Xorazm Ma'Mun Akademiyasi Axborotnomasi - 7/2020

1 XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI – 7/2020
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР

АКАДЕМИЯСИ МИНТАҚАВИЙ БЎЛИМИ
ХОРАЗМ МАЪМУН АКАДЕМИЯСИ
ХОРАЗМ МАЪМУН
АКАДЕМИЯСИ
АХБОРОТНОМАСИ
Ахборотнома ОАК Раёсатининг 2016-йил 29-декабрдаги 223/4-сон

қарори билан биология, қишлоқ хўжалиги, тарих, иқтисодиёт,
филология ва архитектура фанлари бўйича докторлик
диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия
этилган илмий нашрлар рўйхатига киритилган
2024-2/4
Вестник Хорезмской академии Маъмуна
Издается с 2006 года
Хива-2024
2 XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMАSI –2/4-2024
Бош муҳаррир:
Абдуллаев Икрам Искандарович, б.ф.д., проф.
Бош муҳаррир ўринбосари:
Ҳасанов Шодлик Бекпўлатович, к.ф.н., к.и.х.
Таҳрир ҳайати:
Абдуллаев Икрам Искандарович, б.ф.д., проф. Раззақова Сурайё Раззоқовна, к.ф.ф.д., доц.
Абдуллаева Муборак Махмусовна, б.ф.д., проф. Раматов Бакмат Зарипович, қ/х.ф.н., доц.
Абдуҳалимов Баҳром Абдурахимович, т.ф.д.,проф. Рахимов Рахим Атажанович, т.ф.д., проф.
Агзамова Гулчехра Азизовна, т.ф.д.,проф. Рахимов Матназар Шомуротович, б.ф.д., проф.
Аимбетов Нагмет Каллиевич, и.ф.д., акад. Рахимова Гўзал Юлдашовна, ф.ф.ф.д., доц.
Аметов Якуб Идрисович, д.б.н., проф. Рўзметов Бахтияр, и.ф.д., проф.
Бабаджанов Хушнут, ф.ф.н., проф. Рўзметов Дилшод Рўзимбоевич, г.ф.н., к.и.х.
Бобожонова Сайёра Хушнудовна, б.ф.н., доц. Садуллаев Азимбой, ф-м.ф.д., акад.
Бекчанов Даврон Жуманазарович, к.ф.д. Салаев Санъатбек Комилович, и.ф.д., проф.
Буриев Хасан Чутбаевич, б.ф.д., проф. Сапарбаева Гуландам Машариповна, ф.ф.ф.д.
Ганджаева Лола Атаназаровна, б.ф.д., к.и.х. Сапаров Каландар Абдуллаевич, б.ф.д., проф.
Давлетов Санжар Ражабович, тар.ф.д. Сафаров Алишер Каримджанович, б.ф.д., доц.
Дурдиева Гавҳар Салаевна, арх.ф.д. Сирожов Ойбек Очилович, с.ф.д., проф.
Ибрагимов Бахтиёр Тўлаганович, к.ф.д., акад. Собитов Ўлмасбой Тожахмедович, б.ф.ф.д., к.и.х.
Исмаилов Исҳақжон Отабаевич, ф.ф.н., доц. Сотипов Гойипназар, қ/х.ф.д., проф.
Жуманиёзов Зохид Отабоевич, ф.ф.н., доц. Тожибаев Комилжон Шаробитдинович, б.ф.д.,
Жуманов Мурат Арепбаевич, д.б.н., проф. акад.
Кадирова Шахноза Абдухалиловна, к.ф.д., проф. Холлиев Аскар Эргашевич, б.ф.д., проф.
Қаландаров Назимхон Назирович, б.ф.ф.д., к.и.х. Холматов Бахтиёр Рустамович, б.ф.д.
Каримов Улуғбек Темирбаевич, DSc Чўпонов Отаназар Отожонович, ф.ф.д., доц.
Курбанбаев Илҳом Жуманазарович, б.ф.д., проф. Шакарбоев Эркин Бердикулович, б.ф.д., проф.
Курбанова Саида Бекчановна, ф.ф.н., доц. Эрматова Жамила Исмаиловна, ф.ф.н., доц.
Қутлиев Учқун Отобоевич, ф-м.ф.д. Эшчанов Рузумбой Абдуллаевич, б.ф.д., проф.
Ламерс Жон, қ/х.ф.д., проф. Ўразбоев Ғайрат Ўразалиевич, ф-м.ф.д.
Майкл С. Энжел, б.ф.д., проф. Ўрозбоев Абдулла Дурдиевич, ф.ф.д.
Махмудов Рауфжон Баходирович, ф.ф.д., к.и.х. Ҳажиева Мақсуда Султоновна, фал.ф.д.
Мирзаев Сирожиддин Зайниевич, ф-м.ф.д., проф. Ҳасанов Шодлик Бекпўлатович, к.ф.н., к.и.х.
Мирзаева Гулнара Саидарифовна, б.ф.д. Худайберганова Дурдона Сидиқовна, ф.ф.д.
Пазилов Абдуваеит, б.ф.д., проф. Худойберганов Ойбек Икромович, PhD, к.и.х.
Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси: илмий журнал.-№2/4 (111), Хоразм

Маъмун академияси, 2024 й. – 304 б. – Босма нашрнинг электрон варианти -
http://mamun.uz/uz/page/56
ISSN 2091-573 X
Муассис: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси минтақавий бўлими – Хоразм
Маъмун академияси
© Хоразм Маъмун академияси ноширлик бўлими, 2024

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI –2/4-2024 3
МУНДАРИЖА
ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ
Abdullayeva N.B. Role of tone phonetic means in chinese phonetics and their
intercompatibility 6
Abdullayeva X.N. Ingliz va oʻzbek sehrli ertaklarida gʻaroyib tugʻilish motivi talqini 9
Adizova O.I. Bolalar nutqini o’stirishda tez aytishlarning o’rni 13
Alihonova M. Pragmalinguistic analysis in research 16
Allaberganova A.A. “Devoni mutrib xonaxarob” lingvopoetik tadqiqot obyekti sifatida 18
Ashirmatova M.J. Qishloq xo'jaligi terminlarining leksikografik jihatdan moslashtirsh 21
Axmedova M. Ogahiyning “riyozu-davla” asari onomastik birliklari tarixiy-etimologik
tahlilining ba’zi masalalari 23
Azatova N.A., Ibodullayeva D. Jahon tilshunosligida etnografizmlarning o‘rganilish
masalasi 26
Bahromov J. O’zbek va ingliz tillari frazeologik birliklarining etimologik va madaniy
xususiyatlari 28
Bekmurodova M.J. Comparative study оf gеrund, infinitivе аnd раrticiplеs in еnglish аnd
its еquivаlеnts in uzbеk 32
Boltaqulova G.F. Phraseological units representing time in english and uzbek languages 35
Bo’riyeva N. J. R. R. Tolkinning "Uzuklar hukmdori" asarida sehr-jodu kontsepti 38
Buronova X.T. O‘zbek tili tibbiy terminlarining miqdoriy leksikografik qiyosi 42
Dadabayeva F. “O`tkan kunlar” nemischa tarjimasi mutarjim Barno Oripova talqinida 45
Elov B.B., Alayev R.H., Xusainova Z.Yu., Yodgorov U.S. CBOW neyron tarmoqlari
vositasida o`zbek tili soʻzlarini bashoratlash 48
Eshmurodov M. Bayoniy tarixiy asarlarining lingvistik xususiyatlari 57
Eshniyazova M.B. Alisher Navoi's "Mahbub ul-qulub" – last work on the basis of the
experiences, observations and conclusions 61
Farmonova U. “Qisasi Rabg‘uziy” asarida shaxsning ruhiy holati va diniy tushunchalar
doirasida shakllangan frazeologizmlar 64
Inoyatova D.I. Xunuklikning tilda leksik va grammatik o‘ziga xoslikda verballashuvi 67
Isarov O.R. The linguistic essence of taxis phenomenon 69
Haydarov A.A., Sattorova Sh. Fonografik uslubiy vositalar haqida mulohazalar 72
Haydarov A., Tosheva F. Learning and linguistic foundations of modality category 76
Kaxxarova Sh.Sh. Jоy nоmlаri bilаn bоg’liq leksik birliklarning lingvоmаdаniy tаhlili 79
Kenzhebayeva R.S. Theme of Katep in R. Ayapbergenov's poetry 82
Khamidova S.B. Linguistic and aphoristic description of paradoxical text concepts 85
Khamrakulova R.A. Analysing english diplomatic discourse and notable speeches of
diplomats 88
Kurbonmuratov A.A. Ekstremistik matnning til xususiyatlari 91
Kurbonova G.I., Jalolova L.Sh. Akutagava Ryunosukening “O‘rgimchak uyasining
tolasi” va Xans-Xaynts Eversning “O‘rgimchak” asarlarida “o‘rgimchak” konseptining
tipologik tahlili 93
Lolayeva G.G. Metafora va uning gazeta matnidagi lingvostilistik vazifalari 98
Maxmudov R., Masharipova R. Fransuz va oʻzbek xalq iboralaridagi zoonimlarning
funksiyalari 101
Mahmudova N.R. The use of linguistic gradation at the phonological level in english and
uzbek 105
Maxmudov R., Davletova L. Fransuz va oʻzbek tillaridagi ayrim geografik terminlarning
leksik-semantik xususiyatlari 109
Maxmudov R., Ibadullayev B. Oʻrxun-Enasoy va Uygʻur yozuvi manbalaridagi tarixiy
antroponimlar 113
Marupova G.U. Linguistic features of sport tourism 117
Matveeva I.A. Literature review on special terminology used in alternative and folk
medicine 120
Mavlanova O.Sh. Og’zaki va yozma hamdardlik bildirish usullari va hamdardlik
bildirishda keng tarqalgan xatolar 123
Mirzaboyeva N.M. Nemis va o‘zbek maqollarida ismlar 125
Mirzaxmedova O.A. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari nomshunoslikning
tarixiy-madaniy yodgorligi sifatida 128
Narmatova M.T. Uy-joy, uning qism va jihozlariga oid leksik birliklar 131
Nurmatov Y. I. Chinese medical terminology in the modern era 134
Parpiboyev B.R. “Dеvoni lug’otit-turk”dagi ikki to’rtlik tarjimasi haqida 137
Rajabbayeva F.R. Media diskursning leksik semantik sathi 140
Ramanova G.I. Ta’lim soxasida pr ning istiqbollari 143
Rustamova J.F. Nutqiy janrlarning pragmatik aspektlari 146
Ruzieva M.R. Difficulties in translating fiction and their solutions 150
Ruziyeva N.Z. Evfemizmlаrning kоnsept dоirаsidа ifоdаlаnishi 152
Sabirova N.E., Yusupova D.U. Specific characteristics of the fairy tale genre 155
Sabirova N.К. Paronimiya va u bilan chegaradosh hodisalar 158
Sadullayev F.B., Hayitova N.D. Morality, and meaning of the time in cormac mccarthy’s
the road 161
Safarova Z.T., Yuldasheva I.F. Ingliz va o’zbek xalq ertaklarida yetimlik motivi talqini 164
Salimova S.B. Xitoy tilidagi harbiy texnik atamalarning ta'rifi 166
Samandarova G.I. Xorijiy tillardagi qishloq xo'jaligi terminlarining takomillashtirishning
o'ziga xos xususiyatlari 169
Sarsenbaev K.Zh. The work of T. Qayipbergenov in karakalpak prose 171
Shadiyeva D. She’riyatda sinonimik imkoniyatlardan foydalanish 174
Sharipova M.G‘.O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” asarida bоg‘lаngаn
qo‘shmа gаplаr polisemiyasi 177
Shoniyozova N.R. Main features of tax terminology in uzbek and english 180
Shukurova M.A. Problems of ethics in the history of the english language 182
Sobirova Sh.F. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” asarida aks etgan makon
tushunchasini ifodalovchi so‘zlar 186
Suyarova Sh.T. Features of from the original to the translation of literary texts 189
Turayeva U.Sh. Yuridik tilning o`ziga xos hususiyatlari 191
Tursunov E.U. A. Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanida qo‘llanilgan leksik va
frazeologik birliklarni inglizcha tarjimalarda berilishi 194
Umarova F.B. Analysis of the portrayal of the female character’s psyche in the novel “One
day” by David Nicholls 197
Xajiyeva D.А. Erkin Vohidov ijodida folklorning ertak janriga munosabat 201
Xajiyeva F.M., Hamroyeva S.B. Description of mythical characters in Thomas King’s
“Green grass, running water” 206
Xodjaeva G.S. Terminlarning semantik tahliliga funksional yondashish 209
Xolmonova S.A. Dunyo tilshunosligida retronimlarning o‘rganilishi 211
Yakubova M.T. Erkin Samandar ijodidagi murakkab tashbehlar 214
Yuldosheva M.Z. Sotsiopragmatikada hamkorlik tamoyilining o‘rni va ahamiyati 218
Yunusova M.Sh. Zamonaviy tilshunoslikda evfimizm va disfemizmlarning talqini 221
Yusupova Z. Noverbal kommunikativ vositalarning kontekstual xususiyati 224
Ziyodillayeva M.E. “Ozodlik” va “erkinlik” tushunchalarining o`zbek tilidagi leksik-
semantik tahlili 227
Авясова И.Р. Причины и условия образования сокращенных лексических единиц 229
Акабирова Г.С. Теоретические основы исследования музыкальной терминологии
исполнительского искусства 235
Арзиева Д.Т. Особенности перевода архитектурных терминов в узбекском и русском
языке 238
Ахмедова Н.Р. Прагмалингвистические и когнитивные маркеры устной речи:
корреляция с психотипом говорящего 240
Бабаджанова Н.Д. Юсуф ва Зулайхо достонида архаик мифологик белгиларнинг акс
этиши 243
Базарбаева А. Составляющие компоненты номинативного поля концепта цвет 247
Бакаева Н.А. Репрезентация концепта «Классическая музыка» («Симфониетта»
Яначека) в трилогии Харуки Мураками «1Q84» 250
Ёвкачева З. Специфика поэтической речи 254
Ибрагимова Н.М. Мифологические аспекты творения С. Вафо 258
Исмаилова Ф.И. Русские пословицы и поговорки как исторический источник 262
Исмоилова М.И. Ўзбек ва инглиз тилларида қарашлилик-тегишлиликнинг семантик
таркиби 265
Кадырова Н.М. О структуре железнодорожных терминов 268
Калниязов Е.Ш. Отображение гостеприимства в английской и русской
паремиологической картине мира 271
Кравченко К.А. Сенсорный мир в рассказах Дины Рубиной 275
Мухамедова Ф.Б. Поэтика романов В. Пелевина 281
Назарова Р.Ш. Образ Томаса Кромвеля в исторической трологии Хилари Мантел 285
Петрухина Н.М. Рецепция «карнавальности» достоевского в «смеховом» творчестве
М. М. Зощенко 290
Родина И.В. Религиозная проза как художественно-направленческая составляюшая
современного литературного процесса 294
Рузиева З.М. Видовая семантика глаголов как средство выражения оценочных
отношений в пословицах 298
Саттарова С.О. Влияние восточной поэзии на творчество Сергея Есенина: анализ
мотивов и образов 302
Урунбаева И.Б. Кийим-кечак компонентли фразеологизмларнинг инглиз, рус ва
ўзбек тилларидаги хусусиятлари 305
Хонова Д.Б. О некоторых принципах лексикографического описания
безэквивалентных слов 308
ФИЛОЛОГИЯ ФАНЛАРИ
UDC 881.1:811.581
ROLE OF TONE PHONETIC MEANS IN CHINESE PHONETICS AND THEIR
INTERCOMPATIBILITY
N.B.Abdullayeva, teacher, Uzbekistan State University of World Languages, Tashkent
Annotatsiya. Xitoy tilining boshqa tillardan ajralib turuvchi o’zgacha belgilaridan biri bu –
tondir. Xitoy tili uchun so’zlarni ton bilan talaffuz qilish muhim ahamiyatga ega.
Kalit so’zlar: Fonetik tizim, xitoy tili fonetikasi, ohang, besh shkala, talaffuz, tovush, qisman
moslashish, to'liq moslashish
Аннотация. Одной из особенностей китайского языка, отличающей его от других
языков, является тон. Произношение слов с тоном важно для китайского языка.
Ключевые слова: Фонетическая система, китайская фонетика, тон, пять шкал,
произношение, звук, частичная адаптация, полная адаптация
Abstract. One of the special features of the Chinese language that distinguishes it from other
languages is tone. Pronunciation of words with tone is important for the Chinese language.
Keywords: Phonetic system, chinese phonetics, tone, five scales, pronunciation, sound, partial
adaptation, fully adaptation
We usually pronounce the word "pillow" in Uzbek with an accent on the letter "i". But even if
we say it without emphasis, its meaning will not change and the people who hear it will understand
it in its meaning. In Chinese, one word is pronounced in four different tones (melodic or intonation).
Tone equates to sounds in Chinese, and when a word is pronounced in a different tone, it is equated
to being pronounced in a different tone. For example, if we take the word "da", when it is pronounced
in the first tone, it means "to arm", when it is pronounced in the second tone, it means "to answer",
when it is pronounced in the third tone, it means "to hit", and when it is pronounced in the fourth
tone, it means "big".
Tone characteristic. Tone is equated by the Chinese to a frequency of five scales. The one
pronounced in the lowest voice corresponds to the first scale, and the one pronounced in the loudest
voice corresponds to the fifth scale. Pronouncement in which of the scale is independent of gender
and age. That is, regardless of whether the person speaking is a man or a woman, an old person or a
young child, the tone of the speech remains the same and unchanging.
The first tone is pronounced evenly and loudly, and it corresponds to the fifth scale. The second
tone also belongs to the group pronounced loudly. Its starting point is the third scale, and its end point
corresponds to the fifth scale. This tone is pronounced directly from the third scale to the fifth scale
without stopping. The third tone, unlike the first and second tones, is a tone that belongs to both the
low and the high scale. Some linguists say that its starting point is from the first tone, some say from
the second tone.
A group of scholars say that the pronunciation of this tone starts from the first tone, and after
some correct pronunciation, it is pronounced correctly up to the fourth scale. Another group of
scientists starts from the second scale and immediately goes down to the first scale. After some correct
pronunciation, he says, it goes up again to the fourth scale. The fourth tone belongs to the group of
high-scale tones in Chinese. Its starting point is the fifth scale, and its ending point is the first scale.
This tone is pronounced continuously from the fifth scale to the first scale.
When pronouncing a tone, it is necessary to pronounce it stronger and faster in a certain part.
For example, when pronouncing the first tone, it is necessary to pronounce the beginning more
strongly. On the contrary, when pronouncing the second tone, it is necessary to strengthen it when
approaching the 5th scale, which is the highest at the end of the pronunciation. When pronouncing
the third tone, it is necessary to strengthen the initial and middle scales. In the pronunciation of the
fourth tone, it starts with a strong pronunciation in the initial scale and becomes weaker towards the
end.
There are a few other words in Chinese that change their regular tone when combined with
other words. For example: ”一“ “yi – one” ; “七“ “qi – seven”; “八” “ba – eight” and a negative
word “不””bu – no”. [1]
a) “一” “yi” “a few”
- When a count number is used as the second element before a pause in the Chinese language,
count and ordinal number, continuous word combination, compound words, this count number is
always used in the first tone, for example:一 1 八 1 一 1 七 1 年 2 – 1817-year, 第 4 十 2 一 1 课 4 –
eleventh lesson;
- When a count comes before a word with a fourth tone, it is pronounced in the second tone, for
example:一 2 万 4 – ten thousand, 一 2 定 4 – of course;
- It is used in the fourth tone when it comes before syllables of another tone:一 4 杯 1 茶 2 – a
cup of tea, 一 4 群 2 人 2 – a group of people;
- - It completely loses tone when used between repeated words: 看 4 一 0 看 4 – (a) look, 说 1 一
0
说 1 – to speak;
a) “七” “qi” “seven” va “八” “ba” “eight” counting numbers
- - When it comes before a syllable with a fourth tone, it is pronounced in the second tone, for
example: 七 2 步 4 – seven steps, 七 2 位 4 – seven people, 八 2 岁 4 – eight years old, 八 2 个 0 – eight
pieces (here ge – 个 etymological tone of the word 4);
- - In other cases, it retains its etymological first tone: 七 1 天 1 – seven days, 七 1 百 3 – seven
hundred, 八 1 千 1 – eight thousand, 八 1 头 2 – eight heads.
The numbers seven and eight that come with ordinal numbers do not lose their etymological
tone even when they come with fourth-toned syllables. Of course, there are also cases where these
numbers are pronounced in the second tone. For example: 七 1 节 4 – seventh session, 七 1 日 4 – the
seventh day, 八 1 月 4 – eight months, 八 1 队 4 – the eighth squad. [2]
a) Negative word “不” “bu”
- “不” negation occurs in the second tone only when it precedes a fourth tone syllable: 不 2 必
4
– there is no need, 不 2 信 4 – disbelief;
- - When it comes in the middle of repeated words, it completely loses its tone: 去 4 不 0 去 4
– are you going, 起 3 不 0 来 2 – unable to stand.
b) Tone changes that occur in certain situations in some words:
- There are cases where two repeated words and “di” when an auxiliary word is used, after the
second repeated word in oral communication “er” is pronounced by adding the suffix. As a result, the
second repeated word is pronounced with the first tone, regardless of its etymological tone. For
example: 快 4 快 4 地 0 → 快 4 快儿 1 地 0→ tezda, 好 3 好 3 地 0→好 3 好儿 1 地 0→ well done;
- Auxiliary word “hen” “very” negative word “bu” and when it comes between the third tone
syllable (word)., “hen” the word loses its etymological third tone and is pronounced in the fourth
tone, e.g: 不 4 很 3 好 3 →不 2 很 4 好 3 → not so good, 不 4 很 3 远 3→不 2 很 4 远 3→ not very far;
- “多么” “duo me” “how” the first syllable of the word is sometimes pronounced in the first
and sometimes in the second tone during the pronunciation process;
- In Chinese words, the tone is constantly changing, so it is necessary to pay great attention to
it when teaching Chinese phonetics.;
- Students learning the language do not pay much attention to the pitch of the zero tone, as a
result of which it is pronounced differently, giving the impression of speaking with an accent
(rhythmic emphasis). That is why it is necessary to learn to pronounce the syllable with zero tone
after the word with tone. It is the alternating occurrence of voiced and voiceless syllables that is a
unique rhythm-creating feature of the phonetics of the Chinese language.;
- Most Chinese learners have difficulty pronouncing certain tones together, such as when the
first syllable comes with the second tone and the second syllable comes with the first tone, and when
the fourth and first tones come together.
- When pronouncing this sequence of the fourth tone and the first tone, students usually
pronounce it on a scale of 5-1 and 3-3 (in fact, it should be pronounced on a scale of 5-1, 5-5). The
reason for this error in pronunciation is the long pronunciation of the preceding fourth-toned syllable,
and as a result, the next first-toned syllable must be pronounced separately.
Tone is unique to the Chinese language. In the Chinese language, each word, each syllable
(hieroglyph) has its own tone. If a mistake is made in the pronunciation of the tone, the meaning of
the word changes completely. That's why every teacher who teaches the Chinese language needs to
memorize tones and teach them to pronounce words correctly. Only if these requirements are fulfilled,
it will be possible to produce students with high knowledge.
The reason for the phenomenon of tone matching in Chinese is that sometimes a word is added
with other suffixes or when it is combined with other words, the tone of the word may cause
discomfort in pronunciation.
In such cases, the tones are adapted to facilitate pronunciation. In Chinese, this situation is
called tone sandhi, i.e. tone matching. Tone matching is divided into two parts:
- Partial adaptation;
- Fully adaptation.
In tones, partial adaptation is divided by 4 instead:
1) When the first syllable with the first tone is pronounced before the second syllable with the
first tone, the tone in the first syllable is relatively shorter and lower. If the pronunciation of the first
syllable starts on the 4th scale and ends on the 4th scale, the pronunciation of the next syllable starts
on the 5th scale and ends on the 5th scale. For example: 分工，工资。
2) The second tone in the first syllable is pronounced slightly shorter when it precedes the
second tone in the second syllable. The first syllable is pronounced from the 3rd scale to the 4th scale,
and the second tone is pronounced from the 3rd scale to the 5th maximum scale. For example: 和平
，长年。
3) The third tone, with all the tones that come after it (except the third tone), loses its strong
falling position and is pronounced a little lower and more uniform. For example: 老师，打球。
4) The fourth tone in the first syllable loses its accent to the lowest scale when it precedes the
fourth tone in the second syllable. The first syllable begins on the 5th scale and ends on the 3rd scale,
and the second syllable begins on the 5th scale and ends on the 1st scale. For example: 宿舍，热爱
。
Total adaptation in tones is divided into the following types:
1. When a third tone is accompanied by another third tone syllable, the preceding third tone
syllable is partially pronounced as the second tone. The reason why it is called partial is that, as a
result of such a change, the third tone is pronounced not entirely from the 3rd scale to the 5th scale,
but from the 2nd to the 4th scale. For example: 整改，改选。[3]
2. If we considered the occurrence of two third-tone syllables above, now we will focus on the
pronunciation of several third-tone words that come in a row. In such cases, a change in tones (sandhi
in tones) occurs, and in many cases it depends on the speed and rhythm of speech, as well as the
meaning of the spoken word. There are 3 types of this change:
- Except for the last third-toned syllable, all preceding syllables are pronounced in the second
tone, e.g.:我 3 有 3 表 3 → 我 2 有 2 表 3;
- Consecutive third-tone syllables alternate in a chess-like manner, e.g.: 我 3 有 3 手 3 表 3 →
我 2 有 3 手 2 表 3；
- The change in tones depends on the lexical-grammatical structure of the phrase and the
rhythm and meaning of the word, for example: 我 3 想 3 买 3 几 3 种 3 礼 3 品 3 → 我 2 想 2 买 3 几 2 种
3
礼 2 品 3.
1) In the process of speaking the Chinese language, the weak tone (sandhi) located between two
strong-toned words changes. This situation is more common in the second tone, and as a result of the
change, it loses its upward pronunciation and is pronounced in the form of the first tone, for example:
三 1 年 2 级 2→三 1 年 1 级 2
2) How the zero tone is pronounced depends on the tone of the preceding syllable. If the zero
tone comes in the middle of the word and other syllables come after it, then the situation changes a
little. The changes in this case are as follows:
1. Usually the syllable that comes after the zero tone has a tone, and as a result, the zero tone
syllable is between two tone words:
a) If the zero tone falls between the first or second and fourth tones, it is pronounced on the
5th scale. For example: 学 2 不 0 会 4.
b) If the zero tone is between the third or the first and second tones, in this case it is pronounced
on the 1st scale. For example: 两 3 个 0 人 2.
2. The arrival of the second zero tone after the first zero tone. In this case, the pronunciation
of the zero tone depends on the pronunciation of the preceding zero tone. In addition, it also depends
on the syllables pronounced in other tones that come before it. For example:走 3 进 0 去 0.
3. There are several other words in Chinese that change their regular tone when they are
combined with other words. For example:
”一“ “yi – one” ; “七“ “qi – seven”; “八” “ba – eight” and a negative word “不””bu – no”.
In conclusion, it can be said that the tone phonetic tool is one of the most important tools in the
phonetic system of the Chinese language. In the Uzbek language, there are only the concepts of accent
(word accent, sentence accent) and tone, while in the Chinese language there is also the concept of
accent, tone, and tone.
In the phonetics of the Chinese language, words cannot be imagined without tones. Because in
the Chinese language, you can find two, three, and sometimes four same hieroglyphs that have the
same hieroglyph and are pronounced the same. For this reason, the Chinese introduced tones in the
process of pronouncing words. With the help of tones, the Chinese are able to distinguish words with
the same spelling and the same pin.
But in the process of pronouncing some hieroglyphs, especially hieroglyphs with two, three and
four syllables, you may encounter difficulties in pronouncing tones. In such cases, the Chinese
introduced the matching of tones in pronunciation to make pronunciation easier. In this case, the tones
of the words remain as they are when they are written, and only the pronunciation changes.
REFERENCES:
1. 黄伯荣,廖序东.《现代汉语》,上海教育出版社，1997 年版.
2. 邵敬敏.《现代汉语》,上海教育出版社,2001 年版.
3. Задоенко Т. П. Основы китайского языка. Вводный курс / Т. П. Задоенко, Шуин Хуан. –М.: Наука, 1993.
4. Китайско-русский словарь./Под ред. Ся Чжунъи.-Москва, 2003.
5. Спешнев.Фонетика китайского языка.Ленинград-1980.
6. https://bkrs.info
UO’K: 821.51.1.11:821.111
INGLIZ VA OʻZBEK SEHRLI ERTAKLARIDA GʻAROYIB TUGʻILISH MOTIVI
X
N
Annotatsiya. Ushbu maqolada xalq og’zakiAijodining nasriy janri tarkibiga kiruvchi epik asar
bo’lmish sehrli ertaklarning oz’iga xos spesifikasi b ikki xalq o’zbek hamda ingliz sehrli ertaklarida
g’aroyib tug’ilish motivining mushtaraklik,tipologikd va farqli taraflari muhokama qilindi. Qiyoslash
natijasida ikki xalqningagi sehrli ertaklaridagi qahramon
u obrazlarning g’aroyib sababnatijasida
ga’royib tug’ilish motivining o’ziga xoslik taraflari,
l kelib chiqishi, epik obrazlari, epik syujetlari
g’aroyibliklari aniqlandi. l
Kalit so’zlar: mifologik, afsonaviy, xayoliy obrazlar,
a moʻ'jizaviy voqelik, badiiy-estetik, nimjon
yoki nuqsonli tugʻilish, sehrli ertaklar poetikasi. y
Аннотация. В данной статье рассмотрены e общие, типологические и разные стороны
мотива странного рождения в узбекских и vанглийских волшебных сказках двух народов,
представляющих собой эпическое произведение, a являющееся частью прозаического жанра
народного творчества. В Andijon
o’qituvchi, результате
Davlatсравнения было Andijon
Tibbiyot Instituti, определено своеобразие,
происхождение эпических образов и эпических сюжетов странного мотива рождения в
странной причине героических персонажей магических сказаний двух народов.
Ключевые слова: мифологические, легендарные, воображаемые образы, чудесная
реальность, художественно-эстетическое, дефектное или дефектное рождение, поэтика
волшебных сказок.
Abstract. This article examines the general, typological and different aspects of the motif of a
strange birth in the Uzbek and English fairy tales of the two peoples, which are an epic work that is
part of the prose genre of folk art. As a result of the comparison, the originality, origin of epic images
and epic plots of a strange motive for the birth in a strange cause of heroic characters in the magical
tales of the two peoples was determined.
Key words: mythological, legendary, figurative images, miraculous reality, divine-aesthetic,
defective or defective birth, poetic fairy tale.
Kirish. Xalq og’zaki ijodining nasriy janriga mansub bo’lgan Ertaklar va ularning o'zining
syujetlar va obrazlarning o'ziga xos jozibasi bilan ajralib turuvchi sehrli ertaklar alohida turkumni
tashkil etadi. Sehrli ertaklarda gʻaroyib personajlar, sirli voqea-hodisalar gʻayritabiiy holda
tasvirlanadi. Sehrli ertaklarda u yoki bu totem hayvon etakchi obraz, asosiy personaj boʻlib, bosh
qahramon yoki uning yaqin yordamchisi sifatida keltiriladi. Sehrli ertaklar poetikasida tilsim alohida
oʻrin tutadi. Tilsim va tilsimli hodisalar ta'sirchanlikni orttirib, ertaklarga xos tabiat yaratadi, voqea-
hodisalar mazmunini ochadi, qahramon ruhini belgilaydi. Tilsim syujetning asosiy bezagi, ertak
poetikasining tarkibiy qismidir. Chunki sehr-jodu va tilsim vositalari ertak syujetini harakatga
keltiradi, qahramonlar xarakterini belgilaydi. Ulardagi har bir epizodda sehrli, moʻ'jizaviy voqelik
talqini beriladi. Bunday voqealar markazida mifologik, afsonaviy, xayoliy obrazlar
harakatlanadi.Yan bunday sehrli voqealar hamda xodisalardan eng dastlabki , sarguzashtlar
davomiyligini ,qahramonlarning g’aroyib xislat egasi bo’lishligining asosiy sabablaridan biri bo’lgan
motiv bu g’aroyib tug’ilishdir.
Adabiyotlar taxlili . Oʻzbek qiyosiy folklorshunosligida Y.Nurmurodov, M.Joʻraeva,
R.Shirinova, R.Fayzullaeva, H.Yusupova, O.Fayzullaev, S.Axmedova, A.Jumaev dissertasiyalari
bevosita ertaklar mavzusiga qaratilgani bilan e'tiborga loyiq. Ularda oʻzbek xalq ertaklarining nemis,
fransuz, ingliz tillariga tarjimasi muammolari tadqiq qilingan. O.Xolmurodova [1.63] ingliz va
oʻzbek ertaklarining qiyosiy-tipologik jihatlarini, N.Jumayeva ingliz va oʻzbek xalq ertaklarida sehrli
predmetlar obrazlantirilishining motivasion xususiyatlarini,[2.] S.Qoʻchqorova oʻzbek va fransuz
ertaklaridagi madaniy ramzlarning kommunikativ-pragmatik rolini[3.], Sh.Xalilova ingliz va oʻzbek
ertaklardagi etakchi obrazlar tizimi va tarkibini alohida oʻrgangan. Ushbu dissertasiyada esa ingliz va
oʻzbek sehrli ertaklari poetikasining qiyosiy-tipologik xususiyatlarini ilmiy tadqiq qilish maqsad
qilindi.
Maqola metodologiyasi. Jahon folklorshunosligida sehrli ertaklar dastlab etnografik, diniy,
psixologik nuqtai nazardan oʻrganila boshlangan va bu borada muayyan natijalarga erishilgan. Ammo
sehrli ertaklarning tarixiy-mifologik ildizlarini ochib berish, mifologik tasavvurdan poetik tafakkurga
oʻtish jarayonida qanday badiiy-estetik vazifalarni bajarganini aniqlash kabi masalalar, ayniqsa,
ularning epik matnda badiiy-estetik sathga koʻchishi jarayonini koʻrsatish, epik ijod tabiatiga uygʻun
ravishda namoyon boʻlish qonuniyatlarini yoritish folklor asarlari poetikasini keng koʻlamda tadqiq
etishga asos boʻladi. Barcha xalqlarda boʻlgani kabi ingliz va oʻzbek xalqlari ogʻzaki badiiy ijodida
ham sehrli ertaklar qadimiyligi, an'anaviyligi, poetik tabiatida, obrazlar va motivlar tizimida
oʻxshashliklar borligi jihatidan oʻzaro qiyosiy-tipologik tahlil qilish zaruriyati mavjudligini
koʻrsatadi.
Tahlil hamda natijalar. Gʻaroyib tugʻilish motivi ham sehrli ertaklar tabiatini belgilovchi
muhim alomatlardan biridir. Ushbu motiv ingliz va oʻzbek ertaklarining qadimiy, an'anaviy
motivlaridan biridir. Uning bir necha turlari mavjud.
1. Juda kichkina, nimjon yoki nuqsonli tugʻilish motivi. Bunga inglizlarning “Yarimtajon”
[4.114]ertagi misol boʻla oladi. Unda hikoya qilinishicha, bir podshoning uchta xotini bor boʻlib,
uchalasi ham tugʻmas ekan. Kunlarning birida posho ariq boʻyida oʻtirib, endi mana shuncha molu
dunyosi kimga qolishini oʻylab xayol surib turganida yoniga bir devona kelib, koʻngil soʻrabdi.
Podsho unga befarzandligidan xafaligini aytibdi. Shunda devona unga uchta olma beribdi.
Olmalarning ikkitasi oq, bittasi qizil ekan. Qizil olmani eng sevgan xotiniga berishini tayinlabdi.
Podsho haligi olmalarni xotinlariga bittadan beribdi. Podshoning kichik xotini xamir qilayotgan ekan,
podsho bergan qizil olmaning yarmisini eb, yarmisini tokchaga qoʻyibdi. Shu payt u olmaning qolgan
yarmisini echki eb qoʻyibdi. Podshoning xotinlari xomilador boʻlishibdi va oy-kuni etib tugʻishibdi.
Katta xotinlar bittadan oʻgʻil tugʻishibdi, kichkinasi esa yarimta oʻgʻil tugʻibdi. Bolalar katta boʻlib
ovga chiqadigan boʻlishibdi. Akalari oʻzlari ovga chiqar ekan-u, Yarimtajonni ovga olib chiqishmas
ekan. Bir kuni Yarimtajon xoʻrozni egarlab, unga minib akalari orqasidan ovga chiqibdi. Oʻsha kuni
ularning ovi yaxshi boʻlmabdi, shahzodalar kunning kech boʻlib qolganini bilishmabdi va yoʻlni
yoʻqotib qoʻyishibdi. Ketishayotgan ekan, bir erda chiroq koʻrinibdi. Uchovi chiroq koʻrinib turgan
erga borishibdi va chiroq yonib turgan uyga kirishsa, u er yalmogʻiz kampirning uyi ekan. Ular
“assalomu alaykum” deb uyga kirishibdi. Kampir ularni mehmon qilibdi, soʻngra ularga joy qilib
beribdi. Akalari uxlab qolishibdi. Yarimtajon esa uxlamabdi. Bir vaqt qarasa, kampir oʻyma
pishirayotgan emish. Yarimtajon kampir pishirib qoʻygan oʻymalarni choʻpga ilib-ilib, akalariga olib
bera boshlabdi. Bir payt kampir qarasa, pishirgan oʻymalari ozayib qolayotgan emish. Kampir hayron
boʻlib u tomon, bu tomonga qarab, hech kimni koʻrmabdi. Bir payt kampir Yarimtajonning
uygʻoqligini sezibdi. Buning sababini soʻrasa, u otlar dupurida uxlolmayotganini aytibdi. Kampir
uydan chiqib otlarini tinchitib kelibdi. Soʻngra Yarimtajon kakliklarning ovozi uyqu
bermayotganidan shikoyat qilibdi. Kampir kakliklarni ham tinchitib kelibdi. Shu paytda Yarimtajon
akalarini tashqariga olib chiqib, bir erga berkitib qoʻyibdi, oʻzi esa uyning shipiga chiqib yashirinib
olibdi. Kampir kelib Yarimtajon, deb chaqirsa, xech kim javob bermabdi. Yigitlarni uxlabdi deb
oʻylagan kampir oʻzining qizini olib borib, oʻyma pishirayotgan qozonga tashlab yuboribdi, qizi
qovurilib qolibdi. Bir vaqt kampir qarasa, Yarimtajon shipda oʻtirgan emish. Kampir nima qilishini
bilmay: “Yarimtajon, san bu erga qanday qilib chiqib olding?” – debdi. Yarimtajon “otashkurakni
qizdirib qornimga bosgan edim, shunda bir irgʻib chiqib oldim” deya javob beribdi.
Kampir uning gapiga ishonib, otashkurakni qizdirib qorniga bosgan ekan, qorni yorilib oʻlib
qolibdi. Yarimtajon darrov shipdan tushib, kampirni qozondagi yoqqa tashlab yuboribdi. Soʻngra
akalarini yashirib qoʻygan joyidan topib, kampirning uyiga olib kiribdi. Kampirning bor dunyosini
ikki ot va xoʻrozga ortib uylariga joʻnashibdi. Podsho yoʻqolib ketgan bolalrining topilganiga xursand
boʻlib, qirq kecha-yu qirq kunduz toʻy qilib beribdi. Yarimtajonni esa oʻz oʻrniga podsho qilibdi.
Inglizlarning “Boshbarmoq Tomning tarixi”[5.1] ertagida sehrgar Merlin qoʻshchi va uning
xotini yaxshiligidan juda mamnun boʻlib, ayolning “Agar bitta oʻgʻlim boʻlganida, dunyodagi eng
baxtli inson boʻlardim, u erimning bosh barmogʻidan katta boʻlmasa ham rozi boʻlardim” deganidan
zavqlanib, bechoralarning istagini amalga oshiradi. Shunday qilib, qisqa vaqtdan soʻng er
haydovchining xotini otasining bosh barmogʻidan katta boʻlmagan oʻgʻilli boʻladi. Parilarning
qirolichasi kichik bolakayni koʻrishni istab kelib, uni oʻpib, bolakayga Boshbarmoq Tom deb ism
beradi va parilarni oʻzining choʻqintirgan oʻgʻlini kiyintirish uchun joʻnat Ingliz ertaklarida g’ayri
tabiiy bola tug’ilishida ona och qolishi va birorta mevani yoki sabzavotni yeb shu tufayli g’aroyib
bola tug’ish motivi juda ko’p uchrab turadi. Bunga misol qilib Qirol Lindworm etagini olishimiz
mumkin(Prince Lindworm [6.ATU433B]. Qirolicha ikkita archilgan piyoz po’chog’ini och
qolganligi tufayli yeb qo’yadi so’ngra bir ajdaho o’g’il ( a dragon son) ko’radi.adi.
2. Gʻaroyib koʻrinishda tugʻilish. Bunga oʻzbeklarning “Noʻxatpolvon”, “Quloqboy”,
“Qurbaqa qiz” [7.88]singari ertaklarini misol qilib koʻrsatish mumkin. “Qurbaqa qiz” ertagi “Sichqon
qiz” ertagiga oʻxshaydi. Aytilishicha, bir kuni kechasi kampir xudoga nola qilib: – Ey xudo, shu
choqqacha menga farzand bermading, endilikda esa qurbaqa boʻlsa ham, bir qiz bersang, debdi. Bir
oy oʻtgandan keyin kampir qurbaqa tugʻibdi. Qurbaqa tez katta boʻlibdi. Uning tili ham tez chiqibdi.
Qurbaqa qiz uydan hovliga, hovlidan uyga kirib chiqadigan boʻlibdi.
Bir kuni kampir bogʻda ishlayotgan choliga choy-non olib borib berishga holi boʻlmay: “Uh,
qarigan chogʻimda qani endi bir farzandim boʻlsa-yu, hozir shu choy bilan nonni cholimga olib borib
bersa”, debdi oʻziga-oʻzi. Qurbaqa qiz onasining bu gapini eshitib qolib: “Abajon, non bilan choyni
dadamga men olib boraman”, debdi.
– Voy, oʻrgilay, qizimdan, qanday qilib sen oborasan. Nonni koʻtarib boradigan qoʻling
boʻlmasa, – debdi kampir. Shunda qurbaqa qiz toʻrtta nonni ustimga yuklab, toʻrttasini oyogʻimga
bogʻlab qoʻying, debdi. Kampir suyunib, qizi aytganiday qilib, nonni ustiga yuklab qoʻyibdi. Qurbaqa
qiz boqqa borsa, bogʻning eshigi berk ekan, nima qilishini bilmasdan, aqdan-baqqa vaqillab irgʻiy
boshlabdi. Buni eshitgan dedosi bogʻning eshigini ochib, qizini koʻribdi va boqqa olib kirib ketibdi.
Dedosi ovqatlanib oʻtirsa, qiz unga: – Dedojon, meni tom ustiga chiqarib qoʻying, debdi. Dedosi
xayron boʻlib, “Qizim, tom ustida nima qilasan?” debdi.
– Dedojon, tomning ustiga chiqqim kelutti, – deb yolborgan ekan, dedosi uni tomning ustiga
chiqarib qoʻyibdi. Qurbaqa qiz tomning ustiga chiqib olib, ashula ayta boshlabdi. Uning ashulasini
koʻchadan oʻtib ketutgan shahzoda eshitib qolibdi va ashulla aytuttan kim ekanligini bilmoqchi
boʻlib, boqqa kiribdi.
– Bu ashula aytutgan qiz kimning qizi? – deb choldan soʻrabdi, chol hech narsa demabdi.
Shahzoda kechasi bilan u qizni oʻylab uxlayolmay chiqibdi. Jaranglagan ovozli qiz shahzodaning
xayolida turaveribdi.
Ertasi kuni shahzoda yana oʻsha joydan oʻtibdi, qurbaqa qiz ham shu paytda dedosiga choy olib
kelgan va tom ustiga chiqib yana oʻsha ashulasini aytutgan ekan. Uning ashulasini eshitgan shahzoda
yana boqqa kiribdi va ashula chiqayotgan tomonga qarab tom ustidagi qurbaqa qizni koʻrib qolibdi.
– Otajon, bu kimning qizi? – deb soʻrabdi.
– Kecha ham shu ashula aytgan edi, sizga uni koʻrsatgani nomus qilgan edim, bu mening qizim
boʻladi, – debdi chol.
– Qizingizni menga bersangiz, – debdi shahzoda.
– Bu qurbaqa-ku, qanday qilib uni siz xotinlikka olasiz? – debdi chol.
– Xotin qilmasam ham, ashulasini eshitaman, – debdi shahzoda. Shundan keyin dedosi qizdan
soʻrabdi:
– Qizim, seni shahzoda olmoqchi, sen nima deysan?
Shunda qurbaqa qiz turib:
– Agar meni shahzoda olmoqchi boʻlsa, bitta oq xoʻrozni yuganlab, yasatib va shohona
kiyimlarni kiyib olib kelsin, – debdi.
Ertasiga shahzoda qizning aytganlarini yuboribdi. Qiz shohona kiyimlarni kiyib, xoʻrozga
minib shahzodaning oldiga joʻnabdi. Qurbaqa qizni shahzodaning saroyiga qoʻyishmabdi. Shunda
qiz: “Men shahzodaning qayligʻi boʻlaman”, – degan ekan, darbozabonlar uni qoʻyib yuborishibdi.
Qurbaqa qiz darvozadan kirishi bilanoq, yasatilgan oq xoʻroz oq otga aylanibdi, qurbaqa qiz esa tengi
yoʻq chiroyli malikaga aylanib qolibdi. Shahzoda uning oldiga peshvoz chiqib kutib olibdi, qirq
kecha-yu qirq kunduz toʻyu-tomosha qilib qizga uylanibdi.
Podshoga qurbaqa qiz uchinchi, eng kenja kelin ekan. Bir kuni podshoga uni katta kelini Oqgul,
oʻrtancha kelini Qizilgul, eng kenja kelini esa bir dasta bugʻdoy boshogʻini sovgʻa qilib, olib kiribdi.
Kenja kelinining aqlliligini koʻrgan podsho: “Mening hamma boyligim va taxtim kichik oʻgʻlimga
boʻlsin”, deb vasiyat qilibdi. Shunday qilib, shahzoda bilan qurbaqa qiz yaxshi hayot qilib, murod-
maqsadlariga etishibdi.
Natijalar shuni ko’rsatib turibdiki, g’aroyib tug’ilish g’aroyib xislatli qahramonlarni vujudga
keltiradi,aslida sehrli ertaklarning sehrli syujet hamda sehrli obrazlarning boshlanish sabablari shu
bilan birga sarguzashlat shiddati ham shu g’royib tug’ilgan obraz orqali namoyon bo’ladi.Ikki xalq
epik asarlari bu motiv uzoq yillardadan beri mavjudligi sehrli ertaklar qiyosida yaqqol ko’rishimiz
mumkin.
Xulosa qilib aytilganda, sehrli ertaklarning o’ziga xos belgilaridan bo’lmish g’aroyib tug’ilish
motivi juda qadim zalqlar og’zaki ijodidia mavjud bo’lgan motiv hisoblanadi. O’zbek hamda sehrli
ertaklar poetikasida ham bir biriga o’xshash syujetlar yoki etimologik kelib chiqishiga bog’liq
bo’lgan ayrim o’zgarishlar ham ko’rishimiz mumkin. Ammo har ikki xolda ham bu motiv sehrli
ertaklarning tilsim voqealar jarayonini yanada jalashtirishda, badiiy talqinini oshirishga xizmat qiladi.
Bundan sehrli ertaklarning oʻziga xos spesifik belgilarga ega ekani anglashilib turadi va bu belgilar
uni tavsiflab koʻrsatishga va folklorning, jumladan, ertakning boshqa janrlaridan ajratib koʻrsatishga
asos boʻladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOLAR RO’YXATI:
1. Xolmurodova O. Oʻzbek va ingliz kumulyativ ertaklarining qiyosiy-tipologik tadqiqi – Toshkent, 2020. – 63 b.;
2. Djumaeva N.Dj. Ingliz va oʻzbek xalq ertaklarida sehrli predmetlar obrazlantirilishining motivasion
xususiyatlari – T., 2022. – 52 b.;
3. Qoʻchqorova S. Oʻzbek va fransuz ertaklarida madaniy ramzlarning kommunikativ pragmatik roli – Samarqand,
2022. – 61 b.
4. G’oziboyev T. Namangan ertaklari –“Sharq” nashriyoti –Toshkent-1998.172-114b.
5 file:///C:/Users/Asus-shop/Desktop/B%20variant%20diss/Tom%20Thumb.htm
6. http://www.mftd.org/index.php?action=atu
7.G’oziboyev T. Namangan ertaklari –“Sharq” nashriyoti –Toshkent-1998.172-88b.
UO’K 808.5
BOLALAR NUTQINI O’STIRISHDA TEZ AYTISHLARNING O’RNI
O.I.Adizova, dots., PhD, Buxoro davlat universiteti, Buxoro
Annotatsiya. Maqolada folklorshunoslik janri uning tarixi va taraqqiyot tamoyillari hamda tez
aytishlarning bolalarning nutqinng o’stirishda va rivojlanishida tez aytishlarning o’rni haqida
misollar tahlilga tortilgan. Tez aytish janrining kelib chiqishi, evolyutsiyasi, xususiyati va tuzilishiga
oid ma’lumotlar aniqlab berilgani asoslangan.
Kalit so’zlar: tez aytishlar, folklorshunoslik, xalq og’zaki ijodi, xarakter, urf-odat, tarixiy,
etnografiya, tarixiy taraqqiyot, an’ana, urf-odat, qadriyat
Аннотация. В статье анализируется жанр фольклора, его история и принципы
развития, а также приводятся примеры роли скороговорок в росте и развитии детской речи.
Выяснилось происхождение, эволюция, особенности и структура жанра скороговорок.
Ключевые слова: поговорки, фольклор, фольклор, персонаж, традиция, исторический,
этнография, историческое развитие, традиция, обычай, ценность.
Abstract. The article analyzes the folklore genre, its history and principles of development, as
well as examples of the role of tongue twisters in the growth and development of children's speech.
And the origin, evolution, characteristics and structure of the genre of tongue twisters has been
clarified.
Key words: quick sayings, folklore, folklore, character, tradition, historical, ethnography,
historical development, tradition, custom, value
Topishmoq, maqol, matal va boshqa folklorning kichik janrlari og‘zaki ijodning badiiy ijod
sifatida shakllanish jarayonida asta- sekinlik bilan paydo bo‘lgan. Ulardan biri-tez aytishlar bo‘lib,
ular ayrim nutq tovushlarining bir necha marta takrorlanishi yoki tovushlarni so‘z va iboralar
tarkibida talaffuzi qiyinlashtirilgan darajada joylashishiga asoslanadi. Ayniqsa, bu iboralar tez
aytilayotgan paytda, aytuvchi murakkab tovushlarni talaffuz qila olmasdan yanglishib ketishi
tinglovchilarning beozor kulgisiga sabab bo‘ladi. Tez aytishlar bolalar folklori tarkibiga nisbatan
keyin qo‘shilgan janr hisoblanadi. Olimlarning fikricha, tez aytishlar avvallari alohida janr sifatida
«tutal», «chalg‘ituv», «chalish», «adashish» atamalari bilan mashhur bo‘lgan. «Tez aytish» esa
nisbatan keyingi atamadir. O‘zbek tilida bu iboralarning tez aytish deb atalishi ham shu ta’rifga
asoslangan.
O‘zbekistonning turli joylarida tez aytishlar «tutal», «chalg‘itma», «chalg‘ituv», «chalish»,
«adashish» deb ishlatiladi. Tez aytish istiloh sifatida janrning birgina xususiyatini bir nafasda shiddat
bilan aytilishinigina ifoda etsada, tez aytishdan kuzatiladigan maqsad nimaligini anglatmaydi.
Shunday cheklanganlikka egaligiga qaramay, ruscha «skorogovorka» istilohining tarjima ekvivalenti
sifatida ilmiy taomilga singib ketgan. «Ota-bobolarimiz bolalarni to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatish va
dudukdikdan saqlash uchun talaffuzi qiyin, hamohang so‘zlardan tuzilgan jumlalarni yoddan aytishga
majbur qilar edilar. Aslida, bu yod aytishlar pedagogik mashqlar bo‘lib, topishmoq yoki boshqotirma
shakliga ega edi va aqlni ham nutqni ham charxlashga xizmat qilgan. Aytish kerakki, Fransiyada ham
duduklanmasdan tez aytishga mo‘ljallangan qoliplar ilgari ham mavjud bo‘lgan, hozir ham bor, keyin
ham keng qo‘llanilib borilaveradi. Fransuzlarda mazkur janr ilgari «virelengos» deb nomlangan.
Hozirgi paytda ham bu «virolengos», «virelangue ou «toumelangue» (til aylantirmoq)»69 kabi so‘zlar
orqali qo‘llanilayapti. Tilni burish nima? Tilni burish, shuningdek, “tilni sindiruvchi”, “vilkali til”
yoki hatto “truba” deb ham ataladi, bu juda o‘xshash tovushlarni o‘z ichiga olgan ibora yoki so‘zlar
guruhidir, shuning uchun talaffuz qilish qiyinlashadi. Buni xavf ostiga qo‘yganlar uchun tilning
burilishi duduqlanishiga, tilning burishishiga va ko‘p kulishga olib kelishi mumkin!
Tez aytishlar bolalar ma’naviy ehtiyojlariga mosligidan ularni tezgina o‘zlashtira borganlar,
asta-sekinlik bilan o‘zlari ham ularning bir qator yengil va oddiy namunalarini ijod qila boshlaganlar.
Natijada davrlar o‘tishi bilan tez aytishlar bolalar folklori arsenaliga o‘tib qolgan. Zotan, tez aytish
nutq tovushlari alliteraciyasiga asoslanuvchi folklor janri bo‘lib, o‘xshash tovushli so‘zlar yoki so‘z
birikmalarining bir nafasda shiddatli aytilishi jarayonida u yoki bu tovush yo so‘z talaffuzida
chalg‘ish natijasida voqe bo‘luvchi ma’no o‘zgarishi negizida yuzaga keladi. Shu xususiyati tufayli
o‘tmishda tez aytish kattalar repertuarida uchragan va aksariyat holatlarda parnografik xarakterga ega
bo‘lgan. Bora-bora katta yoshli bolalar va o‘smirlar repertuariga ko‘chgan, ular bu xildagi tez
aytishlarni o‘yin shartiga aylantira borishgan, kim uni to‘g‘ri aytolmasa, chalishsa, o‘sha yutqizgan
sanalib, g‘oliblar qo‘ygan shartni bajargan yoki o‘yinda navbatda (galda) turgan. Tez aytishlar orasida
34, hatto 47 so‘zli namunalari borki, ularni aytishda 7-12 yoshdagi bolalar nafasi yetmaydi.
Binobarin, aytish mumkinki, XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida katta yoshdagi bolalar
repertuariga o‘tish jarayonida tez aytishlarda parnografik xususiyat so‘na boshlagan. Bunda, ayniqsa,
o‘sha davrda kuchaya boshlagan ma’rifatparvarlik harakati ta’siri muhim rol o‘ynagan. Xususan,
ta’lim jarayonida ulardan foydalanish istagi kichik va o‘rta yoshdagi bolalar repertuariga o‘tishiga
yo‘l ochgan. Vaqt o‘tgani sari bu janr kattalardan bolalar folkloriga ko‘chgan. Natijada tez aytish
bolalar folklori doirasida yashay boshlagan. Tez aytishda poetik ritm istak ohangiga ega. Umuman,
nasriy tez aytishlarda poetik ritm xilma-xil ohanglarni (gumon, so‘roq, buyruq, xabar) ifodalashi
mumkin. Bu xususiyat ham she’riy, ham nasriy tez aytishlar uchun mushtarak bo‘lib, ularning
mazmundorligini, g‘oyaviyligini ta’minlagan. Bunda talaffuzning aniq va ochiqligiga, poetik taktga,
mantiqiy urg‘uga alohida e’tibor berish zarur. Shularning birortasiga rioya qilinmasa, o‘sha zahoti
ritmdan chiqib ketadi, ma’no yoki mazmunda mantiqsizlik yuzaga keladi.
Qadimgi tez aytishlardagi so‘zlarning ko‘pligi bu fikrningto‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi. Gap
shundaki, tez aytish qoidasida namuna to‘liq aytib bo‘linmagunicha nafas olish mumkin emas. Son
jihatdan shu qadar ko‘p so‘zli tez aytishlar borki, ularni yosh bola ayta olmaydi. Shuninguchun bu
tez aytishlar avvaliga katta yoshdagi odamlar o‘rtasida keng tarqalgan bo‘lishi mumkin degan
xulosaga kelingan. Tez aytishning ikkinchi qoidasi matndagi tovushlarni aniq talaffuz qilish kerakligi
bilan belgilanadi. Tez aytish hozirgi paytda bolalarning ayrim tovushlarni talaffuz qilishdagi
kamchiliklarini yo‘qotish jarayonini tezlashtiradi. Masalan, ko‘pincha bolalar «r» tovushi talaffuzida
qiynalishadi: «l» tovushi bilan chalkashtirishadi. Shuning uchun tez aytishdagi bir nafasda matnni
to‘liq aytib bo‘lish qoidasidan qat’i nazar «r» va «l» tovushlari talaffuzini to‘g‘ri amalga oshiruvchi
tez aytishlarni ularga o‘rgatish foydalidir:
Charxim chakalak,
Tanobi charxim chakalak.
Charximda gunoh yo‘g‘u,
O‘zim hakalak.
Shuningdek, faqat «R» tovushi talaffuziga bag‘ishlanganmatnlardan ham foydalanish mumkin:
«Bir tup tut, bir tup tutning tagida bir tup turp.
Bir tup tut, bir tup turpning tomirini turtib turibdi. Bir tup turp, bir tup tutning tomirini turtib turibdi.
Bir tup tutning tomirini turtib turgan bir tup turpning tomirini bir tup tutning tomiri turtib turibdi. Bir
tup turpning tomirini turtib turgan bir tup tutningtomirini bir tup turpning tomiri turtib turibdi».
Albatta, so‘z soni jihatidan ko‘p bo‘lgan tez aytishlarni bolalar ijro qilishga qiynalishlari mumkin.
Tez aytishni qayta-qayta mashq qildirish, berilgan matnni osongina diliga, tiliga jo qilib olish
har tomonlama foyda so‘z o‘yini bilan ijro etiladigan har bir tez aytish zamirida bir nechta vazifalar
yotgan bo‘ladi. Shulardan birinchisi qayta-qayta mashq qilish, tinimsiz takrorlash natijasida bolaning
nutqi chiqadi, tili ravon bo‘ladi. Bularning hammasi yig‘ilib bola tarbiyasiga bog‘lanadi. Bola
dunyoga kelishi bilanoq uni kelajakda komil inson bo‘lib o‘sishi uchun mana shunday chora-
tadbirlarni qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Aks holda bu ish kechiktirilsa, ko‘zlangan natija chiqmay qolishi
mumkin.Bunday namunalar xalqimizning faqat til boyligimizga emas, so‘zlarning tiniq talaffuziga
ham katta e’tibor bilan qaraganligini dalillaydi. Olimlarning aniqlashicha, yuzta namunadan 18 tasi
«sh», 17 tasi «m», 15 tasi «k», 10 tasi «s», 8 tasi «j» va «ch», 7 tasi «g‘« va «q» tovushlariga
asoslangan bo‘lib, «l», «m», «g», «d», «z» tovushlariga asoslanganlari nisbatan kam ekan. Xullas, tez
aytishlar bolalar tarbiyasida, hatto talaffuz ko‘nikmalarini oshirishga katta e’tibor bilan munosabatda
bo‘lganligini bildiradi. Katta yoshdagi o‘smirlar orasida sanamalarni bilmaydiganlar bo‘lmasa kerak.
Chunki yoshlik chog‘imizda hammamiz ikkiga bo‘linibynaladigan musobaqalarda qatnashganmiz.
Quvlashmachoq, bekinmachoqlarda ishtirok etganmiz. Avvalo, sanamalardagi qofiya,
o‘xshatish,istiora, sifatlashlar yosh o‘g‘il-qizlarda estetik didni rivojlantirishga, ularning har bir
harakat, har bir so‘zni go‘zal talaffuz qilish ko‘nikmasini egallashlariga ko‘maklashadi.
Ikkinchidan, hayot murakkabliklari bilan ilk bor to‘qnashtiradi: qaysi guruhda ishtirok etishini
uning xohlashidan qat’i nazar hal qiladi. Sanamada qatordan chiqish o‘yin boshining hisobni kimdan
boshlashiga bog‘liq ekanini anglatadi.Uchin chidan, sanash tartibi haqida ko‘nikma hosil
qiladi.Ayniqsa, maktab yoshiga endi to‘lgan bolalar uchun bu xususiyat muhim
hisoblanadi. Masalan, «Bir ikki o‘n olti,o‘n olti deb kim aytdi, o‘n olti deb man aytdim, ishonmasang
sanab boq» sanamasida talaffuzdagi zarblar soni o‘n oltita bo‘lib, har bir zarbdan so‘ng yerga bittadan
chiziq tortilsa, umumiy son o‘n oltiga teng bo‘ladi. Aytilishidagi qulaylik, eslab qolishning osonligi,
yerga chiziq tortish harakati bolada qiziqish uyg‘otadi, va juda bo‘lmaganda o‘n oltigacha sanash
ko‘nikmasini tez o‘zlashtirishga olibkeladi. Olimlarning ta’kidlashlaricha, sanamalar faqat o‘zbek
bolalari orasida emas, umuman turli xalq bolalarida ham ko‘p tarqalgan janr hisoblanadi. Jumladan,
ruslarda «schitalka», tojiklarda «shumurak», turkmanlarda «sana voch», tatarlarda «sanashu» deb
ataladi. Ularning ko‘pchiligi she’riy tarzda ijro etiladi. O‘yinning boshlovchisi - onaboshi sanama
aytib, davradagi bolalarni bittalab chiqargunga qadar uning matnini hamma ishtirokchilar yodlab
ola dilar: Qovun palak, Guvak otdi. Guvak emas, Chuvak otdi. Chuvak qovun Shirin ekan, Safdan
chiqsin Qo‘lim tekkan. Bolalar folklori tadqiqoti bilan shug‘ullangan olim O. Safarov o‘zbek bolalar
folklorida salkam 800 misrani tashkil etuvchi 150 dan ortiq sanamalar bor ekanligini ko‘rsa tib
o‘tadi. To‘g‘ri, gap sanamalarning soni va hajmining kattaligida emas. Ammo bari bir bu raqamlar
sanamalar sohasida ham folklorimiz naqadar boy ekanligini tasdiqlay- digan dalil hisoblanadi. Ular
orasida yurtimizning deyarli hamma hududlarida bolalar tomonidan qayta-qayta ayti- ladiganlari ham
ko‘p. Masalan: Chori chambar Bori anbar. — Ona qizi qayda? — Ola-bula tog‘da. Tog‘man zuvman,
Kumush bolg‘a. Onavosh yonbosh Guldur gup. Shunday qilib, bolalar folklorining tarkibiy qismi
bo‘lmish sanamalar ham yosh avlodlarning ulg‘ayishida boshqa janrlar kabi estetik, ma’rifiy,
tarbiyaviy ahamiyat kasb etar ekan. Demak, o‘zbek bolalar folklori janrlar rangbarangligi, asarlar
badiiyati va son ko‘lami jihatidan kattalarning og‘zaki ijodi qatoridan munosib o‘rin olishga loyiqdir.
Bolalar folklori namunalari o‘zbekning o‘z farzandi tarbiyasiga, binobarin, xalqining, yurtining
kelajagiga o‘ta mas’uliyat bilan yondoshganini va qanchalar e’tibor bilan qaraganini ko‘rsatadi. Bu
e’tibor o‘z navbatida umuman xalqimiz ongida ajdodlar xotirasiga hurmat tuyg‘usining kuchli
bo‘lishiga olib kelgan. Qadriyatlarimizni e’zozlash, tariximizga hurmat bilan qarash allalar ohangi
bilan jis- mimizga singib ketgan. Ertaklar orqali o‘tmishdagi yurtdoshlarimizning hayot tarzi bilan
tanishganmiz. Tez aytish, topishmoq, sanamalar, qo‘shiqlar bilan ovunganmiz. Oxir oqibatda bu
asarlar bizning ruhan, tabiatan voyaga yetishishimizga xizmat qilgan. Binobarin, ko‘p asrlar oldin
yaratilgan bolalar folklori namunalari bugungi kunda ham o‘z vazifasini bajarmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Adizova O. I. The exceptional in the works of Van Gennep. Special issue ijssir april 2023 issn 2277-3630
(online), published by international journal of social sciences & interdisciplinary research., comparative study of
literature, comparative linguistics, translation studies ,2023y,121-126b
2. Narzullaeva, D. B. (2023, January). History of the translation of the quran into french. in international
conferences (Vol. 1, No. 2, pp. 116-118). http://erus.uz/index.php/cf/article/view/1495
3. SarimsoQov B. O’zbеk folklorining janr sostavi // O’zbеk folklori ochеrklari. Uch tomlik.1-tom. T.: «Fan»,
1988, 82-83-b.
4. Dor Remy. Un seul corbeau ne fait pas I’hiver. -Paris, 2010. 11p
5. Nasirdinova Yo. A. O’zbek folklori va mumtoz adabiyoti fransuz tilida(Реми Дор таржимялари асосида)
f.f.f.d.(PhD) ishi. Toshkent-2019y. 38b.
6. Safarov O. O`zbek xalq og`zaki ijodi. Darslik. – Musiqachi, 2010. – B.78.
7. Dor Remy Cараh-Росе lа росоphilе: virlangues. - Paris, 2005. - p.162
UDC 81'42
PRAGMALINGUISTIC ANALYSIS IN RESEARCH
M.Alihonova, teacher, Namangan State University, Namangan
Annotatsiya. Ushbu maqolada pragmatik tilshunoslikning zamonaviy tilshunoslikdagi muhim

roli muhokama qilinadi, chunki u kontekstda tildan foydalanish va til va uning foydalanuvchilari
o'rtasidagi munosabatlarni o'rganishga qaratilgan. Bundan tashqari, biz tadqiqotda
pragmalingvistik tahlil masalalarini ko'rib chiqamiz. Pragmatik tilshunoslik muayyan ijtimoiy,
madaniy va vaziyatli kontekstlarda kommunikativ maqsadlarga erishish uchun tildan qanday
foydalanishni o'rganadi. U tilning tub ma`noga ishora qilish, ma`noni oldindan taxmin qilish va
nutqiy harakatlar kabi pragmatik jihatlarini o'rganadi, odamlar so'zlarning so'zma-so'z talqinidan
tashqari ma'noni etkazish uchun tildan qanday foydalanishlarini yoritadi.
Kalit so‘zlar: pragmatik tilshunoslik, vaziyatli kontekst, tildan foydalanish, kommunikativ
maqsadlar, tilning pragmatik tomonlari, tub ma`noga ishora qilish, ma`noni oldindan taxmin qilish,
nutqiy harakatlar, ma’noni etkazish.
Аннотация. В этой статье обсуждается важная роль прагматической лингвистики в
современной лингвистике, поскольку она фокусируется на изучении использования языка в
контексте и отношениях между языком и его пользователями. Кроме того, в исследовании
мы рассматриваем вопросы прагмалингвистического анализа. Прагматическая лингвистика
изучает, как язык используется для достижения коммуникативных целей в конкретных
социальных, культурных и ситуативных контекстах. В нем рассматриваются
прагматические аспекты языка, такие как обращение к исходному значению, предвидеть
смысл и речевые действия, подчеркивая, как люди используют язык для передачи значения,
выходящего за рамки буквальной интерпретации слов.
Ключевые слова: прагматическая лингвистика, ситуационный контекст, употребление
языка, коммуникативные цели, прагматические аспекты языка, обращение к исходному
значению, предсказание значения, речевые действия, передача смысла.
Abstract. This article discusses the significant role of pragmatic linguistics in current
linguistics as it focuses on the study of language use in context and the relationship between language
and its users. Moreover, we look through matters of pragmalinguistic analysis in research. Pragmatic
linguistics explores how language is used to achieve communicative goals within specific social,
cultural, and situational contexts. It delves into the pragmatic aspects of language, such as
implicature, presupposition, and speech acts, shedding light on how people use language to convey
meaning beyond the literal interpretation of words.
Keywords: pragmalinguistics, situational contexts, language use, communicative goals,
pragmatic aspects of language, implication, presupposition, speech acts, conveying meaning
Introduction. Pragmatic linguistics contributes to fields such as psycholinguistics,

sociolinguistics, and discourse analysis by offering insights into how language shapes and reflects
social interactions, power dynamics, and individual identities. Furthermore, pragmatic linguistics
plays a crucial role in language technology and natural language processing, as it informs the
development of systems that can comprehend and generate human-like communication. By
integrating pragmalinguistic principles into these technologies, researchers aim to create more
contextually aware and human-centered language processing systems. Pragmatic linguistics serves as
an integral component of contemporary linguistics, enriching our understanding of language as a
dynamic and multifaceted tool for communication in diverse contexts.
According to Sh Safarov, the theory of activity is also the primary methodological premise
establishing the foundations of pragmatic analysis. However, pragmalinguistics is still in the
"modernity" phase. And indifference is fullness to future plans, not being stuck in problems that must
be done right now. [3.p.4] Any scientific analysis must provide precise information on the thing under
study, as well as its properties as they exist in a specific world. On the basis of the obtained data,
scientific and practical conclusions are formed. The conclusions reflect the object's fundamental
essence and the features discovered during the process of knowing it. Pragmatics is the study of
meaning in the context of interaction. It explores how meaning is produced and focuses on suggested
meanings in addition to the actual meaning of an utterance. The word "pragmalinguistics" refers to
the study of tactics for carrying out spoken intentions as well as the linguistic objects used to express
these intentions. The fact that the French term "Bonjour" is a greeting that is frequently used for
strangers and hence may be used to greet the shopkeeper in the aforementioned situation is an example
of pragmalinguistics. Pragmalinguistics is one of the fastest developing areas of linguistics.
Researchers explain pragmalinguistics in a variety of ways. According to Y.D.Apresyan, pragmatics
is a speaker's attitude toward 1) truth to identity; 2) element to message; and 3) addressee through
language components (affixes, lexims, grammar, syntactic structure). Linguistic pragmatics can be
broadly classified as follows, based on terminology found in scientific literature: 1) Priority of human
factors; 2) definitions based on functional features in linguopragmatic research and contextual
conditions: "science about the use of a language," "science about a language in context"; 3)
definitions, in which considerable emphasis is placed on the effective interactions between
communicants when speaking; the language in regard to relationships affects each to focus on the
study of the efficiency of the; 4)definitions in which the interpretative part of speaking is taken into
account separately in any communicative circumstance. In this context, interpretation refers to the
pragmatic value of a sentence [1. P.68.]. Without a question, the primary goal of communication is
to send and receive information. As a result, all of the definitions of communication presented by
different authors are based on the concept of social communication as mutual "information-meaning
cooperation" performed by people through signals[5.p.10.]. However, the goal of communication is
not just to exchange information; it is also to influence the "partner," to persuade him of something,
to subjugate him, or to inspire him to act.
In general, it is true that it is explained as knowing the language, its structure, mastering
grammatical rules, and creating sentences that follow syntax. These are standard linguistic criteria.
However, the goal of pragmalinguistics is to differentiate extra values based on communication
contexts. For example, Isn't this a bright room? This statement has several meanings. To begin with,
it is evident that a speaker has never been in that place before. Second, previous rooms were clearly
darker. Third, the speaker wished to make a favorable impression on the host. Fourth, the speaker
wished to catch the attention of the host. On the other hand,pragmatics, as a common-sense concept,
is functionally synonymous with 'practical' or 'just right at that stage', describing a language-bound
and/or action-based phenomenon within a specific situation, as reflected in its usage in everyday,
political, economic, and other types of discourse. Pragmatics is a theoretical notion in linguistics,
semiotics, and philosophy that refers to contextual, often usage-related limitations and requirements
such as presuppositions, indexical expressions, felicity conditions, common ground, and background
assumptions. Pragmalinguistic analysis plays a crucial role in research, particularly in linguistics,
communication studies, and discourse analysis. It encompasses a comprehensive approach to
examining language use within its functional and contextual framework, shedding light on how
language is employed to achieve specific communicative goals and to convey meaning within various
societal, cultural, and situational contexts.
Key Aspects of Pragmalinguistic Analysis in Research:
1. Speech Acts and Politeness Strategies: Pragmalinguistic analysis often delves into
identifying speech acts (such as requests, apologies, compliments) and examining how politeness
strategies are employed within discourse, revealing the socio-pragmatic norms and intentions
associated with communication.
2. Contextual and Cultural Considerations: Research in pragmalinguistics emphasizes
understanding how contextual and cultural factors influence language use, including implications for
intercultural communication and language variation.
3. Implicature and Inference: Exploring implicature and inferential processes illuminates how
implied meaning is derived from linguistic utterances, providing insights into how language users
convey and interpret implicit messages.
4. Discourse Analysis and Conversation Analysis: Pragmalinguistic analysis often forms a
foundational component of discourse analysis and conversation analysis, focusing on the study of
language in use, turn-taking, repair, and the collaborative construction of meaning within interactional
contexts.
5. Cross-Cultural Communication: Within the realm of cross-cultural communication,
pragmalinguistic analyses help unravel how language reflects cultural norms, values, and social
hierarchies, thereby contributing to a deeper understanding of intercultural interactions. By
employing pragmalinguistic analyses, researchers can uncover the nuanced ways in which language
is shaped by and, in turn, shapes social dynamics, affording a more comprehensive understanding of
language use and communicative interactions in real-world contexts. In order to determine the tasks
of the speech act, it is necessary to refer to the analysis of intention, that is, the analysis aimed at
determining the purpose of the speech act. In the intentional analysis, the aspects related to the
speaker's goal and desire of the speech activity occurring in the communicative process are studied.
Usually, the founders of this method of analysis are in favor of viewing each speech act as a unit with
a single goal (a single intention) [4.p.70.]. According to Oleg Georgeevich, "speech action and the
goal realized through this action is only one stage of achieving the main goal of the speaker"
[2.p.116.]. Overall, pragmalinguistic analysis offers a rich framework for examining the nuanced
relationship between language and social interaction, shedding light on the diverse and intricate ways
in which language is used to achieve communicative ends across different settings and cultures.
REFERENCES:
1. Apresyan Y.Y. Connotation as a part of word pragmatics//selected works. I,II; Integral description of a language
and system of lexicography.M.,1995
2. Pocheptsov O.G. Основы прагматического описания предложения. –Киев: Вища школа, 1986. -p.116.
3.Safarov Sh. Pragmalingvistika, Тошкент - 2008
4. Searle J.R. Intentionality. –New York: Cambridge University Press, 1983.-p.70.
5. Yakovlev I. Ключи к общению. Основы теории коммуникации. Санкт-Петербург: Азбука-классика,
2006.- p.240.
UO’K 811.161.1.06
“DEVONI MUTRIB XONAXAROB” LINGVOPOETIK TADQIQOT OBYEKTI SIFATIDA
A.A.Allaberganova, o‘qituvchi, Urganch davlat universiteti, Urganch
Annotatsiya. Ushbu maqolada lingvopoetik tadqiqot obyekti sifatida ”Devoni Mutrib

Xonaxarob” qo‘lyozmasining ahamiyati ilmiy tahlillar orqali ko‘rsatib berilgan.
Kalit so‘zlar: Lingvopoetika, Devoni Mutrib Xonaxarob, lirika, leksika, Muhammad Yoqub
Xarrot, sheva, o‘g‘uz, dialektizm.
Аннотация. В данной статье посредством научного анализа показана значимость
рукописи «Девони Мутриб Хонахароб» как объекта лингвопоэтического исследования.
Ключевые слова: Лингвопоэтика, Девони Мутриб Хонахароб, лирика, лексика,
Мухаммад Якуб Харрот, диалект, огуз, диалектизм.
Abstract. In this article, the importance of the manuscript “Devony Mutrib Khonakharob” as
an object of linguopoetic research is shown through scientific analysis.
Key words: Lingvopoetics, Devoni Mutrib Khonakharob, lyrics, lexicon, Muhammad Yaqub
Harrot, dialect, Oguz, dialectism.
O‘tgan asr boshlarida Xorazmda yashab ijod etgan hassos shoir, jurnalist, nag‘masoz talant
sohibi Muhammad Hasan Mutrib el orasida Mutrib Xonaxarobiy nomi bilan mashhur. Adib millliy
uyg‘onish adabiyotining ilk boshlovchilaridan biridir. Bu jihatdan uning ijodiy faoliyati H.Niyoziy
va S.Ayniy, A.Avloniy va So‘fizoda, Faqiriy va Bayoniy, shuningdek, M.Ordubodiy va H.Jovid,
A.Shirvonzoda va S.Sayfullin singari o‘tmish adabiyot bilan yangi tipdagi adabiyotni tutashtirgan
adiblar faoliyatiga hamohang ekanligi qayd qilinadi [1]. Muhammmad Hasan yoshligidan Navoiy,
Jomiy, Munis va Ogahiy devonlariga havas qo‘yadi va o‘zi ham dilkash she’rlar ijod qila boshlaydi.
Xalq orasida naql qilinishicha, Mutribning g‘aribona kulbasi oldidan o‘tayotib, Xiva xoni
Muhammmad Rahim II Feruz undan: “sening uying mana shu bo‘ladimi?”– deb so‘raydi va shoirdan
tasdiq javobini olgach: “Xonang xarob ekan-ku”– deya o‘tib ketadi. Shoir o‘z ijodida ham o‘z holiga
ishora bergan:
” Sham vaslingdin ko‘zumning tiyrasini ravshan et,
Partavi husningga aylay kulbai xarobim fido”.
Shu-shu shoirning Mutrib degan taxallusi yoniga Xonaxarobiy atamasi ham qo‘shilib qolgan.
Mutrib Xonaxarobiy merosining asosiy qismi 1909-yilda Muhammad Sharif bin Muhammad Yoqub-
Xarrot tartib bergan devonda jamlangan. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti
qo‘lyozmalar fondida Mutribning kichik hajmdagi ikkita devoni ham saqlanadi [2]. ”Devoni Mutrib
Xonaxarob” da XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Xorazmda yashab ijod qilgan Muhammad Hasan
Mutrib – Mutrib Xonaxarobiyning g‘azal, murabba, masnaviy, muxammas, musaddas, ruboiy janrida
yozilgan eng sara she’rlari jamlangan. “Devoni Mutrib Xonaxarob” qo‘lyozmasidan Mutrib she’riyati
tilining o‘ziga xos jihatlarini ilg‘ab, devonga oid barcha materiallarni yig‘ib, shoir va uning ijodi
haqidagi ko‘pgina manbalarni o‘qib-o‘rganib, ijodkor she’riyati tilining lingvopoetik xususiyatlari
bo‘yicha tadqiqot olib borish mumkin. Adabiyotshunos olim N.M.Mallayev mumtoz adabiyotga,
xususan, Xorazm adabiyotiga mehr qo‘ygan inson bo‘lib, u o‘z shogirdi Matnazar Pirnazarovga
Muhammad Sharif bin Yoqub-Xarrot tomonidan 1909-yilda Xivada ko‘chirilgan Muhammad Hasan
Mutrib (Xonaxarobiy)ning uch yuz sahifadan iborat “Devoni Mutrib Xonaxarob” qo‘lyozma
devonini taqdim qilgan. Matnazar Pirnazarov ushbu qo‘lyozma matnini kirill alifbosi asosida tabdil
qilgan. Bu qo‘lyozma bugungi kunda Matnazar Pirnazarovning farzandlari qo‘lida bo‘lgan shaxsiy
kutubxonasida saqlanmoqda. “Hajmi 18.5x27 sm bo‘lib, matn raqamga olinmagan, lekin sahifalar
ma’lum reja asosida ko‘chirilib, mutanosiblik saqlangan. Sahifalar hoshiyasiga ham ancha g‘azal va
muxammaslar bitilgan, qo‘lyozma matni chiroyli nastaliq xat bilan qora siyohda ko‘chirilib, har bir
she’r boshida qizil rangda shoir ismi takrorlangan. Devonda Mutribning 13429 satr she’ri bor. Bular
o‘n ikki yarim ming misradan iborat 875 g‘azal, 16 muxammas, 5 musaddas, 2 ta qasida joylashgan.
326 ta g‘azal, 5 ta muxammasdan iborat fors-tojik tilidagi she’rlari ham ushbu devondan joy olgan”
[3]. M.Pirnazarov o‘zining dissertatsiyasida nashrga tayyorlanayotgan Mutrib tanlangan asarlaridan
shoirning har ikki davr ijodiga oid ko‘plab g‘azal, muxammas, musaddas, masnaviy va qasidalari joy
olganini va shoir she’rlari kitobxonlarga kam miqdorda yetib borganini quyidagicha ta’kidlaydi:
“Demak, Mutribning hozirga qadar o‘quvchilarga ma’lum qilingan asarlari juda kam miqdorda
bo‘lib, ular ham bir manbadan ikkinchisiga, undan uchinchisiga takror ko‘chirilayotgan she’rlardir.
Ana shu ahvolni hisobga olib va shoir adabiy merosini zamonamiz o‘quvchilariga mumkin qadar
to‘la yetkazish maqsadida biz tomonimizdan nashrga tayyorlanayotgan Mutrib tanlangan
asarlaridan shoirning har ikki davr ijodiga oid g‘azal, muxammas, musaddas, masnaviy va
qasidalari joy olishi ko‘zda tutiladi [4]. Umuman, olim mazkur manbalarni topish va yig‘ish ishlarini
amalga oshirishda Xorazm vohasi bo‘ylab, shuningdek, Toshkent, Moskva, Leningrad shaharlari
bo‘ylab qidiruv ishlarini olib borgan va Mutribni taniydigan tarixiy shaxslar, shoir bilan uchrashgan,
suhbat qurgan shaxslar bilan muloqotda bo‘lgan. Bevosita, ilmiy tadqiqot institutlari, tarixiy
muzeylar, qo‘lyozma fondlari va kutubxonalarda ilmiy izlanishlar olib borgan. Bugungi kunda ushbu
devonning M.Pirnazarov tomonidan ishlangan tabdil namunalarini yig‘ish va nashr qildirish orqali
o‘quvchilarni XIX asr oxiri XX asr boshlari Xorazm adabiy muhiti, uning yorqin bir vakili,
”zullisonayn” shoir Muhammad Hasan Mutrib badiiy merosi bilan tanishtirishga muvaffaq bo‘lamiz.
Binobarin, Mutrib Xonaxarobiy ijodi umumturkiy g‘azaliyotda tipologik qimmatga ega bo‘lib,
devonda keltirilgan lirika namunalari voqeiylik asosida qalblarga to‘lqinli tuyg‘ular bag‘ishlash bilan
ajralib turadi. Insoniyatga in’om etilgan noyob xislatlardan biri bo‘lgan ijod hissiyotini Mutrib ijodida
ko‘rish qiyin emas. Shoir ijodiy merosi asosini g‘azal, murabba, masnaviy, muxammas, musaddas,
ruboiy tashkil qiladi. Ishq-muhabbat ruhida yozilgan she’rlari insoniyat qalbida iliqlikni paydo qilsa,
pand-nasihat, da’vat, xitob ohanglari bilan yo‘g‘rilgan she’rlari orqali o‘quvchi ma’naviy olami
shakllanadi, ilm-u ma’rifatga bo‘lgan qiziqish yanada ortadi.
Lingvistik jihatdan e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ”Devoni Mutrib Xonaxarob” qo‘lyozmasining
tilini hozirgi o‘zbek tili bilan tenglashtirsak to‘g‘ri bo‘lmaydi. Shoir ijodining birinchi davridagi
ijodiy merosni hozirgi o‘zbek kitobxonlari biroz qiyinchilik bilan tushunsalar, keyingi davr ijod
mahsulini osongina anglab yetadilar, chunki she’rlar yengil, xalq tilida bitilgan. Uning she’rlarida
hayot, tabiat va koinot obyektiv e’tirof qilinarkan, shoir inson va uni o‘ragan borliqni bir butunlik,
bir-biriga uyg‘un holatda tasvir etadi. Bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan payt otlarini ishlatish orqali
she’rda ziddiyatni ochib beradi va kitobxonni ko‘rkam tabiatning barcha ezgu hislatlari bahor fasli,
gullar sahni, go‘zallik tomon yo‘naltiradi. Barchasi insoniyat uchun yorqin va ezgu hislar ekanligini
uqtiradi:
“O‘tib qish mavsumi, ey bazm eli, fasli bahor o‘ldi,
Ochib ruxsorini bog‘ ichra gullar lolazor o‘ldi.
Guli firdavsdek gulshanda nargislar qilib jilva,
Alar ishqida bulbullar ishi afg‘on zor o‘ldi” [5].
Mutrib Xonaxarobiy asarlari lirikasini, asosan, turkiy va arabcha-forscha so‘zlar tashkil etadi.
Qo‘lyozmada rus va rus tili orqali kirgan so‘zlardan deyarli foydalanmagan. Mutrib ijodining keyingi
bosqichida yaratilgan she’rlarda esa yangi so‘z va iboralarni uchratishimiz mumkin:
”Bo‘lib kurultoyi ijroiya ko‘mita shaxr aro barpo,
Bu davlat fayzidin bizlarga har mushkullar osondur” [6].
Yoki:
”Ko‘ring askarni yangi tarbiyatda,
Oning uchun bari xo‘p xosiyatda”.
Mutrib leksikasida o‘g‘uz guruh (Xorazm shevasining o‘g‘uz guruhiga yaqinligi tufayli)
tillarining ta’sirini uchratamiz:
“Ko‘rgach yuzingni bo‘lmisham majnuni sargardon sango,
Yo‘q chorai dardi dilim fosh etgali pinhon sango”.
Mutrib Xonaxarobiy ham boshqa demokratik shoirlar singari davr talabiga javob beradigan til
vositalarini xalq so‘zlashuv tilidan o‘zbek adabiy tiliga olib kirishga harakat qildi. Shoir ijodi eski
o‘zbek adabiy tilining yorqin namunasi desak yangilishmaymiz. Xalq so‘zlashuv tili xususiyatlari
Mutrib ijodining ayrim morfologik, fonetik va leksik belgilarda ham ko‘zga tashlanadi. Ilmiy
kuzatishlar natijasidan ma’lumki, hozirgi o‘zbek adabiy tilida mavjud bo‘lgan “men” birinchi shaxs
kishilik olmoshiga eski o‘zbek adabiy tilida qo‘shimcha qo‘shilish, yoki qo‘shilmasligidan qat’iy
nazar birinchi bo‘g‘inda “e” tovushi saqlanadi. Xorazm ijtimoiy muhitida ijod etgan ijodkorlarning
asarlarida esa ko‘proq og‘zaki tilga xos bo‘lgan “a” tovushiga aylanganining guvohi bo‘lamiz.
Masalan, Avaz O‘tar she’rlarida: “Oh kim qildi falak, ayru diyorimdin mani,
To yiroq solmoqqa bir gulrux nigorimdin mani”.
Yoki:
“Molimni yo‘lida aylabon sarf,
Mandin xazar etgusi gadolar” [7].
Shu belgilarni Mutrib Xonaxarobiy she’riyati leksikasida ham ko‘rishimiz mumkin:
“Mani anduh hijrondin xalos et,
Ko‘zumning mardumin qondin xalos et”.
Mutrib va unga zamondosh Xorazm shoirlari olg‘a surgan chuqur insonparvar g‘oyalar, rang-
barang mavzu va mazmun xilma-xil janrlarda ifodalandi. Serqirra va sermashaqqat hayot va ijod
yo‘lini bosib o‘tgan yetuk san’atkor sifatida Muhammad Hasan Mutribning ijodiy yo‘li va adabiy
merosi avlodlar uchun tabarruk boylik bo‘lib qolajakdir. Shuningdek, bugungi kundagi lingvopoetik
tadqiqot jarayonlarida hijriy 1327, milodiy 1909-yilda Muhammad Sharif bin Yoqub-Xarrot
tomonidan Xivada ko‘chirilgan Muhammad Hasan Mutribning uch yuz sahifadan iborat ”Devoni
Mutrib Xonaxarob” qo‘lyozma devoni (M.Pirnazarov tabdili asosida) tadqiqot obyekti sifatida
ahamiyatli hisoblanadi. Zero, Mutrib Xonaxarobiyning ushbu qo‘lyozmasida keltirilgan she’rlari
tilini lingvopoetik jihatdan tahlil qilib, ijodkorning tilning badiiy tasvir vositalaridan, umuman, tildan
foydalangan holda erishgan ijodiy uslubini asoslash, shoir poetik asarlari matnida til elementlarining
uslubiy imkoniyatlarini aniqlash va bu orqali uning o‘zbek tili rivojidagi o‘rnini belgilab olish
mumkin bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Пирназаров M. Мутриб Хонахаробий. Рисола-мажмуа. – Тошкент, 2001. – Б. 4.
2. Sharqshunoslik instituti (ShI) N-903, 906 UP.
3. Пирназаров M. Мутриб Хонахаробий. Рисола-мажмуа. – Тошкент, 2001. – Б. 1.
4. М.Пирназаров. М.Хонахаробийнинг ижодий йўли. Ф.ф.н. дис. – Самарқанд, 1973, – Б. 20.
5. М.Пирназаров. М.Хонахаробийнинг ижодий йўли. Ф.ф.н. дис. – Самарқанд, 1973, – Б. 20.
6. Xorazm xabarlari.gazetasi. 1921.
7. Avaz O‘tar. Tanlangan asarlar.–Toshkent. O‘z. SSR. Davlat nashriyoti, 1956.
UO’K 808.3
QISHLOQ XO'JALIGI TERMINLARINING LEKSIKOGRAFIK JIHATDAN
MOSLASHTIRSH
M.J.Ashirmatova, o‘qituvchi, Toshkent davlat agrar universiteti, Toshkent
Annotatsiya. Maqolada qishloq xo'jaligi terminlarining leksikografik jihatdan moslashtirsh

ko'rib chiqiladi. Shuningdek, qishloq xo'jaligi terminologik tezaurus va terminologik ma’lumotlar
bazalaridagi rus va o‘zbek tillaridagi materiallarda qishloq xo‘jaligi terminologiyasining tezaurus
ifodasi tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar: qishloq xo‘jaligi terminologiyasi, tezaurus, terminologik ma’lumotlar, tezaurus
leksikografiyasi, tezaurus termografiyasi, rus tili, o‘zbek tili.
Аннотация. В статье рассматривается лексикографическая адаптация
сельскохозяйственных терминов. Также анализируется тезаурусное выражение
сельскохозяйственной терминологии в материалах на русском и узбекском языках по
сельскохозяйственным терминологическим тезаурусам и терминологическим базам данных.
Ключевые слова: сельскохозяйственная терминология, тезаурус, терминологическая
база данных, тезаурусная лексикография, тезаурусная термография, русский язык, узбекский
язык.
Abstract. The article examines lexicographically adaptation of agricultural terms. Also, the
thesaurus expression of agricultural terminology is analyzed in materials in Russian and Uzbek
languages in agricultural terminological thesaurus and terminological databases.
Keywords: agricultural terminology, thesaurus, terminological database, thesaurus
lexicography, thesaurus thermography, Russian, Uzbek.
Fan va jamiyatning axborotlashtirishning rivojlanishi bilan tilni rasmiylashtirish usullarini

yaratish zarurati paydo bo'ldi, bu esa tezaurus modellashtirishning rivojlanishiga olib keldi.
Yunon tilidan tarjima qilingan "thesaurus" atamasi "xazina" yoki "xazina" degan ma'noni
anglatadi. Zamonaviy tilshunoslikda tezaurus deyiladi:
1) tilning barcha so'zlari ularni matnlarda qo'llash misollarining to'liq ro'yxati bilan iloji boricha
to'liq taqdim etilgan lug'at;
2) leksik birliklar (tur, sinonimlar va boshqalar) oʻrtasidagi semantik munosabatlarni
koʻrsatuvchi ideografik lugʻat.
Ko'rinishidan, tezaurus birinchi ma'noda faqat o'lik tillar uchun yaratilishi mumkin. Doimiy
rivojlanishda bo'lgan jonli tillar to'liq tezaurus yaratish vazifasini imkonsiz qiladi. Tezaurusning
ikkinchi kontseptsiyasiga kelsak, aynan mana shunday lug'atlar axborot-qidiruv tizimlari sifatida
tobora ko'proq yaratilmoqda.
“Lingvistik entsiklopedik lugʻat” axborot-qidiruv tizimlarining maqsadini quyidagicha
belgilaydi: “Ushbu hujjatlarni indekslashda matnning leksik birliklarini standartlashtirilgan soʻz va
iboralar bilan almashtirish va avtomatlashtirilgan oʻrtasidagi umumiy va assotsiativ munosabatlardan
foydalanish hamda hujjatlar haqida maʼlumot olish”.
Leksikografiyada tezaurus tipidagi lug'atlarni uning maxsus bo'limiga kiritish tendentsiyasi
mavjud bo'lib, u "tezaurus leksikografiyasi" deb ataladi. Tezaurus leksikografiyasi ideografik lug'atlar
va axborot-qidiruv tezaurisi yaratish bilan bevosita bog'liq bo'lgan aniq muammolarni hal qilish,
tezaurus tipidagi lug'atlar tipologiyasini ishlab chiqish bilan shug'ullanadi.
Tezaurus axborot-qidiruv tizimlarining asosiy qurolidir. Bunday tizimning asosiy qismi
atamalar lug'ati bo'lib, ular alifbo yoki alifbo tartibida joylashtirilgan va ularning semantik aloqalari
ko'rsatilgan. Ko'pincha, ayniqsa terminologik tezaurusda deskriptorlar ta'rif bilan birga keladi, bu esa
tezaurusni izohli lug'atga yaqinlashtiradi. Ammo tezaurusning an'anaviy izohli lug'atdan shubhasiz
farqi shundaki, lug'at ikki xil tartibda joylashtirilgan va bir nechta yozuvlarning mavjudligi
tezaurusga xos xususiyatdir. Shunday qilib, tezaurus tilning lug'atiga mumkin bo'lgan "kirish
nuqtalari" sonini kengaytiradi va shu bilan leksikaning semantik makonining hajmini oshiradi: uning
majburiy alifbo tartibida kiritilishi bilan hech qanday lug'atni tasavvur qilib bo'lmaydi va bu
o'rnatilgan. "So'z" dan "kontseptsiya" ga (yoki "belgi" dan "kontseptsiya" ga) o'tish, buning uchun
konstitutsiyaga "konsepsiya" yoki "mavzu" orqali kirish mumkin, ya'ni u ham imkon beradi.
Tezaurusning amaliy ahamiyati "tushuncha" - "belgi" munosabatlarining pragmatik tomonida, so'z,
ibora yoki atamani eng samarali izlash qobiliyatida ifodalanadi. Chet tilini terminologik o‘rgatishda
tezaurus ham katta ahamiyatga ega. O‘quv jarayonida bir tilli yoki ko‘p tilli terminologik tezaurusdan
foydalanish talaba uchun ta’lim sohasi tushunchalarining to‘liq tasavvurini yaratishga yordam beradi.
Axborot qidirish tezauruslaridan tashqari, ma'lumotlar bazalari va terminologik ma'lumotlar banklari
kabi ma'lumotlarni saqlash shakllari mavjud. Ma'lumotlar bazasi turli bilim sohalaridagi hujjatlarning
bibliografik yoki faktik tavsiflarini o'z ichiga oladi.
Terminologik ma'lumotlar bazasi - bu yuqori ixtisoslashgan sohalarga bo'lingan va turli
qiziqish, bilim va tayyorgarlik darajasiga ega bo'lgan foydalanuvchilarning muayyan guruhlari uchun
mo'ljallangan ma'lumotlarning elektron qobig'i. Terminologik ma'lumotlar bazasi terminologik
lug'atni (bir tilli yoki ko'p tilli), tarjima yoki izohli va tezaurusni birlashtiradi. Terminologik
ma'lumotlar bazasida mavjud bo'lgan ma'lumotlarni tizimlashtirish foydalanuvchiga ma'lumotni o'zi
uchun eng qulay shaklda: alifbo yoki tizimli ravishda olish imkonini beradi. Terminologik
ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlar terminologik lug'atlarning nufuzli nashrlari yoki etakchi
mutaxassislarning tadqiqot ishlariga asoslanadi. Terminologik ma'lumotlar bazalari ko'pincha
to'ldiriladi, bu ularning imkoniyatlarini terminologik lug'atga nisbatan sezilarli darajada kengaytiradi.
Hozirgi vaqtda axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan ilm-fanning turli sohalari uchun
tobora ko'proq axborot-qidiruv tezauruslari va terminologik ma'lumotlar banklari yaratilmoqda.
Fransuz tilidagi bir nechta elektron nashrlarni ko'rib chiqing, ular Internetda bepul mavjud va
ekologiya va atrof-muhit huquqi terminologiyasini qamrab oladi. Tahlil tezaurusning tuzilishi,
terminologiyaning to‘liq yoritilishi, bu fanlar terminologiyasini o‘rganishda tezaurusning ahamiyati
nuqtai nazaridan amalga oshirildi. Tezaurus ikki qismdan iborat. Sahifaning yuqori qismida qidiruv
paneli mavjud. Bu strukturaning har bir darajasi atama va uning sinonimik munosabatidir.
Foydalanuvchi ierarxiya darajalari orasida osongina o'tishi mumkin. Sichqonchani bosish bilan atama
tanlaganingizda, oynaning o'ng tomonida tegishli lug'at yozuvi paydo bo'ladi. Ta'rifning mavjudligi
lug'at yozuvi matnidagi giperhavola bilan ko'rsatiladi.
Tezaurus muntazam ravishda yangilanadi va har tomonlama qayta ko'rib chiqiladi. Hozirda u
tezaurusning bir qismi bo'lib, yigirma to'rt semantik toifani o'z ichiga oladi. Assotsiativ munosabatlar
aniqlanmagan. Giponimlarning har birining ierarxik tuzilishi biroz batafsil tavsiflangan. Ko'rib
chiqilayotgan semantik sohalarga kiritilgan atamalarning ta'riflari tezaurusda ko'rsatilmagan.
Tezaurusda bilimning barcha sohalari turli darajalarda ifodalanadi. Mavzuning kengligi
hisobga olinib, har bir mavzu uchun eng umumiy darajadagi atamalar tanlab olindi. Tezauruslar
mualliflari tor mavzu sohalariga xos terminologiyani ataylab chiqarib tashladilar.
Tezaurus, birinchi navbatda, kutubxonachilar va ofislarda hujjatlar bilan ishlaydigan
mutaxassislarga qaratilgan bo'lib, Internetda davlat resurslari mavzularini tavsiflash uchun rasmiy tan
olingan atamalarni tanlashni osonlashtirish uchun mo'ljallangan. Ushbu tezaurus terminologiyaning
me'yoriy ravishda boshqariladigan manbasidir. Ushbu tezaurus daraxt tuzilishiga ega va universal
bo'lib, turli manbalarni, qonunchilik, huquqshunoslik va huquq nazariyasiga oid ma'lumotlarni tashkil
qilish imkonini beradi. Tezaurus huquqning barcha sohalarini qamrab oladi. Tezaurus hamma uchun
ochiq va u amaliyotchi yuristlar, noshirlar va davlat amaldorlariga turli yuridik maʼlumotlar
bazalarida har qanday huquqiy maʼlumotlarni umumeʼtirof etilgan tarzda tasniflashda yordam berish
uchun yaratilgan. Tezaurusning daraxtga o'xshash tuzilishi uning mualliflari tomonidan tanlangan
huquqqa analitik yondashuvni aks ettiradi, bu esa ushbu nashrni odatiy, alifbo, atamalar ro'yxatidan
ajratib turadi. Tezaurusning tuzilishini yaratishda asosiy huquqiy matnlar asos bo'lib xizmat qildi,
ular mavzuli guruhlarning taqsimlanishini va ularning mazmunini belgilab berdi. Ushbu yondashuv
taqdim etilgan ma'lumotlarning eng yuqori ob'ektivligini ta'minladi. Biz ko'rib chiqayotgan qishloq
xo'jaligi terminologiyasi ommaviy guruhga kiritilgan. Yigirma bir kichik guruh ifodalanadi.
Aksariyat kichik guruhlarda atamalar darajalari mavjud.
Ushbu tezaurusning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, tezaurus kichik guruhlari
hujjatlarni kelib chiqishi bo'yicha, shuningdek, ma'muriy-hududiy bo'linmalarning nomlari bo'yicha
ajratish imkonini beruvchi bo'limlarni o'z ichiga oladi. Har bir kichik guruh ichida asosiy manbalar
kalit so'z bo'yicha alifbo tartibida guruhlangan. Har bir kalit so'z guruhida qonunlarga havolalar
xronologik tartibda joylashtirilgan.
REFERENCES:
1. Pirumova L.N. Qishloq xo'jaligi ma'lumotlar bazalarini lingvistik ta'minlash vositalarining muvofiqligi masalasi
bo'yicha // O'zgaruvchan dunyoda kutubxonalar: yangi texnologiyalar va hamkorlikning yangi shakllari: stajyor. ilmiy
konf. Sudak, 2000 yil 3-11 iyun: Konf. - Sudak, 2000. - S. 397-401.
2. M.F. Khakimova, M.Sh. Kayumova. Factors that increase the effectiveness of hybrid teaching in a digital
educational environment.-Proceedings of the 6th International Conference on Future Networks & Distributed Systems,
2022
3. Yusupova M.A. Linguistic and cultural problems in literary translation and their solution// International Journal
of Early Childhood Special Education (INT-JECSE) DOI:10.48047/INTJECSE/V15I1.22 ISSN: 1308-5581 Vol 15, Issue
01 2023
4. Suyarova S. T., Ashirmatova M. J. The process of teaching students to foreign languages at agrarian university
//Theoretical & Applied Science. – 2020. – №. 6. – С. 683-685.
5. Jumanbaevna A. M. Activity and communication aspects of Russian-speaking competence of a future specialist
in agrarian university. – 2022.
6. Ashirmatova M. J. Terminology at agrarian university in Russian language //Theoretical & Applied Science. –
2021. – №. 1. – С. 350-352.
7. Jumanbaevna A. M. Development of oral and written speech in the study of the Russian language in an agrarian
university //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. – 2021. – Т. 11. – №. 3. – С. 1743-
1747.
UO’K: 811.512
“OGAHIYNING “RIYOZU-DAVLA” ASARI ONOMASTIK BIRLIKLARI TARIXIY-
ETIMOLOGIK TAHLILINING BA’ZI MASALALARI
M.Axmedova, mustaqil tadqiqotchi, Urganch davlat universiteti, Urganch
Annotatsiya. Maqolada Ogahiyning “Riyozu-d-davla” asari onomastik birliklari tarixiy-

etimologik tahlil qilinib, unda asardagi turkiy asosli birliklar, eroniy asosli birliklar hamda arab
lug‘aviy qatlamiga mansub birliklarga oid masalalar haqida so‘z yuritiladi.
Kalit soʻzlar: tilshunoslik, Ogahiy, onomastika, toponim, appelyativ, turkiy toponimlar, eroniy
tillar, arab tili, kosmonim.
Аннотация. В статье исторически и этимологически анализируются ономастические
единицы произведения Агехи «Риязу-д-Даула», в частности рассматриваются вопросы,
связанные с тюркскими, иранскими единицами и единицами, принадлежащими к арабскому
лексическому пласту.
Ключевые слова: лингвистика, Агехи, ономастика, топоним, апеллятив, турецкие
топонимы, иранские языки, арабский язык, космоним.
Abstract. The article historically and etymologically analyzes the onomastic units of Agehi’s
work “Riyazu-d-Daula”, in particular, issues related to Turkic, Iranian units and units belonging to
the Arabic lexical layer are considered.
Key words: linguistics, Agehi, onomastics, toponym, appellative, Turkish toponyms, Iranian
languages, Arabic, cosmonym.
Bugungi kunda ilm-fanning barcha sohalarida bo‘lgani singari o‘zbek tilshunosligida ham
chuqur ilmiy asoslangan tadqiqotlar olib borilmoqda. Milliy ma’naviyatimizning ajralmas qismi
bo‘lgan o‘zbek tili tarixi, bu tilda yaratilgan asarlarning lisoniy jihatlarini o‘rganish borasida ham
qator ishlar qilinmoqda. Jumladan, buyuk shoir, muarrix va tarjimon Muhammad Rizo Ogahiy
qoldirgan ulkan ma’naviy merosni tilshunoslik nuqtayi nazaridan chuqur tadqiq etishga
kirishilmoqda.
Bu holatni keyingi yillarda o‘zbek tili tarixini o‘rganishga oid izlanishlarning yangi bosqichga
ko‘tarilgani, Muhammad Rizo Ogahiy asarlari qo‘lyozmalarining tanqidiy matnlari tuzilib, ilm ahliga
taqdim etilayotgani, shuningdek, asarlarining lingvistik xususiyatlarini yoritishga bag‘ishlangan
tadqiqotlarning keng miqyosda olib borilayotganida kuzatish mumkin.
Tilshunosligimizda turkiy asosli onomastik birliklar yaxlit oʻrganilgan ilmiy ishlar mavjud
emas. Lekin bu katta koʻlamli ish turli xil ilmiy jamoaviy toʻplamlarda aks etgan. Asosiysi har tip
onomastik birliklar boʻyicha bajarilgan tadqiqotlarda, asosan, oʻsha onomastik birlik apellyativlari
tahlilida turli atama bilan ish koʻrishi hamda bir qadar farqli yondoshuvlaridan qat’iy nazar birinchi
galda turkiy qatlamga e’tibor qaratilgan. Masalan, turkiy toponimlar tasnifiga oid ilk izlanishlar
O.T.Molchanova tadqiqotlarida kuzatilgan boʻlsa, keyinchalik T.Nafasov, Z.Doʻsimov, L.Karimova,
N.Oxunov, N.Uluqov, T.Enazarovlarning tadqiqotlarida turkiy asosli toponimlarning anchayin
mukammal lugʻaviy-ma’noviy tasnifi berilgan.
Toponimlar hosil boʻlishining eng sermahsul yoʻllaridan biri onomastik konversiyadir.
Masalan, Sabadli, Boʻrili, Koʻkarchinli kabi toponimlarda -li toponim yasovchi vosita emas, balki
apellyativga nisbatan yasovchidir.
Ogahiyning “Riyozu-d-davla” asari onomastikasi orqali turkiy toponimlar ichida fitonim+li
tarkibli leksemalar asosida hosil boʻlgan joy nomlari juda koʻpchiligini bilib olamiz. Masalan,
Chungulli toponimi hozirda chingil shaklida ishlatilib, ildizidan sariq boʻyoq tayyorlanadigan
dukkalilar oilasiga mansub tikanli oʻsimlik ma’nosini beradigan fitonim (Xorazm shevalarida
djәngәl) va -li qoʻshimchasi orqali yasalgan chingilli leksemasi asosida hosil boʻlgan: “Chungullini
mazrabi xiyomi davlat va manzili saropardai shavkat qildi” (RD, 257b).
Shuningdek, qovoq koʻp oʻsadigan joy ma’nosidagi qaboqli leksemasi shu leksemadagi
semalarning birida aks etgan sifatlarga ega Qaboqli toponimini yuza keltirgan: “Qaboqli mavze’in
behishtnamun qildi,.. (RD, 264a) Qabaq ‒ qovoq soʻzining etimologiyasiga kelsak, hozirda unga
omonim sanaladigan qovoq (sematik birlik) aslida polisemiya orqali hosil boʻlgan. Bu soʻzlar
xususida I.V.Kormushin asosli faktlar keltiradi[1].
Asarda, shuningdek, turkiy appelyativlar asosida hosil boʻlgan koʻplab onomastik birliklarni
uchratamiz. E’tiborlisi, asarda uchraydigan ayrim antroponimlar bugungi kunda iste’moldan chiqib
ketgan yoki juda kam uchraydi. Ana shu jihatdan Ogahiy tarixiy asarlari, biror millat antroponimlar
fondi tarkibidagi D.Yuldashev ta’kidlagan til materiallaridagi oʻzgarishlar hamda xalq tafakkur
tarzidagi oʻzgarishlar xususida fikr yuritish imkonini beradi[2]. Masalan, asarda uchraydigan Oʻroz
ismi bugungi kunda kam qoʻyiladi va “eskirgan” ismlar sirasiga kiradi. Ushbu ism asosan oʻgʻil
bolalarga qoʻyiladi va bu ism oʻzbekcha, qadimiy turkiycha boʻlib, quyidagi ma’nolarga ega: Baxtli,
saodatli, toleyi baland, iqboli porloq, omadli, peshonasi yorugʻ yoki roʻza (oʻroza) Ramazon oyida
tugʻilgan bola. Bu antroponim appelyativi lugʻatlarda baxt; saodat, iqbol tarzida izohlangan [3]. Bu
soʻz xuddi shu ma’noda Choʻlpon she’riyatida uchraydi. Shoir “Jar boʻylarinda” she’rida yozadi [4]:
“Men oʻroz axtaray tubanga ketib,
Sen bu jar boʻylarinda yashnab qol!”
Asardagi appelyativi eroniy tillarga mansub onomastik birliklarni xususiyatlariga koʻra dastlab
quyidagi uch guruhga ajratish mumkin:
1. Eroniy xalqlar tomonidan eroniy tillarda nomlangan obyektlar.
2. Boshqa xalqlar tomonidan biror obyektni eroniy tillarga mansub appelyativlar asosida
nomlash.
3. Biror obyektni har ikkala xalq vakillarining qaysi biri tomonidan aniqlash imkoni
boʻlmagan, eroniy tillar yoki turkiy va eroniy tillar materiallari ishtiroki bilan mushtaraklikda yuzaga
kelgan nomlar.
Har ikkala xalq qadimdan oʻzaro juda mustahkam ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy aloqada
yashagani uchun appelyativi eroniy tillarga mansub onomastik birliklarning katta qismi uchinchi
guruhga mansub boʻlib chiqadi.
Asarda birinchi guruhga mansub deb topilgan atoqli otlar ichida kichik bir guruhni obod
komponentli otlar tashkil qiladi. Masalan, Abdolobod qal’asi ‒ ‫ ابدال آباد قلعه سی‬Razo Xuroson viloyati,
Turbati Eron Jom tumani, Bolo-Jom Narobod tumani qishloq okrugiga qarashli qishloq[5]. Asarda
ikki marta tilga olingan: “Lutfalixon hazorakim, Abdolobod qal’asining hokimi sohib e’timodidur”
(RD, 276b). Nomning asosi sanalgan abdol soʻzi abdol istilohi bilan bogʻliqmi yoki biror shaxs
nomiga aloqadormi, aniqlash imkoni boʻlmadi. Chunki abdol arabchada avliyo(lar) tasavvufda
valiylikning muayyan bir darajasiga erishgan guruhi. Keng ma’noda avliyolar, shayxlarni ham
anglatadi[6]. “Farhangi Dehxudo”da abdol rijol ul-gʻaybda avtoddan keyin joylashgan yetti iqlimga
rahnamolik qiladigan yetti valiy sifatida talqin qilinadi hamda ularning biri oʻrniga ikkinchi yetishib
chiqib, bu muvozanat doimiy saqlanishi haqida gapiriladi.
Narimon -mon komponenti ajralmas holatga kelib qolgan nomlardan biri Narimondir. Narimon
nomi “Avesto”da Nair manavi shaklida berilgan boʻlib, bu tarkib mardona oʻyli, mardona fikrlovchi,
boshqacha aytganda jasur, pahlavon degan ma’noni beradi. “Riyoz ud-davla”da Narimon nomi uch
oʻrinda uchraydi. Har uchala oʻrinda ham Som nomi bilan birga zikr etilgan. Som “Shohnoma”da
Narimonning farzandi sifatida talqin qilingan.
Asardagi eroniy tillarga mansub appeyativli ayrim kishi nomlari bugungi kundagi antroponimik
tizim haqida tasavvurlarimizni kengaytiradi. Masalan, asarda Hubbiquli hoji (Dilovar) nomi tilga
olinadi: “Hubbiquli hojikim, taxallusi Dilovardur, mundoq aytibdur,..”. (RD, 315a) Bugungi kunda
deyarli uchraymaydigan bu ism tarixi ham ancha qadimiydir. Yahyo Gʻulomov 1936-yilda
Amudaryodagi qayiqchidan Anbar onaning oʻgʻli haqida bitta afsonani yozib olgan” [7]. “Siz
Amudaryo kemalari boshidagi ikki kokilni payqaganmisiz”, ‒ deb soʻraydi axborotchi arxeolog
olimdan va Anbar ona va uning gʻoyib boʻlgan oʻgʻli tarixini soʻzlab beradi: “Shuni gumon
qiladilarki, uning oʻgʻli Xubbini osmon dengizining egasi sohibjamol qiz oʻgʻirlab ketgan. Shundan
soʻng, uning onasi daryoda paydo boʻlgan. U uzoq davr faryod qilib oʻgʻlini izlagan, qayiq yasab,
odamlarni undan suvda, urushda foydalanishni oʻrgatgan. Soʻngra, Hubbining onasi abadiy gʻoyib
boʻlgan. Keksalarning aytishicha, ilgari qayiqlarning boshida oʻsha ayolning tasviri ifodalangan.
Musulmonlik paydo boʻlgandan soʻng qayiqlarning bosh qismi kesib tashlangan va ikkita kokil
qolgan xolos” [8].
“Riyozu-d-davla” asari onomastikasida apellyativlari arab tiliga mansub onomastik
birliklarning katta qismini antroponimlar tashkil qilishi tabiiy. Bularga Abulgʻoziy, Muhammad, Avaz,
Haydar, Ahmadiy, Bahlul, Bahoulhaqqi va-d-din, Abu Bakri Siddiq, Davlat, Jayhun, imom ar-Rizo,
Qorun, Masih, Mahmud, Mashrab, Murodali, Munis, Mustafo, Muhammad, Muhammad Nazar,
Muhammad Niyoz, Muhammad Rahim, Muhammad Rizo, Muhammad Solih, Muhammad Ya’qub,
Nuriy, Odam, Odina, Sulaymon, Sikandar (Iskandar), Umar, Usmon, Hasanali, Hasanmurod,
Hotam kabilarni misol keltirish mumkin.
Ayrim kishi nomlari turkiy yoki eroniy tillarga mansub antroponimik indikatorlar bilan birikib
duragay (gibrid) tarkibiy hosil qiladi. Bularga asar onomastik fondidan Abdulkarimbek (a+f),
Allohquli (f+t), Abulgʻozixon (a+a+t), Vaysboy (a+t), Gʻarib ato, Musobek, Muhammadxon,
Isoxon, Niyozmuhammadboy, Rajabbek, Rahimquli, Rahmonquli, Sattorquli, Soatquli, Sultonxoja,
Xolnazar, Shergʻozixon, Shohmurodbek, Shohniyoz kabilarni kiritish mumkin.
Tahlillar asosida arab tilidan aynan oʻzlashgan atoqli otlarni umumiy tarzda quyidagi mavzu
guruhlariga ajratish mumkin:
1. Asmoyi husno. “...muddate Maliku-l-allom kalomining zamzamayi qiroatin goʻshi
hush bila istimoʻ qilib,..”. (RD, 255b) va b.
2 Paygʻambarlar ismlari yoki laqablari. “Qilib millati Ahmadiyni qaviy, Bade’ rasmini ayladi
munzaviy”. (RD, 254b).
3. Farishtalar nomlari: Nomusi Akbar ‒ Jabroil alayhissalomning laqabi.
4. Toponimlar: Haramaynu-sh-sharafayn ‒ ikki sharofatli haram, ya’ni Makka va Madina:
“hojiyi Haramayni-sh-sharafayn, zubdatu-t-talqin, muallomakon, najobatnishon qozi Muhammad
Sodiq eshon,..”. (RD, 346b),
Makka ‒ Arabiston yarim orolining Hijoz vodiysidagi muqaddas shahar: “haj niyyati bila
Makkayi sharif sori ozim boʻldi”. (RD, 351a)
5. Kosmonimlar: Surayyo ‫ ثروي ثريا‬ning tasgʻir (kichraytirilgan shakli). Forsiy Parvin.
Uning manbalarda Parn ‫پرن‬, Parand ‫پرند‬, Paru ‫پرو‬, Pavra ‫پروه‬, Rafa ‫رفه‬, َ Rama ‫رمه‬, َ Nargisa ‫نرگسه‬,
Nargisayi charx ‫نرگسهء چرخ‬, Nagrisayi saqfi lojuvard ‫ نرگسهء سقف الجورد‬deb ham nomlangan.
Xulosa shuki, Ogahiyning “Riyozu-d-davla” asarining onomastik koʻlamida uning janriy
tabiatida ikki muhim omil borligi diqqatimizni tortadi: tarixiy va adabiylik. Shuning uchun agar
asarda adabiylik xususiyati boʻlmaganda uning onomastik koʻlami bu qadar keng va rang-barang
boʻlmas edi. Tarixiy asar onomastikasi shakllanishida muarrixning xos usdubi, ijtimoiy mavqei,
tarixnavislik mahorati kabi omillar oʻrni kattaligini koʻrsatishda tadqiq obyekti boʻlgan asar muhim
manba boʻla oladi.
1. Кормушин И.В. Лексико-семантическое развитие корня *qa в алтайских языках//Тюркская лексикология
и лексикография. ‒ М.: Наука, 1971.
2. Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Том I. – СПб. 1869/1960.
3. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Том I. – СПб. 1893.
4. https://www.e-adabiyot.uz/maqola/240
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Abdalabad,_Razavi_Khorasan
6. https://hadis.uz/terms?query/абдол
7. Гулямов Я. Г. История орощения Хорезма с древнейших времен до наших дней. –Ташкент, 1957.
8. Снесарев Г.П. Хоразмликларнинг мусулмонликдан аввалги маросимлари ва урф-одатлари. Рус тилидан
С.Р.Рўзимбоев таржимаси. ‒ Урганч: УрДУ ноширлик бўлими, 2018.
UO’K 81
JAHON TILSHUNOSLIGIDA ETNOGRAFIZMLARNING O‘RGANILISH MASALASI
N.A.Azatova, o‘qituvchi, Urganch davlat universiteti, Urganch
D.Ibodullayeva, talaba, Urganch davlat universiteti, Urganch
Annotatsiya. Irim-sirimlarning tadqiqi xalq madaniyatini va aynan ma’lum bir millatga xos
bo‘lgan til birliklarini o‘rganishda asosiy omil bo‘lib xizmat qila oladi. Ushbu maqolada aynan
o‘zbek va ingliz xalq og‘zaki ijodiga mansub bo‘lgan etnografizmlarning o‘rganilish darajalari va
masalalari xususida so‘z boradi. Shuningdek, tadqiqot natijalari ham keltirib o‘tiladi.
Kalit so‘zlar: irim-sirimlar, etnik tushunchalar, madaniy kod, etnografizm, kognitiv belgilar,
milliy kolorit
Аннотация. Изучение идиом служит ключевым фактором в изучении национальной
культуры и языковых единиц, присущих конкретному народу. В данной статье говорится об
уровнях и проблемах изучения этнографии, принадлежащей узбекскому и английскому
фольклору. Также упоминаются результаты исследования.
Ключевые слова: ритуалы, этнические объединения, культурный код, этнография,
когнитивная символика, национальный колорит.
Abstract. The study of rituals can serve as a key factor in the study of national culture and
language units specific to a particular nation. This article talks about the levels and issues of studying
ethnographies belonging to Uzbek and English folklore. The results of the research are also
mentioned.
Keywords: rituals, ethnic concepts, cultural code, ethnography, cognitive signs, national color
Idiomalar antropologik jarayonlar bilan birgalikda xalqning alohida qarashlarini jamlagan til
leksikasini yaratishda asosiy tarkibiy qismlardan biri sifatida qaraladi. Irim-sirim kundalik hayotdan
avloddan avlodga turli nuqtayi nazarlarni o‘tkazish uchun vosita bo‘lib xizmat qildi. Odamlar endi
irimlarni o‘zlarining kundalik ishlari yoki odatlarining bir qismi sifatida qilishadi. Xalq orasida keng
tarqalgan irim-sirimlar odamlarning hayotiga turli sabablarga ko‘ra kirib kelgan, jumladan,
voqealarni kuzatish natijasida olingan turli xulosalar; asl dinlarning e’tiqodlariga asoslangan axloqiy
ko‘rsatmalar yoki soxta e’tiqodlarni saqlash; tarixiy rivoyatlardagi voqealarga singib ketgan
istiqbollar; va odamlarning tabiat hodisalariga bo‘lgan qiziqishi, bu hikoyalarning mavzularining
keng doirasini tushuntiradi. Chunki ijtimoiy hayot kontekstida bu, ayniqsa, muhim antropologik
jarayondir. Muayyan hodisalarni talqin qilish, jumboqli g‘oyalarni hal qilish yoki tasavvufiy
qarashlarning turg‘unligidan kelib chiqadigan jumboqli mavzular dunyoning barcha mamlakatlari
tillarida juda ko‘p yoritilgan. Aniq ilmiy dalillar yo‘qligiga qaramay, bir nechta e’tiqodlar turli ilmiy
tomonlardan tekshiriladi. Xususan, sotsiologiya, tilshunoslik, umumiy psixologiya, etnografiya, tarix,
etnopsixologiya kabi yo‘nalishlar bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib borilmoqda. Ushbu maqolada
Amerika, Yevropa, Yapon va Oʻzbek tilshunoslari tomonidan amalga oshirilgan marosimlar bilan
bogʻliq til birliklarining tavsifiy oʻrganish natijalari, yutuqlari va cheklovlari koʻrib chiqiladi.
Maqolaning maqsadi etnografik g‘oyalar bilan bog‘liq lingvistik birliklarni tadqiq qilish qanchalik
muhim va qay darajada o‘rganilganligini ko‘rsatishdir.
Irimlarning psixologik jihatlari va ularning inson ongiga ta’siri bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar
AQSh va Yevropa olimlari tomonidan olib borilmoqda. Ayniqsa, L. Dey, J. Meltbi1, [1] E. J.
Hamerman, S. K. Morevejlar [2] o‘z ilmiy izlanishlarida idiomalarning individ psixik sohasiga
ta’sirini atroflicha tahlil qilib, iboralar bilan bog‘liq bo‘lgan til birliklarining lisoniy va psixologik
xususiyatlarini ta’kidlaganlar. Bundan tashqari, irim-sirimlar xalq og‘zaki ijodining alohida bir qismi
sifatida qaraladi va ularning tabiati, ahamiyati, pragmatik va kognitiv jihatlari va psixologik tarkibiy
qismlari bo‘yicha bir nechta ilmiy tadqiqotlar o‘tkazilgan. Lisan Damich tomonidan o‘rganilgan
“Keep your fingers crossed. The influence of superstition on subsequent task performance and
mediating mechanism ” [3] nomli ilmiy monografiya shular jumlasidandir. Ilmiy tadqiqotning
birinchi nazariy komponenti irim-sirimlar, muayyan ijtimoiy guruhlar, shuningdek, yosh va jins bilan
bog‘liq etnik tushunchalarning o‘zaro tarqalishidir. Ijtimoiy qatlam vakillarida uning qanday
namoyon bo‘lishi haqidagi ilmiy kuzatishlar, garchi bu tadqiqotda irimlarning inson xulq-atvoriga
ta’sirining psixologik omillari empirik tahlil qilingan bo‘lsa-da, tilshunoslik uchun muhim manba
bo‘lib xizmat qiladi. Natijada, butun dunyo tilshunoslari, ayniqsa, irimlar bilan bog‘liq til birliklarini
lingvistik tekshirishga e’tibor bera boshladilar.
Tilshunoslikdagi antropotsentrik paradigma gipotezasi o‘tgan asrda paydo bo‘lib, yangi ilmiy
nazariyalarni yuzaga keltirdi. Tadqiqotning asosi tilning alohida hodisasi emas, balki murakkab tizim
ekanligini va unda odamlar katta rol o‘ynashini tushunish edi. Bu tilshunoslik, etnolingvistika,
kognitiv tilshunoslik va boshqa sohalar qatorida marosimlar bilan bog‘liq etnografik til birliklarini
o‘rganishga olib keldi. Amerikalik tilshunos olimlar Iyona Opiy va Moira Tatem ilmiy
izlanishlarining amaliy natijasi sifatida 1996-yilda Oksford universiteti nashriyoti orqali “Irim-
sirimlar” [4] lug‘atini nashr ettirdilar. 2003-yilda ilmiy jamoatchilik ushbu lug‘atning yangilangan
elektron versiyasi bilan tanishtirildi. Ushbu kitobga bugungi kungacha saqlanib qolgan ko‘plab xalq
ertaklari jamlangan. Lug‘at tilshunoslikda muhim o‘rin tutadi, chunki unda har bir irimning asrlar
davomida qanday rivojlanganligi muhokama qilinadigan iqtiboslar mavjud. Irim sirimlar har bir
mamlakatning madaniy me’yorlarini qo‘llab-quvvatlaydi. Natijada, irimlar bilan bog‘liq til
birliklarini o‘rganish bu xalqning madaniy muhitini tushunishga yordam beradi. Shu sababdan
tilshunoslar tomonidan marosimlarga asoslangan til va madaniyatni o‘zlashtirishga oid bir qancha
lug‘atlar, o‘quv qo‘llanmalar, darsliklar dunyoga keldi. Garri Kollis 1998-yilda "101 Amerika irim-
sirimlari" [5] kitobini chiqardi. Ushbu ishning asosiy maqsadi ingliz tili va xalq madaniyatini
Amerika an’analari orqali o‘rganishdir. Kitobda 101 ta irimning mazmuni, tarixiy kelib chiqishi va
madaniy jihatlari ko‘rib chiqiladi.
Rus tilshunosi L.Boyko o‘zining “Madaniyatlararo belgilar va irimsirimlar: rus, ingliz va
fransuz tillarining lingvomadaniy an’analari” [6] nomli maqolasida til birliklarining lingvistik
jihatlarining kognitiv ko‘rsatkichlari orqali gibrid usulda uch tildagi idiomalar va madaniy jozibani
qo‘llaydi. L.Boykoning fikricha, idiomalarni o‘rganishda asosiy element tilning lingvistik
jozibadorligi bo‘lib, idioma lingvistik tahlili tilning madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlarini
yaratishdagi rollarini ochib berish imkoniyatini beradi. Bog‘langan leksik etnografiyaning o‘ziga xos
shakllari rus, ingliz, fransuz tillaridan uch tilli imo-ishora va ramziy harakatlarning tahlili orqali
o‘rganiladi. Tahlildan natijasida shu ma’lum bo‘ldiki, ko‘plab tillarda irim-sirimlar bilan bog‘liq
etnik tushunchalar mavzu va kelib chiqishi o‘xshash bo‘lsa-da, ularning kognitiv xususiyatlari bir-
biridan farq qiladi. Bu diqqatni jamlash bilan bog‘liq va madaniy qadriyatlarning yo‘nalishini
belgilaydi. Shu sababli, irim sirim bilan bog‘langan til birliklarining lingvistik tadqiqi bu birliklar
orasidagi bog‘lanishlarni til shakllanishi davomida tushuntirishga yordam beradi. Chunki madaniy
kodga ega bo‘lgan irim-sirimlar tillarning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib beradi. Madaniyatlararo
muloqot vositasining tarkibiy qismlaridan biri inson tafakkurining mahsuli sifatida sirlarni chuqurroq
o‘rganishdir. L.Boykoning maqolasiga ko‘ra, har qanday tilni to‘liq o‘zlashtirishga to‘siq bo‘ladigan
to‘siqlardan biri marosimlarning lingvistik va madaniy jihatlarini yuzaki tushunishdir. Haqiqatan
ham, mamlakatning urf-odatlari uning axloqiy me’yorlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Ommaviy madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lgan idiomalarga tegishli til birliklarining lingvistik va
madaniy jozibasini o‘rganish ikkinchi tilni tez va samarali o‘zlashtirish imkonini beradi.
Shu bilan bir qatorda o‘zbek tilshunosligida ham irim-sirimlar bilan bog‘liq til birliklari
etnolingvistikaning tadqiqot obyekti sifatida o‘rganilgan. Irim-sirimlar bilan bog‘liq til birliklari
leksik etnografizmlar qatorida tahlil etilgan. N. Mirzayev [7] tomonidan etnografizmlar izohiga
asoslangan lug‘at tuzilgan. Shunindek, Buxoro davlat universiteti filologiya fanlari bo‘yicha falsafa
doktori (Phd) ilmiy darajasini olish uchun Qosimova Ra’no Rahmatullayevna tomonidan taqdim
etilgan “O‘zbek to‘y va motam marosimlari folklori materiallarining inglizcha tarjimasida
etnografizmlarning berilishi” nomli dissertatsiyasida etnografizmlarning semantik, tematik, uslubiy-
funksional va morfologik xususiyatlari haqida atroflicha fikr yuritiladi. Shuningdek, irim-
sirimlarning leksik etnografik birlik sifatida qaralishi haqida ilmiy mulohazalar o‘rtaga tashlanadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, irim-sirim bilan bog‘liq til birliklari o‘zida madaniy kod, milliy
kolorit, madaniy konnotsiya belgilarini namoyon etadi va milliy belgini ifodalaydi. Tilda madaniy
joziba hosil qiladi va boshqa tillardan o‘ziga xosligi bilan ajratib turuvchi indikatorlik belgisi mavjud.
Shuning uchun qiyosiy tarzda bunday leksik birliklarni o‘rganish amaliy ahamiyatga molikdir.
1. Day, L., & Maltby, J. (2003). Belief in good luck and psychological well-being: The mediating role of optimism
and irrational beliefs. The Journal of Psychology.
2. Hamerman, E. J., & Morewedge, C. K. (2015). Reliance on luck: Identifying which achievement goals elicit
superstitious behavior. Personality and Social Psychology Bulletin
3. Lysann Damisch(2008) “Keep your fingers crossed. The influence of superstition on subsequent task
performance and mediating mechanism
4. Iona Opie and Moira Tatem (1996) “Dictionary of Superstitions” Oxford University PressPrint Publication.
5. Harry Collis(1998) “101 American superstitions: understanding language and culture through superstitions”
February 9,1998.McGraw-Hill Education ISBN-10.
6. L.Boyko (2020) Signs and superstitions across cultures: Russian, English, and French linguocultural traditions.
European Proceedings of Social and Behavioural Sciences EpSBS www.europeanproceedings.com e-ISSN: 2357-1330
7. Mirzayev.N. O‘zbek tili entografizmlarining izohli lug‘ati.Toshkent -Fan 1991
UO’K 811
O’ZBEK VA INGLIZ TILLARI FRAZEOLOGIK BIRLIKLARINING ETIMOLOGIK VA
MADANIY XUSUSIYATLARI
J.Bahromov, o’qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti, Jizzax
Annotatsiya. Maqolada aks etgan tadqiqot maqsadi - ingliz va o'zbek tillarining frazeologik
birliklari - tarkibiy qism - voqelik va linvokulturaviy xususiyatlarni belgilash. Maqola muallifi
frazeologik birliklarning leksik-semantik xususiyatlari, lingvokulturologiyasi va etimologiyasi, bu
birliklarning shaxsni tavsiflash vositasi sifatida funksional qoʻllanilishi hamda ularni oʻzbek va ingliz
tillariga tarjima qilishning mumkin boʻlgan variantlarini koʻrib chiqadi.
Kalit so’zlar: frazeologik birlik, tarjima, ligvomadaniy, paradigmatika, integral komponentlar,
etimologiya.
Аннотация. Целью исследования, отраженного в статье, является определение
фразеологизмов английского и узбекского языков – компонента – действительности и
лингвокультурных особенностей. Автор статьи рассматривает лексические и
семантические особенности фразеологизмов, лингвокультуру и этимологию, функциональное
использование этих единиц как средства описания человека, а также возможные варианты
их перевода на узбекский и английский языки.
Ключевые слова: фразеологизм, перевод, лингвокультурологический, парадигматика,
интегральные компоненты, этимология.
Abstract. The purpose of the research reflected in the article is to determine phraseological
units of the English and Uzbek languages - component - reality and linguistic and cultural features.
The author of the article examines the lexical and semantic features of phraseological units, linguistic
culture and etymology, the functional use of these units as a means of describing a person, as well as
possible options for their translation into Uzbek and English.
Key words: phraseological unit, translation, linguoculturological, paradigmatics, integral
components, etymology.
Har bir tildagi frazeologik tizim o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, leksik tizimdan
birliklarning yasalishi bilan farqlanadi, chunki frazeologik birliklar so‘zlardan iborat bo‘lib, tuzilishi
jihatidan ibora yoki gapga tengdir. So‘z va frazeologik birliklarning gap sifatida qo‘llanishi esa
ularning umumiy o‘xshashligidir. Biroq frazeologik tizim birliklari o‘zining tuzilish ko‘rinishi,
ba’zilari vazifasiga ko‘ra gap darajasiga yaqin turadi.
Agar tildagi barcha tizim yasovchi elementlarning doimiy o‘zaro bog‘liqligidan kelib
chiqadigan bo‘lsak, frazeologik birliklar quyi bo‘g‘in birliklari asosida, ya’ni so‘zlarning
integratsiyalashuvi orqali hosil bo‘ladi, degan fikrni aytish mumkin. Yuqori bo'g'in nuqtai nazaridan
frazeologik birliklarning o'zi so'zlar kabi gapni tashkil etuvchi qismlarga aylanadi. Bu mavzuni tadqiq
etgan yirik ilmiy tilshunoslardan biri M.Umarxo‘jaev o‘z asarlarida ta’kidlaganidek, gaplar
frazeologik birliklarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri integratsiyalashgani, erkin iboralar esa gapga so‘z kiritadi,
chunki erkin so‘z so‘z bilan gap o‘rtasida vositachi vazifasini bajaradi. so‘zdagi alohida o‘rin gapning
tarkibiy qismiga aylangan. Frazeologizmlar so‘z kabi tayyor gapga lisoniy birlik yoki sintagma
shaklida kiradi. [1]
Yuqorida aytilganlarga asoslanib shuni ta'kidlash mumkinki, tilning haqiqiy frazeologik tizimi
lingvistik jihatdan o'zining belgi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Frazeologik tizim birliklari barcha
lisoniy darajadagi birlik belgilariga o‘xshash izomorf xususiyatga ega bo‘lganligi uchun leksema
bilan gap o‘rtasida joylashgan komponent hisoblanadi.
Bundan tashqari, frazeologiyaning o‘ziga xos paradigmatikasi (sinonimlar, antonimlar,
semantik-sintaktik variantlar, frazeo-semantik guruhlar) va sintagmatik (ibora shaklidagi iboralar),
valentlik va taqsimot (frazeologik hosila) mavjud bo‘lib, ular to‘laqonli tizimni tashkil qiladi. o'zaro
ta'sir natijasida. Binobarin, frazeologik birliklar ham so`z kabi tilda aloqa vositasi vazifasini va
funksional nominatsiya vazifasini bajaradi. Ularning yana bir xususiyati quyi va yuqori darajadagi
elementlarning mavjudligi.
Agar so‘zning ma’nosi uni tashkil etuvchi morfemalarning yig‘indisi (gapning ma’lum
bo‘lagiga mansublik, valentlik va taqsimot, denotativ-ma’noli bog‘liqlik) bilan bog‘langan bo‘lsa,
frazeologik birliklarda bu hodisa boshqacha xarakterga ega bo‘ladi. Frazeologik birliklar mohiyatiga
ko‘ra, uning tarkibiy qismlari ma’nolarining birlashuviga asoslangan obrazli yo‘naltirilgan denotativ-
ma’noli yaxlitlikdir. Tildagi frazeologik birliklarning integrallashuvi asosida yangi yaxlit ma’no
birligi vujudga keladi. Shu bilan birga, iboraning ayrim integral komponentlari, ba'zan esa barcha
komponentlar o'zining asosiy xususiyatlarini yo'qotadi.
Integrasiya darajasi qanchalik baland bo‘lsa, frazeologik birliklarni tashkil etuvchi so‘zlar
o‘zining dastlabki ma’nosidan qanchalik uzoqlashib borsa va aksincha, integratsiya darajasi
qanchalik past bo‘lsa, ibora erkin so‘z birikmasi va erkin gapga shunchalik yaqin bo‘ladi.
Keling, yuqoridagi nazariy tezislarning to'g'riligini ko'rsatadigan lingvistik material tahliliga
murojaat qilaylik. Shu bilan birga, bizning asosiy vazifamiz o‘zbek tilidagi frazeologik birliklarning
tarkibiy yoki semantik xususiyatlarini o‘rganish emas, chunki ular turli lingvistik materiallar
yordamida yetarlicha batafsil o‘rganilgan. Bu yerda biz frazeologik birliklarning lingvomadaniy
jihatlarini tahlil qilishni maqsad qilganmiz. Lingvomadaniy jihatlar odatda nutqda pragmalingvistik
jihatlarning namoyon bo'lishi orqali amalga oshiriladi.
К числу прагмалингвистических аспектов ФЕ, проявляющихся в дискурсе, можно
отнести следующие:
1. Frazeologik birliklar nutqda modal munosabatlarni ifodalaydi.
2. Frazeologik birliklar nutqda axloqiy mezonlarni ochib beradi.
3. Frazeologik birliklar nutqda intellektual mezonlarni namoyon qiladi.
4. Frazeologik birliklar nutqda estetik mezon ifodalaydi.
5. Frazeologik birliklar nutqda dinamik mezonni aks ettiradi.
6. Frazeologik birliklar nutqda me’yoriylik mezonini ochib beradi.
7. Frazeologik birliklar nutqdagi emotsionallik mezonini ifodalaydi.
8. Frazeologik birliklar nutqda moslik mezonini namoyon qiladi. [2]
Shu nuqtai nazardan o‘zbek va ingliz tillaridagi ayrim frazeologik birliklarni ko‘rib chiqamiz.
“Tuya go'shti emoq ” – бu ibora harakatning juda sekin bajarilishini, jarayonni kechiktirishni
anglatadi. Masalan: “Qaniydi, o‘zimizdagi tuya g‘o‘shti egan hammom ishga tushsa-yu, biz bu
tashvishlardan qutulsak” (“Mushtum” jurnalidan).
Ushbu frazeologik birlik rus tilidagi "salyangoz tezligida" iborasiga va inglizcha iboraga mos
keladi. ‘till the cows come home’. Rus tilida bu ma'no toshbaqa, ingliz tilida esa sigir tasviri
yordamida beriladi. Bu odamlarning yashash joyi, hayoti va mavjudligining o'ziga xosligi bilan
bog'liq. Inglizlar va ruslar iqlimi sovuq bo'lgan shimoliy hududlarda yashaydilar. Bu, birlamchi
xususiyat sifatida, an'anaviy tushunchalarning nominatsiyasida, so'z va iboralarning birlamchi
shakllarini shakllantirishda namoyon bo'ladi. Tuyalar sovuq muhitda yashay olmaydi, lekin
toshbaqalarning ayrim turlarini topish mumkin. Sekin harakat toshbaqaga xosdir va ruslar sekinlik
haqida gapirganda bu hayvonning tasviridan foydalanadilar.
Oʻzbek til madaniyati sohasida toshbaqa ham mavjud boʻlib, bu tilda sustlik maʼnosini
bildiradi. Ammo bu kontekstda u faqat tuya tushunchasining sinonimi sifatida ishlatiladi.
“Tuyaning dumi erga tekkanda”, “tuyani yut, lekin dumi og'zingdan ko'rinib turmasin”. “Tuya
so'yib, chorlasang ham kelmaydi ”. “Тuya qancha bo'lsa – yag'rini shuncha” kabi iboralar o‘zbek
konseptual sohasida ham ana shu nuqtai nazardan mavjud. [4] Ular Evropa madaniyatiga begona,
chunki tuyaning odatlari haqida bilmagan holda, odam u bilan bog'liq belgilar haqida bilmaydi.
Ammo bu xulosani mutlaqo to'g'ri deb bo'lmaydi. Chunki Angliyada uchramagan ba'zi
hayvonlar shunga qaramay frazeologik birliklarning ob'ektiga aylangan. Masalan: to shed crocodile
tears – timsoh ko'z yoshlarini to'kdi: «Take no notice of her crocodile tears. She is not in the less
concerned about your injury» (W. Saroyan). [3,96]
Ma'lumki, o'ljani yutib yuborgandan so'ng, timsoh ko'z yoshlarini to'kadi. Ushbu hodisaning
fiziologik sabablarini bilmaganlar, yirtqich yutib yuborilgan qurbonga rahm-shafqat bilan
yig'layotgan deb noto'g'ri o'ylashadi. Darhaqiqat, sabab shundaki, to'yimli ovqatdan so'ng hayvonning
tanasidagi barcha organlar va bezlar, shu jumladan lakrimatsiya uchun mas'ul bo'lganlar ishlay
boshlaydi. Aynan ko'z yoshlari yordamida timsoh o'ljasi bilan birga olib kelingan infektsiyalardan
xalos bo'ladi. Bu fan tomonidan tasdiqlangan. Ingliz tilida bu frazeologik birlikning paydo bo'lishiga
sabab, mustamlakachilik davrida inglizlar Osiyo, Afrika, Shimoliy Amerika va Avstraliyadagi katta
hududlarni egallab olganlar. O'sha hududlarning tabiati bilan tanishish bu turdagi frazeologik
birliklarning paydo bo'lishiga sabab bo'ldi.
Keling, yana bir misolni ko'rib chiqaylik. “Тo work like a horse” iborasi rus tiliga “ot kabi
ishlamoq”, o‘zbekchaga esa “eshakdek ishlamoq” iborasi bilan tarjima qilingan. Gap shundaki, oddiy
o‘zbek xalqi orasida eshak, ya’ni eshak otdan ko‘ra ko‘proq bo‘lgan – boylar va boy zodagonlarning
xizmatkorlari sig‘dira oladigan qimmatbaho hayvon. Ot eshakning ishini qilmadi va asosan boylar
uchun faqat transport vositasi sifatida xizmat qildi. Va barcha qora ishlar eshaklar yordamida amalga
oshirilar, ular arava va aravalarga bog'langan, yuk ortilgan, tegirmon g'ildiraklarini aylantirishga
majbur qilingan. Otlar eshaklarga qaraganda kamroq edi, ularning go'shti yeyish mumkin edi, shuning
uchun otlarga eshaklarga qaraganda boshqacha munosabatda bo'lishdi.
Yuqorida biz tarkibidagi hayvon nomlari bilan ifodalangan frazeologik birliklarni tahlil qildik,
endi komponentlari semantik ma’nosiga ko‘ra boshqa guruhlarga mansub frazeologik birliklarning
lingvomadaniy jihatlarini ko‘rib chiqamiz.
"Ko’z bo’yamok" frazeologik birliklarning semantik tarkibiy qismidir; bir qarashda u universal
insoniy xususiyatga ega bo'lishi kerakdek tuyuladi, lekin bu har doim ham shunday emas. Masalan:
“Yo'qolinglar, ifloslar, bizning ko'zlarimizni bo'yay olmaysizlar, sizga bu erda o'rin yo'q”. Ingliz
tilida " to throw dust in someone’s eye" iborasi bor – aldash ma’nosini anglatadi. [2]
Odatda tilshunoslar ma’nosi o‘xshash bo‘lgan lingvistik madaniy frazeologik birliklarni
o‘rganishga e’tibor bermaydilar, aksincha, ekzotik xarakterdagi frazeologik birliklarni izlashga
intiladilar. Bunday istakni noto'g'ri deb atash mumkin emas. Biroq, madaniyatdagi farqlarni
o'rganishda asosiy e'tibor bir tilda mavjud bo'lgan va boshqa tilda mavjud bo'lmagan tushunchalarni
izlashga emas, balki ikkala tilda mavjud bo'lgan, ammo har xil tarzda namoyon bo'ladigan
tushunchalarni qidirishga qaratilishi kerak.
Ingliz tilidagi kabi o‘zbek tilida ham frazeologik birliklar nutqda ishtirok etuvchi turli sub’ektlar
o‘rtasida modal ma’no ifodalaydi. Aniqrog‘i, so‘zlovchi ko‘rilayotgan narsaga yoki shaxsga o‘z
munosabatini bildirishi mumkin; ya'ni mini kontekstlarda ehtimollik, imkoniyat, majburiyat
ma'nolarini ifodalashi mumkin. Masalan, “ Kichkina demang bizni, ko'tarib uramiz sizni”, – Bu ibora
jismoniy va intellektual qobiliyatni ifodalaydi, ya'ni "bu bahsda g'alaba qozonish uchun bizda etarli
kuch va aql bor" degan ma'noni anglatadi.
“Kemaga tushganning joni bir” - bu frazeologik birlik muqarrarlik ma'nosini ifodalaydi. Ya'ni,
bu holatning oqibati aniq ma'lum. Bular frazeologik birliklar orqali ifodalangan modal ma’nolarning
ayrimlari xolos. kabi frazeologik birliklarda ham muqarrarlik ma'nosini ko'rish mumkin “Yetimning
og'zi oshga etganda burni qonaydi”, “Ishi yo'q it sug'orar”, “Teshik quloq eshitadi“, “Xatga tushding
– o'tga tushding”. Frazeologik birliklarda amalga oshiriladigan tushunchalardan yana biri axloqiy
mezon bo'lib, bu pragmatik vazifa frazeologik birliklarda ham ancha keng tarqalgan. Masalan: “ Kir
ko'ylakka kishan yoqa ”, “ Aytmagan joyga yo'nmagan tayoq”, “Aldagani bola yaxshi”, “Onasini
ko'r, qizini ol”, “Aravasiga tushdingmi ashulasini ham aytasan ” va hokazo. [5]
Yana bir lingvomadaniy parametr - bu intellektual mezon bo'lib, unga ko'ra so'zlovchi
frazeologik birliklardan foydalanib, biror narsaga, xoh u shaxsga, xoh u qandaydir sifatga yoki
munosabatlarga oqilona baho beradi. Masalan: “Baqiroq tuyaning bori yaxshi, baqirib turgani undan-
da yaxshi”. “Do'ppini olib qo'yib bir o'ylamoq”, “Yolg'onni suvdek simiradi”, “Zar qadrini zargar
biladi”, “Ipidan ignasigacha”, “Kallasi ishlaydi”. “Yo'lga solmoq”.
Keyingi lingvomadaniy parametr - bu frazeologik birliklar olamida ancha keng tarqalgan estetik
mezondir. Masalan: “Itning tuvagi oltin”, “Do'ppisi yarimta”, “Daqqi Yunusdan qolgan”, “Gapga
pishgan”, “Egani oldinda emagani ketida”, “Etti qovun pishig'i” va hokazo.
Lingvomadaniy turkumlashtirishda dinamik mezon frazeologik birliklarda aks ettirilgan
harakatdir. Bunga ko'plab misollar keltirish mumkin.
Masalan: “Xamirdan qil sug'urgandek”, “Xo'kizning qulog'iga tanbur chertmoq”, “Xoda
yutgan”, “Eshikdan haydasang derazadan kiradi”.
Frazeologik birliklarda lingvomadaniy kategoriyalarning namoyon bo‘lishi tilning semantik
tizimi uchun norma hisoblanadi. Frazeologik birliklarda odamlar, hayvonlar, narsa yoki hodisalar
norma pozitsiyasidan ko'rsatiladi. Masalan: “Zig'irdek kichik”, “Zuvalasi bir joydan olingan”, “Zig'ir
yog'i ichgan odamdek”, Zig'ir yog'i ichmaganda bo'g'ilib gapirmasdi. “Ishlar mixdek” va hokazo.
Aniqrog'i, agar holat normal bo'lsa, unda hech kim uni baholamaydi, tasvirlamaydi yoki hissiy
ekspressiv baho bermaydi.
Gap shundaki, norma tushunchasi turli madaniyatlarda har xil. Shunga asoslanib, turli
madaniyat vakillari bir xil vaziyatni turlicha baholaydilar. Masalan, o‘zbek tilida frazeologik birliklar
mavjud “Mehmon otangdan ulug'”, ammo Yevropa madaniyatida mehmon unchalik baland emas,
shuning uchun mehmon bilan bog‘langan frazeologik birliklar kam uchraydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Маслова, В. А. Лингвокультурология / В. А. Маслова. – М., 2004. – 204 с.
2. Умарходжаев, М. И. Основы фразеографии / М. И. Умарходжаев. – Т., 1983. – 144 с.
3. Шмелева Т. М. Существительные полиэталоны в английских устойчивых сравнениях / Т. М. Шмелева
// Актуальные проблемы психолингвистики. – Тверь, 1996.
4. Раҳматуллаев, Ш. Ўзбек тилинннг қисқа этимологик луғати / Ш. Раҳматуллаев. – Т., 2003. – 485 б.
5. Хакимова, Г. Э. Фразеологик бирликлар этимологиясининг когнитив аспекти / Г. Э. Хакимова // УзМУ
хабарлари. – 2014. – № 5. – Б. 3–41.
6. Smith, W. Y. The Oxford Dictionary of English proverbs / W. Y. Smith. – Oxford, 1936.
7. The American Heritage Dictionary of the English language. – Boston, 2010.
UDC 81'1
COMPARATIVE STUDY ОF GЕRUND, INFINITIVЕ АND РАRTICIPLЕS IN ЕNGLISH
АND ITS ЕQUIVАLЕNTS IN UZBЕK
M.J.Bekmurodova, teacher, Uzbekistan State University of World Languages, Tashkent
Аннотация. Мазкур мақолада инглиз тилидаги герундий, инфинитив ва

сифатдошларнинг ўзбек тилидаги эквивалентлари қиёсий тадқиқ этилган. Маълумки, инглиз
тилидаги феълнинг мазкур шахссиз шакллари шахс ёки сонни ифода этмай ҳаракатни
ифодалайди. Улар феъл майлларига эга эмас шунингдек, гапда предикат вазифасини бажара
олмайди. Мақолада мазкур феълнинг шахссиз формалари инглиз ва ўзбек тилларида мисоллар
билан қиёслаб тақдим этилган.
Калит сўзлар: герундий, инфинитив, сифатдош, феълнинг шахссиз шакллари, феъл
майллари, тўғри феьллар, нотўғри феъллар.
Аннотация. В данной статье сравнительно изучаются узбекские эквиваленты
английского герундия, инфинитива и прилагательных. Известно, что эти безличные формы
английского глагола выражают действие, не выражая лица или числа. Они не имеют
глагольных наклонений и не могут выступать в роли сказуемого в предложении. В статье
эти безличные формы глагола сравниваются с примерами в английском и узбекском языках.
Ключевые слова: герундий, инфинитив, прилагательное, безличные формы глаголов,
времена глаголов, правильные глаголы, неправильные глаголы.
Abstract. In this article, the Uzbek equivalents of the English gerund, infinitive and adjectives
are comparatively studied. It is known that these impersonal forms of the English verb express action
without expressing person or number. They do not have verb moods and cannot function as a
predicate in a sentence. The article compares the impersonal forms of this verb with examples in
English and Uzbek languages.
Key words: gerund, infinitive, adjective, impersonal forms of verbs, verb tenses, correct verbs,
incorrect verbs.
Verbs are the heart of English sentences. After all, they are the ones who tell us what exactly
the subject is doing. In general, a verb is a word or combination of words that indicates an action or
state.
Depending on the functions and tense we are talking about, verbs are modified. Actually, just
like in other languages. Let's look at some examples of the use of infinitives, gerunds and participles
in English.
Essentially, this is the conjugation of a verb by subject: I, you, he/she/it, we, you all, they. A
regular verb will only change its ending, while an irregular verb will appear inconsistent.
Main forms of verbs:
1. Base form, also known as infinitive, e.g.: work, take, play;
2. Past form, for example: worked, played, took;
3. Past participle or -ed, e.g. worked, taken (in regular verbs this has the same form as past, but
in irregular verbs it can be different, e.g., took, taken);
4. -ing form, in particular: working, taking;
5. Third person singular present simple or -s form, for example: works, takes;
Finite Verbs
Finite verbs — these are actually those that are called sentence roots. A verb form performs or
refers to a subject and uses one of twelve tense forms and changes according to the number/persons
of the subject.
These verbs show tense, person and number:
My brother went to school — Akam maktabga bordi.
 He is one of the best football players in the country — U mamlakatning eng yaxshi
futbolchilaridan biri.
 Non-finite verb forms
Non-finite verbs do not act like verbs in a sentence, but work like nouns, adjectives, adverbs,
and so on. Apart from this, they do not change according to the number/persons of the subject since
these verbs, also known as verb phrases, do not directly relate to the subject. Sometimes they can
become an object.
The forms of non-finite verbs are:
• Infinitive
• Gerund
• Participle
Infinitive
The infinitive form is the indefinite form of the verb and is often the same as its dictionary form,
but has special forms. The infinitive does not indicate person or number and expresses only an action
or state, and sometimes the time of utterance. The sign of the infinitive form of a verb is the particle
to, although it can sometimes be omitted.
Most of them have an active infinitive form (with or without to): (to) catch, (to) do, (to) help,
(to) leave, (to) wash.
Also, most verbs have a passive infinitive form: (to) be caught, (to) be done, (to) be helped, (to)
be left, (to) be washed.
 The infinitive can perform the following functions in a sentence:
 Applications: My husband always forgets to eat — Erim doim ovqatlanishni unutadi.
 Subject: To swim is good for your health — Suzish salomatlik uchun foydali.
 Predicate: They want to take part in this event — Ular ushbu tadbirda ishtirok etishni
xohlashadi.
 Adverbial modifier: I came here to welcome you personally — Sizni shaxsan tabriklash
uchun keldim.
 Adjective: I made a decision to come here and listen to your arguments — Men bu erga kelib,
sizning dalillaringizni tinglashga qaror qildim.
It should be remembered that some verbs are directly followed by an infinitive:
 He was going to call the doctor — U shifokorni chaqirmoqchi edi.
Certain verbs may be followed directly by a noun or pronoun, and then by an infinitive:
 He advised me to sell all my bitcoins — U menga barcha bitkoinlarimni sotishimni maslahat
berdi.
Some verbs can be given an infinitive or a gerund without changing the meaning:
 I like to read American novels.
 I like reading American novels — Men Amerika romanlarini o'qishni yaxshi ko'raman.
Some verbs may be followed by an infinitive or gerund, but with a change in meaning, for
example, compare:
 He stopped drinking alcohol.
 He stopped to drink alcohol.
Gerund
What is a gerund?
A gerund is a verb in the ing (present case) form that functions as a noun, describing an activity
rather than a person or a specific matter. Any action verb can be turned into a gerund. Gerunds in
English can be found quite often: run - running, sing - singing. However, you should be careful when
translating, since we do not have such an analogue in our native language.
Some people prefer getting up early in the morning — Ba'zi odamlar ertalab erta turishni afzal
ko'radilar.
A gerund can appear at the beginning of a sentence when used as the subject:
 Swimming is a hobby of mine — Suzish mening sevimli mashg'ulotim.
A gerund can act as an object after a verb:
 My brother quit smoking a few days ago — Akam bir necha kun oldin chekishni tashladi.
A gerund can serve as an object after a preposition:
 I look forward to helping you cook the meal — Men sizga ovqat tayyorlashda yordam berishni
intiqlik bilan kutaman.
Some verbs and verb phrases come immediately after the gerund:
 This man avoids using sugar… Bu odam shakardan foydalanishdan voz kechdi
Some verbs can be followed by a gerund or infinitive without changing the meaning:
 Some people prefer getting up early…
 Some people prefer to get up early… Ba'zi odamlar erta uyg'onishni afzal ko'rishadi ...
Some verbs can be followed by a gerund or infinitive, but changing the meaning:
 She remembered sending the letter.
 She remembered to send the letter — U xatni yuborganini esladi.
Participle
All present participles end in -ing. The past participles of all regular verbs end in -ed. However,
irregular verbs have different endings: thrown, ridden, built, gone,…
So, traditionally the participle in English has two main types and their different tense forms:
1. Present participle (-ing): arriving, biting, carrying, doing, entertaining, flying
2. Past participle (Verb 3):
Regular: acted, borrowed, hopped, mumbled, paused, studied, wandered etc.
Irregular: caught, done, gotten, had ridden, seen, understood, worn etc.
3. Perfect participle (having + Verb3): having asked, having broken, having grown, having
placed, having told, having worn etc.
As you can see, with the help of certain constructions involving the participle, you can express
yourself succinctly in English. Since the participle combines the qualities of a verb, adjective and
adverb, it is quite multifaceted. When we use it in English, we mean, "doing something" or "having
done something."
In English, just like in Uzbek, there are only three non-finite forms of the verb, but their
functions in the language are much more diverse and they form many more constructions (turns of
phrase) than the Uzbek non-finite forms. If in the Uzbek language there are only participial and
participial phrases, the infinitive does not form phrases, then in English the phrases are formed by the
gerund, participles and infinitive. Of these, only participle phrases in the function of adverbial and
definition correspond to Uzbek phrases, the rest have no analogues in the Uzbek language, these are
a gerundial phrase, an independent participial phrase and three infinitive constructions. Each of them
can be called a means of compressing complex sentences into simple ones, and their study causes
certain difficulties both when translating from English into Uzbek and when constructing a phrase in
English.
Thus, the prevalence of non-finite verb forms in English, their versatility and ability to form
unique constructions that have no parallels in the Uzbek language, raise the need to find ways and
opportunities for more effective teaching of non-finite verb forms.
REFERENCES:
1. Bedretdinova Z.N. Non-finite forms of the English verb: A textbook on English grammar / Z.N. Bedretdinova.
– Khabarovsk: Publishing House of Tomsk State University, 2005.
2. https://grammarway.com/ru/participle
UDC 82
PHRASEOLOGICAL UNITS REPRESENTING TIME IN ENGLISH AND UZBEK
LANGUAGES
G.F.Boltaqulova, Head of the Department, Samarkand State Institute of Foreign Languages,
Samarkand
Annotatsiya. Mazkur maqolada asosiy obyekt frazeologik birliklar bo‘lib, ular takrorlanuvchi
so‘z birikmalari bo‘lib, aniq ma’noni bildiradi. Inson borlig‘ida vaqtning ahamiyati va madaniy
guruhlar o‘rtasida tilda ko‘p ifodalanishini hisobga olsak, zamon bilan bog‘langan frazeologik
birliklarga urg‘u berish ayniqsa muhimdir. O‘zbek va ingliz tillarida vaqtni ifodalovchi frazeologik
birliklarni o‘rganish lingvistik o‘zgaruvchanlik haqidagi bilimimizni oshirishdan tashqari, tilning
temporal hodisalarini tushunishimizga qanday ta’sir ko‘rsatishining muhim usullarini ko‘rsatadi.
Ushbu tadqiqotning tuzilishi quyidagicha: birinchidan, adabiyotlar tahlili frazeologiya va
zamon bilan bog‘liq bo‘lgan iboralar bo‘yicha oldingi tadqiqotlarga umumiy nuqtai nazarni taqdim
etish orqali qiyosiy tahlilimiz uchun asos yaratadi. Tadqiqot o’tkazilgan kontseptual ob'yektiv
nazariy bilimlar asosida tasvirlangan.
Kalit so’zlar: frazeologizm, frazeologik birliklar, so‘z birikmalari, ko‘p so‘zli so‘z birikmalari,
idiomatik iboralar, ingliz tilidagi frazeologik birliklar, o‘zbek tilidagi frazeologik birliklar, semantik
ohanglar, O‘rta Osiyo madaniy merosi, madaniy ahamiyati.
Аннотация. В статье основное внимание уделяется фразеологическим единицам,
которые представляют собой повторяющиеся словосочетания, передающие определенное
значение. Акцент на фразеологических единицах, связанных со временем, особенно важен,
учитывая важность времени в человеческом существовании и множество способов его
репрезентации в языке среди культурных групп. Помимо расширения наших знаний о
лингвистических вариациях, изучение фразеологизмов на узбекском и английском языках,
выражающих время, выдвигает на первый план важные способы, которыми язык влияет на
наше понимание временных понятий.
Структура данного исследования следующая: во-первых, обзор литературы
закладывает основу для нашего сравнительного анализа, предлагая обзор предыдущих
исследований по фразеологии и фразам, связанным со временем. Концептуальная призма,
через которую проводится исследование, изложена в теоретической основе.
Ключевые слова: фразеологизм, фразеологизмы, словосочетания, многословные
словосочетания, идиоматические словосочетания, фразеологизмы английского языка,
фразеологизмы узбекского языка, смысловые нюансы, культурное наследие Центральной
Азии, культурное значение.
Abstract. The study paper focuses on phraseological units, which are recurring word
combinations that transmit a definite meaning. The emphasis on phraseological units connected to
time is especially important, given the importance of time in human existence and the many ways in
which it is represented in language among cultural groups. In addition to enhancing our knowledge
of linguistic variation, the study of phraseological units in Uzbek and English that express time
highlights the significant ways in which language influences our comprehension of temporal notions.
The structure of this study is as follows: first, the literature review establishes the groundwork
for our comparative analysis by offering an overview of previous studies on phraseology and time-
related phrases. The conceptual lens that the investigation is performed through is outlined in the
theoretical framework.
Key words: phraseologism, phraseological units, word pairings, multi-word phrases, idiomatic
phrases, phraseological units in English, phraseological units in Uzbek, semantic nuances, cultural
heritage of Central Asia, cultural importance.
Introduction. The social, cultural, and historical aspects of a society are reflected in language,
which is a dynamic and complex phenomenon. Phraseology is an important conceptual tool in
linguistics that helps explain how societies perceive and measure time, among other notions [1, p. 2].
Phraseological units are recurring word combinations that indicate a particular meaning that
goes beyond the sum of their individual components. They are also known as multi-word expressions
or fixed collocations. These courses offer a distinctive perspective on the cognitive and cultural
functions of language, illuminating the ways in which cultures understand and express a range of
human experience areas. The emphasis on phraseological units connected to time is especially
important, given the importance of time in human existence and the many ways in which it is
represented in language among cultural groups [2, p. 4].
As a branch of linguistics, phraseology studies the regular patterns of word pairings that create
set collocations or multi-word phrases. These language creations capture cultural and contextual
subtleties, going beyond the confines of grammar and syntax. In this context, it is important to
comprehend how languages represent the idea of time since temporal expressions are essential to
social structure and human communication [3, p. 2].
This study's main goal is to compare phraseological units in the context of time in the languages
of Uzbek and English. This study examines the science of phraseology while also deepening our
comprehension of the ways in which cultural perceptions on time influence and are influenced by
language.
Materials. It is evident that phraseological units in Uzbek and English that express time have
not received much attention from academicians. However, a few researches have been published
about them. That could clearly hook that further deepening to the phraseological units is required.
For instance, researchers like Tenny (2020) argue that fixed word combinations make communication
more effective by offering phraseological phrases for scenarios that come up on a daily basis. Smith
(2018) surveyed a large number of English phraseological units relating to time and categorized them
according to their contextual use and subtle semantics. The results showed a diverse range of terms,
from colloquial idioms to metaphors with particular cultural connotations.
Similar to this, Abdullaev (2019) has started to explore the complexities of phraseological units
connected to time in Uzbek language. These studies highlight how crucial it is to take historical and
cultural context into account when examining phraseological phrases.
Moreover, the comparative analyzes has been made in: ‘Idiomatic expressions in English and
Uzbek’ by Bukharayeva, S.T. (2013) and ‘Comparative analysis of English and Uzbek proverbs and
sayings’ by Anna, A., Bakhtiyor, S., & Zilola, B. (2020).
It can thus be stated that making a comparative analysis is necessary since there is a lack of
easily accessible scholarly material that focuses especially on the differences between
"Phraseological Units in English and Uzbek Languages."
Methods. The data presented in this research is arranged according to the representations made
by Rahmatullayev Sh. and Kunin A.V. in their respective works, "An explanatory phraseological
dictionary of the Uzbek language" and "Large English-Russian phraseological dictionary." Therefore,
in order to comprehend the writers' principal method of expressing time in both languages and to
conduct a comparative analysis, it is imperative that time be communicated in phraseological units.
Results. The findings demonstrate that English has a large number of idiomatic phrases, or
idioms with meanings that are hard to interpret. Uzbek phraseological units have the potential to be
more beautiful because they are also rich in idioms. When examining such idioms in both English
and Uzbek, there could be some issues, though, if we take into account the English translation in
Uzbek. According to the findings, meanings may vary, remain stable, or the representation of "time"
might indicate a new meaning instead of communicating time. As a result, the usage of sustainable
phraseological units will be examined in the next sections to highlight the variations and similarities
between these phrases in Uzbek and English as well as in their translations.
Discussion
Phraseological units in English.
The phraseological units associated with time in the English language are rich and varied,
containing a diverse range of idiomatic phrases, metaphors, and culturally imbedded allusions. A
thorough examination of these units demonstrates the variety of ways in which English speakers
perceive and express temporal notions [4, p. 16]. The Phraseological units have the following
characteristics:
1. They are prefabricated.
2. Consistent in design
3. figurative or transmitted language
4. Vibrant, emotive
5. With a distinct style.
If we examine the phraseological units found in "English-Russian phraseological dictionary"
by A.V. Kunin [5, p. 763-766]:
o From time to time => [vaqti vaqti bilan].
o Give smb. a hard time => [kimnidir bezovta ilmoq].
o Gain time => [vaqtni yutmoq].
o Have all the time in the world => [ko’p vaqtga ega bo’lish].
o In jig time => [tez fursatda].
o Lost time is never found again => [vaqting ketdi, naqding ketdi].
o Time is money => [har bir daqiqa oltinga tengdir].
o What may be done at any time will be done at no time => [Har doim qilinishi mumkin
bo’lgan narsa hech qachon amalga oshmaydi].
o The time is ripe => [vaqti keldi]. (urgency).
o An hour in the morning is worth two in the evening => [Tong oqshomdan donoroq].
(productivity).
the examination of English phraseological units connected to time shows complex semantic
nuances. As we can see, ideas of production, urgency, and the cyclical aspect of life are frequently
associated with how we perceive time. Phrases like "Time heals all wounds" express a viewpoint on
the temporal component of emotional recovery, whereas motives like "Lost time is never found again"
[6, p. 766] and "Time is money" [7, p. 764]: emphasize the significance of acting promptly.
Phraseological units in Uzbek.
When it comes to the Uzbek language, with its varied range of phraseological units, offers a
unique viewpoint on the idea of time, anchored in the rich cultural heritage of Central Asia. These
units capture the cultural and historical aspects of Uzbek temporal expression in addition to
demonstrating linguistic inventiveness [8, p. 4].
Now, let's look at a few Uzbek phraseological units that Sh. Rahmatullayev discovered in his
work "O'zbek tilining izohli frazeologik lug’ati." [9, p. 40-308]:
o Bir kunmas birkun => one day
o Boshiga qilich kelganda ham => when the problem faces one’s head
o Kechani kecha, kunduzni kunduz demay => days and nights (working)
o Yil- o’n ikki oy => a year- twelve months
o Sakkiz yoshidan sakson yoshigacha => from 8 to 80 ages (range of age)
o Temirni qizig’ida bosmoq => completing smth in its best time.
o To’rt gapning birida => saying smth more often
o Hash-pash deguncha => quickly
Uzbek phraseological units relating to time are language expressions of traditional practises and
cultural norms. Phrases like "Yil- o'n ikki oy," which translates directly to "a year-twelve months,"
highlight the significance of yearly cycles in day-to-day living and demonstrate the cultural value put
on time organisation. These statements offer important insights into the ways that Uzbek society's
daily practises are entwined with conceptions of time [10, p. 15].
Semantic nuances that lead to a sophisticated comprehension of temporal ideas within the
cultural context are revealed by the examination of Uzbek phraseological units. Expressions such as
"Kechani kecha, kunduzni kunduz demay" (roughly translated as "days and nights") highlight the
cyclical nature of time and the significance of renewal of reflecting the common perception of time
as cyclical [11, p. 19].
Therefore, it may be concluded that it is important to understand the cultural meanings
associated with time-related idioms. Translators must communicate both the cultural importance and
the literal meaning. When the variations demonstrate that metaphors employed to convey the passage
of time or its worth could not have exact counterparts and hence call for creative modification. For
instance, it is impossible to translate phrases like "Hash-pash deguncha," "Temirni qizig'ida bosmoq,"
"Kechani kecha, kunduzni kunduz demay," and "Boshiga qilich kelganda ham" into English. The
cultural importance of time value and intelligent use may need to be carefully considered while
expressing this matter [12, p. 65].
As a result, it can be difficult to articulate the core of idiomatic phrases about time while
preserving the natural flow of language when they lack direct equivalents.
Conclusion. To sum up, the comparative examination of phraseological components that
convey time in Uzbek and English has shed light on the complex interactions between language,
culture, and temporal conception. In addition to demonstrating linguistic inventiveness, the wide
range of phraseological phrases in both languages also shows the cultural and historical factors that
influence how both linguistic groups see time.
Studying Uzbek phraseology revealed a language environment with strong roots in Central
Asian culture, with phrases referencing historical events, linguistic traditions, and metaphors unique
to the region. The variety and intricacy of Uzbek temporal phraseology demonstrate the distinctive
ways in which this language group perceives and expresses time.
The research's conclusions have implications for encouraging successful communication and
cross-cultural understanding. Through the identification of cultural subtleties included into
phraseological units about time, language learners, instructors, and translators may improve their
capacity to navigate through the complexities of cross-cultural communication.
To guarantee that the translated phraseological units reverberate successfully in the target
language, it is imperative that translations take into account the intended meaning, cultural subtleties,
and context.
REFERENCES:
1. Aripova DA and I. Bashmakova, ‘Towards Phraseologism Formation and Terminologization in Scientific and
Technical Texts’ (2018) 50 SHS web of conferences
2. Global RS, ‘Concept of phraseological units. functional, structural and semantic classification of phraseological
units’ www.academia.edu
3. Abdusamadov ZNO, ‘The classification and functions of phraseological units in english language’ (2021) 2
Academic research in educational sciences
4. Phraseological Units in English.’
5. A.V. Kunin. “English-Russian phraseological dictionary”. P. 763.
8. Djurayeva IG, ‘USE of PHRASEOLOGICAL UNITS in ENGLISH and UZBEK’ (2022) 3 Academic research
in educational sciences 674 https://cyberleninka.ru/article/n/use-of-phraseological-units-in-english-and-uzbek
9. Sh. Rahmatullayev “O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati”. P. 40-308.
10. Tilkhonov N.A., Khodzhaev T. X. “ Grammatical nature of verbal phraseological units in the Uzbek language”.
P. 24.
11. A. Jabborova. Jizzakh State Pedagogical Institute, UZB. “Phraseologism expressing the emotional state of a
person”. Issue 2 Art., 6 (2020).
12. Mamatov, A. E. (1999). “Issues of the formation of the phraseologism of the Uzbek language”.
UO’K 821.111
J. R. R. TOLKINNING "UZUKLAR HUKMDORI" ASARIDA SEHR-JODU KONTSEPTI
N.Bo’riyeva, dots., PhD, Jizzax davlat pedagogika universiteti, Jizzax
Annotatsiya. Ushbu maqolada "sehr-jodu" tushunchasi ingliz yozuvchisi J. R. R. Tolkinning

"Uzuklar hukmdori: uzuk birodarligi" asari misolid ko'rib chiqildi. Muallif tushunchalarning mavjud
tasniflarini tahlil qiladi, kontsepning mohiyati va tuzilishini tushunishga turli nuqtai nazarlarni
asoslaydi, asarda uning turli tushunchalarini misollarda keltiradi. Muallifning fikricha, “sehr-jodu”
deb atalgan g‘ayritabiiy kuchni turli xil kuchga ega bo‘lish mumkin. Masalan, Sauron va uning
xizmatkorlarining yovuz kuchini ifodalaydi va "sehr-jodu" deb ataladi. Bu ma'noda sehr-jodu
hokimiyat va hukmronlik uchun tashnalikdan kelib chiqadi va qullik, zabt etish va aldash uchun
ishlatiladi.
Kalit so’zlar: sehr-jodu, uzuk birodarligi, hukmronlik, Sauron, kontsept, sehrgar.
Аннотация. В данной статье концепт «магия» рассматривается через призму книги
английского автора Дж. Р. Р. Толкина «Властелин колец: Братство Кольца». Автор
анализирует существующие классификации понятий, приводит различные точки зрения на
понимание сущности, природы и структуры понятия, приводит примеры его обновления в
романе. По мнению автора, сверхъестественную силу, называемую «магией», можно
разделить на разные типа силы. Есть тип, который представляет собой злую силу Саурона
и его слуг и называется «магией». Магия в этом смысле возникает из жажды власти и
господства и используется для порабощения, завоевания, обмана.
Ключевые слова: магия, братство кольца, власть, Саурон, концепция, волшебник.
Abstract. In this article, the concept of “magic” is examined through the prism of the book by
the English author J. R. R. Tolkien “The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring”. The author
analyzes existing classifications of concepts, gives different points of view on understanding the
essence, nature and structure of the concept, and gives examples of its renewal in the novel.
According to the author, the supernatural power called "magic" can be divided into several types of
power. For instance, it represents the evil power of Sauron and his servants and is called "magic".
Magic in this sense arises from the thirst for power and domination and is used for enslavement,
conquest, and deception.
Keywords: magic, fellowship of the ring, power, Sauron, concept, wizard.
Zamonaviy ilm-fanning holati haqida gapirganda, uning rivojlanish vektoriga ta'sir qiluvchi
o'ziga xos tendentsiyalarni eslatib o'tish mumkin emas. Ular orasida bilimlarning alohida sohalarini
birlashtirish, fanlar chorrahasida eng yangi fanlarni o'qitish, gumanitar va antropotsentrik yo'nalish
mavjud. Kognitiv tilshunoslikning vazifalaridan biri voqelikning ongimizda aks etish jarayonlarini
ma’lum bilim tuzilmalari – tushunchalar shaklida o‘rganish va tavsiflashdan iborat. Kontseptsiyalarni
tavsiflashga bag'ishlangan tadqiqotlar o'z ahamiyatini yo'qotmaydi, chunki tushunchalar individual
va jamoaviy lingvistik ongda muhim o'rin tutadi.
Ushbu tadqiqot kontseptual tahlilning lingvomadaniy yo'nalishi doirasida amalga oshirildi va
J.R.R.Tolkinning "Uzuklar hukmdori: uzuk birodarligi» asaridagi sehr-jdu kontseptini o'rganishga
bag'ishlangan.
Shu munosabat bilan ushbu ishning maqsadi J.R.R.Tolkinning "Uzuklar hukmdori: uzuk
birodarligi» asaridagi sehr-jodu kontsepti mazmunini kontseptual va qiymat komponentlarini
aniqlash va tavsiflash orqali qayta qurishdir.
Tolkin "sehr"ni o'ziga xos tarzda ishora qiladigan juda boshqacha kuchni tasvirlaydi. Tolkien
tushunganidek, sehr badiiy emas, balki "ilmiy". Sehr - bu san'atdan ko'ra ko'proq texnika tizimi, uning
maqsadi ikkilamchi dunyoni yaratish emas, balki asosiyni o'zgartirish va boshqarishdir. Sehrgar,
sehrgardan farqli o'laroq, o'zi uchun kuchni xohlaydi va dunyoni yaxshiroq yoki go'zalroq joyga
aylantirish uchun emas, balki boshqa narsalar va istaklar ustidan hukmronlik qilishga intiladi. U har
doim o'ziga qaram ochko'zlik bilan turtki bo'ladi. Sehrgarlik kabi, sehr-jody tushunchasi bizga
Galadrielning uning kuchi va "Dushman" kuchi o'rtasidagi sirli farqni tushunishga yordam beradi.
Sauron, Nazgullar va Saruman, uning xiyonatidan so'ng, o'z maqsadlari uchun vaqtinchalik vosita
sifatida itoat etishga loyiq hech kimni yoki hech narsani tan olmagan holda, o'z vositalari orqali
xudbinlik hukmronligiga intiladigan sehrgarlarga aylandi. Yovuzlik uchun kuch sifatidagi "sehr-
jodu" va yaxshilik uchun kuch sifatidagi "sehr-jodu" o'rtasidagi bu asosiy farq "Uzuklar hukmdori"
dagi kuchning tabiati, mexanizmlari va ta'sirini yanada chuqurroq o'rganishimizga yordam beradi.
Tadqiqot davomida "kontsept" atamasini aniqlashga yondashuvlar bo'yicha ikkita yo'nalish
aniqlandi:
1) Kognitiv, bunda "kontsept" tushunchaning mazmuni sifatida belgilanadi, u asta-sekin
rivojlanib, nutqda individual semantik xususiyatlarni amalga oshiradi, hajm (tor tushuncha) oladi [4].
2) lingvomadaniy, unda " kontsept" "milliy rangning umumiy ma'nolarini ifodalaydi" - (keng
tushuncha) [1].
Tadqiqot davomida ma'lum bo'ldiki, kontseptual komponent darajasida sehr-jodu kontsepti
"muqaddas" qutb bilan bog'liq kontseptual xususiyatlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Tanlangan
asardagi sehr kontseptining quyidagi konseptual xususiyatlari aniqlandi: Quvvat - kuch, qudrat:
G'ayritabiiy - g'ayritabiiy, San'at - san'at, mahorat: Sehrgarlik g'ayritabiiy kuchlarni boshqarish uchun
afsunlar, afsunlar va marosimlardan foydalanish san'ati sifatida belgilanadi yoki nayranglar va
illyuziyalar ijro etish san'ati Sehrgarlik (jodu) - sehr, jodugarlik, sehrgarlik;Sehrgarlik (kuchlar) -
jodugarlik; joziba. Tadqiqot natijalariga ko'ra, JRR Tolkin asarida sehr-jodu kontseptining eng tez-
tez uchraydigan namoyoni bu enchantment.
Keling, misollarni ko'rib chiqaylik:
(1) It's the best news I have had since midsummer: it's worth a gold piece at the least. May your
beer be laid under an enchantment of surpassing excellence for seven years! " said I. "Now I can take
a night's rest, the first since I have forgotten when." [6, 398]
Birinchi misolda enchantment (joziba) belgisi aktuallashadi
Ushbu misoldagi enchantment ijobiy baholanadi, chunki u excellence bilan birgalikda amalga
oshiriladi. Lug'atga ko'ra, excellence «is defined as the condition of being superior». (ustunlik, yuqori
bo'lish, yaxshiroq) [7].
Lug'atga ko'ra, oshib ketish ijobiy qiymatga ega bo'lib, bu uning lug'at ma'nosi bilan
tasdiqlanadi: «ortiqcha yoki ustun; g'ayrioddiy ajoyib" - g'ayrioddiy ajoyib.
Quyidagi misolni ko'rib chiqamiz: (2) «Upon her mantle and her sleeves. And her hair like
shadow following. Enchantment healed his weary feet. That over hills were doomed to roam; And
forth he hastened, strong and fleet. And grasped at moonbeams glistening. [6, 289]»
Ikkinchi misolda sehrning kontseptual atributi «Enchantment healed his weary feet»"
birikmasida og'zaki ifodalangan.
Enchantment ijobiy belgiga ega, chunki tanlangan parcha sehrning ijodiy ta'sirini qayd etadi.
Enchantment shifo fe'li bilan birgalikda yangilanadi, uning lug'at ma'nosi "to make or become
healthy" - kimnidir yoki biror narsani davolashdir [7].
O'rganilayotgan ishda sehr-jodu kontseptining qiymat komponenti darajasida kontseptual
xususiyatlarning ijobiy va salbiy belgilari aniqlandi. Ijobiy baho hikoyaning qahramoni - Gandalf
Grey bilan, salbiy baho esa - hikoyaning antagonisti Sauron (Nekromant) bilan bog'liq.
Keling, o'rganilayotgan kontseptning vakillari ijobiy baholangan misollarga murojaat qilaylik.
(3) «As is told in The Hobbit, there came one day to Bilbo's door the great Wizard, Gandalf the
Grey, and thirteen dwarves with him: none other, indeed, than Thorin Oakenshield, descendant of
kings, and his twelve companions in exile». [2,16].
Uchinchi misolda "yaxshi" kontsepti namoyon bo’ladi. Wizard so'zining great sifati bilan
birikmasi tufayli sehrgarni ajratib turadi va uning faqat ijobiy fazilatlarini ta'kidlaydi.. Chunki
lug‘atga ko‘ra great “Excellent, very good, great for doing something, important” [7] – ajoyib, juda
yaxshi, biror narsa qilish uchun ajoyib, muhim ma’nosini bildiradi.
Misol (4)
(4) «but the wizard seemed to think the truth important. Though he did not say so to Bilbo, he
also thought it important and disturbing, to find that the good hobbit had not told the truth from the
first: quite contrary to his habit». [6, 20]
Ushbu misol (4) ma'lum bir axloq kodeksining belgisini o'z ichiga oladi, bu bizga sehrgar uchun
haqiqat do'stlikdan muhimroq ekanligini ko'rsatadi.
Demak, J. Freyzerning fikricha, sehrgarning kuchi o'zboshimchalik va cheksiz emas. U
bo'ysunishi kerak bo'lgan muayyan qoidalar va qonunlar mavjud. Sehrgar o'z san'ati qoidalariga yoki
tabiiy qonunlarga qat'iy rioya qilgan taqdirdagina kuchga ega. Ushbu qoidalarni e'tiborsiz qoldirish,
bu qonunlarni buzish (eng kichik narsalarda ham) muvaffaqiyatsizlikka duchor bo'lish va hatto o'z
hayotini o'ta xavf ostida qoldirish demakdir [5].
Ichki axloqiy sifatlarning muhim roli ko'rsatkichini A. Leman ijodida topamiz. Muallif Korniliy
Agrippaning “Occulta Philosophia” asarida sehrgarlik passiv emas, balki faol e’tiqod bo‘lib,
insonning ichki fazilatlari va qobiliyatlari bilan bevosita bog‘liq bo‘lganligi haqidagi so‘zlarini
keltiradi [3, 250].
Keling, sehr-jodu kontseptining salbiy belgilarini ko'rsatadigan misollarga murojaat qilaylik.
Keling, quyidagi misolni olaylik:
(5)In Eregion long ago many Elven-rings were made, sehr-jodu rings as you call them, and
they were, of course, of various kinds: some more potent and some less. The lesser rings were only
essays in the craft before it was full-grown, and to the Elven-smiths they were but trifles - yet still to
my mind dangerous for mortals. But the Great Rings, the Rings of Power, they were perilous. ‘A
mortal, Frodo, who keeps one of the Great Rings, does not die, but he does not grow or obtain more
life, he merely continues, until at last every minute is a weariness. And if he often uses the Ring to
make himself invisible, he fades: he becomes in the end invisible permanently, and walks in the
twilight under the eye of the dark power that rules the Rings. Yes, sooner or later - later, if he is
strong or well-meaning to begin with, but neither strength nor good purpose will last - sooner or later
the dark power will Devour him» [2, 30].
Ushbu parcha sehrli uzuk ob'ekti ta'sirining salbiy tomonlarini tavsiflaydi, bu quyidagi
so'zlardan foydalanish bilan tasdiqlanadi:
Craft so‘zi “to make something using a special skill, especially with your hands” [8], ya’ni
maxsus qobiliyatdan foydalanib biror narsa qilish ma’nosida qo‘llaniladi. Shu nuqtai nazardan, so'z
"mahorat", "hiyla" ma'nolarida qo'llaniladi.
Trifle so'zi "something unimportant or not valuable" degan ma'noni anglatadi: [8] -
nomukammal, ahamiyatsiz.
Dangerous (xavfli) so'zi - "able or likely to harm or kill you" [7] - "zarar keltiradigan yoki
o'ldirishga qodir narsa", shunga ko'ra, bu so'z salbiy bahoga ega, bu kontekst bilan tasdiqlangan:
«The lesser rings were only essays in the craft before it was full-grown, and to the Elven-smiths
they were but trifles - yet still to my mind dangerous for mortals».
Ushbu parcha "sehr-jodu rings" elementining salbiy fazilatlarini tavsiflaydi, chunki ular "faqat
mahorat sinovi" bo'lsa ham, ular o'lim uchun juda xavflidir.
Keyingi great so'zi, lug'atga ko'ra, "important to having a lot of influence" [5] "ko'p ta'sir qilish
uchun muhim" degan ma'noni anglatadigan va ijobiy belgiga ega: -, ammo kontekstda bu birlik to
make fe’li ishlatilishi natijasida salbiy ma’noni bildiradi (to make himself invisible - ko'rinmas bo'lish,
boshqalardan yashirin bo'lish), “becomes in the end invisible permanently”. Kontekstga ko'ra, bu
uzuklarni kiygan har bir kishi ko'rinmas va faqat qora kuchga ko'rinadigan bo'lib qoladi. Shunga ko'ra,
bu so'z salbiy belgilandi.
Invisible so‘zi “something that is invisible can not be seen” [7] – ko‘zdan yashirin,
ko‘rinmaydigan narsa ma’nosida qo‘llangan. Bu so'z salbiy belgilab qo'yilgan, bu kontekst bilan
tasdiqlangan:
«walks in the twilight under the eye of the dark power.»[8]
Dark so'zi power (kuch) otlari bilan birgalikda salbiy belgiga ega bo'lib, bu kontekst va " evil
or threatening" so'zining lug'at ma'nosi - yovuz, qo'rqinchli narsa bilan tasdiqlanadi.
“To destroy someone or something” [6] ma'nosida keluvchi devour so'zi - biror narsani yoki
kimnidir yo'q qilish, yuqori salbiy belgiga ega.
Tadqiqot natijalari J. R. R. Tolkinning "Uzuklar hukmdori: uzuk birodarligi" romanida ikkita
qutb aktuallashtirilganligi haqida xulosa qilish imkonini beradi: ijobiy va salbiy, birinchisining soni
ustunligi bilan.
Tadqiqot natijasida ma'lum bo'ldiki, qiymat komponentlari darajasida sehr-jodu kontsepti
bipolyarlikning mavjudligi bilan tavsiflanadi: birinchisining ustunligi bilan ijobiy va salbiy qutblar.
Kontseptual komponent darajasida enchantment, power, art, sorcery, wirzadly kabi kontseptual
xususiyatlar aniqlandi.
1. Воркачев С. Г. Лингвокультурный концепт: типология и области бытования. — Волгоград: Изд-во
ВолГУ, 2007. 43с
2. Джон Рональд Руэл Толкин. «Властелин Колец: братство кольца»// Перевод В.Муравьева,
А.Кистяковского,1982г.
3. Леманн, А. Иллюстрированная история суеверий и волшебства. От древности до наших дней Текст. / А.
Леманн. — Киев: Изд-во «Украина», 1991.-400 е.: ил. С 250
4. Попова, 3. Д., Стернин, Введение в когнитивную лингвистику. Кемерово, 2004. - С. 59
5. Фрезер, Дж., Золотая ветвь. Исследование магии и религии Текст. / Перевод М. К. Рыклина. Frazer J.G.
The Golden Bough. London, 1923. -Mi: Политиздат, 1980.
6. Tolkien J.R.R “The Lord of the Rings: Felloship of the Ring” L., 1954. 258p
7. FD The Free Dictionary Электронный ресурс. URL: http://www.thefreedictionary.com
8. WS Wordsmyth Электронный ресурс. URL: http://www.wordsmyth.net
UO’K 81-13
O‘ZBEK TILI TIBBIY TERMINLARINING MIQDORIY LEKSIKOGRAFIK QIYOSI
X.T.Buronova, o’qituvchi, O‘zbekiston Milliy Universiteti Jizzax filiali, Jizzax
Annotatsiya. Tibbiyot insoniyat hayoti uchun birlamchi muhim sohalardan biri sifatida doim
taraqqiy etib boradi. Unga oid tushunchalar, jarayonlar yangilanib borgani kabi uni aks ettiruvchi
lug‘atlar ham zamon bilan hamqadam bo‘lishi zarurat hisoblanadi. Lug‘atchilikka oid ishlarning
amaliy natijalari auditoriyasi kim bo‘lishidan qat’i nazar jamiyat va ,qolaversa, fan taraqqiyoti
uchun muhim ahamiyat kasb etishi shubhasiz. Ushbu maqolada o‘zbek tilidagi tibbiy terminlarning
qo‘llanilish ko‘lami, lug‘atchilikdagi ahamiyati hamda o‘zbek tilining izohli lug‘atidagi tibbiy
terminlarning miqdoriy qiyosi tadqiq qilingan.
Kalit so‘zlar: termin, leksika, lug‘at, lug‘atchilik, leksikografiya, sohaviy termin, izohli lug‘at,
bir ma’noli, ko‘chma ma’noli, o‘z qatlam, o‘zlashgan qatlam, umumiste’mol qatlam.
Аннотация. Медицина постоянно развивается как одна из первостепенных важных
областей жизни человека. Необходимо, чтобы понятия и процессы, связанные с ним, шли в
ногу со временем, как и словари, отражающие его. Независимо от того, кто является
аудиторией, практические результаты работы по лексикографии имеют большое значение
для общества и, тем более, для развития науки. В данной статье изучаются сфера
использования медицинских терминов в узбекском языке, их значение в лексикографии, а
также количественное сравнение медицинских терминов в толковом словаре узбекского
языка.
Ключевые слова: термин, лексика, словарь, лексикография, лексикография, полевой
термин, толковый словарь, единичное значение, переносное значение, собственный слой,
приобретенный слой, общий слой.
Abstract. Medicine is always progressing as one of the primary important areas for human life.
As the concepts and processes related to it are updated, it is necessary for the dictionaries reflecting
it to keep up with the times. The practical results of lexicographic works, regardless of who the
audience is, will undoubtedly be of great importance for society and, moreover, for the development
of science. In this article, the scope of use of medical terms in the Uzbek language, their importance
in lexicography, and a quantitative comparison of the medical terms in the explanatory dictionary of
the Uzbek language are studied.
Key words: term, lexicon, dictionary, lexicography, field term, explanatory dictionary,
univocal, figurative, own layer, acquired layer, consumer layer.
Lug‘atlarning amaliy ahamiyati jamiyat hayotida o‘ziga xosdir. Amaliy leksikografiyaning

ijtimoiy muhim vazifalari sifatida shuni keltirish mumkinki, lug‘atlar o‘z va o‘zga tillarni o‘rganish,
ona tilining xarakteristikasini keltirish, uni izohli, imlo va shu kabi lug‘atlar yordamida
meyorlashtirish, ikki yoki ko‘p tilli lug‘atlar yordamida o‘zga tillar bilan munosabatini yo‘lga
qo‘yish, etimologik va tarixiy lug‘atlar orqali muayyan til lug‘at boyligini ilmiy o‘rganish kabilar
aynan leksikografik tadqiqot natijalari yordamida amalga oshadi. Tilshunoslikning lug‘atchilik
nazariyasi esa lug‘at turlari va ularni tuzishning nazariy asoslarini ishlab chiqadi. Shuningdek,
lug‘atlarning umumiy tipologiyasi va lug‘atning yangi turlarini ishlab chiqish, lug‘at
makrostrukturasini ishlab chiqish: so‘zlarni tanlab olish, so‘z va lug‘at maqolalarini joylashtirish
tartibi, shakldoshlarni belgilash, havola materiallarni lug‘at tarkibiga kiritish; lug‘at mikrostrukturasi,
ya’ni har bir lug‘at maqolasini ishlab chiqish, so‘zga grammatik va fonetik izoh berish, so‘z
ma’nolarini ajratish va tasniflash, so‘zni dalillovchi illyustratsiyalar turlari, ta’riflash turlari, belgilar
tizimi, so‘z etimologiyasi haqidagi ma’lumotlarni keltirish kabi masalalar nazariy leksikografiyaning
muammolari sanaladi[1]. Tibbiyot sohasi leksikografiyasi tarixida bugungi kungacha sohaviy
terminlarning bir qancha izohli lug‘atlari yaratilgan. Tibbiyot sohasiga oid o‘zbek tilidagi ilk yirik
lug‘at bo‘lgan – “Ruscha-o‘zbekcha meditsina lug‘ati”[2], “Ruscha-latincha-o‘zbekcha meditsina
lug‘aти”[3], “Shifokorga ko‘makdosh: ruscha-o‘zbekcha tibbiy atamalar so‘zligi”[4], “Shifokorga
yordamchi: ish yuritish va iqtisodiyot atamalari va so‘z birikmalari (ruscha-o‘zbekcha) lug‘ati”[5],
“Mo‘jaz tibbiy lug‘at: tibbiy atamalar ruscha-o‘zbekcha lug‘ati”[6], “Mo‘jaz tibbiy lug‘at”, “Ruscha-
lotincha-o‘zbekcha tibbiy terminlar izohli lug‘ati”, “Ruscha-o‘zbekcha meditsina lug‘ati”, “Tibbiyot
qomusiy lug‘ati” hamda “Ruscha-lotincha-o‘zbekcha tibbiy terminlar izohli lug‘ati” kabilar shular
jumlasidandir.
Ta’kidlash joizki, o‘zbek tilining izohli lug‘ati o‘zbek tilining joriy holati bo‘yicha asosiy deb
hisoblangan birliklarni o‘z ichiga oladi. Unda keltirilgan terminlar esa tegishli sohaning eng faol,
asosiy, soha bo‘yicha zaruriy deb hisoblangan tushunchalarini nomlovchi ekanligi sababli ham soha
uchun ahamiyatli hisoblanadi. Xususan, tibbiyot sohasiga oid terminlarning izohli lug‘at uchun
tanlanishi, termin leksik pometasi bilan berilgan birliklarning izohi soha taraqqiyotining ma’lum
davrining o‘ziga xosliklari haqida muayyan fikrlar shakllantira oladi. Ikki jildli “O‘zbek tilining izohli
lug‘ati”ni tuzuvchilar uchun chiqarilgan qo‘llanmada bu haqda shunday deyilgan: “Terminlardan
lug‘atga keng qo‘llaniladigan, o‘rta va qisman oliy maktab darsliklarida, ilmiy-ommabop asarlarda,
vaqtli matbuot va so‘zlashuvda ko‘p uchraydiganlari kiritiladi”[7]. Akademik A.Hojiyev tomonidan
ko‘p jildli izohli lug‘at tuzuvchilar uchun yozilgan yo‘qriqnomada bu ifoda yanada aniq va qisqa qilib
berilgan: (izohli lug‘atga) “ko‘pchilik qo‘llaydigan va tushunadigan, darslik, ilmiy-ommabop asar va
davriy matbuotda ko‘p qo‘llanadigan terminlar… kiritiladi”.
Sohaga oid maxsus lug‘atlarda terminologik birliklarning 10 foiz atrofidagi qismi o‘zbekcha
terminlar xolos. O‘zbekcha deyilayotgan terminlar ichiga aslida arabcha, forscha, hindcha asosga ega
bo‘lib, keyinchalik o‘zbekchalashgan so‘zlar ham kiradi. Shunga qaramay mualliflar jamoasi
yutuqlaridan biri sifatida ta’kidlash lozimki, lug‘atga kiritilgan jami tibbiy terminlarning 32,6 foizi
o‘zbekcha terminlardir. Ya’ni 843ta tibbiy termindan 340tasi sohaga oid tushunchalarning o‘zbekcha
nomlaridan iborat. Bu terminlar xalq tabobatida, xalq tilida ishlatiladigan kasalliklar, dorivor o‘simlik
va moddalar nomlari hisobiga shu miqdorni tashkil etgan.
Lug‘atga anesteziya, anemiya, asfiksiya, balneoterapiya, gaymorit, gelioterapiya,
gerontologiya, diatez, displaziya, immunologiya, katarakta, klimaks, leykoz, limfodenit, astit,
meteorizm, mikroinsult, mikroxirurgiya, morfinizm, narkomaniya, narkotiklar, neyroxirurgiya,
palpatsiya, perkussiya, poliartrit, radioterapiya, reanimatsiya, revmokardit, rinit, reproduktiv
salomatlik, skolioz, solyariy, stomatit, fimoz, fitoterapiya, fototerapiya, xoletsistit, sirroz, sistit,
evtanaziya, eksgumatsiya, elektroterapiya kabi yangi tibbiy terminlar ham kiritilgan, bu birliklarning
o‘sha davrda qo‘llanishi faollashganligi hamda matbuot sahifalari va badiiy adabiyot namunalarida
ishlatilayotganligi lug‘at tuzuvchilar tomonidan inobatga olingan.
Tibbiy terminlardagi o‘ziga xoslikning batafsil va tizimli tavsifi o‘zbek tilining umumfilologik
va ta’kidlash joiz – eng katta izohli lug‘atida berilishi holatining statistik tahlili orqali yaxshiroq
namoyon bo‘ladi. Chunki, har qanday tilning lug‘at boyligini, taraqqiyot darajasini, meyorlarini
ko‘rsatib beruvchi manba izohli lug‘atlar hisoblanadi. Shundan kelib chiqib, izohli lug‘atning ikki
turli sana (1981 va 2008) nashrida tibbiy terminlarning muayyan ko‘rsatkich va belgilarga ko‘ra
statistik tahlilini keltiramiz. Aytib o‘tish joizki, biz obyekt sifatida tanlagan O‘zbek tilining izohli
lug‘atida berilgan tibbiy terminlarga muayyan uslubiy belgilar qo‘llanilgan. Ushbu belgilar ichida
obyektni tadqiq qilish uchun muhim uslubiy belgi – terminlikni ko‘rsatuvchi tib./med. leksik
pometasidir. Ushbu faslda tahlil qilingan birliklar izohli lug‘atdagi mazkur pometaga ega tibbiy
terminlarni qamrab oladi.
2 tomli va 5 jildli O‘TILda mavjud tibbiy terminlarning mazmuniy, tuzilish va morfologik
xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha statistik ma’lumotlari keltiriladi:
Tibbiy terminlarning umumiy miqdori; so‘z turkumlari bo‘yicha miqdori; 2 va 5 jildlida
umumiy berilgan terminlar miqdori; 2 va 5 jildli lug‘atning bir-birida takrorlanmagan terminlar; ko‘p
ma’noli bo‘lsa, barcha ma’nosi tibbiy bo‘lgan terminlar miqdori; ko‘p ma’noli so‘z bo‘lsa, bir
ma’nosi tibbiy bo‘lgan terminlar; bosh ma’nosi tibbiy bo‘lgan terminlar; bir ma’noli tibbiy terminlar
(ma’nosi faqat tibbiy); hosila (ko‘chma) ma’nosi tibbiy bo‘lgan terminlar; o‘z qatlam terminlar;
o‘zlashgan qatlam terminlar; umumiste’mol terminlar miqdori; eskirgan terminlar miqdori;
Ta’kidlash o‘rinliki, ikki tomli “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” va besh jildli “O‘zbek tilining
izohli lug‘ati” o‘rtasidagi dastlabki farq tibbiyotga oid terminlarning leksik pometa sifatida
belgilanishida ko‘rinadi: tibbiy terminlar dastlabki lug‘atda med. shaklida berilgan bo‘lsa, besh jildli
O‘TILda tib. qilib belgilangan.
5 jildli O‘TILda tib. pometali terminlarning umumiy soni 279 ta.
2 tomli O‘TILda med. pometali terminlarning umumiy soni 92 ta.
So‘z turkumlari bo‘yicha (5 jildli va 2 tomlida mos ravishda):
Ot so‘z turkumiga oid tibbiy terminlar: 257 ta; 81 ta; Sifat so‘z turkumiga oid tibbiy terminlar:
10 ta; 9ta; Son so‘z turkumiga oid tibbiy terminlar: mavjud emas; Olmosh so‘z turkumiga oid tibbiy
terminlar: mavjud emas; Ravish so‘z turkumiga oid tibbiy terminlar: mavjud emas; Fe’l so‘z
turkumiga oid tibbiy terminlar: 12 ta, shundan harakat nomi: 10ta. 2 tomli O‘TILda 2 ta, shundan
harakat nomi: 1 ta.
2 va 5 jildlida umumiy berilgan tibbiy terminlar soni 65 ta.
2 va 5 jildli lug‘atning bir-birida takrorlanmagan terminlar soni:
5 jildlida 204 ta; 2 tomlida 24 ta.
O‘z qatlam terminlar soni
– 5 jildlida: 33 ta. Shundan sof turkiy so‘zlar: xirillash, qoqshol, qusish, qaltirama, o‘sma,
o‘zgaruvchanlik, yara, qonsizlik, liqildoq, manqalanish, manqalik, suzak, ko‘kyo‘tal, ko‘richak,
karash, murtak, soqovlik, suvchechak, terlama, terlash, titrash, tutqanoq, tepki, yara, oraliq, oqma,
bosqich, bichilish, buyurmoq, gul, yelikish, jonsizlantirmoq, issiqlik.
– 2 tomlida: 15 ta. Shundan sof turkiy so‘zlar: bo‘qoq, bo‘g‘ma, yopishish, karash, ko‘kyo‘tal,
murtak, suzak, tepki, tosh, tutqanoq, shilpiq, o‘sma, qaltirama, qonsizlik, qoqshol.
O‘zlashgan qatlam terminlar soni
5 jildlida: 246 ta; 2 tomlida: 77 ta.
Umumiste’mol qatlamga oid so‘zlarning termin sifatida ishlatilishiga oid o‘rinlar:
5 jildlida: 35 ta; 2 tomlida: 16 ta.
Eskirgan terminlar soni
5 jildlida: 1 ta (savdo); 2 tomlida: 2 ta (hilt, huqna).
Omonim so‘zlarning tibbiy termin sifatida berilishi:
5 jildlida: 17 ta (asorat, yorg‘oq, zaxm, boks, zangila, murtak, paysa, pilla, suzak, tepki, tik,
tuxmak, shirincha, o‘sma, qoqshol, depressiya, bodomcha, boylash, bo‘g‘ma); 2 tomlida: 11 ta.
Inson hayotining ajralmas qismi sifatida tibbiyotga oid tushunchalarning asosiy qismi berishga
harakat qilingan umumfilologik lug‘atlardan eng yirigi – “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da sohaga
doir terminlar izohi lug‘at foydalanuvchisining bilimini oshirishga, asosiy tushunchalar bilan
tushunarli tilda tanishishga imkon yaratadi. Ammo izohlar zamonaviy tibbiyot yo‘nalishlari va davo
usullaridan kelib chiqib to‘ldirilishi zarur bo‘lgan holatlar mavjud, shuningdek, lug‘at uchun doimiy
talablardan biri – sohaga doir yangi tushunchalar ham lug‘at maqolalari yaratilgan holda izohli
lug‘atga kiritilishi maqsadga muvofiq.
1. Гак В. Г. Лексикография // Лингвистический энциклопедический словарь. - Москва, 1990.- С . 258-259.
2. Русча-ўзбекча медицина луғати. 1-жилд (Абазия - Мята). - Тошкент, 1962. – 366 бет; 2-жилд
(Наблюдение - Ящур). - Тошкент, 1970. - 456 бет.
3. Якубова С. И., Тўлаганов Ф. Ж. Русча-латинча-ўзбекча медицина луғати. - Русско-латинско-узбекский
медицинский словарь. - Тошкент, 1978. - 188 бет.
4. Муаллифлар жамоаси. Шифокорга кўмакдош: русча-ўзбекча тиббий атамалар сўзлиги. - Тошкент, 1990.
5. Муродова М. Шифокорга ёрдамчи: иш юритиш ва иқтисодиёт атамалари ва сўз бирикмалари (русча-
ўзбекча) луғати. - Тошкент, 1990.
6. Усмонхўжаев А., Нажмиддинов О. М., Муродова М. Мўьжаз тиббий луғат: тиббий атамалар русча-
ўзбекча луғати. - Тошкент, 1992.
7. Усмонхужаев А., Маҳмуд М., Тўрахонова М., Ҳамроев М. Ўзбек халқ табобати атамаларининг изоҳли
луғати. - Тошкент, 2005. - 308 бет
UO’K 808.5
“O`TKAN KUNLAR” NEMISCHA TARJIMASI MUTARJIM BARNO ORIPOVA
TALQINIDA
F.Dadabayeva, katta o`qituvchi, Namangan davlat universiteti, Namangan
Annotatsiya. Ushbu maqolada Abdulla Qodiriynining “O`tkan kunlar” romanining

olmonshunos olima Barno Oripova tomonidan to`ldirilgan qayta nashri va nemis tarjimoni Arno
Shpext tarjimasi o`rtasidagi o`xshashlik va tafovutlar haqida so`z boradi.
Kalit so`zlar: tarjima, kirish so`zi, to`ldirilgan qayta nashr, izohnoma.
Аннотация. В данной статье рассматриваются сходства и различия между
переизданием романа Абдуллы Кадири «Минувшие дни» учёной Барно Ориповой и переводом
немецкого переводчика Арно Шпехта.
Ключевые слова: перевод, введение, законченное переиздание, аннотация.
Abstract. This article discusses about the similarities and differences between the reprint of
Abdulla Kadiri's novel "By gone days" by the scholar Barno Oripova and the translation by the
German translator Arno Specht.
Key words: translation, introduction, completed reprint, annotation.
Shunday asarlar bo`ladiki, ularning mualliflari badiiy ijodning turli sohalarida qanchalik go`zal
va umrboqiy sanàt namunalarini yaratganlariga qaramay, faqat shu asarlari bilan el-yurt o`rtasida
mashhur bo`ladilar va bu asarning dovrugì avloddan avlodga, yurtdan yurtga ko`chib yuradi. O`zbek
adabiyotining purviqor siymolaridan biri Abdulla Qodiriy ijodining gultoji -“O`tkan kunlar” romani
shunday boqiy asarlardan biridir. Ma`lumki, Abdulla Qodiriyning “O`tkan kunlar” asari 2020 yil
Germaniyada uzbekshunos olima Barno Oripova tomonidan qayta to`ldirilgan nashr sifatida chop
etildi. Biz ushbu qayta to`ldirilgan nashrga alohida to`xtalib o`tmoqchimiz. Ushbu tarjimaga bundan
50 yil avval rus tajimonlari L. Bat va V. Smirnovalar tomonidan amalga oshirilgan ”O`tkan kunlar”
romanining rus tilidagi tarjimasi asos qilib olingan. Ushbu kitob Abdulla Qodiriy tavalludining 120
yilligiga bagìshlangan. 375 betdan iborat kitob qattiq muqovada o`zbek milliy bezaklari bilan
ishlangan anchagina salmoqli va yoqimli ko`rinishda.
Asarning Barno Oripova tomonidan to`ldirilgan qayta nashrida juda ko`p yutuqlarni
ko`rishimiz mumkin. Jumladan, Abdulla Qodiriyning roman boshida keltirilgan “Yozgùchidan” va
“Uzr” kabi izohnomalarini yangilik sifatida tarjima qilinishidir. Barchamizning, hattoki, Abdulla
Qodiriyni va “O`tkan kunlar” asarini yaqindan bilmagan o`quvchining ko`z oldiga ham aynan ushbu
jumla orqali shu asar keladi desak, mubolagà bo`lmaydi: “Moziygà qaytib ish ko`rish xayrlik,
deydilar…” [1]. Asarning 1968 yilda nemis tiliga qilingan tarjimasida mutarjim Arno Shpext
asarning aynan shu qismlarining tarjimasini e`tibordan chetda qoldirgan. 1968 yilgi tarjima bilvosita
rus tili orqali amalga oshirilganini hisobga oladigan bo`lsak, tarjimon Arno Shpextni bu yerda ayblab
ham bo`lmaydi. Chunki asarning L. Bat va V. Smirnovalar tomonidan 1958-yilda amalga oshirilgan
ruscha tarjimasida ham bu qismlar tarjimalari tushirib qoldirilgan.
B. Oripovaning o`zbek tilini yaxshi bilganligi unga asarni hech qanday tarjima variantlarisiz
bevosita o`zbek tili orqali nemischa tarjimasi bilan solishtirish va qayta to`ldirish imkonini berdi.
Endi o`sha mashhur jumlalarni esga olsak: “Modomiki, biz yangi davrga oyoq qo`ydik bas, biz har
bir yo`sinda ham shu yangi davrning ketidan ergashamiz va shunga o`xshash dostonchilik,
ro`monchiliq va hikoyachiliqlarda ham yangarishgà, xalqimizni shu zamonning “Tohir-Zuhra”lari,
“Farhod-Shirin” va “Bahromgo`r” lari bilan tanishdirishka o`zimizda majburiyat his etamiz.
Yozmoqqa niyatlanganim ushbu-“O`tkan kunlar”, yangi zamon ro`monchiligì bilan tanishish yo`lida
kichkina bir tajriba, yana to`g`risi, bir havasdir. Ma`lumki, har bir ishning ham yangi-ibtidoiy davrida
talay kamchiliklar bilan maydongà chiqishi, ahllarning yetishmaklari ila sekin-sekin tuzalib,
takomilga yuz tutishi tabiiy bir holdir. Mana shuning daldasida havasimda jasorat etdim, havaskorlik
orqasida kechaturgan qusur va xatolardan cho`chib turmadim. Moziygà qaytib ish ko`rish xayrlik,
deydilar. Shunga ko`ra mavzu`ni moziydan, yaqin o`tkan kunlardan, tariximizning eng kirlik, qora
kunlari bo`lgàn keying “xon zamonlari” dan belguladim” [1].
Barno Oripova “Yozgùchidan” degan so`zni “Geleit des Autors”(Muallifning kuzatishlari) deb
tarjima qilgan. A.Qodiriyning so`z boshisi B. Oripova tomonidan shunday tarjima qilingan: “Wir
stehen am Anfang einer neuen Zeit, die uns ungeahnte künstlerische Möglichkeiten eröffnen. Es
drängt uns, neue Gedichte, Romane und Kurzgeschichten zu erschaffen und unser Volk mit den
Werken dieser Epoche wie „Tohir und Zuhra“, “Chor Darvesh”, „Farhod und Shirin“ und
„Bahromgur“ vertraut zu machen.
Dieses Werk „Vergangene Tage“ ist ein bescheidener Versuch, in dem neuen Genre der
Romans zu schreiben. Alles Neues ist anfangs mit Mängeln behaftet. Doch mit der Zeit und
zunehmender Erfahrung schwinden sie. Mit dieser Zuversucht habe ich mich ans Fehlern nicht
abschrecken. Es ist gut, aus der Vergangenheit zu lernen. Deshalb habe ich mich entscheiden, von
längst vergangenen Tagen, von den hässlichsten und dunkelsten Tagen unserer Geschichte, der Zeit
der letzten Khane, zu berichten“ [1].
B.Oripova romanni „Die Liebenden von Taschkent“ deb nomlanishini o`zgarishsiz qoldirgan
bo`lsada, asarning „Yozgùchidan“ degan qismi tarjimasida „O`tkan kunlar“ ni „Vergangene Tage“
deb bergan. Asarning 1925 yilda to`liq holda chop etilgan nashrida Abdulla Qodiriy tomonidan
yozilgan „Uzr“ izohnomasi bor. Bu izohnoma asarning keyingi nashrlarida uchramaydi. B. Oripova
aynan shu „Uzr“ izohnomasini ham „Entschuldigung“ sarlavhasi ostida tarjima qilishga muvaffaq
bo`lgan. Bu izohnomada Abdulla Qodiriy „O`tkan kunlar“ romani hali to`la chop etilmasidanoq,
„Inqilob“ jurnalida bo`lim–bo`lim bo`lib nashr qilina boshlaganidanoq tanqidlarga uchragani,
arzimas, juzìy xatolar sababli 5 yillab bosila olmay yotgani haqida yozgan. Ushbu izohnomada
yozuvchi shunday deydi: “Ro`mon deb sizga taqdim qilingàn bu narsa dunyogà kelishi bilanoq
baxtsizlikka uchray boshlagàn edi. Besh yillab bosila olmay yotdi. Bu kun bosilishi muyassar
bo`lgànida ham turlik zarbalarga uchradi; imlosi uch-to`rtta imlochilarimiz tomonidan tuzatilib,
ajoyib bir quroq holiga keldi, musahhihlarimizning musohalalari (beparvoligi) orqasida texnika jihati
ko`z ko`rib quloq eshitmagan bir yo`sunda chiqdi [1]. Barno Oripova bu izohnomani nemischa
tarjimada quyidagicha aks ettirgan: „Entschuldigung“ „Dieser Roman hatte einen schweren Start. Es
dauerte fünf Jahre. Ehe er veröffentlicht werden konnte. Und als es endlich soweit war, tauchten neue
Probleme auf: Die Rechtschreibung war durch drei oder vier Korrektoren überprüft worden,
wodurch ein seltsames Flickwerk entstanden war; infolgedessen machte das Buch äusserlich einen
sehr schlechten Eindruck. Vor der Veröffentlichung wurde ich nicht zu Rate gezogen. Über die
Gründe hierfür möchte ich nicht sprechen. Ich bitte nur die Leser um Entschuldigung. Und obwohl
ich nicht versprechen kann, dass es bei der Veröffentlichung des zweiten Teils nicht erneut zu solchen
Fehlern kommt, werde ich aber, wenn das Buch gedruckt wird, die Leser darüber informieren.
Abdulla Qodiriy” [3].
Izohnomaning tagiga havola bilan “O`tkan kunlar” romani 1922-1925 yillar oraligìda
„Inqilob“ jurnali orqali bo`limlar tarzida chop etilgani, birinchi va ikkinchi bo`limlar 1925 yilda,
uchinchi bo`lim esa 1926 yilda kitob holida nashr qilingani va yuqorida berilgan „Uzr“ izohnomasi
kitobning 1925 yildagi nashrining birinchi bo`limidan olingani haqida ma`lumot berilgan.
Romanning Arno Shpext tarjimasida bu kabi ma`lumotni uchratmaymiz. Asarning har ikki mutarjim
tomonidan amalga oshirilgan tarjimalarida oxirida nemis o`quvchilariga tushunarli bo`lishi uchun
milliy xos so`zlar va tushunchalarga izoh berib ketilgan. Bular Arno Shpext tarjimasida 105 tani
tashkil qilsa, Barno Oripova o`z tarjimasida 62 ta shunday so`z va iboralarni izohlab beradi. Izohlar
o`rtasida tafovutlar bo`lishi tabiiy hol. Chunki bu ikki ish ikki tarjimonning ijod mahsuli hisoblanadi.
Barno Oripova asarni tarjima qilishda Arno Shpext tarjimasini asos qilib olgan bo`lsa ham, o`z
yondoshuvidan kelib chiqqan holda tajimada ayrim hollarda o`zgarishlar qila oldi. Misol uchun
kitobda qo`llanilgan “Baburname” so`zining izohi Arno Shpext tarjimasida shunday keltiriladi:
“Memoiren des indischen Herscherrs Babur” [3], ya`ni hind diyorining shohi bo`lmish Boburning
xotira kitobi. Izohda Z.M. Bobur haqida ma`lumot berilmaydi. Barno Oripova bu jihatlarni ham
inobatga olgan holda tarjimada izohni shunday beradi: “ Babur-name: Memoiren des in Andijan
geborenen Begünder des indischen Mogulenreiches Babur (1483-1530)” (Boburnoma- Andijonda
tugìlgan va Hindiston mo`gùl imperiyasining asoschisi bo`lgan Boburning xotira kitobi) [3]. Qavs
ichiga Boburning yashab o`tgan davri ham yoziladi. Yana bir misol, har ikki tarjimada “Aka” so`zi
izohlangan. Arno Shpext tarjimasida bu –älterer Bruder (katta aka) [2] shaklida berilgan bo`lsa, Barno
Oripova ushbu so`zni –älterer Bruder, respektvolle Anrede, ya`ni „katta aka yoki, hurmat bilan
murojaat qilish“ [3] shaklida tarjima qilgan. Millatimizda o`zidan katta yoshli insonlarga, u hatto
begona bo`lsa ham „aka“ deb hurmat shaklida murojaat qilish odati bor. Barno Oripova aynan shu
holatni nazarda tutgan holda tarjimaga e`tibor qaratgan. Asarda uchraydigan „chakmon“ so`zi ham
Barno Oripova nazaridan chetda qolmagan. Tarjimon olima bu so`zni “wollener Wintermantel für
Männer” (erkaklarning qishki mo`ynali paltosi) deb izohlagan. Bu izoh ayni paytda Arno Shpext
tarjimasida uchramaydi.
Izohnomada berilgan so`zlar tahlilida „Fatiha“ so`zi Arno Shpext tomonidan oddiygina
„kurzes Dankgebet“ (qisqagina shukrona ibodati) [2] deb tarjima qilingan va bunda balki, musulmon
ummatida taomlanib bo`lgandan so`ng dasturxonga fotiha aytib, Allohga shukrona keltirish nazarda
tutilgan. Barno Oripova esa bu so`zning izohini to`laroq berishga harakat qiladi: „Fatiha- Gebet, erste
Sura des Koran“- fotiha so`zi shukronalik bilan birga, Qurònning ilk surasi ekanligini ham aytib
o`tadi [2]. Yoki o`zbekning milliy va sevimli taomi bo`lmish „palov“ ning har ikki tarjimadagi
izohlariga ko`z tashlasak: Arno Shpext „Palov“ni „Xo`roz yoki qo`y go`shti bilan birga pishirilgan
guruchdan tayyorlangan mahalliy taom“ (orientalisches Gericht aus gekochtem Reis mit
Fleischstücken vom Hammel oder Hahn) [2] deb izohlagan bo`lsa, Barno Oripova izohida bu taom-
„Go`sht bilan birga guruchdan tayyorlangan taom, to`y va bayramlar taomi“ (Reisgericht mit Fleisch,
galt als Festessen) [3] deb tushuntiriladi. Aslida ham o`zbekning birorta to`yi, bayrami yoki shodu-
xurram kuni yo`qki, palovsiz nishonlanadigan. Asar boshida keltirilgan “ Man schrieb den
siebzehnten Tag des Monats Dalv im Jahre 1264 der Hijra” jumlasidagi „Hijra“ so`zi ham sahifa
ostiga snoska bilan izohlanib ketilgan. Arno Shpextda esa bu so`z asar so`nggida izohlangan. Hijriy
taqvim faqatgina sharq xalqlari orasidagina ma`lum. Bu tushunchaning gàrb o`quvchisiga o`z
o`rnida yetkazib berilishi asarni o`qishdagi tushunmovchilikni bartaraf etadi va ayni paytda gàrb
kitobxoniga sharq tarixidan ma`lumot berib ketadi. Barno Oripova „…des Monats Dalv im Jahre
1264 der Hijra“ jumlasini „Januar/ Februar 1847“ tarzida izohlab ketadi [3].
Asarning Arno Shpext tarjimasidagi so`nggi qismi Yusufbek xojining og`li Otabekning
urushda qahramonlarcha halok bo`lgani haqidagi maktubni olishi bilan tugaydi. Barno Oripova esa
Yusufbek xojining o`gli uchun xatmi quro`n qilib, yurtga osh bergani, o`zbek oyimning qora kiyib
ta`ziya ochgani haqida ham „aytib o`tadi“: „Yussufbek-Hoji richtete eine Gedenkfeier aus und
bewirtete das Volk mit Palov, Uzbek-Oyim kleidete sich in Schwarz und verkündete eine Trauerzeit“
[3].
Roman so`nggida Abdulla Qodiriy tomonidan yozilgan „Bitdi. Yozgùchidan“ nomli
izohnomasi ham olima ayol e`tiboridan chetda qolmaydi. Keling, avval Abdulla Qodiriyning aynan
shu izohnomasini keltirib o`taylik: “Bitdi. Yozgùchidan. Keyingi Mar`gilon borishimda yaqin
o`rtoqlardan Yodgorbek to`g`risini surishtirib bildim:(Yodgorbek, ma`lumki, Otabekning o`g`li)
Yodgorbek ushbu asrning o`n to`qqiz va yigirmanchi ochliq yillari miyonasida vafot qilib, undan
ikki o`gùl qolibdur. O`gùllaridan bittasi bu kunda Margìlonning masùl ishchilaridan bo`lib,
ikkinchisi Fargòna bosmachilari orasida ekan. Bu kunda nomu nishonsiz, o`luk-tirigi ma`lum emas,
deydilar” [1]. Ushbu izohnoma Barno Oripova tarjimasida quyidagicha aks etgan:
„Schlusswort des Autors
Als ich wieder in Marghilan war, erkundigte ich mich bei meinen engsten Freunden nach
Zodgor und erfuhr, dass er in der grossen Hungersnot der 1919/20 er Jahre gestorben war. Er
hinterliess zwei Söhne. Einer bekleidet zur Zeit ein hohes Amt in Marghilan. Der andere soll bei den
Basmachi von Ferghana sein. Man sagt, er sei verschollen und keiner weiss, ob er noch lebt oder tot
ist“ [3].
Barno Oripova romanni har jihatdan mukammal qayta nashrini yaratishda astoydil mehnat
qildi. Asarning aynan 1925-1926 yilda nashr qilingan nusxasi asosida avvalgi nemischa tarjimada
yo`l qo`yilgan xato va kamchiliklarni tahlil qildi va o`z o`rnida bu nuqsonlarni bartaraf qilishga
erishdi.
Asarning qayta to`ldirilgan nashriga Berlindagi „Dag`yeli Verlag“ nashriyoti rahbari Janine
Dag`yeli so`ngso`z yozgan: „ Mendan O`zbekistondagi mashhur shaxslar haqida so`rashganida men
hech ikkilanmay Abdulla Qodiriy nomini aytgan bo`lardim. U o`rta osiyoda realistik romanning
asoschisi va ayni paytda o`z asarlari bilan o`zbek adabiy tilining shakllanishiga munosib hissa
qo`shgan shaxsdir. Abdulla Qodiriy tili sunchalar sodda va bo`yoqdorki, hatto oradan bir asr vaqt
o`tgan bo`lsa ham yosh avlod uning asarlaridagi bayon va nutqni bemalol tushuna oladi “ [3].
Barno Oripova tomonidan amalga oshirilgan to`ldirilgan va qayta nashr ushbu asar haqida
nemis kitobxonlari fikrlarini yanada kengroq va yorqinroq bo`lishiga, ayni paytda esa avvalgi nemis
tarjimoni Arno Shpext tomonidan amalga oshirilgan tarjimani mukammallashtirishga xizmat qilgan.
Olima ayol garchi romanda Arno Shpext tarjimasini saqlab qolgan bo`lsa ham, ushbu tarjimada
tushirib qoldirilgan ayrim izohlar, so`z boshi, so`ngso`zlar tarjimasiga alohida e`tibor bergan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1. Abdulla Qodiriy. O`tkan kunlar. – Toshkent: Gàfur Gùlom nomidagi adabiyot va sanàt nashriyoti, 1980. –
B.6.
2. Abdulla Kadiri. Die Liebenden von Taschkent. Berlin: Verlag Kultur und Fortschrit, 1968.
3. Abdulla Kadiri. Die Liebenden von Taschkent. Berlin: Dag`yeli Verlag, 2020
4. Normatov U. O`tkan kunlar hayrati. Toshkent: O`qituvchi, 1996.
5. Normatov U. Qodiriy bogì. Toshkent: Yozuvchi, 1995.
6. Nosirov O`. Ijodkor shaxs, badiiy uslub, avtor obrazi.-Toshkent: Fan, 1981.-112 b.
UO’K: 81.33
CBOW NEYRON TARMOQLARI VOSITASIDA O`ZBEK TILI SOʻZLARINI
BASHORATLASH
B.B.Elov, PhD, dots., Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, Toshkent
R.H.Alayev, PhD, O‘zbekiston Milliy universiteti, Toshkent
Z.Yu.Xusainova, doktorant, Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, Toshkent
U.S.Yodgorov, o‘qituvchi, Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti, Toshkent
Annotatsiya. Ushbu maqolada bir nechta soʻzlarni oʻz ichiga olgan matnga mos CBOW
modelini shakllantirish usullari va unga oid bir necha sodda misollar keltiriladi. Oʻzbek tilidagi
gapni bitta yashirin qatlamga ega asosiy neyron tarmogʻiga uzatish, uni oʻrgatish jarayoni va
matematik modeli hamda korpus matnlaridagi soʻzlarni raqamlashtirishda n=3 parametr orqali one-
hot encoding vektori hosil qilish tavsiflangan.
Kalit soʻzlar: Oʻzbek tili korpusi, Word2Vec, CBOW, soʻzlarni joylashtirish, kontekstli soʻzlar,
matematik model, vazn qiymati, context words, maqsadli soʻz, word embedding.
Аннотация. В этой статье приведены методы построения модели CBOW, включающие
несколько слов и примеров, основанных на этой модели. Рассмотрены передача узбекского
предложения в основную нейронную сеть, имеющую скрытый слой, процесс его получения и
математическую модель, а также в процессе оцифровки построение вектора горячего
кодирования через параметр n=3.
Ключевые слова: корпус узбекского языка, Word2Vec, CBOW, встраивание слов,
контекстные слова, математическая модель, весовое значение, контекстные слова, целевое
слово, word embedding.
Abstract. In this article there given methods of constructing CBOW model that include several
words and examples based on that model. There examined transferring an Uzbek sentence to the main
neural network that has a hidden layer, the process of acquiring it, and mathematical model and in
the process of digitization construction of one-hot encoding vector through the n=3 parameter.
Key words: Uzbek language corpus, Word2Vec, CBOW, word embedding, context words,
mathematical model, weight value, context words, target word, word embedding.
Kirish. Word2vec – matndagi kontekstual va semantik oʻxshashlikni aks ettiruvchi soʻzlarning

taqsimlangan va uzluksiz zich vektorli koʻrinishlarini yaratish uchun neyron tarmoqqa asoslangan
model. Word2vec nazoratsiz model boʻlib, katta hajmdagi matn korpusi asosida soʻzlarning lugʻatini
shakllantiradi; ushbu lugʻatni ifodalovchi vektor maydonidagi har bir soʻz uchun zich soʻz
birikmalarini hosil qiladi. Odatda, Word2vec modelida soʻzni joylashtirish vektorlarining hajmini
oʻrnatish imkoni boʻlib, vektorlarning umumiy soni asosan lugʻat hajmiga teng boʻladi [1,2].
Word2vec metodining ikkita asosiy yondashuvi mavjud [3,4]:
1. Continuous bag-of-words (CBOW);
2. Skip-gram.
CBOW usuli
Continuous Bag of Words (CBOW) – bu NLPning soʻzlarni joylashtirishda ishlatiladigan
mashhur usuli boʻlib, tabiiy tildagi soʻzlar oʻrtasidagi semantik va sintaktik munosabatlarni qamrab
oladi [5,6,7]. CBOW – neyron tarmoqqa asoslangan algoritm, u maqsadli soʻzni atrofidagi kontekst
soʻzlarini hisobga olgan holda bashorat qiladi. Bu «nazoratsiz» oʻrganishning bir turi boʻlib, u
teglanmagan ma’lumotlarni oʻrgatadi va hissiyotlarni tahlil qilish, matnni tasniflash hamda mashina
tarjimasi kabi turli NLP vazifalari uchun ishlatiladi, mumkin boʻlgan soʻzlarni joylashtirishni
oldindan tayyorlashqa qo‘llanadi. CBOW – bu katta hajmdagi ma’lumotlar toʻplamida oʻqitilishi
mumkin boʻlgan oddiy, samarali model boʻlib, matnni tasniflash va tabiiy tilni tushunish vazifalari
uchun yaxshi tanlovdir [7,8,9].
Maqolada bir nechta soʻzlarni oʻz ichiga olgan matnga mos CBOW modeli shakllantiriladi, bir
nechta sodda misollar keltiriladi. Ammo CBOW modeli toʻliq imkoniyatidan foydalanish uchun
odatda milliardlab soʻzlar bilan oʻqitiladi. Til korpusini Word2Vec modeli orqali oʻqitishda bir soʻz
yoki soʻz birikmalaridan foydalanish mumkin. Word2Vec metodining bir soʻzli arxitekturasi uchun
CBOWni amalga oshirish quyidagi bosqichlardan iborat:
Ma’lumotlarni tayyorlash: korpus matnlarini tokenizatsiyalash.
Oʻquv ma’lumotlarini yaratish: korpusga mos lugʻatni shakllantirish, soʻzlarni one-hot
encoding usuli orqali kodlash, soʻzlarni indekslash [10].
Modelni oʻqitish: bitta soʻzni one-hot encoding sonli formatda neyron tarmogʻiga uzatish,
“yoʻqotilish”larni hisoblash orqali xatolik darajasini aniqlash va orqaga qaytish yordamida
ogʻirliklarni sozlash.
Natija: oʻqitilgan model yordamida soʻz vektorini hisoblash va oʻxshash soʻzlarni topish.
1. Ma’lumotlarni tayyorlash. Aytaylik, bizda quyidagi matn mavjud: «men oʻzbek tilini
yaxshi koʻraman».
Yuqoridagi gapda bosh harflar va tinish belgilar mavjud emas. Shuningdek, berilgan matnda
oʻzbek tilidagi nomuhim soʻzlar keltirilmagan. Katta hajmdagi til korpusi matnlari orqali CBOW
modelini shakllantirishda nomuhim soʻzlarni oʻchirish, sonlarni satr shaklga oʻtkazish, tinish
belgilarini olib tashlash va shunga oʻxshash matnni tozalash ishlarini bajarish kerak. Berilgan matn
boshlangʻich qayta ishlash bosqichidan soʻng quyidagi tokenlar roʻyxati hosil qilinadi:
["men", "oʻzbek", "tilini","yaxshi", "koʻraman"]
2. Oʻquv ma’lumotlarini yaratish. Berilgan matn asosida unikal soʻzlardan iborat lugʻatni
shakllantirish lozim. Bizning misol matnimizda takroriy soʻz yoʻqligi sababli unikal lugʻat
quyidagicha koʻrinishga ega:
["men", "oʻzbek", "tilini","yaxshi", "koʻraman"]
Keyingi qadamda bitta soʻzli CBOW modeli uchun oʻquv ma’lumotlarini tayyorlashda
“maqsadli soʻz” (target word)ni matndagi berilgan soʻzdan keyin keladigan kontekstli soʻz
(context word) soʻz sifatida aniqlaymiz, ya’ni berilgan soʻzga mos keyingi soʻzni bashorat qilamiz.
Berilgan matnni oyna yordamida skanerlash orqali kontekstli va maqsadli soʻzlar juftliklari hosil
qilinadi:
Masalan, “men” kontekst soʻzi uchun maqsadli soʻz “oʻzbek” boʻladi. Bizning misolimizda
toʻliq oʻquv ma’lumotlari matni quyidagi koʻrinishga ega:
1-jadval.
Oʻquv ma’lumotlarini tayyorlash
Oʻqitish qadami Kontekst soʻz Maqsadli soʻz
#1 men oʻzbek
#2 oʻzbek tilini
#3 tilini yaxshi
#4 yaxshi koʻraman
One-hot encoding. CBOW algoritmi faqat sonli qiymatlarni qayta ishlashi sababli berilgan
matndagi har bir soʻzni raqamli qiymatlarga aylantirish lozim. Masalan, lugʻatda birinchi boʻlib
kelgan “men” soʻzining kodlangan vektor qiymati: [1,0,0,0,0] boʻladi. Lugʻatda ikkinchi oʻrinda
turadigan “oʻzbek” soʻzi vektor sifatida [0,1,0,0,0] kabi kodlanadi.
2-jadval.
Soʻzlarni raqamlashtirish
men oʻzbek tilini yaxshi koʻraman
men 1 0 0 0 0
oʻzbek 0 1 0 0 0
tilini 0 0 1 0 0
yaxshi 0 0 0 1 0
koʻraman 0 0 0 0 1
Yuqorida keltirilgan matnga mos kontekst-maqsadli soʻzlarning umumiy toʻplamini one-hot
encoding shakliga oʻtkazamiz:
3-jadval.
Oʻquv ma’lumotlarini kodlashtirish
Oʻqitish qadami Kontekst soʻzni kodlashtirish Maqsadli soʻzni kodlashtirish
#1 [1,0,0,0,0] [0,1,0,0,0]
#2 [0,1,0,0,0] [0,0,1,0,0]
#3 [0,0,1,0,0] [0,0,0,1,0]
#4 [0,0,0,1,0] [0,0,0,0,1]
Yuqoridagi 3-jadvalda kodlangan maqsadli soʻz CBOW modeli uchun Y oʻzgaruvchisi,
kodlangan kontekst soʻzi uchun X oʻzgaruvchisiga mos keladi. Keyingi qadamda modelni oʻqitish
mumkin.
3. Modelni oʻqitish
Keyingi qadamda ushbu oʻquv ma’lumotlarini bitta yashirin qatlam bilan asosiy neyron
tarmogʻiga uzatishimiz va uni oʻrgatishimiz kerak. Har qanday soʻzning vektor oʻlchami yashirin
tugunlar soniga teng boʻladi. Maqolada keltirilgan matn uchun maqsadli vektor oʻlchami 3 ga teng
boʻlsin. Masalan: “men”  [0.021, 0.096, 0.723].
n-oʻlcham: bu soʻzni joylashtirish (word embedding) oʻlchovi boʻlib, obyekt, uning nomi, jins
va hokazo parametrlarni ifofalaydi. Ushbu n parameter 10, 20, 100 va boshqa qiymatlarga teng
boʻlishi mumkin [10, 11].
Koʻp hollarda katta hajmli til korpuslarni oʻqitish uchun n=300 boʻladi. CBOW modelidagi
neyron tarmoqlarini oʻqitish ba’zi bosqichlarga boʻlinadi [12,13]:
Model arxitekturasini yaratish.
Oldinga harakatlanish.
Xatoliklarni hisoblash.
Ogʻirlikni sozlash orqali orqaga qaytish.
Oldinga harakatlanish bosqichidan oldin 1-rasmda keltirilgan kabi CBOW modeli
arxitekturasini vektorli shaklda tushunishimiz kerak [7,14].
1-rasm. CBOW modeli arxitekturasi

Model arxitekturasini yaratish
Quyida “men oʻzbek tilini yaxshi koʻraman” matni uchun CBOW modeli ishlashini koʻrib
chiqamiz. Aytaylik, bizda kontekst soʻzi “men” va maqsadli soʻz “oʻzbek” boʻlsin. Ogʻirlikning
qiymati X=(1,0,0,0) boʻlgan holda, “men” soʻzi modelga uzatilganda, y=(0,1,0,0) ga teng boʻladi.
Bizning misolda “oʻzbek” soʻzi uchun hisoblash amalga oshiriladi.
2-rasm. n=3 ga mos CBOW modeli arxitekturasi

Keyingi qadamda w yashirin qatlam uchun vazn matritsasini shakllantiramiz.
3-rasm. Yashirin qatlam uchun vazn matritsasini yaratish

Yuqoridagi 3-rasmda birinchi ikkita kirish tugunlar (x1,x2) uchun vaznli matritsani hosil qilish
keltirilgan. Yuqorida keltirilgan tarzda x2,x3,x4 va x5, kirish tugunlari uchun vazn matritsasi
qiymatlari hisoblangach, [3x5] (NxV) oʻlchamga ega boʻladi. Bu yerda,
 N: ichki/yashirin qatlamlar soni;
 V: berilgan korpusga mos unikal lugʻat hajmi.
Keyingi qadamda w’ chiqish qatlam uchun vazn matritsasi shakllantiriladi.
𝑤11 𝑤12 𝑤13
𝑤21 𝑤22 𝑤23
𝑤 = 𝑤31 𝑤32 𝑤33
𝑤41 𝑤42 𝑤43
[𝑤51 𝑤52 𝑤53 ]
4-rasm. Yashirin qatlam uchun vazn matritsasini hosil qilish

Shunday qilib, yuqoridagi 4-rasmda keltirilgan usulga oʻxshash tarzda barcha yashirin tugunlar
uchun vazn matritsasi shakllantirilgach, uning oʻlchami [5x3] (VxN) turlicha boʻlishi mumkin.
𝑤’11 𝑤’12 𝑤’13 𝑤’14 𝑤’15
𝑤’ = [𝑤’21 𝑤’22 𝑤’23 𝑤’24 𝑤’25 ]
𝑤’31 𝑤’32 𝑤’33 𝑤’34 𝑤’35
Yuqorida keltirilgan amallar bajarilganidan soʻng, CBOW modelining yakuniy shakli quyidagi
koʻrinishga ega boʻladi:
𝑥1 𝑤11 𝑤12 𝑤13 𝑢1 𝑦1
𝑥2 𝑤21 𝑤22 𝑤23 ℎ1 𝑤’11 𝑤’12 𝑤’13 𝑤’14 𝑤’15 𝑢2 𝑦2
𝑥3 * 𝑤31 𝑤32 𝑤33 = [ℎ2 ] * [𝑤’21 𝑤’22 𝑤’23 𝑤’24 𝑤’25 ] = 𝑢3 softmax 𝑦3
𝑥4 𝑤41 𝑤42 𝑤43 ℎ3 𝑤’31 𝑤’32 𝑤’33 𝑤’34 𝑤’35 𝑢4 𝑦4
[𝑥5 ] [𝑤51 𝑤52 𝑤53 ] [𝑢5 ] [𝑦5 ]
Bu yerda,
 V – unikal lugʻat;
 N – yashirin qatlamlar soni.
CBOW modeli arxitekturasini shakllantirgandan soʻng oldinga harakatlanish bosqichiga oʻtish
mumkin.
Oldinga harakatlanish bosqichi
Ushbu bosqichda yashirin qatlam matritsasi (H)ni shakllantirish lozim:
𝑥1 𝑤11 𝑤12 𝑤13
𝑥2 𝑤21 𝑤22 𝑤23 ℎ1
𝑥3 * 31𝑤 𝑤32 𝑤 33 = [ℎ2 ]
𝑥4 𝑤41 𝑤42 𝑤43 ℎ3
[𝑥5 ] [𝑤51 𝑤52 𝑤53 ]
Bu yerda,
ℎ1 = 𝑤11 𝑥1 + 𝑤21 𝑥2 +𝑤31 𝑥3 + 𝑤41 𝑥4 +𝑤51 𝑥5
ℎ2 = 𝑤12 𝑥1 + 𝑤22 𝑥2 +𝑤32 𝑥3 + 𝑤42 𝑥4 +𝑤52 𝑥5
ℎ3 = 𝑤13 𝑥1 + 𝑤23 𝑥2 +𝑤33 𝑥3 + 𝑤43 𝑥4 +𝑤53 𝑥5
Chiqish qatlami matritsasi (U) qiymatlari quyidagicha hisoblanadi:
𝑢1
ℎ1 𝑤’11 𝑤’12 𝑤’13 𝑤’14 𝑤’15 𝑢2
[ℎ2 ] * [𝑤’21 𝑤’22 𝑤’23 𝑤’24 𝑤’25 ] = 𝑢3
ℎ3 𝑤’31 𝑤’32 𝑤’33 𝑤’34 𝑤’35 𝑢4
[𝑢5 ]
Bu yerda,
𝑢1 = 𝑤’11 ℎ1 + 𝑤’21 ℎ2 +𝑤’31 ℎ3
𝑢2 = 𝑤’12 ℎ1 + 𝑤’22 ℎ2 +𝑤’32 ℎ3
𝑢3 = 𝑤’13 ℎ1 + 𝑤’23 ℎ2 +𝑤’33 ℎ3
𝑢4 = 𝑤’14 ℎ1 + 𝑤’24 ℎ2 +𝑤’34 ℎ3
𝑢5 = 𝑤’15 ℎ1 + 𝑤’25 ℎ2 +𝑤’35 ℎ3
Keyingi qadamda, softmax qatlami (y) qiymatlari hisoblanadi:
𝑢1 𝑦1
𝑢2 𝑦2
𝑢3 softmax 𝑦3
𝑢4 𝑦4
[𝑢5 ] [𝑦5 ]
Bu yerda,
𝑦𝑖 = 𝑠𝑜𝑓𝑡𝑚𝑎𝑥(𝑢𝑖 ), 𝑖 = 1. .5
Yuqoridagi formulalardan har bir sinf uchun softmax ehtimollikni hisoblash mumkin. Softmax
funksiyasi [0..1] oraligʻidagi qiymatlarni qabul qilganligi sababli eksponentlardan foydalanadi.
Quyida softmax funksiyasining faqat bitta (birinchi) chiqishi keltirilgan:
𝑒 𝑢1
𝑦1 = 𝑢
(𝑒 1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 )
Demak, yuqoridagi tenglamani umumlashtirilgan holda quyidagi formulani yozishimiz
mumkin:
𝑒𝑗
𝑦1 = 𝑉
∑𝑗=1 𝑒 𝑗
Xatoliklarni hisoblash
CBOW modelida oldinga harakatlanish amalga oshirilganidan soʻng model xatoliklarini
hisoblashimiz, mos ravishda ogʻirliklar (w, w’)ni yangilashimiz lozim. Model xatosini hisoblash
uchun haqiqiy qiymatni taxmin qilingan qiymat bilan taqqoslash kerak. Bitta soʻzli CBOW modelida
kontekstli soʻzdan keyingi soʻz – maqsadli soʻz hisoblanadi.
CBOW modelida xatoni hisoblash uchun quyidagi tenglamadan foydalaniladi:

𝐸 = −log(𝑤𝑡 |𝑤𝑐 )
Bu yerda,
𝑤𝑡 − maqsaqli soʻz;
𝑤𝑐 − kontekstli soʻz.
Shunday qilib, endi birinchi iteratsiya uchun xato/zararni hisoblaymiz. Birinchi iteratsiya uchun
“oʻzbek” maqsadli soʻz va uning pozitsiyasi 2 ga teng.
𝑒 𝑢2
𝐸(𝑦2 ) = − log(𝑤𝑦2 |𝑤𝑥1 ) = −𝑙𝑜𝑔 𝑢
(𝑒 1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 )
= − log(𝑒 𝑢2 ) + log(𝑒 𝑢1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 )
= − 𝑢2 + log(𝑒 𝑢1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 )
Yuqoridagi tenglamani umumlashtirish orqali quyidagi tenglama hosil qilinadi:
𝑉
𝐸 = − 𝑢𝑗∗ + log ∑ 𝑒 𝑢𝑗
𝑗=1
Bu yerda, j* – chiqish qatlamidagi maqsadli soʻzning indeksi.
Modelning birinchi iteratsiyasida maqsadli soʻzning indeksi 2 ga teng. Shunday qilib, CBOW
modelining birinchi iteratsiyasi uchun “oʻzbek” soʻzi gapda 2-pozitsiyada joylashgani uchun j*=2
boʻladi.
Ogʻirlik sozlash orqali orqaga qaytish
Berilgan matn uchun CBOW modelidagi oldinga harakatlanish va xatoliklarni hisoblash
bosqichlari amalga oshirilganidan soʻng vazn matritsalarini sozlash orqali orqaga qaytish (back
propagation) bosqichi bajariladi. Orqaga qaytish bosqichini bajarish uchun ogʻirlik matritsalarini (w
va w’) yangilash talab qilinadi. Ogʻirlikni yangilash uchun har bir vaznga nisbatan yoʻqotish
qiymatini hisoblash, tegishli vazn bilan koʻpaytirish talab etiladi. Bu usul gradient descent deb
nomlanadi.
Ikkinchi w’ vaznni yangilash uchun quyidagi misolni koʻrib chiqamiz. Ushbu bosqichda barcha
neyronlarning vaznini yangilash uchun yashirin qatlamdan foydalanamiz:
1-qadam. 𝒘’𝟏𝟏 ga nisbatan E gradiyentini hisoblash:
𝑢1 𝑦1
𝑤’11 𝑤’12 𝑤’13 𝑤’14 𝑤’15 𝑢2 𝑦2
[𝑤’21 𝑤’22 𝑤’23 𝑤’24 𝑤’25 ] ∗ 𝑢3 softmax 𝑦3
𝑤’31 𝑤’32 𝑤’33 𝑤’34 𝑤’35 𝑢4 𝑦4
[𝑢5 ] [𝑦5 ]
𝑑𝐸(𝑦1 ) 𝑑𝐸(𝑦1 ) 𝑑𝑢1
= ,
𝑑𝑤’11 𝑑𝑢1 𝑑𝑤’11
Natijada,
𝐸(𝑦1 ) = − 𝑢1 + log(𝑒 𝑢1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 )
𝑑𝐸(𝑦1 ) 𝑑𝑢1 𝑑(log(𝑒 𝑢1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 ))
=− +
𝑑𝑢1 𝑑𝑢1 𝑑𝑢1
𝑑(log(𝑒 𝑢1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 )) 𝑑(𝑒 𝑢1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 )
= −1 + ,
𝑑(𝑒 𝑢1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5 ) 𝑑𝑢1
Ushbu tenglamada bir qator hisoblashlarni amalga oshiramiz:
𝑑𝐸(𝑦1 ) 1
= −1 + 𝑢 ∗ 𝑢1
𝑑𝑢1 𝑒 1 + 𝑒 𝑢2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5
𝑢1
= −1 + 𝑢 = −1 + 𝑦1
𝑒 1 + 𝑒 2 +𝑒 𝑢3 + 𝑒 𝑢4 + 𝑒 𝑢5
𝑢
Yuqoridagi tenglamalarni umumlashtirish orqali quyidagi tenglamani hosil qilamiz:
𝑑𝐸 𝑑(𝑢𝑗∗ ) 𝑑(log ∑𝑉𝑗=1 𝑒 𝑢𝑗 )
=− + = (−𝑡𝑗 + 𝑦𝑗 ) = 𝑒𝑗
𝑑𝑢𝑗 𝑑𝑢𝑗 𝑑𝑢𝑗
1, 𝑎𝑔𝑎𝑟 𝑡𝑗 = 𝑡𝑗∗
Izoh: 𝑡𝑗 = { }
0, 𝑎𝑘𝑠 ℎ𝑜𝑙𝑑𝑎
Yuqoridagi tenglamada 𝒕𝒋 qiymatning haqiqiy natijasi, 𝒚𝒋 – taxmin qilingan natija, 𝒆𝒋 – xatolik
miqdori hisoblanadi. Shunday qilib, birinchi iteratsiya uchun,
𝑑𝐸(𝑦1 )
= 𝑒1
𝑑𝑢1
𝑑𝑢1 𝑑(𝑤’11 ℎ1 + 𝑤’21 ℎ2 + 𝑤’31 ℎ3 )
= = ℎ1
𝑑𝑤’11 𝑑𝑤’11
Yuqoridagi tenglamalardan foydanalanib, asosiy koʻpaytma qiymatini hisoblash mumkin:
𝑑𝐸(𝑦1 ) 𝑑𝐸(𝑦1 ) 𝑑𝑢1
= , = 𝑒1 ℎ1
𝑑𝑤’11 𝑑𝑢1 𝑑𝑤’11
Demak, umumlashtirilgan yakuniy tenglama quyidagi koʻrinishga ega:
𝑑𝐸
== 𝑒 ∗ ℎ
𝑑𝑤’
2-qadam. 𝒘’𝟏𝟏 vazn qiymatini yangilash:
𝑑𝐸(𝑦1 )
𝑛𝑒𝑤(𝑤’11 ) = 𝑤’11 − = 𝑤’11 − 𝑒1 ℎ1
𝑑𝑤’11
1 va 2-qadamlarga oʻxshash tarzda 𝑤’12 , 𝑤’13 … 𝑤’35 qiymatlarni yangilash mumkin.
Keyingi qadamda w vaznni yangilash lozim.
1-qadam. 𝒘𝟏𝟏 ga nisbatan E gradiyentini hisoblash:
𝑤11 𝑤12 𝑤13 𝑢1 𝑦1
𝑤21 𝑤22 𝑤23 ℎ1 𝑤’11 𝑤’12 𝑤’13 𝑤’14 𝑤’15 𝑢2 𝑦2
𝑤31 𝑤32 𝑤33 = [ℎ2 ] * [𝑤’21 𝑤’22 𝑤’23 𝑤’24 𝑤’25 ] = 𝑢3 softmax 𝑦3
𝑤41 𝑤42 𝑤43 ℎ3 𝑤’31 𝑤’32 𝑤’33 𝑤’34 𝑤’35 𝑢4 𝑦4
[𝑤51 𝑤52 𝑤53 ] [𝑢5 ] [𝑦5 ]
Mazkur orqaga qaytish bosqichida kirish qatlamidan yashirin qatlamgacha boʻlgan barcha vazn
qiymatlari (𝑤11 , 𝑤12 … 𝑤53 ) yangilanadi. Ushbu maqolada faqat bitta 𝑤11 vazn uchun hisoblashlar
keltiriladi:
𝑑𝐸 𝑑𝐸 𝑑ℎ1
= ,
𝑑𝑤11 𝑑ℎ1 𝑑𝑤11
E orqali ℎ1 , 𝑢1 , 𝑢2 , 𝑢3 , 𝑢4 , 𝑢5 qiymatlar yangilanadi.
5-rasm. Vazn matritsasini yangilash

Bu yerda,
𝑑𝐸 𝑑𝐸 𝑑𝑢1 𝑑𝐸 𝑑𝑢2 𝑑𝐸 𝑑𝑢3 𝑑𝐸 𝑑𝑢4 𝑑𝐸 𝑑𝑢5
=( , )+( , )+( , )+( , )+( , )
𝑑ℎ1 𝑑𝑢1 𝑑ℎ1 𝑑𝑢2 𝑑ℎ1 𝑑𝑢3 𝑑ℎ1 𝑑𝑢4 𝑑ℎ1 𝑑𝑢5 𝑑ℎ1
= 𝑒𝑤’11 + 𝑒𝑤’12 + 𝑒𝑤’13 + 𝑒𝑤’14 + 𝑒𝑤’15
𝑢1 va ℎ1 lar uchun,
𝑑𝑢1 𝑑(𝑤’11 ℎ1 + 𝑤’21 ℎ2 + 𝑤’31 ℎ3 )
= = 𝑤’11
𝑑ℎ1 𝑑ℎ1
𝑑𝑢 𝑑𝑢 𝑑𝑢 𝑑𝑢
ℎ1 xatolikka mos tarzda 𝑑ℎ2 , 𝑑ℎ3 , 𝑑ℎ4 , 𝑑ℎ5 qiymatlar yuqoridagi tenglamada oʻxshash tarzda
1 1 1 1
hisoblanadi.
𝑑𝑢1 𝑑(𝑤11 𝑥1 + 𝑤21 𝑥2 + 𝑤31 𝑥3 + 𝑤41 𝑥4 + 𝑤51 𝑥5 )
=
𝑑𝑤11 𝑑𝑤11
va nihoyat,
𝑑𝐸 𝑑𝐸 𝑑ℎ1
= , = (𝑒𝑤’11 + 𝑒𝑤’12 + 𝑒𝑤’13 + 𝑒𝑤’14 + 𝑒𝑤’15 ) ∗ 𝑥
𝑑𝑤11 𝑑ℎ1 𝑑𝑤11
2-qadam. 𝒘𝟏𝟏 vazn qiymatini yangilash:
𝑑𝐸
𝑛𝑒𝑤(𝑤11 ) = 𝑤11 − = 𝑤11 − (𝑒𝑤’11 + 𝑒𝑤’12 + 𝑒𝑤’13 + 𝑒𝑤’14 + 𝑒𝑤’15 ) ∗ 𝑥
𝑑𝑤11
1 va 2-qadamlarga oʻxshash tarzda 𝑤12 , 𝑤13 … 𝑤54 vazn qiymatlarini yangilash mumkin.
CBOW usuli tahlili
Korpus matnlarini yuqorida keltirilgan oʻqitish jarayoni orqali modellashtirgandan soʻng
modelni sozlash va toʻgʻri ogʻirliklarni oʻrnatish kerak. Modelni oʻqitish jarayonining yakunida
birinchi vazn matritsasini koʻrib chiqamiz.
Masalan: “men oʻzbek tilini yaxshi koʻraman”.
Yuqoridagi matnga mos oʻqitish modelimizning birinchi ogʻirligi:
𝑤11 𝑤12 𝑤13
𝑤21 𝑤22 𝑤23
𝑤 = 𝑤31 𝑤32 𝑤33
𝑤41 𝑤42 𝑤43
[𝑤51 𝑤52 𝑤53 ]
“men” soʻziga mos vazn qiymatlari [𝒘𝟏𝟏 , 𝒘𝟏𝟐 , 𝒘𝟏𝟑 ] dan iborat.
𝑚𝑒𝑛 𝑤11 𝑤12 𝑤13
𝑜’𝑧𝑏𝑒𝑘 𝑤21 𝑤22 𝑤23
𝑡𝑖𝑙𝑖𝑛𝑖 𝑤31 𝑤32 𝑤33
𝑦𝑎𝑥𝑠ℎ𝑖 𝑤41 𝑤42 𝑤43
𝑘𝑜’𝑟𝑎𝑚𝑎𝑛 [𝑤51 𝑤52 𝑤53 ]
Endi yakuniy tenglamalarni hosil qilamiz:
1. Oldinga harakatlanish boshqichi tenglamalari:
ℎ = 𝑤𝑥, 𝑢 = 𝑤’ℎ
𝑒𝑗
𝑦𝑗 = 𝑠𝑜𝑓𝑡𝑚𝑎𝑥(𝑢𝑗 ) = 𝑉
∑𝑗=1 𝑒 𝑗
𝑉
𝐸 = − log(𝑤𝑡 |𝑤𝑐 ) = −𝑢𝑗∗ + 𝑙𝑜𝑔 ∑ 𝑒 𝑢𝑗

𝑗=1
2. Orqaga harakatlanish boshqichi tenglamalari:
2.1. 𝒘’𝟏𝟏 vazn qiymatini yangilash:
𝑑𝐸
=𝑒∗ℎ
𝑑𝑤’
𝑑𝐸(𝑦1 )
𝑛𝑒𝑤(𝑤’11 ) = 𝑤’11 − = 𝑤’11 − 𝑒1 ℎ1
𝑑𝑤’11
Umumiy tenglama:
𝑑𝐸
= (𝑤𝑥)⨁𝑒
𝑑𝑤’
𝑑𝐸
𝑛𝑒𝑤(𝑤’) = 𝑤’𝑜𝑙𝑑 −
𝑑𝑤’
2.2. 𝒘𝟏𝟏 vazn qiymatini yangilash:
𝑑𝐸
= (𝑒𝑤’11 + 𝑒𝑤’12 + 𝑒𝑤’13 + 𝑒𝑤’14 + 𝑒𝑤’15 ) ∗ 𝑥
𝑑𝑤11
Umumiy tenglama:
𝑑𝐸
= 𝑥⨁(𝑤’𝑒)
𝑑𝑤
𝑑𝐸
𝑛𝑒𝑤(𝑤) = 𝑤𝑜𝑙𝑑 −
𝑑𝑤
Xulosa. Word2vec modeli Google kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan; soʻzlarning
kontekstual va semantik oʻxshashlikini aks ettiruvchi hamda raqamli vektorli koʻrinishlarini yaratish
uchun neyron tarmoqqa asoslangan bashoratlash modelidir. Soʻzlarning raqamli vektor koʻrinishi
ularning semantik ma’nosini va soʻzlar oʻrtasidagi munosabatlarni qamrab oladi hamda NLP
algoritmlariga matn ma’lumotlari bilan samarali ishlash imkonini beradi. Word2vec nazoratsiz model
boʻlib, katta hajmdagi matn korpusini oʻz ichiga olishi, mumkin boʻlgan soʻzlarning lugʻatini
yaratishi va ushbu lugʻatni ifodalovchi vektor maydonidagi har bir soʻz uchun zich soʻz birikmalarini
yaratishi mumkin. Bugungi kunda Word2vec metodining CBOW va Skip-gram kabi ikkita asosiy
yondashuvi mavjud. CBOW modeli neyron tarmogʻiga asoslangan algoritm boʻlib, maqsadli soʻzni
uning atrofidagi kontekst soʻzlarini hisobga olgan holda bashorat qiladi. CBOW usuli qoʻshni
(kontekst) soʻzlaridan maqsadli soʻzni taxmin qilishga harakat qiladi. CBOW modeli sayoz neyron
tarmogʻi boʻlib, nazorat ostidagi oʻrganish algoritmi yordamida oʻqitiladi. Ushbu maqolada til
korpusini bitta soʻzli CBOW modeli orqali oʻqitishning 4-bosqichli matematik modeli keltirildi. Katta
hajmdagi til korpusi matnlari orqali CBOW modelini shakllantirishda birinchi navbatda nomuhim
soʻzlarni oʻchirish, sonlarni satr shaklga oʻtkazish, tinish belgilarini olib tashlash va shunga oʻxshash
matnni tozalash ishlarini bajarish lozim. Maqolada n=3 boʻlgan hol uchun CBOW modeli
arxitekturasi keltirilgan boʻlib, oddiy neyron tarmogʻi orqali oʻzbek tilidagi matnni oʻqitish
jarayonining matematik modeli keltirildi. Modelni oʻqish jaronida yuzaga keladigan xatoliklarni
qayta ishlash usullari, vazn matritsasini shakllantirishning matematik tenglamalari keltirildi. Neyron
tarmogʻi orqali oʻqitilgan matnga mos softmax ehtimollikni hisoblash tenglamalari keltirilgan boʻlib,
w va w’ ogʻirliklarni sozlash orqali CBOW modelidagi orqaga qaytish bosqichi misollar orqali
tavsiflandi. Natijada, korpus matnlarini oʻqitish jarayoni orqali modellashtirgandan soʻng modelni
sozlash va ogʻirliklarni toʻgʻri oʻrnatish usullari haqida fikr-mulohaza yuritildi. CBOW modeli – bu
NLP vazifalarga sezilarli hissa qoʻshadigan soʻzlarni joylashtirish usuli. CBOW modelining nazariy
asoslarini tushunish, amaliy tatbig‘ini oʻrganish; afzallik va cheklovlarini tushunish orqali tabiiy tilga
ishlov berish, ma’lumot olish va AIning boshqa ilovalarini ishlab chiqish imkonini beradi. NLP
tadqiqotlari rivojlanishi bilan CBOW va boshqa soʻzlarni joylashtirish modellari rivojlanishda davom
etadi, bu esa mashinaga inson tilini tushunish, ular bilan yanada samarali ishlash imkonini beradi.
FOYDANALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:
1. Tan, M., Zhou, W., Zheng, L., & Wang, S. (2012). A Scalable Distributed Syntactic, Semantic, and Lexical
Language Model. Computational Linguistics, 38(3). https://doi.org/10.1162/COLI_a_00107
2. Sabharwal, N., & Agrawal, A. (2021). Introduction to Word Embeddings. In Hands-on Question Answering
Systems with BERT. https://doi.org/10.1007/978-1-4842-6664-9_3
3. Mikolov, T., Chen, K., Corrado, G., & Dean, J. (2006). Distributed Representations of Words and Phrases and
their Compositionality. Neural Information Processing Systems, 1.
4. Mikolov, T., Chen, K., Corrado, G., & Dean, J. (2013). Efficient estimation of word representations in vector
space. 1st International Conference on Learning Representations, ICLR 2013 - Workshop Track Proceedings.
5. Onishi, T., & Shiina, H. (2020). Distributed Representation Computation Using CBOW Model and Skip–gram
Model. 2020 9th International Congress on Advanced Applied Informatics (IIAI-AAI), 845–846.
https://doi.org/10.1109/IIAI-AAI50415.2020.00179
6. B.Elov, Z.Xusainova, N.Xudayberganov. (2022). Tabiiy tilni qayta ishlashda Bag of Words algoritmidan
foydalanish. Oʻzbekiston: til va madaniyat (Amaliy filologiya), 2022, 5(4). 31-45
7. Elov B., Aloyev N., Xusainova Z., Yuldashev A. Oʻzbek tili korpusi matnlarini qayta ishlash Word2Vec,
GloVe, ELMO, BERT usullari // Труды XI Международной конференции «Компьютерная обработка тюркских
языков» «TURKLANG 2023». Бухара, 20-22 октября 2023 г.
8. Feng, Y., Hu, C., Kamigaito, H., Takamura, H., & Okumura, M. (2022). A Simple and Effective Usage of Word
Clusters for CBOW Model. Journal of Natural Language Processing, 29(3). https://doi.org/10.5715/jnlp.29.785
9. B.ELov, Sh.Khamroeva, Z.Xusainova (2023). The pipeline processing of NLP. E3S Web of Conferences 413,
03011, INTERAGROMASH 2023. https://doi.org/10.1051/e3sconf/202341303011
10. Rodríguez, P., Bautista, M. A., Gonzàlez, J., & Escalera, S. (2018). Beyond one-hot encoding: Lower
dimensional target embedding. Image and Vision Computing, 75. https://doi.org/10.1016/j.imavis.2018.04.004
11. Elov B., Hamroyeva Sh., Matyakubova N., Yodgorov U. One-hot encoding and Bag-of-Words methods in
processing the uzbek language corpus texts // Труды XI Международной конференции «Компьютерная обработка
тюркских языков» «TURKLANG 2023». Бухара, 20-22 октября 2023 г.
12. Vrbanec, T., Meštrović, A. (2020). Corpus-based paraphrase detection experiments and review. In Information
(Switzerland) (Vol. 11, Issue 5). https://doi.org/10.3390/INFO11050241
13. Faouzi, H., El-Badaoui, M., Boutalline, M., Tannouche, A., & Ouanan, H. (2023). Towards amazigh word
embedding: Corpus creation and word2vec models evaluations. Revue d’Intelligence Artificielle, 37(3).
https://doi.org/10.18280/ria.370324
14. Liu, B. (2020). Text sentiment analysis based on CBOW model and deep learning in big data environment.
Journal of Ambient Intelligence and Humanized Computing, 11(2). https://doi.org/10.1007/s12652-018-1095-6
UO’K: 811.512.133.043.
BAYONIY TARIXIY ASARLARINING LINGVISTIK XUSUSIYATLARI
M.Eshmurodov, f.f.n., Urganch innovatsion university, Urganch
Annotatsiya. Ushbu maqolada Xorazm turkiy tarixnavisligiga oid boʻlgan Bayoniyning

“Shajarayi Xorazmshohiy” hamda “Xorazm tarixi” asarlarining lingvistik xususiyatlari tahlil
qilingan. Ulardagi leksik qatlam va davlatchilik terminologiyasiga oid ayrim atamalar oʻrganilgan.
Kalit soʻzlar: turkiy tarixnavislik, tarixiy leksika, etimologiya, davlatchilik terminologiyasi,
tarixiy manba
Аннотация. В данной статье анализируются лингвистические особенности
произведений Баяни « Шаджараи Хорезм Шахи» и «История Хорезма», относящиеся к
турецкой историографии Хорезма. В них изучались некоторые термины, относящиеся к
лексическому пласту и терминологии государственности.
Ключевые слова: турецкая историография, историческая лексика, этимология,
государственная терминология, исторический источник.
Abstract. This article analyzes the linguistic features of Bayani’s works “Shajarai Khorezm
Shahi” and “History of Khorezm”, related to the Turkish historiography of Khorezm. They studied
some terms related to the lexical layer and terminology of statehood.
Key words: Turkish historiography, historical vocabulary, etymology, state terminology,
historical source.
Xorazm turkiy tarixnavisligiga oid manbalar haqida fikr yuritganda, ularlar orasida eng
muhimlaridan biri boʻlgan Muhammad Yusuf Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy” hamda
“Xorazm tarixi” tarixiy asarlari borasida alohida toʻxtalish zarur. Ushbu ikki manba, ayniqsa,
“Shajarayi Xorazmshohiy” asarining tarixiy, badiiy, ilmiy ahamiyati haqida koʻplab olimlar fikr
bildirganlar. Ayrimlari, hatto ushbu asarni Munis va Ogahiylarning tarixiy asarlaridan ham ustun
turishi haqida toʻxtalganlar [2, 3-9].
Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy” asari 16 bobdan iborat. Asarning muqaddimasida
uning yaratilish sabablari aytib oʻtilgan. Jumladan, Bayoniy “Shajarayi Xorazmshohiy” asarini yozish
buyrugʻini xondan Tolibxoʻja ibn Avazberdi orqali jumod-ul-avvalning yigirma ikkinchi kuni
(1329/1911-yili 10-may) oladi. Bu haqida muarrixning oʻzi shunday yozadi: Bas, arkoni davlatning
mashvaratlari bila nizomi umuri mamlakatga qiyom koʻrguzdilar, tokim, tarixi hijriyning ming uch
yuz yigirma toʻqquzlanchisi va jumod-ul-avvalning yigirma ikkilanchi kuni boʻldi. Faqiri haqirgʻa
muqarrabi borgohi falaki ishtibohlari, ya’ni Tolibxoʻja ibn Avazberdi eshoni magʻfiratnishonning
vasotatlari bila amri oliy sudur toptikim, bu jahoni nopoydorda yogdor qoʻymoq yaxshidur va soʻzdin
baqoliroq va yaxshiroq yodgor yoʻqdur.
Tarixiy manbaning ifoda uslubi sodda va ravon ekanligi, hodisalarga obyektiv yondashuvning
ustunligi, tarixiy haqiqatni aslicha ta’riflash, koʻtarinki ruh, yuqori pafos, jimjimador ta’riflarning
nisbatan ozligi uning tarixiy asarlari uchun xos jihat ekanligi bot-bot takrorlanadi.
Ushbu jihatlardan biz uchun muhim boʻlgan taraflar – bu yuqori pafosning ozligi, xon, bek, va
boshqa yuqori mansabdagi shaxslarning ta’rif-tavsiflarida musajja’ usulining nisbatan kamligi, ifoda
uslubining soddaligi, she’riy bezaklardan foydalanish mahorati, asar leksikasidagi oʻzlashma qatlam,
davlatchilikka oid terminologiya birliklaridan foydalanish darajasi kabi jihatlardir. “Shajarayi
Xorazmshohiy”ning lingvistik tahlilini amalga oshirishda ushbu xususiyatlar katta ahamiyat kasb
etadi. Shular asosida ijodkorning xos uslubi, asardagi oʻzlashmalar qatlami, oʻzlashmalarning asar
badiiyatida tutgan oʻrni va ahamiyati, davlatchilikka oid terminlardan foydalanishdagi oʻziga
xosliklar, ichki va tashqi siyosatga oid terminologik tizim, asarda tilga olingan kasb-kor otlari,
antroponimlar va, umuman, onomastik tizim kabi tilshunoslikning dolzarb masalalariga ma’lum
darajada aniqlik kirituvchi tomonlarga e’tibor qaratamiz.
Eng avvalo, “Shajarayi Xorazmshohiy”dagi oʻzlashmalar tizimiga xos xususiyatlarga
toʻxtaladigan boʻlsak: asar leksikasida shu davrdagi barcha tarixiy asarlardagi kabi arabiy va forsiy
soʻzlarning salmogʻi katta. Ammo asardagi arabiy va forsiy oʻzlashmalar ham nisbatan soddaroq,
oson tushuniladigan soʻzlash ekanligini ta’kidlash zarur: Vaqtekim, Sayyid Muhammad Rahim
Bahodirxoni soniy sariri saltanatda qaroro tutdilar, shuaro va fuzalo hayli juluslari uchun torixlaru
qasidalaru masnaviylar oytib, in’omi shohona va atoyi xusravonadin sarshor boʻldilar.
Oʻzlashmalar “Shajarayi Xorazmshohiy”dagi badiiy-tasviriy vositalarning yuzaga kelishida
katta ahamiyat kasb etadi. Chunonchi, “Shajarayi Xorazmshohiy”dagi soʻzlar ohangdoshligini
aksariyat hollarda ayni oʻzlashmalar qatlami ta’minlaydi: Bas, tamomi oboyi izomu ajdodi
kiromlarimizning voqeotu holatlarin ilo yavmino hazo takallufoti munshiyonadin oriy boʻlgʻon
iboroti mutadovalaning zimnida majozu istioradin kanora tutib, iyzoju ixtisor bilan tarix sahifasigʻa
sabt etilgay, tokim ommayi atrok eshitgan hamono betaraddudi xotir fahmlagaylar.
Parchadan koʻrinib turibdiki, ijodkor maxsus omma uchun bir tarix yaratishni va omma uni
betaraddud fahmlashini orzu qilgan. Shu sabab ham “Shajarayi Xorazmshohiy”dagi murakkab
jumlalar, oʻquvchi uchun tushunilishi qiyin boʻlgan arabiy va forsiy oʻzlashmalar faqatgina hamd,
na’t qismida uchraydi. Asarning boshqa oʻrinlarida oddiy ifoda ustunlik qiladi.
“Shajarayi Xorazmshohiy”dagi she’riy bezaklarga toʻxtaladigan boʻlsak, muarrix she’riy
qismlarda asosan, oʻz qalamiga mansub she’riy parchalardan, shuningdek, Munis va Ogahiyning
she’rlaridan ham foydalangan. Ular orasida oʻzbek tilida ham, fors tilidagilar ham mavjud. Biz
asardagi she’riy bezaklarni mutolaa qilib, bemalol Bayoniyni zullisonayn shoir deb aytishimiz
mumkin:
Bayon aylayin zoʻri andozasin,
Olib otdi Xaybarni darbvozasin.
Bayoniy chu ul erdi sheri Xudo,
Degil soʻz uzotmay onga jon fido [2, 11].
“Shajarayi Xorazmshohiy”da forsiy she’riy matnlar ham yuqori saviyada bitilgan. Vazn
mukammalligiga alohida e’tibor qaratilgan. Bundan kelib chiqadiki, muarrix, she’riy ta’limni
mukammal oʻrgangan:
Dar hama vaqt on shahi olam,
Bod xushvaqt, xushdilu xurram.
Ahli Xorazm z-u shuda xushhol,
Karda bar xud duoyi alzam [2, 12].
Ma’nosi: Ey olam podshohi, har dam xushvaqt, xushdil va xurram boʻlgin. Xorazm ahli xushhol
boʻlib, sen uchun lozim boʻlgan duolarni qilmoqdalar.
Tadqiqot uchun eng muhim boʻlgan lingvistik xususiyat – bu, soʻzsiz, “Shajarayi
Xorazmshohiy”da qoʻllangan davlatchilikka oid boʻlgan terminlar tizimidir. Ta’kidlash zarurki,
Xorazm turkiy tarixnavisligiga oid boʻlgan manbalar orasida oʻzining leksik tizimi bilan
boshqalaridan aslo qolishmaydigan ushbu asarda davlatchilikka oid koʻplab tushunchalarni
ifodalovchi terminlar mavjud. Xususan, davlat tushunchasini ifodalovchi davlat, saltanat, mamlakat,
viloyat, nohiya, xonlik, mulk, mamolik, yurt, hukumat kabi soʻzlar shular jumlasidan: Jarchilar
koʻchalarda “Davri-davri Muhammad Rahim Bahodirxon!” – deb munodo ura berdilar. Viloyatda
ajab bir xushhollik dast berdi [2, 17-18]; Hamma yurt ulugʻlarining ittifoqlari bilan Bobojon toʻra,
ya’ni Muhammad Rahim toʻra ibni Sayyid Muhammadxoni jannatmakon xon boʻlub, taxti davlatda
oʻlturdilar [2, 11]; Abul-Muzaffar va al-Mansur Sayyid Asfandiyor Muhammad Bahodirxon
“xalladallohu mulkahu va sultonahu va afoza alal olamin birrahu va ehsonahu” (Alloh uning mulku
saltanatini abadiy etsin hamda ezgulik va ehsonlarini olamga yoysin) Xorazmi Erambazmning taxti
saltanatida oʻlturdilar [2, 12]; Bas, arkoni davlatning mashvaratlari bila nizomi umuri mamlakatgʻa
qiyom koʻrguzdilar…[2, 13]
Shahi hukmron turki omil qani?
Hukumat rusumida komil qani? [2, 20]
Albatta, bu davlat tushunchasi bilan bogʻliq boʻlgan ayrim davlatchilik atamalarining qisqacha
izohi va ularga asardan keltirilgan ayrim misollar, xolos. Ishning keyingi boblarida ushbu atamalarga
toʻliq izoh berilib, ularning tarixiy ildizlari yoritishga harakat qilinadi.
Ushbu oʻrinda davlat tushunchasi bilan bogʻliq atamalar izholanar ekan, albatta, davlat
boshligʻi tushunchasi bilan bogʻliq boʻlgan tushunchalar ham tarixiy asar leksikasida muhim
ahamiyat kasb etishni ta’kidlash joiz. Davlat boshqaruvchisi tushunchasi davlat tushunchasi paydo
boʻlibdiki, yashab kelayotgan, u bilan yonma-yon tilga olinadigan tushuncha hisoblanadi. Mulk –
molik, hokim – hukumat, voliy – viloyat, sulton – saltanat (sultonlik), xon – xonlik, podshoh –
podshohlik, imperator – imperiya, xoqon – xoqonlik kabi tanosublar aynan shu sababli ham paydo
boʻlganligi shubhasiz. Shu oʻrinda Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy” asari leksikasida
uchraydigan davlat boshqaruvchisi tushunchasi bilan bogʻliq bir qancha davlatchilik terminologiyasi
birliklarini tahlil qilib, asardan ular qatnash misollarni keltirib oʻtamiz.
Asarda davlat boshqaruvchisi tushunchasi bilan bogʻliq atamalar yuqorida ta’kidlangani kabi,
davlat tushunchasi bilan bogʻliq holda tahlil qilingani ma’qulroq. Demak, nohiya soʻzi davlat
ma’nosida qoʻllansa, uni boshqaruvchi noib soʻzi ham ayni davlat boshqaruvchisi ma’nosida
qoʻllanadi. Viloyat soʻzi davlat ma’nosini ifodalasa, muarrix voliy soʻzini ham ayni davlat
boshqaruvchisi ma’nosida istifoda etayotgan boʻladi. Ba’zan viloyat, nohiya kichik bir hudud shu
sabab noib yoki voliy soʻzi ham davlat boshqaruvchisi boʻla olmaydi degan fikrni ilgari suradilar.
Lekin mumtoz adabiyotimizda aksariyat hollarda biz bugun davlat emas, kichik hudud ma’nosida
qoʻllayotgan soʻzlarimiz butun bir davlat ma’nosida uni boshqaruvchi hokim, voliy, noib kabi soʻzlar
esa aksar hollarda davlat boshqaruvchisi ma’nosida qoʻllanganini kuzatamiz. Bunda ushbu
tushunchalar va soʻzlarning diniy mazmuniga ham e’tibor qaratilgan. Shoh, sulton, podshoh va
boshqa davlat boshqaruvchisi tushunchasi bilan bogʻliq soʻzlar asosan Yaratganga nisbat bergan
holda qoʻllangan, voliy, hokim, noib kabi soʻzlar esa Yaratgan bergan iqbol tufayli uning yerdagi
noibi ma’nosida davlat boshqaruvchisi ma’nosida ham, har qanday boshqaruvchi (hukmdor, viloyat
boshqaruvchisi, ish boshqaruvchi kabi ma’nolarda ham) ma’nosida ham istifoda etilgan. Bu holatni,
ayniqsa, Navoiyda koʻp uchratamiz. Navoiyni oʻziga ma’naviy ustoz deb bilgan undan keyingi barcha
ijodkorlarda ham shu holatni uchratishimiz esa, bizningcha, gʻayritabiiy holat emas.
Yetti gunbadki, anglading oliy,
Yetti ayvon aro yetti voliy.
Bu yeti gunbadi sipehr erdi,

Ichida yetti mehr chehr erdi [1, 50].
Koʻrinib turganidek, ushbu oʻrinda voliy oʻzlashmasi ish boshqaruvchi, boshliq ma’nosida
qoʻllanmoqda.
Anda bir shoh hokimu voliy,
Mulki ma’muru himmati oliy.
Oti Nu’monu mulki oti Yaman,

Adlidin mulki gulistonu chaman [1, 306].
Dostonning mazkur baytlarida esa Navoiy oʻzlashmani hukmdor, shoh ma’nosida istifoda
etmoqda.
“Shajarayi Xorazmshohiy”da koʻp hollarda biz hukmdor ma’nosida xon soʻzi qoʻllanganini
kuzatdik. Ammo ba’zi oʻrinlarda davlat boshqaruvchisi ma’nosida boshqa soʻzlar ham qoʻllanish
holatlari ham kuzatiladi: Xon hazratlari amr etdilar: “Suvni bogʻlab yamut tarafiga suv
oʻtkarmasunlar”.
Ey, shohlargʻa sandin erur joh taxti toj,
Ehsoni adldur sani amring bila rivoj [2, 10].
Shahriyor – shahr hukmdori ma’nosidagi oʻzlashma “Shajarayi Xorazmshohiy”da, ayni
damda, Xorazm turkiy tarixnavisligiga oid boshqa manbalarda ham aksar hollarda xon, podshoh
soʻzlari bilan oʻrin almashib, sinonim soʻz sifatida qoʻllanilib kelinadi. Alloh taoloning qazovu irodati
va ahli Xorazmning rizovu jam’iyatlari bilan hazrati shahriyori boviqor… Mazkur parcha davomida
davlat boshqaruvchisi ma’nosida muarrix bir necha soʻz va izofiy birikmalarni keltirib oʻtadiki,
ularning barchasi mazmunan xon, hukmdor ma’nosini ifodalaydi: sipahdori lutfshior, moyili
avomir, ilohi qobili taxti xorazmshohiy, vorisi toji mukarramat, xorisi bazri marhamat, robiti
raboti amni amon, bositi bisoti adlu ehson, as-sulton ibn as-sulton… [2, 12]
Muarrix keltirilgan forsiy tarixlaridan birida shunday deydi:
Shoho, muborakat bod in toji xusravoniy,
Dar taxti izzatu joh umri tu jovidoniy [2, 13].
Ya’ni, Ey shoh, senga ushbu xusravoniy toj muborak boʻlsin, taxtingda umring oxirigacha
izzatda boʻl.
Xorazm turkiy tarixnavisligiga oid manbalarda bir e’tiborli jihatni ta’kidlash zarur. Xon termini
tarkibiy qism sifatida muarrixlarning asarlarida, odatda, hukmdor ismi aytilib, ismdan soʻng xon
komponenti qoʻshilgan holda tilga olinadi. Xususan, Abulgʻozi Bahodirxon, Muhammad Rahimxon,
Sayyid Muhammad Bahodirxon, Shergoʻzixon, Eltuzarxon, Olloqulixon, Asfandiyorxon kabi. Xon
ismi oldidan yoki soʻngidan keltirilgan xoqon, sulton, shoh kabi davlatchilikka oid birliklar odatda
ta’kid, kuchaytirish, ulugʻlash, madh kabi subyektiv munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiladi.
Ushbu soʻzlar matnda ham oʻziga xos vazifalarni bajarishi mumkin. Chunonchi, tanosubni yuzaga
keltirish, tajnis, ishtiqoq, tavzi’, saj’ kabi lafziy va ma’naviy san’atlarni, ayniqsa, musajja’ usulini
yuzaga keltirish jarayonida ham hukmdor ma’nosini ifodalovchi soʻzlar faol qatnashganligini
ta’kidlash zarur. Shuningdek, ayrim hollarda hukmdor tushunchasini ifodalovchi soʻzlar yakka holda
ham qoʻllanishini e’tibordan soqit qilmaslik zarur: Bu yil xon hazratlari Peterburgʻ safari azmin jazm
etib, jumodul avval oyining yigirma beshi va javzoning sakkizlanchisi va dushanba kunida otlanib
Peterburgʻ tarafigʻa ravon boʻldilar [2, 101].
Yoʻq surur ishrat ermas bahordinkim,
Sultoni odil oʻldi el ichra lutfgustar.
Ismi sharifi Sayyid Asfandiyor sulton,
Yetmish atolaridur olamga elga sarvar [2, 101].
Bas, hijratning mingu uch yuz yigirma sakkizlanchisi va sunbulaning yigirma beshu sha’boni
muazzamning yigirma toʻrtlanchisi va dushanba kunindakim, oftobning gurubigʻa ikki yarim soat
qolib erdi, hazrat shahzodayi valiahd Sayyid Asfandiyor toʻra doma umrahu muborak boshlarigʻa
jigʻali telfakni kiyib xon boʻlub ota taxtida oʻlturdilar.
Shahanshoh – shohlarning shohi, peshvosi, rahnamosi ma’nosida mumtoz adabiyotimizda keng
qoʻllangan.
Ilohi, shahanshohi kishvarpanoh,
Kim, uldur karamli, adolatli shoh [2, 94].
Yuqorida keltirilgan tahlillar shuni koʻrsatadiki, Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy” asari
Xorazm turkiy tarixnavisligiga muhim ahamiyat kasb etuvchi manbadir. Eng avvalo, asar rus bosqini
davri hamda undan keyingi Xiva xonligi tarixi, Xiva xonlarining mazkur davrdagi ma’rifatparvarlik,
birdamlik, savdo-sotiqni rivojlantirish, xalq tinchligini saqlash kabi yurt ravnaqi va ozodligi yoʻlida
amalga oshirgan sa’y-harakatlari, Xiva xonligidagi xalqning ruhiy va ma’naviy ahvoli, hukumatdagi
boʻlgan oʻzgarishga munosabatlar, mahalliy urugʻlarning ichki nizolari, ularning oʻzbek xalqini
Rusiyaga qaramligini toborqa chuqurlashtirishga sabab boʻlayotganligi va, umuman, tarixan qiyin bir
davr, muarrixlar tomonidan toʻliq aks ettirilmagan va yolgʻonlarga yoʻgʻrilgan oʻzbek xalqining
murakkab tarixiy sahifalarini yoritishga bagʻishlangani bilan biz uchun juda qimmatli tarixiy asar.
Ikkinchidan, eski oʻzbek adabiy tilining soʻnggi bosqichi va hozirgi oʻzbek adabiy tili
shakllanayotgan bir davrda yaratilgan, tilning shu davrdagi butun boʻy bastini koʻrsatib berishga
xizmat qiladigan yana bir lingvistik manba sifatida ham mazkur asar ilmiy ahamiyati jihatidan
salmoqlidir. Shu sababli ham biz ushbu tarixiy manbalarning lingvistik qimmatini koʻrsatib
bermoqdamizki, ular eski oʻzbek adabiy tilining soʻnggi davrini yortishda shu paytgacha deyarli tilga
olinmas edi. Demak, tilning qaysi bir davrdagi holatini tahlil qilar ekanmiz, shu davrdagi barcha
adabiy, ilmiy, tarixiy asarlar biz uchun muhim lingvistik manba boʻlib xizmat qila oladi. Chunki ular
shu davrning jonli tilini bizga koʻrsatib beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:
1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. XI том. Т. Фан. 1992. –Б. 50.
2. Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. Т.: Адабиёт ва санъат. 1994. –Б. 20.
UDC 82
ALISHER NAVOI'S "MAHBUB UL-QULUB" – LAST WORK ON THE BASIS OF THE
EXPERIENCES, OBSERVATIONS AND CONCLUSIONS
M.B.Eshniyazova, teacher, Samarkand State University veterinary medicine of livestock and
biotechnologies, Samarkand
Annotatsiya. Navoiy “Mahbub ul-qulub”ni yozishning sabab va maqsadlari haqida fikr yuritar
ekan, o‘z o‘tmishini ko‘zdan kechiradi, tanqidiy nigoh bilan baholaydi. Uning so‘zlariga ko‘ra,
hayotning ko‘p achchiq-chuchuklarini totib ko‘rgan shoir taqdirning turli sinovlariga duch keladi;
taqdir uni goh xorlik va loqaydlik bilan, goh shon-shuhrat va martaba bilan sinaydi; goh
zodagonlarning yaxshiligidan bahramand bo‘ladi, goh yomon kishilarning qo‘lidan azob chekadi;
goho ishqda topiladi, goho zohidlik va taqvoga mahkum qilinadi. Ushbu maqolaning maqsadi
Navoiyning “Mahbub ul-qulub” asaridagi aforizmlarni qiyosiy o‘rganish, asarning kompozitsiyasi
va strukturaviy tuzilishini ko’rib chiqish, asardagi aforizmlarni aniqlash va to‘plashdan iborat.
Kalit so‘zlar: Kuzatish, toifa, ziyolilar, bilim, g‘ayrat, ilm, ma’rifat, xolislik, taqvo, fidoyi
qadriyatlar.
Аннотация: Размышляя о причинах и целях написания «Махбуб уль-Кулуб», Навои в
предложениях обозревает свое прошлое и оценивает его критическим взглядом. По его
словам, поэту, вкусившему немало горестей жизни, предстоят различные испытания
судьбы; небо испытывает его иногда унижением и равнодушием, иногда славой и чином;
иногда он наслаждается добротой дворян, иногда страдает от рук плохих людей; иногда он
встречается в любви, иногда осуждается на аскетизм и благочестие. Целью данной статьи
является сравнительное исследование афоризмов в «Махбуб уль-Кулуб», изучение композиции
и структуры произведения, а также выявление и сбор афоризмов в произведении.
Ключевые слова: Наблюдение, категории, интеллигенция, знание, энтузиазм, познание,
просвещение, беспристрастность, благочестие, самоотверженные ценности.
Abstract. While thinking about the reasons and goals of writing "Mahbub ul-Qulub", Navoi
reviews his past in short sentences and evaluates it with a critical eye. According to him, the poet,
who has tasted many bitternesses of life, faces various tests of fate; the sky tests him sometimes with
humiliation and indifference, sometimes with fame and rank; sometimes he enjoys the goodness of
nobles, sometimes he suffers from the hands of bad and bad people; sometimes it is found in love,
sometimes it is condemned to asceticism and piety. The purpose of this article is the comparative
study of aphorisms in Navoi's "Mahbub ul-Qulub", study the composition and structural structure of
the work, and identifying and collecting aphorisms in the work.
Keywords: Observation, categories, intelligentsia, knowledge, enthusiasm, knowledge,
enlightenment, impartiality, piety, self-sacrificing values.
Introduction. "Mahbub ul-Qulub" is Alisher Navoi's moral and didactic work, and according
to the history of its writing, it is Navoi's last work (1500). The work was created on the basis of the
experiences, observations and conclusions of the thinking poet during his life. The work consists of
an introduction, three parts and a conclusion. According to Navoi’s tradition, the introduction begins
with the praise of Allah. The author expresses his servitude by commenting on the subjective and
verbal attributes of Allah, such as Al-Azim, Al-Muhsin, Al-Qadir, Al-Wajid, Ar-Razzaq, Al-Khaliq,
Al-Qahhar. In the content of Na't and in the lines, the miracles of the previous prophets in the four
elements of the hotamul prophet's body hiding is praised. The Prophet of Islam is called the master
of the universe and the best of all prophets, the best of mankind, and through this the idea that forms
the core of the Islamic religion is that all religions are essentially one, and all people are children of
one parent, the idea that the prophets are brothers to each other is embedded in the essence of blessings
[1].
Methods. The thinker, who learned the necessary lessons from him during his life and gained
a lot of experience in the field of humanity, notes that he wrote this book as a program to prevent
young people who are on the threshold of adulthood from going astray. The first part is called "On
the state of the people and the mood of the people" and the poet expresses his conclusions and
observations about the intentions, activities and words of different social classes in its 40 chapters
[7].
Chapters are titled in the following order: 1) In the zikr of Adil Salatin; 2) In the zikr of Islamic
saints; 3) In the zikr of inappropriate vice-chancellors; 4) At the mention of tyrannical and ignorant
and wicked kings; 5) In the mention of Vuzaro; 6) Remembrance of inappropriate cedars; 7) In female
zikr; 8) In the zikr of Yasovul group; 9) In the mention of Yasoglyk and Kara Cherik; 10) The king's
people will be like him in his zikr; 11) In the remembrance of Sheikh ul-Islam; 12) At the mention of
Kuzzot; 13) Mufti in the mention of jurists; 14) In the remembrance of teachers; 15) In the mention
of Atibbo; 16) In remembrance of the beautiful birds of Nazm Gulistan; 17) At the mention of
secretaries; 18) In the memory of the people of Dabiristan; 19) In the remembrance of Imams; 20) In
the remembrance of Muqri; 21) In the mention of Huffoz; 22) In the zikr of Mutrib and Mughannis;
23) In the mention of storyteller and storytellers; 24) In the zikr of preachers and preachers; 25) In
the zikr of Ahl al-Nujum; 26) In the memory of commercial people; 27) In the mention of sellers in
the city; 28) In remembrance of market workers; 29) Soir in the memory of craftsmen and artists; 30)
In the zikr of Shahna and Zindani and Asas; 31) In the mention of farming; 32) In the remembrance
of orphans and lay people; 33) In the remembrance of the stranger and the destitute; 34) In the
remembrance of Mubrim Gadolar; 35) In the zikr of the birder and the fisherman; 36) Getting an
education, in the zikr of the servants who have committed filthiness; 37) Quality of marriage and
wives in remembrance; 38) In the zikr of Riyy sheikhs; 39) In the memory of the people of Harobot;
40) Dervishes in the mention [2].
Results. Navoi's attitude towards religious figures, sheikhs and priests who managed the legal
system of the society in the Middle Ages is clearly expressed in "Mahbub ul-qulub". The great thinker,
as a great statesman well-versed in both religious and worldly knowledge, while thinking about the
sheikhs of Islam, judges and jurists, sheikhs of the tariqa, qaris and hafizis of the Qur'an, preachers,
divides them into the category of pious people and religious people who use their knowledge as a tool
[3]. Navoi said that religious leaders, as an advanced category of society, set a personal example in
guiding people to the right path, free from vices such as hypocrisy, bribery, greed, greed, knowledge,
enlightenment and should be adorned with beautiful human qualities.
According to Navoi, a well-written text, even if it is bad, is better than a lot of strange and
beautiful writing. A similar mathlab can be read in the chapter on the zikr of physicians. According
to Navoi's creed, people who practice the science of medicine should have three weapons - in-depth
knowledge and intelligence, skill in working with a surgical blade, and a gentle culture in
communication with patients. Better is an executioner who acts on the orders of rulers than an ill-
mannered, illiterate and uneducated doctor who prematurely kills innocent patients [4]:
The healer of good health is the healer of pain.
Omiyu tund-u badho'y el is a soul (p. 89).
In each chapter, the true nature of these ten human qualities, which are important stages of
spiritual education, is revealed and reinforced with instructive stories and narrations related to the
names of famous sheikhs and legendary characters. The plot of the stories presented in the second
part is also given in such works as "Nasayim ul-Muhabbat", "Lison ut-Tair", "Bahoristan", "Risolai
Qudsiya", "Ilohiyname" [6].
In these stories that promote high human qualities, the wide possibilities of the Uzbek language
are demonstrated with the help of elements of spiritual and common arts such as sajj, tazad and
muqobala, metaphor, talmeh, and the story ends with a verse that means a logical conclusion. The
heroes of the story belong to different categories - former sheikhs, Navoi's contemporaries, legendary
characters. The author has used various methods and means of promoting goodness. For example, in
the fourth chapter, the concept of contentment is defined as generating sustenance until the strength
of prayer is formed and not coveting more than that, or rather, raising the whole imagination [5].
The feeling of contentment is the most effective means and the best way to get rid of inferiority
and misery, the eternal enemy of man - lust. a savior is like a fortress, a friend is like an enemy's
gratitude and a mountain that relieves one's toils, a mountain that brings joy. He refers to the life of
his contemporary, Sheikh Shah Ziyaratgahi, as a proof of these thoughts. According to the story,
despite the fact that Sheikh Shah Ziyaratgahi is a great sheikh and leader of the sect, he completely
gave up on the gifts of the murids and the gifts of the kings, and built a garden with his own hands on
the land inherited from his father.
Conclusion. As a result, princes and dignitaries from the capital visit this dark-eyed sheikh and
bring fruits from his garden to bless him. Navoi, through such a vivid example, shows that even
princes come to need the presence of a person who follows the path of contentment, and shows that
it is possible to gain honor and respect due to contentment, and concludes his opinion with the
following stanza:
The world has seen a lot of sun,
It's enough for someone who isn't right.
To make a person feel guilty without needing to,
Don't be rude anymore.
Although the bad qualities that cause sins are not mentioned in the title of the chapters, in the
definition of a certain good behavior, the bad qualities that are considered to be its opposite are also
defined. For example, in the chapter dedicated to modesty and manners, modesty is interpreted as the
first sign of good morals, the beginning and basis of sincere relationships, and this quality should be
found, first of all, in self-sufficient and virtuous people. it is emphasized that it is necessary. Humility
and decency polish both sides of the mirror of the soul, making it pure and bright.
REFERENCES:
1. The history of Uzbek literature, volume 2, -T., 2019. -p.94.
2. Tasheva D.S., Kubaeva N.A. Modern educational technologies in the aspect of a student-centered approach in
teaching foreign languages. Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching. Volume 12|, 2022. -p.35.
www.geniusjournals.org
3. Allayarova D.K., Tasheva D.S., Practical aspects of the formation of a communicative approach in the
development of a linguistic personality in teaching the Russian language. Periodica Journal of Modern Philosophy, Social
Sciences and Humanities. Volume 18, 2023. -p.181. https://periodica.com
4. М.Эшниязова, Sohada o’zbek tilini o’qitishda yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash samaradorligi.
Евразийский журнал социальных наук, философиии культуры. 2 (6). 2022. -p.47.
5. М.Эшниязова, “Tarixi anbiyo va Hukamo” asaridagi she’riy parchalarning g’oyaviy-badiiy qimmati. Alisher
Navoiy xalqaro jurnali, 3 (1). 2022.
6. M.Eshniyazova, Kitobxonlik madaniyatini shakllantirish-davr talabi. Scientific progress, 1 (5), 2022. -p.103.
7. Shaymanova Y.T., Qarshiboyeva Z.A. Rus olimi A.N. Samoylovichning sharq tillarini o’rganishga qo’shgan
hissasi. “Sharq tillarini o‘qitishning dolzarb masalalari” mavzusidagi ilmiy-amaliy konferensiya. Volume 2| special issue
24. SJIF 2022: 5.947. ASI Factor = 1.7. -p.366. https://doi.org/10.5281/zenodo.6653715
UO’K 82.091
“QISASI RABG‘UZIY” ASARIDA SHAXSNING RUHIY HOLATI VA DINIY
TUSHUNCHALAR DOIRASIDA SHAKLLANGAN FRAZEOLOGIZMLAR
U.Farmonova, o’qituvchi, Farg'ona Davlat Universiteti, Farg'ona
Annotatsiya. Mazkur maqolada “Qisasi Rabg‘uziy” asarida qo‘llangan frazeologik

birliklarning shakllanish asoslari tahlil qilingan. Asardagi somatizmlar asosida hosil qilingan
iboralar tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar: frazeologizm, frazeologik birlik, frazema, leksema, somatizm
Аннотация. В данной статье проанализированы основы формирования
фразеологизмов, использованных в произведении “Қисаси Рабғузий". Анализируются
выражения, образованные на основе соматизмов в произведении.
Ключевые слова: фразеологизм, фразеологизм, фразема, лексема, соматизм.
Abstract. This article analyzes the foundations of the formation of phraseological units used in
the work “Qisasi Rabg‘uziy”. Phrases derived from somatisms in the work are analyzed.
Keywords: phraseologism, phraseological unity, phraseology, lexeme, somatism
Frazeologizmlar shaxsning psixik holati, his – hayajoni, ichki kechinmalari, voqea –

hodisalarga munosabatini obrazli, emotsional – ekspressiv jihatdan ifodalash zaruriyati asosida
shakllangan til hodisasidir. Ilmiy adabiyotlarda frazeologizmlarning ichki formasi (obraz) uning
semantik tarkibida alohida rol o’ynashi ta’kidlanadi. Ichki forma deyilganda, frazeologizmga asos
bo’lgan obraz yoki obrazli tasavvur tushuniladi. Shaxs faoliyati va psixikasi bilan bog’liqligi jihatidan
shakllangan frazeologizmlar asosida obrazli tasavvurlar yotadi. Leksika o’z majmuasida voqea –
hodisalar, jarayonlar nomini ifoda etsa, iboralar qayg’u, his – hayajon, tuyg’u, shaxsning psixik
holatini ifoda etadi. Bu doirada shakllangan frazeologizmlar tarkibida ko’pincha ruhiy holatni
ifodalovchi ko’ngil, ruh, sevinch, dimog’, jon kabi mavhum so’zlar semantik tayancha a’zo sifatida
ishtirok etadi: abjag’ini chiqarmoq, asabiga tegmoq, vasvasaga tushmoq, vahimaga tushmoq, jig’iga
tegmoq, jig’ini ezmoq, achchig’i keldi, jazavasi tutdi, jig’ibiyroni chiqdi, iyig’i chiqdi va boshqalar.
Bu kabi frazeologizmlar tarkibida ishtirok etayotgan mavhum so’zning mantiqiy asosiga
tayanadi va ular spontan xarakterga ega bo’ladi. Masalan, “ko’ngliga o’tirmoq”, “ko’ngli o’sdi”,
“ko’ngli tortdi”, “ko’ngli yorishdi” kabilar xotirjamlikni, “ko’ngli aynidi”, “ko’ngliga sig’maslik”,
“ko’ngli zimziyo”, “ko’ngli o’ksidi”, “ko’ngli xira bo’ldi” kabilar ruhiy g’amginlik, xafalik;
“ko’nglini topmoq”, “ko’ngliga qaramoq”, “ko’nglini ovlamoq”, “ko’nglini ochmoq” singari istak –
xohishga mos tushadigan yoki harakat bilan o’ziga moyil qilish kabi psixik holatlarni ifodalashi
bilan birga, ruhiy holatni ifodalovchi so’zlarning mantiqiy asosiga ko’ra shakllangan. Shaxsning his
– hayajoni, fiziologik jarayonlari turli – tuman va cheksizdir.
Rabg’uziyning “Qisasi Rabg’uziy” asarida qo’llanilgan iboralar ham o’ziga xos bo’lib, biz bu
iboralar orqali XIII asrning oxiri XIV asrning boshlari o’zbek tili haqida muayyan tasavvurlarga ega
bo’lamiz. Asarda qo’llangan iboralarning ayrimlari hozirgi kunda iste’moldan chiqqan, ayrimlari
ma’lum o’zgarishlarga uchragan.Biz ushbu bitiruv - malakaviy ishimizda “Qisasi Rabg’uziy” asarida
qo’llangan iboralarning shakllanish asoslari, semantik xususiyatlari haqida fikr yuritamiz.
“Qisasi Rabg’uziy” asarida ko’ngil leksemasi asosida shakllangan frazeologizmlar juda ko’p
miqdorni tashkil etadi.
Ko’ngul kesti iborasi hozirgi kunda ko’ngil uzmoq tarzida qo’llanadi va u “yuragiga yaqin,
intilgan kishisidan yoki narsasidan ajralishga qaror qilmoq” ma’nosini ifodalaydi:
Muso andog’ soqindikim, tiriklikdin ko’ngul kesti.
Ko’ngil bermoq, ko’ngil oldirmoq iboralari “sevmoq”, “oshiq (ma’shuq) bo’lmoq” ma’nolarini
anglatadi:
Bu dunyo kecharin bilur erkan, ko’ngul berur.
Anga ko’ngul berdi.
Malik aning ko’rkinga bo’lib rag’bat qildi, qiz ham ko’ngul berdi.
Dovud ul sochni, ul ko’rkni ko’rib, ko’ngul oldirdi.
Ko’ngilni xush qilmoq – xursand qilmoq:
Mavlo taolo ularning ko’nglin xush qildi.
Ko’ngli tinmoq – xotirjam bo’lmoq:
Ne qilg’anin bilmadi, ko’ngli tindi.
Endi ko’nglum tindi.
Ko’nglida hosil bo’lmoq iborasi “biror – bir fikrning miyada pishitilishi”ni ifodalaydi:
Bu kun Uzayr ko’nglinda hosil bo’ldi.
Ko’nglidan kechmoq – o’ylamoq, fikrlamoq:
Ko’nglidin kechti, bu kecha bu to’qson urag’ut birla suhbat qilayin.
Ko’nglida kechirmoq frazeologizmining hozirgi o’zbek adabiy tilidagi varianti ko’nglidan
kechmoq bo’lib, bu frazeologizm “ma’lum bir muddat fikrlamoq” ma’nosida qo’llanadi.
Asarda yuqoridagilardan tashqari, ko’ngil leksemasi bilan bog’liq ko’ngliga kirmoq, tor
ko’ngilli, tillari ko’ngillari birla tuz ermas, ko’ngli tilamoq, ko’ngil tindirmoq, ko’ngli to’lanmoq,
ko’nglida yo’q bo’lmoq, ko’ngli og’rimoq, ko’ngil oldirmoq, ko’ngil kesmoq, dunyoga ko’ngil
bog’lamoq, ko’ngli o’zga bo’lmoq kabi iboralar ham qo’llangan bo’lib, ular asar badiiyligini
oshirishga xizmat qilgan.
Dunyog’a ko’ngul bog’lamasunlar, Tengri azza va jalla yorliqin og’irlasunlar.
Rasul alayhis – salom anda indi, o’zgalarning ko’ngli o’zga bo’lmasun teb.
Jon leksemasi asosida shakllangan iboralar ham “Qisasi Rabg’uziy” asarida ko’p qo’llangan:
Jon olmoq iborasi “o’ldirmoq”, jon taslim qilmoq iborasi “o’lmoq” ma’nolarida qo’llanadi:
Azroil jonin oldi, o’lmasdin burun mulku mamlakatni Sulaymong’a topshurmish erdi.
Munis boshin sajdaga qo’ydi. Sajda ichinda jon taslim qildi.
Jon birla qabul qilmoq iborasi “mamnuniyat bilan qabul qilmoq” ma’nosini anglatadi:
Agar Muhammadni menga bersangiz, jon birla qabul qilayin.
Quyidagi ibora ham jon leksemasi asosida shakllangan:
Kofirlar jafosidin jong’a еttim, uyni xoli qilg’il.
“Qisasi Rabg’uziy” asarida mavhum tushunchani anglatuvchi umid, qayg’u, nafs, achchig’,
xush kabi so’zlar ishtirok etgan iboralar ham qo’llangan:
Ul biliksiz tishi Hasanning elindin uchg’undi, tilagiga tegmadi. Azinlarning umidi kesilsun,
tedi.
Qachon achig’i o’chti ersa, tirik qolgan zohidg’a aydi: “Man tavba qilsam qabul bo’lg’aymu?”
Buxtnasrning achchig’i kelib kursini pora – pora qildi.
Agar kim ersada o’chung bo’lsa o’chungni olalig.
Oshiq ermasman, kim ersa birla o’chum yo’q.
Xushiga keldi ersa aydi: “Xudoyo, tavba qildim. Ro’zi berguchi sensen, biz chig’oymiz”.
Sahobalar ani ko’rub sabrlari qolmadi.
Inson qadim – qadimdan dinga ishonib kelgan. Diniy rasm – rusumlarni bajo keltirish, xudoga
ishonish, dinga sajda qilish kabi xususiyatlar, xatti – harakatlar asosida qator frazeologizmlar
shakllanadi. “Qisasi Rabg’uziy” asaridagi 72 qissa Qur’on va boshqa diniy kitoblardagi syujetlar
asosida yaratilgan. Shuning uchun ham asarda diniy tushuncha ifodalovchi iboralar ko’plab
qo’llangan..
Duo qilmoq – Uzayr ul duoni yana qildi.
Ajali еtmoq – “Bu kun eshittim, ajaling еtti, bu kun o’larsen
Ro’za tutmoq – Yana aydi: “Kim ersa bu otasiz o’g’ulni qaydin kelturding tesa ayg’il, man Izi
birla nazr qilib tururman, ro’za tutarman, kim ersa birla so’zlashmasman tegil”.
Ro’zasini ochmoq - Aydi: “Man Rasul alyhis – salomni tushumda ko’rdim, Abu Bakr birla
Umar birla manga aydilar, bu kecha ro’za bizda ochg’il teb”.
Og’iz ochmoq – Suv buldim, og’iz ochg’il, tedi.
Ro’zasini buzmoq - Ro’zasin buzmadim, savobin o’ksutmadim. Tamom ishlarin o’ng’ay
qildim.
Imon keltirmoq – Nechama Tavrotda Muhammad sifatin ko’rdilar ersa imon kelturmadilar.
Do’st do’stini o’gar bo’lur, imon kelturmishingga shukr qilduq, do’st shukr qilur bo’lur,
ayblarini yapar bo’lur.
Dinga kirmoq – Borib Abu Jahlga aydilar: “Eshitduk, Muhammad diniga kirmishsen”.
Endi islomqa – Tengri diniga kirdimiz.
Namozni buzmoq – Namozni buzub aydi: “Yo fosiq, sizteklar arig’ bo’lub Husayn arig’sizmu
bo’lur?”
Demak, misollar tahlilidan ko’rinadiki, diniy tushunchalar doirasida shakllangan
frazeologizmlar tarkibida din, islom, imon, namoz, ro’za, duo kabi so’zlar ishtirok etadi.
“Qisasi Rabg’uziy” asarida, shuningdek, yo’l leksemasi asosida shakllangan iboralar ham
ko’plab qo’llangan. Masalan: yo’lga kirmoq, yo’l ko’rguzmoq, yo’ldan ozmoq, yo’l bermoq kabi.
Jabbori olamdin yorlig’ bo’ldi Jabroilg’a, borg’il Muhammad tevasin rost yo’lg’a solg’il.
“Qisasi Rabg’uziy” asarida yuqoridagi misolda ko’rganimizdek, rost yo’lg’a solmoq iborasi
qo’llangan bo’lib, bu gapda yo’l so’zi o’z ma’nosida qo’llangan, ibora to’g’ri yo’l ko’rsatmoq
ma’nosini ifodalaydi.
Yo’lg’a kirdilar, burun ketgan arqish evlariga burun bordilar.
Asardan olingan bu gapda yo’lg’a kirmoq iborasi qo’llangan bo’lib, u “jo’namoq”, “keta
boshlamoq” ma’nolarini anglatadi. Quyidagi gapda esa yo’l so’zi ko’chma ma’noda qo’llangan
bo’lib, bu еrda Allohning yo’li – islom dini nazarda tutilgan.
Bu ul er tururkim, Mavlo taolo qullarida biragu ming yil yo o’n yil kofirlik qilsa, bir soat aning
yo’lig’a kirsa, qamug’ kofirligi yo’q bo’lur.
Yo’ldan ozmoq iborasi yo’lda ozmoq, yo’l ozmoq kabi shakllarda ham qo’llangan.
Yo’ldan ozg’anlarg’a erdi o’zi ujmoh yo’lchisi.
Muharram oyining avvali erdi, tun qorong’u erdi, yo’l ozdilar, uzun tun yuridilar.
Mubashshira aydi: “Ey Abujahl, ko’rdingmukim, Muhammad yo’l ozmamish, ammo sen
ozmishsen”.
Yo’ldan ozmoq iborasining orttirma nisbat shaklidagi yo’ldan ozdirmoq ko’rinishi ham asarda
uchraydi. Yo’ldan ozmoq shaxsning o’zi tomonidan amalga oshiriladigan faoliyat bo’lsa, yo’ldan
ozdirmoq boshqa bir shaxsning ta’sirida kishining o’z yo’lini yo’qotishidir.
Xulosa qilib aytganda, Rabg’uziyning “Qisasi Rabg‘uziy” asarida frazeologizmlar narsa –
hodisalar, voqealar, xarakterlarni obrazli – ekspressiv ifodalash ehtiyoji asosida yuzaga keladi.
Frazeologizmlarning paydo bo’lishi va shakllanishi muayyan tarixiy jarayonlar, ijtimoiy muhit,
o’zbek turmushidagi hayotiy voqelik va undan kelib chiquvchi tasavvurlarni obrazli tarzda aks ettirish
bilan aloqador bo’ladi.
1. Йўлдошев Б. Ўзбек фразеологияси ва фразеографиясининг шаклланиши ҳамда тараққиёти. —
Самарқанд: СамДУ нашри, 2007. б. 26-62
2. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати. — Т., 1978;
3. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. — Т., 1992;
4. Раҳматуллаев Ш. Лексикология билан фразеология //Ҳозирги ўзбек адабий тили. —Т., 1992. 49-186–
бетлар;
UO’K:81’4:111.85:394
XUNUKLIKNING TILDA LEKSIK VA GRAMMATIK O‘ZIGA XOSLIKDA
VERBALLASHUVI
D.I.Inoyatova, o‘qituvchi, Buxoro davlat pedagogika instituti, Buxoro
Annotatsiya.Tilshunоslik оrqаli biz til qаndаy qilib kоntseptlarni kоdlashtirishini tahlil etamiz.
Bu maʼno eksplikаtsiyasi va freym tоhlili hаmda kontekstual аnaliz, kontseptual metafоralar tаhlillari
yоrdamida amalga oshiriladi. “Xunuklik” kontseptining universаl jihatlari va turli tillardagi
madаniy taʼsirlar, allоmоrflik milliy-madaniy qаdriyatlarni vоqelantiruvchi prоtоtip timsollar,
qadriyatli tushunchalar qiyoslanishi natijasida yuzaga chiqadi.
Kalit so‘zlar: konsept, korpus tahlil, semantik maydon, freym tahlil, prototip.
Аннотация. С помощью лингвистики мы анализируем, как язык кодирует понятия. Это
делается с помощью экспликации смысла и анализа фреймов, а также контекстного анализа
и анализа концептуальных метафор. Универсальные аспекты концепта «уродство» и
культурные влияния в разных языках, алломорфизм возникают в результате сопоставления
прототипных символов и ценностных концептов, воплощающих национально-культурные
ценности.
Ключевые слова: концепция, корпусный анализ, семантическое поле, фреймовый анализ,
прототип.
Abstract. Through linguistics we analyze how language encodes concepts. It is done with the
help of meaning explication and frame analysis as well as contextual analysis and analysis of
conceptual metaphors. Universal aspects of the concept of "ugliness" and cultural influences in
different languages, allomorphism emerge as a rsult of comparison of prototype symbols and
valuable concepts that embody national-cultural values.
Key words: concept, corpus analysis, semantic field, frame analysis, prototype.
Kirish. Kоrpus tahlillari va kontekstual qiyоsiy-chogʼishtirma tahlillar orqali badiiy

adabiyotlardan topilgan misollar ingliz va o’zbek madaniyatlarda “xunuklik” milliy-mazmuniy
maydonidagi qadriyatlarning oʼxshashligi, qadriyatlar tanlagan obrazlar va timsollar har xil
ekanligini koʼrsatmoqda. Bu boʼlimda ugliness-ugly, xunuklik-xunuk leksik-semantik maydonidagi
soʼzlar badiiy adabiyotlarda qoʼllanilgan misollar orqali qiyoslandi. Tahlillarimiz xunuklikni anglash
uchun inson tajribasi va bilimining oshishiga va kontseptning yaralishiga zamin hozirlovchi sezgi,
baho, his asosiy fenomenlari muhim ekanligini koʼrsatmoqda. Yaʼni, biror hodisaning xunukligini
tafakkurda idrok etmoq uchun oʼsha obʼektni koʼrganda, eshitganda, taʼmini bilganda, paypaslaganda
uning yomon, zararli, yoqimsiz ekanligini baholash jarayonida “yomon ko’rdim”, “nafratlandim”, va
“jirkandim” deb xulosa qilishdir:
Sezgi : koʼrmoq, eshitmoq, ushlab koʼrmoq, taʼmini bilmoq;
Baho: yaxshi (yoqimli) va yomon (yoqimsiz), yaxshi(foydali) va yomon (foydasiz) va ularning
darajali hamda sifatlovchi maʼno kuchaytiruvchilari;
His: yomon ko’rmoq, nafratlanmoq, jirkanmoq va h.
Adabiyotlar tahlili. “Xunuklik” kontseptini ifodalovchi leksik-semantik maydondagi
birliklarni tavsiflashni ham, oʼzining maʼnodoshlari izohi tahlilidan boshlash maʼqulroq. Bir
sinonimik qatorni tashkil etuvchi maʼnodoshlarda umumiylik bilan juzʼiylik birlashadi, yaʼni bir
sinonimik qatordagi umumiylik ularning hammasi uchun bir tushunchani ifodalashi boʼlsa, ulardagi
juzʼiylik esa har bir sinonim soʼzda tushunchaning maʼlum bir tomonini alohida koʼrsatishdir.
Semantik maydon – yadro, markaz va periferiyadan tashkil topgan boʼlib ular oʼzaro pogʼonali
aloqada joylashadi. Yadro oʼzida birmuncha umumlashgan semantik mazmunni mujassamlashtirsa,
markaz aniq, konkret maʼnoli birikmalardan tashkil topgan va periferiya ushbu maydonga kirishi
shart boʼlmagan yoki boshqa semantik maydonga ham taalluqli boʼlaveradigan, koʼp maʼnoli,
eskirgan leksik birliklarni oʼz ichiga oladi.[5] Maʼlum bir maydonga nisbatan “yadro” hisoblangan
leksik birliklar boshqa bir maydonda “markaz” yoki “periferiya” vazifasini oʼtay oladi. Ingliz va
oʼzbek tillaridagi sinonimlar semantik maydonning quyidagi xususiyatlari bilan bogʼlanadi:
a) soʼzlar va ularning morfemalari orasidagi semantik munosabatningmavjudligi;
b) leksik birliklarning oʼzaro bogʼliqligi, umumiyligi va alohidaligi;
c) maydonlarning nisbiy yakkaligi.
Muhokama. Kontekstual maʼnolar ingliz tilidagi badiiy adabiyotlardan topilgan misollar
asosida tahlil etildi. Ugly, xunuk ingliz va oʼzbek tillarida “xunuklik” kontsepti leksik-semantik
maydonning yadrosidan joy olgan polisemantik soʼzlar hisoblanadi. Tahlillar bu soʼzlar inson tashqi
va ichki qiyofasi, predmetlar, harakatlar, tabiat manzaralarini, sezgi tajribalarini ifodalay olishini
koʼrsatmoqda. Xunuklik quyidagi 5 holatda tilda leksik va grammatik oʼziga xoslikda verballashadi:
1. Inson va boshqa predmetlarning tashqi koʼrinishini baholash, xunuklikning eng
ravshan prototipik maʼnosidir.
2. Eshitish orqali baholovchi maʼno.
3. Inson hatti harakatlarini estetik baholovchi maʼno.
4. Taʼm, hid va taktil sezgilari orqali yoqimsiz shaxsiy tajribalarni ifodalaydi (ingliz
tiliga xos prototip).
5. Insonning axloqiy jihatlarining estetik koʼrinishini salbiy baholovchi maʼno.
“Xunuklik” kontseptining leksik-semantik maydonidagi markaz ham yuqorida koʼrsatilgan
maʼnolar asosidagi funktsiyalarda verballashadi. Har bir foydalanish jarayoni oʼzining freymiga,
milliy-madaniy qadriyatlar va obrazlariga ega. Matnning lugʼat va grammatik tarkibi oʼquvchi
(tinglovchi) ning ongida maʼlum freymlarni uygʼotadi. Chunki grammatik va leksik shakllar hamda
kategoriyalar freym koʼrsatkichlari sifatida mavjud boʼladi.[4]
Natijalar.Ugly, xunuk 1. Obyektning chiroyga ega emasligini ifodalaydi. Uning freymi:
Subyekt-ko’rish ( belgi va milliy mazmunli signallar); Obyekt-his.
1-a. Bu obyekt xunuk, yoqimsiz;
1-b. Uning tuzilishi menga yoqmadi va yaxshi belgilarga, signallarga ega emas;1-v. Shu sababli
oʼzimni yaxshi his qilmayapman (yomon ko’ryapman, nafratlanyapman)
Masalan, Is she very ugly? (Moyes)
She lives in this monstrous house(Francis)
Ugly, xunuk 2. Eshitish orqali obyektning yoqimsiz ekanligi aniqlanadi..
Uning freymi: Subyekt-tovush (belgi va milliy mazmunli signallar); Obyekt-his.
2-a. Bu obyekt (tovush) xunuk, yoqimsiz;
2-b. Uning eshitilishi menga yoqmadi va yaxshi belgilarga, signallarga egaemas;
2-v. Eshitish orqali oʼzimni yaxshi his qilmayapman (yomon ko’ryapman,nafratlanyapman).
Masalan:
1. Halted, he peered down the dark winding stairs and called out coarsely(James Joyce)
2. It was frightful music.(Maugham)
3. She sipped distastefully her brew, hot tea, a sip, sipped, sweet tea (JamesJoyce)
4. distastefully her brew, hot tea, a sip, sipped, sweet tea (JamesJoyce)
Ugly, xunuk 3. Harakat yoqimli emasligini ifodalaydi. Uning freymi:Subyekt-his ( belgi va
milliy mazmunli signallar); Obyekt-harakat.
3-a. Bu obʼekt harakati xunuk va notoʼgʼri, shuning uchun yoqimsiz;3-b. Men bu signallar va
belgilarni yoqtirmayman.
1. He looked so ludicrous when she messed her room up (Lawrence)
2. They devastated the house and made it look bad(Archer)
Ugly, xunuk 4. Hid, ta’m, tajribaning yoqimli emasligini ifodalaydi.
Uning freymi: 1. Subyekt-hid, his; Subyekt-ta’m va his;
2. Subyekt-faoliyat va his
4 a. Hid, ta’m, holat yoqimsiz;
4.b Bu hid, ta’m va holat judayam yoqimsiz
1. It tasted awful (Lawrence)
2. It was disgusting. (Murdock)
3. The food was appalling (Archer)
Ugly, xunuk 5. Insonning axloqiy jihatlarini estetik salbiy baholovchi ma’no. Uning freymi:
Subyekt-his- ratsional baho
5.a Ijtimoiy muhitga mos bo’lmagan tarbiya yoqimsizdir
5.b Insonga xos bo’lmagan illatdir
1. What do you think of Americans? In other words, some are nice, and someare
nasty.(James)
2. I know plenty of dingy people. (Maugham)
3. Miss Archer is not dingy, she is as bright as morning. (James)
Ingliz badiiy adabiyotlarini tahlil qilish jarayonida bir qancha so’zlar xunuklikni tasvirlash
uchun ishlatiliganligining guvohi bo’ldik. Xususan, terrible so’zi 100 dan ortiq hollarda badiiy
asarlarda uchradi.[1] Bu so’z orqali xunuk predmetlar, voqealar, dard va hislar ifodalangan. Masalan:
1. It was terrible time for all of us (Maurier)
2. Sometimes had a terrible time of it in the wintertime not forgetting the Irish lights. (James
Joyce)
Xulosa. “Merriam –Websters Collegiate Thesaurus” inglizcha sinonimlar lugʼatida umumiylik
quyidagicha koʼrsatilgan: “ugly” “koʼrganda koʼngilga xush kelmaydigan, chiroyli bo’lmagan,
ko’rimsiz” yadro va uning markazdagi maʼnodoshlari: unappealing, unattractive, unbeautiful,
uncomely, unhandsome.[2]
Periferiyadagi ma’nodoshliklar: abhorrent, abominable, appalling, awful.
Ingliz tilida xunuklikka oid so’zlarning shaxs-narsa, holat, manzara vaharakatning xunukligini
bildirishiga ko’ra guruhlanishini quyidagi jadvalda ko’rishungiz mumkin.
1.1-jadval
Shaxsning xunukligini Narsaning va Harakatning xunukligini
bildiruvchi so’zlar manzaraning xunukligini bildiruvchi so’zlar
bildiruvchi so’zlar
Grotesque, hideous, homely , ill- Abhorrent,abominable appalling, Deface, deform, disfigure, spoil,
favored monstrous , unappealing awful disgusting, distasteful impair, blemish, ruin, damage,
unattractive, unbeautiful dreadful, gross horrible ,horrid scar, blight, mangle, distort
uncomely, unhandsome loathsome, nauseating
unlovely, unpleasing
Demak, yuqoridagi tahlillardan ko’rinib turibdiki, ingliz badiiy adabiyotlarida xunuklik turli
narsalarning, atrof-muhit, harakat-holat, insonning axloqiy jihatdan xunuk illatlarini, tashqi
ko’rinish jihatdan chiroyli emaslikni turli so’z turkumlari orqali ifodalash mumkin.
1. Hemingway E. Farewell to Arms. Scribner, USA.- 1929, 120 p.
2. Macmillan English Dictionary for Advanced Learners.Bloomsbury publishing ,2002. –1230 p
3. Maxmudov N. Tilning mukammal tadqiqi yullarini izlab…// O‘zbek tili va adabiyeti, 2012, 5-son
4. Nasirov А.А. Frantsuz, oʼzbek va rus tillaridagi proverbial frazeologizmlarning semantik-stilistik va milliy-
madaniy xususiyatlari: filol. fan. dok. (DSc) doktorlik dissertatsiyasi avtoreferati. – T.: 2016. – B.16.
5. Safarov Sh. Semantika. – Toshkent: OʼzME, 2013. – B.245.
UDC 820-2
THE LINGUISTIC ESSENCE OF TAXIS PHENOMENON
O.R.Isarov, teacher, Uzbekistan State University of World Languages, Tashkent
Аннотация. Мақолада функционал грамматикада Петербург лигвофункционалистлари

томонидан ишлаб чиқилган назария доирасида таксис категориясининг асослари ва умумий
тушунилиши айрим масалалари муҳокама ва таҳлил этилган. Шунингдек, таҳлилга таксис
муносабатларининг амал қилиш жабҳаси ва уларнинг воқеланиши учун талаб қилинадиган
шартлар ҳам қисман жалб қилинган. Бунда, бугунги кунда таксис ҳодисасига бўлган мавжуд
ёндашувлар ҳисобга олинган.
Калит сўзлар: таксис, категория, концепция, муносабат, функционал-семантик,
морфологик, мазмун-план, ифода-план.
Аннотация. В статье проанализированы и рассмотрены основания и общие концепции
категории таксиса, разработанные петербургскими лингвофункционалистами. Кроме того,
подробно раскрыта сфера отношений таксиса и условия реализации семантики таксиса в
высказывании. Учитываются также существующие подходы к феномену таксиса в рамках
общего языкознания.
Ключевые слова: таксис, категория, концепция, отношение, функционально-
семантический, морфологический, план-содержания, план-выражения.
Absrtact. Foundations and overall conceptions pertinent to the Category of Taxis elaborated
by Petersburg lingvo-functionalists have been analyzed and considered in the paper. Moreover, the
sphere of taxis relations and the terms of taxis semantics’ actualization in the utterance have been
expatiated on. The existing approaches towards the taxis phenomenon within general linguistics are
taken into account, as well.
Keywords: taxis, category, conception, relation, functional-semantic, morphological, content-
plan, expression-plan.
Introduction. Linguistics of the second half of the 20th century is usually characterized as
anthropocentric, integral, text-centric and explanatory. Text analysis has allowed linguistics to take a
fresh look at traditional grammatical objects. The grammar system began to be considered as a tool
for generating text. The sphere of grammar includes concepts that connect the semantics of a word
form, the syntax of a sentence, and the syntax of a text. One of these concepts was taxis [Vyalsova,
2008. - 28 p.].
Taxis was initially identified by R.O. Jacobson as a non-shifter category, i.e. a category focused
on the semantics of an utterance [Jakobson, 1972]. Since semantics and a pragmatic frame are
distinguished in a statement, all grammatical categories are divided into statements expressing
semantics or pragmatics. The categories assigned to the semantics of the utterance do not reflect
dependence on the moment of speech and the situation of communication, while the categories
assigned to pragmatics reflect such dependence. The categories assigned to semantics are considered
non-shifter, i.e. not subject to “shift” when the communication situation changes. The categories
assigned to pragmatics, on the contrary, are subject to “shift”, and therefore are considered shifter
[Dedova, Ovchinnikova, 2009].
Taxis, as a non-shifter semantic category, allows one to express the correlation of the actions
indicated in the utterance without establishing the relationship of each action to the moment of speech.
The category of time, unlike taxis, correlates the content of the utterance with the moment of speech
and, therefore, is pragmatic and shifter. The introduction of the category of taxis into the grammatical
description of the language makes it possible to characterize the time of the events reflected in the
utterance, taking into account not only the proper finite verb forms, but also various non-finite forms
of the verb and verbal names.
Theoretical basis. In modern linguistics, taxis is usually considered from two positions: firstly,
as a grammatical (morphological) category of the verb; secondly, as a functional-semantic field
(FSF).
The functional-semantic field of taxis has not yet been analyzed and described for all languages.
In particular, the FSF of taxis in many Germanic and Turkic languages has not yet been studied.
In our work, we rely on the interpretation of taxis within the framework of the St. Petersburg
School of Functional Grammar. The representation of taxis as a FSF makes it possible to bring
together into a single system (based on the functional principle) the linguistic phenomena described
in various sections of grammar (type, tense, non-finite verb forms, complex sentence syntax,
constructions with homogeneous predicates, etc.).
The text-syntactic view (grammar school “Communicative Grammar of the Russian Language”
under the guidance of G.A. Zolotova) on the category of taxis showed that the temporal component
is one of the three components of taxis (along with modality and personality) [Zolotova, Onipenko,
Sidorova, 1998]. Taxis in communicative grammar is understood as a grammatical technique of
interpredicative relations. Such an understanding expands the range of objects interpreted in
connection with the category of taxis: this includes not only complex sentences, homogeneous
members and gerunds, but also participles in a full set of forms, infinitive, names of propositional
semantics [Bondarko, 1984. - 136 p.].
The categorical signs of taxis appear in the form of: a) temporal conjugation of actions, their
reference to a single time period, the integrity of which is determined by the perceptual activity of the
subject; b) polypropositivity and c) homogeneous modus-dictum characteristic of propositions.
Currently, there are two main concepts that differ principally from the existing taxis concepts
that recognize it as an independent category:
1. The priority relationship between action(fact)s as the main component of the taxis content-
plan, and the morphological concept of “perfect / non-perfect” as a key component of the expression-
plan. However, it is not difficult to notice that taxis is included in this interpretation as another distinct
term for the grammatical category of tense relativity (reference or phase).
2. As a key component of the taxis-plan, all three types of chronological relationships (priority,
simultaneity, and posteriority), and as a key component of the expression-plan, combine different
levels (lexical, grammatical, lexical-grammatical and syntactic). A functional-semantic concept
consisting of a large inventory of different polypredicative structures with a specific relationship.
This approach is the cornerstone of our research [Isarov, 2020].
Results and discussion. The FSF of taxis is formed by various means (morphological,
syntactic, lexical), united by the function of expressing temporal relations between actions within the
framework of a holistic (single) time period, covering the complex of actions expressed in the
utterance.
The semantic dominant of the taxis field is formed by the relations of simultaneity / non-
simultaneity (precedence, succession) in combination with one or another aspect characteristic of this
relationship.
However, according to Bondarko, not every temporal relationship of predicates is connected by
taxis relations. Taxis relations are formed only in the presence of a number of certain mandatory
conditions.
In accordance with the concept of the St. Petersburg School of Functional Grammar, the sphere
of taxis relations is limited [Theory of Functional Grammar: Introduction. Aspectuality. Temporal
localization. Taxis. 2001. - P. 234-295]:
1. The integrity of the time period. A holistic (single) period of time is understood as “a
microsystem within which one or another structure of taxis relations is revealed”.
The integrity of the time period is revealed in its unifying function in relation to actions
correlated in time, to the belonging of actions to the same time plan (within the past, present or future),
even in a situation where verbs have different tense forms.
Taxis relations are seen only in such a temporal relation, which is distinguished by a sign of the
integrity of the temporal period covering a given set of actions, the component actions of which are
most often expressed in the forms of the same time: The door wide opened, and the carpenter himself
turned up at the threshold. In the integrity of the time period, a homogeneous relation of all
components of the complex of actions under consideration to the moment of speech as to the starting
point of reference is obligatory, therefore all actions of this complex must be attributed to one
“denotative” time from the point of view of the moment of speech: to the plan of the past, present or
future. A.V. Bondarko shows the integrity of the time period on the example of constructions with
gerunds, where the integrity of the time period is manifested in the “conjugation of the main and
accompanying actions”, explaining this by the fact that “the very concept of the accompanying action
implies the integrity of the time period covering this set of actions”, even in the presence of a
significant time interval between them: Having acquired those special skills in his childhood, he
didn't lose them even in the declining years.
2. Homogeneity of actions in terms of their specificity or generalization (usuality, commonness,
typicality).
The second necessary feature of taxis relations is that actions must be homogeneous in terms
of their specificity/generalization (usuality, commonness, typicality). All actions associated with a
taxis relationship should be, according to Bondarko, either specific or ordinary, typical. At the same
time, complex sentences with subordinate explanatory clauses by A.V. Bondarko brings the fields of
independent taxis to the periphery.
3. The framework of a statement equal to a sentence or a super-phrasal unity (SPU), i.e.
polypredicative complex.
A polypredicative complex in functional grammar is considered to be: a) a combination of main
and secondary (secondary) predication in constructions with gerunds (as well as with participles; we
are talking about all constructions that include main and secondary predication); b) different types of
polypredication in complex sentences and sentences with homogeneous predicates; the concept of
polypredication also extends to statements that are super-phrasal units [Theory of functional
grammar: Introduction. Aspectuality. Temporal localization. Taxis. 2001. - P. 234-295].
Conclusion. Thus, taxis relations characterize not one form, but a combination of forms, i.e.,
the taxis expression is associated with syntactic constructions (including morphological as well as
lexical means). The taxis function has not only paradigmatic, but also pronounced syntagmatic
features, and in its formal expression is basically syntactic. This category characterizes the entire
proposition as a whole, so the possibility of its realization does not depend on the semantics of its
constituent elements. This is the category of the sentence as a whole, and not just of the predicate
verb.
REFERENCES:
1. Бондарко A.B. Функциональная грамматика. - Л.: Наука, 1984. - 136 с.
2. Вяльсова А.П. Типы таксисных отношений в современном русском языке: на материале причастных
конструкций: Автореф. дис. канд. филол. наук (10.02.01). - Москва, 2008. - 28 с.
3. Дедова В.О., Овчинникова И.Г. Зависимый таксис: семантические особенности и способы выражения
(на материале словацкого языка). - Вестник Пермского Университета, 2009. - Вып. 3.
4. Золотова Г.А., Онипенко Н.К., Сидорова М.Ю. Коммуникативная грамматика русского языка. - М., 1998.
5. Теория функциональной грамматики: Введение. Аспектуальность. Временная локализованность. Таксис
/ Ред. A.B. Бондарко (отв. ред.) и др. 2. изд., стер. - М.: УРСС, 2001. - С. 234-295.
6. Якобсон Р.О. Шифтеры, глагольные категории и рус. глагол, пер. с англ., в кн.: Принципы
типологического анализа языков различного строя. - М., 1972.
7. Исаров О. Таксис категориал ҳолатлари ва таксис ифодаловчи феъл комбинациялари // Вестник
Каракалпакского государственного университета имени Бердаха. – 2011. – Т. 13. – №. 3-4. – С. 117-118.
8. Isarov O.R. Comparative study of the сonceptions related to the category of taxis. Journal of Critical Reviews.
ISSN-2394-5125. Vol. 7, Issue 12, 2020. DOI: http://dx.doi.org/10.31838/jcr.07.12.27
UO’K 808.3
FONOGRAFIK USLUBIY VOSITALAR HAQIDA MULOHAZALAR
A.A.Haydarov, prof., f.f.n., Buxoro Davlat Universiteti, Buxoro
Sh.Sattorova, magistrant, Buxoro Davlat Universiteti. Buxoro
Annotatsiya. Ushbu maqolada ingliz va o’zbek tillarida grafostilistik vositalar, ularda

ifodalangan konnotativ ma’nolar haqida fikr yuritilgan. Nasriy va nazmiy asarlardan olingan
misollar asosida ingliz va o’zbek tillaridagi grafik uslubiy vositalar ikki til asosida tahlil qilingan.
Shuningdek, turli tinish belgilari asosida yuzaga keladigan grafik uslubiy vositalarga ham e’tibor
qaratilgan.
Kalit so’zlar: fonostilistika, konnotatsiya, grafik stilistika, fonografiya, kursiv, bosh harflar,
ko’p nuqta, badiiy matn, punktuatsiya.
Аннотация. В статье рассматривается графические стилистические приемы
английского и узбекского языков, коннотативные значения, выраженные в них. Графические
стилистические приемамы на английском и узбекском языках были проанализированы на
основе примеров из поэзии и прозы на обоих языках. Также обращено внимание на то, что
графические стилистические приёмы представлены различными знаками препинания.
Ключевые слова: фоностилистика, коннотация, графическая стилистика,
фонография, курсив, зажавные буквы, мноточие, художественный текст, пунктуация.
Abstract. This article discussed graphic stylistic devices in the English and Uzbek languages,
the connotational meanings expressed in them. Graphic-stylistic devices in English and Uzbek have
been analyzed on the basis of examples from poetic and prose works in both languages. Attention is
also paid to the fact that graphic stylistic devices are represented by various punctuation marks.
Keywords: phonostylistics, connotation, graphical stylistics, phonography, italics, capital
letters, colon, literary text, punctuation.
Zamonaviy tilshunoslikda grafik uslubiy vositalarning mazmun-mohiyati va uslubiy

xususiyatlarini o’rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Grafik uslubiyat ekspressiv vositalarning
og’zaki nutqda intonatsiya va urg’u orqali ifodalangan hissiyotlarni yozma shaklda ifodalashdan
iborat. Badiiy adabiyotda grafostilistik vositalardan foydalanish muallif strategiyasining
imkoniyatlarini namoyish etishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun muallif badiiy asar matnlarida
ishlatadigan turli fonografik usullarni ketma-ket ko’rib chiqadi. Ingliz adabiyoti fonografik uslubiy
vositalardan L.F.Baum, L.Keroll, A.A.Miln, D.Gerber, R.Dal o’zlarining klassik asarlarida keng
foydalanganlar.
Dunyo tilshunosligida L.I.Yeremina tilda grafostilistik vositalarning keng qamrovli ekanligini
qayd qilib, quyidagilarni yozadi: “Badiiy nutqda so’zlardagi unli va undosh harflarni qoidaga zid
ravishda turli shakllarda yozish, bir o’rinda bir tinish belgisini birdan ortiq qo’llash, shuningdek,
boshqa turli ishoraviy belgilardan foydalanish muhim uslubiy ahamiyatga egadir”[1].
O’zbek tilshunosligida fonografik uslubiy vositalar G. Yaxshiyevaning nomzodlik
dissertatsiyasida atroflicha yoritilgan[2]. Fonografik uslubiyat, deb yozadi olima, talaffuzning uslubiy
imkoniyat va xususiyatlarini yozma nutqda aks ettirish yo’l va usullarini, shuningdek, yozma
nutqning grafik (imloviy) uslubiy imkoniyat va xususiyatlarini dialektik birlikda o’rganuvchi va
o’rgatuvchi umumiy uslubiyatning bir bo’limidir[3]. Fonografik uslubiyat o’zining alohida olingan
birligiga ega emas. U til fonetik va grafik vositalarning emotsional-ekpressiv bo’yog’ini berishga
xizmat qiladi. Grafik uslubiyatda matnning tipologik xususiyatlariga, jumladan, punktuatsiya,
joylashuviga e’tibor qaratiladi. Ushbu masalada xorijiy olimlar ham o’z fikr - mulohazalarini bayon
etishgan.
Jumladan, Norgard tipografik xususiyatlar adabiyotidagi bosma og’zaki nutqning vizual
jihatlarini, ma’naviy potensial imkoniyatlarini kashf etishga, o’rganishga yordam berish haqida o’z
fikrini bildirsa, Lich esa grafik uslubiy vositalar butun yozuv tizimiga tegishlidir: punktuatsiya,
abzats, va bo’sh joy deb ta’riflaydi. Bilol Chimalar esa grafik vositalar gapda tizim shakllanishi,
tuzilishi va tinish belgilari bilan shug’ullanishni e’tirof etishadi. A.Hojiyev esa yozuv haqida so’z
yuritib, “grafika(grekcha-grapfike-yozma) nutq tovushlarining yozib ifodalash vositalarining
muayyan sistemasi” deb ta’rif beradi[4]. Darhaqiqat, grafik o’zgarishlar nafaqat talaffuzning o’ziga
xos xususiyatlarini aks ettiradi, balki urg’u berilgan so’zlarni ifodalash uchun ham ishlatiladi. Sof
grafik vositalarga matn bo’laklarini abzats bilan yozish, harflarni bosh va kichik yozish, turli
kattalikda yozilgan harflarni ishlatish, aytim so’z va matn bo’laklarini kursiv bilan yozish, she’riyatda
misralarni pog’onalab yozish, she’r qatorlaridan birini tushurib qoldirish, uning o’rniga qator nuqtalar
qo’yish, matnda turli tinish belgilaridan uslubiy maqsadda foydalanish kiradi. Grafik stilistik
vositalardan eng samaralisi so’zlarni kursiv bilan yozishdir. Ko’pincha epigraf, prozaik asarlarning
nomi, sitata, boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar kursiv bilan yoziladi va u o’sha so’zlarni muhim
ahamiyat kasb etishini ko’rsatadi. Ingliz tilida esa asarlarda ishlatilgan yordamchi so’zlar, olmoshlar
ko’p hollarda kursiv bilan yoziladi. Masalan: “Bella!”
- “Yes, Master Jon.”
- “Do let's have tea under the oak tree when they come; I know they'd like it best.”
“You mean you'd like it best.”
Little Jon considered.
“No, they would, to please me.” (J. Galsworthy, “Awaking”)
Ko’makchi fe’llar will va would doimiy ish-harakatni ifodalashda ishlatilsa, ular urg’usiz keladi
va odatdagiday yoziladi. Ammo urg’uli holatda ishlatilsa, ular kinoyani ifodalaydi hamda kursiv bilan
yoziladi. Masalan: … his liver was a little considered and his nerves rather on edge. His wife always
out when she was in Town and his daughter would flibberty-gibbet all over the place. (J. Galthworthy.
“Awaking”)
Ba’zan tasdiqni kuchaytirish maqsadida ham ko’makchi fe’llar kursiv bilan yoziladi. -Olwen
(smiling at him affectionately).
You are a baby, Robert. (J.B.Priestley. “Dangerous corner”).
Yuqorida tasdiqlanganidek, boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar ham kursiv bilan yoziladi.
Jumladan, quyidagi gapda fransuz tilidan kirib so’zlar kursiv bilan yozilgan: “Bonjour la compagnie
he said cheerfully. “I've brought you a present”. (S. W. Maugham, Stories, “The Unconquered” p.
45). So’zlarni kursiv bilan yozish nafaqat nasriy asarlarda, balki she’riy asarlarda ham uchraydi.
Tomas Stern Elliotning “A Cooking Egg” she’rida 30 yoshli qahramonning yoshlikka munosabati
achchiq kinoya bilan ifodalangan. Xona tasviri Oksfordning ko’rinishini eslatadi.
Masalan, Pipit sate upright in her chair
Some distance from where I was sitting;
Views of the Oxford Colleges
Lay on the table, with the knitting.
(T.S. Elliot. “The Cooking Egg”)
Ushbu sohada fikr yuritganda poetizmlarga ham e’tibor qaratish lozim. “Badiiy nutqda
ayrim poetizmlarning yozilishi turli grafik shakllarda ifodalanishi mumkin. Poetizm badiiy
matnda har qanday nom emas, balki ijodkor badiiy niyatini yoritishga xizmat qilgan nomdir”[5].
Grafik vositalar asosan, punktuatsiyada ishlatilishi bilan xarakterlanadi. Punktuatsiya
asosan muallif va so’zlovchi munosabatini ifodalashda ishlatiladi hamda emotiv xarakterni
ko’rsatadi. Tinish belgilari nutqni ritmik melodik jihatdan yoritadi. Tinish b elgilarining uslubiy
xususiyatlari haqida ayrim ma’lumotlar K. Nazarov tomonidan qayd qilingan. Uning fikricha,
bir xil tinish belgilarining kema-ket bir o’rinda qo’sh holatda qo’llanilishi gap mazmuniga
qo’shimcha yangi mazmun yuklanishini ko’rsatadi[6]. So’roq va undov belgilari, asosan, gap
oxirida qo’yilib, muhim uslubiy vazifa bajaradi.
Masalan, George: (savagely) That’s good! Oh, yes! And what about you?
Ruth: (off her balance) What about me?
George: What are you doing here? All right, you’ve had your go at home. But what about
yourself?
Ruth: Well?
George: Oh, don’t be so innocent, Ruth. This house! This room! This hideous! Good awful
room!
Ayrim matnlarda barcha so’zlar bosh harflar bilan yoziladi. Bunda so’zlar kuchli his -
hayajon bilan, to’lqinlanib aytilishi ko’riladi[7].
“WILL YOU BE QUIET” he fawled. (A. Sillitoe. “The key to the door”)
“HELP, HELP, HELP” (A. Hurley)
“HOW DISGUSTING!” (J. Galsworthy)
Ushbu usuldan foydalanishda nafaqat so’zlarni bosh harf bilan yozish, balki muallifning
tovush tonining ko’tarilishi bilan ham izohlash mumkin.
O’zbek tilining ayrim janrlarida yozilgan asarlarda ham grafostilemalardan biri bo’lgan
bosh (katta) harflar bilan yozilgan so’z va iboralarni uchratishingiz mumkin. Ular asosan,
tasvirda kitobxon diqqatini tortish, turli his-hayajonlarni uyg’otish uchun xizmat qiladi.
Masalan: Chizgim keldi MAYSANING rasmin,
Yozib qo’ydim BAHOR deb asta.
Men jo etdim ONA nomiga,
Endi ONA so’zi yoniga
Dadil yozib qo’yaman: DUNYO!
(O. Matchon “Seni yaxshi ko’raman” to’plamidan)
Badiiy asarlarda ayrim so’z va iboralarni qo’shtirnoqqa olib yozish ham uslubiy vazifa
bajarishi bilan birga, ko’chma va vulgar ma’noli so’zlar aks ettirishini ko’rsatadi. Shu bilan
birga qo’shtirnoq belgisi so’zlovchiga aniq va qat’iy tegishli bo’lgan so’z yoki gapni ko’rsatish
uchun ishlatiladi.
Masalan, “I can’t do it”, said Henry.
Har ikkala chog’ishtirilayotgan ingliz va o’zbek tillarida qo’shtirnoqning eng muhim
funksional-uslubiy vazifalaridan biri turli xil atamalarni ajratib ko’rsatishdir. Qavs
grafostilistik vosita sifatida chet tillaridan o’rganilgan ayrim ilmiy terminlarni izohlash,
ularning etimologiyasini berish, ma’nodosh so’zlarni berish, gapda kiritma so’zlarni yozish,
ayrim qo’shimcha ma’lumotlarni yetkazish va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi.
Masalan: aksent (lot. accentus-urg’u).
Onam(o’gay) har doim qiynagani-qiynagan (O’. Hoshimov).
Ingliz va o’zbek tillarida so’z va matn, ularning ayrim qismlari ustiga, ostiga, oldiga ,
oxiriga turli xil shartli belgilar: havola (1,7,14), yulduzcha (*), drob (/, //), paragraph (⸹),
uchburchak(Δ), urg’u(`), apostrof(’)larni qo’yib, ularni ajratib yozish shular jumlasidandir.
Yulduzcha shakli. Adiblar o’z asarlaridagi ayrim so’zlar ustiga yulduzcha (*) belgisini qo’yib
yozishadi, maqsad shu so’zning to’liq shakliga izoh-sharh berilganligini ko’rsatishdir. Quyidagi
she’riy misrada shu holatni yaqqol ko’rish mumkin:
Then down to the dust—with titled lust,
And down with the gold king vile,
For the world shall see—that we will be free,
And free be the sister-isle.* (Isle-Ireland)
(E.Ch.Jones. “A song for the people”)
Matnda ayrim so’zlarni chiziqcha- chiziqcha bilan yozish ham grafostilistik vazifa bajaradi.
Masalan, He was like a chim-pan-zee. Marge says, “Isn’t he the best-looking thing, aunt Eunice?”.
While my back is turned. Eunice says, “You sure must be picked the runt of the littles.” Why, this
isn’t any sort of man at all… Very in-ter-esting` was Hammurabi’s comment as he gave appleased
quiet glance.
Yuqoridagi misollarda kiritilgan so’zlarning ayrimlari chiziqcha bilan yozilganligi qator
konnotativ ma’nolarni ifodalaydi. Ular: soxtalik, yuzakilik, nopisandlilik kabilar. Ayrim so’zlarda
birdan ortiq bir xil tovushlarni ko’paytirib yozishda ham chiziqchalardan foydalaniladi. Masalan, He
missed our father very much. He was s-l-a-i-n in North Africa. (J.D.Salinger)
So’z va iboralarni chiziqchalar bilan yozish ingliz va o’zbek tillarida personaj nutqida ham,
avtor nutqida ham uchraydi va ular uslubiy bo’yoqdorlikni ifodalaydi.
Emotsionallikni ifodalashda ko’p nuqta ham uslubiy vazifa bajaradi.
Masalan, That’s to say…you…understand…the dark…the strain…waiting…I confess…I
imagined…for a second…
Yuqoridagi misolda ko’p nuqtaning ishlatilishi so’zlovchi pauzasining grafik jihatdan
berilishini ta’minlaydi, bu bilan uning ichki hissiyoti, shaxsiy munosabati, nutqning uzilib, o’ylab
bayon qilinishini ifodalashga xizmat qiladi.
Havola (ing. reference) belgisi har ikkala tildagi matnlarda ham grafostilistik vosita sifatida
nutq uslublariga ko’ra farqlanib ishlatiladi. Havolalarda ilmiy uslubdagi matnlarda bayon
qilinayotgan fikrlarning haqqoniyligini tasdiqlashini inkor qilish maqsadida qaysi manbadan
olinganligini qayd qilish uchun foydalaniladi.
Badiiy matnlarda esa biror bir so’z yoki iboraning ko’chma ma’nosini izohlashda ishlatiladi.
Hozirgi davr ilmiy matnlarida, dissertatsiyalarda havola belgisidan foydalanish ikki ko’rinishda
ishlatiladi.
a) Matn sahifasining o’zida ilmiy havola muallif yoki asar nomi 1,2,3,4…raqamlarini keltirish
bilan va bu raqamlarni shu sahifaning pastki qismida yozish va manbaning to’liq nomini aks ettirish
bilan amalga oshiriladi.
b) Ikkinchi xildagi havola va izoh talab etilgan joyda katta qavsda beriladi [1,17] shaklida
yoziladi. Bunday havolalar grafik uslubiy jihatdan o’ziga xos jihatlarga ega bo’lib, matn mazmunini
to’la anglashga yordam beradi.
Ayni zamonda ingliz va o’zbek tillaridagi yozma matnlarda havola belgisi o’rnida yulduzcha
(*) shaklini ham kuzatish mumkin.
Shunday qilib, grafik o’zgarishlar nafaqat talaffuzning o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi,
balki urg’u berilgan so’zlarni ta’kidlash, ta’kidning intensivligini ifodalash uchun ishlatiladi.
Yuqorida ta’kidlangan so’zlarni kursiv bilan yozish, so’zlarni alohida bosh (katta) harflar bilan
yozish, tinish belgilaridan foydalanish muhim uslubiy vazifa bajaradi. Boshqa tinish belgilari va
abzats hamda tirening ishlatilishi bilan bog’liq grafik uslubiy vositalar haqida keyingi ishlarimizda
fikr yuritamiz.
1. Еремина Л.И. Графика – как средство изобразительности в произведениях. Л.Н.Толстой Сб. статей.
Очерки по стилистике художественной речи. – М: 1979. – C. 77-113.
2. Yaxshiyeva G. O’zbek tilida fonografik uslubiy vositalar. filologiya fanlari nomzodi diss.- T.1997.-132b.
3. Yaxshiyeva G. O’zbek tilida fonografik uslubiy vositalar. – T., “Fan” nashriyoti.1996.-36b.
4. A.Hojiyev. Lingvistik belgilarning izohli lug’ati, - T: 1985.- B.30.
5. Xudoyberganova., Andaniyazova D, O’zbek tili poetizmlarining izohli lug’ati.-T.: “Turon Zamin. Ziyo”.2016,-
B-46
6. Nazarov K. Tinish belgilari va yozma nutq.- T:Fan 1974.-B.61.
7. Norova M.F. Ingliz va o’zbek tillarida fonostilistik va grafostilistik vositalarning konnotativ ma’nolari. PhD
dissertatsiyasi.-Buxoro, 2021.-B.114.
UDC 808.3
LEARNING AND LINGUISTIC FOUNDATIONS OF MODALITY CATEGORY
A. Haydarov, prof., Bukhara State University, Bukhara
F.Tosheva, master student, Bukhara State University, Bukhara
Annotatsiya. Ushbu maqolada modallik kategoriyasining lingvistik asoslari, uning rivojlanish

jarayoni haqida fikr yuritiladi.Shuningdek, modallik kategoriyasining madaniyat va til munosabatida
tutgan o‘rniga ham e’tibor qaratilgan.
Kalit so‘zlar: modallik,universal kategoriya, mantiq, madaniyat, kommunikatsiya, mayl,
metatillik, linvistik asos.
Aннотация. В данной статье рассматриваются лингвистические основы категории
модальности, ее история, процесс развития. Также уделяется внимание роли категориальной
модальности во взаимоотношениях культуры и языка.
Ключевые слова: модальность, универсальная категория, логика, культура, общение,
тенденция, метаязык, языковая основа.
Abstract. This article discusses the linguistic foundations of the category of modality, its
development process. Moreover, attention is paid to the place of the category of modality in the
relationship between culture and language.
Key words: modality, universal category, logic, culture, communication, tendency,
metalanguage, linguistic framework.
When we think about modality, we pay attention to the definitions given to this linguistic
concept. While defining the category of modality, Charles Bally said, "modality is the heart, the heart
of speech." It includes "various subtleties of judgment" in the composition of modal meanings. ',
'intuition' and 'desire'[1]. According to M.K. Halliday, "modality is an important functional feature of
communication, a function between individuals, a form of expression of the speaker participating in
the communication[2]. V. G. Gak bases the generalization of the relationship between the speaker
and the informant on the type of modality. In his opinion, modality is divided into three stages:1)
declarative and performative according to the nature of reporting;
2) reliability and probability according to the nature of knowing reality;
3) according to the nature of the relationship, desire and dissatisfaction are related to the
expression of the subject's feelings[3].
Modality, writes Azim Hajiyev (Latin modus-myl), is a grammatical-semantic category that
expresses the attitude of the speaker to the expressed thought. The content of the thought can be real
or unreal and can be imagined in this way. Modality can be expressed by word, morpheme, loading
and intonation[4].
In fact, the problem of modal logic arose a long time ago. Before Aristotle, Protagoras of
Abdera, "the most famous, but also the first", expressed an opinion about modality, i.e., how their
speech relates to reality from the point of view of the speaking person. His work "The Science of
Debate" has not survived, but seven centuries later Diogenes Laertsky in his encyclopedic collection
"Lives, Education and Wisdom of Famous Philosophers" (2nd and 3rd centuries AD) described
"Protagoras speech in four types - He mentioned that it was divided into "please, question, answer,
command" and called them "speech networks"[5]. From the point of view of modern linguo-
pragmatics, the "networks" indicated by Protagoras correspond to the broad modal classes of speech
acts, which differ according to the purpose communicated by the speaker. It laid the foundation for
linguistic pragmatics long before the emergence of the term "pragmatics" in the semiotics of Charles
Peirce and the rapid development of the study of language communication in modern history.
Professor N. B. Mechkovskaya said that "in the history of communication and language learning, the
very idea of the existence of variety and options, different goals, methods and styles of
communication is considered very important"[6]. In this way, it should be remembered that until a
person paid attention to the lexicon and grammar of the language, he was interested in the
communication process itself, and the question arose about the expression of various communication
goals (illocutions) with the help of speech. The foundations of the doctrine of modality were
explained in detail by Aristotle in his works such as "Analytics", "Metaphysics", "Commentary of
Names". In these works, the term "modality" does not appear, Aristotle used the word enclsis
tendency instead, which he associated with how reliably the speaker calculates his opinion (eg, a
conclusion from a syllogism). In the Latin-Russian dictionary, the term modus is defined as
"inclination" in its 11th meaning. Later, in Greek Alexandrian grammars (2nd century BC) and later
in Roman, Latin and medieval grammars, the modality was defined by Aristotle as enklp'sis, verb
tenses, which are understood differently according to the relationship of the "tendencies" of the action
communicated in the speech to the reality. was the basis for imagination. The verb inclination was
first defined in an unknown Alexandrian grammar: "Inclination refers to the form of the word that
indicates the desire (or movement) of the mind" (as well as the internal form of the term being
described based on a similar definition: "Inclination is the inclination, desire, desire of the heart
(dil)").
In the surviving Alexandrian Greek grammar (2nd century BC) of Dionysius of Thrace, the
concept of verb declension is not defined, but a list of declensions that we can easily compare with
modern terminology is given: “The declensions are five: command inclination, desire inclination,
follow inclination, uncertain inclination". Aristotle divided such modal meanings into "necessary",
"probable", "impossible", "accidental". From Aristotle's point of view, "any message means
information about a desire or an action necessary for it, or a possible action; and some of these
opinions are understood to be emphasized, others to be denied, and others to be unclear, depending
on whether or not they are given a certain inclination[7]. Aristotle distinguished between apodeictic
opinions (from the Greek apodeikticos - proven, reliable) - these are reliable opinions based on
necessity and dialectical opinions whose validity is determined by reasoning and contradicts the
opinions asserted in them, which do not exclude probability. Aristotle's opposition of two logical
"tendencies" in the modern theory of knowledge corresponds to the opposition of reliable (proven)
knowledge and assumption (hypothesis), as well as epistemic and aletic modalities of modern modal
logic. Thus, many concepts of modern logic began with the teachings of ancient and medieval
logicians: "modal logic is one of the branches of modern non-traditional logic, which studies such
expressions as "necessary" and "probably" "[8].
A broader approach to the concept of modality is presented in the works of A.A. Ivin: "Modality
is the assessment of the relationship defined in the phrase from one or another point of view." Modal
concretization (clarification) in most cases by using concepts such as "necessary", "probable",
"provable", "deniable", "obligatory", "allowed", "good", "bad" is done. Currently, modal logic, which
has been included in universities since the middle of the 20th century, continues to develop and be
enriched with new modal concepts and meanings: "In the last decade, modal logic has been
developing rapidly, including ten new modal concepts. including z. His methods of justification were
refined, giving new impetus to modal logic and placing it at the center of modern logical research.
The composition and groups of modality types given in different works on logic are diverse. As the
authors of "Dictionary of Logic" noted, "out of the various possible types of modal values, it (i.e.,
modal logic) includes a few, the most interesting ones." This article examines the types of modalities
that are regularly involved in everyday communication: cognitive (aletic and epistemic), deontic,
axiological, metalingual, teleological modalities. Now we will think about each of them separately:
• Alethic (necessary) modal words include two different relationships between the subject and
the predicate: necessary and problematic (probable).
• Epismetic modal judgments include modal operators such as -believes, -doubts, -
rejects, -knows, -provable, -calculates, -unsolvable. Epistemic modal considerations are studied in
epistemic logic. It is known that knowledge is different from belief. Knowledge is always true. Trust
can be true or false. Based on this, epistemic logic is divided into two types: logic of knowledge and
logic of belief. These differ from each other in terms of concepts and laws.
• Deontic logic is a branch of modal logic that studies the logical structure of normative
language; is the doctrine of normative concepts. Deontic logic studies the functions of modal concepts
such as forced, -possible, -indifferent, -forbidden in logic. Deontic logic studies expressions and
norms in the form of commands. The relationships established between norms and their elements are
important in modeling norms by means of logical theory.
In axiological modal considerations, the object is described from the point of view of a certain
value system. The axiological 106 position of a separate object is usually expressed in evaluative
judgments by absolute (absolute) evaluative concepts such as good, bad, all the same (no difference)
or comparative evaluative concepts such as -better, -worse, -same. For example: - It's good that she
knows how to play chess, - Nozima knows English better than Russian. Sometimes, instead of the
words good, bad, the words positive, negative, or goodness, evil are used, and instead of the word
better, the words preferable, more favorable are used. It is a necessary component of evaluative
judgments. These concepts are studied in the logic of assessment. Modal operators expressing time,
such as yesterday, today, tomorrow, before, after, participate in judgments expressing time modality.
Such considerations are studied in the logic of time. When comparing the category of modality,
interlinguistic and cultural differences are clearly expressed, because modality is closely related to
national images, that is, cultural concepts of different peoples. In this regard, researching the
possibilities of researching the "specific concept" of each culture based on national values in linguistic
and cultural studies, obtaining complete information about conceptual analysis, comparative research
of the modality category based on cognitive and linguistic approaches, linguistically defining the
national mentality specific to a certain society enables analysis. B.V. According to Panfilov, "there is
no such category as the category of modality, which has been expressed in different, opposing
opinions and has been interpreted in many different ways due to the colorful nature of its individual
meanings in the language[9]. The category of modality is used in all areas of literature: in artistic
texts, newspaper texts, poetic texts, dialogic speech, especially in the text of fairy tales, the
linguocognitive and linguological aspects of the category of modality, in addition, the diverse and
colorful semantics of modality help to reveal the typological features of the language, as well as their
linguistic means of expression allow to accurately reflect the national character of the internal
linguistic landscape, to understand the result of the interaction of language and culture.
Thus, when we think about the question of the relationship and interdependence of language
and culture, the role of language and culture in the development of the category of modality, these
problems are of great importance both in developing the form and productivity of communication,
and in teaching foreign languages. earns.
So, a person who speaks a certain language acts not only as a carrier of the language, but also
as a carrier of the culture of the nation that speaks this language. For this reason, the language has the
characteristic of showing the national-cultural mentality of the representative of the nation. After all,
linguistic culture studies linguistic facts through their spiritual and cultural characteristics.
REFERENCES:
1. Charles Bally.Le langage et va vie-P.:1926,-P.206
2. M.K.Halliday.System and function in language:Selected papers.-London.Oxford university press.1976-P.197
3. В.Г.Гак Теоретическая грамматика французкого языка. -М.:1986.-С.108.
4. A.Hojiyev.Lingvistik terminlarning izohli lug’ati.-T:1985-B.55
5. Фрейденберг ОМ,редактор.Античные теории языка и стиля-.Ленинград,-Москва:Соцэкгиз,1936-341 с.
6. Мечковская НБ.Философия языка и коммуникации.-Москва:Флинта;.Cовместное издание
‘‘Наука’’.2017-520с
7. Аристотель.Аналитика первая и вторая.-Ленинград:Госполитиздат;1952.-439 c.
8. Ивин АА,редактор.Философия:энциклоредический словарь.-Москва: Гардарики; 2004. 1072 с.
9. Панфилов В.В. “ Категория модальности и ее роль в конструировании предложения и суждения” –
М.1977 г.
UO’K 811.161.1
JОY NОMLАRI BILАN BОG’LIQ LEKSIK BIRLIKLARNING LINGVОMАDАNIY
TАHLILI
Sh.Sh.Kaxxarova, o’qituvchi, Buxoro davlat universiteti, Buxoro
Annotatsiya. Hozirgi zamonaviy tilshunoslikda toponimlarni o’rganish dolzarb ahamiyat kasb

etmoqda. Lingvistikaning bir yo’nalishi hisoblangan onomastikaning predmeti hisoblangan atoqli
otlar dunyo hamjamiyatida tilshunos olimlar tomonidan xalq va jamiyatning madaniyatini aks
ettiruvchi asosiy omil ekanligi e’tirof etilmoqda.
Kalit so’zlar: geografik makon, dunyo tasviri, toponimlar, toponimika, geografiya, tilshunoslik,
tarix, anglo-sakson qabilalari
Аннотация. В современном языкознании изучение топонимов приобретает актуальное
значение. Топонимы, составляющие предмет ономастики, являющейся разделом
языкознания, признаются лингвистами мирового сообщества главным фактором,
отражающим культуру народа и общества.
Ключевые слова: географическое пространство, картина мира, топонимы, топонимия,
география, лингвистика, история, англосаксонские племена
Abstract. In modern linguistics, the study of toponyms is gaining urgent importance. Toponyms,
which are the subject of onomastics, which is a branch of linguistics, are recognized by linguists in
the world community as the main factor reflecting the culture of the people and society.
Key words: geographical space, world image, toponyms, toponymy, geography, linguistics,
history, Anglo-Saxon tribes
Kirish. Dunyoning milliy-lisoniy shakllaninsh turlaridan biri ma’lum tarixiy shakllarga ega,
inson tomonidan birinchilardan bo’lib idrok etilgan borliq jamlanmasi geografik makonga tegishlidir.
Geografik makon tushunchasi ostida muayyan qabila, jamoa va keyinchalik davlat egallagan maydon
tushunilgan. Geografik maydon insonning yashab turgan joyi edi, shuning uchun ham, inson uni
o’zining amaliy maqsadlarida foydalanish uchun o’rgandi. Inson esa kundalik hayotida har kuni duch
keladigan borliq realiyalarini o’rgana boshladi. Bu realiyalar dastlab dala, tekislik, tog’, o’rmon,
daryo, vodiy, ko’l kabi landshaftning bir qismi, keyinchalik yopiq makonga tegishli uy-ro’zg’or
buyumlari edi.
Аdаbiyоtlаr tаhlili vа metоdоlоgiyа. Har bir insonning geografik makonidan xabardor bo’lishi,
uning milliy mentalitetini shakllantirishda juda muhum rol o’ynaydi. G. Gachev o’zining
madaniyatshunoslikka oid asarlarida turli xalqlarning milliy mentalitetining shakllanishida geografik
va geosiyosiy omillarning ta’siri masalasiga alohida yirik o’rin ajratadi.
Til va nutqdagi geografik makon munosabatlari toponimlar vositasida ko’rsatib beriladi. L. N.
Davletqulova toponim deganda “Yerning quruqlik yoki suvli qismida tabiiy ravishda paydo bo’lgan
yoki inson tomonidan sun’iy ravishda yaratilgan, tarixiy, ijtimoiy va madaniy jihatdan aniq va
tushunarli bo’lgan geografik nomlar”ni [1] tushunadi. N. V. Podolskaya toponimga shunday ta’rif
beradi: “toponim og’zaki va yozma nutq kontekstida ma’lum bir geografik obyektni boshqa bir
geografik obyektdan ajratib turuvchi atoqli ot”.
Geografik nomlarning kelib chiqishi, semantikasi, tarixiy-madaniy holatini o’rganuvchi fan
toponimika deyiladi.
Odatda toponimikaning fanlar tizimidagi o’rnini aniqlashda, tadqiqotchilar uning geografiya,
tilshunoslik va tarix chorrahasida turganini qayd etishadi. Geografik terminlar ma’lum bir hududning
xususiyatlari aks ettirgan holda o’sha hududni nomlab kelganligi sababli, geografiya faniga tegishli
hisoblanadi. Biroq, joy nomlari jamiyat taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida paydo bo’ldi. Ular bir
hududni boshqasidan farqlash zarurati kelib chiqqan vaqtda paydo bo’ldi. Xalq, oddiy va ommaviy
nomlar orasidan geografik obyektning nimadir yagona, individual xususiyatni ko’rgan holda, o’ziga
xos xususiyatidan kelib chiqib, uni shunday boshqa obyektlardan farqlaydigan nom beradi.
Geografik nomlar juda barqaror, ular uzoq vaqt saqlanib turadi, ular tarixiy yodgorliklarning
bir turiga aylanib qoladi. Shuning uchun ham, ko’pgina olimlarning fikricha toponimika tarix va
manbashunoslik fanlariga ham tegishli. Ma’lum bir tilda o’z aksini topgan toponimika, shu
mamlakatning tarixi bilan chambarchas bog’liq. Buni Britaniya bosqinchilari misolida ko’rib
chiqamiz. Shunday qilib, Shotlandiya, Uells, Kornuellaning g’arbiy qismida va Irlandiya, Men
orollari va boshqa ba’zilarida: Avon, Shanon, Don, Severn ko’plab kelt nomlari saqlanib qolgan.
Ayniqsa tarkibida “avon”- daryo morfemasi bo’lgan so’zlar gidronimlar keng tarqalgan. Ko’l
nomlari tarkibida Shotlandiya va Irlandiya keltlari tilida “ko’l”, “dengiz ko’rfazi” ma’nolarini
anglatuvchi “loch” terminini ko’plab uchratish mumkin [1].
Angliya tili va madaniyatiga hozirgi Yevropa hududlarida yashagan va eramizning V asrlarida
Angliyaga qul sifatida kelib qolgan anglo-sakson qabilalari (angl, sakson va yutlar) ta’sir
ko’rsatishgan. Anglo-saksonlar o’zlarining yangi davlatlarini Angliya (Angllar yeri ) va tillarini
English deb nomladilar. Hozirgi ingliz toponimiyasida biz ko’plab Anglo-Saksonlar ko’plab joy
nomlariga nom berishganini, va ba’zi joy nomlaridagi elementlar Anglo-Sakson tilidan kelib
chiqqanligini ko’rishimiz mumkin.
K. Kameron shunday deb ta’kidlaydi: “har bir keyingi til ingliz tilida allaqachon mavjud
bo’lgan toponimlarga o’zining fonetik va geografik shakli jihatdan ta’sir ko’rsatgan”
Muhоkаmа vа nаtijаlаr. Geografik nomlarning o'ziga xos va o'ta qimmatli jihati ular o'z ichiga
olgan mahalliylashtirilgan tarixdir. Agar toponim ataylab almashtirilmasa, u til, yozuv va talaffuzning
evolyutsion va inqilobiy oʻzgarishlari tufayli vaqt oʻtishi bilan koʻrinishini oʻzgartiradi, lekin
mohiyatan oʻzgarishsiz qoladi. Ismning birinchi qo'llanilgandagi ma'nosi bir qarashda yo'qolgandek
tuyulishi mumkin, lekin uning ramziy tasviri va ovozi ichida, toshga aylangan shaklda, ehtimol va
faqat o'qitilgan ko'z bilan ajralib turadi, u o'zining noyob hikoyasini har kimga aytib berish uchun
qoladi.
Oksford va Kembrij o'rta asrlarda aholi punktlarini shaharlarga aylantirish uchun etarlicha
muhim bo'lgan daryolarni kesib o'tish haqida hikoya qiladi. Angliyada -chester yoki -caster bilan
tugaydigan shahar nomlari dastlab bu shaharlarning o'sishi uchun mas'ul bo'lgan Rim legionlarining
mavjudligini aks ettiradi. [2]
Angliya toponimiyasi turli lingvistik manbalardan kelib chiqqan. Ko'pgina ingliz toponimlari
yillar davomida til o'zgarishlari tufayli asl ma'nolarini yo'qotib, buzilgan va buzilgan. Baʼzi hollarda
bu joy nomlarida qoʻllanilgan soʻzlar yoʻqolib ketgan va taʼriflari maʼlum boʻlmagan tillardan
olingan.
Joy nomlari turli davrlardagi ikki yoki undan ortiq tillardan olingan elementlardan tashkil
topgan birikmalar ham boʻlishi mumkin. Toponimlarning aksariyati ingliz tilidagi Norman istilosi
natijasida yuzaga kelgan tub o'zgarishlardan oldin va ba'zi keltlar nomlari hatto miloddan avvalgi
birinchi ming yillikda anglo-sakslarning kelishidan oldin paydo bo'lgan.
Ingliz toponimlarida uchraydigan suffikslar jadvali:
(-)ham/hamm, hamm river, meadow Dagenham, Horsham, Swaffham,
South Hams, Ham, Hampton
-ing, -ingas People of reading Worthing, Hastings
-strata (Strat-, -street) a Roman road Chester-Le-Street
portus (-port) a harbor Portsmouth
ceaster (-chester, -caster) a Roman station or walled town in Manchester, Winchester and
Old English Cirencester
colonia (-coln) a settlement Lincoln
pons- (pont-) a bridge Pontefract
-ton, -tun Fenced, enclosure Brighton, Bolton, Priston
-bury, burh, bourgh Town Middlesbrough, Banbury, Shrewsbury
-ford Fort Bradford, Oxford, Chelmsford
ley, leah Clearing Burnley, Keighley, Barnsley
dale, dael Valley Borrowdale, Calderdale, Derbyshire
Dales
borough/boro- odatda qal'aga ishora qiluvchi inglizcha (oxir-oqibat qadimgi inglizcha,
shuning uchun ham german qo'shimchasi) joy nomi qo'shimchasidir. Bu ko'p hollarda burg bilan
tugaydigan nemis joy nomlari bilan bir xil ma'noga ega, chunki ikkala til ham umumiy ajdodga ega.
Borough odatda Murfreesborodeb nomlangan Tennessi shtatidagi Murfreesboromisolida bo'lgani
kabi boroga qisqartiriladi. Ushbu qo'shimcha Amerika inqilobidan oldin mashhur bo'lgan. Inqilobdan
keyin u foydalanishni rad etdi. [3]
-burg/burgh - bu ingliz (va shotland) qo'shimchasi bo'lib, shahar yoki shaharga ishora qiladi.
Pitsburg Britaniya davlat arbobi Uilyam Pitt sharafiga nomlangan. 1911-yil 19-iyulda “h”
qulflangunga qadar bu shaharning imlova imloxatolari Pitsburg, Pitsburg va Pitsburg kabi turlicha
yozilgan va turlicha yozilgan. Qadimgi ingliz, nemischa ma'noda bu so'z odatda qal'alar va devor
bilan o'ralgan shaharlarni anglatadi. Ushbu qo'shimchali AQShdagi ko'plab shaharlar nemis joylari
nomi bilan atalmagan, ammobu nemis qo'shimchasidan foydalaning. Ushbu joy nomlarining kelib
chiqishi loyqa bo'lib qoladi, chunki ingliz, shotland, nemis va frantsuz joy nomlari o'xshash
qo'shimchalardan foydalanadi. Frantsuz tilida "bourg" qo'shimchasi mavjud. Ushbu qo'shimcha
Amerika inqilobidan oldin mashhur bo'lgan. Ammou inqilobdan keyin ham mashhur bo'lib qoldi va
odatda shaxsiy ismlarga qo'shildi.
Town/ton - AQShda joy nomlari uchun shahar/ton qo'shimchalari qo'shimcha kerak bo'lganda,
masalan, 18-asr o'rtalarida keng tarqalgan hodisaga aylangan joyga shaxs nomi berilganda ishlatilgan.
Misol tariqasida Janubiy Karolina shtatidagi Charlston shahri Angliya qiroli Charlz II nomi bilan
atalgan. Yana bir misol, Nyu-Jersi shtatining Trenton shahri asoschisi Uilyam Trent nomi bilan
atalgan. Ushbu qo'shimcha Amerika inqilobidan oldin mashhur bo'lgan.
Toponimlar va ularning lingvokulturologiya bilan aloqasi haqida gapirganda Harry Potter
asaridan misollar keltirish mumkin. Chunki bu asardagi har bir joy nomi tarixiy madaniyatdan dark
beradigan Britaniya folklor va tarixiga havolalar ham mavjud. Masalan, ba'zi belgilar Arturiya
afsonalari sharafiga nomlangan, ayniqsa Uizlilar (Artur, Ron (ald), Persi / Persival). Yana bir muhim
misol Dambldorning Feniks nomi bo'lishi mumkin - Foks. Aslida u 1605-yilda parlamentni portlatib
yuborishga uringan Britaniya katolik fitnachilaridan biri Gay Foks (1570-1606) nomi bilan atalgan.
Feniks kulidan tirilishning noyob qobiliyatiga ega afsonaviy mavjudotdir. Natijada, Potterian qushiga
singdirilgan madaniy manbalar olov tasviri bilan bir-biriga bog'langan. Bundan tashqari, barcha
britaniyaliklar tarixiy shaxsni yaxshi bilishadi, chunki ko'pchilik uning muvaffaqiyatsiz urinishini har
5 noyabrda gulxan va otashinlar bilan yodga oladi. [4]
Londondagi sehrgarlarning savdoko'chalariga kelsak, Greg Pringl Garri Potterning
Osiyotillariga tarjimasi haqidagi veb-saytida ularni quyidagicha tahlil qiladi:
“Ushbu xiyobonlarning nomlari “xiyobon” (tor koʻcha maʼnosini bildiradi) va “-ittifoqchi”
(adverbial oxiri, masalan, “odatda”, “rasmiy”, “sehrli”, “ogʻzaki”) da injiq oʻyinni oʻz ichiga oladi.
Shunday qilib, "Diagon Alley"ni "diagonal" bo'ylab o'qish mumkin. Diagon Alley Londondagi
Magllarning hayotiga "diagonal" bo'lganligi uchun shunday nomlangan bo'lishi mumkin. Knockturn
Alley biroz murakkabroq, chunki yana bir kichik hiyla bor: "Knockturn Alley" "Knockturnally" emas,
balki "tungi" so'zi. Bu nom tanlangan bo'lishi mumkin, chunki Knockturn Alley tungi mavjudotlar
("tungi mavjudotlar") hukmronlik qiladigan joydir. "Knockturn" so'zining o'zi - "taqillatish" (urilish)
va "burilish" (egilish, burchakka yo'naltirish yoki aylanma) harakatlarini bildiruvchi yuqori so'z
manzara bo'ylab ko'rinmas sehrli kuch chiziqlari, sehrli va sehrli kuchlar ayniqsa kuchli bo'lgan joy.
Shunday qilib, Diagonal Alley Diagonal Leyga aylanadi va Knockturn Alley Nocturnal Leyga
aylanadi ".
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, hozirgi zamonaviy tilshunoslikda toponimlarni o’rganish
dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Lingvistikaning bir yo’nalishi hisoblangan onomastikaning predmeti
hisoblangan atoqli otlar dunyo hamjamiyatida tilshunos olimlar tomonidan xalq va jamiyatning
madaniyatini aks ettiruvchi asosiy omil ekanligi e’tirof etilmoqda.
1.Urаzmetоv А.M. Tоpоnimik kоmpоnentli frаzeоlоgizmlаrning lingvоkul’turоlоgik аspekti.T.: О‘TА,2006 № 5,
- B 46 – 48.
2. Дaвлеткулoвa Л.Н. Тoпoнимы в лингвoкультурoлoгическoм aспекте (нa примере геoгрaфических
нaзвaний грaфствa Oксфoрдшир и Челябинскoй oблaсти): Дисс. … кaнд. филoлoг. нaук. ‒Челябинск, 2014‒220 с.
3. W. F. H. Nicolaisen, Old European names in Britain, Nomina 6. – L., 1982. - p37–42
4. Henry Bradley, English place-names. Essays and studies. L., - 1987. - P. 98
UDC 82.01/09
THEME OF KATEP IN R. AYAPBERGENOV'S POETRY
(Based on the work of the poet Rakhmet Ayapbergenov)
R.S.Kenzhebayeva, teacher, Karakalpak State University, Nukus
Annotatsiya. Shoir Rahmet Ayapbergenov Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xojelin tumanidagi

Katep qishlog‘ida tug‘ilib, uning she’riy ilhomi uyg‘ongan. U tug‘ilib o‘sgan qishlog‘i haqida bir
qancha she’rlar yozgan. Uning she’rlari kitobxonlar tomonidan falsafiy baholanadi. Shoir
she’rlarida ona vatanga, yurtga muhabbat, muhabbat, odob-axloq, vafo tuyg‘ulari tilga olinadi.
Kalit so'zlar: Vatan, ona qishloq, ona yurt, g'amgin, sevgi, shoir, she'r, Qoraqalpog'iston,
Xo'jeli, Katep.
Аннотация. Поэт Рахмет Аяпбергенов родился в поселке Катеп Хожелинского района
Республики Каракалпакстан, где пробудилось его поэтическое вдохновение. Он написал
несколько стихотворений о родном селе. Его стихи философски оцениваются читателями. В
стихах поэта упоминаются любовь к родному краю, стране, любовь, нравственность и
верность.
Ключевые слова: Родина, родное село, родина, тоска, любовь, поэт, поэма,
Каракалпакстан, Хожели, Катеп.
Abstract. Poet Rakhmet Ayapbergenov was born in Katep settlement of Khozheli district of the
Republic of Karakalpakstan, where his poetic inspiration was awakened. He wrote several poems
about his native village. His poems are philosophically appreciated by his readers. In the poems of
the poet, love for the native land, country, love, morality and loyalty are mentioned.
Keyword: Birthplace, native village, homeland, longing, love, poet, song, Karakalpakstan,
Khozheli, Katep.
We can see from the proverbs, legends and heroic songs about the native land that our Kazakhs
strive to inculcate the value of the native land into the minds and hearts of the growing young
generation from childhood.
Good voiced Kazybek dance: «Алтын ұяң - Отан қымбат.....Туып өскен елің қымбат, кіндік
кескен жерің қымбат»,- he especially appreciated the qualities of his native land.
There are also legends about our ancestors' endless love for their native land. In the distant
times when the sun was born at the head of the country, our ancestors used to sew the soil of the
native land as a talisman and carry it with them.
The legend about Beybarys Sultan, who, missing the smell of wormwood growing in the
Kazakh steppe, left his golden throne and said, "Where are you from my homeland?" The conclusion
to be drawn from this is that everyone values their native land and native country. It is the duty of
each of us to protect and beautify our native country, as the legacy left to us by our heroic forefathers
and mothers, who defended the country with a spear in hand.
It is not enough to talk about the native place and native village.
Көрсем де талай – талай ғажап мекен,
Қатебім, сұлу жер жоқ сенен асқан! – In this way, the poet Rakhmet Ayapbergenov, who
developed his thoughts into verses, dedicated his heartfelt poem to his native village of Katep.
So, the village of Katep is the golden cradle of the poet's ancestors, his backbone, his childhood
home. Of course, the poet's love for his homeland, his longing for his distant home, probably started
from this small village.
As he grew up, the tender feeling for his native country, which started from the village soil, was
perfected with the education he received at school and the upbringing given by his parents. Every
village child who grew up with the smell of baked bread buried in the hot coals of dung, the smell of
worms boiling in a black cauldron, the smell of cheese, bagels as red as cauliflower fried in oil, the
friendly faces of the villagers, and the warm voices of "Ayalayndy" may not love their native land.
not.
Did not some Kazakh dancers and heroes, scientists and artists take wings from this village
field and fly to the mountains? Rakhmet Ayapbergenov, a bright-eyed boy of the village who flew
out of a beautiful school in such a beautiful village, always speaks proudly of his native village. Yes,
even if the place where the poet was born and grew up does not have a trickling spring, a mountain
that fights with the sky, a gurgling river, or a lush forest, the poet loves it as if it were close to him
and walks around it.
How hot, pure and boundless is the love of a person for his land, where he rolls in its soil, bathes
in its water, burns in the sun and freezes in the cold when he becomes a man and becomes a citizen!
Yes, the native village of the poet, the village of Katep, belonging to the Khozheli district, was
like the poet's heart, gave him sunshine, energy to his body, and inspired the poet's soul.
Бақыт боп қонған маған өлең жастан,
Сен жайлы өршіл жырдан өрем дастан.
Көрсем де талай – талай ғажап мекен,
Қатебім, сұлу жер жоқ сенен асқан!
The golden cradle is the soil of the native land, its bright morning, red sunset, stars and
mysterious night, every healing herb, field, crop field, mountain, river of the native land - everything
is hot, what a happiness it is to cherish and feel them. can be understood from the stanzas.
Сап түзеп көшелерің жылдан – жылға,
Семіріп малың өскен мыңнан – мыңға.
О, Қатеп, саған теңдес ауыл аз – ау,
Қосатын ақын болса, тыңнан жырға
The poet's village was a blessed place during Katep. The poet was born there, grew up
and spent his childhood there. Singing with special attention to the harvest field, which has become
the pride of the people, the farmers who sweated to sow grain there, the great-hearted brothers who
sweated and stomped to collect the grains when autumn came, and the grandmothers who did not
dirty their white bread:
Бар мұнда аталарым нар секілді,
Шаштары таудағы аппақ қар секілді.
Бар мұнда әжелерім кимешегі,
Мәңгілік кір шалмаған ар секілді ,-
the poet is proud of this village, which is beautified by its brave brothers and educated youth.
Our village is blessed by our farmer brothers who don't leave the agreement of spring with a smile -
take a shovel in their hands and earn money from the land, and our peasant brothers who burn in the
heat and freeze to the cold regardless of the heat and cold in order to make one sheep or two sheep.
Ұшса да мейлі қанша талмас қыран,
Әкелер жолын алға жалғастырған.
Бар мұнда ер кеуделі ағаларым,
Жақтырмас жалқауларды малдас құрған.
Brides who get up early in the morning and sweep in front of the door, mothers carrying their
buckets in their arms, crowing of roosters, dogs barking, sparrows chirping, and children are noisy,
are they not the fashion and song of the blessed village?!
Түк те жоқ жетпей жатқан таласатын,
Кімді де сүйсінтер ой парасатын.
Бар мұнда аққудай ақ жеңгелері,
Әрқашан әзіліміз жарасатын.
No country can reach the place of birth. The field is flat, the people are polite, and the water
tastes like honey! While singing the eye-catching high school:
Көсілген шетсіз – шексіз теңіз – дала,
Жыр бағы бұлбұл сайрар жеміс тола.
Әрдайым бірге туып, бірге жасар,
Мен үшін ауыл, мектеп – егіз бала.
In this way, the poet openly sings that his native village Katep was first founded by Moldagali,
that Katep's dances such as Bakhytzhan, Imangali, Konabay, who became famous, the heroism of
Zhumagali, who became a legend in his country, impressed many men, that in the war with the
Germans, he did not return to the country like Zhienaly, his chest is full of orders and medals, and he
defeated the enemy The number of Kulbays who were not killed by bullets is a source of inspiration
and pride.
There is a lake, carp, sole fish, Karakol sheep, proud offspring, various crops of white cotton,
come to sing about the bravery of the citizens of Katep, who are as brave as a vast field, and if you
have a cheerful spirit, the skilled craftsmen Zhumabai and Uzakabai who tied knots from wood. The
price is as deep as a clear lake, and Ashirbaidai, the leader of Katep, came to inspire him:
Жадымда Қатеп десем көп есім тұр,

Аңсайтын бір көруге төбесін кіл,-
He sings the heroic deeds of the citizens of the village where he was born.
The poet proudly sings about the heroic deeds of the citizens of Khorezm, Karakalpak, whose
fame spread throughout Turkmenistan:
Мақтаны Хожеліде қала , ауылдың,
Ат сайыс жүрегінде әр бауырдың.
Хорезм, Қарақалпақ , Түркменстан,
Атағын түгел білер Қарағұлдың!
Тілінде , жүрегінде Алласы бар,

Айтатын иманды сөз жолдасы әр.
Бейсенғұл, Аяпберген бұл Қатептің,
Дінәсіл, Мүбәрек төрт молдасы бар.
Here, the poet sings proudly that his great-grandfather was a healer and a mullah. In the poem
"My Khojeli" he sings with inspiration that the ancient name of Mizdakhan and Antakya continued
to be Khojeli on the road of poetry, the beautiful tombs of Nazlymkhan and Shamun Nabi in the
Mizdahkan complex, the place where Muhammad's noble bones, Pirim Ishan, are the place of scholars
who led from Mecca to spread the great religion of Islam:
Бір көрген кісі абыржитындай адам еді бұл қандай,
Еске алмау оны мүмкін бе , тебіренбей, толғанбай!
Шамун Нәбидің жеті күмбезі жеті жұмбақ қызындай,
Бабалардың шын тұлғасын көзге елестетіп тұрғандай!
Even today, the golden cradle village seems to be at the beginning of great changes. Khozheli,
the birthplace of the poet, is reviving and rejuvenating every year. All around, bright lights like a
breeze, smooth roads, beautiful houses lined up in a row - all this adds to the beauty of our village.
The rise of large educational institutions, kindergartens, multi-row shelters is a testimony of the
extraordinary change of the blessed place settled on the shores of Kateps over the years.
The poet likes the nature of his native village more than anything. The fresh air permeated with
the smell of the sky makes the soul of the poet feel wonderful. Fruits in the garden ripen and fall to
the ground. The hot pan bread cooked by his aunt Kairan still lingers in his mouth, and the hearth,
worms, butter and cheese, kefir and milk made by his mother linger on his tongue.
Rakhmet Ayapbergenov, who is generous, kind-hearted, and respected by his country and
people, is the only child of the great Katep, who embraced the human race for centuries. As a poet,
he was proud of his country and his land in his poems.
When he came to Koryta, the poet sang and proved that the native village of the poet, Katep, a
blessed and festive village with harmonious nature and culture, full of thousands of cattle, is a holy
place that cannot be exchanged for any other place.
REFERENCES:
1. Адамбаев Б. Шешендік өнер Алматы 1984
2.Аралбаев Қ «Бесқала өрнектері» Алматы, «Арыс», 2016
3.Аяпбергенов Р «Парасат әлеміне саяхат» Алматы, «Ғалым» 2004
4.Аяпбергенов Р «Өмір - өлең» Алматы, «Үш қиян» 2017
5.Қазақ мақал-мәтелдері Алматы, Балауса, 2013
6.Кәрібаева Ә «Көркем шығарманың тілі», Тараз, 2009
7.Кәрiбаева Б «Қазiргi қазақ лирикасының поэтикасы»Алматы,
«Жазушы» 1988.
8.Шешендік сөздер жинағы Алматы 2000
UDC 81`42
LINGUISTIC AND APHORISTIC DESCRIPTION OF PARADOXICAL TEXT
CONCEPTS
S.B.Khamidova, Head of Department, Jizzak State Pedagogical University, Jizzak
Annotatsiya. Ushbu maqolada adabiy matnlardagi paradoks tushunchasi ko’rib chiqiladi.

Muallif matnning turli ta’riflarini va uning kommunikativ funktsiyasini ko’rib chiqadi, shuningdek,
adabiy matn muallifning fikr va g’oyalari aks ettirilgan ko'p o'lchovli lingvistik makon ekanligini
ta'kidlaydi. Maqolada, shuningdek, paradoksalning badiiy matnning ma'nosini yaratishdagi o'rni
ko'rib chiqiladi va paradoksal aniqlangan badiiy matnlarning xususiyatlari yoritiladi. Muallifning
xulosasiga ko‘ra, paradoks mazmunni chuqur anglashda va an’anaviy tafakkurga qarshi kurashishda
muhim rol o‘ynaydi.
Kalit so‘zlar: adabiy matn, paradoks, ma’no, kommunikativ funksiya, talqin.
Аннотация. В данной статье исследуется понятие парадокса в художественных
текстах. Автор рассматривает различные определения текста и его коммуникативную
функцию, а также утверждает, что художественный текст представляет собой
многомерное языковое пространство, в котором представлены мысли и идеи автора. В
статье также рассматривается роль парадокса в создании смысла художественного
текста, выделяются особенности парадоксально определяемых художественных текстов.
Автор приходит к выводу, что парадокс играет значительную роль в углублении понимания
содержания и бросании вызов традиционному мышлению.
Ключевые слова: художественный текст, парадокс, смысл, коммуникативная
функция, интерпретация
Abstract. This article explores the concept of paradox in literary texts. The author discusses
various definitions of text and its communicative function, and argues that a literary text is a
multidimensional linguistic space that represents the author’s thoughts and ideas. The article also
examines the role of paradox in creating meaning in a literary text, and highlights the characteristics
of paradoxically defined literary texts. The author concludes that paradox plays a significant role in
deepening the understanding of content and challenging conventional thinking.
Keywords: literary text, paradox, meaning, communicative function, interpretation
Introduction. In linguistics, a literary text is the result of the manifestation of personality in
the most vivid form, which is confirmed by the definition of I. R. Galperin, according to which “a
text is complete, objectified in the form of a written document, Literary reproduction according to the
type of document is a work developed, oriented towards a specific goal and having a pragmatic
attitude, combined with lexical, grammatical, logical, stylistic connections of various forms,
consisting of a title and a number of special units of measurement.”
In 1974, at a conference on text linguistics, linguists presented the following definition of text
in their lectures:“Many static utterances combined with one communicative task” [Eiger, Yukht,
1974:25]. Most researchers support this definition because, from their point of view, the main factor
of the text is its communicative function. Scientist Z. Turaeva gives the following definition: “This
is the basic unit of communication, in addition to the function of providing material and logical
information, it also performs evaluative and other pragmatic functions, and also performs an effective
function.” Bolotnova defines it as follows: “A communicatively-oriented, conceptually justified,
informative, content-rich and pragmatically significant linguistic structural product within the
framework of a specific speech act.” I. Arnold says: “The text is intended for emotional and aesthetic
impact, and in linguistics the pragmatic aspect is the linguistic unit in relation to the participants in
the speech act.” In addition, in the scientific literature: “the pragmatic features of the text are
determined by its impact on such basic personal structures: intellectual, emotional, formal.”
Therefore, from our point of view, the main features of the meaning of “text” are: - artistic, figurative,
emotional, very microtext, multi-level important text, variety of speech, etc.
“A literary text is a multidimensional linguistic space. The author’s thoughts (needs, motives,
goals, principles, intentions, skills) and ideas about the literary form (theme, plot, composition,
characters, literary direction and genre features) appear as the only phenomenon that determines the
formation of human consciousness. Speech represents national sociolinguistic and linguistic
verbalized structures that have specific structural, semantic, semasilogical, methodological, stylistic
and other functions.”
A literary text is, to some extent, a “portrait of the author.” A literary text as the author’s
interpretation of reality realizes the writer’s goal, confirms his ideas and imagination, therefore “the
writer chooses in the space of the artistic text such pictures of reality that are familiar to him and at
the same time correspond to his imagination.” [Belyanin, 1988]:55] Therefore, it can be noted that
the choice of paradox as a means of conveying the author’s goal is not accidental.
When creating a literary text, the problem of addressing paradox is solved, since the set goal is
a reflection of the writer’s creative activity, it is a kind of “closed spiritual system” [Luria, 1979:201],
after its closure, it is impossible to change the remains. “A closed semantic system is a subjective
meaning that has not yet been formalized in words, understandable only to the subject.” A literary
idea does not arise overnight, but changes and develops to a certain extent in the process of formation
and depends on the collective individual thinking and worldview of the writer. It can be assumed that
“the meaning of the text for the author and its purpose correspond to each other, but the meaning of
the text for the person who perceives the text (reader) is only a variant of the author’s idea; receiving
the text means trying to restore it” [Kupina, 1994:50].
Methods. In the process of studying the characteristics of human creative activity, the paradox
of language has a significant impact on the perception of a literary text, as well as the psychological
aspects of the content, which consist in the conflict between the experience of the subject (reader)
and the perceived object (text) are explained.
In fact, modern research into thought processes shows that the ability to perceive reality through
paradox allows one to construct meanings in a new artistic reality. Therefore, the paradoxical
definition of a text is determined from the point of view of the possibility of constructing the meaning
of the paradox and its pragmatic implementation in a literary text.
Results. Let us assume that a paradoxically defined text or a paradoxical text is a text that
contains a paradox. According to D.N. Ushakov, this definition is based on the concept of
“paradoxicality”: “paradoxicality - containing a paradox”, is the result of certain actions. As
distinctive features of paradoxically defined literary texts, the following can be identified, which
make it possible to determine the boundaries of this group:
1. The text expresses the dialectical interaction of opposites. In this case, a way beyond the
limits of artistic rhetoric is determined, for which the presence of opposites is sufficient: that is,
antithesis, oxymoron or catachresis.
2. The existence of contradictions that reveal the truth. Here the paradox should be distinguished
from the method of absurdity, which is considered the essence of the method of contradiction and
conveys the correspondence of form and content.
3. Unpredictability of the opposition (conflict). Unlike antithesis, which expresses
contradictions not detected by the reader (good-evil, light-dark, hate-love), paradox deals with
contradictory concepts that are not initially present in the perceiving consciousness. The reader's
attention to a paradoxical text is characterized by the unexpectedness of the opposition (contradiction)
perceived by the author, which activates his thinking.
To translate a literary text into the category of PM (paradoxical text) - text, each of the three
characters is necessary, none of them individually is sufficient and only together with the other two
has a distinctive feature.
In a literary text, paradoxes mark the boundary between the ordinary and the unprecedented,
the canonical and the new, and serve to deepen the understanding of the content. Ignoring the usual
algorithms of thinking, the paradox directs the recipient of the text to a new perception of meaning.
Ideas bordering on the absurd are expressed through paradox. They lead the reader into a reflexive
(reflexive) position and force him to look at an ordinary situation from a different point of view, to
change the value content of a generally accepted judgment.
Paradoxical perception of reality determines the special ability to represent meanings in a
literary text and the use of various universal mechanisms for creating or perceiving the text. Let's
consider this situation using an example: “He was always late out of principle, his principle was that
punctuality is the thief of time. "(He got into the habit of going everywhere late. In his opinion, a
person who does everything on time - by the clock, wastes time.)" The meaning of "theft" is
paradoxically expressed, and the semantic field is "punctuality." There are paradoxical processing
processes that occur when a lexical item is introduced. The positive features of punctuality are
masked, and the concept itself describes the desire to be careful with your time and the time of your
communication partner, as a means of postponing the incident of theft. In this case, the paradox is
clarified by understanding the concept of punctuality through the image of a “time thief.” Paradox
allows us to understand one event in the components of a holistic image of another event, that is, in
the process of interpretation, there is an awareness of the contradiction as the theft of punctuality and
honesty.
Discussion. In our study, a paradoxically defined text is defined as a polysemantic literary text,
which is characterized by paradox at the level of meaning, paradoxical statement, phraseological unit
or linguistic paradox in its formal expression, which is determined by the structural scheme of the
text.
It should also be noted that the polysemy of a paradoxical literary text does not create a
diametrically opposed interpretation due to the presence of an invariant core [Goncharova, 1989:24].
Conclusion. The ability to act independently is the basis for the materialization of paradoxes
and aphorisms. They distinguish between 1) an aphorism and 2) a paradoxical aphorism. In a
paradoxical aphorism, using antithesis parallelism, two opposing ideas have a grammatical
expression; in descriptive literature there is a paradox in an aphorism or an aphoristic paradox. In
other words, these two linguistic phenomena are combined, forming new functional units according
to the principle of emergence: aphoristic paradox and paradoxical aphorism.
REFERENCES:
1. Abdurahmonov H. Mahmudov N.So‘z estetikasi. – Toshkent.:Fan,1981.-B.38-37
2. Xamidova S.B. Paradoksning lingvokultrologik tahlili// Ta`lim,fan va innovatsiya ma’naviy, ma’rifiy, ilmiy-
uslubiy jurnal –Toshkent,2023.-№2.-B.250-253
3. Xamidova.S.B.Ingliz va o‘zbek tillarida paradoksning ma’no hosil qilish potensiali//Xorazm Ma’mun
Akademiyasi Axborotnomasi.Xiva -2023-5/4 B.191-193
4. Xamidova S.B.Paradoks lingvistik fenomen sifatida // Innovation in Technology And Science Education.SJIF
2023:5.305 ISSN 2181-371X Volume 2 Issue 8.B.1044-1053.www.humoscience.com
5. Xamidova.S.B. Paradoks lingvistik fenomen sifatida //Scientific Aspects and Trends in the Field of Scientific
Research. Poland International Scientific Online Conference.- Poland. Warsaw, 2023.March 30.Part 8.P.338-343
6. Baldick Chris. The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms //N.Y.: Оxford university press, 2001. – P .
183.
7. Batanouny G.M. El. Syntactic and Semantic Classification of Paradox and their Relation to Reader's
Interpretation. // Journal of Literary Semantics. –Canterbury, 1991. – XX/3. – p. 129-163.
8. Bertolet R. What is said: A theory of indirect speech reports /R.Bertolet.–Dordrecht etc.: Kluwer, 1990.–251 p.
UDC 811.111
ANALYSING ENGLISH DIPLOMATIC DISCOURSE AND NOTABLE SPEECHES OF
DIPLOMATS
R.A.Khamrakulova, ESL Teacher, Fergana State University, Fergana
Annotatsiya. Ushbu maqola diplomatik nutqning xususiyatlarini erkak va ayol diplomatlarning

lingvistik tahlili orqali o‘rganishga qaratilgan. An‘anaga ko‘ra erkaklar ustunlik qiladigan
diplomatiya so‘nggi o‘n yilliklarda sezilarli o‘zgarishlarni ko‘rdi, chunki ayollar bu sohada e’tiborli
lavozimlardan o‘rin egallaganlari diqqatga sazovordir. Ayniqsa, ingliz diplomatlari xalqaro
munosabatlarga, to‘siqlarni buzib tashlashga va diplomatiyani olib borish usullarini qayta
shakllantirishga katta hissa qo‘shdilar. Yutuqlari bilan bir qatorda, bu ayollar butun dunyo bo‘ylab
tomoshabinlarni hayratga soladigan o‘ziga xos nutq uslublariga ega. Ushbu maqola taniqli ingliz
diplomatlarining sayohatlari va nutq usullarini o‘rganishga, ularning global voqealarga ta‘sirini
ko‘rsatishga qaratilgan.
Kalit so‘zlar: diplomatik o‘zaro munosabatlar, lingvistik xususiyatlar, nutq shakllari,
pragmatik jihatlar, muzokara kelishuvlari, qarama-qarshi til, diplomatik ohang, til strategiyalari,
muloqot uslublari, elchi ayollar
Аннотация. Целью данной статьи является исследование особенностей
дипломатического дискурса посредством лингвистического анализа мужчин и женщин-
дипломатов. В дипломатии, в которой традиционно доминируют мужчины, за последние
десятилетия произошли значительные изменения, поскольку женщины заняли видные позиции
в этой области. Английские женщины-дипломаты, в частности, внесли замечательный вклад
в международные отношения, преодолев барьеры и изменив методы ведения дипломатии.
Помимо своих достижений, эти женщины обладают уникальным стилем речи, который
покорил аудиторию по всему миру. В этой статье мы рассмотрим путешествия и методы
выступлений выдающихся английских женщин-дипломатов, подчеркнув их влияние на
глобальные темы.
Ключевые слова: дипломатическое взаимодействие, языковые особенности, модели
дискурса, прагматические аспекты, соглашения на переговорах, конфронтационный язык,
дипломатический тон, языковые стратегии, стили общения, женщины-послы.
Abstract. This article aims to investigate features of diplomatic discourse through linguistic
analysis of men and women diplomats. Diplomacy, traditionally dominated by men, has seen a
significant shift in recent decades as women have risen to prominent positions within the field.
English women diplomats, in particular, have made remarkable contributions to international
relations, breaking barriers and reshaping the way diplomacy is conducted. Beyond their
achievements, these women possess distinct speaking styles that have captivated audiences
worldwide. In this article, we will explore the journeys and speaking techniques of notable English
female diplomats, highlighting their impact on global affairs.
Keywords: diplomatic interactions, linguistic features, discourse patterns, pragmatic aspects,
negotiate agreements, confrontational language, diplomatic tone, language strategies,
communication styles, women ambassadors
Introduction: Linguists who analyze diplomatic discourse study the language and
communication strategies used in diplomatic interactions. They examine the linguistic features,
discourse patterns, and pragmatic aspects of diplomatic language to understand how diplomats
convey messages, negotiate agreements, and maintain diplomacy. These linguists analyze various
aspects of diplomatic discourse, such as the use of indirect speech, euphemisms, diplomatic formulas,
and cultural sensitivity. They also examine the role of power dynamics, politeness strategies, and
rhetorical devices in diplomatic communication. Through their analysis, linguists can provide insights
into the effectiveness of diplomatic discourse, identify patterns and trends in diplomatic language use,
and offer recommendations for improving diplomatic communication. Their research contributes to
the field of diplomacy by enhancing understanding of how language shapes diplomatic interactions
and by providing practical guidance for diplomats to communicate more effectively. English
diplomatic discourse refers to the language and communication style used in diplomatic interactions
involving the English language. Diplomatic discourse is characterized by a formal, polite, and
diplomatic tone, as diplomats are expected to maintain professionalism and convey messages
effectively while representing their countries or organizations.
Literature Review: In English diplomatic discourse, diplomats use specific language strategies
to achieve their goals, such as employing indirect speech, using diplomatic language, and employing
diplomatic formulas. These strategies help maintain diplomacy, avoid confrontation, and promote
understanding and cooperation between nations. Diplomatic discourse is highly pragmatic and
requires a well-organized and well-grounded international dialogue. Therefore, in linguistics, the
study of the peculiarities of language and speech is considered one of the most important problems.
Diplomatic language often involves using euphemisms, vague language, and diplomatic formulas to
soften potentially sensitive or controversial issues. This allows diplomats to express their views
without causing offence or escalating tensions. For example, instead of using direct and
confrontational language, diplomats may use phrases like "we have a different perspective" or "we
would like to explore alternative options."
Furthermore, English diplomatic discourse also involves cultural awareness and sensitivity
when communicating with diplomats from different countries. Diplomats must understand cultural
differences in communication styles, norms, and values to ensure effective communication and avoid
misunderstandings. In political communication, articulation processes are employed to gain or hold
power and, in theory, to ensure that decisions made benefit society as a whole. We draw attention to
the statement theoretically because, even in liberal democracies, the system maintains the positions
of power for political elites, favoring private interests over public ones. When these democracies
eventually develop into efficient systems of discussion, different views will be able to be heard and
represented. Gomes (2016) asserts that scientific attention reveals the extent and depth of a subject
of inquiry. Therefore,the goal of this study is to evaluate how this object has been approached in the
field of communication, particularly in political communication, based on the understanding of
diplomatic discourse as one of the possibilities of international communication sent by different
nations and on the diagnoses made by Carvalho (2011), Gomes (2011),and Oliver (1950), authors
who assert that there is a dearth of studies regarding this discourse genre. Political discourses are a
form of communication that focuses on societal issues and can be presented orally. Individuals,
political parties, governments, institutional subjects, and organized organizations that support
particular ideologies frequently carry out these discourses. They address problems and offer potential
solutions, while also referencing the past and looking towards the future. Additionally, political
discourses are persuasive in nature, aiming to convince others of a particular viewpoint or course of
action.
Analysis: English diplomatic discourse is a specialized form of communication that requires
diplomats to navigate complex political landscapes, negotiate agreements, and represent their
countries or organizations effectively while maintaining diplomacy and mutual respect. In the past
few decades, women have gained prominence in the area of diplomacy, which has historically been
dominated by men. "I Have a Dream" speech by Martin Luther King Jr. (1963): Although not a
diplomat, Martin Luther King Jr. delivered this iconic speech during the March on Washington for
Jobs and Freedom. His powerful words called for racial equality and justice, making it one of the
most famous speeches in history. "You can fool a part of the people at any time, the whole people at
some time, but you can't fool the whole people all the time." This quote is often attributed to Abraham
Lincoln, although there is some debate about its origins. It suggests that while it may be possible to
deceive some people for a certain period, it is not possible to deceive everyone indefinitely. People
eventually tend to see through deception or manipulation.[2] "The Special Relationship" speech by
Tony Blair (2001): As the Prime Minister of the United Kingdom, Tony Blair delivered this speech
to the U.S. Congress, emphasizing the strong alliance between the UK and the United States in the
aftermath of the 9/11 attacks. "The Power of Diplomacy" speech by Boris Johnson (2019): As the
UK's Foreign Secretary at the time, Boris Johnson delivered this speech at Chatham House, discussing
the importance of diplomacy and international cooperation in addressing global challenges. "The
Responsibility to Protect" speech by David Miliband (2009): As the UK's Foreign Secretary, David
Miliband delivered this speech at Princeton University, highlighting the concept of the responsibility
to protect civilians in conflict zones and advocating for international action to prevent mass atrocities.
Discussion: Especially English women diplomats have transformed the practice of diplomacy
and broken down boundaries in the field of international relations. Beyond their accomplishments,
these ladies have unique speaking philosophies that have captured the attention of listeners all across
the world. This article aims to examine the travels and speech patterns of prominent English women
ambassadors, emphasizing their influence on international relations. Dame Karen Pierce, the first
female British Ambassador to the United States, stands out for her eloquence and persuasive speaking
style. Known for her ability to articulate complex geopolitical issues with clarity, she has earned
respect and admiration from her peers. Her speeches often reflect a balanced approach, emphasizing
the importance of diplomacy and collaboration in resolving global challenges.
As a former British Ambassador to Sudan and Ethiopia, Dame Rosalind Marsden has played a
pivotal role in promoting peace and stability in conflict-ridden regions. Her speaking style is marked
by empathy and sensitivity, allowing her to connect with diverse audiences. Marsden's speeches often
focus on the human aspect of diplomacy, shedding light on the experiences of those affected by
conflict and emphasizing the importance of humanitarian assistance.
Baroness Catherine Ashton, former High Representative of the European Union for Foreign
Affairs and Security Policy, is known for her calm and measured speaking style. Her ability to
navigate complex negotiations with composure has earned her international recognition. Ashton's
speeches often reflect her diplomatic finesse, striking a delicate balance between assertiveness and
compromise.
Harriet Cross, the British Consul General in New York, has made significant contributions to
promoting British interests and fostering cultural exchange. Her speaking style is characterized by
enthusiasm and a knack for storytelling, making her speeches engaging and relatable. Cross often
emphasizes the importance of cultural diplomacy in building bridges between nations.
Conclusion: English women diplomats have not only shattered glass ceilings but also brought
their unique speaking styles to the forefront of international relations. From eloquence to empathy,
their diverse approaches have enriched diplomatic discourse and paved the way for a more inclusive
and effective form of engagement. As these women continue to shape the world through their words,
their impact on diplomacy will undoubtedly leave a lasting legacy for generations to come.
REFERENCES:
1. Abdulakhatovna, K. R. (2022). Diplomatic discourse. Web of Scientist: International Scientific Research
Journal, 3(5), 18-22.
2. Abdulaxatovna, X. R. (2022). Abraham Linkoln iboralarining misolida nutqning psixolingvistik ko ‘rinishi.
barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali, 2(10), 413-416.
3. King Jr, M. L. (1968). I Have a Dream Speech, August 28 1963. Negro History Bulletin, 31, 16-17.
4. Freedman, L. D. (2006). The special relationship, then and now. Foreign Aff., 85, 61.
5. Pollentine, M. (2012). Constructing the responsibility to protect (Doctoral dissertation, Cardiff University).
6. Pimentel, P. C., & Panke, L. (2020). Diplomatic discourses: are they an object of Political Communication
research?Intercom: Revista Brasileira de Ciências da Comunicação, 43, 53-71.
7. www.google.com
UO’K 81'27
EKSTREMISTIK MATNNING TIL XUSUSIYATLARI
A.A.Kurbonmuratov, doktorant, Toshkent davlat til va adabiyoti universiteti, Toshkent
Annotatsiya. Lingvistik ekpertiza sud-ekspertizasining bir tarmog’i sifatida faoliyat yuritib,

turli konfliktli matnlarga izoh berish va sharhlash, mavhumliklarga oydinlik kiritish funksiyasini
bajaradi. Albatta, lingvistik ekspertizaning vazifasini faqat shu bilangina chegaralab bo’lmaydi.
Jahon olimlari tomonidan lingvistik ekspertizaning tarkibiy qismlari yuridik va tilshunoslik nuqtayi
nazaridan turlicha asoslanadi. Ushbu maqolada bular haqida ma’lumot berib o’tilgan.
Kalit so'zlar: Lingvistika, ekspertiza, matn, ekstremistik matn, lingvostatistika, transkripsiya.
Аннотация. Лингвистическая экспертиза функционирует как отрасль судебно-
медицинской экспертизы, дающая объяснения и толкования различным противоречивым
текстам, уточняющая абстракции. Разумеется, задача лингвистической экспертизы не
может ограничиваться только этим. Компоненты лингвистической экспертизы мировых
ученых базируются на разных юридических и лингвистических точках зрения. В этой статье
представлена информация о них.
Ключевые слова: лингвистика, экспертиза, текст, экстремистский текст,
лингвостатистика, транскрипция.
Abstract. Linguistic expertise functions as a branch of forensic expertise, providing
explanations and interpretations of various contradictory texts, clarifying abstractions. Of course,
the task of linguistic expertise cannot be limited to this. The components of linguistic expertise of
world scholars are based on different legal and linguistic points of view. This article provides
information about them.
Keywords: linguistics, expertise, text, extremist text, linguostatistics, transcription.
Biz bilamizki, Tilshunoslik „Lingvistika“ — til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi, ichki
tuzilishi, tasnifi, muayyan tillarning amal qilish (faoliyat) qonunlari, tarixiy taraqqiyoti haqidagi
fandir. Maqsadi va vazifasiga koʻra, tilshunoslikning bir nechta yoʻnalishlari (sohalari) bor: umumiy
tilshunoslik — tilni umuman insonga xos hodisa sifatida oʻrganuvchi, asosiy vazifasi dunyo tillariga
xos eng umumiy belgi-xususiyatlarni aniqlash va yoritish boʻlgan soha; xususiy tilshunoslik— ayrim
bir til belgi-xususiyatlarini oʻrganuvchi soha; amaliy tilshunoslik — tildan foydalanish bilan aloqador
amaliy masalalarni (eksperimental fonetika, leksikografiya, lingvostatistika, transkripsiya,
transliteratsiya va boshqalar) hal qilish metodlarini ishlab chiquvchi yoʻnalish; matematik lingvistika,
strukturaviy tilshunoslik, qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa paralingvistika, etnolingvistika,
psixolingvistika, sotsiolingvistika kabi sohalar soʻzlovchi (shaxs)ning jamiyatdagi faoliyati bilan
aloqador til xususiyatlarini oʻrganadi. Hamda ekstremistik matnlarda lingvistik ekspertizalar ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Fuqarolik jamiyati rivojlanishining zamonaviy voqeligining hodisasi sifatida ekstremizmga
qarshi kurashish dunyoda xavfsizlik va barqarorlikni ta’minlashning muhim yo‘nalishlaridan biridir.
Ekstremizm ijtimoiy hodisa sifatida irqiy, milliy yoki diniy adovatni qo’zg’atish, shaxsning milliy
qadr-qimmatini kamsitish kabi ekstremistik faoliyat shakllarining ko’payishi tendentsiyasi bilan
tavsiflanadi; fuqarolarning dinga, ijtimoiy, irqiy, milliy yoki tilga mansubligiga bo’lgan
munosabatidan kelib chiqib, ularning eksklyuzivligi, ustunligi yoki pastligini targ’ib qilish; bu
harakatlarni amalga oshirish uchun ommaviy chaqiriqlar. Ekstremizm nafaqat millatlararo va
konfessiyalararo mafkuraviy nizolar, balki ommaviy tartibsizliklar, g’oyaviy, siyosiy, irqiy, milliy
sabablarga ko’ra yoki diniy adovat yoki adovat, shu jumladan har qanday ijtimoiy guruhga qarshi
sodir etilgan bezorilik va vandalizm harakatlari, shuningdek fuqarolarning ijtimoiy, irqiy, milliy,
diniy yoki lingvistik mansublik. Og’zaki ekstremizmning namoyon bo’lishi holatlarida sud dalillari
qiymatiga ega bo’lgan faktlarni aniqlashda maxsus lingvistik bilimlarning roli to’g’risida ilmiy
adabiyotlar juda tarqoq, to’liq emas, uslubiy va uslubiy jihatdan qarama-qarshidir.
Lingvistik ekspertiza (lotincha ekhraish – tajribali) – turli mazmundagi matnlarni izohlash
(tushunish, izohlash) va atributi (u yoki bu mansublikni belgilash) bilan bog’liq bahsli masalalar va
kelishmovchiliklarni hal qilish maqsadida tilshunoslar tomonidan olib boriladigan tadqiqot.
Lingvistik ekspertiza ta’limoti amaliy tilshunoslikning bir bo’limi bo’lib, unda lingvistik
ekspertizaning nazariy asoslari shakllantiriladi va uni amalga oshirish usullari ishlab chiqiladi. Rus
tilining izohli lug’atida S.I. Ozhegova, N.Yu. Shvetsiyada “ekstremizm” tushunchasi ekstremizm va
chora-tadbirlarga sodiqlik sifatida ta’riflanadi, bunda sodiqlik kimgadir yoki biror narsaga sadoqatni
anglatadi. Lingvistik ekspertizani amalga oshirishda induksiya va deduksiya ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Yuridik tilshunoslikda sud ekspertizasi ishlab chiqarish uchun quyidagi usullar ajratiladi.
Lingvistik ekspertiza:
- Komponentlarni tahlil qilish usuli;
- Kontekstli tahlil usuli;
- Stilistik tahlil usuli;
- Kadrlarni tahlil qilish usuli;
- Mantiqiy va grammatik tahlil usuli;
- Auditorlik tahlili usuli;
- Kontekstni tahlil qilish usuli;
- Nutqni tahlil qilish usuli;
- Lingvistik eksperiment usuli.
Ekstremizm tushunchasi e’tiqod va tushunchalar to’plamini o’z ichiga oladi, ularga kirish kerak
tanqidiy. Shunday qilib, joriy tadqiqot tanqidiy stilistik yondashuvni qo’llash orqali o’z yo’lini topadi.
Ushbu yondashuv doirasidagi ish shakl-funksiya munosabatlaridan tashqari tahlilni o’z ichiga oladi.
Bundan tashqari, u yerda ichki mafkuraning kalitini ochish uchun birgalikda ishlashi mumkin bo’lgan
bir nechta tahlil vositalaridir har bir matn. Har bir ekstraktni tahlil qilgandan so’ng, bir nechta vosita
hamkorlik qilishi aniq bo’ldi fosh qilgani uchun ekstremizmni. Ushbu kontseptsiyani aks ettiruvchi
lingvistik tanlovlar yoki vositalar orqali ochib beriladi. Bu kontseptsiyaning zo’ravonlik, kurash,
g’ayritabiiylik, nafrat, murakkab va ziddiyatli tabiati. Hammasi bular makon va vaqtni ifodalovchi
ta’sirlar, taxminlar, gipotezalar bilan tan olinadi. Harakat, hodisa va holatlarni ifodalash,
tenglashtirish va qarama-qarshilik, inkor qilish va nomlash jarayonlari.
Og’zaki va yozma matnni protsessual tartibga solinadigan lingvistik tadqiqot sifatida, hal
qilinishi tilshunoslik va sud nutqi fanida maxsus bilimlarni talab qiladigan masalalar bo’yicha fikr
bildirish bilan yakunlanadi. Katta tushuntirish lug’atida “ekstremizm” jamiyatdagi mavjud
muammolarni hal qilish uchun jamiyatning bir qismiga nisbatan zo’ravonlik qo’llash, shuningdek,
ijtimoiy zo‘ravonlikni targ‘ib qiluvchi yoki oqlaydigan, jamiyatning istalgan qismiga qarshi
tajovuzkor harakatlarga chaqiruvchi g‘oyaviy asosli bayonotlar.
Jihod, [<arab. Jihod urushi, kurash]. Gazavat bilan bir xil [12, b. 249].
G'azavot. Musulmonlar orasida: Qur'on tomonidan buyurilgan muqaddas urush "kofirlar",
ya'ni. musulmon bo'lmaganlar; jihod bilan bir xil [12, b. 173].
Kofirlar. Mn. eskirgan Boshqalar bilan solishtirganda, e'tiqodi, dini boshqacha bo'lganlar [8].
Ekstremizm holatlarida lingvistik ekspertiza masalalariga qo'yiladigan talablarni ajratib
ko'rsatamiz, bu esa to'g'ri va noto'g'ri shakllanishlardan qochish imkonini beradi.
1. Savollar qonuniy ta'riflarga ega bo'lmasligi kerak
“Ekstremizm”, “ekstremistik” iboralari qonunlarning dispozitsiyasini takrorlamasligi kerak.
2. Savollar imkon qadar aniq, batafsil, ekstremistik bayonotlarning lingvistik belgilarini
izlashga qaratilgan bo'lishi kerak.
3. Kompleks ekspertiza o'tkazishda ilmiy bilimlarning turli sohalari bo'yicha mutaxassislar
uchun alohida savollarga intilish kerak. Masalan, mafkuraviy-diniy matnni tahlil qilishda tilshunos
gap-chaqiruv shaklini o‘rnatadi, diniy olim esa aniqlangan gaplarning mazmuniga baho beradi.
4. Savollar bir ma'noli bo'lishi kerak, ekspertning "Men savolni shu tarzda tushunaman" shartini
talab qiladigan vaziyatlar bo'lmasligi kerak. Savollar matnida noaniqlikka yo'l qo'ymaslik uchun
dastlabki bosqich - ekspertlar bilan maslahatlashish (savollar mazmuni bo'yicha) yordam beradi.
5. Savollar, iloji bo'lsa, imtihon o'tkazishning bitta metodologiyasiga bog'lanmasligi kerak.
Matnni tahlil qilish, xulosalar tadqiqotning turli usullari va usullari bilan tasdiqlanishi kerak.
Masalan, keng qamrovli psixologik va lingvistik ekspertiza uchun yuqoridagi savollarda
huquqshunoslar jamoasi tomonidan ishlab chiqilgan "belgilar" (chaqiruv nutq akti) ko'rsatkichi
mavjud. Ma’lum bo‘lishicha, turli yondashuvlar nuqtai nazaridan tahlil qilingan bir xil matn turlicha
talqin qilinishi mumkin.
6. Ekspertiza tayinlash to‘g‘risidagi qarorda nafaqat ayrim gaplarni qidirishga qaratilgan
savollar, balki ekspertiza ob’ektini tavsiflash uchun muhim bo‘lgan savollar ham bo‘lishi kerak:
“tadqiqotga yo‘naltirilgan ish janrini belgilang” (janrlari). xatlar, SMS xabarlar, suhbatlar
bayonotning ekstremistik xususiyatini istisno qiladi, tarixiy asarlarni ham ekstremizm belgilari nuqtai
nazaridan tahlil qilib bo'lmaydi).
1. Gomon T.V. Research of documents with a deformed internal structure: dis. Cand. Legal Sciences. – M., 1990.
2. Goroshko E.I. Forensic and author’s classification expertise: the problem of Establishing the gender of the
document’s author // Theory and practice of ship’s Expertise and criminalistics: zb. Sci.-pract. Materials of conf. –
Kharkiv: Law, 2003.
3. Oshchepkov E.S. Identification of the gender of the author according to the Written text (lexical and
grammatical aspect): dis. … cand. Philol. Sciences. – M., 2003. 140 p.
4. Кара-Мурза Е.С. Лингвистическая экспертиза как процедура политической лингвистики / Е.С. Кара-
Мурза // Политическая лингвистика. – 2009. -№ 1 (27). – С. 47-71.
5. Методические рекомендации «Об использовании специальных познаний по делам и материалам о
возбуждении национальной, расовой или религиозной вражды». НИИ проблем укрепления законности и
правопорядка Генеральной прокуратуры Российской Федерации № 27-19-19 от 29 июня 1999.
6. Новый словарь методических терминов и понятий (теория и практика обучения языкам) / Э.Г. Азимов,
А.Н. Щукин. – М.: ИКАР, 2009. – 448 с.
7. Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка – М., 2004.
8. Россинская Е.Р. Судебная экспертиза в гражданском, арбитражном, административном и уголовном
процессе. – М.: Норма, 2006. – 256 с.
UO’K 821.521.398.2
AKUTAGAVA RYUNOSUKENING “O‘RGIMCHAK UYASINING TOLASI” VA XANS-
XAYNTS EVERSNING “O‘RGIMCHAK” ASARLARIDA “O‘RGIMCHAK”
KONSEPTINING TIPOLOGIK TAHLILI
G.I.Kurbonova, PhD, dots., Samarqand davlat chet tillar instituti, Samarqand
L.Sh.Jalolova, talaba, Samarqand davlat chet tillar instituti, Samarqand
Annotatsiya. Mazkur maqolada yapon adabiyotida o‘ziga xos yo‘nalishga ega bo‘lgan ijodkor
Akutagava Ryunosukening “O‘rgimchak uyasining tolasi” va Xans-Xaynts Eversning “O‘rgimchak”
asaridagi “o‘rgimchak” konseptining kategorial ma’noviyligi, vazifalari madaniy hamda diniy
qarashlar orqali yoritilgan. Asarlardagi “o‘rgimchak” konsepti madaniyatlararo falsafiy ma’no
anglatib, ular tipologik jihatdan ochib berilgan. Shuningdek, asardagi obyektiv tasavvur,
assotsiatsiyalar o‘xshashligi, xususiyatlari jahon hamda yapon adabiyotidagi asarlarda ham mavjud
bo‘lib, ular o‘zaro qiyoslandi.
Kalit so‘zlar: Akutagava Ryunosuke, Xans-Xaynts Evers, konsept, o‘rgimchak, simvol, Budda,
Nihon shoki, ruh, o‘lim.
Аннотация. В данной статье рассматриваются понятия «паук» в произведении
«Паутинка», создателя уникального направления в японской литературы Акутагавы Рюноскэ
и в произведении «Паук» Ганса Гейнца Эверса. Посредством культурных и религиозных
взглядов освещаются категориальное значение и функции понятия «паук». Данное понятие
имеет межкультурно-философское значение и рассматривается с типологической точки
зрения. А также в данной статье сравниваются предметный образ, ассоциации,
характеристики, присутствующие в произведениях немецкой и японской литературы.
Ключевые слова: Акутагава Рюносукэ, Ганс Гейнц Эверс, паук, концепция, символ,
Будда, Нихон шоки, дух, смерть.
Abstract. This article discusses cultural and enlightened religious perspectives in relation to
the category spirituality and function of the term “spider” in the writings of Akutagawa Ryunosuke,
a writer with a distinct style in Japanese literature, and Hanns Heinz Ewers’ “The Spider”. In the
works, the term “spider” has a philosophical connotation that transcends cultures and is presented
typologically. Moreover, the works of Japanese and German literature were examined for their
objective imagination, similarities of associations, and distinctive characteristics.
Key words: Akutagawa Ryunosuke, Hanns Heinz Ewers, spider, concept, symbol, Buddha,
Nihon shoki, spirit, death.
Kirish. Adabiyotshunoslikda asar konseptlari ma’lum bir xalqning mentaliteti asosida tanlanib,
o‘sha madaniyat ruhida asarning butun ma’noviy ahamiyatini o‘ziga singdiradi. Asarning konseptlari
tag zamirini anglash, umumiy ma’noviy jihatlarini yoritishda konseptlar diniy, tarixiy manbalarga
tayangan holda yoki hayotiy tajriba va psixologik yondashuvlar orqali tahlil qilinadi. Asar markazida
asosiy rol ijro etuvchi shaxs, narsa, voqelik kontekstga bevosita bog‘liq tarzda individual sathlarni
tashkil etadi. Yapon yozuvchisi Akutagawa Ryunosuke (1892-1927) ning “O‘rgimchak uyasining
tolasi” asari va nemis adibi Xans-Xaynts Evers (1871-1943) ning “O‘rgimchak” hikoyasi markazida
o‘rgimchakning inson ongiga psixologik ta’sirini hamda diniy qarashlar mujassamlashganini ko‘rish
mumkin. Yuqoridagi asarlarda personajlar bir olamdan boshqa olamga o‘tgandagi holati, ularning
ruhiy kechinmalari tasavvufiy tasvirlanib, o‘rgimchak turli holatda ijobiy va salbiy ruhiyat orqali
insonga ta’sir etadi.
Adabiyotlar tahlili. Akutagava Ryunosuke o‘z asarlari orqali yapon adabiyotini jahon
adabiyotiga olib chiqishga hissa qo‘shgan adibdir. U ijodida g‘arb va sharq madaniyatini
uyg‘unlashtirib, yapon adabiyotiga tasvir hamda ifodaviy uslubni olib kirgan. A. Ryunosuke inson
ongining jumboq shakldaligini isbotlaydigan asarlari orqali ijodini yangi yo‘nalishga burgan. Uning
“O‘rgimchak uyasining tolasi” asarida ham shunday xususiyatlar aks etgan.
Momiuti Yuko o‘zining “Рассказ Акутагава Рюносукэ «Паутина»” nomli ilmiy ishida
“O‘rgimchak uyasining tolasi” ga asos bo‘lgan manbalar tadqiqotlari tarixini taqdim etib,
Akutagavaning ushbu manbalarni o‘z asarida qayta ishlashining ahamiyatini tahlil qilgan. Ushbu
tadqiqotda bir qator tadqiqotchilar tomonidan A. Ryunosukening “O‘rgimchak uyasining tolasi”
qissasiga «Лукова» , «Христов братец» kabi rus xalq hikoyalari, shuningdek, Paul Karus tomonidan
yozilgan buddizmga oid qissalar to‘plamiga kiritilgan “The Spider Web” manba qilib ko‘rsatilishi
bayon qilingan [4].
Tajriba qismi. “O‘rgimchak uyasining tolasi” asarida Kandata ismli yovuz o‘g‘ri-qaroqchi
bo‘lib, vafot etgandan so‘ng do‘zaxga tushadi. Jannatdan turib do‘zax tubida ko‘plab azob-
uqubatlarga duchor bo‘layotgan Kandatani ko‘rgan Budda uning yagona xayrli ishi borligini eslaydi.
Kandata o‘rmonda so‘qmoq ustida pildirab ketayotgan o‘rgimchakni oyog‘i bilan bosib o‘ldirmoqchi
bo‘ladi, lekin, fikridan qaytib unga tegmaydi. Marvariddek oppoq nilufar gullarining nefritdek yashil
yaproqlari ustidagi jannat o‘rgimchagining kumush tolalari Kandatani qutqarish uchun do‘zax tubiga
tushiriladi. Kandata o‘rgimchak uyasining tolasiga chirmashib chiqayotgan vaqtida, uning ortidan
boshqa do‘zaxning gunohkor bandalari ham o‘rmalab chiqayotganligini ko‘rib, Kandata tolaning uzib
qolishi va do‘zax qa’riga yana uchishidan qo‘rqib, bu tola faqatgina uni qutqarish uchun
yuborilganligini, tezda tushishlarini aytib hayqiradi. Shunda o‘rgimchak tolasi Kandata ilinib turgan
joydan chirt etib uziladi.
Kandata o‘zining xudbinligi, birovlarga yaxshilik ulasha olmasligi sabab yana do‘zax uni o‘z
domiga tortib ketadi. Asarda insonning baxilligi, hech narsaga qanoat bilan yondashmasligi,
birovlarga yaxshilik tilamasligi uchun jazolanishi tasvirlanadi hamda bu sujetlar oddiy hasharot orqali
yoritiladi. Nega aynan ushbu hasharot asarda tanlanganligi, muhim tomonlarni ochib berganligiga
doir bir nechta sabab va munozaralar mavjud bo‘lib, ular asosan yapon madaniy qarashlariga bog‘liq.
“O‘rgimchak uyasining tolasi” asarida Kandata o‘rgimchakni o‘ldirishida shunday deydi:
“Yo‘q, kichik bo‘lsa ham, baribir tirik jonzot-ku. Bekordan-bekorga o‘ldirib savob topmayman”
[2] – deb o‘ldirish fikridan qaytadi, balki Kandata o‘rgimchakni o‘ldirmaslikning xosiyati yaxshi
ekanligini bilgandir.
Uzoq sharq mamlakatlarida o‘rgimchak hasharotining ba’zi turlari tanovul qilish uchun tavsiya
etilib, foydali deb topilgan. Yapon madaniy qarashlarida “tonggi o‘rgimchakni o‘ldirma, kechqurungi
o‘rgimchakni o‘ldir” degan nuqtayi nazar mavjud. Buning sababi, tonggi o‘rgimchak xosiyatli bo‘lib,
omad olib kelsa, kechqurungi o‘rgimchak esa omadsizlikka ishora qiladi.
Kunlarning birida Budda jannat hovuzining bo‘yida tanho kezib yurardi. Hovuz yuzasi
marvariddek oq nilufarlar bilan qoplangan, ularning gulkosalaridan chor atrofga zarif va muattar
bo‘y taralar edi.
Jannatda tong pallasi edi …
Do‘zax tasvirlarini tomosha qilarkan, Budda qaroqchi Kandataning o‘rgimchakka rahm
qilganini eslab, ilojini topsa, birgina shu xayrli ishi uchun bu osiy bandani do‘zax changalidan
qutqarmoqchi bo‘ldi. Tasodifni qarangki, shu payt yonida jannat o‘rgimchagini ko‘rib qoldi.
O‘rgimchakdan chiqqan ajoyib kumush tola chashma toshlaridek yam-yashil nilufar yaprog‘iga
ilinar edi.
Budda ham aynan asarda aytilganidek tong payti o‘rgimchak tolasini Kandatani qutqarish
uchun yuboradi, tonggi o‘rgimchak Kandatani jahannam qa’ridan olib chiquvchi chindan ham umid
va ishonch manbai bo‘lgan.
Shuningdek, tonggi o‘rgimchak mehmon kelishidan dalolat bersa, kechqurungi o‘rgimchak
o‘g‘ri kelishiga ishoradir. Havo ochiq, quyoshli kunlar o‘rgimchak in quradi, yomg‘irli kunlarda in
qurmaydi. Shu sabab, o‘rgimchak “quyoshli” kunlar timsoli hisoblanib, kunning xayrli bo‘lishini
bildiradi. Xayrli amallarni oldindan bildirib, ularning yuz berishiga sababchi bo‘ladi. Yapon tarixi va
miflari haqida ma’lumot beruvchi “Nihonshoki” asarida o‘rgimchak haqida so‘z boradi, unga
nisbatan “sevgiga erishish va mustahkam aloqa omili” epiteti beriladi. “O‘rgimchak in qurishi bilanoq
kutgan insoning keladi” – degan qarashlarga ishonishadi.
Kichik o‘rgimchak – pul keltiruvchi hisoblanib, boyib ketish ramzidir.
O‘rgimchak inson tanasiga ilashgandayoq u insonga omad, baxt olib keladi. Ayniqsa, qizil
rangli o‘rgimchak shiftdan pastga tushsa, bundan zo‘ri bo‘lmaydi. “Agar uzoq umr kechirib, badavlat
bo‘lishni istasangiz, o‘rgimchakni o‘ldirmay uni qutqaring” ma’nosini anglatuvchi eski maqol bor.
Bundan tashqari, o‘rgimchakka ruhiy, diniy ozuqa sifatida ham qaraladi. Masalan, yaratganning
elchisi, samoviy avliyolarning tabarruk yo‘lidagi elchisi, o‘tib ketgan ajdodlarning elchisi deb
qaraladi va o‘ldirish mumkin emas. O‘rgimchak o‘lganlarning ruhi bilan aloqa qilib, ularning xohish-
istaklarini tirik insonlarga yetkazuvchi vazifasini bajarishiga ishonadiganlar oz emas. “O‘rgimchak
uyasining tolasi” asarida ham muattar hid taratuvchi marvariddek oppoq nilufarlar jannat guli bo‘lsa,
go‘zal kumush rangli tola to‘qiydigan o‘rgimchak esa “jannat hasharoti” [1], Buddaning elchisi
sifatida tasvirlangan.
Shunga zid ravishda, kechqurungi o‘rgimchak o‘ldirilib, u xosiyatsizlik belgisi hisoblanadi.
Kechki paytda o‘rgimchakni uchratish omadsizlik keltirib, yomon hodisaga sabab bo‘lish belgisini
anglatadi.
Xans-Xaynts Eversning “O‘rgimchak” hikoyasida mehmonxonaning yettinchi xonasini ijaraga
olgan barcha mijozlar ketma-ket bir vaqtda soat kechki oltilarda o‘z joniga qasd qilishadi.
O‘rgimchak go‘zal qiz qiyofasida insonlarga o‘sha xonada ko‘rinib ularni o‘ziga maftun etib, ichki
olamiga kirib, psixologik jihatdan ularni boshqaradi. Go‘zal qiz ko‘rinishidagi o‘rgimchak faqat
o‘ljasigagina ko‘rinadi va ularni kechki payt o‘limga chorlaydi. Xuddi shu holat, ya’ni hayvonot
olami yoki boshqa jonzotlarning maftunkor qiz timsoliga aylanishi, yigitlarni maftun etib oila qurishi,
keyinchalik shaxsiyatlari ochilib o‘z ixtiyorlari bilan yoki majburan uydan chiqib ketish hamda
yigitni nobud qilishlari yapon miflarida uchraydi. Xususan, yapon miflari va xalq ertaklarida ilon,
toshbaqa, baliq va mollyuska kabilar, turna, tulki, mushuk, qurbaqa, samoviy ayol, qor ayol, tog‘
ortida yashaydigan keksa ayol maxluq, iblis va suv alvastisi kabilar, shuningdek, o ‘rgimchak ayol
qiyofasiga o‘zgarish xususiyatiga ega.
Xans-Xaynts Evers hikoyasida “katta qora o‘rgimchak” baxtsizlik timsoli bo‘lib, kechki payt
insonni o‘limga da’vat etish vazifasini bajaradi.
Gap shundaki, politsiyachilar serjant Sharl-Mariya Shomening jasadini sirtmoqdan chiqarib
olayotganlarida uning og‘zidan katta qora o‘rgimchak o‘rmalab chiqdi. Mehmonxona xodimi
o‘rgimchakni bir chertdi-da, hay-qirgancha:
— Jin ursin, bu yana o‘sha jirkanch maxluq-ku, — dedi [5].
Biroq, hikoyada o‘rgimchak haqida quyidagicha ta’rif ham keltirilgan:
Hovliga qaragan chog‘roq derazada o‘rgimchak uyasi osilib turardi, uning qoq o‘rtasiga
qappaygan o‘rgimchak joylashib olgandi. O‘rgimchakni olib tashlashga Dyubonie xonim ruxsat
bermasdi: axir o‘rgimchaklar omad keltirardi-da, bu uyning shusiz ham baxtsizlikdan boshi chiqmay
yotibdi.
Asardagi Dyubonie xonim mehmonxona xo‘jayini bo‘lib, u o‘rgimchakning omad keltirishiga
ishongan. Ikki asarda ham o‘rgimchak omad olib kelishiga ishora mavjud.
Yapon tarixiy manbalarida ko‘rsatilishicha, o‘rgimchak yaxshi umr yo‘ldosh uchrashiga
dalolatdir. “Nihonshoki” asarida ham o‘rgimchakni uchratgan Sotoorihime (yoki Sotooshihime,
“Kojiki” va “Nihonshoki” asarlarida nomi keltirilgan ayol ma’budasi) haqida afsona keltirilgan:
Imperator xotinining Sotoorihime ismli dilbar singlisi bo‘lgan ekan. Malika opasining tavsiyasi
bilan Imperatorga turmushga chiqadi, ammo, opasining qalbini ranjitmaslik uchun Imperator uni
chaqirgan paytlarida Imperatorning taklifini rad etadi. Biroq, Imperatorning muhabbatini his qilgan
Sotoorihime ham sevgisini Imperatorga izhor eta boshladi. Bir kuni Imperator Sotoorihime
koshonasiga borib, uni zimdan kuzatadi, malika yolg‘iz o‘zi Imperatorga atab hissiy tuyg‘ular
yo‘g‘rilgan she’r aytardi. She’rning mazmuni quyidagicha:
“Mening sevikli yorim bugun tunda tashrif buyurishlari mumkin. Kichik o‘rgimchak bambukda
in to‘qayotgani sababli” [6; 184].
O‘sha zahoti Imperator malikaning oldida namoyon bo‘ladi va ular uchrashishadi. Shundan
so‘ng, “o‘rgimchak in qurishi bilan suygan insoning keladi” – degan ishoraviy e’tiqod mavjud bo‘lib,
o‘rgimchak yaxshilik belgisi sifatida qaralgan. Shu sabab, o‘rgimchak sevgining ro‘yobga chiqishi
hamda yaxshi munosabat ramzini bildirib kelmoqda.
O‘rgimchakning bunday xususiyatini Xans-Xaynts Evers hikoyasida kuzatish mumkin.
Boshqacha qilib aytganda, “o‘tirib olib, eski charxda ip yigirardi” , “Ipni chaqqon-chaqqon saralab,
uni cho‘zayotgan qop-qora nozik barmoqchalari qaysidir hasharotning uzun panjalariga o‘xshab
ketardi” - deb tasvirlangani o‘rgimchak qiz Klarimonda yigitlarni, xususan, tibbiyot kulliyotining
talabasi Rishar Brakemonning ko‘nglini maftun etib, o‘z orzu-istagini bajartirishga undaydigan
“buyuk sevgi” ramzi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Yapon mifologiyasidan farqli jihati shundaki,
hikoyada o‘rgimchak sevgining ro‘yobga chiqishi, yaxshilik yoki baxtli munosabatlar timsoli
bo‘lmay, muhabbat orqali tobelik, qo‘rquv va o‘lim keltiradi:
Men yugurib oynani oldiga bordim-da, u mendan nimani kutgan bo‘lsa, o‘shani bajardim:
chilvirni olib, uni sirtmoq qilib bog‘ladim va qoziqqa ildim.
Olingan natijalar taxlili. Xans-Xaynts Eversning asarida “Stevens” mehmonxonasining
yettinchi xonasida ketma-ket uch marotaba sodir etilgan joniga qasd qilish hodisasi juma kuni aynan
soat besh bilan oltilar o‘rtasida bo‘lgani haqida, Rishar Brakemon shunday deb ta’kidlaydi:
Bu – yahudiylar haftasi oxirgi kunining kechki soat oltilarida Iso Masihning do‘zaxga tushish
uchun o‘z qabridan yo‘qolgan payt.
Shuningdek, asarda “Injil” va “Dil izhori” haqida bayon qilingan bo‘lib, qurbonlarning vafot
etish vaqti aynan xristianlik dini asarlariga ko‘ra talqin qilinishi kerakligi hamda yahudiylikda mavjud
bo‘lgan hodisa bilan bog‘langanligi hikoyaning diniy asoslarga egaligini ko‘rsatgan.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, Akutagava Ryunosukening asari sahnasi jannat va do‘zax bo‘lib,
asar jannatning osoyichta tongi marvariddek oppoq muattar hid taratuvchi jannatning nilufar guli
ko‘li atrofida sayr qilayotgan Budda tasviri bilan boshlanadi. Nilufar gullari buddizm ramzidir. Nozik
va kumush tola to‘quvchi o‘rgimchak bu - Buddaning elchisi, jannat hasharoti sifatida e’tirof etilishi
buddizm dinining ta’limotidan darak bergan.
O‘rgimchak konseptining kategorial vazifalari zamon va makonda o‘z ahamiyatiga ega.
- Tonggi o‘rgimchak xayrli xususiyatga ega bo‘lishi; omadning zahirasi ekanligi;
- Quyoshli kunlarda o‘rgimchak in to‘qishi uning odati ekanligi; xayrli amallar va xosiyatli
kunlar ramzi ekanligi;
- Muhabbat borasida suyukli yorga ishora ekanligi; sevgiga erishish va mustahkam aloqa
timsoli ekanligi;
- Pul va omad keltiruvchi; badavlat bo‘lishga sabab bo‘lishi;
- U dunyo va bu dunyo o‘rtasida elchilik vazifalarini ado etishi; Budda elchisi va jannat timsoli
ekanligi;
- Tungi o‘rgimchak xosiyatsizlik ramzi ekanligi.
O‘rgimchak kategorial xususiyatlarini farqlashda asosan bir-biriga zid bo‘lgan makon va
zamon tushunchasi “tong” va “tun” xizmat qilgan. Tong - yorug‘lik, osoyishtalik belgisi, Sharqda
barcha ezgu amallarga yorug‘lik sifatida qaraladi. Tun - qorong‘ilik, Sharq mamlakatlarida
qorong‘ilik g‘am - tashvish ramzi deb hisoblanadi. Badiiy adabiyotda ham bu ikki tushuncha
e’tiborga molik topilib, falsafiy, diniy qarashlarni mujassam etadi.
O‘rgimchaklarga bog‘liq omad kategorial vazifalari haqida turli yondashuvlar mavjud. Yapon
adibi Akutagava Ryunosukening “O‘rgimchak uyasining tolasi” deb nomlangan qissasida
o‘rgimchakning to‘ri mohirlik bilan manipulyatsiya qilingan. Bunday hissiy taassurot bilan
o‘rgimchak Buddaning elchisi kabi e’tirof etilib, yaratganning elchisi, umid va najot beruvchi ruhiy
kuch deb qaraladi. Budda aynan tongda o‘rgimchakni yuborishi - bu tonggi o‘rgimchak bosh
qahramon Kandataga omad keltirishi, uni do‘zax qiynoqlaridan najot qilish kabi xayrli ishni bajarish
uchun yuborilganligiga amin bo‘lamiz.
Akutagava Ryunosukening asarida voqea rivoji tongdan tush paytigacha yuz bersa, Xans-
Xaynts Eversning “O‘rgimchak” hikoyasida o‘rgimchak bilan bo‘liq mudhish hodisa kechqurun ro‘y
beradi. O‘rgimchak zulmat, qo‘rquv va ajal belgisi bo‘lib, insonlarni tunda bir vaqtda o‘z joniga qasd
qilishiga sababchi bo‘lgan. Umuman olganda, g‘arbliklarda ham tungi o‘rgimchak xosiyatsizlik,
baxtsizlik, “o‘z komiga tortib ketadigan buyuk sevgi” hamda o‘lim ramzi hisoblanishiga ishora bor.
Bundan tashqari, asardagi Dyubonie xonimning o‘rgimchaklar omad olib kelishiga ishonishi, ularni
o‘ldirishga ruxsat bermasligi turli madaniy e’tiqodlarga ishonishidan dalolat.
Asarda o‘rgimchak, kechqurun va tun, vahima va qo‘rquv va o‘lim, ruhiyat tushunchalari
mental belgilar hisoblanadi. Xans-Xayntsning asarida o‘rgimchak boshqalarning ongiga kirib, ruhiy
jihatdan ularni o‘z amriga bo‘ysundirib, “yoqimli” va “muloyim” ta’sir ko‘rsatib, ularni dunyodan
uzib, boshqa olamga olib kiradi. Xullas, ushbu asarda o‘rgimchak konsepti o‘ziga xos huzur-halovat
va rohat bag‘ishlaydigan, muloyim va baxtiyor etuvchi, yoqimli ruhiy qo‘rquv, mag‘lubiyat hamda
tobelik timsoli sifatida gavdalanadi.
Xulosa. Akutagava Ryunosukening asarlaridagi konseptlar “psixologik” va zamon jarayonida
yuz bergan aniq makonga ega. Yuqoridagi ikki asarda ham o‘rgimchak konsepti o‘zida ramziy
ifodalarni ko‘rsatgan. Shu bilan birga, yapon va nemis madaniyatlarida “o‘rgimchak” ga nisbatan
qarashlarning biriktiruvchi va farqlovchi xususiyatlarini ochib bergan. Asarlarda kontrast konseptlar
ziddiyatni emas, o‘z ma’noviy tomonlarini ochib bergan. Masalan, o‘lim-uzoq umr ko‘rish; omad-
omadsizlik; diniy e’tiqod, nemis va yapon xalqlarining diniy falsafiy qarashlari; tun-kun kabi
tushunchalar bir nuqtada o‘rgimchak konseptida tutashishi ko‘p simvollikka ega bo‘lishini
ko‘rsatgan. Demak, “shakllanayotgan konsept har doim o‘zida predmetli va simvolik obrazlilikni
biriktirishi, qadriyatli-baholovchi mazmun ifodalashi lozim. Boz ustiga, eslatib o‘tamizki, kontseptga
aylanishi uchun predmetning hissiy obrazi hodisaviy ma’noga to‘yinishi darkor. Axir, kontsept - bu
hodisa” [7;153] hisoblanadi. Shunday qilib, asarlar markaziy maydonida o‘rgimchak kontsepti
kategorial xususiyatlarni, tasavvufiy tasavvurlarni, insonga xos umuminsoniy kechinmalarni ko‘plab
qiyofaga ega bo‘lishi bilan yoritib bergan.
1. 芥川龍之介「蜘蛛の糸」『芥川龍之介全集 2』筑摩書房、1996 年 7 月（青空文庫より）.
2. Akutagava Ryunoske. O‘rgimchak uyasining tolasi. Rus tilidan Dilshod Nurulloh tarjimasi. “Sharq yulduzi”
jurnali. 10-son. 1991-yil. (Xurshid Davron kutubxonasi)
3. Кунчиқар мамлакати ҳикоялари. Япон тилидан Қудрат Дўстмухаммад таржимаси. - T.: Noshir, 2012.
4. Момиути Юко. Рассказ Акутагава Рюносукэ «Паутина». (CYBERLENINKA)
5. Xans-Xaynts Evers. O‘rgimchak. Rus tilidan Dildora Aliyeva tarjimasi. “Jahon adabiyoti” jurnali, 7-son. 2011.
(ZIYOUZ.COM KUTUBXONASI)
6. 「我が夫子が来べき夕なり。ささがねの蜘蛛の行ひ今夕著しも。」大久保正全訳注『日本書紀歌謡』講
談社、1981 年.
7. Сафаров Ш.С. Прагмалингвистика. - Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2008.
UO’K 81'22
METAFORA VA UNING GAZETA MATNIDAGI LINGVOSTILISTIK VAZIFALARI
G.G.Lolayeva, tayanch doktorant, Samarqand davlat chet tillar instituti, Samarqand
Annotatsiya. Metafora tilni yanada jonli, jozibali va ma’lumotli qilish uchun ishlatilishi
mumkin bo‘lgan lingvistik vositadir. U tom ma’noda o‘xshash bo'lmagan ikkita narsani solishtirish
orqali ishlaydi. Gazeta matnlarida metafora turlicha qo‘llanilishi mumkin. Ular sarlavhalar,
sarlavhalar, asosiy matn va hatto sarlavhalarda ishlatilishi mumkin. Quyidagi maqolada biz gazeta
matnlarida foydalaniladigan lingvostilistik vositalarni o‘rganib tadqiq qilishga harakat qilib
ko‘ramiz.
Kalit so‘zlar: Metafora, gazeta, muqova, matn, analiz, lingvostilistik vosita, majoziy ifoda,
metonomiya, senekdoxa, farqlash.
Аннотация. Метафора – лингвистический прием, с помощью которого можно сделать
язык более ярким, привлекательным и информативным. Это буквально работает путем
сравнения двух непохожих вещей. Метафоры в газетных текстах могут использоваться по-
разному. Их можно использовать в заголовках, подзаголовках, основном тексте и даже
заголовках. В следующей статье мы попытаемся изучить и исследовать лингвистические
стилистические средства, используемые в газетных текстах.
Ключевые слова: Метафора, газета, обложка, текст, анализ, языковой инструмент,
образное выражение, метонимия, синекдоха, дифференциация.
Abstract. Metaphor is a linguistic device that can be used to make language more vivid,
attractive and informative. It literally works by comparing two dissimilar things. Metaphors can be
used in different ways in newspaper texts. They can be used in headlines, subheadings, body text, and
even headings. In the following article, we will try to study and research the linguistic stylistic tools
used in newspaper texts.
Key words: Metaphor, newspaper, cover, text, analysis, linguistic tool, figurative expression,
metonymy, synecdoche, differentiation.
Kirish: Metafora - bir-biriga o‘xshamaydigan ikki narsani tom ma’noda taqqoslaydigan nutq
shakli. Bu yozuvchi va ma’ruzachilarga o‘z tinglovchilari ongida yorqin tasvirlar va tushunchalarni
yaratishga imkon beradigan majoziy tilning bir turi.
Ko‘pincha mavhum g‘oyalar va aniq ob’ektlar o'rtasida taqqoslash uchun metaforalardan
foydalaniladi. Misol uchun, kimdir birovga bo‘lgan sevgisini "yonib turgan olov kabi" deb aytishi
mumkin. Bu metafora ishq haqidagi mavhum g‘oyani yonayotgan olovning konkret ob’ektiga
qiyoslaydi. Ma’ruzachi ularning sevgisi xuddi yonayotgan olov kabi ehtirosli va shiddatli ekanligini
ta’kidlaydi.
Metafora odatda bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan ikkita narsani taqqoslash uchun ham
ishlatilishi mumkin. Misol uchun, kimdir o‘z xo‘jayini "mashq serjanti" deb aytishi mumkin. Bu
metafora xo‘jayinni harbiy instruktor bo‘lgan serjantga qiyoslaydi. Ma’ruzachi ularning boshlig‘i
xuddi maktab serjanti kabi qattiqqo‘l va talabchan ekanligini ta’kidlamoqda.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA: Mavzuning umumiy metodologik

asosini tilshunoslikda o‘rganib kelinayotgan nazariy ta’limotlar o‘rin olgan. Jumladan, xorij
tilshunosligida metaforaning tilshunoslikda tutgan muhim o‘rinlari xususida N. D. Arutyunova, S. S.
Gusev, G.Lakoff, o‘zbek tilshunosligida M.Mukarramov, R.Qo‘ng‘urov, E.Qilichev, M.Mirzaev lar
ilmiy tadqiqotlar olib borishgan. Metaforaning diskurs sathida L.Cameron, A. Deignan, V. Koller, T.
A van Dijk, A.Musolff kabi tilshunoslar tadqiq olib borishgan. Gazeta materiallari bilan bog‘liq
holatlarda metaforaning ishlatilish jihatlari to‘g‘risida J.Heywood, E.Semino, V.Kennedy, H.
Skorsynska, T. A van Dijk kabi tadqiqotchilar salmoqli hissa qo‘shishgan. Turli tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki metafora turli effektlarni yaratish uchun ishlatilishi mumkin, jumladan:
Aniqlik: metafora murakkab fikrlarni aniqroq va tushunarli qilish orqali aniqlashtirishga
yordam beradi.
Tuyg‘u: metafora mavhum narsani aniq narsa bilan solishtirish orqali o‘quvchi yoki
tinglovchida kuchli his-tuyg‘ularni uyg‘otishi mumkin.
Hazil: Metaforalar bir-biridan juda farq qiladigan ikkita narsani solishtirish orqali hazil yaratish
uchun ishlatilishi mumkin.
Go‘zallik: Go‘zal va ta’sirchan til yaratish uchun metaforalardan foydalanish mumkin.
Turli xil adabiyotlarda qayd etilganidek metaforalar tilni yanada samarali va qiziqarli qilish
uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan kuchli vositadir. Metaforalar qanday ishlashini tushunib,
yozuvchilar va ma’ruzachilar ulardan yanada kuchli va esda qolarli xabarlarni yaratish uchun
foydalanishlari mumkin. Yuqorida fikrimizni isboti sifatida hozirgi kunda keng tarqalgan gazeta
matnlarida ishlatiladigan metafolar misolida fikrimizga aniqlik kiritishga harakat qilamiz.
Gazetalarda ishlatiladigan eng keng tarqalgan metaforalardan ba’zilari:
Urush: Bu metafora ko‘pincha siyosiy yoki iqtisodiy mojarolarni tasvirlash uchun ishlatiladi.
Misol uchun, gazeta maqolasida "ikki davlat savdo urushida qulflangan" yoki "birja urush holatida"
deb aytilishi mumkin.
Sport: Bu metafora ko‘pincha raqobat yoki raqobatni tasvirlash uchun ishlatiladi. Misol uchun,
gazeta maqolasida "ikki nomzod so‘rovda bo‘yin-bo‘yin" yoki "ikki kompaniya bozor hukmronligi
uchun kurashmoqda" deb aytishi mumkin.
Salomatlik: Ushbu metafora ko‘pincha iqtisodiyot yoki jamiyatning holatini tasvirlash uchun
ishlatiladi. Misol uchun, gazeta maqolasida "iqtisod yaxshi" yoki "ijtimoiy tarmoqlar noto‘g‘ri
ma'lumot tarqatish platformasi" deb aytishi mumkin.
Tabiat: Bu metafora ko‘pincha murakkab yoki mavhum tushunchalarni tasvirlash uchun
ishlatiladi. Misol uchun, gazeta maqolasida "qonun - o‘rmon" yoki "siyosiy jarayon labirint" deb
aytishi mumkin.
Texnologiyadan foydalanish: Texnologiya o‘quvchilarga kengroq manbalardan foydalanishni
ta’minlash va yanada qiziqarli ta’lim tajribasini yaratish uchun ishlatilishi mumkin. Gazeta
matnlarida yangiliklarni yanada qiziqarli, qiziqarli va esda qolarli qilish uchun lingvistik
metaforalardan foydalanish mumkin. Ular, shuningdek, o‘quvchilarga murakkab tushunchalarni
tushunishga yordam berish yoki ma’lum bir ohang yoki kayfiyatni yaratish uchun ishlatilishi
mumkin.
Gazeta matnlarida ishlatilishi mumkin bo‘lgan lingvistik metaforalarning ba’zi misollari:
NATIJALAR: Turli maqsadlarga erishish uchun gazeta matnlarida lingvistik metaforalardan
samarali foydalanish mumkin. Masalan, ular quyidagilar uchun ishlatilishi mumkin:
Yangilikni yanada qiziqarli va jozibador qiling: Metaforalar o‘quvchilar ongida yorqin
tasvirlar va tushunchalarni yaratish orqali yangiliklarni yanada qiziqarli va qiziqarli qilishga yordam
beradi.
O‘quvchilarga murakkab tushunchalarni tushunishga yordam bering: metaforalar
o‘quvchilarga murakkab tushunchalarni aniqroq va tushunishni osonlashtirish orqali tushunishga
yordam beradi.
Muayyan ohang yoki kayfiyatni yaratadi: Metafora yangiliklarda ma’lum bir ohang yoki
kayfiyatni yaratish uchun ishlatilishi mumkin, masalan, hayajon, shoshilinch yoki qayg‘u hissi.
Gazeta matnlarida lingvistik metaforalarni tejamkor va ehtiyotkorlik bilan ishlatish muhimdir. Agar
juda tez-tez ishlatilsa, metafora klişe bo‘lib qoladi va o‘z samarasini yo‘qotadi. Bundan tashqari,
metafora mo‘ljallangan auditoriya uchun aniq va tushunarli bo'lishiga ishonch hosil qilish muhimdir.
Gazeta sarlavhalarida lingvistik metaforalardan qanday foydalanilganiga misollar keltiramiz:
"Qimmatli qog‘ozlar bozori o‘z yo‘qotishlaridan qaytmoqda." (shaxsiylashtirish)
“Yangi bosh direktor kompaniya uchun toza havodir”. (O‘xshatish)
"Uoll-strit savdo urushining ta’siridan xavotirda". (metonimiya)
"Flot Janubiy Xitoy dengizida urushga tayyorlanmoqda". (Sinekdoxa)
Gazeta matnlarida metafora iboralar turlicha qo‘llanilishi mumkin. Ular sarlavhalar,
sarlavhalar, asosiy matn va hatto sarlavhalarda ishlatilishi mumkin.
Masalan:
Sarlavha: “Fed inflyatsiyaga qarshi kurashda foiz stavkalarini oshirdi” (iqtisodiy metafora)
Sarlavha: “Hukumatning jinoyatga qarshi kurash bo‘yicha yangi tashabbusi chelakdagi bir
tomchi” (ijtimoiy metafora)
Asosiy matn: "Qimmatli qog‘ozlar bozori yovvoyi sayohatda, investorlar kelajakda nima
bo‘lishini bilishmaydi" (iqtisodiy metafora)
Sarlavha: “Iqlim o‘zgarishi qurboni bo‘lgan qutb ayig‘i kichrayib borayotgan muz ustida
onasi yoniga yig‘ilib o‘tirmoqda” (ekologik metafora)
MUHOKAMA VA TAKLIFLAR: Majoziy iboralar unumli foydalanilsa, gazeta matnlarini
yanada jonli, jozibali va ma’lumotli qiladi. Biroq, ularni tejamkorlik bilan va ehtiyotkorlik bilan
ishlatish muhimdir, chunki ortiqcha foydalanish ularni klişe va samarasiz qilishi mumkin. Gazeta
matnlarida metaforik iboralarni qo‘llash bo‘yicha ba’zi maslahatlar:
Original bo‘ling. Ortiqcha ishlatiladigan klişelardan saqlaning.
Aniq bo‘ling. Sizning metaforalaringiz tushunarli ekanligiga ishonch hosil qiling.
Tegishli bo‘ling. Sizning metaforalaringiz maqolangizning ohangi va mavzusiga mos
kelishiga ishonch hosil qiling.
Aniq bo‘ling. Ko‘p jihatdan talqin qilinishi mumkin bo‘lgan noaniq metaforalardan
foydalanmang.
Ushbu maslahatlarga rioya qilish orqali siz gazeta matnlarini yanada samarali va qiziqarli qilish
uchun metafora iboralaridan foydalanishingiz mumkin.
Gazeta matnlarida lingvistik vositalardan foydalanishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan bir
qator mumkin bo‘lgan muammolar mavjud. Eng keng tarqalganlardan ba’zilari quyidagilardan iborat:
Noto‘g‘ri talqin qilish: lingvistik vositalar tilni manipulyatsiya qilish va noto‘g‘ri yoki
noto‘g‘ri taassurotlarni yaratish uchun ishlatilishi mumkin. Misol uchun, gazeta sarlavhasida fond
bozorining o‘rtacha o‘sishini tasvirlash uchun "ko‘tarilish" so‘zi yoki oddiy pasayishni tasvirlash
uchun "plummet" so'zi ishlatilishi mumkin. Bu o‘quvchilarni xabar qilinayotgan voqeaning haqiqiy
ahamiyatini noto‘g‘ri talqin qilishga olib kelishi mumkin.
Tarafsizlik: lingvistik vositalar ma’lum bir nuqtai nazar yoki kun tartibini ilgari surish uchun
ishlatilishi mumkin. Misol uchun, gazeta o‘zi qo'llab-quvvatlayotgan hukumat siyosatini tasvirlash
uchun ijobiy tildan va qarshi bo‘lgan hukumat siyosatini tasvirlash uchun salbiy tildan foydalanishi
mumkin. Bu o‘quvchilarning yangiliklarga ob’ektiv qarashlarini qiyinlashtirishi mumkin.
Sensatsionizm: lingvistik vositalar yangiliklarni sensatsiya qilish yoki bo‘rttirish uchun
ishlatilishi mumkin. Misol uchun, gazeta sarlavhasida "Qotil tornado shaharni kesib o‘tdi" deb
yozilishi mumkin, aslida tornado ozgina zarar keltirdi. Bu o‘quvchilarni yangilik haqiqatdan ham
dramatikroq yoki muhimroq ekanligiga ishonishiga olib kelishi mumkin.
Aniqlik yo‘qligi: lingvistik vositalar ba’zan chalkash yoki tushunarsiz tarzda ishlatilishi
mumkin. Misol uchun, gazeta maqolasida oddiy o‘quvchi tushunmaydigan jargon yoki texnik tildan
foydalanish mumkin. Bu o‘quvchilarning yangiliklarni tushunishini va ongli qarorlar qabul qilishini
qiyinlashtirishi mumkin.
Jurnalistlar uchun lingvistik vositalardan mas’uliyat va axloqiy foydalanish muhim ahamiyatga
ega. Ular chalg‘ituvchi, noxolis, shov-shuvli yoki tushunarsiz tilni ishlatishdan qochishlari kerak.
Buning o‘rniga ular aniq, ob’ektiv va tushunarli tildan foydalanishlari kerak.
XULOSA: Olib borilgan tadqiqotlar natijasida xulosa qilib jurnalistlarga lingvistik vositalardan
mas’uliyatli va axloqiy foydalanish bo‘yicha ba’zi maslahatlar:
Tildan foydalanishda tarafkashlik va manipulyatsiya imkoniyatlaridan xabardor bo'ling.
Aniq, qisqa va aniq tildan foydalaning.
Oddiy o‘quvchi tushunmaydigan jargon yoki texnik tilni ishlatishdan saqlaning.
Turli madaniyatlar va qarashlarga hurmat bilan munosabatda bo'ling.
Hisobotingizda halol va shaffof bo'ling. Lekin ba’zi bir holatlarda gazeta matnlarida ishlatilishi
mumkin bo‘lgan noto‘g‘ri metaforalar ham mavjud bo‘lishi mumkin.
Aralash metafora: Bu bir-biriga mos kelmaydigan ikki yoki undan ortiq metafora birgalikda
ishlatilganda sodir bo‘ladi. Masalan, gazetadagi maqolada “Hukumatning yangi iqtisodiy siyosati
yong‘inni o‘chiruvchi cho‘kayotgan kemadir” deb yozilishi mumkin. Bu metafora chalkashdir,
chunki u cho‘kayotgan kema metaforasini yong‘inni o‘chirish metafora bilan aralashtirib yuboradi.
Klişe metafora: Bu juda tez-tez qo‘llanilgan metaforalar bo‘lib, ular klishe bo'lib, o‘z ta’sirini
yo‘qotdi. Masalan, gazetadagi maqolada “Qimmatli qog‘ozlar bozori harakatda” yoki “Yangi
prezident toza havo nafasi” deb yozilishi mumkin. Bu metaforalar endi samarali emas, chunki ular
haddan tashqari ishlatilgan.
Noto‘g‘ri metaforalar: Bu o‘quvchilarni taqdim etilayotgan ma’lumotni noto‘g‘ri talqin
qilishga olib keladigan metaforalar. Misol uchun, gazeta maqolasida "Hukumatning jinoyatchilikka
qarshi kurash bo‘yicha yangi tashabbusi muvaffaqiyatli bo‘ldi" deb aytilishi mumkin, ammo aslida
tashabbus jinoyatchilik darajasiga deyarli ta’sir ko'rsatmagan yoki umuman ta'sir ko'rsatmagan. Bu
metafora noto‘g‘ri, chunki u o‘quvchilarda tashabbus aslida bo‘lganidan ko‘ra samaraliroq degan
taassurot qoldiradi.
Haqoratli metaforalar: Bu odamlarning ayrim guruhlarini xafa qilishi yoki haqorat qilishi
mumkin bo'lgan metaforalar. Misol uchun, gazeta maqolasida "Yangi immigratsiya siyosati elakdir"
deb aytishi mumkin, lekin aslida siyosat juda qattiq va talablarga javob berish qiyin. Bu metafora
haqoratli, chunki u muhojirlarni elakdan oqib chiqayotgan suvga qiyoslaydi, bu esa ular befoyda va
keraksiz ekanligini anglatadi.
Ushbu maslahatlarga amal qilgan holda, jurnalistlar o‘z o‘quvchilarini chalg‘itmasdan yoki
manipulyatsiya qilmasdan xabardor qilish va jalb qilish uchun lingvistik vositalardan foydalanishlari
mumkin.
1. Арутюнова Н. Д. Метафора / Н. Д. Арутюнова // Лингвистический энциклопедический словарь / под ред.
В. Н. Ярцевой. – М.: Советская энциклопедия, 1990. – С. 296 – 297
2. Гусев С. С. Наука и метафора / С. С. Гусев. – Л.: Изд-во ЛГУ, 1984. – 152 с.
3. Halliday, M. A. K. 1971."Linguistic function and literary style: An inquiry into the language of William
Golding's The Inheritors." Literary style: A symposium, ed. by S. Chatman. London and New York: Oxford University
Press.
4. Skorcynska, H. Metaphor in scientific business journals and business periodicals: an example of the scientific
discourse popularization // Ibérica, 2001, 3. – P. 43-60.
5. Lakoff G. Metaphors We Live By / G. Lakoff and M. Johnson. – Updated edn. – Chicago; London: University
of Chicago Press, 2003. – 276 p
6. Мукаррамов М. Метафора ясовчи ўхшатиш воситаларининг маънолари ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти.
– Тошкент, №2, 1971. – Б. 51–53.
7. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Тошкент, 1992. -160 б.
8. Э.Қиличев. Ўзбек тилининг практик стилистикаси. –Тошкент: Ўқитувчи 1985. -102 б.
9. Мирзаев М., Усмонов С., Расулов И. Ўзбек тили. ‒ Тошкент: Ўқитувчи, 1978. ‒ 267 б
UO’K: 81'373.613:821
FRANSUZ VA OʻZBEK XALQ IBORALARIDAGI ZOONIMLARNING FUNKSIYALARI
R.Maxmudov, f.f.d., katta ilmiy xodim, Xorazm Ma’mun akademiyasi, Xiva
R.Masharipova, magistrant, Urganch davlat universiteti, Urganch
Ushbu maqolada fransuz va oʻzbek xalq iboralarida uchraydigan zoonimlarning semantik

xususiyatlari va bajaradigan funksiyalari tahlil qilingan. Qiyoslash uchun ingliz tilidagi ayrim
iboralarga ham murojaat qilingan.
Kalit so‘zlar: frazema, soʻz ma’nosi, semantika, koʻchma ma’no, metafora
Аннотация. В данной статье анализируются семантические особенности и функции
зоонимов, встречающихся во французских и узбекских народных словосочетаниях. Для
сравнения также даны ссылки на некоторые английские выражения.
Ключевые слова: фразема, значение слова, семантика, переносное значение, метафора.
Abstract. This article analyzes the semantic features and functions of zoonyms found in French
and Uzbek folk phrases. For comparison, links to some English expressions are also provided.
Key words: phraseme, word meaning, semantics, figurative meaning, metaphor.
Har qanday til lugʻatining muhim madaniy komponenti frazeologik birliklar - koʻchma
ma’noga ega boʻlgan va uni tashkil etuvchi soʻzlarning asl ma’nosidan kelib chiqmaydigan, balki
ularning barqarorlashib majoziy ma’no ifodalashidan hosil boʻlgan va boʻlinmas iboralardir [4, 23].
Frazeologizmlar oʻtgan avlodlar tajribasini, xalqning madaniy merosini oʻz ichiga oladi.
Hayvon nomli frazeologizmlar zoomorfizmlar deyiladi. Zoonimlardan (zooleksemalardan),
ya’ni hayvonot dunyosi vakillarini bildiruvchi soʻzlardan farqli oʻlaroq, zoomorfizmlar odamni
xarakterlash uchun majoziy, metaforik qayta talqindagi hayvonlar nomlaridir [2, 18]. Demak,
frazeologik birliklar nafaqat har bir hayvon bilan tanishish, balki inson va tabiatning asrlar davomida
oʻzaro munosabati, ajdodlarimizning hayvonlarni kuzatishi natijasida orttirilgan xalq hikmatlarini
ham oʻzlashtirish imkonini beradi.
Hayvonot dunyosi haqidagi bilimlarni odamni tavsiflashning majoziy vositalar tizimiga kiritish
insonning oʻzi haqidagi bilimlarini taqqoslash, tabiatning haqiqiy dunyosi – hayvonlar tasvirlari bilan
oʻxshashliklarni izlash orqali kengaytirish va chuqurlashtirishga imkon berdi. Bu bilimlar tilni
frazeologik birliklar bilan boyitib, kishi nutqini ancha yorqin va hissiyotli qildi.
Frazeologiyadagi zoomorfizmlar bir qator oʻziga xos xususiyatlarga ega:
1. Zoomorfizmlar – hayvonning bevosita nomini oʻz ichiga olgan turgʻun iboralardir.
2. Zoomorfizmlar har doim “shaxs” majoziy ma’nosiga ega boʻladi.
3. Zoomorfizm oʻz-oʻzidan inson xatti-harakatlari yoki xarakteriga baho beradi [3, 42].
Semantik ma’nosiga koʻra har qanday til madaniyatidagi zoomorfizmlarni 3 guruhga boʻlish
mumkin:
“Inson ijtimoiy mavjudot sifatida”, ya’ni uning faoliyati, xulq-atvori, harakatlari,
munosabatlari, jamiyatdagi mavqeyi, muloqot qobiliyatlari xususiyatlari; “Inson tirik mavjudot
sifatida”: jismoniy imkoniyatlar va uning jismoniy holati aniqlanadi – harakat, tana holati, fizika,
masalan: tezlik / chaqqonlik / epchillik, sekinlik, qoʻpollik, ozgʻinlik, kuch / chidamlilik, koʻrlik,
mutelik, charchoq, xunuklik , ogʻriq / kasallik va boshqalar; “Inson aqlli mavjudot sifatida”:
insonning axloqiy fazilatlari, uning irodaviy, hissiy, aqliy harakatlari va holatlarining aks etishi
(masalan, uyat, qaygʻu, qoʻrquv, gʻazab, ahmoqlik, idrok, donolik va boshqalar); uning boshqa
odamlarga boʻlgan munosabatini bildiradigan xarakter xususiyatlari (qoʻpollik, gʻazab, qaysarlik,
qiziquvchanlik, jahldorlik), oʻziga nisbatan (takabburlik / kibr), narsalarga (ziqnalik, ochkoʻzlik),
ishga munosabat (dangasalik, bekorchilik, mehnatsevarlik).
Doimiy namuna olish usuli yordamida toʻplangan lingvistik materiallar shuni koʻrsatadiki,
odamlar bilan yaqin atrofda, ba’zan bir tom ostida yashaydigan uy hayvonlarining nomlari koʻpincha
nutqda uchraydi, ya’ni aynan ulardan zoomorfizmlar hosil qilish koʻp uchraydi:
1-jadval:
T/r Oʻzbek tilidagi zoonimlar Fransuz tilidagi zoonimlar
1. It, kuchuk Un chien
2. Ot, baytal, aygʻir, qulun, toy Un cheval
3. Eshak, xoʻtik Un chat
4. Mushuk, mosh Une vache
5. Sigir, hoʻkiz, buzoq Un boeuf
6. Tovuq, xoʻroz, joʻja Un ane
7. Choʻchqa Une poule
8. Echki, taka, uloq Un coq
9. Gʻoz Un cochon
10. Qoʻy, qoʻchqor, qoʻzichoq Un oie
11. Induk Un canard
Barcha taqqoslanadigan tillardagi zoonimlarning aksariyati itlar va mushuklar kabi uy
hayvonlari tasvirlari bilan bogʻliq, chunki aynan shu hayvonlar birinchi boʻlib xonakilashtirilgan va
doimo odamlarning yonida boʻlgan.
Boshqa hayvonlar nomlari orasida frazeologik birliklarda eng koʻp ishlatiladiganlari:
2-jadval:
T/r Oʻzbek tilida iboralarda koʻp Fransuz tilida iboralarda koʻp qoʻllanuvchi
qoʻllanuvchi zoonimlar zoonimlar
1. Boʻri Un loup – boʻri
2. Ayiq Un соrbeau – qargʻa
3. Ilon Un moineau – chumchuq
4. Quyon Un livre / un lapin – quyon
5. Tulki Un renard – tulki
6. Tovuq Une hirondelle – qaldirgʻoch
7. Sher Un lion – sher
8. Baliq Un poisson – baliq
9. Qush – qargʻa, bulbul, kaptar, kakku, Un merle – qora qush
tovus, chumchuq
10. Sichqon Une carpe – karp
11. Maymun Un singe - maymun
Shunday qilib, oʻzbek, fransuz va ingliz tillarida eng koʻp qoʻllaniladigan zoonimlarni
taqqoslash orqali oʻxshashlik va ayrim farqlarni aniqlash mumkin.
Eng keng tarqalgan zoonimlardan biri bu “it” boʻlib, u odamni tavsiflash uchun stereotipik
tasvir sifatida ishlaydi. Taqqoslangan tillarda bu zooleksema odamlarning xarakteri va xulq-
atvorining oʻziga xos xususiyatlarini, dunyoqarashini bildiradi. It tasviridan odamga oʻtadigan eng
ajoyib xususiyatlar “sodiqlik” va “sadoqat”dir.
Zamonaviy fransuzlar va oʻzbeklar boshqalarga nisbatan gʻazablangan va tajovuzkor odamni
tavsiflash uchun “it” zoonimini qatnashtirib frezemalar hosil qilishi yoxud itning tasviriga murojaat
qilishlari mumkin: ktre chien (soʻzma-soʻz, it boʻlish – ya’ni yovuz boʻlish – fransuzcha), it(day) kabi
qopadigan (oʻzbekcha) – ikkala holatda ham biz juda gʻazablangan va janjalkash odam haqida
gapiramiz. Fransuzcha ktre chien iborasining yana bir ma’nosi – ziqna, ochkoʻz odam boʻlib, oʻzbek
tilida ushbu ma’noni ifodalash uchun suyagini ham bermaydi iborasi bilan, ingliz tilida dog in the
manger (oʻqxona yaqinidagi it) iborasi bilan solishtirish mumkin.
Ingliz tilida, shuningdek, ijobiy va salbiy ma’noda it timsoliga ega odamning qiyosiy
xususiyatlari mavjud, masalan: lucky, clever dog (aqlli, aqlli odam), sad dog (quvnoq), dump dog
(jim), surly dog (xushchaqchaq), barking dog, scornful (jirkanch), yellow dog (oʻrtacha),
dirty dog (yomon odam).
Itlarning sezgir uyqu xususiyati oʻzbek va fransuz tillarida oʻxshashi boʻlmagan sleep a dog (it
kabi uxlash; yengil uyqu) frazeologik birligida oʻz aksini topadi [1, 38]. Oʻzbek tilida esa bu holat
mushuk uyqu, qush uyqu iborasi bilan aks ettiriladi.
Ingliz tilida “uxlab yotgan it” iborasi – sleeping dog tasviri “yoqimsiz sir” degan ma’noni
anglatadi. Quyidagi it zoonimi qatnashgan ehtiyot boʻlish ma’nosidagi iboralarni diqqatni qaratamiz:
let sleeping dog lie (uxlab yotgan itni uygʻotmang). Yashirin tahdid obrazi boshqa esa frazeologik
birliklarda “it” zooleksemasi bilan ifodalangan: Beware of a silent dog & still water – Jim it va tinch
suvdan ehtiyot boʻling; Dumb dogs are dangerous – Soqov itlar xavflidir [3]. Fransuz tilida xuddi
shunday frazeologik birlikdagi yashirin tahdid mushuk obrazi bilan bogʻlangan – Il ne faut pas
reveiller un chat qui dort (Uxlayotgan mushukni uygʻotmang). Rus tilida yashirin tahdid yovuz ruhlar
bilan bogʻliq deb qaraladi, u folklorga borib taqaladi, bu oʻziga xos tarzda dunyoning atrofdagi
tasvirini aks ettiradi, masalan, maqollarda – В тихом омуте черти водятся; не буди лихо, пока оно
тихо (Sokin suvlarda shaytonlar bor; jim turgan paytda suvni qoʻzgʻatmang).
Zoonimlarning 3 tilda toʻliq mos kelishi mushuk va itlar oʻrtasidagi abadiy adovatga toʻgʻri
keladi – agree like cats & dogs (ingliz tlida) – s’entendre comme chien et chat (fransuz tilida) – it-
mushuk boʻlib yashaydi (oʻzbek tilida).
Oʻzbek va fransuz tillarida xarakter va inson xatti-harakatlarini tavsiflash uchun fe’l + kabi
(comme) + hayvon nomi (fransuz tilida) – hayvon nomi + kabi + fe’l (oʻzbek tilida) konstruksiyasi
ishlatiladi. Misol uchun, “sekin harakat qilish” ma’nosidagi iboralar bir xil mavjudotlar bor boʻlgan
xalqlar madaniyatlarida taqqoslab koʻrilsa deyarli bir xil: avancer comme escargot (soʻzma-soʻz.
Shilliqqurt kabi harakat qiladi); avancer comme une tortue (toshbaqa kabi olgʻa siljish) – fransuz
tilida soʻzlashuvchi madaniyatda bu “juda sekin” degan ma’noni anglatadi. Oʻzbek tilida esa koʻproq
toshbaqa kabi harakat qiladi iborasi istifoda etiladi.
Ingliz tilida odamning xatti-harakatlarini hayvon xususiyatlari orqali tasvirlash quyidagi
konstruksiyada aks ettiriladi: as + sifatlovchi + as + hayvon nomi sifatida berilgan. Masalan:
as brave as a lion – sherdek jasur;
as cunning as a fox – tulkidek ayyor;
as dumb as a fish – baliq kabi soqov [1, 87].
Ingliz tilida inson xatti-harakati va xarakterini tavsiflash uchun quyidagi iboralarni qayd
etishimiz mumkin, masalan: to swim like a fish (baliq kabi suzish), to sing like a bird (qush kabi
qoʻshiq aytish), to eat like a horse (koʻp yemoq), to run like a hare (quyondek yugurmoq) va hokazo
[1, 75].
Fransuz tilida siz oʻzbek tili madaniyatiga oʻxshash boʻlmagan hayvonlar nomlari bilan qiyosiy
konstruksiyalarni topishingiz mumkin:
comer comme un chien dans un jeu de quilles (soʻzma-soʻz. – oʻyinda itdek kelmoq) – notoʻgʻri
vaqtda, nomaqbul vaqtda yetib kelish; bicher comme un pou (soʻzma-soʻz. – bit kabi sakrash) –
quvonmoq, xursand boʻlmoq; ktre la comme rat en paille (soʻzma-soʻz. – somondagi kalamush kabi
boʻlmoq) – baxtli yashash; ktre connu comme le loup blanc (soʻzma-soʻz. – oq boʻri sifatida tanilmoq)
– mashhur boʻlmoq [3, 22].
Rus tiliga mos kelmaydigan ingliz tilidagi zoomorfizmlarga misollar:
let the cat out the bag (soʻzma-soʻz. – mushuk sumkadan chiqsin) – sirni toʻkib tashlang; to
have a frog in one’s throat (soʻzma-soʻz. – tomogʻida qurbaqa bor) – boʻgʻilmoq; ushbu iboralarni
fransuz tilidagi quyidagi frazemalarga qiyoslash mumkin: avoir un chat dans la george (soʻzma-soʻz.
– tomogʻida mushuk bor) – hirqiroq boʻlmoq; fish and visitors smell in three days (soʻzma-soʻz. –
baliq va mehmonlar 3 kundan keyin chirishadi) – mehmondoʻstlikni suiiste’mol qila olmaysiz, buni
vaqtida bilish esa sharafdir [13].
Har qanday xalqning tili uning tarixi, dunyoqarashi, mentalitetini aks ettiradi. Ona tilida
soʻzlashuvchilar oʻz nutqida frazeologik birliklarni doimiy, tanish shaklda, ba’zan esa iboralarning
obrazliligini sezmay qoʻllaydilar. Chet elliklar uchun ularni tushunish va ona tiliga tarjima qilish,
ayniqsa, oʻz nutqida foydalanish qiyin. Shu munosabat bilan, zoomorfizmlarni fransuz tilidan oʻzbek
tiliga tarjima qilish koʻp hollarda qiyin boʻlishi mumkin, chunki oʻzbek madaniyatida
soʻzlashuvchilar uchun u yoki bu iborani fransuz tilidan soʻzma-soʻz tarjima qilish natijasida
koʻpincha u tushunarsiz boʻlib qoladi va bunday vaziyatlarda soʻzma-soʻz tarjima qabul qilinishi
mumkin emas. Bu holda ifodaning obrazliligi yoʻqoladi. Masalan, ktre gourmand comme un chat
(soʻzma-soʻz – mushuk kabi gurme boʻlish (mazali ovqatni yaxshi koʻradigan), tarjimasi “katta shirin
tish boʻlmoq” degan ma’noni anglatadi). Fransuz tilida milliy oʻziga xoslik tufayli koʻplab
gastronomik taqqoslashlar hayvonlarga oʻtkaziladi. Oʻzbek tilida esa bunday holat kuzatilmaydi.
Fransuz tilining yana bir qiziqarli frazeologik birligi bu avoir des rats dans la tkte (soʻzma-
soʻz. – boshida kalamushlar boʻlish). Fransuzlar uchun kalamush aqlning yetishmasligi, gʻalati,
oqilona xatti-harakatlar nuqtayi nazaridan me’yordan chetga chiqishni anglatadi. Biz uchun bunday
xususiyatlarning tashuvchisi suvarak yoki qurt, ba’zi shevalarda havo ham ushbu ma’noni
ifodalashda ishlatiladi (miyasida qurt bor, miyasini qurt yegan, kallasida suvarak bor, kallasida havo
bor). Bu misolda har ikki xalqning milliy va madaniy oʻziga xosligidagi farqlar yaqqol koʻrinib
turibdi.
Ingliz tilida “mushuk” zoonimi tushkunlikni anglatuvchi iboralarda ham ishlatiladi: “as
melancholy as a cat” (soʻzma-soʻz. – mushuk kabi melanxolik) – tushkunlikka tushish. Bu hodisalar
oʻrtasidagi bogʻliqlik inglizlar uchun aniq – mushukdagi xotirjamlik va yolgʻizlikka moyillik bilan
bogʻliq, odam esa tushkunlikka tushganda yolgʻizlikka intiladi. Ingliz tilidagi mantiqsiz
taqqoslashning yana bir misoli – “no room to swing a cat” (soʻzma-soʻz. – dumi bilan bogʻlangan
mushukni silkitadigan joy yoʻq) – burilishga joy yoʻq, koʻrinib turganidek, iboragʻalati tasvirga ega
boʻlib, u fikrni hissiy jihatdan kinoya, oʻynoqilik, giperbola bilan ifodalaydi. Yaqqol mubolagʻaning
xuddi shunday funksiyasini yana bir zoomorfizmda qayd etish mumkin “enough to make a cat speak”
(soʻzma-soʻz. – mushuk gapirtirish uchun yetarli) – kishi hayratga tushadi ma’nosini ifodalovchi
ibora. Bu yerda mushuk qiyofasi moʻjiza roʻy bersa, toʻsatdan gapira oladigan soqov jonzot sifatida
taqdim etilgan [3, 43].
Shunday qilib, til madaniyatidagi zoomorfizmlar inson shaxsining ijtimoiy-psixologik
jihatlarining xususiyatlari bilan bogʻliq boʻlgan koʻp qirrali hodisadir. Fransuz, ingliz va oʻzbek
tillarida soʻzlashuvchilar ushbu tillarda qoʻllaniladigan lingvistik birliklarni ularning tasavvurlari
kesishgan (umumiylikka ega) darajada tushunadilar; bu tasvirlar orasidagi nomuvofiqliklar
madaniyatlararo muloqotda tushunmovchilikni keltirib chiqaradi. Demak, madaniyatlararo
muloqotda tushunmovchilikning asosiy sababi tillardagi farq emas, balki kommunikantlar, ya’ni
muloqotda boʻlganlar oʻrtasidagi milliy ongdagi farqdir, deyishga asos bor.
Zoonimlar bilan frazeologik birliklarning taxminiy ma’nolariga kelsak, ular koʻpincha
hayvonlar bilan solishtirishda masxara qilinadigan salbiy insoniy fazilatlarni aks ettiradi, degan
xulosaga kelishimiz mumkin. Oʻzbek, fransuz va ingliz tillarida yovvoyi hayvonlardan koʻra uy
hayvonlari nomi bilan ifodalangan frazeologik birliklar ustunlik qiladi.
Fransuz, ingliz va oʻzbek tillarida zoomorfizmlarning qiyosiy tahlili quyidagi xulosalar
chiqarishga imkon beradi:
1. Turli tillarning zoomorfizmlarida bir xil haqiqatda mavjud boʻlgan hayvonga yoʻnaltirilgan
shaxsning xususiyatlari toʻliq, qisman mos kelishi yoki mos kelmasligi mumkin, chunki til
madaniyatining soʻzlashuvchilari oʻziga xos hayvonni turli sifat va xususiyatlarning etaloni sifatida
koʻrsatishi mumkin.
2. Zoomorfizmlar milliy xarakterning oʻziga xos xususiyatlarini aks ettiradi – xalq tomonidan
yaratilgan va ular tomonidan koʻp asrlar davomida sayqallangan, ularda ma’lum bir xalq tili va tarixiy
taraqqiyotining barcha jilo va xususiyatlarini saqlab qolgan.
3. Umuman olganda, fransuz, ingliz va oʻzbek tillarining frazeologik tarkibida qayd etilgan
hayvon obrazlari tizimi ijtimoiy-ma’naviy madaniyatning oʻziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi
va xalqning milliy madaniy tajribasi va an’analaridan dalolat beradi.
1. Кунин. Фразеологии современного английского языка. М., 1986. –C. 38.
2. Назарян. Так говорят по-французски. М.: Наука, 1983. –C. 18.
3. Солнцева анализ зоонимов русского и французского языков // Вестник Омского государственного
педагогического университета. – 2003 г. –C. 42.
4. Черемисина. В современном французском языке в сопоставлении с русским/ В помощь
преподавателям иностранным языков. Вып. 3. Под ред. . Новосибирск: Наука, 1982. –C. 23.
UDC 81'44
THE USE OF LINGUISTIC GRADATION AT THE PHONOLOGICAL LEVEL IN
ENGLISH AND UZBEK
N.R.Mahmudova, PhD, doc., Andijan state institute of foreign languages, Andijan
Annotasiya. Til gradatsiyasi asosan alliteratsiya orqali fonetik – fonologik darajada fonologik
darajada ifodalanishini kuzatdik. Birinchidan, alliteratsiya atamasini tushuntiramiz: bu undosh
tovushlarning takrorlanishi Ba’zan tarjimonlar alliteratsiya qo‘llangan she’rni tarjimada boshqa
she’riy uslubga aylantirib, she’r ruhini buzishi ham mumkin. Assonans esa unli tovushlarning
takrorlanishidir: gradatsiya “assonans” deyiladi, ma’lum bir misra, bayt yoki she’r davomida aynan
bir xil yoki uyg‘un unli tovushlarning fonologik darajada takrorlanishi “assonans” deyiladi.
Kalit so‘zlar: lingvistik, alliteratsiya, assonans, gradasiya
Аннотация. Мы заметили, что языковая градация преимущественно выражается на
фонологическом уровне через фонетико-фонологический уровень через аллитерацию. Для
начала разъясним термин аллитерация: это повторение согласных звуков. Иногда
переводчики могут превратить стихотворение с помощью аллитерации в другой
поэтический прием перевода и разрушить дух стихотворения. А ассонанс – это повторение
гласных звуков: градация называется «ассонансом», когда повторение совершенно
одинаковых или гармоничных гласных звуков на фонологическом уровне в течение
определенного стиха, строфы или стихотворения называется «ассонансом».
Ключевые слова: языкознание, аллитерация, ассонанс, градация
Abstract. We observed that linguistic gradation is mainly expressed at the phonological level
through phonetic - phonological level through alliteration. First, let's explain the term alliteration:
it is the repetition of consonant sounds. In poetry, alliteration can be used to express an intense, fast
state of mind. Sometimes translators can turn a poem using alliteration into another poetic method
in the translation and destroy the spirit of the poem. And assonance is the repetition of vowel sounds:
gradation is called "assonance" when the repetition of exactly the same or harmonious vowel sounds
at the phonological level during a certain verse, stanza, or poem is called "assonance".
Keywords: linguistic, alliteration, assonance, gradation
Introduction: We observed that the linguistic gradation is expressed through alliteration at the
phonetic-phonological level. First, let's comment on the term alliteration [5.104]: the repetition of
consonants. In poetry, alliteration can be used to express an intense, fast state of mind. Scholar D.
Sultonova [5.105] analyzes the alliteration in a passage from Brown's poem "The Pied Piper of
Hamelin" as follows: This passage describes that rats leave the city in a hurry.
And the muttering grew to a grumbling
And the grubling grew to a mighty rumbling,
And out of the house the rats came tumbling,
Great rats, small rats, lean rats, browng rats,
Brown rats, black rats, gray rats, tawny rats …
(Browning)
In the previous three verses [5.103], repetition of [gr], [br] and vibrating sound, sonorous sound
[r] served to express noise. The repetition of the word 'rats' 9 times in the fourth and fifth verses
represents the confusion and fuss of the rats. [.
Methods: Let's quote the following verses by the well-known Uzbek poet Erkin Vohidov:
Qaroqoshing, kalamqoshing,
Qiyiq qayrilma qoshingqiz
Qilur qatlimga qasd qayrab
Qilich qotilqa boshing qiz.
The rhythm created by the poet is based on the repetition of the sound [q], and the experience
of the lyrical hero, that is, his grudge against the girl, is beautifully expressed in this passage. In the
process of translating poetic passages using alliteration into English, this method is a somewhat
complicated process. This is because certain voiced consonants selected in the original may turn into
unvoiced consonants in the translation. Ba’zida tarjimonlar alliterasiya usuli qo’llangan she’rni
tarjimada boshqa she’riy usulda o’girib, she’r ruhiyatini buzib yuborishlari mumkin. For example,
such a situation can be observed in the translation of poems written by the Uzbek poet Shukrullo by
the Russian translator and poetess R. Kazakova [3.25]. Let's pay our attention to the following verses
by Shukrullo [3.25]:
Sen qilganni har kim qilar, kibrlanib netasan!
Halq maqtasa hizmatingni, murodingga yetasan.
O’z-o’zingga yetmoq bo’lib ko’kka qancha sakrasang,
Faqatgina yerni o’yib, shuncha tuban ketasan.
R. Qazakova translates it as follows:
Похвала, похвала, похвала…
Закружила, как лист, - ветер осени.
Позвала, за собой повела,
Поводила лишь за нос и бросила!
It is clear [5.106] that the spirit and idea of the translation is far from Shukrullo's. Humility is
called for, and thankless service is glorified in the four line verse. The description is given in a calm
tone in the translation. The Uzbek poet took the fourth. The author of the poem used alliteration
whereas the translator used the method of anaphors (repetition of words at the beginning of a line),
which are not found in the original, and destroyed the rhythm and spirit of the original. As a result,
cognitive dissonance has arisen. It is often thought provoking. The translator should deeply analyze
the idea and content of the original and look for ways to convey the spirit of the work in the translation.
Preservation of the poet's voice and style is the main factor that creates it. Sometimes translators use
alliteration, which is not found in the original text, to reflect the intense spirit of the original in the
translation.
Results: Assonance [5.107]. Let's pay attention to the fact that the repetition of vowel sounds
is also used as a gradation at the phonological level: It is the frequent repetition of the same or similar
vowel sounds during a certain verse, stanza, or poem that is called "assonance":
O’n sakkiz ming olam oshig’iagar boshindadur
Ne ajabkim sarvinozim o’nsakkiz yoshindadur,
Desa bo’lgay kim yana o’n sakkiz yil husni bor
O’n sakkiz yoshinda shuncha fitna kim boshindadur.
In this ghazal, the vowels "o', i, o" are repeated in succession, increasing the sonority and
unrepeatable tone of the ghazal.
Repetition of only one vowel can also be observed in assonance:
Olti oyga olma otar Oybodom
Oybotarday ig’lab yotar Oybodom
Oyqizlarning oyparisi Oybodom… (E.Shukur)[1.39]
Alliteration and assonance can sometimes be used together in English poetry. For example, the
consonant [r], [i] and [e] sounds are repeated in the following tongue twister:
Peter Piper pickled a peak of pickled pepper
A peak of pixel pepper Peter Piper picked.
If Peter Piper pickled peak of pickled pepper
Where is a peck of pickled pepper.
In this tongue twister, the sound [r] is repeated 35 times, [i] 29 times, [e] 14 times. The repetition
of these sounds in the tongue twister evokes a cheerful mood.
At the phonological level, gradation is manifested in raising and lowering the voice, lengthening
the sounds in the word, stress, etc., and it was found that the phonetic means of expressing gradation
in written texts are graphically reflected as follows. They refer to the lengthening of sounds in a word
by writing more than one letter: kichkiiina, kaaaatta.
Discussion: In phonetic studies, the phenomenon of gradation was noted in the signs of vowels
and consonants, and this situation reflects the opinion that vowels and consonants cannot be
completely opposed to each other.
Recently, linguists have been focusing on the issue of phoneme grouping, pointing to the
transition from traditional binary oppositions to graded classification (not vowel-consonant, but
vowel-consonant-noise). [2.16]
"There is an obstacle" - "There is no obstacle" signs that distinguish vowels from consonants
and seem not to be graded also need an explanation. When our linguists firmly believe that vowels
are formed without any barrier, they mean only the transverse obstacle. However, in addition to
transverse obstacles, there are also lateral obstacles (degrees of gradual protraction of the lips and
inward retraction of the cheeks), as well as obstructions such as the vocal cords, which are taut in the
path of airflow from the lungs. So, the appearance of sound itself is a product of obstruction. So,
vowels are not only dependent on the degree of tension of the vocal cords, but also have side obstacles
(going from the side to the cross through the slope) of the oral cavity and lips, as a result of their
activities (signs), vowels such as narrow, medium narrow, and very narrow are formed. So, while
the empirical binary phonological classification studied the phoneme system (as a whole) in non-
adherent oppositions such as vowel-consonant, sonorous-noisy, voiced-unvoiced, voiced-sonor,
unvoiced-sonor, vowel-sonor, the dialectical-level classification studied the phonological system of
signs of identity (similarity) analyzes according to their gradual connection and on this basis
determines the necessary place and position of each phoneme type in the phonological system. As a
result, the essence of each phoneme and phonological system is revealed more deeply. If we want to
think about the gradations characteristic of vowels, there is no need to prove the gradation in the sign
of vertical movement of the tongue (opening of the mouth). According to this sign, in the traditional
classification of vowels such as wide - medium narrow - very narrow or lower - medium - upper,
it is taken into account the decrease of the sign of width or the disappearance of narrowness: Also,
the U-O'-O direction is built on the same basis, it is narrow and labial in the first place. If it is standing,
wide and lipped O is located at the end of this system. The phoneme O' occupies an intermediate
place in these gradation conflicts: Qayerda ov qilmoqchisan? – Qirg’oqdan uzoqroq joyda. Shamol
o’zgarganda qaytaman. Tong otmasdan chiqaman.
– Sherigimni ham uzoqroqda ov qilishga koʼndirish kerak boʼladi. Аgar qarmogʼingga juda
kaaaatta baliq ilinib qolsa, biz yordamlashib yuboramiz. – Uning qirgʼoqdan koʼproq uzoqlashishga
tobi-pobi yoq[2.36];
ABiiig Bad Wolf blows down the first two pigs' houses, made of straw and sticks respectively,
but is unable to destroy the third pig's house, made of bricks[2.56].
According to Bozorov, the phenomenon of gradation manifests itself in phonetics/phonology,
where the substance is more material (obvious), as well as in the lexical system, which directly reflects
the gradations of real existence, and in more abstract directions at other levels of the language.
Pharynx - deeper velar - deep velar - dorsal - blade, blade/palate - blade/gum - blade/dental,
labial/nasal - blade/nasal - velar/nasal, front line - indifferent- back line, vowel – sonorant –
consonant, sonorant – voiced – voiceless, sibilant – sibilant/explosive – explosive, narrow – medium
wide – wide, not labial – incomplete labial – labial have important constitutive importance [2.43].
Conclusion: At the phonetic level, the stylistic technique of gradation can be manifested,
because the volume of voice can increase when pronouncing a speech, and the volume can be
expressed using exclamation marks in writing. In addition, T.G. Khazagerov and L.S. As Shirina
notes, a gradation "has several centers of intonation with a rising or falling intonation." [4.25]. In this
regard, we can talk about phonetic (intonation) gradation: — Bu judolik vaqtlarida boshingdan oʼtgan
voqealarni eshitishga juda qiziqaman. Ularning baʼzisini boshqalardan eshitgan boʼlsam ham, oʼz
ogʼzingdan eshitishim uchun boshqa gap edi,— dedi. — Sen ham mening boshimdan nimalar
kechganidan xabardor boʼlishni istasang kerak, albatta. Gaplarimiz koʼp, bafurja gaplasharmiz.
Umrim boʼyi senga tikilib oʼtirsam ham, tikilishdan toʼymayman, ey guluzorim! Ey obi hayotim!
Muhabbat lazzati shu muhabbat yoʼlida chekiladigan azob-uqubatga qarab ziyoda boʼladi, deganing
toʼgʼri. Аmmo sen bilan mening muhabbatimiz ziyodalikni qabul qilmasa kerak, lekin mashaqqat,
azob-uqubat bilan yana ham musaffo boʼladi, desang, bu fikringga qoʼshilaman[9.98];
It was so immediately clear that this was the only thing to do. I would not have accepted any
other answer. I would not have trusted a great booming voice that said either: You Must Divorce
Your Husband! or You Must Not Divorce Your Husband! Because that’s not true wisdom. True
wisdom gives the only possible answer at any given moment, and that night, going back to bed was
the only possible answer[8.26] .
In this example, the identical phrases that follow each other must have different pitches,
represented by one, two, and three exclamation marks. In another example, volume is indicated by
different exclamation marks:
Shu kecha Fotima, uxlay olmadi. Koʼzlarini yumishi bilan Ismoilni koʼrar, u yigʼlar, toʼxtovsiz
yigʼlardi. Bu bolaning yolgʼiz aybi — onasining oʼlgani, yetimligi. Аslida, unga bu yoshda parvarish,
ona mehriga muhtoj gʼamli yuragiga, mahzun koʼngliga malham zarur edi. Lekin qayda malham?!
Qani, u mehribon inson?! Insoniylik amriga kuloq tutgan bormi? Muruvvat, marhamat yoʼlidan
yurguvchi qani? Qani, oʼz diniy burchini oʼylaganlar?! Qaerda?!! Аxloqiy vazifasini oʼtaydiganlar
qayda, qayokda, qani?!!![7,214]
For since he had been drawing closer and closer to Sondra, his hopes had heightened so
intensely that, hearkening to this demand on the part of Roberta now, his brow wrinkled and his
manner changed from one of comparatively affable, if nervous, consideration to that of mingled fear,
opposition as well as determination to evade drastic consequence. For this would spell complete ruin
for him, the loss of Sondra, his job, his social hopes and ambitions in connection with the Griffiths--
all--a thought which sickened and at the same time caused him to hesitate about how to proceed. But
he would not! he would not! He would not do this! Never! Never!! Never!!![6,224]
REFERENCES:
1. Kuronov D., Mamajonov Z., Sheralieva A. Adabiyotshunoslik terminlari lug’ati. T.Fan, 2010. B. 39.
2. Bozorov. O. Oʼzbek tilida darajalanish. fil. f. dok. diss. avtoref. Toshkent 1997. B. 16.
3. Sultonov D. She’r va tarjima. Samarqand, 2009. B.25
4. Hudoyberdiev E. Adabiyotshunoslikka kirish.T.; O’qituvchi, 1995.B.180.
5. Xazagerov T.G. Shirina L.S. Obщaya ritorika: Kurs lektsiy i Slovar ritoricheskix priemov. Rostov n/D, 1999.
S. 137.
6. Shuhrat Sirojiddinov, Gulnoza Odilova. Badiiy tarjima asoslari. 2011
7.Theodore Dreiser. An American Tragedy.Crowell, 1974
8. http://library.navoiy-uni.uz.
9. https://www.elizabethgilbert.com.
10. Jo'rjiy Zaydon. Farg'ona kelini (roman) https://forum.ziyouz.com
UO’K: 81'373.613:821.
FRANSUZ VA OʻZBEK TILLARIDAGI AYRIM GEOGRAFIK TERMINLARNING
LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARI
L.Davletova, magistrant, Urganch davlat universiteti, Urganch
Ushbu maqolada fransuz va oʻzbek tilidagi ayrim toponimlarning paydo boʻlish sabablari tahlil
qilingan. Joy nomlari qoʻyilishidagi sabab va omillar aniqlashtirilgan
Kalit soʻzlar: toponim, etimologik tahlil, nomlash tamoyili, semantik taraqqiyot, tarixiy qatlam.
Аннотация. В данной статье анализируются причины появления некоторых
топонимов во французском и узбекском языках. Уточнены причины и факторы размещения
топонимов.
Ключевые слова: топоним, этимологический анализ, принцип именования,
семантическое развитие, исторический пласт.
Abstract. This article analyzes the reasons for the appearance of some toponyms in the French
and Uzbek languages. The reasons and factors for the placement of toponyms are clarified.
Key words: toponym, etymological analysis, naming principle, semantic development,
historical layer.
Toponimika tilshunoslikning eng muhim va eng dolzarb sohalaridan biri. Soha rivojida koʻplb
tilshunoslar zahmat chekib, ilmiy faoliyat olib bormoqda. Buning natijasi oʻlaroq toponimika asoslari,
sohaning eng muhim yoʻnalishlari, tarixi va kelajagi borasida muhim ilmiy gʻoyalar ilgari
surilmoqda. Bugun joy nomlarining oʻrganilishi, tarixiylik hamda zamonaviylik, milliylik hamda
an’analarga sodiqlik kabi prinsiplarga asoslangan yangi joy nomlari tizimini yaratish hamda xalq
uchun zarur taklif va tavsiyalarni berish tilshunoslik mazkur yoʻnalishida eng muhim masalalardan
biri boʻlib qolmoqda. Ushbu tadqiqotimizda joy nomlari hosil qilishning eng muhim tamoyillari,
oʻzbek va fransuz tillaridagi ayrim toponimlarning yuzaga kelish sabab va omillarini tahlil qilamiz.
Geografik nomlar uzoq muddatli boʻlib, ma’lum hududdagi u yoki bu xalqning tili haqida guvohlik
beradi. Nomlar ma’lum bir aholining hamjihatligi yoki tarqoqligiga ham bogʻliqdir. Ibtidoiy jamoa
tuzumi davrida nomlar juda kam boʻlgan, keyinchalik aholi koʻpayib boʻlinish yuz bergan, qoʻyilgan
nomlar ham koʻp vaqtlar oʻtishi bilan boshqa nomlarga oʻzgartirilib yuborilgan yoki butunlay yoʻq
boʻlib ketgan. Yozma manbalardagi toponimikaga oid ma’lumotlar tahlil qilinganda buni yaqqol
koʻrish mumkin. Bu hodisani hozirgi vaqtda ham aniq koʻrishimiz mumkin. Ayrim shahar va
qishloqlarning eski nomlari oʻrniga yangi nomlar qoʻyiladi, bu eski nom nima uchun yoʻqotildi-yu,
nima uchun yangi nom qoʻyildi, buning sabablarini ham aniqlash mumkin. Oʻtmishda esa koʻp
hollarda yangi zamindor (yer egasi) paydo boʻlishi bilan koʻpincha aholi eski geografik nomlar
oʻrniga shu zamindorning nomini qoʻyishgan.
Demak, toponimlarni hosil qilishning bir necha tamoyillari mavjud: eng avvalo, atropotoponim
– shaxs nomlari bilan bogʻliq holda joyga nom qoʻyish – Navoiy, Beruniy, Ibn Sino v.b.; joyning
oʻziga xos belgilariga qarab nom tanlash – Balandchaqir, Oqtepa, Qizilrabot, shu yerda yashagan
etnik guruh nomidan kelib chiqqan holda nom tanlash – Qipchoq, Mangʻit, Qoʻngirot v.b.
Biz koʻp hollarda toponimlarni tahlil qilar ekanmiz, ularning kelib chiqishi haqida,
etimologiyasi, nomlash tamoyili haqida tahlillarni keltiramiz. Aksincha, toponimlardan nom olgan
buyumlar, oʻsimlik, hayvonlar shu qadar koʻpki, ba’zan hatto ularning etimologiyasi toʻgʻrisida
oʻylab ham oʻtirmaymiz. Qoʻqon arava, buxoro qovuni, chust pichogʻi kabi soʻzlarda oʻsha joy
nomlari hamon esga kelishi mumkin. Biroq akademiya (Afina yaqinidagi changalzor), vulkan (Tirren
dengizidagi Vulkano oroli nomidan), jersi (Normandiyadagi shahar), kofe (Afrikadagi Kaffa oʻlkasi
nomidan), olimpiada (Gretsiyadagi eng baland Olimp togʻi nomidan), roman (Rim shahri nomidan
olingan) kabi soʻzlarning ham aslida toponimlar ekanini koʻpincha xayolimizga ham keltirmaymiz.
Bu holat kimyoviy elementlarning nomlarid ahm kuzatilishi mumkin: Koʻpgina kimyoviy
elementlar joy nomlari bilan atalgan: ameritsiy (Amerika), galliy (Fransiyaning lotincha nomi –
Galliya), germaniy (Germaniya), golmiy (Shvetsiyaning poytaxti Stokgolmning lotincha nomi –
Golmiya), yevropiy (Yevropa), indiy (Hindiston), lyutetsiy (Parijning lotincha nomi — Lyutetsiya),
poloniy (Polsha), ruteniy (Rossiya), ittriy (Shvetsiyadagi Itterbo qishlogʻi) va hokazolar.
Qit’alar (materiklar) va dengizlar nomlaridan hosil boʻlgan toponimlar. Avstraliya – grekcha
«Janubiy quruqlik» degan soʻz. Antik dunyo olimlarining faraz qilishicha, janubiy yarim sharda
noma’lum quruqlik Terra australis incognito boʻlishi kerak edi. XVII asr oʻrtalarida bu quruqlik
kashf etilgach, incognito (noma’lum) soʻzi tushib qoladi va janubiy yerni Terra Australis deya
boshlaydilar. Bir vaqtlar uni «Yangi Gollandiya» deb ham ataganlar. XIX asrdan e’tiboran qisqacha
Avstraliya (Janubiya) shakli qaror topdi. Yevropa — osuri tilida ereb — «kun botish», «qorongʻulik»,
«gʻarb» demakdir. Osiyo — ruscha Aziya, xitoycha Yasiya, yaponcha Adziya. Bu nom dastlab
Gomer dostonlarida tilga olingan. Miloddan oldingi V asrda Gerodot asarlarida Osiyo deb hozirgi
Turkiyaning gʻarbiy qismi anglashilgan. Xullas, Osiyo nomi oʻrta dengiz sohillariga xos atoqli otdir.
Bora bora bu nom sharqiy yerlarga ham yoyilib, umumlashib ketadi va avvali quyi Osiyo, soʻngra
Buyuk Osiyo nomlari, XVIII–XIX asrlarda Kichik Osiyo, Oʻrta Osiyo, Markaziy Osiyo singari ayrim
qismlarni anglatuvchi nomlar paydo boʻladi. Osiyo nomining ma’nosi turlicha manba va
adabiyotlarda turlicha izohlangan: Aziya shahri nomidan, filosof Aziya ismidan, Aziya vodiysi
nomidan kelib chiqqan deb faraz qilinadi, osuri tilida asu «kun chiqish tomon». «Sharqiy» ma’nosida
qoʻllanilgan. Qora dengiz – janubiy xalqlar tomonidan berilgan nom qora soʻzining «shimol»,
«salqin» degan ma’nosi ham bor. Uning suvi qoramtir boʻlgani uchungina qora dengiz deyiladi deb
izohlash notoʻgʻri. Miloddan avvalgi IX–VII asrlarda yunonlar qora dengizni yoki mamlakatimizning
janubiga joylashgan bu dengizni «uzoq shimol» deb ham ataganlar. Qizil dengiz–arabcha “Bahri
axmar”, grekcha Eritreya. Afsonaga koʻra, Eron shohi Eritr (qizil qalpoq) bosib olgan va Nil tomon
kanal qazitgan ekan. Boshqacha izohi ham bor: qirgʻoqlarida qizgʻish suv oʻtlari va chigʻanoqlar koʻp
boʻlganidan shunday nom olgan. Oʻrta dengiz – Yevropa, Afrika va Osiyo oʻrtalarida joylashgan
dengiz. Grekcha Mediterrano – «Oʻrta yer» soʻzlaridan ruschaga aynan tarjima qilingan, oʻzbekcha
shakli shundan qisqartirib olingan. Tarixiy sharqiy manbalarida koʻpincha Rum dengizi, Shom
dengizi nomlari bilan ham mashhur boʻlgan. Oʻlik dengiz – gʻarbiy Osiyodagi koʻl. Suvi juda shoʻr
va unda hayot yoʻqligidan «hayotsiz», «jonivorsiz», «oʻlik dengiz» deb atalgan. Lotin Amerikasi –
Markaziy va Janubiy Amerikada ispan va portugal tillari tarqalgan hudud. Bu tillar lotin yoki roman
tillar guruhiga kiradi. Bu yerda yashovchi xalqlarning asosiy qismi lotin tilida soʻzlashganligi uchun
shunday nomni olgan. Bolqon – Yevropadagi yarim orol. Turkiy tillarda balqon, balxan «togʻ»,
«togʻli yer» degan ma’noni anglatadi. Turkmanistondagi Balxan nomini turklar Yevropaga
koʻchirgan boʻlishi ham mumkin (V.F.Minorskiy). Bosfor – Qora dengizdan Oʻrta dengizga
oʻtadigan yerda joylashgan boʻgʻoz. Turkiyada koʻpincha Boʻgʻoz, Istanbul boʻgʻozi, Qora dengiz
boʻgʻozi deb ataladi. Bosfor xonancha «buqa» degan soʻz. Afsonaga koʻra, goʻyo bu boʻgʻozdan
buqalar sakrab oʻtgan emish. Ammo yana boshqa haqiqatga yaqinroq izoh ham bor. Qadimda bu
boʻgʻozdan suzib oʻtadigan kema egalari boj haqini qoramol bilan toʻlaganlar, shu-shu «buqa
toʻlanadigan boʻgʻoz» nomini olgan.
Arabiston – Gʻarbiy Osiyodagi yarim orol. «Arab» aslida «choʻl» degan soʻz, shundan
«choʻlliklar», «koʻchmanchilar» arablar soʻzi hosil boʻlgan, soʻngra «arablar yeri» Arabiston paydo
boʻlgan. Avstriya – aslida nemischa Osterreyx: ost – «sharqiy», reyx «oʻlka», ya’ni «sharqiy oʻlka»
degan ma’noni bildiradi. Angliya – Gʻarbiy Yevropadagi Buyuk Britaniya davlatining nomi; V–VI
asrlarda kontinental Yevropadan shu yerga suzib oʻtgan angl qabilalari nomidan olingan.
Yuoqridagi ma’lumotlardan shunday toʻxtamga kelish mumkin: toponimlar tarkibida
ishlatiladigan geografik terminlarni ifodalayotgan obyekt turlariga koʻra geografik oʻrinni
bildiruvchi, landshaftni, relefni, suv obyektlarini, togʻ jinslarini (litologiyani), oʻsimlik va hayvonot
dunyosini, iqlimni, tuproqning turini bildiruvchi terminlarga boʻlish mumkin.
Relefni bildiruvchi geografik obyektlar nomida togʻ, tepa, qir, dovon, bel, chuqur, jar, yozi,
kungay, tarskay, ort, oshuv, qopchigʻay (dara), qoratov, qurum, ayrim boshqa tillarda maunt, shan,
lin, serra, monte, jabal, koʻh va boshqa terminlar koʻp qoʻllaniladi.
Suv obyektlari nomlari tarkibida arashon (arason–issiq buloq), arna, ariq, buloq, guzar, daryo,
duob, yop, idil, kom, qoʻl (irmoq), koʻl, pul (koʻprik), qayir, qorasuv, quduq, hovuz va boshqa
terminlar koʻp ishlatiladi.
Arpa, bodom, patta (tol navi), tol, terak, tut, jiyda, qayragʻoch, olma, oʻrik, gʻazol (gʻizol – ohu,
kiyik), tuya va boshqa terminlar oʻsimlik va hayvonot dunyosi bilan bogʻliq joy nomlari tarkibida
uchraydi. Qishloq, kent, ovul, kat, mahalla, guzar, qoʻrgʻoncha, koʻcha va boshqa terminlar aholi
punktlari (oykonimlar) nomlari tarkibida ishlatiladi. Turli xalqlar, urugʻ-qabilalar nomlari–oʻzbek,
qipchoq, qangli, ming, nayman, qirgʻiz, doʻrmon, yuz, saroy, mangʻit, arab, uygʻur va boshqalar
koʻpincha aholi punktlari nomi tarkibida uchraydi hamda shu yerda yashovchi xalq, urugʻ-aymoq,
qabilalar haqida ma'lumot beradi. Obyektning belgi–xususiyati, tomon, oʻrin-joy, hajm va boshqa
xususiyatlarni ifodalovchi terminlar ham koʻp: obod, katta, kichik, oʻrta, yuqori, quyi, yangi, koʻhna,
eski, oq, qizil, achchiq, chuchuk, shoʻr, shirin va boshqalar [5, 32].
Yuqorida oʻzbek tilida koʻp uchraydigan ayrim toponimlar haqida ayrim mulohazalar keltirildi.
Ushbu toponimlar tarkibidagi komponentlar, joy nomlarining paydo boʻlish tamoyillari, ular asosida
yuzaga kelgan turli nomlar haqida fikr yuritildi, quyida fransuz tilidagi ayrim joy nomlari haqidagi
mulohazalarimizni keltiramiz.
Fransuz tilida joy nomlarini tasniflashning ikkita usuli mavjud. Lingvistik yoki tarixiy
qatlamlar boʻyicha tasniflash hamda Krekelt (qadimgi kelt) toponimlari.
Ushbu tasniflarni hind-yevropa tillarida fransuz tiligacha boʻlgan davr hamda mamlakatlarda
bir-birini toʻldirib, bir-biri bilan qiyoslanuvchi turli lingvistik qatlamlarga koʻra amalga oshirilishi
mumkin (bu tasnifning oʻzgarishi nomlarni tarixiy davrlarga boʻlishdir) [1, 36].
Qulaylik uchun biz ularni hind-yevropagacha yoki hatto keltgacha boʻlgan joy nomlarini tahlil
qilamiz, ularni hind-evropa yoki qadimgi kontinental keltlar (galli) bilan izohlab boʻlmaydi.
Fransiyaning mintaqalariga qarab, asosan janubda, ba'zan bir mintaqada bir-biriga oʻxshash,
keltgacha yoki lotingacha boʻlgan substratlarning bir nechta turlari mavjud:
• Proto-Bask yoki Akvitaniya, ularning -ossum va muannas jinsda -ossa qoʻshimchalari [oxiri
-os (s) bilan tugaydigan] Akvitaniya nomlarida eng aniq: Andernos, Angos, Urdos, Biscarrosse,
Seignosse (Occitan Endarnòs, Angòs, Urdòs, Biscarròssa yoki Biscarròsse, Senhossa) va boshqalar.
Bu qoʻshimcha Ispaniya shimolida -uès diftong shaklida ham uchraydi. Bu toponimik -ossum
qoʻshimchali yasalmalarning ba'zilari gallik -akum- soʻz yasovchisi bilan bir davrda qoʻllangan joy
nomlarini hosil qiluvchi qoʻshimcha boʻlishi mumkin.
• Liguriya Alp togʻlari va Italiya shimolida (Manosque, Greasque, Turbiasque, Monaco, Como
Comasco, Bergamo Bergamasco) -asque, -osque, janubi-sharqiy Fransiya qoʻshimchalari bilan
ifodalanadi. -enc qoʻshimchasi liguriyaliklar qoʻllagan qoʻshimchalarni ham eslatadi: Korenc,
Kluman, Senanke. Shimoliy Alp togʻlarida esa ushbu qoʻshimcha -enche shaklini oladi: Aosta
vodiysida Sallanches, Choranche, Valgrisenche kabi toponimlar ayni shu yasovchidan hosil qilingan.
-elu, -elo, -elio qoʻshimchalari hali ham Liguresda joy nomi hosil qiluvchi qoʻshimcha sifatida
istifoda etiladi [3, 20].
• Pireney tili Kataloniyaning joy nomlarida oʻz izini qoldirgan boʻlishi mumkin, bu hind-
yevropagacha boʻlgan substratning bir qismi ham boʻlishi mumkin, ammo bu til hali toʻliq
oʻrganilmagan, bu esa Iberiyaning asl geografik nomlarini aniqlashni qiyinlashtirmoqda. Iibera va
basklarning joy nomlarini hosil qiluvchi vositalari haqidagi tadqiqotlarda “shahar” degan ma'noni
anglatuvchi berry atamasi ilgari surilgan. Ammo bu fikr bugungi kunda ikki tilning oʻzaro bogʻliqligi
toʻgʻrisida dalillar yoʻqligi sababli shubha ostida, chunki evskarologiyaning doimiy jihatlaridan biri
bu “iberiya” va “bask” tushunchalarini taqdim etishning murakkabligidir.
• Miloddan avvalgi VI asrda yunon mustamlakachilari tomonidan asos solingan Nitsa va Antib
shaharlari (yunoncha ĝki [Nike] va [Αντιπολις Antipolis]) qat’iy ravishda keltgacha boʻlgan
substratning bir qismidir (oʻsha paytda Gallar bu mintaqaga hali kelmagan edi). Yunon va keyinchalik
Rim va Kelt koloniyalari paydo boʻlgunga qadar bu hududlarda yana qanday neolit yoki paleolit
ildizlari mavjud boʻlganligi ma'lum emas, ularning substratlari koʻplab mahalliy xalqlar bilan juda
koʻp aralashib ketgan, hatto ushbu hududlarga tehishli toponimlarning tarixiy ildizlarini aniqlash
birmuncha murakkabliklarni tugʻdiradi. Biroq, Mishel Morvan (Bask etimologiyasi lugʻati)
tomonidan ta'kidlangan qiziqarli holatlarni ajratib koʻrsatishimiz mumkin: Buches-du-Rhone va Var
Val d'Aran boʻlimlarida Bask Aran “vodiysi” bilan mos keladigan koʻrinadi [2, 1089]. Quyida fransuz
tilidagi ayrim toponimlarning ushbu tasniflar asosidagi tahlillarini keltiramiz.
• Lill (fransuzcha Lille, picard. Lile, z.-flam. Rysel, golland. Rijsel) - shahar nomi gallo-rim
tilidagi “ISULA” soʻzidan kelib chiqqan. Toponimning tarixiy ildizi lotincha i[n]sula – “uylari
boʻlgan orol” ma’nosini anglatuvchi soʻz bilan bogʻlanadi, bu shaharning geografik joylashuvi bilan
toponim bogʻliq boʻlib, u Dol daryosining ikki tarmogʻi orasidagi orolda qishloq sifatida paydo
boʻlgan. Nom lotinlashtirilgan shakllarda Isla 1066-yilgi nizomda, Insula 1104-yilda, castro Insulano
1177-yilda va, nihoyat, fransuzcha versiyada Lysle 1259-yilda qayd etilgan
Ushbu oʻrinda ayrim togʻ nomlari bilan bogʻliq toponimlar (oronim)ni ham tahlil qilib ketamiz:
• Alp tog‘lari (fransuzcha Alpes) – nomning kelib chiqishi haqida bir qancha versiyalar mavjud.
Ulardan biriga ko'ra, Albus (Oq) so'zidan kelib chiqqan lotincha Alpes so'zi miloddan avvalgi 1-asrda
qor bilan qoplangan tog'larga nisbatan ishlatilgan. Yana bir talqin shuki, bu nom Al yoki Ar
soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, baland togʻ degan maʼnoni anglatadi. Hozirgi fransuz va italyan
tillarida Alpe soʻzi nemis tilida Alp soʻzi “Togʻ choʻqqisi” degan maʼnoni bildiradi. Keltlar tilida ham
Alpes soʻzi boʻlgan, keltlar bu soʻzni barcha baland togʻlarga nisbatan qoʻllashgan. Keyin u ingliz
tiliga ham kirib keldi. Taxminlarga ko'ra, Alp soʻzi kelt tiliga Rim imperiyasi ta’siri ostida kirib
kelgan
• Pireneylar (fransuzcha Pyrénées) – nomning kelib chiqishi aniq belgilanmagan. Bu nomni
dastlab qadimgi yunon geograflari qoʻllagan degan nuqtayi nazar mavjud. Πυρηναῖα (Pyrēnaîa)
atamasi, masalan, Plutarxda (taxminan eramizning 46-125-yillari) uchraydi. Keyinchalik bu nom
lotincha Pireneyga aylantirildi va 1660-yilda oksitan tilida als confins dels Pireneus sifatida paydo
bo'ldi. Ushbu tog' tizmasi hududida yashagan xalqlar tillarida bu nom quyidagicha ko'rinadi: aragon
– Pireneu o/OS Perinés, kataloniya shevasida - Els Pirineus/El Pirineu, ispancha - los Pirineos/el
Pirineo, oksitancha - eths/los Pirenèus, Bask - Pirinioak. Bu tillarning barchasida nom muzakkar
jinsdadir, lekin fransuz tilida "Pyrenees" nomi garchi ko'plikda jins shakli boʻlmasa-da, ko'pincha
muannas jinsdagi ot sifatida qabul qilinadi,. Bundan tashqari, tillararo aloqalar tufayli Oksitan tilida
toponimning las Pirenèas tarzidagi xato shakli paydo bo'ldi. Pireney togʻlarining eponimi hayvonlar
tomonidan parchalanib, Pireneyga dafn etilgan qadimgi mif qahramoni boʻlgan Pirena asosida paydo
boʻlgan.
• Yura (Жюра́, fransuzcha Jura [ʒyʁa]) – franko-provans juris soʻzidan kelib chiqqan boʻlib,
lotincha juria soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, “togʻ oʻrmoni” degan maʼnoni anglatadi. Bu formantlar,
o'z navbatida, ushbu tog' tizmasini qoplagan keng tog o'rmonlari tufayli “o'rmonli balandlik” degan
ma'noni anglatuvchi kelt jor, jore asoslari bilan bogʻlanadi [4, 39].
Xulosa qilib aytganda, toponimlar fransuz tilida ham, oʻzbek tilida ham leksikaning eng
qadimiy qismlaridan biri desak, mubolagʻa boʻlmaydi. Toponim, har bir xalqning tarixi, madaniyati,
til tarixi, etnografiya va boshqa sohalari kesishgan nuqtasida yuzaga kelgan va bugungacha rivojlanib,
sayqallanib borayotgan sohadir. Yuqorida biz fransuz tilidagi qadimiy substrat qatlamga oid ayrim
toponimlarning paydo boʻlish omillarini tahlil qildik. Keyingi tadqiqotlarimizda kelt substrat qatlamli
fransuz toponimlarining etimologiyasiga oid tahlillarimizni davom qildiramiz.
1. Albert Dauzat et Charles Rostaing, Dictionnaire étymologique des noms de lieux en France, 2e édition, Librairie
Guénégaud 1978. –P. 24.
2. Ernest Nègre, Toponymie générale de la France, Librairie Droz, 1996, volume 2. –P. 1089.
3. Hubert Bessat, Les noms du patrimoine alpin, 2004. –P. et 20.
4. Pierre Chessex, "Noms de lieux forestiers", revue La Forêt, Neuchâtel, Imprimerie Nouvelle L.-A. Monnier,
1950. –P. 39.
5. Qorayev S. Toponimika. –T., 2006. –B. 32.
UO’K: 81'373.613:821.
OʻRXUN-ENASOY VA UYGʻUR YOZUVI MANBALARIDAGI TARIXIY
ANTROPONIMLAR
B.Ibadullayev, magistrant, Urganch davlat universiteti, Urganch
Ushbu maqolada oʻzbek tarixiy antroponimlarining shakllanish davrilari va bosqichlari tahlil

qilingan. Ularning tarqalish areali qiyosiy oʻrganilgan.
Kalit so‘zlar: antroponim, tarixiy nom, etimologik tahlil, leksika, komponent tahlil.
Аннотация. В данной статье анализируются периоды и этапы формирования
узбекских исторических антропонимов. Ареал их распространения сравнительно изучен.
Ключевые слова: антропоним, историческое название, этимологический анализ,
лексика, компонентный анализ.
Abstract. This article analyzes the periods and stages of the formation of Uzbek historical
anthroponyms. Their distribution area has been comparatively studied.
Key words: anthroponym, historical name, etymological analysis, vocabulary, component
analysis.
Maʼlumki, Oʻrxun-Enasoy hamda uygʻur yozuvidagi manbalar, toshbitiklar turkiy xalqlarning

V asrdan VIII asrgacha boʻlgan tarixi, madaniyati, urf-odatlari, yashash tarzi, dunyoqarashini, qoʻshni
davlatlar bilan ijtimoiy-siyosiy aloqalarini anchayin mukammal yoritib berdi. Shu nuqtayi nazardan
ushbu bitiklar turkiy xalqlar tarixida juda qimmatli manba hisoblanadi. Oʻrxun-Enasoy bitiklari
hamda uygʻur yozuvidagi V-VIII asrlarga oid manbalar V.V.Radlov [10, 28], V.Tomsen [14, 33],
P.M.Melioranskiy [19, 45], S.Y.Malov [18, 13], G.J.Ramstedt [12, 76], J.Benzing [1, 16], G.Doerfer
[5, 25], A.Jaferoʻglu [2, 260], H.N.Oʻrkun [8, 18] kabi turkologiyada alohida oʻrin tutudigan koʻplab
dunyo olimlari tomonidan tadqiq qilingan boʻlsa, oʻzbek olimlaridan A.Rustamov,
Gʻ.Abdurahmonov, N.Rahmonov kabi turkologlar bitiklar ustida ilmiy tadqiqotlar olib borganlar.
Garchi sanab oʻtilgan olimlar tomonidan yozma yodgorliklarning ilmiy, badiiy qimmati toʻla yoritib
berilgan boʻlsa-da, shu kungacha bu manbalardagi arxeoantroponimlar mukammal tahlil qilinmagan.
Ushbu arxeoantroponimlarning etimologiyasi yoritilmagan, ularning shaxs nomi sifatida bugungi
kunda qoʻllanmayotganining sabablari ochib berilmagan edi. Ushbu faslda Oʻrxun-Enasoy va uygʻur
yozuvidagi qadimiy manbalarda uchraydigan arxeoantroponimlarning etimologiyasi, ularning
nomlash prinsiplari hamda arxeoantroponimga aylanish sabablari va bosqichlari tahlil qilinadi.
Oʻrxun-Enasoy manbalarida, xususan, “Kultegin”, “Bilga xoqon”, “Tunyuquq”, “Oʻngin”
bitiklarida bir necha arxeoantroponimlar mavjud. Quyida ana shu arxeoantroponimlarning nomlash
tamoyili, maʼno taraqqiyoti, isteʼmoldan chiqish sabablarini tahlil qilamiz.
Oʻrxun-Enasoy hamda uygʻur yozuvidagi manbalar topilishi va ularni tadqiq qilish V asrdan
VIII asrgacha boʻlgan turkiy xalqlarning madaniyati, yondosh davlatlar bilan ijtimoiy-siyosiy, harbiy
aloqalari, turkiy qabilalarning joylashish geografiyasi, yashash tarzi kabi koʻplab mavzulardagi
savollarga javob topilishiga sabab boʻldi. Ayni damda, ushbu manbalar turkiy xalqlarning oʻsha
davrdagi oʻz avlodiga ism qoʻyish urf-odatlari, ism qoʻyishda nomlash tamoyili haqida ham fikr
yuritishga imkon berdi. Har bir millatning madaniyatini oʻrganishda arxeoantroponimlarning muhim
oʻrni bordir. Arxeoantroponimlar shu millatning madaniyati, urf-odatlari haqida qimmatli
maʼlumotlarni taqidim etishi shubhasiz. Maʼlumki, turkiy xalqlar qadimdan Xorazm, Sugʻd, Baqtriya
kabi Markaziy Osiyo davlatlari madaniyati, Xitoy, Eron, Yunon va boshqa mamlakatlar madaniyati
kesishgan chorrahada istiqomat qilishgan. Ayni shu davr va hududda oʻz madaniyatiga ham ega
boʻlgan. Oʻz-oʻzidan savol tugʻiladi, turkiylar ushbu sanab oʻtilgan madaniyatlardan qay tarzda
foydalangan va qay holda oʻz madaniyatini, oʻzligini saqlab qolgan? Ana shu savolga javob
topilishida arxeoantroponimlar muhim ahamiyat kasb qiladi.
Qadimgi turkiy xalqlarda ham farzandga nom tanlashda farzand shaxsiyati, xususan, uning
ajdodlari, chaqaloqning tashqi belgilari, atrof-muhit, chaqaloq tugʻilgan vaqtda uning atrofidagi
odamlar, chaqaloq tugʻilgan payt – yil, fasl, oy, kun, inonch-eʼtiqod, chaqaloq tugʻilgan joy, ju
davrdagi tarixiy voqelik va boshqalar nomlash tamoyili vazifasini oʻtagan. Qolaversa, lamaizm –
shomonlik diniy eʼtiqodi bilan bogʻliq ismlar ham tugʻilgan chaqaloqqa qoʻyilgan. Bu bilan farzand
va uning ismi oʻrtasida maʼlum bogʻliqlik paydo boʻlishiga ishonishgan. Tabiiyki, zamonlar oʻtishi
bilan ism qoʻyishdagi bu tamoyillar oʻzgarib bormoqda. Chunonchi, qadimgi turkiy qavmlarda
chaqaloq tugʻilgan vaqtda koʻzga ilk koʻringan predmet yoki shu vaqtda birinchi kirib kelgan
shaxsning ismini chaqaloqqa qoʻyish odati boʻlgan. Garchi bu odat hozir ham qozoq, qirgʻiz, moʻgʻul
xalqlarida uchrasa-da, zamonlar oʻtishi bilan bu nomlash tamoyili ham oʻzgarib, aniqrogʻi yoʻqolib
bormoqda. Vaqt oʻtishi bilan insonlar avlodlariga ism qoʻyishga aql, bilim, chuqur oʻy va tafakkur
bilan yondosha boshlaganlar, ismlarni ham did bilan tanlay boshlaganlar. Turkiy qavmlarda koʻzga
koʻringan ilk predmetning nomini farzandiga ism sifatida qoʻyish anʼanasi juda qadimiy urf-odat
hisoblanadi [11, 40]. Turkiy qavmlarda yana shunday odat boʻlganki, farzand tugʻilganda otasi uni
qoʻliga olib, tashqariga chiqqan va oldidan chiqqan ilk odamdan “Ismi nima boʻlsin?” deb soʻragan
va u inson nima desa shuni qoʻygan [21, 36]. Baʼzi turkiy qavmlarda farzandga kim nom berishi ham
anʼanaga aylangan. Chunonchi, qalmoqlarda qiz farzandga onasi, oʻgʻil farzandga otasi ism qoʻygan;
buryatlarda oilaning eng yoshi ulugʻi tugʻilgan chaqaloqqa ism qoʻyishi kerak boʻlgan, darhod
moʻgʻullarida (mugʻul qabilalaridan biri) esa farzand tugʻilganidan soʻng uch kun oʻtib ota ism
qoʻyish anʼanasi boʻlgan [16, 26]. Qolaversa, qadim zamonlardan bugunga qadar yetib kelgan
anʼanalardan biri bu lamalardan (din peshvolaridan) farzandiga qanday ism qoʻyishni soʻrash va u
nima desa shunday ism qoʻyish. Quyida ushbu fikrlarni jamlagan holda qadimgi turkiy qavmlarda
ism qoʻyishda nomlash tamoyili vazifasini oʻtagan ayrim jihatlar guruhlarga ajratilgan tarzda tahlil
qilindi.
Oʻrxun-Enasoy va uygʻur manbalarini tahlil qilish jarayonida Altun Tamgan Tarqan, Bilga,
Anqas, Bumin, Aruq, Istami, Eltarish, Elbilga, Asuy, Kul tegin, Bagatur Chigshi, Bars, Bayar, Berke,
Erdene, Chechek, Kuli Chur, Bay Chur, Koʻngul Sangun kabi oʻnlab arxeoantroponimlar uchradiki,
bularning nomlash tamoyillari turkiy xalqlarning oʻziga xos ism qoʻyish urf-odati mavjudligidan
dalolat beradi. Biz qadimgi turkiylarning ism qoʻyish urf-odatlari haqida muhim maʼlumotlarni
Oʻrxun-Enasoy va uygʻur yozuvidagi bitiklar, “Moʻgʻullarning sirli tarixi” asari [7, 7], Marko Polo,
Friar Jon de Plano Karpini, Villiam Rubruk, Rashididdin, Juvayniy va Aknerli Grigor [3, 8] kabi
sayyoh va tarixchilarning asarlarida uchratishimiz mumkin.
Yuqorida tilda olingan sayohatchilar, olimlar va tijoratchilar asarlarida koʻplab turkiy
arxeoantroponimlar haqida alohida toʻxtalib oʻtilgan boʻlib, ularning qoʻyilish sabablari haqida ham
eʼtiborli maʼlumotlar uchraydi. Chunonchi, Aknerli Grigorning tadqiqotlaridagi Aq Bugʻa, Bahatur,
Chagʻatoy, Elchi, Nekuder, Qara Bugʻa kabi koʻpgina turkiy arxeoantroponimlarni F.V.Klivz oʻz
maqolalari va ilmiy asarlarida tahlil qilib, ularning qoʻyilish sabablarini koʻrsatib bergan [3, 225-
234].
Qadimgi turkiylarda ism qoʻyish tamoyillari haqida muhim tadqiqot olib borgan tadqiqotchilar
talaygina boʻlsa-da, ularning koʻpchiligi qiyosiy-tarixiy tilshunoslik metodi asosida tahlil qilinmagan
yoki turkiy xalqlar va ularga yondosh yashagan bir necha xalqlarning madaniyatlari, urf-odatlariga
taqqoslangan holda oʻrganilmagan. Shunday boʻlsa ham, bu mavzu doirasida Larri Mozes, L.Bese,
J.R.Kryuger, J.Vinkovich, Marta as tu Mika-Mislivi va Naran Baras-agur kabi olimlarning
zahmatlarini taʼkidlash joizdir.
Bumin – turkiy manbalarda, xususan, “Kultegin” bitiktoshining sharqiy tomoni 2- va “Bilga
xoqon” bitiktoshining 3-satrlarida uchraydigan, Koʻkturk xoqonligiga asos solgan shaxs nomi.
Koʻkturklar dastavval juan-juan nomli avar qabilasiga tobe boʻlgan hamda Kin-shon togʻida
temirchilik bilan shugʻullanib, oʻq-yoy ishlab chiqarishda nom qozonganlar. Avarlar xitoy
manbalarida Tiye-le deya tilga olingan turk qavmi istilosiga duchor boʻladi. Shunda koʻkturklar Tiye-
le qavmiga hujum qilib, ularni yengadi. Ayni shu voqeadan soʻng xitoy manbalarida ilk marotaba
koʻkturk nomi qoʻllangan va uning xoqoni Tu-men nomi bilan tilga olingan. Bu voqeadan soʻng Tu-
men oʻzini xoʻrlagan juan-juan qabilasi huzuriga qaytib boradi va ularni ham 552-yilda magʻlub qilib,
Koʻkturk xoqonligini tashkil qiladi. Bu shaxs ayni biz tahlil qilayotgan “Kultegin” bitiktoshidagi
Bumin xoqondir.
Istami (Istemi) – turkiy manbalarda, xususan, “Kultegin” bitiktoshining sharqiy tomoni 2- va
3-satrlarida [8, 28] Bumin xoqon bilan birgalikda tilga olingan xoqon nomi. Bumin juan-juan nomli
avar qavmlarini yengib, Koʻkturk xoqonligini tuzgach, anʼanaga koʻra mamlakatning gʻarbiy qismini
boshqarishni ukasi Istami xoqonga topshirgan edi. Istami xoqon Oʻn oʻq qabilalarining (turkiylarning
oʻn qabilasi), shuningdek, gʻarbdagi boshqa turkiy qabilalarining boshqaruvini oʻz qoʻliga olgan. Bu
arxeoantroponim Xitoy manbalarida She-tiye-mi tarzida tilga olingan.
Eltarish – turkiy manbalarda, chunonchi, “Kultegin” bitiktoshining sharq tarafi 11-satrida [8,
34], “Bilga xoqon” bitiktoshining sharq tarafi 10 satrida; “Tunyuquq” bitiktoshining 7, 48, 50, 54,
59, 61-satrlarida; “Oʻngin” bitigining 4, 11-satrlarida [15, 38-39]; “Ihe hushotu” bitigining 3-satrida
tilga olingan, Xitoy tomonidan qoʻlga olingan Sharqiy va Gʻarbiy turk xoqonligini milodiy 681-682-
yillarda qayta tiklagan mashhur xoqonlardan birining ismi. Bu ismning mashhurligini Tacham ismli
turk begining qabriga oʻrnatilgan Oʻngin bitigida, qolaversa, Kuli chur ismli turk begining qabriga
oʻrnatilgan “Ihe hushotu” bitiklarida [6, 13] hurmat bilan yod etilishi ham tasdiqlab turibdi. Bu
arxeoantroponim Xitoy manbalarida Kutlugʻ nomi bilan tilga olinadi [8, 136]. U 691-yilda vafot etgan
va undan biri oʻn bir, ikkinchisi yetti yoshli oʻgʻillar qolgan.
Qutlugʻ – yuqorida taʼkidlanganidek, Eltarish xoqon Xitoy manbalarida Qutlugʻ deya tilga
olingan. Qutlugʻ aslida turkiy soʻz ekanligi maʼlum. Bu arxeoantroponim turkiy tillarda birmuncha
mashhur boʻlgan. Qolaversa, har ikki jins vakillariga ism sifatida qoʻyilavergan. Xususan,
chingiziylardan boʻlgan Boburning onasiga Qutlugʻnigor deb nom berilgani tarixiy maʼlumot.
Elbilga xotun – Eltarish xoqonning xotini. Bilga xoqon va Kul teginning onasi. Ushbu
arxeoantroponim “Kul tegin” bitiktoshining sharq tarafi 11 satrida, “Bilga xoqon” bitiktoshining
sharq tarafi 10 satrida tilga olingan.
Qapagʻan – Eltarish xoqonning ukasi, unidan soʻng Koʻkturk xoqonligini boshqargan xoqon.
Bu arxeantroponim “Tunyuquq” bitiktoshining 51, 60, 61-satrlarida; “Oʻngin” bitiktoshining 4-
satrida tilga olingan. Qapagʻan xoqon Xitoyga bir necha marta zafarli yurishlar amalga oshirgan,
Xitoyni katta oʻlponlar toʻlashga majbur qilgan, Hitanlar bilan bir necha marta janglar qilgan, lekin
umri soʻngida Xitoy malikalaridan biriga uylanish orzusi bilan harakat qilib, mamlakatni boshqarish
ishlarini toʻgʻri yuritmagan. Oqibatda hiylakor Xitoy koʻkturklarning oʻlkalarini birma-bir bosib ola
boshlagan, mamlakat juda zaiflashib, turkiy qabilalar oʻzaro urush olib borar va bundan Xitoy unumli
foydalanib, koʻkturk yerlarini ishgʻol qilardi. Nihoyat Bayirqu qabilasi bilan jangda Qapagʻan xoqon
ham qatl qilingan. Xitoy manbalarida u Me-chuye tarzida tilga olingan [8, 9].
Bagʻa (tarkan, tarxon) – Qapagʻan xoqon qizlaridan birini Xitoy imperatori oʻgʻliga berish
niyatida ekanligini bildirish uchun elchi sifatida Xitoyga yuborgan shaxsning ismi. Xitoy imperatori
bu elchini (Bagʻa tarxon) juda hurmat bilan kutib olgan, hatto unga shaxsiy mehmondor ham
yollagan. Qapagʻan xoqonning taklifini mamnuniyat bilan qabul qilgan. Shu sababdan imperator
oʻzgargunicha Koʻkturklar bilan Xitoy imperiyasi oʻrtasida doʻstlik aloqasi davom etgan. Xitoy
manbalarida Bagʻa tarxon Mo-ha-ta-kan tarzida yodga olingan. Bu arxeoantroponim “Oʻngin”
bitigining 5 satrida tilga olingan.
Bilga – Eltarish xoqonning katta oʻgʻli. Qapagʻan xoqondan soʻng uning oʻgʻlini yengib,
Sharqiy koʻkturk xoqonligi taxti tepasiga kelgan hamda qaynotasi Tunyuquq maslahatlari bilan
mamlakatdagi isyonlarni bostirib, Xitoyga qarshi zafarli janglarni olib borgan. Ikkinchi yirik toshbitik
uning qabriga oʻrnatilgan. Toshbitiklarda Turk Bilga xoqon, Bilga xoqon deya “Kultegin”
bitiktoshining janub va gʻarb tarafi 1-satrlarida, “Bilga xoqon” bitiktoshining bir necha oʻrinlarida,
qolaversa, “Tunyuquq” bitiktoshining 58, 62-satrlarida, “Oʻngin” bitiktoshining 10, 11-satrlarida
tilga olingan.
Kul tegin – Eltarish xoqonning kichik oʻgʻli [19, 50], Bilga xoqonning ukasi, 684-yilda
tugʻilgan, Toʻqiz oʻgʻuz qabilalariga qarshi soʻnggi jangda 731-yilda vafot etgan [8, 13]. Uning
nomiga dastlabki Oʻrxun xati 732-yilda bitilgan. “Kul tegin” bitiktoshining bir qancha oʻrinlarida
tilga olingan arxeoatroponim “Bilga xoqon” bitiktoshining faqat birgina oʻrnida, yaʼni sharq tarafidan
21-satridagina uchraydi. Kul bitiktoshlardagi bir necha arxeoantroponimlarda uchraydi. Xususan, Kul
Bilga (685-712-yillar oraligʻida hukmronlik qilgan uygʻur xoni [13, 10-63]. Bu arxeoantroponim
“Shine-usu” toshbitigida tilga olingan [17, 153-164]), Kul Chur (Kuli chur shaklida ham uchraydigan
bu arxeoantroponim “Kul tegin” bitiktoshining 70 satrida va “Bilga xoqon” bitiktoshining janub tarafi
13 satrida tilga olingan. Bu shaxs Tardush qabilasining begi boʻlib, VIII asrning birinchi yarmida
yashagan. Uning qabri “Ihe-hushotu” bitigi tiklangan. Ushbu bitiktoshda tahlil qilanyotgan
arxeoatroponim bir qancha oʻrinlarda tilga olingan), Kul tudun (bu arxeoantroponim “Ihe-Ashete”
bitigida tilga olingan), Kul sangun kabi bir necha arxeoantroponimlar shular jumlasidandin. Chamasi,
Kul arxeoantroponimi Koʻkturk xoqonligi davrida turkiylar orasida juda mashhur ismlardan birisi
boʻlgan.
Tunyuquq – Bilga xoqonning qaynotasi, Eltarish xoqon, Qapagʻan xoqon va Bilga xoqon
dargohida yuqori lavozilarda hamda hurmat-eʼtiboda boʻlib, maslahatchi sifatida xoqon yonida
boʻlgan. Taxminan 650-yilda tugʻilib, 716 yida vafot etgan. Qabriga bitiktosh oʻrnatilgani fanga
maʼlum. Ushbu arxeoantroponim “Tunyuquq” bitiktoshining bir qancha oʻrinlarida uchraydi hamda
Xitoyda tugʻilgani, xitoycha ismi Yuan-chjen boʻlgani taʼkidlangan.
Boʻri – “Ulu-kem-kulikem” bitiktoshining 1-satrida Choʻchuk Boʻri Sangun tarzida tilga
olingan. Ushbu arxeoantroponim bizga turkiy qabilalarning farzandiga nom berish motivlari haqida
ayrim fikrlarni yuritish imkonini beradi. Boʻri yirtqich hayvon nomi boʻlsa-da, koʻkturklarda
antroponim sifatida keng isteʼmolda boʻlgan. Chunki totem davrida boʻrini koʻkturklar muqaddas
hayvon sifatida ulugʻlashgan. Koʻkturk xoqonlarining xos soqchilari Boʻri nomi bilan yuritilgani ham
bu hayvonni qanchalik sharaflanganidan dalolat beradi. Shuning uchun boʻri bilan bogʻliq
arxeoantroponimlar bugungi kungacha yetib kelgan. Bundan tashqari turkiy xalqlarda ulugʻlangan
bir necha hayvon nomlari antroponim sifatida istifoda etilgan. Arslon, Bars, Qush, Sungur [9, 330]
kabilar shular jumlasidan. Bunda shaxsning orzu-umidi nomlash tamoyili vazifasini bajargani
shubhasiz. Lekin Yilon, It, It-balla kabi arxeoantroponimlar ham qadimgi turkiy qabilalarda uchraydi.
Bu arxeoantroponimlar qoʻyilishida koʻzga ilk koʻringan narsa-predmet yoki orzu-umid nomlash
tamoyili boʻlgan.
Boʻri arxeoantroponimi ular orasida birmuncha keng qoʻllangani aniq. Buni ushbu soʻz hatto
xitoy tiliga ham oʻzlashgani isbotlaydi. Xitoy tilida Fu-lin antroponimi uchraydi va boʻri degan
maʼnoni anglatadi. Turkiy tildagi r undoshi xitoy tilida l deb talaffuz qilinishini hisobga olsak [4,
150], fikrimiz toʻgʻriligi oydinlashadi.
Xulosa qilib aytganda, bizgacha yetib kelgan Oʻrxun-Enasoy yozuv yodgorliklarida nafaqat
turkiy harbiy yurishlar tarixi, yoki dastlabki turkiy yozuv manbasi, balki turkiy tarixiy
antroponimlarning ham qadimgi namunalari ayni shu yozma manba orqali yetib kelgan. Albatta,
ushbu manba yaratilgan davrdan oldin ham turkiy xalqlar boʻlgan va soʻzsiz ularda ham oʻziga xos
nomlanish tamoyillari, nomlashning oʻziga xosliklari mavjud boʻlgan. Bu haqida keyingi
tadqiqotlarimizda toʻxtalamiz.
1. Benzing J. Einführung in das Stadium der altaischen Philologie und Turkologie. Wiesbaden. 1953
2. Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Istanbul, 1968. (Türk Dil Kurumu Yayinlari, 260).
3. Cleaves, F.W., trans. The Secret History of the Mongols. — Cambridge and London: Published for the Harvard-
Yenching Institute by Harvard University Press, 1982.
4. DʻHerbeloti. Bibliothegue orientale. T. 6. –P. 150. De Guignes, T. II. –P. 413., H.N.Orkun. Eski türk yazıtlari,
II. Ankara, 1994. –B. 14.
5. Doerfer G. Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen unter besenderer Berücksightigung älterer
Neupersischer geschichtsquellen, vor allem Mongolen und Timuridenzeit. Bd. I, II, III, IV: Mongolische elemente im
Neupersischen Wiesdaben, 1963-1975.
6. Kotwicz W. Samoïlovitch A. Le monument turc dʻIkhe-khuchotu en Mongolie Centrale.
Rocznik Orientalistyczny, T. 04, (1926), wyd. 1928 [13]
7. Moğollariŋ Gizli Tarihi. 1240. Prof. Dr. Ahmet Temir tercümesi. A. 1995. –S. 7.
8. Orkun H.N. Eski türk yazıtlari, I-IV. Ankara, 1994.
9. Radloff W. Proben d. Volksliteratur d. nördl, Türkstamme, III, 400, Türkçe metin, s. 330.
10. Radloff W.W. Die Alttürkische Inschriften der Mongolei. Neue Folge, SPb., 1897.
11. Radloff W.W. Ethnographische Übersicht der Türkstämme Sibiriens und der Mongolei. L. 1884. –P. 40.
12. Ramstedt G.J. Einführung in die altaische Sprachwissenschaft, I. Formenlehre. Helsinki, 1952.
13. Ramstedt G.J. Zwei uigurische Runenschriften in der Nord-Mongolei. — JSFOu, 1913, t. XXX, fasc. 3, p. 10-
63;
14. Tomsen V. Steins Manuscripts in Turkish “Runic” Script from Miran and Tun-huang. London, 1912.
15. Tomsen V. Turcica. Études concernant lʻinterpretation des inscriptions turques de la Mongolie et de la Sibérie.
Helsingfors. 1916. –P . 38-39.
16. Vinkovics J. Altaic Religious Beliefs and Practices. Magyar Tudományos Akadémia. 1990. –P. 26.
17. Кляшторный C.Г. Кипчаки в рунических памятниках // Türcologica, 1986. К
восьмидесятилетию академика А.Н. Кононова. Л.: 1986. С. 153-164.
18. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М. –Л., 1951.
19. Мелиоранский П.М. Заимствованные восточные слова в русской письменности домоногольского
периода. «Извю ОРЯС», том X. 4. СПб., 1905.
20. П.М.Мелиоранский. Памятник в честь Кюль-Тегина. ЗЕО, т. XII, СПб., 1899, стр. 50.
21. Потанин Г. Н. Очерки северо-западной Монголии. В четырёх томах. –СПб., 1881-1883. –C. 36.
UDC 81-13
LINGUISTIC FEATURES OF SPORT TOURISM
G.U.Marupova, teacher, Bukhara State University, Bukhara
Annotatsiya. Ushbu maqola sport turizmi tilshunosligini muhokama qilishga bag'ishlangan.

Maqolada sport turizmi terminologiyasining ba'zi jihatlari ham ko'rib chiqiladi. Ushbu maqola
turizm (asosan sport turizmi) bilan shug'ullanuvchi turli tadqiqot markazlarining sakkiz nafar
ekspertlarining so'zlariga asoslanib, mualliflarning mavzu adabiyotiga murojaat qilib, ularni
standartlashtirishga urinishlari bilan birga keladi.
Kalit so'zlar: sport, sport turizmi, ixtisoslashtirilgan turizm, faol turizm, madaniy turizm.
Аннотация. Данная статья посвящена обсуждению лингвистики спортивного
туризма. Также в статье рассматриваются некоторые аспекты терминологии
спортивного туризма. Данная статья основана на высказываниях восьми экспертов из
разных исследовательских центров, занимающихся туризмом (в основном спортивным
туризмом), сопровождаемых попыткой авторов «стандартизировать» их путем ссылки на
предметную литературу.
Ключевые слова: спорт, спортивный туризм, специализированный туризм, активный
туризм, культурный туризм.
Abstract. Thіs artіcle іs devoted to the dіscussіon of the lіnguіstіcs of sports tourіsm. Some
aspects of sports tourіsm termіnology are also consіdered іn the artіcle. Thіs paper іs based on the
statements of eіght experts from dіfferent research centres dealіng wіth tourіsm (maіnly sports
tourіsm) accompanіed by the authors’ attempt to ‘standardіse’ them by referrіng to the subject
lіterature.
Kеywоrds: sport, sports tourіsm, specіalіsed tourіsm, actіve tourіsm, cultural tourіsm.
Іntrоduсtіоn. The artіcle іs a summary of an іnquіry concernіng sports tourіsm conducted

among several experts. Іn order to standardіze the term ‘sports tourіsm’, the ‘Turyzm/Tourіsm’
journal edіtors asked specіalіsts for a brіef statement wіth regard to the followіng fіve questіons:
1. Іs there, іn your opіnіon, such a form of tourіsm as sports tourіsm? What do you understand
by іt? Does іt fіt іnto currently functіonіng defіnі- tіons of tourіsm?
2. What should be done and what skіlls (pre- dіsposіtіons) are requіred for sports tourіsm?
3. What measures can be used to defіne the scale, seasonalіty and other parameters of thіs form
of tourіsm?
4. Does sports tourіsm requіre specіal іnfra- structure? Іf so, then what?
5. What іs the future of sports tourіsm?
Mаtеrіаls аnd mеthоds. Іn recent years, sports actіvіty has been gaіnіng іn popularіty all over
the world. The same concerns sports tourіsm, especіally іf іt takes the form of partіcіpatіng іn large
sportіng events. Іnterest іn sports tourіsm іs the result of a grow- іng need for іntense emotіons and
іmpressіons as well as an іncreasіng amount of leіsure tіme and hіgher іncomes. Thіs can be observed
іn the development of a range of actіve ways of spendіng free tіme, as well as the growth of leіsure
іtself whіch has led to the development of many new forms of actіve tourіsm and sports dіscіplіnes,
as well as theіr contіnuous modіfіcatіon. Over the years, research on these іssues has led to the
appearance of many concepts and classіfіcatіons, however a specіfіc termіnologіcal chaos іn the
lіterature on the subject can also be found – words defіnіng outdoor tourіsm actіvіty are used
arbіtrarіly – terms are used іnterchangeably and the dіfferences between them are not clear.
Rеsults аnd dіsсussіоn. The lіterature presents numerous defіnіtіons of sports tourіsm; one
of the most popular and most frequently quoted іs that formulated by H. Gіbson who says that sports
tourіsm sіgnіfіes tourіst trіps іnvolvіng a change іn the everyday lіfestyle, іn order to partіcіpate іn
sports actіvіty (actіve sports tourіsm), or to watch sportіng events (event sports tourіsm/ fan-tourіsm),
or to vіsіt sports attractіons (nostalgіa/ sentіmental sports tourіsm). Thіs defіnіtіon encompasses both,
actіve and passіve partіcіpatіon. Іt іs also worth referrіng to the defіnіtіon formulated by J.
STANDEVEN & P. DE KNOP, accordіng to whіch sports tourіsm іncludes all forms of actіve and
passіve engagement іn physіcal actіvіty, both occasіonally or regularly, whіch іs undertaken for non-
commercіal or non-busіness purposes, and whіch requіres travellіng outsіde the place of permanent
resіdence and work.
Thus, sports tourіsm іs a form of tourіsm іn іts wіder sense, and іt іs dіstіnguіshed as a separate
type on the basіs of іts connectіon wіth sport, both as regards actually doіng іt (engagіng іn physіcal
actіvіty, actіve part- іcіpatіon іn a gіven dіscіplіne eіther as an amateur or professіonally), and
attendіng sportіng events as a spectator (e.g. fan-tourіsm). Sports tourіsm dіffers from actіve tourіsm
іn that emphasіs іs put on the actіvіty (sports dіscіplіne) іtself, whіle the aspect of travel іs mostly
lіmіted to reachіng the journey’s destіnatіon (BOŃCZAK 2013, p. 58). To sum up, as
A. Nіezgoda claіms, ‘(…) the term ‘sports tourіsm’ can be applіed to a form of tourіsm
dіstіnguіshed on the basіs of the travel motіvatіon crіterіon. Thus, іt regards the behavіour of
consumers who consіder sport to be a motіva- tіon to go on a tourіst trіp’.
W. Alejzіak started from explaіnіng concepts such as physіcal culture, physіcal educatіon, sport
and recreatіon. Іn thіs way, he stressed that apart from the tradіtіonal understandіng of sport (extreme
sports understood as a form of human actіvіty aіmed at achіevіng the best possіble results through
regular traіnіng), the lіterature on the subject also features the expressіon ‘recreatіonal sports’ – a type
that ‘(…) іnvolves those kіnds of physіcal actіvіty undertaken only іn free tіme, for fun or self-
іmprovement whіch at the same tіme are safe, can be practіced throughout a person’s lіfe, gіvіng
pleasure and compensatіng for the defіcіencіes and hardshіps of the contemporary world.’ At thіs
poіnt, іt seems іmportant to stress that the phenomenon іs often referred to as ‘sport for all’ or
‘common sport’. Thіs means both actіvіty practіced at sport-recrea- tіonal facіlіtіes (e.g. fіtness
classes), and outdoors (e.g. cyclіng іn tіme off work).
Thіs approach seems to explaіn the semantіc complіcatіons of sports tourіsm, mentіoned by S.
Bo- sіackі: ‘(…) Іs a person who spends theіr holіdays at the seasіde, goes joggіng, cycles for
pleasure or plays tennіs a tradіtіonal recreatіonal tourіst or perhaps a sports tourіst?’ The іmportant
elements here seem to be thіs person’s purpose and motіvatіon, as well as the way the sports actіvіty
іs undertaken.
All the experts takіng part іn the debate stressed the fact that sports tourіsm has both an actіve
and a passіve form as regards іnvolvement. The most frequently mentіoned types of actіvіty
undertaken as a part of sports tourіsm іncluded trіps made іn order to:
– watch sportіng events (fan tourіsm),
– vіsіt sports facіlіtіes (so-called nostalgіa sports tourіsm),
– partіcіpate іn sportіng events as competіtors,
– do varіous forms of sports actіvіty.
A sіmіlar classіfіcatіon of sports tourіsm was presented by B. BOŃCZAK (2013, p. 56) and
J. MOKRAS- GRABOWSKA (2015, p. 15), who dіstіnguіshed (Fіg. 1) outdoor and іndoor sports
tourіsm (actіve sports tourіsm, meanіng varіous sports dіscіplіnes), fan tourіsm (watchіng sportіng
events), nostalgіa sports tourіsm (vіsіtіng sports facіlіtіes, both modern and hіstorіcal) and the tourіsm
of sportsmen and women (competіtors travellіng to sportіng events).
A slіghtly dіfferent poіnt of vіew іs represented by A. Pawlіkowska-Pіechotka, who іdentіfіes
mass ‘hard’ sports tourіsm (organіzed groups of fans), ‘soft’ sports tourіsm (іndіvіdual trіps) and
nostalgіa tourіsm among all the trіps made іn order to passіvely partіcіpate іn sportіng tourіsm. Іn
turn, among trіps made to actіvely partіcіpate іn sportіng events, she dіs- tіnguіshes actіve sports
tourіsm (undertakіng a gіven sports dіscіplіne) and sports adventure tourіsm (travelіng to remote, hard
to reach parts of the world, expedіtіons to the ‘unknown’). Іt іs worth poіntіng out that A.
Pawlіkowska-Pіechotka combіnes adventure tourіsm wіth hіgh mountaіn clіmbіng, hіkіng and lone
saіlіng (e.g. clіmbіng mountaіn crowns, breakіng saіl- іng records). Іt must be stressed, however, that
actіv- іtіes of thіs type are also ascrіbed to forms of specіalіsed, adventure or extreme tourіsm. Thіs
іs because the essence of adventure tourіsm іs experіenc- іng a ‘trіp іnto the unknown’ (exploratіon).
Іt іs characterіzed by an emotіonal aspect (for іnstance connected wіth hіgher rіsk) as well as the
spіrіtual and aesthetіc experіences based on contact wіth dіfferent natural and cultural envіronments.
However, adventure tourіsm іs often organіzed by professіonal tour-operators and therefore does not
requіre such profound psycho-physіcal preparedness as specіalіsed tourіsm. Іn turn, extreme tourіsm
(rіsk tourіsm) means extreme forms of recreatіon (extreme sports), focused on gaіnіng a strong
emotіonal experіence. Thіs іs often accompanіed by physіcal exhaustіon as well as a hіgh rіsk of
damagіng one’s health or even losіng one’s lіfe. Іn thіs type of tourіsm, rіsk іs the key element
(MOKRAS-GRABOWSKA 2015, p. 29).
As thіs dіscussіon іmplіes, establіshіng fіne lіnes between іndіvіdual forms of actіve tourіsm
(sports, specіalіsed, adventure, extreme) іs very dіffіcult (some- tіmes even consіdered іmpossіble) and
greatly depends on the psycho-physіcal preparedness of tourіsts, theіr tourіsm awareness and
professіonalіsm. Many actіvіtіes may be undertaken іn a mіlder form (actіve tourіsm e.g.
lowland/mountaіn hіkіng), but some of them are only a form of specіalіsed tourіsm, whіle others
maіnly serve the purposes of adventure tourіsm (e.g. balloonіng) or extreme tourіsm (e.g. canyonіng).
A wіdenіng spectrum of tourіst and sports actіvіtіes can be found related to new trends, fashіon and
development.
Another type, whіch іs thought controversіal, іs nostalgіa sports tourіsm. The objects of іnterest
іn thіs case are both hіstorіcal sіtes (e.g. ancіent stadіums) and contemporary monumental sports
facіlіtіes, especіally the seats of famous clubs (e.g. the Man- chester Unіted, FC Barcelona, or Real
Madrіd sta- dіums), as well as museums of sport and sports clubs, commemoratіon and exhіbіtіons
devoted to sportsmen and women, Olympіc Games preparatіon centres, traіnіng facіlіtіes, Olympіc
Vіllages, ‘halls of fame’, sportsmen’s homes, or cemeterіes where the famous are burіed.
Соnсlusіоn. The іnquіry has shown an іncoherent pіcture of sports tourіsm. Despіte the adopted
defіnіtіon presentіng sports tourіsm as іnvolvіng a change іn everyday lіfe routіne іn order to
partіcіpate іn sports actіvіty (actіve sports tourіsm), as well as to watch sportіng events (event sports
tourіsm/fan tourіsm), or іn order to vіsіt sports attractіons (nostalgіa/sentіmental sports tourіsm),
there are many іnterpretatіons of thіs phenomenon, as well as controversіes. Whіle the vіew that a
partіcіpant іn sports tourіsm may be actіve or passіve (spectator, supporter) іs acceptable, the detaіls
vary sіgnіfіcantly.
Sports tourіsm іs regarded as one of the most dynamіcally developіng forms of tourіsm, but at
the same tіme a debate contіnues whether іt should be dіstіnguіshed at all. What should be stressed
іs the questіon of varіous classіfіcatіons of sports tourіsm, to whіch the experts partіcіpatіng іn the
іnquіry refer to (actіve and passіve partіcіpatіon іn sports dіscіplіnes), as well as the fact that іt іs
very dіffіcult to ascrіbe a gіven actіvіty to a specіfіc type.
RЕFЕRЕNСЕS:
1. Gіbson H., 2003, Sport tourіsm: An Іntroductіon to the specіal іssue „Journal of Sport Management”, Journal
of Sport Mana- gement, 17 (3), pp. 205-213.
2. Hall C.M., 1992, Adventure, sport and health tourіsm, [іn:] Specіal Іnterest Tourіsm, B. Weіle, C.M. Hall (eds.),
Belhaven Press, London, pp. 141-158.
3. Kurek W. (ed.), 2007, Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, pp. 256- 279.
4. Łobożewіcz T., 1983, Turystyka kwalіfіkowana, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa.
5. Malchrowіcz-Mośko E., 2015, Fenomen turystykі sportowej na tle tendencjі charakterystycznych dla epokі
postmodernі- zmu, [іn:] Turystyka sportowa. Społeczno-kulturowy potencjał і perspektywy rozwoju, M. Kazіmіerczak
(ed.), AWF w Pozna- nіu, Poznań, pp. 55-66.
6. Mokras-Grabowska J., 2015a, Aktywne formy turystykі – mo- tywacje і pozіom kwalіfіkacjі uczestnіków.
Podejścіe koncep-cyjne і empіryczne, [іn:] Turystyka sportowa. Społeczno-kulturowy potencjał і perspektywy rozwoju, M.
Kazіmіerczak (ed.), AWF w Poznanіu, Poznań, pp. 28-40.
UDC 616-053.2-07-08-084:001.8
LITERATURE REVIEW ON SPECIAL TERMINOLOGY USED IN ALTERNATIVE AND
FOLK MEDICINE
I.A.Matveeva, senior teacher, Andijan State Medical Institute, Andijan
Annotatsiya. An'anaviy tibbiyot o'z rivojlanishini adabiy davrdan ancha oldin boshlagan.
O'sha paytda tibbiyot hali alohida faoliyat sohasi emas edi. Xalq va an'anaviy tabobat tajribasi faqat
og'zaki ravishda o'tkazildi. Faqat kichik bir qismi yozma manbalarda qo'lda yozilgan. Xalq
tabobatining lingvistik atamalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri hissiy tajriba natijasi bo‘lib, bu insonning tabiat
bilan yaqin munosabati natijasidir.
Kalit so‘zlar: xalq tabobati, terminologik iboralar, insonning tabiat bilan aloqasi, an’anaviy
mifologiya, leksik birliklar.
Аннотация. Лингвистические термины народной медицины являются результатом
прямого чувствительного опыта, что является следствием тесного взаимоотношения
человека с природой. Традиционная медицина начала своё развитие задолго до литературной
эпохи. Медицина того времени ещё не была отдельной сферой деятельности. Опыт народной
и традиционной медицины передавался только устно. Только малая часть была
зафиксирована в письменных источниках, написанных от руки.
Ключевые слова: народная медицина, терминологические выражения, связь человека с
природой, традиционная мифология, лексические единицы.
Abstract. A large number of linguistic names in the language of traditional medicine are the
result of direct sensory experience, which is explained by the close relationship between man and
nature. Folk medicine was formed mainly in the pre-literate era, when medicine had not yet emerged
as a separate field of activity, and the experience of folk healing and folk medicine was passed on
from mouth to mouth. Only a small part of this information was included in written sources and has
come to us in the form a small number of handwritten books.
Key words: folk medicine, terminological vocabulary, relationship between man and nature,
traditional mythology, lexical units.
The original and oldest type of medicine is usually called folk medicine. Folk medicine is "a
set of appropriate treatment methods developed by spontaneous folk experience of thousands of
years" [1]. The main importance of folk medicine is its complex effect on the physical and mental
state of a person not only during illness, but also throughout his life from birth to death.
The basis of traditional medicine is "always a harmonious philosophical, or rather religious-
philosophical doctrine, organically woven into it the empirical experience of folk healing of a certain
ethnic group" [1] . In other words, both of these types of medicine are traditional and folk, because
they are part of traditions and have absorbed the historical and cultural experience of the people.
Folk medicine was mainly formed in the pre-literate period, medicine was not yet formed as a
separate field of activity, folk medicine and the experience of folk medicine passed from mouth to
mouth, and only a small part of this information remained included in written sources and has come
down to us in the form of a small number of manuscripts. This situation significantly affects the
difficulty of the process of separating the terminological vocabulary from the general language
structure.
A large number of language names in the language of folk medicine are the direct result of
emotional experience, which is primarily explained by the close relationship between man and nature.
The fact that man did not think of himself outside of nature in ancient times and asked for help from
the things that surround him in the treatment of diseases explains the fact that the vocabulary of the
language of folk medicine is very similar to the common spoken language. Life itself has taught man
to know the healing properties of all things surrounding him: earth, water, air, flora and fauna, stones,
metals, etc. Ancient folk recipes are dominated by lexical units denoting natural sources of treatment
("treatment with internal lard") "; "steam bath treatment"; "treatment with bee stings", "herbal
medicine", "treatment with wax").
The distinctive features of mythological thinking were the result of human animating nature,
giving it the characteristics of humans or animals. Using the phrase "modern man is wild", he
automatically pronounces it according to a set pattern. The "humanization" of nature by ancient man
can be considered as "the result of ancient man's psychological adaptation to the surrounding world,
moral, psychological, and spiritual adaptation to the world itself" [1]. Currently, there is a revival of
many names in the language of folk medicine ("witch doctor", "healer"). In other words, modern
Russian language has its own exploitation of traditional mythology and symbolism. This is evidence
of "the close connection of symbolic words and symbolic words with cultural, social and
psychological ideas" [1]. Since ancient times, symbols have been used for prayers, spells, exorcisms,
evil spirits and diseases. The denotation, meaning and connotation of the word denoting the sign is
extremely versatile. As the amount of information contained in a given symbol is overflowing, a
semantic explosion occurs in the word-symbol. The word "nature" has a special meaning in the system
of Russian national culture, which is expressed in the increasingly common way of writing it with a
capital letter. And this can be considered a symbolic sign of the word. Acknowledging nature as the
pinnacle of perfection, the basis of our existence, lies in a new type of thinking - ecological thinking,
the need for its formation is becoming more and more evident in the era of pragmatic rationalism.
The close connection of the lexical units of the language of folk medicine with the commonly
used vocabulary affects the low percentage of highly specialized terms in the language of folk
medicine.
Martin Shattle traces the origins of folk medicine in his historical review, "The History of
Medicine in the Golden Age of Islam, Interesting Facts." Many Islamic physicians made great
discoveries in all aspects of medicine during the Islamic Golden Age, building on the knowledge of
Galen and the Greeks and adding their own discoveries. The most famous Islamic scientist in the
history of medicine was al-Razi.
Islamic Scholar Ibn Sina Ibn Sina was a true scholar who excelled in many scientific fields,
including Islamic medicine and the natural sciences. His publication, the Canon, was a key text for
physicians throughout the Islamic world and Europe, providing a detailed guide to the diagnosis and
treatment of disease.
Al-Kindi (800-870), another great Islamic polymath, made further contributions to the history
of medicine. This scientist was greatly influenced by Galen's work and made unique contributions to
this field. In his Aqrabadin (Medicinal Formulations), he described many preparations derived from
plant, animal and mineral sources. [2].
"The relatively modern term 'folk medicine' refers to the care of patients by unlicensed
practitioners, including practitioners of herbal and magical medicine. Since the mid-19th century, this
trend has become an important part of folklore, and in recent years it has been of increasing interest
to many people in the modern scientific medical community. Traditional medicine has its roots in
healing systems that have existed since the dawn of culture and flourished long before the
development of systematic or scientific medicine. It continues to evolve today along with modern
scientific medicine. This is described in the works of Dr. Amrit Pal Singh [3].
Here he explained some historical facts. Evidence from the oldest sources - the Atharva Veda
in India (written around 1200 BC), the Petrie Collection at Kahun in Egypt (1880 BC) and the Avesta
from Persia (composed around the 6th century AD...) . Early medicine was largely based on religion
and magic, but also increasingly included the use of herbs and mineral products. Originally, all
diseases were believed to be cured by a shaman, healer, or other "therapist" who was able to cast out
the evil that caused the disease. Over time, doctors became more specialized. The Greek historian
Herodotus noted the increasing specialization of Egyptian physicians.
“Ever since I started this journey, I've learned that this is what alternative medicine can do for
people. By making us feel supported, drawing on the power of hope and belief, relaxing our bodies,
and reducing stress, mind-body therapy moves molecules in our brains in ways that reduce disease in
our bodies. " - said Melanie. Warner in his book "The Magic Feather Effect: Alternative Medicine
and the Surprising Power of Belief". This is the point of view of one of the representatives of Europe.
[3].
Regarding Chinese medicine, it is interesting to analyze the following words of Anthony
Bourdain: "Only desperation can explain what the Chinese are doing in the name of 'medicine'. This
is the new thinking of 'holistic medicine' and 'alternative Chinese treatment' is something you can
remind your friends of in the 19th century.[8] The approaches that make up traditional Chinese
medicine (such as acupuncture, tai chi, and herbal products) have been the subject of numerous
clinical studies and scientific reviews.
Certain psychological and physical approaches used in traditional Chinese medicine, such as
acupuncture and tai chi, can help improve quality of life and certain pain conditions. Studies of
Chinese herbal products used in traditional Some Chinese herbal products are contaminated with
toxic compounds, heavy metals, pesticides, and microorganisms and can have serious side effects.
Production errors, when one plant was mistakenly replaced by another, also caused serious
complications.
Traditional Chinese Medicine (TCM) has evolved over thousands of years. TCM practitioners
use a variety of psychological and/or physical approaches (such as acupuncture and tai chi) as well
as herbal products to treat health problems.
Tai chi combines certain postures, gentle movements, mental focus, breathing and relaxation.
Research shows that practicing tai chi can improve balance and stability in older adults and people
with Parkinson's disease, reduce pain from osteoarthritis of the knee, help people with fibromyalgia
and back pain, and , can improve quality of life and improve mood in people with heart failure.
Conclusion: A large number of language names in the language of folk medicine are the direct
result of emotional experience, which is primarily explained by the close relationship between man
and nature. The fact that man did not think of himself outside of nature in ancient times and asked for
help from the things that surround him in the treatment of diseases explains the fact that the
vocabulary of the language of folk medicine is very similar to the common spoken language.
Nowadays the tendency to transform terms pertaining to folk medicine into modern language words
is observed in all spheres of alternative medicine.
REFERENCES:
1. G.N. Nosenko, T.S. Kirillova. Some features of the language of folk medicine.
2. Martyn Shuttle. History of Medicine in the Golden Age of Islam. https://explorable.com/islamic-medicine
3. The lost glory of folk medicine. Dr. Amrit Pal Singh, MD (Alternative Medicine), Ind-Swift Ltd.
4. Irina Matveeva, Alternative medicine. First steps towards a career", Andijan State Medical Institute, 2023.
5. Melanie Warner, The Magic Feather Effect: Alternative Medicine and the Surprising Power of Belief
https://www.goodreads.com/quotes/tag/alternative-medicine
6. Laura Kemppainen. Complementary and alternative medicine use in Europe: health-related and socio-
demographic determinants. Volume 46, Issue 4. https://doi.org/10.1177/1403494817733869
7. Folk medicine. https://kids.britannica.com/students/article/folk-medicine/274370
8. Anthony Bourdain, The Chef's Journey: Global Adventures in Extreme Kitchens.
https://www.goodreads.com/quotes/tag/alternative-medicine
9. What is the conclusion? https://www.nccih.nih.gov/health/traditional-chinese-medicine-what-you-need-to-
know
UO’K 811.112.2’271.2
OG’ZAKI VA YOZMA HAMDARDLIK BILDIRISH USULLARI VA HAMDARDLIK
BILDIRISHDA KENG TARQALGAN XATOLAR
O.Sh.Mavlanova, tayanch doktorant, O’zbekiston Milliy Universiteti, Toshkent
Annotatsiya. Ushbu maqolada hamdradlik va ta’ziyaga oid birliklarning yozma va og’zaki

nutqadagi o’rni va ularning turlari haqida so’z borgan. Shuningdek, hozirgi kunda hamdardlik
ifodalashda keng tarqalgan xatolar haqida ham ta’kidlab o’tilgan. Bundan tashqari, qayg’u
chekayotganlarni qandaydir tarzda qo’llab-quvvatlashga harakat qiladigan, lekin aslida uni yanada
og’ir azob-uqubatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan odamlarning keng tarqalgan xatolari haqida
to’xtalib o’tilgan.
Kalit so’zlar: hamdardlik, ta’ziya, nutq aktlari, lokutsiya, illokutsiya, perlokutsiya, yozma
hamdardlik, og’zaki hamdardlik
Аннотация. В данной статье речь идет о месте единиц сочувствия и соболезнования в
письменной и устной речи и их видах. Также подчеркивается о распространенных в
настоящее время ошибках при выражении сочувствия. Также обсуждаются
распространенные ошибки, которые допускают люди, которые пытаются каким-то
образом поддержать скорбящего человека, но на самом деле могут заставить его страдать
еще больше.
Ключевые слова: сочувствие, соболезнование, речевые акты, локуция, иллокуция,
перлокуция, письменное сочувствие, словесное сочувствие
Abstract. In this paper, there is talk about the place of sympathy and condolence units in written
and oral speech and their types. It is also emphasized about the current common mistakes in
expressing sympathy. It also discusses common mistakes made by people who try to support the
grieving person in some way, but in fact can make the person suffer even more.
Key words: sympathy, condolence, speech acts, locution, illocution, perlocution, written
sympathy, verbal sympathy
Tilning asosiy vazifasi muloqot vositasidir. Til odamlarga bir-biriga gap aytish va o’z
kommunikativligini ifodalash imkonini beradi. O’zaro ta’sir muhitida odamlar til o’zgarishidan
foydalanadilar. Bu o’zaro ta’sir, ularni muayyan so’zlardan foydalanishga olib keladi, ular aniq
maqsadlar yoki manfaatlar uchun ishlatiladi. Ta’ziya iborasi ana shunday iboralardan biridir.
Hamdardlik kommunikativ nutqiy harakatlardan biridir. Bu iboralar kimningdir o’limi munosabati
bilan o’z hamdardligini bildirish uchun mo’ljallangan. Yaqin insonidan ayrilish judayam og’riqli
hodisadir. Bunday paytlarda har qanaqa yaxshi so’z, tasalli ham ko’ngil hotirjamligi uchun kishiga
yordam beradi, yupatadi. Ayniqsa, g’am - anduhga to’la kunlarda, ular qalbga tasalli beradi. Yaqin
insonlaringdan bunday so’zlarni eshitish ruhiy dalda beradi va ovutadi. Demak hamdardlik bildirish
bu juda muhim hisoblanadi.
Ta’ziya va hamdardlik mashxur mantiqshunos olim J.Ostin va amerikalik psixolog J.Searlening
expressive nutq aktiga kiradi. J.Ostin uni behabitiv nutq akti sifatida tavsiflagan. Ularning tasnifiga
ko’ra, mazkur masala pragmatik tahlilning asosiy masalalaridan hisoblanib, u lokutsiya, illokutsiya
va perlokutsiya singari uch boshqichdan iborat faoliyat sifatida qaraladi. Bunda lokutsiya- nutqiy
aktning birinchi bosqichi, talaffuz qilinish orqali nutqiy faoliyat bajarilish aktidir. Illokutsiya-
markaziy akt, muloqot jarayonida kommunikativ maqsad voqelanadigan faoliyatdir. Perlokusiya-
nutqiy aktning ta’sir etuvchi bosqichi, natijaviy maqsad amalga oshadigan faoliyatdir.
Shuningdek, o’zbek olimi Sh.Safarov J.Searle tomonidan tuzilgan nutqiy aktlarni ancha
tuzilmaviy ko’rinishga ega deydi va bu tasnifga ko’ra nutqiy aktlarni beshta turga bo’ladi. Bular:
1. Assertivlar. Axborotning rostligi va ishonchliligi haqida ma’lumot beradi. Misol
uchun: Singlim – talaba. Poyezd soat 11 da jo’naydi.
2. Direktivlar. (bunga buyruq, savol, iltimos, ogohlantirish, talab qilish, ruhlantirish,
ta’qiqlash, tavsiya etish kabi nutqiy harakatlar kiradi).
3. Komissivlar. Va’da berish va majburiyatni ifodalovchi nutqiy aktlar kiradi. Masalan:
Ertaga kelishga va’da beraman. Rejani albatta bajaraman.
4. Deklarativlar. E’lon qilish, cho’qintirishga oid nutqiy harakatlar kiradi. Misol uchun:
Sizlarni er va xotin deb e’lon qilaman. Yig’ilishni yopiq deb e’lon qilaman.
5. Ekspressivlar. (tabrik, ta’ziya, hamdradlik bildirish kabi nutqiy harakatlar kiradi).
“Ta’ziya” so’zining kelib chiqishi chuqur ma’no bildiradi. Uning ikkita lotin ildizi bor: com,
“birga” va dolere, “qayg'u” degan ma’noni anglatadi. Hamdardlik - bu birovning hamdardligini
bildirish uchun ishlatishi mumkin bo’lgan barcha iboralardir. Ular o’limni boshdan kechirgan
odamlarga nisbatan afsuslanish yoki qayg’uning rasmiy ifodasidir. hamdardlik tinglovchi javobgar
bo’lgan harakatni o’z ichiga olmaydi. Ular tinglovchining qayg’usiga nisbatan hamdardlik tuyg’usini
ifodalaydi. Hamdardlik shunchaki hamdardlik ifodasi emas; ular ham faol aktlardir, qiyinchiliklarga
duch kelganda ongli ravishda qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirishdir. Ular yaqin insonini yo’qotib,
ayriliq azobidan g’am chekayotlarning og’rig’ini kamaytiradi. Odatda har qanday shakldagi
hamdardlik motam tutuvchi va uning oilasi tomonidan juda qadrlanadi. Ta’ziyani qabul qiluvchilar
odatda yorqin o’ziga hos so’zlardan ko’ra, shunchaki his-tuyg’ularning samimiy ifoda etilganini afzal
ko’rishadi. Biroq, tegishli vaziyatga mos ta’ziya so’zlarini qo’llamaslik, marhum oila a’zolarini yoki
adresantni ko’nglini og’ritishi va hattoki jahlini chiqarishi ham mumkin. Bu hatto munosabatlarning
zaiflashishiga yoki do’stlik yo’qolishiga olib kelishi mumkin [1].
Hamdardlik- bu qandaydir maxsus marosim emas, balki so’zda – og’zaki yoki yozma ravishda
va harakatlarda ifodalanadigan tajribaga, boshqa odamning baxtsizligiga sezgir, hamdardlik bilan
munosabatda bo’lishdir [2].
Ta’ziya bildirishning eng keng tarqalgan usuli – og’zaki. Og’zaki hamdardlik marhumning
qarindoshlari, tanishlari, do’stlari, qo’shnilari, hamkasblari tomonidan oila, do’stlik va boshqa
rishtalar bilan yaqinroq bo’lganlarga bildiriladi. Og’zaki hamdardlik shaxsiy uchrashuvda (ko’pincha
dafn marosimida, xotirlash marosimida) bildiriladi [3].
Keyingi turi esa bu yozma hamdardlik hisoblanib, uni turli xil usullar bilan ifodalanadi. Yozma
shaklda biz xatlar (otkritkalar) va zamonaviy messenjerlar orqali va boshqa aloqa vositalari orqali
hamdardlik bildiramiz. Masalan:
Xatlar (rasmiy va norasmiy bo’lishi mumkin);
Ijtimoiy tarmoqlar (Facebook, Twitter, Telegram, Viber, WhatsAP);
Gazetalarda;
SMS orqali.
Shu o’rinda aytish joizki, hamdardlik nutqini non-verbal ya’ni paralingvistik vositalar orqali
ham ifodalash mumkin. Tulanbayeva Sh.Sh. simpatiyani non-verbal ifodalash usullari haqidagi
maqolasida “Non-verbal expressions have the power to convey emotions and provide comfort in a
matter that transcends words alone” [4]. Ya’ni ma’nosi non-verbal iboralar his-tuyg’ularni va tasalli
ifodalashda so’zlarga qarganda ta’siri kuchlidir.
Nutq etikasiga ko’ra hamdardlik (simpatiya) yoki ta’ziya bildirayotganda adresat marhum
kishining yaxshi tomonlarini sanab o’tishi, uning boshqa atrofdagilari hayotidagi o’rni haqida gapirib
o’tishi, agar adresat yaqin kishisi bo’lsa marhum bilan bo’lgan yaxshi xotiralarini ham esaga olishi
axloq qonun-qoidalariga mos bo’ladi. Hamdardlik bildirayotganda shuningdek,vaziyatga hamdard
bo’lishi va kerakli so’z va iboralarni topishi kerak.
Shuni ta’kidlash kerakki, ta’ziya izhor etishda ko’pincha odamlar bilmagan holda qo’pol
xatolarga yo’l qo’yishadi va oqibatda azadorga tasalli, yupanch berish o’rniga uni ranjitib qo’yadi va
hattoki bu tushunmovchilik, norozilik, tajovuz, alamzadalik, umidsizlik manbaiga aylanib qolishi
hech gap emas.
Ta’ziya bildirishdagi eng katta xatolardan bittasi bu “yig’lama bu dunyoda hamma narsa
o’tkinchi, biz ham bir kun bu dunyodan o’tib ketamiz” kabi so’zlarni ishlatishdir. Bunday hamdardlik
so’zlarini ishalatadigan odamlar qayg’uga mutlaqo no’to’g’ri munosabat bildiradilar. Bunday
munosabatda bo’lish bilan so’zlovchi qayg’udan qiynalayotgan odamni og’riq va ko’z yoshlarini
to’xtata olmaydi. Aksincha, bu kishining psixo-emotsional holatiga qattiq ta’sir qiladi.
“Havotir olma, hammasi yaxshi boladi” degan yana bir bo’sh gap bo’lib, ta’ziya bildiruvchi
odam bu so’zni motam tutuvchi uchun optimistik va hatto umid beradi deb tasavvur qiladi. Shuni
tushunish kerakki, qayg’uni boshdan kechirayotgan odam bu so’zni butunlay boshqacha qabul qiladi.
Bu vaqtda motam tutayotgan odam bundan keyin bima bo’lishi haqida o’ylamaydi, o’ylashni ham
xohlamaydi. Hali bunday katta yo’qotish bilan yuzlashmagan, qayg’urmagan kishi, aziz insonsiz
yangi hayot kechirishni hayoliga ham keltira olmaydi. Va shuning uchun bunday bo’sh optimizm
yordam berishdan ko’ra azadorni g’ashiga tegadi va uni jahlini chiqarishi mumkin. Bu vaqtda bunday
quruq so’zlarga ishonishni ham xohlamaydi.
Xulosa qilib aytganda, ushbu maqolada hamdardlik va ta’ziya bildirishning yozma va og’zaki
turlari, shuningdek, non-verbal hamdardlik haqida ham ma’lumot berilgan. Bundan tashqari,
hamdardlik J.Ostin va J.Searlening nutq aktlari nazariyasiga oiddir. Yuqorida aytib o’tganimizdek,
eng muhimi, ta’ziya nomiga bo’lmasligi kerak. Biz nosamimiy, umumiy so’zlarni gapirmaslikka yoki
yozmaslikka harakat qilishimiz kerak. Bundan tashqari, ta’ziya bildirishda quruq, oddiy, ma’nosiz va
beozor iboralar ishlatilmasligi juda muhimdir.
1. Austin, J. How to do things with words. Cambridge. Mass. Harvard University Press. 1962. P. 174
2. Searle, J. Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language, Cambridge: Cambridge University Press. 1969.
P. 208
3. Mavlanova O.Sh. Ingliz tilida “hamdardlik” tushunchasini lingvistik jihatdan tadqiq qilish. Scientific Bulletin
of NamSU. ISSN: 2181-0427, 4-son, 2023. P 224
4. Tulanbayeva Sh.Sh. Exploring the role of non-verbal communication in conveying sympathy and support. Oscar
Publishing Services, Volume 03 Issue 06, 2023. pp. 130-136
5. https://minikar.ru/uz/health/primery-soboleznovanii-pomoshch-mozhno-predlozhit-takimi-slovami/
UO’K [802.0+809.435+809.432.1]
NEMIS VA O‘ZBEK MAQOLLARIDA ISMLAR
N.M.Mirzaboyeva, o’qituvchi, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti, Toshkent
Annotatsiya. Maqolallarning kelib chiqishi, nemis va o’zbek ismlarining maqollarda aks etishi,
ma’nolari ushbu maqolaning maqsadi sifatida ko’riladi.
Kalit so‘zlar: Folkloristik, nemis maqollari, o’zbek maqollari, milliy, umuminsoniy mohiyat,
ma’nolar, falsafa, shaxs ismlari, axloqiy saboqlar.
Аннотация. Целью данной статьи рассматривается происхождение пословиц,
отражение в пословицах немецких и узбекских имен, их значения.
Ключевые слова: Фольклористика, немецкие пословицы, узбекские пословицы,
национальная, общечеловеческая сущность, смыслы, философия, личные имена,
нравственные уроки.
Abstract. The origin of proverbs, the reflection of German and Uzbek names in proverbs, and
their meanings are considered as the purpose of this article.
Keywords: Folkloristics, nemetskie proslovitsy, uzbekskie proslovitsy, natsionalnaya,
obshchechelovecheskaya suschnost, smysly, philosophy, lichnye imena, nravstvennye urok.
Maqollar xalq donishmandligining nodir namunalari sifatida og‘zaki badiiy ijodning keng
tarqalgan mustaqil janridir. Shartli ravishda ularni xalqona axloq-odob qoidalari deb atash mumkin.
Zero, maqollar xalqning asrlar davomida hayotiy tajribalarida sinalgan ijtimoiy-siyosiy, ma‘naviy-
madaniy, axloqiy-falsafaviy qarashlarining g‘oyat ixcham, lo‘nda, siqiq va obrazli ifodasidan
tug‘ilgan hodisadir. Maqollar maxsus ijod qilinmaydi, balki ma’lum bir sharoit taqozosi tufayli
sinalgan hayotiy tajribadan tug‘iladigan xulosaning axloqiy bahosi sifatidagi hukm bo‘lib yuzaga
keladi. Har bir xalq maqolida o‘sha xalqning qalbi, milliy saviyasiga xos qarashlari ifodalansa-da,
ulardagi g‘oya umumxalqqa tegishlidir. Shu xususiyatlariga ko‘ra, maqollar ham milliy, ham
umuminsoniy mohiyat kasb etganlar. Maqollar insonlarning turli sohalardagi faoliyatlari jarayonida
uzoq muddatli sinovlardan o‘tgan turmush tajribalarining hosilasi–barqaror va o‘zgarmas, to‘g‘ri va
haqqoniy xulosasi tarzida yuzaga kelgan. Til, falsafa va badiiy ijodning o’ziga xos hodisasi sifatida
yuzaga kelgan xalq maqollari folklorning ixcham shakl, ammo teran mazmunga ega bo‘lgan bir
janridir. Har biri til ko‘rkini, nutq nafosatini, aql-farosat va tafakkur mantiqini hayratomuz bir qudrat
bilan namoyish etgan va eta oladigan bunday badiiyat qatralari xalqlarning ko‘p asrlik hayotiy
tajribalari va maishiy turmush tarzining bamisoli bir oynasidir. Bu badiiy oynada uning hayotga,
tabiatga, inson, oila va jamiyatga munosabati, ijtimoiy-siyosiy, ma‘aviy-ma‘rifiy, axloqiy-estetik va
falsafiy qarashlari, qisqasi, o‘zi va o‘zligi to‘la namoyon bo‘lgandir. Shuning uchun ham maqollar
g‘oyatda keng tarqalgan bo‘lib, asrlar davomida jonli so‘zlashuv va o‘zaro nutqiy munosabatlarda,
badiiy, tarixiy va ilmiy asarlarda, siyosiy va publitsistik adabiyotda doimiy ravishda qo‘llanilib
kelgan va qo‘llanmoqda. Yillararo, davrlararo ularning yangilari yaratilib turgan, eskilarining — jonli
muomalada, tilda mavjudlarining ma‘no doirasi kengayib yoki torayib borgan. Hatto ularning
muayyan qismi unutilib ketgan. Chunki o‘zbek xalqining bunday ulkan folklor merosi folkloristiк
nuqtayi nazardan keyingi asrlargacha deyarli to‘planmay va o‘rganilmay kelgan. Bundan xalq
maqollari o‘tmish adiblari, shoirlari, tarixchilari e‘tiboridan mutlaqo chetda ekan, degan xulosa
chiqarmasligimiz kerak. Maqolga adabiy nuqtayi nazardan qiziqish, asar badiiyligini oshirish va
badiiy til ravonligini ta‘minlash uchun undan foydalanish hamma zamon so‘z san‘atkorlarining
diqqat markazida bo‘lgan. Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Rabg‘uziy, Lutfiy, Alisher Navoiy,
Bobur, Abulg‘ozi Bahodirxon, Munis, Ogahiy, Nodira, Muqimiy, Furqat, Avaz, Hamza. Sadriddin
Ayniy, Fitrat, Cholpon, Abdulla Qodiriy, Oybek, G‘afur Gulom va boshqa o‘nlab ijodkorlarning
asarlari sinchiklab o‘rganilsa, ularning tarkibida qanchadan qancha maqollar ba‘zan aynan, ba‘zan
o‘zgargan holda mavjudligiga ishonch hosil qilamiz. Tariximizda hatto maqolga maxsus, agar ta‘bir
joiz bo‘lsa, folkloristik nuqtayi nazardan, garchi epizodik xarakterda bo‘lsa-da, munosabatda
bo‘lingan hollarga ham duch kelamiz. Maqollar avloddan-avlodga o‘tib keluvchi, boy hikmat va
hayotiy tajribalarga egadir. Biroq, ba‘zida ularning ma‘nosini bir qarashda tushunish mumkin emas.
Nemis maqollarida ko‘pincha maqolning xabarini ko‘rsatish va mustahkamlash uchun xizmat
qiluvchi nemis ismlari mavjud. Bu ismlar xayoliy yoki haqiqiy bo‘lishi mumkin va ko‘pincha tasvirga
hissa qo‘shadi.
Quyida nomlari bilan nemis maqollarining ba‘zi misollari tushuntirilgan. Nemischa ismni o‘z
ichiga olgan "Hans Dampf in allen Gassen" maqoli. Bu maqol hamma joyda faol bo‘lgan va turli
vazifalarni o‘z zimmasiga oladigan odamni tasvirlash uchun ishlatiladi. "Hans Dampf" nomi energiya
va faollik g'oyasini bildiradi.
Bu misollar nemis shaxs ismlari maqollarda ma‘lum xususiyatlar yoki vaziyatlarni tasvirlash
uchun qanday ishlatilishini ko‘rsatadi. Maqollarda ismlardan foydalanish xabarni mustahkamlaydi va
tasavvurni uyg‘otadi. Shaxs ismlari bilan nemis maqollari nemis tili va madaniyatini ko‘rsatishga
yordam beradi va odamlarning tafakkuri va tasavvurlari haqida tushuncha beradi. Ular nemis tilining
ajralmas qismi bo‘lib, jonli ifodalashga hissa qo‘shadi. Ism ishlatilgan nemis maqolining yana bir
misoli "Der Peter zahlt". Bu maqol boshqa birov to‘lovni o‘z zimmasiga olayotganini yoki biror narsa
uchun pul to‘layotganini bildirish uchun ishlatiladi. Ushbu maqoldagi "Peter" ismi saxiylik va
moliyaviy mas‘uliyatni o‘z zimmasiga olishga tayyorlik g‘oyasini anglatadi. Nemis shaxs ismiga ega
bo‘lgan yana bir mashhur maqol – „Klaus und Klaus machen keine Geschäfte". Bu maqol yaqin
do‘stlar yoki qarindoshlar bilan biznes qilish maqsadga muvofiq emasligini bildirish uchun
ishlatiladi, chunki bu nizo keltirib chiqarishi mumkin. Ikkita bir xil nomlardan foydalanish, "Klaus
va Klaus" maqolning xabarini kuchaytiradi va yaqin munosabatlar bilan biznes yuritishda yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan muammolarni ta‘kidlaydi. Maqollarda ismlarning qo‘llanilishi obrazlilikka
hissa qo‘shadi va odamlarga maqolning mazmunini yorqin tasavvur qilish imkonini beradi. Ismlar
bilan kelgan nemis maqollari nemis tili va madaniyatining ajralmas qismi bo‘lib, nemis ifodasining
rang-barangligi va jonliligiga hissa qo‘shadi. Ular nemis tilining qiziqarli jihati bo‘lib, odamlar
qanday fikrlashi va tasavvur qilishlari haqida tushuncha beradi. Yana bir mashhur maqollardan biri
"Klaus im Glück" dir. Bu kimningdir kutilmagan omad yoki muvaffaqiyatga erishganligini ifodalash
uchun ishlatiladi. Bu yerda "Klaus" nomi baxt va muvaffaqiyatning sinonimi sifatida ishlatiladi.
Yana bir misol: "Fritzchen macht sich die Welt, wie sie ihm gefällt". Bu so‘z kimdir o‘jarlik
yoki o‘zini o‘zi o‘ylashini va boshqalarning umidlari yoki ehtiyojlariga ahamiyat bermasligini
ifodalash uchun ishlatiladi. "Fritzchen" nomi bu yerda o‘z qoidalarini yaratadigan kichkina bola
uchun ramz sifatida ishlatiladi.
Bunday ismlar ishlatilgan maqollar nemis tilining ajralmas qismi bo‘lib, murakkab g‘oyalar
yoki tushunchalarni sodda va esda qolarli tarzda yetkazish uchun ishlatiladi.
Shu kabi yana bir maqol „Was Hänschen nicht lernt, lernt Hans nimmermehr“ so‘zma so‘z
tarjimasi „Hans o‘rganmagan narsani Hans hech qachon o‘rganmaydi“. Bu maqol 17 asrda paydo
bo‘lgan va yoshlikda o‘rganish kerakligini ifodalaydi. Bunga o‘zbek tilidagi „Yoshlikda olgan bilim,
toshga o‘yilgan naqshdir“ maqoli mazmuniga muqobil bo‘la oladi.
Ammo nemis tilida Hans nomi bilan bog‘liq bir nechta ibora va maqollar mavjud. Masalan:
“Hanswurst” – hech narsani jiddiy qabul qilmaydigan, va o‘zini ustidan kuldiradigan ahmoq odam.
“Hans-Guck-in-die-Luft” maqoli doimo osmonga qaraydigan, yo‘lga e‘tibor bermay, oxiri
daryoga tushib ketgan o‘quvchi Hans haqida hikoya qiladi.
“Faselhans” ahmoqona, chalkash narsalarni aytadigan kishi uchun kamsituvchi ma‘noda
ishlatiladi.
“Prahlhans ” — maqtanishni yaxshi ko‘radigan kishiga nisbatan ishlatilsa, „Bei jemandem ist
Schmalhans Küchenmeister“ nochorligidan yoki ziqnaligi tufayli ovqatga ko‘p pul sarflay
olmaydigan odamga aytiladi.
Asrlar davomida shakllangan va bizgacha yetib kelgan o‘zbek xalq maqollarida ham ko‘pgina
shaxs ismlari qatnashgan maqollarni topishimiz mumkin. Masalan: “Alixo‘ja — Xo‘jaali“ bu maqol
faqatgina ikkita so‘z, ya‘ni ismdan tarkib topgan bo‘lib, vaziyat yoki holatning o‘zgarishsiz qolganini
ifodalaydi. “Aql o ‘rgatguncha, naql o‘rgat, Aql — Hasan, odob — Husan” maqolida kelgan egizaklar
ismi Hasan va Husan, aql bilan odobni bir-biridan ajratib bo‘lmasligini ko‘r- satadi‘.
“Tug‘ilmagan Tilovga tilla beshik” maqolida, bor inson qolib, yo‘q odamga sarf harajatni
o‘ylash yoki manmanlik ifodalanadi. Shu kabi, “Uyida bir osh uni yo‘q. Itining oti — Marjongul”
maqoli ham hech narsasi yo‘q bo‘lsada manmanlik qiluvchilarni bildiradi. Bu maqoldagi
“Marjongul” ismi qiz bolalarga qo‘yiladigan ism bo‘lib, “Marjondek qimmatli, aziz hamda guldek
zebo qiz” degan ma‘noni bildiradi. “Ishni Ismat qiladi, Lofni Toshmat uradi. Ishni qiladi asbob, egasi
uradi lof.” Ushbu maqolda ham Ismat va Toshmat ismlari qo‘llanilgan bo‘lib, ishni qilgan boshqa,
maqtangan boshqa ekanligini tushunishimiz mumkin. “Borida — Hotam, yo‘g‘ida — motam.”
maqolida Hotam ismi qo‘llanilgan. Hotam sahovatpesha inson Hotami toy ismidan olingan. Sharq
xalqlari ogʻzaki ijodi va yozma adabiyotida Hotami toy haqida koʻplab afsona va rivoyatlar, qissa va
dostonlar, hatto "Hotamnoma" kitobi yaratilgan. "Hotamnoma" dastlab arab tilida yaratilib, keyin
forscha nusxasi Oʻrta Osiyo xalqlari oʻrtasida keng tarqalgan. Oʻrta asrlardayoq kitob holida
tarqalgan bu asar 18—19-asrlarda hind, urdu, oʻzbek, turkman, ingliz va qisman rus tillariga tarjima
qilingan. 19-asrda Oqsuvda Muhammadhasan Olim forschadan turkiyga tarjima qilgan va u 1900-
yilda Toshkentda "Hotamnomai turkiy" nomi bilan chop etilgan.
Xulosa qilib aytganda maqollar xalqning hayotiy tajribasi, axloqiy qadriyatlari va ijtimoiy
normalarini aks ettiruvchi oʻziga xos adabiy asarlardir. Xalqning umumiy kechinmalaridan olingan
bu xalq hikmati va nasihatlari ko‘pincha hazil-mutoyiba va didaktik tarzda aytiladi. Maqollar
odamlarga kundalik hayotida duch keladigan muammolarni yengishga yordam beradi va ularning
hayot mazmuniga hissa qo‘shadi. Shu bois maqollar ham ko‘ngilochar, ham tarbiyaviy xususiyatga
ega bo‘lib, ko‘pincha avloddan-avlodga o‘tib, madaniy merosning bir qismiga aylanadi.
Shaxs ismlari maqollarda muhim rol o‘ynaydi va ko‘pincha ma‘lum fazilatlar yoki
xususiyatlarning metafora yoki timsoli sifatida ishlatiladi. Ular murakkab tushunchalar yoki axloqiy
saboqlarni aniq va tushunarli tarzda yetkazishga xizmat qiladi. Maqollarda odamlarning ismlaridan
foydalanish mavhum fikrlarni yanada aniqroq va tushunarli qilish imkonini beradi. Bundan tashqari,
ular madaniy an‘analarga hissa qo‘shadi va insoniy tajriba va shaxsiyatlarning xilma-xilligini aks
ettiradi. Demak, maqollardagi shaxs ismlari til va madaniyat tarixining maftunkor jihati bo‘lib, inson
tabiati va jamiyat tuzilishi haqida chuqurroq ma‘lumot olishga imkon beradi.
1. Tora Mirzayev, Asqar Musoqulov, Bahodir Sarimsoqov, O‘zbek xalq maqollari, “Sharq” 2005
2. Rolf-Bernhard Essig, Sprichwörter und Redensarten, Anaconda Verlag 2015
3. Wolfgang Mieder, Sprichwörter und Redewendungen aus aller Welt, Reclam Verlag, 2007
4. Gisela Fischer, Die schönsten Sprichwörter und Zitate, Bassermann Verlag, 2019
5. Ingrid Schröder, Sprichwörter und Redewendungen, Komet Verlag, 2015
UO’K 81-13
“QADIMGI XALQLARDAN QOLGAN YODGORLIKLAR” ASARI
NOMSHUNOSLIKNING TARIXIY-MADANIY YODGORLIGI SIFATIDA
O.A.Mirzaxmedova, tayanch doktorant, Namangan davlat universiteti, Namangan
Annotatsiya. Maqolada Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”

asarida qo‘llangan onomastik birliklar, xususan, tarixiy antroponim, geortonim, xrononim, toponim
va kosmonimlar xususida fikrlar bayon etilgan. Unda Azvapachkirik kosmonimi, Al-Fir toponimi,
Navro’z Mehrjon geortonimlari xususida ma’lumotlar keltirilgan. Tarixiy nomlar milliy o’zlikni
anglashga xalqlarning ma’naviy sarchashmalari bo’lgan an’ana va udumlariga e’tibor berishga
hissa qo’shadigan vositalardan biri sanaladi.
Kalit so‘zlar: onomastik birliklar, antroponim, geortonim, xrononim, kosmonim, etimologiya,
fonema
Аннотация. В статье рассматриваются ономастические единицы, использованные в
«Памятниках древних народов» Абу Райхана Беруни, в частности, исторические
антропонимы, геортонимы, хрононимы, топонимы и космонимы. Содержит информацию о
космониме Азвапачкирик, топониме Аль-Фир, геортонимах Навруз Мехржан. Исторические
имена являются одним из инструментов, способствующих пониманию национальной
идентичности, обращению внимания на традиции и обычаи, являющиеся духовными корнями
народов.
Ключевые слова: ономастические единицы, антропоним, геортоним, хрононим,
космоним, этимология, фонема.
Abstract. The article discusses the onomastic units used in Abu Rayhan Beruni's "Monuments
from Ancient Nations", in particular, historical anthroponyms, georonyms, chrononyms, toponyms,
and cosmonyms. It contains information about Azvapachkirik cosmoname, Al-Fir toponym, Navro'z
Mehrjan georthonyms. Historical names are one of the tools that contribute to the understanding of
national identity, paying attention to the traditions and customs that are the spiritual roots of peoples.
Key words: onomastic units, anthroponym, georthonym, chrononym, cosmonym, etymology,
phoneme
Qadimda ajdodlarimiz tomonidan bitilgan tarixiy yozma manbalar xalq xotirasi madaniyati va
ma’naviyatining tarkibiy qismini tashkil qiladi. “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari
o‘zbek tarixiy nomshunosligida o‘zida qimmatli tarixiy-geografik ma’lumotlarni mujassam etgan
noyob asarlar qatoriga kiradi.
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” kitobi to‘g‘risida S.P.Tolstov, V.P.Sheglov, V.Yu.
Zohidov, M.A.Sal’ye, U.I.Karimov, P.G.Bulgakov, A.Irisov, I.Abdullayev kabi olimlar o‘zlarining
Beruniy ijodiga bag‘ishlangan asarlarida qimmatli fikr va mulohazalar bildirganlar.
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari 20 dan ortiq nusxada yetib kelgan bo’lib,
asarning eng qadimiy va toʻliq nusxasi Istanbuldagi Boyazid umumiy kutubxonasida № 4667
raqamda saqlanadi.[Ibragimov F. Beruniyning “Osor ul-boqiya” asari qo‘lyozmalari, nashrlari va
tarjimalari xususida//Xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari, Тоshkent. “Ma’naviyat”, 2023,
73-bet]
Taniqli tilshunos olim A.Nurmonov Abu Rayhon Beruniyning lingvistik qarashlari xususida
fikr yuritib quyidagi fikrlarni yozgan: “Beruniy arab yozuvidagi unli fonemalarning ifodalanmasligi,
ko‘p harflarning bir-biriga o‘xshashligi va ularning ayrim nuqtalar orqaligina farqlanishi qator
qiyinchiliklarga olib kelishi xususida fikrlarini bayon etgan. Agar nuqtalar tushib qolsa, ma’noning
chiqmay qolishi, yunon olimlarining nomlari to‘g‘ri va to‘liq ifodalab bo‘lmasligini ta’kidlagan.
Shuningdek, hind so‘zlarini berishda bir qancha hind fonemalarining arab tili fonologik tizimida yo‘q
ekanligini, shuning uchun arab yozuvi orqali bu so‘zlarni to‘g‘ri ifodalab bo‘lmasligini aytib o‘tadi.
Natijada u arab yozuviga forslardan foydalangan holda ayrim qo‘shimcha harflar kiritadi”.
Абдуҳамид Нурмонов. Ўзбек тилшунослиги тарихи. Ўқув қўлланма// Тошкент.
“Ўзбекистон”.2002.Б.16]
A.Nurmonov yozishicha, Beruniy o‘zini xorazmiy tiliga mansub ekanligini, arab, fors tillarini
esa keyin o’rganganligi xususida ham yozgan. Shuningdek, Beruniyning narsa nomini bilish
insonning ma’naviy boyligigina emas, balki katta moddiy boyligi bo’lishi mumkinligini, shuning
uchun ham til o’rganishning tengsiz amaliy ahamiyati mavjudligini ta’kidlagani xususida aytib
o’tgan. [Абдуҳамид Нурмонов. Ўзбек тилшунослиги тарихи. Ўқув қўлланма// Тошкент.
“Ўзбекистон”.2002.Б.14-15]
Onomastik birliklar o‘z tabiatiga ko‘ra, o‘zga tillarda tarjimasiz beriladigan, tilning g‘oyatda
turg‘un va kam o‘zgaruvchan materialidir. Ushbu xususiyatiga ko‘ra, “Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar”dagi onomastik birliklar tarixiy, lisoniy jihatdan har qanday tadqiqot uchun eng
ishonchli va nufuzli dalildir. Atoqli otlar tizimi “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” tili
leksikasining salmoqli qismini tashkil qilib, asar matnida ko‘plab tarixiy antroponim, geortonim,
kosmonim, toponim, mifonimlar qo’llangan.
Azamat Primovning “O’zbek tili kosmonimlarining lisoniy xususiyatlari” tadqiqot ishida
Beruniy faqatgina astronomik jismlarning tabiati va harakati haqida so‘z yuritib qolmasdan, ularning
nomlanish tamoyillari va etimologiyasi haqida ham qimmatli ma’lumotlar bergani xususida yozilgan.
A.Primov olim asarlarida tilga olingan arabcha va turkcha kosmonimlar hozirgi tilimizda ham faol
qo’llanib kelayotgani xususida o’z fikrlarini bayon etgan. [А.И.Примов. Ўзбек тили
космонимларининг лисоний хусусиятлари.Филол. фанлари номзоди..дисс. Тошкент. 2009. Б.
20-21]Bundan tashqari, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida, munajjim xorazm tilida
axtar venik deb atalishi, xorazmliklar burjlarni arablardan yaxshiroq bilishlari xususida ham tadqiqot
ishida yozib o’tilgan.
Olim “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorlikar” asarida xorazmliklar tilida qo’llangan
Azvapachkirik nomli yulduz turkumi haqida ma’lumot berib o’tgan: Xorazmliklar burjlarni
arablardan yaxshiroq bilganlar. Burjlarga bergan nomlari ularni tasvirlash uchun mutasaddi
bo’lgan [astronomlar]ning qo’ygan nomlariga muvofiqligi, arab [tili]ga mos kelmasligi, arablar esa
mutasaddilar tomonidan berilgan suratlardan boshqa suratlar orqali tasvir etishlari so’zimizning
to’g’riligini ko’rsatadi. Masalan, arablar Javzoni Egizak o’g’il bola [surati] o’rnida burjlar qatoriga
qo’yganlar. Holbuki, Javzo Jabborning yulduzidir. Xorazmlikar bu yulduz turkumini Azvapachkirik
nomi bilan ataydilar. Bu “egizaklar” ma’nosini anglatadi. [Абу Райҳон Беруний. Қадимги
халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. Тошкент: “O’zbekiston”, 2020. 1-жилд. –
Б. 267]
X.Solixo‘jayeva Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asari o‘zbek tili
xrononimiyasi va geortonimiyasinining tarixiy manbalardan biri ekanligi xususida yozib, tadqiqot
ishida “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Xorazm va sug‘dlarning islomgacha
bo‘lgan davrdagi bayram va hayitlari xususida to‘xtalib o‘tadi. [Салиходжаева Х.З. Ўзбелк тили
хрононим ва геортонимларининг лисоний тадқиқи. Филол. фанлари номзоди..дисс.Фарғона.
2020. Б. 56]
Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida Rasulluloh zamonida odamlar yillarni
raqamlar bilan emas, “Tinchlik yili”, “G’alaba qozonish yili”, “Oshnochilik yili” kabi nomlar bilan
yuritilgani xususida ham tadqiqot ishida yozib o’tilgan. X.Solixo’jayeva Navro’z va Mehrjon
geortonimlariminig lingvokulturologik xususiyatlariga to’xtalib o’tib, “Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar” asarida olimning bayramlar xususida keltirilgan ma’lumotlaridan havolalar keltirib
o’tadi.
Ba’zilarning aytishicha, Navro’z Alloh mahluqotni yaratgan olti kunning birinchisidir.Quyosh
va Oy osmonning ikki ko’zi bo’lganidek, Navro’z va Mehrjon zamonning ikki ko’zidir.[Абу Райҳон
Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. Тошкент:
“O’zbekiston”, 2020. 1-жилд. – Б. 239]Beruniy asarda Bag‘dod mubadi Ozarbodning Navro’z va
Mehrjon bayramlarida forslarda shakar hadya qilish marosimi bo’lgani xususida ham bayon etgan:
Forslarda Navro’z kuni bir-birlariga shakar hadya qilish rasm bo’lgan edi. Bag’dod mo’badi
Ozarbodning hikoya qilishicha, buning [sababi], Navro’z kuni Jamshid mamlakatida shakarqamish
paydo o’lgan, bu shu vaqtgacha bilinmagan edi. Jamshid sersuv bir qamishdan shira
tomchilayotganini ko’rgan. Uni tortib qaragan, unda lazzatli shirinlik borligini bilgach, suvini
chiqarib, shirasidan shakar ishlashni buyurgan.[Shakar] beshinchi kuni ko’tarib olingan va
tabriklash uchun uni bir-birlariga hadya qilganlar.Mehrjon bayramida ham bu
[marosim]o’tkazilgan.[Абу Райҳон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар.
Танланган асарлар. Тошкент: “O’zbekiston”, 2020. 1-жилд. – Б. 241]
Buyuk ajdodimizning ilmiy merosi nafaqat O’zbekistonda, balki hozirgi kunda butun jahon
miqyosida o‘rganilmoqda. Xususan, nomshunoslik doirasida ham izlanish va tadqiqotlar davom
etmoqda. A.Mirboboyev va Yu.Boboyevlar tomonidan yozilgan “Аbu Rayhon Beruniyning eroniy
tilda so‘zlashuvchi xalqlar kosmonimlari haqida ma’lumotlari” maqolasida “Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar” asarida tilga olingan planetalarning arabcha, forscha, xorazmcha, rumiycha
nomlarini keltirib o‘tadi va ba’zi sug‘dcha va xorazmcha kosmonimlar tojik tilida saqlanib qolgani
xususida yozgan. [https://cyberleninka.ru/article/n/aburayhon-berunis-information-concerning-
cosmonimy-of-iranian-speaking-people/viewer] Yu.Boboyev “Abu Rayhon Beruniy asarlarida
Xorazmning tarixiy onomastikasi talqini” maqolasida “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”
asarida qayd etilgan xorazmshoh afrig’iylar sulolasi shohlari nomlari va Xorazmning tarixiy qal’asi
bo’lgan Fir qal’asi xususida bayon etilgan. [https://cyberleninka.ru/article/n/reflection-of-khorezm-
historic-onomastics-in-aburaykhon-s-berunis-works/viewer]
Al-Fir – Xorazmning qadimgi poytaxti nomi bo’lib, Amudaryoning so‘l sohilida joylashgan.
Arab yozma manbalarida Al-Mansura deb ham atalgan. Beruniyning yozishicha, Al-Fir Xorazm
shahri chekkasidagi loy va xom g‘ishtdan qurilgan qal’a bo‘lib, bir-birining ichiga joylashgan va
balandlikda bir-biridan qolishmaydigan uch qavatli qo’rg’ondan iborat bo’lgan.
Al-Fir Xorazm shahrining chekkasidagi loy va xom g’ishtdan qurilgan qal’a bo’lib,bir-birining
ichiga joylashgan va balandlikda bir-biridan qolishmaydigan uch qavat qo’rg’on edi….Al-Fir o’n
milcha va undan ko’proq masofada ko’rinar edi.Jayhun har yili uni buzib,yiqitib va parchalab olib
ketaberdi;nihoyat Iskandar tarixining ming uch yuz beshinchi yilida undan asar qolmadi.[ Абу
Райҳон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. Тошкент:
“O’zbekiston”, 2020. 1-жилд. – Б.69]
“Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” bizga taqdim qiluvchi ko’hna ma’lumotlar orasida
uning turli tillarda qo’llangan tarixiy nomlar alohida o’rin tutadi. Buyuk ajdodimiz asarini har
tomonlama chuqur tahlil qilish bu kitob yozilgan davr va hududlarda yashagan xalqlarning tillari va
bu tillarning hozirgi davr tillari, xalq shevalarida saqlanib qolgan qoldiqlari xususida qimmatli
ma’lumotlar beradi. Mana shu ma’noda “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” bebaho tarixiy-
lisoniy merosdir.
1.Абу Райҳон Беруний. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. Танланган асарлар. 1-жилд. Тошкент:
“O’zbekiston”, 2020.
2. Абдуҳамид Нурмонов. Ўзбек тилшунослиги тарихи. Ўқув қўлланма// Тошкент. “Ўзбекистон”.2002.Б.14-
16
3.А.И.Примов. Ўзбек тили космонимларининг лисоний хусусиятлари.Филол. фанлари номзоди..дисс.
Тошкент. 2009. Б. 20-21
4. Ibragimov F. Beruniyning “Osor ul-boqiya” asari qo‘lyozmalari, nashrlari va tarjimalari xususida//Xalqaro
ilmiy-amaliy konferensiya materiallari, Тоshkent. “Ma’naviyat”, 2023, 73-bet
5.Салиходжаева Х.З. Ўзбелк тили хрононим ва геортонимларининг лисоний тадқиқи. Филол. фанлари
номзоди..дисс.Фарғона. 2020. Б. 56
6.https://cyberleninka.ru/article/n/aburayhon-berunis-information-concerning-cosmonimy-of-iranian-speaking-
people/viewer
7.https://cyberleninka.ru/article/n/reflection-of-khorezm-historic-onomastics-in-aburaykhon-s-berunis-
works/viewer
UO’K 81
UY-JOY, UNING QISM VA JIHOZLARIGA OID LEKSIK BIRLIKLAR
(“Malika ayyor” va “Bahrom va Gulandom” dostonlari misolida)
M.T.Narmatova, o‘qituvchi, Jizzax davlat pedagogika universiteti, Jizzax
Annotatsiya. Maqolada “Malika ayyor”, “Bahrom va Gulandom” dostonlarida uy-joy, uning

qism va jihozlariga oid leksik birliklar tushunchasi, xususan, ushbu mavzuga oid leksemalar tahlil
qilingan.
Kalit so‘zlar: uy, bo‘sag‘a, zina, darvoza, tom, to‘r ,eshik va h.k.
Аннотация. В статье проанализировано понятие лексических единиц, относящихся к
жилью, его частям и оборудованию в эпосах” Малика айёр“,” Бахрам и Гуландом", в
частности лексемы, относящиеся к данной теме.
Ключевые слова: дом, порог, лестница, ворота, крыша, сетка, дверь и т. д.
Abstract. The article analyzes the concept of lexical units related to housing, its parts and
equipment in the epics “The Cunning Princess,” “Bakhram and Gulandom,” in particular lexemes
related to this topic.
Key words: house, threshold, staircase, gate, roof, mesh, door, etc.
Insoniyatning barcha taraqqiyot bosqichlarida muayyan uy-joy yoki vaqtincha yashash uchun
moʻljallangan uy, turadigan oʻrin, makon muhim oʻrin tutganki, ularning har biri oʻz nomi va
atamasiga ega. Ta'kidlamoqchimizki, har bir xalqning ma'naviy hayoti va kundalik maishiy turmush
tarzida muayyan makon-turar joylar, ularning jihozlari nomlari oʻsha xalq tilining oltin fondi
xazinasida, xalq ogʻzaki ijodi namunalarida munosib oʻrin olgan. Bu barcha turkiy xalqlar qatori,
oʻzbek tili va folkloriga ham tegishli, albatta.
Tadqiqotimizda qoʻyilgan maqsaddan kelib chiqib, tahlil ob'ektiga jalb qilingan xalq
dostonlarini oʻrganish davomida muayyan makon-uy, joy, yashash oʻrni tushunchalarini ifadolovchi
20 dan ortiq leksik birliklar qoʻllanganligini kuzatdik. Bular: qoʻrgʻon, saroy, uy, kulba, yurt, vatan,
xonumon (uy va uning jihozlari) dargoh, xona, ayvon, eshik, darvoza, ustun, zina, boʻsagʻa, toʻr, hujra
makon va h.k. Quyida ulardan ayrimlarining etimologiyasi, qoʻllanilish doirasi va leksik-semantik
xususiyatlari haqida qisqacha soʻz yuritamiz.
Bo‘sag‘a: leksemasining ma’nodoshi ostona sanaladi: Har ikkalasi og‘zaki nutqda bir xil
darajda qo‘llaniladi. Ostona forsiycha so‘z bo‘lib, tilimizga o‘zlashib kirgan va “kiraverish, bo‘sag‘a;
arafa; shoh saroyi; dahma” kabi ma’nolarni bildiradi. Tilimizning nufuzli lug‘atida bo‘sag‘a so‘zi 3
xil ma’noda; asl ma’noda ostona, ko‘chma ma’noda “biror hudud”, “manzilning kirish, boshlanish
joyi, ostonasi”, shuningdek, “biror marosim, muhim sana va sh.k. arafasi, boshlanish davri” (O‘TIL
I. 419-bet) tarzida izoh berilgan. Mazkur manbada ostona so‘zining beshta ma’noni ifodalashi qayd
etilgan: 1. Eshik, darvoza chorcho‘pining ostki ko‘ndalang yog‘ochi; binoga, hovliga kiraverishdagi
yerga ko‘ndalang yotqizilgan yog‘ochi, taxta, harsang va sh.k: bo‘sag‘a; 2. Uy, xonadon, dargoh; 3.
Qishloq yoki shaharga kiraverishdagi joy, bo‘sag‘a; 4. Biror voqea yoki hodisaning boshlanishiga
yaqin qolgan payt: arafa; 5. Daryo ostidagi, ba’zan suvdan chiqib ko‘rinib turadigan va suv oqimini
tezlashtirib, kemalar qatnovini qiyinlashtiradigan balandroq joy, do‘nglik (O‘TIL III 150-bet)
Xalq dostonlari, xususan “Malika ayyor” tilida ostona so‘ziga qaraganda bo‘sag‘a leksik birligi
ancha faol qo‘llanilganligi kuzatildi. Masalan, shu tog‘ning ostidagi Torkiston shahar darvozasining
bo‘sag‘asi shul murvat bilan ochilar ekan. Buni Shoqalandar bilar edi (M.a 80-bet). 2. Ko‘klam
toqqa zarb qilsa, ko‘klam tog‘ yorilib Shohoqalandarga yo‘l beradi. Torkistonning bo‘sag‘asini
ko‘radi. Uning ostidan bir katta lavhi daryo chiqib oqadi. Torkistonning bo‘sag‘asining o‘ng
yog‘idan bir yaydoq qora tulpor chiqib shu suvdan suvlaydi (M.a 77-bet). Keltirilgan matnlarning
dastlabkisida bo‘sag‘a leksemasi asl ma’noda (shahar darvozasi chorcho‘pining pastki qismida
yog‘och) va keyingisida ko‘chma (muayyan joyga kirishdagi balandroq joy, bo‘sag‘a) ma’nosida
qo‘llanganligi kuzatilgan. Lekin mazkur ma’nolarning birortasi “Bahrom va Gulandom” dostonida
uchramadi. Ostona leksik birligining fonetik varianti (oston) yozma yodgorliklar tilida, xususan,
Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida hozirgidek “uy ostonasi” ma’nosida, “bo‘sag‘a” so‘ziga
ma’nodosh-sinonim tarzida qo‘llanganligi asli sir emas: Yotib bosh qo‘ysalar ostonga, Qolur erkin-
mu yer bu notovonga. (F.Sh. VIII, 419-bet).
Zina (zinapoya): fors tilidan o‘zlashgan mazkur leksema “pog‘ona, daraja; narvon, pillapoya”
ma’nolarini ifodalaydi. Uning 3 xil ma’nosi bor: 1. Bino va inshootlardan yuqoriga chiqish yoki
pastga tushish uchun mo‘ljallab yasalgan pog‘onali qurilma va uning har bir ma’nosi: zinapoya; 2.
Ostona yoki bo‘sag‘a; 3. Ko‘chma, bosqich, pog‘ona; marta, karra (O‘TIL II 151-bet). Zina va uning
to‘liq leksik variant bo‘lgan zinapoya leksemasi qo‘llanilishiga ko‘ra ham yozma va og‘zaki adabiyot
namunalarida uchraydi. Masalan Navoiyning asarlarida, xususan, “Hayratul abror”da zina (H.a, VII,
336-bet), shuningdek “Farhod va Shirin” da zinapoya (F.Sh. VIII, 161-bet) shakllarining
qo‘llanganligi ilm ahliga ma’lum. Biz tadqiq etgan “Malika ayyor” dostoni tilida zinaga, zinaning,
zinapoya, zinapoyaga kabi shakllarning qo‘llanganligi aniqlandi: Bir-birining belini ushlab, Har
zinaga qadam tashlab, O‘yin-kulgusini boshlab, Jo‘nadi pari, jo‘nadi (M.A,51-bet). Shunday qarasa,
oldidan bir yerda bir zinapoya ko‘rindi, Ul zinapoyaga borsa eshigi bor. U eshikni ochib ichkari
bordi. Qarasa bu zinaning tagida juda katta bir joy bor ekan (M.A, 154-bet). Zina, zinapoya leksik
birliklari “Bahrom va Gulandom” dostoni matnida uchramadi.
Darvoza: forsiycha bu so‘z “hovliga, qo‘rg‘onga kiriladigan, ochib-yopiladigan katta eshik”
ma’nosini ifodalaydi. Uning qo‘llanilish doirasi, tarkibi va tavsifi haqida nufuzli lug‘atlarda yetarli
ma’lumotlar berilgan. Masalan, tilimizning izohli lug‘atida “shahar, qo‘rg‘on, qal’a, hovli va shu
kabilarga kiriladigan ikki tabaqali katta eshik, qopqa” (O‘TIL, I, 561-bet) degan izoh berilgan.
Tilimizning etimologik lug‘atida aytilishicha, darvoza nomi tojik tilida “katta eshik” ma’nosini
ifodalaydigan dor otiga “ochiq ma’nosini bildiruvchi boz sifatini qo‘shib yasalgan dorboz
yasalmasiga -a qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilingan: b tovushi v tovushiga almashib,keyinchalik
shu shaklda tilimizga ko‘chgan (O‘TIL, III,77-bet). Darvoza atamasi yozma adabiyot manbalarida
ham, folklor namunalari matnida, qolaversa, og‘zaki so‘zlashuv nutqida ham faol qo‘llanadi.
Masalan, Alisher Navoiyning mashhur “Hayratul abror” asaridagi “Bor edi darvozaga surmak hamon,
Har soridin xalq yugurmak hamon” (H.a, VII, 185-bet) misralarida mazkur leksema ayni ma’noda
qo‘llanganligini kuzatamiz. Tadqiqotimizda o‘rganilgan “Malika ayyor” dostoni matnida uning
darvozada, darvozadan, darvozani, darvozaning, darvozasi, darvozasiga, darvozasin, darvozasini,
darvozasining kabi qator shakllari mavjudligi aniqlandi. Ularning hammasida ham yuqorida
ta’kidlangan ma’no o‘z ifodasini topgan: Avazxon xayr deb o‘rnidan turib, piyoda bo‘lib, tepani
aylanib borib qarasa, oldidan bir g‘or chiqdi. G‘orga bora berdi, qarasa, g‘orda bir darvoza
ko‘rindi. Darvozani ochib ichkariga kirib qarasa, qirq dev araq-sharaq ichib mast bo‘lib o‘tiribdi
(M .a 37-bet). Gulqizoyim qirqin qizlari bilan Gulshanboqqa ergashtirib darvozadan ichkariga olib
kirdi (M.a. 47-bet).
Mazkur matndagi darbozabon leksemasi asli forsiycha so‘z bo‘lib, unga -bon qo‘shimchasini
qo‘shish orqali hosil qilingan va natijada “ eshik og‘asi”, “darboza egasi” ma’nosini anglatadi.
Tilimizning izohli lug‘atida bu so‘z quyidagicha izohlangan: 1. tar. Shahar yoki xon saroyi
darvozasining qorovuli yoki soqchisi; 2. sport. Darvozani himoya qiluvchi o‘yinchi (O‘TIL, I, 561-
bet). Tadqiq etilgan har ikkala doston matnida darvozaxona leksemasi ham uchraydi.Aslida bu leksik
birlik darvoza+xona shaklidagi so‘zlarning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan va u “hovli darvozasiga
yopishgan yoki uning tepasiga qurilgan usti yopiq joy” ma’nosini anglatadi.
Eshik: sof turkiycha bu leksema “uy, xona, bino yoki hovlining kiraverishida o‘rnatiladigan,
ochib-yopib turiladigan qurilish buyumi” ma’nosini anglatadi. Ona tilimizning izohli lug‘atida
mazkur leksik birligi haqida yana quyidagi ixcham ma’lumot berilgan: sheva: hovli, uy-joy, xonadon
(O‘TIL, V, 64-bet). Bu leksema juda qadimdan og‘zaki va yozma manbalarda faol qo‘llanilgan.
Masalan, Navoiy asarlarida, xususan, “Saddi Iskandariy”da yuqorida ta’kidlangan ma’nolardan
tashqari, “uyning tashqarisi, hovli” ma’nosida qo‘llanganligini ham kuzatish mumkin. (Qarang:S.I,
XI 218- bet).
Bulardan tashqari, ba’zi o‘zbek shevalarida eshik leksemasi uy, xonadon ma’nolarida
qo‘llanilishi hech kimga sir emas. Masalan, eshikka chiqamiz-xonadonga chiqamiz; eshikka
o‘tinglar-uyga o‘tinglar; eshikka boringlar-uyga boringlar kabi.
Biz o‘rgangan xalq dostonlari tilida “uy”, “ xonadon”, “ hovli” ma’nolari faol
ifodalangan.”Malika ayyor” dostonida eshik leksemasining eshigi, eshigidan, eshikli, eshikni kabi
shakllari qo‘llanilganligi aniqlandi: bu fe’limga tavba qilibman, - deb G‘irotini Soqiga berib, Qirq
eshikli chilla xonasiga kirib, ko‘kragini nam yerga berib xafa bo‘lib yotdi (62-bet). Avazxon bog‘otga
yetib, eshikni ochib ichkariga kirdi (47-bet); uyidan oldirsa har nima borin, Eshikda mohini, qatorda
norin, xonavayron bo‘lsa, uyda yoring (B.G. 71-bet): Eshikning keyniga borib bu Bahrom, Gapirgan
so‘zlarni tingladi, turdi (B.G. 68-69-betlar).
Tom (uy): bu leksemaning lug‘aviy ma’nosi uch xil: a) uyning, binoning ustini bekitib turuvchi
tepa qismi; b) ba’zi qurilmalarning qor, yomg‘ir, quyosh va shu kabilardan himoya qiluvchi tepa
qismi; v) sheva: uy, hovli, joy (qarang: O‘TIL, IV, 139-bet). Tahlil etilgan dostonlar matnidagi tom
(uy) leksik birligining ma’nosi asosan dastlabki va oxirgi izohlarga to‘g‘ri keladi: Chambilning
hamma xotin-qizlari tom-tomning boshida turib tomosha qilib turibdi (M.A, 16-bet); Uchovi birga-
birga pastki tomdan chiqib, qo‘rg‘onning shosupasiaga borib, yaxshi libos, to‘shaklardan chiqarib
soldi (M.A, 154-bet). Bu matnlarning dastlabkisida “uyning tepasi”, ikkinchisida “uy, hovli, joy”
ma’nolari o‘z ifodasini topgan. “Bahrom va Gulandom” dostonida “tom” leksik birligi
qo‘llanilmagan.
To‘r: qadimgi turkiy tildagi bu leksema aslida “uyning to‘ri”, poygakning eng yuqori qismi
ma’nosini anglatadi. Bu ot asli top tarzida talaffuz qilingan (Devon III, 133-bet, DS 580-bet);
keyinchalik Ö unlisining yumshoqlik belgisi yo‘qolgan: tön > tor shaklida qo‘llangan “poygakning
qarama-qarshi tomonidagi joy” ma’nosida qo‘llangan (O‘TEL, I, 372-bet). Ayni ma’no biz tadqiq
etgan “Malika ayyor” dostoni matnida ham uchradi: “Go‘ro‘g‘li degan so‘zni eshitgandan poygada
turgan devlar qochib to‘rga o‘taberdi. Bir-birini bosib, takbiridan adashib aqli shoshib, to‘polon bo‘lib
qoldi (38-bet)
To‘r leksik birliging qo‘llanish doirasi juda keng: deyarli barcha turkiy tillarda faol qo‘llanadi,
hatto ko‘pgina yozma manbalarda ham o‘z ifodasini topgan. Bu o‘rinda birgina misol keltiramiz:
Hazrat Navoiy bobomizning asarlarida, xususan, “Saddi Iskandariy” dagi “Eshik poy yeridur, gar
olsin bo‘ri, Mushukka maqom o‘ldi uyning to‘ri” (SI XI, 218-bet) misralarini xotirga keltirishning
o‘zi kifoya.
Xulosa qilib aytganda, uy-joy nomlari, uning muayyan qism – bo‘laklari va jihozlariga oid
leksik birliklar jamlanmasi ona tili ijtimoiy-siyosiy leksikasining mustaqil bir tarmog‘i sanaladi.
Bunday tipdagi leksemalar ijodkor xalqimizning ma’naviy hayotida va kundalik maishiy turmush
tarzida juda faol qo‘llanilib kelganligini qadimgi qo‘lyozma asarlar, shuningdek, xalq og‘zaki ijodi
asarlari matnidagi lisoniy dalili – ma’lumotlari yana bir tasdiqlay oladi. Ta’kidlanayotgan va nazarda
tutilayotgan leksik birliklarni to‘plash, muayyan matnlar tarkibida o‘rganish, ularning etimologik va
funksional-semantik xususiyatlarini ochib berish tilshunosligimizning navbatdagi vazifalaridan biri
sanaladi.
1. Abdushukurov B. “Qissasi Rabg‘uziy” leksikasi. Filol. fan doktori (DSs) dissertatsiyasi, Toshkent, 2017, b. 75.
2.Xoziyev A. Leksika slovarya Maxmuda Kashgari “Devonu lyugot ut-turk” v sravneniye s sovremennom
Bashkirskim yazikom. Kand. Dis-ya. Ufa, 2018
3. A.Navoiy «Tarixi muluki ajam» www.ziyouz.com kutubxonasi
4. B.G.- Bahrom va Gulandom –Toshkent:G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti,1886.
5. .M.a.- Malika ayyor.- Toshkent:G‘.G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti,1886.
6. O‘TIL- O‘zbek tilining izohli lug‘ati.Besh tomlik.- Toshkent:O‘zbME.,1-jild,2006.
UDC:811.581:81’373
CHINESE MEDICAL TERMINOLOGY IN THE MODERN ERA
Y. I. Nurmatov, senior teacher, Oriental university, Tashkent
Annotatsiya. Akupunktura va moksa bilan davolash xitoy tibbiyoti ilmi va xitoy an'anaviy
tabobatining muhim qismi hisoblanadi. Ming yillar davomida xitoy xalqi uni farmatsevtik bo'lmagan
davolash usuli, oddiy dastur, keng foydalanish imkoniyati, yaxshi shifobaxsh ta'siri va arzonligi
uchun qadrlaydi. Xitoy ilm-fan va madaniyatining bir qismi sifatida akupunktura va moksa bilan
davolash Xitoy o'rtasidagi boshqa mamlakatlar bilan madaniy almashinuv natijasida qadimdan
dunyoda ma'lum.
Kalit so’zlar: ‘eski tibbiyotni bekor qilish’ yú yún-xiù ( 余雲岫 ), “Xitoy tibbiyotining
qisqacha tavsifi”‘Zh¯ou’s Zh¯ong Y¯ı Xué Gài Lùn (中醫學概論), ‘sovuq zarari' sh¯ang hán(傷
寒), ‘issiqlik kasalligi’ w¯en b`ıng (溫病), yin-yang (阴阳), five elements (五行), zang-fu (脏腑),
‘shamol zarbasi’ zhòng f¯eng(中風), hayot quvvati chi (气), etiologiya, patologiya.
Аннотация. Иглоукалывание и мокса-терапия являются важной частью китайской
медицины и традиционной китайской медицины. На протяжении тысячелетий китайцы
ценили его за нефармацевтическое лечение, простоту применения, широкую доступность,
хорошие лечебные эффекты и низкую стоимость. Акупунктура и моксотерапия как часть
китайской науки и культуры давно известны в мире в результате культурного обмена между
Китаем и другими странами.
Ключевые слова: ‘отмена старой медициныe’yú yún-xiù (余雲岫), “Краткое описание
китайской медицины”‘Zh¯ou’s Zh¯ong Y¯ı Xué Gài Lùn (中醫學概論), ‘ущерб холода’ sh¯ang
hán(傷寒), ‘болезнь тепла’ w¯en b`ıng (溫病), yin-yang (阴阳), five elements (五行), zang-fu (脏
腑), ‘удар ветра’ zhòng
f¯eng(中風), жизненная сила цзи (气), этиология, патология.
Abstraсt. Acupuncture and moxibustion are an important part of Chinese medicine and
traditional Chinese medicine. For thousands of years, the Chinese have valued it for its non-
pharmaceutical treatment, ease of use, wide availability, good medicinal effects and low cost.
Acupuncture and moxibustion as part of Chinese science and culture have long been known in the
world as a result of cultural exchanges between China and other countries.
Key words: ‘abolition of the old medicine’yú yún-xiù ( 余雲岫 ), “Outline of Chinese
Medicine”‘Zh¯ou’s Zh¯ong Y¯ı Xué Gài Lùn (中醫學概論), ‘cold damage’ sh¯ang hán(傷寒),
‘warm disease’ w¯en b`ıng (溫病), yin-yang (阴阳), five elements (五行), zang-fu (脏腑), wind-
stroke zhòng f¯eng(中風), qi (气) (vital force), etiology, pathology.
Modern Western medicine began to enter in China from the middle of the 19th century through
the efforts of Christian missionaries. By 1850, ten missionary hospitals had already opened, and their
numbers gradually increased. It was not by the power of the missionaries’ religion, though, that
Western medicine gained a fast foothold in China, but rather by the power of Western civilisation
based on secular knowledge. By the end of the century, after decades of humiliation by Western
powers and, finally, by Japan, China’s faith in its own intellectual traditions was deeply shaken, and
the values of modern science were seen by an increasing majority to offer the only possible solutions
to the nation’s problems. In the political realm, this development inspired the overthrow of imperial
rule and the founding of the Republic.
Amid these upheavals, Chinese medicine was increasingly viewed as unscientific and primitive,
and all but met its demise. In 1929, a bill was presented by Yú Yún-Xiù (余雲岫) for the ‘abolition
of the old medicine’. Although opposition was strong enough to prevent the bill from going through,
the challenge to Chinese medicine remained unabated. In 1932, the Chinese government ordered that
Chinese medical schools be excluded from the mainstream education system. Chinese medicine
gained a reprieve on them a in land in the 1950s after the Communist assumption of power there.
Two reasons have been suggested to explain the support of Máo Zé-D¯ong’s government for
Chinese medicine. One is that China did not have the resources to provide adequate Western medical
health care for the whole population, and that there were still many practitioners of Chinese medicine
(Sivin 1987: 18). The other is that traditional Chinese medicine contained a strong pragmatic element
and its y¯ın-yáng and five-phase theories were considered as a kind of primitive materialism
(Unschuld 1985: 253). Nonetheless, not all traditional Chinese healing practices received communist
approval. Chinese medicine was considered as a ‘treasure house’ of experience in the treatment of
disease, in which, nevertheless, the grain had still to be separated from the chaff. The PRC’s support
for Chinese medicine is half-hearted; the medical education it provides trains at least twice as many
in Western medicine as in Chinese medicine (Birch & Felt 1999: 52).
In Táiw¯an, where choice in health-care has been left largely to the individual, Chinese
medicine has remained alive out of popular assent, and over recent years has been incorporated into
the island’s national health insurance scheme. Nevertheless, support for Chinese medicine is even
weaker in Táiw¯an than in the PRC: Táiw¯an had nearly three times as many Western medical
doctors than Chinese doctors in 1954, and ten times as many in the early 1990s (R.O.C. Health
Department 1993, 1995). No government-run university has a Chinese medical faculty. The challenge
of Western medicine and the scientific world view has brought numerous changes. Only those
elements of traditional healing practices that have a rational theoretical basis have been deemed
acceptable. In the PRC, magical and shamanistic practices have been eradicated, but even in
Táiw¯an, where they have been allowed, they have not been considered by educators to be valid
elements of the Chinese medical corpus.
At the same time, importance has been accorded to scientific research to establish the scientific
basis of Chinese medicine This has led to the scientific understanding Chinese Medical Terms of
various therapeutic mechanisms, and provided ample evidence of the effectiveness of both
acupuncture and medicinal therapy. However, the theoretical infrastructure of the system as a whole
has not been validated. Notably the channel system, certain organ functions, and external causes of
disease traditionally recognized have gained no substantiation. Western research into acupuncture has
led to the discovery of endogenous opioids, but the traditional concepts of q`ı and its pathways that
provided the traditional explanatory model of the therapy have not been shown to have any objective
referents. Policy-makers in both the PRC and Táiw¯an have declined to draw the most radical
conclusions of the scientific challenge, which would entail discarding all traditional theories of
physiology and pathology and recasting traditional therapies in the mould of mechanisms recognized
by modern medicine. The traditional edifice of Chinese medical theory has been left intact, but not
entirely unaltered.
The teaching of Chinese medicine was traditionally based on the student-master relationship.
In the classical tradition, the earliest knowledge had more importance that the latest. The authors of
the early texts were considered to have such deep knowledge that later generations could only
approximate. Texts such as the Huángd`ı Nèij¯ıng, Nànj¯ıng, and Sh¯anghánlùn were often
closely studied and even memorized. The shift into the framework of large teaching establishments
has lead to the creation of new texts that explain the subject systematically in modern Chinese (白話
文 bái huà wén). Texts such as Mèng & Zh¯ou’s Zh¯ong Y¯ı Xué Gài Lùn 中醫學概論 “Outline
of Chinese Medicine” of 1985 (a revised version of the work by Z¯un Zhào-Wèi published in 1958)
is a typical example. The fact that study of the classics is giving way to short quotations in textbooks
that present modern doctrines of traditional Chinese medicine (Sivin 1987: 27) does not simply reflect
a desire for greater educational efficiency; it almost certainly reflects falling estimations of the value
of classical literature.
Education in basic theory still includes y¯ın-yáng and the five phases, the channels and
networks, causes of disease, and the physiology, or visceral manifestation theory (藏象學說 zàng
xiàng xué shu¯o) as it has come to be called in China, more or less according to the contents of the
N¯eij¯ıng. Diagnosis is still presented in the form of the four examinations, which combine a wealth
of diagnostic criteria from a wealth of literature. Inevitably this involves presenting different, even
conflicting, diagnostic ideas such as different theories concerning how various parts of the tongue
and the various vertical and horizontal divisions of the pulse corresponded to internal disturbances.
The study of externally contracted disease is explained in traditional terms, even though this involves
presenting two different schools of thought, that of ‘cold damage’ (傷寒 sh¯ang hán) and ‘warm
disease’(溫病 w¯en b`ıng). Central to diagnostic procedures in modern education is the practice of
determining treatment on the basis of ‘disease patterns’ identified (辨證論治 biàn zhèng lùn zh`ı).
The notion of the disease pattern can be traced to the N¯eij¯ıng and underwent development by
Zh¯ang Zhòng-Jˇıng, but explicit formulations of it in modern texts, such as the eight principles, q`ı
and blood pattern identification, and bowel and visceral pattern identification, did not begin to
develop until the M´ıng and Q¯ıng (1368–1919) (Zhào J-F 1987: 2). (The first dictionary of Chinese
medicine (Xiè G 1921) contains far fewer bowel and visceral disease pattern terms than the 1995
ZD.) Treatment by identification of patterns is a key element in modern Chinese medicine on the one
hand because it is theoretically based, rather than a symptomatic approach, and on the other because
it is a holistic complement to Western medicine emphasizing the individual’s particular
manifestations of disease.
The ways in which Western medicine has influenced the practice of Chinese medicine have not
been systematically studied. But there are some well-known examples. Jaundice, which was
traditionally explained largely in terms of damp-heat and the spleen, is now explained in terms of the
gallbladder (Wiseman & Féng 1998a: 322). So strong is the new understanding of this condition that
modern Sh¯anghánlùn commentators have introduced the notion of the gallbladder to explain
Zh¯ang J¯ı’s approach to treatment (Mitchell, Féng, & Wiseman 1999: 21). Wind-stroke (中風
zhòng f¯eng, apoplexy) is still explained in traditional terms of internal wind and various
complications, but its Western medical understanding as a cerebrovascular disease has encouraged
the use of blood-quickening stasis-transforming medicinals (活血化瘀薬 huó xuè hù y¯u yào).
The Western cognitive esthetic of integrated knowledge was doubtlessly responsible for the idea of
ascribing categories of medicinal actions to acupuncture points in the 1950s. In promoting traditional
Chinese medicine, the PRC government has hoped not only that Chinese medicine can be purged of
all irrational theories and ineffective remedies, but also that it can be integrated with modern medicine
to produce an even more effective synthesis. These efforts are still hampered by the ultimate challenge
that modern science poses: the theoretical edifice of Chinese medicine largely rests on speculation.
There is no firm evidence for q`ı and the channel system through which it flows, for certain organ
functions, for the activity of external evils in the body and other pathological processes, or for the
nature and action of drugs as traditionally described. None of these traditional concepts can be
accepted by the Western medical community, yet their abolition would reduce the value of Chinese
medicine to an assorted collection of folk remedies.
The future survival of Chinese medicine will undoubtedly entail continuing change under the
pressure of modern medical knowledge and the gradual disappearance of the social and cultural
motivation of its traditional development. The nature and scope of the changes, as well as the pace of
change, still cannot be perceived. Despite the changes that have visibly occurred in modern education,
it is clear that so far the Orient has not been so bold as to discard all speculative concepts, since this
would lead to a total collapse of the traditional theoretical basis of Chinese medicine. Chinese
medicine has undergone a degree of reacculturation in China (as it has in Korea and Japan). Chinese
medicine is subject to the same pressure to validate itself in modern medical terms in its westward
transmission. It will also become apparent that in addition to this, there is also an antagonistic pressure
to force Chinese medicine into the mould of a complementary health care, whose values are
diametrically opposed to those of Western medicine. These pressures, combined with the lack of
familiarity with the culture and language of China, explain the variety of ways in which Chinese
medicine is presented, and, specifically, the high degree of variation in terminology.
REFERENCES:
1. Chinese Acupuncture and Moxibustion. Foreign languages press Beijing Fourth Printing 2003.
http:/lwww.flp.com.cn
2. WHO international standard terminologies on traditional Chinese medicine. © World Health Organization 2022.
ISBN 978-92-4- 004233-9 (print version)
3. Essentials of Chinese acupuncture. Foreign languages press Beijing First Edition 1980. www.bamboo-
delight.com
4. The translation of Chinese medical terms into English. Linguistic considerations on the language of TCM.
Rivista della issn: 1974-4331 Facoltà di scienze motorie vol ii, fasc. 3, sez. 1, 2009 Dell’università degli studi di palermo
5. Dictionary of medicine 英汉双解医学词典 P.H. Collin. Foreign languages Teaching and Research Press 2000.
6. Chinese-English Medical Vocabulary: Arthritis and Osteoporosis 醫藥詞彙中英對照: 關節炎和骨質疏鬆症
7. Fung Yu Lan 1966 A Short History of Chinese Philosophy, Free Press, New York.
UO’K 81-13
“DЕVONI LUG’OTIT-TURK”DAGI IKKI TO’RTLIK TARJIMASI HAQIDA
B.R.Parpiboyev, o’qituvchi, Namangan Davlat Universiteti akademik litseyi, Namangan
Annotatsiya. Maqolada qadimgi turkiy yozma obida “Dеvonu lug’ot-it Turk” asaridagi ayrim
maqol va hikmatli so’zlarni horijiy tillarga tarjimalari qiyosiy tahlildan o’tkazilgan. Shuningdеk,
tarjimada muqobillik va so’z tanlash muammolari o’rganilgan.
Kalit so’zlar: Qadimgi turkiy adabiyot, “Dеvonu lug’otit turk”, badiiy tasvir vositalari, maqol,
ilmiy tarjima, badiiy tarjima, uslub, tarjimon mahorati.
Аннотация. Данная статья посвящена изучению проблем перевода пословиц и
поговорок, используемых в “Дивани лугат-ит турк”, одном из древнейших письменных
памятников тюркских народов. В ней также раскрываются проблемы адекватности и
выбора слов при переводе.
Ключевые слова: древнетюркская литература, “Дивани лугат-ит турк”,
литературные приемы, стилистические приемы, пословица, научный перевод,
художественный перевод, стиль, талант переводчика.
Abstract. This article is devoted to the study of the problems of translation proverbs and
sayings used in “Divani lugat-it Turk”, one of the oldest written monuments of Turkic nations. It also
exposes the problems of adequacy and word choosing in translation.
Keywords: Old Turkic literature, “Divani lugat-it Turk”, literary devises, stylistic devises,
proverb, scientific translation, literary translation, style, talent of translator.
Kirish. O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi mamlakatimiz tarixini, adabiy merosini

har tomonlama, xolis va xos o’rganish imkoniyatlarini yaratdi. Bu adabiy merosni umumjahon
sahnasidagi o’rni va rolini tayin qilish bugungi o’zbek ziyolilari, Oliy ta’limning yuqori bosqichida
tahsil olayotgan talabalari, ilmiy tadqiqotchilar oldiga ham bir qator dolzarb vazifalarni qo’ymoqda.
Adabiyotlar tahlili va metodologiya. O’n birinchi asrda yashab ijod etgan bobokalonimiz,
qomusiy bilim sohibi Mahmud Qoshg’ariy o’zining “Devonu lug’ot-it turk” (turkiy tillar lug’ati) asari
bilan butun dunyo turkiy xalqlarinining boy xalq tilini jamlab o’ziga xos devon tuzdi va bunga mazkur
xalqlarning turli lahjalari, urf-odatlariga oid qimmatli materiallarni ham kiritib, o’ziga xos qomusiy
asar yaratib berdi. Mazkur asar butun dunyo tilshunos va turkshunos olimlarining e’tiboriga tushdi.
Jumladan, “Devonu lug’ot-it turk”ni 1982-yilda AQShning Chikago universiteti turkshunoslari
Robert Denkoff va Jon Kellilar ingliz tiliga tarjima qilishdi. Asarning har uchchala qismi uning
turkcha nashridan amalga oshirildi. Bu xayrli ish tufayli okean orti xalqlari ham Mahmud Qoshg’ariy
ijodidan bahramand bo’lishdi. Hozirda mazkur manbaa tufayli turkiy maqol va hikmatlarni ingliz
tiliga tarjima qilish masalasiga oid boy tajriba yaratildiki, tarjimashunoslik fani oldiga bu juda
qiziqarli va dolzarb bir masalani qo’yadi.O’zbekiston Davlat Mustaqilligiga erishishi bilan milliy
qadriyatlarimizni tiklash, uning umumjahoniy o’rni va qudratini tayin etish imkoniyati yaratildi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o’zining “Adabiyotga e’tibor -ma’naviyatga, kelajakka
e’tibor” nomli asarida boy adabiy merosimizni tiklash va uni zamondoshlarimizga taqdim qilish
borasida shunday degandi: “Mumtoz adabiyotimiz, jumladan Alisher Navoiy asarlarini xalqimizga
yaqinlashtirish, bu noyob merosni haqiqatan ham ma’naviyatimizning hayotbaxsh manbaiga
aylantirish barchamiz, avvalo adabiyot ahlining vazifasi, desak, hech qanday xato bo’lmaydi” [1, 16-
bet]. Ushbu fikr nafaqat adabiyot vakillari, balki so’zshunoslik, til va til ta’limi bilan
shug’ullanadigan barcha kishilarga daxldordir.
Natijalar. Tarjimashunoslikda maqol va hikmatlarni qayta yaratish masalasi ushbu fanning ikki
sohasi asnosida amalga oshirilmoqda. Bu birinchidan, frazeologizmlar tarjimasi sohasida bo’lsa,
ikkinchidan, tarjimada asliyatdagi milliy o’ziga xoslikni qayta yaratish masalasi bilan bog’liqdir.Har
ikki nuqtai nazardan qaraganda ham turkiy maqol va hikmatlarni, ayniqsa, qadimgi frazeologizmlarni
ingliz tiliga tarjima qilish muammosi o’ziga xos dolzarblik kasb etadi. Masalaning yana bir muhim
jihati, mazkur maqol va hikmatlarning aynan Mahmud Qoshg’ariy nomi va uslubi bilan bog’likligidir.
Bu esa, o’z navbatida yana bir o’ziga xos muammoni, ya’ni Mahmud Qoshg’ariy uslubiga xos
jihatlarni ingliz tiliga tarjima qilish masalasini kun tartibiga olib chiqadi. Bugungi kunda asarning
xorijiy, xususan, ingliz va rus tillaridagi tarjimalarini asliyat bilan qiyosiy tahlil etib, tarjimalarning
adеkvatlik darajalariga munosib baho bеrish dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Bu ma’noda o’zbеk
tarjimashunos olimlari tomonidan olib borilayotgan fundamеntal tadqiqotlar dеvonning global fan
miqyosidagi ilmiy-adabiy qimmatini aniqlashga katta imkoniyatlar yaratayotgani ayni haqiqatdir.
Asarning tarjimashunoslik va qiyosiy adabiyotshunoslikda bu qadar chuqur va kеng miqyosda badiiy
tarjimaga, ilmiy tadqiqotlarga ko’p bora tortilishini bir nеcha jihatlar bilan izohlash mumkin.
Chunonchi, birinchidan, asar, yuqorida ta’kidlanganidеk, qomusiy tavsifga ega bo’lib, bu turli
yo’nalishdagi tadqiqotlar uchun uning yagona obyеkt sifatida tanlanish imkoniyatini bеradi;
ikkinchidan, asar XI asr va unga qadar bo’lgan davrda turkiy xalqlar tarixi, etnografiyasi, hayot tarzi,
davlat boshqaruvi, jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar qaror topishi va rivojlanishini o’rganishda
tarixiy solnomalar, bitiklar uchun muqobil manbadir; uchinchidan, “Dеvoni lug’otit-turk” va o’sha
vaqtga oid shu mazmundagi boshqa qomusiy asarlar o’rta asrlardan kеyingi davrlarda sharq xalqlari
tamaddunining G’arbiy Yevropa fan va madaniyatida uyg’unlashuvida ilmiy va adabiy mazmundagi
“ijtimoiy ko’prik” vazifasini bajara olgan; to’rtinchidan, asardagi nazmiy va nasriy shaklda bеrilgan
so’zlar lug’ati va ular asnosidagi maqol va hikmatlar badiiy hisoblanib, bu uning mumtoz
adabiyotning bеtakror namunasi sifatida ham g’oyat ta’sirli, qadimgi turkiy tilga xos sodda va ravon
bayon qilinganki, bu o’z navbatida ixlosmandlar e’tiborini qozona olishini ta’minlab bеrdi.
Muhokama. Asar bugungi kunga qadar bir qator tillarga tarjima qilinib, chop etilgan. Aytish
joizki, mazkur nashrlarning har biri badiiy adabiyot tarjimashunosligining o’ziga xos yutug’i, ayni
paytda, tarjimashunoslik fanida dolzarb tadqiqot obyеkti hamdir. Jumladan, asardagi quyidagi
to’rtlikning o’zbеk, rus va ingliz tillaridagi tarjimalarining o’zaro qiyosiy tahlili alohida e’tiborni
taqozo qiladi. “Devonu lug’ot-it turk”ning ikkinchi kitobida qatardi -qaytardi so’zining ma’nolariga
izoh berilar ekan, bunda mazkur so’zning ol atig’ qatardi -u otini qaytardi yoki yag’i qatardi -
dushmanni qaytardi, - kabi ma’nolarda qo’llanilishi bayon qilinadi. Ayni paytda ushbu so’zning
qadimgi turk qo’shiqlarida ham ifodalanishidan misol keltiriladi:
“Devon”da:
ARDIY ‘AŠIN TATUR GA’N
YAWLAQ YAGIG QATARGA’N
BUYNIN TUTUB QADIRGA’N
BASTIY ULUM ÁGTARUV [2. 132-bet]
O’zbekcha tahlili:
Oshini yediradigan,
dushman to’dasini qaytaradigan,
dushman bo’ynini qayiradigan edi,
o’lim uni ag’darib yiqitdi.
Mahmud Qoshg’ariy bu yerda “og’zi endi oshga yetay deganda ... o’z maqsadiga yetolmadi”
maqolidan foydalangan. Ayni paytda bu hikmat ostida o’sha paytdagi vatanparvarlik, yurtparvarlik
g’oyalari tarannum qilinadi. Xalq o’zining ana shunday asl o’g’lonlarini hech qachon unutmasligi,
ular hayotiga achinishi ham aks ettirilgan. Hozirgi o’zbekcha tahlilda to’rtlikdagi vazn, qofiya
saqlanmagan. Faqat asliyatning mazmuninigina berilgan. Asliyatdagi aaab shaklidagi to’rtlik tahlilda
rostmana gap bilan o’girilgan.
Turkchasi:
Ärdi asin taturyän
Yawlaq yayiy qataryän
Boynun tutub qadiryän
Basti ölüm aytaru
Inglizchasi:
Eulogizing a man: “He was one who let his food be tasted, one who turned back his
enemies, one who twisted their necks; until death brought him down.” [3, 148-bet]
Ma’nosi:
Maqtalgan kishi: “O’lim uni yiqitmagunga qadar - u o’z oshini boshqalarga ham baham
ko’rishga beradigan, dushmanlarini oraqasiga qaytaradigan, ularning bo’ynini qayirib
tashlaydiganlardan biri edi”.Ko’rinib turganidek, inglizcha tarjimada gap bo’laklari turkiy tillarnikiga
qaraganda o’zgacharoq. Inglizcha matnda turkiy gap teskarisidan, ya’ni gapning oxiridan boshiga
qarab tarjima qilinadi. Ammo asliyatning ma’nosi to’liq saqlangan. Yana shuni ham ta’kidlash
kerakki, asliyatdagi to’rtlikda qo’llanilgan bir qator birikmalarni so’zma-so’z o’girilsa ham mos
kelganligini ko’rishimiz mumkin.
Yana bir to’rtlik tarjimasiga nazar tashlasak:
“Devon”da:
QUDIY QIQRIB ‘UGUŠ TIRDIM
YAGY QA’RUV KIRIŠ QURDUM
TUQUŠ ‘JRA’ ‘URŠ BRDM
‘ARN KVRUB BAŠY TIGDIY [2, 180-bet]
Hozirgi o’zbekcha tahliili:
Quyiga qiyqirib qabilamni to’pladim. Dushmanga qarshi o’qni kamonga joyladim. Jang
maydonida otishdim. Mening yigitlarimni ko’rib, boshini panaga oldi. 2
Turkchasi:
Qodi qiqrip oyuš terdim
Yayiqäru kiriš qurdim
Toqiš ičrä uruš berdim
Ärän körüp baši tiydi
Inglizchasi:
“I shouted out to the foot of the mountain and gathered the clan with my call; then I strung
my bow against the enemy;
I shot and fought with him; when he saw the men of my army he hid his head and fled.”
[3, 190-bet]
Ma’nosi:
1. Men tog’ teppasidan chaqirib, qabilamni to’pladim; keyin o’qni kamonimga joyladim;
2. Men u bilan qiyqirishdim va jang qildim; u mening armiyam jangchisini ko’rganida
boshini berkitdi va yashirindi.
Inglizcha tarjimada tarjimon R.Denkoff va J.Kellilar aniqlashtirish, batafsillashtirish
tamoiyllarini qo’llaganlar. Bu sharqona asarlarni G’arb tillariga o’girishdagi an’anaviy tamoyillardan
hisoblanadi. Chunki, Sharqda har bir so’z o’ziga xos obrazlilik xususiyatiga va polisemantik
jihatlarga egaligi bois ularni G’arbiy Yevropa tillariga tarjima qilganda konkretlashtirish,
aniqlashtirish usullaridan foydalanish lozim bo’ladi. Yuqorida asliyatdagi “Jang maydonida
otishdim”ni inglizcha tarjimadan ko’rishimiz mumkinki, unda asliyatda bo’lmagan I shot and fought
with him (Men u bilan qiyqirishdim va jang qildim) deb o’girilgan. Bu yerda ingliz tarjimonlari
asliyatda bo’lmagan I shot (men qiyqirishdim)ni kiritganlar. Xuddi shunday holatni “Devon”dagi
‘ARN KVRUB BAŠY TIGDIY (yigitlarimni ko’rib, boshini panaga oldi) ni ingliz tiliga when he
saw the men of my army he hid his head and fled (u mening armiyam jangchisini ko’rganida
boshini berkitdi va yashirindi) tarzida yanada aniqlashtirib tarjima qilishgan. Ayni paytda buni xato
ham deb bo’lmaydi.
Xulosa. Ta’kidlash mumkinki, maqol, hikmat va to’rtlilar tarjimasining o’ziga xos jihatlari bor.
Adеkvat tarjima yaratish, muqobil variant tanlash, so’z topish va uslubiy muammolar mutarjimdan
yuksak estеtik did va asliyat tilining bilimdoni bo’lishni talab etadi. Bu ma’noda “Dеvonu lug’otit
turk”dagi maqol va hikmatlarni hozirgi zamonaviy tillarga o’girishda tarjimonlarning yuksak
mahoratiga guvoh bo’lamiz. Asardagi maqol va xikmatlar tarjimalarini tarjimashunoslik nuqtai
nazardan bir nеcha tillar asosida qiyosiy tahlil etish asarning turli tillardagi tarjimalariga badiiy va
estеtik baho bеrishda muhim ahamiyat kasb etadi.
1. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakga e’tibor. – Toshkent: O’zbekiston, 2009. – B.16
2. Mahmud Qashgariy. Turkiy so’zlar dеvoni (Dеvonu lug’otit turk)/ S.Mutallibov. - Tashkеnt, 1960-1963. T. I-
III.
3. Mahmud al-Kashgari, Compendium of the Turkic Dialects (Diwan Lugat at-Turk), edited and translated with
introduction and indices by Robert Dankoff, in collaboration with James Kelly. Cambridge, Mass. [In: Sources of Oriental
Languages and Literatures, ed. Sinasi Tekin.] Part I: 1982 (Pp. XI + 416). Part II: 1984 (Pp. III + 381). Part III: 1985 (Pp.
337 + microfiche).
4. «Divan Lugat at-Turk». A.M.Auezova, Dayk prеss, Almatы. 2005 g. 1288 str. 2s.
5. Malov S.Е. Pamyatniki drеvnеtyurkskoy pisьmеnnosti.- M.-L.,1951.- 452 s.
6. Butayev Sh. English-Uzbek, Uzbek-English Dictionary: “O’qituvchi”-Taskent-2013: P.462.
7. Abdurahimov M.M. O’zbеkcha-ruscha va ruscha-o’zbеkcha lug’ati: “Akadеmnashr”-Toshkеnt-2010: 389 b.
8. O’zbеk tilining izoxli lug’ati. “Moskva”, 1981y.
UO’K 81
MEDIA DISKURSNING LEKSIK SEMANTIK SATHI
F.R.Rajabbayeva, oʻqituvchi, Urganch davlat Innovatsiya Universiteti, Urganch
Annotatsiya. Ushbu maqola media diskursning leksik semantik sathi, lingvistikaning turli
sohalarida amalga oshirilgan funksiyonal semantik va semantik tarixiy tadqiqotlarga, shuningdek
an'anaviy diaxronik yondashuv bilan bir qatorda lingvistik tavsifning yangi sinxron ko'rinishiga
bag’ishlanadi.
Kalit so’zlar: leksika, semantika, sath, frozologiksath, morfema, lingvistika
Аннотация. Данная статья посвящена лексико-семантическому уровню
медиадискурса, функционально-семантическим и семантико-историческим исследованиям,
проводимым в различных областях языкознания, а также новому синхроническому взгляду на
лингвистическое описание наряду с традиционным диахроническим подходом.
Ключевые слова: семантический уровень, фрозологический уровень, морфема,
лингвистика, лексический уровень.
Abstract. This article is devoted to the lexical semantic level of media discourse, functional
semantic and semantic historical studies carried out in various fields of linguistics, as well as a new
synchronic view of linguistic description along with the traditional diachronic approach.
Key words: semantics level, phrosological level, morpheme, linguistics, lexical level
Lisonning shakl va denotativ ma’no yaxlitligidan iborat birligini qamrab oluvchi sathi turlicha
nomlanadi.Bular quyidagilardir: leksik sath, leksik-semantik sath,leksik- frozologik sath. Leksik sath
birligi tilshunoslikda leksema deyiladi. Leksema tilshunoslikning eng muhim tushunchalaridan biri
hisoblanadi. Biroq uning mazmun va chegarasi hozirgacha aniq belgilangan emas. Masalan o’zbek
tilshunosligida leksema va so’z atamasining hozirgacha yonma-yon qo’llanilayotganligi,
leksemaning morfemaning bir ko’rinishi sifatida qarash kabilar shular jumlasidandir.
Media diskurtsning leksik semantik tadqiqi lingvistikaning turli sohalarida amalga oshirilgan
funksiyonal semantik tadqiqotlarga asoslanadi. Ma’lumki semantika alohida soha sifatida birinchi
marta 1883 yilda Breal [1] tomonidan taklif qilingan. U "semantik" atamasini "so’zning o'zgarishini,
yangi iboralarni tanlashni, nutqda iboralarning payda bo’lishi va yo’qolishini boshqaradigan qonunlarni
o'rganish uchun taklif qilgan. Keyingi ellik yil davomida semantika sohasi so'z ma'nosi bo'yicha tarixiy
tadqiqotlar bilan shug'ullandi. Masalan Sterning [2] Meaning and the Change of Meaning (Ma'no va
ma'noning o'zgarishi nomli) risolasi semantika bo'yicha tadqiqotning birinchi bosqichi bo’lib ma’no
sintezini ta'minlaydi.
F.Sossyur [3] so‘z ma’nosini lingvistik belgi jarayoni sifatida o‘rganishni boshlab berdi.
F.Sossyurning belgining dialek modeli so'zning ixtiyoriy, ammo shartli shakli va ma'nosi o'rtasidagi
psixologik muvofiqlikni taxmin qildi. Uning Cours de linguistique générale ya’ni Umumiy lingvistik
kurslar asari an'anaviy diaxronik yondashuv bilan bir qatorda lingvistik tavsifning yangi sinxron
ko'rinishini qo'llab-quvvatladi. Bundan tashqari, Sossyur til tizimini (tilni) o'rganishni, muloqotdagi
ya’ni omma orasidagi jonli tilni o'rganishga alohida e’tiborini qaratib o’tdi, bu esa kontekst va nutqni
lingvistik tavsifdan tashqarida degan tushunchani keltirib chiqardi. Shu sabab deyarli barcha
lingvistik tadqiqotlar alohida so’z va so’z birikmalari, gap va yozma matn doirasida amalga
oshirilgan. O’g’zaki nutqning diskurs tahlili zamonaviy tilshunoslikning yechimini kutayotgan
masalalari qatorida qolib kelgan.
F.Sossyur [4] nazaryalari ta'sirida Trier 1931 yilda birinchi chinakam sinxron semantik
tadqiqotni yaratdi. Uning semantik sohalar deb ataladigan tahlili bugungi kunda ham mavjud bo'lgan
tadqiqot sohalarida keng qo’llanilmoqda. Deyarli bir vaqtning o'zida Blumfild [5] lingvistik
semantikaning bixevioristik nuqtai nazarini ommalashtirdi. Bloomfild uchun ma'noning ta'rifi
"so'zlovchi [iborani] aytadigan vaziyatni va tinglovchida chaqiradigan javobni" o'z ichiga oladi .
Garchi ular "tushuncha" va "tuyg'u" kabi atamalardan voz kechishsa ham, bixevioristlar kontekstdagi
nutq funktsiyasini ma'no uchun markaziy deb bilishadi. Shunga qaramay, paradoksal ravishda
bixeviorizmning, xususan, Amerika tilshunosligiga ta'siri, uning yo'nalishini leksik elementlar
o'rtasidagi tarkibiy munosabatlarga toraytirdi va nutq ma'nosini tavsiflashni ritorika, stilistika va
poetika kabi yondosh fanlarning tadqiqot masalasi degan nazaryani ilgari surdi. Tilning strukturaviy
va generativ vazifalari so'z va jumlani semantik nazariyaning obyekti sifatida oldi. Gapning ma'nosi
tamoyilga asoslangan tarkibiy qismlarining ma'nolari va ularning tarkibiy munosabatlari mahsuli
sifatida ko'rilgan.
S.Ogden va I.Richards [6] so’z semantikasi borasida o’z qarashlarini taklif qilgan va
tilshunoslikda ramziy va hissiy ma'noni tubdan farqlanishini takidlagan. Ularning ramziy ma'nosi
boshqa mualliflar g'oyaviy, tavsiflovchi, taklif yoki murojaat ma'nosi deb ataydigan ma'noga mos
keladi, hissiy ma'no esa ma'noning shaxslararo, ekspressiv, nomutanosi, tasirchan va uslubiy mano
xususiyatlariga mos keladi. stilistik jihatlariga mos keladi. Taxminlarga ko'ra, g'oyaviy ma'no
kontekstdan mustaqil ravishda kompetentsiyaning bir qismi sifatida o'rganilishi mumkin, shaxslararo
ma'no esa tizimli tekshirish uchun ilojsiz imkonsiz bolgan muayyan shaxslar nutqida vaqtinchalik
payda bo’ladigan ma’nodir.
Til, ma'no, madaniyat va shaxsiyat o'rtasidagi munosabatlarga oid savollar media
tilshunoslikning dolzarb masalalari bo’lib bular semantik tadqiqotlar mazmunining asosini tashkil
qilmoqda. Tilimizning bizning idrokimizni belgilaydigan darajasi, ko'pincha "Sapir-Uorf gipotezasi"
sarlavhasi ostida muhokama qilinadi, ayniqsa G. Lakoff va uning sheriklarining kognitiv
semantikasida yana bir muammoga aylangan. Ushbu tadqiqot yo'nalishi metaforani sinxron
o'rganishni ham jonlantirdi. Metafora allaqachon an'anaviy diaxronik semantikaning asosiy
muommosi bo'lib kelgan, chunki u majoziy ma'no kengaytmalarini ma'no o'zgarishi omili sifatida
muammo keltirib chiqargan. Daslabki semantik tadqiqotlar doirasida metoforaga oid nazaryalar 1960
yillarga kelib payda bo’lgan.
Trubetzkoy va Praga maktabi tomonidan ishlab chiqilgan antropologik tilshunoslik
tadqiqotlarida ham semantikaning fonologik xususiyatlari, komponentli tahlil, marker va leksik
bo’linish bilan bog’liq jihatlari generativ transformatsiyaning standart nazariyasiga kiritilgan. Katz,
Fodor, Postlar semantikaning xususiyatlar va nazaryasi bo’yicha tadqiqot ishlarini olib borganlar.
Shuningdek Katz semantikada ma'nolilik, anomaliya, ziddiyat, tavtologiya, sinonimiya, antonimiya,
parafraza kabi semantik tushunchalarni tavsiflash uchun leksik grammatik nazaryalardan
foydalangan holda ushbu tushunchalar borosida tadqiqotlar olib boradi.
Komponentli tahlilning mantiqiy belgilar yoʻnalishida kengayishi, ayniqsa Makkoli va
G.Lakoff tomonidan generativ semantika harakatining asosiy tamoyili boʻldi. Predikat mantiqiy
yozuvlarida jumla ma'nolarini ifodalash bo'yicha takliflar, ayniqsa Montague tomonidan ishlab
chiqilgan intensial mantiqda semantik nazariyaning bir sohasi sifatida gullab-yashnashda davom etdi.
Montaguening rasmiy mantiqdan kelib chiqqan pozitsiyasi ma'noni model yoki mumkin bo'lgan
dunyoda haqiqat shartlari bilan tenglashtiradi. Ushbu tadqiqot haqiqat-funksionallikni g'oyaviy jumla
ma'nosi va malakasi bilan bog'lash bo'yicha an'anaviy amaliyotga amal qiladi va shaxslararo ma'noni
haqiqatga mos kelmaydigan faoliyat hodisasi sifatida qoldiradi.
Semantika bo'yicha boshqa ko'pgina ishlardan farqli o'laroq, Hallidayning funktsional-tizimli
tilshunosligi nafaqat g'oyaviy va shaxslararo ma'noni, balki matn ma'nosini ham tan oladi. U turli xil
ma'nolarni matndagi jumlani yaratishda yo'l davomida qilingan tanlovlar bilan bog'laydi. Bunday
tahlil 1935-yildayoq Fertning semantik tahlil bo'yicha bergan takliflarini aks ettiradi. Shunday qilib,
tizimli tilshunoslik hamma vaqt davomida nutq ma'nosini tavsiflash maqsadi bilan ishlagan.
Semantika nuqtai nazaridan media diskurs hodisalarini o'z ichiga olgan bosqichma-bosqich
tadqiqotlar indekslilik va anafora, presuppozitsiya, media nutqning asosiy nutqiy aktlari, muallif
istagi va shaxslararo munosabatda yuzaga keladigan ma’no, ayniqsa majoziy ma'noni ko'rib chiqish
o’rinli deb hisobladik. Bundan maqsad tor doiradagi mavzularni qayta tahlil qilish va to'liqroq
tushunish hamda, yangi ma’lumotlar va ijtimoiy tarmoqlardagi muloqat kabi dolzarb mavzular
oqimi lingvistik semantika haqidagi tushunchamizni kengaytiradi va chuqurlashtiradi.
Media diskurs semantikasiga oid qarashlar faqat media nutqdagi ma'noni o'rganish jarayonida
paydo bo'ladi. Masalan, nutq vaziyatiga so’z ma’nosining mosligi, shakl va mazmun uyg'unligi,
media diskursning reestr xususiyatlari, media diskurs turlarida semantik maydon tushunchasi kabi
alohida masalalar bunga misol bo’la oladi. Media diskurs g’oyaviy,ramziy,majoziy ma’noni
ifodalashi muayyan shakl va uslubga asoslanadi. Bunda nutq takrorlari, parallelar, imo ishoralar
va nutqiy formulalar kabi vositalardan foydalaniladi. Shu o’rinda media diskurs semantikasining
nutqiy tahlili ya’ni uning fonotsion, stilistik, madaniy va nutqiy etiket normalari bilan ham bog’liq
ekanligi isbot talab qilinmaydigan haqiqatdir.
Media diskursning leksik semantik tipologiyasi nutqiy va an’anaviy semantika nazaryalar
asosida yaratilishi uning semantik sathining mazmun mohiyatini to’liq ochib berishga hizmat qiladi.
Media diskursning leksik semantik sathi uning falsafiy, ijtimoiy, g’oyaviy lingvistik, struktur,
funksional va pragmatik xususiyatlarini o’zida aks ettiradi. Ushbu xususiyatlar avvalo nutq
paradigmalarida nostandart shaklda nomoyon bo’ladi. Anashu nostandartlik o’zgaruvchan paradigma
deb ataladi. Media diskursning o’zgaruvchan paradigmasi semantik sathni ifodalovchi vosita
hisoblanadi.
Falsafa va tilshunoslikdagi turli tadqiqot yo'nalishlari semantikadagi strukturaviy paradigmani
kengaytirish uchun hizmat qiladi. Ushbu eski modelda so'zlar tilning lug'at tarkibidagi munosabatlari
tufayli ma'noga ega edi. Har bir so'z o'zining diskret ma'nosini sintaktik birlikda nomayon qiladi.
Ushbu model asta-sekin semantik tahlil uchun boshlang'ich nuqta va eng yomoni, nostandart nutq
deb hisoblana boshladi, chunki diskurs nafaqat so'z strukturasini, balki so'z ma’nosini ham o'rganish
uchun asosiy manba bo'lib xizmat qiladi. S.Ostinning "performativ tahlili" shuni ko'rsatdiki, biz
tildan formal ya’ni standart shakldagi nutq yoki informal ya’ni nostandart shaklda va so’zlarni
to’g’ri ma’noda yoki o’z o’rnida ma’nolarning ketma-ketligida bayonotlar qilish uchun foyfalanamiz
deb takidlab o’tadi.
Bundan kelib chiqib shuni aytib o’tishimiz mumkunki media diskursda semantik ma’nolar
juda muhum o’rin tutadi. Masalan intervyu jarayonida biz rasmiy muloqatga amal qilamiz va bu
jarayon standart uslubda bo’ladi. Chunki intervyu jarayonida rasmiy savollar bilan murojat qilinadi.
Yoki televedenyada bo’lib o’tadigan tok shovlarning ayrimlari informal shaklda (nostandart)bo’lib
o’tadi. Masalan olaylik bu kabi tok shovlarda idomalardan, frazalagik brikmalardan ko’proq
foydalaniladi va bunda auditoriyadagi ko’pchilik o’z fikrini body language ya’ni emotsiyalar orqali
ifoda qila oladi.
H. Grise [7] ma'ruzachilarning media diskursga asoslangan ma'no nazariyasini qo'llab-
quvvatladi va u kontekstning kognetiv bog’liqligi va bog'lovchilarning ma'nolariga qanday ta'sir
qilishini ko'rsatib berdi. Bundan tashqari, Grisning implikatsiya tushunchasi tilshunoslarga
ma'noning inferensial modellarini ishlab chiqish yo'lini berdi.
Bundan xulosa qilib aytishimiz mumkunki media diskursning semantik tadqiqi bo’yicha H.
Grise, S.Ostin, Fert ,Makkoli va G.Lakoff , Katz, Fodor, Postlar tadqiqot ishlari olib borganlar va
ularning rivojlanishiga o’z hissalarini qo’shishgan.
1.Bréal, Michel (1900) Semantics: Studies in the Science of Meaning. New York: Dover.
2.Stern, Gustaf (1931) Meaning and the Change of Meaning. Bloomington: Indiana University Press.
3. Trier, J. (1931) Der deutsche Wortschatz im Sinnbezirk des Verstandes. Die Geschichte eines sprachlichen
Feldes
4.Saussure, Ferdinand de (1916) Cours de linguistique générale. Paris: Payot.
5. Bloomfield, Leonard (1933) Language. New York: Holt
6.Ogden, C. K. and Richards, I. A. (1923) The Meaning of Meaning. London: Routledge
7.Grice, H. Paul (1975) Logic and conversation. In P. Cole and J. Morgan (eds), Syntax and Semantics, vol. 3:
Speech Acts. New York: Academic, 41–58
8.Grice, H. Paul (1978) Further notes on logic and conversation. In P. Cole (ed.), Syntax and Semantics, vol. 9:
Pragmatics. New York: Academic, 113–27
9.Katz, Jerrold J. (1977) Propositional Structure and Illocutionary Force. Hassocks: Harvester.
10. Katz, Jerrold J. and Fodor, Jerry A. (1963) The structure of a semantic theory. Language, 39: 170–210
UO’K 81-13
TA’LIM SOXASIDA PR NING ISTIQBOLLARI
G.I.Ramanova, o‘qituvchi, O‘zbekiston jurnalistika va ommaviy kommunikatsiyalar universiteti,
Toshkent
Annotatsiya. Jamoatchilik bilan aloqalar (PR) ta'lim muassasalarining imidji, obro'si va aloqa
strategiyasini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. So'nggi yillarda raqobat kuchayib
borayotgani va raqamli ommaviy axborot vositalarining kuchayishi bilan PRning ta'limdagi roli har
qachongidan ham muhimroq bo'ldi. Ushbu maqola ta'lim sohasidagi PR istiqbollarini o'rganish,
uning ahamiyati, muammolari va samarali amalga oshirishning potentsial strategiyalarini
muhokama qilishga qaratilgan. Mavjud tendentsiyalar va paydo bo'layotgan amaliyotlarni tahlil
qilib, ushbu maqola ta'lim muassasalari o'zlarining ko'rinishini oshirish, manfaatdor tomonlarni jalb
qilish va o'z jamoalarida mustahkam aloqalarni o'rnatish uchun PRdan qanday foydalanishi haqida
tushuncha beradi.
Kalit so'zlar: Jamoatchilik bilan aloqalar, Ta'lim, Aloqa, Obro'-e'tiborni boshqarish,
Manfaatdor tomonlarni jalb qilish, Inqirozga qarshi aloqa, Brendlash
Аннотация. Связи с общественностью (PR) играют важнейшую роль в формировании
имиджа, репутации и коммуникационной стратегии образовательных учреждений. В
последние годы, с ростом конкуренции и развитием цифровых медиа, роль PR в образовании
стала более важной, чем когда-либо. Целью данной статьи является изучение перспектив PR
в образовании, обсуждение его важности, проблем и потенциальных стратегий для
эффективного внедрения. Анализируя текущие тенденции и новые практики, эта статья
дает представление о том, как образовательные учреждения могут использовать PR для
повышения своей известности, привлечения заинтересованных сторон и построения прочных
отношений внутри своих сообществ.
Ключевые слова: Связи с общественностью, Образование, Коммуникации, Управление
репутацией, Взаимодействие с заинтересованными сторонами, Кризисные коммуникации,
Брендинг
Abstract. Public Relations (PR) plays a crucial role in shaping the image, reputation, and
communication strategies of educational institutions. In recent years, with the increasing competition
and the rise of digital media, the role of PR in education has become more significant than ever. This
article aims to explore the prospects of PR in the field of education, discussing its importance,
challenges, and potential strategies for effective implementation. By analyzing current trends and
emerging practices, this article offers insights into how educational institutions can leverage PR to
enhance their visibility, engage stakeholders, and build strong relationships within their
communities.
Key words: Public Relations, Education, Communication, Reputation Management,
Stakeholder Engagement, Crisis Communication, Branding
Kirish: Jamoatchilik bilan aloqalar, ko'pincha PR sifatida qisqartiriladi, tashkilot va uning turli
manfaatdor tomonlari o'rtasidagi aloqani strategik boshqarishni o'z ichiga oladi. Ta'lim sohasida PR
institutlar uchun o'z imidjini boshqarish, turli auditoriyalar bilan muloqot qilish va zamonaviy media
landshaftining murakkabliklarida harakat qilish uchun kuchli vosita bo'lib xizmat qiladi. Ushbu kirish
bo'limi ta'limdagi PR istiqbollarini o'rganish uchun zamin yaratadi, uning ahamiyati, muammolari va
strategik amalga oshirishning potentsial yo'llarini yoritadi.
Maktablar va universitetlardan tortib, kasbiy ta'lim markazlari va onlayn platformalargacha
bo'lgan ta'lim muassasalari kuchli raqobat muhitida ishlaydi. Ushbu muassasalarning obro'si va qabul
qilingan qiymati talabalar, professor-o'qituvchilar, moliyalashtirish va hamkorlikni jalb qilishda hal
qiluvchi rol o'ynaydi. PR ushbu obro'ni shakllantirish va oshirish uchun vosita bo'lib xizmat qiladi,
bu institutlarga o'z missiyasi, qadriyatlari, yutuqlari va jamiyatga qo'shgan hissalarini samarali
etkazishga imkon beradi.
Bundan tashqari, axborotning haddan tashqari yuklanishi va raqamli ulanish bilan tavsiflangan
davrda PR ta'lim muassasalariga shovqinni engib o'tishga va maqsadli auditoriyaga erishishga
yordam beradi. Strategik xabar almashish, ommaviy axborot vositalari bilan aloqalar, ijtimoiy media
boshqaruvi va kontent yaratish orqali institutlar o'z ovozlarini kuchaytirishi, manfaatdor tomonlarni
jalb qilishi va bo'lajak talabalar, ota-onalar, bitiruvchilar, donorlar, siyosatchilar va keng jamoatchilik
bilan mazmunli aloqalarni rivojlantirishi mumkin.
Bundan tashqari, PR inqirozni boshqarish va xavflarni kamaytirishda muhim rol o'ynaydi.
Ta'lim muassasalari bir qator muammolarga, jumladan, akademik tortishuvlar, kampus xavfsizligi
muammolari, moliyaviy bosimlar va obro'ga tahdidlarga moyil. Samarali PR strategiyalari
institutlarga inqirozlarga tez, shaffof va hamdardlik bilan javob berishga imkon beradi va shu bilan
manfaatdor tomonlar o'rtasida ishonch, ishonchlilik va yaxshi niyatni saqlab qoladi.
Ta’limda PRning ahamiyati:
Ta'lim muassasalari talabalarni ro'yxatga olish, moliyalashtirish va jamiyatni qo'llab-quvvatlash
uchun kurashayotgan bugungi kuchli raqobat sharoitida, Jamoatchilik bilan aloqalar (PR) roli har
qachongidan ham muhimroq bo'lib qoldi. PR ta'lim muassasalari uchun o'z obro'sini samarali
boshqarish, manfaatdor tomonlarni jalb qilish va o'z missiyasi va qadriyatlarini turli auditoriyalarga
etkazish uchun asosiy vosita bo'lib xizmat qiladi. Quyidagi fikrlar ta'limda PRning ahamiyatini yoritib
beradi:
Institut imidji va obro'sini shakllantirish: Ta'lim muassasalari talabalar, professor-o'qituvchilar
va moliyalashtirishni jalb qilish uchun o'z obro'siga tayanadi. PR institutning ilmiy yutuqlari,
innovatsion dasturlari, tadqiqot yutuqlari va jamiyatga qo'shgan hissalarini ta'kidlash orqali ushbu
obro'ni shakllantirish va oshirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Strategik xabarlar va hikoyalar orqali
PR asosiy manfaatdor tomonlar, jumladan, bo'lajak talabalar, ota-onalar, bitiruvchilar, donorlar, ish
beruvchilar va siyosatchilar o'rtasida muassasa haqida ijobiy tasavvurni yaratishga yordam beradi.
Manfaatdor tomonlarni jalb qilish va munosabatlarni o'rnatish: Samarali PR turli manfaatdor
tomonlar bilan mazmunli hamkorlikni osonlashtiradi, ishonch, sodiqlik va uzoq muddatli
munosabatlarni rivojlantiradi. Ochiq muloqot kanallarini qo'llab-quvvatlash, fikr-mulohazalarni
so'rash va muammolarni hal qilish orqali ta'lim muassasalari talabalar, professor-o'qituvchilar,
xodimlar, bitiruvchilar va keng jamoatchilik o'rtasida hamjamiyat va tegishlilik tuyg'usini
rivojlantirishi mumkin. Ishtirok etgan manfaatdor tomonlar muassasani himoya qilish, uning
tashabbuslarini qo'llab-quvvatlash va muvaffaqiyatga hissa qo'shish ehtimoli ko'proq.
Talabalarni jalb qilish va ularni saqlab qolish: Bozor kuchayib borayotgan raqobat sharoitida
talabalarni jalb qilish va ularni saqlab qolish ta’lim muassasalari uchun ustuvor vazifa hisoblanadi.
PR institut dasturlari, jihozlari va kampus madaniyatini bo'lajak talabalar va ularning oilalariga
sotishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Maqsadli reklama kampaniyalari, kampus sayohatlari, ijtimoiy
media ishtiroki va bitiruvchilarning guvohliklari orqali PR institutning noyob qiymat taklifini
namoyish etishga yordam beradi va talabalarni raqobatchilardan ko'ra tanlashga ko'ndiradi. Bundan
tashqari, talabalar qoniqishini oshirish, o'qishni saqlab qolish va bitiruv ko'rsatkichlarini oshirish
uchun ro'yxatga olishdan keyin PR harakatlari davom etmoqda.
Inqirozlarni boshqarish va obro'ni tiklash: Ta'lim muassasalari bir qator inqirozlarga, jumladan,
akademik janjallar, kampus xavfsizligi hodisalari, moliyaviy muammolar va etakchilik
tortishuvlariga moyil. PR manfaatdor tomonlar bilan o'z vaqtida, shaffof va empatik aloqani
ta'minlash orqali inqirozni boshqarishda muhim rol o'ynaydi. Xatolarni tan olish, tuzatuvchi chora-
tadbirlarni belgilash va javobgarlik va takomillashtirishga sodiqligini namoyish etish orqali institutlar
inqirozlarning o'z obro'siga ta'sirini yumshata oladi va manfaatdor tomonlar bilan ishonchni tiklaydi.
Siyosat va moliyalashtirishni qo‘llab-quvvatlashni targ‘ib qilish: Davlat mablag‘lari kamayib
borayotgan va oliy ta’lim nazorati kuchaygan davrda PR siyosat islohotlarini himoya qilishda va
davlat idoralari, xayriya tashkilotlari va korporativ hamkorlardan moliyaviy yordam olishda muhim
rol o‘ynaydi. Iqtisodiy ta'sir, ishchi kuchini rivojlantirish, innovatsiyalar va ijtimoiy manfaatlar nuqtai
nazaridan institutninga qiymat taklifini ifodalash orqali PR qonunchilik tashabbuslari, tadqiqot
grantlari, stipendiyalar va kapital loyihalarni qo'llab-quvvatlashga yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, PR taʼlim muassasalari uchun zamonaviy media landshaftining
murakkabliklarini samarali yoʻlga qoʻyish, gavjum bozorda oʻzlarini farqlash va yuqori sifatli taʼlim
berish hamda bilim va jamiyat taraqqiyotiga hissa qoʻshish missiyasiga erishish uchun strategik
imperativ boʻlib xizmat qiladi. PR resurslari, tajribalari va strategiyalariga sarmoya kiritib, institutlar
o'zlarining ko'rinishi, ishonchliligi va ta'sirini oshirishi mumkin, shu bilan ularning uzoq muddatli
muvaffaqiyati va barqarorligini ta'minlaydi.
Ta'lim uchun PR sohasidagi qiyinchiliklar va imkoniyatlar:
Ta'lim sohasidagi jamoatchilik bilan aloqalar (PR) sohaning dinamik tabiati va rivojlanayotgan
media landshaftini aks ettiruvchi ko'plab muammolar va imkoniyatlarga duch keladi.
Imkoniyatlardan foydalangan holda ushbu muammolarni tushunish va samarali boshqarish ta'lim
muassasalari uchun PR harakatlarining ta'sirini maksimal darajada oshirish uchun juda muhimdir.
Quyida ta'lim uchun PRning asosiy muammolari va imkoniyatlari keltirilgan:
Ta'lim muassasalari ko'pincha cheklangan byudjetlar va PR faoliyatiga bag'ishlangan xodimlar
bilan ishlaydi. PR tashabbuslari uchun etarli resurslarni ajratish, ayniqsa, o'quv dasturlari, talabalar
xizmatlari va binolarni ta'mirlash kabi boshqa institutsional ustuvorliklar bilan raqobatlashganda
qiyin bo'lishi mumkin.
Raqamli media kanallari va platformalarining ko'payishi media landshaftini parchalab tashladi
va maqsadli auditoriyaga erishish va ularni samarali jalb qilishni tobora qiyinlashtirmoqda. PR
amaliyotchilari turli xil aloqa kanallarida, jumladan an'anaviy media, ijtimoiy media, bloglar,
podkastlar va onlayn forumlarda harakat qilishlari kerak, shu bilan birga xabar almashishda izchillik
va uyg'unlikni saqlaydilar.
Soxta yangiliklar, noto'g'ri ma'lumotlar va dezinformatsiyalarning tarqalishi institutsional obro'
va ishonchlilikka katta xavf tug'diradi. Ta'lim muassasalari zararli hujumlar, mish-mishlar va ijtimoiy
tarmoqlar va onlayn platformalar orqali tez tarqalishi mumkin bo'lgan virusli tortishuvlarga qarshi
zaifdir. PR mutaxassislari onlayn suhbatlarni kuzatishda, yolg‘on ma’lumotlarni yo‘q qilishda va
salbiy reklamaning muassasa imidjiga ta’sirini yumshatishda hushyor bo‘lishlari kerak.
Ta'lim muassasalari keng ko'lamli potentsial inqirozlarga duch keladi, jumladan, akademik
janjallar, kampus xavfsizligi hodisalari, moliyaviy muammolar va etakchilik bahslari. PR
amaliyotchilari inqirozlarga tez va samarali javob berishga tayyor bo'lishlari, manfaatdor tomonlar
bilan o'z vaqtida, shaffof va hamdardlik bilan muloqot qilishlari, shu bilan birga obro'ga putur
yetkazish va ishonchni tiklashga tayyor bo'lishlari kerak.
Ta'lim muassasalari muvofiqlik talablari, akkreditatsiya standartlari va hukumat nazorati ostida
murakkab tartibga soluvchi muhitda ishlaydi. PR mutaxassislari nozik ma'lumotlarni uzatishda,
talabalar shaxsiy hayotini himoya qilishda va institutsional yaxlitlikni qo'llab-quvvatlashda huquqiy
va tartibga soluvchi cheklovlardan o'tishlari kerak.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, ta'limdagi PR resurslarning cheklanganligi, ommaviy axborot
vositalarining bo'linishi va obro'-e'tibor xavfini o'z ichiga olgan bir qator muammolarga duch kelgan
bo'lsa-da, u innovatsiyalar, ishtirok etish va strategik ta'sir uchun keng imkoniyatlarni taqdim etadi.
Raqamli transformatsiya, hikoyalar, jamoatchilik ishtiroki, strategik hamkorlik va maʼlumotlarga
asoslangan qarorlarni qabul qilish orqali taʼlim muassasalari qiyinchiliklarni yengib oʻtishlari,
imkoniyatlardan foydalanishlari va PR boʻyicha saʼy-harakatlarini 21-asrda muvaffaqiyat va
dolzarblikning yangi choʻqqilariga koʻtarishlari mumkin.
1. Waymer, Damion, and Omari Dyson. "The journey into an unfamiliar and uncomfortable territory: Exploring
the role and approaches of race in PR education." Journal of Public Relations Research 23.4 (2011): 458-477.
2. Sriramesh, Krishnamurthy. "The dire need for multiculturalism in public relations education: An Asian
perspective." Journal of Communication Management 7.1 (2003): 54-70.
3. L’Etang, Jacquie, and Magda Pieczka. "Public relations education." Public relations: Critical debates and
contemporary practice (2006): 433-442.
4. https://wearecsg.com/blog/how-public-relations-for-education-providers-powers-success-for-schools-and-
students/
UO’K 811.161.1'06
NUTQIY JANRLARNING PRAGMATIK ASPEKTLARI
J.F.Rustamova, kafedra mudiri, Oriental universiteti, Toshkent shahar
Annotatsiya. Maqolada nutqiy janrlarning pragmatik aspektlari haqida so ‘z boradi chunki

nutq janrlarining tiplari va nutq “mahsulot”larini aniqlash haqida turli xil izlanishlar olib
borilmoqda. Shuningdek, gapda qanday propozitsiya ifodalayotganini aniqlashga ta’sir ko‘rsatuvchi
kontekstning belgi va xossalarini ko‘rsatish uchun ikki til tizimida misollar tahlilga tortilgan.
Kalit so‘zlar: semantika, sintaktika, pragmatika, kommunikatsiya, presuppozitsiya, illokutiv.
Аннотация. В статье рассматриваются прагматические аспекты речевых жанров,
поскольку проводятся различные исследования типов речевых жанров и определения речевых
«продуктов». Также анализируются примеры в двух языковых системах, чтобы показать
признаки и свойства контекста, влияющие на определение того, какое предложение
выражено в предложении.
Ключевые слова: семантика, синтаксис, прагматика, коммуникация, пресуппозиция,
иллокуция.
Abstract. The article deals with the pragmatic aspects of speech genres, as various researches
are conducted on the types of speech genres and the definition of speech "products". Also, examples
in two language systems are analyzed to show the signs and properties of the context that influence
the determination of what proposition is expressed in the sentence.
Key words: semantics, syntax, pragmatics, communication, presupposition, illocution.
Semiotika jamiyat va tabiatdagi belgilar tizimini o‘rganuvchi fan bo‘lib, uning tarkibida
sintaktika, semantika va pragmatika kabi yo‘nalishlar ajraldi. Bu yo‘nalishlarning o‘rganish obyekti
bitta – belgi va ifodalovchilarning o‘zaro munosabati hisoblanadi. Lekin bu munosabatlar turlichadir,
belgilarning o‘zaro sintaktik munosabatlari sintaktika, belgilarning ifoda etayotgan obyektga
munosabati semantika, belgining undan foydalanayotgan subyektga bo‘lgan munosabati
pragmatikadir.
O‘tgan asrning 70-yillaridan boshlab tilshunoslikning yangi yo‘nalishi pragmatikaga e’tibor
kuchaydi. Pragmatika falsafa, mantiqiy semantika bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning turli yo‘nalishlari
mavjud, bu yo‘nalishlarni lingvistik tadqiqotda inson omilini hisobga olish zarur degan tushuncha
birlashtiradi. Pragmatikadan ajralib chiqqan yo‘nalishlardan biri – nutqiy janr qismlarining ichki
tuzilishini tahlil qilishga qaratilgan nutqiy janrlar nazariyasidir.
“Pragmatika” termini ilmiy hayotga semiotik belgilarning umumiy nazariyasi asoschilaridan
biri Ch.Morris tomonidan kiritilgan.[1] Olim Charlz Pirs g‘oyalarini rivojlantirgan holda semiotikani
quyidagilarga ajratdi: 1) semantika – belgilarning borliq ob’ektlariga munosabati haqidagi ta’limot;
2) sintaktika – belgilar orasidagi munosabatlar to‘g‘risidagi ta’limot; 3) pragmatika – belgilarning
shu belgilar sistemasidan foydalanuvchilarga munosabati haqidagi ta’limot.[2] Shu munosabat bilan,
tilshunoslikda lingvistik pragmatika shakllana boshladi. Bu davrda Ch.S.Pirs, J.R.Ostin, J.R.Serl,
Z.Vendlerlar, P.Grays, L.Linskiy, J.R.Serl, P.F.Strosonlarning ilmiy-nazariy qarashlari nutqiy akt
tushunchasi va uning ijrochilari, kommunikativ niyat masalalariga qaratildi.
Ma’lumki, o‘zbek tilshunosligida ham pragmalingvistik yondashuv bo‘yicha qator qimmatli
tadqiqotlar mavjud. N.Mahmudov, A.Nurmonov, H.Ne’matov, Sh.Safarov, S.Rahimov, A.Mamatov,
A.Mamajonov, M.Hakimov, N.Turniyozov, S.Mo‘minov, Sh.Iskandarova, D.Lutfullaeva, I.Hojaliev,
U.Rahimovlarning lisoniy pragmatikaning turli masalalari yoritilgan tadqiqotlari, risola va maqolalari
shular jumlasidan.
Sh.Safarov jahon tilshunosligida pragmatikaning shakllanishi va taraqqiyoti haqida to‘xtalib,
“hozirgi paytda tilshunoslikning insoniy-antropologik fan ekanligini inkor etishga hech kim jur’at eta
olmasa kerak” degan xulosaga keladi.[3] Haqiqatan, til faqat insonlarga xos bo‘lganligi uchun ham
insoniy-antropologik fandir. Olim tomonidan kommunikatsiyaning muhim tarkibiy qismlari sifatida
“so‘zlovchi”, “tinglovchi”, “ijro etish” va “tushunish” bo‘limlarini ajratadi [1]. Buni quyidagi rasm
orqali ko‘rsatish mumkin:
So‘zlovchi ijro tinglovchi

tushunish
1.2-rasm. Kommunikatsiyaning muhim tarkibiy qismlari

Quyidagi misolni ko‘raylik:
– Hozir o‘qigan she’ringizni eshitdim. Kuchli yozilgan ekan. “Tenglik qiling, kengliq qiling”,
deb. Xuddi bizga atab yozilibdi. Bir-birimizni bo‘riday g‘ajib yuribmiz-da hozir, – dedi Asadbek.
Ochiq ko‘ngilda aytilgan bu gapni Elchin o‘zi tomonga otilgan toshday bilib, g‘ijindi. Qaynotasining
ro‘parasiga o‘tirib, xo‘mraydi [Tohir Malik. Shaytanat, 65- bet].
Asadbekning ochiq ko‘ngilda aytgan nutqini Elchin o‘ziga otilgan toshday qabul qildi. Bu
o‘rinda ijro va tushunish bo‘limlari bir-biriga qarama-qarshi, ziddiyatli bo‘ldi. Ko‘rinadiki, ijro va
tushunish bo‘limlari har doim ham bir-biriga to‘g‘ri kelavermaydi, aks ma’noda ham tushunish
mumkin. Bu holatda so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi ziddiyat nutqning noto‘g‘ri talqin qilinishiga
olib kelgan. A.Nurmonov axborot uzatish va uni qabul qilib olish qo‘shimcha ma’no (fikr) ifoda
etishini, bu holat tilshunoslikning ichki tuzilishidan tashqari holatda yuz berishi har qanday gapning
semantikasida … so‘zlovchining kommunikativ niyati va modallik aks etgan bo‘lishi kerakligini
ta’kidlab o‘tadi.[4]
M.Hakimov nutqiy akt tushunchasi, unda so‘zlovchi kommunikativ niyatining aks etishini aytib,
uni nutqiy aktlarning ko‘rinishlari sifatida nutqda namoyon bo‘lishini ta’kidlaydi. So‘zlovchining
munosabati esa nutqiy aktlar vositasida shakllanadi.[5] Shakllangan nutqiy aktlar nutqiy janr turlarini hosil
qiladi.
“Nutq faoliyati ham ma’lum qoidalar bilan tartibga solinadi. Garchi nutqiy aloqa me’yorlari
tarbiya sistemasiga kirsa ham, ular jamiyatning bir-biriga kommunikativ munosabatlarda majburiyatli
a’zolari o‘rtasidagi o‘z-o‘zidan (hech qanday so‘zsiz) kelishilgan bitimlar sohasiga kiradi.
Pragmatikaning vazifasi ularni aniqlash va ta’riflashdan iboratdir”, - deb qayd etadi N.D.Arutyunova.
Lingvistik pragmatikaning aniq chegarasi mavjud emas. Pragmatikaning asosiy xizmati
shundaki, u ilmiy hayotga shu paytgacha ma’lum bo‘lmagan, tilshunoslik tomonidan qabul
qilinmagan va ko‘zga tashlanmagan faktlarni olib kirdi. Muhimi, bu faktlarga nazariy maqom berdi.
Pragmatik nazariyalarsiz maishiy muloqot faktlari kundalik hayotimizning tarqoq hodisalari bo‘lib
qolar edi. Hayotda faktlarning ko‘pligi ularni o‘rganish, guruhlash ishlarini bajarishni qiyinlashtiradi.
Pragmatika – bu tilning tildan foydalanuvchilarga munosabatini o‘rganuvchi fan sifatida nutq
qismlari va nutq harakatlarini tekshiradigan kontekstni o‘rganadi. Ko‘rinadiki, pragmatikaning oldida
ikki xil muammo turadi:
1. Nutq janrlarining tiplari va nutq “mahsulot”larini aniqlash.
2. Gapda qanday propozitsiya ifodalayotganini aniqlashga ta’sir ko‘rsatuvchi kontekstning
belgi va xossalarini ko‘rsatish.
Tadqiqotchilar bu ikki muammoni turlicha o‘rganishadi. R.S.Stolneykerni birinchi muammo
ko‘proq qiziqtiradi, u nutq janrlarining (unda nutq qismlari mazmunining) quyidagi tiplarini ajratadi:
tasdiq, buyruq, qarama-qarshi ifoda, fahmlash yoki inkor, iltimos, e’tiroz, oldindan so‘zlash, va’da
berish, chaqiriq, mulohaza, tushuntirish, haqorat, xulosa, taxmin, umumlashtirish, javob singari.
Ko‘rinadiki, olim nutq qismlari deb tahlil qilgan kontekstlar ma’lum nutq janriga taalluqlidir.
Tahlilning vazifasi ana shu nutq janrlarini me’yoriy, o‘rinli yuzaga keltirishning zaruriy, yetarli
sharoitlarini aniqlash bo‘lgan. Yetarli va zarur sharoitlar esa ushbu nutq janrining yuzaga kelishiga
sabab bo‘ladi va ma’lum xossalarga ega bo‘ladi. Kontekstdagi ma’lum xossalar esa
suhbatdoshlarning bilimi, fikri, qiziqishlari, maqsadi: ifodaning yuzaga kelishi va uning natijasi
deyish mumkin.
V.G.Gak esa pragmatikani muomala vaziyati, nutqiy harakatlar tiplariga bog‘liq ravishda til
shakllarining ma’nosi va ulardan foydalanishni o‘rganuvchi tilshunoslik sohasi, deb ta’kidlaydi.[6]
“Osh pishdi” jumlasi lingvistik aspektda informatik-axborot ma’noni bildirsa, pragmatik
aspektda dasturxonchiga nisbatan “dasturxondan ortiqcha narsalarni olib oshga tayyorlash”,
ma’ruzachiga nisbatan “ma’ruzani yakunlash”, biror ishni hal qilish kerak bo‘lganda ish
yakunlanligini bildirish uchun ishlatilib, xabar, tayyorgarlik, yakun, maqsad kabi hukmlarni bildiradi.
Ko‘rinadiki, muloqotning mohiyatini aniqlashda lingvistik aspekt bilan bir qatorda pragmatik
aspektning ham ahamiyati kattadir.
Lingvistik pragmatika sohasi bilan bog‘langan muhim hodisalardan biri presuppozitsiyadir. Bu
hodisa o‘zbek tilshunosligida ham ma’lum darajada o‘rganilgan bo‘lib, bu masalaga dastlab,
tilshunoslar N.Mahmudov va A.Nurmonovlar e’tibor qaratishgan. N.Mahmudov presuppozitsiyaga
shunday ta’rif beradi: “Nutqiy kommunikatsiyaning to‘g‘ri va real amalga oshishi uchun
kommunikantlar nutq momentiga qadar muayyan faktlar bilan tanish bo‘lishi, umumiy vaziyat bilan
bog‘liq muayyan bilim – xabardorlikka ega bo‘lishlari lozim. Ana shu faktlar, bilimlar tilshunoslikda
presuppozitsiya nomi bilan umumlashtiriladi”.[7]
A.Nurmonov talqinicha, presuppozitsiya logika va sintaktikaning o‘rganish obyektidir: “Juda
ko‘pchilik adabiyotlarda presuppozitsiya bilishning umumiy fondi sifatida talqin kilinadi. Lekin
tilshunoslikda logik presuppozitsiya bilan lingvistik presuppozitsiyani aralashtirish hollari uchraydi.
Biz faqat ma’lum tashqi signallar (grammatik ko‘rsatkichlar) orqali anglashilgan presuppozitsiyani
lingvistik presuppozitsiya hisoblash tarafdorimiz. Masalan, tasdiq va inkor gaplarda mavjud bo‘lgan
yashirin inkor mazmunni logik presuppozitsiyaga kiritamiz:
1) Ahmad keldi gapidan: a) Ahmadning kelganligi (Ahmad kelmaganligining inkori)
anglashiladi;
2) Ahmad kelmadi gapidan: a) Ahmadning kelmaganligi; (Ahmad kelganligining inkori)
anglashiladi. Chunki bu konstruksiyalarda ikkinchi mazmunni ifodalovchi maxsus formal
ko‘rsatkichlar (signallar) mavjud emas.
Ahmad ham keldi gapida ikki propozitsiya: birinchisi Ahmadning kelganligi, ikkinchisi yana
boshqasining (Karim, Halim, Salim va boshqalar) kelganligi mavjud bo‘lib, ikkinchisi lingvistik
presuppozitsiyalar. Chunki bu propozitsiyaga ishora qiluvchi maxsus signal – ham yuklamasi ishtirok
etiyapti”.[8]
Presuppozitsiya hodisasining quyidagicha asoslari bor:
Birinchidan, presuppozitsiya ta’rifi haqiqiylik tushunchasiga tayanadi, ya’ni haqiqiy yoki soxta
ifodaga xos nutq qismidan tashqaridagi gap haqiqiy ma’nosiga ega emas. Ikkinchidan,
presuppozitsiyani mazmun qismi deb qaralsa, unda bu hodisani izohlash tarkibiga kiritilishi alohida
ramka talab qiladi, modal ramkalar bo‘lsa, pragmatika sohasiga kiradi.
Ko‘rinib turibdiki, bu sohalarning markaziy tushunchalari nutq janrlari bilan aloqadordir. Nutq
qismlari nazariyasi esa ma’lum nutqiy janr xossalarini o‘rganuvchi, ularning tuzilishi, inson
tomonidan ma’lum maqsadga erishish nuqtai nazaridan til birliklarini qo‘llashni tahlil qilish bilan
shug‘ullanadi. Nutq qismlari nazariyasi kommunikatsiyaning asosiy birligi gap yoki so‘z ifodasi
bo‘lmay, ma’lum bir faoliyatni bajarish hisoblanadi, ya’ni tasdiqlash, iltimos, savol, buyruq,
minnatdorlik bildirish, uzr so‘rash, tabriklash va hokazo. Bunday faoliyat natijasida esa nutqiy
janrlarning tipi yuzaga keladi, ya’ni yuqorida ma’lum bir faoliyat bajarilishi natijasida nutqiy janr
turlari reallashadi. Demak, nutqiy qismlar nazariyasi, aslida, nutqiy janrlar xossalarini o‘rganadi.
Bu kabi nutq kismlari, ya’ni nutqiy janrlar matnlari illokutiv aktlar deyiladi va ular perlokutiv
aktlarga qarshi qo‘yiladi. Demak, illokutiv aktlar yordamida adresant biror faoliyatni amalga oshirsa,
perlokutiv akt aytilgan ifodaning adresatga ko‘rsatadigan ta’siridir. Bunda adresant tomonidan
aytilgan ifodaning ma’nosini tushunish emas, balki bu tushunish natijasida adresatning holatidagi va
harakatidagi o‘zgarishlar nazarda tutiladi. Yoki so‘zlovchi nutq odobi me’yorini buzganda,
tinglovchining psixik holatidagi o‘zgarish perlokutiv aktga misol bo‘ladi. Masalan:
- Sen kimsan o‘zing? – dedi Asadbek, Soli otaning gapiga parvo qilmay. Uning dabdurustdan
sansirashga o‘tishi Jo‘ra cho‘loqni andak dovdiratdi. U javobga og‘iz juftlamay turib, savol yana
takrorlandi:
- O‘zing kimsan, deyapman. Mahallaga bitta tosh qo‘yganmisan? Kecha kelib bugun
hammayoqni sasitib yurgan senmisan, hali?! Soli ota, it yetaklab yurish odatingiz yo‘q edi-ku,
qariganingizda sizga nima bo‘ldi? Bu agar mahallaga sig‘mayotgan bo‘lsa ketiga bir tepish kerak,
chiqqan joyiga kirib ketsin [Tohir Malik. Shaytanat. 72-bet].
Ushbu misolda nutq odobi buzilishi tinglovchini dovdiratib qo‘yganini, psixik holati
o‘zgarganini ko‘ramiz. Demak, nutq odobi birliklari kommunikatsiya harakatini tashkil qilishda faol
ishtirok etadi. Ular har qanday dialogda nutqiy kommunikatsiyaga kirish, muloqotni davom ettirish
va undan chiqish vazifalarini bajaradilar.
Ma’lumki, muloqot jarayoni verbal hamda noverbal vositalarning birgalikdagi faoliyatidan
yuzaga keladi. Bunday muloqot paralingvistika tomonidan o‘rganila boshlandi. Nutq turlicha
ishoralar, mimikalar, ohanglar bilan olib boriladi (rara – “yaqin”, “yondosh” demakdir). Shunga
qo‘ra, nutq odobi masalalari xususida so‘z yuritish paralingvistika bilan bog‘liq holda olib borilishi
fikrning to‘laqonli ochilishi uchun asos bo‘ladi. O‘zbek xalqida kommunikatsiyada ishtirok etuvchi
paralingvistik vositalar juda katta ahamiyatga ega. Chunki turli yoshdagilar, tanish-notanishlar,
erkaklar, ayollar muloqotida so‘zlash ohangining o‘zgarib turishi, qo‘l, bosh va tananing boshqa
a’zolarini adresatga qarab tanlab harakat ettirilishi, ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlarida o‘ziga xos o‘rin
tutadi.
Intonatsiya yordamida ham ayrim hollarda adresantning qaysi millatga mansubligi,
artikulyatsion bazasi, ba’zan unga xos insoniy xislatlar to‘g‘risida ma’lum tasavvurga ega bo‘lishimiz
mumkin. Nutq odobi me’yoriga muvofiq ohang adresantning qaysi ijtimoiy guruhga xosligini ham
belgilaydi. Nutq odobining “salomlashish”, “uzr so‘rash”, “xayrlashish”, “tabriklash” singari qator
vaziyatlarida beixtiyor (aslida ma’lum maqsadga qaratilgan) qo‘llanuvchi kinetik harakatlar
muloqotchilarning millatini, ijtimoiy guruhini oydinlashtirishi mumkin bo‘lgan vositalar hisoblanadi.
Barcha xalqlar uchun nutq odobi formulalari madaniyat belgilari deyiladi. Nutq odobi birliklari
qator turli xil nutqiy muloqotning barqaror vaziyatlarida ishlatilib, ular yordamida biror millatga
mansub madaniyatning o‘ziga xos elementlari yuzaga chiqadi. Tilshunos A.A.Bragina chet tillarini
o‘qitishda madaniy-tarixiy aspektni kiritish zarurligini ta’kidlab, uning ikki yoqlama xususiyatini
ko‘rsatadi:
1. Madaniy-tarixiy aspekt – vaqtning ma’lum qismida ijtimoiy va til hodisalarining o‘zaro
aloqasini tushuntirish.
2. Madaniy-tarixiy aspekt – til hayoti sharoitini o‘rganish, til hodisalarining xalq hayoti va tarixi
bilan bog‘liqligini tushunish [2].
Keyinroq esa lingvoo‘lkashunoslik sohasini kengroq tushunish kerakligi to‘g‘risidagi
mulohazalar paydo bo‘la boshladi.
Nutq odobini sotsiolingvistik, paralingvistik, pragmatik, lingvoo‘lkashunoslik yo‘nalishlarida
tekshirish bilan birga ba’zi tilshunoslar uni psixolingvistik, tipologik aspektda o‘rganish ham
maqsadga muvofiq ekanini ta’kidlaydilar.
Shunday qilib, lingvistik faktorlar bilan bir qatorda ekstralingvistik faktorlarni ham jiddiy
o‘rganish tilshunoslik oldida turgan eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Nutq odobi masalalari
ham bu muammolarga bevosita aloqador.
Turli hayotiy vaziyatlarda so‘zlashuv mavzulari bilan bog‘liq tarzda yuzaga keluvchi til
birliklari mavjud bo‘lib, ular ijtimoiy holatlarda qo‘llanuvchi, qaytariluvchan qoliplarni hosil qiladi.
Mana shu turg‘un qoliplar tipiklashib, nutq odobi birliklarini yuzaga keltiradi.
Xullas, muloqot odobi lingvistik jihatdan alohida o‘rganilishi zarur. To‘g‘ri muomala uchun
maishiy muloqotda tez-tez ishlatiluvchi, lozim bo‘lgan til birliklarini yaxshi bilish talab qilinadi. Nutq
odobining “sen-siz” shakllari ayrim xalqlar uchun unchalik ahamiyat kasb etmasa-da, o‘zbek tilida
muloqotning muhim jihatlarini belgilaydi. Nutq odobi vaziyatlarida qo‘llanuvchi birliklarning
sinonimik tabiati ham muloqotda katta o‘rin tutadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, muloqot jarayoni verbal hamda noverbal vositalarning
birgalikdagi faoliyatidan yuzaga keladi. Shunga ko‘ra, nutq janrlari muammolari paralingvistika
sohasi bilan ham chambarchas bog‘langan. Ma’lum intonatsiya yordamida, ba’zi kinetik harakatlar
bilan nutq janrlari turlari aniqlanadi.
Xulosa qilib aytganda, nutq janri aytimning tipik shakli bo‘lib, u barqarorlik, ma’lum me’yorga
rioya qilish va yaxlitlik bilan xarakterlanadi. U dialogik hodisa sifatida invariant-variant modeli
asosida sintagmatik va paradigmatik munosabatlar tizimi orqali o‘rganiladi va so‘zlovchining turli
tipik intensiyalari nutq janrining bir logik-intensional aspekti sifatida ko‘riladi.
1. Моррис Ч.У. Из книги «Значение и означивание» // Семиотика. – Москва: Изд-во Академ.Проект. 2001.
– С. 129-143; Философский энциклопедический словарь. – Москва: Сов. энциклопедия,1983. – С. 601-602.
2. Мадаминова М. Матн прагматик тавсифида синтактик бирликларнинг ўрни: Филол. фан. бўйича ф. док-
ри ... дисс. – Андижон, 2022. – Б. 12.
3. Сафаров Ш. Прагмалингвистика. –Тошкент: ЎзМЭ, 2008. – Б. 230.
4. Нурмонов А. Кўмакчили конструкциялар пресуппозицияси // ЎТА. 1986, 6, –Б. 42-45; Нурмонов А.
Тасдиқ ва инкорнинг паралингвистик воситалар ёрдамида ифодаланиши // ЎТА. 1978, 1. –Б. 31-34;
5. Ҳакимов М. Ўзбек прагмалингвистикаси асослари. – Тошкент: Akademnashr, 2013. – Б. 6.
6. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. Языки русской культуры. – Москва, 1999. – С. 650.
7. Гак В.Г. Эмоции и оценки в структуре высказывания и текста / / Вестник Московского Университета 9.
Филология. – Москва, 1997. – № 3. – С. 87-95.
8. Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. –
Тошкент: Фан, 1992. – Б. 26-28.
9. Брагина А.А. Неологизмы в русском языке. Пособие для студентов и учителей. – Москва: Издательство
Просвещение, 1973. – C. 174.
UDС 808.3
DIFFICULTIES IN TRANSLATING FICTION AND THEIR SOLUTIONS
M.R.Ruzieva, Trainee teacher, Uzbekistan State University of World Languages, Tashkent
Annotatsiya. Badiiy matnni tarjima qilish tarjima jarayonining eng qiyin turlaridan biridir.
Ushbu maqolada badiiy adabiyotni tarjima qilishdagi qiyinchiliklar va ularning нechimlari
yoritilgan.
Kalit so'zlar: tarjima, tarjimon, badiiy matn, badiiy adabiyot, chet tili, badiiy asarlar, ijod.
Аннотация. Перевод художественного текста - один из самых сложных видов
переводческого процесса. В этой статье освещаются трудности перевода художественной
литературы и пути их решения.
Ключевые слова: перевод, переводчик, художественный текст, художественная
литература, иностранный язык, художественные произведения, креативность.
Abstract. Translation of a literary text is one of the most difficult types of translation process.
In this article highlights of difficulties in translating fiction and their solutions.
Key words: translation, translator, literary text, fiction, foreign language, artistic works,
creativity.
During the period of globalization, interest in the works of foreign authors is especially growing
all over the world and their works are becoming available to speakers of different languages. The
peculiarities of literary translation and the specifics of the problems associated with it are determined,
first of all, by the specifics of the literary text itself and its significant differences from other types of
texts, as already mentioned in the previous paragraph. Impeccable knowledge of a foreign language
is undoubtedly necessary for a translator, while creative intuition and background knowledge are of
great importance. differentiates the concepts of «literary translation» and «translation of fiction». In
this case, the first term is represented as a qualitative determinant of activity, while the second term
defines only the nature of the translated texts, and not the translation itself.
Therefore, non-artistic translations of literary texts are possible. With conscious creative
activity and involvement of the translator in the creation of images, they will take into account, for
example, the degree of activity of the reader, namely participation in the creation of the work, co-
creation, because the reader's experience, his associations complete the text. In this way, the translator
solves the issue of the degree of targeting and the type of narration. First of all, a literary text is
characterized by a high degree of imagery, in addition, some of the information of a literary text can
be conveyed implicitly, due to a special property of fiction called «semantic capacity».
As you know, the quality of translation largely depends on the goal that the translator sets for
himself. There are three purposes for translating literary texts. The first is to introduce readers to the
work of a writer whose works they cannot read themselves due to ignorance of the author's language.
That is, the translator should introduce the reader to the author's works, his creative manner and
individual style. The second purpose of literary translation is to introduce readers to the peculiarities
of the culture of another people, to convey the uniqueness of this culture. The third is to introduce the
reader to the contents of the book.
The versatility of the structural diversity of a work of art forces the translator to pay special
attention, for example, to chronological and logical plans, therefore, a special place is given to the so-
called strategic principles of translation: Understanding the original, which always precedes
translation, highlighting and ranking important elements and the meaning of individual parts of the
source text compliance with the norms of the translation language, the translator, when choosing a
strategy, is naturally guided by these principles and subsequently begins strategic planning. Some
researchers emphasize the interpretative component of the process and define strategy as
«understanding the communication situation using interpretative schemes that contribute to the
development of alternative ways of carrying out actions.» There are three stages of translation
strategies:
-Pre-translation text analysis,
-Analytical variable search,
-Analysis of translation results.
In the theory of translation, the national and cultural specifics of the recipients of the original
and the translation, the background knowledge of the communication participants are considered as
the most important pragmatic factors influencing the translation process. The influence of these
pragmatic factors is especially significant, in our opinion, when translating realities as specific lexical
units that bear a pronounced national historical flavor. The most important prerequisite for the correct
transmission of realities in translation is the translator's knowledge of the realities and a correct
understanding of them. This kind of extralinguistic information forms the basis of background
knowledge that determines the translator's activity, both at the stage of perception of the initial test
and in the process of creating a translation test. The translator's background knowledge and familiarity
with the real situation described in the text are the most important elements of translation competence.
Obviously, any real translation process goes through many stages, the nature of which depends on
the individuality of the translator and the specifics of the translated work. When translating, the
translator constantly has to assess the relative importance of individual text elements that ensure the
construction of a grammatically and semantically correct utterance. The choice of the option
associated with the least losses is an important part of the creative act of translation and is ensured by
the use of certain techniques by the translator.
The main task of the translator is to convey the artistic merits of the original, achieve aesthetic
impact and create a full–fledged literary text in the target language. In the implementation of the
strategy and the main task, the translator needs to identify the purpose of the translation. There are
three goals in the translation of literary texts. The first is to introduce readers to the work of a writer
whose works they cannot read themselves due to ignorance of the author's language. This means that
the translator must acquaint the reader with the author's works, with his creative manner and
individual style. The second purpose of literary translation is to introduce readers to the peculiarities
of the culture of another people, to convey the uniqueness of this culture. The third is to introduce the
reader to the contents of the book.
The English poet, playwright, and critic John Dryden in 1680 set the following requirements
for the translator:
1) be a poet;
2) speak the original language and your own language;
3) understand the individual characteristics of the original author;
4) match your talent with the talent of the original author;
5) preserve the meaning of the original;
6) preserve the attractiveness of the original without compromising its meaning;
7) preserve the quality of the verse in translation;
8) force the author should speak as a modern Englishman speaks;
9) do not follow the letter of the original too closely, so as not to lose its spirit;
10) do not try to improve the original[1].
The British historian and writer Alexander Fraser Tytler, in his essay «Principles of
Translation», proposed the following requirements for the translation process:
1) the translation should fully convey the ideas of the original;
2) the style and manner of presentation of the translation should be the same as in the original;
3) the translation should be read as easily as the original work [2]. From the above requirements,
it is clear that it is not enough for a translator to master the translation language perfectly, he must
also have extensive knowledge in the field of foreign culture in order not to lose the spirit of the
original, must understand, masterfully convey the deep intentions and ideas of the author, mincing
every word without prejudice to the meaning of the original.
One of the features, as well as the main difficulties of translating literary texts, is the means of
expression and imagery. It is often very difficult to transfer such means into another language due to
the lack of direct equivalents, as well as the presence of certain cultural and other differences. Thus,
in order to achieve translation equivalence in order to convey all the information contained in the
original text, the translator is faced with the need to apply certain interlanguage transformations, or
so-called translation transformations. Transformations, in turn, are techniques that serve the tactics
of translation in the implementation of a translation solution.
The analysis of works on translation studies devoted to the consideration of this issue allows us
to speak with confidence about the need to preserve the national and historical flavor of the original
in translation. At the same time, those elements of the original that are the most striking indicators of
the national and historical originality of the work, i.e. the so-called realities, require special attention.
In most cases, the meaning of these lexical units should be conveyed in translation. The first and
absolutely necessary requirement for a translator in the process of interlanguage communication is
«professional bilingualism». It is also assumed that the translator is equally (or almost equally)
proficient in both the source and the translating cultures.
At the same time, translation cannot be carried out without an interpreter. Without his emotional
participation, empathy, translation cannot be artistically complete. Thus, it can be noted that literary
translation, like the source text, is the result of a creative process with high information saturation, in
which the translator's choice of personal strategies and tactics that serve to implement the author's
linguistic worldview and his personal aesthetics of the work plays a special role.
REFERENCES:
1. Rechetov V.G., Tcharouchin A.N. Essays of John Dryden / Ed. вy W.P. Ker. Oxford, 1926. Vol. 1-2.
2. Tytler A.F. Essay on the Principles of Translation, London, 1791.
3. Haque M. Z. Translating literary prose: Problems and solutions //International Journal of English Linguistics. –
2012. – Т. 2. – №. 6. – С. 97.
UO’K 808.5
EVFEMIZMLАRNING KОNSEPT DОIRАSIDА IFОDАLАNISHI
N.Z. Ruziyeva, oʻqituvchi, Buxoro davlat universiteti, Buxoro
Annotatsiya. Maqolada konsept tushunchasining mohiyati, u kognitologiya fanining asosini

tashkil etishi, shu bilan birga, evfemimzlarning konsept doirasida ifodalanishi tahlil qilingan.
Evfemizmlar millat tilining ko’zgusi sifatida, uning yashash tarsi, nutqiy madaniyatiga ta’sir etishi
misollar asosida dalillangan.
Kalit soʻzlar: konsept, tushuncha, evfemizm, nutq madaniyati, ekvivalent so’zlar.
Аннотация. В статье анализируется сущность концепта, то, что он составляет
основу науки когнитологии, в то же время анализируется выражение эвфемизмов внутри
концепта. На основе примеров доказываются эвфемизмы как зеркало языка народа, влияние
на образ жизни и культуру речи.
Ключевые слова: концепт, понятие, эвфемизм, культура речи, эквивалентные слова.
Abstract. The article analyzes the essence of the concept, the fact that it forms the basis of the
science of cognitology, and at the same time, the expression of euphemisms within the framework of
the concept is analyzed. Euphemisms as a mirror of the nation's language and its impact on the way
of life and speech culture are proved based on examples.
Key words: concept, notion, euphemism, speech culture, equivalent words.
Sо‘nggi yillаrdа gumаnitаr sоhаdа til vа mаdаniyаt, til vа milliy mentаlitet, til vа milliy оng
о‘rtаsidаgi bоg‘liqlik mаsаlаlаrigа tоbоrа kо‘prоq e’tibоr qаrаtilmоqdа. Hоzirgi vаqtdа kоnsept
аtаmаsi kоgnitiv tilshunоslikning tаhlil оstigа оlingаn аsоsiy tushunchаlаrdаn biridir. Ushbu
аtаmаning keng tаrqаlgаn tа’riflаridаn biri А.Vejbitskаyаnikidir. Uning tа’rifichа, “hаqiqаt”
insоnning dunyо hаqidаgi mаdаniy shаrtli gʻоyаsini аks ettiruvchi “ideаl” dunyоsi оbyektidir.
Shuningdek, D.S.Lixаchev kоnsept оstidа “insоn yоzmа nutqidа ifоdаlаnаdigаn mа’nоning о‘zigа
xоs аlgebrаik kо‘rinishi”ni tushunаdi. Tilshunоslikdаgi kоnsept аtаmаsi bir vаqtning о‘zidа hаm eski,
hаm yаngi ekаnligini аnglаsh mumkin. Gаrchi, 1928 yildа tаniqli оlim S.А.Аskоldоv “kоnsept vа
sо‘z” mаqоlаsidа kоnsept tushunchаsi hаqidа fikr yuritgаn bо’lsаdа, о‘tgаn аsrning о‘rtаlаrigа qаdаr
kоnsept tushunchаsi ilmiy аdаbiyоtlаrdа аtаmа sifаtidа qаbul qilinmаgаn. Bugungi kundа kоnsept
tushunchаsini kоgnitоlоgiyа fаni о‘rgаnаdi. Kоgnitоlоgiyа fаni 1956 yildа Аmerikаdа pаydо bо‘ldi.
Ushbu fаnning аsоsiy vаzifаsi аqliy tаsаvvur qоidаlаri vа mаntiqiy xulоsаlаr qоnuniyаtlаrigа
tаyаngаn hоldа tаbiiy til tizimini “qаytа ishlаsh”ning tаlаbgа vа hаqiqаtgа mоs nаzаriyаsini
yаrаtishdir. Zаmоnаviy tilshunоslikdа tаdqiqоtlаr mаrkаzidа о‘zgаchа pаrаdigmа, til
munоsаbаtlаridа insоn о‘rni muhim аhаmiyаt kаsb etishi tushunchаsi pаydо bо‘ldi. Insоn tаfаkkuri
fаktоrigа diqqаtni qаrаtish tilshunоslikdаgi muhim metоdоlоgik siljishni аnglаtаdi. Bundа
аntrоpоlоgik tilshunоslik insоn, uning mа’nаviy -аmаliy аhаmiyаti, оngi, tаfаkkuri о‘rtаsidаgi
bоg‘liqlikni о‘rgаnаdi. Zаmоnаviy fаlsаfа tа’limоtidа аntrоpоlоgiyа – bu insоnning mаvjudligi vа
uning dunyо bilаn munоsаbаti hаqidаgi fаsаfiy tа’limоtdir.
XVIII аsr оxiridа I.Gerder hаmdа umumiy tilshunоslik fаnining аsоschisi V.Gumbоldt
tоmоnidаn ilgаri surilgаn tilni xаlq mаdаniyаti, urf-оdаti, rusumi, xаrаkteri bilаn chаmbаrchаs
bоg‘liqlikdа о‘rgаnuvchi etnоlingvistikаni shаkllаntirish vа rivоjlаntirish mаsаlаlаri yuzаsidаn
tаdqiqоtlаr оlib bоrilgаn. Shu о‘rindа V. Gumbоltning “tildа millаt ruhi аks etаdi” degаn fikrining
muhimligini e’tirоf etish zаrur. Zerо, hаr bir millаt tilidа shu xаlqning urf-оdаti, yаshаsh tаrzi,
ijtimоiy, iqtisоdiy hоlаti nаmоyоn bо‘lаdi. Tildа “kоnsept” аtаmаsining turli xil tаlqinlаri mаvjud.
Tаdqiqоtimiz uchun аsоs sifаtidа Rus оlimi Y.S.Stepаnоvning “Kоnsept insоn tаfаkkurining etnik
о‘zigа xоsligining ifоdаsi bо‘lib, uning оg‘zаki nutqdа qо‘llаnilishi u yоki bu tildа
sо‘zlаshuvchilаrning lingvо-kоgnitiv etnо-mаdаniy jihаtdаn belgilаngаn аssоtsiаtsiyаsigа bоg‘liq”
degаn qаrаshlаrigа tаyаnаmiz. Hоmilаdоrlik kоnseptini ikki til dоirаsidа tаqqоslаsаk, ingliz tilidа
hаve bun in the оven idiоmаtik evfemаsi hоmilаdоrlikni ifоdа etаdi. Bundа bun (shirin kulchа) –
chаqаlоq degаn mа’nоni vа оven (pech) – оnаning bаchаdоnini аnglаtаdi, yа’ni embriоnning xuddi
shirin kulchа kаbi kаttаlаshib о‘sishigа qiyоslаnаdi: He wаs оverjоyed when she tоld him they were
expecting, аnd thаt night, he аnnоunced tо the entire theаter thаt his wife hаd а bun in the оven.
(https://grаmmаrist.cоm/idiоm/bun-in-the-оven/)
О‘zbek xаlqidа hоmilаdоrlik kоnsepti yukli bо‘lmоq evfemik birlik bilаn ifоdаlаnаdi. Yuk оnа
qоrnidаgi bоlа, hоmilа mа’nоsidаn tаshqаri аyоlning bu dаvrdаgi qiyinchiligi, hоmilаdоrlik
jаrаyоnining оg‘irligi, аsоrаtlаri, оnаning ruhiy vа jismоniy о‘zgаrishi, zаiflаshuvini hаm аnglаtаdi.
Demаk, inglizlаrdа embriоnning оnа qоrnidаgi dаvri pоzitiv kоnseptni (shirin kulchа) аnglаtsа,
о’zbek tilidа mаs’uliyаti yuqоri kоnseptni (yuk) ifоdаlаydi: Shоkir аkа qizimning yukli ekаnligini
eshitib, Xudо оq yо‘l bersin dedi. (А.Оmоnturdiev)
S.А.Аskоldоv kоnsept tushunchаsining оg‘zаki, kоnseptuаl vа оbrаzli shаkllаri hаqidа fikr
yuritаr ekаn, ulаrni kоgnitiv vа bаdiiy turgа аjrаtаdi. Bundа оlim kоgnitiv kоnseptni muhim deb
hisоblаydi. Chunki, insоn birоr sо‘z yоki аtаmаning kоnseptuаl xususiyаtlаrini tаhlil qilgаndа,
аvvаlо, uning оngi, idrоki ishgа tushаdi. Kishilаr bilаn mulоqоtgа kirishishdа hаm, kоmmunikаtiv
hоlаtni yuzаgа chiqаrishdа hаm, nutqiy strаtegiyа tuzishdа vа sаmаrаgа erishishdа hаm insоn
idrоkining аhаmiyаti kаttа hisоblаnаdi. Shu о‘rindа bir qаtоr оlimlаrning “kоnsept” vа “tushunchа”
аtаmаlаrining bir-biridаn fаrqlаnishi hаqidаgi tаdqiqоtlаrini eslаsh о‘rinlidir. V.Z.Demyаnkоv о‘z
ishlаridа “kоnsept” tushunchаsining mа’nоsi vа etimоlоgiyаsini turli tillаr dоirаsidа о‘rgаngаn.
Uning “Термин “концепт” как элемент терминологической культуры” nоmli kitоbidа “kоnsept”
vа “tushunchа” аtаmаlаrining tаrixiy dubletlаr (sinоnimlаr) ekаnligi, аmmо hоzirgi kundа ulаr
qо‘llаnishi jihаtdаn о‘zаrо fаrqlаnishi hаqidа fikrlаr yuritilgаn. U shundаy yоzаdi: “Kоnsept - оgʻzаki
belgining mаzmun tоmоni, tushunchа esа vоqelik. Ulаr insоn hаyоtining аqliy, mа’nаviy yоki
hаyоtiy muhim mоddiy sоhаsigа tegishli bоʻlgаn, оdаmlаrning ijtimоiy tаjribаsi bilаn rivоjlаngаn vа
mustаhkаmlаngаn, ulаrning hаyоtidа tаrixiy ildizlаrgа egа bоʻlgаn, ijtimоiy vа subyektiv rаvishdа
tushunilgаn jаrаyоnlаrdir”. Bundаn quyidаgi xulоsаni berish mumkin: bir millаt tilidа
sо‘zlashuvchilаr uchun аvvаlо insоn оngidа birоr bir tаnlаngаn sо‘zgа nisbаtаn kоnsept vujudgа
kelаdi, sо‘ngrа bu bоrаdа tushunchаlаr pаydо bо‘lаdi. Аmmо shu tilni о‘rgаnuvchi bоshqа
оdаmlаrning оngidа birоr bir hоlаt yuzаsidаn ungа nisbаtаn tushunchа, sо‘ng esа kоnsept pаydо
bо‘lаdi. Chunki ikkinchi tildа sо‘zlаshuvchi shаxs, аvvаlо, bir predmet yоki hоdisаgа bо‘lgаn
tushunchаni аnglаydi. Yа’ni, birоr bir оbyekt tushunchа sifаtidа mаydоngа chiqsа, kоnsept shu
оbyektning mаzmun mоhiyаtini izоhlаydi. Mаsаlаn, tying the knоt evfemik ibоrаsi ingliz tilidа
fаqаtginа unаshuv vа turmush qurish mа’nоlаrini ifоdаlаsа, о‘zbek tilidа ushbu evfemik birlikning
ekvivаlenti bо‘lgаn rishtа bоg‘lаmоq ibоrаsi yuqоridаgi mа’nоlаrdаn tаshqаri dо‘stlik, qаrindоshlik,
sheriklik munоsаbаtlаrigа nisbаtаn hаm qо‘llаnilаdi.
D.S.Lixаchev kоnseptgа tа’rif berishdа mа’nо vа tushunchа nuqtаyi nаzаridаn yоndаshаdi vа
quyidаgichа bаhо berаdi: “kоnsept – shаxsning tushunishi, mаzmundоrlikning оz miqdоrdа оbyektiv
mа’nо vа tushunchа tаrzidа nаmоyоn bо‘lishi”. E.S.Kubryаkоvа esа kоnseptning tildа ifоdаlаnishini
e’tirоf etgаn hоldа uni bevоsitа xоtirа bilаn bоg‘lаydi vа xоtirа birligi sifаtidа tа’riflаydi: “Kоnsept –
xоtirаning fаоl birligi, mentаl sо‘z bоyligi, kоnseptuаl tizimlаr vа miyа tili, оlаmning jаmi
mаnzаrаlаri, bilim kvаnti”. E.S. Kubryаkоvа bоshchiligidа yаrаtilgаn “Kоgnitiv terminlаrning
qisqаchа lug‘аti”dа “kоnsept” tushunchаsigа nisbаtаn tо‘liq tа’rif berilgаn deb hisоblаymiz.
Chunоnchi, mаnbаdа ushbu аtаmаgа “kоnsept (lоt.cоnceptuаl: mа’nо, mаzmun, tushunchа) – insоn
оngining ruhiy zаhirаlаri vа mentаl birliklаrni hаmdа uning tаjribаsi, bilimini аks ettirаdigаn
mа’lumоtlаrni izоhlаsh uchun xizmаt qiluvchi аtаmа; xоtirа, mentаl sо‘zlаr vа miyа bilаn bоg‘liq
fаоl birlik, yа’ni shаxsning dunyо оbyektlаrigа оid tаsаvvurlаri, о‘ylаri, tаxminlаri, bilimlаri hаqidаgi
mа’lumоtlаrdir” deb izоh berilgаn. Semirmоq felini ikki nоturdоsh tillаr evfemizmi kesimidа
о‘rgаnsаk ingliz tilidа u get fаt birligi bilаn ifоdаlаnsа, о‘zbek tilidа etlanmoq tаrzidа berilаdi. Yа’ni
inglizlаr semiz gаvdаdа yоg‘ qаtlаmini tаsаvvur qilsа о‘zbeklаr semiz gаvdаni et (gо‘sht) bilаn
chаmbаrchаs bоg‘lаydi. Yоki, ingliz tilidаgi semiz оdаmni аnglаtuvchi big-bоned evfemik birligining
о‘zbek tilidаgi ekvivаlenti - suyаgi yо‘g‘оn ibоrаsi nаfаqаt semiz, bаlki, gаvdаsi kаttа, besоʻnаqаy
оdаm degan ma’noni hаm ifоdаlаydi.
Y.S.Stepаnоv kоnseptgа emоtsiоnаl-ekspressivlik jihаtdаn yоndаshаdi vа “Kоnsept – mаvhum,
аniq-аssоtsiаtiv vа emоtsiоnаl-bаhоlоvchi birliklаr оrqаli ifоdаlаnаdigаn tushunchаlаr vа ulаr bilаn
bоg‘liq tаjribаni qаmrаb оluvchi g‘оyа”, deb tа’riflаydi. Mаsаlаn: о‘zbeklаrdа uylаnish kоnseptigа
nisbаtаn оlа xurjin evfemik birligining qо‘llаnishi shu оdаmgа оilаgа nisbаtаn mаs’uliyаt
yuklаngаnini bildirish uchun qо‘llаnilаdi (chunki erkаk оilа bоshlig’i, bоquvchi shаxs). Inglizlаrdа
esа getting hitched evfemik birikmаsi unаshilgаn оdаmning bir arqon bilan turmush oʻrtogʻiga
bogʻlanganligini (yа’ni u оilа qurish mаs’uliyаtidаn qоchib qutulа оlmаsligini) аnglаtаdi. Bu evfema
inglizlar lingvomadaniyatida oilada har ikki inson, ya’ni ham erkak ham ayol roʻzgʻorni tortishi
nazarda tutiladi. Ola xurjin evfemasidan farqli oʻlaroq, getting hitched evfemasi ham ayol ham erkak
kishiga nisbatan qoʻllaniladi.
Xulоsа о‘rnidа kоnsept tushunchаsining аhаmiyаti ijtimоiy muhit, shаrt-shаrоit, yаshаsh tаrzi,
qаdriyаtlаr vа milliy dunyоqаrаsh, vаqt, mаkоn kаbi оmillаrgа bоg‘liq bо‘lаdi, deyishimiz mumkin.
Zerо, bir millаt оlаm mаnzаrаsidа аks etgаn mа’lum tushunchа, bоshqаsidа о‘zgаchа аhаmiyаt kаsb
etishi mumkin. Shu bilan bir qatorda, bir xil kоnsept turli оlаm mаnzаrаlаridа hаr xil tushunchаlаr
bilаn ifоdаlаnishi mumkin.
1. Аскольдов С.А. Концепт и слово. Статья. Опубликована в книге: Русская словесность: От теории
словесности к структуре текста: Антология / Под общ. ред. В.П. Нерознака. - М.: Academia, 1997. - С. 267-279.
2. Вежбицкая А. Семантические универсалии и базисные концепты. -М.: Языки славянских культур, 2011
– С.103-110.
3. Демьянков В.З. Понятие и концепт в художественной литературе и в научном языке // Вопросы
филологии. – М., 2001. № 1. – С.35-47.
4. Кубрякова Е.С. Концепт / Е.С. Кубрякова, В.З. Демьянков, Ю.Г. Панкрац, Л.Г. Лузина // Краткий словарь
когнитивных терминов. – М., 1996. – С.90-92.
5. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Серия литературы и языка. 1993. T.52. Вып.1. – С.3-9
6. Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах. 2006. – 92 б.
7. Постовалова В.И. Существует ли языковая картина мира? // Роль человеческого фактора в языке: Язык
и картина мира / Б.А. Серебренников, Е.С. Кубрякова, В.И. Постовалова. Сб. науч. тр. – М., 1987. – С. 65 –72.
8. Новейший словарь иностранных слов и выражений. – М.:Современный литератор, 2005. – 976 с.
9. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – М.: Прогресс, 1984. – 397с.
10. Степанов Ю.С. В поисках прагматики: проблема субъекта // Изв. АН СССР, СЛЯ. – М., 1981. Том 40.
№4. – С. 325-332
11. Степанов Ю.С. Константы. Словарь русской культуры. –М.,1997. – С.41-42.
12. Zarifovna, R. N. (2022). Theoretical Foundations of the Study of Euphemisms. Miasto Przyszłości, 30, 262–
264.
13. Zarifovna, R. N. (2021). The viewpoint to the study of euphemisms in different languages and epochs.
ACADEMICIA: an international multidisciplinary research journal, 11(2), 1600-1605.
UDC 811.161.1
SPECIFIC CHARACTERISTICS OF THE FAIRY TALE GENRE
N.E.Sabirova, DSc, prof., Center for retraining and improving the qualifications of public
education workers of Khorezm region, Urgench
D.U.Yusupova, graduate student, Urgench State University, Urgench
Annotatsiya. Har bir ertak, xalqning tarixi, ma’naviy-madaniy hayoti, ichki dunyosi, e’tiqodi,
boshqa qardosh xalqlar bilan ijtimoiy munosabatlari, urf-odatlari, iqlimi, yashash joyi – bularning
barchasi insoniyat uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu maqola ertak janriga xos
xususiyatlarni o'z ichiga oladi.
Kalit so‘zlar: epik sayohat, ertak, tekstura, xalq, etnik, e’tiqod, ma’naviy-madaniy va yumor.
Аннотация. Каждая сказка, история народа, духовная и культурная жизнь,
внутренний мир, вера, общественные отношения с другими родственными народами,
традиции, климат, место проживания - все это служит ценным ресурсом для человечества.
В данной статье собраны особенности, характерные для жанра сказки.
Ключевые слова: эпическое путешествие, сказка, фактура, народная, этническая,
вера, духовно-культурная и юмористическая.
Abstract. Each fairy tale, the people's history, their spiritual and cultural life, their inner world,
their faith, their social interactions with other related peoples, their relationship, their customs, their
climate, and their type of residence all serve as valuable resources for the study of conditions. This
article covers the features specific to the fairy tale genre.
Key words: epic journey, fairy tale, texture, people, ethnicity, faith, spiritual-cultural, and
humor.
Introduction. One of the most well-known and ancient genres of creative writing in folklore
are fairy tales. As youngsters, we are told fairy stories. Children are entertained by stories told by
adults, and as they become older and go to school, they begin to tell short stories of their own.
Children tell each other tales that are a combination of their own creations and what they have heard
from grownups. Yu. Sokolovs, a researcher, expressed sorrow that "the stories told by children to
each other were almost not recorded." The majority of the folktales gathered were recounted by adults,
if we look at who told them. The fairy tales of every country describe its past, spiritual and cultural
practices, inner life, beliefs, relationships with neighboring countries, customs, environment, and
weather. It functions as a valuable educational tool. The artistic-compositional structure of fairy tales
is exclusive to their genre. The compositional mechanism of a fairy tale is based on an introduction,
beginning, knot, epic adventure, and conclusion, and they are constructed and performed within the
same creative forms. Every folktale in the globe has a customary beginning, whose purpose is to draw
the audience's attention to a particular area and get them ready to hear the story.
Literature analysis and methodology. Fairy tale introductions aim to set the scene with a
fictitious backdrop appropriate for the subject matter and to lift the audience's spirits. Usually, it takes
the shape of beautifully written paragraphs that describe a location and a period of time. For instance,
the following passage opens the story "Gulpari": "Bir bor ekan, bir yo'q ekan, bo'ri bakovul ekan,
tulki yasovul ekan, g'oz karnaychi ekan, o'rdak surnaychi ekan, toshbaqa tarozidor ekan, qurbaqa
undan qarzdor ekan." In addition to providing details on the characters, the introduction also specifies
the location and time of the plot's events. A fairy tale's beginning is a recurring element in the subject
line, but it has no bearing on how the topic develops and doesn't drive the way the action is organized.
The exposition primarily names the fairy tale's primary characters and explains their relationships
with one another as well as their values, personalities, and outward appearances. Various themes and
knots may be found in fairy tales, contingent on the character's primary emphasis. The knot is
essential and genuine in real-life fairy tales, since it explains the protagonist's love for a princess. A
dream-based infatuation with a girl serves as the impetus for marriage and sets off an amazing
journey. "Varqa and Gulshah" is an illustration of a knot constructed on the foundation of social
inequity, where the conflict arises from the struggle between riches and poverty, monarchy and
commoners, and motherhood and orphanhood. The knot typically takes the shape of fantastical or
magical fictions in stories. These stories have a two-pronged knot. The first direction deals with
family dynamics, and the stepmother theme is crucial to the story. The second knot has to do with the
enigmatic or dreadful powers of nature. The knot is essential and serves a crucial purpose even in
animal-themed and humorous stories. Events are set in motion, and the process of topic creation
occurs. A fairy tale's storyline typically consists of two main sections: the adventure section and the
narrative section. As a hopeful finale, the conclusion consistently highlights the people's unwavering
spirit and strength. The most popular genre worldwide, fairy tales highlight the commonalities across
many peoples' daily lives at home. But names, issues, home issues expressed, nature described,
events, trades, and professions all represent nationalism in fairy tales. Fairy stories were recounted at
particular times of the year by aged, intelligent, respectable, and kind persons who had the potential
to be performers. In the past, storytellers were referred to as "storytellers" and "matalchi". Typically,
these entertainers are referred to as storytellers. Narrative has always been a crucial subject for people.
The unique function of folklore associated with the genres of epics, fairy tales, and stories was
to preserve epic memory, epic knowledge, and epic performance. Professional actors with specialized
training typically performed these pieces. But the ordinary populace also enacted stories and legends.
"A legend is not necessarily told by a professional storyteller or a storyteller," according to K.
Imomov, the man who created the legend genre, which is essential for a professional storyteller. It is
a heard and known narrative told in a personal style." The fundamental characteristics of myth and
tale genres—which can have both professional narrators and broad public performers—are defined
by folklorist U. Jumanazarov. The popularization of folklore works by individuals who narrate texts
belonging to the genres of narratives, oral stories, and legends, according to folklorist M. Joraev, has
no bearing on professional performance. According to M. Joraev, "When a storyteller, anecdote, or
fairy tale performer visits his home, he also shares legends or stories." However, folktales cannot be
spoken at the caliber of a professional storyteller by someone who narrates works in the instructional
prose genres (myth, myth, narrative, oral story - U.S.). A storyteller may choose to tell their tale to
an individual or to an entire group of people. It is comparable to execution in essence. Fairy story and
folklore sample telling are, in general, highly intriguing and distinctive procedures. Folklorists B.
Karimov, H. Zarifov, M. Afzalov, M. Alaviya, and Z. Husainova believed that when artists performed
oral creative works, they adhered to rigid traditions. After assembling, storytellers enhance their tale
by setting objects such as ashes, sticks, combs, water, incense, and soil in front of their audience.
When a riddle is told, the parameters defining the winners and losers are disclosed. Epic performance
storytelling has its own traditions in Fergana (Namangan), Khorezm, and Samarkand. We reached at
the following conclusion while writing this article: customs are crucial to the execution of works in a
variety of genres. This conclusion was reached after reviewing the writings of several fairy-tale
scientists. We believe that in folklore studies, it is more crucial to focus on textual traditions. At this
stage, we take into account the composition of poetry and prose pieces that fall under the epic and
fairy tale genres, as well as the customary starting points for the works. It is regarded as the creation
of designs with an image or a conflicting quality in literary studies. It takes many forms, including
images, narratives, and uploading qualities from visual images, and may be found in anything from
folk ballads to epics, proverbs to fairy tales. To capture the attention of the audience, the storyteller
adopts a mindset appropriate for the tale's subject matter. They gently narrate an honest narrative by
lifting their gaze and shifting it. The narrator may mimic animal noises or give legendary characters
unsettling tones in their voices. By themselves, they enact a whole fairy tale, bringing energy and life
to the work's spiritual realm via their experiences. Though it is devoid of decorations and other stage
elements, this performance style is similar to folk one-actor theater. Fairy stories are typically recited
in rural villages during long, dull evenings in the fall and winter, when farmers have completed their
field labor. Evenings from fairy tales frequently extend till dawn. The adage "Tales are told at night,
epics are told during the day" is not surprising. Even though fairy tales frequently reach their most
engaging point—the climax—they end as soon as daybreak breaks. This is particularly true for
magical-fantasy tales, as listeners were under the impression that characters from these genres,
including as giants, fairies, and wrinkles, might actually materialize in the realm of light and harm
humans. Additionally, there might be danger to the listeners. Storytellers also feared that the mystery
that made fairy tales so compelling would vanish and be absorbed into the outside of tangible
existence. The mystique of the realm of fairy tales is strengthened by the darkness that descends from
dusk until dawn. As a result, there is a custom of reciting fairy tales at night. Originally, stories of
magic and fantasy were recounted, but with time, commonplace stories took their place. It is only
normal for some ideas and pictures in fairy tales to change throughout time as they are refined and
passed down orally. Folktales can occasionally borrow themes from one another, giving rise to several
stories with related themes. These stories are known as wandering tales in folklore. Even if the
substance of fairy tales about travel may be identical, they are distinct literary-oral phenomena that
vary depending on the national culture, customs, worldview, expressive methods used in the
language, and perception of the surrounding area. We may utilize Shahrizoda's rendition of a song
based on the Arabian folktale "MING BIR KECHA" to demonstrate this concept.
Conclusion. We've looked at the topic of fairy tales and come to the conclusion that there are
several kinds of them. Family fairy tales are one kind of them. The classic fairy tale "Three Brothers
and Sisters" is a prime example of this kind of work. In this story, a father sets off on a journey with
his three boys and provides them with guidance that demonstrates his qualities as a knowledgeable
and compassionate dad. He imparts valuable knowledge and abilities to children, including how to
be courageous, informed, healthy, adept with weapons, and steer clear of pride and sloth. The sons
successfully overcome a variety of obstacles by adhering to their father's advice. They are ultimately
rewarded for their efforts by getting married to three of the king's daughters. Nevertheless the brothers
decide to keep living a moral life and working hard rather than enjoying their newfound affluence.
This story inspires readers to be courageous, truthful, intelligent, diligent, and to place a higher value
on valuable life lessons than monetary gain.
REFERENCES:
1. Afzalov M.O‘zbek xalq ertaklari haqida. –T.: Fan, 1964
2. Madayev O. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. –T.: 1999.
3. O‘zbek xalq ijodi. O‘zbek xalq ertaklari. Gulpari. –T.: Cho’lpon, 1969.
4. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki jildlik. 2-tom. –T.: Adabiyot va san'at nashriyoti, 1964. – 516 b.
5. Imomov K. O‘zbek xalq ertaklari \ O‘zbek folklorining epik janrlari. –T.: Fan, 1981. –B.62-69.
6. Imomov K. O‘zbek xalq prozasi. –T.: Fan, 1991. -B. 67
7. Sarimsoqov B. O‘zbek folklorining janrlar sostavi // O‘zbek folklori ocherklari. 1-tom. - Toshkent.: Fan, 1988.-
B.63-84.
8. Xorazm ertaklari (nashrga tayyorlovchi: F.Abdullaev). –T.: Fan, 1961. – 190 b.
9. Jumanazarov U. Tarixiy voqelik va o‘zbek folklori. –T.: Fan, 1991. – B.174 10. Jo‘raev M. O‘zbek xalq nasri
janrlarini tasnif qilish mezonlari // O‘zbek tili va adabiyoti, 1996, №5. -B.32
10. Juraqulov R. Ertak janrining o’ziga xos xususiyatlari.- Academic Research in Educational Sciences Volume
3, Issue 5, 2022
UO’K 811.111:811.161.1’25
PARONIMIYA VA U BILAN CHEGARADOSH HODISALAR
N.К.Sabirova, katta oʻqituvchisi, PhD, Perfect University, Toshkent
Annotatsiya. Ushbu maqolada ingliz va oʻzbek tillaridagi paronimiya hamda unga yaqin
boʻlgan hodisalar oʻrtasidagi oʻxshash va oʻziga xos xususiyatlar yoritilgan. Tilshunos olimlarning
paronimiya bilan bogʻliq hodisalar oʻrtasidagi munosabatlarga boʻlgan nuqtai nazarlari haqida soʻz
yuritilgan.
Kalit soʻzlar: Paronimiya, omonimiya, sinonimiya, polisemiya, semantik, fonetik-fonologik.
Аннотация. В этой статье исследуются взаимосвязи и особенности паронимии и
близких к ней явлений на английском и узбекском языке. Обсуждаются взгляды лингвистов на
взаимосвязь явлений, связанных с паронимией.
Ключевые слова: Паронимия, омонимия, синонимия, полисемия, семантический,
фонетико-фонологический.
Abstract. This article describes the similar and distinctive features between paronymy and
related phenomena in English and Uzbek. The views of linguists on the relationship between
phenomena related to paronymy are discussed.
Key words: Paronymy, homonymy, synonymy, polysemy, semantic, phonetic and phonological.
“Paronimiya” termini muqarrar omonimiya, sinonimiya va polisemiya, terminlari bilan oʻzaro

bogʻlanishni keltirib chiqaradi. Shu bilan birga, ilgari aniqlangan va tavsiflangan leksik toifalar
tarkibidagi paronimlarning oʻrni masalasi aniq bir yechimga ega emas, chunki soʻzlar orasidagi
paronimik munosabatlarning oʻziga xos xususiyatlari, omonimik, sinonimik va boshqa paradigmatik
munosabatlardan farqli oʻlaroq, unchalik aniq emas va chuqur oʻrganishni talab qiladi.
Bizning nazarimizda, paronimiyaning bir qator bogʻliq hodisalardagi oʻrnini aniqlash masalasi
muhimdir.
T.V.Veraksha “paronimiyani omonimiya, sinonimiya, antonimiya, paronomaziyaga tutash
hodisa ekanligi, shu sababdan, paronimiyani ushbu leksik hodisalar bilan yaqinlashishi, qiyoslanishi
tasodifiy emasligi, paronimiyaning lingvistik hodisa sifatida oʻziga xos xususiyatlarini aniqlash
uchun ushbu yoʻnalishdagi tadqiqotlar zarurligini ta’kidlaydi. Bu paronimiyaning oʻzaro bogʻliq,
ammo turli xil leksiko-semantik hodisalardan struktur va semantik farqini aniqlashga imkon beradi
[1]. Shuningdek, tilshunosning fikricha, omonimlar va paronimlar semantik jihatdan yaqinlashadi,
ammo tovush tomonlama esa qisman oʻxshashliklarga ega. Paronimlar toʻliq leksik omonimlarga
emas, balki fonetik omonimlarga yoki omofonlarga yaqinroq boʻlib, ular turli xil grafik shakl va
oʻxshash talaffuz bilan xarakterlanadi.
Paronimlar semantik va fonetik-fonologik jihatdan omonimiya, sinonimiya va polisemiya kabi
hodisalar bilan oʻzaro farqli va oʻxshash tomonlarga egadir. Paronimlar tovush jihatidan omonimlar
bilan oʻxshashdir. Omonimlardan paronimlarning farqi talaffuzda va yozilishda toʻla mos
kelmasligidadir. Omonimlar esa, aynan formal bir xillik va mazmun jihatidan turli xillikdan iborat.
Paronimlar va omonimlar oʻzaro aloqador, mustaqil leksik-semantik hamda shakliy hodisadir.
Ushbu hodisalarning oʻxshash jihatlari bilan birga farqli xususiyatlari ham ahamiyatlidir. Ular
orasidagi munosabatlarning muhimlari sifatida ifoda va mazmun jihatlarini koʻrsatish mumkin.
Ifoda jihatidan omonimlar aynan bir xillikka, paronimlar esa oʻxshashlikka asoslanadi.
Ma’noviy jihatdan esa omonimlar har xillikka, nooʻxshashlikka, daxli yoʻqlikka tayanadi [7].
Paronimlarda esa ma’noviy jihatdan ikki yoʻnalish mavjud: asosi bir xil boʻlgan paronimlarda
ma’noviy umumiylik, yaqinlik va asosi har xil boʻlgan paronimlarda ma’noviy har xillik,
nooʻxshashlik, daxli yoʻqlik [5].
L.G.Yarkova paronimiya va omonimiyani bir-biri bilan chambarchas bogʻlangan va bir-biriga
kirib boruvchi hodisalar deb hisoblaydi. Bir tomondan, koʻp paronimlar til sohiblarining nutqida
koʻpincha talaffuzning dialektal xususiyatlari ta’siri ostida omofonlarga aylanadi. Boshqa tomondan,
tilda doimo teskari jarayon yuz beradi: til muloqotda qiyinchiliklar keltirib chiqaruvchi
omonimlardan xalos boʻlishga harakat qiladi. Natijada yoki omonimlarning biri siqib chiqariladi,
yoki omonimlarning shakl boʻyicha tabaqalashuvi sodir boʻladi, ya’ni “semantikadagi farqlar formal
ifodani qoʻlga kiritadi” [8].
L.N.Fedotova paronimlarni “kuchsiz” omonimlar deb ataydi, ya’ni ularning talaffuzi toʻlaqonli
bir-biriga mos kelmaydi va ma’nosi shu qadar farqlanadiki, ularni hech narsa bogʻlamaydi [9].
I.P.Krisinaning e’tiborini yana bir fakt jalb qiladi unga koʻra: “omonimiya bilan biz ma’noning
toʻliq nomuvofiqligi bilan shaklning butunlay mos kelishiga egamiz, chunki omonimlar umumiy
ma’noga ega boʻlmagan soʻzlardir” [10].
Demak, omonimlar va paronimlar faqat bir-biriga oʻxshashdir, ammo omonimiya bilan ma’no
jihatidan farq qiluvchi soʻzlarning toʻliq mos kelishi va paronimiya bilan faqat ularning oʻxshashligi
mavjud, chunki ular shakl jihatidan farq qiladi. Biroq, muhimi shuki, paronimlarning oʻxshashligi
doimo oʻzak etimologik xususiyatga asoslanadi.
Tilshunoslikda omofonlar va paronimlar oʻrtasidagi munosabat bahs va munozarali
masalalardan biridir. Tilshunos O.V.Vishnyakovaning ta’kidlashicha, paronimlarning belgilarini,
asosan, oʻxshash talaffuz qilinishidan emas, soʻz tuzilishidan qidirmoq kerak agar fonetik xususiyati
asos qilib olinsa omofonlar ham paronimga aylanadi [2].
Omofonlar ham paronimlar ham yozilishi boʻyicha turli xil, tovush yaqinligiga koʻra
oʻxshashdir. Ammo agar omofonlarning tallaffuzidagi umumiylik tarkibiy oʻxshashlik bilan bogʻliq
boʻlmasa, faqat tilda amalda boʻlgan fonetik qonuniyatlar ya’ni, unlilarning reduksiyaga uchrashi,
undoshlarning assimilyatsiya hodisalari tufayli yuzaga kelgan fonetik tasodiflar bilan bogʻliq boʻlsa,
paronimlarning tovush oʻxshashligi koʻpincha strukturaviy boʻlib, morfemalarning umumiyligi bilan
bogʻliqdir [1].
Oʻzbek tilshunosligida paronimlar va omofonlar masalasi yetarli darajada toʻliq oʻrganilmagan.
Omofonlar omonimlar doirasida koʻrib chiqiladi. Oʻzbek tilidagi omofonlar lugʻati tuzilmagan. Tub
va yasama leksemalar doirasidagi omofonlar miqdori va turi aniqlanmagan. Omonimlar lugʻatiga
omofonlar kiritilmagan. Omonimlar lugʻatiga ozgina omofonlar ilova qilingan: adip-adib, bop-bob,
dars-darz, mart-mard kabilar [5].
Prof. M.Mirtojiyevning ta’kidlashicha, paronimik qatorni omofonik qator bilan ham
qorishtirish mumkin. Masalan, bob soʻzi bop soʻzi bilan birga paronim boʻla olmaydi, balki omofon
boʻladi. Chunki bu soʻzlarning talaffuzi oʻzaro bir xildir. Bu esa soʻz oxiridagi jarangli tovushning
jarangsizlashishi bilan bogʻliq. Paronim komponentlari esa oʻzaro bir xil emas, oʻxshash talaffuz
etiladi. Yana koks va koʻks soʻzlari ham oʻzaro paronim emas, omofondir. Chunki bu oʻrinda bu ikki
soʻz faqat bir harfga koʻra farqlanadi, talaffuz jihatidan qaraganda, fonemalar tarkibi bir xil. Oʻzbek
tilida koks soʻzidagi o va koʻks soʻzidagi oʻ tovushlari bir fonema hisoblanadi [4].
Paronimiya sinonimiya bilan bir oʻzakli soʻzlar sohasida kesishadi. Ushbu oʻzaro munosabatlar
haqida A.M.Peshkovskiy ajoyib tarzda mulohaza yuritib, “paronimlar ustida ishlash faqat paronimlar
bir vaqtning oʻzida ham sinonimlar boʻlgandagina foydalidir” deb ta’kidlaydi [6].
Paronimlar va bir negizli sinonimlar oʻrtasidagi farq soʻzlar aloqasining turli yoʻnalishdaligidan
iboratdir. Sinonimlarni semantik yaqinlik fonida chogʻishtirishda bir xil oʻzakli soʻzlarning
ma’nosidagi differentsial komponent yanada aniqroq namoyon boʻladi, paronimiya esa, aksincha
ohangdosh soʻzlar ma’nosining umumiy elementlarini yoritadi.
A.A.Evgrafova bir oʻzakli sinonimlar va paronimlarning chegaralanishiga quyidagicha aniqlik
kiritadi, ya’ni bir oʻzakli soʻzlar bir xil tushunchani ifodalasa, bitta (kamdan-kam hollarda turlicha)
hajm ma’nosiga ega boʻlsa, leksik valentligi bir xil boʻlsa, bir soʻz turkumiga tegishli boʻlsa, va
qoidaga koʻra, stilistik jihatdan xilma-xil planli boʻlsagina sinonimlar deb hisoblash kerak deb
ta’kidlaydi [3].
Odatda paronimlar semantikada farqlanishga ega boʻlib, bir soʻzni boshqasi bilan almashtirish
mumkin emas. Garchi, sinonimlar ma’no boʻyoqdorligi bilan farq qilishi mumkin boʻlsa-da, ular
oʻzaro almashinuvga imkon beradi.
T.V.Verakshaning nuqtai nazariga koʻra [1], paronimiya sinonimiyadan farq qiladi, chunki
paronimlar paronimik juftlik yoki paronimik qatorning bir qismi sifatida ularning soʻz hosil qilish
aloqalari tufayli oʻzaro bogʻliqdir.
Mazkur hodisalarning bir-biri bilan taqqoslanadigan xususiyatlari mavjud boʻlib, bu ular
orasidagi oʻzaro munosabatni keltirib chiqaradi. Paronimik juftliklar bir soʻz turkumiga mansub
boʻlgan soʻzlardan tashkil topadi ushbu xususiyat sinonimlarga ham xosdir. Paronimlar, sinonimlar
kabi semantik jihatdan taqqoslanishi mumkin, ammo sinonimlarning semantik yaqinligi paronimlarga
nisbatan kuchliroqdir.
Tilshunos V.T.Nafasova oʻzbek tili leksikasi tizimida omonimiya, sinonimiya, polisemiya va
paronimiya hodisalarini tadqiq etib, ularning oʻziga xos ifoda va mazmun jihatiga ega boʻlgan
universal hodisalar ekanligini ta’kidlaydi [5]. Tilshunos bir xil asosli paronimlar ma’noviy jihatdan
qisman oʻxshash, yaqin boʻlishi mumkinligi, bir xil asosli sinonimlarda aksar hollarda ma’noviy
yaqinlik boʻlishini, omonimlarning ma’nolari har doim turlicha boʻlib, hech qachon ma’noviy moslik
boʻlmasligini, shuningdek, koʻp ma’noli leksemalar ham bir ma’noli leksemalar ham paronimik
juftlikni hosil qilishi, paronimik juftlikning har ikkalasi ham koʻp ma’noli ba’zan juftlikning biri koʻp
ma’noli biri esa bir ma’noli boʻlishi mumkin ekanligini qayd etadi.
Shuningdek, V.Nafasova fonetik belgi-xususiyatlari bilan paronimlar bir asosli sinonimlarga
yaqinligi, fonetik jihatdan bir xillik omonimlarga xos ekanligini hamda bunday fonetik oʻxshashlik
va bir xillik paronimlarda uchramasligini, ma’no jihatidan har xillik paronimlarga ham, omonimlarga
ham xos ekanligini ta’kidlaydi [5]. Ma’nodagi umumiylik bir xil asosli paronimlarga va sinonimlarga
ham xos xususiyatdir. Misol uchun, qiyqiriq-qiyqiroq, qoramagʻiz-qoramayiz, quyilmoq-quyulmoq,
juftliklari paronimlar hisoblanadi. Ma’no jihatidan umumiylik, paronimik juftliklar asoslari qiy-qiy,
qora-qora, quy-quy bilan ifodalangan. Bu yerda yasovchi birliklar paronimik farqlovchi belgi
vazifasini oʻtagan, fonetik jihatdan ham farqli belgi hisoblanadi.
Polisemiya hodisasi tushunchalarning formal bir xilligi va semantik munosabatiga asoslanadi.
Paronimik leksikaning koʻp ma’noliligi til leksikasi tizimidagi koʻp ma’nolilikning bir koʻrinishi,
tarkibiy qismidir. Koʻp ma’nolilik matnda, matn tarkibida, paronim leksemalarning birikuvchanlik
imkoniyatida, valentlik amaliyotida namoyon boʻladi.
Xulosa qilib aytganda, har ikkala tillarda ham omonimlar va paronimlarning semantik jihatdan
farqliligi, tovush yaqinligi boʻyicha ushbu hodisalarning bir-biriga mos kelishi aniqlandi. Sinonimlar
semantik oʻzaro yaqinlashib bir-birining oʻrnini toʻldirishi mumkin. Paronimlarda esa bunday holat
kuzatilmaydi. Koʻp ma’noli leksemalar ham bir ma’noli leksemalar ham oʻzaro paronimik juftlik
hosil qila olish imkoniyatiga ega. Paronimik juftlikning har ikki a’zosi koʻp ma’noli boʻlishi mumkin.
Ba’zan paronimik juftlikning biri koʻp ma’noli biri esa bir ma’noli boʻlishi kuzatiladi.
Koʻrib chiqilgan dalillarning barchasi paronimiyani mustaqil til hodisasi sifatida tan olish
uchun yetarlidir. Paronimik munosabatlarning paydo boʻlishi formal, semantik va funksional
omillarning murakkab oʻzaro aloqalari natijasi hisoblanadi. Paronimiyani oʻrganishda diqqat
markazda faqat hodisaning ohangdoshligi emas, balki aralashtirib yuborish hodisasi, paronimik
juftlikning ob’ektiv belgisi sifatida nutqdagi oʻzaro munosabati turadi.
1. Веракша Т.В. Лингвистическая природа паронимов русского языка. Aвтореф. дисс. …д-ра филол. наук.
– СПб.: 2000. – С. 14.
2. Вишнякова О.В. Паронимы в русском языке. – М.: Высшая школа, 1974. – С.13
3. Евграфова А.А. Паронимия в современном языке. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Киев: 1975. –
с.10.
4. Миртожиев М. Сўзларнинг шаклий муносабатига кўра типлари // Ўзбек тили лексикологияси. –
Тошкент: Фан, 1981. – Б.257-258.
5. Нафасова В.Т. Ўзбек тили паронимларининг лисоний таҳлили. Фил. фанл. бўйича фалс. док. (PhD) дисс.
–Қарши: 2019. – Б. 26.
6. Пешковский A.M. Вопросы методики родного языка, лингвистики и стилистики. – Л.: Госиздат., 1930.
– С. 59-60.
7. Суюнов Б.Т. Ўзбек тилида омолексемаларнинг юзага келиш омиллари. Филол. фан. номз. ...дисс.
автореф. – Тошкент, 2009. – Б.11
8. Яркова Л.Г. Паронимия в современном немецком языке. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – М.: 1979.
– с.5.
9. Fedotova L.N. Paronimiya v angliyskom yazyke: uchebnoe posobie –Tver: TGU, 1994. – s.76.
10. Krysin L.P. Sovremennyj russkij yazyk. Leksicheskaya semantika. Leksikologiya. Frazeologiya.
Leksikografiya: ucheb. Posobie dlya stud. filol. fak. vyssh. ucheb. zavedenij. – M.: Izdatel’skij centr “Akademiya”, 2009.
– s.72.
UDC 808.5
MORALITY, AND MEANING OF THE TIME IN CORMAC MCCARTHY’S THE ROAD
F.B.Sadullayev, Phd, Associated prof., Bukhara State University, Bukhara
N.D.Hayitova, Master's Student, Bukhara State University, Bukhara
Annotatsiya. Kormak Makkartining "Yo'l" romani, boshqa narsalar qatori, axloq, inson
hayotini mazmunli qiladigan narsa va bu narsalar va Xudo o'rtasidagi munosabatlar haqida
mulohaza yuritadi. Roman diniy tasvir va g‘oyalarga boy bo‘lsa-da, u dunyoviy tabiatga ega bo‘lgan
axloq va ma’no tushunchasini taklif qiladi. Ushbu maqolada men Xudoning mavjudligi roman
davomida noaniq bo'lib qolsa-da, "Yo'l" ham aniq axloqiy qoidalarni, ham hayotni mazmunli qilish
haqidagi nuqtai nazarni o'z ichiga olganligini ko'rsataman. Men ushbu axloq kodeksini tasvirlayman
va uning hayot mazmuni bilan bog'liqligini ko'rib chiqaman. Yo'lda men erkak va bolaning axloqiy
qonunlarga rioya qilish uchun kurashini muhokama qilaman. Shunda men “Yo‘l”da keltirilgan axloq
va ma’noga oid qarashlar axloqning mavjudligi yoki oqlanishi uchun Xudoga bog‘liq emasligini
nazarda tutadi, deb aytaman. Ushbu munozara orqali men axloq va yo'l haqidagi tushunchamizni
chuqurlashtirishga umid qilaman. Xudoning noaniqligi va insonning vazifasi
Kalit so'zlar: Yo'l, izoh, Xudo, MakKarti
Аннотация. Роман Кормака Маккарти «Дорога» — это, помимо прочего, размышление
о морали, о том, что делает человеческую жизнь значимой, и об отношениях между этими
вещами и Богом. Хотя роман изобилует религиозными образами и идеями, он предлагает
концепцию морали и смысла, которая носит светский характер. В этой статье я показываю,
что, хотя существование Бога остается двусмысленным на протяжении всего романа,
«Дорога» содержит как ясный моральный кодекс, так и взгляд на то, что делает жизнь
значимой. Я описываю этот моральный кодекс и исследую его связь со смыслом жизни.
Попутно я обсуждаю борьбу мужчины и ребенка за то, чтобы соответствовать
моральному кодексу. Затем я доказываю, что взгляды на мораль и смысл, изложенные в
«Дороге», подразумевают, что мораль не зависит от Бога в своем существовании или
оправдании. Благодаря этому обсуждению я надеюсь углубить наше понимание как морали,
так и Дороги.
Ключевые слова: Дорога, интерпретация, Бог, Маккарти.
Abstract. Cormac McCarthy’s novel The Road is, among other things, a meditation on morality,
what makes human life meaningful, and the relationship between these things and God. While the
novel is rife with religious imagery and ideas, it suggests a conception of morality and meaning that
is secular in nature. In this paper I show that while the existence of God remains ambiguous
throughout the novel, The Road contains both a clear moral code and a view about what makes life
meaningful. I describe this moral code and examine its connection with meaning in life. Along the
way, I discuss the struggle of the man and child to live up to the moral code. I then make the case that
the views of morality and meaning found in The Road imply that morality does not depend upon God
for its existence or justification. Through this discussion, I hope to deepen our understanding both of
morality and of The Road.
Key words: The Road, interpret, God, McCarthy
Introduction. The first words spoken aloud by the man in The Road are: “If he is not the word
of God never spoke. Many events in the novel can be interpreted in accordance with both possibilities.
Consider, for example, the pattern of near demise followed by unlikely rescue that repeats itself
throughout the story. The father and son are on the point of starvation when they discover an
underground bunker filled with food (McCarthy 138). Later, facing death by starvation once again,
the boy spots a house in the distance, and the house turns out to have food in it (202). Still later, the
man finds a flare gun on an abandoned sailboat—a gun that is crucial in a later encounter[1] (240).
And, of course, there is the boy’s encounter with the shotgun-toting veteran after the death of his
father (281). Are these events little miracles—the hand of God reaching into the burned-out hellscape
to protect the child—or are they just strokes of good fortune? The answer to this question remains
unclear. There are hints of divine activity, but they are never more than hints. For instance, the name
of the abandoned sailboat is “Pajaro de Esperanza”—bird of hope. The bird of hope is the dove. In
the Old Testament, a dove carrying an olive leaf signals to Noah that the waters of the flood are
receding (Genesis 8:11). But the sailboat named after the dove brings a message of despair; it
originates from Tenerife, a Spanish island off the coast of Africa. It brings the message that the
catastrophe that constitutes the backdrop of The Road is worldwide. ” (McCarthy 5). This statement
introduces a fundamental ambiguity that runs throughout the novel. A particularly tantalizing
illustration of this ambiguity is the father and son’s encounter with an old man who may or may not
be named “Ely” [2](McCarthy 161).
This character resembles the Old Testament prophet Elijah in certain ways (see Snyder 81).
Elijah predicted a drought (1 Kings 17:1); Ely says he knew that the catastrophe (or something like
it) was coming—“I always believed in it” (McCarthy 168). Ely wonders about being the last person
left alive: “Suppose you were the last one left? Suppose you did that to yourself?” (169). Elijah tells
God that “the Israelites have forsaken your covenant, thrown down your altars, and killed your
prophets with the sword. I alone am left, and they are seeking my life, to take it away” (1 Kings 19:10,
emphasis added). Elijah wanders in the wilderness and is given food by God, who delivers the food
by way of ravens (1 Kings 17:5-7); Ely is fed by the boy and possibly mistakes him for an angel
(McCarthy 172). In the book of Malachi, the final book of the Old Testament, Malachi foretells a day
of judgment, a day “burning like an oven, when all the arrogant and all evildoers will be stubble; the
day … will leave them neither root nor branch” (Malachi 4:1). Malachi declares that God will send
Elijah in advance of this fiery day of judgment. The book of Malachi—and the Old Testament itself—
ends like this:
Lo, I will send you the prophet Elijah before the great and terrible day of the Lord comes. He
will turn the hearts of parents to their children and the hearts of children to their parents, so that I
will not come and strike the land with a curse. (Malachi 4:5-6)
The mysterious catastrophe of The Road is biblical in scope and it involves fire— a lot of fire.
And it has obviously turned the hearts of the man and the child to each other. These hints suggest that
perhaps Ely is a prophet who predicted the catastrophe of The Road and preceded the child, who is
the word of God. On the other hand, Ely has lost his faith: “I’m past all that now. Have been for years.
Where men cant live gods fare no better” (McCarthy 172). He also denies that his name is “Ely”
(171). Strikingly, Ely simultaneously denies the existence of God and declares himself to be a prophet
in a single paradoxical sentence: “There is no God and we are his prophets” (170). These aspects of
Ely point toward the possibility that God never spoke. This old man has survived not through divine
assistance but rather through random chance; he and all the other survivors of the catastrophe are
prophets of atheism, bearing witness to the absence of God from the universe.
Elijah predicted a drought (1 Kings 17:1); Ely says he knew that the catastrophe (or something
like it) was coming—“I always believed in it” (McCarthy 168). Ely wonders about being the last
person left alive: “Suppose you were the last one left? Suppose you did that to yourself?” (169). Elijah
tells God that “the Israelites have forsaken your covenant, thrown down your altars, and killed your
prophets with the sword. I alone am left, and they are seeking my life, to take it away” (1 Kings 19:10,
emphasis added). Elijah wanders in the wilderness and is given food by God, who delivers the food
by way of ravens (1 Kings 17:5-7); Ely is fed by the boy and possibly mistakes him for an angel
(McCarthy 172). In the book of Malachi, the final book of the Old Testament, Malachi foretells a day
of judgment, a day “burning like an oven, when all the arrogant and all evildoers will be stubble; the
day … will leave them neither root nor branch” (Malachi 4:1). Malachi declares that God will send
Elijah in advance of this fiery day of judgment. Strikingly, Ely simultaneously denies the existence
of God and declares himself to be a prophet in a single paradoxical sentence: “There is no God and
we are his prophets” (170). Under the circumstances, the man’s actions may be justified. But there is
a danger lurking here. The danger is that engaging in justified violations of the code of the good guys
can make unjustified violations more likely; a slippery slope lurks. Kant warned against precisely this
danger:
Hereby arises ... a propensity to quibble with these strict laws of duty, to cast doubt upon
their validity, or at least upon their purity and strictness, and to make them, where possible, more
compatible with our wishes and inclinations. Thereby are such laws corrupted in their very
foundations and their whole dignity is destroyed. (Kant, Grounding 17)
The man sometimes breaks his promises to the child. For example, at one point he pretends he
has split a half-packet of cocoa between the two of them when in reality he has given it all to the boy,
something he has previously promised not to do. The boy scolds him: “If you break little promises,
you’ll break big ones. That’s what you said” (McCarthy 34). This is Kant’s slippery-slope worry.
Breaking a promise in order to give the child all of the cocoa may be permissible, but the worry is
that it will lead to impermissible promise-breaking. The man acknowledges the danger but tries to
reassure the boy: “I know. But I wont [break big promises]” (34).
After the two camp for the night, having left the town (and the other boy) behind, a remarkable
passage occurs:
The dog that he remembers followed us for two days. I tried to coax it to come but it would not.
I made a noose of wire to catch it. There were three cartridges in the pistol. None to spare. She walked
away down the road. The boy looked after her and then he looked at me and then he looked at the
dog and he began to cry and to beg for the dog’s life and I promised I would not hurt the dog. A trellis
of a dog with the hide stretched over it. The next day it was gone. That is the dog he remembers. He
doesnt remember any little boys. (87)
According to Christianity, the most important commandment of all is to love God with all of
your heart. Neither the man nor the child fulfills this commandment. The novel opens with the man
wondering whether he will have an opportunity to throttle God by the neck and cursing Him (11-2).
It ends with the child choosing to talk to the man rather than God (286).
Conclusion. By the standards of Christian morality, neither the man nor the child does
particularly well. The proper conclusion to draw from this is that Christian morality is flawed. At one
point Ely suggests that perhaps the child believes in God. The man replies that he does not know what
the child believes in (174). The answer to Ely’s question is that the child believes in humanity. By
struggling to be a good guy and keeping his big promise, the man manages to keep the child’s faith
in humanity alive. This faith in humanity enables the child to trust the veteran, which in turn allows
him to attain salvation—earthly salvation, in the form of meaningful connections with other human
beings.
REFERENCES:
1. Egan, Jennifer. “Men at Work: The Literary Masculinity of Cormac McCarthy.” Slate Magazine. October 10,
2006 [http://www.slate.com/id/2151300/]. Accessed 2/21/11.
2. McCarthy, Cormac. The Road. New York: Vintage International, 2006.
3. Craig, William Lane. Reasonable Faith, revised edition. Wheaton, Illinois: Crossway Books, 1994.
4. Glover, Jonathan. Humanity: A Moral History of the Twentieth Century. New Haven: Yale University Press,
2000.
5. Kant, Immanuel. Grounding for the Metaphysics of Morals, 3rd edition. Trans. James W. Ellington.
Indianapolis: Hackett, 1993.
6. Sadullaev F. B. The importance of giving feedback in EFL classes //Теория и практика современной науки.
– 2018. – №. 11 (41). – С. 404-406.
UO’K 808.5
INGLIZ VA O’ZBEK XALQ ERTAKLARIDA YETIMLIK MOTIVI TALQINI
Z.T.Safarova, PhD, dots., Buxoro Davlat Universiteti, Buxoro
I.F.Yuldasheva, magistr, Turkiston yangi innovatsiyalar universiteti, Buxoro
Annotatsiya. Ertak xalq og’zaki ijodining ommabop janrlaridan biri bo‘lib, kishilarni
ezgulikka chorlaydi, har qanday yomonlikning yakun topishiga va baxtli kelajak muqarrarligiga
ishontirishni maqsad qiladi. Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek ertaklarida yetim bolalar hayoti
tasviridagi mushtarak jihatlar tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar: ertak, xalq og’zaki ijodi, janr, motiv, yetim obraz
Аннотация. Сказка – один из популярных жанров фольклора, побуждающий людей
делать добро и имеющий цель убедить людей в том, что всему злу придет конец и что
счастливое будущее неизбежно. В данной статье анализируются общие аспекты
изображения жизни детей-сирот в английских и узбекских сказках.
Ключевые слова: сказка, фольклор, жанр, мотив, образ сироты.
Abstract. A fairy tale is one of the popular genres of folklore, which encourages people to do
good, and aims to convince people that all evil will end and that a happy future is inevitable. This
article analyzes the common aspects of the depiction of the lives of orphans in English and Uzbek
fairy tales.
Key words: fairy tale, folklore, genre, motif, orphan image
Kirish. Jahon adabiyoti rivojida xalq og’zaki ijodining o’rni naqadar beqiyos ekanligi hech
kimga sir emas. Zero, aynan xalq og’zaki ijodi janrlari negizida paydo bo’lgan motivlar asrlar
davomida boy yozma adabiyot namunalari yaratilishi uchun asos bo’lib xizmat qilgan va shu asos
zaminida adabiyotning yirik nasriy janrlari taraqqiy topa boshlagan. Xususan, xalqning dardu-
hasratlari, xayollariyu, orzu-umidlari, turmush tarzi mashaqqatlari tasviri mujassam bo’lgan
ertaklarning bu boradagi ahamiyati beqiyos. Bugungi kunda ko’pgina adabiyotshunos olimlar
millatimizning madaniy merosini o’rganib, uni boshqa davlat madaniyati, adabiy merosi bilan
taqqoslash, ulardagi o’xshash va farqli jihatlarni tahlil qilish uchun keng imkoniyatlarga ega
bo’lishmoqda. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, Sharq va G’arb adabiyoti namunalarini tadqiq qilar
ekanmiz, turli madaniyat va turli geografik hududga tegishli bo’lishiga qaramay, ularni bog’lab
turuvchi ko’plab o’xshashliklar mavjudligining guvohi bo’lamiz. Jumladan, o’z baxtini izlab
sayohatga otlanadigan qahramonlar tasviriga yo’naltirilgan ertaklarda, shuningdek o’gaylik va
yetimlik motivlari asosida yaratilgan xalq og’zaki ijodi namunalarida kuzatiladigan syujet
chiziqlaridagi o’xshashliklar diqqatga sazovordir. Bunday turkum ertaklarga xos ko’pgina belgilar
tarbiya romanlarida kengroq aks ettirilgan bo’lib, ayniqsa, bosh qahramon sifatida yetim bolalarning
tanlanganida ko’rinadi.
Yetimlik motivini eng qadimgi adabiyot namunalarida ham uchratish mumkin. Masalan, Afrika
xalqlariga tegishli “Birinchi ko’z yoshlar”(The first tears) nomli afsonada yolg’iz va g’mgin yetim
bola obrazi keltirilgan. Afsonaga ko’ra, hech kimi yo’q yetim bola bo’lgan ekan. Bu bola shunchalar
xafa ekanki, ammo shunga qaramay, yig’lay olmas ekan, chunki ko’z yoshlar u paytda yaratilmagan
ekan. Bir kuni uni oy ko’rib qolibdi, unga achinib ketib, shunday debdi: “Weep orphan child! But do
not your tears fall on the earth, from which people get their food, for that would make the earth
unclean. Let your tears fall on me. I shall take them with me back to the sky”.[1]– “Yig’la yetim bola!
Ammo ko’z yoshlaring yerga tushmasin, odamlar u yerdan ovqat yeyishadi, ko’z yoshlaring yerni
iflos qilishi mumkin. Yoshlaring mening ustimga tushsin. Men ularni osmonga olib ketaman”.
Shunday qilib, oy ko’z yoshlarning yerga tushishiga yo’l qo’ymabdi, chunki yer muqaddas sanalar
ekan. Mazkur afsonada yetimning ko’z yoshlarini ko’tarish hatto yerga ham og’ir ekanligiga ishora
qilinyapti va bu orqali ularga nisbatan bag’rikeng, mehrli bo’lish targ’ib qilinyapti.
Tahlil va natijalar. O’gaylik va yetimlik mavzusidan so’z ochilar ekan, eng avvalo, ko’z
o’ngimizda jabrdiyda yetim bola (ko’pincha qiz bola) va zolim o’gay ona obrazlari o’rtasida sodir
bo’ladigan konfliktli munosabatlar gavdalanadi. Ushbu mavzuda yaratilgan qaysi xalq ertaklariga
nazar tashlamaylik, aksariyat hollarda o’gay ona tomonidan zulm ko’rgan yetim qiz yoki yetim bola
obrazi mavjudligining guvohi bo’lamiz. Ularning deyarli barchasida voqealar quyidagi uzviylikda
bayon qilinadi:
1. Mehrsiz o’gay onaning voqealar markaziga kirib kelishi. Bunga ingliz xalq ertaklaridan
“Oppog’oy”, “Cindrella”, rus xalq ertaklaridan “Ayoz bobo”, “Qiz va o’gay qiz”, o’zbek xalq
ertaklaridan “Zumrad va Qimmat”, “Adolat”, “Podachining qizi”, “Vafodot toychoq”, Birma xalq
ertagi “Yuz filning hokimi”, Kambodja xalq ertagi “Ikki firibgar”, Vetnam xalq ertagi “Oltin
kovushma”, Korea xalq ertagi “Kxonchxi va Pxatchxi” kabilarni bunga misol qilish mumkin.
2. Salbiy xarakterga ega bo’lgan tantiq qiz obrazi. Ko’p hollarda ertakdagi o’gay onaning
oldingi turmushidan o’z qizi bo’lib, u bosh qahramonga mutlaqo teskari bo’lgan xislatlar egasi
sifatida gavdalanadi va uni hech kim yoqtirmaydi. Odatda, bunday ertaklarda salbiy va ijobiy
qahramonlar tasviridagi tafovut jonlantirish vositasidan foydalanilgan holda ko’rsatiladi. Masalan,
bosh qahramonni gullar, qushlar, boringki, butun tabiat ko’tarinki kayfiyat bilan qarshi oladi, ammo
o’gay onaning qizini yoqtirmaydilar, qovoqlarini o’yib qarshilaydilar. Ingliz ertagi Cindrellada bu
holat quyidagicha tasvirlanadi: “Cindrella, not withstanding her coarse apparel, was a hundred times
more beautiful than her sisters, although they were always dressed very richly. When she sang all
flowers and birds sang with her”[2]. – “Qo’pol kiyimlariga qaramay, garchi opalari qimmat kiyimlar
kiyishgan bo’lsada, Cindrella ulardan yuz chandon chiroyli edi. U qo’shiq aytganda barcha gullar va
qushlar u bilan birga kuylashardi”. Ushbu parchada Cindrella beso’naqay kiyimlarida opalaridan yuz
karra go’zalroq ekani orqali insonni kiyim emas, go’zal xulq-atvor chiroyli qilishi, qimmatbaho
kiyimlar opalarining xunuk qiliqlarini yashira olmasligiga ishora qilinadi.
3. O’gay onaning bosh qahramondan qutulish uchun qiladigan sa’y-harakatlari. Bir qator
ertaklarda o’gay ona qizni otasiga turli bahonalar bilan yomonlab, uni o’rmonga tashlab kelishini
talab qiladi. “Zumrad va Qimmat”, “Yuz filning hokimi”, “Qiz va o’gay qiz” (Дочь и падчерица)
ertaklarida shunday motivlardan foydalanilgan. Boshqa bir guruh ertaklarda esa o’gay ona hatto yetim
qizni o’ldirmoqchi bo’ladi. “Oppog’oy”, “Oltin kovushcha”, “Vafodor toychoq” kabi ertaklarda
bunday shavqatsiz munosabatlarning guvohi bo’lamiz. Masalan, oppog’oy ertagidan olingan ushbu
parchada qirolicha ovchini chaqirib, Oppog’oyni o’rmonga olib borib o’ldirishni, dalil sifatida uning
o’pkasini va jigarini olib kelishni buyuradi: “Then she summoned a huntsman and said to him, “Take
snow white out into the woods. I never want to see her again. Kill her and as proof that she is dead
bring her lung as and her liver back to me”[2. – P.139].
Shunday bo’lsada, ularning hech biri o’gay ona niyatiga yeta olmaydi. Ertak oxirida qahramon
baribir o’z uyiga qaytib keladi.
4. Bosh qahramonning sinovlari. Tahlilga tortilgan barcha ertaklarda bosh qahramonning
mehnatsevarligi, o’gay onaning esa undan hech qachon qoniqmasligi va unga qiyin topshiriqlar
buyurishi tasvirlanadi. Masalan, “Cindrella” ertagida shunday parcha mavjud: “The stepmother gave
her the meanest work in the house to do; she had to scour the dishes, tables, etc, and to scrub the
floors and clean out the bedrooms”[2. – P.139]. G’arb mamlakatlarida xalq og’zaki ijodiga mansub
aksariyat ertaklarda ball (raqs ziyofati) bilan bog’liq voqealar tizimi mavjud bo’lib, o’gay ona o’z
qizlarini ziyofatga olib ketadi, birga borishni istagan o’gay qiziga esa ataylab aralashtirilgan turli don
mahsulotlarini ajratib qo’yishdek murakkab topshiriqni buyurib ketadi. Chunki bu ish juda ko’p vaqt
talab qilar va uni o’z vaqtida tugata olishning hech ham iloji yo’q edi. So’zimizni dalilllash uchun
Korea xalqining “Kxonchi va Pxatchi” ertagidan parcha keltirish mumkin. Unda o’gay ona
Kxonchiga to’yga bormoqchi bo’lsa, gurunch va tariqning toshini tozalashi kerakligini aytadi.
“Cindrella” ertagida esa ziyofatga borish uchun izn so’ragan Cindrellaga kulga sepilgan yasmiqni
ajratib olishni buyuradi.[2. – P.4] Ko’rinib turibdiki, o’gay onaning yetim qizni ballga olib ketish
niyati yo’q, shunchaki uni kalaka qilish maqsadida shunday be’mani topshiriqlarni o’ylab topadi.
5. Bosh qahramonga mushkul vaziyatda yordam qo’lini cho’zuvchi qahramonlar.
“Kxonchi va Pxatchi” ertagida farishta paydo bo’lib, yig’lab turgan Kxonchiga yordam beradi:
Farishta qo’lini silkitgan ekan, bir gala chumchuq paydo bo’lib, guruch bilan chumuzni tozalab
beribdi.[3] “Cindrella” ertagida ham yetim qizning cho’qintirgan onasi sehr bilan bosh qahramonga
ko’maklashadi. “Her godmother simply touched her with her wand, at the same moment, her clothes
were turned into cloth of gold and silver, all decked with jewels. This done, she gave her a pair of the
prettiest glass slippers in the whole world”[2. –P.4)]. Bunday yordamchi obrazlar sifatida ko’pincha
sehrli parilar, kampirlar, ba’zan esa qushlar va boshqa hayvonlar gavdalantiriladi. Ular bir tomondan
bosh qahramonni mehnatkash, oqko’ngil, shirinso’z bo’lganligi tufayli taqdirlashsa, boshqa
tomondan o’gay ona va uning dangasa va qo’pol qizini jazolash vazifasini ham o’tashadi.
Xulosa. Tahlillardan oydinlashyapdiki, har ikkala xalq og’zaki ijodaga mansub, yetimlik
turkumidagi ertaklarda bir qator mushtarak jihatlar mujassam. Bu ayniqsa, ertak syujeti va
kompozitsiyasida namoyon bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, bu ertaklar bosh qahramoni tasviri hamda
uning boshidan kechirganlar qiyinchiliklari orqali, ezilgan xalqning orzu-umidlari va qiyinchiliklarka
nisbatan sabr-toqatlari aks ettirilgan.
1. Melaniye A..Kimball. From Folktales to fiction: Orphan Characters in Children’s Literature. University of
Illinois, 501. E.Daniel Street, Champaign, IL 61820 Library Trends, VOL.47, No.3, Winter 1999.- P.558-578
2. Charles Perrault and the brothers Grimm. Cindrella, Rumpelstiltskin and other stories. Tandor media. E-book.
2008. – P.4
3. Oltin kovushcha. Jahon xalq ertaklari. Toshkent. “Cho’lpon” nashriyot matbaa ijodiy uyi 2010.-B.132
4. Safarova, Z. (2020). Analysis of orphan images and orphanhood in children's literature. Центр научных
публикаций (buxdu. uz), 1(1).
5. Safarova, Z. (2020). Ingliz va Ozbek maqollarida yetim va yetimlik tushunchalari talqini. Центр научных
публикаций (buxdu. uz), 1(1).
6. Afanasyeva A.N. Narodniye russkiye skazki. – Moskva: “Nauka”, 1984. – B.118.
7. Tolibovna, Safarova Zilola. "Expression of orphans’life through the theme of “hunger” in bildungsromans."
(2023).
8. Oltin beshik. O’zbek xalq ertaklari. – Toshkent: “Cho’lpon” nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2010. – B.111.
9. Oltin tarvuz. O’zbek xalq ertaklari. – Toshkent: “O’qituvchi” nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2010. – B.55.
10. Jasur qiz. Tojik xalq ertaklari. – Toshkent: “O’zbekiston”, 2015 – B.108.
11. Yetti tilak. Jahon xalqlari ertaklari. – Toshkent: O’zbekiston, 2016. – B.220.
UO’K 811.581’25(075.8)
XITOY TILIDAGI HARBIY TEXNIK ATAMALARNING TA'RIFI
S.B.Salimova, tayanch doktorant, Termiz Davlat Universiteti, Termiz
Annotatsiya. Ushbu tadqiqot ishi Xitoy tilidagi harbiy-texnik atamalarni har tomonlama tahlil
qilish va ta’riflashga qaratilgan. Xalq ozodlik armiyasining (XOQ) jadal modernizatsiyasi va
Xitoyning global miqyosdagi ishtiroki olimlar, harbiy mutaxassislar va til mutaxassislari uchun Xitoy
harbiy kontekstida qo‘llaniladigan maxsus terminologiyani aniq tushunishni tobora muhim ahamiyat
kasb etmoqda. Ushbu maqola Xitoy harbiy-texnik terminologiyasining lingvistik va kontekstual
jihatlarini o'rganib chiqadi va uning zamonaviy geosiyosiy dinamikada ahamiyatini yoritadi.
Kalit so‘zlar: Xitoy harbiy terminologiyasi, harbiy texnik shartlar, tarjima muammolari,
lingvistik nuanslar, madaniy kontekst, kontekstning murakkabligi, diplomatik sezgirlik, geosiyosiy
oqibatlar
Аннотация. Данная исследовательская работа направлена на комплексный анализ и
определение военно-технических терминов в китайском языке. Быстрая модернизация
Народно-освободительной армии (НОАК) и глобальное присутствие Китая делают все более
важным для ученых, военных экспертов и лингвистов четкое понимание конкретной
терминологии, используемой в китайском военном контексте. В данной статье
рассматриваются лингвистические и контекстуальные аспекты китайской военно-
технической терминологии и подчеркивается ее значение в современной геополитической
динамике.
Ключевые слова: Китайская военная терминология, военно-технические термины,
проблемы перевода, лингвистические нюансы, культурный контекст, сложность контекста,
дипломатическая деликатность, геополитические последствия
Abstract. This research work is aimed at the comprehensive analysis and definition of military-
technical terms in the Chinese language. The rapid modernization of the People's Liberation Army
(PLA) and China's global presence make it increasingly important for scholars, military experts, and
linguists to clearly understand the specific terminology used in the Chinese military context. This
article examines the linguistic and contextual aspects of Chinese military-technical terminology and
highlights its importance in contemporary geopolitical dynamics.
Keywords: Chinese military terminology, military technical terms, translation issues, linguistic
nuances, cultural context, context complexity, diplomatic sensitivities, geopolitical implications
Kirish: Xitoy ham mintaqaviy, ham xalqaro miqyosda o'z ta'sirini kuchaytirishda davom etar
ekan, uning harbiy salohiyati va strategiyasining nozik tomonlarini tushunish olimlar, harbiy
tahlilchilar, diplomatlar va xavfsizlik bo'yicha mutaxassislar uchun zarur bo'lib qoladi. Xitoy
armiyasining operatsiyalari va niyatlarini tushunishning asosiy jihati uning o'ziga xos va maxsus
terminologiyasini egallashdir. Ushbu tadqiqot ishining maqsadi so'nggi o'n yilliklarda sezilarli
darajada murakkab va hayotiy ahamiyatga ega bo'lgan xitoy tilidagi harbiy-texnik atamalar sohasini
o'rganishdir. Xitoy armiyasini modernizatsiya qilish bo‘yicha olib borilayotgan sa’y-harakatlari va
uning rivojlanayotgan strategik doktrinalari ko‘plab maxsus atamalarni ishlab chiqish va qabul
qilishga olib keldi. Bu atamalar asbob-uskunalar va taktikadan tortib strategik fikrlash va tashkiliy
tuzilmalargacha bo'lgan hamma narsani o'z ichiga oladi va ko'pincha ona tili bo'lmaganlar va hatto
harbiy ma'lumotga ega bo'lmagan xitoy tilida so'zlashuvchilar uchun katta qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi.
Birinchidan, u xitoy tilidagi tanlangan harbiy-texnik atamalarning keng qamrovli jamlanmasini
taqdim etishga intiladi. Ikkinchidan, bu atamalarning til ildizlari, tarixiy evolyutsiyasi va zamonaviy
kontekstini tahlil qilish orqali ularning ma’nosi va ahamiyatini yoritishga intiladi. Uchinchidan,
ushbu maqola ushbu atamalarni, ayniqsa madaniyatlararo va geosiyosiy kontekstda to‘g‘ri tarjima
qilish va talqin qilishning murakkabliklarini yoritishga qaratilgan. Ushbu tadqiqotning ahamiyati
Xitoyning global geosiyosatdagi hal qiluvchi roli, kengayayotgan harbiy salohiyati, xalqaro
tinchlikparvar missiyalar va diplomatik tashabbuslardagi ishtiroki ortib borayotgani bilan
ta’kidlanadi. Xitoy harbiy terminologiyasini to‘g‘ri talqin qilish va tushunish samarali muloqot,
xavfsizlikni baholash, diplomatik muzokaralar va akademik tadqiqotlar uchun zarurdir. Bundan
tashqari, ushbu tadqiqot xalqaro munosabatlar va xavfsizlikni o‘rganish sohasidagi lingvistik va
madaniy muammolar haqida kengroq munozaraga hissa qo‘shadi. Maqolamizda biz Xitoy harbiy
terminologiyasi sohasi bo'ylab sayohatga chiqamiz, uning lingvistik nozikliklari, tarixiy asoslari,
zamonaviy qo'llanilishi va tarjima va talqin qilishda yuzaga keladigan qiyinchiliklarni tahlil qilamiz.
Ushbu tadqiqot orqali Xitoyning harbiy terminologiyasining rivojlanayotgan landshaftini,
shuningdek, uning harbiy strategiyasi va imkoniyatlarini boshqarish uchun qimmatli manba bilan
ta'minlashni maqsad qilganmiz.
Xitoy harbiy-texnik terminologiyasini tahlil qilar ekanmiz, xitoy tilida keng qo'llaniladigan
harbiy texnik atamalarni tanlab, ularning ta'riflari, kelib chiqishi va tarixiy ahamiyatini taqdim etamiz.
Bu atamalar Xitoy armiyasining imkoniyatlari va strategik tafakkurining xilma-xilligini aks ettiradi.
军事(jūnshì) - Harbiy:
Ta'rif: Bu atama harbiy faoliyatning butun spektrini, jumladan strategiya, taktika, operatsiyalar
va logistikani o'z ichiga olgan harbiy sohaga tegishli har qanday narsani anglatadi.
Kelib chiqishi: "军" (jūn) belgisi "armiya" degan ma'noni anglatadi, "事" (shì) esa "ishlar" yoki
"muammolar" degan ma'noni anglatadi.
Tarixiy ahamiyati: " 军事 " asrlar davomida Xitoy harbiy nutqida harbiylarning davlat
boshqaruvi va xavfsizligidagi markaziy rolini aks ettiruvchi asosiy atama bo'lib kelgan.
武器(wǔqì) - Qurollar:
Ta'rif: "武器" o'qotar qurol va raketalardan tortib an'anaviy jang san'ati qurollarigacha bo'lgan
barcha turdagi qurollarni anglatadi.
Kelib chiqishi: "武" (wǔ) "harbiy" yoki "harbiy" degan ma'noni anglatadi va "器" (qì) "qurollar"
yoki "asboblar" degan ma'noni anglatadi.
Tarixiy ahamiyati: "武器" tushunchasi vaqt o'tishi bilan an'anaviy va zamonaviy qurollarni
qamrab olgan va urushdagi o'zgarishlarni aks ettirgan.
战略 (zhànlüè) - Strategiya:
Ta'rif: "战略" uzoq muddatli rejalashtirish va harbiy harakatlarda yuqori darajadagi qarorlar
qabul qilish, shu jumladan resurslarni taqsimlash va umumiy harbiy maqsadlarga erishish bilan
bog'liq.
Kelib chiqishi: "战" (zhàn) "urush" degan ma'noni anglatadi va "略" (lüè) "strategiya" yoki
"taktika" degan ma'noni anglatadi.
Tarixiy ahamiyati: "战略" tushunchasi Sun Tszzining "Urush san'ati" kabi qadimgi Xitoy
harbiy risolalaridan kelib chiqqan bo'lib, zamonaviy harbiy tafakkurning muhim tarkibiy qismi bo'lib
qolmoqda.
战术 (zhànshù) - Taktika:
Ta'rif: "战术 " harbiy kompaniyaning keng kontekstida aniq, qisqa muddatli maqsadlarga
erishish uchun jang maydonida qo'llaniladigan usullar va manevrlarni anglatadi.
Kelib chiqishi: "战" (zhàn) "urush" degan ma'noni anglatadi va "术" (shù) "mahorat" yoki
"san'at" degan ma'noni anglatadi.
Tarixiy ahamiyati: Xitoyning harbiy tarixi turli sulolalar tomonidan qo‘llanilgan innovatsion
taktika namunalariga boy bo‘lib, bu "战术" rivojiga hissa qo‘shadi.
军备(jūnbèi) - Harbiy texnika:
Ta'rif: "军备" barcha turdagi harbiy texnikani, shu jumladan transport vositalarini, qurol-
yarog'larni, aloqa tizimlarini va logistika infratuzilmasini o'z ichiga oladi.
Kelib chiqishi: "军" (jūn) "armiya" degan ma'noni anglatadi va "备" (bèi) "tayyorgarlik" yoki
"uskunalar" degan ma'noni anglatadi.
Tarixiy ahamiyati: Texnologiya rivojlangani sari Xitoy armiyasini modernizatsiya qilishni aks
ettiruvchi "军备" ko'lami ham kengayib bormoqda.
战机 (zhànjī) - qiruvchi samolyot:
Ta'rif: "战机" havodan havoga jang qilish uchun mo'ljallangan qiruvchi samolyotlarga ishora
qiladi.
Kelib chiqishi: "战" (zhàn) "urush" degan ma'noni anglatadi va "机" (jī) "mashina" yoki
"samolyot" degan ma'noni anglatadi.
Tarixiy ahamiyati: "战机" ning rivojlanishi Xitoyning havo salohiyati va zamonaviy urushdagi
roli ortib borayotganidan dalolat beradi.
潜艇 (qiántǐng) - suv osti kemasi:
Ta'rif: "潜艇" dengiz urushi va strategik to'xtatib turishning muhim tarkibiy qismlari bo'lgan
suv osti kemalarini bildiradi.
Kelib chiqishi: "潜" (qián) "suv ostida qolgan" degan ma'noni anglatadi va "艇" (tǐng) "kema"
yoki "qayiq" degan ma'noni anglatadi.
Tarixiy ahamiyati: Suv osti kemalari Xitoyning kengayib borayotgan dengiz imkoniyatlarini va
uning yer ostida ishlash qobiliyatini ifodalaydi.
Ushbu tanlangan atamalar Xitoy harbiy-texnik terminologiyasi olamiga qarash imkonini beradi.
Har bir atama Xitoyning harbiy merosi va global harbiy kuch sifatidagi zamonaviy rolini aks
ettiruvchi o'ziga xos tarixiy merosga ega. Ushbu atamalarni tushunish Xitoyning harbiy salohiyati,
strategik fikrlashi va uning global xavfsizlik landshaftiga ta'siri haqida tushunchaga ega bo'lish uchun
zarur.
Xitoy harbiy texnik atamalarini tarjima qilish va talqin qilish lingvistik nuanslar, madaniy
kontekst va harbiy tilning rivojlanayotgan tabiati tufayli bir qator murakkab muammolarni keltirib
chiqaradi. Quyida biz ba'zi asosiy qiyinchiliklarni sanab o'tamiz:
Lingvistik nuanslar:
Gomofonlar va omograflar: Xitoy tilida juda ko'p omofonlar (bir xil tovushli so'zlar) va
omograflar (bir xil belgilarga ega, ammo ma'nolari har xil bo'lgan so'zlar) mavjud. Bu tarjimada
noaniqlikka olib kelishi mumkin, chunki kontekst moʻljallangan maʼnoni aniqlashda hal qiluvchi
ahamiyatga ega.
Ko'p ma'noli: Ko'pgina xitoycha belgilar kontekstga qarab bir nechta ma'noga ega. Masalan, "
兵" (bīng) belgisi "askar", "qurol" yoki "harbiy" degan ma'noni anglatishi mumkin. To'g'ri tarjima
kontekstni diqqat bilan ko'rib chiqishni talab qiladi.
Belgilarning kombinatsiyasi: Xitoy harbiy atamalari ko'pincha belgilar kombinatsiyasidan
iborat bo'lib, bu erda butun atamaning ma'nosi alohida belgilardan darhol ko'rinmasligi mumkin.
Tarjimonlar bu kombinatsiyalarni samarali boshqarishlari kerak.
Xulosa: “Xitoy tilidagi harbiy-texnik atamalarning ta’rifi” tadqiqot maqolasida xitoylik harbiy
texnika terminologiyasini tushunish va tarjima qilish bilan bog‘liq qiyinchiliklar va murakkabliklar
har tomonlama tahlil qilingan. Ushbu ixtisoslashgan leksika Xitoyning harbiy salohiyati, strategik
fikrlashi va global xavfsizlik landshaftidagi o'zgaruvchan rolini ochishda muhim rol o'ynaydi.
Maqolada lingvistik nuanslar, madaniy kontekst va harbiy tilning dinamik tabiati ko'rib chiqilib,
ushbu sohaning nozik tomonlariga oydinlik kiritildi.
1. Wang, L., & Chen, H. (2020). Linguistic Challenges in Translating Chinese Military Terms. Military Studies
Quarterly, 45(2), 78-95.
2. Gill, Bates, and Adam Ni. "The People’s Liberation Army Rocket Force: reshaping China’s approach to strategic
deterrence." Australian Journal of International Affairs 73.2 (2019): 160-180.
UO’K 808.3
XORIJIY TILLARDAGI QISHLOQ XO'JALIGI TERMINLARINING
TAKOMILLASHTIRISHNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
G.I.Samandarova, o’qituvchi, Toshkent davlat agrar universiteti, Toshkent
Annotasiya. Ushbu ilmi maqolada xorijiy tillarda qishloq xo'jaligi terminologiyasining

leksikografik jihatdan takomillashishdagi muhim jarayon, qishloq xo'jaligi sohasi mantlardagi
termin birliklarining tahlil qilinishi ochib berilgan. Xorijiy tillardagi qishloq xo'jaligi terminlarining
takomillashtirishning o'ziga xos xususiyatlarini va ilmiy mohiyati bo'lgan jihat hamda omillarning
leksik birliklari tarkibida rivojlanishini o'rganadi. Xorijiy tillarda o‘rganilgan qishloq xo'jaligi
fanlarining shakllanish bosqichida leksik-semantik va terminologik ma’nolar toifasiga maxsus
leksikografik jihatdan takomillashgan.
Kalit so'zlar: leksikografik asos, takomillashgan, terminologiya, fanlar leksikasi, termin birligi,
qishloq xo'jaligi terminlari
Аннотация. В данной научной статье раскрывается важный процесс
лексикографического совершенствования сельскохозяйственной терминологии на
иностранных языках, анализа терминологических единиц в областях сельского хозяйства.
Изучаются специфические особенности совершенствования сельскохозяйственных терминов
на иностранных языках и разработка научных аспектов и факторов структуры лексических
единиц. На этапе становления сельскохозяйственных наук, изучаемых на иностранных
языках, категории лексико-семантических и терминологических значений были специально
усовершенствованы лексикографически.
Ключевые слова: лексикографическая основа, совершенствование, терминология,
лексикон наук, терминологическая единица, сельскохозяйственные термины.
Abstract. This scientific article reveals an important process in the lexicographical
improvement of agricultural terminology in foreign languages, the analysis of term units in the fields
of agriculture. It studies the specific features of the improvement of agricultural terms in foreign
languages and the development of scientific aspects and factors in the structure of lexical units. At
the stage of formation of agricultural sciences studied in foreign languages, the category of lexical-
semantic and terminological meanings was specially improved lexicographically.
Key words: lexicographic basis, improved, terminology, lexicon of sciences, term unit,
agricultural terms
Ilm va texnika rivojlanish davrida olimlar zamonaviy, milliy hamda xorijiy texnikaviy mantnlar
leksikasi va terminologiyasini takomillashihsini tahlil qilishmoqda, xususan, xorijiy tillardagi
terminlarni o‘zbek tilida mavjudligi hamda takomillashganligini tahlilini o‘rganish tobora rivojlanib
bormoqda.
Terminologiya - bilimning turli sohalarida terminologiyaning shakllanishi, rivojlanishi va
ishlashining xususiyatlari va qonuniyatlarini o'rganadigan fandir. Terminologiya - "tegishli bilimlar
sohasidagi (bitta fan yoki bir yo'nalish) atamalar majmui, tegishli tushunchalar to'plamini aks
ettiradi".
Olimlarning o'rganishlari va tahlillari natijasida terminlarning mantiqiy ma`nolarini tadbiq etish
modellarini takomillashib bormoqda. Bu tillar o‘rtasidagi aloqani o'rganishga qo'shilgan hissadir.
Terminlarning mifologik ma'nolar bilan bir qatorda texnikaviy ma'nolar ko'rsatkichidir. Shuning
uchun tilshunoslar tilning tarixiy rivojlanishi bilan xorijiy tildagi terminlar nomlari qo'llanilishi tabiati
o'rtasidagi bog'liqlikni izlaydilar. Xorijiy tillardagi terminlarning milliy tilda belgilar tizimi orqali
shakllantirishning omillari, shuningdek, o'ziga xos rivojlanish vositalari orqali sodir bo'lgan
bog‘liqliklari tahlillash zarurdir. Termin belgilari mantiqiy, ilmiy va texnikaviy sohalarga tegishli
bo'lgan ilmiy-texnikaviy asoslari, o'z-o'zini aniqlashni kuchaytirish, kundalik hayotnida qo‘llash
ya'ni, uzoq vaqtdan beri qo‘llanish munosabati va oldindan belgilab berish yo‘llarini ochib beradi.
Shunday qilib, texnikaviy terminologiya sohasida tarixiy ob'ektlar misolida loyihalash an'analari
ko'rib chiqiladi. Bundan tashqari, olimlar texnikaviy terminologiyalarni turli sohalarda qo‘llanilishini
o'rganishga qiziqishmoqdalar.
Terminologiya bo'yicha eng muhim ishlardan biri bu V.Leychikning "Terminologiya: predmeti,
usullari, tuzilishi" tadqiqotidir, unda asosiy terminologiya asarlari, terminning turli ta'riflari,
terminning mazmunli va rasmiy tuzilishi tahlil qilingan. Terminlarning tipologiyasi va tasnifi,
terminologiyada qo'llaniladigan asosiy usullaridir. Terminlarni noto'g'ri ishlatish, tamoyillarni
bilmaslik terminologik tizimlarning tashkil etilishi va ishlashi inson faoliyatining barcha sohalarida
aloqa buzilishiga olib kelishi mumkin. Shu nuqtai nazardan, XX - XXI asr boshlari deb bahslashish
mumkin. Bu turli terminologik tizimlarning rivojlanishida, terminologiyaning tegishli lingvistik,
falsafiy va amaliy nazariy muammolarini ishlab chiqishda noyob davr sifatida e'tirof etiladi.
Ba'zi tadqiqotchi-olimlar tadqiqotlarida mutaxassislar xorijiy tillardagi texnikaviy
terminlarning zamonaviy tizimining tuzilishini va tarkibini aniqlaydilar va onlayn eksperimentga
asoslanib, turli tahlillarga, xorijiy tillardagi atamalardan foydalanish xususiyatlarini tahlil qiladilar.
Tadqiqotchilarning asosiy e'tibori ilmiy-texnika sohasidagi lug'atlarga qaratilgan bo‘lib, texnika
sohasi terminologiyasini takomillashtirish bilan bog‘lanadi. Tadqiqotlarga ko'ra, biz bech
milliongacha turli xil terminlarni ajratib oldik. Biroq, biz ularning barchasi haqida ham ma`lumotga
ega emasmiz. Odatda kundalik muloqotda foydalanadigan terminlarning hajmi juda oz bo‘lib, xorijiy
tillardan kirib kelgan murakkab terminlar ham mavjud. Agar siz ularga murakkab kombinatsiyalar va
turli xil stilistik terminlarni qo'shsangiz – yangi qo‘llaniladigan texnikaviy terminlar vujudga keladi.
Har qanday tilda biz idrok etishimiz mumkin bo'lgan texnikaviy terminlar va yangi vujudga kelgan
terminlar o'rtasida katta farq mavjud. Shuning uchun texnikaviy terminlarni ta'riflash oson ish emas.
Va, aksincha, tavniflash biz uchun juda kamdan-kam hollarda to'g'ri ma`noni tasavvur qilishimiz
mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, taniqli olim tadqiqotchilar texnikaviy terminlar haqidagi o'z
fikrlarini xuddi shunday boshlashgan.
Texnikaviy terminlarning qo‘llanilishi ko‘p hollarda foydalanuvchilardan (talaba, tadqiqotchi,
professor-o‘qituvchilar) guruhlarga ajratilgan holda ishlatilishini hamda, namunasini tajribada sinab
ko‘rishga olib kelishlari so'radi. U natijani oldindan taxmin qilib, har qaysi termin ikkita bir xil ma`no
berishi mumkin emas va terminlarda ifodalangan izohni boshqacha tushunamiz ham mutloqo to‘g‘ri
emasdir. Texnikaviy terminlarning tahlil qilish bizga ma'lum bir ilm-fan yoki ilmiy-texnikaviy
yo‘nalish diqqat markazida nima ekanligini, aynan qanday soha yo‘nalish terminologiyasini
tushunishga yordam beradi. Bundan tashqari, terminologiyaning tahlil qilinish yo‘li, ma'lum
sohalarga tegishli ekanligi, ular qanday baholanishini va toifalarga bo'linishini aniqlashimiz mumkin.
Terminologik lug'atda, shuningdek, umuman o'quv jarayonida leksik ko'nikmalarni
shakllantirish va takomillashtirishga bunday yondashuv juda konstruktiv ko'rinadi va tegishli
o'zgartirishlar bilan o'rta maxsus va oliy kasbiy ta'lim bosqichida qo'llanilishi mumkin.
1. Авербух К. Й. Обшая теория термина. Иваново: Ивановский государственний университет, 2004. С. 52
2. Виноградов, В. В. О язике художественной литератури. - М.: Гослитиздат, 1959.S.149.
3. Гринев, С. В. Введение в термин ведение. - М.: Московский Лицей, 1993. S.33, 54
4. Дроздова, Т. В. Концепти как основа ключевих понятий терминологии // Концептуалний анализ язика:
современние направления исследования: сб. науч. тр. - М.-Калуга: ИП Кошелев А. Б., 2007.S.139
5. Лотте, Д. С. Упорядочение технической терминологии // Б. А. Татаринов. История отечественного
терминоведений. Классики терминоведения: Очерк и хрестоматий. - М.: Московский Лицей, 1994.S.74
6. Ожегов, С. И., Шведова, Н. Й. Толковий словар русского языка. - М.: 1996. c.51
7. Реформатский, А.А. Что такое термин и терминология. История отечественного терминоведений.
Классики термин ведения: Очерк и хрестоматий. - М.: Московский Лицей, 1994.S.309
8. Рилов, А.С. Терминологическая система «Футбол» в русском язике: Автореф. дис. ... канд. филол. наук.
- Нижний Новгород, 1998.S.38-39
9. Лейчик, В. М, Терминоведение: Предмет, методи, структура. - изд. 2-е, испр. и доп. - М.: КомКнига,
2006. S.24.
10. Шелов, С.Д.Термин. Терминологичност. Терминологические определения. - СПб.:Филологический
факультет СПбП», 2003. S.55
UDC: 821.51
THE WORK OF T. QAYIPBERGENOV IN KARAKALPAK PROSE
K.Zh.Sarsenbaev, tayanch doctoral student, Nukus SPI, Nukus
Аннотация. Мақолада қорақалпоқ адабиётида қисса жанрининг илк ривожи кенг

ёритилган. Қ.Камолов ва Ж.Есеновларнинг интеллектуал ҳиссаси ёритилган, ғоялари асослаб
берилган. Мақолада Т.Қайиббергеновнинг ҳикоя жанрига қўшган ҳиссаси, насрдаги
янгиликлари ўрганилади. Тадқиқот адабиётнинг назарий нуқтаи назарини ўрганади ва
ёзувнинг турли услублари ва хусусиятларини ўрганади.
Калит сўзлар: Адабиёт, маҳорат, ёзувчи, повест, образ, адабиётшунос.
Аннотация. В статье широко исследуется раннее развитие жанра рассказа в
каракалпакской литературе. Освещен интеллектуальный вклад К. Камалова и Дж. Эсенова,
обоснованы их идеи. В статье рассматривается вклад Т. Кайыпбергенова в жанр короткого
рассказа, а также его новации в прозе. Исследование углубляется в теоретические взгляды
на литературу и рассматривает различные стили и особенности письма.
Ключевые слова: Литература, мастерство, писатель, повесть, образ, литературовед.
Abstract. In the article, the early development of the short story genre in Karakalpak literature
is extensively explored. The intellectual contributions of Q. Kamalov and J. Esenov are highlighted,
and their ideas are substantiated. The article delves into T. Qayıpbergenov's contributions to the
short story genre, as well as his innovations in prose. The study delves into theoretical insights in
literature and examines various writing styles and peculiarities.
Key words: Literature, skill, writer, story, image, literary critic.
Introduction. When we look at the history of Karakalpak literature, it becomes evident that
literature played a significant role in Karakalpak culture, becoming its foremost expression. In the
sharing of emotions through literature, the people of Karakalpak found their own unique literary
voice. The genre of poetry quickly flourished in literature, and literary figures began to contribute by
writing poetry. To illustrate, renowned figures such as Jiyen Jiraw, Kúnxoja, Ajiniyaz, and Berdaq
emerged as literary classics in the 19th century, thus elevating Karakalpak literature to international
recognition. If we turn our attention to facts, it becomes evident that starting from the 1930s of the
20th century, prose became a dominant genre in Karakalpak literature. The development of prose
took a swift and distinctive path. However, despite the available information, it is worth noting that,
according to the academic M. Nurmukhamedov, there are two significant reasons for this shift. a)
First, there was a surge in fiction writers, and secondly, b) there was an increasing demand for timely
and responsive writing during that period. The narratives and novels that followed focused on
developing themes, collecting material, and employing literary techniques, which was a significant
departure from earlier poetry. [1:113]
Materials and methods. In the realm of prose, significant works were written, with
A.Shamuratov, M.Daribaev, A.Begimov, and J.Aymurzaev leading the way. The short stories
produced by these authors formed the foundation for prose in Karakalpak literature. Folkloric
elements were vividly depicted in their narratives. Anecdotes, legends, and folk tales played essential
roles in the development of short stories in literature.
In the 1940s of the 20th century, the epic narratives of A.Shamuratov made a significant impact
on Karakalpak literature. The author crafted his unique style of lyrical-epic short stories, with his
story "Eski mektepte" being one of the early examples. Q.Kamalov, in his work "Qaraqalpaq povesti,"
noted, "The national character of lyrical-epic short stories in Karakalpak literature, more specifically,
lyrical-epic tales, began with A.Shamuratov's “Eski mektepte” [2]. This idea is in line with the
prevailing opinion in the literary world. The emergence of this genre in short stories was significant
and paved the way for us to better understand the essence of literature. It was an essential period in
literary history. By presenting well-founded ideas and exemplifying the value of short stories,
A.Shamuratov made a significant contribution to world literature while promoting Karakalpak
literature. His words in "Meniń jolbarıslar menen jolıǵısıwlarım" resonate with our thoughts and
experiences.
In the development of the short story genre in Karakalpak literature, T.Qayıpbergenov made
significant contributions. Initially, as the writers of short stories gained recognition, they later began
creating significant narrative works and novels. The story "Sekretar," published in 1956, was a
milestone for short stories. This story was one of the first notable examples in the short story genre.
The protagonist of the story is Atamurat, the secretary of the school.
Results and discussion. The beginning of the 20th century witnessed significant changes in
the portrayal of the primary characters. In the process of character development, the characters,
heroes, and antagonists were skillfully depicted in contrasting light and dark shades. The real life of
the era was depicted vividly, highlighting the contrasting characteristics of different individuals,
which contributed to the impact of the story.
The post-war years saw a focus on the life of the primary characters, reflecting the fate of
students and educators. Atamurat was a role model for the people. His image exemplified the ideals
of hard work and the pursuit of knowledge. Other characters in the story served to support Atamurat's
character. They played different roles in Atamurat's life, be it as mentors or companions. The contrast
between the good and the bad qualities of these characters was well portrayed in the story.
In the story, epic elements were utilized to depict the heroic deeds, strengths, and bravery of
the young characters. The renowned scholar Q. Kamalov shed light on Atamurat's character, stating,
"Atamurat is Karakalpak's Timur. He is an outstanding student. He serves as the secretary of the
school Komsomol. Sending letters from the front to parents, educating the illiterate, discussing with
fellow students, helping the collective farm workers, and resolving conflicts among the school
students - all of this characterizes Atamurat in the role of Timur (Timur - the central character in the
Russian Soviet writer Arkadiy Gaydar's "Timur and His Squad" story)." [3. 62].
Atamurat, as depicted above, is the hero of the story. He emerged as a shining example of
selflessness and dedication in his time, standing alongside the youth and the people of Karakalpakstan
in the Great Patriotic War. Even in our time, such young heroes are not in short supply. Serving the
nation is a source of pride for every man and woman. In the story, Atamurat's character interacts with
Temirxan ata, Amet, Serjan, Zibayda, Qalbay, and others, forming a chorus of characters who admire
him for his teaching skills and honor him for the valuable qualities he brings to the young generation
and the entire nation.
T.Qayıpbergenov, during this period, masterfully depicted the theme of the Great Patriotic War
in his stories. His works served as a model, with other writers also addressing this theme in their own
works. In the years following the war, numerous works in Karakalpak literature focused on the era of
the war and the experiences of the people involved. The authors created narratives with complex
characters and diverse narratives.
In the literary world, during the transition to the prose genre, there was a strong emphasis on
developing writing skills and sharpening the literary style. The stories often reflected elements of the
unique worldview of the authors. In the 20th century, world literature had notable representatives like
Chinghiz Aytmatov, whose ideas found resonance with T.Qayıpbergenov. Indeed, the content of each
work, its characters, and their interactions provided fertile ground for in-depth analysis, and the
exchange of ideas among authors enriched the literary landscape. Authors often engaged in a
constructive dialogue, with their stories not simply echoing one another but offering unique
perspectives. During this era, the demand for such stories was high, and they played an important role
in every society.
In Ch.Aytmatov's novel "Júzbe-júz,"(Face-to-face) the portrayal of the character of the Kyrgyz
people in the post-war period reflects their resilience in the face of adversity. The character of Ismayil,
who has already endured the hardships of war, knows the burden on his people and does not complain.
He, along with the rest of the nation, bears the weight of their troubles with dignity. In
T.Qayıpbergenov's story "Sekretar," the enemies in the war are defeated, and the very same enemies
are now carrying the fallen heroes to their final resting places, which is a reasonable development in
the story and brings a kind of closure to the character of Ataxan.
T.Qayıpbergenov's story also suggests that Atamurat is not concerned with the current funeral
ceremony for fallen heroes, but the title "Sekretar" is just a pretext. Atamurat's father has come to
town today, and he has come to deliver the news. He brings bread and extra provisions. Atamurat's
father is not shown to have come earlier, so this character serves as an addition to Ataxan's character,
closer to reality.
In the storytelling of both writers, the character of the Kyrgyz people is built with meticulous
detail and complexity. These narratives provide readers with an opportunity to contemplate the fate
of these people and their service to the nation. In the world of literature, the characters are intertwined
with the nation's destiny and the bookshelf of the Motherland.
In evaluating the educational aspects of the stories, T.Qayıpbergenov's work was instrumental
in expanding the short story genre in Karakalpak literature, especially in the realm of lira-
psychological stories. His stories like "Suwıq tamshı" (The cold drop) and "Uyqısız túnler" (Sleepless
Nights) contributed to the development of the short story genre in Karakalpak literature. The stories
had a profound impact on human psychology, evoking strong emotions and delving deep into the
human heart, creating a distinct place for lira-psychological stories in the literary field.
Kamal and Gulzar, the main characters, are not just for book readers. Both characters are
ordinary people. They face various challenges in life, enduring difficult times and striving for brighter
days despite the dark ones. T.Qayıpbergenov, in his story "Suwıq tamshı" (The cold drop), illustrates
the character of Kamal, a psychologically damaged young boy, who takes out his frustrations by
physically abusing himself and ends up hurting himself. However, Kamal's mother, Guljan, has a
unique perspective on his suffering. She believes that the source of Kamal's pain is not external and
sees it as a tragic misunderstanding. Kamal's ultimate goal is to gain recognition and acceptance from
his father, who he believes has abandoned him. If he succeeds in collecting information, his dedicated
effort in the story is a way to earn his father's respect. The story's concluding message is that despite
difficult circumstances, it is essential to maintain open communication and understanding between
family members.
T.Qayıpbergenov's engagement with psychological issues and the deep inner world of
individuals is illustrated in the story "Tanha ózińe malim sır" (The Secret Known Only to you). In
this story, the character of Perixan is portrayed with psychological depth. His life, seen through the
lens of today, is influenced by destiny and impacts his current life, turning it into a tragic drama. This
is a theme also touched upon in U.Pirjanov's "Súwret" (Portrait). Asqar's unrequited love, even though
she doesn't openly acknowledge it, is depicted with emotional insight. On the other hand,
T.Qayıpbergenov presents a more current and emotionally resonant narrative, portraying Perixan's
daughter, Svetlana, as falling in love with Svetlana. This unusual attraction is seen against the
backdrop of Perixan's death, adding a layer of complexity to the narrative.
The question of why Perixan died remains a mystery for book readers. Various factors come
into play: the early departure of Perixan's mother from this world, Palwan's strong feelings for her,
and Jumabay's involvement. The narrative ultimately reveals the cause of Perixan's death. The story
is presented in the context of Svetlana's wedding to Perixan, bringing the students into the story.
Svetlana, however, is not Palwan's daughter; she is Jumabay's. In the past, there were feelings
of young love between them. The story ends with the wedding of Palwan and Svetlana, and Perixan's
secret dies with him, leaving Palwan and Svetlana to live their lives together.
Literary critic J. Esenov said about the story: "In terms of composition, this story stands out
with its unique monologues and letter format. The events, the character's inner thoughts, and emotions
unfold through a single monologue, all of which take place on the day of Perixan's daughter's
wedding. The story is structured around a narrative device that allows us to observe the events and
the internal monologues as they take place. In our national prose, this is one of the most pronounced
principles of psychological writing."
Conclusion. In summary, when we analyze it critically, T.Qayıpbergenov significantly
contributed to the genre of the short story in Karakalpak literature by introducing new forms and ideas
through his works. His short stories brought a fresh narrative style and introduced new themes to the
literary community, making a substantial impact on the literary scene in the 20th century. One of the
key reasons for this impact is the author's ability to capture the essence of the Karakalpak people's
lives through his unique storytelling. Through his works, T.Qayıpbergenov delved into the problems
and dilemmas of the Karakalpak people in the 20th century, reflecting their concerns and experiences.
His stories, such as "Baslı Orındı Iyeleydi" (They will win) and "Suwıq Tamshı" (The cold drop),
showcase his proficiency in the lyrical-epic form of storytelling, while "Uyqısız Túnler" (Sleepless
Nights) and others demonstrate his adeptness in creating psychological narratives. These stories
provided a profound insight into the human psyche and emotions. In this context, T.Qayıpbergenov
was a prominent figure in the development of Karakalpak short stories. His contributions to the
literary world extended beyond the borders of Karakalpakstan, reaching the wider literary community
and leaving a lasting impression.8 Therefore, in the 20th century, Karakalpak literature owes much
of its growth to the influential and distinctive work of T.Qayıpbergenov, the National Writer of
Karakalpakstan.
REFERENСES:
1. Нурмахамедов М. Қарақалпақ совет прозасы. – Ташкент: Фан, 1968 – 310 с.
2. Шамуратов А. Ески мектепте. Мениң жолбарыслар менен жолығысыўларым. Нөкис: Билим, 2020.–68 с.
3. Камалов Қ. Қарақалпақ повести. Нөкис: Қарақалпақстам, 1978. – 108 с.
4. Есенов Ж. Шеберликтиң сырлары. Нөкис: Қарақалпақстан, 1986. – 96 с.
5. Сағидуллаева Ж. Қарақалпақ повестлеринде стиллик изленислер (1980-жыллар). Монография. – Нөкис:
«Қарақалпақстан». 2020-жыл. 120 бет.
6. Қайыпбергенов Т. Повестьлер. Нөкис: Билим, 2018. – 244 б.
UO’K 82/821.0
SHE’RIYATDA SINONIMIK IMKONIYATLARDAN FOYDALANISH
(ABDULLA ORIPOV SHE’RLARI MISOLIDA)
D.Shadiyeva, oʻqituvchi, f.f.n., “International school of finance technology and science”
instituti, Toshkent
Annotatsiya. ushbu maqolada oʻzbek tilining sinonimik imkoniyatlarini sheʻriyatda qoʻllash

asarga badiiy va lisoniy jihatdan qanday vazifa yuklashi Abdulla Oripov sheʻrlari misolida tahlil
qilindi.
Kalit soʻzlar: sinonimiya, oʻz qatlam, oʻzlashgan qatlam, arxaizm, sinekdoxa, nutq madaniyati,
arab tili, fors tili, darajalanish.
Аннотация: в данной статье проанализировано применение синонимов в поэзии на
примере стихов Абдуллы Арипова.
Ключевые слова: синонимия, усвоенная лексика, архаизм, синекдоха, культура речи,
арабский язык, персидский язык, градация.
Abstract: this article analyzes the use of synonyms in poetry using the example of the poems of
Abdulla Aripov.
Key words: synonymy, adopted vocabulary, archaism, synecdoche, speech culture, Arabic
language, Persian language, gradation.
“Sinonimlar – tilning boy ekanini, taraqqiyot darajasini koʻrsatib turuvchi hodisalardan biri.
Sinonimlar yordamida nozik maʻno qirralari anglatiladi, voqelikka turlicha baho, munosabat
ifodalanadi” [1]. Shunday ekan, sinonimlardan oʻz oʻrnida foydalana bilish qalam ahli zimmasiga
katta masʻuliyat yuklaydi. Badiiy asarlarda sinonimik imkoniyatlardan foydalanish tilshunoslikda eng
koʻp tadqiq etiladigan mavzulardan biridir. Chunki “Yozuvchining til ustida qilgan mehnati, eng
avvalo, sinonimik birliklar ustida ishlash mashaqqatidir. Fikrni aniq ifodalay oladigan elementni
topib ishlatish ana shu qiyinchilikning mohiyati hisoblanadi» [2]. Lugʻatimizdagi soʻzlarning juda
katta qismi sinonimik qatorga ega boʻlib, sheʻriy asarlarda ham bu imkoniyatdan juda unumli
foydalaniladi. Shu jumladan, Abdulla Oripov sheʻrlarida ham maʻnodosh birliklar mohirona
qoʻllangan.
Sinonimlar qoʻllashni bir necha yoʻnalishda tadqiq etish mumkin. Birinchi navbatda, eng koʻp
uchraydigan jihat – sinonomik birliklarnin oʻz va oʻzlashgan qartlamga oid ekanligi nuqtayi
nazaridan:
Qay yoʻsin aylay qiyos men
Bul shirin doʻstlik soʻzin,
Totlidir boldan, asaldan.
Oʻzbegim tojik bilan. (“Oʻzbegim tojik bilan”)
Ushbu parchada ikki oʻrinda sinonimik birliklar qoʻllangan:
1) shirin – totli. Totli yasama soʻzi turkiy qatlamga xos, shirin soʻzi esa fors tiliga oiddir. Bu
sinonimik birliklarning qoʻllanishi sheʻrning nomiga mos holda keltirilgan deb hisoblash mumkin.
Totli soʻzining maʻnolari “Oʻzbek tilining izohli lugʻati”da quyidagicha izohlanadi: “1. Taʻmi, mazasi
yaxshi, mazali, lazzatli, shirin… 2. koʻchma Lazzat bagʻishlovchi, shirin, nashʻali”. [3] Shirin soʻzi
ham koʻp maʻnoli birlik hisoblanadi: “1. Shirasi oʻtkir, shirali… 2. Taʻmi yoqimli, mazali, lazzatli…
3. koʻchma Kishi huzur qiladigan, orom oladigan, lazzatlanadigan, xush yoqadigan, yoqimli…” [4]
Koʻrinadiki, sheʻriy parchadagi sinonimiya uchun totli soʻzining 2- maʻnosi, shirin soʻzining 3-
maʻnosi asos boʻlgan;
2) bol–asal sinonimik qatori turkiy qatlam (bol) hamda arab tilidan oʻzlashgan (asal) soʻzdan
tashkil topgan. Bu sinonimik qatorda arab tilidan oʻtgan shahd soʻzi ham mavjud boʻlib, koʻproq
mumtoz adabiyot namunalarida uchraydi.
Sheʻrning bir bandida bir sinonimik qatorga tegishli uch soʻzni qoʻllash keng koʻlamli lugʻat
boyligini taqozo etadi.
Baxtiyor har dilga oshno topilgay,
Gʻussali yurakka lekin yoʻq hamdam.
Doʻstlar eshigi ham taq-taq yopilgay
Gʻussali qalb u yon gar qoʻysa qadam. (“Baxtiyor har onda…”)
Dil (forsiy), qalb (arabiy), yurak (turkiy) soʻzlari oʻz hamda oʻzlashgan qatlam jihatdan uch
tildan olingan birliklar sanalsa, ikkinchidan, qoʻllanish doirasiga koʻra dil va qalb uslubiy xoslangan
(yaʻni badiiy uslubga xos), yurak esa qoʻllanish doirasi chegaralanmagan birlik hisoblanadi. Yana
bir jihat: uchala soʻzda ham sinekdoxa asosida maʻno koʻchishi kuzatiladi.
Bir sinonimik qatordagi bir nechta soʻzlarni bir bandda ishlatish Abdulla Oripov bilan bir
qatorda Erkin Vohidov ijodida ham uchraydi:
Chiroy, Koʻrk-u Jamoling
Menga Orzu, Oʻy, Xayol bermish [5].
Yuqorida tahlil qilingan parchada oʻz qatlamga tegishli leksema (yurak) uslubiy xoslanmagan
birlik sanalsa, keyingi misolda buning aksini koʻrish mumkin:
Dunyoda qutlovlar bor,
Biri biridan goʻzal.
Dunyoda tabriklar bor,
Biri biridan ezgu. (“Oʻzbek paxtasi”)
Arab tiliga xos boʻlgan tabrik soʻzi turkiy qutlov bilan oʻzaro maʻnodosh. Qutlov soʻzi, odatda,
faqat badiiy uslubda hamda kamroq qoʻllanadi. Ikkala soʻzning maʻnosi aynan bir xilligini eʻtiborga
olib, ularni leksik dubletlar qatoriga kiritish mumkin. “Agar bunday leksemalarda biror jihatdan
farqlanish yuz bermasa, bittasi isteʻmoldan chiqib ketadi” [6].
Orzum shul: oʻchmasin yongan chirogʻing,
Yulduzday nur sochsin chashming-qarogʻing. (“Orzum shul…”)
Abdulla Oripovning xalq orasida mashhur bu misralarida koʻz sozining ikkita sinonimi (chashm
/forsiy/, qarogʻ /turkiy/) uchraydi. Lekin bu ikkala soʻz ham asosan badiiy uslubga xoslangan boʻlib,
qarogʻda eskirganlik boʻyogʻi seziladi. Erkin Vohidovda esa bu qatorning yana bir soʻzi qoʻllangan:
Seni koʻrmishdi Ayn-u Chashm-u Koʻz
Tush, Xob, Manominda… [7]
Arab tili birligi hisoblangan ayn soʻzi hozirgi kunda koʻz maʻnosida deyarli qoʻllanmaydi.
Erkin Vohidov oʻzbek tilining sinonimik imkoniyatlari juda kengligi tahlil qilinib, misol
sifatida birgina osmon soʻzining “falak, samo, charx, gardun, fazo koʻk, arsh, davvor, minu” kabi
maʻnodoshlarini keltiradi [8]. Abdulla Oripov “Ona sayyora” sheʻrida ushbu sinonimik qatordan
tilimizga oʻzlashgan uch birlikni qoʻllaydi:
Tim qora osmonda porlab koʻrinar,
Shu jajji sayyora koʻrkam, ulugʻvor…
O, ona sayyora, kurrayi qutlugʻ,
Samodan suvrating ilk bora koʻrdim,..
Falakda bnr oʻzing turibsan hayron,
Nahot sen boʻlmasang bunchalar tanho…
Sheʻriyatda oʻzlashma birliklar bilan bir qatorda oʻz qatlamga oid birliklar oʻrtasidagi
maʻnodoshlik uchraydi:
Olis dengizdanmi yo yiroq togʻdan,
Bulutlar keldilar, bilmam, qay yoqdan. (“Talpinamiz manzillar sari”)
Keyingi misollarda maʻnoda darajalanish kuzatiladi:
Shahidlarning qirmiz qonidan
Alvon boʻldi qora tunlaring. (“Oʻzbekiston”)
Fors tilidan oʻzlashgan qirmiz hamda arab tiliga oid alvon soʻzlari qizil soʻzining maʻnodoshlari
boʻlsa-da, bu parchada darajalanish mavjud. Bu maʻnodoshlar tahlilidagi uchinchi yoʻnalish boʻlib,
maʻnoviy jihatdan ozgina boʻlsa ham farq sezilishi mumkin. Izohlarga eʻtibor berilsa, qirmiz(i) soʻzi
“qizil, qizil rangli, ol” [9] maʻnolarini, alvon esa “Qizil tusli, qip-qizil, qirmizi” [10] maʻnolarini
anglatadi. Fikrimizcha, keyingi misrada alvon soʻzini qoʻllash orqali toʻq qizil rang maʻnosi berilgan.
Shu oʻrinda maʻnoviy sinonimiya yaqqol seziladigan quyidagi parchaga diqqatni qaratamiz:
Boʻronga aylanmay shabboda – goʻdak
Ozurda dillarni yayratar beshak. (“Bahor tilaklari”)
“Havo harakatini bildiruvchi … yel, bod, shamol, janub, sabo, dabur, dovul, shurta, esin,
nasim, shabboda, tundbod, garmsel, samum, sarsar, izgʻirin, boʻron, boʻragʻon, purga, toʻfon,
tayfun, uragʻan yoki uragan, girdbod, quyun, uyurma soʻzlari sinonimik qatorida shabboda soʻzi
“mayin yel” maʻnosini, boʻron soʻzi esa “umuman, shiddatli shamol” [11] maʻnosini anglatadi.
Sheʻriy parchada ham shunga ishora mavjuddir.
Har qanday lashkarning ham
Oʻz tugʻi, yalovi bor… (“Oʻzbekiston bayrogʻi”)
Bu parchadagi arxaik soʻz hisoblangan lashkarga monand bayroq soʻzining ham arxaik
shakllari tugʻ, yalov qoʻllangan.
Maʻnodoshlikni qoʻllashda juda kam uchraydigan holat, yaʻni soʻz birikmalari sinonimiyasiga
namuna sifatida ushbu parchani keltirish mumkin:
Ota yurt vayron esa, farzandga jahon abas,
Nechundir menga u choq tanho shuhrat, yolgʻiz shon. (“Rayhon”)
Ushbu parchadagi tanho shuhrat, yolgʻiz shon birikmalarining tobe qismlari ham, hokim
qismlari ham oʻzaro ma’nodoshdir:
tanho shuhrat
yolgʻiz shon.
Koʻrinadiki, ushbu misralarda aynan shu birikmalar lirik qahramon kechinmalarini chuqurroq
anglatish uchun mantiqiy urgʻu olgan.
Xulosa sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin:
- sinonimik imkoniyatlardan oʻrinli foydalanish sheʻrning jozibasini orttirish bilan birga,
oʻquvchining nutq madaniyatini yanada oshirish uchun xizmat qiladi;
- sinonimk imkoniyatlar oʻrinsiz takrorning oldini oladi;
- oʻzbek tilida oʻzlashgan qatlamga oid birliklarning koʻpligi sinonimik imkoniyatimiz juda
kengligini koʻrsatadi.
1. Rahmatullayev Sh. Hozirgi oʻzbek adabiy tili (darslik). T.: “Universitet”, 2006. – B.78
2. Karimov S. Oʻzbek tilining badiiy uslubi. – Samarqand: Zarafshon, 1992. – B. 104-108
3. Oʻzbek tilining izohli lug‘ati. T.: “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti , 4-jild. B.158
(Keyingi o‘rinlarda O‘TIL shaklida qisqartirib berildi).
4. OʻTIL, 4-jild. B.579
5. Erkin Vohidov. Umrim daryosi. T.: “Sharq” NMAK, 2001. – B. 52
6. Rahmatullayev Sh. Hozirgi oʻzbek adabiy tili (darslik). T.: “Universitet”, 2006. – B.74
7. Erkin Vohidov. Umrim daryosi. T.:”Sharq” NMAK, 2001. – B. 52
8. Erkin Vohidov. Soʻz latofati. T.: “Oʻzbekiston”, 2014. – B. 10
9. OʻTIL 5-jild. – B. 598
10. OʻTIL 1-jild. – B. 68
11. Mahmudov N. va b. Ona tili. Oʻrta taʻlim muassasalarining 11-sinfi va oʻrta maxsus, kasb-hunar taʻlimi
muassasalari oʻquvchilari uchun darslik . “Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, T.: 2018. – B.27
UO’K 808.5
O‘TKIR HOSHIMOVNING “TUSHDA KECHGAN UMRLAR” ASARIDA BОG‘LАNGАN
QO‘SHMА GАPLАR POLISEMIYASI
M.G‘.Sharipova, o ‘qituvchi, Farg‘ona davlat universiteti, Farg‘ona
Annotatsiya. Mazkur maqolada O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” asarida

qo‘llangan bоg‘lаngаn qo‘shmа gаplаrning polisemantik xususiyatlari tadqiq qilingan.
Kalit so‘zlar: sintaktik qurilma, qo‘shma gap, bog‘langan qo‘shma gap, teng bog‘lovchilar,
polisemantizm.
Аннотация. В данной статье изучаются многозначные особенности сложных
предложений, использованных в произведении Уткира Хашимова «Тушда кечган умрлар».
Ключевые слова: синтаксический аппарат, союз, сложное предложение, равные союзы,
многозначность.
Abstract. In this article, the polysemantic features of the connected clauses used in O‘tkir
Hashimov's “Tushda kechgan umrlar”.
Key words: syntactic device, conjunction, connected clause, equal conjunctions,
polysemantism.
Bоg‘lаngаn qo‘shmа gаpni tаshkil etgаn qismlаr оrаsidа hаm… pаyt, qiyoslаsh, sаbаb-nаtijа,
izоhlаsh vа аyirish mаzmun munоsаbаtlаri ifоdаlаnаdi. Bоg‘lаngаn qo‘shmа gаpni tаshkil etgаn
qismlаr shаklаn mustаqil, mаzmunаn o‘zаrо bоg‘lаngаn gаplаrdаn tаshkil tоpаdi [3.332-333].
Dеmаk, ma’lum bo‘lаdiki, tеng bоg‘lоvchilаrdа hаm ko‘p ma’nolilik mаvjud. Mаsаlаn, vа
bоg‘lоvchisi yordаmidа qo‘shmа gаpning vоqеа-hоdisаlаrning bir pаytdа bаjаrilishi, vоqеа-
hоdisаlаrdаn birining bоshqаsi uchun sаbаb bo‘lishi vа h.k. ma’noli turlаri hоsil bo‘lishi mumkin.
Misоllаrni qiyoslаylik: Аsrlаr birmа-bir o‘tаr vа ахir Yuksаlаr qаrshimdа eng bахtli оdаm
(А.Оripоv) – vоqеа-hоdisаlаrning turli pаytdа bаjаrilishi ma’nosidаgi bоg‘lаngаn qo‘shmа gаp;
Оpаsidа g‘аzаb оtаshi vа Zаynаbdа аndishа g‘аshi (H.Оlimjоn) – vоqеа-hоdisаlаrning bir pаytdа
bаjаrilishi ma’nosidаgi qo‘shmа gаp; Оdоb ulug‘lаr ko‘nglidа yoshlаrgа mеhr uyg‘оtаdi vа u оdоbli
yoshlаrgа bo‘lgаn muhаbbаt ko‘ngildа аbаdiy qоlаdi. (А.Nаvоiy) – vоqеа-hоdisаlаrdаn birining
(birinchisi) bоshqа vоqеа-hоdisа uchun sаbаb bo‘lishi ma’nosidаgi qo‘shmа gаp. Bundаy хususiyat
аmmо, lеkin, birоq, bаlki, bo‘lsа esа singаri (zidlоv, qiyoslоv) bоshqа tеng bоg‘lоvchilаrdа; аnа shu
bоg‘lоvchilаr vаzifаsidа ishlаtiluvchi -u, -yu, -dа yuklаmаlаridа hаm mаvjud. Аyrim misоllаr
kеltirаmiz: Kuzning sоvug‘i kеldi, birоq yog‘ini kеlmаdi. (G‘.G‘ulоm) – vоqеа-hоdisаlаrning
zidlаnishi ma’nosidаgi qo‘shmа gаp; Mеhnаt qilgаn yaхshi, birоq ishning ko‘zini bilib mеhnаt qilgаn
undаn hаm yaхshi. (R.Usmоnоv) – vоqеа-hоdisаlаrning qiyoslаnishi ma’nosidаgi qo‘shmа gаp.
Pоlisеmаntiklik, аyniqsа, tеng bоg‘lоvchilаr vаzifаsidа qo‘llаnuvchi -u, -yu, -dа
yuklаmаlаridа yanа fаоlrоq. Birginа -u yoki -yu, -dа yuklаmаlаri yordаmidа hоsil bo‘lgаn
bоg‘lаngаn qo‘shmа gаplаrdа vоqеа-hоdisаlаrning turli pаytdа bаjаrilishi, vоqеа-hоdisаlаrdаn
birining bоshqаsi uchun sаbаb bo‘lishi, vоqеа-hоdisаlаrning o‘zаrо zidlаnishi, vоqеа-hоdisаlаrning
o‘zаrо qiyoslаnishi vа h.k. ma’nolаr ifоdаlаnа оlаdi. Tеng bоg‘lоvchi vа ulаrgа vаzifаdоsh lisоniy
hоdisаlаrning bu хususiyatlаri tеng bоg‘lоvchilаrning hаm pоlifunksiоnаl vа pоlisеmik tаbiаtini
yaqqоlrоq ko‘rsаtish uchun хizmаt qilа оlishi shаk-shubhаsiz [2.52]. Shuni аlоhidа qаyd etish
lоzimki, sintаktik sаthgа хоs pоlisеmiyani bеlgilаshdа sintаktik butunliklаrni hоsil qiluvchi
bоg‘lоvchi vоsitаlаrning pоlifunksiоnаl хususiyatini аjrаtib оlish, ungа tаyanishning o‘zi yеtаrli
emаs. Bundа аyni аnа shu bоg‘lоvchi vоsitаlаr ishtirоk etgаn qurilmаlаr vа ulаrning to‘liq
kоnstruksiyasi nаzаrdа tutilishi kеrаk. Chunki sintаktik qurilmаlаr tаrkibidаn аjrаtib оlingаn
bоg‘lоvchilаrning o‘zi hеch qаndаy sintаgmаtik vа sеmаntik qiymаtgа egа bo‘lа оlmаydi. Bir
sintаktik qurilmа tаrkibidа bоg‘lоvchining ma’no vа funksiyasi аnа shu qurilmа tаrkibidаgi bоshqа
lisоniy vоsitаlаr bilаn birgаlikdа аmаlgа оshаdi, zеrо, bоg‘lоvchi vа bоg‘lоvchi vоsitаlаrning o‘zi
hаm аvtоnоmik tаrzdа gаrchаnd mоrfоlоgiya yoхud mоrfеmikа iхtiyoridа bo‘lsа-dа, uning lisоniy
tаbiаti, lisоniy qiymаti sintаktik sаthdа nаmоyon bo‘lаdi. Bundаy vоsitаlаr, hаttо kеlishik, egаlik,
shахs-sоn kаtеgоriyalаrini hоsil qiluvchi mаrkеr shаkllаr hаm sintаksis uchun хоslаngаn lisоniy
hоdisаlаrdir [1].-u, -yu, -dа yuklаmаlаri qo‘shmа gаp qismlаrini tеnglik yo‘li bilаn bоg‘lаydi, ya’ni
vа bоg‘lоvchisining ekvivаlеnti vаzifаsini bаjаrаdi. Biz mazkur maqolada -u, -yu, -dа yuklаmаlаri
yordаmidа bоg‘lаngаn qo‘shmа gаplаrdagi polisemiya hodisasini O‘tkir Hoshimovning “Tushda
kechgan umrlar” asari misolida tahlil qilamiz.
-u, -yu, -dа yuklаmаlаri yordаmidа bоg‘lаngаn qo‘shmа gаplаr hаm, yuqоridа
tа’kidlаngаnidеk, pоlisеmаntik хususiyatgа egа. Bundаy mоdеldаgi bоg‘lаngаn qo‘shmа gаplаrdа
quyidаgi ma’no munоsаbаtlаri yuzаgа chiqаdi:
1. -u, -yu, -dа yuklаmаlаri bir paytda ro‘y bergan voqea-hodisalarni ifodalovchi gaplarni
bog‘lashda ishlatiladi. ,,Sanjar aka” gapiryapti-yu, Dilya nuqul tirsagi bilan Shahnozaning biqiniga
turtadi (31-bet).
2. Bu yuklаmаlаr kеtmа-kеt sоdir bo‘lgаn vоqеа-hоdisаlаrning ifоdаsi bo‘lgаn bоg‘lаngаn
qo‘shmа gаp tаrkibidа kеlib, qo‘shmа gаp qismlаrini tеnglik yo‘li bilаn bоg‘lаydi. Misollar: Yer
ustida uzoq charx uradi-da, achchiq – achchiq ko‘z yosh to‘kadi (19-bet); Peshingacha ishini bitirib
keladi-da, uydagi yumushlarga qaraydi (22-bet); Qaytib kelib, o‘zining paxtasini ham yengilgina
ko‘tardi-da, yo‘l chetida turgan telejka tomon tez-tez yurib ketdi (31-bet).
Keltirilgan misollarda birin-ketin ro‘y bergan voqea-hodisalar ifodalangan bo‘lib, bu bunday
modeldagi bog‘langan qo‘shma gaplarga xos bo‘lgan asosiy ma’nodir. Quyidagi misollarda ham
ketma-ket ro‘y bergan voqea-hodisalar ifodalangan: Qonqus keskin buriladi-da, o‘ramiga tortib
ketadi (53-bet); Soat bir pas serrayib turdi- da, uydan chiqib ketdi (50-bet). Bundаy mоdеldаgi
qo‘shmа gаplаrdа vоqеа-hоdisаlаrning kеtmа-kеt ro‘y bеrishi ma’nosi bilаn bоg‘lаngаn hоldа sаbаb-
nаtijа, tахmin, fаrаz, zidlik, хоhish-istаk ma’no munоsаbаtlаri hаm ifоdаlаnаdi. Bundаn tаshqаri, ikki
kеtmа-kеt ro‘y bеrgаn vоqеа-hоdisаning ro‘y bеrishidаgi vаqtning judа qisqа ekаnligini ifоdаlаshdа
hаm bu yuklаmаlаrdаn fоydаlаnilаdi.
3.Sаbаb-nаtijа munоsаbаti: Garangsib uzoq tikilib qaradim-da tushundim: mayiz ekan (131-
bet). Bu gapda ifodalangan birinchi voqea (uzoq tikilib qaradim) ikkinchi voqeaning sodir bo‘lishiga
(tushundim: mayiz ekan) bo‘lishiga ham asos bo‘lgan va bu voqealar ketma-ket sodir bo‘lgan.
Demak, ikkinchi vоqеа ifоdаsi bo‘lgаn ikkinchi kоmpоnеnt mаntiqаn birinchi vоqеа ifоdаsi bo‘lgаn
birinchi kоmpоnеntgа tоbе. Grаmmаtik jihаtdаn esа qo‘shmа gаp qismlаri tеng аlоqаgа kirishgаn.
Ko‘radi-yu, taxta bo‘ladi – qoladi (43-bet). Bu bog‘langan qo‘shma gapda ham sabab-natija ma’no
munosabati ifodalangan bo‘lib,ularning birinchisi sababni, ikkinchisi uning natijasini ifodalaydi.
4.Tахmin-fаrаz ma’nosi: Hozir portlaydi-da, tankni ham to‘rtalamizni ham, mayda – mayda
qilib tashlaydi (101-bet). Keltirilgan misolda ham birin-ketin ro‘y berishi mumkin bo‘lgan voqea-
hodisalar taxmin, faraz yo‘li bilan ifodalangan. Gapda birinchi voqea (hozir portlaydi) ikkinchi voqea
(tankni ham to‘rtalamizni ham, mayda-mayda qilib tashlaydi)ning yuzaga chiqishiga taxminiy asos
bo‘ladi. Qo‘shmа gаp qismlаri grаmmаtik jihаtdаn tеng аlоqаgа kirishgаn bo‘lsа-dа, sеmаntik
jihаtdаn ulаr biri ikkinchisigа tоbе, ya’ni birinchi kоmpоnеntgа ikkinchi kоmpоnеnt tоbе. Dеmаk,
yuqоridаgi gаpdа vоqеаlаrning kеtmа-kеt sоdir bo‘lishi ma’nosigа tахmin, fаrаz ma’nosi
uyg‘unlаshgаn.
5. Xohish-istak ma’nosi: Tezroq jang bo‘lmadi-yu, bu dahshatlardan qutulmadi!.. Bunday
modeldagi qo‘shma gap predikatlarining har ikkalasi ham inkor shaklda bo‘ladi. Lekin gapning
umumiy mazmunidan xohish-istak ottenkasi anglashilib turadi.
6. O‘xshatish ma’nosi: Go‘yo o‘sha yerdan bir narsa olmoqchi bo‘lgan-u, shu alpozda qotib
qolganga o‘xshardi (25-bet). Bunday qo‘shma gaplarda ba’zan o‘xshatish ma’nosi ham ifodalanadi.
Gapdagi o‘xshatish ma’nosini jumla tarkibida qo‘llangan go‘yo, o‘xshamoq kabi leksemalar ham
ta’minlagan. Ikki kеtmа-kеt ro‘y bеrgаn vоqеа-hоdisаning yuzаgа kеlishidаgi vаqt оrаlig‘ining
nihоyat dаrаjаdа qisqа ekаnligini ifоdаlаshdа hаm -u, -yu, -dа yuklаmаlаri fаоl ishtirоk etаdi. Bundаy
gаplаrdа -u, -yu yuklаmаlаri vа bоg‘lоvchisining sinоnimi sifаtidа kеtmа-kеt yuzаgа kеlgаn vа biri
ikkinchisigа bоg‘liq bo‘lgаn vоqеа-hоdisаlаrni o‘zаrо tеnglik yo‘li bilаn bоg‘lаydi.
Qurbonoy xola yaqin borib gavda ustiga egildi-yu, dahshat ichida o‘zini orqaga tashladi (24-
bet); Shahnoza qo‘rqa – pisa ichkariga bosh suqdu-yu darrov qaytib chiqdi (20-bet).
Yuqоridаgi misоllаrdа sеmаntik jihаtdаn tоbеlik mаvjud, ya’ni ikkinchi kоmpоnеnt ifоdаsi
bo‘lgаn ikkinchi vоqеаlаr mаntiqаn birinchi kоmpоnеnt ifоdаsi bo‘lgаn birinchi vоqеаlаrgа tоbе.
Yoki bоshqаchа qilib аytgаndа, birinchi vоqеаlаr ikkinchi vоqеаlаrning yuzаgа kеlishigа аsоs
bo‘lgаn. Ikki vоqеа-hоdisаning yuzаgа kеlishidаgi vаqt оrаlig‘i nihоyatdа qisqа. Bundа ikkinchi
vоqеа birinchi vоqеа ro‘y bеrgаndаn so‘ng lаhzа o‘tmаy sоdir bo‘lgаn.
Demak, -da, -u, -yu yuklamalari bog‘langan qo‘shma gaplarda va bog‘lovchisining ekvivalenti
sifatida ikki komponentni o‘zaro tenglik yo‘li bilan bog‘laydi va shu bilan birga ekspressivlikni
(ta’kid va nihoyatda tez ma’nolarini) ifodalaydi. Bunday gaplar asosan badiiy adabiyot va so‘zlashuv
nutqida qo‘llanadi. Grammatik formasi va bog‘lovchisi bo‘lgan bog‘langan qo‘shma gaplar esa
ko‘proq rasmiy uslubda muallif nutqida qo‘llanadi.
-u, -yu bоg‘lоvchilаri zidlоv bоg‘lоvchilаrigа ekvivаlеnt sifаtidа qo‘llаngаn qo‘shmа gаplаrdа
zidlik, to‘siqsizlik vа qiyos ma’nolаri ifоdаlаnаdi.
Hovuzga o‘xshab jimirlab turibdi-yu, tagi shiddat bilan oqadi (52-bet).
Mazkur gap qismlarida bir-biriga zid ma’nolar ifodalangan.
Endi quyidagi bog‘langan qo‘shma gapga e’tibor beraylik: Tuman tarqamadi-yu, kun bir qadar
yorishgandek bo‘ldi. Bu gapda to‘siqsizlik ma’no munosabati ifodalangan. Ushbu gapni to‘siqsiz
ergash gapli qo‘shma gapga transformatsiya qilsak, fikr oydinlashadi: Tuman tarqamasa ham, kun
bir qadar yorishgandek bo‘ldi. Qismlari zidlov bog‘lovchisiga ekvivalent bo‘lgan -u, -yu yuklamalari
orqali bog‘langan qo‘shma gaplarda qiyos ma’no munosabati ham ifodalanadi. Misollar: Bu dunyoda
borligingdan kim naf ko‘rdi-yu, yo‘qligingdan kimga ziyon? (285) Nega bu yoqdan turib pora
uzatganlarni qamoqqa tiqasizlar-u, u yoqdan turib pora olgan kazo- kazolar bilan ishingiz yo‘q?
(223-bet)
Ba’zan qismlari -da yuklamasi orqali bog‘langan qo‘shma gaplarda ham zidlik, qiyos ma’no
munosabatlari ifodalanishi mumkin: Nega shu tuproqda tug‘ilib o‘sganlar shahar chekkasiga chiqib,
loy changallaydi-da, kecha kelganlarga uy tayyor? Nima uchun mahalliy xalqqa uy yo‘q-da, kecha
vagondan tushganlarga uy tayyor? (242-bet)
1. Будагов Р. Человек и его язык. –М.: МГУ, 1976.
2. Roziqova G. Gap qurilishiga xos shakily-mazmuniy nomutanosiblik va sintaktik polisemiya. –Farg‘ona?
2012.
3. Ўзбек тили грамматикаси. II том. Синтаксис. –T.: Фан, 1976.
UDC 81'25
MAIN FEATURES OF TAX TERMINOLOGY IN UZBEK AND ENGLISH
N.R.Shoniyozova, Graduate student, Termez University of Economics and Service, Termez
Annotatsiya. Ushbu ilmiy maqola inglizcha soliq terminlarining oʻzbek tiliga tarjima qilishdagi
oʻziga xos xususiyatlariga va muammolariga bagʻishlangan. Shuningdek, sohaga oid leksik
birliklarning diskursiv tahlili amalga oshirilib, ularning tarjimadagi adekvat masalalar oʻrin
olgan.
Kalit so`zlar: termin, soliq terminologiyasi, morfologik, semantik, shakllanish, ekstralingvistik
omillar, internatsionalizm.
Аннотация. Данная научная статья посвящена особенностям и проблемам перевода
английских налоговых терминов на узбекский язык. Также был проведен дискурсивный анализ
лексических единиц, относящихся к данной области, и выявлены их адекватные переводческие
проблемы.
Ключевые слова: термин, налоговая терминология, морфологический, семантический,
формообразование, экстралингвистические факторы, интернационализм..
Abstract. This scientific article is devoted to the specific features and problems of translating
English tax terms into Uzbek. Also, a discursive analysis of lexical units related to the field was
carried out, and their adequate issues in translation were identified.
Key words: term, tax terminology, morphologic, semantic, formation, extralinguistic factors,
internationalism.
Many economic terms have become widespread due to the current great interest in the economy among
the general population, specialists, entrepreneurs, taxpayers, etc. There was a need to study tax vocabulary and
study tax terminology. Economic terminology has always been the object of close attention. The concept of
“term” is characterized by polysemy. Researcher A.V.Superanskaya expressed the opinion that various
specialists from different fields and spheres are guided by meaningful features when designating certain words
as “terms” [1].
In the study, it is necessary to give the wording of the designation of the “term”. It is necessary to have
an idea why it is necessary to distinguish between common words and terminological units - this issue concerns
the terminological meaning. V.I.Litovchenko expressed the idea that the content features of the general
vocabulary are limited by the general vision of the world. The content features of special vocabulary correlate
with artificially created by man areas of science, technology, etc. Therefore, the term reflects the specific
essence of the knowledge of the world. The term is characterized, among other things, by a specific lexical
meaning and semantic structure. V.I.Litovchenko expressed the opinion that the features of the difference in
the perception of the world are reflected in this distinction between commonly used words and terms [2].
According to V.M.Leichik, a term is a unit that serves to denote the concept of a particular area of
knowledge or activity, which is formed within the framework of the formation and development of this area.
V.M.Leichik speaks of terminology as a specific set of units that serve to designate the concept of a particular
field of knowledge or activity, which is formed in the framework of the formation and development of this
field [3].
Considering the variety of approaches to the interpretation of the concept of “term”, A.V.Superanskaya
points out that specialists in various fields of knowledge are based on different ideas from each other, guided
by a certain amount of content [1, p. 39].
It is understood that paying attention to the functional compatibility of the compared English and Uzbek
tax terminological units in terms of content, methodology and pragmatics is an important factor that ensures
the adequacy of the translation.
The formation of the tax terminological system of the Uzbek language is based on the experience and
practice of developed countries with a developed economic system, reflecting the achievements of economic
specialists in the economic arena. The formation takes place mainly on the basis of the corresponding
terminological system of the Russian language through the syntactic calque of the corresponding multi-
component terms, as well as as a result of foreign economic relations by borrowing from the international
lexical fund.
The main ways of forming the terms of the sphere of taxation in the Uzbek language are: morphological
- the creation of terms with the help of affixes, syntactic - the creation of terminological phrases, lexical - the
creation of cripples and borrowings, semantic - deep semantic processing of a general literary word for the
corresponding terminological system [4].
The above features are fully found in the terminological system of the English language. Compared with
the Uzbek term system, English is an ordered whole, because the vast majority of terms are reflected in
specialized dictionaries, which is a consequence of the ordering and the presence of a specialized place for
each term in the term system.
Borrowings from the international fund, filling the conceptual gaps and denoting new realities in the
economy, are influenced by socio-economic conditions [5]. Due to the great prevalence and significance, in
our opinion, there is no need to create an equivalent for internationalism, which has acquired an international
character and functions in the economic system of the whole world.
For example, bonification - bonifikatsiya (refund of taxes levied on exported goods); boom - bum (a
sharp increase in demand and volume of transactions); cadastre - kadastr (list of persons subject to poll tax).
The new terminological unit, as a result of acclimatization, participates in word-formation processes and
uses the minimum building material of the Uzbek language. It should be noted that the borrowed terms undergo
changes in phonetic and graphic design during adaptation, without changing their original semantics.
The tax terminological system illustrates all lexico-semantic categories. Both analyzed economic
subsystems are characterized by a well-developed synonymy [6]. At the same time, in the English-language
material, the synonymy of units has a distinctive feature, since each term has a strictly specialized place in the
term system: tax - soliq; customs duty - bojxona to'lovi; mandatory fee/fee - majburiy to'lov / to'lov.
Terms are real names of things and actions of things, expressing scientific and technical
concepts about objects, qualities, actions in terminology, and act as nouns. And also our study is
devoted to the analysis of the abbreviation and achronymic formation of terms in the translation from
the field of taxation. Abbreviations unite all types of complex and abbreviated entities and denote the
names of organizations, departments and institutions in the field of taxation. For example: ATA -
American tax payers association, CIOT - chartered institute of taxation, as well as the names of
documents: TAN - tax anticipation bill (tax bill), TAN - tax anticipation note (bond against future
taxes); types of taxation in accordance with the tax code: DTR - double taxation relief. In the tax
terminology of the English language, derivative terms of various parts of speech have also been
abbreviated, but in translation they are interpreted as follows. DBL - double (double), fis - fiscal
(financial, tax), inv - invoice (invoice), tax - taxation (taxation), tps - tax payers (taxpayers), txn -
taxation (taxation). In the Russian and Uzbek languages, achronyms and abbreviations are translated
as whole-formed and safe-prepositional term combinations. For example: TIN - taxpayer
identification number (TIN - individual taxpayer number), VAT - value added tax (VAT - value added
tax).
Abbreviated term formations are an economical means of naming scientific concepts in
accordance with the requirement of brevity. But in terms of structure, abbreviations are complex
terms of a special kind in tax terminology when translated into English.
Direct taxes are levied by the state directly from the income (income) or property (belonging,
property) of the taxpayer (tax bearer, tax payer). Direct taxes, in turn, are divided into real (real /
estate taxes) and personal (personal).
Real taxes include land tax, house-duty, house-tax and trade taxes (tax on trade). As a rule,
these taxes relate to local (local) and not state (governmental) taxation, are levied on the assessed
value of real estate (estate, property, fixed property, immovable property, real estate, things real)
minus certain types of expenses, for example, for repairs, and do not depend on the amount of income
(fixed rate - tariff rate, fixed tax rate).
There are tree main concepts in tax terminology: Federal taxes and fees — the taxes and fees
established by the Tax code and obligatory to payment in all territory of the country. The tax system
of the country reflects three levels of the budgetary system and along with federal taxes and fees
assume regional and local taxes.
Regional taxes — a type of tax, established in compliance with the Tax code and put into
operation by laws of territorial subjects of the country; are obligatory to payment in the territory of
appropriate subjects of the country. Local taxes and fees - taxes and charges imposed by the regulatory
legal acts of the representative bodies of municipalities in accordance with the Tax Code of the
country and obligatory for payment on the entire territory of the municipalities.
Tax on personal income - federal tax Object of taxation - income received by taxpayers. Tax
base - tax base is determined separately for each type of income in respect of which different tax
rates. Tax period - calendar year. Flat rate tax rate - 12%.
Terminological phrases illustrate the specificity of the structure of the Uzbek and English terminological
system and its dependence on the language system. A characteristic feature of the tax terminological system
of the Uzbek language is the mobility of the reservoir towards expansion and enrichment as a result of
dynamism within the economic term field. In general, the analyzed specialized lexical layer is in a continuous
state of dynamism under the influence of extralinguistic factors that reflect and emphasize the fact that the
language is in constant development.
REFERENCES:
1.Суперанская А.В. Общая терминология: вопросы теории/ А.В.Суперанская, Н.В.Подольская,
Н.В.Васильева. М.: Либроком, 2012. - 248 с.
2. Литовченко В. И. Семантические особенности термина / В.И. Литовченко// Вестник СибГАУ.
2006. №2 (9) С.185-186
3. Лейчик В.М. Терминоведение: предмет, методы, структура / В.М. Лейчик. М.: Издательство
ЛКИ, 2007. - 256 с.
4. Turaeva, Umida. “Comparative study of uzbek and english legal terms legal linguistics: historical foundations,
basic concepts and aspects.” Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities 1.1.6 Philological sciences
(2021).
5. Umida Turaeva. “Characteristics, Methods and Challenges of Translating Law Terminology.” JournalNX 6.11:
312-316.
6. Axmedov O.S. “Inglizcha soliq leksik birliklarining tarjima qilish muammolari.” quality of teacher education
under modern challenges 1.1 (2023): 840-844.
UDC 808.3
PROBLEMS OF ETHICS IN THE HISTORY OF THE ENGLISH LANGUAGE
M.A.Shukurova, Associate professor, PhD, Bukhara State University, Bukhara
Annotatsiya. Maqolada ingliz tili tarixida etikaning fan sifatidagi muammolari va ijtimoiy
mavjudlik shakllari oʼrganib chiqilgan.
Kalit so’zlar: tamoyil, fan, til, nisbat, lug'at, leksikografiya, leksik ma'no, semantika, xususiyat,
tilshunoslar, tadqiqot, bosqichlar, fonetika, morfologiya, atama, tuzilish, etika, jamiyat, diaxronik,
fonologiya, morfologiya, sintaksis, terminologik tizim, falsafa, leksik tizim, semantik-sintaktik
parametrlar, so'z birikmasi, predloglar, nutq qismlari.
Аннотация. В статье рассматриваются проблемы этики как науки и форм
социального существования в истории английского языка.
Ключевые слова: принцип, наука, язык, соотношение, словарный запас, лексикография,
лексическое значение, семантика, признак, лингвисты, исследование, этапы, фонетика,
морфология, термин, структура, этика, общество, диахронический, фонология, морфология,
синтаксис, терминологическая система, философия, лексическая система, семантико-
синтаксические параметры, словосочетание, предлоги, части речи.
Abstract. The article examines the problems of ethics as a science and forms of social existence
in the history of the English language.
Key words: principle, science, language, ratio, vocabulary, lexicography, lexical meaning,
semantics, feature, linguists, research, stages, phonetics, morphology, term, structure, ethics, society,
diachronic, phonology, morphology, syntax, terminological system, philosophy, lexical system,
semantic-syntactical parameters, word combination, prepositions, parts of speech.
Introduction. Ethics, like any other social and humanitarian philosophical phenomenon, has a
historical character. This is one of the oldest theoretical disciplines, which arose as part of philosophy
during the formation of slave society. Ethical issues have been at the center of society's attention since
the advent of homo sapiens. Moreover, it is the emergence of ethical forms of relationships between
individuals that gives us one of the grounds for identifying such a historical and sociological category
as Homo sapiens, to state his transition from a primitive state to a more developed one [1, 362].
Problems of ethics as a science and a form of social existence have undoubtedly been
considered at all stages of human civilization. However, each time and in each country, the
interpretation of ethical concepts and norms (and therefore terms) was specific - historical and
national in nature.
It is known that ethics is a science that studies morality and ethics as expressions of social
consciousness and forms of social behavior. Morality and ethics are the most important, fundamental
features of the existence of human society. Ethics, like a number of other sciences, has experienced
a number of paradoxes in its centuries-old history. The first philosophical science was physics, i.e.
the study of nature in the form of philosophical reasoning [2, 137]. The founder of an independent
ethical trend in philosophy was Socrates. Aristotle singled out ethics as a special science, for which
it is enough to recall his works such as “Nicomachean Ethics” and “Great Ethics”. However,
practically before the Renaissance, ethics did not exist as an independent science, i.e. it did not have
its own systematized, ordered scientific word and conceptual and terminological apparatus. For
Aristotle, ethics was a science intermediate between psychology and politics. He believed that ethics
heals the human soul and serves politics, and the main goal of politics is the creation of a democratic
society.
Main part. The identification of ethics, like the development of philosophy in general, was
carried out gradually. The ancient Greeks usually divided philosophy into three parts, but each school
did it in its own way. Some emphasized physics, dialectics and logic, others physics, dialectics and
rhetoric, etc. Ethics, along with physics and logic, was first highlighted by the Stoics. This division,
coexisting along with others, no longer disappeared, but gradually developed. It was also
characteristic of medieval thinkers, representatives of the Renaissance and Modern times (Abelard,
Chaucer, Thomas Aquinas, T. More, Francis Bacon, Hobbes, Locke, Spinoza, Shaftesbury,
Hutcheson, Hume, Helvetius, Edm. Spenser, etc.).
In general, for antiquity and the Middle Ages, ethics was an integral part of philosophy; it was
fused with them. Ethics was actually a concrete, practical science, the main task of which was the
bodily and mental hygiene of life. In ancient-medieval ethics, naturalistic and moral directions were
closely intertwined, and at first the first prevailed. Thus, a rather narrow understanding of the essence,
purpose and objectives of ethics as a science about human nature, the causes and forms of his actions,
existed for a very long time, until the late Renaissance and Modern times.
In the Middle Ages, such a tradition prevailed, when everything was subordinated to theology,
and philosophy was recognized as its servant. The Church, God, and the Holy Scriptures have
predetermined the solution of any problems, including the place and role of a person in this life.
Questions of morality, morality, human values, etc. were solved in the same ways. However, all these
centuries, sometimes secretly, sometimes openly, there was a stubborn struggle of free thought with
theological prejudices. Many thinkers of the Middle Ages (St. Augustine, Thomas Aquinas, etc.)
highly appreciated the freedom of the human mind. The development of ethical thought among
Eastern and European philosophers in the Middle Ages gradually led to a revolution in the
understanding of ethics in subsequent periods - the Renaissance and Modern Times. In the history of
English philosophy, this is associated with the names of Duns Scott, T. More, F. Bacon, Thomas
Hobbes, J. Locke, J. Berkeley, D. Hume, B. Spinoza, Shaftesbury, as well as W. Shakespeare, J.
Donne, B. Johnson, J. Puttenham, etc. It should be emphasized that this revolution was not a
revolution only in ethics, it was a revolution in all science and social practice. Science could not
remain indefinitely in the narrow grip of religious thinking, this contradicted the very nature of
science as a specific sphere of thought, as an objective form of reflection of life [3, 165; 4, 504-506].
The revolution began with the discovery of Copernicus, who destroyed the geocentric picture of the
world and created a heliocentric one. The right of the supreme judge was taken away from God, the
Earth turned out to be immeasurably smaller than the Sun, moreover, rotating around it.
The second circle of the new natural science thinking closed on man himself, philosophy
became anthropocentric. The new science developed by the followers of Copernicus gave man the
opportunity to realize his capabilities. It is extremely important that science helped to liberate ethics,
and ethics helped science. There was a process of mutual fruitful influence and mutual support in the
fight against theology [5; 6, 31-39]. With the Copernican revolution, science for the first time
challenged theology's right to monopolize the formation of a worldview. This was the first act in the
process of penetration of scientific knowledge and scientific thinking into the structure of activity,
man and society. All this had the most direct implications for human independence, but in the light
of new ethical standards. Briefly and succinctly, this thought can be expressed in the following form:
if it was immoral to criticize God before, now it has become immoral to humiliate a person [7, 31-
39; 8, 143-145].
Determining what happiness is and what a person's goals are is an important task of any ethical
teaching. Although the concepts and terms of ethics are quite common in English philosophical,
socio-political and fiction literature of the XIV-XVII centuries, nevertheless, this does not mean that
the country's thinkers clearly realized the place of ethics in the general system of sciences and
explored it as an independent direction [9, 85]. In the centuries under consideration, there was an
active process of separating the main definitions and categories of ethics.
Initially, ethics as an independent scientific system was formed only at the end of the XVII
century: it was during this period that its basic concepts related to such important categories (universal
ethical concepts, properties of human character, properties of human intelligence, types of human
relations, etc.) were revealed, shedding light on the system of general characteristics of a person, his
spiritual development and physical perfection. As an example, such important lexical units as emotion
(1579) – “excitement”, falsification (1565) – “distortion”, timidity (1598) – “fear”, inconstancy
(1526) – “impermanence”, levity (1564) – “frivolity”, aberration (1594) - “delusion”, atrocity (1534)
– “cruelty”, constancy (1526) – “constancy”, modesty (1531) – “modesty”, acumen (1531) –
“insight”, etc. These words reflect the characteristic qualitative changes in the dictionary of ethics of
the English language. The development of the lexicon of ethics during this period is associated, as
the analyzed material shows, with the regrouping of the main genetic and stylistic layers of
vocabulary, reflecting the process of destruction of English-French bilingualism, which began in the
XIII century.
As for the final design of science, this process, as many researchers believe, continues to this
day [10, 64-66; 11, 400-404]. Thomas Hobbes, for example, considered ethics not to be an
independent science, but one that links philosophy with social theory. According to Hobbes, the basis
of ethics is natural laws and their manifestations in man. Therefore, Hobbes, in fundamental
difference from his medieval predecessors, sees nothing wrong with the fact that morality and
morality proceed primarily from such natural human inclinations as self-preservation, the realization
of natural needs [17, 8-10]. The good and the good for Hobbes is what a person strives for, what he
desires. Evil is something that he dislikes and avoids. From the point of view of the general theory of
ethics, Hobbes considers the main ethical categories - good, evil, moral, etc. - to be relative concepts.
This already led to a sharp discrepancy with the philosophers of previous times, as well as with his
contemporaries. Hobbes' ethical views were most closely influenced by his political views. Human
virtue (or vice), he believed, depends on how intelligent the members of society are, how much they
promote or hinder the realization of the good [12; 13, 42; 14; 15, 78]. Since, according to Hobbes,
the state is created as a result of a voluntary social contract, the duties of the members of society
coincide with the morality that underlies the social contract and is provided for by it. Failure to comply
with moral and ethical requirements, that is, violation of the rules of ethics, should be punished by
various punishments as failure to comply with the provisions of the social contract [16]. Hobbes
considered the stability of the system to be the most important goal of society, so he identified
morality and its laws with civic virtues. Thus, ethics served for Hobbes as the moral foundation of
his philosophy, it supported the new science and rejected abstract and fruitless ethical ideas.
Quite close to Hobbes, if we take into account the general spread of opinions on ethics in world
philosophy, was J. Locke. Locke idealized ethics somewhat, he believed that it could be a science
similar to mathematics. Being an empiricist in his worldview, Locke believed that good is what brings
pleasure, and evil is what causes suffering. Therefore, happiness consists in getting more pleasure
and less suffering. Therefore, according to Locke, the pursuit of happiness is a natural and
understandable process. All human activity should be free, and the goal of individual freedom is the
pursuit of individual and common good.
Throughout Hobbes' ethical philosophy, there is also the presence of empiricism and the
defense of constitutional monarchy. Thus, the divine understanding of the world, built according to
God's understanding, was being destroyed. But it was already being destroyed in a different way. If
in the Middle Ages such destruction was carried out only theoretically and a priori, and was cruelly
persecuted as heretical, now, in the age of Enlightenment, this destruction was actually carried out on
the basis of experiments and practical evidence. Supporters of the previous vision of the world could
not deny natural science discoveries, because these discoveries were reality and were perceived by
the broad masses as correct and true. This also shows one of the manifestations of the ethics of the
XVI-XVII centuries, i.e. the new ethics. And it is no wonder that English philosophers, artists of the
word and public figures have paid such serious attention to this issue.
Conclusion. These were the realities that should be taken into account when describing the
situation of the era. The most important thing is that ethics, as a result, was unified, made a global,
unified criterion and phenomenon by the philosophers of the late Renaissance. In the XIV-XVII
centuries, ethics became ethics proper in the modern sense, the meaning of the word.
REFERENCES:
1. Асмус В.Ф. Античная философия. – М.:Высшая школа, 1976. – C. 362.
2. Горфункель А.Х. Философия эпохи Возрождения. – М.: Высшая школа, 1980. – C. 137.
3. Шукурова М.А. XVI-XVIII асрларда инглиз тилида этика атамаларининг ривожланишига доир баъзи
масалалар. Aniq va tabiiy fanlar, 165.
4. Askarovna, S. M. General Linguistic Theories in English Linguistics of the XVI-XVII Centuries and the Practice
of Norms in Vocabulary. European Scholar Journal, 2(4), 504-506.
5. Askarovna, S. M. (2021). General linguistic theories in English linguistics of the XVI-XVII centuries and the
practice of norms in vocabulary.
6. Askarovna, S. M., & Djurabayevna, D. N. Some Principles of the Formation and Development of Ethical Terms
in the English Language in the XVI-XVIII Centuries. International Journal on Integrated Education, 2(6), 31-39.
7. Askarovna, S. M., & Djurabayevna, D. N. (2019). Some principles of the formation and development of ethical
terms in the English language in the XVI-XVIII centuries. International Journal on Integrated Education, 2(6), 31-39.
8. Shukurova, M. A. (2017). Coherence and cohesion as essential parts in effective writing. Міжнародний
науковий журнал Інтернаука, (1 (1)), 143-145.
9. Гуревич А.Я.Категории средневековой культуры.-М.:Наука, 1984. 85c.
10. Шукурова, М. А. (2016). Лингвистическая природа социально-этической лексики в современном
языкознании. International scientific journal, (4 (2)), 64-66.
11. Shukurova, M. A. Development Of The Informative Structure Of The Lexical-Conceptual Field Of Ethics In
The 16th-18th Centuries.
12. Шукурова, М. (2023). Some Concepts on Systematization of the Vocabulary of Ethics. Центр научных
публикаций (buxdu.Uz), 42(42).
13. Shukurova, M. A. (2013). On formation and development of XVI–XVIII centuries terms of ethics in the english
language. In Applied and Fundamental Studies (pp. 400-404).
14. Шукурова, М. (2021). Stages of the development process of the lexicoconceptual field of ethics. Центр
научных публикаций (buxdu. uz), 5(5).
15. Шукурова, М. А. (2016). Социолингвистическая природа этической лексики, формирование и
систематизация. VIІ Международной научно-практической конференции 28 апреля 2016, -78 с.
16. Овсянников М.Ф. История эстетической мысли. – М.: Высшая школа, 1984. – C. 8-10.
UO’K 81-13
ALISHER NAVOIYNING “HAYRAT UL-ABROR” ASARIDA AKS ETGAN MAKON
TUSHUNCHASINI IFODALOVCHI SO‘ZLAR
Sh.F.Sobirova, o‘qituvchi, Iqtisodiyot va pedagogika universiteti NTM, Toshkent
Annotatsiya. Maqolada Navoiyning «Hayrat ul-abror» dostonida qo‘llangan makon

tushunchasini ifodalovchi birliklar xususida so‘z yuritilgan. Bundan tashqari, maqolada eski o‘zbek
leksikasining ot so‘z turkumi doirasidagi makon semasini bildiruvchi atoqli va turdosh otlar o‘ziga
xos tadqiq etilgan. Bilamizki, mumtoz adabiyotimiz vakillarining asarlarida ham toponimlarning
qo‘llanilish ko‘lami nihoyatda keng va biz tadqiq etayotgan Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”
dostonida makro va mikrotoponimlarning keng qo‘llanilganiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, Chin,
Hindiston, Xitoy, Shom, Hirot, Hari, Misr, Iroq, Arab kabi mamlakat nomlari va bu mamlakat
nomlarining turli xil variantlari ham keltirilgan bo‘lib, ular hozirgi kunda tilshunosligimizning
makrotoponimlari sistemasiga kiruvchi birlik sifatida qaraladi. Ushbu maqolada, aynan, dostonda
keltirilgan toponimlar va ularning o‘ziga xos xususiyatlari ochib berishga harakat qilingan.
Kalit so‘zlar. Toponimika, eski o‘zbek adabiy tili, makrotoponimlar, mikrotoponimlar, atoqli
otlar, turdosh otlar, makon semasi, talmeh, leksik-semantik xususiyat.
Аннотация. В статье говорится о единицах, репрезентирующих концепцию
пространства, используемую в эпосе Навои «Хайрат уль-Аброр». Кроме того, в статье
уникальным образом изучаются существительные староузбекской лексики, которые
представляют собой пространство именной группы. Мы знаем, что сфера топонимов
чрезвычайно широка в произведениях представителей нашей классической литературы, и мы
являемся свидетелями широкого использования макро- и микротопонимов в изучаемом нами
эпосе Алишера Навои «Айрат уль-Аброр». Например, также перечислены названия таких
стран, как Чин, Индия, Китай, Шам, Герат, Хари, Египет, Ирак, Арабская и различные
варианты названий этих стран, которые в настоящее время рассматриваются как единица,
включенная в систему. макротопонимов нашего языкознания. В данной статье предпринята
попытка раскрыть упомянутые в эпосе топонимы и их специфические особенности.
Ключевые слова: Топонимия, староузбекский литературный язык, макротопонимы,
микротопонимы, имена нарицательные, имена существительные нарицательные,
пространственная схема, талмех, лексико-семантические особенности.
Abstract. The article talks about the units representing the concept of space used in Navoi's
epic "Hayrat ul-Abror". In addition, in the article, the nouns of the old Uzbek lexicon, which represent
the space of the noun group, are studied in a unique way. We know that the scope of toponyms is
extremely wide in the works of the representatives of our classic literature, and we witness the wide
use of macro and microtoponyms in Alisher Navoi's epic "Hayrat ul-Abror", which we are studying.
For example, the names of countries such as Chin, India, China, Sham, Herat, Hari, Egypt, Iraq,
Arab and various variants of the names of these countries are also listed, which are currently
considered as a unit included in the system of macrotoponyms of our linguistics. In this article, an
attempt is made to reveal the toponyms mentioned in the epic and their specific features.
Keywords. Toponymy, old Uzbek literary language, macrotoponyms, microtoponyms, common
nouns, common nouns, spatial schema, talmeh, lexical-semantic features.
Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” leksikasi turli-tuman semantik maydongan mansub

so‘zlar tizimidan iborat. Asar leksikasining asosiy qismini shaxs va shaxs faoliyati bilan bog‘liq
tushunchalarni ifodalovchi, maishiy tushunchalar bilan bog‘liq, ijtimoiy-siyosiy tushuncha
bildiruvchi semantik maydon so‘zlari tashkil qiladi.Bundan tashqari, dostonda toponimlarning ham
naqadar nafosat bilan qo‘llanganiga guvoh bo‘lamiz.
“Hayrat ul-abror” dostoni leksikasini semantik maydon tasnifi asosida o‘rganish asar
leksikasida qo‘llangan so‘zlarning o‘zaro nisbatini belgilashda, asar voqeligini yorituvchi asosiy
leksik birliklarni ajratishda, leksik birliklar o‘rtasidagi mazmuniy aloqadorlikni yoritishda, leksik
birliklarning semantik mundarijasini, semalar tarkibini tahlil qilishda, leksik birliklar semantik
tarkibidagi o‘zgarishlarni kuzatishda ahamiyatlidir. Ijtimoiy hayotning barcha sohalariga oid
tushunchalarni ifodalovchi leksemalarning qo‘llanishi asar leksikasining qomusiyligini ta’minlagan.
Semantik maydonga ajratib izohlashda so‘zlarning ma’no mundarijasi namoyon bo‘ladi. Muayyan
so‘zda bir necha semantik maydon xususiyatlari mujassamlangan. Asarda qo‘llangan makon
bildiruvchi so‘zlarning izohi bilan quyida tanishib chiqamiz. Xo‘sh, toponimika deganda biz nimani
tushunamiz?
[“Toponim” yunoncha so‘z bo‘lib, “topos” - “joy, o‘rin” , “onuma” - “nom” degan ma’nolarni
anglatadi] [1]. Demak, toponim – o‘rin-joy nomlaridir. Ular Yer yuzasining quruqlik qismida
joylashgan tabiiy geografik va sun’iy (inson yaratgan) obyektlarning atoqli otlari hisoblanadi.
Muayyan bir hududdagi joy nomlari majmui - toponimiya, alohida olingan joy nomi esa toponim deb
ataladi. O‘zbek tilidagi makrosistemalardan birini toponimlar tashkil qiladi. Toponimlar ham til
leksikasining bir qismi sifatida boshqa hamma so‘zlar singari til qonunlariga bo‘ysunadi, lekin
o‘zining paydo bo‘lishi va ba’zi ichki xususiyatlari jihatidan jamiyatning kundalik moddiy va
ma’naviy holati, iqtisodiy turmushi, orzu va intilishlaridan aloqador bo‘lib, ma’lum darajada boshqa
guruh so‘zlardan farq qiladi. Shu bilan birga, toponimlarda milliy tilimizda xos bo‘lgan qadimiy
fonetik, leksik va morfologik elementlari va xususiyatlari ko‘proq saqlangan bo‘ladi.
Toponimlar yirik yoki kichik obyektlarning nomlari ekanligiga qarab makrotoponimlar va
mikrotoponimlarga ajratiladi:
Makrotoponimlar - keng hududlar, katta obyektlar (materiklar, okeanlar, tog‘lar, cho‘llar,
daryolar, shaharlar, qishloqlar va shu kabi) ning atoqli otlari;
Mikrotoponimlar- kichik obyektlar (jarliklar, tepaliklar, quduqlar, ko‘chalar, qo‘rg‘onlar va shu
kabi) ning atoqli otlari;
Toponimlar tarix, geografiya, etnografiya bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular o‘zida tarixiy
haqiqatni, madaniyatni, qadimgi urf-odatlari, hozirgi ba’zi geografik muammolarning yechimini
tashiydi.
Toponimlar haqidagi dastlabki ma’lumotlar bizgacha aynan adabiy yodgorliklar orqali yetib
kelgan va adabiy asarlarda ular keng qo‘llanilgan.
Jumladan, mumtoz adabiyotimiz vakillarining asarlarida ham toponimlarning qo‘llanilish
ko‘lami nihoyatda keng.Birgina Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonini olaylik. Unda makro
va mikrotoponimlarning keng qo‘llanilganiga guvoh bo‘lamiz.
Masalan: Chin, Hindiston, Xitoy, Shom, Hirot, Hari, Misr, Iroq, Arab kabi mamlakat nomlari
va bu mamlakat nomlarining turli xil variantlari ham keltirilgan bo‘lib, ular hozirgi kunda
tilshunosligimizning makrotoponimlari sistemasiga kiruvchi birlik sifatida qaraladi. Quyida ularning
ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.
Ochti gulshanniki rangin erur,
Har gul anga oyinai Chin erur. (7-Tom, 11-bet).
Nazmi savodi ar o har doston,
O’ylaki, bir kishvari Hindiston. (32-bet).
Bor edi volig’a bir andoq о ’gul,
Kim angayuz Misr shahi erdi. (148-bet).
Xattinga bosh qo ’ydi Ajanı to Arab
Tutmasang ilgisiga qalam ne ajab. ( 24-bet).
“Hayratul-abror” dostonida Xitoy, Hirot kabi joy nomlari Xito, Hiri kabi variantlarda ham
qo‘llanganligining guvohi bo‘lamiz.
Tilida уor erdiyu so’zida yor,
Balki Xito mulkida xonlar asir. (228-bet).
Shom, Hiri, Hari, Shom
Gar vataning Shom durur, gar Hari
Shomu Hiri fikrga qilmas gari. (221-bet).
Toponimlar makroko‘lamiga ko‘ra 11 ga bo‘linadi. Bular oykonim, komonim, urbanonim,
agroonim, nekronim, terronim, regionim, dromonim, xoronim, drimonim, insulonim guruhlaridir.
“Hayrat ul-abror” dostonida ham shahar va shaharchalarning nomini ifodalovchi birliklar ko‘p
uchraydi. O‘zbek toponimlari makroko‘lamiga quyidagilar kiradi:
Oykonimlar. Bu mikroko‘lam shaharlar, shaharchalar (posyolka), qishloqlar, ovullar va mana
shu tipdagi obyektlarning atoqli otlarini o‘z ichiga oladi. Onomastikada shahar va qishloq, ovullarni
o‘zaro farqlash uchun shahar va shaharchalar - astionim (yun. ayasteios - shaharga xos + onoma –
atoqli ot), qishloq va mana shu tipdagi aholi yashovchi maskanlar - kocmonim (yun. komos - qishloq
+ onoma - atoqli ot) deb yuritiladi.
Маkkа
Xojag‘a chun Маkkа sori bo‘ldi azm,
Xoja Abu Nasr dog‘i bo‘ldi jazm. (7-Tom, 249-bet.)
Ajam
Xattinga bosh qo‘ydi Ajam to Arab
Tutmasang ilgisiga qalam ne ajab. (7-Tom, 24-bet.)
Samarqand
Misr-u Samarqand ne monand anga,
Zimnida yuz Misru anga. 7-Tom, 236-bet.
Urbanonimlar. Shahar hududi ichida joylashgan har qanday topografik obyektlar atoqli oti
urbanonim mikroko‘lamiga kiradi. Ba’zi tadqiqotlarda urbanonimlar “shahar toponimiyasi” deb ham
yuritiladi. “Hayrat ul-abror” dostonida ham shahar va shaharchalarning nomini ifodalovchi birliklar
ko‘p uchraydi.
Shahar nomlari:
Turki Xo‘tan
Turki Xo‘tan topti chu zebo jamol,
Mushkfishon bo‘ldi nasimi shamol. 7-Tom, 58-bet.
Hijoz
Mustaa’sim-fillax etib ko‘p niyoz,
Ka’bag‘a ul navki ahli Hijoz. 7-Tom, 174-bet.
Bog‘dod
Soqiy, olib kel mayi yoqutrang,
Kuy xati Bog‘dodgacha. bedarang. 7-Tom, 174-bet.
Xorazm, Adoq
Yuz, iki yuzcha kishi birla qazoq,
Gah yeri Xorazm edi, gah Adoq. 7-Tom, 94-bet.
Hirot
Ulki ani qibla der ahli Hirot,
Dema, Hirot ahli bari koinot. 7-Tom, 104-bet.
Badaxshon, Kirтоп
Ham yiborur la’l Badaxshon sari,
Ham keturur zirani Kirmon sari. 7-Tom, 107-bet.
Xiyobon, Musallo, Maydon
Qilsa guzar kо‘y-u Xiyobon son,
O‘tsa Musallo bila Maydon sari. 7-Tom, 145-bet.
Ka’ba
Dedikim: Ey Arsh matofing sening,
Ka’ba qilib azmi tavofing sening. 7-Tom, 86-bet.
“Hayrat ul-abror” leksikasining o‘ziga xosligi unda turkiy, arabcha, forscha-tojikcha
o‘zlashmalarning semantik, funksional-stilistik xususiyatlari aks etgani ekanligidir hamda
muallifning so‘zlarni qiyoslash, so‘z etimologiyasi, imlosi, tahliliga doir mulohazalari ifodalangani,
eski o‘zbek tiliga oid bir qator manbalarda kuzatilmaydigan arxaik birliklar va muallif mahorati bilan
belgilanuvchi okkazionalizmlar qo‘llangani bilan belgilanadi.
“Hayrat ul-abror” leksikasi tarixiy-etimologik jihatdan o‘z qatlam va o‘zlashgan qatlamdan
iborat. [Turkiy so‘zlar XV-XVI asrlar eski o‘zbek adabiy tili lug‘at boyligining asosini tashkil etgan.
Asar leksikasining o‘z qatlamini XV-XVI asrlar eski o‘zbek adabiy tili leksikasida faol qo‘llangan
so‘zlar tashkil etadi.] [5] Asardagi turkiy so‘zlar hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘llanish darajasi va
semantik xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi. Turkiy leksik birliklarning asosiy qismi hozirgi o‘zbek
adabiy tilida qo‘llanadi.
“Hayrat ul-abror”da eski o‘zbek tili davriga xos o‘zlashmalar faol qo‘llangan. Forscha-tojikcha,
arabcha so‘zlarni hozirgi o‘zbek adabiy tiliga qiyoslash natijasida leksik birliklar semantikasida
o‘zgarishlar yuz bergani kuzatiladi. Asar leksikasidagi o‘zlashmalar hozirgi o‘zbek adabiy tilida
qo‘llanadigan, hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘llanmaydigan so‘zlardan iborat.
“Hayrat ul-abror”da eski o‘zbek tili davriga xos makon semasini ifodalovchi birliklar ham
anchagina ekanligi fikrimizning isbotidir.
1. Alisher Navoiy asarlarining izohli lug‘ati. E.I.Fozilov tahriri ostida. I tom Toshkent. 1983 -656 s; II tom.
Toshkent, 1983. -642 s; III tom. Toshkent, 1984. -622 s; IV tom. 1985. -634
2. Sobirov A. O‘zbek tilining leksik sathini sistema sifatida tadqiq etish.-Filol. Fan. nom. ...Diss. avtoref.-
Toshkent, 2005.50 b.
3. Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati. Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti.1979.-
213 b.
4. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tilining etimologik lug‘ati (arab so‘zlari va ular bilan hosilalar). Toshkent:
Universitet, 2003. -599 b.
5. Abdulxayirov M. Navoiy asarlarida so‘z va iboralar.-Toshkent: Tafakkur bo‘stoni,2009.-240 b.
6. Nafasov T. O‘zbek tili toponomlarining o‘quv izohli lug‘ati.Toshkent. Yangi asr avlodi.2007.
UDC 808.5
FEATURES OF FROM THE ORIGINAL TO THE TRANSLATION OF LITERARY
TEXTS
Sh.T.Suyarova, teacher, Tashkent State Agrarian University, Tashkent
Annotatsiya. Badiiy tarjima va u bilan bog'liq muammolarning o'ziga xos xususiyatlari,

birinchi navbatda, badiiy matnning o'ziga xos xususiyatlari va uning boshqa matn turlaridan sezilarli
farqlari bilan belgilanadi. Ushbu maqolada badiiy matnlarni tarjima qilish xususiyatlarini ajratib
ko'rsatish.
Kalit so'zlar: badiiy matn, tarjima, chet tili, tarjima xususiyatlari, tarjima qiyinchiliklari,
badiiy obraz.
Аннотация. Особенности художественного перевода и специфика связанных с ним
проблем определяются, прежде всего, спецификой самого художественного текста и его
существенными отличиями от других типов текстов. В данной статье освещаются
особенности перевода художественных текстов.
Ключевые слова: художественный текст, перевод, иностранный язык, особенности
перевода, трудности перевода, художественный образ.
Abstract. The peculiarities of literary translation and the specifics of the problems associated
with it are determined, first of all, by the specifics of the literary text itself and its significant
differences from other types of texts. In this article highlight of features of translation of literary texts.
Key words: literary text, translation, foreign language, features of translation, difficulties of
translation, artistic image.
In general, artistic translation faces the same tasks as other types of translation. Thus, artistic
translation, like any other, consists in reproducing information transmitted in the source language by
means of the translating language.
The question of the role of the translator's personality in literary translation always causes acute
controversy among translation theorists. It is significant in this sense that the paradox of stylistic traits
conditioned by the individuality of translators lies in the fact that they are undesirable, but inevitable,
and those who deny the existence of a paradox here and assert that «the objectivity of translation and
the strong individuality of the translator are not only compatible, but also assume one another.» The
possibilities of expressing the translator's individuality and his own communicative attitude depend
on the specific weight of creativity in translation. It is no coincidence that they are the widest in poetic
and, in general, in artistic translation. In journalistic translation, they show an inverse dependence on
the degree of standardization and depersonalization of the text: they are limited where the text is
assembled from cliches and noticeably increase in genres where the individuality of the author is
more clearly manifested (essay, feuilleton, etc.). It follows from the above that in the communicative
attitude of the translator, along with his individual features, cultural tradition and the translation norm
are manifested in their synchronous and historical variability. The requirements of a full-fledged
transmission of the meaning and style of the original, and the usefulness of the translation language
form the basis of many normative concepts of translation in earlier eras and up to the last time.
Considering translation as a creative process related to the peculiarities of foreign language
culture, we must not forget that the translator, as well as the sender and the receptor, is an amateur
linguistic personality, a full participant in interlanguage communication, who can be a native speaker
of either the original language or the target language. Therefore, considering the translator primarily
as the recipient of the original text, and taking into account that the translator may be a native speaker,
it can be fairly assumed that this fact in a certain way affects the translator's strategy in general, and
in particular his strategy in translating realities.
The problems that arise for translators (respectively native speakers and speakers) in the process
of working on the text of the translated work are directly dependent on the translator's affiliation to a
particular language group. For a translator who is not a native speaker of a given language and culture
penetration into the content of the source text and the associated need to decode its referential and
pragmatic aspects, based not only on linguistic, but also on non-linguistic information, including
background, is always a difficult problem. Therefore, for a translator from a foreign language to his
native language, the main difficulty is the process of comprehending the original.
It should be emphasized that the clash of two creative personalities – the author and the
translator – is either a collaboration or a conflict. In order for it to become a collaboration, the
translator must not only delve deeply into the author's aesthetics, into his way of thinking and the way
they express themselves, he must get used to them, make them his own for a while. To do this, it is
not enough to carefully analyze the translated work, it is necessary to read as much as possible of
what this writer wrote, get acquainted with his biography, literary criticism, and what the author
himself said or wrote about his works. A full-fledged translation requires in-depth knowledge of the
author's entire work and all the circumstances of the creation of the translated work. Only with this
approach will the translator be able to temporarily transform into this writer and «speak» with his
voice.
The translators are foreigners, i.e. those who translate into a non-native language tend to the
receptor language. There is also a point of view according to which representatives of some cultures
reveal something like an inferiority complex in relation to their culture and are in awe of everything
foreign. In such cases, the translation is also accompanied by the transfer of foreign cultural
phenomena into the text of the translating language. Taking into account the above-mentioned points
of view, it seems legitimate to assume that the fact that translators belong to different cultural and
linguistic collectives can serve as a basis for analyzing the degree of variability of translation
decisions in the translation process and a factor influencing the adoption of these decisions. Despite
the importance of preserving the national and cultural specifics of the work in translation, the main
requirement remains to convey the individual style of the author, the author's aesthetics, manifested
both in the ideological and artistic idea itself and in the choice of means for its implementation. This
seemingly obvious requirement turns out to be quite difficult to fulfill. First of all, it comes into
conflict with the requirement to adapt the text to a foreign cultural reader, since such adaptation
inevitably leads to the replacement of certain expressive means by others accepted in the literary
tradition of the translating language. But the main difficulty lies in the fact that translation often
involves choosing from several options for conveying the same idea, the same stylistic device used
by the author in the original.
On the other hand, to be a writer, you need to have your own aesthetic vision of the world, your
own style, your own style of writing, which may not coincide with the author's. However, the
complete self-exclusion of the translator will not allow you to feel, not understand, namely, to feel
the work in full. In order for the reader of the translation to see the author's face, the translator must
find not formal, but functional correspondences to each author's technique, and this already requires
him not to withdraw himself, but to take an active creative position. If the translator is not a writer, if
he does not know artistic speech in its entirety, then the text he wrote will not be artistic, which means
that the reader will not see the author's face in this case, the text will simply become faceless. A full-
fledged translation is impossible without the translator's personal (both literary and life) experience.
Thus, despite the different views and approaches to the co–authorship of the translator and the author
of the original, the prevailing opinion among linguists is that the interaction of two creative
personalities in translation is, first of all, cooperation.
At the same time, uses creative potential, his ability to create an artistic text in a translating
language, but, having completely switched to the aesthetic system of the author, attuned to his style,
becomes the «envoy» of the creator of the original. The ability to get used to the worldview of a writer
from another culture can appear in a translator in two cases.
Firstly, if he, possessing all the variety of expressive means of the translating language, is still
not a fully independent creative artist, i.e. The translator does not have his own creative writing style,
and therefore he has a high degree of adaptability.
Secondly, if he translates a writer who is close to him in attitude and creative method. Thus, the
reconstruction of the author's image in translation in all its individuality is possible only if the
translator is a creative person with rich personal experience and a high degree of adaptability and if
he creates his translation on the basis of the deepest penetration into the system of ideological, ethical,
aesthetic views and artistic method of the author. If we compare several translations of the same work
made by different translators, we can find differences in the means of expression they use; the analysis
shows that the translations differ from each other, because each translator reveals the individuality of
the author in his own way.
The relationship between the personality of the author and the personality of the translator of
fiction, their interrelationship and interdependence should be sought not in the exclusion of the
creative personality of the author and the translator, but in their greater or lesser fusion.
The difference is that each of them puts something unique into the translation, the subjective
expression of which is their own unique selection of visual means. What is common in the creative
approach of translators is their desire to meet the requirements that society and the spiritual culture
of their time presented to them, and what is individual is in the originality, in the individual approach
of each translator to the original.
Therefore, the quality of translations should be judged not so much by the number of
successfully rendered moments of the original, but by how much the translators managed to achieve
unity of content and form, objective and subjective. Based on the experience of predecessors and
contemporaries, each translator develops his own methodological principles of translation activity.
He assimilates this experience in his own way and forms his own individual method of translation
work. The task of the translator is to show, not hide or deform, the creative originality and creative
personality of the author.
REFERENCES:
1. Mohammed A. A. Linguistic and cultural problems in translation and solutions //QALAAI ZANIST JOURNAL.
– 2022. – Т. 7. – №. 2. – С. 1013-1031.
2. Imami T. R. et al. Linguistic and Cultural Problems in Translation //2nd International Conference on Education,
Language, Literature, and Arts (ICELLA 2021). – Atlantis Press, 2021. – С. 178-186.
UO’K 81-13
YURIDIK TILNING O`ZIGA XOS HUSUSIYATLARI
U.Sh.Turayeva, o’qituvchi, Termiz iqtisodiyot va servis universiteti, Termiz
Annotatsiya. Yuridik til bu huquqshunoslar o`z fikrlarini va qonuniy normalarni rasmiy

ifodalashda foydalanishadigan til vositalari majmuidir. Ushbu maqolada yuridik til tushunchasi
haqida izohlar keltirib o`tilgan va uning asosiy me`zonlari va hususiyatlari misollar yordamida
atroflicha yoritib berilgan.
Kalit so`zlar: prokuror, advokat, huquqiy islohot, huquq normalari, terminologik sistema.
Аннотация. Юридический язык – это совокупность языковых средств, используемых
юристами для формального выражения своего мнения и правовых норм. В данной статье
объясняется понятие юридического языка и подробно объясняются его основные критерии и
особенности с помощью примеров.
Ключевые слова: прокурор, адвокат, правовая реформа, правовые нормы,
терминологическая система.
Abstract. Legal language is a set of language tools used by lawyers to formally express their
opinions and legal norms. This article explains the concept of legal language and explains its main
criteria and features in detail with the help of examples.
Keywords: prosecutor, lawyer, legal reform, legal norms, terminological system.
Fan texnika rivojlanib borishi bilan kishilarga oldin ma`lum bo`lmagan tushunchalar paydo
bo`lib bordi. Bu jarayon tilshunoslar oldiga yangi tushunchalarni nomlash va ularni tartibga solish
kabi dolzarb vazifalarni qo`yadi. O`zbekiston Respublikasi istiqlolni qo`lga kiritgandan keyin
siyosiy, iqtisodiy va ma`naviy taraqqiyoti davomida bu kabi terminlarni soni sezilarli darajada oshib
bormoqda. Pirovard maqsadi huquqiy davlatchilikni barpo etish bo`lgan ushbu islohotlar tilshunoslar
oldiga yuridik terminlarni tavsiflash, tillararo tahlil qilish va terminlarni tarjima qilish hususiyatlarini
aniqlash kabi vazifalarni qo`yadi.
Insonlar o`zaro til orqali muloqotga kirishgani kabi, qonun ham o`z hukmini til vositasida
kishilar ongiga yetkazadi va shu orqali jamiyatda ijtimoiy munosabatlar shakllanadi. Shunday ekan,
huquq va tilning taraqqiy topishi jamiyat yuksalishida muhim ahamiyatga ega, jamiyat va huquqning
taraqqiyoti tilde o`z ifodasini topadi.
P.Verhovskiy huquqiy bilimlarni insonlar o`rtasida yoyishda tilning vazifasi haqida “Til davlat
organlari bilan fuqaro o`rtasida aloqa vositasi bo`lib xizmat qiladi” deb izoh bergan.
Yuridik tilga e`tibor antik davrlarda paydo bo`lgani kuzatiladi. Jamiyatda huquq haqidagi
ta`limotning paydo bo`lishi o`z navbatida qonun tili haqidagi qarashlarning yuzaga kelishiga sabab
bo`ldi. Abu Nasr Farobiy “Tal-xisu navomisi Aflotun” (Aflotun qonunlari mohiyati) nomli asarida
Platon tomonidan yozilgan asardagi qonunlarning mazmun mohiyatiga batafsil sharx berilgan. Unda
Platonning quyidagi izohiga e`tibor qaratiladi va shuni ta`kidlaydi: “Sohibi qonunning har bir guruh
odamlarga murojaati tushunarli bo`lishi lozim. Buning uchun qonun chiqaruvchi odamlarning idrok
etish imkoniyatlarini hisobga olish kerak, toki odamlar uni tushunsinlar. Chunki odamlarga ularni
tushunish va amalda qo`llash qiyin bo`lishi mumkin. Tushunmovchilik bunday sohibi qonundan voz
kechishga turtki va ag`darib tashlashga sabab bo`lishi mumkin”[1;56]. Bundan shu ma`lum bo`ladiki
yurtimiz olimlari ham ilk davrlardayoq yuridik til, qonun tili masalalari ustida ishlaganlar.
Yuridik til termini haqida to`xtalganda, shuni ta`kidlash joizki, yuridik til bu alohida bir til
ma`nosini anglatmaydi, u milliy adabiy tilimizning bir qismidir ya`ni yuridik til adabiy tilda
shakllanadi. Bunga ayniqsa yozma nutqda ehtiyoj seziladi. Adabiy tilga xos bo`lmagan so`z va
iboralardan foydalanish ijobiy hodisa hisoblanmaydi. Masalan, prokuror termini o`rnida qoralovchi,
advokat termini o`rnida oqlovchi so`zlarini qo`llashimiz nojoiz hisoblanadi. Zero oqlovchi va
qoralovchi kabi so`zlar salbiy tor ma`no anglatgani tufayli rasmiy nutqda foydalanilmaydi ammo
og`zaki nutqda qo`llaniladi.
Demak yuridik til bu huquqshunoslar o`z fikrlarini va qonuniy normalarni rasmiy ifodalashda
foydalanishadigan til vositalari majmuidir va uni ham o`ziga xos mezonlari tilshunoslar va
huquqshunoslar tomonidan tadqiq qilib kelinmoqda. Huquqga oid matnlarni tarjima qilishda so`z
qo`llash va muqobillik masalalarini hal etish, yuridik terminlar tarjimasida ularga mos tarjima
usullarini belgilash muhim masalalardan hisoblanadi.
Xususan istiqloldan keyin yuridik tilga bo`lgan e`tibor yanada ortib bordi, buni isbotini yuridik
til me`zonlarining qonuniy belgilanishida yorqin kuzatiladi. “Ozbekiston Respublikasi qonunlarini
tayyorlash to`g`risida”gi qonunining 20-moddasida “Qonun loyihasidagi qoidalar aniq va ravshan
bo`lishi lozim, loyihada ishlatiladigan tushunchalar va terminlar turlicha izohlash imkoniyatini istisno
etadigan, ularning amaldagi qonun hujjatlarida qabul qilingan ma`nosiga muvofiq yagona shaklda
qo`nnaliadi” deya ta`kidlab o`tilgan.
“Ozbekiston Respublikasi Normativ-huquqiy hujjatlari to`g`risida”gi qonunning 19-moddasida
yuridik terming qo`yiladigan me`zonlar quyidagicha yoritilgan: “Normativ-huquqiy hujjatning matni
lo`nda, oddiy va ravon tilda bayon etiladi. Normativ-huquqiy hujjatda foydalaniladigan tushunchalar
va terminlar ularning amaldagi qonun hujjatlarida qabul qilingan mazmuniga muvofiq turlicha
sharhlash imkoniyatini istisno etadigan tarzda bir xilda qo`llaniladi. Eskirgan hamda ko`p ma`noni
anglatadigan so`zlar va iboralar, majoziy taqqoslashlar, sifatlashlar, kinoyalar qo`llanilishiga yo`l
qo`yilmaydi” [2].
Bu yuqorida keltirilgan ikki moddalarda yuridik tilning asosiy normalari yoritib berilgan.
Qonun farmoyishlarda adabiy til mezonlariga amal qilish juda muhim jarayondir va huquqshunosdan
katta ma`suliyat talab etadi. Chunki qonun tilida noto`g`ri qo`llanilgan tovush, qo`shimcha va so`z,
hattoki birgina tinish belgisi nafaqat uslubiy mazmuniy chalkashlikni keltirib chiqaradi, balki inson
hayotiga salbiy ta`sir etishi mumkin. Masalan,
3. O`lim yo`q, shafqat!
4. O`lim, yo`q shafqat!
Birgina vergulning o`rnini almashtirish uslubiy xato bo`lishi bilan bir qatorda, jinoyatni yuridik
baholashda kechirib bo`lmaydigan xatoni keltirib chiqaradi. Yoki:
I.Bu voqealarning barchasi menga yod
II. Bu voqealarning barchasi menga yot.
Bu misolda keltirib o`tilgan “yod” va “yot” so`zlari o`zaro paronim so`zlardir, shakli va
talaffuzi bir biriga yaqin bo`lishiga qaramay,ma`nolari o`rtasida sezilarli farq mavjud.ularning o`rnini
almashtirib ishlatish gap mazmuniga ta`sir qiladi.
Yuqoridagi misollardan ko`rinib turibdiki, har qanday yuridik faoliyat jarayonida
huquqshunosdan ziyraklik, zukkolik, bilimli va ehtiyotkor bo`lish talab etiladi. Zero ular
tayyorlayotgan hujjatlar va qonunlari inson taqdiriga ta`sir etadi. A.Saidovning ta`kidlashicha:
“…huquqiy islohot va u bilan bog`liq bo`lgan qonun hujjatlari sonining shiddat bilan ko`payishi
amaliyot talabiga ko`ra, hayot bilan chambarchas bog`langan yuridik “til”ning nazariy modelini –
“andozasi”ni ishlab chiqish, til va huquqning o`zaro ta`siri va bir birini taqozo qilishining barcha
omillarini o`rganishni dolzarb muammolar qatoriga qo`yadi”.
Аkademik L.V.Shcherba [3; 24] bu haqda shunday yozadi: “Yuridik, til birinchi navbatda
aniqlikni, qandaydir chalkashliklarga yoʼl qoʼymaslikni talab qiladi. Manfaatdor shaxs huquqiy
normalarni tezlikda tushunishi va oʼzlashtirishi, yengilgina qabul qilishi shart”.
Yuridik til adabiy tilning tarkibiy qismi, o`ziga xos ko`rinishga ega til bo`lib, asosan,
qonunchilik va rasmiy doirada qo`llaniladi. Ya`ni yuridik til o`ziga xos lugàviy birliklar, gap
qurulishi, uslubiy jihatlari hamda huquqqa oid tushunchalarni ifodalovchi terminlari bilan ajralib
turadi.
Barcha huquq manbalari yuridik tilda yoziladi. Tergov jarayoni, sud, advokat faoliyati,
qonunlar ifodasi hamyuridik til asosida o`z inìkosini topadi. Yuridik til har xil beo`rin qaytariqlar,
so`z takrorlari, tushunilishi qiyin ifodalar hamda ortiqcha sifatlashlar, ko`chma ma`noli so`zlardan
xoli bo`lishi kerak.
Yuridik terminlarga xos bo`lgan xususiyatlarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:
a) Keng tarqalganlik;
b) Sistemaviylik;
c) Ichki yaxlitlik;
d) Turgùnlik [4;58];
Yuridik terminlar bir murakkab sistemani tashkil etib, o`zaro uzviy aloqada bo`lishadi.
Terminlarning o`zaro bog`liqligi, bir termindan asoslangan holda unga ma`no jihatdan yaqin
turgan iboralar paydo bo`lishida aks etadi.
Masalan:
o`zbek tilida: huquq-huquqshunos-huquqbuzarlik- huquqiy;
qonun- qonuniy-qonunbuzar-qonunbuzarlik-qonunchilik-qonuniyat;
ingliz tilida: law-lawyer- outlaw-lawfulness-lawlessness;
crime -criminal-criminology-incriminate-criminally;
prison -prisoner-imprison-imprisonable-imprisonment.
Qonunlar jamiyatga, shu jamiyatda yashovchi barcha fuqarolarga qaratilgan bo`ladi. Shuning
uchun qonunlar oddiy, hamma bir hilda tushunadigan tilda tuzilishi kerak. Adabiy til asosida
shakllangan yuridik til umumtil va rasmiy me`yorlarga bo`ysunishiga qaramay, o`ziga xos leksik-
grammatik hususiyatlargiga ega. Ya`ni bu sohaning asrlar davomida shakllangan o`z terminologik
sistemasi mavjud. Misol tariqasida olsak, gap qurulishi ham rasmiy hujjatlarning boshqa turlaridan
ajralib turadi. Xususan, rasmiy uslubga oid bo`lgan mantiqiylik, qisqalik, aniqlik kabi hususiyatlar
yuridik tilga tegishli bo`lsada, ularning har biri huquqiy hujjatlarda yanada mukammal, o`ziga xos
bo`lgan holatda foydalaniladi. Til materialini tanlashda qa`tiylik, o`ta aniqlik kabi me`zonlar o`ta
ma`suliyat bilan yondashishni talab etadi.
Xullas, yuridik matnlar tilida har bir gap to'g'ri tuzilgan bo'lishi, undagi har bir so'z va ibora o'z
o'mida va aniq, ma'lum bir maqsadni ko'zlab ishlatilishi, jumlalar qisqa va mantiqiy bo'lishi, obrazli
ifodalar qo'llanilmasligi, ifodada e'tirozlarni, bayonni, hatto bir so'z yoki atamani ikki xil tushunishga
yo'l qo'yilmasligi lozim.
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, yuridik terminlarining terminlik asosiy unsurlari, o`ziga xos
hususiyatlari: ularning his-tuygùni ifodalamasligi, ta`sirchanlik va ijodiy o`tkirlikdan yiroqligi,
uslubiy betarafligi, o`z terminologik maydonida, tarjimada “ bir ma`nolik”ga moyilligi va
terminosistem xarakterga egaligidir. Yuridik terminologiya umumadabiy til leksik qatlamining
ajralmas qismi bo`lishi bilan bir qatorda, o`ziga xos morfologik va semantik hususiyatlarga ega
bo`lgan mustaqil sistemadir.
1. O’.Asqarova, M.Nishonov, M.Xayitbaеv. “Pеdagogika” T., “Talqin”. 2008y; 56 b.
2. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни, 20.04.2021 йилдаги ЎР.Қ-682-сон
3. Современный русский литературный язык // Русский язык в школе. – 1939. – №4. – 24 с.
4. Даниленко В.П. Как сойдется термины // Русская речь.1967. -№2, С. -58 с.
5. To‘rayeva, U. (2023). Tеrminlar tarjimasining nazariy va amaliy asoslari. Scientific journal of the Fergana State
University, (4), 64-64.
6. Хошимхуджаева, М. М. (2017). Мотивологический анализ английских, русских и узбекских фитонимов
с компонентом-антропонимом. Проблемы истории, филологии, культуры, (1 (55)), 369-378.
7. Umida T. Characteristics, Methods and Challenges of Translating Law Terminology //JournalNX. – Т. 6. – №.
11. – С. 312-316.
UO’K 81-13
A. QODIRIYNING “O‘TKAN KUNLAR” ROMANIDA QO‘LLANILGAN LEKSIK VA
FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNI INGLIZCHA TARJIMALARDA BERILISHI
E.U.Tursunov, katta o‘qituvchi, O`zbekiston davlat jahon tillari universiteti, Toshkent
Annotatsiya. Mazkur maqolada Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romani tarkibidagi

leksik va frazeologik birliklarni ingliz tiliga o‘girish masalasi yoritilgan. Leksik va frazeologik
birikmalarni o‘zbek tilidan inglizchaga o‘girishda yuzaga keladigan kamchiliklarni bartaraf etish
usullari bayon qilingan. Asardagi ayrim leksik va frazeologik birliklarning I.M.Tuxtasinov, K.
Ermakova va M.Rizlar tomonidan amalga oshirilgan o‘zbekcha tarjima talqinlari qiyoslanib,
ularning tarjimada aks ettirilgan badiiy-uslubiy va leksik va grammatik jihatlari tadqiq etilgan.
Kalit so‘zlar: frazeologik birlik, idiomalar, ekvivalentlik, matallar.
Аннотация. В данной статье рассматривается вопрос перевода лексических и
фразеологических единиц, содержащихся в романе Абдуллы Кадири «Минувшие дни», на
английский язык. Описаны методы устранения недостатков, возникающих при переводе
лексических и фразеологических сочетаний с узбекского языка на английский язык.
Сопоставляются узбекские переводные интерпретации некоторых лексических и
фразеологических единиц в творчестве И.М. Тухтасинова, К. Ермаковой и М. Риза, а также
изучаются их художественно-стилистические, лексические и грамматические аспекты,
отраженные в переводе.
Ключевые слова: фразеологизм, идиомы, эквивалентность, поговорки.
Abstract. This article covers the issue of translating the lexical and phraseological units
contained in the novel “Bygone Days” by A. Kadiri into English. The methods of eliminating the
shortcomings that arise in the translation of lexical and phraseological combinations from Uzbek to
English are described. Uzbek translation interpretations of some lexical and phraseological units in
the work by I.M. Tukhtasinov, K. Ermakova and M. Reese are compared, and their literary-stylistic,
lexical and grammatical aspects reflected in the translation are studied.
Key words: phraseological unit, idioms, equivalence, parables.
Leksik birliklar va frazeologizmlar tarkibi nechta so‘z yoki ma’nosi bir so‘zga teng keladigan
boshqa nechta lug‘aviy birliklardan tashkil topganiga qaramasdan, ular yagona umumiy ma’no bilan
birlashadi va emotsional-expressiv ma’noni ifodalaydi.
Biz mazkur tadqiqotda leksik birliklar deganda alohida leksemalarni (maktub, tomosha, sipoh
kabi) hamda ma’nosi bir so‘zga teng keladigan frazeologik birliklarni (ko‘zi yoridi, kapalagi uchdi
kabi) nazarda tutdik va lingvistik tahlilimizga ana shunday birliklarni jalb qildik. Bunday tashqari, bu
kabi birliklarni ingliz tiliga o‘girish usullari va tarjima jarayonida yuzaga keladigan muammolarni
yoritishga harakat qildik.
Shu o‘rinda, A. E. Mamatovning frazeologik birlik borasida bildirgan mulohazasi muhim
ahamiyatga ega: “frazeologiyani “keng” va “tor” ma’noda tushunish noto‘g‘ri, uni bitta ma’noda
tushunish kerak. Ular qanday til birliklari deb tasnif qilinishidan qat’iy nazar, aforizmmi, maqol, yoki
matalmi, turg‘un so‘zlashuv formulalarimi, “qanotli so‘zlar”mi, xullas, agar ular frazeologizmning
biz bergan ta’rifiga mos tushsa, undagi talablarni bajara olsa, ya’ni tuzilishi jihatida so‘z birikmasiga
yoki gapga teng bo‘lgan, obrazli, umumlashgan ma’no anglatadigan, leksik elementlari qisman yoki
to‘liq ko‘chma ma’noga ega bo‘lgan, lug‘atlarda qayd etilgan har qanday turg‘un leksik-semantik
birliklar frazeologik birliklar doirasiga kiritilishi shart,” [1] – deydi.
Bu kabi leksik va frazeologik birliklar, maqol, matal, “qanotli so‘zlar” va tasviriy-uslubiy
vositalarini boshqa tilga o‘girishda asliyat matnining g‘oyaviy mazmuni, uning o‘ziga xos ajralib
turadigan belgi-xususiyati: milliyligi, davr, muayyan joyning ungagina xos bo‘lgan alohida jihatlari
e’tiborga olinishi zarur. “Ushbu holda so‘zlar me’yoriylik doirasini tark etib, asarning g‘oyasi va
maqsadini o‘ziga xos tarzda ochib berish uchun xizmat qiladi, chunki so‘zlarning o‘zaro birika
olishidagi o‘ziga xoslik yozuvchi tili va uslubiga xos alohida xususiyatlarni ham muayyan etadiki, bu
jihatning doim nazarda tutilishi tarjimaning adekvatligini ta’minlaydi.” [2]
“O‘tkan kunlar” romanida ham adib ifodalamoqchi bo‘lgan g‘oya va badiiy obraz mohirlik va
hassoslik bilan tasvirlangan bo‘lib, bu asarni o‘sha davrning boshqa ijod mahsullaridan ajratib turadi.
Asarda qo‘llanilgan ayrim leksik birliklar, frazeologizmlar, hikmatli so‘zlar, maqollar va “qanotli
so‘zlar” hozirgi o‘quvchi ruhiyati, ma’naviyati va dunyoqarashiga kuchli ta’sir ko‘rsata oladi. Asarda
tasvirlangan personajlarning yashash sharoiti, turmush tarzi, o‘sha davrda sodir bo‘lgan ijtimoiy
o‘zgarishlar, kiyim-kechaklar, udumlar, urf-odatlar, qahramonlarning fikrlash tarzi va shu kabilar
milliy o‘ziga xoslikni tarannum etadi. G‘.Salomovning ta’kidlashicha, “maqol, metal va idiomalar
tarjimasida uch prinsip hukm suradi: 1) nuxsadagi frazeologizmlarga tarjima tilidan teng qiymatli
ekvivalent qidirib topish; 2) asar o‘girilayotgan tildan monand muqobil variant topib qo‘yish; 3)
frazeologizmni aynan, so‘zma-so‘z tarjima qilish. Har uchala hol ham uchramagan taqdirda atrjimon
ularning umumiy manosini aks ettirish bilan kifoyalanishga majbur bo‘ladi.” [3]
Yuqorida keltirilgan fikrlarga tayanib, “O‘tkan kunlar” romanida berilgan frazeologik birliklar
tarjimasini tahlil qilib ko‘raylik. Asarda “Bu taraf bilan sizdan o‘pkani biz qilsak arziydir” [4] –
degan jumla uchraydi. Mazkur jumladagi ajratib ko‘rsatilgan o‘pkani biz qilsak frazeologik birligi
I.M. To‘xtasinov, O.M.Mo‘minov va A.A. Xamidovlar talqinida quyidagicha o‘girilgan:
We should be resentful with you for such a step [5].
Tarjimaning mazmuni: Bunday harakat uchun biz sizdan xafa bo‘lishimiz kerak.
Yuqoridagi asliyat matni Mark Riz tarjimasida: No one would blame us for taking insult [6].
Tarjimaning mazmuni: Xafagarchilik uchun hech kim bizni aylamagan bo‘lardi.
Yuqorida berilgan asliyat misoli Kerol Ermakova talqinida: Surely it would be more fitting for
us to reproach you [7].
Tarjimaning mazmuni: Albatta biz sizdan ko‘proq yozg‘irishimish kerak.
1-jadval
Romandagi o‘pka qilmoq frazeologik birligining tarjima variantlarida berilishi
Asliyat matni I.M.To‘xtasinov Mark Riz tarjimasida Kerol Ermakova
tarjimasida tarjimasida
Bu taraf bilan sizdan We should be resentful No one would blame us for Surely it would be more
o‘pkani biz qilsak with you for such a step. taking insult. fitting for us to reproach
arziydir. you.
o‘pka qilmoq be resentful take insult to reproach
(o‘pkalamoq)
Quyida yana bir misol keltirilgan: “Qamchingdan qon tomsa, yuzta xotttun orasida ham
rohatlanib tiriklik qilasan [8].” Asliyat matnidagi aratib ko‘rsatilgan FB I.M.To‘xtasinov tarjimasida:
If being a malicious husband among them, if they be a hundred, you can live not knowing troubles
[9].
Tarjimaning mazmuni: Agar ularning (xotinlarning) orasida badjahl er bo‘lsang, ular
(xotinlar) yuzta bo‘lsa ham, tashvish bilmasdan yashaysan.
Mazkur asliyat misoli Mark Riz tarjimasida: If blood falls in drops from the horsewhip, you
can enjoy life among even a hundred women [10].
Tarjimadan anglashiladigan mazmun: Agar qamchidan qon tomib tursa, yuzta ayolning ichida
ham yashay olasan.
Endi asardagi keltirilgan jumla Kerol Ermakova tarjimasida qanday aks etganini ko‘ramiz: If
blood flows from your whip, let there be hundreds – your life will be free of sorrow [11].
Tarjimaning mazmuni: Agar qamchingdan qon tomib tursa, ular (xotinlar) yuztalab bo‘lsada,
hayoting tashvishsiz bo‘ladi.
2-jadval
Asardagi qamchisidan qon tommoq frazeologik birligining tarjima variantlarida berilishi
Asliyat matni I.M.To‘xtasinov Mark Riz tarjimasida Kerol Ermakova
tarjimasida tarjimasida
Qamchingdan qon If being a malicious If blood falls in drops If blood flows from
tomsa, yuzta xotun husband among them, from the horsewhip, your whip, let there be
orasida ham if they be a hundred, you can enjoy life hundreds – your life
rohatlanib tiriklik you can live not among even a hundred will be free of sorrow.
qilasan. knowing troubles. women.
qamchisidan qon a malicious husband blood falls in drops blood flows from your
tommoq from the horsewhip whip
Asliyatdagi qamchisidan qon tommoq frazeologik birligi juda ham zolim, shavqatsiz degan
ma’nolarni ifodalab, I.M.To‘xtasinov tomonidan a malicious husband – badjahl er tarzida tarjima
qilingan, ammo ushbu frazeologik birlikning obrazli tamsiliy asosi ingliz tilida aks ettirilmagan.
“Shunday qilib, keng ma’noda frazeologizmlarning bir tildan boshqa tilga tarjima qilganda har
qanday hollarda ham ularning obrazli tamsiliy (tayanch) asoslari aynan muvofiq keladigan variantlar
bilangina o‘girish ma’noning o‘zgarishiga, ma’noviy siljish hodisasi sodir bo‘lishiga olib kelishi
mumkin.” [12] Agar tarjima tilida asliyatda berilgan frazeologik birlikka mos keluvchi boshqa
frazeologizm bo‘lmasa, uni obrazli tayanch asoslari mutanosib bo‘ladigan FB yordamida o‘girish
mumkin. Bu yerda qamchi obrazli tamsiliy asos bo‘lib xizmat qiladi. Suh bois Kerol Ermakova va
Mark Rizlarning tarjima variantlarini mutanosib tarjima variantlari deb qabul qilish mumkin. Boshqa
tomondan, asliyat matnidagi xotunlar (xotinlar) leksemasi negadir M. Riz talqinida women (ayollar)
tarzida o‘girilgan. Yuqoridagi asliyat matnini mana bunday shaklda tarjima qilish mumkin edi: If
blood drips from your whip, you can enjoy your life even with a hundred wives.
Ko‘rinib turibdiki, mavridi kelganda, ma’lum so‘z yoki jumlani ‘qurbon’ qilmasdan,
almashtirmasdan, qo‘shmasadan yoki umuman olib tashlamasdan tarjima qilib bo‘lmaydi. Demak,
tarjimon kimda, qayerda, nimani oqizmay-tomizmay saqlash kerak-u, nimani qurbon berishni,
o‘zgartirishni bilishi kerak. Binobarin, G‘. Salomov ta’kidlaganidek, “ … klassik asarlarni tarjima
qiluvchi kishi olim ham bo‘lishi zarur. U o‘sha xalqning qadimiy turmush sharoitlarini, o‘sah
davrlardagi urf-odatlarni, xususan, ularning tilini mukammal bilmog‘i lozim. Har bir so‘zning eng
nozik ma’nolarini, hatto ko‘z ilg‘amas bir ko‘makchining ma’nosini ham yaxshi bilishi kerak.” [13]
1. A. E. Mamatov. Hozirgi zamon o‘zbek tilida leksik va frazeologik norma muammolari.–Т.:1991. B.212.
2. Q. Musayev. Tarjima nazariyasi asoslari. “Fan” nashriyoti. 2005. B7.
3. G‘. Salomov. Tarjima nazariyasi asoslari. “O‘qituvchi”. Toshkent. 1983. 121-bet.
4. A. Qodiriy. “O‘tkan kunlar”. Toshkent. Info Capital Group. 2017. 34-bet.
5. I.M.Tuxtasinov, O.M.Muminov, A.A.Khamidov. The Days Gone By by A. Kadiriy. – T.: “MASHHUR-
PRESS”.2017.p9.
6. Mark Reese. Bygone Days by Abbullah Qodiriy. USA. Middletown, DE. April 18.2019.p28.
7. Carol Ermakova. Days Gone By by A. Kadiriy. Nouveau Monde editions. 2019. p14.
8. A. Qodiriy. “O‘tkan kunlar”. Toshkent. Info Capital Group. 2017. 35-bet.
9. I.M.To‘xtasinov, O.M.Muminov, A.A.Khamidov. The Days Gone By by A. Kadiriy. – T.: “MASHHUR-
PRESS”.2017.p13.
10. Mark Reese. Bygone Days by Abbullah Qodiriy. USA. Middletown, DE. April 18.2019.p30.
11. Carol Ermakova. Days Gone By by A. Kadiriy. Nouveau Monde editions. 2019. p16.
12. G‘. Salomov. Tarjima nazariyasi asoslari. “O‘qituvchi”. Toshkent. 1983. 120-bet.
13. G‘. Salomov. Til va tarjima. O‘zbekiston. “Fan” nashriyoti. 1966. 28-bet.
UDC 81-13
ANALYSIS OF THE PORTRAYAL OF THE FEMALE CHARACTER’S PSYCHE IN THE
NOVEL “ONE DAY” BY DAVID NICHOLLS
F.B.Umarova, doctoral student, Uzbekistan State World Languages University, Tashkent
Annotatsiya. Ushbu maqolada Devid Nikolsning mashhur "Bir kun" romanidagi ayol
qahramon Emma Morlining xarakteridagi psixologik nozikliklar chuqur o'rganiladi. Kognitiv
psixologiya va psixolingvistika tamoyillariga asoslangan nozik yondashuvni qo'llagan holda, tahlil
Emmaning ichki dunyosidagi murakkabliklarni ochib berishga, uning intilishlari, kurashlari va
hikoya davomida shaxsiy o'sishiga yoritib berishga intiladi. Keng qamrovli tahlilni qurishda, maqola
nafaqat adabiy nutqqa, balki badiiy personaj rivojlanishida psixologik tamoyillar qanday namoyon
bo'lishini kengroq tushunishga hissa qo'shishni maqsad qilgan. O'rnatilgan psixologik nazariyalar
doirasida Emmaning tajribalarini kontekstuallashtirish orqali maqola o'quvchilarga "Bir kun" dagi
ko'p qirrali xarakter dinamikasini yanada boyroq talqin qilishni taklif qiladi.
Kalit so'zlar: Emma Morli, kognitiv psixologiya, psixolingvistika, ruhiyat, kurashlar,
munosabatlar, shaxsiy o'sish, ayol qahramon, “Bir Kun” romani, psixologik tahlil.
Аннотация. В этой статье представлено углубленное исследование психологических
сложностей, заложенных в характере Эммы Морли, главной героини знаменитого романа
Дэвида Николлса «Один день». Используя детальный подход, основанный на принципах
когнитивной психологии и психолингвистики, анализ стремится раскрыть сложности
внутреннего мира Эммы, проливая свет на ее стремления, борьбу и личностный рост на
протяжении всего повествования. Построив всесторонний анализ, статья призвана внести
вклад не только в литературный дискурс, но и в более широкое понимание того, как
психологические принципы проявляются в развитии художественного персонажа.
Контекстуализируя переживания Эммы в рамках устоявшихся психологических теорий,
статья предлагает читателям более богатую интерпретацию многогранной динамики
характера в «Одном дне».
Ключевые слова: Эмма Морли, когнитивная психология, психолингвистика, психика,
стремления, борьба, отношения, личностный рост, главная героиня, роман «Один день»,
психологический анализ.
Abstract. This article presents an in-depth exploration of the psychological intricacies
embedded within the character of Emma Morley, the female protagonist in David Nicholls' renowned
novel “One Day.” Employing a nuanced approach grounded in principles from cognitive psychology
and psycholinguistics, the analysis seeks to unveil the complexities of Emma's inner world, shedding
light on her aspirations, struggles, and personal growth throughout the narrative. In building a
comprehensive analysis, the article aims to contribute not only to literary discourse but also to the
broader understanding of how psychological principles manifest in fictional character development.
By contextualizing Emma's experiences within established psychological theories, the article offers
readers a richer interpretation of the multifaceted character dynamics in “One Day.”
Keywords: Emma Morley, cognitive psychology, psycholinguistics, psyche, aspirations,
struggles, relationships, personal growth, female protagonist, the novel “One Day”, psychological
analysis.
Introduction. David Nicholls’ novel “One Day” captivates readers with its poignant portrayal
of love, aspirations, and the complexities of human connection. Central to the narrative is the
character of Emma Morley, a woman whose journey unfolds over two decades, offering a profound
exploration of her psyche. This article embarks on a comprehensive analysis of Emma's character,
drawing from the realms of cognitive psychology and psycholinguistics. By delving into the
intricacies of Emma's aspirations, struggles, and personal growth, we aim to unravel the layers of her
character and provide a nuanced understanding of the psychological forces that shape her journey. As
we navigate the labyrinth of Emma's internal world, cognitive psychology becomes a guiding light.
The principles of working memory load and attention management offer insights into the cognitive
processes at play during pivotal moments in Emma's life. From the nuances of her internal
monologues to the challenges she faces in relationships, cognitive psychology provides a lens through
which we can discern the mechanisms influencing Emma's decisions and emotional responses. [1]
As Emma navigates relationships, the psycholinguistic nuances of her interactions come to the
forefront. [3,4] The ebb and flow of communication, the transfer of emotions through language
psycholinguistics unveils the layers of complexity in Emma's connections with others. Cultural
contexts and linguistic subtleties become pivotal in decoding the intricacies of her friendships,
romances, and familial bonds. Emma's internal monologues serve as windows into her deepest
thoughts and emotions.
Cognitive psychology allows us to explore the labyrinth of her mind, understanding the
cognitive processes that shape her decisions. The interplay between conscious and subconscious
realms becomes a psychological landscape, rich with insights into her fears, hopes, and the evolution
of her identity. Every choice Emma makes, influenced by both cognitive processes and linguistic
contexts, becomes a psychological exploration. Psycholinguistics unravels the layers of meaning
embedded in her decisions, while cognitive psychology sheds light on the motivations driving those
choices. Together, these disciplines offer a comprehensive lens through which we understand the
psychological contexts of Emma's life journey. In the convergence of cognitive psychology and
psycholinguistics, we navigate the complex terrain of Emma Morley's character in "One Day." This
interdisciplinary analysis transcends the boundaries of fiction, inviting readers to contemplate the
profound interplay between cognitive processes, language, and the human psyche. [8] As we delve
into the intricate layers of Emma's aspirations, struggles, and growth, we embark on a journey that
illuminates not only the character herself but also the universal complexities of the human experience.
- A literature review. David Nicholls' novel “One Day” stands as a compelling narrative that
delves into the intricacies of the human experience through the lens of its central character, Emma
Morley. This literature review aims to consolidate and analyze existing scholarly perspectives, critical
analyses, and thematic discussions surrounding Emma's character within the psychological, literary,
and cultural contexts presented in the novel. Numerous scholars have explored the cognitive
dimensions of Emma's character. Smith (2015) suggests that Emma's aspirations and challenges can
be understood through cognitive psychology principles, particularly the concept of working memory
load. This line of inquiry explores how Emma's cognitive processes influence her decision-making,
aspirations, and the navigation of life's complexities. [11, 12] The interplay between language and
psychology has been a focal point in the literature. Johnson (2018) delves into the psycholinguistic
nuances of Emma's interactions, emphasizing how linguistic structures and cultural contexts shape
her relationships.
This literature review synthesizes diverse perspectives on the character of Emma Morley,
offering a comprehensive understanding of her psychological complexities. From cognitive
psychology and psycholinguistics to feminist critiques and existential explorations, the literature
surrounding Emma's character paints a rich tapestry. [7] As scholars continue to engage with and
interpret "One Day," the evolving discourse contributes to the enduring significance of Emma
Morley's character in both literary and psychological realms.
- Research methodology. This research endeavors to explore the intricate psychological
dimensions of Emma Morley, the central character in David Nicholls' "One Day." Employing a
mixed-methods approach, this study seeks to uncover the cognitive processes, linguistic nuances, and
psychological themes that contribute to the depth and complexity of Emma's character. By integrating
qualitative analyses of textual elements with quantitative assessments of reader perceptions, the
research aims to offer a comprehensive understanding of the psychological tapestry woven into the
narrative.
The research design comprises two primary components. Firstly, a qualitative analysis of the
text will be conducted, delving into Emma's dialogues, internal monologues, and interactions within
the novel. This qualitative content analysis aims to identify recurring themes, linguistic subtleties,
and key psychological elements shaping Emma's character. Secondly, the study incorporates literary
criticism and feminist analysis to explore Emma's aspirations and challenges, particularly from a
feminist perspective. [9, 10]
“One Day” is a novel written by David Nicholls, the author uses various literary techniques and
narrative tools to express the psyche of the female character, Emma Morley. Here are some key tools
employed by the writer:
First-Person
Narrative;
Internal
Character Monologues and
Relationships; Reflections;
Literary
Themes of techniques
Identity and Flashbacks and
and
Authenticity; Recollections;
narrative
tools:
Dialogue and
Recurring Motifs; Interactions;
Symbolism and
Imagery;
The primary data source is the textual corpus of “One Day,” and specific passages involving
Emma will be meticulously examined. This qualitative phase is complemented by the collection of
quantitative data through reader surveys. The surveys, distributed to individuals who have read the
novel, aim to gather insights into reader perceptions of Emma's character, focusing on emotional
engagement and interpretive perspectives.
- Analysis and results. This section delves into the culmination of our research, where we
present the analysis and results derived from a meticulous exploration of Emma Morley's character
in David Nicholls' “One Day.” Through a combination of qualitative text analysis and quantitative
reader surveys, our study aimed to unravel the intricacies of Emma's psyche, shedding light on the
cognitive processes, linguistic nuances, and broader psychological themes that define her character.
A detailed qualitative analysis of textual elements within "One Day" unearthed recurring themes that
significantly contribute to the psychological depth of Emma's character. The psycholinguistic nuances
of her interpersonal relationships, particularly with Dexter, unveiled the intricate dynamics shaped by
linguistic subtleties and cultural contexts. [5]
In "One Day" by David Nicholls, Emma Morley is depicted as an ambitious young woman with
aspirations beyond her initial circumstances. An example of her aspirations and ambitions can be
found in the early parts of the novel, specifically on July 15, 1988. At this point in the story, Emma
is a recent graduate from the University of Edinburgh, and she contemplates her future aspirations:
"She didn’t really want to be a teacher, it was just a default ambition, a fall-back position. All
she had ever really wanted to be was a writer: to be someone who made things up, to be someone
who created something, but it wasn’t an option that had ever appeared on the careers advice
questionnaire at school."
This passage reflects Emma's deep-seated desire to be a writer. Her aspiration goes beyond
conventional career choices, and she expresses a longing to create, to be a storyteller. The reference
to teaching as a "default ambition" indicates that, while she is considering practical options, her true
passion lies in the realm of artistic expression.
Another example of struggles and challenges for Emma Morley is her experience in
relationships, especially with Dexter Mayhew. As the narrative unfolds, Emma faces emotional
complexities and hurdles in her connection with Dexter. An example of this struggle is on July 15,
1999, when Emma reflects on her feelings for Dexter:
“There were things about Dexter she knew that no one else did—his middle name, his telephone
number, his favorite record—oh if only it stopped there. If only she could confine her feelings to a
mental scrapbook, a private gallery of a personal obsession.”
“But no. It was becoming more than that, it was darkening, spreading, and infecting other areas
of her life. Sometimes it felt like madness, like a fever she could not shake.”
Emma grapples with her deepening feelings for Dexter and the emotional turmoil that comes
with it. The struggle is not only in managing her emotions but also in dealing with the complexity of
their relationship dynamics. The use of words like "madness" and "fever" suggests the intensity and
difficulty of Emma's emotional state. This example showcases the challenges Emma faces in matters
of the heart, contributing to the broader theme of the complexities of love and relationships. It adds
emotional depth to her character, illustrating the internal conflicts and struggles that shape her journey
throughout the novel.
In “One Day” by David Nicholls, self-discovery and growth are central themes, and Emma
Morley's character undergoes significant development throughout the novel. One notable example
occurs as Emma reflects on her life during a visit to her family's home in Yorkshire. This passage is
from July 15, 1995:
“She had spent the first two years of her university life wanting to be someone else—someone
else, more than anything, more exciting—and she had spent the next three years trying to be that
person, whoever it was. And she had spent the five years after that thinking that person was an idiot.”
"And as for what had happened to her during those years, she could only guess. Because it
seemed, when you examined closely, none of it had happened at all. [...] It was all in the mind, in the
memory, in the imagination. All that pain, all that torment, all those sleepless nights, and nothing
more than a sequence of pictures in a dying brain. The events themselves, the events that were her
life, the places where she had been, the things that had happened to her—they had all receded into a
distant past."
In this passage, Emma reflects on her past desires to be someone different and more exciting
during her university years. The reflection reveals a moment of self-awareness and growth as she
acknowledges the futility of trying to conform to external expectations. She realizes that the person
she once aspired to be was not the authentic self she needed to discover.
The introspection and acknowledgment of the disparity between her aspirations and the reality
of her experiences mark a turning point in Emma's self-awareness and growth. It's a poignant
moment where she grapples with the expectations she imposed on herself and starts to embrace a
more authentic understanding of who she is. This type of self-discovery contributes to the depth and
complexity of Emma's character throughout the novel.
- Conclusion/Recommendations. This study embarked on a comprehensive exploration of the
psychological dimensions encapsulated in Emma Morley's character within David Nicholls' “One
Day.” Through a nuanced blend of qualitative text analysis and quantitative reader surveys, we
uncovered the intricate interplay of cognitive processes, linguistic nuances, and overarching
psychological themes that define Emma's character. Our qualitative analysis illuminated recurring
themes, such as Emma's aspirations as a writer, her struggles, and the psycholinguistic dynamics of
her interpersonal relationships. Future research could delve deeper into the broader literary landscape
of "One Day," exploring the psychological intricacies of other characters and their interactions with
Emma. This could provide a more holistic understanding of the novel's characters and themes.
In conclusion, this study contributes a nuanced understanding of the psychological depth within
Emma Morley's character, offering a foundation for further literary analyses and interdisciplinary
explorations. The recommendations provided serve as potential avenues for future research to
continue unraveling the rich tapestry of psychological themes in literature.
REFERENCES:
1. Nicholls, D. (2010). One Day. Hodder & Stoughton, p 23.
2. Smith, A. (2015). The Psychology of Aspirations: A Cognitive Perspective. Oxford University Press, p 78.
3. Johnson, M. K. (2018). Psycholinguistics: An Introduction. Wiley, pp 12-19.
4. Freud, S. (1923). The Ego and the Id. Hogarth Press, pp 145-156.
5. Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and Crisis. Norton & Company, p 220.
6. Gardner, H. (1983). Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. Basic Books, pp 165-174.
7. Damasio, A. (1994). Descartes' Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. Putnam, p 45.
8. Cervone, D., & Pervin, L. A. (2019). Personality: Theory and Research. Wiley, p 88.
9. Lazarus, R. S. (1991). Emotion and Adaptation. Oxford University Press, pp 98-105.
10. Maslow, A. H. (1943). A Theory of Human Motivation. Psychological Review, p 96.
11. Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The "What" and "Why" of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-
Determination of Behavior. Psychological Inquiry, pp 221-226.
12. Gilbert, D. T., Fiske, S. T., & Lindzey, G. (Eds.). (1998). The Handbook of Social Psychology. McGraw-Hill,
pp 84-93.
UO’K 81-13
ERKIN VOHIDOV IJODIDA FOLKLORNING ERTAK JANRIGA MUNOSABAT
D.А.Xajiyeva, dots., Urganch davlat pedagogika instituti, Urganch
Annotatsiya. Ushbu maqolada Erkin Vohidov ijodida folklorning ertak janri asosida yaratilgan
asarlari qiyosiy tahlil qilindi. Ularning o‘zaro o‘xshash va farqli jihatlari to‘g‘risida fikr yuritildi.
Shoir she’rlarida ijtimoiy muammolarni ramziy obrazlar orqali tasvirlangani ta’kidlandi.
Kalit so‘zlar: folklor, ertak, alla, she’r, davr,janr, yolg‘on, obraz, motiv, voqea.
Аннотация. В данной статье проанализированы произведения Эркина Вахидова,
основанные на сказочном жанре фольклора. Обсуждаются их сходства и различия.
Отмечено, что в стихах поэта социальные проблемы изображаются через символические
образы.
Ключевые слова: фольклор, сказка, алла, поэма, период, жанр, ложь, образ, мотив,
событие.
Abstract. This article is focused on the works of Erkin Vakhidov, based on the fabulous genre
of folklore. Their similarities and differences are discussed. It is noted that in the poet's poems social
problems are depicted through symbolic images.
Key words: folklore, fairy tale, alla, poem, period, genre, lie, image, motif, event.
Kirish. Erkin Vohidov folklorning deyarli barcha janrlarini qo‘llagan, o‘z asarlariga
uyg‘unlashtirgan. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, uning ijodida nafaqat askiya, latifa, maqol, mif
janriga mansub she’rlar, balki lof janrini qo‘llab yozgan she’rlar ham talaygina.[5] Shoir xalq og‘zaki
ijodidagi ertak janri asosida ham bir qator she’rlar yaratgan.
Ma’lumki, ertak — xalq og‘zaki poetik ijodining asosiy janrlaridan biri; to‘qima va uydirmaga
asoslangan sehrli-sarguzasht va maishiy xarakterdagi epik badiiy asar. Asosan, nasr shaklida
yaratilgan. M. Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida epik shaklida uchraydi va biror voqeani
og‘zaki tarzda hikoya qilish ma’nosini bildiradi. Ertak Surxondaryo, Samarqand, Farg‘ona o‘zbeklari
orasida matal, Buxoro atrofidagi tuman va qishloqlarda ushuk, Xorazmda varsaqi, Toshkent shahri
va uning atrofida cho‘pchak deb ataladi. Ertak hayot haqiqatining xayoliy va hayotiy uydirmalar
asosida tasvirlanganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea va harakatlarning ajoyib-
g‘aroyib holatlarda kechishi, qahramonlarning g‘ayritabiiy jasorati bilan folklorning boshqa
janrlaridan farq qiladi. Ertaklarda uydirma muhim mezon bo‘lib, syujet voqealarining asosini tashkil
etadi.
Adabiyotlar tahlili va metodologiya. O‘zbek folklorshunosligida ertak janri genezisi, tasnifi
va badiiyatining folkloristik tadqiqi bo‘yicha B.Karimov, M.Afzalov, G’.Jahongirov, G’.Jalolov,
K.Imomov, X.Egamov, M.Jo’rayev, J.Yusupov, Q.Beknazarov, S.Jumayeva, Z.Usmoniva,
N.Do’stxo’jayeva, M.Sodiqova, N.Qodirov, Z.rasulova kabi olimlar tomonidan salmoqli tadqiqotlar
amalga oshirilgan.
Natijalar. Erkin Vohidov ijodida folklorning ertak janri asosida yaratilgan ayrim she’rlari
muhokamaga tortildi va quyidagi jihatlariga e’tibor qaratildi:
- Shoirning xalq og‘zaki ijodining ertak janriga monand yaratgan she’rlari qiyosiy tahlil etilib,
o‘xshash va farqli jihatlariga e’tibor berildi;
- “Bir yolg‘ondan qirq yolg‘on” she’ri va unda folklor janrlarining sintezlashgan holda
qo‘llanishi yuzasidan mulohaza yuritildi;
- “Sharq ertagi” she’rida alla qo‘shig‘i zamirida Sharqdagi mashhur ertaklarga murojaat etilgani
atroflicha o‘rganildi;
- “Bo‘ri chaqirgan majlis va beodob ot haqida latifa” sarlavhali she’rida ijtimoiy-siyosiy hayot
voqealarining mahorat bilan tasvirlangani e’tirof qilindi.
Muhokama. Erkin Vohidovning “Bir yolg‘ondan qirq yolg‘on” she’ri folklorning ertak
janridan ilhomlanib yaratilgan bo‘lib, she’rda shoir lof janrini she’riyatdagi mubolag‘a san’ati bilan
uyg‘un holda qo‘llaydiki, uning zamirida, hatto, xalq og‘zaki ijodining latifa janriga[4] xos jihatlar
ham ko‘zga tashlanadi:
Yoshimni so‘rasangiz,
Yuz oylik chaqaloqman.
Qotmadan kelgan daroz,
Pakana baqaloqman.
Xush ko‘rganim muzqaymoq,
Hammomga tushib yeyman,
Ustiga murch sepib,
Sho‘r bodring qo‘shib yeyman.[1]
“Sholg‘omni xom, uzumni dimlab” yeydigan qahramonni faqat shu she’rdagina ko‘rish
mumkin. Zero, teskari holat ishlatiladi. Aslida sholg‘omni dimlab, uzumni xom yeyish ma’qul.
Charxi kajraftorning bu xilqati esa ularni aksincha holda tanovul etadi. She’rda voqealar shu qadar
rivojlanadiki, shoir lof janrining o‘zida yangi fikr yaratgandek tuyuladi. Asosiy qahramon
Falonchiyev Falonchi amakisi bilan ovga chiqib, kech qolsa, “laylakning uyasi”da uxlaydi. Uning
tug‘ilgan kuni o‘zi antiqa, ya’ni “O‘ttiz birinchi fevral, Soat ikki kechqurun”. Fevral oyida o‘ttiz
birinchi sana bo‘lmaganining o‘zi kitobxonni hayratga soladi va Falonchiyev Falonchi(she’rning
keyingi misralarida Jumavoy deb beriladi)ni aqldan ozgan deb o‘ylaydi. O‘zini tanishtirish jarayoni
ham benihoya samimiy va kulgili. Go‘yoki falsafada qo‘llanadigan inkorni inkor qonuniga o‘xshaydi.
“Qotmadan kelgan daroz” deya ta’riflagan tashqi ko‘rinishini keyingi misrada inkor etadi, ya’ni
“pakana baqaloqman” deb tugatadi. O‘z-o‘zidan ma’lumki, daroz uzun bo‘yga nisbatan ishlatilsa,
pakana odatdagidan bo‘yi past sifatida tushuniladi. Shoirning qahramoni o‘zi xush ko‘rgan
muzqaymoqni hammomga tushib yeyishini tasavvur qilish g‘oyat qiyin. Darhaqiqat, antiqa
qahramon, “beshikda so‘rg‘ichini so‘rib yotsa”, uyiga “qora barzangi o‘g‘ri” kiradi. Eng e’tiborli
jihati beshikda yotgan bola “qo‘lbog‘”dan qo‘lini bo‘shatib:
Sandiqni titib bo‘lib
Kelgach beshik qoshiga.
Sumak bilan tushirdim
O‘g‘rining qoq boshiga.
Barzangi gurs yiqildi,
So‘ng turib qochib qoldi.
Shoshganidan eshik ham,
Sandiq ham ochiq qoldi.
— Ey, nomard, — deb
qichqirdim, —
Qochsang urib shataloq,
Eshikni yopib ket-da,
Shamollaydi chaqaloq....[1]
Erkin Vohidovning bu she’rida folklor janrlarini sintezlashgan holda qo‘llaganiga guvoh
bo‘lamiz. Shoirning “Bir yolg‘ondan qirq yolg‘on” she’rini o‘qiganimizda, xalq og‘zaki ijodidagi
“Uch yolg‘ondan qirq yolg‘on” ertagi xayolimizda gavdalanadi. She’rdagi lirik qahramon ham
go‘yoki ertakdagi malikaning shartlarini bajarayotgan talabgorga o‘xshaydi, ya’ni yolg‘onni shunday
do‘ndirib tashlaydiki, o‘qiyotgan odam uni ba’zan haqiqat bilan aralashtirib yuborishi tabiiy. Hatto
tug‘ilishining o‘zi bir qiziqarli tarzda tasvirlanganki, bu kitobxonni fikrlashga undaydi. Chaqaloqni
tug‘dirish uchun doya izlayotgan onasi hammaga yalinib chiqqan, lekin otasi uni “chorshanba
bozori”dan sotib olgan. Yuqorida xalq og‘zaki ijodidagi ertakni bejizga eslamadik. Ertakdagi malika
tomonidan qo‘yilgan quyidagi shartga e’tibor beraylik: “Shartim shuki, har kim uchta yolg‘on topsin,
har qaysisida qirqta yolg‘on bo‘lsin, mana shuni kim do‘ndirib aytsa, meni o‘shanga bering”.[6]
Bu shart shoirning qahramoniga juda mos keladi. U ham bir yolg‘on topadi undan qirq
yolg‘onni bemalol anglash mumkin.
Yozma adabiyotda folklordan ilhomlanib, yangi bir asar yaratgan shoir ijodida adabiy ertak
janrida yozilgan she’rlarni ko‘plab uchratishimiz mumkin. Jumladan, “Sharq ertagi” she’rini misol
qilib keltirsak bo‘ladi. Biroq “Sharq ertagi” she’ri “Bir yolg‘ondan qirq yolg‘on” she’ridan tubdan
farq qiladi. Basharti har ikkala she’r ham xalq og‘zaki ijodidagi ertak janriga monand etib yozilgan
bo‘lsa-da, ulardagi voqealar tasviri turli usulda amalga oshirilgan. Ya’ni “Bir yolg‘ondan qirq
yolg‘on” she’rida voqealar bosh qahramonning o‘z tilidan bayon etilgan bo‘lsa, “Sharq ertagi”
she’rida ona va bola muloqoti tasvirlanadi. Bu she’rda onaning farzandiga xayrli tun tilash epizodi
alla janriga mos holda yoritilganki, unda nafaqat bolani uxlashga undash, balki onaning butun mehrini
his etish mumkin:
— Uxla, jonim erkam,
Uxla, ko‘zim nuri.
Qo‘zichog‘im, ko‘zlaringni yum...[1] kabi misralar fikrimizga dalil bo‘la oladi. O‘z navbatida
ona “Ertak, dostonlarga Qancha boy bu olam. Qanchalar ko‘p Sharqda afsona!” deb qaysi ertakni
xayoldan o‘tkazish asnosida shoir xalq og‘zaki ijodidagi “Bahrom”, “Chor darvesh”, “Ozodbaxtning
qissasi”, “Aloviddin”, “Xusrav Parvez”, “Jamila” kabi bir qator ertaklarni eslab o‘tadi. E’tiborli jihati
shundaki, ona farzandiga Sharq ertaklaridan birini so‘ylab berishni ma’qul ko‘radi. Shoirning iqtidori
shu qadar yuksakki, ertakni Sharqning ertangi qiyofasi bilan bog‘laydi. Ertakdagi tog‘ni bosh
egdirishga ahd qilgan bulutlarning vajohati shu qadar dahshatliki, duch kelgan narsani “chaqmoq
bilan urib o‘tadi”. Shunday kuchli bulutning etagi kelajakdagi Sharqning go‘zalligi oldida “Pora-pora
bo‘lib Qoyalarda chuvalib qoldi”. Shoir onaning ertagi orqali farzandiga orom tilaydi, ham Vatanga
muhabbat uyg‘otadi:
Mana, quyosh chiqdi,
Olam nurga to‘lib
Bulut uzoqlarga yo‘qoldi.
Etaklari uning
Pora-pora bo‘lib
Qoyalarda chuvalib qoldi»...
Uxla, jonim erkam,
Uxla, ko‘zim nuri,
Qo‘zichog‘im, ko‘zlaringni yum,
Borliq jimjit. Go‘dak —
Shirin tushlar ko‘rib
Uyqusida qilar tabassum.[1]
Onaning o‘z farzandiga mehri shu qadar mayin, nozik va samimiyki, uni his qilgan farzand
“shirin tushlar ko‘rib, uyqusida tabassum qiladi”, boshqacha aytganda, baxtni his etadi.
Erkin Vohidovning barmoq vaznidagi she’rlari orasida folklordan ijtimoiy muammolarga
uyg‘un holda foydalanib yozilgan asarlar ko‘plab uchraydi. Tahlillar jarayonida kuzatganimizdek,
ertak janriga monand she’rlari garchi janr nuqtai nazaridan o‘xshash bo‘lsa-da, mavzu jihatidan
keskin farq etadi. Hikoya usuli ham o‘zgacha tarzda yaratilgan. Shoirning adabiy ertak janrida
yozilgan barmoq vaznidagi she’rlaridan yana biri “Bo‘ri chaqirgan majlis va beodob ot haqida
latifa”dir. Basharti shoirning o‘zi bu she’rni latifa deb atagan bo‘lsa-da, unda ertak janrining
elementlarini ham uchratamiz. Aniqroq qilib aytganda, ushbu she’rda shoir folklorni sinkretik holda
qo‘llaydi. Ya’ni ertak va latifa janrini uyg‘unlashtirib, mukammal asar yaratadi. “Bo‘ri chaqirgan
majlis va beodob ot haqida latifa” she’ri hayvonlar to‘g‘risida bo‘lib, unda shoir jonlantirish
san’atidan foydalanib, insonga xos bo‘lgan muloqot jarayonini hayvonlarga ko‘chiradi.
O‘zbek xalq ertaklari orasida hayvonlar haqida yaratilgan ertaklar anchagina o‘rinni tashkil
etadi, bularda ham hayvonlar, qushlar, o‘simliklar inson kabi gaplashadi, tortishadi, do‘stlashadi,
do‘stni dushmandan, yaxshini yomondan ajratadi.[2]
Azaldan xalq og‘zaki ijodining ertak janridagi an’anaviy obraz – o‘rmonning hukmdori
bo‘rining majlis chaqirib, hayvonlarga demokratiya – so‘z erkinligi berganligi she’rda mahorat bilan
tasvirlab beriladi:
Bo‘rining qorni to‘ydi,
Go‘sht hamtegdi joniga.
Echki, quyon, ot, qo‘yni
Chaqirdi u yoniga.
Dedi: hozir to‘q paytim,
Foydalanib qolinglar.
Menga dashnomlar aytib,
Tanqid qilib olinglar.[1]
She’rda shoir kosa tagida nimkosa usulidan foydalanadi. Unda keltirilgan hayvonlar ramziy
ma’no ifodalanadi. Undagi quyon obrazi xalq og‘zaki ijodida ham, yozma adabiyotda ham qo‘rqoqlik
timsolini anglatadi. O‘z jonini asrash uchun qulluq qilib yashashga majburdir. Bo‘ri quyonga so‘z
berganda, “o‘rtaga o‘z jonini avaylab” chiqadi va bo‘rini ulug‘laydi:
Quyon dedi: “Ming rahmat,
Menda hech shikoyat yo‘q.
Sizdek oliy marhamat
Sohibi inoyat yo‘q.
Men qulingiz na derdim,
Sizga fidodir jonim...”.
She’r 1989 yilda yozilgan bo‘lib, unda bo‘rining chaqirgan majlisini tasvirlashdan maqsad
davrning ijtimoiy muammosi haqida fikr yuritishdan iborat. Tarixdan bizga ma’lumki, 1989 yilda
siyosiy jarayon keskin o‘zgarib, qayta qurish, demokratiya g‘oyasi ilgari surilgan bir davr bo‘lib, bu
g‘oya insoniyat hayotini tub burilish davriga yetakladi. She’rda bo‘ri rahbarlar timsolini bildirsa, u
erkinlik berib, har kimning fikrini bilishga intiladi. Afsuski, odamlar orasida quyonga o‘xshagan
qo‘rqoq, keyin so‘zga chiqqan qo‘yga o‘xshagan indamasdan podaga ergashib ketaveradigan yoki
faqat topshiriqni bajaruvchilar borligi hech birimizga sir emas:
So‘ng qo‘yga navbat tegib
Minbarga chiqdi asta.
Dedi: Hech vaqt hech bo‘ri
Bizdan hol so‘rgan emas.
Minbar berib, joy to‘rin
Munosib ko‘rgan emas.
Bu obro‘, bu hurmatdan
Men terimga sig‘madim.
Bunday zo‘r marhamatdan
Ta’sirlanib yig‘ladim.
Qo‘y so‘z erkinligi berilgani uchun hayratda qolganligini anglashimiz mumkin. Afsuski,
qo‘ydan keyin so‘zga chiqqan echki ham bo‘riga qarshi chiqolmadi. Yaxshiyamki jamiyatda otga
o‘xshagan nohaqlikka qarshi chiqadiganlar bor. Ot ham xalq og‘zaki ijodidagi an’anaviy obraz bo‘lib,
u insonning do‘sti sifatida tasvirlanadi.
Dunyo san’atida ot obrazi alohida o‘rin tutadi. Ot insonning sodiq do‘sti bo‘lgani sabab
ardoqlab kelingan va bu san’atda, jumladan, adabiyotda ham o‘z aksi-ifodasini topgan. Folklorshunos
H.Zarifov ta’kidicha: “Ot qahramonning safari va kurashlarida doimiy yo‘ldoshi, ishonchli qo‘ldoshi
va yaqin do‘stidir”.[3]
Ot xalq og‘zaki ijodida erkka tashna obrazdir. Shu bois u doim olg‘a harakat etadi.
Erkin Vohidovning “Bo‘ri chaqirgan majlis va beodob ot haqida latifa” she’rida tasvirlangan ot
ham zulm va zo‘ravonlikka qarshi chiqadi. Majlis chaqirgan bo‘rini “jag‘iga” tepadi:
Nihoyat oxirgi gap
Navbati otga yetdi,
U bo‘rini mo‘ljallab
Jag‘iga chunon tepdi.
Olov sachrab ko‘zidin
Bo‘rida jon qolmadi.
Ketganicha o‘zidan
Qaytib turaolmadi.
Ot obrazi bu harakati uchun e’tibordan chetda qoladi, ya’ni bo‘rining tili bilan aytganda:
Bema’ni majlisga men
Ikki dunyo qaytmayman.
Ot — beodob, ot o‘lsin,
Ziyofatga aytmayman.
Zero, ot siyosiy jarayonga qarshi chiqqan, erkinlikka intilgan obraz sifatida gavdalanadi.
Jamiyatda ham otga o‘xshab, erkinlik uchun, haqiqat uchun kurashuvchilar she’r yozilgan davrda
barcha imtiyozlardan mahrum etilgan, iqtidori bo‘g‘ilgan.
Xulosa. Erkin Vohidov xalq mehridan ilhomlanib, xalq dardini, orzu-istaklarini she’rlariga
ko‘chirgan shoirdir. Uning folklordagi ertak janridan ilhomlanib yozgan yuqorida tahlil etilgan
she’rlarida aynan xalqimiz o‘tmishi, inson qadrining toptalishi, yolg‘onlar zamiriga yashiringan
haqiqatlar va “demokratiya”ning amal qilish tamoyillari dadil va teran ifodalangan.
1. Vohidov E. Saylanma. 3-jild. Umrim daryosi.T: “Sharq”. 2001. – 227-b.
2. XX asr o‘zbek folklorshunosligi.Antologiya.Т: «O’zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti
2017.-.85-b.
3. Sharipova L. XX asrning ikkinchi yarmi o‘zbek she’riyati badiiy taraqqiyotida folklor. Filologiya fanlari doktori
(DSc) ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Т.2019.-B.16.
4. Xajiyeva D. Erkin Vohidovning “Oltin devor” komediyasida xalq maqollarining qoʻllanishi va xalqchillik.
“Filologiya ta’limi masalalari: muammo va uning innovatsion yechimlari” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
materiallari to’plami. 2022-yil, 11-may, B.352-354.
5. Xajiyeva D. Erkin Vohidov she’riyatida xalq maqollarining qo‘llanilishi xususida ba’zi mulohazalar. Xorazm
Maʼmun akademiyasi axborotnomasi. 2022.№1, Б. 258-261.
6. https://ziyouz.uz/ozbek-xalq-ogzaki-ijodi/ozbek-xalq-ertaklari/uch-yolgonda-qirq-yolgon/
UDK: 82-311
DESCRIPTION OF MYTHICAL CHARACTERS IN THOMAS KING’S “GREEN GRASS,
RUNNING WATER”
F.M.Xajiyeva, DSc, doc., Bukhara State University, Bukhara
S.B.Hamroyeva, master student, Bukhara State University, Bukhara
Annotatsiya. Tomas Kingning "Yashil o't, oqayotgan suv" asari zamonaviy mahalliy Amerika
muhitida mifologik personajlarni taqdim etadi. Hikoya o'zgarish va tartibsizlikni o'zida mujassam
etgan ayyor Koyot va asosiy yo'nalishlarni ifodalovchi to'rtta qadimgi hindu kabi personajlarni o'z
ichiga oladi. Bu personajlar romanning ijod qissalari va og‘zaki ijodining ahamiyatini ochib
berishga hissa qo‘shib, madaniy merosni asrab-avaylashga urg‘u beradi. Ushbu maqolada
muallifning quyidagi romanidagi mifologik qahramonlar tasviri tahlil qilinadi. Muallif mifologik
usuldan foydalanib, zamondoshlik va antiklik o‘rtasida o‘xshashlikni keltirib chiqaradi. Asarda
mahalliy amerikaliklar madaniyatida afsonaning ahamiyati yoritilgan. Amaliy qismda roman tahlili
va jahonning mashhur olimlarining fikrlari keltirilgan. Taqdim etilgan fikrlar tahlil qilinib,
romandagi afsonaviy obrazlarga oydinlik kiritiladi. Maqolaning tahliliy qismida mifologiyaning
o‘rni, muallifning yashirin g’oyalari asardan parchalar orqali ochib berilgan. Bundan tashqari,
yozuvchi va asar qahramonlarining madaniyatni asrab-avaylash, merosga oid qarashlari ham tahlil
qilinadi. Mifning hayotimizdagi ahamiyati beqiyos va muallif mif va afsonaviy personajlar orqali
mahalliy aholi hayotini ochib beradi. Maqolaning oxirida tahlildan xulosalar chiqarildi.
Kalit so‘zlar: mif, afsonaviy personajlar, mahalliy xalq, antik davr, Koyot, madaniy meros,
trikster, og‘zaki ijod, G‘arb mifologiyasi
Аннотация. «Зеленая трава, бегущая вода» Томаса Кинга представляет мифических
персонажей в обстановке современных коренных американцев. В повествовании участвуют
такие фигуры, как Койот, трикстер, олицетворяющий трансформацию и хаос, и четыре
древних индейца, представляющие стороны света. Эти персонажи вносят свой вклад в
исследование в романе историй творения и значения устных традиций, подчеркивая
сохранение культурного наследия. В данной статье анализируется описание автором
мифических персонажей в следующем романе. Используя мифологический метод, автор
проводит параллель между современностью и древностью. В работе подчеркивается
значение мифа в индейской культуре. В практической части дан анализ романа и мнения
известных ученых мира. Анализируются представленные идеи и уточняются мифические
персонажи романа. В аналитической части статьи через отрывки из произведения
раскрывается роль мифологии и скрытых сообщений автора. Кроме того, анализируются
взгляды писателя и героев произведения на сохранение культуры и наследия. Значение мифа в
нашей жизни неизмеримо, и автор раскрывает жизнь коренных народов через миф и
мифических персонажей. В конце статьи по результатам анализа были сделаны выводы.
Ключевые слова: миф, мифические персонажи, коренные народы, античность, Койот,
культурное наследие, трикстер, устная традиция, западная мифология.
Abstract. "Green Grass, Running Water" by Thomas King introduces mythical characters
within a contemporary Native American setting. The narrative incorporates figures like Coyote, a
trickster embodying transformation and chaos, and the four Old Indians representing cardinal
directions. These characters contribute to the novel's exploration of creation stories and the
significance of oral tradition, emphasizing the preservation of cultural heritage. This article analyzes
description of mythical characters by the author in the following novel. By using mythical method,
the author draws a parallel between contemporaneity and antiquity. In the work, the importance of
myth in Native American culture, is highlighted. In the practical part, the analysis of the novel and
the opinions of the famous scientists of the world are given. The presented ideas are analyzed and the
mythical characters in the novel are clarified. In the analytical part of the article, the role of
mythology and the hidden massages of the author are revealed through excerpts from the work. In
addition, the views of the writer and the heroes of the work on culture preservation and heritage are
also analyzed. The importance of myth in our lives is immeasurable and the author reveals the life of
indigenous people through myth and mythical characters. At the end of the article, conclusions were
drawn from the analysis.
Key words: myth, mythical characters, indigenous people, antiquity, Coyote, cultural heritage,
trickster, oral tradition, Western mythology
Introduction. Myth and mythical characters hold a profound significance in both life and
literature, transcending cultural boundaries and epochs. These elements serve as timeless vehicles for
conveying universal truths, exploring human experiences, and providing a framework for
understanding the complexities of existence. As one of the prominent writers about myth and
mythology, Joseph Campbell states “Myths are clues to the spiritual potentialities of the human
life.”[2, 65] Mythical characters and motifs serve as powerful symbols in literature, allowing authors
to convey complex ideas and themes in a condensed and evocative manner. Allegorical elements in
literature draw on myth to represent deeper meanings and universal truths. We need myths that will
identify the individual not with his local group but with the planet. [2, 102]. This article aims to
explore the portrayal and role of these mythic characters, such as Coyote and the four Old Indians,
within the novel's narrative. As the story unfolds, the interplay of traditional storytelling and
intertextuality challenges preconceived notions, offering readers a thought-provoking exploration of
cultural identity and the intricate relationship between myth and reality in the Native American
experience.
Literature review. It is no secret that readers all over the world love the works of Thomas
King, one of the prominent writers in Native American literature, and are a source of many analyzes
by writers. A number of scholars has carefully analyzed the work and its mythical characters. Among
them B. Schorcht considers that Green Grass, Running Water, known as a novel that “develops a
complex sense of what it means to be a Native writer who crosses all kinds of borders.” [9, 25]
Another scholar named Bailey gives a clear opinion about the novel defining the role of Coyote: “In
Green Grass, Running Water a narrator and the trickster Coyote preside over two loosely interwoven
plots: one based on the myth of the creation of the world, and one based on the quasi-realistic events
on and near a Canadian Blackfoot reservation.”[1, 43] The title of the novel itself metaphorical as the
author wants the reader to find out the symbolic meaning of it.
Thomas King, being Native American writer, tries to preserve and revive oral traditions of his
culture as defined by Kroller “Aboriginal writers emphasize the importance of their oral cultural
heritage both as a source of meaning in their lives and as a resource for their writing.”[6, 24]
Thomas Matchie and Brett Larson in “Coyote Fixes the World: The Power of Myth in Thomas
King’s Green Grass, Running Water,” argue that King attempts to show Native characters through
mythic heroes Coyote and Old Indians: “Thomas King thinks we ought to challenge some of these,
like the old cowboy myth which most western movies and TV series continue to perpetuate the four
mythic characters and Coyote enter into the realistic plot, [and] travel to the Alberta reserve to “‘fix
up the world’” [6, 157].
Matchie and Larson connect myth with nature as its done by Thomas King as the novel starts
with myth that is aligned with nature: “In Native thinking things usually start with water and earth,
there is no radical difference between levels of being, and creation is an ongoing act, both physical
and spiritual, in which the purpose is to establish harmony among all natural forces” [7, 158].
Myth plays a crucial role in the novel making it fictional and realistic at the same time. Thomas
King uses mythic heroes to bring the sense of antiquity and combines it with contemporary life.
Discussion and analysis. Thomas King in his novel “Green Grass, Running Water” uses
Coyote as the main hero from which the novel starts. Coyote, a trickster figure in Native American
mythology. In the novel, Coyote often disrupts the conventional storytelling, introducing chaos and
unpredictability. The character embodies the idea of transformation and unpredictability in Native
American myth. Coyote plays a crucial role in the novel as everything created by him. It is noticeable
that King in his short story “The One About Coyote Going West” describes Coyote as female
character and aligns him with the features of God as shown in the following lines:
“Coyote comes by my place. She wag her tail. Make them happy noises. Sit on my porch. Look
around. With them teeth. With that smile. Coyote put her nose in my tea. “My good tea. Get that nose
out of my tea, I say. I’m going to see my friends, she says. Tell those stories. Fix the world. Straighten
it up. Oh boy, pretty scary that, Coyote fix the world, again.” [5, 56]
As well as this, King aligns Coyote with the features of God that creates everything, but Coyote
is described as unsuccessful in her attempt to fix the world as she does mistakes while creating it.
This can be proven from the following text:
“There was nothing else in this world. Just Coyote….So she starts to make things. So she starts
to fix this world.” [5, 6]
Coyote represents transformation and change. In Native American traditions, Coyote is often
associated with shape-shifting and adaptability. In "Green Grass, Running Water," Coyote's presence
signals a shift in the narrative, prompting characters and readers alike to question assumptions and
expectations. Through Coyote, King prompts readers to question established norms, both within the
novel and in broader cultural contexts.
Coyote brings a sense of humor and irony to the novel. His antics often result in unexpected
and humorous outcomes, creating a lighter tone amidst the more serious themes explored in the story.
The humor associated with Coyote's character adds a layer of accessibility to the novel, making it
engaging for a diverse range of readers. Smith Carlton considers Coyote as comic character:
“Comic holotropes comprise signifiers, the signified, and signs, which in new critical theories
provided a discourse on the trickster in oral narratives, translations and modern imaginative
literature.” [10, 518]
Another important mythic element is the presence of the four Old Indians who have escaped
from a mental institution. They represent the four cardinal directions and are associated with various
mythic and symbolic aspects. Their interactions and actions contribute to the novel's exploration of
cultural identity, memory, and the impact of colonial history on Native communities. The Four Old
Indians represent the four cardinal directions - north, south, east, and west. In Native American
cosmology, these directions hold symbolic and spiritual significance, representing a harmonious
balance and interconnectedness with the natural world.
The Four Old Indians escape from a mental institution, a plot point that serves both as a
literal event within the narrative and as a metaphorical exploration of freedom and liberation.
“These Indians. Did any of them escape?”
“From Fort Marion?”
“Yeah. Did any of them get away?”
“No.”
“They just sat around and drew pictures?”
“Not all of them drew.[4, 17]
The Four Old Indians can be seen as symbolic representations of Indigenous resilience and
resistance. Their escape from the institution and their subsequent actions challenge the notion of
passivity and highlight the strength and agency of Native individuals in the face of adversity. Through
their characters, King explores themes of autonomy and the reclaiming of cultural narratives.
Conclusion. In the novel "Green Grass, Running Water" Thomas King described the mythical
characters like Coyote and the Four Old Indians, to bring the importance of cultural identity,
subversion of stereotypes, and the dynamic interplay between tradition and modernity. Through the
lens of these characters, King masterfully explores the power of myth to illuminate deeper truths
about Native American experiences and challenges conventional narratives.
Coyote, the trickster figure, disrupts the expected, injecting humor and unpredictability into the
narrative. His presence symbolizes transformation and serves as a catalyst for questioning established
norms, reflecting the fluid nature of cultural identity. In parallel, the Four Old Indians, representative
of the cardinal directions, escape from a mental institution, challenging stereotypes and embodying
resilience in the face of societal expectations.
The analysis of the novel shows that the mythic characters in Thomas King's novel leaves a
good impression on the reader's perception of identity, and the enduring strength embedded in
Indigenous cultures. Through Coyote's mischievous disruptions and the Four Old Indians' escape, the
novel stands as a testament to the power of myth to reveal profound truths, fostering a deeper
understanding of the complexities that define the Native American experience.
REFERENCES:
1. Bailey, Sharon M. “The Arbitrary Nature of the Story: Poking Fun at Oral and Written Authority in Thomas
King’s Green Grass, Running Water. World Literature Today 73. Norman: Winter 1999. (43-52).
2. Joseph Campbell. The Power of Myth. New York 1991 Anchor 65
3. Khodjaeva, D. I. ., & Saidova, Z. T. . (2022). Interaction between Categories of Taxis and Temporality.
European journal of innovation in nonformal education, 2(3), 110–113.
4. King, Thomas. Green Grass, Running Water. New York: Bantam Books, 1993.
5. King, Thomas. “One About Coyote Going West.” An Anthology of Canadian Native Literature in English. Eds.
Daniel David Moses and Terry Goldie. Ontario: Oxford University Press, 1998. (203-210).
6. Kroller, Eva-Marie. The Cambridge Companion to Canadian Literature. Cambridge: Cambridge University
Press, 2004. (24). Print
7. Matchie, Thomas, and Brett Larson. “Coyote Fixes the World: The Power of Myth in Thomas King’s Green
Grass, Running Water.” North Dakota Quarterly 63.2 (1996): 153-168.
8. Schorcht, Blanca. Storied Voices in Native American Texts: Harry Robinson, Thomas King, James Welch and
Leslie Marmon Silko. New York: Routledge, 2003. Print.
9. Smith, Carlton. “Coyote, Contingency, and Community: Thomas King’s Green Grass, Running Water and
Postmodern Trickster.” American Indian Quarterly. Berkeley: Summer 1997. (515-535). Print.
UO’K 81-2
TERMINLARNING SEMANTIK TAHLILIGA FUNKSIONAL YONDASHISH
G.S.Xodjaeva, katta o’qituvchi, Toshkent davlat agrar universiteti, Toshkent
Annotatsiya. Maqolada terminlar tiziming funktsional-semantik tavsiflash muammosi hal

qilinadi, hamda semantik usulining zamonaviy tilshunoslik g’oyasi ishlab chiqilgan. Maqoladagi
semantik tahlil birliklarini tahlil qilishning murakkab tarkibiy-funktsional usuli "texnik matn →
termin tizimi" modeliga ilmiy asoslanadi.
Kalit so’zlar: texnik matn, termin tizmi, semantik tahlil, leksik ma’no, semantik vazifa, semantik
sinflar, tasniflash
Аннотация. В статье решена задача функционально-семантического описания
системы терминов и развито современное лингвистическое представление о семантическом
методе. Комплексный структурно-функциональный метод анализа единиц семантического
анализа в статье научно основан на модели «технический текст → терминосистема».
Ключевые слова: технический текст, терминосистема, семантический анализ,
лексическое значение, семантическая задача, семантические классы, классификация.
Abstract. In the article, the problem of functional-semantic description of the system of terms
is solved, and the modern linguistic idea of the semantic method is developed. The complex structural-
functional method of analysis of semantic analysis units in the article is scientifically based on the
"technical text → term system" model.
Key words: technical text, term system, semantic analysis, lexical meaning, semantic task,
semantic classes, classification
Tilshunoslikda texnik matnlarining terminlar tizimini tashkil etuvchi birliklarning leksik-

semantik strukturasini tahlil qilish, matnlarda oʻzgarmas maʼno va birlashgan leksik-semantik
tahlilini belgilovchi tizimli formulalar asosida amalga oshirish dolzarbdir.
Semantik tahlil ushbu sohaga kiruvchi terminlarning leksik taqsimot birliklari tomonidan
amalga oshirishdagi qoidalarga ko’ra, ularning leksik-semantik tuzilish formulalarida ko`rinish
beradi. Texnik matnlardagi terminlarning semantik tahlili ba’zi maxsus diagnostik matnlarda amalga
oshirishni anglatadi. Tadqiqotlar asosida semantik tahlilning borishi, ularning tuzilishi va dinamikasi
maydonlarшning shakllanish jarayonlarini kuzatish imkonini beradigan usullar asosida
takomillashadi.
Shu munosabat bilan lingvistik tahlilning ma’nodan funktsiyaga kengayishi kuzatiladi.
Funktsiya semantikani ochishning eng muhim usuli hisoblanadi. Funksional leksikologiyaning leksik
semantic tizim tahlili faol omil sifatida qaraladi. Bu terminlar tizimining lug’atlar asosida funktsional-
semantik tavsifi ochib berish muammosini hal qiladigan tahlilning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqot
natijalarida tillarning moslashuv, hamda semantik-tahliliy lug’atlarni tuzish, kompyuter loyihaviy
dasturlarini ishlab chiqish, sohaviy amaliy qo’llanilishi bo`yicha terminlarni topishi mumkin.
Ma’no va belgi jihatdan termin birliklarining o’zgaruvchan va doimiy komponentlari birligi
sifatida bog’lanadi.
Linvistikada tilni modellashtirish muammolari texnikaviy sohada terminlarni shakllarining
batafsil sintagmatik tasviri katta rol o’ynaydi. Til semantikasini o’rganishda mantiq usullarini
qo’llash, sintaktik tuzilmalarni chuqur tuzilmalarga takomillashadi – ma`nolarni umumlashtirilgan
tasvirlash sxemalari tilning chuqur tuzilmalarini terminlarda oʻrganishni omil sifatida ko`riladi.
Sintaktik tuzilmaning tarkibiy qismlarini terminlarda batafsil aniqlash tahlili va bu strukturaning
mumkin bo’lgan o’zgarishlarini tavsiflashda mavjud bo`lgan muammodir.
Terminlarning leksik jihatdan tarkibiy amalga oshirilishi haqida gapiradigan bo’lsak, u holda
leksiklashuv ma’lum darajada termin semantikasi orqali bashorat qilinganligini ko’rishimiz mumkin
bo`ladi. Bu jihat esa hal qiluvchi rolni termin bilan o’rinlarni to’ldiruvchi semantikani oldindan
belgilab beradigan integrallashuvchi pozitsiyani ochib beradi.
Terminning har bir qo’llanilishi uning ma’nosini kognitiv va ijtimoiy faoliyati jarayonida olgan
voqelik haqidagi ma’lum ma’lumot sifatida ob’ektivlashtirish zarurati bilan bog’liqdir. Shuning
uchun zamonaviy semantika psixologiya va kognitiv fan tushunchalari bilan ham ishlaydi. Bu
tilgacha bo’lgan bosqichda bilimlar haqidagi g’oyalar sifatida shakllarda mavjud bo’ladi. Binobarin,
leksik-semantik sohani tahlil qilishning yana bir qoidasi bu “maʼno” jihat terminlarning farqlanishi
va oʻzaro bogʻlanishiga asoslangan kengaytma va intensiallikni hisobga olish qoidasidir.
Semantik to’plam deganda ma’lum bir guruhga mos keladigan umumiy ma’no va tipik
sintagmatik yoki umumiy strukturaviy formulaga ega bo’lgan til birliklari to’plami tushuniladi.
Tarqatish tahlili matnni nutqdagi lingvistik birliklarni ularning o’rnini bosish orqali keyinchalik
aniqlashdan iboratdir. Strukturaviy-semantik tahlil semantik soha sinflari tarkibini va uning
tuzilishini aniqlash va tavsiflash imkonini beradi.
Til tizimida uni tashkil etuvchi birliklarning qarama-qarshiliklari asosida aniqlangan leksik-
semantik soha strukturasini tahlil qilish matnlarda oʻzgarmas maʼno va birlashgan leksik-semantik
tahlillarni qilish imkonini beradi. Semantik sohada terminlarni ushbu sohaga kiruvchi leksik taqsimot
birliklari tomonidan nutqni amalga oshirish qoidalariga ko’ra, ularning leksik-semantik variantlari
umumiy tuzilish formulalari ostida joylashadi. Leksik-semantik tahlil tamoyiliga asoslanib, texnik
matndagi alohida leksemalarning yashirin semantikasini terminlarning butun epidigmatikasi haqida
ma’lumotsiz aniqlash imkonini beradi.
Muayyan guruhlarda amalga oshirilgan tahlillarning umumiy qiymati strukturaviy formulaning
ma’lum bir modifikatsiyasiga mos keladi. Boshqacha qilib aytganda, tanlangan tahlil usuli bilan
semantik farqlar tizimli ravishda ifodalangan bo’lib chiqadi.
Leksik ma’no ma’lum bir nutq segmentidagi belgi bilan bog’liq bo’lgan semantik komponentlar
yig’indisini tahlil qilish orqali aniqlanadi.
Agar texnik mantning ma’no jihatdan muntazam va tegishli bo’laklarida amalga oshiriladigan
bog’lanishlar yig’indisi va berilgan terminlar birligi uchun ma’no tushunilsa, u holda matndan uning
ma’nosiga va aksincha o’tish qonuniyatlarini o’rganish algoritmini aniqlash mumkin bo’ladi. Belgi
va ma’no o’rtasidagi aloqalar har bir tilda o’ziga xosdir, shuning uchun tillarda o’rgatish nafaqat
lug’atdan foydalanishning o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi o’quv matnlari va mashqlarni,
balki so’zlar va birliklarning paradigmatikasi va sintagmatikasini ifodalovchi maxsus o’quv
lug’atlarini ham talab qiladi.
Fe’lning semantikasi uning sintagmatikligini ham sintaktik, ham semantik tomondan oldindan
belgilab beradi. Bu shunday ko’rinadi: terminning semantikasi chuqur modelni bashorat qiladi, u sirt
darajasida turli yo’llar bilan ifodalanadi va shuning uchun miqdoriy va sifat jihatidan terminning sirt
modeli sifati hisoblanadi. Termin leksik birlikning eng muhim xususiyati ma’lum birlikning
boshqalar bilan sintagmatikligini belgilaydi.
Har qanday tizimni tahlil qilishda uning birliklari va ularning ahamiyati haqida gapirish odatiy
holdir. Til lug’atining asosiy birligi leksemasidir, lekin u turli tillarga faqat o’ziga xos elementar
ma’nosi bilan kiradi.
Sintagmatika va lug’at paradigmatikasi o’rtasidagi bog’liqlik, uning ishlatishning ma’lum bir
o’ziga xosligi va semantika o’rtasidagi bog’liqlikdir. Tillarda terminlarni tahlil qilish algoritmini
aniqlash imkonini beradigan holatlar sintaktik darajadagi protsessual sohalar uchun termin
birliklarining taqsimlash xususiyatlari o’rganiladi, har bir guruh uchun umumiy va uning har bir
birligi uchun nima maxsus ekanligi ochib beriladi.
Semantik maydon bir jinsli semantikaga ega bo’lgan birliklarni o’z ichiga olganligi sababli,
polisematika o’z sememasi bo’yicha bir nechta sohalarda taqsimlanadi. Demak, semantik sohada
tahlilning birinchi bosqichida invariant semantikaga ega birliklar aniqlanadi. Keyin birliklar semantik
sinflarga guruhlanadi, ularning har biri sinf uchun umumiy, murakkab, "ixtisoslashgan" ma’noga ega
bo`lib qoladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. О.А.Алимурадов, М.Н.Лату Особенности моделирования семантики термин единиц.
Терминологические оппозиции (на материале англоязычной военной терминологии)//Вестник Иркутского
государственного лингвистического университета. 2010. № 3 (11). С. 6-15.
2. K.D. Shamsitdinovna Lexicographic Study of Mining Terms in Uzbek, English and Russian Languages -
Eurasian Journal of Academic Research, 2022 - in-academy.uz
3. Proverbs and Sayings as reflection of National Character (In the Context of Tatar and English Proverbs and
Sayings) Revista Publicando, 4 No 13. (1). 2017, 626-633.
4. Tomahin, G.D. (2007). Realities in Culture and Language. Regalia - The Object and Reality - the Word
/
Tomahin, G.D. // Methodological Mosaic. - No8. -С.20-28.
5. Beryl Ehondor. (2017). The concept of proverbs as a theoretical category in communication in Africa.
Pan-Atlantic University.
6. Mieder, Wolfgang. (1993). Proverbs are never out of season: Popular Wisdom in the Modern Age. Oxford.
Oxford University Press.
7. Kramsch, C. (1998). Language and culture. New York: Oxford University Press.
8. Kusumarasdyati L (2004). Listening, viewing and imagination: Movies in EFL classes. In 2nd International
Conference on Imagination and Education Vancouver, 14–17 July 2004. Canada.
9. Jane Bottomley, Richard Haill. (2008) Using Films to Teach Language and
Culture.Jane.Bottomley@manchester.ac.uk.
10. Richards, J. (1997) Films and British National Identity. Manchester: MUP
11. Jane Bottomley and Richard Haill. (2008) Using films to teach language and culture. KTH Royal Institute of
Technology.
UO’K 811.161.1
DUNYO TILSHUNOSLIGIDA RETRONIMLARNING O‘RGANILISHI
S.A.Xolmonova, tayanch doktorant, O‘zbekiston Milliy universiteti, Toshkent
Annotatsiya. Ushbu maqolada tilshunoslikda nisbatan kam o‘rganilgan retronimlar haqida

so‘z boradi. Retronimlarning qanday birlik ekanligi haqida to‘xtalib, ushbu atama va tushunchaning
kelib chiqishi haqida ma’lumot beriladi. Shuningdek, retronimiya sohasidagi tadqiqotlarga misollar
keltirilib, ularda bu sohaning aynan qaysi tomonlariga e’tibor qaratilgani izohlab o‘tiladi.
Retronimlar haqidagi dastlabki fikrlardan tortib, zamonaviy tilshunoslikda ularga bo‘lgan
munosabat haqida fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar: retronim, neonim, protonim, neologizm, retronimik sikl
Аннотация. В данной статье рассматриваются ретронимы, которые до сих пор
остаются малоизученными в лингвистике. В статье будет рассказано об истоке этого
термина и концепции, уделяя особое внимание тому, что представляют собой ретронимы
как языковые единицы. Также будут приведены примеры исследований в области ретронимии
и пояснено, на каких аспектах этой области сосредоточено внимание. От первоначальных
размышлений о ретронимах до их восприятия в современной лингвистике.
Ключевые слова: ретроним, неоним, протоним, неологизм, ретронимический цикл.
Abstract. This article discusses retronyms, which still remain poorly studied in linguistics. The
article will discuss the origins of this term and concept, paying particular attention to what retronyms
represent as linguistic units. It will also provide examples of research in the field of retronymy and
explain what aspects of this field are focused on. From initial thoughts about retronyms to their
perception in modern linguistics.
Key words: retronym, neonym, protonym, neologism, retronymic cycle.
Har bir tilning tarixiy taraqqiyotida eng ko‘p o‘zgarishlarga uchraydigan sohasi uning
leksikasidir. Tilshunos olim M.Yo‘ldoshev tilning bunday xususiyatlarini “Farqli davrlar, farqli
yondashuvlarga qaramay, til o‘zining asl mohiyatini yo‘qotmagan holda yangiliklarga moslashib
keldi. Demak, til har qanday vaziyatga moslasha oladigan fenomendir”, [6;155-b] deya izohlaydi.
Tilning o‘zgarishlarga va yangiliklarga ochiqligi undagi retronimiya hodisasini yuzaga
keltiradi.
Retronim (lot. “retro” – “oldingi, avvalgi” va yunoncha “onim” – “ism, nom”) eski nomlarni
ularning yangi turidan farqlash uchun yaratilgan so‘z yoki birikma. Dastlab bu tushunchaning tilga
kirishiga ta’sir qilgan so‘z “elektron pochta” sanaladi. Internet atamalaridan biri hisoblangan e-pochta
(e-mail) avval mavjud bo‘lgan an’anaviy pochtani qanday atash haqidagi haqli savolni yuzaga
chiqardi. Bu yerda turning ko‘payishi nomning ko‘payishiga ham ta’sir qilmoqda. 1980-yil o‘sha
paytdagi AQSH Milliy jamoat radiosining prezidenti Frank Mankiyevich tomonidan ishlatilgan
“retronim” atamasi “Nyu York tayms” gazetasining muxbiri Vilyem Safire tomonidan
ommalashtirildi. Vilyam Safire [4] “retronim” atamasining “Merriam Vebster” lug‘ati tomonidan
2007-yilda “kun atamasi” sifatida e’tirof etilgani bejizga emasligini ta’kidlab, “Til to‘g‘risida”
maqolasida hayotimizdagi retronimlarga bir qancha misollar keltiradi: “Merriam Vebster” lug‘atida
har doim so‘zlar etimologiyasi mukammal tarzda keltirilgan. 1980-yilda ushbu lug‘atda “retronim”
atamasi paydo bo‘ldi va bu atamaning muallifi o‘sha paytdagi Milliy jamoatchilik radiosining
prezidenti Frank Mankiyevich hisoblanadi. U yumshoq muqovali kitoblar paydo bo‘lgunga qadar
barcha kitoblar oddiy kitob bo‘lgani, kitoblar yumshoq muqovada ham chiqa boshlagandan so‘ng
avvalgi kitoblar “qattiq muqovali kitob” deb nomlanishi hodisasiga qiziqdi va “retronim” atamasidan
foydalandi. Ta’kidlash lozimki, V.Safirening retronimlarga oid qarashlari natijasida bu atama
publitsistika sohasida ham muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Dastlab publitsistikada keng tarqalgan
bu atama keyinchalik tilshunoslik termini sifatida ham o‘rganila boshlandi. Jahon tilshunosligida
J.Ksidopolius, I.Lazana, M.Zahonero, Mxitaryan, Iso Sari kabi olimlar turli tillardagi retronimlar
haqida ilmiy izlanishlar olib bordilar. Jumladan, Mariya Lozano Zahonero va Monika Palmerinining
“Ispan tilida retronimiyani o‘rganishga yondashuv: nazariy tamoyillar va massiv ma’lumotlarni
hisoblash tahlili” [7;670-b] maqolasida ilk bor ispan tilidagi retronimlikni tadqiq qiladilar va uning
internet tilidagi o‘rnini o‘rganadilar. Mualliflar, birinchi navbatda, retronimiyani allaqachon mavjud
bo‘lgan referentning semantik jihatdan unga bog‘liq bo‘lgan neologizmning paydo bo‘lishi natijasida
yuzaga keladigan releksikalizatsiya sifatida belgilashadi va an’anaviy “gitara” so‘zi bilan bog‘liq
misolni izohlashadi. Shuningdek, maqolada retronimlikni neologiya sohasida o‘rganish muhimligi
ta’kidlangan: “Shunday qilib, retronimlarning kelib chiqishi ma’lum bir ixtisoslashgan tematik sohani
konseptual jihatdan qayta qurish zarurati bilan bog‘liq, bu esa unda burilish nuqtasini nazarda
tutuvchi o‘zgarishdir, shuning uchun ularning tahlilini neonimiya bo‘yicha tadqiqotlar doirasida
tuzilishi mumkin” [7;679-b].M.Zahonero va M.Palmerinilar retronimiyadagi retronim, protonim va
neonimlarni birlashtirib, “Retronimik qator” yoki “retronimik sikl” atamasini ishlatishni taklif
qilishadi: “Tejamkorlik va ekspressiv funksionallik vazifalari samarali uyg‘unlashgan ushbu o‘ziga
xos yangilikni tizimli ravishda o‘rganish uchun biz “retronimik tarmoq” yoki “retronimik sikl”
tushunchasini taklif qildik, jarayonni leksikologik nuqtayi nazardan olib bordik va uni hosil qilish
uchun zarur shart-sharoitlarni rasmiylashtirdik” [7;716-b]. Turk tilshunoslari Emine Baymanji va
Abdulhakim O‘nellarning “Eski so‘zning yangi nomi: arab tilida retronimlar” maqolasida quyidagi
fikrlarni keltirishadi: “Texnologik, ijtimoiy va madaniy taraqqiyot natijasida yangi holatlar,
tushunchalar va obyektlar uchun tilning tuzilishiga mos ravishda so‘zlarni shakllantirish muqarrar
zaruratdir. Neologizm deb ataladigan bu tushuncha turli so‘z turkumlarini o‘z ichiga oladi. Bu so‘z
turkumlaridan biri bo‘lgan retronim avval yolg‘iz qo‘llanganda aniq ekvivalentiga ega bo‘lgan
so‘zning xilma-xilligi tufayli ma’no chalkashmasligi uchun ushbu turkumning birinchi shakliga
berilgan nom sifatida ifodalangan. Retronimlar tilning ichki dinamikasini faollashtiradi. Chunki ular
tushunchalar yaratish zaruratidan kelib chiqadi. Arab tili esa klassik davrdan boshlab yangi so‘zlar
uchun tushunchalar yaratishda yetarlicha ishlov berish qobiliyatiga ega bo‘lgan tildir. So‘z yasash
mexanizmidan foydalangan holda eski so‘zlarga tushuncha yaratishda arab tilining muvaffaqiyat
qozonishi aniq. Buning sodir bo‘lishi uchun retronim tushunchasi yetarlicha ma’lum bo‘lishi kerak”
[2;137-b]. Baymanji va O‘nellarning fikricha, arab tilida ham retronimlarning paydo bo‘lishi xuddi
boshqa tillardagi kabi neologizmlarga bog‘liqdir. Neologizmlarning rivoji esa islom dini ta’sirida yuz
bergan. Ya’ni islom dinining Arabiston yarim oroli chegaralaridan tashqariga keng yoyilishi
natijasida turli madaniyatlar va turmush tarzi orqali arab tiliga ko‘plab yangi so‘zlar kirib kela
boshlagan. O‘sha davr tilshunoslari arab tilini Qur’on tili bo‘lganligi sababli himoya qilish maqsadida
yangi so‘zlar ustida chuqur izlanishlar olib borishgan va tildan foydalanish imkoniyatlarini ochib
berishgan. Maqolada retronimlarning fikr ochiqligiga o‘z hissasini qo‘shishi alohida ta’kidlanadi.
Ma’no ravshanligi talab qilinadigan o‘rinlarda retronimlar muhim neologiya vositasi ekanligi aytib
o‘tiladi: “Binobarin, retronimlar ma’no aniqligini talab qiladigan kontekstlarda qo‘llaniladigan
muhim neologik ifodadir. Shu nuqtayi nazardan, u sifatlar tasvirlaydigan so‘zni turli tomonlardan
belgilovchi so‘z turi bo‘lganligi sababli, otli so‘z birikmalariga qaraganda sifatlar bilan tuzilgan
retronimlarning ko‘proq bo‘lishi uning qo‘llanish maqsadini ko‘rsatib beradi” [2;139-b]. Turk
tilidagi retronimlar tadqiqini Iso Sari olib borgan bo‘lib, u o‘zining “Tilda qayta nomlash ehtiyoji:
retronimlar” maqolasida retronimlarning paydo bo‘lish sabablarini neologizmlarga bog‘lagan holda
ochib bergan. U neologizmlarni morfologik, semantik, morfo-semantik jihatdan tahlil qilib, bir
qancha misollar keltirgan. Iso Sarining fikricha, neologizmning bir turi sifatida retronimlarni
keltirishimiz mumkin. Muallif maqolada retronimlarning farqlash xususiyatiga e’tibor qaratadi. Ya’ni
retronimlardan faqat o‘ziga xoslik zarurati tug‘ilgandagina foydalanish haqida aytib o‘tadi va buni
ularning umumiy xususiyati sifatida baholaydi. “Turli xil sifatdagi bir nechta televizor mavjud
bo‘lgan joyda so‘zlovchi tinglovchidan “LCD televizorlarining narxi qancha?” deya so‘raydi. Boshqa
holatda esa televizor so‘zi retronimga ehtiyoj sezmasdan yolg‘iz ishlatilishi mumkin” [5;22-b]. Iso
Sari retronimlar haqidagi fikrlarini shunday xulosalaydi: “Retronimlar so‘z yasash va tushunchalarni
qayta nomlashda ishlatiladigan usullardan bo‘lib, ular yangi yoki farqli tushunchalar, mahsulot
nomlarini belgilash hamda ularni leksiklashtirishda katta ahamiyatga ega. Retronimlar ustida
o‘tkazilgan izlanishlar natijasida bu birliklarning tildagi vazifalari, qayta nomlash tizimidagi o‘rni va
foydalari ochib beriladi. Bundan tashqari, avval aytib o‘tilganiday, lug‘at tuzishda retronimlardan
foydalanish mumkin va shu orqali tayyorlangan lug‘atlarda ko‘proq atama va tushunchalarning
bo‘lishi ulardan foydalanish imkoniyatini oshirishi mumkin. Bularning barchasidan tashqari,
retronim atamasining turkcha ekvivalentini ham topish zarur” [5;25-b]. Dunyo tilshunosligida
retronimlar tadqiqiga bag‘ishlangan yana bir ilmiy manba Irina Lazanaga tegishli “Yangi yunon tilida
paleonimiya hodisasi” tadqiqotidir. Ushbu ilmiy ishda Lazana zamonaviy yunon tilidagi
retronimiyaning leksikologik tahlilini taqdim etadi. U retronimlarni uch tomonlama: semantik,
hosilaviy ma’no va giponimiya nuqtayi nazaridan tahlil qiladi. Shuningdek, morfologik sohadagi
retronimik birliklarga e’tibor qaratadi. Lazana retronimlarga nisbatan paleonim atamasidan
foydalanadi: “Paleonimiya lingvistik jarayon bo‘lib, u kam o‘rganilgan bo‘lsa-da, qayta nomlash
tizimida muhim ahamiyatga egadir. Mavjud atamaning yangi tushuncha ta’sirida o‘zgarishi uning
ishlash jarayonini tushuntirib beradi. Bu hodisa esa yunon tili uchun istisno emas” [3;5-b]. Lazana
yunon tilidagi retronimlarga semantik jihatdan yondashar ekan, ular tarkibida mavjud bo‘lgan
kontrast va baholovchilik xususiyatiga alohida e’tibor qaratadi: “Eski nom va yangi nom o‘rtasidagi
munosabatni o‘rganish jarayonida ular o‘rtasidagi ma’noviy ziddiyatni ham kuzatamiz. Masalan, oq-
qora televizor – rangli televizor. Bu yerda oq-qora va rangli sifatlari nafaqat televizorlar turini, balki
o‘tmish va hozirgi zamon o‘rtasidagi farqlarni, rivojlanishlarni ko‘rsatib kelmoqda. Bu yerda
retronim va neonim orasidagi kontrast ishga tushadi” [3;21-b]. A.B.Antonova muallifligidagi
“Zamonaviy rus tilida retronimiya fenomeni” maqolasida rus tilidagi retronimlarga misollar va
ularning ishlatilish doirasi keltirilgan. Muallif retronim-anglitsizm, retronimik gap tushunchalarini
izohlab ketgan. Ushbu maqolada boshqa tadqiqotlardagi an’anaviy misollar bilan birga turli ma’noviy
guruhga oid retronimlar, ayniqsa, moda olami, tibbiyot sohalariga oid misollar ko‘p keltirilgan,
ularning paydo bo‘lish sabablari ko‘rsatilgan.
A.Antonova butun bir gapning retronimik xususiyatga ega bo‘la olishi haqida shunday misol
keltiradi:
“Menga telefon orqali qo‘ng‘iroq qiling”.
Ushbu jumlada qo‘ng‘iroq qiling so‘zi aslida telefon ma’nosi bilan birga yuradi. Lekin skayp
yoki telegram kabilardan ham qo‘ng‘iroq qilish imkoniyati paydo bo‘lgandan so‘ng bu so‘zning
boshqa so‘zlar bilan bog‘lanish doirasi kengaydi va natijada yuqoridagi retronimik gap paydo bo‘ldi.
Endi “Menga qong‘iroq qiling” jumlasi ma’no aniqligi xususiyatini yo‘qotdi. Muallif o‘z fikrlarini
shunday xulosalaydi: “Tilning ijtimoiy soha bilan bog‘liqligi sababli unda ko‘p sonli neoplazmalar
paydo bo‘ladi. Rus tilining lug‘at boyligini oshirishda retronimlar samarali model hisoblanadi. Rus
tilida retronimlarning paydo bo‘lishi ko‘proq ekstralingvistik omillarga: ilm-fanning tez sur’atdagi
taraqqiyoti, G‘arb madaniyati tendensiyasi, moda evolyutsiyasi va boshqalarga bog‘liq. Yangi
voqeliklar tilda mavjud tushunchalarni qayta ko‘rib chiqilishini talab qiladi va retronimiyaga asos
bo‘ladi” [1].
Xulosa qilib aytganda, yuqoridagilar turli tadqiqotlarning farqli jihatlari hisoblanadi. Ular
o‘rtasidagi umumiylik retronimiyaga ekstralingvistik omillar sabab bo‘lishi, retronimik qatorda
neonim, protonim va retronimlarning mavjud bo‘lishi, retronimlar tuzilishiga ko‘ra ot va sifat
retronimlariga bo‘linishi, retronimlarning hosil bo‘lishida sonlar ham faol ishtirok etishi mumkinligi,
ularning tematik jihatdan turlari kabi yakdil fikrlarda ko‘rinadi.
1. Антонова А.Б. (2015) Явление ретронимии в современном русском языке. "Magister Dixit" научно-
педагогический журнал Восточной Сибири. №1 (17). Апрель 2015.
2. Baymanci, E., Önel, A. (2022). Eski sözcüğe yeni isim: Arap dilinde retronimler. Istanbul Journal of Arabic
studies, 2(5), 137-158.
3. Lazana, I. (2012). The Phenomenon of paleonymy in modern greek. Greece: Patras University.
4. Safire, V. (2007). About language: retronyms. The New York Times. https://
www.nytimes.com/2007/11/18/magazine/18wwln-safire-t.htm
5. Sari, I. (2013). Dilde yeniden adlandırma ihtiyaci: Retronimler. Turkbilig, 25, 19-26.
6. Yuldashev, M. (2020). Retronyms in the Uzbek language. International journal on integrated education, 3(8),
155-158.
7. Zahonero M.L., Palmerini M. (2015) Aproximación al estudio de la retronimia en español: principios teóricos
y análisis computacional de datos masivos.
UO’K 81-13
ERKIN SAMANDAR IJODIDAGI MURAKKAB TASHBEHLAR
M.T.Yakubova, PhD, Ma’mun Universiteti, Xiva
Annotatsiya. Ushbu maqolada yozuvchi, shoir va dramaturg Erkin Samandar she'riyatida

qo'llanilgan metafra, metanimiya, tashbehlar, sinekdochalar tahlilga tortiladi. metafra, metanimiya,
tashbehlarning qo'llanilishi, ularni qo'llashda ijodkor mahorati va ushbu elementlarning Erkin
Samandar she'riyati badiiy qimmatini belgilashda tutgan o'rni haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: Erkin Samandar she'riyati, sintaktik resurslar, metafra, metanimiya, tashbehlar,
sinekdocha, tashbeh san’ati, o‘xshatish.
Аннотация. В данной статье анализируются метафора, метонимия, аллюзии,
синекдоха, используемые в поэзии писателя, поэта и драматурга Эркина Самандара.
обсуждаются использование метафоры, метонимии, аллюзий, мастерство художника в их
использовании, а также роль этих элементов в определении художественной ценности
поэзии Эркина Самандара.
Ключевые слова: Поэзия Эркина Самандара, синтаксические ресурсы, метафора,
метонимия, аллюзии, синекдоха, искусство аллегории, сравнение.
Abstract. Erkin Samandar poetry, syntactic resources, metaphor, metonymy, allusions,
synecdoche, art of allegory, simile.
Key words: Erkin Samandar poetry, syntactic resources, metaphor, metonymy, allusions,
synecdoche, art of allegory, simile.
Metafra. Tashbehlar haqida fikr yuritar ekanmiz, ularning turli qirralariga duch kelamiz.
Ko‘chimlarning bir turi bo‘lgan metaforaga qisqa o‘xshatish deb qarash Aristotel davridan beri
davom etib kelmoqda.
Mumtoz adabiyotda bu san’at usuli istiora (oriyatga olish, omonatga olish) deb yuritiladi.
“Metafora –inson tafakkuri mevasi. U o‘zida ham hissiy, ham mental (aqliy –ruhiy)
xususiyatlarni qamrab oladi. Shuning uchun metaforani inson faoliyatining faqat bir sohasi
(ko‘pincha lingvopoetik sath) bilan cheklab qo‘yish joiz emas. Undan fan, tarix, publitsistika, badiiy
ijod, falsafa va oddiy nutqda foydalanish mumkin” [1.12]
Metafora san’ati haqida samarali tadqiqot olib borayotgan Gulbahor Qabuljonova mazkur
ifodani juda sodda qilib shunday yozadi: “Metafora asosida o‘xshashlik turishi masalasida shu soha
bilan shug‘ullanayotganlarning hammasi deyarli hamfikr. Ammo ana shu o‘xshatishning
metaforadagi o‘rni va mustaqil ko‘rinishi borasida turli qarashlar mavjud: “Metafora qisqargan
o‘xshatishdir” (Potebnya). Ya’ni o‘xshatishga xos bo‘lgan “kabi”, “xuddi”, “aynan”, “o‘xshash” kabi
so‘zlar tushirilsa metafora yuzaga keladi:
U gul kabi go‘zal va nafis edi // U go‘zal va nafis gul edi” [2.41].
Darhaqiqat, biz yuqorida o‘xshatish va epitetlar haqida gapirdik. Ularning har ikkalasining
negizida ham qiyoslash yotishini ta’kidlab, o‘xshatish qo‘shimchalar vositasida shakllansa, epitetlar
qo‘shimchasiz birikuv asosida yuzaga kelishini misollar bilan isbotladik. Metaforada esa qo‘shimcha
ham birikuv ham ishtirok etmaydi.
“Metaforizm inson ruhiyatini poetik tadqiq etish, nutqiy ekspressivlikni ifodalashda eng
samarali vosita sanaladi. Chunki shoirlik qobiliyati musavvir, musiqashunos, olim sinchkovligini o‘z
ichiga oladi” [3.66].
Shoirlik qobiliyatining yuksakligi metaforalar tanlashda asosiy omillardan bo‘lib hisoblanadi”
[4.60].
Metaforalar haqida tadqiqotlar nihoyatda ko‘p bo‘lib, ularga munosabat bildirish alohida
tadqiqotni talab qiladi.
Erkin Samandar she’riyatida metaforalarning an’anaviy ko‘rinishlari faol qo‘llaniladi. Ushbu
tashbeh san’ati ham qadimiylik xususiyatini o‘zida saqlab qolgan shu sababli ularda mifologiyaga
xos obrazlar bilan bog‘liq qiyoslashlar ko‘p uchraydi:
Oqshom qo‘nib, ko‘k hurlari
Chiqsa sayri samoga,
Qo‘lin ochib duoga. (Qabul soatlari, 35-bet).
Ushbu misralarda ko‘k hurlari birikib osmonda charaqlagan yulduzlar tushunchasini istioraviy
tarzda ifodalab beradi.
Xonning olg‘ir askarlari ko‘p ekan,
Saroyida ajdarlari ko‘p ekan.
(Bu bog‘ni qaysi..., 133-bet).
Misralar qatidagi ajdarlar so‘zi xon saroyidagi amaldorlarning yovuz qiyofalarini ifodalovchi
metaforadir.
Ko‘k hurlari, ajdarlar kabi ifodalar mifologik mushohada bilan bog‘liq holda qadimdan beri
ishlatilib kelayotgan an’anaviy metaforalar hisoblanadi.
Tabiat hodisalari, o‘simlik, suv bilan aloqador ifodalar ham anchani tashkil etadi.
Izmingda barcha soy, bor anhor,
Bir hovuch ziloling yuborgil.
(Bu bog‘ni qaysi.., 108-bet).
She’rda qir va adrda suvsiz qolib chanqagan odamlarning Yaratganga suv so‘rab qilgan iltijolari
tasvirlangan. Zilol so‘zi suvning metaforik tasviridir. Agarda shoir “suvingdan yuborgil” birikmasini
ishlatsa she’r “tuzsiz taomga” o‘xshab qolar edi. Zilol metaforik ifodasi misralardagi poetik
rangdorlikni yuksaltirib ekspressivlikni kuchaytirgan.
Dilimni larzaga solar g‘unchalab,
Sevgi osmonida kulgan hilolim.
(Bahor oqshomlari, 40-bet).
Metaforik ifodada osmon yoritqichi-oy o‘z mujassamini topgan. Hilol shoir nazdida suyukli
yor qiyofasida gavdalanadi.
Metaforalarda qushlar olamiga ko‘p murojaat qilinadi:
Ey, sen, dasht shunqori, ozod et,
Katni u zimiston ayladi.
Shunqor tushunchasi zaminida alp yigit ma’nosi yotadi. El –yurt uni shunqor sifatida e’zozlab
homiy tarzida baholaydi.
She’rlarda salbiy ma’no tashuvchi qushlar ham metafora shaklida tanlanadi:
Xonim bilan karta o‘ynar zerikib,
Shunday bo‘lar qarg‘a bo‘lsa sheriging
Qarg‘a folklorda va mumtoz adabiyotda hamisha salbiy ma’no tashuvchi qushlar qatoriga
kiradi. Bu yerda u to‘ng va betamiz amaldor qiyofasiga nisbatan tanlangan metaforik ifodadir.
Ijobiy va salbiy toifadagi metaforalarni o‘simliklar turida ham uchratish mumkin:
Gulday go‘zal narsa yo‘q deb Samandar,
Bir guli ra’noga berilib ketdi.
Gul tashbehlarning barcha turlarida eng faol manbadir. Shoir guli ra’no birikmasida
ma’shuqani ko‘zda tutadi. Gul hamisha sevgi-muhabbat doirasida ko‘p tilga olinadi. O‘simliklarning
ham kishilarda antipatiya tug‘diradigan xillari mavjudki, o‘sha toifa o‘simliklar salbiy metaforik
ifoda sifatida namoyon bo‘ladi:
Sen gullarning orasida tomir yoygan shumg‘iya
Qancha ozor yetkazmading ko‘ngillarga, ko‘zlarga.
(Qabul soatlari, 8-bet).
Shumg‘iya-begona o‘t, gulga butunlay teskari turadigan o‘simlikdir. Shoir salbiy obrazni
shumg‘iya tarzida metaforik ifodaga tortadi.
Erkin Samandar she’riyatida eng go‘zal metaforalar yor vasfini ifodalashga safarbar etilgan:
Bir oyoq ostiga tushdim xas kabi,
Bir o‘sib teng keldim ul yulduz bilan.
Ko‘rib yorim necha yulduz bu ne oy deb so‘roshibdur.

Bu tanho bog‘da bir menman va bir sho‘x mahliqo tanho.
(Nazm nafasi, 135, 157, 162-betlar).
Parchalardagi yulduz, oy, mahliqo kabi ifodalar mashuqaning turli sinonimik metaforalaridir.
Metaforalarning rang bilan aloqador ko‘rinishlari ham uchraydi:
Dastyor qiziq, qozon-o‘choq olibdi,
Uch –to‘rt quti “qizil va oq” olibdi.
Metaforalar ham davr bilan, jamiyat bilan birga yashab turli o‘zgarishlarga uchraydi. Ushbu
misralardagi qizil va oq ranglari bilan ifodalangan tasvir negizida ichimlik turlari namoyon bo‘ladi.
Qizil konyakni, oq –aroqning metaforik tasviridir.
Shoir she’riyatida pari-paykar, jonon, go‘zal, dilbar, guli xiromon, ohu, ko‘zi suzuk malak,
zebo, layli kabi yor tushunchasini ifodalovchi metaforalar anchani tashkil etadi. Shoir ularni ko‘proq
g‘azallarida qo‘llaydi. Chunki g‘azal janri aruzda yozilganligi sababli uning leksikasida o‘zlashma
so‘zlar ko‘proq istifoda etilib, metaforik tasvirga talab oshadi.
Binobarin, “...hissiy ifoda kuchi, narsaning alohida va betakror xislatlarini topa bilish, ana shu
betakrorlik orqali ularni baholash, ularga faol munosabat bildirish nutqda metafora qo‘llashga ehtiyoj
tug‘diradi. Chunki metafora qiyofaning aniq va yorqin tasvirini, ifodaning kutilmagan hayratomuz
shaklini beradi. Shu ma’noda metafora hukm[5.77]” sifatida namoyon bo‘ladi.
Metoniimiya. Ushbu atama yunon tilidan olingan bo‘lib, qayta nomlash degan ma’noga ega.
Metonimiya o‘xshashsiz ko‘chim bo‘lib, biror narsa yoki hodisa, tushunchaning nomi boshqasiga
ko‘chirilib, o‘zgacha nom bilan ifodalanadi. Ushbu nomlash predmetlar yoki tushunchalar orasidagi
o‘xshashlikka emas, balki ular orasidagi yaqinlikka, aloqadorlikka asoslanadi. Shu jihati bilan ular
metaforadan farq qiladi.
Erkin Samandar she’rlarida bu usul namunalari ham mavjud:
Budilnikka qaradi-da,
Abajurni o‘chirdi. (Bu bog‘ni qaysi..., 3-bet).
Ushbu ko‘chirmada abajur so‘zi lampa ma’nosini anglatadi. Chunki abajurni o‘chirib
bo‘lmaydi, chiroq o‘chiriladi.
Ibn Sino ilmiga Ko‘hna Urganch bo‘lib rom,
Beruniy qo‘li bilan allomaga sundi shom.
Sitorai mohi xosa jilosiga oshiqman,

Gazlidin oqqan mehr daryosiga oshiqman.
(Bu bog‘ni qaysi..., 98-99-betlar).
Ushbu ko‘chirmalarda Ibn Sino ilmi, Ko‘hna Urganch, Beruniy kabi nomlar negizida XI asr
boshlarida faoliyat ko‘rsatgan Ma’mun Akademiyasi namoyon bo‘ladi.
Keyingi keltirilgan misralarda Sitorai mohi xosa nomi ostida Buxoro tushunchasi yashiringan.
Mehr daryosi birikmasi esa Buxoro gazi ma’nosiga ishoradir.
Ushbu keltirilgan nomlar va ular ishora qilgan ma’nolar o‘rtasida o‘xshashlikka asoslanmagan
aloqadorlik mavjud bo‘lib, o‘quvchi uni mustaqil anglab oladi. Metonimiya shoirga ikki tushuncha
orasidagi umumiy aloqadorlikni anglash mas’uliyatini yuklaydi.
Sinekdoxa. Yunoncha birga anglamoq ma’nosiga ega bo‘lgan mazkur ifodada voqea-hodisa,
predmetning uzviy bir qismi orqali butun narsa aniqlanadi. Yani qism butun o‘rnida namoyon bo‘ladi.
Erkin Samandarning “Hikoyat” she’rida shunday misralar mavjud:
Shahri Kat tojini yo‘qotdi,
Og‘zida oshini yo‘qotdi. (Bu bog‘ni qaysi.., 71-bet).
Misralardagi Kat nomi Xorazm davlati ma’nosini, toj esa uning shohini anglatadi. Xorazmning
qadimgi poytaxti Kat mamlakatning bir qismi bo‘lsa, toj ham shoh kiyimlari orasida bir qismni tashkil
etadi. Demak ikkita so‘z orqali katta ma’no mujassamlashgan voqea namoyon bo‘ladi.
So‘nggi misradagi osh so‘zi orqali oddiy xalqning ochlik-qashshoqlikka mahkum bo‘lganligi
anglashiladi.
Siz bilmaysiz mahallaning
Tandiri, o‘chog‘ida o‘tning boru yo‘qligin.
(Qabul soatlari, 13-bet).
She’riy parchadagi tandir, o‘choq, o‘t so‘zlari oila, maishiy turmush ma’nolarining qism-
bo‘laklaridir.
Halol so‘z boqiydir, she’riyat boqiy
Bir nido keladi Xiva tarafdan. (Bu bog‘ni qaysi.., 85-bet).
She’rdagi she’riyat so‘zi Xivadagi shoirlar, adabiyot haqidagi keng tushunchani yoritish uchun
keltirilgan.
Shoir ijodida sinekdoha orqali ma’no tashuvchi so‘zlar ko‘p uchraydi. Uning asl mag‘zini
kitobxon sinchkovlik bilan anglab olishi lozim bo‘ladi.
Quduqqa boshini bosdi-da,
Yutoqib-yutoqib ichdi u. (Bu bog‘ni qaysi.., 110-bet).
Ma’lumki, quduqni emas, balki suvnigina ichish mumkin. Quduq suv manbaining bir qismi
hisoblanadi. Suv esa butunlikdir. Quyidagi misralarda ham o‘sha ma’no anglashilib turadi:
Sharbat ich deb tutdi menga u anor,
Ko‘zlarida allaqanday o‘t yonar. (Bu bog‘ni qaysi.., 142-bet).
Anorni meva sifatida tasavvur qilinsa, uni ichib bo‘lmaydi. Demak, u sharbat tayyorlashda qism
tushunchasini anglatadi.
Umuman olganda, tilimizda birlik ko‘plik o‘rnida, qism butun o‘rnida ko‘p ishlatiladi.
Metonimiyada ishora qilingan narsada o‘zaro o‘xshashlik bo‘lmaydi. Sinekdoxada esa ishora
qilingan narsa butunning bo‘lagi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘sha xususiyat bilan ular o‘zaro farq
qilishadi. Umuman olganda, ushbu ifodalar ko‘p jihatlari bilan bir-biriga o‘xshash keladi. Shu sababli
ba’zan ular aralashtirib ham yuboriladi.
1. Toshmatov X.Q. o‘zbek xalq dostonlarida poetik ko‘chimlar. NDA. –T.: 2002. –B.12. (22)
2. Qabuljonova G. Metafora va uning tabiatiga qarashlar. // O‘zbek tili va adabiyoti, 2017, №2. –B.41 (40-46)
3. Qurbonboyev I. Metaforaning g‘oyaviy –badiiy vazifalari. // O‘zbek tili va adabiyoti. 2005, №1. –B.66 (66-71)
4. Toshmatov X. Xalq dostonlarida metafora. // O‘zbek tili va adabiyoti, 2001, №4. –B.60 (58-60)
5. Karimov O. Metaforalarning she’r badiiyatidagi o‘rni. // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 2014. – №2. –
B.77-80.
6. Korogli X.G. Oguzskiy geroicheskiy epos // Tipologii narodnogo eposa.– M.: Nauka, 1975. –81 s.
7.Mahmudov N. Oybek she’riyatidagi o‘xshatishlar lingvopoetikasi.// O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 1985.
–№6. –B. 48-51.
UO’K 81'272(063)
SOTSIOPRAGMATIKADA HAMKORLIK TAMOYILINING O‘RNI VA AHAMIYATI
M.Z.Yuldosheva, doktorant, Namangan davlat universiteti, o‘qituvchi, Namangan xalqaro
universiteti, Namangan
Annotatsiya. Maqolada nutqiy faoliyatda komunikatorlarning faol ishtirok etishi, nutqning

samarali bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan sotsiopragmatikaning tadqiqot masalalaridan biri bo‘lgan
hamkorlik tamoyili va uning belgilari, ko‘rsatkichlari inson nutqiy faoliyatining ajralmas qismi
ekanligi tadqiq etilgan.
Kalit so‘zlar: Sotsiopragmatika, xushmuomalalik, hamorlik tamoyili, miqdor, sifat, tegishlilik
va amalga oshirish ko‘rsatkichlari, implikatura.
Аннотация. В статье рассматривается принцип сотрудничества, являющийся одним
из исследовательских вопросов социопрагматики, который необходим для активного участия
коммуникаторов в речевой деятельности, а эффективность речи, а ее признаки и показатели
являются неотъемлемой частью человеческой речи. активность.
Ключевые слова: Социопрагматика, вежливость, принцип гладкости, количество,
качество, показатели актуальности и реализации, импликатура.
Abstract. In the article, the principle of cooperation, which is one of the research issues of
sociopragmatics, which is necessary for the active participation of communicators in speech activity,
and the effectiveness of speech, and its signs and indicators are an integral part of human speech
activity.
Key words: Sociopragmatics, politeness, cooperation principle, quantity, quality, relevance
and implementation indicators, implicature.
Sotsiopragmatikada biz sotsiolingvistika va pragmatikaning integratsiyalashuvini ko‘rishimiz

mumkin. Funksional tilshunoslik jihatlari pragmatika, sotsiopragmatika, psixopragmatika,
psixolingvistika, neyrolingvistika va shu kabi yangi yo‘nalishlarda o‘z akasini topgan.
Sotsiopragmatikani biz kontekst orqali tushunishimiz. Struktur tilshunoslikda ikkilik - shakl va
funksiyani, triadik - shakl, vazifa va konteksni tadqiq etuvchi yo‘nalishlar mavjud bo‘lib,
sotsiopragmatika ham funksional tilshunoslikning shakl, funksiya va kontekst bilan bog’liq bo‘lgan
qismidir. Sotsiopragmatika lingvistik jihatlarni o‘z ichiga olgan muloqot strategiyalari, ya’ni
so‘zlovchi, suhbatdosh, nutq maqsadi, nutq vositalari va boshqa modellarni bilan bog’liq.
Sotsiopragmatik tadqiqotlar aniqroq “mahalliy” sharoit yoki vaziyatlarni o‘rganadi, ya’ni hamkorlik
va xushmuomalalik tamoyili turli madaniyatlarda - jamoa, guruh, sinf, qatlamlarda - har xil amalga
oshadi. Boshqacha qilib aytganda, sotsiopragmatika pragmatikaning sotsiologik chegarasi
hisoblanadi. Bu esa sotsiologiya va sotsiopragmatikaning qanchalik yaqin ekanligini ko‘rsatadi. Nutq
konteksga mos, tushunarli, qisqa bo‘lishi va har doim muvofiq harakat qilish kerak, shundagina
so‘zlovchi va tinglovchi bir-birini nima demoqchi ekanligini tushunadi va vaqtni behuda sarflamaydi,
bu esa hamkorlik tamoyili asosida amalga oshiriladi.
Aytishlaricha, Enshteyn fikrni ilgari surgan: agar siz boshlang’ich sinf o‘quvchilariga biror
narsani tushuntirib bera olmasangiz, demak, siz uni haqiqatan tushunmaysiz. [1, 52] Bundan
anglashiladiki, har doim boshqa odamlarga, hatto juda murakkab bo‘lgan mavzularni ham
tushuntirishning yo‘li bor. Tushuntirish qobiliyatiga nafaqat mavzuning mohiyatini tushunish, balki
tushuntirishni tinglovchi yoki o‘quvchining intellektual qobiliyatiga moslashtirish ham xizmat qiladi.
Tushunmovchiliklarni oldini olish uchun hamkorlik tamoyili juda muhim. Muloqot qiluvchi ikki
tomon bir-biridan farq qiluvchi subyektlar bo‘lib, ular o‘z nutq ma’nosini turlicha shakllatiradilar,
turli xil madaniy kelib chiqishlari esa har xil nutq strategiyalarini qo‘llashlariga majbur qiluvchi
sotsial omillar. Ma’lumot bir xil bo‘lsa-da, nutq ishtirokchilari turlicha taqin qiladilar, natijada
sotsiopragmatik muvafaqqiyatsizlik vujudga keladi. Tushunmovchiliklarni kamaytirish uchun har bir
tomon suhbatdoshiga moslashish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Hamkorlik tamoyili sotsiopragmatikada suhbat tamoyillaridan biri bo‘lib, so‘zlovchi va
tinglovchiga bog’liq holda vujudga keladi. Hamkorlik tamoyilini Grays 4 ta ko‘rsatkich – miqdor,
sifat, moslik (tegishlilik, muvofiqlik) va amalga oshirish ko‘rsatkichlari - mavjud ekanligini aytgan,
[1, 53] bularning bari nutqning maqsadi va samarali muloqotni shakllantirish uchun to‘g’ridan to‘g’ri
yoki bilvosita yetkazadigan nutq konteksiga mos keladi.
Hamkorlik tamoyili ko‘rsatkichlari (Grays 1975.)
Hamkorlik
tamoyili
miqdor
sifat tegishlilik amalga oshirish
Kundalik hayotda hali ham odamlar hamkorlik tamoyilini qo‘llamaydi, shuning uchun
suhbatdoshlar tomonidan yetkazilgan zarar turli xil tushunmovchiliklarni keltirib chiqadi.
Muloqot konteksga va suhbatdoshga moslashishi kerak, shunda suhbatning ma’nosi aniq
bo‘ladi. Miqdor ko‘rsatkichi so‘zlovchi o‘z suhbatdoshiga taqdim etadigan ma’lumot miqdoriga
bog’liq. Suhbat, odatda, aniq maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi, muammoga yechim topishdir. Bunaga
oldi-sotdi jarayonidagi suhbatlarni misol qilsak: har ikki tomon ham foydali bitimga erishishni
maqsad qiladi, ko‘zlagan maqsadiga erishish uchun ikki tomon ham kerakli miqdorda (ko‘p ham
emas, kam ham emas) ma’lumotlar aytishi, keltirishi lozim. Haddan tashqari ko‘p ma’lumot suhbat
diqqatini yo‘qotadi, yetarli bo‘lmagan ma’lumot esa maqsadga erishishni qiyinlashtiradi. Shuning
uchun miqdor ko‘rsatkichiga rioya qilgan holda, kerakli so‘zlarnigina ayta olish bilan cheklanish
lozim. Misol:
- Nega uchrashuvni tark etdingiz? (A)
- Men xohlardim… (B)
Ushbu suhbatda B ning javobi talab qilingan ma’lumot uchun kam, shuning uchun bu vaziyatda
muhim xulosa – implikatura. [2, 312] Implikatura muloqot davomida boshqa narsa deyish orqali
bilvosita qo‘shimcha ma’noni nazarda tutishni anglatadi. H.Grays matnda hosil bo‘ladigan ko‘chirma
yashirin maʼnoni implikatura hodisasiga qaram deb hisoblaydi. Shuningdek, u muloqot davomida
ushbu maksimalardan birortasiga amal qilinmaganda muloqot implikaturasi namoyon bo‘ladi, deb
hisoblaydi.[3,150] Demak, yuqoridagi suhbatda B ning “juda uyatchangligi tufayli busavolga javob
bera olmasligi” ma’nosi A uchun “javob” bo‘ldi.
Ikkinchidan, sifat ko‘rsatkichi haqiqat bilan bog’liq bo‘lib, to‘g’ri taqdim etilgan
ma’lumotlardir. To‘g’ri ma’lumot boshqa tomonlarga ham to‘g’ri qaror qabul qilishlar uchun aniq
mulohazalarga kelish uchun yordam beradi. Yolg’on taqdim etilgan ma’lumotlar jiddiy muammolarni
keltirib chiqaradi.
A - ingliz bo‘limining xodimi; B – badiiy ijodni o‘rgatishga qabul qilingan yangi shoir. (Suhbat
bo‘limda bo‘lib o‘tadi)
- Qanday she’rlar yozsasiz? (A)
- Menga olti turdagi shoir deb nom bering. (B) (g’azab bilan) Ushbu dialogda hamkorlik
tamoyili texnikasining buzilishini ko‘rishimiz mumkin. Negaki javob aniq emas, tuzatishni talab
etadi. Ingliz xodimi she’r haqida hech nima bilmaydi. [4, 7]
Uchinchidan, moslik (tegishlilik, muvofiqlik, aloqadorlik) ko‘rsatkichi uzatilayotgan
ma’lumotlar bilan kontekst va maqsad o‘rtasidagi muvofiq kelishidir. Suhbat har ikki tomon uchun
manfaatli bo‘lishi, tegishli ma’lumot berilishi muloqotni yanada qiziqarli va foydali qiladi,
ahamiyatsiz ma’lumotlar esa suhbatni o‘z maqsadidan chetga surib qo‘yadi. Shuning uchun nutq
ishtirokchilar ma’lum sotsiopragmatik bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishlari lozim. Suhbatdoshlar
uchun qiziq bo‘lmagan xabar va mulohazalar muloqotni samarasiz qiladi, tinglovchilarni bezovta
qiladi, berilgan axborot esa oddiy shovqindan farqi bo‘lmay qoladi. Misol:
Ona: - Yotadigan vaqt bo‘ldi.
Og’il: - Onajon, uy vazifalarini bajarishim kerak.
Suhbatda ona og’liga uxlashi kerakligini aytdi, ammo taklif rad etildi. Chunki taklif
suhbatdoshga ayni vaqtda tegishli emas va taklifni shunchaki ahamiyatsiz qoldirdi.
To‘rtinchidan, amalga oshirish ko‘rsatkichi har bir nutq ishtirokchisining biror ma’lumotni
to‘g’ri usullardan foydalanib aytish qobiliyati bilan bog’liq bo‘lib, bu ko‘rsatkich nutq ko‘nikmalari,
ya’ni so‘zlarni to‘g’ri tanlash, jumlalar tuzish, dalillarni keltirish, ma’lum ritorik usullardan
foydalanish kabi texnik ko‘nikmalarni tashkil etadi. Nutqda to‘g’ri tanlangan vositalar tinglovchining
intellektual qobiliyatiga mos kelishi kerak. To‘g’ri so‘zlarni tanlash g’oyani yetkazish imkonini
beradi, qisqa jumlalar esa fikrlarni tushunishni osonlashtiradi. Demak, mohiyatan aytilayotgan nutq
suhbatdosh tushinishi uchun aniq, ixcham va to‘g’ridan to‘g’ri bo‘lishi kerak. [5, 25 ]
Hamkorlik tamoyili adresat tomonidan nutq aktlarini samarali qilish uchun qo‘llanadi. Nutq
akti manfaatli bo‘lishi maqsadida uning ma’nosi informativ, sifatli, tegishli va aniq amalga oshirlishi
lozim. Hamkorlik tamoyili, ayniqsa, rasmiy uchrashuvlardagi nutq pozitsiyalari uchun juda
ahamiyatlidir, ya’ni qayerda, qachon, kimga, qanday kabi so‘roqlar noaniq qolishi mumkin emas,
to‘liq hurmat maksimallari (ko‘rsatkichlari) komponentligini talab etadi. Muloqot qilayotgan ikki
yoki undan ortiq suhbatdoshlar birgalikda nutqiy vaziyatni boshqaradilar. Muloqot muammosiz
o‘tishi uchun har bir tamon o‘z hissasini qo‘shishi kerak. So‘zlovchi o‘z suhbatdoshining lingvistik
bilimlarini tushunishga va aksincha, adresant (tinglovchi) ham adresat (so‘zlovchi) ning xarakterini
tunishga harakat qilishi lozim. Bir-birini tushunish ularning har biriga mos til strategiyalarini qabul
qilish imonini beradi. Natijada bir suhbat maqsadi yo‘lida birlashadilar, muloqot erkin kechadi.
1. Fathur Rokhman M.Hum Surahmat, S.Pd., M.Hum. Mengelola kesalahpahaman perspektif sosiopragmatik. –
Indoneziya, 2017. 52-,53-bet.
2. Geoffrey Leech, The Pragmatics of Politeness. – New York, Oxford university press. 2014, 312-bet
3. Sharipova Fazilat Dillmurod qizi , implikatura hodisasining “hamkorlik prinsiplari” asosida tahlili ,Oriental
Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. – 2023 150-bet
4. Bethan Davies, grice’s cooperative principle: getting the meaning across. Nelson, D. & P. Foulkes (eds) Leeds
Working Papers in Linguistics 8 (2000), 7-bet
5. Kunjuna Rahardi, M. Hum. Sosiopragmatik, Indonesia, - Penerbit Erlangga.2009,25-bet.
UO’K 81-16
ZAMONAVIY TILSHUNOSLIKDA EVFIMIZM VA DISFEMIZMLARNING TALQINI
M.Sh.Yunusova, o’qituvchi, Buxoro davlat tibbiyot instituti, Buxoro
Annotatsiya. Evfemizm va disfemizmlar faqat uslubiy hodisalar bo’lmay , balki leksik hodisalar
hisoblanadi , shuning uchun ular leksik ma’nolarni ham hosil qiladi. Ularning leksik ma’no hosil
qilishi ko’chma ma’no hosil qilishi bilan tengdir. Har ikkala hodisa natijasida polisemantik so’zlar
yuzaga keladi.
Kalit so’zlar: Evfemizm, disfemizm, lug’aviy birliklar, chog’ishtirma tadqiq, leksik ma’no,
evfema evolutsiyasi, tabu, okkazional ma’no va usual ma’no.
Аннотация. Эвфемизмы и дисфемизмы являются не только стилистическими
явлениями, но и лексическими явлениями, поэтому они создают еще и лексические значения.
Их формирование лексического значения равно образованию переносного значения. В
результате обоих событий появляются многозначные слова.
Ключевые слова: эвфемизмы, дисфемизмы, лексические единицы, гибридизация,
лексическое значение, эволюция эвфемизмов, табу, окказиональное значение и обычное
значение.
Abstract. Euphemisms and dysphemisms are not only stylistic phenomena, but also lexical
phenomena, so they also create lexical meanings. Their formation of lexical meaning is equal to
formation of figurative meaning. As a result of both events, polysemantic words appear.
Key words: Euphemism, dysphemism, lexical units, hybridization, lexical meaning, evolution
of euphemism, taboo, occasional meaning and usual meaning.
Kirish. Evfemizim va disfemizm hodisalari tildagi bir xil xodisaning ikki qutubidir. Evfimizm
haqida tilshunoslikda juda ko’p fikrlar oldinga surilgan. Turkiy tillardagi evfimizim haqida hatto
dissertatsiyalar ham yozilgan. Bu borada tilshunoslar orasida ancha munozarali masalalar ham
vujudga kelgan. Ko’pgina tilshunoslar evfimizimni tabu bilan o’lchaydilar. Ularning fikricha,
evfimizm tabu o’rnida qo’llanuvchi lug’aviy birliklar hisoblanadi. Evfimizlar faqat tabu o’rnida
qo’llanuvchi lug’aviy birliklardan iborat emas. Ular madaniy doira uchun mos bo’lmagan so’zlar
o’rnida ham kelishi mumkin. Evfemizmning bu xususiyati ham u haqda fikr yuritgan ko’pgina
tilshunoslar tomonidan qayd etib o’tilgan. N.Ismatullayev esa uni hisobga olmagan tilshunoslarni
asosli tanqid qilib o’tgan.
Shuningdek N.Ismatullayev o’z ishida K.K.Shaxjurinni ham o’rinli tanqid qiladi.K.K.Shaxjuri
“ иди ты ” degan iboradagi “ к черту ”ni qisqartirib ketilganini evfimizm ded ko’rsatadi. Bu o’rindagi
qisqartirilgan lug’aviy birlik kontekstdagi hech qanday lug’aviy birlikda o’z ifodasini topmaydi.
Ehtimol, qisqartirilgan ” к черту ” emas, boshqachadir. Evfimizim esa qo’llanmagan lug’aviy birlikni
aniq ifoda etib turadi. Ya.Pinxasov esa evfimizmning tabu o’rnida kelishini hisobga olmagan. U
o’zbek tilida tabu mavjud ekanini e’tibordan chetda qoldirgan bo’lsa kerak.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Ko’pchilik tilshunoslar evfimizmni trop yoki uslubiy hodisa sifatida qayd etadilar, u linvistik
hodisa ham bo’lib, leksik ma’nolarni hosil qiladi.Ushbu lingvistik tushunchaning sohalar bo’yicha
tadqiqi ham amalga oshirilgan. ( N.G’aybullayeva , Sh.Gulyamova) larning tadqiqotlari shular
jumlasidandir. Ammo evfemizmlarini ikki til doirasida chog’ishtirma tadqiq ham ilmiy ishlar ob’ekti
bo’lmoqda. A. Sattorovaning ilmiy tadqiqoti hamda N.Bo’riyevaning evfemizmlarning, content
doirasidagi tadqiqotlarini misol qilib olish mumkin. Evfema evolutsiyasini o’rganishda diniy va
dunyoviy evfema faktlarini aniqlash muhim hisoblanadi. Chunki aslida diniy qarash asosida tug’ilgan
evfema tilning keying taraqqiyotida dunyoviylashib, oldingi ma’nosi sezilmaydigan bo’lib qoladi.
Masalan : vafot etdi, qazo qildi, uzuldi, o’tdi ( passed away, passed on, checked out, bit the big
one, kicked the bucket, popped their clogs ) evfemalarida ana shu holat kuzatiladi.
Evfimizmlar odatda, so’z sifatida emas, balki so’zning yangi bir ma’nosi sifatida yuzaga keladi.
Tilda ba’zan evfemizmlar so’z holatida ham yasalar ekan. Masalan o’zbek tilida evfemizm natijasida
yasalgan ikki so’z mavjud. Ular oti yo’q va otsiz so’zlaridir. Ular semantik strukturasi bir xil-dubletlar
bo’lib, ikki leksik ma’noda tashkil topadi. Bu leksik ma’nolar-biri ‘’chayon’’ ikkinchisi ‘’kuydirgi’’
ma’nolaridir. Bunday evfemestik yasama so’zlarning ma’nolari hamma vaqt leksik bo’ladi. Birdan
ortiq bunday ma’nolarga ega evfemistik yasama so’zlar polisemantik so’zlardir.
Evfemizim natijasida yangi ma’no hosil bo’lishini asosan ikki turga bo’lib ko’rsatish mumkin:
1) ko’chma ma’noga teng bo’lmagan evfemistik ma’noning hosil bo’lishi; 2) ko’chma ma’noga teng
bo’lgan evfemestik ma’noni hosil bo’lishi. Ko’chma ma’noga teng bo’lmagan evfemestik ma’noni
hosil bo’lishi uchun hech qanday lingvistik jarayon ham, ma’nolar ifodalagan ob’ektning o’zaro
munosabati ham rol o’ynamaydi. Bunday ma’noning hosil bo’lishi asosan tabu bilan o’lchanadi. Tabu
o’rnida biror so’zni qo’llash zaruriyati tug’ilsa usha davr uchun halqqa nima muhimroq nima zarurroq
bo’lsa shuning nomi tanlab olinadi. Bunday usulda evfemistik ma’nolar hosil bo’lishini tabu o’rniga
qo’llangan oddiy simvol,ya’ni atoqli otning yuzaga kelishiga o’xshahs xol deb ko’rsatsa ham bo’ladi.
Chunki atoqli otning etimologik ma’nosini shu atoqli ot bilan atalgan shaxs oqlashi shart
bo’lmaganiday, evfemistik ma’no ortirilgan so’zning etimologik ma’nosini ham evfemistik ma’no
ifoda etgan ob’ekt oqlashi shart emas. Ammo atoqli ot tushuncha anglatmaydi. So’zning evfemistik
ma’nosi esa tushuncha anglatadi. U tabuga uchragan so’z ma’nosidagi barcha xususiyatlarga
merosxo’r bo’lib qoladi. Shuning uchun ham bunday evfemistik ma’nolar hamma vaqt leksik ma’no
bo’ladi va o’ziga oid bo’lgan so’zning polisemantik so’zga aylanishida rol o’ynaydi. Ko’chma
ma’noga teng bo’lgan evfemestik ma’nolarni ko’chma ma’no hosil bo’lishi qonuniyatlari doirasida
o’rganish zarur. Evfemizmning ko’chma ma’no hosil bo’lishiga teng holatda sodir bo’lishi tabu
natijasi ham, madaniy doira talabi natijasi ham, bo’lishi mumkin. Evfemizmning ko’chma ma’no
hosil bo’lishiga teng holatda sodir bo’lishi tabu natijasi ham, madaniy doira talabi natijasi ham
bo’lishi mumkin.
Shuni ham aytib o’tish zarurki, ko’chma ma’no hosil bo’lishning hamma hodisasini ham
evfemizm bilan qorishtiravermaslik kerak. N.Ismatullayev tabuga uchragan kishi nomlarining fonetik
buzib qo’llanishini ham evfemizm deb tushunadi. Masalan: Tursun-Mursun, Juma-Kuma, Ahmad-
Sahmad kabi. Turgan gapki,so’zning buzilgan varianti leksik birlik bo’la olmaydi. Evfemizm esa
leksik hodisa sifatida o’rganiladi. Evfemizmlarning hammasi ham leksik ma’nolarni hosil
qilavermaydi. Evfemizm ko’pincha okkaizonal ma’nolarni hosil qiladi. Evfemizm leksik
qatlamlarning eng tez o’zgaruvchan sohasidir.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Tilda so’zlarning polisemiyasi, ko’chishi nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi. Daniyalik
mashhur tilshunos O.Espirson “ Polisemiyadan mahrum bo’lgan til “ lingvistik do’zaxga ” aylangan
bo’lur edi,-degan fikirni keltiradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, evfemik ifodaning
shakillanishida har qanday ko’chim asos bo’lavermaydi.
Evfemik ma’no mezoni real voqeilik, ya’ni tabulashtirilgan denotata tushunchaga nisbatan
aniqlanadi.
Evfemik vositalarning taraqqiyotini quyidagi sxemada yaqqol ko’rish mumkin:
O’lmoq ( denotat )
Konatat Vafot etmoq

Qon daryosida cho’milmoq halok bo’lmoq
Qulog’i ostida qolmoq qazo qilmoq
Kallasi uzilmoq shunqor bo’lmoq
Jonini sug’urmoq nomardlik qilmoq
Yer yutmoq safar qilmoq
Yer tishlamoq abadiy uyquga ketmoq
Jonidan ayrilmoq manguga ko’z yummoq
Asfalasotinga ketmoq
Inglizcha to die (denatat)
to join the majority to pass away

to depart this life to expire
to close one’s eyes to rest in peace
to cross over the great divine to go to meet his/her maler
to go to glory to be no more
to go the way of all fresh to kick the bucket
to breathe one’s last to hop the twig
to pay one’s debt to nature
Disfemizm tilshunoslikda mutlaqo o’rganilmagan desak, xato qilmagan bo’lamiz. Faqat u
qanday til xodisasi ekanligi haqida chet va rus tilshunosligidagi ba’zi darslik va luga’tlarda
ma’lumotlarni uchratish mumkin.
Disfemizm asosan evfemizmga o’xshab ketadi. Evfemizm nutqni yoqimli va ko’ngilli qilish
uchun xizmat qilsa, disfemizm esa uni qo’pollashtirish, dag’allashtirish uchun xizmat qiladi.
Evfemizm natijasida so’z ham yasalgani holda disfemizm so’z ma’nosi taraqqiyoti uchungina rol
o’ynaydi. Shuningdek uning tabu bilan hech qanday aloqasi yo’q. Disfemizm hamma vaqt ko’chma
ma’no hosil bo’lishi hodisasi bilan teng keladi. Disfemizmlar ham ko’chma ma’no hosil bo’lishiga
teng ekan, ularda ham okkazional ma’no va usual ma’no o’rni bilan hosil bo’lishi mumkin. Bu o’rinda
ham ularni farqlash uchun, ko’chma ma’no hosil bo’lishidagi okkazional va usual ma’nolar
xususiyatini belgilash maqsadida bergan tatbiqimizni keltirishimiz kifoya. Demak, disfemizmlar
polisemantik so’zlarni uzluksiz vujudga keltirib turadi. A.S.Shomaqsudov o’zining “ O’zbek tili
stilistkasi” kitobida disfemizmga shunday ta’rif beradi : Qo’pol va dag’al formada ifodalash usuli
ham mavjud. Bunday so’z va iboralar kolofemizm deb yuritiladi. Shu bilan birga kolofemizm ham
disfemizim ham bir ma’noga ega [1]. O.S.Asmanova o’z lug’atida : kolofemizm-bu disfemizmdir,
deb qayd etadi [2].
Masalan : to join the majority, to depart this life, to close one’s eyes, to go to glory, to breath
one’s last.
Ingliz tilshunosligida disfemizm haqida deyarli fikirlar berilmagan. Uning o’rniga “slang” tahlil
etilgan. Slang so’zi disfemizm bilan dublet. “ Slang ” tushunchasi disfemizm tushunchasiga nisbatan
ancha keng. I.V.Arnoldning fikricha, slengizimlarning muhim hususiyatlari, ularning qo’pol va
hayoli, dag’al va hissiyotli, iltifotsiz va hazilomusligi hisoblanadi [3].
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, disfemizm dag’al, qo’pol, betakalluflik bilan munosobatda
bo’lishi uchun narsa, voqelik, harakat, holat kabilar bilan atashdir.
Evfemizm va disfemizmlar faqat uslubiy hodisalar emas, balki leksik hodisalar hamdir. Ular
leksik ma’nolarni ham hosil qiladi. Ularning leksik ma’no hosil qilishi ko’chma ma’no hosil bo’lishi
bilan bir xildir. Evfemizm va disfemizm natijasida polisemantik so’zlar vujudga kelgan va ular tilda
faol ishlatiladi.
1. M.Mirtojiyev. O’zbek tilida polisemiya.-T.: fan. 1984,-5.5
2. О.С. Ахматоваю Очерни по общей и русской лексикологики.- M.: 1957. С.104-105.
3. M.M.Mirtojiyev.O’zbek tili semosiologiyasi.-T.: “ Mumtoz so’z ”. 2010. 5.157.
4. I.Buranov. A.Muminov a practical course in English Lexicology. -T: O’qituvchi, 1990-p.79.
5. T.Aliqulov.Polisemiyalarining hosil bo’lishi haqida. Uzbek tili va adabiyoti. 1963-6-son; B 46-49
6. Л.А.Булаховский. Видение в языко занание II часть,-ст,57-68
7. А.И,Смирницкий , лексикалогия англиского языка.- М.:1956,ст-71
8. O.Azizov tilshunosligiga kirish. -T.:1963.-5.60
9. S.Usmonov metafiri: Uzbek tili va adabiyoti. 1964.-4.5.38
10. А.И.Кононов . Граматика современного Узбекиского летуратурного языка.- М.:-Л:1960.
11. A.S.Shomaqsudov “O’zbek tili stilistikasi”. -T.:1990. – 5.136
12. И.В.Арнолд. Стилистика современного англиского языка. -М.:1990.-c130
UO’K 81’11.112
NOVERBAL KOMMUNIKATIV VOSITALARNING KONTEKSTUAL XUSUSIYATI
Z.Yusupova, tayanch doktorant, Urganch davlat universiteti, Urganch
Annotatsiya. Ushbu maqolada noverbal kommunikativ vositalarning semantikasi kontekstual

xususiyatga ega ekanligi, u o‘z navbatida suhbatdoshlarning fiziologik, psixik, etnik-madaniy,
gender, kasbiy xususiyatlari muloqotning somatik va pragmatik vaziyati bilan bog‘liq holda
qo‘llanilishi hamda nutqning emotsional-ekspressivligini ta’minlovchi lingvistik vositalarga hamroh
elementlar ekanligi tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar: Noverbal kommunikativ vositalar, gender, somatik, pragmatik, nutq, kontekstual,
kontekst.
Аннотация. В данной статье показано, что семантика средств невербального общения
имеет контекстуальную природу, а она, в свою очередь, использует физиологические,
психологические, этнокультурные, гендерные и профессиональные характеристики
собеседников в связи с соматической и прагматической ситуацией общения. коммуникации, а
также лингвистики, обеспечивающей эмоционально-выразительность речи, анализируется,
что они являются сопутствующими элементами средствам.
Ключевые слова: Cредства невербальной коммуникации, гендер, соматика,
прагматика, речь, контекстуальность, контекст.
Abstract. This article shows that the semantics of nonverbal communication means is of a
contextual nature, and it, in turn, uses the physiological, psychological, ethnocultural, gender and
professional characteristics of the interlocutors in connection with the somatic and pragmatic
situation of communication. communication, as well as linguistics, which ensures the emotional
expressiveness of speech, it is analyzed that they are accompanying elements of the means.
Key words: Means of nonverbal communication, gender, somatics, pragmatics, speech,
contextuality, context.
Etnografik kontekstda bir tilda mavjud bo‘lgan ijobiy ma’nodagi ishora boshqa tilda neytral
yoki salbiy ma’no anglatishi mumkinligini ko‘rsatadi. Masalan, ingliz va o‘zbek tilidagi muloqotda
mavjud bo‘lgan “fica”(fig) ishorasi. Bu imo-ishora ko‘pincha yomon ko‘z qarash, kimnidir haqorat
qilish yoki so‘rovni rad etish uchun ishlatiladi. Ishora Rim davridan beri Janubiy Yevropada va O‘rta
Yer dengizi mamlakatlarida, shu jumladan turk madaniyatida qo‘llanilgan. Bundan tashqari, Osiyo,
slavyan xalqlari madaniyati va Janubiy Afrikaning ba’zi mamlakatlarida ham salbiy ma’noda
qo‘llaniladi. Lekin Shimoliy-G‘arbiy Yevropada hamda AQSh, Kanada, Avstraliya va Chexiya kabi
mamlakatlarda bolaning burnini yulib yuborgandek qilib o‘ynash ya’ni hazil tariqasida qo‘llaniladi.
Keng miqyosda olib borilgan psixoanalitik tajribalar quyidagi imo-ishoralar qo‘llaniladigan
vaziyatlarda anglatadigan konsept yoki ish-harakat haqida ma’lumotlar taqdim qiladi:
 pressing two hands to the temples (ikki qo‘lni chakkalariga bosish)- mushohada yuritish;
 accompanying writing with tongue and jaws (yozayotganda til va jag‘larni harakatlantirish)-
zavq bilan ishlash;
 index finger placed alongside the nose, placing the index finger alongside the nose indicates
suspicion (ko‘rsatkich barmoq uchi bilan burun yon tomonini bosib turmoq)- shubha, gumon va
ishonchsizlik;
 crossing the fingers (barmoqlarni kesishtirish)- yonma-yon turgan ko‘rsatkich va o‘rta
barmoqlarni kesishtirish orqali muvaffaqiyat, omad yoki tavakkal yo keskin vaziyatning ijobiy
natijasini ta’minlanishini tilab bajariladi. Bundan tashqari, bu sehrli imo-ishora o‘zimizdan yoki
tashqaridan keladigan yomonlik yoki yovuzlikdan himoya usuli hamdir[1]. Ushbu ishora o‘zbek tilida
mavjud emas.
Forming a ring with the fingers (barmoqlar bilan halqa hosil qilish)- og‘zaki bo‘lmagan
signallar va ularning ma’nolari o‘rtasidagi bog‘liqlik ba’zan o‘zboshimchalik bilan, ba’zan esa
nazariy asoslanadi. “Kommunikant” xabarni “qabul qiluvchi”ga yetkazganda, u ko‘pincha bosh
barmog‘i va ko‘rsatkich barmog‘i bilan halqa hosil qiladi, qo‘lini ko‘rinadigan qilib ko‘taradi va bu
imo-ishora bilan u ingliz muloqotida “bu shunchaki to‘g‘ri” yoki “mukammal”[2] degan ma’noni
anglatsa, amerikaliklar tomonidan ishlatiladigan “ok” ishorasi boshqa madaniyatlarda boshqacha
ma’noni, Yaponiyada bu pulni, Fransiyada esa nolni anglatadi.
Noverbal kommunikativ vositalar (keyingi o‘rinlarda NKV) gender tadqiqotlarda ham o‘z
aksini topgan bo‘lib, ularning erkaklar va ayollarga xos xususiyatlari haqida ma’lumotlar berilgan.
Masalan, when a person moves away in order to be called back (e’tibor istab suhbatdoshdan o‘zini
biroz uzoqlatish) - ushbu uzoqlashish uslubi deyarli faqat ayollar tomonidan qo‘llaniladi. Bu
ko‘pincha haqiqiy hayotda va sahnada ko‘rinadi. Bir ayol xafa bo‘lib, g‘azablangan va tushkun
holatda to‘satdan eridan uzoqlashib, iloji bo‘lsa, deraza tomon o‘tadi, o‘zi sevgan va uni sevishni
istagan odamga orqasini o‘girib ketadi. U o‘sha yerda to‘xtaydi va kutadi. Erkak bu ishorani
tushunadi va uning orqasidan ketadi. Er xotinning yelkasini silaydi, unga mehribonlik qilib, uni
tinchlantirishni xohlaydi. To‘qson to‘qqiz foiz hollarda yarashuv amalga oshiriladi. Erkak g‘alaba
qozondim deb o‘ylaydi. Yo‘q! Bunda ayol maqsadga erishdi[3]. Demak, NKV umumiy ayol yoki
erkaklarga xos xususiyatga ega bo‘lib, ularning gender kontekstda qo‘llanilishi muayyan darajada
chegaralangan. Ushbu fikrlar gait (yurish) va posture (qomat holati) bilan bog‘liq harakatlarda ham
kuzatiladi.
NKVning mashhur “SOLER” nazariyasi, ehtimol, noverbal holatning eng yaxshi va mos
keladigan yig‘indisi sifatida Jerald Egan tomonidan SOLER pozitsiyasi haqidagi intervyu jarayonida
taklif qilingan bo‘lib[4], unda SOLER qisqartmasidagi har bir harf quyidagi ma’nolarni anglatadi:
Squarely facing the client (Mijozga to‘g‘ri, tik qarash); Open body position (Tananing ochiq (oyoq
va qo‘llari kesishmagan) holati); Lean forward (Oldinga egilish); Eye contact (Ko‘zlar muloqoti);
Relaxed body position (Bo‘sh qo‘yilgan erkin tana holati).
Ushbu nazariya huquq-tartibot tizimida keng qo‘llaniladi. SOLER tananing holati va harakati
nafaqat advokatning mijozga ochiqligini bildiradi, balki advokatni mijozni kuzatish va boshqa barcha
chalg‘itadigan harakatlarni tekshirish uchun eng yaxshi jismoniy holatga keltiradi.
Tana sinxroniyasi nazariyasi keyingi yillar davomida qilingan ilmiy tadqiqotlarda insonning
og‘zaki muloqoti va noverbal xatti-harakatlari o‘rtasida yaqin bog‘liqlik mavjudligini qayta-qayta
isbotladi. Bu tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson munosabatlari og‘zaki muloqot va tana harakati
o‘rtasidagi sinxroniya bilan tavsiflanadi.
Olim Kondonning o‘zaro sinxronizatsiya bo‘yicha olib borgan tadqiqotlari mikro darajada
yuqori tezlikdagi kamera yordamida interaktiv sinxronizatsiya sifatida amalga oshirilgan. U nutq
bilan birga keladigan tana harakatlarini diqqat bilan tekshirgan. Bunda Postural echo (birdek harakat
qilish) haqida qarashlar mavjud. Odamlar o‘zaro munosabatda bo‘lganda, sinxron harakat keskin
o‘zgaradi. Kechaning tugashida raqsga tushgan sevishganlar singari, yaqin odamlar ham sekin
harakatga tushishni boshlaydilar. Bu holatda raqsni kuzatish juda maroqli. Garvard Business
Reviewda ta’riflanganidek: “Ajoyib munosabatlar lahzalarida og‘zaki bo‘lmagan muloqotning
ajoyib namunasi paydo bo‘lishi mumkin. Ikki kishi bir-birining harakatlarini aks ettiradi - qo‘lni
birga tashlab, tanasini bir vaqtning o‘zida bir xil harakatlantiradi[5]. NKVlarning o‘zaro uyg‘un
ko‘rinishda amalga oshirilishi hamfikrlik, qo‘llab-quvvatlash, do‘stlik yoki his-tuyg‘uning kuchli
ifodasini anglatishi mumkin.
Turli sohaviy kontekstda umumiy ma’no ifodalovchi NKV haqida fikrlar mavjud. Xususan,
huquqni muhofaza qilish organlarida verbal va noverbal o‘zaro ta’sir quyidagi ma’nolarni anglatishi
mumkin:
• tartibga solish- huquqni muhofaza qilish organi xodimi gumonlanuvchining qo‘liga tegish
orqali u bilan muloqotni yoki uning xatti-harakatini tartibga solishi mumkin, bu esa ofitserning
suhbatni davom ettirishni xohlayotganini yoki gumonlanuvchi harakatining to‘xtatilishini bildirishi
mumkin;
• ko‘z bilan muloqot- bu ko‘pincha ishtirokchilarning madaniyatiga bog‘liq. Qo‘shma
Shtatlarda huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimining ko‘ziga tik boqish haqiqat, qo‘llab-
quvvatlash va daldani anglatadi. Hech qanday ko‘z bilan muloqot qilmaslik esa yolg‘on, bee’tiborlik
va yoki sabrsizlikni anglatishi mumkin;
• imo-ishora- umuman olganda, huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimi og‘zaki xabarni
kuchaytirishi mumkin bo‘lgan muhokama obyektiga ishora qilishni davom ettirishi mumkin;
•tana holati- huquq-tartibot organi xodimining gapirayotgan gumonlanuvchidan orqaga
tisarilishi ishonchsizlik yoki skeptitizmni bildiradi, boshini egib turgan ofitser gumon qilinuvchi yoki
jabrlanuvchiga hamdard va hayrixoh, e’tiborli ekanligini anglatadi;
• biri-ikkinchisini rad qiluvchi axborotlar- ofitser haqiqatni aytishi mumkin, shu bilan birga
gumonlanuvchi bilan ko‘z bilan muloqot qilishdan qochadi, bu esa qabul qiluvchiga biri-ikkinchisini
rad qiluvchi axborotlar berishi mumkin. Bunday aralash xabarlar umidsizlik, ikkilanish yoki
noaniqlik natijasida paydo bo‘lishi mumkin. Odamlar aralash signallarni qabul qilganda, og‘zaki
bo‘lmagan xatti-harakatlar ishonchliroq bo‘ladi;
 oraliq bo‘sh joy yoki masofa- zobit va gumonlanuvchi orasidagi masofa noverbal muloqotda
juda muhimdir. Zobit gumon qilinuvchi yoki jabrlanuvchiga qanchalik yaqin bo‘lsa, suhbat
shunchalik samimiyroq bo‘ladi. Masofa juda uzoq yoki juda yaqin ekanligini zobit o‘z ixtiyoriga
ko‘ra belgilaydi. Agar jabrlanuvchi orqaga chekinishni boshlasa, ofitser ham orqaga chekinishi kerak.
Jabrlanuvchi yoki gumon qilinuvchi oldinga siljiganida, zobit gumon qilinuvchi o‘zi uchun qulay
joyga yetib borgunga qadar harakatsiz turishi kerak.
Ushbu tahliliy tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, zobitlar noverbal xatti-harakatlardan ehtiyotkorlik
bilan foydalanishlari kerak va ko‘p hollarda ular yolg‘on, rostgo‘ylik, aybsizlik, stress yoki hatto
ruhiy kasallik belgilarini ko‘rish va tinglashlari kerak. Politsiya xodimi har doim odamlarning tana
tilini kuzatishi va shaxslarning madaniy va ijtimoiy merosi tufayli yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
farqlarga ahamiyat berishi kerak. Vaziyatni qo‘lga olish va boshqarish uchun zobitlar gumon
qilinuvchiga yaqinroq bo‘lishi tezroq natija berishini tushunishlari kerak [6].
NKV kontekstual xususiyati, o‘zaro aloqani yaxshilashi, uning tezlik va ravonlik tamoyili,
og‘zaki muloqotga qo‘shimcha qilishi yoki uni almashtirishi mumkinligi, ayrim noverbal vositalar
iboralar va tushunchalarni umumlashtirishi, universal xususiyatlari, chalkash va kontekstualligi,
maqsadli yoki tasodifiy bo‘lishi mumkinligi, his-tuyg‘ular va munosabatlar haqida xabar berishi
haqida ko‘plab ilmiy qarashlar mavjud.
Noverbal kommunikasiya suhbat ishtirokchilari o‘rtasidagi munosabatlarning kalitidir. Aloqa-
aralashuvda teginish gaptika deb ataladi va teginishning besh xil turi farqlanadi, shaxssizdan
samimiygacha:
1. Funktsional-professional teginish – tibbiy ko‘rik, jismoniy terapiya, sport murabbiyi, musiqa
o‘qituvchisi;
2. Ijtimoiy-odobli teginish – handshake- qo‘l siqish;
3. Do‘stlik-iliqlik ma’nosida teginish – quchoqlashish;
4. Oila a‘zolari yoki romantik hamrohlar o‘rtasida sevgi-yaqinlik ma’nosida teginish – kiss
(o‘pishish);
5. Jinsiy teginish – jinsiy erkalash va aloqa [7].
NKVning qiyosiy tadqiqi o‘rganilayotgan tillarning o‘xshash va farqli madaniy xususiyatlari
haqida muhim ma’lumotlar taqdim qiladi. Tilshunos olim M.Sh.Iskandarova shunday yozadi:
“O‘zbek va nemis xalqlari bilan muloqot jarayoniga e’tiborni qaratmoqchimiz. Tinglovchi tomonidan
har qanday ma’lumotni tinglovchiga yetkazish jarayonida qo‘l, bosh, gavda, yelka harakati, yuz
ifodasi hamda ovozning tovush balandligi, talaffuz davomiyligi darajasi muhim ahamiyatga ega.
Muloqot jarayonini o‘rganishda noverbal vositalar hisobga olinmasa, lingvistik tahlil to‘liq
bo‘lmaydi” [8].
Xitoy madaniyatida odamlar og‘zaki bo‘lmagan muloqotni ham muhim deb bilishadi,
ko‘pincha og‘zaki bo‘lmagan signallar orqali uzatiladigan og‘zaki bo‘lmagan aloqani to‘rt toifaga
bo‘lish mumkin. Signallar kinesika, proksemika, paralingvistika va tashqi ko‘rinishida bo‘ladi. Turli
og‘zaki bo‘lmagan signallar orasidagi madaniy farqlar og'zaki bo‘lmagan muloqotni o‘rganish uchun
juda muhimdir. Kinesika tana harakatlari, imo-ishoralar, ko‘rish, yuz ifodalari, ovoz balandligi va
ohangini o‘z ichiga oladi. Proksemik xulq-atvorga kelsak, eng ajoyib farq - bu odamlar orasidagi
masofaning turlicha bo‘lishiga qo‘yilgan talablaridir. Boshqa ikkita og‘zaki bo‘lmagan signallarga
qaraganda, turli madaniyatlarda paralingvistika unchalik keskin farq qilmaydi. Biroq, ba’zida, turli
madaniyatdagi odamlar bir xil fikrni ifodalash uchun turli xil paralingvistikadan foydalanadilar[9].
Noverbal kommunikativ vositalarning semantikasi kontekstual xususiyatga ega bo‘lib, u o‘z
navbatida suhbatdoshlarning fiziologik, psixik, etnik-madaniy, gender, kasbiy xususiyatlari, xulq-
atvori, muloqotning somatik va pragmatik vaziyati bilan bog‘liq holda qo‘llaniladi va nutqning
emotsional-ekspressivligini ta’minlovchi lingvistik vositalarga hamroh elementlardir. Ular ifodaning
mukammalligini ta’minlovchi vositalardir.
1. Sandor S. Feldman, M.D. Mannerisms of speech and gestures of everyday life, Rochester, New York
International Universities Press, INC.1973, p-272
International Universities Press, INC.1973, p-274.
International Universities Press, INC.1973, p-289
4. G. Egan, The skilled helper (1975).
5. BarkaiL.John. Nonverbal Communication From The Other Side: Speaking Body Language. Speaking Body L
Noel Otu, Decoding nonverbal communication in law enforcement analytical study, Salus journal issue 3, number 2, 2015
1.
6. Noel Otu,Decording nonverbal communication in law enforcement analytical study, Salus journal issue 3.
Number 2, 2015 1.
7. Seiler and BeallSeiler, W., & Beall, M. (2000). Communication: making connections (4th ed.). Boston, MA:
Allyn & Bacon.
8. Искандарова М.Ш., Қахаров К.Ш. Место невербальных средств в общении разных народов.
9. Цзя Юйсинь, Межкультурная коммуникация [М], Шанхай: Шанхайский научно-исследовательский
институт преподавания иностранных языков, 1997.anguage- SAN DIEGO LAW REVIEW [VOL 27: 101, 1990] 118-
121pp.
UO’K 811
“OZODLIK” VA “ERKINLIK” TUSHUNCHALARINING O`ZBEK TILIDAGI LEKSIK-
SEMANTIK TAHLILI
M.E.Ziyodillayeva, tayanch doktorant, Buxoro davlat universiteti, Buxoro
Annotatsiya. Ushbu maqolada o`zbek tilidagi “ozodlik“ hamda “erkinlik“ tushunchalarining

leksik-semantik tahlili keltirilgan. Garchi bu tushunchalar bir-biriga sinonim tarzda ishlatilsa-da,
ular o`rtasida semantik qarama-qarshiliklar mavjud. Quyidagi maqolada esa ular orasidagi
tafovutlar misollar vositasida tahlil qilib beriladi.
Kalit so`zlar: leksik birlik, asos morfema, darxon qilmoq, “Ozodlik” leksemasi, “erkinlik”
leksemasi, payshanbalik
Аннотация. В данной статье представлен лексико-семантический анализ понятий
«свобода» и «воля» в узбекском языке. Хотя эти понятия используются как синонимы, между
ними существуют смысловые противоречия. В следующей статье различия между ними
будут проанализированы на примерах.
Ключевые слова: лексическая единица, базовая морфема, дархан, лексема «Озодлик»,
лексема «Эркинлик», четвергный.
Abstract. This article presents a lexical-semantic analysis of the concepts of "freedom" and
"freedom" in the Uzbek language. Although these concepts are used synonymously, there are
semantic contradictions between them. In the following article, the differences between them will be
analyzed using examples.
Key words: lexical unit, basic morpheme, darkhan, "ozodlik" lexeme, "erkinlik" lexeme,
Thursday fee
Kirish. Tilshunoslikda leksik birliklarni ham bir til, ham bir nechta tillar doirasida o‘rganish
kognitiv yondashuv asosida ko‘p yillardan buyon qo‘llanilmoqda. “Ozodlik” tushunchasining
lingvistik xususiyatlarini uzoq qarindosh tillarda: ingliz va o`zbek tillarida o`rganishni maqsad qilgan
ushbu tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat:
- tilshunoslikda ushbu tushunchaning verbalizatsiyasini o'rganish darajasini aniqlash;
- ingliz va o`zbek tillarida ushbu tushunchaning ma`nosini ifodalay oladigan o'zak
leksemalarning tarkibini aniqlash va taqqoslash.
Adabiyotlar tahlili va metodologiya. T.I.Shatalovaning ideografik lugàtida ko`rsatilgan
ma`lumotlarga ko‘ra, erkinlik leksemasi o‘z hayotingni o‘zing xohlagancha, boshqa odamlar yoki
hokimiyatlar aralashuvisiz yashash erkinligini bildiradi. Erkinlik - bu qamoqqa tushganingizda
yo'qotadigan har qanday joyga borish huquqi. [17,35]
A.S.Soloxina o‘zining nomzodlik dissertatsiyasida “erkin”, “ozod” tushunchalarining ingliz va
rus til madaniyatlarida namoyon bo‘lishini o‘rganadi. U bu tushunchalarning mohiyati erkinlik va
erksizlikning qarama-qarshi munosabatidan iborat ekanligini ta'kidlaydi.[15,60] T. G. Ardasheva
“ozodlik” kontseptini rus, ingliz va fransuz tillari materiallari bo‘yicha lingvokognitiv tahlil qilishga
bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyasida uning mazmunidagi etnik o‘ziga xoslikni aniqlaydi.
Tadqiqotchi “ozodlik” tushunchasi asosiy tushuncha bo‘lib, shaxs va jamiyat dunyoqarashini
shakllantiradi, jamiyatdagi shaxslarning xulq-atvorini tartibga soladi va keng qo‘llanish doirasiga ega
degan xulosaga keladi.[14,42] Qolaversa, qiyosiy tilshunoslik nafaqat “erkin” tushunchasini, balki
“erkinlik” tushunchasini ham qarindosh tillar asosida tadqiq qiladi. V. D. Chekanova nemis va rus
tillarini taqqoslab, ushbu tillarda so'zlashuvchilarning lingvistik ongida erkinlik tushunchasini aks
ettirishning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi.[16,28]
Natijalar. “Erkinlik” tushunchasi ham falsafiy, ham kundalik ongda ildiz otgan tushuncha
hisoblanadi. Erkinlik tushunchasi keng miqyosli bo`lib, u odatda hayot, davomiylik, baxt, farovonlik
va muvaffaqiyat bilan bog'liq. "Erkinlik" tushunchasidan foydalanish "muayyan til shaxsi uchun ham,
yaxlit bir lingvomadaniy hamjamiyat uchun ham ekzistensial ahamiyatga ega bo'lgan lisoniy dunyo
tasvirining bir qator asosiy birliklariga" tegishli ekanligi bilan izohlanishi mumkin.
Ozodlik qonun bilan belgilangan erkinlik huquqidir, masalan, so'z erkinligi. Bu, shuningdek,
ruxsat so'ramasdan, kimnidir xafa qilishi yoki xafa qilishi mumkin bo'lgan ishni qilishni ham
anglatadi. Erkin bo'lish rasmiy ravishda biror narsa qilish huquqiga yoki ruxsatiga ega bo'lishni,
erkinliklarni olishni anglatadi: a) biror narsaga asossiz o'zgartirishlar kiritish; b) kimgadir hurmatsiz
munosabatda bo'lish, juda tez, juda do'stona munosabatda bo'lish. Ozodlikda yurgan inson hokimiyat
tomonidan jamiyatdagi turmush tarzi, xulq-atvori yoki siyosiy qarashlariga ega hamda davlatga
nisbatan qo'yiladigan repressiv cheklovlardan ozoddir.
Muhokama. O`zbek tili izohli lugàtining 1981-yilgi nashrida “ozod” asos morfemasining
quyidagi ma`nolarda izohlab beriladi:
1. Fors-tojik tilidan kelib chiqqan bo`lib, o`z erki, haq-huquqi o`z qo`lida bo`lgan,
ozodlikka erishgan, erkin, hur. M: Ozod o`lka. Ozod mamlakat [13,98]
Toza havo, toza suv, Ozod Vatan seniki (G`. Gùlom) [12,28]
Ozod xalqim boshiga kelmas endi sira musibat va gàm (H.Olimjon)[3,48]
2. O`z holiga, mayliga qo`yilgan, bo`shatib yuborilgan, hech qanday majburiyat bilan
bog`lanmagan; bo`sh;
Eshonning zaharxanda ma`nosini Elmurod yerga tikilganicha indamay tingladi. Bu gap unga:
“Sen ozodsan, keta ber!” bo`lib eshitildi. (P.Tursun)[9,56]
3. Darxon qilingan, zimmasidagi majburiyati kechilgan; darxon;
Soliqdan ozod qilmoq
4. Tutqunlikdan chiqarilgan, qamoqdan bo`shatilgan;
Shu ustozning sharofatidan, ozod bo`ldi manguga inson. (E. Rahim) [7,46]
5. Kimyoda qo`shilmagan, birikmagan holdagi;
Ozod kislorod
6. Ravish vazifasida. Erkinlik bilan, bemalol, dast;
Yigit …. Bilagimdan ozod ko`tarib, tandirdan sugùrib oldi. (G`. Gùlom) [11,39]
Bundan tashqari “ozod” leksemasi “ozod turmoq”, “ozod qo`ymoq” kabi so`z birikmalarini
ham hosil qiladi. “Ozod turmoq” – dadil o`rnidan turmoq, shaxdam ko`tarilmoq.
Ustidan alak choponini irgìtib, ozod turib ketgan yigit … tuzoqqa tushgan bedanadek pitirlab
qoldi. (G`. Rasul)
Erksizlik – belgi oti. Tobelikdagi hayot, haq-huquqsizlik.
Xulosa. “Erkinlik” tushunchasini obyektivlashtirish va ushbu tushunchaning turli madaniyatlar
orasidagi o‘xshashlik va farqlarini ilgari surgan tadqiqotlar, shuningdek, sotsiologik so‘rovlar
natijalari quyidagi xususiyatlarni qayd etish va quyidagi xulosalar chiqarish imkonini berdi.
1. Etimologik ma'lumotlarga ko'ra, "erkinlik" tushunchasi "biznikilar" doirasiga mansubligini
va shu bilan birga o'zini boshqalarga ("begonalar") qarama-qarshi qo'yishni bildiruvchi asosdan kelib
chiqadi. “Ozodlik” tushunchasi "liberty" va “erk” konseptlari bilan bevosita bog`liq hisoblanadi.
Biroq “erkinlik” tushunchasining ildizlari quldorlik jamiyatidagi erkin, qaram bo`lmagan odamlardan
kelib chiqqan.
2. “Freedom” va “erkinlik” leksemalarning asosiy ma’nolari bir-biriga mos keladi. Bularga
quyidagilar kiradi: 1) o'zini xohlagancha tutish va harakat qilish qobiliyati; 2) hech qanday
cheklovlarning yo'qligi; 3) qullik va qamoqning yo'qligi [1].
3. “Erkinlik” konsepti bilan bir qatorda “freedom” konsepti ikki tomonlama bo‘lib, ular
“erkinlik – erkinsizlik” muxolifatining o‘zaro ta’sirida mavjud.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI:
1. Ismoiliy M. Fargòna tong otguncha, 1-2- kitoblar. Roman. Toshkent, 1975.
2. Madvaliyev. A. O`zbek tilining izohli lugàti. “O`zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti.
Toshkent – 2020.
3. Olimjon H. Tanlangan asarlar. T. 1-3. Toshkent, 1957 – 1960.
4. Oybek. Nur qidirib. Qissa. Toshkent, 1957.
5. Qodiriy A. Mehrobdan chayon. Roman. Toshkent, 1967.
6. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O`zbek tili antonimlarining izohli lugàti. Toshkent:
“O`qituvchi” – 1980.
7. Rahim E. Yangi qadam. Toshkent, 1958.
8. Safarov N. Pyesalar. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1958.
9. Tursun P. O`qituvchi. Toshkent, 1958.
10. Gàyratiy. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1958.
11. Gùlom G`. Shum bola. Qissa. Toshkent, 1963.
12. Gùlom G`. Tanlangan asarlar. Toshkent, 1956-1959.
13. O`zbek tilining izohli lugàti. (Ikki tomli, 60000 so`z va birikma). 1- tom. “Moskva”,- Rus tili nashriyoti. 1981
14. Ардашева Т. Г. Лингвокогнитивный анализ концепта «свобода»: на материале русского, английского
и французского языков: дисс. … к. филол. н. Ижевск, 2012. 210 с.
15. Солохина А. С. Концепт «свобода» в английской и русской лингвокультурах: дисс. … к. филол. н.
Волгоград, 2004. 191 с
16. Чеканова В. Д. Концепт «Свобода» в немецком и русском языках [Электронный ресурс]. URL:
http://www.rusnauka. com/12_KPSN_2013/Philologia/7_135358.doc.htm (дата обращения: 13.09.2018).
17. Шаталова Т. И. Англо-русский идеографический словарь. М.: Рус. яз., 1994. 26-bet
УДК 81.119
ПРИЧИНЫ И УСЛОВИЯ ОБРАЗОВАНИЯ СОКРАЩЕННЫХ ЛЕКСИЧЕСКИХ
ЕДИНИЦ
И.Р.Авясова, преподаватель, Джизакский Государственный Педагогический
университет, Джизак
Annotatsiya. Maqolada tilda qisqartirilgan leksik birliklarning shakllanish sabablari va

shartlari o‘rganiladi. Qisqartmalar til aloqasida, ayniqsa og'zaki til, matnli xabarlar va ijtimoiy
media kabi tezkor ma'lumotlar almashinuvi kontekstida muhim rol o'ynaydi. Tadqiqotning maqsadi
qisqartmalarning shakllanish jarayonining mexanizmlarini aniqlash, shuningdek, ularning til
hamjamiyatida tarqalishi va barqarorligiga ta'sir qiluvchi omillarni aniqlashdir. Ushbu maqsadga
erishish uchun qisqartmalar, qisqartmalar, so'zlar va iboralarning qisqartirilgan shakllari kabi
qisqartmalar turli tillar va til muhitlari ma'lumotlari yordamida tahlil qilinadi. Bundan tashqari,
qisqartirilgan leksik birliklarning shakllanish va qo‘llanish jarayoniga ta’sir etuvchi ijtimoiy-
madaniy, psixologik va kommunikativ jihatlar o‘rganiladi. Tadqiqot natijalari tildagi qisqarish
fenomeni bilan qiziqqan tilshunoslar, psixologlar, sotsiologlar va aloqa mutaxassislari uchun foydali
bo'lishi mumkin.
Kalit so‘zlar: qisqartirilgan leksik birliklar, ta’lim jarayoni, til aloqasi, ijtimoiy-madaniy
jihatlar, kommunikativ shart-sharoitlar, qisqartmalar va qisqartmalar, taqsimot va barqarorlik.
Аннотация. Статья исследует причины и условия образования сокращенных
лексических единиц в языке. Сокращения играют значительную роль в языковом общении,
особенно в контексте быстрого обмена информацией, такого как разговорная речь,
текстовые сообщения и социальные медиа. Цель исследования заключается в выявлении
механизмов, лежащих в основе процесса образования сокращений, а также в определении
факторов, влияющих на их распространение и устойчивость в языковом сообществе. Для
достижения этой цели проводится анализ различных типов сокращений, таких как
аббревиатуры, акронимы, сокращенные формы слов и фраз, с использованием данных из
различных языков и языковых сред. Кроме того, исследуются социокультурные,
психологические и коммуникативные аспекты, влияющие на процесс формирования и
употребления сокращенных лексических единиц. Результаты исследования могут быть
полезны для лингвистов, психологов, социологов и специалистов в области коммуникации,
интересующихся явлением сокращений в языке.
Ключевые слова: сокращенные лексические единицы, процесс образования, языковое
общение, социокультурные аспекты, коммуникативные условия, аббревиатуры и акронимы,
распространение и устойчивость.
Abstract. The article explores the reasons and conditions for the formation of abbreviated
lexical units in the language. Abbreviations play a significant role in language communication,
especially in the context of rapid information exchange such as spoken language, text messaging and
social media. The purpose of the study is to identify the mechanisms underlying the process of
formation of abbreviations, as well as to determine the factors influencing their spread and stability
in the linguistic community. To achieve this goal, various types of abbreviations such as
abbreviations, acronyms, shortened forms of words and phrases are analyzed using data from
different languages and language environments. In addition, sociocultural, psychological and
communicative aspects influencing the process of formation and use of abbreviated lexical units are
explored. The results of the study may be useful for linguists, psychologists, sociologists and
communication specialists interested in the phenomenon of contractions in language.
Key words: abbreviated lexical units, educational process, language communication,
sociocultural aspects, communicative conditions, abbreviations and acronyms, distribution and
sustainability.
Введение. Образование сокращенных лексических единиц является ярким явлением в

современном языке, оказывающим значительное влияние на его развитие и
функционирование. Процесс формирования сокращений вызван различными причинами и
условиями, которые оказывают влияние на лексическую систему языка. Исследование причин
и факторов формирования сокращений является важным, поскольку позволяет точнее оценить
перспективы сокращений и прогнозировать их дальнейшее развитие. Отмечают различные
группы причин образования сокращений. Многие исследователи (в особенности в 20-30-х
годах нашего столетия) в качестве причин образования сокращений выдвигали такие явления,
как войны, революции, прогресс науки и техники, развитие телеграфа, возникновение
предприятий акционерного и трестированного типа, профсоюзное движение и т.п., вплоть до
развития спортивных обществ и парламентских форм правления. Во всех перечисленных
случаях речь идет об экстралингвистических (внешних по отношению к языку) факторах.
Влияние экстралингвистических факторов на развитие языка - большая и сложная проблема,
давно привлекающая внимание лингвистов. Наиболее существенное в этой проблеме - «это
характер механизма, с помощью которого язык как орудие общения на основе своих
внутренних закономерностей развития, использую заложенные в нем самом возможности,
реагирует на изменяющиеся потребности общества, обусловленные его прогрессом» [7, 532].
Вполне очевидно, что возникновение отдельных новых понятий требует появления отдельных
новых лексических единиц; однако об изменениях в лексической системе языка можно
говорить лишь при массовом и регулярном употреблении лексических единиц нового
типа.Таким образом, вывод о том, что крупные социальные сдвиги являются
непосредственной причиной возникновения сокращений, представляется не вполне
убедительным; указанные явления лишь участвуют в создании таких условий речевого
общения, которые способствуют более энергичному проявлению аббревиации.
Материалы. Другие исследователи стремились выяснить условия образования
различных сокращенных единиц в языке, причем под «условиями» подразумевались в первую
очередь условия внутриязыкового порядка. К числу таковых относились, например,
«контекст, общность языковых навыков говорящих, языковая привычка, частота
употребления в речи, «стереотипность» производящей единицы.» [4, 9].
Не вдаваясь в подробный анализ того, насколько правомерно считать все из указанных
выше условий собственно языковыми, отметим, что и в данном случае специфические
особенности образования сокращений остаются, по существу, нераскрытыми. Чаще всего
возникновение различных сокращенных лексических единиц объяснялось и объясняется так
называемым «принципом наименьшего усилия» или «законом экономии речевых средств».
О принципе экономии речи достаточно много писалось как в русской, так и в зарубежной
лингвистической литературе (И.А. Бодуэн де Куртенэ, Л.В. Щерба, Е.Д. Поливанов, А.
Мартине, Г. Пауль и др.)
Методы. А. Мартине считает, что экономия усилий вообще лежит в основе эволюции
языка. «Постоянное противоречие между потребностями общения человека и его стремлением
свести к минимуму свои умственные и физические усилия может рассматриваться в качестве
движущей силы языковых изменений. Здесь, как и в ряде других случаев, поведение человека
подчинено закону наименьшего усилия, в соответствии с которым человек растрачивает свои
силы лишь в той степени, в какой это необходимо для достижения определенной цели». [7,
532.] Чтобы обосновать этот закон, А. Мартине говорит о якобы «свойственной человеку
инертности, обусловливающей употребление очень ограниченного числа единиц, более
общих по своей значимости и более употребительных» [7, 533].
Вряд ли можно целиком согласиться с этими утверждениями. Известно, что непрерывное
развитие общества ведет к постоянному возникновению новых понятий, которые вначале
часто выражаются многосложными громоздкими сочетаниями, неудобными для
многократного, постоянного использования, но обладающими важным качеством точности,
так как они одновременно указывают на несколько признаков нового понятия (например,
interceptor missile ground control network - «сеть наземных станций наведения зенитных
управляемых ракет»). Очевидно, что тенденция к точности имеет важное значение для
обеспечения коммуникативной функции языка; это положение особенно важно для
терминологической лексики. Однако развернутые лексические единицы, будучи неудобными
для регулярного использования, относительно быстро упрощаются, становятся более
краткими или заменяются более краткими единицами. Таким образом, принцип точности
вступает в диалектическое противоречие с принципом краткости, который можно именовать
и «принципом экономии речевых средств». Под действие этого принципа подпадает и ряд
других явлений, в том числе широко распространенные случаи фонетического и
морфологического опрощения.
Вполне возможен и целесообразен следующий подход к указанному явлению. Суть
«экономного использования языка» заключается в обеспечении передачи максимального
количества информации в единицу времени, то есть, другими словами, в повышении
эффективности коммуникативной функции языка. В этом плане «экономное использование
языка» можно рассматривать как один из способов концентрирования (конденсирования)
информации.
Результаты. Не отрицая важности глубокого изучения указанных проблем для более
полного понимания явления аббревиации, мы в то же время полагаем, что простое
утверждение того, что «основной причиной аббревиации является действие «закона экономии
речевых средств», может способствовать затушевыванию некоторых языковых
закономерностей, и может увести в сторону от рассмотрения других, конкретных процессов,
ведущих к образованию сокращенных лексических единиц. Кроме того, такое утверждение
как бы исключает априорно существование других важных причин аббревиации» [3,33].
Помимо указанных выше причин аббревиации выдвигались и другие, самые
разнообразные факторы.
Обсуждение. И.В. Арнольд в книге «Лексикология современного английского языка»
утверждает, что «в английском языке сокращения распространены главным образом как
форма ассимиляции заимствованных слов, благодаря которой данные иностранные слова
приближаются по своему звуковому облику к исконно английским с их характерной
односложностью». Однако вполне очевидно, что ассимиляции иноязычных заимствований и
аббревиация - явление разных планов и отдельные случаи взаимодействия этих процессов не
дают достаточных оснований для такого широкого вывода.
Некоторые авторы связывают возникновение и развитие сокращений со строем
конкретных языков. Так, М. Шлаух считает, что в английском языке сокращения
распространены гораздо меньше, чем, например, в русском или немецком - то есть в языках с
развитой системой флексий. Однако это положение не подтверждается конкретными
языковыми фактами.
В последнее время в связи с развитием (математической) теории информации
предпринимались попытки объяснить причины образования сокращений в терминах этой
теории. В частности, Л.А. Шеляховская, считает, что «одной из основных причин
возникновения аббревиатур является избыточность информации». По нашему мнению, здесь
мы имеем дело с очевидным случаем смешения понятий, потому что избыточность языка -
один из факторов, обеспечивающих возможность аббревиации, но никак не являющейся ее
причиной.
Особого и серьезного внимания заслуживает, по нашему мнению, замечание Д.И.
Алексеева: «Ошибочно считают, что сокращения порождены, прежде всего, экономией
времени, бумаги и т.д. Отсюда запреты и ограничения. Между тем экономия - не решающая,
хотя и очень важная причина возникновения сокращений. Аббревиация достигла успехов и
укрепилась главным образом потому, что она позволила создавать цельнооформленное слово
там, где раньше было лишь описание понятия: ср. «стекловолокнистый анизотропный
материал» (описание) и СВАМ (слово, термин), парааминосалициловая кислота и ПАСК, radio
detecting and ranging и radar (радар).
Остановимся на некоторых работах, в которых специально рассматривался вопрос о
причинах образования сокращений в современном английском языке.
Одним из первых обратился к этому вопросу шведский лингвист К. Сунден в своей
работе «Материалы к изучению эллиптических слов в современном английском языке».
К. Сунден выделяет:
а) функциональный, или семологический фактор, который связан с необходимостью
передачи эмоционального намерения, говорящего;
б) фактор практического использования, связанный с передачей сообщения как
можно более экономными средствами. Кроме того, Сунден отмечает роль аналогии в связи с
адаптацией иностранных слов [16, 233].
Г. Стерн в своей книге «Значение и изменение значения» в числе причин образования
сокращений указывал следующие:
1) фонетические причины (phonetic causes); в результате действия фонетических
причин образовано, например, shun от attention;
2) графические причины (graphic causes); действие этих причин проявляется в
случаях gent от gentleman, ad от advertisement, sov от sovereign;
3) функциональные причины (functional causes). Стерн считает, что среди
функциональных причин наиболее важное место занимает эвфеместическое сокращение
(euphemistic shortening), однако в целом о функциональных причинах он пишет весьма
неопределенно, не подтверждая свои замечания примерами;
4) причины, связанные с экономией усилий (economic causes). В качестве примера
действия этих причин приводится слово fall, образованное, по мнению Стерна, путем
сокращения словосочетания fall of the leaf. [15,250].
Поскольку, в сущности, первые два вида причин являются лишь разновидностью
четвертого, и о функциональных причинах говорится малоубедительно, можно предложить,
что основной причиной сокращения Стерн считает экономию усилий, хотя он и подчеркивает
важность функциональных причин.
В другом месте Стерн отмечает, что тенденцию к сокращению в
английском языке можно объяснить в основном небрежной речью.
Стерн разграничивает причины и условия сокращения, причем причины сокращения
полностью связаны с говорящим, в то время как условия сокращения частично связаны со
слушающим.
Проблеме причин образования сокращений специально посвящена небольшая работа
Л.И. Сапоговой «О причинах сокращения в английском языке». В качестве наиболее общей
причины Л.И. Сапогова выделяет тенденцию к моносиллабизму: «Если исходить из факта, что
тенденцию к моносиллабизму является одной из характернейших черт английского языка на
протяжении многих веков его развития, то ее следует считать наиболее общей причиной
появления сокращенных форм и морфемных усечений в том числе» [8, 27].
Моносиллабизм действительно можно рассматривать как одно из проявлений тенденций
краткости в английском языке, но в то же время представляется совершенно неправомерным
рассматривать тенденцию к моносиллабизму в качестве причины, тем более «наиболее
общей», появления сокращенных форм.
В качестве других причин сокращения Л.И. Сапогова называет связанную с
моносиллабизмом адаптацию иноязычных заимствований, проявляющуюся в сокращении
морфологического типа, закон частности, фактор экономии выражения и эмоционально-
стилистическую тенденцию, причем эмоционально-стилистическая тенденция относится к
субъективным факторам, все же остальные факторы (моносиллабизм и др.) считаются
объективными [8, 183].
Заключение. Таким образом, даже краткий обзор существующих точек зрения на
проблему причин и условий образования сокращений в достаточной мере свидетельствует о
том, что в этом отношении нет единой и вполне аргументированной концепции и что
необходимы дальнейшие исследования по этому вопросу.
Попытаемся изложить свое видение вопроса о причинах и условиях образования
сокращений.
Обычно выделяются факторы лингвистические и нелингвистические
(экстралингвистические), или факторы внутренние и внешние (по отношению к языку),
причем разные исследователи по-разному разграничивают эти факторы, вкладывая в них
различное содержание. В одних случаях экстралингвистические факторы конкретизируются:
например, говорится о влиянии на язык отдельных конкретных войн, революций, крупных
научных открытий; в других случаях предпочитают оперировать более общими категориями,
как, например, исторический прогресс человечества.
Таким образом, развитее общества на современном этапе выдвигает потребность в
массовой номинации, которую язык должен удовлетворить с помощью имеющихся в его
распоряжении средств словообразования. Как отметил академик В.В. Виноградов, «ни один
язык не был бы в состоянии выражать каждую конкретную идею самостоятельным словом или
корневым элементом. Конкретность опыта беспредельна, ресурсы же самого богатого языка
строго ограничены» [6,16]. Действительно, каждый язык располагает ограниченным числом
корневых элементов и аффиксов. Именно поэтому на современном этапе наряду с
традиционными способами словообразования - словопроизводством и словосложением
(которые обладают, в конечном счете, ограниченными способностями) - начинают играть всю
большую роль такие способы пополнения словарного состава, как семантическое
словообразование, заимствование и аббревиация. В этом отношении аббревиация имеет
особое преимущество перед другими способами пополнения словарного состава, так как она
дает возможность образовывать новые корневые слова и корнеэлементы. Одновременно
следует подчеркнуть, что аббревиация сосуществует и взаимодействует с другими способами
пополнения словарного состава и что к аббревиации язык прибегает в тех случаях, когда она
лингвистически более целесообразна, чем другие способы.
Однако развитие общества влияет на развитие языка, не только стимулируя потребность
в номинации. Говоря о влиянии научно- технического и социального прогресса на развитие
языка, нельзя не обратить внимания на то обстоятельство, что в последние десятилетия
существенно изменились условия речевой коммуникации:
• Резкое увеличение потока информации (по подсчетам некоторых исследователей,
регистрируется рост в 8-10 раз).
• Практически повсеместное распространение грамотности и бурный подъем
массовой культуры.
• Быстрое развитие средств массовой коммуникации (печати, радио и телевидения).
Какие характерные особенности языка и речи обеспечивают возможность аббревиации?
Эти особенности таковы:
1. Материальность языкового знака. Совершенно очевидно, что если бы
языковой знак не был бы материален, он не мог бы восприниматься слушающим или
читающим, другими словами, он не мог бы служить средством общения. Кроме того, его
нельзя было бы «сократить». Аббревиация и заключается в сокращении материальной
(звуковой или графической) оболочки знака, которую Ф. де Соссюр называет «означающим»
знака. Сокращение служит для рационализации использования материальной оболочки,
прежде всего в коммуникативных целях.
2. Линейность речи (и, соответственно, письма). Под линейностью
подразумевается, что в речевом потоке все элементы следуют друг за другом в определенной
последовательности.
3. Неравномерность распределения информации между отдельными
элементами речевого потока. Различные элементы речевого потока несут различную
смысловую нагрузку. В любом достаточной длины отрезке речи заключена возможность его
сокращения без особого ущерба для понимания смысла за счет менее важных с точки зрения
передачи смысла элементов.
4. Избыточность языковых сообщений.
По этому поводу французский ученый Бриллюен высказал в отношении английского
языка поразительную мысль: «...мы видим, что английский язык имеет значительную
избыточность. По-видимому, возможно сокращение раза в три, которое могло бы сделать язык
более точным» [5,49]. Хотя это утверждения и справедливо в известной степени, оно
относится, прежде всего, к абст ракт но-теорет ическим возможностям.
Имеется вполне определенная закономерность - чем важнее сообщение, тем больше его
избыточность. Установлено, например, что при авиационных переговорах на английском
языке - то есть в условиях, когда от правильности понимания того или иного сообщения
зависит безопасность машины, а иногда и жизнь экипажа и пассажиров - избыточность
достигает 96% [5, 49].
Перечисленные факторы показывают, что возможность аббревиации заложена в самом
устройстве языка и речи, следовательно, аббревиация не является случайным явлением,
самопроизвольной «порчей языка» или прихотью отдельных лиц, а представляет собой
объективный и закономерный процесс, обусловленный изменениями в потребностях общения
в связи с развитием общества и внутренними закономерностями развития.
СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Алексеева Н.Н. Типология сокращенных лексических единиц современного английского языка:
Автореф. канд. дис. М., 1984. 5, 24 с.
2. Бодуэн де Куртене. Избранные труды по общему языкознанию М., 1963
3. Борисов В.В. Аббревиация и акронимия. Военные и военно-технические сокращения в иностранном
языке. М., Воениздат, 1972, с. 33.
4. Борисов В.В. Структурно-семантические особенности акронимов в современном английском языке:
Автореф. канд. дис. М., 1969. 9-28 с.
5. Бриллюен Л. Наука и теория информации. Пер.с англ. М., 1960. стр.49
6. Виноградов В. В. Русский язык. М., 1947, 16, 93с.
7. Мартине А. Основы общей лингвистики. В сб. «Новое в лингвистике», выпуск 3. М., 1963, с. 532-533.
8. Сапогова Л.И. О причинах сокращения в английском языке // Сб. работ аспирантов Воронеж, гос. ун-та.
Гуманитарн. науки. Вып. 3, ч. 2. Воронеж: ВГУ, 1967.- 25-28, 183-186с.
9. Шеляховская Л.А. К изучению аббревиатур в современном русском языке. «Вопросы словообразования
и фразеологии». Программа работы и тезисы докладов на расширенном заседании кафедры русского языка Кирг.
ГУ 11-12 мая 1962 г. Фрунзе, 1962, стр.19.
10. Шлейхер А. Компендий сравнительной грамматики индоевропейских языков. 1861
11. Щерба Л.B. О задачах лингвистики. Что такое словообразование // Вопросы языкознания. 1962. № 2.
98-101с.
12. Щербиновская Н.Н. Особенности сложных слов в английской военной лексике: (Сложносокращенные
слова): Автореф. канд. дис. М., 1954. 14с.
13. Avyasova I. Structural and semantic features of abbreviations. Current research journal of philological
sciences, 3(10), 2022. p.59-66.
14. Schlauch М. The gift of Language. New York, 1955.
15. Stern G. Meaning and Change of Meaning. Special Reference to the English Language. Goteborg.1931,
pp.250.
16. Sunden, K. Contribution to the Study of English. Words in Modem English / K. Sunden. - Uppsala, 1904. -
233 p.
УДК 780
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИССЛЕДОВАНИЯ МУЗЫКАЛЬНОЙ
ТЕРМИНОЛОГИИ ИСПОЛНИТЕЛЬСКОГО ИСКУССТВА
Г.С.Акабирова, преподаватель, Термезский университет экономики и сервиса, Термез
Annotatsiya. Ushbu maqola sahna san'ati sohasida musiqiy terminologiyani o'rganishda

qo'llaniladigan nazariy asoslarni ko'rib chiqadi. Musiqiy terminologiya sahna san'ati sohasida
muloqot qilish, talqin qilish va tushunish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Turli nazariy nuqtai
nazarlardan foydalangan holda tadqiqotchilar musiqa tilining nozik tomonlarini, uning rivojlanishi
va madaniy ahamiyatini o'rganishlari mumkin. Ushbu maqola lingvistik, semiotik, tarixiy va ijtimoiy-
madaniy asoslarni musiqiy terminologiyani o'rganish uchun vosita sifatida o'rganadi, ularning
sohaga qo'shgan hissasini yoritadi va keyingi tadqiq qilish sohalarini ta'kidlaydi.
Kalit so'zlar: nominativ-aniqlovchi vazifa, leksik variant, turtki, terminologik soha, integral
seme.
Аннотация. В этой статье рассматриваются теоретические основы, используемые
при изучении музыкальной терминологии в сфере исполнительского искусства. Музыкальная
терминология служит основой для общения, интерпретации и понимания в сфере
исполнительского искусства. Используя различные теоретические точки зрения,
исследователи могут углубиться в тонкости музыкального языка, его эволюцию и культурное
значение. В этой статье исследуются лингвистические, семиотические, исторические и
социокультурные рамки как инструменты для исследования музыкальной терминологии,
проливают свет на их вклад в эту область и выделяются области для дальнейшего
исследования.
Ключевые слова: номинативно-дефинитивная функция, лексический вариант,
мотивированность, терминологическое поле, интегральная сема.
Abstract. This article examines the theoretical frameworks utilized in the study of musical
terminology within the realm of performing arts. Musical terminology serves as the foundation for
communication, interpretation, and understanding within the performing arts domain. By employing
various theoretical perspectives, researchers can delve into the intricacies of musical language, its
evolution, and its cultural significance. This article explores linguistic, semiotic, historical, and
sociocultural frameworks as tools for investigating musical terminology, shedding light on their
contributions to the field and highlighting areas for further exploration.
Key words: nominative-definitive function, lexical variant, motivation, terminological field,
integral seme.
Введение. Музыкальная терминология служит краеугольным камнем общения и понимания в

сфере исполнительского искусства. Он включает в себя широкий спектр терминов, символов и
концепций, которые композиторы, исполнители, преподаватели и энтузиасты используют для
описания, интерпретации и анализа музыкальных произведений и исполнений. От сложности мелодии
и гармонии до нюансов ритма и тембра музыкальный язык представляет собой богатое и многогранное
средство выражения и понимания формы искусства. Понимание теоретических основ, лежащих в
основе исследований музыкальной терминологии, имеет важное значение для преодоления
сложностей этого лингвистического ландшафта. Исследуя терминологию через различные
теоретические призмы, ученые могут получить более глубокое понимание ее структуры, функций и
культурного значения. В этой статье исследуются ключевые теоретические основы, включая
лингвистические, семиотические, исторические и социокультурные аспекты, которые помогают
изучать музыкальную терминологию в исполнительских искусствах.
Лингвистические теории обеспечивают основу для анализа грамматики, синтаксиса и семантики
музыкального языка, объясняя, как термины конструируются, используются и интерпретируются в
различных музыкальных традициях. Семиотические подходы, с другой стороны, фокусируются на
символических значениях, заложенных в музыкальных знаках и символах, раскрывая эстетические,
эмоциональные и культурные концепции, передаваемые через терминологию. Исторические
исследования помещают музыкальную терминологию в ее временной и культурный контекст,
прослеживая ее эволюцию и исследуя ее идеологические последствия. Наконец, социокультурный
анализ исследует социальную динамику, которая формирует производство, распространение и
восприятие музыкальной терминологии, проливая свет на вопросы идентичности, власти и
репрезентации в сообществе исполнительских искусств.
Изучая музыкальную терминологию с помощью этих теоретических основ, исследователи могут
глубже понять ее структуру, значение и культурное значение. В этой статье мы подробно рассмотрим
каждую структуру, исследуя ее вклад в изучение музыкальной терминологии и выделяя области для
дальнейших исследований и исследований. Благодаря междисциплинарным подходам, объединяющим
множество теоретических точек зрения, ученые могут продолжать обогащать наше понимание
музыкального языка и его роли в формировании культурного ландшафта исполнительских искусств.
В рамках изучения музыкальной терминологии лингвистическая основа предлагает надежную
теоретическую основу для анализа структуры, синтаксиса и семантики музыкального языка.
Лингвистика, научное исследование языка, предоставляет исследователям инструменты и
методологии для понимания того, как музыкальные термины формируются, используются и
интерпретируются в различных музыкальных контекстах.
По своей сути лингвистический анализ музыкальной терминологии фокусируется на нескольких
ключевых аспектах:
Грамматика и синтаксис. Лингвистические теории позволяют ученым изучать грамматическую
структуру музыкальных терминов, включая их морфологию (словообразование) и синтаксис (порядок
слов). Это предполагает выявление закономерностей и правил, регулирующих образование терминов,
таких как аффиксация (добавление префиксов или суффиксов) или соединение (объединение
нескольких слов). Например, в теории музыки такие термины, как «хроматизм» или «контрапункт»,
иллюстрируют, как аффиксы изменяют базовые термины для передачи определенных музыкальных
концепций. Семантический анализ: лингвистические подходы также углубляются в семантику
музыкальной терминологии, исследуя значения и ассоциации, вызываемые конкретными терминами.
Это предполагает изучение денотативного (буквального) и коннотативного (ассоциативного) значений
терминов в музыкальном дискурсе. Например, такие термины, как «аллегро» или «адажио», в
итальянском языке несут определенные обозначения темпа, но они также вызывают эмоциональные и
эстетические качества, которые способствуют их интерпретации в исполнении. Прагматика:
лингвистическая прагматика исследует, как музыкальные термины используются в контексте для
передачи смысла и облегчения общения. Это включает в себя анализ прагматических аспектов
музыкального языка, таких как интерпретация терминов на основе инструкций по исполнению,
жанровых соглашений или стилистических предпочтений. Прагматический анализ проливает свет на
роль контекста в формировании интерпретации и применения музыкальной терминологии.
Межкультурные сравнения: лингвистические рамки облегчают межкультурные сравнения
музыкальной терминологии, позволяя исследователям исследовать сходства и различия в
использовании языка в различных музыкальных традициях. Это предполагает изучение того, как
термины переводятся, адаптируются или заимствуются между языками и культурами, подчеркивая
универсальность и культурную специфику музыкального языка. Применяя лингвистические принципы
к изучению музыкальной терминологии, исследователи могут получить ценную информацию о
структуре, значении и использовании музыкального языка. Лингвистический анализ не только
проясняет грамматические и семантические аспекты терминов, но также проливает свет на роль
контекста, культуры и коммуникации в формировании музыкального дискурса. В дальнейшем
междисциплинарные подходы, которые объединяют лингвистические рамки с другими
теоретическими взглядами, обещают дальнейшее обогащение нашего понимания музыкальной
терминологии в сфере исполнительского искусства.
Литературный обзор: В области лингвистического анализа музыкальной терминологии ученые
использовали фундаментальные работы по лингвистике для изучения грамматики, семантики и
прагматики музыкального языка. Например, книга Леонарда Бернстайна «Вопрос без ответа» (1976)
углубляется в лингвистические аспекты музыкального синтаксиса, предлагая аналогии между
музыкальными структурами и лингвистическим синтаксисом для выяснения формальной организации
музыкальных композиций. Кроме того, работы таких теоретиков музыки, как Жан-Жак Наттье,
особенно в его основополагающем тексте «Музыка и дискурс» (1990), исследуют применение
лингвистических концепций к анализу музыкального дискурса, подчеркивая роль семиотики в
интерпретации музыкального смысла.
Заключение:
Теоретические основы играют решающую роль в проведении исследований музыкальной
терминологии в исполнительском искусстве. Благодаря междисциплинарному исследованию
лингвистических, семиотических, исторических и социокультурных перспектив ученые получили
ценную информацию о структуре, значении и значении музыкального языка.
Лингвистическая основа предлагает инструменты для анализа грамматики, синтаксиса и
семантики музыкальных терминов, объясняя, как они формируются, используются и
интерпретируются в различных музыкальных традициях. Семиотические подходы углубляются в
символические значения, заложенные в музыкальных знаках и символах, раскрывая эстетические,
эмоциональные и культурные концепции, передаваемые через терминологию. Исторические
исследования помещают музыкальную терминологию в ее временной и культурный контекст,
прослеживая ее эволюцию и исследуя ее идеологические последствия. Социокультурный анализ
исследует социальную динамику, которая формирует производство, распространение и восприятие
музыкальной терминологии, проливая свет на вопросы идентичности, власти и репрезентации в
сообществе исполнительских искусств.
Опираясь на эти теоретические основы, ученые могут получить более глубокое понимание
многогранной природы музыкального языка и его роли в формировании культурного ландшафта
исполнительских искусств. В дальнейшем междисциплинарные подходы, объединяющие множество
теоретических точек зрения, обещают дальнейшее обогащение нашего понимания музыкальной
терминологии. Способствуя диалогу между дисциплинами и используя различные методологии,
исследователи могут продолжать расширять наши знания о музыкальном языке и его значении в
динамичном и развивающемся мире исполнительских искусств. В конечном счете, изучение
музыкальной терминологии предлагает богатую и плодотворную почву для исследований, предлагая
ученым раскрыть новые идеи и перспективы, которые способствуют нашему пониманию музыки и
исполнения.
1. Eco, Umberto. (1976). A Theory of Semiotics. Indiana University Press.
2. Finnegan, Ruth. (1989). The Hidden Musicians: Music-Making in an English Town. Cambridge University
Press.
3. Nattiez, Jean-Jacques. (1990). Music and Discourse: Toward a Semiology of Music. Princeton University Press.
УДК 81’25
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА АРХИТЕКТУРНЫХ ТЕРМИНОВ В УЗБЕКСКОМ И
РУССКОМ ЯЗЫКЕ
Д.Т.Арзиева, ст. преп., Андижанский государственный медицинский институт,
Андижан
Annotatsiya. Terminologiya sohasidagi ushbu ilmiy yo'nalishning fanlararo aloqadorligi

tilshunoslik va arxitektura sohasidagi maxsus bilimlarni sintez qilishga asoslanadi. Arxitektura
lug'ati dunyoning ilmiy soxasida mustaqil segmentni tashkil qiladi. Terminlar so'z bo'lganligi uchun
tinglovchida o'z-o'zidan assotsiatsiyalarni keltirib chiqaradi. Muayyan so'zlar bilan bog'liq
assotsiatsiyalar xilma-xil bo'lib, har bir kishining g'oyalariga bog'liq.
Kalit so'zlar: terminologiya, me'moriy lug'at, assotsiatsiya, stilistik muammolar, san'at
Аннотация. Междисциплинарность данного научного направления в области
терминологии базируется на синтезе специальных знаний в области лингвистики и
архитектуры. Архитектурная лексика составляет самостоятельный сегмент в научной
картине мира. Термины, так как являются словами, вызывают спонтанно ассоциации у
слушателя. Ассоциации, связанные с определёнными словами, отличаются разнообразием,
зависят от представлений каждого человека.
Ключевые слова: терминология, архитектурная лексика, ассоциация, стилистические
проблемы, искусство
Abstract. The interdisciplinarity of this scientific direction in the field of terminology is based
on the synthesis of special knowledge in the field of linguistics and architecture. Architectural
vocabulary constitutes an independent segment in the scientific field of the world. Terms, since they
are words, spontaneously evoke associations in the listener. Associations connected with certain
words are varied and depend on the ideas of each person.
Key words: terminology, architectural vocabulary, association, stylistic problems, art
Узбекистан - страна древней культуры, давшая мировому зодчеству прекрасные образцы

архитектуры и искусства, располагающая исключительно благоприятными условиями для
развития всех форм туризма. Во всемирно известных городах Узбекистана - Бухаре,
Самарканде, Хиве и других городах сохранилось большое количество выдающихся
памятников архитектуры прошлого, от древнего бактрийского царства до нашего времени.
Многие из них являются уникальными произведениями мировой архитектуры,
сохранившимися почти в первозданном виде. Исторические архитектурные памятники,
созданные узбекскими архитекторами, стали шедеврами мировой архитектуры. Красота и
неповторимость таких медресе, как Вибиханум, Шахизинда, Шердор в Самарканде, минареты
в Бухаре, архитектурные памятники в Хиве и Шахрисябсе до сих пор удивляют все
человечество. Народ постоянно восхвалял, слагал различные легенды о благородном труде
архитекторов, построивших бесценные памятники. В одном из них говорится следующее:
Один богатый человек решил художественно украсить комнату в своем доме и вызвал для
этого лучшего мастера по росписи «наккош» и специалиста по алебастру «ганчкор», поручив
им работу по отделке комнаты. Между двумя мастерами издавна существовала вражда:
каждый из них считал свое искусство наиболее совершенным. Ганчкор предложил разделить
комнату пополам занавеской и каждому в отдельности отделывать свою половину, чтобы по
окончании работы обе половины представить на суд беспристрастным ценителям. Много
недель работали мастера, наконец была снята разделяющая комнату занавеска - и взорам
восхищенных зрителей представилась прекрасно расписанная комната, в которой обе
половины в точности соответствовали одна другой. Оказалось, что наккош, проявив все
мастерство покрыл свой участок сплошной росписью, ганчкор занимался полированием
поверхности алебастровой штукатурки, превратил ее в большое зеркало, где отражались
совершенно в точности роспись противоположных стен.
Одной из древних и изящных сфер человеческой деятельности является архитектура.
Прежде чем дать определение архитектуре, давайте посмотрим на происхождение слова
«архитектура». Корень слова «тектура» означает искусство строительства, а суффикс «архи»
— высокий, высокий уровень. Итак, «архитектура» означает высшую стадию строительства,
то есть строительство высокого уровня. В этом смысле слово «архитектор» близко узбекскому
слову «меъмор». Вот почему термин архитектура широко используется по отношению к
архитектуре. Архитектура — высшая форма строительного искусства, но не каждое здание
можно сравнить с архитектурой. Потому что строительство – это очень широкое понятие и
включает в себя некоторые области, не подходящие для архитектуры. Например,
строительство железных дорог, строительство подземных трубопроводов или шахт и т. д.
Итак, не всякое здание может быть архитектурой, но основой любой архитектуры является
строительство. Чтобы здание стало архитектурой, оно должно быть создано в стиле образца
высокого уровня или произведения искусства. Архитектура отличается от других видов
практической деятельности человека, в том числе и от строительства, тем что, помимо
коммунальных вопросов, она выполняет также идейно-художественные эстетические задачи,
отвечающие потребностям определенной исторической и социально-духовной среды и
времени. Принято определять архитектуру следующим образом: архитектура – это искусство
создания пространственной среды для человеческой и общественной деятельности,
человеческой жизни, труда и жизни в целом. Здесь «пространственный» относится не к
пространству, а к местам, построенным на поверхности земли. Такая пространственная среда
может быть закрытой или открытой. Она образуется с помощью разграничивающих и
разделяющих конструкций (таких как стены, крыши, заборы, деревья, камни). Например,
кофейня «Голубые купола» в Ташкенте или прилегающие к ней здания чайханы окружены
кирпичом, бетоном и стеклом, стеной, крышей (купол также является разновидностью
крыши), образуя замкнутую пространственную среду. Здесь, в аллее, под виноградными
лозами создана частично замкнутая среда. И в контраст этому факту на той же горизонтальной
плоскости имеются сури-топчаны перед чайханой расположенные на открытой среде.
Дорожки для прогулок также являются открытой средой, которые были созданы с
планированным использованием деревьев, кустов, газонов, плит, камней, водоемов, фонтанов.
Следует отметить, что «архитектура» с точки зрения ее создания употребляется в двух
смыслах, во-первых, в смысле области творческой деятельности человека и, во-вторых, в
смысле продукта этой деятельности.
Известно, что словарный состав каждого языка состоит не только из собственных, но и
заимствованных слов. Эта истина касается и архитектурной терминологии узбекского языка.
Экономические, культурные связи узбекского народа с соседними народами, которые
продолжались в течение многих веков, постоянно находили свое отражение и в языке. В
развитии узбекской лексики в дореволюционном периоде заметным было влияние персидско-
таджикского языка. То, что например, в произведениях А. Навои были употреблены такие по
происхождению персидско-таджикские и арабские строительные термины, как кордон -
знаток строительных работ, дурадгор - столяр, плотник, чубкор - мастер, строящий каркасное
здание, хоро - гранит, мезфоб - алтарь, масжид - мечеть и другие может подтвердить
вышесказанное. С течением времени в составе узбекской архитектурной терминологии
постоянно увеличивалось количество терминов, заимствованных из персидско-таджикского и
арабского языков. В народе, освоивших строительные дисциплины и искусство, и создавших
проекты и орнаменты, архитекторов уважительно называли мухандисами /инженерами/. Под
этим термином в широком смысле подразумевался знаток геометрии, специалист-инженер в
применении к технике, конструкции сооружений. В архитектуре средневековья тех людей,
которые строили по своим проектам сложнейшие и величественные дворцы и палаты, медресе
и мечети называли мухандисами или меморами /меъмор/. В действительности, звания
мухандис и мемор присваивались тем людям, которые имели большой опыт в строительстве.
Два братских народа, - пишет А.К.Боровков, - узбекский и таджикский - веками жили в
одинаковых экономических, политических и культурных условиях. Исторически сложились
тесные взаимоотношения между этими двумя народами. Близкие культурные и литературные
традиции оказали влияние на образование значительной общности в словаре за счет взаимного
отбора бытовой лексики и разнообразной терминологии.
Подразумевается, что сравниваемые терминологические единицы архитектуры
английского и узбекского языков функционально совместимы по содержанию, методу и
прагматичности. Внимание к последовательности важно для обеспечения адекватности
перевода является фактором. В интерпретации К.Мусаева: «Стилистические проблемы
лингвистического перевода занимает важное место в его составе. Стилистика – объект анализа
языкознания поскольку во многих отношениях тесно связан с переводом. В стилистике все
функции также полностью связаны с лингвистическим переводом, комплексный подход к
вопросу лингвистического анализа перевода, например, языкового необходимо провести в
связи с такими факторами, как конструкция, норма и традиция».
Можно заметить, что в английской терминологии архитектуры встречаются термины со
стилистической окраской. Они связаны с терминами, относящимися к области архитектуры и
употребляется в виде сложного термина. Например: expensive - лексическое значение
общеупотребительного слова “дорогой”, “the weather is expensive”- плохая погода на стройке
приводит к увеличению стоимости работ. Например: слово “contact” имеет лексическое
значение “связь”, “contact material” смешивание строительных материалов. We should check
the contact of active additive minerals with building materials. Необходимо проверить смешивание
строительных материалов с активными минеральными добавками.
Архитектура обычно работает во взаимодействии с другими видами искусства:
живописью, скульптурой, декоративным народным искусством (живопись, гравюра, резьба по
дереву, камню, гончарному делу, мукарнас). Это не значит, что архитектура не может быть
создана без этих декоративных искусств. Сегодня строительные устройства, материалы и
отделочные материалы имеют очень элегантный, неповторимый пластический вид, они
широко используются в современных архитектурных объектах. Однако любой современный
архитектурный объект обладает потенциалом эффективного использования декоративно-
прикладного искусства в своей среде и композиции. Это наследие, оставленное нам нашими
предками.
1. Мусаев К.М. Формирование, развитие и современные проблемы терминологии. – М.: Наука, 1986.
2. Сапаев К. Строительная терминология узбекского языка, 1984, стр. 34
3. А.К.Боровков, Ученые записки Института востоковедения, М., 1952, с.165.
4. Федоров А.В. Основы общий теории перевода // Введение в теорию перевода. – М.: 1968.
5. Пронина Р.Ф. Конверсия // Перевод английской научно-технической литературы. – М.: 1986.
6. Муминов О. Lexicology of the English Language. – T.: 2008.
УДК 81-25
ПРАГМАЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ И КОГНИТИВНЫЕ МАРКЕРЫ УСТНОЙ РЕЧИ:
КОРРЕЛЯЦИЯ С ПСИХОТИПОМ ГОВОРЯЩЕГО
Н.Р.Ахмедова, преподаватель, Узбекский государственный университет мировых
языков, Ташкент
Annotatsiya. Og'zaki tilning murakkab tomonlarini tushunish nafaqat til bilimini, balki kognitiv
jarayonlar va pragmatik ko'nikmalarni ham o'z ichiga oladi. Ushbu maqola pragmalingvistik
xususiyatlar, kognitiv belgilar va nutq psixotiplari o'rtasidagi bog'liqlikni o'rganadi. Fanlararo
yondashuv orqali biz odamlarning nutqi kognitiv tendentsiyalar va kommunikativ uslublarni qanday
aks ettirishini o'rganamiz.
Kalit so‘zlar: Og‘zaki til, pragmatika, idrok, nutq psixotiplari, lingvistik tahlil, kognitiv
markerlar, muloqot uslublari.
Аннотация. Понимание тонкостей устной речи требует не только лингвистических
навыков, но также когнитивных процессов и прагматических навыков. В данной статье
исследуется корреляция между прагмалингвистическими особенностями, когнитивными
маркерами и речевыми психотипами. Используя междисциплинарный подход, мы исследуем,
как речевые модели людей отражают основные когнитивные тенденции и стили общения.
Ключевые слова: устная речь, прагматика, познание, речевые психотипы,
лингвистический анализ, когнитивные маркеры, стили общения.
Abstract. Understanding the intricacies of oral language involves not only linguistic
proficiency but also cognitive processes and pragmatic skills. This article investigates the correlation
between pragmalinguistic features, cognitive markers, and speaking psychotypes. Through an
interdisciplinary approach, we explore how individuals' speech patterns reflect underlying cognitive
tendencies and communicative styles.
Keywords: Oral language, pragmatics, cognition, speaking psychotypes, linguistic analysis,
cognitive markers, communication styles.
Введение: Устный язык как способ человеческого общения представляет собой богатое
полотно, сотканное из лингвистических, когнитивных и прагматических нитей. Традиционно
лингвистический анализ углублялся в структуру и правила речи, уделяя особое внимание
синтаксису, семантике и фонологии. Однако сфера изучения языка расширилась и охватила
более широкие аспекты, включая контекстуальное использование языка и когнитивные
процессы, лежащие в основе общения. Кроме того, люди демонстрируют разнообразные стили
речи, отражающие их уникальные когнитивные тенденции и коммуникативные предпочтения,
которые мы называем речевыми психотипами.
Понимание сложностей устной речи требует междисциплинарного подхода, который
объединяет знания лингвистики, когнитивной психологии и социальных наук. Прагматика,
изучение языка в контексте, проливает свет на то, как говорящие используют язык для
передачи смысла в социальных взаимодействиях. Прагматические маркеры, такие как
интонация, дискурсивные частицы и разговорные стратегии, служат ориентирами, которые
формируют ход диалога и сигнализируют о намерениях говорящих.
Когнитивные процессы в равной степени являются неотъемлемой частью производства
и понимания устной речи. Рабочая память, механизмы внимания и исполнительные функции
играют ключевую роль в формулировании связных высказываний, контроле связности
дискурса и адаптации использования языка для достижения коммуникативных целей.
Когнитивные маркеры, встроенные в речь, такие как вариации скорости речи, синтаксическая
сложность и лексическое разнообразие, дают представление о когнитивных требованиях
речевых задач и раскрывают индивидуальные различия в когнитивных способностях.
Кроме того, люди демонстрируют различные стили речи, характеризующиеся моделями
взаимодействия, экспрессивностью и коммуникативными стратегиями. Эти речевые
психотипы охватывают целый спектр черт: от напористости до эмпатии, от многословия до
краткости, которые проявляются в разнообразном языковом поведении в разных контекстах.
В этой статье исследуется взаимосвязь между прагмалингвистическими особенностями,
когнитивными маркерами и речевыми психотипами с целью разгадать сложную картину
устной речи. Выясняя эти взаимосвязи, мы стремимся обогатить наше понимание устной
коммуникации и ее основных механизмов, что будет иметь значение для образования,
клинической практики и стратегий межличностного общения. Через междисциплинарную
призму мы отправляемся в путешествие, чтобы разгадать тайны устной речи и ее глубокое
влияние на человеческое взаимодействие и познание.
Прагмалингвистические особенности включают в себя лингвистические элементы,
встроенные в социальные взаимодействия, которые способствуют эффективному общению.
Эти особенности действуют в сфере прагматики, где язык — это не просто система символов
и правил, а динамический инструмент для навигации по социальному контексту и передачи
смысла. Понимание прагмалингвистических особенностей необходимо для расшифровки
нюансов устной речи и интерпретации намерений и отношений говорящих.
Маркеры дискурса. Маркеры дискурса — это лингвистические устройства, которые
структурируют и организуют устный дискурс, сигнализируя о взаимосвязях между
высказываниями и направляя понимание слушателей. Примеры включают «ну», «так», «вы
знаете» и «на самом деле». Эти маркеры выполняют различные функции, например, отмечают
переходы между темами, сигнализируют о согласии или несогласии, а также управляют
очередностью в разговоре.
Стратегии вежливости. Стратегии вежливости регулируют социальные взаимодействия,
смягчая потенциальные действия, угрожающие лицу, и поддерживая гармонию и
взаимопонимание между собеседниками. Вежливость может выражаться через
лингвистические формы, такие как маркеры вежливости (например, «пожалуйста»,
«спасибо»), косвенные просьбы и средства хеджирования (например, «Я не уверен, но...»).
Культурные нормы и социальный контекст влияют на выбор и интерпретацию стратегий
вежливости.
Речевые акты: Речевые акты относятся к коммуникативным действиям, выполняемым
посредством языка, таким как просьбы, обещания, извинения и комплименты. Понимание
речевых актов предполагает признание иллокутивной силы – предполагаемой функции или
эффекта – стоящей за высказываниями. Прагматические особенности, такие как интонация,
речевой регистр и контекстуальные подсказки, способствуют интерпретации речевых актов и
их предполагаемого значения.
Разговорная импликатура: Разговорная импликатура включает в себя извлечение
подразумеваемых значений из высказываний на основе принципа сотрудничества и
принципов разговора Грайса. Ораторы часто передают информацию косвенно, полагаясь на
импликатуру, чтобы передать тонкости, передать вежливость или сохранить эффективность
разговора. Принципы Грайса о количестве, качестве, релевантности и манере определяют
интерпретацию импликатуры в дискурсе.
Речевые заполнители и исправления. Речевые заполнители, такие как «э-э», «гм» и
«нравится», служат маркерами колебаний или заполнителями в речи, указывая на паузы,
самокоррекцию или когнитивную обработку. Ремонт включает в себя пересмотр или
исправление лингвистических ошибок или неточностей во время произнесения речи. Эти
функции способствуют плавности и связности устной речи и отражают процессы мониторинга
и корректировки говорящих в реальном времени.
Понимание и анализ прагмалингвистических особенностей улучшают наше понимание
разговорной речи и социальной динамики, лежащей в основе общения. Распознавая эти
лингвистические сигналы, исследователи и практики могут расшифровать тонкости устного
дискурса, продвигать эффективные коммуникативные стратегии и ориентироваться в
межкультурном взаимодействии с чувствительностью и осознанностью.
В заключение, исследование прагмалингвистических особенностей устной речи дает
неоценимую информацию о тонкостях человеческого общения. На протяжении всей этой
статьи мы углубились в многогранную природу устного дискурса, изучая, как языковые
элементы взаимодействуют с социальным контекстом и когнитивными процессами, формируя
коммуникативные взаимодействия.
Прагмалингвистические особенности, в том числе дискурсивные маркеры, стратегии
вежливости, речевые действия, разговорная импликатура и речевые наполнители, служат
важными инструментами для передачи смысла, управления социальными взаимодействиями
и согласования смысла в дискурсе. Эти особенности отражают не только языковую
компетентность, но и осведомленность говорящих о социальных нормах, коммуникативных
целях и когнитивных процессах, связанных с производством и пониманием языка.
Более того, наше исследование речевых психотипов проливает свет на разнообразие
коммуникативных стилей и предпочтений людей. Посредством идентификации различных
языковых профилей, связанных с различными психотипическими чертами, мы получаем
представление о взаимодействии между личностью, когнитивными способностями и
использованием языка в социальных взаимодействиях. Понимание речевых психотипов
расширяет нашу способность адаптировать стратегии общения, способствовать
межличностному взаимопониманию и эффективно ориентироваться в различных социальных
контекстах.
Корреляция между прагмалингвистическими особенностями, когнитивными маркерами
и речевыми психотипами подчеркивает сложное взаимодействие между языком,
когнитивными способностями и личностью в формировании устного общения. Раскрывая эти
взаимосвязи, исследователи могут улучшить наше понимание обработки разговорной речи,
предоставить информацию о вмешательствах, направленных на улучшение навыков устной
речи, и продвигать эффективные коммуникативные практики среди различных групп
населения и контекстов.
По сути, изучение прагмалингвистических особенностей устного языка раскрывает
богатство и сложность человеческого общения. Продолжая исследовать эти измерения, мы
углубляем наше понимание динамического взаимодействия между языком, познанием и
социальным взаимодействием, что в конечном итоге обогащает наше понимание того, что
значит эффективно общаться в разнообразном и взаимосвязанном мире.
1. Clark, H. H. (1996). Using language. Cambridge University Press.
2. Brown, P., & Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some universals in language usage. Cambridge University
Press.
3. Grice, H. P. (1975). Logic and conversation. In P. Cole & J. L. Morgan (Eds.), Syntax and semantics: Vol. 3.
Speech acts (pp. 41–58). Academic Press.
4. Goffman, E. (1974). Frame analysis: An essay on the organization of experience. Harvard University Press.
5. Levelt, W. J. M. (1989). Speaking: From intention to articulation. MIT Press.
6. Verschueren, J. (1999). Understanding pragmatics. Oxford University Press.
7. Tannen, D. (1984). Conversational style: Analyzing talk among friends. Ablex Publishing.
УЎК 81:821.222
ЮСУФ ВА ЗУЛАЙХО ДОСТОНИДА АРХАИК МИФОЛОГИК БЕЛГИЛАРНИНГ
АКС ЭТИШИ
Н.Д.Бабаджанова, катта ўқитувчи, Тошкент давлат юридик университети, Тошкент
Аннотация. Мақолада Юсуф образининг генетик асослари бир жиҳатдан ўлиб-

тирилувчи табиат культини ўзида мужассамлаштирган Сиёвуш ҳақидаги мифологик
тасаввурларга алоқадорлиги ҳамда мазкур эпик сюжет таркибидаги ғайритабиий туғилиш,
синов, қудуққа ташланиш ёки “ўзга олам”га сафар каби мотивларнинг туркий халқлар эпоси
билан муштарак жиҳатларга эгалиги, қаҳрамоннинг қудуққа ташланиши мотиви эпик баёни
аждодларимизнинг оламнинг уч қисмдан иборатлиги, яъни Кўк – юқори олам, Ер юзи – ўрта
олам ва Ер ости – қуйи олам ҳақидаги космогоник тасаввурлари асосига қурилганлиги очиб
берилган.
Калит сўзлар: ёзма адабиёт, фольклор, адабиётшунослик, сюжет, мотив, миф,
афсона, космогоник тасаввур, мифологик модель, юқори ва қуйи олам, диний ривоят, зооморф
образ, архаик мифология, мифопоэтик контекст, инициация, образ, фабулат, эпик анъана,
анимистик қарашлар.
Аннотация. В статье генетическая основа характера Юсуфа связана с
мифологическими видениями Сийовуша, олицетворяющего культ умирающей и
воскрешающейся природы, и такими мотивами этого эпического сюжета, как
неестественное рождение, испытание, бросание в колодец или путешествие на “тот свет”
имеют общие аспекты с эпосом тюркских народов. мотив бросания героя в колодец
оказывается основанным на космогонических представлениях наших предков о том, что
вселенная состоит из трех частей, т. е. Синей - верхнего мира, Земли - среднего мира и
Подземной - нижнего мира.
Ключевые слова: письменная литература, фольклор, литературоведение, сюжет,
мотив, миф, легенда, космогоническое воображение, мифологическая модель, верхний и
нижний мир, религиозный нарратив, зооморфный образ, архаическая мифология,
мифопоэтический контекст, инициация, образ, фабулат, эпическая традиция. ,
анимистические взгляды.
Abstract. In the article, the genetic basis of Yusuf’s character is related to the mythological
visions of Siyovush, which embodies the cult of nature that dies and is resurrected, and the motifs of
this epic plot, such as unnatural birth, testing, being thrown into a well, or a trip to the “other world”
have common aspects with the epic of the Turkic peoples. the motif of the hero's throwing into the
well is revealed to be based on the cosmogonic ideas of our ancestors that the universe consists of
three parts, i.e. Blue - the upper world, Earth - the middle world, and Underground - the lower world.
Key words: written literature, folklore, literary studies, plot, motif, myth, legend, cosmogonic
imagination, mythological model, upper and lower world, religious narrative, zoomorphic image,
archaic mythology, mythopoetic context, initiation, image, fabulat, epic tradition, animistic views.
Юсуф қиссаси сюжетининг тарихий асослари қадимги диний манбаларга бориб тақалса-
да, унинг асосий мотивлар таркиби ва образлар силсиласининг шаклланишида Марказий Осиё
халқларининг фольклор анъаналари муҳим роль ўйнаган. Юсуф образининг генетик асослари
бир жиҳатдан ўлиб-тирилувчи табиат культини ўзида мужассамлаштирган Сиёвуш ҳақидаги
мифологик тасаввурларга алоқадорлиги ҳамда мазкур эпик сюжет таркибидаги ғайритабиий
туғилиш, синов, қудуққа ташланиш ёки “ўзга олам”га сафар каби мотивларнинг туркий
халқлар эпоси билан муштарак жиҳатларга эгалиги ҳам шу фикрни тасдиқлайди. Ўзбек
фольклори ва ёзма адабиётидаги ўзига хос бадиий талқинлари мавжуд бўлиб, бу асарларнинг
сюжет қурилишида диний манбалардаги ривоятларга яқинлик кўзга ташланса-да, уларнинг
ҳар бирида муаллифнинг ижодий ёндашуви, бадиий ниятининг ўзига хослиги ва бадиий
маҳорати ўз аксини топган.
Юсуф қиссаси халқ орасида ғоят кенг оммалашганлиги сабабли бу қадимий эпик
сюжетнинг муайян мотивлари ва эпизодлари асосида афсона ва ривоятлар ҳам юзага келган.
Хусусан, фольклоршунос Т.Очилов томонидан Самарқанд вилоятидан ёзиб олинган бир
афсонада Юсуф ва унинг қизи кўрган тушнинг йўрилиши ҳақидаги ҳикоя қилинади. Бу афсона
ҳам Юсуф қиссасидаги анъанавий туш мотивининг эпик анъанага таъсири жараёнида
шаклланган. Бундан ташқари, “Юсуф ва Зулайхо” эртагининг Наманган вилояти Чортоқ
туманидаги Пешқўрғон қишлоғида истиқомат қилувчи А.Турғуновдан ёзиб олинган
намунасида акалари тарафидан қудуққа ташланган Юсуфни ғаройиб илонлар ташқарига
чиқариб қўйиши мотиви мавжуд. Юсуф алайҳиссалом қиссасининг сюжети асосида яратилган
бошқа кўпгина асарлардан фарқли равишда ушбу эртакда қудуққа ташланган Юсуф тўртта
илонга дуч келади. Эртакда айтилишича, бу илонларнинг номи Ямлихо, Максимино, Мислино
ва Пирмуш бўлиб, бу илонлар қудуққа ташланган одамларни жазолаш учун қўйилган экан.
Чунки бу қудуққа фақат ёмон одамларгина ташланар экан. Илонлар шоҳи Ямлихо Юсуфни
кўриб, “Етти ёшида бу боланинг қандай гуноҳи бўлиши мумкин?” деб уни ташқарига чиқариб
қўйибди.
Ушбу эртакда илонлар номи сифатида келтирилган атамаларнинг эпик матндан ўрин
олиши эса “Қуръони карим”нинг “Каҳф” сураси асосида шаклланган “ғор одамлари” ҳақидаги
диний ривоятлар билан алоқадордир. Чунки ғайридинлар таъқибидан қочиб кимсасиз ғорда
паноҳ топган ва ўша манзилда уч юз йил мобайнида ухлаган етти биродар тўғрисидаги
ривоятнинг “Жавоҳир-ул ҳикоят” номли асарга киритилган намунасида баён қилинишича,
“етти биродарнинг исмлари Яслихо, Максалмино, Кашфутат, Табюнус, Кашофатюнус,
Азарфатюнус, Юнусбуз”. Фольклоршунос М.Жўраев ва Ш.Шомусаровларнинг ёзишларича,
“Максалмино ва Ямлихо насроний диний афсоналаридаги Максимилиан ва Иамалиха
эпонимларининг фонетик вариантларидир. Бошқа асҳоби қаҳфлар эса Шарқ фольклори
анъаналарининг маҳсулидир”. “Юсуф ва Зулайхо” эртагида Юсуф тушган қудуқ ичидаги тўрт
илондан иккитасининг исми – Ямлихо ва Максалмино атамаларининг келиб чиқиши исломий
манбалардаги “ғор одамлари” тўғрисидаги ривоятлар сюжетининг эртакчилик анъанасига
таъсири натижасида шаклланган.
Юсуфнинг қудуққа ташланиши ва карвонлар томонидан қутқариб олиниши
қаҳрамоннинг ер остида жойлашган деб тасаввур қилинган “ўликлар мулки”га сафар қилиши
ва рамзий маънода “ўлиб-қайта тирилганлигини англатади. Бу образ ана шу жиҳатига кўра
Ўрта Осиё халқларининг архаик мифологиясидаги ўлиб-тирилувчи табиат культини ўзида
мужассамлаштирган Сиёвуш, шунингдек, қадимги Миср асотирларидаги Осирис образлари
билан муштарак белгиларга эга.
Юсуф тўғрисидаги қадимий эпик сюжетнинг ўзбек достончилиги ва қиссахонлиги
анъаналаридаги бадиий талқинларидаги қаҳрамоннинг қудуққа ташланиши мотиви эпик
баёни аждодларимизнинг оламнинг уч қисмдан иборатлиги, яъни Кўк – юқори олам, Ер юзи –
ўрта олам ва Ер ости – қуйи олам ҳақидаги космогоник тасаввурлари асосига қурилган.
Фольклоршунос В.Я.Проппнинг қайд этишича, қадимги мифологиядаги “ўзга дунё
қаҳрамоннинг эзгу ҳомийлари яшайдиган юқори ва унинг рақиблари макон этган қуйи
оламларга бўлинади. Ўрта оламда одамлар яшайди, қаҳрамоннинг ўзи ҳам шу ерда
истиқомат қилади”.[13] М.Жўраевнинг таснифича эса ўзбек халқ эртакларида қаҳрамон эпик
сафари йўналишини белгиловчи “ўзга олам”нинг тузилиши асосан икки хил мифологик
модель асосида талқин қилинади: а)горизонтал йўналиш бўйича; б)вертикал йўналиш
бўйича.[12] Қудуқ билан боғлиқ анъанавий мотивнинг ўзига хос талқини баён этилган
“Туркий Юсуф-Зулайхо” қиссасида қаҳрамоннинг “ўзга олам”га сафари трихотомик, яъни уч
қисмли космогоник қурилишнинг вертикаль модели асосида тасвирланган деб ўйлаймиз.
Бизнингча, Юсуфни ўгай акалари қийнашаётган пайтда осмонда пайдо бўлган қуш Кўк –
юқори олам, яъни руҳлар оламининг тимсоли сифатида гавдаланган зооморф образдир. Чунки
архаик мифологияда қуш космогоник модель структурасининг юқори қисми, яъни руҳлар
маскани сифатида тасаввур қилинган Кўк оламининг рамзидир. Туркий халқлар, шу
жумладан, ўзбекларнинг анимистик қарашларида ҳам одам вафот этганидан кейин унинг руҳи
қушга эврилиши билан боғлиқ инончлар мавжуд бўлган. Шунга кўра, Юсуф билан акалари
устида қушнинг пайдо бўлиши халқ эпосида тасвирланган асосий персонаж ўзининг ҳақиқий
қаҳрамонлиги, яъни келгуси саргузаштларга тайёр эканлигини исботлаш мақсадида ўтиши
зарур бўлган синов-инициация маросимларининг фольклордаги эпик диффузияси
кўринишларидан бири бўлиб, қаҳрамоннинг Кўкка, яъни юқори оламга сафарини англатади.
“Туркий Юсуф-Зулайхо” қиссасида тасвирланишича, ногаҳоний ҳолатда пайдо бўлган
қушнинг сўзини эшитган ўгай акалар Юсуфни тал, яъни тепалик устига олиб чиқишлари
мотивида эса ўрта олам, яъни қаҳрамон истиқомат қиладиган Ер юзи дунёси тасвирини
кўрамиз.
Қадимги космогоник мифология мезонлари асосида ёндашадиган бўлсак, эпик қаҳрамон
ҳаракатининг структурасидаги учинчи йўналиш Юсуфни “ўзга олам”нинг вертикаль моделига
кўра зулмат, қоронғулик ва ўликлар дунёси сифатида тасаввур қилинган Ер ости оламига
туширганлиги аёнлашади. Юсуф ташланган қудуқ детали ер ости оламининг рамзий-
мифологик талқини эканлигини исботлайдиган бир нечта далил мавжуд. Биринчидан,
мифология ва фольклорда ғор, чоҳ, жарлик, сув ва қудуқ ер ости оламига олиб борадиган йўл
сифатида тасаввур қилинади. Қаҳрамоннинг қудуққа тушиши мотивининг мифопоэтик
табиатини ойдинлаштиришда уни фольклор асарлари “ўзга олам”га олиб борадиган йўл
тарзида талқин қилинадиган яна бир муҳим элемент – ғор детали билан қиёслаш муҳим
ҳисобланади. Чунки “қадимги мифологияда ғор – ўзга оламга ўтиш йўли сифатида талқин
қилинган”.[4] Қудуқ ва ғорни ёруғлик – зулмат, нурлилик – қоронғулик, ер юзи – ер ости, бу
дунё (яъни қаҳрамон яшайдиган олам) – ўзга дунё параметрлари бўйича қиёсласа, эпик матнда
қаҳрамон сафарининг макондаги йўналишини ифодаловчи бу ҳар икки деталнинг функцияси
муштараклиги маълум бўлади. Бинобарин, қоронғулик, яъни нурдан мосуво бўлиш, зулмат эса
самовий мифологияда ёруғлик ва эзгуликка қарши турувчи ёвуз кучлар макони ҳисобланган
“ўзга олам” ифодасидир.
Юсуф тушган қудуқнинг ер остида жойлашган “ўзга олам”га ўтиш йўли сифатида талқин
қилинишига яна бир далил Шаддод томонидан қазилган бу қудуқнинг ичини илон, чаён каби
хаотик мавжудотлар ўзига макон қилганидир. “Қисаси Рабғўзий”да нақл қилинишича, “ул
қузуғда тупроқда ётған бир қарағу илон бор эрди. Юсуфнинг унин эшитиб, Юсуфни егали
ўғради. Жаброил бир қаттиғ ун қилди, ул ундин қулоқи сағир бўлди, кўзлуғ илон кўзсиз
бўлмаса Юсуф жамолин кўруб егали ўғрамагай эрди”.[5] “Қиссаи Юсуф-Зулайхо”да
тасвирланишича, “қудуқ тубинда илон-чаён кўб эрди, Жаброил бир наъра тортди, улар ер
тагига кириб кетди”. Зеро, қадимги туркий мифологияда ер остида жойлашган деб тасаввур
қилинган “қуйи олам” – ёвузлик тимсоли Эрликка бўйсунадиган жониворлар маконидир.
Хусусан, тоғли олтойликлар фольклорида сақланиб қолган қадимги туркий мифлардан бирида
айтилишича, бир куни Эрлик эзгу тангри Улганнинг олдига бориб, ер юзидан ҳассасининг учи
сиғарлик жой беришни сўрабди. Улган розилик билдиргач, Эрлик ўзининг ҳассасини ерга
суқиб олибди. Шунда ернинг тагини ўзига макон қилган илон, қурбақа, чаён ва бошқа заҳарли
жониворлар ҳалиги ҳасса учидан тишлаб ер юзига чиқишибди. Эрлик бу жонзотларга қараб:
“Энди сизлар одамларга ёмонлик қиласизлар!” – дебди. Буни кўриб жаҳли чиққан Улган
ҳассани қўлига олиб, ҳалиги жониворларни чиққан тешиги орқали ер тагига тиққан эмиш.[9]
Кўринадики, “Туркий Юсуф-Зулайхо”да Шаддод томонидан қазилган бу қудуқнинг тубида
илон, чаёнлар кўп эканлиги қаҳрамон тушган қудуқ – ер ости, яъни одамга ёмонлик қилувчи
ёвуз кучлар макони ҳисобланган “қуйи олам”га тааллуқли эканлигини англатади.
Сибирда истиқомат қиладиган туркий халқларнинг шомонизмидаги оламнинг
космогоник қурилиши жиҳатидан уч ўлчамдан иборатлиги ва самовий модель қисмларининг
зооморф тимсоллари мифологик тасаввурлар ҳам Юсуфнинг қудуққа ташланиши мотивидаги
макон талқинларига мос келиши характерлидир. Этнограф Л.П.Потаповнинг аниқлашича,
Саян-олтой шомонлари чилдирмасининг ички тарафига чизилган суратлар бир неча қисмга
бўлинган бўлиб, юқори тарафида ой, қуёш, Етаган юлдузлари ҳамда “кёок” (какку), “кускачак”
(чумчуқ), “кускун” (қарға), “бай қазинг” (муқаддас қайин) ва “тогус ооул” (бир-бирининг
қўлини ушлаб турган тўққиз ўғил) сурати чизилган. Қуйи қисмига эса “чети кёк бури” (етти
кўк бўри), “тогум кара адай” (тўққиз қора ит), “чылан” (илон), “келескен” (катлакесак).
“сомыска” (ёмғир чуваланги) ва “пага” (бақа) тасвирланган.[10] Бундан кўринадики, “Туркий
Юсуф-Зулайхо” халқ қиссасидаги қаҳрамоннинг қудуққа ташланиши лавҳасида тасвирланган
жониворлар Юқори ва қуйи оламларга хос зооморф тимсоллар бўлиб, моҳиятан қадимги
туркийларнинг шомонийлик эътиқодларидаги космогоник модель талқинига мос келади.
Бизнингча, саян-олтой шомонларининг чилдирмасида тасвирланган тўққиз ўғил ва етти бўри
тимсоллари билан Юсуф қиссасидаги ўн бир ака-ука образи ҳамда қудуққа ташланган
Юсуфни бўри еди, деб талқин қилиниши мотиви ўртасида ҳам тарихий-типологик
муштараклик мавжуд.
Маълумки, дунё халқлари эпосида қаҳрамон ҳомий кучлар томонидан “танланган” шахс
бўлиб, у ўзига топширилган вазифани бажаришга қодирлигини исботлаши учун йигитлик
даври инициациясидан ўтиши, яъни бир ёш-табақа мансубиятидан бошқасида ўтиш жараёнида
ўзининг “ҳақиқий қаҳрамон” эканлигини кўрсатиши лозим бўлган. Бундай инициация
жараёни эпик қаҳрамоннинг маълум маънода ўзлигини йўқотиши, яъни рамзий маънода “ўлиб
қайта тирилиши”, бошқача қилиб айтганда, “ўзга олам”га сафар қилиш ва ҳомий кучлар
синовидан ўтиб, қаҳрамон сифатида “қайта яралиши”ни билдиради. Анъанага кўра, эпик
қаҳрамоннинг рамзий синов-инициация маросимлари воситасида “қайта яралиши” оламли уч
қисмли космогоник моделига асосланган мифологик тасаввурлар асосида тасвирланади.
Шунинг учун ҳам фольклоршунос Ш.Турдимов ўзбек халқ қаҳрамонлик эпосидаги Алпомиш
образига хос ўтда ёнмаслик, сувга чўкмаслик ва қилич кесмаслик каби хусусиятларнинг
асосини “уч ўлчамлик олам – осмон, ер, сув (ер ости олами) билан боғлиқ”, деб ҳисоблаган
эди.[12] “Туркий Юсуф-Зулайхо” қиссасида ҳам қаҳрамоннинг акалари томонидан қудуққа
ташланиши Юсуфнинг руҳий-ҳиссий жиҳатдан янгиланиши ва унинг “ўзга олам”га сафар
қилиш орқали синов-инициация жараёнидан ўтиб, эпоснинг асосий воқеаларида иштирок
этадиган ҳақиқий қаҳрамон сифатида “қайта яралганлиги”нинг ифодасидир.
Хулоса қилиб айтганда, Юсуф ва Зулайҳо ҳақидаги эпик сюжетнинг оғзаки ва ёзма
адабиётдаги бадиий талқинларида қаҳрамоннинг ўгай акалари томонидан ҳасад оқибатида
қудуққа ташланиши мотиви деярли бир хил тасвирланган бўлса-да, халқимиз орасида “Туркий
Юсуф-Зулайҳо” номи билан кенг тарқалган қиссада бу сюжет элементи қадимий мифологик
тасаввурлар ҳамда фольклор анъаналарини тўла сақлаб келганлиги билан алоҳида ажралиб
туради. Шу мавзудаги халқ қиссалари ва достонларнинг сюжет қурилиши ва асосий мотивлар
тизими деярли бир хил бўлгани ҳолда, қаҳрамоннинг қудуққа ташланиши мотиви (Юсуфнинг
акалари томонидан чоҳга ташланиши) асарнинг барча вариант ва версияларида турлича
тасвирланган. Бу мотивнинг тарихий-генетик асослари қадимги миф қаҳрамонларининг уч
қисмли космик модель, яъни Кўк, юқори олам, Ер юзи ва Ер ости, яъни қуйи олам бўйлаб
сафари баён этилган архаик сюжетга бориб тақалади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Бабаджанова, Н. Д. (2020). Изучение эпической рассказы “Юсуф и Зулейха” на турецкой народной
литературе. Международный журнал искусство слова, 3(3).
2. Бабаджанова, Н. Д. (2013). Генезис и эволюция сюжета эпоса” юсуф и зулайхо”. In Эмпирические
исследования и практическая реализация в современной науке (pp. 32-35).
3. Бабаджанова, Н. Д. “Юсуф ва Зулайҳо” достонида анъанавий мотивларнинг ифодаланиши.
4. Жавоҳир-ул ҳикоёт. ‒ Тошкент, 1991. ‒ Б.200.
5. Жўраев М., Шомусаров Ш. Араб мифологияси ва ўзбек фольклори. ‒ Тошкент: Фан, 2001. ‒ Б.59.
6. Жўраев М. Ўзбек халқ эртакларида “сеҳрли” рақамлар. – Тошкент: Фан, 1991. – Б.53.
7. Жўраев М. Ўзбек халқ самовий афсоналари.  Тошкент: Фан, 1995. – Б.93.
8. Носируддие Бирхонуддин Рабғузий “Қисаси Рабғўзий”. Т.1. – Б.107.
9. Пропп В.Я. Русский героический эпос. – Л.: Наука, 1955. – С.34.
10. Потапов Л.П. Шаманский бубен качинцев как уникальный предмет этнографических коллекций //
Материальная культура и мифология (Сб. МАЭ. Т.XXXVI). – Л., 1981. – С.135.
11. Сагалаев А.М. Урало-алтайская мифология:символ и архетип. – Новосибирск: Наука, 1991. – С.36.
12. Турдимов Ш. Этнос ва эпос – Тошкент: Ўзбекистон. 2012. – Б.8.
13. ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти Фольклор архиви. Инв.№1597/13.
14. ЎзР ФА Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти Фольклор архиви. Инв.№17181. “Юсуф ва
Зулайҳо” эртаги.
УДК: 81-373
СОСТАВЛЯЮЩИЕ КОМПОНЕНТЫ НОМИНАТИВНОГО ПОЛЯ КОНЦЕПТА ЦВЕТ
А.Базарбаева, доц., Узбекский государственный университет мировых языков, Ташкент
Annotatsiya. Zamonaviy tilshunoslikda tizimli-strukturaviy ilmiy paradigmadan

antropotsentrik paradigmaga o‘tishga qiziqish ortib bormoqda. Tadqiqotning asosiy yo'nalishi
shaxsni til tizimining ajralmas qismi, ma'lum bir madaniyat vakili sifatida ko'rib chiqishga
qaratilgan. Ushbu yangi paradigma doirasida ikkita asosiy yo‘nalish ajratiladi: tilni milliy-madaniy
mentalitet prizmasidan tahlil qiluvchi lingvokulturologiya va til va ong o‘rtasidagi munosabatni
o’rganuvchi kognitiv tilshunoslik.
Kalit so'zlar: Kognitologiya, rang atamasi, semantika, nutq, so'z shakllanishi, integratsiya.
Аннотация. Современная лингвистика проявляет увеличивающийся интерес к переходу
от системно-структурной научной парадигмы к антропоцентрической. Фокус исследований
смещается в сторону рассмотрения человека как неотъемлемой части языковой системы,
представителя определенной культуры. В рамках этой новой парадигмы выделяются два
основных направления: лингвокультурология, которая анализирует язык через призму
национально-культурной ментальности, и когнитивная лингвистика, занимающаяся
взаимосвязью языка и сознания, а также ролью языка в формировании концептуализации
мира.
Ключевые слова: Когнитивистика, цветономинации, семантика, дискурс,
словообразование, интеграция.
Abstract. Modern linguistics shows an increasing interest in the transition from the system-
structural scientific paradigm to the anthropocentric one. The focus of research is shifting towards
the consideration of the human being as an integral part of the linguistic system, a representative of
a certain culture. Within this new paradigm there are two main directions: linguocultural linguistics,
which analyses language through the prism of national-cultural mentality, and cognitive linguistics,
which deals with the relationship between language and consciousness, as well as the role of
language in the formation of the conceptualisation of the world.
Key words: Cognitive science, colour-nominations, semantics, discourse, word formation,
integration.
Введение. На рубеже двух тысячелетий в лингвистике происходит сдвиг от системно-

структурной научной парадигмы к антропоцентрической. Основной фокус внимания
лингвистов сосредотачивается на человеке как носителе языка и представителе определенной
культуры. Модель исследования, сфокусированная на человеке, выделяет его как исходную
точку для анализа разнообразных явлений, активно вовлекая его в процесс исследования и
определяя перспективы, конечные цели и результаты.
Обзор литературы. Таким образом, сформировалась целая научная концепция о
развитии теории символики цвета, воздействия цвета на психологическое состояние человека.
Одной из важных работ в этом направлении является труд Б.А. Базымы «Цвет и психика» [Б.А.
Базыма, 2001]. Когнитивная лингвистика занимается механизмами восприятия мира через
языковое сознание. Она утверждает, что после концептуализации следует категоризация, так
как эти процессы представляют собой взаимосвязанные аспекты классификационной
деятельности человеческого разума. Категоризация, являясь одним из основных понятий
лингвистики, помогает понять, как мы воспринимаем окружающую действительность, а также
как мы сохраняем, используем и применяем полученную информацию. В результате,
традиционный подход неэффективен при изучении абстрактных явлений, лишенных четко
выраженных существенных характеристик, требуемых для применения классической теории
и классификации элементов по категориям. Г.Й. Шмид подчеркивает важность категоризации
для лингвистики, поскольку именно этот процесс лежит в основе использования слов и языка
в целом [Шмид, 2005]. Тем не менее, роль процесса категоризации далеко не ограничивается
только этим. Способность к категоризации служит средством для приобретения новых знаний
на основе опыта прошлого, ибо, как утверждает Р.Джакендоф, память бессмысленна без
категоризации [Джакендоф, 2008].
Методология исследования. Лексика цветообозначения в английском языке обладает
как семантическими, так и структурными особенностями, которые отражают языковые и
культурные аспекты. Давайте рассмотрим некоторые из них:
1. Словосочетания и идиомы: В английском языке существует множество
словосочетаний и идиом, использующих цвета. Например, "green with envy" (зеленый от
зависти) или "red-handed" (красные руки) для выражения пойманного на месте преступления.
2. Суффиксы и приставки: Некоторые цвета образуются путем добавления суффиксов
или приставок, что позволяет создавать новые слова. Например, "bluish" (немного голубой)
или "dark red" (темно-красный).
3. Комбинированные цвета: В английском языке часто используются комбинированные
цвета, которые образуются путем объединения двух цветов. Например, "orange" (оранжевый)
– комбинация красного и желтого.
4. Цвета как существительные и глаголы: Некоторые цвета в английском могут
использоваться как существительные и глаголы. Например, "to black out" (затемнить) или "the
blues" (грусть, депрессия).
Все эти особенности позволяют английскому языку описывать и передавать цветовые
концепции с высокой степенью точности и выразительности. А. П. Василевич делит лексемы
цветообозначения на четыре основные группы. К первой группе слов относятся простые
цветообозначения: red, violet, crimson; а также сложные единицы вроде: blood red, navy blue,
bottle green, и др.
В ходе психолингвистических экспериментов по активации лексем, относящихся к
цветообозначениям, было обнаружено общее число 269 лексем, входящих в первую группу.
Кроме вышеперечисленных 11 лексем сюда вошли такие, как scarlet, violet, crimson, creamy,
lilac, russet, rusty, azure, sandy, lemon, peach, tan, bronze, grass green, iron green, carroty, coral,
pitel black, ruby red, canary yellow dov, lawn green, mint, old rose, oriental red, amber, buttercup,
chalky, cornflower, tawny и др.
Количество лексем второй группы не так уж мало: pale-red, pale-brown, pale-purple, pale-
ivory, pale-mauve, pale-rose, pale-silver, pale-violet, bright scarlet, dark red, dark green, dark
purple, dark chocolate, light blue, light crimson, shocking pink, vivid green, deep red, deep pink,
moderate orange, moderate brown, moderate brown, pastel blue, soft grey, dull red, dull yellow, dirty
white, dirty yellow, mat brown, mat yellow, и др. [Longman Dictionary, 1992].
Множество лексем, образованных на основе упомянутых моделей цветообозначения, не
фиксированы в словарях, что дополнительно усложняет задачу перевода текстов.
Анализ и результаты. В своем исследовании следом за Василевичем, мы пришли к
выводу – охарактеризовать модели цветообозначения в пяти видах:
Все модели цветообозначения (в пределах соотношений производящих и производных
слов) подразделяются на такие виды, как формально – семантический (FS), семантический (S)
и формальный (F).
В пределах формально-семантических и формальных моделей различаются сложные и
производные слова. В частности, и вышеуказанный модель «А+А=А» займет место из ряда
моделей FS, потому что на основе сложного слова возникает новая словарная единица,
различающаяся от производных лексем своей формой и содержанием. Например: red-orange,
yellow-green и др.
Наличие F моделей отрицает принцип экономии в языке, так как в таком случае
образовывается ещё более длинное слово. В этой форме первая образующаяся лексема
цветообозначения является прилагательным, обозначающим цвет.
Например: grey + coloured. В составе данного словообразования элемент “coloured”
превращается в полу-аффикс.
Причиной, возникающих трудностей при различении моделей FS и F является наличие
омонимов словообразующей основы. Например, сложные слова, образующиеся при помощи
“сoloured”, одинаково образуются из основ существительного и прилагательного.
И так, в первой ситуации модель имеет формально – семантическое свойство, а во второй
полностью приобретает формальной вид: saffron – coloured u red-coloured.
В связи с тем, к какой части речи относится основа словообразования, модели слов
цветообозначения разделяются на десубстантивные, деадъективные, девербальные и
смешанные виды.
В дисубстантивной модели цветообозначающее прилагательное образуется от
существительного, например, rose (роза) ► rose (розовый цвет), snow ► snowy (снежный
цвет). Прилагательные данной модели образуется путём аффиксации или конверсии.
Образование моделей прилагательных на основе прилагательных называются
деадъективными моделями: blue+white – blue-white (голубовато белый).
В контексте взаимоотношений основы словообразователя и образованного слова в
моделях цветообозначения выделяются два типа: метафоричные и неметафоричные.
В метафоричных моделях бывают не только существительные, но и прилагательные.
Они имеют следующую форму:
Название материала: “изготовлено материал из данного метафорика”
^ «цвет данного материала» ^ «лексема со значением данного материала» Например:
glass^gasser ^ glassen;
Метафоры встречаются и в образовании сложных прилагательных в форме модели
N+AÂ. Например: reseda+green– ► reseda-green, swan + white – ► swan-white, fire + red –
fire-red.
Данные сложные слова образуются на семантике существительных, возникающих на
основе корней метафорических форм (названия растений, животных, природных веществ).
В значениях сложных прилагательных, образующихся на основе модели А+А ^ А тоже
находит своё отражение метафорическая взаимосвязь с существительными: heavenly-blue,
bloody-red.
Наконец, метафора образуется и в суффиксальных моделях: Например, N +suffL – > A:
ink (чернила) ^ inkish (чернильный цвет).
Также метафору можно наблюдать и в переходе названия краски, дающей цвет в его
знак: ochre (oxpa) – ochre (желтый), umber (тёмно–коричневый) и др.
К неметафорическим моделям относятся метонимы. Например: Wedgwood-blue, Nattier-
blue, Allice-blue, Isabelle-yellow. B данных словах, обозначающих назывные основы в
словообразованиях, наблюдаются метонимические переходы, т.к. синий цвет изобретен
Вежвудом [Берлин, Кей, 1969, С. 85-89].
Заключение. Специалисты в области лингвистики обращают особенное внимание на
лексику, связанную с наименованиями цветов. Исследователи, занимающиеся типологией,
этимологией и другими аспектами, анализируют множество языков и приходят к выводу, что
существуют общие черты в системе цветовых обозначений, а также особенности, отражающие
национально-культурные особенности. Единая система цветов формируется благодаря
взаимосвязи между ее составными частями и компонентами, которая проявляется в
парадигматических, синтагматических и деривационных отношениях.
1. Армеева А.Р. Когнитивная категория выделенности и ее языковые корреляты: Моделирование процесса
вербализации визуальной информации: автореф. дис. ... канд. фил. наук: – Москва, 2001. – 26 с.
2. Арнольд И.В. Основы научных исследований в лингвистике. – М.: Высш. школа, 1991. – 124с.
3. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М.: Языки русской культуры, 1999. – 896 с.
4. Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии. – М.: Учпедгиз, 1957. – 295 с.
5. Ашурова Д.У. Text Linguistics. – T.: “Tafakkur qanoti”, 2012.
УДК 81-13
РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ КОНЦЕПТА «КЛАССИЧЕСКАЯ МУЗЫКА» («СИМФОНИЕТТА»
ЯНАЧЕКА) В ТРИЛОГИИ ХАРУКИ МУРАКАМИ «1Q84»
Н.А.Бакаева, преподаватель, Самаркандский государственный институт иностранных
языков, Самарканд
Annotatsiya. Ushbu maqolada yozuvchining lingvistik ongi uchun ham, "1Q84" romanida
ma'lum vaziyatlarni tashkil etuvchi va "leytmotiv" bo'lgan semantik "markaz" yaratish uchun muhim
bo'lgan "mumtoz musiqa" tushunchasining tasviri tahlil qilinadi. ish haqida. Qahramonning asosiy
xususiyati sifatida "tushuncha" dan foydalanish imkoniyati asoslanadi. Kontseptsiyaning ko'p
qirraliligi va syujetning fantastik tarkibiy qismini yaratish uchun uning kesishgan tabiati ko'rsatilgan.
Kalit so'zlar: "klassik musiqa" tushunchasi, badiiy tushuncha, ijodiy ong, semantik
multivariantlik.
Аннотация. В данной статье анализируется репрезентация концепта «классическая
музыка», как значимая для Языкового сознания писателя, так и для создания смыслового
«центра», который формирует определенные ситуации в романе «1Q84» и является
«лейтмотивом» произведения. Обосновывается возможность использования «концепта» как
базовой характеристики героя. Указывается на многофункциональность концепта и его
сквозной характер для создания фантастического компонента сюжета.
Ключевые слова: концепт «классическая музыка», художественный концепт,
творческое сознание, семантическая многовариантность.
Abstract. This article analyzes the representation of the concept “classical music”, both
significant for the linguistic consciousness of the writer and for the creation of a semantic “center”
that forms certain situations in the novel “1Q84” and is the “leitmotif” of the work. The possibility
of using the “concept” as a basic characteristic of the hero is substantiated. The versatility of the
concept and its cross-cutting nature for creating a fantastic component of the plot are pointed out.
Key words: concept of “classical music”, artistic concept, creative consciousness, semantic
multivariance.
Введение. Романы Харуки Мураками, особенно последнего периода насыщены
художественным концептом «музыка», важным сегментом которого выступает классическая
музыка. С. Боева анализировала в диссертации произведении джаза, музыки «The Beatles» и
других западных групп, которые определяли вкусовые пристрастия писателя; и подчеркивали
эстетическую важность произведений данного вида искусства для создания образа персонажа.
Отметим, что, начиная с романа «Хроника Заводной птицы», можно проследить, как
произведение классической музыки становится лейтмотивом произведения. В упомянутом
выше романе таким лейтмотивом станет увертюра из оперы Россини «Сорока-воровка», в
дилогии «Убийство командора» важны два произведения: опера Моцарта «Дон Жуан» и опера
Штрауса «Кавалер роз». В рамках данной статьи проанализируем репрезентацию концепта
«классическая музыка» на примере значения «Симфониетты» Яначека в трилогии «1Q84».
Литературный обзор и методология. Художественный концепт «классическая
музыка» многогранен и индивидуален, характеризует интеллектуальный уровень самого
автора, его творческое сознание, глубокую любовь и понимание музыки. И.А. Тарасова
подчеркивает индивидуальный характер художественного концепта: «Художественный
концепт рассматривается прежде всего как единица индивидуального сознания, авторской
концептосферы, вербализованная в едином тексте творчества писателя» (Тарасова 2003:77) В
русле когнитивной поэтики дает определение художественному концепту О.В. Беспалова в
диссертации, указывая на первооснову-творческое сознание писателя: «…единица сознания
поэта или писателя, которая получает свою репрезентацию в художественном произведении
или совокупности произведений и выражает индивидуально-авторское осмысление сущности
предметов или явлений» (Беспалов 2002:6). Таким образом, следует воспринимать
художественный концепт «классическая музыка» как важную «вкусовую» часть «картины
мира» и художественного сознания именно Харуки Мураками, его познаний и предпочтений
среди произведений и авторов классической музыки. Обращаясь к тексту трилогии «1Q84»,
можно отметить, что писатель никогда не упоминает произведение классической музыки без
указания на конкретного исполнителя или дирижера оркестра: «В исполнении Кливлендского
оркестра под управлением Джарджа Селла» (Мураками 2012,т.1:184).ジョージ・セルの指揮する
クリーブランド管弦音音楽団によるものだった。 (村上 2009,コピ１:254). Все вышесказанное
позволяет принять определение художественного текста как материализацию и вербализацию
индивидуального творческого сознания: «Художественный текст представляет собой
исключительный объект для исследования внутреннего мира человека и его способностей к
восприятию и отображению действительности на уровне индивидуального сознания.
Воспроизводя малейшие ньюансы мировидения, текст, как отпечатки пальцев, способен дать
читателю уникальную возможность проникнуть во внутренний мир автора, составить о нем
представление, которое по объему и объективности полученной информации несравнимо с
впечатлениями, возникающими при обычном общении» (Глазунова 2018:44) Можно
обобщить, что несколько произведений, в которых важен и неоднократно упоминается
концепт «классическая музыка» эмоционально и ассоциативно проецируют на культурный
портрет самого Харуки Мураками.
Как уже было отмечено, «Симфониетта» Яначека является лейтмотивом всей трилогии
«1Q84», то есть многократно упоминается в различных ситуациях и выполняет различные
функции. Харуки Мураками во всех упомянутых выше произведениях связывает восприятие
музыкального произведения с определенным героем. Первый том трилогии «1Q84»,
начинается с восприятия «Симфониетты» Аомамэ, что сразу характеризует героиню.
Поскольку данное музыкальное произведение чешского композитора не входит в разряд
популярных, то автор приводит краткую предысторию создания, имитируя знания Аомамэ:
«Эту маленькую симфонию Яначек написал в 1926 году. А вступление на фанфарах сочинял
как гимн для какого-то спортивного фестиваля» (Мураками 2012, т.1 :7). ヤナーチェックは一
九二六年にその小振りなシンフォニーを作曲した。冒頭のテーマはそもそも、あるスポー
ツ大会のためのファンファーレとして造られたものだ。(村上 2009,コピ１:2). Традиционно,
в каждом произведении Харуки Мураками есть «фантастический компонент» сюжета,
зачастую связанный с перемещением в пространстве и во времени героев. Автор соединяет
«реальное и фантастическое», начинающееся в салоне такси, которым управляет необычный
шофер под музыку Яначека: «...его музыку будут слушать в «тойоте-краун ройял салон»
посреди жуткой пробки на Токийском хайвэе 1984 года…» (Мураками 2012, т.1 :11). 自分の
作曲した音楽一九八四年の東京の、トヨタ・クラウン・ロイヤルサル―ンのひっそりとし
た車内で、誰かに聴かれることになろうとは想像もしなかったに違いない。(村上 2009,コ
ピ１:8).
Такой ракурс рассмотрения стимулирует исследователя находить в художественном
концепте Харуки Мураками все новые грани и функции, которые он обнаруживает в разных
ситуациях. К примеру, процесс звучания «Симфониетты» реально соответствует отрезку
времени, проведенное Аомамэ в такси: «Оркестр пригашивал духовые сурдинами, будто
пытаясь унять напряженные до предела нервы» (Мураками 2012, т.1 :13). 弱音器つきの弦楽
器が気持ちの高まりを癒すように、前面に出てくる。(村上 2009,コピ１:11). Решимость
героини воспользоваться лесенкой, которую рекомендовал водитель, и начало
фантастического времени «невесть какого года» также совпадает с данным произведением:
«Симфониетта» как раз подходила к концу» (Мураками 2012, т.1 :16). ヤナーチェックの音楽
も、それにあわせるように最終楽章に入ろうとしていた。(村上 2009,コピ１:16). Отметим,
что сначала в трилогии данное музыкальное произведение или его части связаны только с
образом Аомамэ. Харуки Мураками использует «Симфониетту» как своеобразный
аккомпанемент для формирования далеких воспоминаний героини: «И пока эта сцена плыла
перед ее мысленным взором, в ушах, точно звукоряд к кинофильму, трубили фанфары из
«Симфониетты» Яначека» (Мураками 2012, т.1 :53).「例外的ではあるが興味深い」エピゾー
ドとして記憶に残っているだけだ。しかしむきだしの鉄の階段を降りながら、環と身体を
触り合ったときのことを思い出していると少し熱を持ち始めたようだった。(村上 2009,コ
ピ１:64). Следует подчеркнуть, что в сценах с различным психологическим состоянием
героини звуки музыки воспринимаются по-разному, семантический центр концепта автор как
бы переносит при сохранении всего «комплекса». Если в сцене «интимного» воспоминания,
автор добавляет определенный ассоциативный ряд, возникающий в душе Аомамэ: «Ветер
мягко ласкает травы Богемской долины»; то в сцене убийства Миямы, тональность и значение
музыки другие. Аомамэ – по профессии «чистильщик», изощренный убийца мужей-садистов,
а потом и Лидера. Харуки Мураками – писатель, для которого художественная логика
повествования важна и не подвергается сомнениям. Писатель создает портрет красивой,
богато одетой 30 летней женщины, располагающей к общению, привлекающий взгляды
мужчин. Сцена убийства садиста Миямы происходит в фешенебельной гостинице,
профессионал Аомамэ выполняет свое задание уже после фантастического раздвоения миров:
1Q84 и 1984. Автору необходимо дополнение, которое заставляет звучать музыку в другой
тональности и как бы закреплять «Симфониетту» за сценой убийства: «Слышно, как бьется
сердце. И в том же ритме фанфары выдают в голове увертюру «Симфониетты» Яначека. Ветер
мягко ласкает травы Богемской долины. Аомамэ четко знает: теперь ее-две» (Мураками 2012,
т.1:53). 青豆の頭の中にまるでその背景音楽のように、ヤナーチェックの「シンフォニエ
ッタ」の音楽器の祝祭的なユニゾンが朗々と鳴り響いた。 (村上 2009,コピ１ :65)
Подобное раздвоение обусловлено фантастическим элементом сюжета и «раздвоением» в
жизни героини: встреча с Тэнго и жизнь после него. Фантастическая трансформация в жизни
героини осознана ею четко, то есть музыка, звучащая из радио в странном такси, определяет
ту границу между мирами. Харуки Мураками только после перечисленных выше сцен,
которые собираются в смысловую мозаику использования концепта, создает объемные
рассуждения Аомамэ о назначении в ее жизни «Симфониетты» и приводит историю «не
популярного произведения» классической чешской музыки. Согласимся с утверждением Т.И.
Васильевой: «Художественный образ может выступать репрезентантом концепта в
произведении, воплощая основные его компоненты, как правило, понятийно-образные,
эмоциональные» (Васильева 2012:53.) Данный художественный концепт выполняет в
трилогии, как видим, несколько важных функций. Харуки Мураками приводит рассуждения
Аомамэ об «искривлении реальности», подводя ее к тому, что процесс «раздвоения» начался
со «странного чувства, навеянного этой музыкой. Внутри все скрутило так, будто ее
выжимали, как мокрую тряпку» (Мураками 2012, т.1.:178). あの不思議な感覚を思い出した。
それは身体のねじれのような感覚だった。(村上 2009,コピ１:247) Героиня удивляется
обстоятельствам, что она, «Гайдна от Бетховена толком не отличающая», каким- то
фантастическим образом наделена такими знаниями, то есть «Симфониетта» становится
«триггером» перемен: «музыка потрясла меня-буквально до самых глубин сознания»
(Мураками 2012, т.1.:179). そしてどうしてその音楽が、私の身体に激しい個人的な揺さ
ぶりのようなものを与えたのだろう。(村上 2009,コピ１:249) Поэтому правомерны в тексте
информация о композиторе, история создания «Симфониетты», покупка героиней пластинки.
Харуки Мураками важна иная реальность, чтобы мелодия была как бы адаптирована во
времени 1Q84, то есть художественный концепт преобразован в особую «фантастическую»
материю для Аомамэ; но звучал, как задумал композитор, для всех: «Радостно и торжественно
звучали фанфары… Только с ней ничего не происходило.» (Мураками 2012, т.1.:184). 例の冒
頭のファンファーレが輝かしく鳴り響いた。(村上 2009,コピ１:255)
Считаем, что Харуки Мураками усиливает фантастический пласт сюжета, приближая
встречу Аомамэ и Тэнго, используя функции лейтмотива «Симфониетты», музыки,
впечатление от которой не выразить словами. В книге «О чем я говорю, когда говорю о беге»
писатель откровенно пишет о своих музыкальных и литературных пристрастиях: «…я покупал
граммпластинки 70% моих приобретений-джаз, остальные классика и немного рока. Я
коллекционирую пластинки…» (Мураками 2006:163-164). Данное признание позволяет
утверждать значимость художественного концепта «классическая музыка» в трилогии
Харуки Мураками. Отметим, что, создавая образ Тэнго, настоящего автора «Воздушного
кокона», писатель насыщает его духовную жизнь классической музыкой, «общение» с
которой стимулирует его творческую энергию. Палитра музыкальных пристрастий Тэнго
разнообразна, изыскана, эмоционально-направлена на психологическое состояние героя :
«Гайдн, Бетховен, концерт Вивальди для клавесина с оркестром, темперации Баха,» «Хорошо
темперированный клавир» Баха, классические «сюэты» Рамо, фортепианные концерты
Шумана, симфонии Брамса…».Даже этот неполный перечень произведений любимой музыки
Тэнго может свидетельствовать о том, что Харуки Мураками с помощью художественного
концепта «классическая музыка» создал образ: «Художественный образ выступает
репрезентантом концепта в произведении, воплощая основные его компоненты, как правило,
понятийно-образные, эмоциональные» (Васильева 2012:53).
Выводы. Таким образом, можно сделать выводы о репрезентации концептов
«Симфониетта» Яначека и «классическая музыка» в трилогии Харуки Мураками «1Q84»:
1. Художественный концепт «классическая музыка» в индивидуальном выражении
«Симфониетты» Яначека многофункционален: является лейтмотивом любовной линии
трилогии(Аомамэ/Тэнго), определяет границы фантастического повествования; характеризует
эстетический и интеллектуальный уровень героев; продолжительность «Симфониетты» есть
показатель реального времени (25минут);
2. Концепт «классическая музыка» как «единица индивидуального сознания»
авторской концептосферы есть характеристика самого писателя; репрезентация
художественного образа Тэнго
1. Беспалова О.В. Концептосфера поэзии Н.С.Гумилева в ее лексическом представлении: Автореферат
дис… канд.фил.наук. СПб, 2002.- 24 с.
2. Болотнова Н.С. Коммуникативная стилистика текста: словарь тезаурус.-М.:Флинта:наука,2009.-384 с.
3. Васильева Т.И. Литературоведческий подход к изучению художественного концепта// Филологические
науки. Вопросы теории и практики. №7(18), 2012. - С.51-54.
4. Глазунова О.И. Синергетика творчества. Опыт анализа художественного текста М.: Книжный дом
«ЛИБРОКОМ»,2018. -344с.
5. Тарасова И.А. Идиостиль Григория Иванова. Когнитивный аспект: монография.-Саратов,2003.- 280с.
УДК 808.5
СПЕЦИФИКА ПОЭТИЧЕСКОЙ РЕЧИ
З.Ёвкачева, преподаватель, Узбекско-Финский педагогический институт, Ташкент
Аnnotatsiya. Ushbu maqolada she’rning xususiyatlari va tuzilishi, she’riy nutqdan nasriy

nutqning farqi, uning ichki va tashqi sifatlari haqida so’z boradi. Nasr va she’riyatdagi ritmik tizim
tahlili syujetning turlicha rivoj topishini ko’rsatadi, nazm va nasrda ritmlashtirishdagi farqlari,
she’riyatda tasvir, metaforalardan foydalanish, nasrda ularning qo’llanilmasligi bayon qilingan.
Kalit so‘zlar: she’riyat, nasr, aloqadorlik, mutanosiblik, ritm, she’riy til, tovush.
Аннотация. В данной статье рассматриваются особенности и структура
стихотворения, отличия поэтической речи от прозаической речи, ее внутренних и внешних
качествах. Анализ ритмической системы в прозе и поэзии показывает, что развитие
сюжета идет по-разному, описаны различия ритмизации в поэзии и прозе, использовании
образов и метафор в поэзии и их отсутствие в прозе.
Ключевые слова: поэзия, проза, соотнесенность, соизмеримость, ритм, поэтический
язык, звук.
Аbstract. This article examines the features and structure of the poem, the differences between
poetic speech and prose speech, its internal and external qualities. Analysis of the rhythmic system
in prose and poetry shows that the plot develops differently, the differences in rhytmization in poetry
and prose, the use of images and metaphors in poetry and their absence in prose are described.
Key words: poetry, prose, correlation, commensurability, rhythm, poetic language, sound.
Введение. В литературе принято выделять три основных жанра: эпический,

драматический и лирический. Эпический жанр представлен эпосом, который включает в себя
повествовательные произведения. Эти произведения основаны на объективном взгляде на
мир, события внешнего мира и самого себя. Драматический жанр представлен драмой, которая
строится на диалогах персонажей с драматическим содержанием. Лирический жанр включает
в себя стихотворения, передающие внутренний мир человека и его эмоции с помощью
поэтической речи.
Основная часть. Поэтическая речь представляет собой особенности речи, которая
служит инструментом художественного творчества и объектом художественного восприятия.
Иногда поэтическую речь называют стихотворной, то есть такой, которая функционирует в
рамках законов стихосложения разных жанров, например, элегии, оды, баллады, сонета и
других. М.Л. Гаспаров, российский стиховед, описывает поэзию как речь, разделенную на
отрезки, называемые стихами. Эти стихи подразделяются на соизмеримые и соотносимые
части. В качестве противопоставления прозе, Гаспаров рассматривает прозу как текст,
разбитый на речевые такты, соответствующие синтаксическому членению текста. В стихах
обязательно присутствует членение на отрезки, в современной поэзии это членение
проявляется в виде графического распределения текста на строки. Таким образом, понятие
«строка» зачастую тождественно термину «стих», который может не соответствовать
синтаксическому членению текста и включать переброс. [3; 478]
Важной особенностью поэтического текста является членение на стихи, что
обуславливает их соотнесенность и соизмеримость. Соотнесенность проявляется в том, что
любая часть текста воспринимается в контексте не только с непосредственно
предшествующими и последующими элементами текста, но и с аналогичными частями всех
стихов, то есть началами и серединами и так далее. В прозаическом тексте наблюдается одно
измерение, в то время как в стихотворном тексте – два измерения, что расширяет сеть связей
и увеличивает семантическую емкость каждого слова в стихе.
Соизмеримость выражается в равноценности всех стихов с психологической точки
зрения. Это равенство сопровождается фонетическим равенством стихов. Восприятие на слух
равных или приближенных по объему стихов позволяет выявить в них основной фонетический
признак, который является ключевым для их ритма. Этот признак определяет основную
соизмеримость стихов и является главным критерием их принадлежности к определенной
системе стихосложения.
Б.В. Томашевский утверждает, что проза является естественной формой организованной
человеческой речи. Он выделяет два основных параметра для различения поэзии и прозы: 1) в
поэзии речь разделяется на сопоставимые единицы – стихи, в то время как проза представляет
собой непрерывную речь; 2) стих характеризуется наличием внутренней меры или метра,
отсутствующего в прозе. Однако Томашевский сосредотачивается на формальных аспектах
поэзии и прозы, что не полностью охватывает суть этих жанров, поскольку они часто
пересекаются и могут перемежаться.[5;471]
Ю.Н. Тынянов, рассматривая различие между поэзией и прозой, акцентирует внимание
на звучащей речи и ритме, подчеркивая роль функциональной роли ритма, а не систем, в
которых он задействован. Изменения в поэзии и прозе следует рассматривать как внутренние.
Переход к прозе означает акцент на конструктивном стихотворном принципе, поскольку он
проявляется на неспецифическом объекте. Любой прозаический элемент, включенный в
стихотворный ряд, обнаруживает новую грань, функционально выделяющуюся, и создает два
аспекта: стиха и изменения в необычном объекте. Это же наблюдается и в прозаических
произведениях при добавлении стихотворного элемента.[6;47]
Анализ системы ритма в прозе и стихе показывает, что невозможно использовать одни и
те же параметры из-за их функционального различия. Поэтическое слово характеризуется
раскрытием и последовательным разворачиванием материала, при этом формат подачи
стихотворного материала включает отделение образа от предметности и создание
неустойчивых признаков, что ведет к семантическому усложнению. В стихе важна роль
поэтического образа как средства введения новых слов, отражающих тематику произведения.
Это отличает стихотворный образ от прозаического. Сюжетное развитие в стихе и прозе идет
разными путями. В стихе время как бы "заморожено", а сюжетные детали и более крупные
единицы составляют общую структуру стихотворения. Сюжетная перспектива в стихе
определяется конструктивным фактором. Различие между прозаическими и поэтическими
жанрами обусловлено последовательностью и динамизацией стиховой речи.
Анализ демонстрирует, что развитие динамической формы в языке происходит через
сложное взаимодействие между конструктивными факторами и подчиненными элементами.
Такое взаимодействие приводит к деформации подчиненных факторов, что делает ненужным
исследование абстракции слова, воспринимаемого в сознании поэта и ассоциативно
связанного с другими словами. Эти ассоциации не исходят напрямую от слова, а скорее
определяются общей динамикой структуры произведения.
Г.О. Винокур рассматривает язык поэтических произведений как специфический,
подразумевая не внутреннее качество языка или его функцию в социальном общении, а
особую традицию языкового использования. С этой точки зрения, поэтический язык является
особым стилем речи, аналогичным другим специализированным языковым стилям, как
например, научный или официальный язык. Винокур отмечает, что такие формы, слова и
обороты речи, присущие дипломатии, также присущи и поэтическим произведениям, что
выражает главную особенность поэтического языка. [2;25-26] Отмечается, что язык
поэтических произведений может быть связан с поэзией не только внешней традицией
словоупотребления, но и своими внутренними качествами, которые соответствуют
изображаемому поэтическому миру и настроению. Поэтический язык воспринимается как
таковой благодаря своему уникальному выразительному качеству. Винокур также указывает,
что поэтичность языка относится к особому роду традиции. В определенных условиях,
поэтичность языка может изменять свое фактическое языковое содержание или становиться
нежелательным шаблоном с ироническим оттенком.[2;25-26]
Поэтический язык имеет свою историю, отражающую историю общественных языковых
вкусов и социальной психологии языка. А.А. Потебня считает, что символизм языка может
быть определен как его поэтичность, в то время как забвение внутренней формы слова
воспринимается как его прозаичность. Поэзия, как одно из искусств, связана со словом, и эта
связь подчеркивает общие аспекты языка и искусства. Потебня предлагает начать с
отождествления элементов слова и произведения искусства, что облегчит дальнейшие выводы
и поможет выявить общие характеристики языка и искусства.[4;51]
Слово обладает двумя формами: внешней, выражаемой звуками, и внутренней,
выражающей значение и способ выражения содержания. Внешняя форма тесно связана с
внутренней, изменяется вместе с нею, и без внутренней формы не может существовать. В
диахроническом плане язык изначально был схож с поэзией, проза не произошла от поэзии,
но стала следствием поэтической мысли. Проза рассматривается как наука,
противопоставленная поэзии. А.А. Потебня отмечает, что обе формы исходят от
действительности, но направлены к чему-то, не принадлежащему действительности.
Действительность, замыслы и законы общи для поэзии и прозы. Формирование мысли в обоих
случаях стремится разнообразить чувства и переживания, связывая их взаимосвязанными
образами.[4;156]
Важно отметить, что в науке требуется цепь убедительных аргументов для
доказательства истины, в то время как поэтический образ не упорядочивается в процессе
эстетического воздействия. Научный факт, чем более осмыслен, тем более раздроблен, с
большим числом суждений, развивающихся на его основе. Согласно А.А. Потебне, образы в
поэзии совершенны и не требуют изменений, в то время как научные произведения
несовершенны из-за постоянного развития мира. А.Н. Веселовский выделяет различия между
языком поэзии и прозы. Язык поэзии обильно использует образы и метафоры, чуждые прозе.
Ритмический строй речи присущ поэзии, но чужд обыденной, деловой речи, присущей прозе.
Веселовский не ограничивает ритм только стихами и рифмой, приводя примеры
"стихотворений" в прозе, не имеющих рифмы, но производящих впечатление поэзии.[1;86]
Таким образом, можно сказать, что выбор стиля и способа выражения содержания в поэзии и
прозе органично обусловлен сущностью произведения. Однако, несмотря на постоянные
изменения содержания, требование особой формы, стиля и языка в поэзии и прозе
сохраняется. А.Н. Веселовский подчеркивает архаичность языка поэзии по сравнению с
прозой, их неравномерное развитие взаимодействует в пределах явно определенных границ,
сохраняя сознание различий.[1;108]
Согласно Тынянову Ю.Н., в прозе заметно не только "стремление к кадансу, к
ритмической последовательности падений и ударений, к созвучиям рифмы, но и к оборотам и
образам, свойственным лишь поэтическому словоупотреблению. Не все смешения такого рода
подлежат одной и той же оценке." Язык поэзии проникает в язык прозы, и, наоборот, язык
прозы способен впитывать в себя язык поэзии. [6;152]
Ю.Н. Тынянов подчеркивает следующее: "Строго говоря, вне соотнесенности
литературных явлений и не бывает их рассмотрения. Таков, например, вопрос о прозе и
поэзии. Мы молчаливо считаем метрическую прозу – прозой и не метрический верлибр –
стихом, не отдавая себе отчета в том, что в иной литературной системе мы были бы
поставлены в затруднительное положение. Дело в том, что проза и поэзия соотносятся между
собою; есть взаимная функция прозы и стиха."[7;130]
Функция стиха внешне осуществляется с помощью метра, но, как уже было отмечено,
происходят изменения как в прозе, так и в стихе, возникает метрическая проза. А.А. Потебня
утверждает: "Поэзия везде, где за немногими чертами определенного замкнутого образа стоит
многообразие значений." Это проницательно и убедительно, хотя и недостаточно.[4;156]
Следовательно, поэтической речи не свойственны замкнутость, недоступность
непосвященным. Стихотворная речь отличается особой музыкальностью, особым мелодизмом
слова. Понятие ритма художественной прозы еще только исследуется, и во многих теориях
ритм прозы толкуется в соответствии с ритмом стиха. А.А. Потебня, считая, что основой ритма
прозы является "естественный" ритм разговорной речи, которой присуще наличие
фонетического слова, речевого такта и предложения, видит истоки ритма художественной
прозы также в разговорной речи.
Помимо основных ритмических единиц, существуют следующие дополнительные
средства ритмизации прозы: 1) применение стихотворных размеров – ямба, хорея,
амфибрахия; 2) урегулирование величины межударных интервалов в ритмической прозе; 3)
специфическое расположение слов в предложении и в синтагме в соответствии с количеством
заударных слогов; 4) нормализация протяженности соседних речевых тактов в предложении
по числу слогов, слов и по ритмико-фигурной конструкции; 5) элементы синтаксического
повтора в организации синтагм и предложений; 6) лексико-синтаксический параллелизм; 7)
лексические повторы различного типа, например, анафора, эпифора.
Отмечается, что ритм играет важную роль в художественной прозе, однако для поэзии
ритм является основополагающим фактором. Поэтому при обсуждении поэзии внимание в
первую очередь уделяется ритму, в отличие от прозы. Однако сущность ритма в поэзии еще
недостаточно изучена. Термин "ритм" сам по себе нечетко определен и используется в
различных значениях, как для обозначения метрической организации стиха, так и для
обозначения ритма разговорной речи, или для указания на метр и разговорный ритм в
целом.Исследователи выделяют два типа ритма, функционирующих в речи: а) стихотворный,
опирающийся на структуру метрического ряда; б) универсальный для поэзии и прозы,
обусловленный синтаксической структурой и содержанием, но трансформированный в стихе
нестандартным образом. Поэзию характеризуют следующие особенности: а) в ней сочетаются
фактический звук и две ритмические организации звука; б) при создании звуковой гармонии
стиха на первый план выходят звуковая инструментация и вторичный ритм – строго
стихотворные ритмические приемы, не характерные для прозы; в) музыкальность стиха
заключается в том, что стихи произносятся медленнее, чем разговорная речь, с растягиванием
гласных; г) синтагмы стиха короче, чем прозаические, поскольку длинная синтагма делает
стих тяжелым.
Следовательно, ритм в литературе является фундаментальным элементом как в поэзии,
так и в прозе, олицетворяя своеобразное переплетение этих двух форм. В поэзии, где ритм
признается определяющим фактором, он служит выражением музыкальности слова, создавая
уникальные акустические композиции и акцентируя эмоциональный контекст произведения.
В прозе ритмические элементы также обогащают текст особым звучанием и индивидуальным
стилем, придавая ему характер.
Однако исследование ритма в поэзии продолжает вызывать интерес, и термин "ритм"
остается предметом различных трактовок. На стыке фонетики и семантики поэзия продолжает
формировать новые структуры, расширяя границы исследования ритма.
Заключение. Таким образом, ритм становится не только средством организации текста,
но и ключевым элементом, придающим уникальность и эстетическую ценность литературным
произведениям, независимо от их формы. В этом взаимодействии ритма и слова раскрывается
особая эстетика литературы, открывая перед нами богатство звучания и смысла, присущее как
поэзии, так и прозе.
1. Веселовский А.Н. Язык поэзии и язык прозы//Русская словесность. Антология. – М.: Академия, 1997. –
С.86;108;109.
2. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991. –С.25–26.
3. Гаспаров М.Л. Современный русский стих. – М.: Наука, 1974. –С.478.
4. Потебня А.А. Мысль и язык//Русская словесность. Антология. – М.: Академия, 1997. – С.51;156.
5.Томашевский Б.В. Стих и язык. – М.; Л.: Гос. изд-во художественной литературы, 1959. –С.471.
6. Тынянов Ю.Н. Проблема стихотворного языка. Изд.5-е. –М.: Комкнига, 2010. –С.47. – С. 53-54; 152.
7. Тынянов Ю.Н. О литературной эволюции. –М., 1927. –С.130.
УДК: 821.51
МИФОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ТВОРЕНИЯ С. ВАФО
Н.М.Ибрагимова, к.п.н., доц., Навоийский государственный педагогический институт,
Навои
Annotatsiya. Ushbu maqolada O‘zbekiston zamonaviy ayollar nasrining yorqin

namoyandalaridan biri S.Vafoning “Sirli saltanat” romanidagi afsonaviy jihatlar ko‘rib chiqiladi.
Muallif romanning ijodkorlikning eng muhim shakllaridan biri ekanligini va qadimgi mifologiyani,
Amazonlar tarixini, sirli saltanatning an’analari va qadriyatlarini aks ettirganligini aniqlaydi.
Kalit so‘zlar: mif, ayollar nasri, Аmazonka, Аmazonkalarning qadimgi feministik dunyosi,
arxetip, stereotip, mifologik motiv, ayollarning dunyosi, talqin, hayot haqiqatlari.
Аннотация. В данной статье исследуются аспекты мифа в романе “Таинственное
царство” С. Вафо, одной из ярких представительниц современной женской прозы
Узбекистана. Автор совершает открытие, что роман является одной из важнейших
форм творчества и отражает древнюю мифологию, историю амазонок, традиции и
ценности таинственного царства.
Ключевые слова: миф, женская проза, амазонка, древний феминистический мир
амазонок, архетип, стереотип, мифологический мотив, женский мир, интерпретация,
жизненные реалии.
Abstract. This article examines the legendary aspects of the novel “Mysterious Kingdom” by
S. Vafo, one of the bright representatives of modern women’s prose of Uzbekistan. The author
determines that the novel is one of the most important forms of creativity and reflects the ancient
mythology, the history of the Amazons, the traditions and values of the mysterious kingdom.
Keywords: myth, women’s prose, Amazon, the ancient feminist world of Amazons, archetype,
stereotype, mythological motif, world of women, interpretation, realities of life.
Введение. Назревшая социально и культурно обусловленная необходимость, протеста

против патриархатных порядков маскулинного мира, обусловила и обращение к мифу
талантливой узбекской писательницы Саломат Вафо, в 2004 году написавшей роман
“Таинственное царство”, опубликованный в издательстве “Шарк” [1], синтезирующий
художественный, аналитический, повествовательный элементы, на мифологической основе
посредством конкретно–чувственных образов воссоздающий авторское представление об
идеальном женском мире. Как справедливо отмечал, известный узбекский литературный
критик К. Йулдошев, “Саломат Вафо–необычайно цельный писатель. В каком бы жанре она
ни работала, ее произведения характеризуются единством жизненного материала, места и
времени действия, оригинальностью сюжетных ситуаций, типов героев, определенностью
авторской позиции. Перед нами практически всегда предстает современный Узбекистан,
сфера повседневной жизни. Даже если это произведения мистического или мифологического
характера, ирреальное в них тесно переплетается с обыденным” [2]. Во вступительной статье
к роману “Таинственное царство”, “Свершение надежд” К. Йулдошев отмечает
немаловажный факт–С. Вафо одна из первых узбекских женщин-писательниц, написавшая
роман. В этом романе герои, жившие за тысячу лет до нас, обладают такими же качествами,
как и люди современного мира, здесь те же подлость и благородство, зависть, любовь и
страдание, несправедливость и пр. В романе С. Вафо изображен специфический женский мир,
царство амазонок, в котором господствуют свои законы, порядки, обычаи, свой образ жизни,
своя социальная иерархия. Вроде всё особое, но вместе с тем при ближайшем рассмотрении
во многом напоминающее сегодняшний мир, перекликающееся с современными проблемами.
Основная часть. “Амазонка” в переводе с древнегреческого означает “без груди”. В
царстве амазонок существовал обычай прижигать в раннем возрасте правую грудь, тем самым
останавливая её развитие, чтобы было удобнее натягивать тетиву лука и владеть оружием.
Автор воссоздает древний феминистический мир амазонок, построенный по жестоким,
надуманным, противоречащим природе, законам, не выдерживающий испытания жизнью.
Гордые амазонки, живут в необычном, далеком и, как им кажется, совершенном мире: без
мужчин, без необходимости кому–то повиноваться. Но оказалось, что сильные, свободные и
независимые, правящие миром, они не достигают желанного счастья, испытывают те же муки,
разочарования, страдания, так же ненавидят, завидуют, любят, горюют, раскаиваются,
ревнуют и заблуждаются. И, в конце концов, амазонки-женщины приходят к выводу о
тщетности славы, власти, богатства, о вечности и неопровержимости, природных начал.
Могущественная и по–женски слабая Самиранда Йилдирим, безжалостная царица амазонок
Фалестрия, мужественная Йолсултан, уродливая, свирепая колдунья Акбаш, предавшая в
решающий момент синеглазая Сафо Бургутли, любящий Бейбарсбей, добрый Сатрак,
коварная Кунсулув изображены писательницей ярко и талантливо, надолго оставаясь в памяти
читателя, вызывая искреннее сопереживание и соучастие. Каждого героя писатель наделяет
запоминающейся индивидуальностью, выделяя в нем качества, которыми обладает всякий
живой человек. Прекрасная, как день, но холодная, как мороз, гордая, безжалостная, хитрая,
жестокая принцесса Фалестрия не в состоянии противостоять сексуальному влечению, а
удовлетворившись, не раздумывая, из ревности отправляет любимого человека на смерть.
Писательнице удалось изобразить двоякую сущность Фалестрии. Царица приводила мужчин-
рабов из разных племен и кастрировала, чтоб не допустить их совокупления с амазонками, но
для своих потребностей и прихотей оставляла двоих–троих стражников. Фалестрия имея
слабость к вину, оказавшись во власти алкоголя, подвергала мужчину–раба насилию и
жестокому истязанию, пытаясь таким образом не только получить удовольствие, но и
доказать, что она, хоть и женщина, но всевластна и могущественна.
Саломат Вафо, изображая в романе свободолюбивых, дерзких, раскрепощенных
женщин–амазонок, рисует картины не свойственные узбекскому менталитету. Йолсултан
открыто могла себе позволить шлепнуть по груди юную амазонку Кутли; Сафо поиздеваться
над бедным Табгачем в бане, посмеяться над его мужским достоинством; Самиранда, мило
улыбаясь Табгачу, говорила о любви к нему, подавая при этом несбыточные надежды. Но, тем
не менее героини романа Саломат Вафо вполне жизненны, конкретно привязаны к Востоку и
безграничная свобода и раскованность не приносят им удовлетворения и счастья.
В романе акцентируются любовь, поиски путей преодоления трагедии одиночества,
обретение семьи, достижение цели и нелёгкий путь к постижению истины. Самиранда, будучи
дочерью Айкут Илтунги, известной царицы амазонок, пытается доказать всем, что трон
принадлежит ей по праву. Но путь Самиранды к цели нелёгок, и ведет к сложным жизненным
перипетиям. Самиранда–командующая авангардом сорока амазонок, ответственная за загон
арланов. Обращение отважной Йолсултан к Самиранде: (“Разве твоя мать родила тебя, для
того, чтобы ты присматривала за арланами?” [3]) поспособствовало к осознанию того, что она
не как все, она царской крови. Именно Йолсултан, познавшая истинное женское счастье,
попыталась открыть глаза Самиранде на то, что главное предназначение женщины в этом
жестоком мире не воевать, а создать семью: “Всё это: сжигание груди, победы, войны–не стоит
одной ночи, проведенной в постели с любимым мужчиной, всё, всё…” [4]. Размышления
Йолсултан создавали угрозу инакомыслия в царстве амазонок, поэтому царица Фалестрия
избавилась от неё, лишний раз доказав свою непререкаемую власть. Самиранда не сразу
понимает, какие границы переступает и что ей нужно от этой жизни. Оказавшись у Кокбори,
она столкнулась с другим миром, в котором женщины были так же свободны, воинственны,
но любили стреляли из лука, имея при этом две груди. Слова Йолсултан действительно
оказались ключом к разгадке женской сущности, жизненных приоритетов: не нужно
прижигать грудь, ведь она не мешает натягиванию лука, можно и нужно иметь семью, детей,
родных. Самиранда, сделав для себя открытие, увидев другой мир, всем своим существом
осознала, что можно и нужно изменить его. Многие амазонки в юном возрасте поплатились
жизнью, не покорившись обряду посвящения в амазонок. “Отсутствие правой груди, вызывало
отвращение, она выглядела, как нечто вдавленное внутрь, острое, розоватого цвета. Свернутая
в узелок грудь производила впечатление чего–то покалеченного, жалкого…” [5]. Здесь С.
Вафо описывает в романе феминоцентричное общество, где главенствует матриархат, ради
которого женщины готовы уродовать себя, лишая себя женской привлекательности, чтобы
быть наравне с мужчинами и выше, главнее их, они готовы отказаться от своей природной
сущности. За непокорность и не почитание традиций амазонок бросали в мешок с пчелами,
жестоко лишая жизни по приказу царицы Фалестрии. Из уст матери Кокбори, Самиранда
узнала, что Фалестрия–дочь рабыни, и не поняла мириться с несправедливостью.
Повествование С. Вафо следует о быте и традициях амазонок. Для того, чтобы реализовать
себя, свои мечты о женском счастье, амазонка должна была бросить к ногам царицы трех
мужчин из войска противника, только тогда она обретала право создать свой семейный очаг.
Писательница создает сложно организованную жанровую композицию с
мифологической субстанцией, где ключевые моменты связаны с тайными потусторонними
мирами, с духами мертвых. (Акбаш после совершения обряда и недовольство духов ею;
Самиранда в период борьбы за престол; исчезновение цитадели во время нападения
савроматов).
Имена героев автор “заимствует” из мифологических источников, чтоб подчеркнуть,
родство романа с древними мифами: Фалестрия, Сафо, Табгач, Эртунга, Сатрак и др. Для
полноты и убедительности повествования писатель использует исторические факты,
связанные с великим полководцем Александром Македонским (Искандер Двурогий).
Из древних источников нам известно, что Фалестра, принцесса амазонок, добровольно
явилась к Македонскому для зачатия, чтобы восславить свой род. В “Таинственном царстве”
на территории Хорезма является Александр Македонский для завоевания восточных земель.
По пути он посещает крепость Самирам (цитадель амазонок) с добрыми намерениями, испить
воды и попросить хлеба для своей армии: “Из строя вышел Александр, мужчина лет тридцати,
золотоволосый и голубоглазый, в боевом одеянии выглядевший очень привлекательным”.
“Царица, почему ты запрещаешь амазонкам выходить замуж до тех пор, пока они не убьют
трех мужчин–врагов” – спросил он, в усмешке показывая свои белые зубы [6]. Данный
контекст призван убедить, что обычаи древних амазонок всем известны и соблюдаются
испокон веков. Героини романа, как и героини реалистических рассказов, стремятся найти
выход из тьмы безлюбья, одиночества, отторженности. Чаще всего эти попытки оказываются
неудачными, к примеру, юная Кутли (младшая сестра Йолсултан Будун), не покорившись
обычаю прижигания груди, оказалась в мешке с пчелами, Йолсултан, сбежавшая с любимым
мужчиной из цитадели, уже будучи беременной оказалась разрубленной пополам, пожилая
Энаф, не выдержав потери дочерей, умирает от горя, Сафо, потрясённая происходящими в
цитадели событиями, оказалась жертвой по собственной воле, умоляя Александра
Македонского забрать её в свою страну; Самиранда, доказывая свою самодостаточность,
оказалась пленницей в крепости Кокбори, так как Фалестрия прогнала её, обвинив в измене с
Сатраком. Во всём, что происходило с амазонками, повинны Фалестрия и Акбаш Ялкут,
влачившая жалкое существование и полностью зависимая от царицы Фалестрии.
У всякого есть возможность выбора: творить добро или зло. И всякий оценивается
Создателем и людьми в зависимости от того, какой путь он выбрал. Фалестрия, Акбаш, Сафо,
Табгач выбрали зло, но в романе не обходится и без добрых людей, добрых слов и дел, и
ценность этих фрагментов в том, что они вдохновляют, утверждают, что добро вечно.
Создавая картину феминного мира, Саломат Вафо приходит к выводу, что женщина–это
некое двуединство, часть целого и по природе своей не может существовать без мужчины,
акцентируя вопрос: “Ради кого и для чего, ты живёшь женщина?” Самиранда, оказавшись во
власти Сатрака, впервые почувствовала себя воистину женщиной, поняла для чего стоит жить.
Использование мистических элементов, обращение к мифологическим сюжетам,
пробуждают воображение читателя, способствуют соучастию как особому роду чтения.
“Слова–заклинания”, характеризуют состояние героини и настраивают читателя на
определенную эмоциональную волну. Среди многочисленных героинь романа автор отдает
предпочтение Самиранде Йилдирим. Акбаш размышляет о том, “почему мужчин тянет к
Самиранде. Разве в этом мире нет других женщин? Увидев её, Сатрак потерял дар речи, принц
Бейбарс долго пытался сохранить втайне свои чувства. Какая же тайна, какая сила есть у этой
женщины? Возможно, она в укромном месте в темноте подарила этому слабоумному
Табгачхану поцелуй? Теперь это известно лишь, одному Богу?” [7]. Старая, уродливая и
никчёмная старуха-колдунья завидует молодым амазонкам, давно утратив всё женское. Во
время совершения обряда посвящения она приговаривает безжалостно, что “…сжигание
правой груди, поможет им вступить в права амазонок и при виде мужчин, не будет трепетать
сердце” [8].
Самиранда действительно отличалась от других амазонок. Когда она была маленькой,
мать (Айкут Илтунга) ставила её лицом к восходящему солнцу, предсказывая, что она будет
могучей. Самиранда была одарена способностью предчувствовать плохое. Внутренний голос,
сны предсказывали ей будущее. Самиранда была единственной из амазонок, у кого был
крылатый конь, которого звали Амаге, но несмотря на все это она была одинокой и
несчастной. Из–за царицы Фалестрии все боялись сближаться с Самирандой, даже Йолсултан
поплатилась за дружбу с ней, хотя Самиранда во многом превосходила Фалестрию. В
цитадели Самирам часто устраивали бои. Однажды принцесса Фалестрия в бою проиграла
Сафо. Пытаясь сохранить свое достоинство в глазах авангарда, она предложила Самиранде
сразиться с Сафо, надеясь, что та тоже проиграет ей. Но Самиранда победила Сафо, а
следовательно и Фалестрию.
Однако блестящая победа не принесла удовлетворения, её не покидали мысли о Сатраке.
Невинные, искренние чувства, которые она испытывала к нему, талантливо изображены
автором. Самиранда, ничего не требуя, не возмущаясь, не упрекая себя и не жалея о той ночи,
настойчиво продолжала думать о возлюбленном. Платоническая любовь амазонки восхищает
читателя, т.к. это истинное жертвенное чувство, идущее из глубины сердца, на которое
способна только женщина. Живя на чужбине у Кокбори, Самиранда поняла, цену жизни,
поняла, что нужно вопреки всем неприятностям продолжать жить. Самиранда – смелая
воительница, справедливая и великодушная. Сражаясь с противниками, как настоящий воин,
она остановила арланов (псов–людоедов), вызывающих смятение и страх эллинов, которые,
зная об обычае амазонок давать собакам человеческое мясо противника, убивали сами себя
[9]. Во время боя Самиранда приказала прекратить преследование врагов–эллинов, которые,
испугавшись верблюдов и арланов, отступили и бросились в реку Окуз, посчитав, что не
благородно и несправедливо топить поверженных эллинов.
Система событий и образов в романе С. Вафо, крайне далеких по времени и необычных
для современника, между тем обращена к сегодняшней реальности, к тому, что заслонено
привычными стереотипами, требующими пересмотра. И автор смело через культурные слои
прошлых эпох, вопреки благоразумию, свойственному узбекскому менталитету, открыто, с
необычной наготой и откровенностью некоторых эпизодов деталей изображений, пытается
решить очень важный для женщины вопрос: “Ради кого и для чего ты живёшь, женщина?”
И это ей удаётся, несмотря на то, что позиция автора не только не выражена отчетливо,
но как бы вообще отсутствует. Совокупность героев и событий исподволь даёт ответ на этот
жизненно важный для женщины вопрос: ради любви, ради продолжения рода человеческого,
следуя своему природному предназначению.
Вывод. Погружаясь в совершенно иной мифологический мир характеров и
обстоятельств, Саломат Вафо не просто следует мифологической традиции, но переосмысляет
её сквозь призму современности, стремясь освободить человека от иллюзий и догматов и
вывести его к пониманию истинной сущности бытия, сопрягая её с жизнью отдельного
человека.
Её условно–метафорическая, мистическая и мифологическая проза, облекая
действительность в фантастические формы, помогает показать абсурдность, о
бесчеловеченность и даже преступность существующих стереотипов и понятий и доискаться
до глубинной сущности женского “Я” и смысла бытия женщины в мире бытия, не
подмененного повседневным бытом, не искаженного существующей патриархатной моралью,
утвердившимися стереотипами.
Таким образом, проанализировав роман С. Вафо представительницы современной
узбекской женской прозы, можно сделать вывод о том, что автор широко использует
мистические приемы, сюжеты, мифологию обращаясь к архетипам, стереотипам,
мифологическим мотивам, которые переосмысляются сквозь призму женского восприятия
мира, интерпретируются, воссоздают новые жизненные реалии, обогащаются новыми идеями,
воплощая авторские оценки феминных проблем сегодняшнего мира, волнующие
современную представительницу женской прозы С. Вафо.
1. На русский язык роман впервые был переведен автором данной работы и опубликован в сборнике “В
поисках себя”. Современная женская проза Узбекистана (издательство “Тафаккур каноти”, 2020 г.)
2. Вафо С. Таинственное царство. К. Йулдошев / Свершение надежд / “Шарк” Т.: 2004 г. – с. 315.
3. Вафо С. “Таинственное царство” в переводе Н. Ибрагимовой. Современная женская проза Узбекистана.
В поисках себя. Т.: “Тафаккур каноти” 2020. – с. 62.
В поисках себя. Т.: “Тафаккур каноти” 2020. – с. 214
УДК 811.16(075.8)
РУССКИЕ ПОСЛОВИЦЫ И ПОГОВОРКИ КАК ИСТОРИЧЕСКИЙ ИСТОЧНИК
Ф.И. Исмаилова, преподаватель, НОУ «Университет-Маъмуна», Хива
Annotatsiya. Ushbu maqolada аrxiv ma’lumotlari asosida yaratilgan matallarni o‘rganish

tarixi, kelib chiqishi va rivojlanishi atroflicha o‘rganilgan.
Mavzuning dolzarbligi quyidagicha: Maqol va matallar tilning ajralmas qismi bo'lib, xalq
madaniyati, o'ziga xosligi va asosiy qadriyatlarini aks ettiradi.
Binobarin, maqollarning kelib chiqishi va rivojlanishini o'rganish rus madaniyati, turmush
tarzi va xalq hayotini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Kalit so‘zlar: maqol, xalq og‘zaki ijodi, til, paremiologiya, matal, tadqiqot, ishlanma, ma’no.
Аннотация. В работе, на основании архивных данных, подробно рассматривается
история изучения пословиц, их происхождение и развитие.
Актуальность данной темы состоит в следующем: пословицы и поговорки, являясь
неотъемлемой частью языка, отражает культуру, самобытность, основные ценности
народа.
Следовательно, изучение происхождения и развития пословиц помогает получить более
глубокое представление о русской культуре, быте и жизни народа.
Ключевые слова: пословицы, фольклор, язык, паремиология, поговорки, исследование,
развитие, значение.
Abstract. The work, based on archival data, examines in detail the history of the study of
proverbs, their origin and development.
The relevance of this topic is as follows: proverbs and sayings, being an integral part of the
language, reflect the culture, identity, and basic values of the people.
Consequently, studying the origin and development of proverbs helps to gain a deeper
understanding of Russian culture, way of life and the life of the people.
Key words: proverbs, folklore, language, paremiology, sayings, research, development,
meaning.
В русском языке огромное количество пословиц, поговорок, крылатых слов и
выражений, в которых образно отражён жизненный и социально-исторический опыт народа.
По своему содержанию русские пословицы и поговорки охватывают чуть ли не все
стороны жизни. Они помогают понять историю нашего народа, учат любить Родину, быть
честным и справедливым, высмеивают лень, жадность, укрепляют веру в добро и
справедливость. «А что за роскошь, что за смысл, какой толк в каждой поговорке нашей! Что
зa золото!» – воcклицал А.С. Пушкин.
История русских пословиц и поговорок, как история всего русского фольклора, пока ещё
никем не исследовано, за исключением того, что собраны небольшие, но весьма ценные
фактические данные по истории русской паремиографии[1]
Мы не можем изучать народные изречения во всем их безграничном разнообразии, в
каком они жили и развивались, так как большая часть русских средневековых пословиц
исчезла бесследно. Трудность изучения истории русской паремиографии усугубляется также
и тем, что пословицы и поговорки не существуют в том самом виде, в каком они возникли, а
подвергались различным изменениям, что для каждого данного периода развития
паремиографии нужно считаться не только с новой паремиографией, но и со старой,
унаследованной от предшествующего времени. Историю русской паремиографии необходимо
изучать в связи с историей всего русского фольклора. История развития русских фольклорных
изречений тесно связана с историей русского языка, развитие которого зависело от
исторических судеб русского народа.
Пословица, как и всякое фольклорное явление, находится в состоянии беспрерывного
изменения; она рождается, развивается и умирает. По своему происхождению пословицы
бывают трёх родов: 1) пословицы, возникшие как общее суждение, исходящее из наблюдения,
2) пословицы, самостоятельно выделившиеся из устной литературы как изречения, как сжатые
притчи, басни и т.д. и 3) пословицы, образовавшиеся из письменной литературы, но
прошедшие процесс фольклоризации.
Новые пословицы возникают очень часто путем использования старых, уже
существующих формул, которые наполняются иным содержанием [2]. Пословицы и
поговорки возникают по функциональным значениям, которые они имеют, что порождает
большое число разных по форме, но одинаковых по содержанию фольклорных изречений.
В 1868 г. М.Массон в книге «Мудрость народная» предпринял попытку расположить
русские пословицы и поговорки вокруг стержневого содержания каждого гнезда пословиц и
поговорок с указанием параллелей, имеющихся к ним у разных народов. Для своего опыта
Массон привлёк 3359 русских, 2782 немецких, 2521 французских, 805 латинских, 654
польских, 575 английских , 537 итальянских, 324 сербских, 196 испанских, 182 украинских,
108 галличанских и 12 валонских пословиц и поговорок. Его опыт нужно признать вполне
удачным. Многие пословицы имеют одинаковый смысл у различных народов, хотя в форме
своего выражения они представляют разнообразие в зависимости от местных условий, от
своего стадиального развития.
Русская пословица: «Добрая слава до порога, а худая - за порог », имеет китайскую
параллель: «Добрые вести не переходят за порог, дурные распространяются за тысячу верст».
Русские пословицы: «Сколько долго одеяло, по нему и растягивай ноги», «Протяни ноги,
смотри по одеялу», имеют следующие эквиваленты: «Смотря по одеялу протягивай ногу» (у
таранчей,«По коврику протягивай ноги» (у персов), «Какова твоя постель, настолько
протягивай ноги» (иранская),«Man muß nach der Decke strecken» (у немцев), «По одеялу
протягивай ноги свои ( у осетин), «По перине протягивай ноги свои» ( у татар). Русская
«пуганая ворона и куста боится» эквивалента арабской «Кошка, укушенная змеёй, боится и
верёвки», еврейской: «Кого укусила собака, тот трясется от её лая», русская – «Кто тонет, за
соломинку хватается» эквивалента турецкой: «Кто падает в море, для спасения хватается и за
землю»
Сравним персидские пословицы из собрания мирзы Абдуллы Гаффарова,
опубликованные В. А Гордлевским, и русские пословицы. Среди 500 опубликованных
пословиц и поговорок персов имеется много полностью тождественных русским изречениям:
«Гора с горой не сходится, человек с человеком сходится», «Сытый голодного не разумеет»,
«Что посеешь, то и пожнёшь», «Не рой яму – предстоит самому упасть в неё», и т. д. Среди
персидских изречений имеется большое число тождественных русским по смыслу, но
имеющих различие в том, как они выражены: «От одной розы – не будет весны » («Первая
ласточка не делает весны»), «Бог знал осла, что не дал ему рогов» (Бодливой корове бог рог
не дает») и т. д. [3]
Пословицы были простейшим видом проявления древней этической философии. Гегель
говорил, что всюду у всех народов мы находим ходячую мораль, которая выражается в виде
пословицы [4 ] Гегель писал: «У народа наступает время, о котором говорят: «Народ начинает
философствовать»... В такую эпоху мы встречаем как изречения об общем ходе событий в
природе, а так и изречения о нравственных явлениях, моральные сентенции, афоризмы об
общих основоположениях и т. д. И высказавшие эти сентенции получили название мудрецов
или философов.
Аристотелю приписывается составление первого сборника гречеких народных
изречений. После Аристотеля многие греческие философы составляли паремиографические
сборники. Древние системы философии излагались в форме изречений, которые вырезались
даже на камнях[5 ] У греков была сильно развита гномическая поэзия, поэзия мудрых
изречений, у них большим успехом пользовались моральные проповеди, приукрашенные
остроумными сентенциями, анекдотами и пословицами[6 ] Сборники изречений,
приписываемые различным философам, содержали древнейшие народные пословицы, что
часто без всякой теории заимствования объясняет наличие тождественных изречений в этих
сборниках и в русской паремиографии.
Пословицы и поговорки не существуют изолированно от языка людей. В сборниках они
выступают лишь мертвыми отрубленными от живой речи словесными формулами, в своём же
естественном состоянии пословицы и поговорки тесно связаны с речью человека, а отсюда с
той социальной средой, к которой данный человек принадлежит. «Обиходные выражения и
пословицы, – писал П. Лафарг, – показывает, быть может, еще ясней, что отдельные слова –
это нити, которые связывают язык с явлениями окружающей жизни»[7].
С ходом исторического процесса многие из пословиц видоизменяются, приобретают
множество вариантов, что объясняется не только особенностями употребления пословиц и
речи, ошибками памяти, искажениями, различными случайностями и т. д., но воздействием
исторических условий.[8]
Большинство пословиц сейчас невозможно закрепить за какой-нибудь хронологической
датой. Одна и та же пословица может существовать столетия [9]. нередко применяясь то к
одному, то к другому явлению жизни и подвергаясь изменениям, которые находят своё
отображение в различных вариантах, в различных социальных акцентировках.
Изучение вариантов пословиц показывает, что многие пословицы сокращаются,
добавляются, ассимилируются. Безнадёжно было бы искать «праоснову» пословицы, так же
как и «исправлять» её на основе сличения вариантов. Это уже заметил В. М. Даль: «Старинные
списки пословиц далеко не всегда может служить образцами и нисколько не доказывают,
чтобы пословица была в ходу слова от слова, как она была написана ».[10] Обычно считается
основным текстом пословицы тот его текст, который раньше был закреплён в книге, все же
обнаруженные впоследствии тексты рассматриваются как варианты первоначальной записи.
Но это не верно, потому что иногда более древний текст может быть записан позднее его
новейших вариантов, зафиксированых в книгах.
Пословицы обладают большей живучестью и отмирают не стихийно, а в процессе их
преодоления новыми воззрениями часто путём замены новыми изречениями.
Изучение поэтики пословиц связано с исследованием истории паремиографии в её
общей связи со всеми другими жанрами устной литературы.
1. Симони П.К. Старинные сборники русских пословиц, поговорок, загадок и проч. 17-19 столетия.
Вып.1. СПб.,1899;
2. М. Горький, Статьи о литературе, стр.82.
3. Труд А.М. Геймана [London, 1902], в котором 14 000 талмудических афоризмов.
4. Гегель.Лекции по истории философии.1932, кн.1,стр.111.
5. Grünwald Sprichwörter und Sprichwörtliche Redensarten bei Plato, Berlin, 1893, s.3.
6. D.W.Marvin: The Antiquity of Proverds, New York,1922;
7. П. Лафарг, Язык и революция, Academia,1930, стр.20
8. Серебряников В. «Материалы из оханского фольклора».
9. И.И. Иллюстров «Жизнь русского народа...» 1915г. с 297.
10. В.И.Даль.Пословицы русского народа.«Напутное», стр.16. (1934-1937гг.) 2-изд.. –СПб.: Изд-во С.-
Петерб.ун-та, 2019. –620 с.
11. https://books.google.co.uz
УЎК 81
ЎЗБЕК ВА ИНГЛИЗ ТИЛЛАРИДА ҚАРАШЛИЛИК-ТЕГИШЛИЛИКНИНГ
СЕМАНТИК ТАРКИБИ
М.И.Исмоилова, мустақил тадқиқотчи, Ўзбекистон Миллий Университети, Тошкент
Аннотация. Мазкур тадқиқот ишида, ўзбек ва инглиз тилларида қарашлилик-

тегишлиликнинг семантик намуналари таҳлил қилинган . Шунингдек, лексик-семантик
ифодаланиш, қарашлилик-тегишлиликнинг маъновий аспектлари, яқинлик, бир-биридан
узоқлик муносабатлари, ўзбек тилида воситали ва воситасиз қаратқич келишиги боғланган
фразема ва идиомаларда қаратқич келишигининг ўрни, қаратқич келишигида таянч
компонентнинг ўрни ҳақида ҳам фикр юритилган.
Калит сўзлар: Лексик, семантик қарашлилик, тегишлилик, фразема, воситали,
воситасиз, идиома, компонент.
Аннотация. В данной исследовательской работе анализируются семантические
закономерности относительности в узбекском и английском языках. Также
рассмотриваются лексико-семантическое выражение, семантические аспекты
родственности, близости, удаленности друг от друга, роль родительного падежа во
словосочетаниях и идиомах, связанных с переходным и непереходным родительным падежом
в узбекском языке, а также обсуждается роль родительного падежа в узбекском языке.
базовый компонент в родительном падеже.
Ключевые слова: Лексикон, семантическая принадлежность, релевантность,
словосочетание, опосредованное, неопосредованное, фразеологизм, компонент.
Abstract. This research work analyzes the semantic patterns of relativity in the Uzbek and
English languages. The lexical-semantic expression, semantic aspects of relatedness, proximity,
distance from each other, the role of the genitive case in phrases and idioms associated with the
transitive and intransitive genitive case in the Uzbek language are also discussed. This paper also
discusses the role of the genitive case in the Uzbek language. base component in the genitive case.
Key words: Lexicon, semantic affiliation, relevance, phrase, mediated, non-mediated,
phraseological unit, component.
Лексик-семантик ифодаланиш бўйича бир неча лексемалар аниқланган бўлиб, улар

грамматик жиҳатдан турли сўз туркумларига мансуб, фарқли тематик маънога эга
эканликлари аниқланди. Қарашлилик-тегишлилик категориясини вербаллаштиришда актив
феъллар биринчи навбатда эгаликни қўлга киритиш маъносига эга феъл сўз туркумига мансуб
сўзлар воситасида содир бўлиши маълум бўлди. Қарашлилик-тегишлилик маъновий
аспектлари. Тилдаги қарашлилик-тегишлилик шакл ва кўрсаткичлари фақатгина шахснинг
объектга эгалик қилишинигина кўрсатмайди. Ўзбек тилида қарашлилик-тегишлиликнинг
маъновий аспектларининг доирасига қуйидагиларни киритиш мумкин: қисм ва бутун
муносабатлари;қариндошчилик муносабатлари; яқинлик, бир-биридан узоқлик
муносабатлари;
Бирон объектнинг тегишлилигидан ташқари, унинг яратувчилигига нисбатан ҳам
қарашлилик-тегишлилик муносабати воқелашади, бунга муаллифлик ҳуқуқи, бирон
кишининг тайёрлаган таомлари ва ҳ.к.ларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин.
Субъект яратувчи сифатида ишлаб чиқарувчи мамлакат ҳам тушунилиши мумкин.
Қарашлилик-тегишлиликнинг локатив тегишлилик орқали келиб чиқадиган шакли ҳам
мавжуд. Ўзбек тилида мавжуд қарашлилик-тегишлилик алоқаси инглиз тилида кўринмас
ҳолда келади.Шу жумладан, инглиз тилида: to be in possession of, to access, to acquire, to gain,
to get hold of. ўзбек тилида: эришмоқ, қўлга киритмоқ, қўлга олмоқ.
Эгалик ихтиёрий равишда осонлик билан қўлга киритиб бўлингани ифода қилинади: to
have in hand, to take for disposal; ўз қўлига олмоқ, ўз ихтиёрига олмоқ, ўз тасарруфига олмоқ
(адабий услуб).
Эгалик қийинчилик билан қўлга киритиладиган вазиятлар ҳам тематик тарзда
ифодаланади: to achieve, to catch, to secure, to take possession of, to procure.
Ўзбек тилида қарашлилик-тегишлилик категорияси доирасидаги феълларнинг
коннотациясидаги бу каби хусусиятлар йўқ, улар қўшимча равиш билангина ифодаланиши
мумкин: машаққат билан эришмоқ, қийинчилик билан эришмоқ.
Эгалик қийин бўлган нарсага эгалик қилишга интилиш тематик маъноларини
ифодалашда қатнашадиган феъллар ҳам қарашлилик-тегишлилик категорияси доирасидаги
феъллар қаторига киради: to get hands on, to retain, to occupy, to obtain.
Ўзбек тилида эса бу феъллар қўлга олмоқ, қўлга киритмоқ, эгалламоқ лексемалари
воситасида акс этади.
Инглиз тилида қабул қилмоқ маъноси асосида қарашлилик-тегишлилик доирасидаги
феъллар ҳам мавжуд бўлиб, бу жиҳатдан ўзбек тилидаги билан ҳам алоҳида ўхшашлик
сезилади: to receive, to admit, қабул қилмоқ, ихтиёрига олмоқ.
Тасодифий қўлга киритишни ифодаловчи феълларнинг инглиз тилида ҳар бири
индивидуал коннотацияга эгалиги аниқланди: to amass, to grab, to snatch, to uphold.
Масалан, биринчи феъл улгуржи усули билан қўлга киритиш, иккинчиси ўғирлик /
тортиб олиш йўли билан қўлга киритиш, учинчиси юлиб олиш йўли билан қўлга киритиш,
тўртинчиси юқоридан туриб қўлга киритиш маъноларини индивидуал тарзда акс эттириб,
ўзаро бир-бирининг ўрнида қўлланилиши мумкин эмас.
Ўзбек тилида эса бу тасодифий қўлга киритиш маъносига тегишли қарашлилик-
тегишлилик категорияси доирасидаги феъллар чегараланган маънога эга: тортиб олмоқ, юлиб
олмоқ, зўравонлик билан олмоқ.
Бу каби алоҳида коннотацияга эга лексик компонентлар орасида инглиз тилидагилари
ўзининг индивидуал, компактлиги, ўзбек тилидагилар эса муайян равиш билан ёки кўмакчи
феъл билан бирикиб келиши орқали характерлидир.
Бирон нима (пул, айрибошлаш воситаси, кредит ва ҳ. к.) ҳисобига эгалик қилишни
англатадиган феъллар инглиз тилида шу воситанинг вербал конверсияси воситасида ҳосил
бўлган: to buy, to purchase, to mortgage, to loan something.
Ўзбек тилида эса бу ҳолат инглиз тилидагидан аҳамиятли даражада фарқли: сотиб
олмоқ, харид қилмоқ, кўчмас мулк кредитига олмоқ, кредит эвазига олмоқ.
Қарашлилик-тегишлилик категорияси доирасининг энг яқин перифериясини эгаллаган
эгалик қилмоқ, эга бўлмоқ маъносидаги феъл ва феълли конструкцияларнинг ўзбек ва инглиз
тилларидаги умумий ўхшаш хусусиятлари кўп: to have, to possess, to bear.
to carry (кийим, кўзойнак, кийиладиган ва тақиладиган, олиб юриладиган нарсаларга
нисбатан);to exist (мавжуд бўлмоқ маъносининг ифодаланишига нисбатан);Феълли
конструкция: there is / there are.
Ўзбек тилида бу каби лексик компонентлар эга бўлмоқ, бор бўлмоқ, олиб юрмоқ, тақиб
юрмоқ, мавжуд бўлмоқ, бор бўлмоқ (феълли конструкция).
Аниқ бир нисбатни инобатга олган ҳолда эгалик қилиш тушунчаси ҳам мавжуд бўлиб,
инглиз тилида булар: to win, to secure a victory, to earn, to inherit, to borrow, to rob.Ўзбек тилида:
ютмоқ, ғалаба қозонмоқ, пул топмоқ, мерос қилиб олмоқ, қарзга олмоқ, ўғирлаб олмоқ.
Ўзбек тилидаги аниқ бир нисбат асосида қўлланиладиган предикатив қарашлилик-
тегишлилик бирликлари ўзининг доимгидек феъл билан от, объект ва ҳ.к.ларнинг бирикиши,
инглиз тилида эса компакт лексемалар орқали юзага келади.
М.Т.Ирисқулов таъкидлаганидек, ўзбек тилида эгалик маъноси такрорланиб турадиган
грамматик воситалар ёрдамида ифодаланади. Бундай воситаларнинг умумий маъноси
предметга эгалик маъноси бўлса, ҳар бир бирикманинг хусусий маъноси унинг алоҳида шахсга
тегишли эканлигидир. Қиёслаймиз:1. Предметнинг бировга тегишлили нуқтаи назарийдан
умумий, қайси шахсга тегишли эканлиги нуқтаи назаридан хусусий маъно касб этиш ҳолати:
Менинг столим Бизнинг столимиз
Сенинг столинг Сизнинг столингиз
Унинг столи Уларнинг столлари
2. Белгининг бировга тегишлилиги нуқтаи назарийдан умумий, қайси шахсга тегишли эканлиги
нуқтаи назаридан хусусий маъно касб этиш ҳолати: олманинг қизили, коптокнинг каттаси, дарахтнинг
баланди.
3. Ҳаракатнинг қарашли эканлигини билдиришига кўра умумий, ҳаракатнинг қайси шахс
томонидан бажарилишига кўра хусусий қарашлилик маъноси:
Бажардим Бажардик
Бажардинг Бажардингиз
бажарди Бажардилар
4. Предметнинг предметга қарашли эканлигини билдириб, айнан қайси шахсга қарашли
эканлигини ҳам ифода этади: стулнинг оёғи, узукнинг кўзи, қозоннинг қопқоғи, эшикнинг дастаси,
челакнинг туби каби қўлланишда қарашлилик билан бирга бутуннинг қисми маъноси ҳам воқелашади.
А.Содиқов ва бошқалар ўзбек тилида эгалик ёки қарашилилкнинг ифодаланишини қуйидагича
изоҳлашади: “... қаратқич келишигида келган сўз ўзи алоқадор бўлган сўзнинг Ш шахс эгалик
аффиксини олиб келишини, аксинча, III шахс эгалик шаклидаги сўз ўзи алоқадор бўлган сўзнинг
қаратқич келишиги шаклида келишини талаб қилади. Буни схемада қуйидагича кўрсатиш мумкин:
Зуҳранинг китоби. Қаратқич ва қаралмиш муносабатининг табиатидан келиб чиқиб, уни
муносабатдорлашиш деб аташ мумкин”
Юқоридаги фикрдан келиб чиқадиган бўлсак, қарашлилик категорияси семаси таркибида
муносабатдорлик, яъни ким ёки нимага алоқадорлик маъноси мавжудлиги кўринади. Қуйида
мисолларни шу нуқтаи назардан таҳлил қиламиз: ир мисолга қараймиз:
Юртбошимиз бу масалага алоҳида эътибор қаратиб, қуйидагиларни таъкидлайди:
«Ҳозирги вақтда дунёда кучайиб бораётган турли маънавий таҳдидларнинг олдини олиш,
«оммавий маданият»нинг зарарли таъсиридан фарзандларимизнинг онг-у тафаккурини
ҳимоя қилишда илм-у фан ва маданият жамоатчилиги, ижод аҳлининг ўрни ва роли тобора
ортиб бормоқда.
Бу гапда эгалик ва қаратқич шакллари билан шаклланган бир неча бирикма бўлиб,
қаратқич-қаралмиш муносабати ифодаланган. таҳдидларнинг олдини олиш бирикмасида
эгалик, қарашлилик муносабати яққол кўринмайди; «оммавий маданият»нинг зарарли
таъсири бирикмасида эса оммавий маданиятга алоқадорлик, тегишлилик ёки
муносабатдорлик маънолари биринчи планда туради.
1. Қарашлилик-тегишлилик бирининг иккинчисига эгалик қилиши муносабатлари
орқали икки объектнинг ўртасидаги шу муносабатнинг лисоний бирликлар билан
ифодаланиши қарашлилик-тегишлилик деб юритилади. Шу объектлардан бирига эгалик
қилувчини посессор, эгалланган объектни эса – коррелят деб аташ қарашлилик-тегишлилик
муносабатларда стратегик меъёр деб қабул қилинган. Ўзбек тилида қарашлилик-тегишлилик
муносабати объектнинг шахсга тегишлилигини ташкил қилади.
2. Қарашлилик-тегишлилик ўзбек тилларида қаратқич, эгалик олмошлари билан ҳам
қўлланилиб, ўзбек тилида иккинчи шахсда бирлик, кўплик ва ҳурмат белгиларини фарқлаш
алоқалари бор. Ўзбек тилида эгалик олмошига бириккан коррелятда ҳам эгалик қўшимчаси
қарашлилик-тегишлилик белгиси сифатида бор бўлгани сабабли олмошнинг қўлланилишига
зарурият катта эмас, инглиз тилида бу нарса йўқлиги сабабли эгалик олмошисиз қарашлилик-
тегишлилик ифодаланмай қолади.
3. Тилдаги қарашлилик-тегишлилик шакл ва кўрсаткичлари фақатгина шахснинг
объектга эгалик қилишинигина кўрсатмайди. Ўзбек тилида қарашлилик-тегишлиликнинг
маъновий аспектларининг доирасига қисм ва бутун муносабатлари; қариндошчилик
муносабатлари; яқинлик, бир-биридан узоқлик муносабатларини киритиш мумкин.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1. Ё. Тожиев «Ўзбек тилида эга эканлик ва эга эмаслик маъноларини ифодаловчи аффикслар синонимияси»
Т. 1981; Номзодлик диссертацияси Т. 1994-й.
2.Ҳозирги ўзбек адабий тили,Т1080, 217-251 саҳифалар .Академик А.Н Кононовнинг “Ҳозирги ўзбек
адабий тили грамматикаси”(Москва –Ленинград, 1960,73-103-бетлар
3.Ўзбек тилшунослигининг актуал масалалари, Т.ТошДУ,1987 йил китобида (1975 йил)
4. Ғуломов А. Ўзбек тилида келишиклар/ Труды Узбекского филиала АН СССР.Сер.2Кн.2.-Т.,1941.
5. Қодиров М. Ўзбек тилида грамматик категорияларни систем таҳлил қилиш (келишик категорияси):
Филол.фан.ном...дисс.автореф.,Самарқанд, 1993.
УДК 378:811
О СТРУКТУРЕ ЖЕЛЕЗНОДОРОЖНЫХ ТЕРМИНОВ
Н.М.Кадырова, преподаватель, Узбекский государственный университет мировых
Аннотация. Мақолада атама ва соҳа лексика масалалари ёритилган. Макола

мазмунида лексикани ўргатиш жараёни келажакда систематик равишда ўрганилиши
зарурлиги ҳақида этилган. Бир – бирига яқин бўлмаган ўзбек ва рус тиллари солиштирилган.
Лингвистлар фикрларига эътибор қаратилган. Ўзбек ва рус тиллари грамматикасини
солиштириш мисоллари келтирилган.
Калит сўзлар: атамалар, лексика, лингвистлар, аналитизм, номинaция.
Аннотация. В статье освещены вопросы терминологической и отраслевой лексики. В
содержании статьи говорится о том, что процесс обучения лексике нуждается в
дальнейшем системном изучении. Сопоставляются русский и узбекские языки, которые
являются неродственными языками. Уделено внимание мнениям лингвистов, Приведены
примеры сопоставительной грамматики русского и узбекского языков.
Ключевые слова: термины, лексика, лингвисты, аналитизм, номинaция.
Abstract. In article questions of terminological and branch lexicon are taken up. In article
maintenance it is said that process of training to lexicon needs the further system studying. Russian
and the Uzbek languages which are unrelated languages are compared. The attention is paid to
opinions of linguists: Are resulted examples of comparative grammar of Russian and Uzbek
languages.
Key words: terms, lexicon, linguists, analytism, a nomination.
Введение. Л.В. Щерба в свое время убедительно обосновал взаимосвязь и

взаимозависимость методики и теоретической лингвистики: «Надо сказать, что практический
интерес к методике у лингвиста-теоретика бывает вполне вознагражден, так как зачастую
наталкивает его на такие мысли, которые иначе и не могли бы зародиться: как всегда, практика
стимулирует теорию. Однако надо всячески подчеркивать справедливость и обратного:
развитая лингвистическая теория не только обосновывает дерзания отдельных практиков, но
и оплодотворяет их мысль, открывая им новые горизонты» [70, с. 25].
Это полностью относится к такой сложной области прикладного языкознания, как
усвоение терминологической лексики в условиях контрастирующего двуязычия.
Принципы разграничения общеязыковой и терминологической лексики являются
общими для всех литературных языков, однако сама организация терминологической лексики,
как и всего лексического состава, существенно отличаются в зависимости от типологической
характеристики изучаемого языка, которая проявляется наиболее ярко и убедительно в
специфике их грамматических систем.
Существенные черты типологического контраста проявляют также
словообразовательные системы русского и узбекского языков, в частности, в русском языке,
помимо аффиксальных способов словообразования, продуктивным является и способ
сложения, что широко используется в терминообразовании. Попытаемся показать это на
примере технических терминов, в основном относящихся к области железнодорожного
транспорта.
Обсуждения. По структуре все рассматриваемые термины можно поделить на
следующие типы:
1. Однословные термины, которые, в свою очередь, подразделяются на 1) непроизводные
однословные термины и 2) производные однословные термины: а) образованные
аффиксальными способами и б) образованные способом сложения.
2. Составные термины (термины-словосочетания), причем в русском, и в узбекском
языке они делятся на бинарные и многочленные.
В аспекте частеречной принадлежности рассматриваемая терминосистема вполне
соответствует общим закономерностям, характерным для терминологической лексики:
преобладающей частью речи среди однословных номинаций являются имена
существительные, реже встречаются имена прилагательные (пустотелый, пульсирующий,
светопрозрачный и др.) и глаголы.
Для составных номинаций также характерно употребление стержневого слова – имени
существительного (автодорожный мост – автомобил йўлидаги кўприк, балансное реле –
мувозанатлаш релеси, балластный слой – балласт қатлами и др.).
Подавляющее большинство технических терминов – это имена существительные или
составные термины со значением конкретного предмета (башмак – бошмоқ, тепловоз, борт и
др.), однако довольно высок процент терминов, представляющих абстрактные понятия
(засыпки – тўкиш, тўлдириш, затвердение – қотиш, жаропрочность – иссиққа бардошлик,
маневры - турли харакатлар билан составларни тарқатиш, время занятия путей – йўлларнинг
банд қилиниши). Вещественные и личные существительные в данной терминосистеме
немногочисленны, например: абразив – емириш, дежурный по станции – бекат навбатчиси.
Отличительной особенностью русских терминов является наличие особого класса
производных слов – субстантивированных прилагательных (субстантиватов): дежурный,
вяжущее, воздушные, древесностружечные и мн.др.
Приведем примеры бинарных терминов – словосочетаний русского языка: железная
дорога, железнодорожный транспорт, трубопроводный транспорт, воздушный транспорт,
локомотивное хозяйство, путевое хозяйство, вагонное хозяйство, служба движения, служба
безопасности, подвижной состав.
По структуре они делятся на два типа:
1) сочетания, образованные по схеме прил.+сущ. (наиболее продуктивный тип):
железная дорога, вагонный парк, государственная акционерная компания, железнодорожная
администрация, новые линии, запасные части, максимальная загрузка, гибкая тарифная
политика, древнейший торговый путь, единый технологический процесс, беспересадочный
вагон, Шелковый путь, международное сотрудничество).
2) сочетания, образованные по схеме сущ. + сущ. Р.п. (служба движения, служба
безопасности, охрана безопасности, служба сигнализации).
Многочленные словосочетания образуются по следующим схемам:
3) сущ.+ сущ.Рп. + прил. в Р.п. (реконструкция путевого хозяйства, обновление парка
локомотивов, служба вагонного хозяйства; служба локомотивного хозяйства; техническое
состояние путевого хозяйства; программа реконструкции пути; обеспечение бесперебойного
электроснабжения тяги поездов).
4) сущ.+сущ. П.п.+сущ. Р.п, например: увеличение в объеме перевозок, отправка в
контейнерных поездах.
5) Глагольные словосочетания (с глаголом в роли главного слова): глаг. + сущ.
Выполнить план, электрифицировать дороги, обеспечить безопасность, реализовать
проект, использовать подвижной состав, обеспечить бесперебойность электроснабжения,
гарантировать успех, взять под контроль, внедрить в жизнь, контролировать движения
поездов, осуществлять техническую эксплуатацию, реализовать программу, проработать
вопрос привлечения инвестиций, финансировать Европейский Банк Реконструкции и
Развития.
Наиболее простыми для усвоения являются сочетания следующих структур: служба
вагонного хозяйства; служба локомотивного хозяйства; техническое состояние путевого
хозяйства; программа реконструкции пути; служба сигнализации и связи; обеспечение
бесперебойного электроснабжения тяги поездов.
1) субстантивные словосочетания (с существительным в роли главного слова)
сущ + сущ. в Р.п.,
Охрана безопасности, служба движения, служба сигнализации, строительство пути,
ведения переговоров, развитие транспортного коридора, завершение строительства,
реконструкция путевого хозяйства, обновление парка локомотивов.
Наиболее сложными для усвоения являются адъективные словосочетания (с
прилагательным или причастием в роли главного слова): прич+сущ. изучаемое осмотрщиком
вагонов, излагаемое в протоколе схода поездов, рассмотренное инженером по сохранности.
нареч.+прич. широко используемые, стабильно употребляемые, внешне или
магистрально обеспечивающиеся.
Далеко не всегда, при общности содержания форма выражения у русских и узбекских
терминов совпадает, например, вследствие большей продуктивности способа сложения в
русском языке соответствующий термин имеет иную структуру:
автоинженер – автомобил мухандиси
автокран – автокўтаргич
автоведение – автобошқариш
вагоноопрокидыватель – вагон ағдаргич
пассажиропоток – йўловчилар оқими
путепередвигатель – темир йўлни суриш машинаси
самовыгружатель – ўзибўшатгич.
Выводы. Как показывают приведенные примеры, только в двух случаях (автоведение –
автобошқариш и самовыгружатель – ўзибўшатгич) имеет место соответствие формы
выражения (сложное слово – сложное слово), а в других случаях сложному слову в русском
языке соответствуют словосочетания разной степени сложности: двучленные, а в одном
случае даже четырехчленное (темир йўл суриш машинаси). Это, с нашей точки зрения,
соответствует агглютинативному характеру узбекского языка, стремлению передать все
компоненты значения предельно точно и расчленено.
Технические термины, относящиеся к железнодорожному транспорту, отвечают всем
требованиям, предъявляемым к терминосистемам: специфичность, точность, определенность
значения, для словосочетаний – семантическая цельность; нейтральность, отсутствие
экспрессии, кодифицированность (представленность в специальных отраслевых
терминологических словарях, в том числе двуязычных).
1. Головин Б.Н., Кобрин Р.Ю. Лингвистические основы учения о терминах. – М.: Высшая школа, 1987. –
C. 49.
2. Абдуазизов А.А. и др. Общее языкознание. – Ташкент: НУУз, 2003 – С.50 – 57.
3. Реформатский А.А. Агглютинaция и фузия как две тенденции грамматического строения слова //
Реформатский А.А. Лингвистика и поэтика. – М.: Наука, 1987. – С. 69.
4. Юсупов У.К. Теоретические основы сопоставительной лингвистики. – Ташкент: Фан, 2007. – С. 90 – 99.
5. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – М.-Л.: АН, 1960. –С. 70.
УДК 811.161.3 (276.3)
ОТОБРАЖЕНИЕ ГОСТЕПРИИМСТВА В АНГЛИЙСКОЙ И РУССКОЙ
ПАРЕМИОЛОГИЧЕСКОЙ КАРТИНЕ МИРА
Е.Ш.Калниязов, заведующий кафедрой, Медицинский институт Каракалпакстана,
Нукус
Annotatsiya. Ushbu maqolada muallif ingliz va rus tillarida mehmondo'stlik tushunchasini

ifodalash uchun ishlatiladigan o'ziga xos so'zlar va iboralar tizimini tahlil qildi, ularning
semantikasini ochib berdi. Ushbu maqolaning asosiy maqsadi mehmondo'stlikni ifodalashning leksik
va frazeologik vositalarini aniqlash va tavsiflash, muallif tomonidan taqqoslangan tillarning har biri
mehmondo'stlik tushunchasini qanday etkazishini va talqin qilishini aniqlashdir. Mehmondo'stlikni
ifodalashning leksik va frazeologik vositalari ostida muallif ma'lum semantik ma'no va
tushunchalarni etkazishga xizmat qiladigan so'zlar, iboralar, frazeologik birliklar, maqollar
to'plamini nazarda tutadi.
Kalit so'zlar: mehmondo'stlik, talqin, frazeologiya, ibora, maqol, semantika, terminologiya,
ma'lumot.
Аннотация. В данной статье автор подвергнул анализу систему специфических слов и
выражений, которые используются для обозначения понятия гостеприимства в английском
и русском языках, раскрыл их семантику. Главная цель этой статьи – выявить и описать
лексико-фразеологические средства выражения гостеприимства, определить, каким образом
каждый из сопоставляемых автором языков передает и интерпретирует концепцию
гостеприимства. Под лексико-фразеологическими средствами выражения гостеприимства
при этом автор подразумевает набор слов, словосочетаний, фразеологических единиц,
пословиц и поговорок в языке, которые служат для передачи определенных смысловых
значений и понятий.
Ключевые слова: гостеприимство, интерпретация, фразеология, словосочетание,
пословицы, поговорки, семантика, терминология, информация.
Abstract. In this article, the author analyzed the system of specific words and expressions
that are used to denote the concept of hospitality in English and Russian, and revealed their
semantics. The main purpose of this article is to identify and describe the lexical and phraseological
means of expressing hospitality, to determine how each of the languages we compare conveys and
interprets the concept of hospitality. By lexical and phraseological means of expressing hospitality,
the author means a set of words, phrases, phraseological units, proverbs and sayings in the language
that serve to convey certain semantic meanings and concepts.
Keywords: hospitality, interpretation, phraseology, word combination, proverbs, sayings,
semantics, terminology, information.
Введение. Паремиологические единицы языка играют важную роль в концептуализации

и репрезентации феномена гостеприимства. Пословицы, поговорки и другие устойчивые
выражения являются своеобразным кодом культуры, в котором заключены основные
ценностные ориентиры, этические принципы и типичные модели поведения в гостеприимстве.
Они отражают национально-культурную специфику гостеприимства, его роль в качестве
социорегулятивного механизма, а также эволюцию данного концепта на разных исторических
этапах.
В работе А.А. Черноброва и Л.Н. Кретовой гостеприимство освещается как фрагмент
автостереотипа русского народа. Ядерная лексема «гостеприимство» обладает способностью
к созданию полисемических выражений и фразеологизмов. Ключевыми семами русского
концепта являются радушие и хлебосольство. Гостеприимство отражает проявления любви,
заботы и постоянной готовности принимать гостей. Этот концепт также связан с угощением и
бескорыстием. В статье отмечается, что негативные аспекты концепта не столь ярко выражены
и, что в последнее время с гостеприимством связывают компонент «статусное поведение»,
«демонстрация статуса», однако этот элемент не столь явно выражен [11]. Автор считает, это
исследование позволяет заключить, что гостеприимство не просто индивидуальный акт или
социальный ритуал, но и комплексное явление, которое включает в себя различные аспекты
культурной идентичности.
В выражении гостеприимства лексико-фразеологические средства играют важную роль,
так как при помощи них происходит репрезентация изучаемый нами аспект человеческих
отношений и культуры.
Необходимо отметить, что спектр лексико-фразеологических средств выражения
гостеприимства достаточно широк как в английском, так и в русском языке. Их выбор и
употребление зависит от различных факторов, в числе которых особой значимостью обладают
национально-культурные особенности, отношения между хозяином и гостем, цель
гостеприимства, социальный статус взаимодействующих людей, социальный контекст
(формальность или неформальность мероприятия), ситуационный контекст (время суток,
место приема гостей и т.п.). Важно также отметить, что выбор средств выражения
гостеприимства может быть субъективным и индивидуальным, и может меняться в
зависимости от конкретной ситуации и личных предпочтений хозяина и гостя.
Методы. Лексико-фразеологические средства выражения гостеприимства реализуют
ряд функций в языке, основные из которых, на взгляд автора, заключаются в следующем [см.
схему 1.1].
Схема 1.1
Функции лексико-фразеологических средств выражения гостеприимства
ГОСТЕПРИИМСТВО
2.Коммуникативна
3.Контекстуальная
5.Репрезентативна
1.Номинативная
4. Экпрессивная
6.Регулятивная
я
Как представлено в схеме 1.1, лексико-фразеологические средства выражения

гостеприимства могут выполнять понятийную, коммуникативную, эмоциональную функции,
а также функции создания контекста, выражения национально-культурных особенностей
гостеприимства, обеспечения эффективности межкультурной коммуникации.
Номинативная функция. Слова и устойчивые выражения, связанные с
гостеприимством, направлены на выражение данного понятия в устной и письменной речи.
Так, в английском языке стержневым термином для выражения данного феномена выступает
слово hospitality, а в русском языке – слово гостеприимство, именно эти термины
используются для наименования концепта гостеприимства в английской и русской
лингвокультурах.
Коммуникативная функция. Способствуют установлению позитивных отношений и
коммуникации между людьми, так как передают информацию о готовности принимать и
заботиться о гостях, к примеру, в английском языке слово «Welcome» передает приветствие,
которое выразительно сообщает гостю, что его появление желанно и ценно. Например,
«Welcome to our home!» (Добро пожаловать к нам домой!) подчеркивает готовность хозяев
принимать гостей. В русском языке также имеются пригласительные слова и фразы типа
«Добро пожаловать! Мы вас ждем!» Фразы типа «Пожалуйста, присоединяйтесь!» или «Мы
будем рады видеть вас!», выражают желание включить гостей в общение или мероприятие и
создают атмосферу открытости и радушия.
Контекстуальная функция. В создании контекста гостеприимства в английском и
русском языках участвуют не только терминологические слова, но и другие слова с
контекстуальным значением, ассоциации и смысловые нюансы. Однако все же более полно и
ярко представляют понятие гостеприимства термины как, например, в английском:
Hospitality (гостеприимство) – в семантической структуре слова уже содержится
значение дружелюбия и готовности принимать гостей.
Warm welcome (теплое приветствие) – выразительное словосочетание, подчеркивающее
теплоту и радушие при встрече гостей.
Invitation (приглашение) – указывает на акт приглашения, что может сопровождаться
желанием угодить гостю.
Рассмотрим также примеры в русском языке:
Гостеприимство – как и соответствующее слово в английском языке (hospitality), это
слово в русском языке имеет основное понятие, которое само по себе обозначает дружелюбное
и радушное отношение к гостям.
Теплый прием – словосочетание отражает контекст теплоты и радушия встречи гостей.
Приглашение – слово, обозначающее акт приглашения и значение желания угодить
гостю.
Эти и подобные лексико-фразеологические средства в обоих языках реализуют функцию
создания контекста, отражая смысл гостеприимства во всех его проявлениях.
Экспрессивная функция. Лексико-фразеологические средства выражения
гостеприимства могут служить для передачи эмоциональной окраски, которая позволяет
выразить положительные или негативные чувства по отношению к гостям или хозяевам. Так,
heartwarming welcome в английском языке является выражением, которое передает чувство
тепла и радости при приеме гостей. Оно иллюстрирует, что гостеприимство было очень
приятным и привело к теплым чувствам.
Репрезентативная функция. Лексико-фразеологические средства могут также
выполнять функцию отражения культурных особенностей и ценностей гостеприимства в
английском и русском языках и языковой картине мира, поскольку в них закодирована
информация о том, как носители языка воспринимают и практикуют гостеприимство, и какие
аспекты этой практики являются наиболее важными для данных языковых сообществ.
Регулятивная функция. Лексико-фразеологические средства выражения
гостеприимства в английском и русском языках выполняют функцию содействия
межкультурному взаимопониманию, обеспечивая эффективность коммуникации между
представителями разных культур.
Приведенные вышеописанные функции иллюстрируют, как лексико-фразеологические
средства в английском и русском языках отражают культурные аспекты гостеприимства,
символизируя наиболее значимые для народа обряды и традиции. Именно это обстоятельство
зачастую и обусловливает различия в вербализации феномена гостеприимства в
сопоставляемых языках.
Результаты и обсуждение. И в английском, и в русском языках существует ряд
терминов, слов и выражений, которые образуют систему лексико-фразеологические средства
выражения гостеприимства. В сопоставляемых языках лексико-фразеологические средства
выражения гостеприимства объединяются в пять основных категорий: приветственные
выражения, предложение помощи, вежливость и уважение, предложение еды и напитков,
выражение благодарности.
Эту группу категорий лексико-фразеологических средств выражения гостеприимства в
исследуемых языках составляют специальные слова и выражения, которые используются с
целью приветствовать и показать радость при приеме гостей или посетителей. Их основная
функция заключается в создании дружелюбной и гостеприимной атмосферы с самого начала
встречи гостей, т.е. в момент их прихода. Как на примере: It's a pleasure to have you! (Мы рады
вас видеть!). Выражает удовольствие от присутствия гостя.
Welcome to our home! (Добро пожаловать к нам домой!) – приветствие в доме или
квартире хозяина.
Glad to see you! (Рад видеть вас!) – простое и дружелюбное приветствие.
We've been expecting you! (Мы ждали вас!). Подчеркивает предварительную
подготовленность к приходу гостя.
Step right in! (Проходите!) – приглашение войти.
Make yourself at home! (Чувствуйте себя как дома!) – приглашение чувствовать себя
комфортно и расслабленно.
Come on in! (Заходите!) – приглашение войти.
We're so pleased you could join us! (Мы так рады, что вы присоединились к нам!) –
выражение радости от участия гостя в событии.
Welcome aboard! (Добро пожаловать на борт!) – приветствие на корабле, самолете или
другом транспортном средстве.
Thanks for coming! (Спасибо, что пришли!) – благодарность за визит.
We've been looking forward to your visit! (Мы с нетерпением ждали вашего визита!).
Подчеркивает ожидание гостей.
Следует отметить, что приветствия и в английском, и в русском языках являются важной
частью процесса встречи гостей. Приветственные выражения призваны установить
положительные отношения между хозяевами и гостями и создать теплую и радушную
атмосферу при приеме гостей как в английском, так и в русском языке. Несмотря на
многочисленные сходства в средствах выражения приветствия гостей в английском и русском
языках, можно отметить некоторые различия, касающиеся особенностей этикетных формул.
Специфичность приветственных выражений обусловливается и наличием идиоматичных
выражений. В каждом из сопоставляемых нами языков есть свои устойчивые фразы типа Make
yourself at home или Будьте как дома. Таким образом, несмотря на общие черты, английский
и русский языки характеризуются определенными различиями приветственных выражений
гостеприимства.
Заключение. Выражение вежливости и уважения в обоих языках служит установлению
положительных и уважительных отношений между хозяином и гостем. Необходимо указать,
что выражения вежливости и уважения имеют большое значение в процессе гостеприимства,
так как взаимодействуют с психологическим комфортом и способствуют созданию
позитивных эмоциональных связей между гостем и хозяином.Исходя из примеров можно
утверждать, что выражение благодарности в процессе гостеприимства имеет широкий
психологический и социальный контекст, поскольку проявление благодарности и её
восприятие имеют положительный эффект на эмоциональное и психическое состояние как
гостя, так и хозяина. Таким образом, можно отметить, что как в английском, так и в русском
языках имеется разветвленная система лексико-фразеологических средств, которые
выполняют разнообразные функции, в том числе номинативные и коммуникативные, создание
контекста, выражение эмоций, отражение культурных особенностей, обеспечение
межкультурной коммуникации. Эти средства служат для вербализации семантических
категорий приветствия, предложения помощи, вежливости и уважения, предложения о
питании и напитках, а также выражения благодарности. Следовательно, в английском и
русском языках представлен широкий спектр лексико-фразеологических единиц,
вербализующих концепт гостеприимства и выполняющих номинативную функцию, задавая
категориальные признаки феномена гостеприимства, коммуникативную функцию,
обеспечивая процесс эффективного взаимодействия между хозяином и гостем,
контекстуальную функцию, создавая смысловое пространство гостеприимства,
экспрессивную функцию, транслируя эмоционально-оценочные смыслы, репрезентативную
функцию, отражая культурно-национальную специфику гостеприимства в сознании
носителей языка, и регулятивную функцию обеспечения межкультурной коммуникации.
1. Бочина Т.Г. Контраст как лингвокогнитивный принцип русской пословицы: Автореф. дисс. …докт.
филол. наук. – Казань, 2003. – 50 с.
2. Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М.: Pусские словари, 1996. – 416 с.
3. Воробьев В.В. Лингвокультурология (Теория и методы). – М.: Изд-во РУДН, 1997. – 331 с.
4. Гарипова Г.Р. Концепт «гостеприимство» в русском и английском языках: на материале
фразеологизмов: Дисс. ...канд. филол. наук. – Уфа, 2010. – 227 с.
5. Захарова Т.В. Семантика угощения в русских и французских паремиях о гостеприимстве // Вестник
Южно-Уральского государственного университета. Серия: Лингвистика. – № 1 (177). – 2010. – С. 75-78.
6. Пермяков Г.Л. К вопросу о паремиологическом уровне языка. // Теоретические исследования по
фольклору. – М., 1975. – С. 33-49.
7. Рузметова Н.В. Репрезентация концепта «гостеприимство» в узбекском, английском и русском
художественных текстах // Вестник Челябинского государственного университета. – № 22. – 2010. – С. 107-111.
8. Соколова М.В. Феномен гостеприимства в русских народных сказках // Сервис в России и за рубежом.
– № 8. – 2013. – С. 53-61.
9. Турбина О.А., Захарова Т.В. Отражение социальной значимости гостеприимства в русских паремиях //
Вестник Южно-Уральского государственного университета. Серия: Лингвистика. – № 16 (116). – 2008. – С. 46-
53.
10. Худойберганова З.Н., Мамаражабов Б.Б. Тил ва маданият: ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир масаласи //
Современное образование. – М., 2016. – № 1. – С. 30-34.
11. Чернобров А.А., Кретова Л.Н. Языковые средства репрезентации концепта «гостеприимство» в
английской и русской лингвокультурах // Мир науки, культуры, образования. – № 1 (98). – 2023. – С. 313-317.
УДК 81-13
СЕНСОРНЫЙ МИР В РАССКАЗАХ ДИНЫ РУБИНОЙ
К.А.Кравченко, старший преподаватель, Самаркандский государственный университет,
Самарканд
Annotatsiya. Maqolada D.Rubinaning “Qar qachon yog‘adi?...”, “Nosog‘lom hodisa”,

“Shanba kunlari”, “Tikanli daraxt”, “Bu ajoyib Altuxov” hikoyalaridagi badiiy dunyo tahlil
qilinadi. Maqola muallifi sensorli poetika, syujetdan tashqari elementlarning o‘ziga xos
xususiyatlari, tush ramziyligi, rang va manzaraga e’tibor qaratgan.
Kalit so'zlar: hissiy elementlar poetikasi, tushlar, rang, manzara.
Аннотация. В статье анализируется художественный мир в рассказах Д.Рубиной
«Когда же пойдет снег?...», «Нездоровое явление», «По субботам», «Терновник», «Этот
чудной Алтухов». Внимание автора статьи сосредоточено на сенсорной поэтике, специфике
внесюжетных элементов, символике снов, колористике и пейзаже.
Ключевые слова: поэтика сенсорных элементов, сны, колористика, пейзаж.
Abstract. The article analyzes the artistic world in D. Rubina’s stories “When Will It Snow?...”,
“An Unhealthy Phenomenon,” “On Saturdays,” “Thorn Tree,” “This Wonderful Altukhov.” The
author of the article focuses on sensory poetics, the specifics of extra-plot elements, dream symbolism,
color and landscape.
Key words: poetics of sensory elements, dreams, color, landscape.
Научная новизна работы заключается в том, сделана попытка непосредственного

анализа текста, выявляющая уникальность индивидуального художественного стиля
Д.Рубиной, неповторимость в плане эстетическом, исследуется поэтика сенсорных элементов
в художественном мире автора. Актуальность исследования обусловлена тем, что в статье
рассматривается сенсорное восприятия мира героинями рассказов Д.Рубиной «Когда же
пойдет снег?», «Нездоровое явления», «По субботам», выявлена специфика передачи
внутреннего мира девочек-подростков, проявляющих в рассказе во внесюжетных элементах и
символах: сны, колористистика, пейзаж.
Во многих произведениях Дины Рубиной, таких, как: «Когда же пойдет снег?..»,
«Нездоровое явление», «По субботам», «Этот чудной Алтухов» и др. прослеживается
«женская» тема. Таковой она оказывается в первую очередь потому, что почти вся образная
система произведений замкнута на женщинах. Писательница с наивысшим мастерством
раскрывает характеры своих героинь, причем выбирает героинями не взрослых женщин, а
девочек-подростков. Она пытается понять, что чувствуют ее героини, как они переживают
свои первые проблемы, ведь видение мира девочками-подростками совершенно особенное.
Таким оно явлено, например, в рассказе «Нездоровое явление». Автор говорит, что только
пятнадцатилетняя девочка могла вообразить городскую улицу Парижем:
«четырнадцатилетнему человеку и в голову не придет сравнивать городскую улицу с пивными
ларьками и газетными киосками, с бульваром Монматр. А шестнадцатилетние для этого
слишком суетны и мелочны». [1;с.156].
Героини в ее рассказах имеют непростую судьбу: обычно это девочки, лишившиеся
матерей или слабые здоровьем, как в повести «Когда же пойдет снег?..». Рубина показывает
одиночество своих героинь, которых окружают мужчины, но они не впускают их в свой
внутренний мир. Их мысли, чувства интуитивны, недосказаны, свойственны лишь женщинам.
Эти свойства женской натуры реализуются во несюжетных элементах: пейзажах, снах.
Так, в произведениях чаще остальных упоминается осень – переходное время года, когда
природа увядает, сбрасывает листья, готовясь к зиме. Д.Рубина неслучайно выбирает это
время года, так как ее героини переживают во всех смыслах переходный период. Из
взбалмошной веселой девочки в конце повести «Когда же пойдет снег?..» ее героиня Нина
превращается в серьезную, размышляющую и чуткую девушку. Нина сама выступает
олицетворением осени, в ее одежде демонстрируют красный и желтый цвета, которые в
соединении дают оранжевый. На свое первое свидание она отправляется в желтом картузе.
Этот же оранжевый цвет появляется и в конце повести – у девушки, лежащей вместе с ними в
больнице, были волосы «редкого медного оттенка. Они выплескивались из открытого окна, а
ветер ласкал и промывал ее волосы, в теплом дыхании зрелой осени» [1;с.27]. У матери Нины
тоже были рыжие волосы – «она и грузинкой была необыкновенной – рыжеволосая,
синеглазая» [1;с.25].
На протяжении повести Рубина показывает изменения в характере героини. В заглавии
повести вынесен риторический вопрос: «Когда же пойдет снег?..». Многоточие вносит
элемент недосказанности, предлагает читателям вникнуть в суть вопроса. В повести Нина
постоянно повторяет этот вопрос. На первый взгляд, он воспринимается как прямое желание
перемены погоды, смены времени года – скучной, унылой, увядающей осени – на радостную,
белоснежную зиму. Но здесь же заключен и переносный смысл. Это перемена в судьбе, в
характере героини. Ее подростковые наивные взгляды на жизнь меняются и приобретаются
новые, ей хочется перемен, начать жизнь с «чистого листа», такого же непорочного, как
покрытая белым снегом земля, ожидающая новых, правильных следов. Гибель матери
заполняет жизнь девочки одиночеством. Теперь она не только дочь, но и хозяйства в доме.
Она готовит и старается не только сделать уютным дом, но и развеселить родных мужчин –
отца и брата. Вторым ударом судьбы для Нины явились женитьба и последующий уход из
семьи отца. Рубина одиночество героини подчеркивает окружающей обстановкой – везде
висят ее собственные портреты, на которых изображена она одна в разных позах. И лишь
выпавший снег адекватно передает ее состояние. Нина стала спокойно относиться к смерти,
поняв, что так же, как снег возвращается на землю, и умершие люди возвращаются в лице
своих детей: «… жива моя мама. Потому, что я жива. И буду жить долго-долго» [1;с.53].
Своеобразие женского сознания по-своему отражается в снах героинь. Например, в
повести «Когда же пойдет снег?..» есть описание необычного сна с исчезнувшими
дворниками. В рассказе «По субботам» целых два сна. Это сны Рубина вводит в рассказ для
объяснения жизни и характера главной героини Евы. Один сон – это описание ее реальной
жизни, без прикрас. «Один сон длинный, обыденный и скучный, у него много лиц, и все они
кого-то напоминают. Этот сон наполнен раздраженными голосами и бесцельными
действиями. Он ничем не отличается от будней, поэтому тяжел, скучен и сер…» [1;с.59].
Второй сон – это мечты девочки, ее выдуманный сказочный мир. Рубина, подчеркивая
важность этого сна, даже выделяет его заглавной буквой (сон Второй). Для описания второго
сна она употребляет такие эпитеты: «мягкий сиреневый свет», «разноцветные
калейдоскопические звезды», «мягкие пластилиновые шарики». Нет резких и грубых слов,
действий в этом сне, все движения легки и все хорошо. Девочке не хватает домашнего уюта и
сердечного тепла. Даже снится ей, что зовут ее Таня, а не Ева: «А совсем утром ей приснилось,
что ее зовут обыкновенным хорошим именем Таня, таким уютным, домашним…» [1;с.60].
Девочка так же одинока, как и Нина в повести «Когда же пойдет снег?..». Д.Рубина
подчеркивает ее одиночество тем, что, перейдя жить к тете, она уносит с собой
принадлежащие ей рисунки и зеркало. Эти предметы отражают ее собственное «я»: отражение
в зеркале – телесное обличье, реальный мир, а рисунки – духовный мир, внутреннее состояние
девочки.
Таким образом, Рубина с помощью определенных четких деталей, пейзажных зарисовок,
снов передает внутренний, очень ранимый и трогательный мир девочек-подростков, как бы
открывая первый, «подростковый» этап в исследовании «женской» прозы.
Рассказ «Нездоровое явление» имеет кольцевую композицию. Он начинается с описания
улицы, старинного костела и завершается тем же. В рассказе много рассуждений по поводу
странностей в жизни, «нездоровых явлений». Начинаются странности с простых названий –
«Улица двенадцати тополей, на которой в настоящее время нет тополей: «Говорят, здесь
когда-то и в самом деле росло двенадцать тополей. Потом деревья куда-то делись, а название
осталось…»[1;с.54].
«Нездоровым явлением» предстает и воображение девочки-подростка, Люси, главной
героини рассказа. Д.Рубина прямо указывает на то, что только 15-летняя девочка могла
вообразить городскую улицу Парижем. «…четырнадцатилетнему человеку и в голову не
придет сравнивать городскую улицу с пивными ларьками и газетными киосками, с бульваром
Монматр. А шестнадцатилетние для этого слишком суетны и мелочны» [1;с.46].
Лирическую атмосферу в рассказе создает описание осени. Сырая, темная осень
заставляет читателей полностью погрузиться в раздумья, часто на грустные темы. «… В классе
было сыро и темно: осень же, сами понимаете. И Люська тоже понимала, что ничего не
поделаешь, осень, и говорить тут не о чем, хотя, конечно, если начать, то можно наткнуться
на многие грустные, родственные дождю, темы…» [1;с.56].
Люська – влюбленный подросток. Когда она думала о предмете своей любви, то никакие
разговоры об английской королеве, погоде и др. не могли ее отвлечь. С точки зрения общества
ее любовь – это «нездоровое явление». Эти слова звучат из уст директора, которая осуждает
не учителя, читающего письмо Люси, а девочку.
Не случайно Д.Рубина так часто изображает костел – символ духовности,
возвышенности, поэтичности. Люська, смотря в окно (выход в мир) обращает внимание
именно на него. Костел как бы олицетворяет ее особый внутренний мир, ее душу. Костел с
выбитыми окнами, «инвалидный костел».
Д.Рубина выбирает эту метафору, подчеркивая, что и душа Люськи повреждена. Ей
обидно, что предмет ее любви женится, но она благодарно и стойко пытается справиться с
этой бедой. В своем воображении она пытается внушить себе, что и он ее любит, хотя
прекрасно знает, что нет. Также «Люськино воображение рисовало седенького пастора
внутри, орган с пожелтевшей от времени дряхлой клавиатурой, оплывшие свечи. Впрочем,
она прекрасно знала, что давным-давно городские власти приспособили костел под свое
овощехранилище» [1;с.49].
Это, конечно, «нездоровое явление» - превратить костел в овощехранилище, так же, как
и любовь подростка превращать в предмет насмешек и осуждений. Люське явно не хватало
внимания и любви. Поэтому простое участие учителя, его вопросы «Как дела?», она приняла
за любовь. Слушая рассказы друга, она хочет стать английской королевой, чтобы ей также
уделяли внимание. «… ей вдруг безумно захотелось стать английской королевой. Захотелось,
чтобы кто-то, просыпаясь, говорил о ее фотографии, прикрепленной к обоям: «С добрым
утром, моя королева!». Это были лишь ее мечты, которым не суждено было сбыться, так же,
как и ее любовь была обречена.
Лишь Тим как-то пытается успокоить Люську, он понимает ее любовь, даже
представляет ее Лорелеей. Он не боится высказать своего недовольства поступком учителя.
Д.Рубина применяет для этого простые, ироничные слова, которые мог произнести только
подросток, ребенок, но в них читатель чувствует всю глубину чувств Тима: «- Вы не мужчина,
- твердо сказал Тим, густо покраснев, но продолжал глядеть ему в глаза. – Люська больше вас
мужчина. Раз в двадцать больше!»
И заканчивается рассказ снова изображением костела. «Костел на той стороне улицы был
очень одинок. Он, печально сутулясь, стоял на улице, как старый интеллигент в очереди за
картошкой, и в недобитых стеклах ее отражалось серое небо, нескончаемая городская суета, и
мокрые нагие деревья с пляшущими на ветру неопавшими сережками.
И бог знает от чего, это было как-то готически грустно, прозрачно и немо. Как в сказках
Ганса Христиана…» [1;с.58].
В финале рассказа поставлено многоточие, а не точка. Это придает рассказу нужную для
читателей недосказанность, заставляет задуматься о несправедливостях в жизни, а так
называемых «нездоровых явлениях».
Рассказ строится на диалогах, размышлениях главной героини, ее воображении.
Внесюжетные элементы - описание пейзажа – помогают передать чувства, духовный мир
героини, а также настроить читателей на грустный лирический лад.
Рассказ «По субботам» открывается внесюжетным элементом: описание снов. Эти сны
Д.Рубина вводит в рассказ для объяснения жизни и характера главной героини Евы. Один сон
– это описание ее реальной жизни, без прикрас. «Один сон длинный, обыденный и скучный, у
него много лиц, и все они кого-то напоминают. Этот сон наполнен раздраженными голосами
и бесцельными действиями. Он ничем не отличается от будней, поэтому тяжел, скучен и
сер…» [1;с.59].
Второй сон – это мечты девочки, ее выдуманный сказочный мир. Д.Рубина для
подчеркивания важности этого сна даже употребляет прописную букву: «сон Второй») [1;с.
59].
Для описания Второго сна Д.Рубина употребляет такие элементы: «мягкий сиреневый
свет», «теплая и прозрачная дремота», легкие прикосновения», «разноцветные
калейдоскопические звезды», «мягкие пластилиновые шарики».
Нет резких и грубых слов, действий в этом сне, все движения легки и все хорошо.
Девочке не хватает домашнего уюта и тепла. Даже снится ей, что зовут ее Таня , а не Ева. –
«…А совсем утром ей приснилось, что зовут ее обыкновенным хорошим именем Таня, таким
уютным, домашним…» [1;с.60].
На этом экспозиция заканчивается, героиня рассказа просыпается. Теперь Д.Рубина
вводит читателей в реальный мир героини. Это девочка-подросток с непростым характером и
судьбой. Она очень одинока, т.к. ее отец ушел из семьи к другой женщине, а мать тоже уехала.
Она одинока и даже сама себя не в состоянии успокоить. Она ненавидит себя. «Евка привыкла
думать о себе как о чужом и не совсем приятном ей человеке. … Прости, конечно, но сдается
мне, что ты просто-напросто кикимора!». «Эта физиономия, - подумала она,
разглядывая себя в зеркале над умывальником, - всегда напоминает мне о чем-то грустном»
[1;с.60].
Лишь по субботам Ева чувствовала себя более-менее хорошо, т.к. по субботам у нее
были репетиции, где она общалась с хорошими, понимающими ее людьми. В одну из суббот
она встречает отца. Д.Рубина передает ее мысли и слова. Говорит она одно, а думает другое.
Ей хотелось высказать отцу свое недовольство, но она промолчала и стала рассказывать про
репетиции.
Погода подчеркивает плохое настроение Евы. Идет снег, холодно. «Евка время о
времени смотрела в окно на падающих с неба бесшумных паучков, и ей было скучно и тяжело
– в общем-то ее всегдашнее состояние» [1;с.64].
Влияние на нее погоды объясняет и Ева. «…Просто сегодня в связи с погодой, наверное,
у меня разболелось одиночество. Но это чепуха, старые раны всегда ноют в непогоду…»
[1;с.65].
Ей стало стыдно, что она показала свои чувства, и она быстро перевела тему на кота.
Встреча с родным отцом не приносит ей успокоения. Зато Акундин, который просто
зашел к ней в гости душевно поговорил, успокоил Еву. Забота отца проявилась лишь в том,
что он решил купить ей новое пальто. А Еве хотелось участия, заботы, любви, душевного
тепла. Ее одиночество подчеркивается тем, что, перейдя жить к тете, ей принадлежат рисунки
и зеркало. Эти предметы отражают ее собственное «я»: отражение в зеркале – «телесное
обличье, реальный мир», а рисунки – духовный мир, внутреннее состояние.
В финале рассказа Д.Рубина обращает взгляд читателя на одну деталь: «у щеголя
Акундина на пальто вместо вешалки был пришит кусочек бельевой веревки. И это было
особенно смешным… Самым смешным событием за этот день» [1;с.73].
Эта деталь, «огрызок бельевой веревки», возвращает героиню в мир реальности.
Сказочная встреча с Акундиным прошла, он ушел, и она снова одинока. Как и в начале
рассказа, чудесный сон заканчивается, наступает пробуждение. Рассказ заканчивается
многоточием, как и другие рассказы Д.Рубиной. снова недосказанность, понятная всем.
Д.Рубина ограничивает женский мир героини, хотя у нее и есть друзья – парни, отец, все
же она не впускает их в свой мир.
Повествование в рассказе «Терновник» ведется от лица мальчика, у которого разведены
родители. Он живет с матерью. Главная проблема, раскрытая в рассказе – это проблема
выбора. Мальчик любит и отца, и мать, не хочет никого обижать. «… Уже засыпая, он опять
пришел во двор с отцом, и мать встречала его. Он шел от отца к матери, словно плыл от одного
берега к другому. Трудно плыл, как против течения. Мальчик чувствовал, что отец смотрим
в спину, а мать смотрит в вихор, выбившийся из шапочки…» [1;с.165].
Рассказ назван «Терновник». За окном дома, где живут мальчик с мамой, растет
терновник. «За окном стояло старое дерево. Дерево называлось «терновник». На нем колючки
росли, здоровенные, острые. …Терновник тянул к самой решетке окна свою скрюченную руку
с корявыми пальцами, как тот нищий у магазина, которому они с матерью всегда дают
гривенник. Если присмотреться, можно различить в сплетении веток большую корявую букву
Я, она как будто шагает по перекладине решетки» [1;с.166].Этот терновник символизирует в
рассказе трудности, перипетии судьбы в жизни героев: матери, воспитывавшей сына одна, и
отца, который видится с сыном лишь по субботам.
Д.Рубина раскрывает образ матери с точки зрения ее сына, от его лица. А образ матери
противопоставлен образу отца. Их образы являются антитезой. Мать – сильная, волевая,
работящая женщина. Про деятельность отца не сказано ничего. Их противоположность
хорошо передается в подарках, которые они дарят сыну. «Даже себе он не признавался в том,
что любит бывать у отца отчасти из-за подарков. Отец дарил подарки веселые, интересные, и
этим выгодно отличался от матери. То пистолет подарит с целой обоймой оглушительных
патронов, то железный танк с вращающимся стволом орудия. И делал это без шума, со
снисходительной улыбкой, и никогда не устраивал тарарама, если вдруг через час орудие
танка отваливалось, и пистолет переставал почему-то действовать». Да, отец дарил веселые
подарки. Мать – скучная. Сапоги какие-то на зиму, или куртку с капюшоном, или костюм. И
сама ужасно радовалась этим подаркам, заставляла его надевать, ходить переел ней по комнате
и сто раз поворачиваться…» [1;с.170].
Другой противоположностью было отношение их к сыну. Отец выполнял лишь свой
«долг» - дарил подарки, гулял с ним по субботам, ходил в цирк, всегда рассказывал одну и ту
же сказку. Мать же, стремилась вырастить из него настоящего человека. Неоднократно она
спрашивает его об этом, когда он что-нибудь натворит: «Ты – человек?! – кричала она
страдальческим голосом. – Нет, скажи – ты человек?! Нет, ты не человек! Потому что тебе все
равно – сплю я ночами или сижу над левой работой, куртку тебе зарабатываю!». В то же время
показана ее женская сострадательная душа. Она готова отдать все вещи сына детям
молочницы, которые до нитки промокли от сильного дождя, сторожа бидоны. Она и сына
просит подарить свою лучшую игрушку. Он не хотел, но не ослушался. «Мальчику было
жалко, но он понимал, что это один из тех случаев, когда он не может ослушаться. Иначе
между ними произойдет что-то ужасное, непоправимое. В такие минуты он особенно остро
чувствовал ее волю, чувствовал: она магнит, он крупинка» [1;с.173].
На его ревностные слезы мать говорит: «Будет, мы купим все автомобили в магазине,
но ты у меня вырастешь человеком. А если не человеком, то я убью тебя собственными
руками!» [1;с.174].
Мальчик очень любил свою мать, он понимает, что ей очень тяжело работать, выполнять
левую работу. «Вот что стояло между ними как стена, что портило, коряжило, отравляло ему
жизнь, что отнимало у него мать – Левая Работа… Можно сказать, она была третьим членом
их семьи, самым главным, потому что от нее зависело все: поедут ли они в июле на море, купят
ли матери пальто на зиму, внесут ли вовремя взнос за квартиру. Мальчик ненавидел Левую
Работу и мучительно ревновал к ней мать» [1;с.164].
В рассказе показана реальная, полная сложностей жизнь матери-одиночки. Несмотря на
тяжелую работу, она старается уделять ему время, воспитывает его. Каждый день
рассказывает новые истории, причем одна нравится ему больше всего – это жизнь женщин во
время войны. Делает с ним уроки, при этом оба с трудом переживают это время. Мальчик
сравнивал ее со своей учительницей, при этом выигрывала мама, хотя и была не всегда
ласковой. «Мальчику учительница нравилась, хотя и представлялась однозначной, как цифра
5, такой ровной и плоской, как монета. Вот мать была объемной: и круглой, и углами, и
шершавой, и гладкой, и тихой, и громкой – в матери столько всего понаверчено!» [1;с.176].
Мальчик называет маму по имени – Мариша! Это свидетельствует о том, что для него
она не только мать, но и подруга, самый родной человек. «Отца он тоже любил, но боялся, что
мать заметит это. И вообще, когда заходил разговор об отца, он помалкивал, зная взрывной
материнский характер. С отцом-то было легко, спокойно. Отец никогда не орал, и всегда
можно было предположить, как он отреагирует на то или другое происшествие. Отец был во
всем другой» [1;с.176].
Образ матери сочетает в себе разные гендерные роли. В ней больше маскулинного – она
кормилица семьи, труженица, даже и не думающая о себе. «Женские вещички» - серьги,
кольца она продает ради выплаты за квартиру, отказывает себе долгое время от новых платьев,
и лишь в конце рассказа в ней проявляется это. Отпустив сына с отцом, она идет в
парикмахерскую и в ГУМ за новым платьем. «Я была в парикмахерской… - тихо сказала мать
из кухни. – Парикмахер сказал, что у меня полголовы седой. Я поняла, что жизнь моя кончена,
и купила себе финское платье. – Где купила? – уточнил мальчик. Его раздражала манера
матери сумбурно выражаться. – В парикмахерской, что ли? – Нет, в Гумме» [1;с.185].
Но это лишь на мгновение. Затем она снова принимается за работу, учит сына защищать
себя. Мечтая о будущем отдыхе с сыном, она тихо плачет.
Мать заставляла мальчика размышлять, интересоваться всем. Отец же, относился к нему
просто как к маленькому ребенку, не умеющему размышлять. Он с удивлением слушает его
довод, почему на его рисунке, изображающем войну, нет солнца. «На войне солнца не бывает,
- сказал мальчик. Отец усмехнулся и взъерошил ему волосы: «А ты у меня философом стал…
Раньше времени…». На это мальчик думает: «Раньше времени! На них не угодишь. Одна
твердит: «Думай, думай обо всем!». Он удивляется: «О чем думать?» - «Обо всем! – упрямо
твердит она, - обо всем, что видишь». – «Другой третий год сказку про медведя и зайчика
рассказывает…» [1;с.184].
Таким образом, Д.Рубина очень объемно раскрыла образ одинокой матери и сына,
противопоставив их образу отца. В рассказе затронуты проблемы выбора, одиночество
женщин, тяжелая жизнь матерей-одиночек, проблемы ребенка.
1.Рубина Д. Когда же пойдет снег?. – Т.: Ёш гвардия, 1980. – 320 с.
2. Сайт Дины Рубиной [Электронный ресурс]. - 2023. - Режим доступа: - http://www.dinarubina.com _
свободный.
3.Сатклифф Б. Критика о современной женской прозе [Электронный ресурс]. - 2023. - Режим доступа:
http://www.a-z.ru _ свободный.
УДК 81-13
ПОЭТИКА РОМАНОВ В. ПЕЛЕВИНА
Ф.Б.Мухамедова, преподаватель, Узбекский государственный университет мировых
Annotatsiya. Maqolada V. Pelevinning uchta romani - “Bo'rining muqaddas kitobi”,

“Imperiya V”, “T” va ularning g'oyaviy-badiiy tuzilmalari ko'rib chiqiladi. Tadqiqot formati
tuzilgan. Syujet, nasr tili va janri atroflicha tahlil qilingan. Eng muhim g‘oyaviy-badiiy bosqichlar
haqida so‘z boradi.
Kalit so’zlar: suyyet, proza tili, janr, inson, boshlik, postmodernist
Аннотация. В статье рассматриваются три романа В.Пелевина – «Священная книга
Оборотня», «Ампир В», «Т» и их идейно-художественные структуры. Формат исследования
структурирован. Подробно анализируются сюжет, язык прозы и жанр. Обсуждаются
важнейшие идейно-художественные вехи.
Ключевые слова: сюжет, язык прозы, жанр, человек, пустота, постмодернист
Abstract. The article examines three novels by V. Pelevin - “The Sacred Book of the Werewolf”,
“Empire V”, “T” and their ideological and artistic structures. The research format is structured. The
plot, prose language and genre are analyzed in detail. The most important ideological and artistic
milestones are discussed.
Key words: plot, prose language, genre, man, emptiness, postmodernist
В.Пелевин давно занял прочное место в современном литературном движении в

современной литературе. Практически каждый год выходит большое количество его новых
произведений, которые подробно обсуждаются критиками и превращают его в литературное
явление. Крупные романы В. Пелевина, такие как «Чапаев и Пустота», «Поколение Р»,
«Священная книга оборотня», «Ампир В», «Бэтмен Аполло», прочно вошли в новейший
литературный контекст и сделали авторский мир В. Пелевина узнаваемой структурой.
Авторский мир Пелевина – это узнаваемая структура, идентифицируемая по ключевым
символам, известным как специалистам, так и широкому кругу читателей.
Перечислим некоторые из них: 1) сюжет устремляется к фантастическому
повествованию, которое в воображении автора преодолевает реальные формы социальности и
ассимилирует многие признаки современности; 2) многие явления нового времени (политика,
реклама, философия, организация постсоветской жизни) подвергаются сатирическому
отрицанию. Однако сатира всегда возникает в контекстах, которые предлагается
воспринимать как «мистические» или «метафизические». 3) Язык прозы В. Пелевина заметно
отклоняется от литературных норм. Язык прозы Пелевина ассимилирует различные образцы
сленга последних десятилетий и заметно отклоняется от литературных норм. Все вопросы,
включая самые серьезные (или «серьезные»), обсуждаются с помощью сниженной и порой
необычной лексики, способствуя формированию жанра «анекдота» в широком
художественном повествовании 4) Почти любой текст можно пересказать без особого труда.
Но мировоззренческие диалоги «нагружены» семантикой, ведь самые причудливые
персонажи могут возвыситься до статуса философов или учителей. 5) Сарказм, ирония,
пародия и фарс - лишь одно из риторических течений в прозе В. Пелевина. Второе течение -
риторический комплекс с его четким и непрерывным появлением фигур, которые можно
назвать «сюжетом Просвещения». 6) Какова бы ни была основная тема того или иного романа,
в нем всегда затрагиваются реалистичные темы, такие как российская и мировая история,
национальная идентичность, народная культура и т.д. 7) В романах В. Пелевина человек
предстает в двух основных вариантах. Как «мусорное» существо, зависимое от многообразных
движений внешнего мира и далекое от реальности, и как «пустота», свободная от всех
влияний, избавленная от натиска цивилизации, часто ведущая себя так, словно это
единственная реальная и возможная форма жизни. 8) Читатель найдет исторические,
религиозные, мифологические, литературные имена и т.д. Большое количество знакомых
имен насыщает мир Пелевина, приобретая право инверсии и почти обязательную
гротескность, изменяя или полностью меняя классическое значение имен. 9) Стремление
автора удивить (и позабавить) начинается уже с названия. «Чапаев» сочетается с «пустотой»,
«Священная книга» - с «оборотнем», «Бэтмен» - с «Аполлоном», «Ампир» - с «вампиром».
10) Лишь в редких и исключительных случаях текст Пелевина создает достаточно четкую и
структурированную картину мира мироздания, мира, в котором живут люди, особенно
современные. Текст не ставит перед собой задачу создать образ, представленный в тексте.
Большинство из перечисленных пунктов приближают нас к мысли о том, что В. Пелевин
- безусловный постмодернист. Более того, он - художник, создавший мир искусства, который
идеально вписывается в стандартное понимание «постмодернизма». «Метанарративная
критика», «ревизионистская ирония», «эпистемологическая двусмысленность» и различные
игровые приемы построения литературного текста.
«Пелевин - один из самых известных представителей постмодернистского движения в
русской литературе и один из самых ярких представителей постмодернистской эстетики.
Хотим мы того или нет, но мы живем в то время, когда человеческое сознание и современная
культура переживают кризис. И постмодернизм, чего бы это ни стоило, пытается
художественно осмыслить эту критическую ситуацию в мире, в игровой форме
переосмыслить и переоценить системы ценностей прошлого», - пишет Н. Пурнимчкина [9].
Потому что только в таких играх Пелевин по-настоящему последователен. Буддийские притчи
в его книге, возможно, и удаются как описание истины, но тут же подвергаются осмеянию.
Иными словами, не Пелевин зависит от буддизма, а буддизм зависит от Пелевина. По словам
С. Сиротина, «Пелевин сводит вместе основателей знаков - и даже здесь он остается тем же
самым» [11]. Ю. Щербин и напишет о «плащемистификации»: «Этой метафорой я обозначила
все традиционные, многочисленные и всегда увлекательные «тексты внутри текстов»:
Рукопись, якобы найденная в монастыре во Внутренней Монголии («Чапаев и Пустота»),
папка с книгой по философии с вынутыми антресолями («Generation П»), компьютерный файл,
найденный в московском парке («Священная книга оборотня»), тетрадь с конспектами лекций
по увлекательному дискурсу («Empire V») и так далее. Все это
— обнаруженное, извлеченное, найденное — становится предметом спекуляции или
розыгрыша, а иногда и того, и другого» [12]. Вопрос о том, является ли В. Пелевин
постмодернизмом по своей сути, следует считать окончательно решенным. Когда старшее
поколение, воспитанное на реалистической литературе, читает этого автора, оно без малейших
сомнений отмечает этот вид искусства как «постмодернизм». При этом «постмодернизм»
понимается не только как усовершенствованный метод, но и как своеобразный «дискурс
аморальности и безнравственности», позволяющий автору не чувствовать ответственности
зато, что в реализме признается «правдой жизни».
Однако, оглядываясь на идейно-художественную структуру мира В. Пелевина, нельзя не
заметить частого стремления автора к переменам. Ироническая игра превращается в
проповедь, анекдотический сюжет постепенно уступает место погружению в восточную
философию. В результате возникают непростые вопросы о существовании модернистских
интенций в контексте постмодернистских методов. «Последнее произведение Пелевина - не
роман в классическом понимании, а трактат под видом романа, как «Диалоги Платона», -
пишет М. Галина [2]. «Основные темы книги Пелевина – существование героя в «злой
реальности», самопознание в сложных ситуациях, существование личности в эпоху
исторических потрясений и самоопределение в страшной реальности, окружающей человека.
Это такие темы, как личный выбор и социальная ответственность, художественное творчество
и духовное открытие, страх смерти и надежда на спасение. На мой взгляд, общая
просветительская направленность его творчества очевидна. «Проповеди в его книгах
обращены именно к совести современного человека», - говорит С. Глинн [3]. Высказывания
М. Галиной о «тезисе» в духе Платона и С. Гулина об «общеобразовательной направленности
творчества» (что, на наш взгляд, соответствует действительности) противоречат четкому
восприятию Пелевиным себя как писателя-постмодерниста. По количеству страниц
пелевинское «Просвещение» значительно уступает «Ироническому отрицанию», но
количественные показатели не могут полностью скрыть важность стратегии Просвещения для
мира Пелевина.
Приведу интересный пример со статьей Н. Примочкиной «На фоне классики». Этот текст
представляет собой развернутую критику романа В. Пелевина «Т». На наш взгляд, это
произведение можно назвать романом «второго порядка», уступающим «Чапаеву и Пустоте»
и «Надписям оборотня». Но именно поэтому роман и важен. В наименее значимых текстах
техника зачастую раскрыта и представлена относительно ясно.
Отдельного внимания заслуживает структура произведения Н. Примочкиной. На
внешнем уровне романа Пелевина образ Льва Толстого становится образом графа Т. – имеет
поразительное сходство с классицистом, гротескно «взорвавшим» многие мотивы
толстовского пути.
Еще до выхода романа в свет критики отмечали особый интерес и уважение автора к
русской классике, его стремление вслед за Толстым использовать свое творчество для
философских и этических размышлений. Мы считаем, что роман «Т» убедительно показывает,
что в этом смысле Толстой -классический писатель, наиболее близкий Пелевину» [9]. Пелевин
вводит нас в мир основных идей и художественных образов Толстого, таких как
непротивление злу и бездействие, любовь аристократии к патриархальному русскому
крестьянству. На страницах романа появляется философская говорящая лошадь (аллюзия на
Холстомера) - легкомысленная пародия на любовь к русскому крестьянству.
В романе много биографических фактов об авторе: отлучение от церкви, путешествие в
Оптину пустынь, особый интерес к восточным философскими религиозным учениям. [9].
Чему посвящена рецензия В. Пелевина на роман «Стремительное приближение к
Толстому», в котором в ироническом контексте фигурируют имена Толстого и Достоевского?
«Пелевин не пародирует Толстого, он пародирует современного популярного писателя. Автор
стал плохим сатириком, изображающим современное российское общество как полное
корысти, безнравственности и цинизма. Он с иронией показывает, как современные
технократы, ничего не переиначивая, ловко приспосабливают великие идеи и образы русской
классики к пошлым вкусам толпы» [9].
Это не особая оценка Н. Пурнимчкиной. О том, что здесь действительно присутствуют
моральные элементы внешне постмодернистского текста, говорят комментарии критиков с
радикально иной ориентацией. «Путь к истине на пороге смерти - главное, что объединяет
графа Т. с его великим архетипом. Последние странствия Толстого превращены Пелевиным в
универсальный сюжет человеческой жизни», - пишет В. Пустовал [10]. Трудно не заметить,
что в романе описана ситуация человека, вставшего на духовный путь развития личности.
Среди них, естественно, есть читатели, которые только начали читать книгу и еще не знают
«всего» о герое, с которым они себя уже отождествляют [5].
Сделаем несколько промежуточных выводов на основе упомянутой рецепции романа
«Т»: 1) Игровая технология. Трансформация имени и сознания классиков русской литературы
не означает пренебрежения классикой со стороны автора; 2) Признаки постмодернизма,
насыщающие текст романа, напрямую связаны с конструкцией повествования, с
подчеркнутым литературным оформлением; 3) На уровне содержания и философской
интенции роман «Т» - это «осуждение пошлости», «универсальный сюжет о пути к истине» и
выражение «пути духовного саморазвития». В этих трех отношениях «постмодернизм» для В.
Пелевина является (как минимум!) стратегией модернистского типа. Можно признать, что его
взаимодействие не является окончательным и наиболее эффективным термином.
Для дальнейшего прояснения структуры романов В. Пелевина рассматриваются три из
них – «Священника книга оборотня», «Ампир В» и «Т». Примечательно, что автор смешивает
жанры в тщательно выверенной манере. Во всех фильмах присутствуют явные признаки экшн-
кино – диалоги с частыми дуэлями, сражения, убийства или встречи с применением оружия.
Всегда есть герой, которого можно назвать мастером боевых искусств (Рисса в «Священной
книге оборотня», граф Т в «Т», почти все вампиры, и, наконец, Рама, герой романа «Ампир
В»). В романе присутствует элемент саспенса благодаря нарастающему напряжению на
протяжении всего повествования и присутствию «мистических» существ, таких как лисы и
вампиры много веков назад. Присутствие различных «буддийских фигур» (особенно заметных
в «Священной книге обротня») не приводит к появлению ярко выраженного восточного
вектора в тексте, но вступает во взаимодействие с анекдотическим жанром. Однако В.
Пелевин, хорошо знакомый со структурно-функциональным действием восточной философии
и восточной устности, совмещает анекдот с жанром дзэнского коана и эффектом
«интеллектуального смеха», когда читатель, посвященный (пусть и весьма условно) в тайны
неритуальной «религии просветления», использует юмор для отвержения от реальности, не
имеющей отношения к истине.
Самые разнообразные модели устройства вселенной, внешнего и внутреннего миров
впервые были представлены в «Священной книге оборотня» и «Ампире В». Одна из главных
линий «Священной книги оборотня» - любовная, посвященная близким отношениям между
лисой и волком. Эта тенденция развивается и в романе «Ampire B». Хотя этот текст нельзя
назвать «историей любви», отношения Рамы и Геры, продолжающиеся на протяжении всего
текста, занимают важное место.
Все романы Пелевина риторичны в положительном смысле. В них часто встречаются
подробные «просветы». Герои Пелевина берутся за вопросы русской истории и пытаются
прояснить их смысл. Например, в романе «Священная книга оборотня» он пишет: «Когда
реформа начинается с поговорки, что рыба воняет с головы, реформаторы съедают здоровые
тела, а гнилые головы продолжают плавать. Так что то, что гнило во времена Ивана Грозного,
еще живо, а то, что было здоровым пять лет назад, уже съедено. (Иногда мне кажется, что
единственная цель существования России – это таскать за собой снежную пустыню, находить
в ней геополитический смысл и пытаться внушить его малым странам)» [7, 102]. «В фильме
(«Чужой» - М.Б.) эффективная форма жизни зародилась внутри инопланетного организма и
через некоторое время заявила о себе оригинальным и неожиданным образом. То же самое
происходило и в русской истории, только этот процесс был не разовым, а циклическим,
следующий монстр вызревал в брюхе предыдущего» [6,385].
Роман В. Пелевина, сочетающий анекдот и философию, рассказывает о технологических
основах мироздания и контексте «проекта», позволяющего опытным «менеджерам» управлять
толпой. Так, в романе «Ампир В» постоянно возвращаются ключевые слова «гламур» и
«дискурс». Этот так называемый «первородный грех» - прямой результат потребления образов
красоты, успеха и интеллектуального интеллекта. Гламур и дискурс заманивают потребителя
в грязь, глупость и нищету (высокопоставленный вампир говорит Раме: «В этом опыте стыда
и растления протекает вся жизнь человека» [6, 91]. «Величайшей культурной технологией XXI
века, к сведению, является коммерческое присвоение чужих могил. Поскольку этот проект
коммерческий, он заставляет Федора Михайловича предстать воином, а не рефлексирующим
мечтателем или слабаком. Такой правдоподобный гигант – это скандинавский бородатый
лубок......, который в свободное время читает Конфуция» - О «проектной составляющей
современной жизни мы читаем в романе Т [8,142-143].
Движение к эмансипации является критерием сюжета романа В. Пелевина. В меньшей
степени оно выражено в «Ампирии В» и в большей - в «Священной книги оборотня», но ни в
одном из этих текстов нет идеи преодоления материального и духовного мира: В «Т» граф
преодолевает мнимую силу Ариэля и другие подлые вопли окружающих о жизни в «Оптине
Пустынь». Разумеется, речь идет не о конкретном русском монастыре, а о синтетическом
образе, выражающем путь к просветлению. Похожую функцию выполняет «Радужный поток»,
подробно описанный Господином Желтым и Лисой А Хули в «Священной книге оборотня».
Ум - это безумная обезьяна, несущаяся галопом к пропасти». Более того, идея о том, что разум
- это безумная обезьяна, скачущая к пропасти, есть не что иное, как заигрывание безумной
обезьяны, пытающейся поправить свои волосы на пути к пропасти», - объясняет «ученый»
Соловьев в своем романе «Т» [8,296].
Перестать быть собой, отойти от фиксированных признаков своей психической
деятельности - один из законов пелевинской прозы. Поэтому так часто появляются волки-
патриоты, вампиры - политики, лисы - проститутки (и одновременно носители мудрости),
писатели- симулякры и т. д.
В каждом романе есть культура фарса и определенное пространство легкомыслия.
Например, В. Пустовал пишет об этом: «Если избегать формул, то книги Пелевина
организованы как один и тот же номер – по ящикам. Его романы вдвигаются внутрь, как
большая полая коробка, в которую по вкусу укладываются волонтеры и аксессуары. Это
дорогие часы, мечты, красивые ассистентки и зрители. Это противоречит цирковым
правилам, но эффект на лицо. Когда фокусник не возвращает нам самое дорогое, мы
испытываем острую, ни с чем не сравнимую радость. Как будто мы сами исчезли вместе со
своими самыми дорогими вещами и больше никогда не возвращались в этот тесный, темный
зал с типичной рассадкой» [10]. Еще более жесткую оценку В. Пелевину дает Д. Володихин.
Володихин: «Священная книга оборотня» - отличный рыночный продукт, грамотно и
технично произведенный в полном соответствии с современными маркетинговыми
стратегиями. И до тошноты предсказуемый. Присоединяйтесь к Радужному потоку! Братья и
сестры, истинно, истинно говорю вам.[1].
Постмодернистская ирония и восточное просветление объединились, чтобы предложить
миру уникальный синтез «коана» и «анекдота». «Текст Пелевина - это увлекательный учебник
по религиоведению и восхитительный словарь современной» мифологии. Философия «для
бедных», мифология «для тупых», теология в комиксах. Но если книга помогает преодолеть
серьезные философские проблемы, то отлично! Жанр книги Пелевина называют «поп-
метафизикой», но это все же метафизика и нечто большее, чем то, что предлагает популярная
культура», - пожалуй, эти слова С. Глинна наиболее точно характеризуют место В. Пелевина
в современной культуре и появление метода, представленного этим автором [3].
1. Володихин Д. Виктор Пелевин. Модификации (Священная книга оборотня // Знамя, 2005, №5);
http://magazines.russ.rU/znamia/2005/5/vol6.html
2. Галина М. Нежить, которая нас выбирает, Или еще раз о «вампирских романах» Виктора Пелевина
//Новый Мир, 2013, №8; http://magazines.russ.rU/novyi_mi/2013/8/20m.html
3. Гурин С. Пелевин между буддизмом и христианством // http: / / pelevin.nov.ru/stati/o-gurin/1. html
4. Каспэ И. Низкий обман, или Высокая реальность (Рец. на кн.: Пелевин В.Священная книга оборотня.
Роман. М., 2004) // НЛО, 2005, №71; http: / / magazines. russ.ru/nlo/2005/71/ка22. html
5. Костырко Л. Два Льва (Виктор Пелевин. Т. М., «Эксмо», 2009, 384 стр.) // Новый Мир, 2010, №3;
http://magazines.russ.rU/novyi_mi/2010/3/kol5-pr.html
6. Пелевин В. Ампир В. М., 2006.
7. Пелевин В. Священная книга оборотня. М. 2005
8. Пелевин В. Т. М., 2009.
9. Примочкина Н. На фоне классики (Рец. на кн.: Пелевин В. Т: Роман. М., 2009) // НЛО, 2010, № 105;
http://magazines.russ.ru/nlo/2010/105/pr33.html
10. Пустовал В. Ничё о ником: апофатик Пелевин // Октябрь, 2010, №6; http: //magazines. russ.
ru/October/2010/6/pu 12. html
11. Сиротин С. Виктор Пелевин: эволюция в постмодернизме // Урал 2012, №3;
http://magazines.russ.rU/ural/2012/3/ssll.html
УДК 821.111.09-311.6+929
ОБРАЗ ТОМАСА КРОМВЕЛЯ В ИСТОРИЧЕСКОЙ ТРОЛОГИИ ХИЛАРИ МАНТЕЛ
Р.Ш.Назарова, базовый докторант, Узбекский государственный
университет мировых языков, Ташкент
Annotatsiya. Maqolada Hilari Mantelning Tyudorlar va ularning atrofidagi insonlar hayotiga

bagʻishlangan trilogiyasidagi tarixiy shaxs, ya’ni Tomas Kromvel talqinining oʻziga xosligi va
innovatsion yondashuviga e’tibor qaratilgan. Bundan tashqari maqolada Mantel mahorati va tarixiy-
fantastika janrining evolyutsiyasi va potensial qayta ixtirosida Kromvel tasviri koʻrib chiqiladi.
Tarixda “Booker Prize” mukofotini ikki marotaba qoʻlga kiritgan yagona ayol H.Mantel Kromvelni
unutilish zulmatidan olib chiqib moʻjiza yaratgan. U ilk marotaba “Booker Prize” mukofotini Tomas
Kromvelning hokimiyat va shon-shuhratga koʻtarilishi va oxir-oqibat Angliyadagi eng qudratli
odamga aylanishi yoritib berilgan “Wolf Hall” asari uchun qoʻlga kiritdi. Trilogiyaning ikkinchi
kitobi “Ayblanuvchini olib keling” deb nomlanadi, biroq baʼzi manbalarda “Jasadlarni olib keling”
deb ham keltiriladi. Ikkinchi jildda muallif katolik cherkovi bilan ajralish sabablarini, butun Yevropa
taqdiriga ta’sir qilgan ijtimoiy va siyosiy tartibsizliklarni va bularning barchasini Genrix VIII ning
behayo Anna Boleyn bilan turmush qurishi uchun boʻlayotganini ochib beradi. Angliya qiroli
aragonlik Ketrin bilan ajrashgach, oʻz navbatida juda koʻp jiddiy nizolar yuzaga keldi. Yozuvchi
“Oyna va yorugʻlik” nomli uchinchi jildda Mantel Kromvel hayotining soʻnggi toʻrt yili haqida
hikoya qiladi. Qahramon mol-mulk orttirgach ta’sir kuchi ortadi, biroq oxir-oqibat qirolning
nazaridan qoladi va oʻlimga hukm qilinadi. Ushbu maqolaning maqsadi muallif asarining jozibali
tabiatini baholash, uning Kromvel haqidagi qarashlarini boshqa tasvirlarga qarama-qarshi qoʻyish
va uning adabiy yondashuvini ta’kidlashdan iborat. Shunday qilib, ushbu tadqiqot tarixiy fantastika
janrining evolyutsiyasi va potensial qayta ixtirosida uning rolini oʻrganishga bagʻishlangan.
Trilogiyaning ijtimoiy sifati uni shunchalik jozibali qiladiki, uni ahamiyatsiz fantastika maqomiga
tushirib boʻlmaydi. Muallifning o‘ziga xos qahramon obrazi bir necha marotaba tanqidlarga sabab
bo‘lgan. Mantelning Tomas Kromvelni tanqid qilishi tarixiy va badiiy adabiyotning boshqa
asarlariga nisbatan maromiga yetkazilmagan, degan tanqidchilar uchraydi. Muallifning intuitiv va
moddiy adabiy yondashuvi faktlar boʻyicha bahslarga e’tibor qaratmaydi, ammo ularni diqqat bilan
oʻrganadi.
Kalit so'zlar: fantastika, tarixiy, adabiy yondashuv, trilogiya, obraz, Britaniya tarixi, janr
evolyutsiyasi, Tyudorlar.
Аннотация. Статья фокусируется на своеобразии и новаторском подходе к трактовке
исторической личности, а именно, Томаса Кромвеля, в рамках исторической беллетристики
в трилогии Хилари Мантел, посвящённой жизни Тюдоровов и их окружения. Кроме того, в
статье рассматривается роль творчества Мантел и изображение Кромвеля в эволюции и
потенциальном переосмыслении жанра исторической беллетристики. Х. Мантел,
единственная в истории Букеровской премии женщина-дважды лауреат, сотворившая чудо,
вернув Кромвеля из мрака небытия. Первую Букеровскую премию принес ей «Вулфхолл/Волчий
зал», сосредоточенный на восхождении Томаса Кромвеля к вершинам власти и славы,
ставшим впоследствии самым могущественным человеком Англии.
Вторая книга трилогии называется «Введите обвиняемых», но в некоторых источниках
она упомянута под названием «Внесите тела». Во втором томе автор раскрывает причину
разрыва с католической церковью, общественные беспорядки и политические волнения,
отразившиеся на судьбе всей Европы и всё это ради брака Генриха VIII с пленительной Анной
Болейн. Король Англии развелся с Екатериной Арагонской, что, в свою очередь, повлекло за
собой массу серьезных последствий. В третьем же томе, «Зеркало и свет» Мантел
рассказывает о последних четырех годах жизни Кромвеля. Он становится всё богаче и
влиятельнее, но, в конце концов, потеряв благосклонность короля, Кромвель обрекается на
казнь. Целью статьи является оценка творчества Мантел, сравнение ее образа Кромвеля с
другими литературными произведениями и изучение ее литературного подхода. Также будет
исследовано влияние ее романа на исторический жанр.
Ключевые слова: беллетристика, исторический, литературный подход, трилогия,
изображение, британская история, эволюция жанра, Тюдоры.
Abstract. The article discusses the innovative and unique approach taken by Hilary Mantel in
her portrayal of the historical figure, Thomas Cromwell, in her trilogy of novels about the Tudor era.
The article examines the impact of Mantel's work on the historical fiction genre, as well as the role
of Cromwell's character in the novels. Mantel, the only woman to win the Man Booker Prize twice,
achieved a remarkable feat in resurrecting Cromwell from obscurity. Her first novel in the trilogy,
"Wolf Hall," focuses on Cromwell's rise to power and his eventual status as the most powerful man
in England. The second novel, "Bring Up the Bodies," delves into the reasons behind the break with
the Catholic Church and the social and political upheavals of the time, which all revolve around King
Henry VIII's desire to marry Anne Boleyn. This decision led to the divorce of Catherine of Aragon,
which had serious consequences. In the third novel, "The Mirror and the Light," Mantel portrays the
last four years of Cromwell's life, during which he became richer and more influential but ultimately
fell out of favor with the king and was executed. The article aims to evaluate Mantel's work, compare
her portrayal of Cromwell with other literary works, and examine her literary approach. It will also
explore the impact of her novels on the historical fiction genre.
Keywords: fiction, historical, literary approach, trilogy, image, British history, evolution of the
genre, Tudors.
Введение. Как нам кажется, вклад Мантел в жанр исторической беллетристики

значителен, поэтому тема данного исследования представляется важной для исторического
жанра. Можно утверждать, что Мантел внесла вклад в реабилитацию жанра исторической
беллетристики, одновременно продвигая свою точку зрения в характеристике Кромвеля в
отличии от других писателей. Основной темой и главным героем исторической трилогии
Хилари Мантел, «Wolf Hall», «Bring Up the Bodies» и «The Mirror and the Light» является Томас
Кромвель. Благодаря этой трилогии, Мантел добилась беспрецедентного успеха. Первые два
тома Хилари Мантел о Тюдорах «Волчий зал» и «Внесите тела» были признаны
воскресившими жанр исторической беллетристики через яркое изображение жизни при дворе
короля Генриха, глазами самого Томаса Кромвеля. Мантел была поощрена за свое
изображение Кромвеля, но также подверглась и критике за то, что подошла к трактовке его
личности в слишком позитивном свете. Что же было известно о Кромвеле до Хилари Мантел?
Кромвель родился в бедной семье. Его отец Уолтер Кромвель был лондонским пивоваром и
кузнецом, а мама умерла рано. У Кромвеля были две сестры, которые защищали его от нападок
непутёвого отца. Из-за нехватки информации касательно биографии Кромвеля, считается, что
он получил образование в школе кардинала Мортона, архиепископа Кентерберийского. Затем
он стал клерком в доме дворянина во Флоренции, где выучил итальянский язык и
познакомился с итальянской политикой и дипломатией. Вернувшись в Англию, Кромвель
поступил на службу к кардиналу Томасу Уолси (в некоторых источниках дан как Вулси),
который был лордом-канцлером и главным министром короля Генриха VIII. После того, как
кардинал Уолси попал в немилость Генриха VIII, Кромвель перешел на службу к королю и
очень скоро сделался его правой рукой. Он был назначен на различные должности в
правительстве, в том числе на должность министра списков, канцлера казначейства и
государственного секретаря. Далее Томас будет известен тем, что станет архитектором
английской Реформации и заслуженно приобретёт говорящее прозвище «молот монахов».
Кромвель был выдающимся администратором, который модернизировал правительство и
сделал его более эффективным: ввёл новые меры по сбору доходов, реформировал правовую
систему и создал новые департаменты в правительстве. Он также был меценатом и
коллекционером книг, о чём свидетельствует его помощь в основании Королевской
библиотеки во дворце Уайтхолл, в которой хранилось множество редких и ценных рукописей.
Основная часть. История, которую нам поведали, содержит неизвестные элементы и в
конечном итоге отражает собственную историю рассказчика, его предпочтения и
предубеждения, в той же мере, что и историю изучаемого предмета [МакКаллах, 2000;39-66].
Взять, к примеру, роман Джулиана Барнса «Предчувствие конца» (A Sense of An Ending,2011),
который посвящен неизбежно ошибочной природе истории, даже если такая история недавняя
и близкая человеку, пытающемуся ее воссоздать. Персонаж, как бы говорящий от имени
автора (поскольку его высказывание подкрепляется повествованием), подводит итог
следующим образом: «История — это та уверенность, которая возникает в тот момент, когда
несовершенство памяти встречается с недостатком документации» [Барнс, 2011;7]. Барнс
признает неадекватность, говоря иначе, сомнительную достоверность истории,
представленную как факт. Очевидно, что уверенность в истории вообще не является
достоверной, а представляет собой сфабрикованную версию событий, основанную на
согласованных доказательствах по определенному методу. В результате возникает мнение,
что нечто столь же надежное, как наука, таким образом не создается, а скорее раскапывается
или восстанавливается.
Если это так, то историческая беллетристика, очевидно, коверкается таким подходом.
Творчество допускает и действительно требует неудобные вольности: воссоздание слов,
которые никогда не были произнесены и введение второстепенных персонажей, возможно,
никогда не существовавших. Реакция на неудобное философское или экзистенциальное
напряжение часто разрешается в общественном и академическом воображении, обесценивая
в первую очередь то, что вызывает такое напряжение. Действительно, кажется, что проблема
обоснованности жанра исторической беллетристики существует в рамках другой, более
широкой дилеммы в искусстве и академических кругах, а именно: в разделении на
художественную и научно-популярную литературу.
Знакомство с историческим Кромвелем не всегда подготавливает нас к встрече с
протагонистом "Волчьего зала" и "Введите обвиняемых". Кромвель у Мантел человечен, и в
то же время вызывает у читателя чувство благоговения или восхищения. Мантел достигает
этого многогранного образа, зачастую повествуя от третьего лица; чувства Кромвеля, его
история, симпатии, отношения и человечность переданы ясно. Исходя из кажущегося
стремления автора воссоздать, а не вспомнить или пересказать исторический опыт, её рассказ
о Кромвеле нейтрален, неоднозначен и избегает осуждения персонажа. Тем не менее, это
привело к популярным суждениям о том, что её изображение Кромвеля слишком
благосклонно [Браун,2015]. Пожалуй, самое важное, это то, что она изображает Кромвеля с
чувством. В этом, похоже, и заключается её истинный вклад — это своего рода одержимость.
Живая писательница наделяет своей способностью к ощущениям и сенсорному наблюдению
давно умершего героя.
Несомненно, Кромвель, будучи человеком в романах Мантел воспринимается чем-то
большим, чем жизнь и сила, которую он порождает. Это придаёт повествованию некую
структуру – его внутреннюю форму, так сказать. Эта заметка, пожалуй, в большей степени
относится к "Волчьему залу", который сама Мантел назвала несовершенным в плане
структуры, поскольку первый том "включает в себя слишком много", а "Введите обвиняемых",
между тем, более структурирован, сжат, отшлифован и имеет "определённую работу, которую
нужно сделать" [цитата из интервью с Хилари Мантел, 2012]. Первый роман, хотя и
каталогизирует события, но в то же время является историей прихода Кромвеля к власти,
рассказанной "за его глазами". Красной нитью проходит рассказ о Кромвеле как о человеке и
это убедительно. Его биография, хотя и может показаться хаотичной, представляет собой
органичную структуру разворачивающегося сознания человека и его жизни, начиная с юного
возраста и далее. Кромвель - не только тематическое сердце повествования, но и его мощь и
движущая сила. Для того чтобы усилить впечатление о главном герое, необходимо, чтобы он
был убедительным и, возможно, будет необходимо развить его характер.
Мантел неоднократно затрагивала вопрос о своём эмпатическом описании Кромвеля в
многочисленных интервью. Её задача как автора исторической беллетристики, по её словам,
состоит в том, чтобы избегать осуждения своих персонажей и оставаться с героями в
настоящем моменте. [цитата из интервью, 2012]. Это изображение настоящего момента будет
обсуждаться далее в данной работе, поскольку это важная и отличительная черта
произведения, которая в некотором смысле решительно отличает её от истории и от
оценочных рассказов. Кроме того, Мантел четко и довольно убедительно заявляет в своих
интервью, что её целью никогда не была реабилитация Кромвеля, а скорее его
переосмысление. Автор верно подмечает, что, если бы она поставила перед собой цель
оправдать Кромвеля, она могла бы сделать это, подкрепив свои утверждения историческими
свидетельствами. Она намеренно не делает этого, предпочитая двусмысленность в отношении
персонажа, которого переосмысливает, отказываясь определять его как героя или злодея.
Другими словами, её цель сделать его реальным, в некотором смысле воскресить его. Однако
автор не даёт жестких выводов относительно добродетели или злодейства Кромвеля. Вместо
этого она подчеркивает его многогранную природу, как и у любого живого человека, о
котором ещё нельзя вынести окончательное суждение.
Вхождение Мантел в историю и эпоху основывается на изучении исторических
архивов. В первом томе Кромвель впервые предстает перед нами в образе пятнадцатилетнего
мальчика, которого только что избили. Мантел описывает, как «я оказалась внутри тела
Томаса Кромвеля»; соответственно, вся последующая история рассказывается, основываясь
на чувствах главного героя. Это «скольжение внутри тела человека» стало отправной точкой.
Мантел отмечает, что многие решения, связанные с повествованием, были приняты
автоматически. Использование настоящего времени для создания ощущения
непосредственности стало интуитивным и фактически единственно возможным выбором.
Действительно, выбор Кромвеля в качестве объекта исследования, который, по словам
Мантел, был не процессом создания персонажа, а скорее того, что персонаж добровольно
согласился прийти и работать с ней. Это определило тему и период истории, который она
описала в трилогии.
В общем, большинство писателей в той или иной степени отождествляют себя с
реальными или воображаемыми предметами, стало очевидным из описания Мантел то, как она
пришла к написанию книги о Кромвеле. Нам становится ясно, что её чувство единства или
воплощения с персонажем было в какой-то степени необычным. Несмотря на огромное
признание, которое Мантел получила за свои романы о Кромвеле, отзывы о её творчестве
разнятся. Некоторые критики не согласны с её восприятием истории и изображением
Кромвеля. И наоборот, другие рецензенты описывают её работу в почти благоговейных
выражениях, выделяя работы автора от другой исторической беллетристики, указывая на
почти мистические элементы её детального описания прошлого и на результат такого подхода.
Вот один из примеров, взятый из рецензии газеты «The Guardian»:
Мантел выступает в роли воскресителя, или медиума, поскольку она обеспечивает связь
между миром Тюдоров и современностью. Таким образом, вызывать мертвых – главная цель
Мантел в «Волчьем зале» и в «Введите обвиняемых» …Мантел не только воскреситель, но и
сказитель, поскольку она рассуждает о жизни и политических достижениях Кромвеля
доступным языком, превращая персонажа шестнадцатого века в очаровательного героя,
который верит в образование и справедливость и оставляет свой след в истории. Мантел
присваивает себе переводческие способности Кромвеля и становится рассказчиком,
который интерпретирует чужое прошлое в знакомое настоящее, не попадая при этом в
ловушку "одомашнивания". [Ариас, 2014;19]
Мы можем предположить, в романе присутствует намеренный выбор сцен из жизни
Кромвеля. Они, как правило, заставляют симпатизировать главному герою, начиная с
начальной сцены Кромвеля как уязвимого, подвергшегося насилию пятнадцатилетнего
мальчика, ищущего убежища в доме своей сестры. Вслед за этим на протяжении обоих
романов нам предлагают увидеть Кромвеля как человека с угрызениями совести, с любовью и
отвращениями, стремлениями и уязвимостью — всё это облагораживает его и стремится
исключить или предотвратить жесткое суждение.
Касаемо параметров, формирующих основную историю его жизни, историки и авторы
разных жанров имеют противоположные мнения. Существует разногласие по поводу того,
действовал ли Кромвель автономно. В описаниях его жизни, написанных в начале XX века,
есть мнения о том, что он находился под властью короля Генриха и мало что делал по
собственной воле. Ему отводилась роль помощника в проведении реформ, которыми он не
руководил. Однако, некоторыми биографами подчеркивается влиятельная роль Кромвеля в
политике. У Роберта Болта «A Man For All Seasons» «Человек для любой поры» (1960)
Кромвель злодей, безжалостный человек, сводящий счёты с безупречным Томасом Мором. В
любом случае Кромвель редко изображается как сочувствующий персонаж. Кроме того, Болт
считает, что Кромвель тот, кто безжалостно упивался властью, и это привело к казни Анны
Болейн и невыразимым страданиям в стране, когда религиозный режим был свергнут и
заменен Реформацией. Бытует мнение, что приверженность самого Кромвеля любой форме
религии можно считать сомнительной, поэтому излишества и трагедии Реформации
приписываются ему как побочные эффекты его махинаций.
Заключение. Современники Мантел справедливо и единодушно относят романы автора
к новаторским, прежде всего в аспекте подачи исторического героя как сгустка мыслительного
проживания исторической действительности, в её сложнейшем переплетении прошлого,
настоящего и будущего. Мантел творчески обращается к жанровой традиции и наполняет
глубокой современностью хорошо знакомую форму исторического жанра. Мантел была
дважды удостоена Букеровской премии - главной литературной премии Британии: члены
Букеровской комиссии увидели в её произведениях блестящее исследование множественных
комплексных проблем взаимоотношений личности и времени, эстетический и этический
интерес к эксперименту, художественным хитросплетениям и инновациям. Романное
новаторство Мантел в наше время ярко, впечатляюще и по-новому вторит новаторству отца
исторического жанра, Вальтера Скотта в далекие десятилетия первой трети XIX в. Сергей
Лебеденко (журналист, писатель и автор телеграм-канала «Книгижарь») отметил то, что со
смертью Хилари Мантел закончилась целая эпоха британской культуры.
1. Arias, R. Exoticizing the Tudors: Hilary Mantel’s Re-Appropriation of the Past in Bring Up the Bodies. In
Exoticizing the Past in Contemporary Neo-Historical Fiction. Palgrave Macmillan, London, 2014,19-36.
2. Болт Р. Человек для любой поры // Семь английских пьес. М.: Искусство, 1968. С. 265-379. URL:
https://wysotsky.com/0009/581.htm#04
3. Brown, A. M. (2015). Hilary Mantel’s Thomas Cromwell is all wrong, but does it matter?
URL:https://www.telegraph.co.uk/comment/personal-view/11380956/Hilary-Mantels-Thomas-Cromwell-is-all-wrong-
but-does-it-matter.html
4. Barnes, J. The sense of an ending. New York, Alfred A. Knopf., 2011,7.
5. Channel 4 News. (2012). Booker winner Hilary Mantel on “opening up the past.” URL:
https://www.youtube.com/watch?v=-1-wBRsQAVo
6. Лебеденко С. (2022). Как со смертью Хилари Мантел закончилась целая эпоха британской культуры.
URL: https://journal.litres.ru/kak-so-smertyu-hilari-mantel-zakonchilas-czelaya-epoha-britanskoj-kultury/
7. Мантел Х. Вулфхолл //пер. с англ. Е. Доброхотовой-Майковой, М. Клеветенко. —СПб.: Азбука, Азбука-
Аттикус,2021.
8. Мантел Х. Введите обвиняемых//пер. с англ. Е. Доброхотовой-Майковой, М. Клеветенко. —М.:
Иностранка, Азбука-Аттикус,2020.
9. McCullagh, C. B. (2000). Bias in Historical Description, Interpretation, and Explanation. History and Theory,
39(1), 39–66.
10. The Royal Society of Literature. (2014). Hilary Mantel in conversation with Harriet Walter. URL:
https://www.youtube.com/watch?v=msEaOzzRS0U
УДК 81
РЕЦЕПЦИЯ «КАРНАВАЛЬНОСТИ» ДОСТОЕВСКОГО В «СМЕХОВОМ»
ТВОРЧЕСТВЕ М. М. ЗОЩЕНКО
Н.М.Петрухина, д.ф.н., проф., Узбекский государственный университет мировых
Annotatsiya. Maqolada XX asr adabiy jarayonida kanonik va kanonik bo'lmagan "karnaval

an'analari" ko'rib chiqiladi. "Kichik odam" psixotipiga urg'u berilgan F. Dostoevskiyning
"ahmoqona ongi" poli-imidjining o'ziga xosligi M. Zoshchenko kabi davrning asl yozuvchisi asarida
taqdim etilgan.
Kalit so‘zlar: Karnavalizatsiya, poliimage, psixotip, ahmoqlik, kichkina odam turi.
Аннотация. В статье рассматривается каноническая и неканоническая «карнавальная
традиция»в литературном процессе ХХ века. Специфика полиобраза «юродствующего
сознания» Ф.Достоевского с акцентацией на психотипе «маленького человека» представлена
в творчестве такого самобытного писателя эпохи, как М. Зощенко.
Ключевые слова: Карнавализация, полиобраз, психотип, юродство, тип маленького
человека.
Abstract. The article examines the canonical and non-canonical “carnival tradition” in the
literary process of the twentieth century. The specificity of the poly-image of F. Dostoevsky’s “foolish
consciousness” with an emphasis on the psychotype of the “little man” is presented in the work of
such an original writer of the era as M. Zoshchenko.
Keywords:Carnivalization, polyimage, psychotype, foolishness, little man type.
Комическое как– универсальный способ постижения мира и человека приобретает

особое значение в сложном и противоречивом историко-литературном процессе ХХ века.
Критики отмечают, что оно «актуализирует отношения между мышлением и
действительностью»[5, С.16]. В русской литературной традиции, комическое тесным образом
связано с «карнавальной» традицией. Её каноническая и неканоническая реализованность в
пространстве русской литературы как ХХ века, так и предшествующих эпох во многом связана
с мировоззренческими аспектами или направленческого плана (подчёркнутая сатиричность в
классицизме и реализме, ироничность ряда романтических установок, формы комического
(ирония, пародия) как способы перекодировки/деаксиологизации/переоценки смыслов в
модернизме и постмодернизме, смех «абсурда» в авангарде), или персональных авторских
концепций. «Карнавализация» комического в русской литературе ХХ века несомненно имеет
в качестве претекста русскую классическую традицию, и в первую очередь века ХIХ.
Доминантными принято считать традиционные модели «комического» Н. Гоголя, А. Чехова,
М. Салтыкова-Щедрина. Функциональная роль «комической» традиции Достоевского
занимает в этом ряду особое место, поскольку в первую очередь связана она с
поликультурными составляющими. Мы уже отмечали, что в творчестве Достоевского в
первую очередь «карнавальная» традиция наиболее открыто проявлена в использовании
культурологемы «юродство» или «юродствующее сознание», что наиболее акцентированно
проявляется в образной системе «юродивый/шут/святой». Доминантно, на наш взгляд,
реализована форма юродства, основанная на упомянутой нами выше идеи о том, что
«юродство– форма кризиса духа и вечного стояния на пороге смерти заживо»[7].
Практически в каждом из образов Достоевского присутствует определённая константа
этой самой кризисной «надломленности», что позволяет говорить о реализованнности
«юродствующего сознания» практически в любом психотипе писателя. По мнению критики:
«Юродство может свидетельствовать о трагической разломленности жизни на неадекватные
сферы слова и идеи: озабоченность Мышкина мыслевыражением определяет неполноту его
личного юродства, в принципе неспособного завершить героя и оставляющего его на стадии
«идиота» (отсюда, в частности, все следствия трагической вины героя Достоевского). От
самоуничижительных жестов Макара Девушкина и Фомы Опискина до эстета-юродивого
Ставрогина и позерского юродства Федора Павловича Карамазова, от маргиналов церковной
Ограды («блаженная» - юродивая Лизавета; изуверско-фанатическое юродство отца
Ферапонта) до патологического лже-юродства Смердякова – таковы воплощения «основного
героя» Достоевского. На героях Достоевского сказалось исконно русского юродство мысли
(привычка к апофатическому поиску правды) и творческого поведения, связанного, в
частности, с мессианистскими наклонностями: таково поведение П. Чаадаева, А. Хомякова,
поздних Гоголя и Л. Толстого, В. Гаршина, Н. Федорова, В Соловьева, символистов» [7]..
В творчестве Достоевского юродство реализовано в основном в двух аспектах как
структура литературного текста и проявлена она в этом случае в разветвлённой системе
персонажей-юродивых, и более концептуально актуализировано юродство как явление
психологическое, выражающееся в поведении, жесте, слове с выходом на нравственно-
этическую идею «катарсичности» и «греховности» человеческого мира. Достоевского
несколько «приземляет» образы юродивых, уравнивая их с «обыденными» героями, но в ряде
случаев оставляет им право на сакрализацию «юродствующего сознания» как праформы
«божьего речения».
Л.Д. Галинская отмечает концентрацию писателя на образах юродивых и объясняет это
тягой Достоевского к возможности выразить ту особую форму внутренней противоречивости
и диалогичности героев, которая свойственна юродивым. По мнению исследователя
практически все персонажи оказываются в той или иной степени юродивыми[2].
Так, практически все «юроды» Достоевского укладываются в следующее определение
«Классический юрод – это трагический лицедей, антигерой-обличитель обыденного мира и
его мнимых ценностей, Божье дитя, презревшее высокоумие земных князей и собственное
тело, «Божий шут» (Л. Карсавин) в веригах, актер и зритель собственной игры. его
воспринимают как наместника Страшного суда на земле. Юродивый никого не боится, суд
земной ему не страшен, поскольку никто не способен оказаться более жестоким по отношению
к своему телу, чем он сам; не боится он и чужого мнения. В жутковато-веселом поведении
защитника правды последняя прикрыта, как щитом, убогим образом» [7].
Несомненно, что можно выделить ряд типологических характеристик образа юродивого,
как отмечает М. Данчук, «современные исследователи выделяют следующие черты
юродивого: особая поведенческая и речевая выразительность, странничество и тотальное
одиночество героя, отвергаемого миром, парадоксальный взгляд на мир, неоднозначность
восприятия его людьми (святой/сумасшедший), связь с божественным началом и
демократической культурой» [3].
Рассматривая эстетический идеал в контексте общекультурного идеала, правомерно
утверждать, что он становится фактором формирования «фонда преемственности» в мировой
литературе и частью общекультурной системы развития того или иного
культурного/литературного явления. Несомненно, что полиобраз Достоевского как фактор
формирования общекультурной системы феномена «юродства» в русской литературе ХХ века
не мог не спровоцировать и становления рецептивного поля для дальнейшего
функционирования «традиции» образа. На наш взгляд, особенно ярко специфика данного
полиобраза «юродствующего сознания» с акцентацией на психотипе «маленького человека»
представлена в творчестве такого самобытного писателя эпохи, как М. Зощенко, для которого
комическое мышление становится концептуальным в познании действительности и в ее
призме – Личности. Психологическое развёртывание образа у М. Зощенко осуществляется по
принципу метода Достоевксого – в основе комизма лежит философия «игры», проявленная в
поливариантной системе «масочных» разоблачений героя, раскрывающих множественность
его психологических составляющих «шут/юродивый/игрок/маленький человек». Так
выявляется «истинность» и «ложность» характеров героев. «Перевёрнутость» масочных
проявлений образов передаётся на уровне психологических состояний героя, при помощи
метафорической образности, речевого портрета, «сценических» форм самопрезентации героя
(фиглярство, каламбур, пародии, мимическая игра, пародирование и т.д.). «Карнавальный
мир» как правило обнажает реальный мир и тем самым вскрывает «противоречия
действительности». Слава, выпавшая на долю Михаила Михайловича Зощенко (1895-1958),
редкая для человека литературной профессии. Он стал знаменитым буквально в один день.
Его рассказами зачитывались, его книги издавались и переиздавались, популярные
драматические актеры декламировали его произведения с эстрады. И при этом его судьба
стала печальным отражением эпохи – исключение из этого числа Союза писателей,
ожесточенные споры вокруг творчества, обвинения в «мелкотемье», которая по сути была
рецептивно определена влиянием русской классической традицией на художественное
мировоззрение Зощенко. В русском литературном процессе ХХ века имя Зощенко
ассоциируется с понятием смех, юмор, сатира. Однако, для писателя с «больной совестью»
(выражение М. Зощенко), вобравшего в себя трудность своего времени, творчество было
служением «бедному человеку» (так определял свой тип героя сам писатель). По меткому
выражению литературоведа В. Шкловского, Зощенко писал о человеке, который «…живет в
великое время, а больше всего озабочен водопроводом, канализацией и копейками. Человек за
мусором не видит леса» [6]. Таким образом в герое Зощенко концентрируется «мелкость»,
обусловленная не социально-историческими детерминантами, но, в первую очередь,
духовными. «Смеясь» над бытом и человеком в быту, Зощенко действительно вскрывал
глобальную личностную трагедию человека ХХ века. Говоря о героях своих произведений как
о «бедных людях», Зощенко, как продолжатель лучших традиций русской литературы, имел в
виду, в первую очередь, тип «маленького человека», открытый классиками (А. Пушкиным, Н.
Гоголем, Ф. Достоевским). Как мы уже отмечали, тип «маленького человека» в творчестве
ряда писателей начала XX трансформируется в результате общего эпохального духовного
сдвига, отражающего нравственно-психологический кризис. Обозначенная Достоевским, и
выведенная как доминантная А. Чеховым, в качестве характерологической черты «мелкость»
духовно-этического плана по сути становится основой для формирования на рубеже веков
нового типа героя. На первый план выходит проблема «обывательщины», измельчания духа
«маленького человека», потеря былых душевных качеств - умения сострадать ближнему,
любить, творить добро, быть терпимым, способным к самопожертвованию. М. Зощенко
впитывает в себя это традиционное понимание личности, но в его творчестве «маленький
человек» обретает новые черты. Становясь синонимом понятию «обыватель», герои рассказов
Зощенко занимаются устройством сносного быта, дерутся из-за ершика для чистки примуса,
толпятся за номерками в баню, нервничают в магазинной очереди, трамвае, коммунальной
квартире, судятся с соседями и родственниками. «Маленький человек» утрачивает «доброе
сердце» (концепт «полиообраза Ползункова) и окончательно трансформируется в «мелкого
человека», и критерием его оценки становится духовное обмельчание, а не социальная
детерминация. Развивая особое качество «карнавальности» Достоевского – создание
«кризисного» хронотопа (в котором проявлено противостояние «маленького/мелкого
человека» и толпы/мира (чаще всего это подчёркнуто сценическое пространство залы,
комнаты или площади с большим количеством разного народа, выступающего как зрители/
обвинители/ смеющиеся над «комизмом» одинокого шута/юрода), М. Зощенко концентрирует
его в системе особое порогового «совместного» пространства социума ХХ века -
коммунальная квартира, с присущими только ей способами выживания, особой системой
мироощущения. Сама специфика этого хронотопа разрушает привычные традиционные
понятия «дома» как особого сакрального места родства душ. В коммунальной квартире
формируется ключевой концепт «совместного дома/жития» как прообраза новой идеологии
века – индивидуализация. Пространство, ориентированное на невозможность одиночества, в
реальности усугубляет его и гипертрофирует до окончательного духовного одиночества «в
толпе». Эстетическая детализация этого пространства до уровня «бытовухи» создает его
внутреннюю эмоциональную наполненность в чеховском ключе, раскрывающую психологию
«сокровенного» или «асокровенного» в героях. Например, комнатка с занавесочкой,
цветочком герани на окне определяет благоговейно-любовное отношение к каждой детали,
что характеризует не мелочность героя, а указывает на особое эмоциональное состояние.
Портрет центрального героя рассказов М. Зощенко собирателен и выстраивается почти всегда
с помощью диалога, который несколько отличается от монологической заданности диалога в
творчестве Достоевского, более ориентированного на «исповедальность», нежели на
коммуникативную диалогичность. Например, в рассказе «Жених» использование приёма
диалогизации (М. Бахтин) позволяет автору создать яркую образную картину: «Вылезает
бабочка с телеги. Да смотрю, как-то неинтересно вылезает - боком и вроде бы хромает на обе
ноги. Фу-ты, думаю, глупость какая!
Что вы, - говорю, - бабочка, вроде бы хромаете?
Да нет, - говорит, - это я так, кокетничаю.
Да как же, помилуйте, так? Дело это серьезное, ежели хромаете. Мне, - говорю, - в
хозяйстве хромать не требуется.
- Д а нет, - говорит, - это маленько на левую ногу. Полвершка, говорит, всего и
нехватка.
5. Пол, - говорю, - вершка или вершок, - это, - говорю, - не речь. Время, -
говорю, - горячее - мерить не приходится. Но, - говорю, - это немыслимо. Это и воду
понесете - расплескаете. Извините, - говорю, - обмишурился» [4, С.46].
В этом раннем рассказе уже использован основной прием писателя - сказовая форма
повествования, позволяющая в через комическое раскрыть трагическое. Сказ М. Зощенко, по
точному определению Ю. Тынянова, «делает слово физиологически ощутимым - весь рассказ
становится монологом с двойным адресатом, т.е. монологом, произнесенным с оглядкой на
читателя при обращении к прямому адресату. Читатель входит в рассказ, начинает
интонировать, улыбаться, он не читает рассказ, а играет его. Сказ вводит в прозу не героя, а
читателя. Здесь - близкая связь с юмором. Юмор живет словом, которое богато жестовой
силой, которое апеллирует к физиологии, - навязчивым словом» [6]. Сказ выполняет функцию
срывания маски и спосбствует созданию портрета «изнутри», поскольку сказовая форма
апеллирует к адресату/читателю как к единственному слушателю, для которого и ведётся
только это «сакральное» повествование. Сакрализация комического очень важный приём в
творчестве и Достоевского, и Зощенко.
В представленном отрывке из рассказа «Жених» сказ еще не выполняет сатирической
функции, но уже вносит в повествование особый, субъективный тон очевидца, участника
событий. Рассказчик словоохотлив, его речь сопровождается жестами, мимикой, причем
отчетливого разграничения языка рассказчика и героя не наблюдается.
Поэтика М. Зощенко достаточно многогранна, но в рассказах общую атмосферу
повествования все более определяет комическое: непритязательный сюжет с обыгрыванием
нелепой коллизии, «курьезность» в осмыслении героя. Таковы принципы сюжетно-фабульной
организации рассказов и у Достоевского. Своего рода примитивизация сюжета призвана
подчеркнуть «карнавальную» балаганность и сценичность, когда представление героя
публике акцентируется в системе «курьёзности» и «каламбурности», с тем чтобы
акцентировать внимание не на действии, а на образе.
Зощенко вслед за Достоевским поднимает одну из самых распространённых ситуаций
«балаганного» карнавального представления – осмеянный муж/жених. Классическая
комическая ситуация становится своего рода психологической призмой для рассмотрения
героя не только в «смешной» роли, но и «трагической». За счёт этого «смешная» исповедь
воспринимается как театральное представление и не оказывает на «адресата» эффекта
сострадания и сочувствия, а только лишь иронии и смеха. Так психологически акцентируется
то трагическое одиночество и непонимание, которые детерминируют истинную трагедию
«маленького/мелкого» человека.
1. Ганженко М.Б. «Озирать жизнь сквозь видный миру смех и незримые, неведомые ему слёзы». Рассказ
M. Зощенко «История болезни» в 6 классе национальной школы // Русская словесность, 2003. №4. - С.59-67.
2. Галинская Л. Д. Ф. М. Достоевский и постмодернизм. - Режим доступа:
http://www.virlib.eunnet.net/sofia/09-2006/text/0906.html
3. Данчук М. Юродство словом как особенность индивидуального стиля Ф. М. Достоевского. -
fmdostoevskiy.narod.ru/ doc/danchuk_m...slovom.doc
4. Зощенко М. Избранное. - M., 1981. -С.46.
5. Третьякова Е.Ю. Ирония в структуре художественного текста. - Т., 1996. - С.46.
6. Томашевский Ю. Смех Михаила Зощенко // М. Зощенко. Избранное. - М., 1981. -С.3-12.
7. Юродство. // Terra Humanna. – C.247 - www.terrahumana.ru/arhiv/13_01/13_01_50.pdf
УДК 821.161.1«19/20»
РЕЛИГИОЗНАЯ ПРОЗА КАК ХУДОЖЕСТВЕННО-НАПРАВЛЕНЧЕСКАЯ
СОСТАВЛЯЮШАЯ СОВРЕМЕННОГО ЛИТЕРАТУРНОГО ПРОЦЕССА
И.В.Родина, ст.преподаватель, Узбекский государственный университет мировых
Annotatsiya. Maqolada diniy nasrning yo'nalishini aniqlash va nazariy-tahliliy talqin qilish

masalalari ko'rib chiqiladi, zamonaviy rus adabiyotidagi ma'naviy va madaniy ahamiyatga ega.
Kalit so‘zlar: Poetika, madaniy ong, diniy Renessans, estetik va dunyoqarash koordinatalari.
Аннотация. В статье рассматриваются вопросы направленческой дефиниции и
теоретико-аналитической интерпретации религиозной прозы, определяется духовно-
культурологическая значимость в современной русской литературе
Ключевые слова: Поэтика, культурологическое сознание, религиозный Ренессанс,
эстетико-мировоззренческие координаты.
Abstract. The article discusses issues of directional definition and theoretical-analytical
interpretation of religious prose, determines the spiritual and cultural significance in modern Russian
literature
Keywords: Poetics, cultural consciousness, religious Renaissance, aesthetic and worldview
coordinates.
Определение историко-литературных и теоретико-аналитических особенностей

развития литературного процесса является одной из самых насущных задач современного
литературоведения. В области систематизации ключевых критериев направленческой
системы современной русской литературы на сегодняшний день имеется многовариантный
принцип, определяющий чётко выработанные теории Определение логичных
закономерностей построения системы эстетико-мировоззренческих координат и собственно
категориального аппарата поэтики современных литературных направлений и течений
испытывает потребность в выработке серьёзной методологии. Именно в рамках данного
исследовательского направления представляется актуальным изучение такого яркого по своей
духовно-культурологической значимости в современной русской литературе и
неоднозначного с точки зрения художественно-направленческой организации явления как
религиозная проза – достаточно неоднозначного как в плане направленческой дефиниции, так
и теоретико-аналитической интерпретации. Именно в рамках произведений религиозной
прозы представлено в современной русской литературе художественно-нравственное
осмысление новых духовно-эстетических «моделей богоискательства», актуализирующих не
только в художественном сознании, но и в современной культурологии в целом и новый взгляд
на концептообразующий комплекс проблем «Бог – бытие - человек», анализ которого
позволит выявить специфику эволюции духовно-культурологического сознания «кризисной»
эпохи ХХ века. Начиная со второй половины XX-го века, в обществе обострился интерес к
вопросам религии, вместе с тем возрождалось и общественное религиозное сознание, но
совершенно в новом духовно-мировоззренческом качестве. Религиозный ренессанс – явление
уникальное, но не единичное. В истории развития человеческого общества ему, как правило,
предшествует определённое духовное истощение общественного сознания, неизбежно
сопровождающее переход от одной системы общественных отношений к другой, от одного
строя к другому. Религиозное возрождение второй половины – конца XX-го века вызвано
было, в первую очередь, крушением старых идеалов, основанных на атеистическом
мировосприятии, когда религия трактовалась как атавизм, бесполезный в век технического и
космического прогресса. Однако время доказало ошибочность такого утверждения, так как ни
одно общество не может видеть свою перспективу без развития и укрепления духовного
потенциала, духовных и нравственных ценностей в сознании людей. Духовность народа – это
понятие широкое и глубокое по своему содержанию. Она имеет глубокие, исторические
корни, выражает особенности исторической судьбы тех или иных народов, их национальный
характер, менталитет. Духовность включает в себя три основных начала, определяющих
концепцию духовно-культурологического развития и человека и общества в целом –
познавательное, нравственное, эстетическое. Религия же является одной из составляющих
духовности любого общества, так как в ней воплощено то «нравственное начало, те
непреходящие ценности, которые со временем получают постоянное наращение» [1].
Всё чаще звучит сегодня вопрос о сущности и предназначении человека, его места в
круговороте бытия. Несомненно, что тайна человеческого существования принадлежит к
кругу вопросов, над которыми бились лучшие представители мировой культуры, науки,
литературы. Что касается литературы, то она всегда «отражает мир действительности»
(Лихачёв), живо реагируя на всё происходящее вокруг, и конечно, проблемы религиозно-
философского осмысления жизни не могли не отразиться в ней. Особенно это характерно для
литературы русской, которая «рождалась и творилась под благовестие, возвещающее» «славу
в вышних Богу, на земле мир, человеках – благоволие» [4, С.208]
Таким образом, вся великая русская литература неразрывно связана с традициями
христианской, православной культуры, выстраивающейся вокруг Бога – Слова,
вочеловечившегося по Своей великой любви к человеку, искупившего его ценой Голгофской
жертвы, умершего за него на кресте и воскресшего. Примером тому могут служить библейские
и евангельские стихи Пушкина, Фета, Тютчева, произведения Гоголя, Достоевского, Толстого,
а позже Бунина, Пастернака, Ахматовой, Бродского. В русской литературе находят своё
отражение те духовные ценности, которые в основе своей глубоко христианские:
совестливость, устремлённость к горнему, нестяжательство благ земных, бескорыстное
отношение к ближнему, способность понимать другого, сопереживать с другим. В ней
«запечатлён в слове и образе религиозный опыт русского человека: и светлый, и тёмный, и
спасительный, и опасный, для души. Опыт веры и опыт безверия» [4, С. 34]. И если попытаться
понять причину поражения, очевидную несостоятельность многих «творений» литературы
советского периода, то она, несомненно, состоит в отходе от русской классической традиции,
в разрушении самой веры, подменой её грошовым атеизмом. Сегодня ситуация резко
изменилась, литература вновь получила свободу, возможность думать и размышлять, а не
шаблонно воссоздавать действительность. Свобода выбора повлекла за собой свободу мнений,
различное толкование фундаментальных идей, основанное на субъективном опыте.
Современник, пытающийся в них вникнуть, начинает попросту захлёбываться от множества
точек зрения, зачастую противоречащих друг другу. В этой неразберихе взглядов и мнений
невозможно разобраться без твёрдых духовных основ, возврат к которым и провозгласила
новая религиозная художественная литература.
Таким образом, для писателей новой художественной прозы, с отчетливо выраженной
направленностью синтетического художественно-религиозного богоискательства, –
Ф.Светова, В.Алфеевой, З.Крахмальниковой, О.Николаевой, Г.Петрова, Л.Бородина,
А.Варламова и других, характерно, прежде всего, стремление передать личный религиозный
опыт, собственное постижение Бога. Они не просто декламируют идею Бога, но и сами
являются истинно верующими. Главная задача, решению которой подчинено всё их
творчество – обретение христианской аксиологии, «живых [6, С.220] .
Для писателей этого нового уровня художественной реальностью становится процесс
«богословского моделирования» в системе своей текстовой художественной картины мира
онтологических, литературно-эстетических и личностно-экзистенциальных констант бытия в
единую парадигму духовно-культурологических идей, соотносимых с концепцией
«Религиозного Ренессанса» ХХ века – возрождение культуры, и как следствие личности и
мира, через «новое религиозное сознание». Этим определяется попытка ряда писателей
противопоставить идее «дегуманизации искусства» Х. Ортеги-и-Гассета, выразившей
«хаотическое» состояние всей культуры ХХ века, идею гуманизации мира посредством
духовно-культурологического возрождения через литературу «нового сознания». Таким
образом обозначена полифункциональность художественного Слова писателей новой
религиозной прозы, призванного не только осуществить задачу личностного духовного
обретения Бога и мира, но и наметить путь преодоления кризиса «дегуманизированного»
мира, и тем самым осуществить победу Гармонии над Хаосом, которая, начиная с русских
символистов начала ХХ века, концептуализировала идею глобального духовно-
культурологического возрождения мира. Кроме того, синкретическая библейская модель
сотворения мира посредством божественного слова – «Вначале было слово…» - выполняет
текстообразующую функцию и позволяет организовать и новую эстетическую систему
художественного миромоделирования, значительно расширяющую специфику
неомифологизации художественного текста как одного из эволюционно значимых тенденций
развития литературного процесса всего ХХ века и новой «пограничной» литературы рубежа
веков. Концептуальную мирообразующую роль в текстовой парадигме новой религиозной
прозы выполняет идея богоискательства, организующая в единую художественную систему
индивидуальных авторских духовно-культурологических идей религиозные концепты веры,
покаяния, катарсиса и возрождения и т. д. Как и во всей литературе в целом, в основе
произведений писателей этого направления «лежат, в конечном счёте, мировоззрение, идейная
позиция, творческая концепция писателя» [2, С. 199]. Однако концепция эта раскрывается в
соответствии с христианской, православной моралью, и только исходя из неё. Основным для
них становится постижение в художественной форме глубинного смысла Священного
Писания, а он неисчерпаем, но поэтическая убедительность превышает эмпирическое
понимание плотского человека, который и должен для этого «родиться свыше» и духовно
прозреть. «Священная история обязывает к тому, чтобы целомудрие и под свободным
писательским пером оставалось целомудрием, красота – красотой, праведность –
праведностью, а низость и порок – низостью и пороком. Всякие попытки выдернуть из
Священного текста какой-либо фрагмент и, поместив его в иной контекст, использовать в
своекорыстных целях, купируя и приспосабливая его к себе, всегда будут оборачиваться
клеветой или, как сказано в Евангелии, хулой на Святого Духа, которая не простится
человеком ни в сем веке, ни в будущем (Мор 12:31, 32)» [4, С. 209] . Итак, проблема
толкования Евангелия в христианской культуре может осуществляться при условии
благоговейного и бережного отношения к нему. Это обязывает воспринимать Священное
писание во всей полноте, в противном случае «интерпретатор сознательно себя
противопоставляет христианскому миру» [4, С. 209]. Следовательно, основная сложность,
поджидающая писателя, избравшего этот путь, - соотношение художественной формы,
подразумевающей игру, интригу и глубина духовного исповедания, требующая чистоты и
искренности. Достичь этого можно только при глубокой искренней вере в Бога. Таким
образом, говоря о новой религиозной прозе, как о набирающем силу литературном течении,
следует понимать под этим конкретное выражение религиозных взглядов, разработку в
художественных произведениях тем и идей, связанных с религиозным, в частности
православным, восприятием мира. Этим обусловлены и особенности такой литературы. Как
известно, русская литература вообще вся основывается на духовных началах, но традиционно
писатели стремились к раскрытию нравственно- психологических или философских
категорий. Ф.Светов, О.Николаева, Л.Бородин и другие представители этого литературного
течения используют духовные элементы для раскрытия узко религиозных вопросов, поэтому
освещение всех социальных проблем производится с точки зрения православной морали. В
произведениях такого рода и тема, и идея всегда религиозны. Религиозная идея может
подаваться в разных ракурсах, но, безусловно, она всегда будет служить раскрытию
религиозной темы. Субъективное восприятие Божественной Истины диктует и многообразное
отражение религиозной идеи. Именно христианские идеи подвергаются в произведениях
современной художественной прозы различного рода трансформации, расширяя свой
семантический потенциал и обрастая «культурными коннотациями» [3, С.56]. Во многом это
достигается за счёт авторской интерпретации основных христианских концептов, нашедших
отражение в художественном пространстве текста: вера, покаяние, милосердие, любовь, чудо
и других, составляющих концептуальную парадигму религиозной идеи в целом. В связи с этим
рассмотрим общетеоретическое понимание природы концепта. Концептуализация к концу ХХ
века новой системы художественно-религиозного мышления, организующего и развитие
новационной парадигмы духовно-культурологических идей в контексте современной русской
религиозной прозы, обозначила необходимость литературоведческого изучения динамики и
логики развития данного литературного явления, а также изучения генезиса и
закономерностей эволюционирования нового инварианта художественно-религиозного
сознания на рубеже XX – XXI веков. Все это определяет необходимость определения
структуры, специфики и дефиниции концептуальной парадигмы мировоззренческих и
художественно-эстетических констант нового типа художественно-религиозного мышления,
организующего динамику развития современной русской религиозной прозы. Следовательно,
необходимость литературоведческого изучения системы художественно-религиозных идеи с
позиций комплексного, межкультурологического анализа философских и историософских
концепций, интертекстуально образующих единую художественную парадигму современной
русской религиозной прозы. Исследование глубинного подтекста современной русской
религиозной прозы с точки зрения художественной полифункциональности и
многовариативности мировоззренческой и эстетической интерпретации авторских
художественных картин мира позволяет систематизировать ключевые духовно-
культурологические идеи, организующие как жанрово-стилевое, так и идейно-тематическое
поле современного русского литературного процесса в контексте религиозной прозы.
1. Вопросы философии. 1996. №2
2. Корман Б. О. Итоги и перспективы изучения проблемы автора // Страницы истории русской литературы.
М., 1971
3. Лотман Ю. М. Внутри мыслящих миров. Человек – текст – семиосфера – история. М., 1999
4. Николаева О. «Инвалид детства» // Юность. 1990. №2.
5. Орлова Ю.В. Религиозный аспект филологического анализа художественного текста на уроках
литературы. // Материалы Второй научно-методической конференции «Гуманитарные науки и православная
культура». Московский педагогический университет, 2004.
6. Шрейдер Ю. В традициях христианского персонализма // Новый мир. 1999. №11
УДК: 811.512.133
ВИДОВАЯ СЕМАНТИКА ГЛАГОЛОВ КАК СРЕДСТВО ВЫРАЖЕНИЯ
ОЦЕНОЧНЫХ ОТНОШЕНИЙ В ПОСЛОВИЦАХ
З.М.Рузиева, PhD, Навоийский государственный педагогический институт, Навои
Annotatsiya. Maqolada maqollardagi baho munosabatlarini ifodalashda fe’llarning vid (tur)

semantikasi masalalari ko‘rib chiqilgan. Vid shakllari bo‘yicha fe’llarni taqqoslash turli aksiologik
xususiyatlarni aniqlash imkonini beradi. Tarkibida tugallangan harakatni bildiruvchi hamda
tugallanmagan harakatni bildiruvchi vid shaklidagi fe’llari mavjud maqollarni tahlil qilish misolida
ularning aksiologik dominantlarini aniqlash imkoniyati ko‘rsatilgan.
Kalit so‘zlar: maqol, fe’lning aspektual semantikasi, tugallangan harakatni bildiruvchi fe’llar,
tugallanmagan harakatni bildiruvchi fe’llar, baho munosabatlari, to‘liqlik, davomiylik.
Аннотация. В статье рассматриваются проблемы видовой семантики глаголов при
выражении оценочных отношений в пословицах. Определить различные аксиологические
характеристики глаголов позволяет видовое сопоставление. На примере анализа пословиц с
глаголами совершенного и несовершенного вида демонстрируется возможность выявить их
ценностные доминанты.
Ключевые слова: пословица, видовая семантика глаголов, глаголы совершенного вида,
глаголы несовершенного вида, оценочные отношения, завершенность, продолжительность.
Abstract. The article deals with the problems of the specific semantics of verbs in the expression
of evaluative relations in proverbs. To determine the various axiological characteristics of verbs
allows species comparison. On the example of a comparative analysis of proverbs with perfective
and imperfective verbs, the possibility of identifying their value dominants is demonstrated.
Keywords: proverb, aspectual semantics of verbs, perfective verbs, imperfective verbs,
evaluative relations, completeness, duration.
Введение. Ценностные ориентации определяют жизненную позицию личности, ее

коммуникативную стратегию, формируют ее отношение к окружающему миру, который
воспринимается с точки зрения его ценностного характера–добра и зла, пользы и вреда и тому
подобное, и весьма сложным образом отражаются в языковых структурах [3:18]. Система
ценностей и оценочные категории формируются под влиянием традиций, обычаев, религии,
истории, культуры и других факторов. В ходе этого создаётся идеал и осуществляется отбор
оценочных языковых средств, возникает пословичная система.
Пословица–это краткое изречение, в котором присутствует народная мудрость, в
котором отражается любая сторона человеческой жизни [2:137]. Именно материал пословицы
выражает и маркирует определенные морально–этические и этикетные регуляторы народа, его
аксиологические доминанты: добро–зло, дружба–вражда, правда–ложь, жизнь–смерть и
другие. Эта функция и определяет ее структурно–морфологические свойства.
Главным составляющим компонентом структуры пословиц является глагольная
единица, представляющая собой основное средство выражения отношений между
непредметными объектами в рамках события [1:27].
Глагол считается центром организации структуры предложения. Он всегда является
репрезентантом и самого себя, и всей ситуации, которую представляет. Он называет не только
само действие, но и всю ситуацию целиком и предсказывает всех ее участников в
упорядоченном виде.
Пословицы с глаголами–настоящий кладезь народной мудрости. Они высмеивают
отрицательные качества, показывают их негативные последствия, воспитывая лучшие черты.
Продемонстрируем это на нескольких примерах:
Пословица “Чем сердиться, то лучше помириться” выражает ценность добрых отношений.
Она говорит о том, что в любом конфликте надо искать возможность помириться. При этом
данный смысл пословицы выражается за счет глаголов “сердиться” и “помириться”;
“И хочется, и колется, и болит, и матушка не велит” – в данном случае говорится о
нерешительности и раздумье. Человек никак не может решиться на какое то дело, потому что
опасается трудностей или, возможно, дело это довольно щекотливое. Значение пословицы
выражается глаголами “хочется”, “колется”, “болит”, “не велит”.
В пословице “Декабрь год кончает, а зиму начинает” тоже имеется противопоставление
глаголов “кончает” и “начинает”. Благодаря их использованию, удается точно передать смысл
наблюдения о том, что декабрь является последним месяцем в году и, одновременно, первым
зимним месяцем.
Следовательно, глаголы используются во многих пословицах, где важно выразить
действие. То есть, действие является инструментом выражения мысли, заложенной в пословице.
В данных мудрых изречениях используются глагольные единицы разной
грамматической формы. Рассмотрим, какова видовая семантика глаголов в русских
пословицах.
Основная часть. Видовая семантика глаголов – это важный аспект русской грамматики,
который позволяет выразить отношение к действию, описываемому в предложении. В
пословицах данный морфологический признак глаголов используется как средство выражения
оценочных отношений. Проанализируем это на примерах.
В пословице “Семь раз отмерь, один раз отрежь” глаголы “отмерить” и “отрезать”
выражают действие, которое нужно выполнить один раз, но важно сделать его правильно и
тщательно, а также решительность и аккуратность в выполнении действий, чтобы избежать
ошибок. Это говорит о том, что нужно проявлять сообразительность и внимательность, чтобы
достичь успеха. Глагол “отмерять” в несовершенном виде выражает процесс контроля и
длительности. Совершенный вид этого глагола (“отрезать”) выражает решительное действие
и результат контроля.
В пословице “Не говори гоп, пока не перепрыгнешь” глагол “перепрыгнуть” выражает
действие, которое должно быть выполнено только после того, как выполнено предыдущее
действие. Это означает, что нужно быть внимательным и не торопиться, чтобы не пропустить
важный момент.
Семантика видов глаголов используется в данных пословицах как способ выразить
оценочные отношения к тому, как нужно выполнять действия, чтобы достичь успеха или
избежать неприятностей. При этом пословицы служат не только источником мудрых советов,
но и средством размышления о том, как нужно быть сообразительным и внимательным, чтобы
жить успешно и счастливо.
В русском языке понятия “предельность”, “ограниченность”, “целостность”,
“результативность” составляют основные характеристики видовой семантики глаголов
совершенного вида. Глаголами совершенного вида называют “глаголы со значением
ограниченное пределом целостное действие” [6, – с. 265].
Смысловое содержание глаголов совершенного вида является одним из способов
выражения оценочных отношений в пословицах. Глаголы совершенного вида выражают
законченное, одноразовое действие, выполнение которого произошло в прошлом и имеет
продолженный или длительный результат [5:71]. В пословицах, где используются глаголы
подобной категории, обычно выражается оценка эффективности, точности или важности
действия.
В пословице “За двумя зайцами погонишься – ни одного не поймаешь глаголы
“погонишься” и “не поймаешь” совершенного вида выражают невозможность достижения
двух целей одновременно, лучше всё делать последовательно.
Глаголы совершенного вида в пословицах играют важную роль в выражении смысловых
оттенков, которые связаны с результатами, окончанием действия, завершением процессов,
решительностью и т.д.
Например:
1. В пословице “Жизнь дана человеку не для того, чтобы он лежал на печи” глагол “дать”
относится к совершенному виду и обозначает результативность и конечную цель. Слово
“дать” подразумевает, что жизнь является драгоценным даром, и человек должен использовать
свое время и ресурсы, чтобы достичь чего–то важного и сделать полезный вклад в свое
общество;
2. “Лучше один раз увидеть, чем сто раз услышать” Глаголы “увидеть” и “услышать”,
выражая действия в совершенном виде, обозначают результативность и конечную цель: что
не стоит верить словам, стоит смотреть только на действия;
3. “Терпение и труд всё перетрут”. Глагол “перетирать” употреблен в форме
совершенного вида будущего времени и выражает действие, которое происходит постепенно,
в течение длительного периода времени. В данной пословичной единице он указывает на то,
что терпение и настойчивость в работе с течением времени приводят к превосходным
результатам и победам;
4. “Что посеешь, то пожнёшь”. Глаголы “посеешь” и “пожнешь” выражают действие,
которое происходит однократно, в определенный момент времени. В данной пословице они
используются в совершенном виде и означают, что совершённое добро или зло со временем
возвращается словно бумеранг, выражают результаты действий, которые производятся с
целью достижения определенной цели;
5. “Бумага всё стерпит”. Глагольная единица “стерпит” выражает однократное,
результативное действие и означает: бумага, в отличие от людей, стерпит любую ложь, любую
ошибку, написанную на ней.
Глаголы совершенного вида в пословицах могут быть использованы как средство
выражения оценки эффективности, точности или важности действия. Они могут помочь
людям понять, каким образом можно реализовать свои цели, достичь успеха и получить
удовлетворение от своей жизни. Например,: “Взять быка за рога”. Глагол “взять”, являющийся
глаголом совершенного вида, выражает выполнение действия в определенный момент
времени с решительностью и уверенностью в успехе.
“Одним махом курочку не сваришь”. Глагол “сварить” представляет глагол
совершенного вида и выражает завершенность процесса, который трудоемок и требует
времени, чтобы достичь желаемого результата.
Таким образом, глаголы совершенного вида в пословицах выражают различные
смысловые оттенки, связанные с результатами, завершением процессов, решительностью или
перемены, как и многие другие грамматические элементы русского языка, являясь
необходимыми для передачи точного значения и яркости выражений.
Понятия “неограниченность”, “многократность”, “длительность”, “продолжительность”
составляют основные характеристики видовой семантики глаголов несовершенного вида.
Глаголами несовершенного вида называют “глаголы со значением неограниченное пределом
действие” [6, – с. 265].
Глаголы несовершенного вида в русском языке имеют особое место в выражении
оценочных отношений. Они используются для описания действий с более широкими
временными рамками, что позволяют передать оттенки значений, связанные с длительностью,
повторяемостью, незавершенностью или неопределенностью действия [5:73].
1. “Кто рано встаёт, тому бог подаёт”. Глагол «встать» выражает действие, которое
происходит однократно, в определенный момент времени, обозначает активность и
преданный подход к достижению целей, что означает лучшие шансы на успех и благополучие.
В данной пословице он используется в несовершенном виде;
2. “Пить до дна”. Глагол “пить”, выражая прошедшее действие в совершенной форме,
подчеркивает, что процесс был завершен до конца, что может означать полноту удовольствия,
решительность и т.д.;
3. “Учиться, учиться и еще раз учиться”. Глагол “учиться”, выражая действие в
повторяющейся форме, указывает на регулярность процесса, завершение которого может
привести к достижению цели или успеху;
4. “Видеть глазами, но не видеть сердцем”. Глагол “видеть”, выражая действие в
совершенном виде, подчеркивает, что это действие произошло в прошлом и завершено, но
дальше подчеркнуто отсутствие эмоционального восприятия в прошлом или настоящем.
Глаголы несовершенного вида, играя важную роль в выражении оценочных отношений,
позволяют более точно выразить эмоциональное отношение к миру и событиям вокруг нас
(радость, удовлетворение, страх, тревогу, нетерпение, беспокойство, предостережение,
активность, мудрость и т. д.):
1. “За деревьями леса не видать”. Глагол “видать” выражает незавершенность или
неполноту действия, что создает эффект тревоги и беспокойства о том, что что–то может быть
упущено;
2. “Не зарекайся до вечера”. Глагол “зарекаться” выражает осторожность и
предостережение от необдуманных обещаний или действий, которые могут стать угрозой для
будущего;
3. “Хватай момент за лето, а день за утро”. Глагол “хватать” выражает активность,
быстроту и определенность в действиях, что подразумевает принятие быстрого решения и
использование возможностей, которые могут только временно являться доступными;
4. “Тише едешь, дальше будешь”. Глагол “едешь” выражает действие, которое
происходит в течение какого–то периода времени. В пословице он используется в
несовершенном виде, чтобы выразить постепенное приближение к желаемому результату;
5. “Считай деньги вечером”. Глагол “считать”, который является глаголом
несовершенного вида, выражает завершенность процесса подсчета, требующего времени для
получения конечного результата.
Глаголы несовершенного вида могут также передавать эмоциональное состояние автора,
когда они должны описывать действие более полно, иными словами, создают эффект усиления
или глубины восприятия в тексте.
В пословице “Молода жена плачет до росы утренней, сестрица до золота кольца, мать до
века” глагол несовершенного вида “плачет” передает длительность и повторяемость действия,
что создает более яркое представление о состоянии человека.
Кроме того, глаголы несовершенного вида могут помочь говорящему описать
последовательность действий и передать свои эмоциональные отношения к ним. В
пословичной единице “Курочка по зёрнышку клюёт, да сыта бывает” глаголы несовершенного
вида “клюёт” и “бывает” передают регулярность и повторяемость действия, что позволяет
автору выразить свои положительные эмоциональные отношения: делая что–либо регулярно,
пусть хоть и понемногу, можно добиться результата.
Итак, глаголы несовершенного вида в выражении оценочных категорий выражают не
только действие, но и настроение, эмоциональное состояние и длину времени выполнения
действия, что помогает донести более полное и точное значение.
Вывод. Анализ грамматической структуры пословиц показал, что обобщенный характер
жизненных ситуаций, действий и качеств людей складывается благодаря употреблению
глаголов несовершенного вида в настоящем времени и глаголов совершенного вида в будущем
времени. Видовая семантика глаголов используется в пословицах, чтобы выразить способ и
стиль действий, а также указывает на завершенность процессов и решительность в
выполнении действий, отразить образ мышления и отношение к событиям, которые имеют
отношение к счастью, процветанию и мудрости. Она обеспечивает точность и ясность в
передаче смысла и яркости выражений.
Данная грамматическая категория, используемая в пословичном тексте, может служить
важным источником для понимания традиций, культуры и мировоззрения народа, а также
способом рефлексии на собственные потребности и планы для будущего. Кроме того, это
помогает лучше понимать смысловое содержание глаголов и их использование в речи.
1. Арутюнова Н.Д. Типы языковых значений: Оценка. Событие. Факт. М.: Наука, 1988.
2. Бирюкова Е.А. К вопросу о семантико–грамматическом потенциале русских пословиц // Вестн. Новгор.
гос. ун–та. 2014. №77. – с. 137–139.
3. Вольф Е.М. Функциональная семантика оценки. М.: Едиториал УРСС, 2002.
4. Голуб И.Б. Литературное редактирование: учеб. пособие. М.: Логос, 2010.
5. Жуков В.П. Словарь русских пословиц и поговорок. М.: Рус. яз., 1991. 4-е изд., испр. и доп.
6. Краткая русская грамматика / В.Н. Белорусов, И.И. Ковтунова, И.Н. Кручинина [и др.]; под ред. Н.Ю.
Шведовой и В.В. Лопатина. М.: Рус. яз., 1989.
7. Савенкова Л.Б. Русская паремиология: семантический и лингвокультурологический аспекты. Ростов
н/Д., 2002.
8. Семененко Н.Н. Проблемы лингвистического статуса пословиц и поговорок // Лингвистические и
методические основы филологической подготовки учителя–словесника: сб. материалов Междунар. науч.–метод.
конф.: в 2 т. Старый Оскол, 2005. Т.1. – с. 201–208.
UO’K 808.5
ВЛИЯНИЕ ВОСТОЧНОЙ ПОЭЗИИ НА ТВОРЧЕСТВО СЕРГЕЯ ЕСЕНИНА: АНАЛИЗ
МОТИВОВ И ОБРАЗОВ
С.О.Саттарова, старший преподаватель, Узбекско - Финского педагогического
института, Ташкент
Annotasiya. Ushbu maqolada Yesenin Sharq she'riyatidan olgan motivlar, tasvirlar va uslublar
tahlil qilinadi. Sharq she'riyatining qaysi elementlari shoir tomonidan qabul qilinganligi, uning
she'riy uslubiga qanday moslashtirilganligi va uning asarlarida qanday namoyon bo'lishi batafsil
o'rganiladi. Maqolada Sharq falsafasining shoirning dunyoqarashi va badiiy kontseptsiyasiga ta'siri
ham ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: Estetika, metafora, ma'naviyat, falsafa, noziklik, allegoriya, Sharq she'riyati,
yapon xaykusi.
Аннотация. В данной статье проводится анализ мотивов, образов и стилевых приемов,
которые Есенин заимствовал из восточной поэзии. Подробно исследуется, какие элементы
восточной поэзии были восприняты поэтом, как они были адаптированы в его поэтическом
стиле и как они проявляются в его работах. В статье также рассматривается влияние
восточной философии на миропонимание и художественную концепцию поэта.
Ключевые слова: Эстетика, метафора, духовность, философия, тонкость, аллегория,
восточная поэзия, японская хайку.
Abstract. This article provides an analysis of the motifs, images, and stylistic devices that
Yesenin borrowed from Eastern poetry. It thoroughly explores which elements of Eastern poetry were
adopted by the poet, how they were adapted into his poetic style, and how they manifest in his works.
The article also examines the influence of Eastern philosophy on the poet's understanding of the
world and artistic concept.
Keywords: Aesthetics, metaphor, spirituality, philosophy, subtlety, allegory, oriental poetry,
Japanese haiku.
Восточная поэзия — это уникальное явление в мировой литературе, которое отличается

особыми особенностями и традициями. Она охватывает поэтические произведения, созданные
в странах Востока, таких как Китай, Япония, Индия, Персия, и других.
Основные особенности восточной поэзии включают в себя:
- Утонченность и эстетика. Восточная поэзия отличается изысканностью и тонкостью
выражения. Поэты стремятся к созданию образов, которые не только передают содержание
стиха, но и обладают красотой и гармонией.
- Использование символов и метафор. Восточные поэты часто используют символы
природы, животных, цветов и других элементов окружающего мира для передачи своих
мыслей и эмоций. Метафоры играют важную роль в восточной поэзии, помогая создать
образное и образное содержание.
- Внимание к духовным и философским темам. Восточная поэзия часто обращается к
вопросам временности, смерти, любви, духовности и прочим философским темам. Поэты
стремятся к выражению глубоких мыслей и чувств, которые затрагивают универсальные
аспекты человеческого бытия.
- Особенности стихосложения. Восточная поэзия имеет свои особенности в структуре
стиха, ритмике и размере. Например, японская хайку имеет строгую форму из трех строк с
определенным количеством слогов в каждой.
Восточная поэзия давно привлекает внимание русских поэтов своей утонченностью,
глубиной философии, красотой выражения и стала для них не только источником новых форм
и стилей, но и уникальным источником вдохновения. Взаимодействие русской и восточной
поэзии имеет долгую и богатую историю, которая оказала значительное влияние на развитие
русской литературы. Одним из знаковых моментов этого взаимодействия является творчество
выдающегося русского поэта Сергея Есенина, чья поэзия во многом отражает влияние
восточных поэтических традиций.
Сергей Есенин, выдающийся русский поэт XX века, был вдохновлен восточной
культурой и поэзией, и был увлечен восточной поэзией, в частности, японскими хокку и танка,
а также творчеством персидских поэтов. Он восхищался краткостью и точностью изображения
природы, которые характерны для восточной поэзии, и старался в своих стихах передать
подобную гармонию с природой. Мотивы природы, времени, любви и смерти, которые так
часто встречаются в восточной поэзии, нашли отражение в его стихах.
Одним из ключевых элементов восточной поэзии, который Есенин усвоил и воплотил в
своем творчестве, является использование символов и образов. В его стихах часто встречаются
образы цветов, птиц, лесов, рек и других элементов природы, которые служат не только
украшением текста, но и символизируют определенные эмоциональные состояния или
философские идеи.
Также важным аспектом влияния восточной поэзии на творчество Есенина является
использование метафор и аллегорий. Он часто обращался к аллегорическим образам, которые
восточная поэзия использует для передачи сложных философских и духовных истин. Есенин
создавал свои стихи как бы на пересечении реальности и мифа, что делало его поэзию
особенно глубокой и проникновенной.
Произведение "Лебединое озеро" Сергея Есенина является ярким примером лирической
поэзии, в которой отчетливо прослеживается влияние восточной поэзии. В своем
стихотворении, Есенин использует мотивы, символику и эстетику, близкие к восточной
поэзии, что придает его произведению особую глубину и красоту.
В этом стихотворении он описывает образ лебедей, который в восточной культуре часто
ассоциируется с красотой, грацией и чистотой. Этот образ имеет глубокие корни в восточной
поэзии, где лебеди являются символом духовной совершенности и гармонии. Используя этот
символ, Есенин передает свою мысль о красоте и непорочности природы, что является важным
аспектом восточной эстетики. Красочно описывается природа и окружающий мир с помощью
ярких образов и метафор, что также характерно для восточной поэзии. Восточные поэты
стремились передать красоту мира с помощью минимального числа слов, но с максимальной
точностью и глубиной. Эссенциализм и точность выражения – это ключевые черты восточной
поэзии, которые присутствуют и в стихотворении "Лебединое озеро".
Кроме того, важным аспектом восточной поэзии является стремление к гармонии с
природой и вселенной, и в стихотворении "Лебединое озеро" устанавливается связь между
природой и духовным миром человека. Эта гармония с природой, которая пронизывает всю
восточную философию, является одним из ключевых элементов стихотворения Есенина.
Стихотворение "Лебединое озеро" Сергея Есенина демонстрирует яркий пример
влияния восточной поэзии. Мотивы лебедей, образы природы, стремление к гармонии с миром
– все эти элементы делают произведение Есенина близким к восточной поэзии и позволяют
нам увидеть, как различные культурные традиции могут сочетаться и взаимодействовать,
обогащая друг друга.
"Письмо к женщине" – еще одно из наиболее известных стихотворений Сергея Есенина,
где прослеживается влияние восточной поэзии. В этом произведении поэт обращается к
женщине, используя мотивы, символику и эстетику, близкие к восточной культуре, что
придает его стихотворению особую глубину и красоту.
В стихотворении описывается образ женщины, который в восточной культуре часто
ассоциируется с красотой, тайной и загадкой. Этот образ имеет глубокие корни в восточной
поэзии, где женщина часто символизирует духовную силу, мудрость и красоту. Используя
этот символ, Есенин передает свою мысль о женской тайне и загадке, что является важным
аспектом восточной эстетики.
Далее, по мере развития стихотворения, поэт описывает женскую красоту и
таинственность с помощью ярких образов и метафор. Мотивы женской тайны, образы
природы, сущность и стремление к гармонии с миром – все эти элементы делают произведение
Есенина близким к восточной поэзии.
"Письмо к матери" - одно из наиболее трогательных стихотворений Сергея Есенина, в
котором прослеживается влияние восточной поэзии. В этом произведении поэт обращается к
своей матери, используя мотивы, символику и эстетику, близкие к восточной культуре, что
придает его стихотворению особую глубину и красоту. В стихотворении образ матери,
который в восточной культуре часто ассоциируется с любовью, заботой и мудростью, играет
важную роль. Данный образ имеет глубокие корни в восточной поэзии, где материнская
любовь и забота считаются одними из высших ценностей. В "Письме к матери" Есенин также
обращается к материнской любви как к нечто священному и непостижимому.
В стихотворении присутствуют мотивы природы, которые в восточной культуре часто
рассматривается как символ жизни, цикличности, красоты и мудрости. В "Письме к матери"
видны образы родной деревни, полей, реки - все это символизирует простоту, естественность
и связь с природой, что также является одним из ключевых мотивов восточной поэзии.
Также следует обратить внимание на мотивы ухода, расставания и ностальгии. В
восточной культуре уход часто ассоциируется с изменчивостью жизни, цикличностью
времени и непостоянством бытия. В "Письме к матери" Есенин выражает свою ностальгию по
родным местам, что также является типичным мотивом для восточной поэзии.
Таким образом, "Письмо к матери" Сергея Есенина можно рассматривать как
произведение, в котором прослеживается явное влияние восточной поэзии. Мотивы
материнской любви, природы, ухода и ностальгии, а также образы родной деревни и полей
создают атмосферу глубокой связи с восточной эстетикой.
В заключении, анализируя мотивы и образы в поэзии Сергея Есенина, можно увидеть
явное влияние восточной поэзии на его творчество. Он умело использовал краткость
изображения, символику природы, аллегории и метафоры, характерные для восточной поэзии,
чтобы создать свои яркие и эмоционально насыщенные стихотворения.
Восточная поэзия вдохновила Есенина на создание образов, наполненных глубокими
философскими и духовными оттенками. Его стихи пронизаны чувственностью, мистикой и
тонким восприятием красоты природы. Влияние восточной поэзии помогло ему создать
собственный узнаваемый стиль, который отличается от традиционной русской поэзии.
Итак, творчество Сергея Есенина является прекрасным примером синтеза восточной и
русской поэтической традиций. Его стихи, насыщенные образами природы и глубокими
эмоциями, продолжают вдохновлять читателей по всему миру и оставляют неизгладимый след
в истории русской литературы.
1. Веселовский А. Историческая поэтика. – М.: Высшая школа, 1989.
2. Есенин С.А. "Полное собрание сочинений в 6 томах". Изд.: Художественная литература. 1978-80 гг.
3. Гаспаров Б.М. Литературные лейтмотивы. Очерки по русской литературе ХХ века. – М.: Наука, 1993.
4. Волков А. Художественные искания Есенина: монография. – М.: Сов. писатель, 1976.
5. Базанов, В.Г. Сергей Есенин и крестьянская Россия. - Д.: Советский писатель, 1982.
6. Махмудова Ю.А. Восток и восточная культура в поэзии С.Есенина. Т., 2023.
УЎК 81
КИЙИМ-КЕЧАК КОМПОНЕНТЛИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ ИНГЛИЗ, РУС ВА
ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДАГИ ХУСУСИЯТЛАРИ
И.Б.Урунбаева, ўқитувчи, Янги Аср университети, Тошкент
Аннотация. Мазкур мақолада кийим-кечак компонентли фразеологизмларнинг инглиз,

рус ва ўзбек тилларидаги хусусиятлари тахлили қилинади. Мазкур тур фразеологизмларнинг
хар уччала тилдаги семантик ва стилистик майдондаги ўхшаш ва фарқли жихатлари
таққосланган. Лингвокультурология ушбу масалаларни чуқур ўрганувчи, миллий тилда ва тил
жараёнларида намоён бўладиган моддий ва маънавий маданиятни ўрганувчи ижтимоий соҳа
сифатида тадқиқ этилган.
Калит сўзлар: кийим-кечак компонентли фразеологизмлар, лингвокультурологик
хусусиятлар, оламнинг лисоний тасвири, глобаллашув даври, тилнинг маданиятда акс этиши,
миллатнинг этногенезиси.
Аннотация. В данной статье анализируются характеристики фразеологизмов с
компонентами одежды в английском, русском и узбекском языках. Сопоставляются сходные
и разные стороны этого типа фразеологии в семантическом и стилистическом полях всех
трех языков. Лингвокультурология исследуется как социальная область, глубоко изучающая
данные вопросы, изучающая материальную и духовную культуру, проявляющуюся в
национальном языке и языковых процессах.
Ключевые слова: фразеологизмы с одеждой, лингвокультурные особенности, языковая
картина мира, период глобализации, отражение языка в культуре, этногенез нации.
Abstract. This article considers about the characteristics of phraseological units with clothing
components in English, Russian and Uzbek languages. Similar and different aspects of this type of
phraseology in the semantic and stylistic fields of all three languages are compared.
Lingvoculturology is researched as a social field that deeply studies these issues, studies the material
and spiritual culture manifested in the national language and language processes.
Key words: phraseologisms with a clothing component, linguocultural features, linguistic
image of the world, globalization period, reflection of language in culture, ethnogenesis of the nation.
In world linguistics, special attention is paid to revealing the specific features of the field of
linguoculturalism, which deals with the relationship between language and culture. A number of
works are being carried out in international circles in the field of linguistic representation of the world,
linguo-cultural studies, cognitive and gender linguistics. In today's era of globalization, when every
nation pays serious attention to preserving its cultural identity, the increasing interest in this topic,
the reflection of language in culture, and vice versa, the expression of cultural signs in the language
system determine the relevance of the topic.
In world linguistics, special importance is attached to the linguistic research aimed at preserving
and spreading the values and customs related to the national traditions and way of life of each nation,
ensuring the longevity of the national language. These studies prove that the ethnogenesis, material
and spiritual culture of each nation finds its scientific-theoretical basis in a language-related manner.
In Uzbek linguistics, effective work is being carried out in the field of linguo-cultural studies,
which studies the relationship between the language and the national culture. However, research was
not carried out sufficiently within the framework of linguistic and cultural research of phraseological
units that reflect the national consciousness, historical experience, worldview, thinking, national
mental characteristics reflected in the material and spiritual culture of the ethnos. After all, "The
history of the Uzbek language, which belongs to the big family of Turkic languages, is closely related
to the centuries-old past of our people, its dreams, sorrows, dreams, triumphs and victories. Our
ancestors spoke to the world through our mother tongue. They created great examples of culture,
great scientific discoveries, and artistic masterpieces in this language." The need to carry out scientific
research on the basis of modern linguistic and cultural approaches to the extensive study of this
priceless heritage, especially phraseological units, which are a unique treasure of our language, is an
urgent issue of modern linguistics.
Languages differ from each other not only according to their structure, but also nationally and
socially. These differences are evident in language units. A representative of a certain language is
also a representative of a certain culture. Any culture has its expression in the language, and it is
natural that they find expression in phraseology. Today, linguoculturology is a social field that deeply
studies these issues, studies the material and spiritual culture manifested in the national language and
language processes. Linguistic culture is a field that studies myths, legends, traditions, customs,
customs, and symbols of culture. According to V. N. Telia, linguo-cultural studies, first of all,
researches live communicative processes and their connection with the mentality of the people in the
synchronous movement of language expressions used in them. Lingvoculturology emerged as an
independent branch of linguistics in the 90s of the 20th century, and this term (Lat. lingua "language",
cultus "respect, bow") appeared in connection with research conducted by the Moscow Phraseological
School under the leadership of V.N. Telia.
It is known that the development of human lifestyle was closely related to household needs and
clothing. Clothes are one of the important external signs that distinguish a person from an animal.
The Uzbek people are at the forefront of the world's nations in terms of clothing culture. A few
thousand years ago, our ancestors wore a jacket on their shoulders, shoes on their feet, boots, a
shabposh on their head, a cap, a telpak, a cloak on top, a tunic, and a belt on their waist. Phraseologism
"to wear one's shirt upside down" is used in the sense of "to be obstinate while being turned off".
The true essence of this phrase is revealed by the phrase "do not beat the poor, do not curse,
tear his coat". The poor clay who says he will fight on the horse of anger, wears his tunic upside down
so that if blood touches the lining, if it tears, the lining is torn, and if the patch falls, it will fall on the
lining. The poor man had only one coat, and if it was torn, he could not wear another. According to
our observations, the semantic development of the word ton in the linguistic culture of many Turkic
languages took place as follows: "Ton" is the name of a very common garment in Turkic languages.
notes that it means "summer outerwear".
The fact that this word refers to different names of clothing gives reason to assume that it was
named after the raw material. If you pay attention to the form and meaning of the word in other Turkic
languages, the idea will become clearer. In particular, in the Khakas language, ton is "skin", in Nogai,
ton is "skin", "tulup", on this basis, tonlav - "to skin a dead or hunted animal", ton "skin for clothing",
in Tatar, tun - "fur", It is used in the meanings of "skin", "tunalu" - to rub the skin. V.V.Radlov
believes that this word is semantically related to the word tin ("German"), which is used in the form
of diin in Tuva and tejen//tiin in Bashkir.
D. Abduvalieva, who researched the lexicon of Alisher Navoi's historical works, also noted that
the lexeme "diyin" is a zoonym and is used in modern Uzbek language and expresses the meaning of
"German". In this way, based on the meaning of the word "skin" in the ancient Turkic language, its
monetary unit (diyin in Uzbek, tin in Tajik), dengi in Russian (denga - coin), and ton in Korean were
formed.
The cited lexicographic explanation and analysis make it more concrete that the word ton
originally meant "skin". An example of ethnocultural universals category is the ethnophrase "krasnet
kak sarafan" - "to blush with excitement" from Russian phraseological units. We can see that the
national outerwear of Russians - "sarafan" - is included in the phraseologism. Russian national
women's clothing is a sarafan or panyova (skirt made of woolen gauze). Sarafan is an ancient men's
garment, which later became a type of women's festive dress, and it is mainly made of red fabric.
It is worth noting that the name of the ancient Russian national dress actually originated from
a lexeme meaning "sarpo", that is, "one-piece dress worn from head to toe", and this aspect shows
that some names of the national clothes of our people are much older than the names of other national
clothes. Names and realities of each nation's clothing also serve as the basis for the formation of
national phraseology.
For example, "to put on a shirt upside down" - to be obstinate, "to throw one's hat in the sky" -
to be very happy, "the hat is too tight" - to be in a difficult situation, "tore a couple of pieces more" -
to be older, married more experience, "a gray patch on a satin dress" - an insignificant defect spoils a
good thing, "a worm has fallen into the tail" - his calmness is disturbed, he cannot stay still.
In addition, in this season, ethnophrases that emphasize the national basis of phraseology, such
as romol, chapon, ton, cap, mahsi, kavush, mursak, kamzul, turban clothes, atlas, adras, and bekasam,
are also linguistically culturally researched. In the second part of the chapter entitled "Expression of
mentality in phraseology with food component" it is explained that the national-cultural
linguocultural concept of ethnophrases with food component, which is one of the factors reflecting
the pattern of mentality, has its own place. Food is such a material element of culture that national
views are preserved in it more than others, assumptions about the specific national characteristics of
the people are formed and easily understood.
The lexical units, in particular, the phraseological units expressing the ethno-cultural concept
in the language, reflect the worldview, mentality, spirit, traditional way of life, national values of the
ethnos in general. In this sense, it is important to study the significance of phraseological units in
language development and national language formation.
National phraseology combines the characteristics of a certain nation, such as culture,
traditions, and unique customs, and expresses people's life, worldview and lifestyle, ethical and
aesthetic norms. National phraseology expresses the socio-political and household life, character,
toponymy, flora, fauna, customs and rituals of the nation.
Ethnolinguistics in the detailed study of the traditional lifestyle, national traditions, and customs
of the ethnos serve to express the national traditions and customs of the ethnos in the form of
ethnophrases with a clothing component, a food component, and a zoonym component.
Interpretation of ethnophrases of the Uzbek language in the lexical-semantic, functional,
system-structural, thematic plan based on the experiences of modern world linguistics is one of the
important tasks facing linguistics. Material and spiritual-cultural ethno-phrases that reflect the ethno-
cultural life of our people make up the majority of our vocabulary.
In the course of the historical development of our nation, as a result of social, political, and
cultural relations with different ethnic groups, ethnophrases representing the customs, traditions, and
rituals of other peoples' ethnoculture entered our language, and became the material and spiritual
property of our people with the reality they represent, and formed the basis for the formation of new
ethnophrases.
The analysis of adopted ethnophrases in diachronic and synchronic aspects is important for the
deeper study of the ethnogenesis of our people and ethnic groups, their social relations with non-
brotherly peoples.
It can be seen that the study of phrases on the linguistic and cultural conceptual basis is of
particular importance in distinguishing the important signs of things and events, in creating a
linguistic picture of existence. In the study of expressions, such characteristics as the attitude of
representatives of different languages to existence, things and events in it, national and cultural
outlook are central. The study of expressions from the ethnic, social, and pragmatic point of view
allows to reveal their features in a wider and deeper way.
REFERENCES:
1. Abduvalieva D. Lexicon of historical works of Alisher Navoi. - Tashkent. Science, 2016. -B.115.
2. Norboeva Sh.Kh. A structural-semantic study of clothing names in Khorezm dialects. Autoref.dis...(PhD). -
Tashkent, 2017. - P.16
3. Telia V.N. Russian phraseology: semantic, pragmatic and linguistic cultural aspects. - Moscow. School "Yazyki
russkoy kultury", 1996. P. - 286.
4. Usmanova Sh. Linguistic culture. -Tashkent, 2019. - P.97.
УДК 811.161.1'06:27
О НЕКОТОРЫХ ПРИНЦИПАХ ЛЕКСИКОГРАФИЧЕСКОГО ОПИСАНИЯ
БЕЗЭКВИВАЛЕНТНЫХ СЛОВ
Д.Б.Хонова, преподаватель, Термезский университет экономики и сервиса, Термез
Annotatsiya. Maqola ingliz tilidan rus tiliga tarjima qilishda muqobili bo'lmagan lug'atni
o'tkazish muammolariga bag'ishlangan bo`lib, unda “muqobili bo'lmagan so`zlar” tushunchasini
ochib beradi, shuningdek, kasbiy terminologiya misolida muqobili bo'lmagan so`zlarni tarjima qilish
usullari ko'rib chiqadi. Muqobili bo'lmagan so`zlarni uzatishning asosiy usullari - kalkalash,
transliteratsiya, tavsiflash; Ko'pincha kuzatuv va tavsif usullarining kombinatsiyasi qo'llaniladi,
muqobili bo'lmagan so`zlar uchun tarjima usulini tanlash kontekstga bog'liq.
Kalit so’zlar: ekvivalent bo‘lmagan lug‘at; tarjima; yuridik ingliz tili; huquqiy shartlar; uzatish
usullari; kontekst.
Аннотация. Статья посвящена проблемам передачи безэквивалентной лексики при
переводе с английского на русский язык, раскрывает понятие «безэквивалентная лексика», а
также рассматривает способы перевода безэквивалентной лексики на примере
терминологии профессии. Основными способами передачи безэквивалентной лексики
являются калька, транслитерация, описание; Часто используется сочетание калькирующего
и описательного методов, при этом выбор метода перевода безэквивалентной лексики
зависит от контекста.
Ключевые слова: безэквивалентная лексика; перевод; юридический английский;
юридические условия; методы передачи; контекст.
Abstract. The article is devoted to the problems of transferring non-equivalent vocabulary when
translating from English into Russian, reveals the concept of “non-equivalent vocabulary”, and also
considers ways of translating non-equivalent vocabulary using the example of professional
terminology. The main ways of transmitting non-equivalent vocabulary are tracing paper,
transliteration, description; A combination of tracing and descriptive methods is often used, while
the choice of translation method for non-equivalent vocabulary depends on the context.
Key words: non-equivalent vocabulary; translation; legal English; legal terms; transmission
methods; context
Проблема семантизации и передачи русской безэквивалентной лексики с национально-

культурным своеобразием значения является одной V из самых сложных в преподавании
русского языка. Необходимость специального отбора и изучения лексических единиц, в
которых наиболее ярко проявляется своеобразие национальной культуры и которые
невозможно понять, не владея определёнными знаниями культурно-исторического плана,
остро ощущается во всех случаях межкультурной коммуникации. За последние годы появился
ряд исследований, темой которых является лексика с национально-культурной спецификой
значения в творчестве русских писателей: И.С.Тургенева, А.Н.Островского, М.Горького,
Ю.В.Трифонова - относительно немецкого языка, Садика Гумера Абуда - относительно
арабского, Л.И.Зубковой - относительно английского языка [1]. В названных работах выявлен
и описан большой пласт русской безэквивалентной лексики с национально-культурной
спецификой значения.
Методы исследования были обусловлены целью и задачами работы. Для определения и
описания безэквивалентной лексики применялся метод обратного перевода, компонентный
анализ и лингвопрагматический метод,а также описательный метод, включающий
наблюдение, классификацию и обобщение отобранного материала.
В работах Е.А.Найды [2] данное положение развивается. По его мнению, необходимо
разработать такие словари, которые содержали бы “список слов с более или менее
исчерпывающим изложением всевозможных культурных контекстов, в которых такие слова
встречаются. Это главным образом “этимологические словари”, которые показывают
отношение лингвистических единиц с семантической отнесенностью к совокупности
контекстов норм культуры.
Фриз [3] считает, что “высказывания языка, практически функционирующие в обществе,
обладают как лингвистическим, так и социально-культурным значением. Культурная
коннотация каждого слова-знака сказывается в процессе общения людей на протяжении всей
истории слова и обозначаемого им денотата”.
Как отмечают эти же авторы, “две национальные культуры никогда не совпадают
полностью, каждая состоит из национальных и интернациональных элементов”. И если при
презентации, семантизации лексических единиц в области совпадения двух культур можно
применять способ перевода, то этот способ неприменим в области несовпадений, т.е. при
семантизации слов, которые означают предметы, явления, типичные для одной культуры, в то
время как в другой национальной культуре они отсутствуют. Поэтому необходимо включать
в процесс обучения иностранному языку элементы страноведения, т.е. соединять “в учебном
процессе язык и сведения из области национальной культуры”. Такой вид преподавания
Е.М.Верещагин и В.Г.Костомаров называют лингвострановедческим преподаванием.
Предметом лингвострановедения являются факты языка, отражающие особенности
национальной культуры (культура изучается через язык), и для отбора, описания и
презентации лингвострановедческого материала используются лингвистические методы.
В настоящее время русское лингвострановедение - раздел методики, тесно связанный с
политикой, искусством и культурой России, - переживает сложный, а иногда и
противоречивый период своего развития, так как отражает сложные и противоречивые
процессы, события, явления, происходящие в настоящее время в России. Присоединяясь к
мнению Ю.Т.Листровой и А.М.Ломова [4], можно сказать, что перед русским
лингвострановедением “стоит задача принципиально нового осмысления (с учётом тех
социально-политических процессов, происходящих в стране и во всём мире) целой серии
вопросов, так или иначе касающихся принципов отбора и презентации языкового материала,
несущего национально-культурную информацию в целях обеспечения коммуникативной
компетенции говорящих”.
При изучении национально-культурной специфики значения слова мы исходим из
концепции обусловленности номинативных и реляционных единиц языка культурой народа-
носителя. Эта концепция исследуется в настоящее время в лингвострановедении,
переводоведении и в семасиологии. Ряд исследователей указывает на то, что в перевод
ведении изучение лексики с национально-культурной спецификой значения связано с
понятиями “переводимость” и “эквивалент”, с проблемой безэквивалентности и способов
перевода лексики, обозначающей предметы или явления национальной культуры. Большой
вклад в разработку этих проблем внесли известные учёные в области переводоведения
Л.С.Бархударов, С.Влахов, С.Флорин, В.Н.Комиссаров, Я.И.Рецкер, В.Л.Россельс,
Г.В.Шатков, А.В.Фёдоров, А.Д.Швейцер, Г.В.Чернов, А.О.Иванов и др., на работы которых
мы опирались в данном исследовании. Я.И.Рецкер под эквивалентном понимает “постоянное,
равнозначное соответствие, как правило, не зависящее от контекста” [5]. Он считает, что
эквивалент относится к языку.
Очевидно, что благодаря лингвометодическому и семасиологическому подходу можно
всесторонне изучать значение слов, что, в свою очередь, способствует прогрессу в освоении
проблем передачи национально-культурных значений слов, с чем постоянно возникают
трудности у переводчиков и преподавателей иностранных языков.
Проведённый нами контрастивный анализ оригинальных и переведённых на текстов
выявил наряду со случаями удачной передачи референциально-безэквивалентных
лексических единиц и русских антропонимов, и явные недочёты и ошибки. Отмечены и случаи
отсутствия перевода целых предложений и абзацев, содержащих русские безэквивалентные
языковые единицы. Переводчикам нередко не хватает не только знаний о реалиях русской
культуры, но и умения выбрать и применить тот или иной способ передачи на немецкий язык
русских лексических единиц с учётом их типа и той художественной функции, которую они
выполняют в рамках данного произведения и более широкого контекста.
1. Бондалетов В.Д., Данилина Е.Ф. Средства выражения эмоционально-экспрессивных оттенков в русских
личных именах // Антропонимика. -М.: Просвещение, 1970. С. 194-196.
2. Анатольевна, С.Е. 2023. Лингвокультурные Особенности При Сопоставлении Лексико-Семантической
Группы Эвфемизмов Деликатной Темы В Русском И Узбекском Языках. International Journal of Formal Education.
2, 10 (Oct. 2023), 83-90.
3. Найда Ю. Проблемы анализа компонентной структуры референциального значения // Новое в
зарубежной лингвистике. М.: Прогресс, 1983. Вып. XI. - С.61-74.
4. Тот Ю. Лексикографические возможности передачи безэквивалентной лексики / Под ред. Ю.Т.
Листровой-Правды. Воронеж: Изд-во Воронеж, гос. ун-та, 1994. - С. 83-88.
5. Хошимхуджаева, М. М. (2017). Мотивологический анализ английских, русских и узбекских фитонимов
с компонентом-антропонимом. Проблемы истории, филологии, культуры, (1 (55)), 369-378.
6. Денисова М.А. Лингвострановедческий словарь: Народное образование в СССР /под ред. Е.М.
Верещагина и В.Г. Костомарова. - М.: Рус. яз., 1976. - 277 с.
7. Абдиназаров, У. (2023). Ingliz va o ‘zbek tillarida gippologik terminlarning lingvistik tadqiqi. Ижтимоий-
гуманитар фанларнинг долзарб муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual
Problems of Humanities and Social Sciences., 3(9).
8. To‘rayeva, U. (2023). Tеrminlar tarjimasining nazariy va amaliy asoslari. Scientific journal of the Fergana State
University, (4), 64-64.
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ

МИНТАҚАВИЙ БЎЛИМИ

АХБОРОТНОМАСИ
№2/4 (111)
2024 й., февраль
Ўзбекча матн муҳаррири: Рўзметов Дилшод

Русча матн муҳаррири: Ҳасанов Шодлик
Инглизча матн муҳаррири: Хамраев Нурбек, Ламерс Жон
Мусаҳҳиҳ: Ўрозбоев Абдулла
Техник муҳаррир: Шомуродов Журъат
“Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси” Ўзбекистон Матбуот ва ахборот агентлиги

Хоразм вилоят бошқармасида рўйхатдан ўтган. Гувохнома № 13-023
Теришга берилди: 05.02.2024

Босишга рухсат этилди: 15.02.2024.
Қоғоз бичими: 60х84 1/8. Адади 70.
Ҳажми 12,4 б.т. Буюртма: № 2-Т
Хоразм Маъмун академияси ноширлик бўлими

220900, Хива, Марказ-1
Тел/факс: (0 362) 226-20-28
E-mail: mamun-axborotnoma@academy.uz
xma_axborotnomasi@mail.ru
(+998) 97-458-28-18

Xorazm Ma'Mun Akademiyasi Axborotnomasi - 7/2020

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Xorazm Ma'Mun Akademiyasi Axborotnomasi - 7/2020

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

1 XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI – 7/2020

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР

Ахборотнома ОАК Раёсатининг 2016-йил 29-декабрдаги 223/4-сон

Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси: илмий журнал.-№2/4 (111), Хоразм

© Хоразм Маъмун академияси ноширлик бўлими, 2024

Annotatsiya. Ushbu maqolada pragmatik tilshunoslikning zamonaviy tilshunoslikdagi muhim

Introduction. Pragmatic linguistics contributes to fields such as psycholinguistics,

Annotatsiya. Ushbu maqolada lingvopoetik tadqiqot obyekti sifatida ”Devoni Mutrib

Annotatsiya. Maqolada qishloq xo'jaligi terminlarining leksikografik jihatdan moslashtirsh

Fan va jamiyatning axborotlashtirishning rivojlanishi bilan tilni rasmiylashtirish usullarini

Annotatsiya. Maqolada Ogahiyning “Riyozu-d-davla” asari onomastik birliklari tarixiy-

Аннотация. Мазкур мақолада инглиз тилидаги герундий, инфинитив ва

Annotatsiya. Ushbu maqolada "sehr-jodu" tushunchasi ingliz yozuvchisi J. R. R. Tolkinning

Lug‘atlarning amaliy ahamiyati jamiyat hayotida o‘ziga xosdir. Amaliy leksikografiyaning

Annotatsiya. Ushbu maqolada Abdulla Qodiriynining “O`tkan kunlar” romanining

Kirish. Word2vec – matndagi kontekstual va semantik oʻxshashlikni aks ettiruvchi soʻzlarning

1-rasm. CBOW modeli arxitekturasi

2-rasm. n=3 ga mos CBOW modeli arxitekturasi

3-rasm. Yashirin qatlam uchun vazn matritsasini yaratish

4-rasm. Yashirin qatlam uchun vazn matritsasini hosil qilish

CBOW modelida xatoni hisoblash uchun quyidagi tenglamadan foydalaniladi:

5-rasm. Vazn matritsasini yangilash

𝐸 = − log(𝑤𝑡 |𝑤𝑐 ) = −𝑢𝑗∗ + 𝑙𝑜𝑔 ∑ 𝑒 𝑢𝑗

Annotatsiya. Ushbu maqolada Xorazm turkiy tarixnavisligiga oid boʻlgan Bayoniyning

Bu yeti gunbadi sipehr erdi,

Oti Nu’monu mulki oti Yaman,

Annotatsiya. Mazkur maqolada “Qisasi Rabg‘uziy” asarida qo‘llangan frazeologik

Frazeologizmlar shaxsning psixik holati, his – hayajoni, ichki kechinmalari, voqea –

Kirish. Kоrpus tahlillari va kontekstual qiyоsiy-chogʼishtirma tahlillar orqali badiiy

Аннотация. Мақолада функционал грамматикада Петербург лигвофункционалистлари

Annotatsiya. Ushbu maqolada ingliz va o’zbek tillarida grafostilistik vositalar, ularda

Zamonaviy tilshunoslikda grafik uslubiy vositalarning mazmun-mohiyati va uslubiy

Annotatsiya. Ushbu maqolada modallik kategoriyasining lingvistik asoslari, uning rivojlanish

Annotatsiya. Hozirgi zamonaviy tilshunoslikda toponimlarni o’rganish dolzarb ahamiyat kasb

Annotatsiya. Shoir Rahmet Ayapbergenov Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xojelin tumanidagi

Жадымда Қатеп десем көп есім тұр,

Тілінде , жүрегінде Алласы бар,

Annotatsiya. Ushbu maqolada adabiy matnlardagi paradoks tushunchasi ko’rib chiqiladi.

Annotatsiya. Ushbu maqola diplomatik nutqning xususiyatlarini erkak va ayol diplomatlarning

Annotatsiya. Lingvistik ekpertiza sud-ekspertizasining bir tarmog’i sifatida faoliyat yuritib,

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA: Mavzuning umumiy metodologik

Ushbu maqolada fransuz va oʻzbek xalq iboralarida uchraydigan zoonimlarning semantik

Ushbu maqolada oʻzbek tarixiy antroponimlarining shakllanish davrilari va bosqichlari tahlil

Maʼlumki, Oʻrxun-Enasoy hamda uygʻur yozuvidagi manbalar, toshbitiklar turkiy xalqlarning

Annotatsiya. Ushbu maqola sport turizmi tilshunosligini muhokama qilishga bag'ishlangan.

Іntrоduсtіоn. The artіcle іs a summary of an іnquіry concernіng sports tourіsm conducted

Annotatsiya. Ushbu maqolada hamdradlik va ta’ziyaga oid birliklarning yozma va og’zaki

Annotatsiya. Maqolada Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”

Annotatsiya. Maqolada “Malika ayyor”, “Bahrom va Gulandom” dostonlarida uy-joy, uning

Kirish. O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi mamlakatimiz tarixini, adabiy merosini

Annotatsiya. Maqolada nutqiy janrlarning pragmatik aspektlari haqida so ‘z boradi chunki

So‘zlovchi ijro tinglovchi

1.2-rasm. Kommunikatsiyaning muhim tarkibiy qismlari

Annotatsiya. Maqolada konsept tushunchasining mohiyati, u kognitologiya fanining asosini

“Paronimiya” termini muqarrar omonimiya, sinonimiya va polisemiya, terminlari bilan oʻzaro

Annotasiya. Ushbu ilmi maqolada xorijiy tillarda qishloq xo'jaligi terminologiyasining

Аннотация. Мақолада қорақалпоқ адабиётида қисса жанрининг илк ривожи кенг

Annotatsiya. ushbu maqolada oʻzbek tilining sinonimik imkoniyatlarini sheʻriyatda qoʻllash

Annotatsiya. Mazkur maqolada O‘tkir Hoshimovning “Tushda kechgan umrlar” asarida

Annotatsiya. Maqolada Navoiyning «Hayrat ul-abror» dostonida qo‘llangan makon

Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” leksikasi turli-tuman semantik maydongan mansub

Annotatsiya. Badiiy tarjima va u bilan bog'liq muammolarning o'ziga xos xususiyatlari,

Annotatsiya. Yuridik til bu huquqshunoslar o`z fikrlarini va qonuniy normalarni rasmiy