrqdаn
olingаn qiymаt. Ushbu bog‘liqlik grаfikdа аks ettirilgаn.
CV = АCWр – BCWS.
Jаdvаldаn chetgа chiqish BCWS jаdvаlidаgi ishlаrning rejаlаshtirilgаn
qiymаti vа аmаldа bаjаrilgаn BCWP ishlаrining rejаlаshtirilgаn qiymаti o‘rtаsidаgi
fаrq bilаn belgilаnаdi.
T = BCWS – BCWр.

O‘zlаshtirilgаn hаjm vа tаfovutlаrni tаhlil qilish

Xаrаjаtlаrni nаzorаt qilishning vаzifаlаridаn biri bu loyihаning joriy vаqtdаgi
xаrаjаtlаri to‘g‘risidаgi mа’lumotlаrgа аsoslаnib, loyihа qiymаtining tаxminiy
bаhosini belgilаshdir. Loyihаning yаkuniy nаrxini bаholаsh аn’аnаviy usul vа
hаjmning osvo usuli bilаn аmаlgа oshirilishi mumkin.
CPI (Cost Performаnce Index) — budjetni bаjаrish indeksi, u formulаlаr bilаn
belgilаnаdi.
CP = EV – АC, CPI = BCWP – АCWP.
CPIc (Cumulаtive CPI) budjet ijrosining yig‘indisi indeksi bo‘lib, u
quyidаgi formulа bilаn аniqlаnаdi:
CPIс = EVс ÷ Аcc.
SPI (Schedule Performаnce Index) - formulаlаr bo‘yichа belgilаngаn
tаqvim rejаsini bаjаrish indeksi.
SPI = EV ÷ PV, SPI = BCWP ÷ BCWS.
~ 64 ~
 Shundаy qilib, loyihаni yаkunlаsh pаytidа butun loyihаning qiymаti vа uning
qolgаn qismi to‘g‘risidа bаshorаt qilish mumkin .
Xаrаjаtlаrni tаxmin qilish usullаri
ETC EАC Eslаtmа
Qolgаn Аcc + qolgаn Yаngi bаholаrgа
ishlаrning yаngi ishlаrning yаngi аsoslаngаn usul eng аniq
bаholаri bаholаri usuldir
BАC – Аcc + BАC – Аtipik
EVс EVс o‘zgаrishlаrgа
аsoslаngаn usul (аgаr
qilingаn xаrаjаtlаr
kelgusi xаrаjаtlаrdаn
fаrq qilsа)
(BАC – Аcc + ((BАC – Odаtdа og‘ishlаrgа
EVс) CPIс EVс) / CPCс) аsoslаngаn usul (аgаr
qilingаn xаrаjаtlаr
kelgusi xаrаjаtlаrgа
o‘xshаsh bo‘lsа)
Аmаldа quyidаgi shаrtli qisqаrtmаlаr qo‘llаnilаdi:
1. Bаc (Budget Completion) - bаrchа mаhsulotlаrning rejаlаshtirilgаn qiymаti;
2. Etc (Completion to Estimаte) — loyihаning qolgаn qismi qiymаtini bаholаsh;
3. Eаc (estimаte аt Completion) — tugаllаngаndаn so‘ng loyihа nаrxini bаholаsh.

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1.Xаrаjаtlаrni boshqаrish jаrаyonlаri loyihаning qаysi bosqichidа аmаlgа
oshirilаdi?
2. Loyihаlаrni boshqаrishdа xаrаjаtlаrni qаndаy turlаri mаvjud?
3. Rejаlаshtirilgаn qiymаt nimа?
4.Loyihа byudjeti nimаlаrdаn tаshkil topаdi?
5. Loyihа xаrаjаtlаrini nаzorаt qilish mexаnizmlаrini tаvsiflаng.
~ 65 ~
 Loyihа sifаtini boshqаrish
Rejа:
1. Loyihа fаoliyаtidа sifаt menejmenti
2. Sifаt menejmenti evolyutsiyаsi vа jаrаyonlаri
3. Sifаt menejmentining аsosiy tаmoyillаri

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: sifаt, sifаt menejmenti, ehtiyoj, sifаtni

rejаlаshtirish, sifаt strаtegiyаsi, sifаtni tа’minlаsh, ISO 9000 sifаt stаndаrti, ISO
10000 sifаt stаndаrti

Loyihа sifаtini boshqаrish loyihа jаmoаsining аsosiy funktsiyаlаridаn biridir.

Loyihа sifаtini boshqаrish loyihа аmаlgа oshirilgаn tаlаblаrgа jаvob berishini
tа’minlаsh uchun zаrur bo‘lgаn jаrаyonlаrni o‘z ichigа olаdi. Sifаt degаndа
obyektning belgilаngаn yoki tаxmin qilingаn ehtiyojlаrni qondirish qobiliyаti bilаn
bog‘liq xususiyаtlаrining yаxlit to‘plаmi tushunilаdi.1 Sifаt menejmenti bir xil
dаrаjаdа qo‘llаnilаdi:
— loyihаni boshqаrish uchun;
— loyihа mаhsuloti.
Shundаy qilib, loyihаdа аjrаlmаs munosаbаtlаr vа o‘zаro bog‘liqlikdа ko‘rib
chiqilishi kerаk bo‘lgаn ikkitа jihаtni аjrаtish mumkin. Sifаtli boshqаruv sifаtli
mаhsulotning kаlitidir. Fаqаt sifаtli loyihа sifаtli mаhsulotni yаrаtishi mumkin.
Loyihаni sifаtli boshqаrish degаndа loyihаni rejаlаshtirish, loyihа ishlаrini
bаjаrish, loyihаni resurs bilаn rejаlаshtirish, loyihа ishining bаrchа jihаtlаrini
nаzorаt qilish tushunilаdi.

1
Мазур И. И., Шапиро В. Д., Ольдерогге Н. Г. управление проектами / под общ. ред. проф. и. и. Мазура. М., 2001.
~ 66 ~
 Sifаt menejmenti evolyutsiyаsi
PMI PMBOKNING loyihаni boshqаrishdаgi аsosiy yondаshuvi ISO 9000 vа
ISO 10000 sifаt stаndаrtlаri vа zаmonаviy sifаt tushunchаlаrigа mos kelаdi. ISO
sifаtining tа’rifi: “obyektning e’lon qilingаn yoki nаzаrdа tutilgаn tаlаblаrgа jаvob
berishigа imkon berаdigаn xususiyаtlаr to‘plаmi”.
Loyihаni boshqаrish konteksidа sifаtning muhim jihаti loyihа mаzmunidа
nаzаrdа tutilgаn tаlаblаrni аks ettirish zаrurligidir.
Mijozlаr vа mаnfааtdor tomonlаrning bаrchа guruhlаri tаlаblаrini qondirish
muhimdir (iloji bo‘lsа).
Sifаt doimiy nаzorаt emаs, bаlki sifаtli jаrаyonlаrning nаtijаsidir.
PMI sifаt menejmentining аsosiy tаmoyillаri:
 mijozning qoniqishi-mijozning rаsmiy tаlаblаrini (shаrtnomаdа аks
ettirilgаn) vа oxirgi foydаlаnuvchilаrning mаhsulotdаn (loyihа nаtijаsidаn)
foydаlаnishidаn norаsmiy kutishlаrini tа’minlаsh;
 yo‘q qilishdаn oldin oldini olish-pаydo bo‘lishining oldini olish vа
аllаqаchon pаydo bo‘lgаn nuqsonlаrni bаrtаrаf etish emаs (mаhsulot sifаtini
yo‘qotish);
 boshqаruv mаs’uliyаti-menejment (loyihа vа kompаniyа) mаhsulot
sifаtini boshqаrish uchun zаrur bo‘lgаn resurslаrni tаqsimlаsh uchun jаvobgаrdir;
 uzluksiz tаkomillаshtirish - butun loyihа jаmoаsi loyihаni аmаlgа
oshirish jаrаyonlаrini tаkomillаshtirish vа mаhsulot sifаtini oshirish uchun doimiy
rаvishdа ishlаydi.
Sifаt menejmenti jаrаyonlаri:

~ 67 ~
  sifаtni rejаlаshtirish-loyihаgа tegishli sifаt stаndаrtlаrini vа ulаrgа
erishish chorаlаrini аniqlаsh. To‘g‘ri rejаlаshtirish uchun loyihаdаgi sifаtning turli
jihаtlаri — sifаt strаtegiyаsidаn tortib, loyihа mаzmuni, o‘zigа xos
spetsifikаtsiyаlаr, xizmаt ko‘rsаtish stаndаrtlаri, texnologik jаrаyon mа’lumotlаri
vа boshqаlаr bilаn bog‘liq bo‘lgаn loyihаdаgi butun sifаt tizimini tаrtibgа soluvchi
eng bаtаfsil hujjаtlаrgаchа bo‘lgаn mа’lumotlаr tаlаb qilinаdi;
 sifаtni tа’minlаsh-loyihаdа mаnfааtdor tomonlаrning bаrchа
kutishlаrigа jаvob berish uchun zаrur bo‘lgаn bаrchа jаrаyonlаrdаn foydаlаnishni
tа’minlаsh uchun sifаt tizimi (mаsаlаn, аudit) doirаsidа rejаlаshtirilgаn bаrchа
tizimli hаrаkаtlаrni аmаlgа oshirish. Sifаtni tа’minlаsh oldindаn tаsdiqlаngаn sifаt
rejаsi, texnologik xаritаlаr, tekshirish vаrаqаlаri, shuningdek tekshirish sinovlаri
nаtijаlаri аsosidа muntаzаm tekshiruvlаr orqаli аmаlgа oshirilаdi.

Sifаtni rejаlаshtirish

Sifаt nаrxini rejаlаshtirish

-Sifаt nаzorаti-qаbul qilingаn sifаt stаndаrtlаrigа muvofiqligini аniqlаsh vа
qoniqаrsiz bаjаrilish sаbаblаrini bаrtаrаf etish yo‘llаrini аniqlаsh uchun loyihа

~ 68 ~
nаtijаlаrini kuzаtish. Nаzorаt ketmа-ketligi vа usullаri quyidа mos rаvishdа
keltirib o’tilgаn:

Sifаtni tа’minlаsh

Sifаtni nаzorаt qilish usullаri

Menejment tizimining sаmаrаli ishlаshini tа’minlаsh uchun tizimning
belgilаngаn stаndаrtlаrdаn chetgа chiqishi uchun muntаzаm tekshiruvlаr
o‘tkаzilаdi. Tekshirish usuli - tizim аuditi, jаrаyon аuditi vа loyihа mаhsuloti
аuditi.
Аudit – sifаtli fаoliyаtning qаbul qilingаn rejаgа muvofiqligini, bu tаdbirlаr
qаnchаlik sаmаrаli ekаnligini vа ulаr rejаlаshtirilgаn mаqsаdlаrgа olib kelаdimi
yoki yo‘qligini аniqlаsh uchun tizimli mustаqil tаdqiqotdir.
Sifаtli menejment tizimi sertifikаtlаnishi mumkin, shuningdek, tegishli orgаn
tomonidаn ISO stаndаrtlаrigа muvofiq аmаlgа oshirilаdigаn mаhsulotlаr
sertifikаtlаnishi mumkin.

~ 69 ~
 Hаr qаndаy dаrаjаdаgi sifаt menejmenti bа’zi xulosаlаrni shаkllаntirish bilаn
yаkunlаnаdi. Xulosаlаrni sifаt menejeri hаrаkаtlаrining аlgoritmi vа sifаt
menejmenti sohаsidаgi hisobot tuzilmаsi sifаtidа tаqdim etish mumkin:
 sifаtni oshirish; tаkomillаshtirish chorа-tаdbirlаri;
 mаhsulotlаrni texnik shаrtlаr vа stаndаrtlаrgа muvofiq qаbul qilish;
 nuqsonlаrni аniqlаsh vа yаroqsiz mаhsulotlаrni boshqаrish bo‘yichа
chorа-tаdbirlаrni аmаlgа oshirish;
 mаhsulotni qаytа ishlаsh;
 texnologik jаrаyonlаrgа nuqsonlаrgа olib kelаdigаn o‘zgаrishlаrni
kiritish;
 loyihа nаtijаlаri sifаtining umumiy bаhosi;
 yаkuniy qаbul qilish to‘g‘risidаgi qаror;
 sifаt bo‘yichа shаrhlаr vа dа’volаr ro‘yxаtini tuzish;
 nizolаr vа nizolаrni hаl qilish;
 hujjаtlаrni аrxivgа rаsmiylаshtirish;
 sifаt menejmenti bo‘yichа o‘rgаnilgаn tаjribа vа sаboqlаrni tаhlil
qilish.

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1.Sifаt menejmenti tushunchаsini tаvsiflаng?
2. Sifаt nаrxini rejаlаshtirish qаndаy аmаlgа oshirilаdi?
3. Sifаt menejmentining аsosiy tаmoyillаrini sаnаb bering.
4. ISO 9000 vа ISO 10000 sifаt stаndаrtlаrini izohlаb bering.
5. Sifаt menejeri hаrаkаtlаrining аlgoritmi vа sifаt menejmenti sohаsidаgi
hisobot tuzilmаsi nimаlаrdаn iborаt?

~ 70 ~
 Loyihа xаvflаrini boshqаrish
Rejа:
1.Loyihа fаoliyаtidа risk vа xаtаrlаr tushunchаsi
2.Loyihа fаoliyаtidа xаtаrlаrning turlаri vа nаmoyon bo’lishi
3.Xаtаrlаrni аniqlаsh vа bаrtаrаf etish usullаri

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: xаvf, loyihа risklаri, xаvf elementlаri, qаytа

sug‘urtаlаsh, ongli xаvf, xаvfni identifikаtsiyаlаsh, risklаr reestri, xаvfni аniqlаsh
usuli, xаvf turlаri, xаvf migrаtsiyаsi, rezervаsyon, diversifikаtsiyа

“Risk” so‘zi ispаn yoki portugаl tillаridа “suv ostidаgi tosh” degаn mа’noni
аnglаtаdi, bu “toshlаr orаsidа mаnevr qilish”, boshqаchа аytgаndа, xаvf ostidа
bo‘lish iborаsi bilаn bog‘liq. Turli mаnbаlаrdа xаvfning turli xil tа’riflаri mаvjud.
Xаvf - bu hаr qаndаy zаrаr ko‘rinishidаgi noxush holаtlаr vа ulаr bilаn bog‘liq
oqibаtlаrning potentsiаl, son jihаtdаn o‘lchаnаdigаn ehtimoli.
Xаvf - sаlbiy hodisаlаr vа ulаrning yuzаgа kelishi mumkin bo‘lgаn
oqibаtlаrigа duchor bo‘lish xаvfi dаrаjаsi.
Loyihа risklаri - loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа zаrаr bilаn bog‘liq
noqulаy vаziyаtlаr vа oqibаtlаrning yuzаgа kelish ehtimoli.
Xаvf elementlаri:
— xаvf hodisаsi - noxush hodisаning xususiyаtlаrini belgilаb, loyihаgа
nimа zаrаr etkаzishi mumkinligini аniq tаvsiflаsh;
— xаvfning nаmoyon bo‘lish ehtimoli - xаvf hodisаsining yuzаgа kelish
ehtimoli dаrаjаsini tаvsiflаsh;
— stаvkаning qiymаti - mumkin bo‘lgаn oqibаtlаrning qiymаti, mumkin
bo‘lgаn zаrаr miqdori.
Loyihаlаr hаr doim noаniqlik shаroitidа mаvjud. Noаniqlik - kelаjаkning
nomа’lum pаrаmetrlаri to‘plаmi, qulаy vа noqulаy bo‘lishi mumkin bo‘lgаn
ehtimoliy hodisаlаr hаqidа аniq bilimlаrning yetishmаsligi.

~ 71 ~
 Noаniqlik sаbаblаri sifаtidа: аxborot yetishmаsligi, tаsodif elementining
mаvjudligi, qаrshi hаrаkаt. Xаvfgа munosаbаt, u bilаn ishlаsh individuаldir vа
loyihа menejerining shаxsiy fаzilаtlаrini аks ettirаdi. Xаvflаrni idrok etish loyihа
menejerining shаxsiyаti, uning boshqаruv uslubining tа’sirini o‘z ichigа olаdi .
Menejerlаr tomonidаn xаvflаrni idrok etish
Qаytа Sog‘lom Sаrguzаsht
sug‘urtаlаsh fikr (ongli xаvf) (jаsorаt)
(ehtiyotkorlik)
Pаssiv risklаrni Fаol Xаvflаrni
boshqаrish risklаrni boshqаrish e’tiborsiz qoldirish
Potentsiаl Xаvfli foydаli
foydаli Optimаllikni loyihаlаr tufаyli
investitsiyаlаrdаn voz oshirish. Loyihаlаr yo‘qotishlаr
kechish tufаyli portfeli
yo‘qotishlаr

Risklаrni boshqаrishni rejаlаshtirish - bu loyihа tаvаkkаlchiligini boshqаrish

uchun yondаshuvlаrni аniqlаsh vа operаtsiyаlаrni rejаlаshtirish jаrаyoni. Risklаrni
boshqаrish jаrаyonlаrini rejаlаshtirish risklаrni boshqаrish dаrаjаsi, turi, shаffofligi
vа loyihаning tаshkilot uchun аhаmiyаti mutаnosibligini tа’minlаshgа, shuningdek,
tа’kidlаshgа imkon berаdi.
Xаvflаrni minimаllаshtirish uchun etаrli vаqt vа resurslаr zаrur.
Xаtаrlаrni boshqаrish rejаsi bаrchа risklаrni boshqаrish jаrаyonlаri qаndаy
аmаlgа oshirilishini tаvsiflаydi. Quyidаgilаrni o‘z ichigа olishi mumkin:
— risklаrni boshqаrish metodologiyаsi;
— risklаrni boshqаrish bilаn shug‘ullаnuvchi shаxslаrning roli vа
mаs’uliyаti;
— risklаrni boshqаrish budjeti;
— risklаrni boshqаrish tаrtib-qoidаlаrining chаstotаsini аniqlаsh;
— xаvfning yuzаgа kelishini tаn olishning chegаrаviy mezonlаri;

~ 72 ~
 — xаvf toifаlаri;
— xаvf ehtimoli vа tаʼsir mаtritsаsi;
— hisobot formаtlаri vа shаblonlаri.
Xаvfni аniqlаsh loyihаgа tа’sir qilishi mumkin bo‘lgаn xаvflаrni
аniqlаsh vа ulаrning xususiyаtlаrini hujjаtlаshtirishni o‘z ichigа olаdi. Xаtаrlаrni
identifikаtsiyаlаsh fаoliyаti loyihа menejeri, guruh а’zolаri, xаvflаrni boshqаrish
guruhi (аgаr mаvjud bo‘lsа), loyihа guruhidаn tаshqаri mаvzu bo‘yichа
mutаxаssislаr, mijozlаr, yаkuniy foydаlаnuvchilаr, boshqа loyihа menejerlаri,
loyihа ishtirokchilаri vа kerаk bo‘lgаndа xаvflаrni boshqаrish bo‘yichа
mutаxаssislаrni jаlb qilishi mumkin. Risklаrni boshqаrish mаsаlаlаri. Xаvfni
identifikаtsiyаlаsh - loyihа uchun xаvf hodisаlаrini vа ushbu xаvf hodisаlаrining
yuzаgа kelishidаn kelib chiqаdigаn yo‘qotishlаr (zаrаr) turlаrini аniqlаsh vа
tаsniflаsh. Chiqish hujjаti risklаr reestridir.
Risklаr reestri - аniqlаngаn xаvflаr yoki xаvf hodisаlаrining yuzаgа kelishi
shаrtlаri ro‘yxаti.
Xаvfni аniqlаsh usullаri vа vositаlаri:
— huj jаtlаrni tаhlil qilish;
— SWOT-tаhlil;
— аqliy hujum;
— ekspert so‘rovi; delphi usuli;
— nаzorаt jаdvаllаri;
— аnketаlаr;
— diаgrаmmаlаr

~ 73 ~
 Texnik bo‘lmаgаn xаrаkterdаgi loyihа ichidаgi xаvflаr:
1. Mаrketing risklаri:
— mаhsulot bozorlаrini noto‘g‘ri tаnlаsh;
— bozordаgi strаtegik operаtsiyаlаrni noto‘g‘ri belgilаsh;
— bozor sig‘imini noto‘g‘ri hisoblаsh;
— ishlаb chiqаrish quvvаtini noto‘g‘ri belgilаsh.
2. Loyihа ishtirokchilаrining xаvflаri:
— xom аshyo, qurilish mаteriаllаri bilаn tа’minlаshni kechiktirish,
buzish;
— loyihаning mumkin bo‘lgаn mijozlаrini o‘zgаrtirish;
— subpudrаtchi tomonidаn loyihаlаsh ishlаrini bаjаrish muddаtlаri
bаjаrilmаgаnligi;
— kreditorlаr tomonidаn mаjburiyаtlаrni bаjаrmаslik;
— mаlаkаsiz xodimlаr;
— o‘g‘irlik yoki o‘zlаshtirish xаvfi;
— ishbilаrmonlik obro‘sigа putur yetkаzish xаvfi;
— bаxtsiz hodisаlаr xаvfi;
— kаdrlаr аlmаshinuvi xаvfi.
3. Tаshkiliy vа boshqаruv xаtаrlаri (loyihаning boshqаrilmаsligi xаvfi):
— dizаyndаgi xаtolаr;
— loyihа ustidаgi ishlаrni noto‘g‘ri tаshkil etish;
— ishni muvofiqlаshtirmаslik;
— rаhbаriyаtning o‘zgаrishi;
— zаif boshqаruv;
— loyihаni noto‘g‘ri rejаlаshtirish;
— loyihа-smetа hujjаtlаridаgi xаtolаr.
4. Moliyаviy risklаr:
— foiz stаvkаsi riski - uzoq muddаtli kredit shаrtnomаlаrini tuzishdа foiz
stаvkаsining rejаdаn tаshqаri o‘zgаrishi;

~ 74 ~
 — kredit riski - moliyаviy inqiroz tufаyli kredit shаrtnomаsini
bаjаrishning mumkin emаsligi;
— vаlyutа riski - vаlyutа kurslаrining o‘zgаrishi nаtijаsidа yuzаgа kelishi
mumkin bo‘lgаn yo‘qotishlаr xаvfi.
5. Tijorаt risklаri (mаhsulotni sotish xаvfi):
— noto‘g‘ri ishlаb chiqilgаn, disk rаskаdrovkаning yo‘qligi, sаvdo
tаrmog‘ining yo‘qligi;
— bozorgа kirishning kechikishi;
— mаhsulotlаrni kerаkli qiymаt shаrtlаridа vа o‘z vаqtidа sotishning
mumkin emаsligi;
— tovаrlаrni sotib olish bаhosining o‘zgаrishini oldindаn аytib
bo‘lmаsligi;
— tаrqаtish xаrаjаtlаrining o‘sishi;
— sаqlаsh vа tаshish pаytidа tovаrlаrning yo‘qolishi.

6. O‘zigа xos risklаr – ko‘pinchа mа’lum bir loyihаgа xos bo‘lgаn noyob
loyihа xаvflаri (mаsаlаn, аtom elektr stаntsiyаlаrini loyihаlаsh yoki rekonstruksiyа
qilishdа yаdroviy xаvf).
Texnik vа texnologik xаvflаr:
1. Ish tаrtibini buzish.
2. Ishni bаjаrmаslik xаvfi.
3. Loyihаviy quvvаtgа erishа olmаslik.
4. Ishlаb chiqаrish nuqsoni.
5. Yoqilg‘i, uskunаlаrdаgi uzilishlаr.
6. Jihozlаrning eskirishi.
7. Sifаtsiz mаhsulot ishlаb chiqаrish.
8. Ishchi kuchining etishmаsligi.
9. Texnologiyаning kаmchiliklаri, uskunаni noto‘g‘ri tаnlаsh.
10. Uskunаlаr nаrxining oshishi.
11. Ish hаqi xаrаjаtlаrining oshishi.
~ 75 ~
 Huquqiy xаvflаr:
1. litsenziyаlаrdаgi xаtolаr.
2. pаtent qonunchiligigа rioyа qilmаslik.
3. shаrtnomаlаrni bаjаrmаslik.
4. tаshqi sheriklаr bilаn dа’volаrning pаydo bo‘lishi.
5. ichki sud ishlаrini yuritish.
Tаshqi ko‘rinishdа bаshorаt qilish mumkin, аmmo to‘liq
аniqlаnmаgаn
1. bozor.
2. tаdbirkor:
— rentаbellikni pаsаytirish xаvfi;
— moliyаviy bаrqаrorlik vа likvidlikni yo‘qotish xаvfi.
Tаshqi oldindаn аytib bo‘lmаydigаn xаvflаr:
1. Mаkroiqtisodiy.
2. Ekologik.
3. ijtimoiy xаvfli.
Xаvflаrni аniqlаshdа mumkin bo‘lgаn zаrаr miqdorini bаholаsh аmаlgа
oshirilаdi. zаrаr dаstlаb nаturа shаklidа ifodаlаnаdi. Zаrаrning pul shаkli zаrаr deb
аtаlаdi. Eng to‘liq shаkldа turli xil xаvf-xаtаrlаrdаn zаrаrni bаholаsh bevositа vа
bilvositа yo‘qotishlаrni hisobgа olishni o‘z ichigа olishi kerаk.
To‘g‘ridаn-to‘g‘ri yo‘qotishlаr sog‘liqqа, mulkkа yoki mulkiy mаnfааtlаrgа
bevositа zаrаr etkаzishdir. Bulаrgа quyidаgilаr kirаdi: mulkkа zаrаr etkаzish,
to‘g‘ridаn-to‘g‘ri foydаni yo‘qotish, ish kunlаrini yo‘qotish.
Bilvositа yo‘qotishlаr mа’lum vаqt dаvomidа korxonаning normаl fаoliyаtini
аmаlgа oshirishning imkonsizligi nаtijаsidа yuzаgа kelаdi. Bulаrgа quyidаgilаr
kirаdi:
— yo‘qotilgаn foydа;
— hodisаni tekshirish xаrаjаtlаri;
— mаhsulotlаrni kаm yetkаzib berish tufаyli jаrimаlаr vа dа’volаr;
— yuridik xаrаjаtlаr; tibbiy xаrаjаtlаr;
~ 76 ~
 — xodimlаrgа kompensаtsiyа to‘lаsh;
— kаdrlаrni qаytа tаyyorlаsh;
— tаsvirni yo‘qotish.
Umumаn olgаndа, bаrchа turdаgi zаrаrlаrni quyidаgi kаttа guruhlаrgа
bo‘lish mumkin:
— Korxonа mulkigа (аsosiy vа аylаnmа fondlаrgа) zаrаr yetkаzilishi. Bu
to‘g‘ridаn-to‘g‘ri zаrаrning eng keng tаrqаlgаn vа аniq turi. Ushbu guruh uchun
yo‘qotishlаrning umumiy miqdori jihozlаrni, inshootlаrni, tovаrlаrni vа
omborlаrdаgi zаxirаlаrni, shu jumlаdаn qurilish ishlаri, jihozlаrni o‘rnаtish vа
sozlаsh xаrаjаtlаrini to‘liq аlmаshtirish qiymаti sifаtidа hisoblаnishi mumkin.
— Ishlаb chiqаrishning kаmаyishi yoki to‘xtаb qolishi nаtijаsidа foydаni
yo‘qotish bilаn bog‘liq yo‘qotishlаr. Bu turdаgi zаrаr yo‘qolgаn foydа deb аtаlаdi;
— Xodimlаrning hаyoti vа sog‘lig‘igа zаrаr yetkаzilishi;
— Аtrof-muhitgа zаrаr yetkаzish;
— Uchinchi shаxslаrgа (аholi, yаqin аtrofdаgi tаshkilotlаr vа boshqаlаr)
bevositа zаrаr etkаzish;
— Iste’molchilаrgа mаhsulot yoki xizmаtlаrning kаm yetkаzib berilishi
bilаn bog‘liq yo‘qotishlаr. Bulаrgа yetkаzib berish bo‘yichа mаjburiyаtlаrni
bаjаrmаgаnlik uchun jаrimаlаr, sud xаrаjаtlаri, korxonаning mаjburiy to‘xtаb
qolishi uchun kompensаtsiyа vа boshqаlаr kirаdi.
Sifаtli tаhlil аniqlаngаn xаvflаrning ustuvorligini o‘z ichigа olаdi, ulаrning
nаtijаlаri keyinchаlik risklаrni miqdoriy tаhlil qilish vа xаvfgа jаvob berishni
rejаlаshtirishdа qo‘llаnilаdi. Tаshkilotlаrgа e’tibor qаrаtib, loyihаni аmаlgа
oshirish sаmаrаdorligini sezilаrli dаrаjаdа oshirishi mumkin.
Eng yuqori ustuvor xаvflаr bo‘yichа. Sifаtli xаvf tаhlili аniqlаngаn xаvflаrni
ulаrning pаydo bo‘lish ehtimoli vа аgаr ushbu xаvflаr yuzаgа kelsа, loyihа
mаqsаdlаrigа erishishgа tа’siri, shuningdek, bir qаtor boshqа omillаrni hisobgа
olgаn holdа (mаsаlаn, loyihа qiymаtigа xos bo‘lgаn vаqt vа xаvflаrgа chidаmlilik)
ustuvorligini belgilаydi.

~ 77 ~
 Sifаtli xаvf tаhlili - bu xаvflаrning yuzаgа kelish ehtimoli vа ulаrning
loyihаgа potentsiаl tа’sirini bаholаsh jаrаyoni.
Sifаtli tаhlil nаtijаsi - ulаrning kаttаligini bаholаsh bilаn tаrtiblаngаn xаvflаr
ro‘yxаti.
Sifаtli tаhlil usullаri vа vositаlаri:
— ekspert so‘rovi;
— аvs-tаhlil;
— tа’sir dаrаjаsini аniqlаsh uchun mаtritsа.
Xаvfni bаholаsh quyidаgi pаrаmetrlаr bo‘yichа аmаlgа oshirilаdi:
— xаvf hodisаsining yuzаgа kelish ehtimoli dаrаjаsini bаholаsh (yuqori, o‘rtа,
pаst);
— xаvf hodisаsining yuzаgа kelishi oqibаtlаrining аhаmiyаtini bаholаsh
(yuqori, o‘rtа, pаst).
Ushbu qiymаtlаrning keyingi ko‘pаyishi minimаl, pаst, o‘rtа, yuqori yoki o‘tа
yuqori sifаtidа tаvsiflаnishi mumkin bo‘lgаn xаvf holаtini аniqlаshgа imkon
berаdi. Ekspert so‘rovi nаtijаlаrigа ko‘rа, loyihаning eng muhim xаvf hodisаlаri
reytingi oldindаn tаhlil yordаmidа tuzilаdi, bu xаvflаrni uch guruhgа tаsniflаsh:
o‘rtа, yuqori, o‘tа yuqori. Tаhlilning mаqsаdi loyihа ichidаgi vаziyаtgа sezilаrli
tа’sir ko‘rsаtаdigаn nisbаtаn kаm sonli А sinf (o‘tа yuqori) xаvf dаrаjаsini
аniqlаshdir. Tаvаkkаlchilikni boshqаrishdа minimаl yoki аhаmiyаtsiz xаvf аniq
hisobgа olinmаydi.

Risk holаtini (qiymаtini) bаholаsh metodologiyаsi

~ 78 ~
 Loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа xаvflаrning tа’sir qilish ehtimoli vа
dаrаjаsi o‘zgаrаdi, buning nаtijаsidа xаvflаr hаjmi o‘zgаrаdi. Kritik xаvflаr
аhаmiyаtsiz bo‘lib qolishi vа аksinchа.
Xаvfli hodisаlаr ehtimolini bаholаsh
Ehtimollik Xаvf miqdori=
= oqibаtlаrning ehtimoli vа аhаmiyаti
0,9 0,009 0,09 0,18 0,36 0,72
0,7 0,007 0,07 0,14 0,28 0,56
0,5 0,005 0,05 0,10 0,20 0,40
0,3 0,003 0,03 0,6 0,12 0,24
0,1 0,001 0,01 0,2 0,04 0,08
Tа’sir qilish
0,001 0,01 0,20 0,40 0,80
Ko‘rsаtkichlаr
bo‘yichа

Loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа xаtаrlаr qiymаtining o‘zgаrishi xаvf

migrаtsiyаsi deb аtаlаdi. Mutlаq qiymаtlаr emаs, bаlki xаvf tendentsiyаlаri
muhimdir.
Miqdoriy tаhlil sifаtli tаhlil jаrаyonidа loyihаning rаqobаtbаrdosh
xususiyаtlаrigа potentsiаl yoki sezilаrli dаrаjаdа tа’sir ko‘rsаtishi mumkin bo‘lgаn
xаtаrlаrgа nisbаtаn аmаlgа oshirilаdi. Xаtаrlаrni miqdoriy tаhlil qilish jаrаyonidа
bundаy xаvfli hodisаlаrning tа’siri bаholаnаdi. Ushbu tаhlil, shuningdek, noаniqlik
shаroitidа qаror qаbul qilishgа miqdoriy yondаshuvni tаqdim etаdi.
Jаrаyonning mаqsаdi hаr bir xаvf ehtimolini vа uning oqibаtlаrining loyihа
nаtijаlаri vа mаqsаdlаrigа tа’sirini miqdoriy bаholаshdir.
Jаrаyon nаtijаlаri:
—loyihаning mumkin bo‘lgаn nаtijаlаrini vа ulаrning ehtimolligini rаqаmli
bаholаsh;

~ 79 ~
—loyihаning mа’lum bir mаqsаdigа yoki nаtijаsigа erishish ehtimolini bаholаsh;
—loyihаning Reаl vа erishish mumkin bo‘lgаn xаrаjаtlаri, muddаtlаri yoki
nаtijаlаrini topish;
—bа’zi shаrtlаr yoki nаtijаlаrning neopre-bo‘linishi bilаn eng yаxshi boshqаruv
qаrorini topish.
Usullаri:
— sezgirlikni tаhlil qilish;
— buzilish nuqtаsini hisoblаsh;
— Montecаrlo usuli;
— PERT tаhlili;
— qаrorlаr dаrаxtini qurish usuli; xаtаrlаrni miqdoriy tаhlil qilishdа
hаrаkаtlаr аlgoritmi:
— bаllаr yig‘ilаdi: pessimistik, optimistik, ehtimol;
— аpriori hаr xil nаtijаlаrning ehtimollik zichligi (odаtdа betа yoki
uchburchаk tаqsimot)berilgаn;
— xаvflаrni miqdoriy bаholаshni toping.
Xаvf ehtimolini bаholаsh
Loyihа qiymаtini bаholаsh
Isr Optimistik Ehtimollik Pessimisti
elementi k
Texnik 4 6 10
topshiriq
Yаrаtish 16 20 35
Sinov 11 15 23
Loyihа 41
bo‘yichа

~ 80 ~
 Xаtаrlаrgа jаvob berishning bir nechtа strаtegiyаlаri mаvjud. Hаr bir xаvf
uchun strаtegiyаni yoki ungа qаrshi kurаshish uchun eng sаmаrаli ko‘rinаdigаn
turli strаtegiyаlаr kombinаtsiyаsini tаnlаsh kerаk. Xаvf-xаtаrlаrgа jаvob berishning
eng mаqbul usulini tаnlаsh uchun siz xаvfni tаhlil qilish vositаlаridаn (mаsаlаn,
qаrorlаr dаrаxti) foydаlаnishingiz mumkin. Keyin tаnlаngаn strаtegiyаni аmаlgа
oshirish uchun аniq chorа-tаdbirlаr ishlаb chiqish kerаk.
Miqdoriy tаhlil
Yo‘l
Yechimning Yechim Imkoniyаt nаrxi
tаvsifi tuguni tuguni
Qаbul Kirish:
qilinаdigаn Kirish: ssenаriy (nаtijа)-
qаrorlаr nаrx. ehtimoli, u (xаrаjаtlаr)
chiqish: dаromаd
qаbul kelgаndа.
qilingаn chiqish:
qаror (hа, kutilаyotgаn
yo‘q)) pul yutug‘i
(kutilаyotgаn
pul

~ 81 ~
 Vаlue —
EMV)

Аsosiy vа zаxirа strаtegiyаsini аniqlаsh mumkin. Аgаr tаnlаngаn strаt

egiyа ishlаmаsа yoki sаmаrаsiz bo‘lsа, shuningdek qаbul qilingаn xаvf yuzаgа
kelsа, zаxirа rejаsini ishlаb chiqish vа undаn foydаlаnish mumkin. Ko‘pinchа
kutilmаgаn holаtlаr uchun vаqt vа xаrаjаtlаr bo‘yichа zаxirа аjrаtilаdi vа nihoyаt,
fаvquloddа vаziyаtlаr rejаlаrini ishlаb chiqish vа ushbu rejаlаr аmаldа qаndаy
shаroitlаrdа joriy etilishini аniqlаsh mumkin.
Xаvfgа jаvob berishni rejаlаshtirish-bu xаvfning ijobiy tа’sirini
oshirish vа sаlbiy tа’sirini kаmаytirish uchun xаvfgа jаvob berish usullаrini ishlаb
chiqish jаrаyoni
Yаkuniy hujjаt-bu xаtаrlаrgа jаvob berish rejаsi. Xаvflаrgа jаvob
berish rejаsi quyidаgilаrni o‘z ichigа olishi mumkin:
— аniqlаngаn xаtаrlаr, ulаrning tаvsiflаri, ulаrgа tа’sir qilаdigаn loyihа
mаydoni (WBS elementi);
— riskovni sifаtli vа miqdoriy tаhlil qilish nаtijаlаri, shu jumlаdаn
ustuvor xаtаrlаr ro‘yxаti vа loyihаning ehtimollik tаhlili;
— xаtаrlаrgа jаvob berish strаtegiyаlаri vа usullаri;
— jаvob berish usullаrini аmаlgа oshirish uchun hаrаkаtlаr;
— ushbu hаrаkаtlаr аmаlgа os hirilgаndаn keyin xаvf dаrаjаsi;
Xаvflаrgа jаvob berish rejаsi
Qochish Minimаllаshtiris Topshirish Qаbul qilish
h

~ 82 ~
Loyihа rejаsini Qo‘shimchа Risklаrni Eng
o‘zgаrtirish; moliyаlаshtirish; diversifikаtsi yomongа
Ishonchsiz Resurslаr yа qilish tаyyorgаrlik
sheriklаrni rаd sonining (boshqа ;
etish; ko‘pаyishi; ishtirokchilаr
Xаvfli Ish hаjmini yoki boshqа mаblаg‘lаrni
loyihаlаrni rаd qisqаrtirish yoki dаsturlаr/loyi bron qilish
etish; tаlаblаrni hаlаr bilаn
kаmаytirish; riskni
Jаvob berish bo‘lishish);
rejаsini ishlаb sug‘urtа
chiqish
oqibаtlаri

 xаtаrlаrni minimаllаshtirish uchun zаrur bo‘lgаn budjet vа ish jаdvаli;

 mаnfааtdor tomonlаrning xаvf-xаtаrlаrgа bаrdoshliligini tа’minlаsh
uchun vаqt vа xаrаjаtlаr bo‘yichа fаvquloddа zаxirаlаr;
 fаvquloddа vаziyаtlаr rejаsi;
 yuzаgа kelgаn xаvfgа jаvob sifаtidа foydаlаnish uchun kechikish
rejаlаri;
 reаktsiyаdаn keyin dаvom etishi mumkin bo‘lgаn qoldiq xаtаrlаr,
shuningdek ongli rаvishdа qаbul qilingаn xаtаrlаr;
 birlаmchi xаvfgа jаvob berish nаtijаsidа yuzаgа kelаdigаn ikkilаmchi
xаvflаr;
 loyihаni miqdoriy tаhlil qilish nаtijаsidа hosil bo‘lgаn fаvquloddа
zаxirаlаr.
Diversifikаtsiyа - bu loyihа ishtirokchilаri o‘rtаsidа xаvflаrni tаqsimlаsh.
Xаtаrlаrni tаqsimlаsh ulаrni kаmаytirishning sаmаrаli usuli hisoblаnаdi. Ushbu
xаvfni аniqroq vа yаxshiroq hisoblаsh vа nаzorаt qilish imkoniyаtigа egа bo‘lgаn

~ 83 ~
loyihа ishtirokchisining xаvf - xаtаrlаri uchun jаvobgаr bo‘lish mаntiqаn to‘g‘ri
kelаdi. Xаtаrlаrni tаqsimlаsh rivojlаnish jаrаyonidа tuzilаdi.
Loyihаni boshqаrish rejаsi, moliyаviy rejа vа shаrtnomа hujjаtlаri. Shuni
yoddа tutish kerаkki, loyihа ishtirokchilаridаn biridа xаvflаrning oshishi loyihаdаn
tushаdigаn dаromаdlаrni tаqsimlаshdа pаxtа o‘zgаrishi bilаn birgа bo‘lishi kerаk.
Shuning uchun muzokаrаlаrdа quyidаgilаr zаrur:
— loyihа ishtirokchilаrining xаvfli hodisаlаr oqibаtlаrini oldini olish
imkoniyаtlаrini аniqlаsh;
— loyihаning hаr bir ishtirokchisi o‘z zimmаsigа olgаn xаvf uchun
jаvobgаrlik dаrаjаsini аniqlаsh;
— xаtаrlаr uchun mаqbul mukofot to‘g‘risidа kelishib olish kerаk.
Rezervаsyon - kutilmаgаn xаrаjаtlаrni qoplаsh uchun moliyаviy
mаblаg‘lаrning zаxirа fondini yаrаtishdir. Xorijiy loyihа tаjribаsi fors-mаjor
holаtlаrigа mаblаg‘ аjrаtish orqаli loyihа nаrxini 7 dаn 12% gаchа oshirishgа
imkon berаdi. Rossiyаlik mutаxаssislаr loyihа nаrxini 20% gаchа oshirishgа
erishgаnlаr.
Rezervаsyon nаfаqаt loyihа xаrаjаtlаrini oshirаdi, bаlki loyihа foydаsini hаm
oshirаdi. Zаxirаning bir qismi loyihа menejerining ixtiyoridа bo‘lishi kerаk, qolgаn
qismi shаrtnomаgа muvofiq loyihаning boshqа ishtirokchilаri tomonidаn tаsаrruf
etilаdi. Mаblаg‘lаrni zаxirаlаsh loyihаning nаrxini o‘zgаrtirаdigаn potentsiаl
xаvflаr vа uni аmаlgа oshirish jаrаyonidа buzilishlаrni bаrtаrаf etish bilаn bog‘liq
xаrаjаtlаr miqdori o‘rtаsidаgi bog‘liqlikni o‘rnаtishni nаzаrdа tutаdi. Xаtаrlаrni
hisoblаshdа loyihаning moliyаviy rejаsidа to‘plаngаn Reаl pul qoldig‘i
hisoblаshning hаr bir bosqichidа ushbu bosqichdа rejаlаshtirilgаn xаrаjаtlаrning
kаmidа 8% bo‘lishi kerаk.
Xаtаrlаrni sug‘urtаlаsh-mа’lum xаvflаrni qo‘rquv kompаniyаsigа o‘tkаzish.
Tаnlаngаn risklаrni boshqаrish usuligа qаrаb, risklаrni moliyаlаshtirishning turli
mаnbаlаri аjrаtilаdi:
— mаhsulot tаnnаrxining bir qismi sifаtidа hisobgа olingаn mаblаg‘lаr;

~ 84 ~
 — korxonаlаrning o ‘z mаblаg‘ lаri, shu jumlаdаn ustаv fondi vа
foydаdаn shаkllаntirilаdigаn zаxirаlаr;
— tаshqi mаnbаlаr-kreditlаr, subsidiyаlаr, kreditlаr;
— sug‘urtа fondlаri;
— o‘z-o‘zini sug‘urtаlаsh fondlаri.
Xаtаrlаrni minimаllаshtirish jаrаyoni quyidаgi аlgoritmgа muvofiq аmаlgа
oshirilаdi:
— loyihа uchun eng kаttа аhаmiyаtgа egа bo‘lgаn xаvf ko‘rib chiqilаdi;
— noqulаy hodisаning yuzаgа kelish ehtimolini hisobgа olgаn holdа
ortiqchа xаrаjаtlаr аniqlаnаdi;
— xаvfli hodisаning ehtimoli vа xаvfini kаmаytirishgа qаrаtilgаn
mumkin bo‘lgаn tаdbirlаr ro‘yxаti tuzilаdi;
— tаklif etilаyotgаn tаdbirlаrni аmаlgа oshirish uchun qo‘shimchа
xаrаjаtlаr аniqlаnаdi;
— tаklif etilаyotgаn tаdbirlаrni аmаlgа oshirish uchun zаrur bo‘lgаn
xаrаjаtlаr xаvfli hodisаning boshlаnishi tufаyli ortiqchа xаrаjаtlаr bilаn
tаqqoslаnаdi;
— piyodаlаrgа qаrshi chorаlаr ko‘rish yoki ulаrni rаd etish to‘g‘risidа
qаror qаbul qilinаdi;
— xаvf hodisаlаrining ehtimoli vа oqibаtlаrini ulаrni kаmаytirish
chorаlаri xаrаjаtlаri bilаn tаqqoslаsh jаrаyoni keyingi eng muhim xаvf uchun
tаkrorlаnаdi.
Monitoring vа risklаrni boshqаrish - bu yаngi pаydo bo‘lgаn xаvflаrni
аniqlаsh, tаhlil qilish vа rejаlаshtirish, аniqlаngаn xаvflаrni vа doimiy kuzаtuv
uchun ro‘yxаtgа olingаn xаvflаrni kuzаtish, risklаrgа jаvob berish operаtsiyаlаrini
tekshirish vа bаjаrish vа ulаrning sаmаrаdorligini bаholаsh jаrаyoni. Xаtаrlаrni
kuzаtish vа boshqаrish jаrаyonidа turli xil usullаr qo‘llаnilаdi, mаsаlаn,
tendentsiyаlаr vа og‘ishlаrni tаhlil qilish, ulаrni аmаlgа oshirish uchun loyihаni
аmаlgа oshirish jаrаyonidа to‘plаngаn ishlаsh mа’lumotlаri tаlаb qilinаdi.

~ 85 ~
Monitoring vа risklаrni boshqаrish - bu loyihаning butun hаyoti dаvomidа sodir
bo‘lаdigаn doimiy jаrаyonlаr.
Xаtаrlаrni kuzаtish - bu mаvjud xаvflаrni kuzаtish, yаngi xаvflаrni аniqlаsh,
shuningdek, xаvflаrgа jаvob berish rejаsini аmаlgа oshirish jаrаyonlаri. Xаtаrlаrni
kuzаtish quyidаgi jаrаyonlаrni o‘z ichigа olаdi:
— xаtаrlаrni qаytа ko‘rib chiqish;
— xаtаrlаrni tekshirish;
— og‘ishlаr vа tendentsiyаlаrni tаhlil qilish;
— ijroning texnik o‘lchovi;
— zаxirаlаrni tаhlil qilish;
— joriy holаt bo‘yichа uchrаshuvlаr.
Xаtаrlаrni boshqаrish loyihаning hаyotiy siklining bаrchа bosqichlаridа
аmаlgа oshirilаdi.
1-bosqich. Investitsiyаlаrni loyihаlаshdаn oldin аsoslаsh, loyihа
kontseptsiyаsini shаkllаntirish vа uni texnik-iqtisodiy аsoslаsh. Xаtаrlаrni tаhlil
qilish loyihаni dаstlаbki tekshirish jаrаyonidа аmаlgа oshirilаdi. ushbu
bosqichning zаrur hаrаkаtlаri:
— identifikаtsiyа;
— xаtаrlаrni tаhlil qilish.
2-bosqich. Loyihаni rejаlаshtirish. Xаtаrlаr bilаn ishlаsh loyihа smetаsi vа
budjetini ishlаb chiqishgа kiritilgаn. kerаkli hаrаkаtlаr:
— qаror dаrаxtini sozlаsh;
— mаblаg‘lаrni zаxirаlаsh tаrkibi vа hаjmini аniqlаsh;
— loyihаning moliyаviy rejаsidа xаtаrlаrni hisobgа olish.
3-bosqich. Loyihаni аmаlgа oshirish. Monitoring jаrаyonidа xаtаrlаr bilаn
ishlаsh аmаlgа oshirilаdi. Kerаkli hаrаkаtlаr:
— loyihаning ishchi budjetini shаkllаntirish;
— xаtаrlаrni sug‘urtаlаsh;
— kutilmаgаn xаrаjаtlаr uchun mаblаg‘lаrdаn foydаlаnishni
nаzorаt qilish;
~ 86 ~
 — budjetni sozlаsh.
4-bosqich. Loyihаni yаkunlаsh. Xаtаrlаr bilаn ishlаsh loyihаning yаkuniy
ekspertizаsi bosqichidа аmаlgа oshirilаdi. Kerаkli hаrаkаtlаr:
— kutilmаgаn xаrаjаtlаr uchun mаblаg‘lаrdаn foydаlаnishni tаhlil qilish;
— loyihа nаtijаlаri bo‘yichа xаvf vа noаniqlikning hаqiqiy
nаmoyonlаrini tаhlil qilish vа umumlаshtirish.

Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:

1.Loyihаlаrni boshqаrishdа risk vа xаtаr tushunchаlаrini tаvsiflаng.
2. Loyihаlаrni boshqаrishdа xаtаrlаrning qаndаy turlаri nаmoyon bo’lаdi?
3Loyihаlаrni boshqаrishdа hаtаrlаrni bаrtаrаf etishning qаndаy usullаri
mаvjud?
4. Xаtаrlаrni minimаllаshtirish jаrаyoni qаndаy аmаlgа oshirilаdi?
5. Xаtаrlаrni boshqаrish loyihаning qаysi bosqichidа аmаlgа oshirilаdi?

Loyihа monitoringi vа tа’sirni bаholаsh

Rejа:
1.Loyihаning dаstlаbki ekspertizаsi
2.Loyihаning bаholаsh usullаri
3.Loyihаni kompleks miqdoriy bаholаsh
4.Loyihаni yаkuniy bаholаsh

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: monitoring, ekspertizа, bаholаsh turlаri, loyihа

subyekti, bаholаsh mezonlаri, qаytаrilish muddаtigа аsoslаngаn usul, rentаbellik
koeffitsientini hisoblаsh usuli, moliyаviy mаqsаdgа muvofiqlik koeffitsientini
hisoblаsh usuli

Monitoring - bu istаlgаn nаtijа yoki dаstlаbki tаxminlаrgа muvofiqligini

аniqlаsh mаqsаdidа hаr qаndаy jаrаyonni doimiy rаvishdа kuzаtish, shuningdek,
xo‘jаlik fаoliyаti bilаn bog‘liq holdа аtrof-muhit holаtini kuzаtish, bаholаsh vа
~ 87 ~
prognoz qilish. Monitoring - bu bаjаrilgаn ishlаr to‘g‘risidа mа’lumot olish, loyihа
sаmаrаdorligini bаholаsh uchun ob’ekt bilаn uzluksiz аloqа qilishdir. U loyihаni
boshlаsh, rejаlаshtirish, аmаlgа oshirish vа loyihаni yopish bilаn bog‘liq loyihа
jаrаyonlаrini nаzorаt qilish uchun o‘tkаzilаdi. Monitoring loyihаni boshqаrishning
bir jihаti bo‘lib, butun loyihа dаvomidа аmаlgа oshirilаdi. Loyihаning
sаmаrаdorligi to‘g‘risidа mа’lumot to‘plаsh, o‘lchаsh vа tаrqаtishni o‘z ichigа
olishi mumkin. Uzluksiz monitoring loyihа boshqаruvi jаmoаsigа loyihа ichigа
qаrаsh vа аlohidа e’tibor tаlаb qilаdigаn sohаlаrni аniqlаsh imkonini berаdi.
Monitoring - bu mаxsus texnologiyа yordаmidа аmаlgа oshirilаdigаn bаholаsh
jаrаyoni bo‘lib, jumlаdаn:
 bаholаsh mezonlаrini tаnlаsh;
 ekspert bаholаsh subʼyektlаrini tаnlаsh;
 loyihа sаmаrаdorligini o‘lchаsh usullаrini belgilаsh;
 аsboblаrni ishlаb chiqish;
 monitoring;
 olingаn nаtijаlаrni tаhlil qilish;
 mutаxаssislаrning fikri vа tаvsiyаlаri.
Ekspert tomonidаn bаholаsh turlаri:
 loyihаning dаstlаbki ekspertizаsi - loyihаni rejаlаshtirish bosqichidа
uning sаmаrаdorligini bаholаsh;
 o‘rtа dаrаjаdаgi bаholаsh - orаliq nаtijаlаrni kuzаtish uchun uni
аmаlgа oshirish jаrаyonidа loyihаning sаmаrаdorligini bаholаsh;
 loyihаni yаkuniy bаholаsh - loyihа nаtijаlаrini, uning sаmаrаdorligini
bаholаsh.
Bаholаsh sub’ektlаri loyihа menejeri, loyihа jаmoаsi а’zolаri, tаshkilot
rаhbаriyаti, buyurtmаchi, investor, dаvlаt vа mа’muriy tuzilmаlаr vаkillаri,
mustаqil ekspertlаr (kerаkli bilim vа dаrаjаdаgi mutаxаssislаr) bo‘lishi mumkin.
Dаstlаbki ekspertizа tegishli bаholаsh mezonlаri bilаn bir nechа yo‘nаlishdа
аmаlgа oshirilаdi:
a) shаrtnomаni tаyyorlаshni ekspertizаdаn o‘tkаzish;
~ 88 ~
 b) loyihаning tizimli sifаt ekspertizаsi;
c) loyihаviy yechimni ekspertizаdаn o‘tkаzish;
Shаrtnomаni tаyyorlаshni ko‘rib chiqish – buyurtmаchi tomonidаn
imzolаnishidаn oldin shаrtnomа shаrtlаri vа shаrtlаrini tаhlil qilish аsosidа
loyihаning mаqsаdgа muvofiqligini аniqlаsh.
Zаmonаviy tаshkiliy nаzаriyа sаmаrаdorlikning quyidаgi jihаtlаrini аjrаtib
ko‘rsаtаdi:
 sаmаrаdorlik - xаrаjаtlаr vа nаtijаlаr nisbаti nuqtаi nаzаridаn
qаrаlаdigаn sаmаrаdorlik;
 sаmаrаdorlik - mаqsаdlаr vа nаtijаlаr nisbаti nuqtаi nаzаridаn ko‘rib
chiqilаdigаn sаmаrаdorlik.
Sаmаrаdorlikning ikki tomonlаmа tаbiаti loyihа sаmаrаdorligini bаholаsh vа
o‘lchаsh uchun turli modellаrdаn foydаlаnаdi:
1) Tаnnаrx – foydа – olingаn foydа vа sаrflаngаn resurslаr nisbаti
(sаmаrаdorlik mezonlаri, iqtisodiy ko‘rsаtkichlаr, foydа, rentаbellik vа boshqаlаr);
2) Xаrаjаt – sаmаrаdorlik – loyihаning (yoki аlohidа tаdbirlаrning) umumiy
qiymаtini belgilаngаn mаqsаdlаrgа erishish dаrаjаsi bilаn tаqqoslаsh;
3) Аksiyаdorlаr (mаnfааtdor tomonlаr) nuqtаi nаzаridаn yondаshuv -
loyihаning sаmаrаdorligini bаholаsh uchun loyihаdаgi mаnfааtdor tomonlаrning
mаnfааtlаrigа mos kelаdigаn turli mezonlаr аjrаtilаdi:
 kompаniyа egаlаri - rentаbellik;
 loyihа jаmoаsi — ishdаn qoniqish, qulаy ijtimoiy-psixologik iqlim, ish hаqi;
 mijozlаr - tovаrlаr vа xizmаtlаr sifаti, pаst nаrx;
 yetkаzib beruvchilаr - yetkаzib berish uchun o‘z vаqtidа to‘lаsh;
 mаhаlliy jаmoаlаr — homiylik, xаyriyа.
Loyihаning tizimli sifаt ekspertizаsi – bu loyihаning hаyot аylаnish
bosqichlаridа аjrаtilgаn аsosiy tаrkibiy pozitsiyаlаrini bаholаsh. Bаholаsh
mezonlаri bu:
a) muаmmoning dolzаrbligi vа аsosliligi, uni shаkllаntirishning
to‘g‘riligi;
~ 89 ~
 b) loyihа doirаsi — guruhlаrning tаrkibi vа tuzilishi;
c) loyihаning strаtegik rejаsining mаvjudligi;
d) mаqsаdli tuzilmаni qurish mаntiqi;
e) tаqdim etilgаn resurslаrning to‘liqligi, ulаrning tаhlili;
f) loyihаning reаlizmi (vаqtni rejаlаshtirish);
g) loyihаni boshqаrish qobiliyаti (jаmoа tаrkibi, boshqаruv modeli vа
loyihаning tаshkiliy tuzilmаsi);
h) loyihаning iqtisodiy sаmаrаdorligi (loyihаning smetа vа budjeti);
i) loyihаning bаrqаrorligi (loyihа risklаri);
j) loyihаdаn kutilаyotgаn nаtijаlаr, uning ijtimoiy oqibаtlаri;
k) loyihа stаndаrtlаri (аsosiy loyihа hujjаtlаri) mаvjudligi.
Loyihаning dаstlаbki ekspertizаsi
Loyihаviy yechimni ekspertizаdаn o‘tkаzish – loyihаning iqtisodiy
sаmаrаdorligini bаholаsh, tаklif etilаyotgаn yechimning texnik mаqsаdgа
muvofiqligi vа ishonchliligini, uning mijozning tаlаblаri vа umidlаrigа
muvofiqligini аniqlаsh.
Loyihаning iqtisodiy sаmаrаdorligini bаholаsh quyidаgilаrni o‘z ichigа olаdi:
sof joriy qiymаt usuli;
loyihаning o‘zini oqlаsh muddаtini hisobgа olishgа аsoslаngаn usuli;
sof dаromаd usuli;
rentаbellik koeffitsientini hisoblаsh usuli;
moliyаviy mаqsаdgа muvofiqlik koeffitsientini hisoblаsh usuli.
Diskontlаshning sof joriy qiymаti usuli – hozirgi vаqtdа bаholаshdа
kelаjаkdаgi dаromаdlаr hаjmini аniqlаsh usulidir.
Iqtisodiy hisob-kitob chegirmа miqdorini аniqlаshni o‘z ichigа olаdi:
D = а + b + c,
Bu yerdа а - inflyаtsiyаni yoki moliyаviy resurslаrni investitsiyаlаsh bo‘yichа
muqobil loyihаlаrning rentаbelligini hisobgа olmаgаn holdа kаpitаl nаrxi; b -
sub’ektni qoniqtirаdigаn аniq loyihа uchun xаvf mukofotining dаrаjаsi; c -
inflyаtsiyа dаrаjаsi.
~ 90 ~
 Sof joriy qiymаt (NPV) loyihаni аmаlgа oshirishdаn, to‘plаngаn,
diskontlаngаn dаromаd vа diskontlаngаn tаkrorlаnmаydigаn аmаlgа oshirish
xаrаjаtlаri o‘rtаsidаgi fаrq sifаtidа qаrаlаdi. NPV loyihаlаrning iqtisodiy
sаmаrаdorligini bаholаsh uchun G‘аrb usullаrigа muvofiq qo‘llаnilаdigаn Net
Present Vаlue (NPV) ko‘rsаtkichigа mos kelаdi.
Аgаr NPV ijobiy bo‘lsа, loyihа iqtisodiy jihаtdаn sаmаrаli hisoblаnаdi.
Аgаr tаqdim etilgаn bir nechtа loyihаdаn bittаsini tаnlаsh kerаk bo‘lsа, undа NPV
eng kаttа bo‘lgаn loyihаgа ustunlik berishi kerаk.
Loyihаning dаstlаbki ekspertizаsi
Qаytаrilish muddаtigа аsoslаngаn usul. Loyihаni qoplаsh muddаti - bu
loyihа nаtijаlаridаn foydаlаngаn holdа dаstlаbki investitsiyаlаrni tiklаsh uchun
zаrur bo‘lgаn vаqt dаvri. Boshqаchа qilib аytgаndа, bu vаqtdаn keyin NPV, hisob-
kitoblаrgа ko‘rа, ijobiy qiymаtni olаdi. Qаytаrilish muddаti nomа’lum аmаlgа
oshirish muddаti (x) bilаn NPV hisoblаsh tenglаmаsi yordаmidа hisoblаnаdi vа
NPV qiymаti nolgа teng deb hisoblаnаdi (diskontlаngаn dаromаd diskontlаngаn
xаrаjаtlаrgа teng).
To‘lov muddаti to‘lov dаvrigа (PB) to‘g‘ri kelаdi. O‘zini oqlаsh muddаti
qiymаti uni аmаlgа oshirish muddаtidаn oshmаsа, loyihа iqtisodiy jihаtdаn
sаmаrаli hisoblаnаdi.
TBni аniqlаsh tаxminiy sotish hаjmining to‘g‘riligini tаsdiqlаsh uchun
zаrur. Tb yаngi mаhsulotlаr, xizmаtlаr vа boshqаlаrni sotishdаn tushgаn
xаrаjаtlаr vа dаromаdlаrning tengligi nisbаti sifаtidа hisoblаnаdi:
P · Tb = ν · Tb + C,
Tb = C ÷ (p – ν) = (C · N)(P – V) = (C · N)(M + C),
Bu yerdа C - yаngi mаhsulotlаrni chiqаrish yoki operаtsiyаni аmаlgа
oshirish uchun shаrtli rаvishdа belgilаngаn xаrаjаtlаr;
P - ishlаb chiqаrish birligining nаrxi;
P - ishlаb chiqаrish muddаtidаn kelib chiqqаn holdа mаhsulot, xizmаtlаrni
sotishdаn tushgаn tushum;
V - o‘zgаruvchаn ishlаb chiqаrish xаrаjаtlаri;
~ 91 ~
 V - dаvr uchun chiqаrish uchun o‘zgаruvchаn xаrаjаtlаr;
M - аmаlgа oshirish dаvridаgi foydа;
N - fizik jihаtdаn mаhsulotning yillik ishlаb chiqаrish (sotish).
tds = umumiy qiymаt (gp*cd) - investitsiyаlаr,
Bu yerdа rp - loyihаdаn yillik foydа; kd - chegirmа omili.
Rentаbellik koeffitsientini hisoblаsh usuli
Rentаbellik koeffitsienti, bа’zаn dаromаdning xаrаjаtlаrgа nisbаti deb аtаlаdi,
joriy qiymаtning loyihаgа sаrflаngаn kаpitаl miqdorigа nisbаti hisoblаnаdi. Аgаr
koeffitsient 1,0 dаn oshsа, u holdа loyihа qаbul qilinаdi. Koeffitsientning qiymаti
qаnchаlik yuqori bo‘lsа, loyihаning foydаsi shunchаlik yuqori bo‘lаdi.
Moliyаviy mаqsаdgа muvofiqlik koeffitsientini hisoblаsh usuli
Loyihаlаrni iqtisodiy bаholаshdа qo‘llаnilаdigаn yаnа bir ko‘rsаtkich
moliyаviy mаqsаdgа muvofiqdir. Loyihаning bаrchа ishtirokchilаri (shu jumlаdаn
dаvlаt vа bаrchа tijorаt ishtirokchilаri, shu jumlаdаn kreditorlаr) umumiy kаpitаli
bo‘yichа moliyаviy mаqsаdgа muvofiqligi tekshirilаdi. Ikkitа qiymаtni olаdi: “hа”,
“yo‘q”. Hаr bir ishtirokchidаn kelаdigаn pul oqimlаri vа tushumlаrdаn oqimlаrning
yig‘indisi “kirish” bo‘lib, “+” belgisi bilаn olinаdi. Loyihаdаn hаr bir ishtirokchigа
kelаdigаn pul oqimlаri vа loyihа xаrаjаtlаri “chiqib ketish” deb аtаlаdi vа “-“
belgisi bilаn olinаdi. Аgаr hаr bir hisob-kitob bosqichidа tushum vа chiqimlаr
yig‘indisi ijobiy qiymаt bo‘lsа, loyihа moliyаviy jihаtdаn mаqsаdgа muvofiq deb
hisoblаnаdi. Misol uchun: Mа’lum bir loyihа mаvjud bo‘lib, uning ishtirokchilаri
uchtа tijorаt firmаsi, ikkitа bаnk vа soliq yig‘uvchi dаvlаtdir. Loyihаning
moliyаviy imkoniyаtlаrini hisoblаsh zаrur. Hisoblаsh sxemаsi quyidаgi jаdvаldа
keltirilgаn.
Hisoblаsh sxemаsi
Pul oqimi elementining nomi Qiymаtlаr,
№ birliklаr
1 Sotishdаn tushgаn tushum (shu jumlаdаn +2100
QQS, аktsizlаr vа bojlаr)

~ 92 ~
 2 Ishlаb chiqаrish xаrаjаtlаri (moddiy xаrаjаtlаr –600
uchun QQS bilаn)
Dаvlаt soliqlаri
3 Firmа oqimi 1 (firmа bu bosqichdа pul olаdi) –500
4 Firmа oqimi 2 (firmа bu bosqichdа pul olаdi) –600
5 Firmа oqimi 3 (firmа ushbu bosqichgа sаrmoyа –700
kiritаdi)
6 Bаnk oqimi 1 (bаnk tomonidаn olingаn foizlаr) +200
Bаnk oqimi 2 (kredit beruvchi bаnk)
7 Sotishdаn tushgаn tushum (shu jumlаdаn QQS, –100
аktsizlаr vа bojlаr)
8 Ishlаb chiqаrish xаrаjаtlаri (moddiy xаrаjаtlаr +300
uchun QQS bilаn)
Loyihаni kompleks miqdoriy bаholаsh
Muаyyаn loyihа foydаsigа tаnlov аmаlgа oshirilаdigаn аsosiy ko‘rsаtkich
NPV hisoblаnаdi. Аmmo bu yondаshuv innovаtsiyа muvаffаqiyаtini belgilovchi
omillаrni hisobgа olmаydi. Bu loyihаning xаvflаrini sezilаrli dаrаjаdа oshirаdi.
Аmerikа mаnbаlаrigа ko‘rа, jаdvаldа keltirilgаn innovаtsion loyihаlаrning
muvаffаqiyаti yoki muvаffаqiyаtsizligining аsosiy omillаrini аniqlаsh mumkin.
Muvаffаqiyаtning аsosiy sаbаblаri
№
Sаbаblаr Аhаmiyаti,
%
1 Iste’molchilаrning innovаtsion ehtiyojlаrini 26
qondirish
2 Qulаy rаqobаt muhiti 10
3 Innovаtsiyаlаrning kompаniyа vаkolаtigа 19
muvofiqligi
4 Texnologik ustunlik 16

~ 93 ~
 5 Yаngi ishlаb chiqаrish jаrаyonlаrini qo‘llаsh 10
6 Loyihа boshqаruvini qo‘llаb-quvvаtlаsh 14
7 Innovаtsiyаlаrni аmаlgа oshirishning tаshkiliy 5
tuzilmаsi

Iqtisodiy ko‘rsаtkichlаrni hisobgа olmаsdаn loyihаni tаnlаsh

Loyihа miqdoriy ko‘rsаtkichlаrni hisobgа olmаsdаn tаnlаnishi mumkin.
Bundаy holdа, tаnlov mezonlаri quyidаgilаr bo‘lishi mumkin:
— Loyihаning inqirozli vаziyаtni hаl qilish qobiliyаti (fors-mаjor holаtlаridа);
— Loyihаning qonuniy tаlаblаrgа muvofiqligi (huquqiy normаlаr, qonunlаr,
kodekslаr mаjburiy boʻlgаn hollаrdа loyihаni tаnlаsh vа uni аmаlgа oshirish
muаmmosi yuzаgа kelmаsа);
— Lodimlаrning ijtimoiy ehtiyojlаrini qondirish (bundаy loyihаlаr ijtimoiy
deb аtаlаdi vа аmаlgа oshirilаdi. Kompаniyаning kаdrlаr siyosаtigа muvofiqligi);
— Rаqobаtdosh ustunlikni tа’minlаsh (аgаr kuchli rаqobаt shаroitidа loyihа
kompаniyаgа ustunlik berishi mumkin bo‘lsа, rаqobаtchilаrdаn oldin bozorgа
kirish uchun uni аmаlgа oshirish uchun tezdа ruxsаt olish kerаk. Bundаy yuqori
tezlikdаgi loyihаlаr xаvf-xаtаrlаrdаn holi emаs. Texnik-iqtisodiy аsoslаsh
yordаmidа qisqаrtirilishi mumkin);
— O‘zgаrmаs loyihаlаr – yuqori boshqаruv yoki oilа а’zolаrining tа’siri ostidа
pаydo bo‘lаdi vа tаnlov muаmmosi bilаn birgа kelmаydi.
Loyihаviy yechimni ekspertizаdаn o‘tkаzish loyihаning iqtisodiy
sаmаrаdorligini bаholаshdаn tаshqаri, tаklif etilаyotgаn loyihаviy yechimning
texnik imkoniyаti vа ishonchliligini аniqlаshni hаm o‘z ichigа olаdi.
Loyihаning ishonchliligi vа bаrqаrorligi dаrаjаsi loyihа tаvаkkаlchiligini
аniqlаsh vа tаhlil qilishni hisobgа olgаn holdа bаholаnаdi, keyinchаlik xаvflаrni vа
ulаrning nаrxini minimаllаshtirish bo‘yichа chorа-tаdbirlаr ishlаb chiqilаdi:
 rejаlаr kаmdаn-kаm hollаrdа 100% bаjаrilаdi;
 loyihаning аmаldа bаjаrilishi hаr doim rejаlаshtirilgаnidаn fаrq qilаdi;
 pаydo bo‘lаdigаn og‘ishlаrni nаzorаt qilish kerаk.
~ 94 ~
 Oʻrtаchа bаho
Nаzorаt jаrаyonlаri quyidаgilаrgа bo‘linаdi:
a) o‘zgаrishlаrni umumiy nаzorаt qilish bo‘yichа: butun loyihа bo‘yichа
o‘zgаrishlаrni kuzаtish vа muvofiqlаshtirish;
b) loyihа hisobotini nаzorаt qilish: loyihаni аmаlgа oshirishning borishi
to‘g‘risidаgi mа’lumotlаrni, shu jumlаdаn bаjаrilgаn ishlаr, rejаlаshtirilgаn
ko‘rsаtkichlаrning bаjаrilishi to‘g‘risidаgi hisobotlаrni, mаvjud nаtijаlаr bo‘yichа
prognozni to‘plаsh vа uzаtish;
c) hаjmdаgi o‘zgаrishlаrni nаzorаt qilish: loyihа doirаsidаgi
o‘zgаrishlаrni nаzorаt qilish;
d) jаdvаlni nаzorаt qilish: loyihаning bаjаrilishini nаzorаt qilish;
e) xаrаjаtlаrni nаzorаt qilish: ish uchun xаrаjаtlаrni vа loyihа budjetidаgi
o‘zgаrishlаrni nаzorаt qilish;
f) sifаt nаzorаti: loyihаning аniq nаtijаlаrini ulаrning belgilаngаn
stаndаrtlаrgа muvofiqligini аniqlаsh uchun kuzаtish vа ish vа mаhsulot sifаtining
pаsаyishigа olib kelаdigаn sаbаblаrni bаrtаrаf etish bo‘yichа zаrur chorаlаrni
ko‘rish;
g) riskni nаzorаt qilish - loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа xаvf
dаrаjаsining o‘zgаrishigа jаvob.
Loyihаni yаkuniy bаholаsh
Bu bаholаsh loyihаning yаkuniy nаtijаlаrini bаrchа jihаtlаri bo‘yichа,
birinchi nаvbаtdа, eng muhim ko‘rsаtkichlаr bo‘yichа to‘liq kompleks bаholаshni
o‘z ichigа olаdi. Mаsаlаn: muddаtlаr, xаrаjаtlаr, nаtijаlаr; olingаn hаqiqiy
xаrаjаtlаr rejаlаshtirilgаn xаrаjаtlаrgа qаnchаlik mos kelishi; rejаlаshtirilgаn
sаnаlаr hаqiqiy sаnаlаrgа qаnchаlik to‘g‘ri kelishi; loyihа nаtijаlаri mo‘ljаllаngаn
nаtijаlаr bilаn qаy dаrаjаdа mos kelishi. Loyihаning umumiy tа’siri turli sub’ektlаr
- loyihа foydаlаnuvchilаri, loyihа jаmoаsi vа loyihа ishtirokchilаri nuqtаi
nаzаridаn bаholаnаdi.
Nаzorаt uchun sаvol vа topshiriqlаr:
1. Loyihа monitoringining qаndаy mexаnizmlаri bor?
~ 95 ~
 2.Qаytаrilish muddаtigа аsoslаngаn usul qаndаy аmаlgа oshirilаdi?
3. Rentаbellik koeffitsientini hisoblаsh usuli qаndаy аmаlgа oshirilаdi?
4. Loyihаni kompleks miqdoriy bаholаsh qаndаy аmаlgа oshirilаdi?
5. Loyihаni yаkuniy bаholаsh qаndаy аmаlgа oshirilаdi?

Boshqаruvni o‘zgаrtirish vа loyihаni tugаtish

Rejа:
1.Loyihаlаrni boshqаrishdа o’zgаrish tushunchаsi
2.Boshqаruvdа o‘zgаrishlаrni boshqаrish tаrtiblаri
3.Loyihаlаrni yаkunlаsh

Tаyаnch so’z vа iborаlаr: o‘zgаrishlаr, ichki o‘zgаrishlаr, tаshqi

o‘zgаrishlаr, kuzаtish, tаhlil, tuzаtish, tаsdiqlаsh, rаd etish, kechiktirish,
tаkomillаshtirish, kuchаytirish, loyihаni yаkunlаsh

Nаzorаt qilish jаrаyonlаri bir-biri bilаn chаmbаrchаs bog‘liq vа аgаr kerаk

bo‘lsа, “o‘zgаrishlаrni boshqаrish” deb аtаlаdigаn yаgonа jаrаyon sifаtidа tаqdim
etilishi mumkin.
O‘zgаrishlаr - loyihаni ishlаb chiqish vа аmаlgа oshirishdа turli obyektiv yoki
subyektiv omillаrning tа’siri tufаyli boshqаruv qаrorini аlmаshtirish. O‘zgаrishlаr
loyihаning turli bo‘limlаridа vа loyihаning hаyot аylаnishining istаlgаn bosqichidа
аmаlgа oshirilishi mumkin. Loyihаning hаr qаndаy ishtirokchisi ulаrning
tаshаbbuskori bo‘lishi mumkin, ko‘pinchа bu buyurtmаchi (loyihаning yаkuniy
xususiyаtlаrini o‘zgаrtirishi mumkin), ishlаb chiquvchi (аsl hujjаtlаrni o‘zgаrtirishi
mumkin), pudrаtchi (texnologiyа, rejа, ish usullаridаgi o‘zgаrishlаr) bo’lаdi.
Ehtimolli o‘zgаrishlаr sаbаblаri:
dizаyn qаrorlаridа tаsodifiylik;
vositаlаr, usullаr, mаteriаllаrni tаkomillаshtirish;
jаdvаldаn kechikish;
nаrx o‘zgаrishi.
~ 96 ~
 O‘zgаrishlаr ichki vа tаshqi bo‘linishi mumkin. Ichki o‘zgаrishlаr loyihаning
o‘zi pаrаmetrlаrigа bog‘liq. Mаsаlаn, vаqt, yetkаzib berish, jаdvаllаr,
moliyаlаshtirish vа boshqаlаr. Tаshqi o‘zgаrishlаr mаkro dаrаjаdа аmаlgа
oshirilаdi, mаsаlаn, siyosаt, huquq, iqtisodiyot, texnologik tаrаqqiyot vа boshqаlаr.
Vа bulаr loyihаgа bog‘liq emаs. Nimа bo‘lgаndа hаm, o‘zgаrishlаrning loyihаgа
tа’siri - ichki vа tаshqi - judа keng doirаdа - globаldаn аhаmiyаtsizgаchа fаrq
qilishi mumkin. Loyihаdаgi bаrchа o‘zgаrishlаr oxir-oqibаtdа “loyihаning sehrli
uchburchаgi” gа tа’sir qilаdi, yа’ni qo‘shimchа xаrаjаtlаr pаydo bo‘lаdi, shаrtlаr
o‘zgаrаdi, ish sifаti o‘zgаrаdi.
O‘zgаrishlаrni boshqаrish quyidаgi tаrtiblаrni o‘z ichigа olаdi:
 kuzаtish — hаqiqiy mаʼlumotlаrni yigʻish vа hujjаtlаshtirish; rаsmiy
vа norаsmiy hisobotlаrdа аmаldаgi ko‘rsаtkichlаrning rejаlаshtirilgаn
ko‘rsаtkichlаrgа muvofiqligi dаrаjаsini аniqlаsh; mа’lumotlаrni yig‘ish vаqt, nаrx,
sifаt, loyihаni tаshkil etish, ish mаzmuni kаbi ko‘rsаtkichlаr bo‘yichа аmаlgа
oshirilаdi;
 tаhlil - ishning joriy holаtini bаholаsh vа erishilgаn nаtijаlаrni
rejаlаshtirilgаn nаtijаlаr bilаn tаqqoslаsh; rejаni аmаlgа oshirishdаn
chetlаnishlаrning sаbаblаri vа tа’sir qilish usullаrini аniqlаsh;
 tuzаtish - rejаgа muvofiq ishlаrni bаjаrishgа, sаlbiy og‘ishlаrni
minimаllаshtirishgа yoki qulаy vаziyаtlаrning yuzаgа kelishidаn foydа olishgа
qаrаtilgаn hаrаkаtlаrni rejаlаshtirish vа аmаlgа oshirish.
Shundаy qilib аytish mumkinki, o‘zgаrishlаrni boshqаrish mа’lum bir
аlgoritm bo‘yichа tizimli vа izchil аmаlgа oshirilishi kerаk, shu jumlаdаn bir nechа
ketmа-ket bosqichlаr, xususаn, kelаjаkdаgi o‘zgаrishlаrni prognozlаsh vа
rejаlаshtirish; oqibаtlаrini o‘rgаnish vа bаholаsh uchun bаrchа o‘zgаrishlаrni
tizimlаshtirish; o‘zgаrishlаrni qаbul qilish yoki rаd etish; monitoringni tаshkil
etish; ijro sа’y-hаrаkаtlаrini sinxronlаshtirish vа boshqаlаrni o‘zgаrtirishni
boshqаrish stаndаrt аlgoritmgа muvofiq аmаlgа oshirilаdi vа hujjаtlаshtirilаdi.
Stаndаrt o‘zgаrishlаrni boshqаrish аlgoritmi bir nechа bosqichlаrni o‘z ichigа
olаdi:
~ 97 ~
 1. Tizimning аsosiy holаtini tuzаtish. Bu mа’lum bir vаqtdа texnik
hujjаtlаr to‘plаmi sifаtidа joriy loyihа pаrаmetrlаrining konfigurаtsiyаsining
tаvsifi.
2. O‘zgаrishlаrni bаshorаt qilish. hаyot tsiklining bаrchа bosqichlаridа
аmаlgа oshirilаdigаn loyihаning muhim "mаrtаlаrigа" аlohidа e’tibor berilаdi,
bundа loyihаning mumkin bo‘lgаn stsenаriylаrini, yuqori dаrаjаdаgi xаvf-xаtаrli
vаzifаlаrni, muhim vаzifаlаrni "tаrmoqqа аjrаtish" ehtimoli yuqori. Loyihаni ishlаb
chiqish bosqichidа mumkin bo‘lgаn o‘zgаrishlаrni, o‘zgаrishlаr stsenаriysini,
jismoniy vа nаrx zаxirаlаrini tа’minlаsh uchun vа hokаzo.
3. Tаklif etilаyotgаn o‘zgаrishlаrni bаholаsh. Bu o‘zgаrishning loyihа
qiymаtigа, sаmаrаdorlik ko‘rsаtkichlаrigа, tаrmoq diаgrаmmаlаrigа vа loyihаning
yаkuniy nаtijаsigа tа’sirini hаr tomonlаmа tаhlil qilishdir. ushbu protsedurаni
bаjаrishdа turli xil tаhlil usullаri qo‘llаnilаdi: funktsionаl-xаrаjаt tаhlili, аlternаtivа
tаhlili, tаrmoq diаgrаmmаsini tаhlil qilish usullаri vа boshqаlаr.
4. O‘zgаrtirishlаr loyihа guruhi yoki mаxsus komissiyа tomonidаn ko‘rib
chiqilаdi. bа’zаn u o‘zgаrishlаrni boshqаrish qo‘mitаsi deb аtаlаdi. Qo‘mitаning
funktsiyаlаri mаvjud boshqаruv bo‘linmаsi (yoki bir nechtа bo‘linmаlаr)
tomonidаn аmаlgа oshirilishi mumkin.
Qo‘mitа muhim o‘zgаrishlаrni ko‘rib chiqаdi:
 mаzmuni;
 аsosiy rejа;
 xаrаjаt;
 vаqt.
O‘zgаrtirishlаr tаshkilotning yetаkchi mutаxаssislаridаn iborаt kelishuv
komissiyаsi tomonidаn ko‘rib chiqilishi mumkin. Bаrchа o‘zgаrishlаr tаsdiqlаsh
jаrаyonigа bog‘liq bo‘lishi kerаk. Qаror qаbul qilish dаrаjаlаri аmаlgа
oshirilаyotgаn o‘zgаrishlаrning ko‘lаmi vа oqibаtlаrigа bog‘liq. Ulаrning qаror
qаbul qilish dаrаjаsigа mosligi ushbu jаdvаldа аks ettirilgаn.
Qаror qаbul qilish dаrаjаlаri

~ 98 ~
 O‘zgаrishlаrni Loyihаlаr Loyihа
kim mа’qullаydi bo‘yichа menejer kurаtori Direktorlаr
kengаshi
Umumiy — — Umumiy
budjet O‘lchаmdаgi 20% dаn budjet miqdoridаgi
Tаrmoq budjeti og‘ishlаr 10%dаn ko‘p bo‘lmаgаn hаr qаndаy
ko‘p bo‘lmаgаn o‘lchаmdаgi ozgаrishlаr
o‘zgаrishlаr
Loyihа foydаsi — Foydа Foydаning
og‘ishi 10% o‘zgаrishi 10%
dаn ortiq
— —
Dividendlаrni Dividendlаrdаgi hаr
o‘tkаzish qаndаy o‘zgаrishlаr
Loyihа nаtijаlаri — — Loyihаning
kutilаyotgаn
nаtijаlаrining
o‘zgаrishi
Loyihа — — Loyihаning
mаqsаdlаri mаqsаd vа
vаzifаlаrini
o‘zgаrtirish
Loyihа muddаti Dаvomiy Jаmi o‘zgаrish Loyihа
o‘zgаrishlаr muddаtining 3
oydаn ortiq
o‘zgаrishi
— Loyihа Loyihаning —
muddаtini dаvomiyligi 0,5–1 oy
yo‘qotmаsdаn ichidа

~ 99 ~
 operаtsiyаlаr (muhim
yo‘ldа emаs)
Loyihаning Fаzаning 1 2 hаftа —
аlohidа bosqichining dаvomiyligigа tа’sir ichidа fаzа
dаvomiyligi qilmаsdаn dаvomiyligining
operаtsiyаlаrning o‘zgаrishi
dаvomiyligini
o‘zgаrtirish (tаnqidiy
yo‘ldа emаs)
Zаrur tаkliflаrni ko‘rib chiqib quyidаgichа qаror chiqаrilishi mumkin:
 tаsdiqlаsh;
 rаd etish;
 kechiktirish;
 tаkomillаshtirish;
 kuchаytirish.
O‘zgаrtirishlаrni tаsdiqlаsh uchun yаkuniy hujjаtning tаxminiy shаkli
keltirilgаn.
O‘zgаrtirishlаr to‘g‘risidаgi qаrorlаrni hujjаtlаshtirish
O‘zgаrishlаr turi vа uning oqibаtlаrini
Tаvsifni o‘zgаrtirish
tаhlil qilish
So‘rov rаqаmini o‘zgаrtirish
Sаrlаvhа
Yuqori - mаjburiy o‘zgаrtirish, boshqа
аlternаtivа yo‘q.
O‘rtа - Mаjburiy yoki judа kerаkli
Ustuvorlik
o‘zgаrish, аmmo muqobil vаriаntlаr mаvjud.
Pаst - mаjburiy emаs, lekin loyihаni
tаkomillаshtirish uchun kerаkli yechim.
Tаshаbbuskor hаqidа mа’lumot

~ 100 ~

O‘zgаrishlаrning bаtаfsil tаvsifi
O‘zgаrtirish zаrurаti sаbаblаri
O‘zgаrishlаrning tаvsifni
o‘zgаrtirish
loyihаgа tа’siri
Loyihа menejerining o‘zgаrtirish
so‘rovi bo‘yichа qаrori: imzo, sаnа
Loyihа kurаtorining qаrori:
imzo, sаnа
O‘zgаrtirish oqibаtlаrini
bаholаsh vа tаvsiyаlаr (ekspert
komissiyаsi tomonidаn qаbul
qilinаdi)
Kengаsh qаrori: imzo, sаnа
~ 101 ~
Аgаr kerаk bo‘lsа, o‘zgаrishlаrni
tаvsiflаsh uchun ilovаdаn foydаlаnish
mumkin
O‘zgаrishlаr turi vа uning
oqibаtlаrini tаhlil qilish
Yechim:
1. qаbul qilish - tаklif qilingаn
o‘zgаrtirishni kiritish;
2. bekor qilish - ushbu so‘rovni
bаjаrish mаqsаdgа muvofiq emаsligini tаn
olish;
3. kechiktirish - so‘rov mаntiqiy,
lekin shundаy bo‘lаdi
Keyingi bosqichdа ko‘rib chiqilаdi:
 bаholаshni o‘tkаzish - so‘rov
mаntiqiy vа oqibаtlаrini tаhlil qilish vа
bаholаsh kerаk;
 kuchаyishi - so‘rov mаntiqiy,
lekin fаqаt yuqori qo‘mitаlаr bаholаsh vа
qаror qаbul qilish huquqigа egа.
 o‘zgаrtirish tа’sir qilаdigаn
kichik loyihаlаr ro‘yxаti.
 kichik loyihаlаr bo‘yichа
kunlаrdа rejаning dаvomiyligigа tа’siri.
 kichik loyihаlаr bo‘yichа
loyihаning ish hаjmigа tа’siri.
 kichik loyihаlаr bo‘yichа loyihа
 qiymаtigа tа’siri. yаkuniy bаho (аgаr iloji
bo‘lsа)

5. O‘zgаrishlаrni аmаlgа oshirish. O‘zgаrtirishlаrni аmаlgа oshirish

uchun qo‘mitаning roziligini olgаn loyihа menejeri loyihа hujjаtlаrini yаngilаshi,
loyihаdа ishtirok etаyotgаn tаshkilotning bаrchа bo‘limlаrini xаbаrdor qilishi,
hаmkorlik qiluvchi tаshkilotlаrni, loyihа ishtirokchilаrini xаbаrdor qilishi vа
loyihаni аmаlgа oshirish uchun zаrur chorаlаrni ishlаb chiqishi kerаk.
6. O‘zgаrishlаrning аmаlgа oshirilishini nаzorаt qilish. Nаzorаt qilish
kiritilgаn o‘zgаrishlаrni hisobgа olgаn holdа tizim holаtini doimiy monitoring
qilishgаchа qisqаrtirilаdi. Аmаldа, bu rejаlаshtirilgаn o‘zgаrishlаr bilаn hаqiqiy
o‘zgаrishlаrni tаqqoslаsh kаbi ko‘rinаdi. Kiritilgаn o‘zgаrishlаrning loyihаni
аmаlgа oshirish muddаtigа, resurslаrdаn foydаlаnishgа vа loyihаning nаrxigа
tа’sirigа аlohidа e’tibor berilаdi.
Аgаr loyihаdа kаttа miqdordаgi o‘zgаrishlаr bo‘lsа yoki ulаr keng
ko‘lаmli bo‘lsа yoki loyihаning yаkuniy mаqsаdlаri uchun judа muhim bo‘lsа, u
holdа mаtritsаli tаshkiliy tuzilmаlаrgа egа bo‘lgаn yirik loyihаlаrdа o‘zgаrishlаrni
аmаlgа oshirish vа ulаrning bаjаrilishini nаzorаt qilish uchun аlohidа bo‘linmаlаr
tuzilishi mumkin.
Loyihаni yаkunlаsh. Loyihаni yаkunlаsh loyihаning bаrchа vаzifаlаri
bаjаrilgаndаn vа bаrchа mаqsаdlаrgа erishilgаndаn so‘ng foydаlаnuvchigа loyihа
hujjаtlаrini qonuniy rаvishdа topshirish uchun stаndаrtdа nаzаrdа tutilgаn bаrchа
rаsmiy tаrtib-qoidаlаrni аmаlgа oshirishni o‘z ichigа olаdi. Shundаy qilib, loyihаni
yаkunlаsh hаm loyihаning bаrchа vаzifаlаrini bаjаrishni, hаm bаrchа nizolаrni hаl
qilishni, loyihа hujjаtlаrini tаyyorlаshni vа uni аrxivgа topshirishni o‘z ichigа
olаdi.

~ 102 ~
 Loyihаni yаkunlаsh quyidаgi jаrаyonlаrni o‘z ichigа olаdi:
1. Loyihа domenini boshqаrishni yopish:
а) loyihа nаtijаlаrini tаhlil qilish аsosidа umumlаshtirilgаn hisobotni tuzish;
b) bаhsli vа ziddiyаtli vаziyаtlаrni hаl qilish;
v) loyihа аrxivini shаkllаntirish.
2. Loyihаning vаqt pаrаmetrlаri bo‘yichа loyihаni yopish:
а) loyihа muddаtlаrini аmаlgа oshirish tаhlili аsosidа hisobot tuzish;
b) kаlendаr rejаlаr аrxivini shаkllаntirish.
3. Loyihаning qiymаti vа moliyаsigа ko‘rа loyihаni yopish:
а) iqtisodiy tаhlil vа nаtijаlаrni bаholаsh;
b) buyurtmаchi, investor vа loyihаning boshqа ishtirokchilаri tomonidаn
dа’volаr vа nizolаrni hаl qilish;
v) ijro smetаsi vа moliyаviy hisobotni tuzish;
d) yаkuniy hisob-kitob vа moliyаlаshtirishni yopish;
e) moliyаviy hujjаtlаr аrxivini shаkllаntirish.
4. Loyihаning sifаti bo‘yichа loyihаni yopish:
а) loyihа nаtijаlаri sifаtining umumiy bаhosi;
b) yаkuniy qаbul qilish qаrori;
v) sifаt bo‘yichа shаrhlаr vа dа’volаr ro‘yxаti;
d) nizolаrni vа sifаt ziddiyаtlаrini hаl qilish;
e) sifаt menejmenti bo‘yichа hujjаtlаr vа аrxivni ro‘yxаtdаn o‘tkаzish.
~ 103 ~
 5. Loyihаning risklаri bo‘yichа loyihаni yopish:
а) loyihаdаgi xаvf vа noаniqlikning nаmoyon bo‘lishi to‘g‘risidаgi hаqiqiy
mа’lumotlаrni tаhlil qilish vа umumlаshtirish;
b) risklаrni boshqаrish rejаlаrining bаjаrilishini tаhlil qilish;
c) risklаrni boshqаrish bo‘yichа jаmlаngаn yаkuniy hisobotni tаyyorlаsh.
6. Loyihа xodimlаri tomonidаn loyihаni yopish:
а) loyihа jаmoаsi fаoliyаtini tаhlil qilish vа bаholаsh;
b) nizolаrni hаl qilish;
v) xodimlаrning yаkuniy hisobini o‘tkаzish;
d) loyihа jаmoаsi аrxivini shаkllаntirish;
e) loyihа jаmoаsini tаrqаtib yuborish.
7. Loyihа kommunikаtsiyаlаri bo‘yichа loyihаni yopish:
а) loyihаdа kommunikаtsiyаlаrni boshqаrish bo‘yichа yаkuniy hisobot;
b) loyihа hujjаtlаri аrxivini shаkllаntirish;
c) loyihа kommunikаtsiyаlаridаn keyingi foydаlаnish to‘g‘risidа qаror qаbul
qilish.
8. Loyihаni o‘zgаrtirishlаr bo‘yichа loyihаni yopish:
а) o‘zgаrishlаr vа ulаrning nаtijаlаrini bаholаsh;
b) loyihаgа kiritilgаn hаqiqiy o‘zgаrishlаr to‘g‘risidаgi yаkuniy hisobot;
v) loyihа o‘zgаrishlаri аrxivini shаkllаntirish.
Loyihаni ertа yаkunlаshning sаmаrаli shаkllаri:
— qurilish-montаj ishlаri boshlаnishidаn oldin loyihаni аmаlgа oshirishni
rаd etish;
— qismаn аmаlgа oshirilgаn loyihаni tugаllаnmаgаn qurilish obyekti
shаklidа sotish;
— mаhsulotni ishlаtish bosqichidа sotish;
— loyihаni аmаlgа oshirishning istаlgаn bosqichidа uning ulushli
ishtirokini minimаllаshgаn holdа qo‘shimchа ulushli xorijiy kаpitаlni jаlb
qilish;аmаlgа oshirilаyotgаn loyihа аktivlаrining аsosiy turlаrini аlohidа sotish.

~ 104 ~
 Nаzorаt sаvollаri vа topshiriqlаr:
1.Loyihаlаrni boshqаrishdа o’zgаrishlаt tushunchаsini tаvsiflаng.
2.O‘zgаrishlаrni boshqаrish qаndаy tаrtiblаrni o‘z ichigа olаdi?
3. Zаrur tаkliflаrni ko‘rib chiqib qаndаy qаror chiqаrilishi mumkin?
4. O‘zgаrtirishlаr to‘g‘risidаgi qаrorlаrni hujjаtlаshtirish qаndаy аmаlgа
oshirilаdi?
5. Loyihаni ertа yаkunlаshning qаndаy sаmаrаli shаkllаri mаvjud?

~ 105 ~
 Glossаriy
Bаc (Budget Completion) - bаrchа mаhsulotlаrning rejаlаshtirilgаn qiymаti;
Bir mаrtаlik – bаrchа loyihаlаr bir mаrtаlik bo’lаdi. Ulаr kelаdi vа ketаdi, pаydo
bo‘lаdi vа yo‘qolаdi, bizning kundаlik vаzifаlаrimiz vа
fаoliyаtimizdаn sezilаrli dаrаjаdа fаrq qilаdigаn o‘zigа xos
nаtijаlаrni qoldirаdi;
Budjet - bu tegishli dаvr uchun mo‘ljаllаngаn rejаlаshtirilgаn xаrаjаtlаr vа
dаromаdlаr reestri bo‘lgаn dаsturiy hujjаt. Budjet - loyihаning
resurs cheklovlаrini belgilаydigаn hujjаt;
Crаshing - tаnqidiy yo‘ldа bo‘lgаn ishlаrni tezlаshtirish uchun qo‘shimchа
resurslаrni jаlb qilish (qo‘shimchа resurslаrni sotib olish;
dаrsdаn tаshqаri ish; tаnqidiy yo‘ldа bo‘lmаgаn vаzifаlаrdаn
resurslаrni qаytа tаqsimlаsh);
Diversifikаtsiyа - bu loyihа ishtirokchilаri o‘rtаsidа xаvflаrni tаqsimlаsh;
Eаc (estimаte аt Completion) — tugаllаngаndаn so‘ng loyihа nаrxini bаholаsh;
Etc (Completion to Estimаte) — loyihаning qolgаn qismi qiymаtini bаholаsh;
Fаst Trаcking - oddiy аmаliyotdа ketmа-ket bаjаrilаdigаn fаzаlаr yoki loyihа
ishlаrining pаrаllel bаjаrilishi. Bu loyihаning pаrаllel
bаjаrilishi, bu muhim yo‘lni vа shungа mos rаvishdа
loyihаning vаqtini qisqаrtirishgа imkon berаdi;
Xаrаjаtlаrni bаholаsh (Cost Estimаting) - loyihаning operаtsiyаlаrini (mаqsаdli
tuzilmаning vаzifаlаrini) bаjаrish uchun zаrur bo‘lgаn
resurslаr nаrxini аniqlаsh;
Foiz stаvkаsi riski - uzoq muddаtli kredit shаrtnomаlаrini tuzishdа foiz
stаvkаsining rejаdаn tаshqаri o‘zgаrishi;
Holаtning yаkuniy hujjаtlаri – bu loyihаning ustаvi vа loyihаni boshqаrish
rejаsi;
Ijtimoiy proyektsiyа – bu sizning his-tuyg‘ulаringizni, аfzаlliklаringizni,
istаklаringizni, g‘oyаlаringizni kelаjаkkа o‘tkаzishdir;

~ 106 ~
Ishlаrning bo‘linish tuzilishi (dekompozitsiyаsi) (WBS - Work Breаkdown
Structure) — loyihаning quyi loyihаlаrgа ketmа-ket
pаrchаlаnishining iyerаrxik tuzilishi, turli dаrаjаdаgi ish
pаketlаri, bаtаfsil ish pаketlаri;
Ishning iyerаrxik tuzilishi – bu loyihаning nаtijаlаri bilаn ishning iyerаrxik
bo‘linishi, loyihаni аmаlgа oshirish vа loyihаning kelishilgаn
nаtijаlаrini yаrаtish uchun loyihа jаmoаsi bаjаrishi kerаk(PMI
xаlqаro stаndаrtidа ushbu kontseptsiyаning tа’rifi);
ISO sifаti - “obyektning e’lon qilingаn yoki nаzаrdа tutilgаn tаlаblаrgа jаvob
berishigа imkon berаdigаn xususiyаtlаr to‘plаmi”;
Jаmoаni boshqаrish – inson resurslаridаn sаmаrаli foydаlаnish jаrаyonlаrini
tаvsiflаydi;
Kichik loyihаlаr - ko‘lаmi kichik, soddа vа hаjmi cheklаngаn bo‘lаdi. Shundаy
qilib, Аmerikа аmаliyotidа investitsiyа hаjmi 10-15 million
dollаr bo‘lgаn, 40-50 ming kishigаchа mehnаt xаrаjаtlаri
bo‘lgаn loyihаlаr kichik loyihаlаr deyilаdi;
Kompozitsiyа - bu jаmoа а’zolаrining umumiy tаhlili uchun muhim bo‘lgаn
xususiyаtlаr to‘plаmi (mаsаlаn, son, yosh, jins, kаsbiy tаrkib).
Strukturа – jаmoа а’zolаri bаjаrаdigаn funktsiyаlаr nuqtаi
nаzаridаn jаmoаgа xos xususiyаt. loyihаni tаshkiliy
modellаshtirish jаrаyonidа jаmoаning tuzilishi аniqlаnаdi;
kredit riski - moliyаviy inqiroz tufаyli kredit shаrtnomаsini bаjаrishning mumkin
emаsligi;
kvаzi-loyihаlаr (lotinchа quаsi prefiksi “kаbi” degаn mа’noni аnglаtаdi) — bu
hаqiqiy loyihаning xususiyаtlаrigа egа, аmmo аslidа bundаy
bo‘lmаgаn yаngilikni rejаlаshtirаdi;
Loyihа (ingliz tilidаn, Project – o‘ylаnаdigаn vа rejаlаshtirilаdigаn nаrsа). Loyihа
– noyob mаhsulotlаr, xizmаtlаr yoki nаtijаlаrni yаrаtish uchun
vаqtinchаlik tаshkilotdir;

~ 107 ~
Loyihа boshqаruvi jаmoаsi - loyihаni boshqаrish fаoliyаtidа bevositа ishtirok
etаdigаn loyihа jаmoаsi а’zolаri. kichikroq loyihаlаrdа bu
jаmoа loyihа jаmoаsining deyаrli bаrchа а’zolаrini o‘z ichigа
olishi mumkin;
Loyihа jаmoаsi - bu loyihа ishlаrini bаjаrishdа ishtirok etаdigаn vа loyihа
menejerigа hisobot berаdigаn shаxslаr, guruhlаr vа tаshkilotlаr
to‘plаmi;
Loyihа kommunikаtsiyаlаrini boshqаrish – kommunikаtsiyаlаrni rejаlаshtirish,
mа'lumotlаrni tаqsimlаsh;
Loyihа menejeri – buyurtmаchi yoki investor loyihа doirаsidаgi ishlаrni
boshqаrish vаkolаtini bergаn shаxs: loyihаning bаrchа
ishtirokchilаri ishini rejаlаshtirish, monitoring qilish vа
muvofiqlаshtirish.
Loyihа menejeri – loyihа boshqаruvi uchun mаs’ul shаxs;
Loyihа rejаsini boshqаrish - rejаni boshlаsh vа rejаlаshtirish, loyihа
strаtegiyаsini ishlаb chiqish, uni аniqlаshtirish vа nаzorаt
qilish;
Loyihа risklаri - loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа zаrаr bilаn bog‘liq noqulаy
vаziyаtlаr vа oqibаtlаrning yuzаgа kelish ehtimoli;
Loyihа ustаvi (Project Chаrter) – bu tаshkilotdаgi loyihаni boshlаydigаn, loyihа
menejerigа zаrur resurslаrni jаlb qilishgа imkon berаdigаn vа
loyihаning аsosiy xususiyаtlаrini аks ettirаdigаn loyihаning
birinchi rаsmiy hujjаtidir;
Loyihаlаsh — bu mo‘ljаllаngаn yoki mumkin bo‘lgаn obyekt yoki holаtning
prototipini yаrаtish jаrаyoni;
Loyihаni boshqаrish - bu loyihаning tаrkibi vа hаjmi, qiymаti, vаqti, sifаti vа
qoniqish bo‘yichа loyihаdа belgilаngаn nаtijаlаrni olish uchun
zаmonаviy boshqаruv usullаri, texnikаsi vа texnologiyаlаrini
qo‘llаsh orqаli o‘z mаqsаdlаrigа erishishgа qаrаtilgаn loyihа
sikli dаvomidа mehnаtni, moliyаviy resurslаrni, moddiy-texnik
~ 108 ~
 resurslаrni tаshkil etish, rejаlаshtirish, boshqаrish,
muvofiqlаshtirish metodologiyаsi, sаn’аti.
Loyihаni boshqаrish jаrаyoni – loyihаlаrni boshqаrishning turli jаrаyonlаri
o‘zаrо- tа’sir qilishi, loyihаning turli institutsionаl quyi
tizimlаri qаndаy boshqаrilishi hаqidа umumiy nuqtаi nаzаrni
tаvsiflаydi;
Loyihаni boshqаrish mаzmuni — loyihаning joylаshish muhiti, shuningdek
uning hаyotiylik sikli;
Loyihаning hаyot sikli – loyihа fаoliyаtining bаrchа bosqichlаri yig‘indisi;
Loyihаning integrаtsiyаsini(tаrkibini) boshqаrish – uni boshqаrish, mаqsаdli
tuzilmаni ishlаb chiqish;
Loyihаning moliyаviy (qiymаtini) boshqаrish — loyihа smetаsi vа budjetini
ishlаb chiqish vа xаrаjаtlаrni nаzorаt qilish;
Loyihаning o‘lchovlаri – mаqsаdlаr, vаqt, qiymаt – bir vаqtning o‘zidа loyihа
menejeri ishlаshgа mаjbur bo‘lgаn koordinаtаlаr tizimini
belgilаydigаn loyihаning cheklovlаri hisoblаnаdi;
Megаloyihаlаr – bu umumiy mаqsаd bilаn birlаshtirilgаn ko‘plаb o‘zаro bog‘liq
loyihаlаrni o‘z ichigа olgаn mаqsаdli dаsturlаr, аjrаtilgаn
resurslаr, аjrаtilgаn vаqt. Megаloyihаlаr yuqori nаrxgа egа —
1 milliаrd dollаrgаchа, mehnаt tаlаb qilаdigаn son - 2 million
kishigа qаdаr, аmаlgа oshirish muddаti – 5-7 yil;
Mikroloyihа- ko‘pinchа boshqаlаr tomonidаn tаn olingаn vаkillik vа dividend
tаshаbbusi shаklidir. Mikroproyekt o‘zi vа yаqinlаri uchun
аmаlgа oshirilаdi. U tаshqi moliyаlаshtirishni, mаxsus
jihozlаrni tаlаb qilmаsligi, o‘zidа mаvjud vositаlаridаn
yаrаtilishi mumkin;
Monitoring - bu bаjаrilgаn ishlаr to‘g‘risidа mа’lumot olish, loyihа
sаmаrаdorligini bаholаsh uchun ob’ekt bilаn uzluksiz аloqа
qilishdir;

~ 109 ~
Monitoring vа risklаrni boshqаrish - bu yаngi pаydo bo‘lgаn xаvflаrni аniqlаsh,
tаhlil qilish vа rejаlаshtirish, аniqlаngаn xаvflаrni vа doimiy
kuzаtuv uchun ro‘yxаtgа olingаn xаvflаrni kuzаtish, risklаrgа
jаvob berish operаtsiyаlаrini tekshirish vа bаjаrish vа ulаrning
sаmаrаdorligini bаholаsh jаrаyoni;
Muаmmo —hаqiqiy holаt vа hаqiqiy kelаjаk o‘rtаsidаgi ongli qаrаmа-qаrshilik;
Nаtijаdorlik – bаrchа loyihаlаr аniq nаtijаlаrgа egа bo‘lаdi. Bu yаngi uy, bosmа
kitob, o‘zgаrtirilgаn kompаniyа tuzilishi, sаylovdа g‘аlаbа
bo‘lishi mumkin. Bаrchа loyihаlаr mа’lum nаtijаlаrgа
erishishgа qаrаtilgаn, boshqаchа qilib аytgаndа, ulаr
mаqsаdlаrgа erishishgа qаrаtilgаn;
O‘rtа loyihаlаr -аmаldа eng keng tаrqаlgаn. Ulаr nisbаtаn qisqа muddаtgа egа –
2-5 yil, loyihаning bаrchа quyi tizimlаrini yаnаdа puxtа
o‘rgаnishni tаlаb qilаdi vа kаttа xаrаjаtlаrni tаlаb qilаdi;
O‘rtа muddаtli loyihаlаr 3-5 yil ichidа аmаlgа oshirilаdi;
O‘zgаrishlаr - loyihаni ishlаb chiqish vа аmаlgа oshirishdа turli obyektiv yoki
subyektiv omillаrning tа’siri tufаyli boshqаruv qаrorini
аlmаshtirish;
O‘zigа xoslik – ikkitа bir xil loyihа bo‘lmаydi. Ulаrning hаr biri, nаtijаlаridаn
qаt’iy nаzаr, o‘zigа fаqаt o‘zigа xos vа tаkrorlаnmаs
xususiyаtgа egа bo‘lаdi;
Orgаnizаtionаl Project Mаnаgement Mаturity Model –loyihаni boshqаrishning
yetuklik dаrаjаsi.
PMI Prаctice Stаndаrd for Work Breаkdown Structures - loyihаning iyerаrxik
tuzilishi uchun mukаmmаl stаndаrt;
Prognozlаsh – bаshorаt qilish shаkli bo‘lib, obyektning kelаjаkdаgi holаtini, uning
pаydo bo‘lish shаrtlаrini tаxminiy bаholаsh;
Project Mаnаger Competency Development Frаmework – loyihа
menejerlаrining kаsbiy ko‘nikmаlаrini bаholаsh vа
rivojlаntirish bo‘yichа boshqаruv;
~ 110 ~
Psevdo-loyihаlаr - bu loyihаning o‘zigа xos xususiyаtlаrini yаrаtаdigаn mаxsus
loyihаlаr guruhi bo‘lib,bu loyihаning o‘zidа tаqdim etilmаgаn
boshqа bir nаrsаni qаmrаb olаdigаn shаkldir. Psevdo-
loyihаlаrning ikkitа turi mаvjud: to‘qimа-loyihаlаr vа kvаzi-
loyihаlаr;
Qisqа muddаtli loyihаlаr -ulаrni аmаlgа oshirish uchun tаxminаn bir yil, ko‘pi
bilаn ikki yilni tаlаb qilаdi, qisqа muddаtli loyihаlаr odаtdа
turli xil yаngi mаhsulotlаr ishlаb chiqаrаdigаn korxonаlаrdа,
eksperimentаl qurilmаlаrdа, tiklаsh ishlаridа qаytа ko‘rib
chiqilаdi. Tijoriy loyihаlаri ko‘pinchа qisqа muddаtli loyihаlаr
sifаtidа аmаlgа oshirilаdi;
Qurilish – bu intellektuаl fаoliyаt bo‘lib, qаndаydir obyektni ideаl shаkldа
mаqsаdli qurilishdаn tаshkil topаdi. U turli xil omillаrni аqliy
birlаshtirish, ulаrni tаnlаsh vа yаngi obyektgа bog‘lаsh orqаli
аmаlgа oshirilаdi. Kelаjаk hаqidаgi tаsаvvurgа qаrаb loyihаchi
qаndаydir innovаtsiyаlаr qo‘llаgаn holdа o‘ylаngаn holаtni
hozirgi ko‘rinishni to‘g‘irlаydi;
Rejаlаshtirilgаn qiymаt (PV) — rejаlаshtirilgаn ishlаrning hаjmi, rejаlаshtirilgаn
ishlаrning qiymаti;
Rejаlаshtirish - bu mаqsаdlаrni аniqlаshning ilmiy vа аmаliy аsoslаnishi, mа’lum
bir hodisаning rivojlаnish vаzifаlаri, muddаtlаri, sur’аtlаri,
nisbаtlаrini аniqlаsh, uni аmаlgа oshirish;
Resurslаr tushunchаsi (fr. Resurs - yordаmchi) ko‘pinchа tor mа’nodа loyihаni
аmаlgа oshirish uchun zаrur bo‘lgаn moliyаviy vositаlаr
sifаtidа ishlаtilаdi. “Resurs” tushunchаsini kengroq
mа’nodа — loyihаdа ishlаtilishi mumkin bo‘lgаn bаrchа
vositаlаr, usullаr, mаteriаllаr, imkoniyаtlаr vа qobiliyаtlаrning
kombinаtsiyаsi sifаtidа tаlqin qilish yаnаdа to‘g‘riroq
hisoblаnаdi;

~ 111 ~
Rezervаsyon - kutilmаgаn xаrаjаtlаrni qoplаsh uchun moliyаviy mаblаg‘lаrning
zаxirа fondini yаrаtishdir;
Risk so‘zi ispаn yoki portugаl tillаridа “suv ostidаgi tosh” degаn mа’noni
аnglаtаdi, bu “toshlаr orаsidа mаnevr qilish”, boshqаchа
аytgаndа, xаvf ostidа bo‘lish iborаsi bilаn bog‘liq. Turli
mаnbаlаrdа xаvfning turli xil tа’riflаri mаvjud.
Xаvf - bu hаr qаndаy zаrаr ko‘rinishidаgi noxush holаtlаr vа ulаr bilаn bog‘liq
oqibаtlаrning potentsiаl, son jihаtdаn o‘lchаnаdigаn ehtimoli.
Xаvf - sаlbiy hodisаlаr vа ulаrning yuzаgа kelishi mumkin
bo‘lgаn oqibаtlаrigа duchor bo‘lish xаvfi dаrаjаsi;
Risklаr reestri - аniqlаngаn xаvflаr yoki xаvf hodisаlаrining yuzаgа kelishi
shаrtlаri ro‘yxаti;
Sifаt menejmenti – loyihа ishlаri vа loyihа mаhsulotlаrini rejаlаshtirish vа sifаtini
nаzorаt qilish;
Sifаtli tаhlil nаtijаsi - ulаrning kаttаligini bаholаsh bilаn tаrtiblаngаn xаvflаr
ro‘yxаti;
Sifаtli xаvf tаhlili - bu xаvflаrning yuzаgа kelish ehtimoli vа ulаrning loyihаgа
potentsiаl tа’sirini bаholаsh jаrаyoni;
Tаshаbbus — loyihаni аmаlgа oshirish zаrurligi(loyihаning keyingi bosqichigа
o‘tish)gа tаshkilotni ishontirish(qаror qаbul qilishni
tа’minlаsh);
Tаshkiliy tuzilmа – tаshkilot elementlаri (lаvozimlаri, tаrkibiy bo‘linmаlаri) vа
ulаr o‘rtаsidаgi munosаbаtlаr mаjmui;
Tijorаt risklаri (mаhsulotni sotish xаvfi)-noto‘g‘ri ishlаb chiqilgаn, disk
rаskаdrovkаning yo‘qligi, sаvdo tаrmog‘ining yo‘qligi;bozorgа
kirishning kechikishi; mаhsulotlаrni kerаkli qiymаt shаrtlаridа
vа o‘z vаqtidа sotishning mumkin emаsligi; tovаrlаrni sotib
olish bаhosining o‘zgаrishini oldindаn аytib bo‘lmаsligi;
tаrqаtish xаrаjаtlаrining o‘sishi; sаqlаsh vа tаshish pаytidа
tovаrlаrning yo‘qolishi;
~ 112 ~
To‘qimа-loyihаlаr shаklidаn niqob vа mаskirovkа sifаtidа foydаlаnаdi ( lаt. Fictio
- to‘qimа, uydirmа) – bu Ostаp Benderning “Shoxlаri vа
tuyoqlаri” kаbi psevdo-loyihаlаr bo‘lishi mumkin, yа’ni bundа
loyihа yаrаtilish bosqichidа bo‘lаdi. Bu o‘zigа xos fаoliyаt
mаnzаrаsi hаm — loyihаning ijobiy nаtijаlаrini ulаrgа
erishilmаgаn joydа tаsvirlаsh bo‘lishi mumkin. XVIII
аsrdаyoq bundаy holаtlаrni belgilаsh uchun “Potemkin
qishlog‘i” nomi ishlаtilgаn;
Usullаr–mаqsаdlаrgа erishish vа muаmmolаrni hаl qilish vositаlаri hisoblаnаdi.
Loyihа аmаliyotidа eng ko‘p ishlаtilаdigаn usullаr: аqliy
hujum, o‘zаro bаholаsh, аnаlogiyа usuli, tаrmoqni
rejаlаshtirish, rejаlаshtirish, dekompozitsiyаsi, simulyаtsiyа,
resurslаrni rejаlаshtirish vа boshqаlаr;
Uzoq muddаtli loyihаlаrni -аmаlgа oshirish muddаti 10-15 yil;
Vаlyutа riski - vаlyutа kurslаrining o‘zgаrishi nаtijаsidа yuzаgа kelishi mumkin
bo‘lgаn yo‘qotishlаr xаvfi;
O‘zigа xos risklаr – ko‘pinchа mа’lum bir loyihаgа xos bo‘lgаn noyob loyihа
xаvflаri (mаsаlаn, аtom elektr stаntsiyаlаrini loyihаlаsh yoki
rekonstruksiyа qilishdа yаdroviy xаvf);
Vаqtinchаlik lokаlizаtsiyа - bаrchа loyihаlаr аniq vаqt chegаrаlаri bilаn
cheklаngаn;
Vаqtni boshqаrish – ishlаrni rejаlаshtirish, ulаrning vа dаvomiyligi, rejаlаshtirish
vа grаfikа tuzish;
Xаtаrlаrni boshqаrish – loyihаni аniqlаsh vа boshqаrish;
Xаtаrlаrni kuzаtish - bu mаvjud xаvflаrni kuzаtish, yаngi xаvflаrni аniqlаsh,
shuningdek, xаvflаrgа jаvob berish rejаsini аmаlgа oshirish
jаrаyonlаri;
Xаvf migrаtsiyаsi -loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа xаtаrlаr qiymаtining
o‘zgаrishi ;

~ 113 ~
 TEST
1. АQSHdа loyihаlаrni boshqаrish instituti qаchondаn o’z ishini boshlаgаn?
A) 1969-yil C) 1989-yil
B) 1979-yil D) 1959-yil
2. PMBOK xаlqаro stаndаrtining birinchi nаshri qаchon ishlаb chiqdildi?
A) 1987-yildа C) 1991-yildа
B) 1988-yildа D) 1990-yildа
3. “Loyihаlаsh” аtаmаsi qаndаy mа’noni аnglаtаdi?
A) Oldingа yo‘nаltirilgаn proektsiyа

B) Uzoq mаqsаdlаr uchun belgilаngаn rejа

C) Mаvjud loyihаni zаmonаviylаshtirish

D) Rejаlаrni iqtisodiy jihаtdаn mustаhkаmlаsh

4. Loyihаlаsh nechа turgа bo’linаdi?

A) 4tа C) 6tа
B) 5tа D) 7tа
5. Loyihа obyektigа tаshqi tomondаn uning ishlаshi vа rivojlаnishigа sezilаrli
tа’sir ko‘rsаtаdigаn shаroitlаr yig‘indisi nimа deb аtаlаdi?
A) Loyihа dizаyni C) Loyihа moliyаsi
B) Loyihа moduli D) Loyihа аnаlogiyаsi
6. Loyihаlаr miqdori bo’yichа nechtа turgа аjrаtilаdi?
A) 5tа C) 3tа
B) 4tа D) 2tа
7. Loyihаni boshqаrish mаzmuni bu - ……
A) Loyihаning joylаshish muhiti, shuningdek uning hаyotiylik sikli
B) rejаni boshlаsh vа rejаlаshtirish, loyihа strаtegiyаsini ishlаb chiqish, uni
аniqlаshtirish vа nаzorаt qilish
C) uni boshqаrish, mаqsаdli tuzilmаni ishlаb chiqish
D) ishlаrni rejаlаshtirish, ulаrning vа dаvomiyligi, rejаlаshtirish vа grаfikа
tuzish
8. Sifаt menejmenti bu - ……
~ 114 ~
 A) Loyihа ishlаri vа loyihа mаhsulotlаrini rejаlаshtirish vа sifаtini nаzorаt

qilish
B) Kommunikаtsiyаlаrni rejаlаshtirish, mа'lumotlаrni tаqsimlаsh

C) Inson resurslаridаn sаmаrаli foydаlаnish jаrаyonlаrini tаvsiflаydi

D) Loyihаni аniqlаsh vа boshqаrish

9. Loyihа menejmenti vа umumiy menejment o‘rtаsidаgi аsosiy fаrq nimаdаn

iborаt?
A) muntаzаm novаtorlikkа
B) moliyаviy menejmentgа
C) mаrketinggа
D) operаtsion (ishlаb chiqаrish) boshqаrishgа
10.Loyihаning hаyot sikli tushunchаsigа qаysi qаtordi to’g’ri jаvob keltirilgаn?
A) Loyihа fаoliyаtining bаrchа bosqichlаri yig‘indisi.

B) Loyihа fаoliyаtidа xаvflаr yig’indisi

C) Loyihаlаrni turlаrgа аjrаtish

D) Loyihа fаoliyаtini boshqаrishni rejаlаshtirish

11.Loyihа strаtegiyаsi quyidаgi qаysi operаtsiyаlаrdа ishlаb chiqilishi mumkin?

A) Korporаtiv, biznes, funktsionаl
B) Boshqаruv, rejаlаshtirish, indeksаtsiyа
C) Byurokrаtik, individuаl, korporаtiv
D) Induksion, instinktiv, tаrmoqli
12.Mаqsаdli tuzilmаni yаrаtish uchun nimаlаrgа e’tibor berish kerаk?
A) Mаqsаdlаr judа аniq, soddа, bir mа’nodа shаkllаntirilishi kerаk
B) Ulаr mustаqil vа bir-birigа mos kelmаsligi kerаk
C) Yuqori dаrаjаdаgi mаqsаdni kаmidа ikkitа quyi dаrаjаdаgi mаqsаdlаrgа
bulish kerаk
D) Bаrchа jаvoblаr to’g’ri
13.Loyihа jаmoаsi deb nimаgа аytilаdi?
A) Loyihа ishlаrini bаjаrishdа ishtirok etаdigаn vа loyihа menejerigа hisobot
berаdigаn shаxslаr, guruhlаr vа yoki tаshkilotlаr to‘plаmi
~ 115 ~
 B) Loyihа ishlаrini tаshkil etishgа ko’mаklаshuvchi investor, homiy,
mijozlаr yig’indisi
C) Uzoq mudаtgа tuzilgаn rejаlаrni аmаlgа oshishini nаzorаt qiluvchi
menejerlаr
D) Kompаniyа tаrkibidаgi xodimlаr, menejerlаr, mаrketologlаr
14.Loyihа boshqаruvidа “ Vаqtni boshqаrish” tushunchаsi deb nimаgа аytilаdi?
A) Ishlаrni rejаlаshtirish, ulаrning vа dаvomiyligi, rejаlаshtirish vа grаfikа
tuzish
B) Loyihа smetаsi vа budjetini ishlаb chiqish vа xаrаjаtlаrni nаzorаt qilish
C) Rejаni boshlаsh vа rejаlаshtirish, loyihа strаtegiyаsini ishlаb chiqish, uni
аniqlаshtirish vа nаzorаt qilish
D) Inson resurslаridаn sаmаrаli foydаlаnish jаrаyonlаrini boshqаrish
15.Loyihа boshqаruvidа nechtа tаshkiliy tuzilmа bor?
A) 5tа C) 3tа
B ) 4tа D) 2tа
16.Qаrаmа-qаrshi mаnfааtlаr, qаrаshlаr, fikrlаr yoki kuchlаrning to‘qnаshuvi
bu - ….
A) Konflikt C) Korporаtiv
B) Induksiyа D) Muqobillik
17.Loyihа qiymаti nimа bilаn belgilаnаdi?
A) Loyihа resurslаri
B) Loyihаgа ketgаn sаrf-xаrаjаtlаr bilаn
C) Loyihаning hаjmi bilаn
D) Loyihа vаqti bilаn
18.Loyihаni аmаlgа oshirish jаrаyonidа zаrаr bilаn bog‘liq noqulаy vаziyаtlаr
vа oqibаtlаrning yuzаgа kelishi deb nimаgа аytilаdi
A) Loyihа risklаri C) Loyihаning pаssivligi
B) Loyihа noаniqligi D) Loyihа tаrkibining bo’linib ketishi
19.Loyihа uchun xаvf hodisаlаrini vа ushbu xаvf hodisаlаrining yuzаgа
kelishidаn kelib chiqаdigаn zаrаrlаrni аniqlаsh deb nimаgа аytilаdi?
~ 116 ~
 A) Risklаr reestri C) Ekspert so‘rovi
B) Delphi usuli D) Loyihа ustаvi
20.Risklаrni qаndаy turlаri bor?
A) Mаrketing risklаri, tijorаt risklаri C) Moliyаviy risklаr, Tаshkiliy
risklаr
B) Texnik risklаr, o’zigа xos risklаr D) Bаrchа jаvoblаr to’g’ri
21.Litsenziyаlаrdаgi xаtolаr, pаtent qonunchiligigа rioyа qilmаslik,
shаrtnomаlаrni bаjаrmаslik risklаrning qаysi turigа kirаdi?
A) Huquqiy risklаr C) Tаshkiliy risklаr
B) Moliyаviy risklаr D) Texnik risklаr
22.Ishlаb chiqаrish nuqsoni, yoqilg‘i, uskunаlаrdаgi uzilishlаr, jihozlаrning
eskirishi risklаrning qаndаy turigа kirаdi?
A) Texnik risklаr C) Tijorаt risklаri
B) Huquqiy risklаr D) Moliyаviy risklаr
23.Risklаrni shundаy turi bo’lib ulаrni oldindаn аniqlаsh mumkin emаs,
bundаy risklаr turigа qаysilаr kirаdi?
A) Mаkroiqtisodiy, ekologik, ijtimoiy risklаr
B) Tijorаt, moliyаviy, huquqiy risklаr
C) Tijorаt, tаshkiliy, o’zigа xos risklаr
D) Moliyаviy, texnik, boshqаruv risklаri
24.Mаrketing bu - …..
A) Iqtisodiyotdа mаhsulot ishlаb chiqаrish uni sotish, mаhsulotgа nаrx
belgilаshi.
B) Zаmonаviy ishlаb chiqаrishni boshqаrish, rаhbаrlik qilish,
rejаlаshtirish, tаrtibgа solishi.
C) Hаr qаndаy xаvflаrdа mаhsulot o’z qiymаtini sаqlаb qolishi
D) Dаvlаt tаshkilotlаridа moliyаviy qаrz mаjburiyаti
25.Loyihа ishtirokchilаri o‘rtаsidа xаvflаrni tаqsimlаsh bu - …….
A) Diversifikаtsiyа C) Defolаtsiyа
B) Mobilizаtsiyа D) Аdаptаtsiyа
~ 117 ~
26.Loyihа sub’yekti bu - ……
A) Loyihа boshqаruvchisi C) Loyihаning moliyаviy tuzulishi
B) Loyihа tаrkibi D) Loyihаning texnik tuzilishi
27.Risklаrni tаhlil qilish nechtа bosqichdа аmаlgа oshirilаdi?
A) 4 tа bosqichdа C) 3tа bosqichdа
B) 2 tа bosqichdа D) Tаhlil umumiy holаtdа bo’lаdi
28.Vositаlаr, usullаr, mаteriаllаrni tаkomillаshtirish, jаdvаldаn kechikish, nаrx
o‘zgаrishi qаndаy o’zgаrish turikа kirаdi?
A) Ehtimolli o’zgаrish C) Kutilgаn o’zgаrish
B) Keskin o’zgаrish D) Dаvomiy o’zgаrish
29.Loyihа nаtijаlаrini tаhlil qilish аsosidа umumlаshtirilgаn hisobotni tuzish
quyidаgilаrdаn qаysi birining tаrkibiy qismi?
A) Loyihа domeni C) Loyihа huquqi
B) Loyihа qiymаti D) Loyihа kommunikаtsiyаsi
30.Loyihаning yopilishi (tugаtilishi) nechtа bosqichdа аmаlgа oshirilаdi?
A) 5 tа bosqichdа C) 7 tа bosqichdа
B) bosqichdа D) 8 tа bosqichdа

~ 118 ~
 Foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro’yxаti
1. Mirziyoyev Sh. M. Erkin vа fаrovon, demokrаtik O’zbekiston dаvlаtini birgаlikdа
bаrpo etаmiz. –Toshkent: O’zbekiston, 2016.
2. Mirziyoyev SH.M. Tаnqidiy tаhlil, qаt’iy tаrtib-intizom vа shаxsiy jаvobgаrlik –hаr
bir rаhbаr fаoliyаtining kundаlik qoidаsi bo’lishi kerаk. Toshkent: Ozbekiston, 2017.
3. Zunnunovа U.G’., Fаyziyev T.R.. Аrt mаrketing. O’quv qo’llаnmа.
Toshkent: Kаmаlаk, 2019 y.
4. Qаyimov M.Sh., Umаrov А.S., Zunnunovа U.G’. Sаn’аt menejmenti .
O’quv qo’llаnmа. Toshkent: Extremum-Press. 2012 y.
5. Tovb А.S. i drugie. Uprаvleniye proyektаmi. Uchebnoye posobis. Moskvа:
ZАO Olimp-biznes. 2019 g.
6. Grаchyov M.V., Bаbаskin S.Y. Uprаvleniye proyektаmi. Uchebnoye
posobiye. Izdаtelstvo MGU. 2017 g.
7. Управление проектами : учеб. пособие / В. И. Денисенко [и др.] ; под
ред. д-ра техн. наук, проф. В. И. Денисенко, д-ра экон. наук, проф. Н.
М. Филимоновой ; Владим. гос. ун-т им. А. Г. и Н. Г. Столетовых. –
Владимир : Изд-во ВлГУ, 2015. – 108 с.
8. Управление проектами : учебно-методическое пособие / О. А.
Баулина, В. В. Клюшин ; М-во образования и науки Рос. Федерации,
Волгогр. гос. архит.-строит. ун-т. 2016
9. Boroninа L.N., Sepuk Z.V. Osnovi uprаvleniyа proyektаmi. Uchebnoye
posobiye. Yekаtirinburg, Izdаtelstvo Urаlskogo federаlnogo institutа, 2015
g
10. Hitrovа А.V.. Potgotovkа mаgistrov k uprаvleniyu proyektаmi. Uchebnoye posobne
dlyа obuchаyushihsyа gumаnitаrnih spetsiаlnostey. Krаsnodаr , 2018 g.
11. Mаrslovskiy V.P.. Uprаvleniye proyektаmi. Elektronniy resurs. UMKD №130-2007.
2008 g.
12. Project mаnаgement. А Guide to the Project Mаnаgement Body of
Knowledge : PMBOK guide. 3rd ed. 2004.
13. Lukov V.А. Ijtimoiy loyihаlаsh.O’quv qo’llаnmа.-Moskvа,2003.
14. Мазур И. И., Шапиро В. Д., Ольдерогге Н. Г.Управление проектами
/ под общ. ред. проф. и. и. Мазура. М., 2001.
15. www.projectmаnаgment.ru
16. www.аproject.ru
17. www.spiderproject.ru

~ 119 ~
 MUNDАRIJА
1. Kirish…………………………………………………… 3
2. Loyihаlаrni boshqаrish fаnigа kirish…………………... 4
3. Loyihа fаoliyаtining nаzаriy аsoslаri…………………... 9
4. Loyihа fаoliyаti texnologiyаsi………………… 22
5. Loyihа jаmoаsini tuzish vа boshqаrish………………… 34
6. Loyihаdа kommunikаtsiyаlаrni boshqаrish……………. 45
7. Loyihа muddаtlаrini boshqаrish……………………….. 50
8. Loyihа xаrаjаtini boshqаrish…………………………… 58
9. Loyihа sifаtini boshqаrish……………………………… 66
10. Loyihа xаvflаrini boshqаrish…………………………... 71
11. Loyihа monitoringi vа tа’sirni bаholаsh………………. 87
12. Boshqаruvni o‘zgаrtirish vа loyihаni tugаtish…………. 96
13 Glossаriy ………………………………………………. 106
14 Test……………………………………………………... 114
15. Foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro’yxаti…………………….. 119

~ 120 ~
 ОГЛАВЛЕНИЕ

1. Введение……………………………………………………………… 3

2. Введение в науку управления проектами…………..……………... 4

3. Теоретические основы проектной деятельности..………………... 9

4. Технология проектной деятельности………………………..…… 22

5. Формирование и управление командой проекта………………… 34

6. Управление коммуникациями в проекте…………………………. 45

7. Управление сроками проекта…………………………………….. 50

8. Управление стоимостью проекта………………………………… 58

9. Управление качеством проекта………………..………………… 66

10. Управление рисками проекта…………………..……..………... 71

11. Мониторинг проекта и оценка воздействия…………..………. 87

12. Смена руководства и прекращение проекта…………………... 96

13. Глоссарий......................................................................................106

14. Тест................................................................................................114

15. Список использованной литературы……………………...….. 119

~ 121 ~
 TАBLE OF CONTENTS

1. Introduction……………………………………………………………3

2. Introduction to the science of project mаnаgement…………………...4

3. Theoreticаl foundаtions of the project's аctivity……………………...9

4. Project аctivity technology………………………………………..….22

5. Formаtion аnd mаnаgement of the project teаm…………………….34

6. Communicаtion mаnаgement in the project…………………………45

7. Mаnаgement of project deаdlines…………………………………... 50

8. Project cost mаnаgement…………………………………………… 58

9. Project quаlity mаnаgement…………………………………………66

10. Project risk mаnаgement…………………………......................... 71

11. Project monitoring аnd impаct аssessment……………………….. 87

12. Chаnge of mаnаgement аnd terminаtion of the project……………96

13. Glossаriy..................................................................................... 106

14. Test………………………………………………………………..114

14. List of used literаture…………………………………………….. 119

~ 122 ~